Zekeriya Kitapçı - Doğu Türkistan Ve Uygur Türkleri Arasında İslamiyet

Dou Trkistan ve Uygur Trkleri Arasnda slmiyet
Prof. Dr. Zekeriya Kitap
...Ne varki dier Trk boylarnda olduu gibi Uygurlar arasnda da Islmiyeti nasl yayld, buI ynde giriilen etin mcadele ve ekilen skntlar hakknda hem kendi, hem de yabanc tarihiler tarafndan hi bir ciddi alma yaplmamtr. Daha ak bir ifade ile Kara Hanl Gazi Hkmdar'larnn parlak kllarnn ular ile yazdklar mbrek "UYGUR SIAM DESTANI" HENZ yazlmamtr. Bunda isimlerini burada saymak istemediimiz kendi tarihilerimizin de byk bir ihmali, "Hayr!" vebli sz konusudur. Onlar; Uygurlar'n yarm yamalak sadece siyasi tarihi zerinde durmular ve Uygurlar' Manihaizm ve Budizm'in adela ok gl bir ampiyonlar olarak gstermede lzumsuz bir yara girmiler ve U y g u r s l m D e s t a n ' n azlarna bile almamlardr. Trk tarihileri byle yaparken kadm Uygurlar'n bugnk asl vatan bekileri olan D o u T r k i s t a n U y g u r T r k l ' n hatrlamak lzumunu dahi duymamlardr.. Bu bedbaht bir keyfiyet deilse ya nedir?
DOU TRKSTAN
ve
UYGUR TRKLER ARASINDA SLMYET
Tanr Dalarnn Eteklerinde Ykselen lk Tekbir ve Ezan Sesleri
Prof. Dr. Zekeriya KTAPI
DOU TRKSTAN
ve UYGUR TRKLER ARASINDA SLMYET
Tanr Dalarnn Eteklerinde Ykselen lk Tekbir ve Ezan Sesleri
Prof. Dr. Zekeriya KTAPI Ph. D. Karai niversitesi PAKSTAN Assot. Prof. Jas niversitesi; NJERYA
THAF "Bu naiz eserimi koca bir mr Dou Trkistan ve Uygur davasna vakfeden, bir vatan hasreti iinde gzlerini kapayan byk mcahid, byk vatanperver sa Yusuf Alptekin'e ve onun at bu ileli yolda yryen asil dava arkadalarna ve bu mcadele bayran dnyann drt bir yannda erefle dalgalandrmaya alan bugnk yce temsilcilerine sonsuz bir gururla ithaf ediyorum".
NSZ Uygur Mslmanlnn Tarih Objektifinde Genel Bir Deerlendirilmesi Uygurlar nasl mslman oldu? Uygur slm Destan nasl olutu? u bir gerektirki; dier bir ksm Trk boylarnda olduu gibi, Uygurlar arasnda da slm Dininin yaylmas ve medeni Uygurlar'in bu byk slm kltr ve medeniyetindeki yeri zerinde imdiye kadar hi bir ciddi alma yaplmam ve neticede bu sorulara da henz tatmin edici hi bir cevap verilmemitir. Deil bu nemli konular, Uygurlarn siysi tarihleri hakkndan yaplan aratrma ve yaynlar bile tatmin edici olmaktan uzaktr. Uygur siysi tarihinin bir ok meseleleri bizim bu eserimizde de iaret edildii gibi, henz zlmemi, Uygur siys tarihinin bir ok temel ta hl yerli yerine oturtulamamtr. stelik bu yarm yamalak aratrmalarda konunun slm Dini ve Medeniyeti yn tamamen ihml edilerek, onlar nerede ise Buda dini ve kltrnn asl temsilcileri olarak gsterilmeye allm ve bundan baz tarihilerimiz deta gurur duyacak bir hle gelmilerdir. Onlar byle yapmakla neylersinizki medeni ve mslman Uygurlara ok byk bir hakszlk yaptklarnn henz farknda bile olmamlardr. Oysa Uygurlar mslman olmulardr. Ne varki onlarn slm hidyetine giden yolda, dier Trk boylarndan farkl olarak ok ilgin, inadna kanl ve ok etin mcdeleleri olmu ve asl "Uygur slm Destan" da bu ekilde ortaya kmtr. Bilindii gibi, Uygurlarda, dier Trk boylar gibi tarihte
devlet kurma erefine ulaan en medeni Trk boylarndan biridir. Kk tarihin derinliklerinden kopup gelen ve Ouz boylarna kadar uzanan bu Trk boylan zellikle Dokuz Ouzlar, byk Gk-Trk mparatorluunun, bir ksm i kargaalklar sonucu yklmasndan sonra tarih sahnesine kmlar ve bugnk i Moolistan, daha ziyade Orhon nehri boylar veya tkende ok byk bir devlet kurmular ve dolaysyla kendi nesillerinin bu gnlere kadar gelmelerini salamlardr. Artk bundan byle tken; mukaddes lkenin mukaddes Kaanlar; "Gn Tengride Ulug Bulm" veya "Ay TengrideKut bulmt" gibi "lahi hvan'larla anlacaklard. Bunlar; bir manada dier Trk boylarnda olduu gibi, Uygurlarmda byk lde Gk Tanr, yani bir dier ifde ile Tek Tanr'ya ok berrak bir ekilde inandklarn ve Uygur Kaanlarnn g ve kuvvetlerini bir ilh varlktan aldklarn, bylece O; Yce Varltk'm yeryznde tek temsilcisi olduklarm ve Ona inandklarn gsterirki bu gerektende konumuz asndan tesbit edilmesi gereken bir husustur. Ne ilgintirki, Uygurlarn bu gzel ynlerine ramen onlar dier Trk boylarndan farkl klan bir dier nemli ynleri daha vardr. O da Uygurlarm, zellik aristokrat Uygur tabakalarnn, slmiyetten nce Gk Tanr dinini byk lde terk etmeleri, her zaman yeni bir din aray iinde olmalar ve bir ok "din " hatta "alfabe" deitirmi olmalardr. Bu hem tken, hem de Turfan Uygurlar iin geerli bir hkmdr. Uygurlarm Allahn hidyetine giden yolda ve Hak dini aramada ok garib bir maceralar vardr. Yeni Uygur Kaanlar nceleri Manihaizmin tesiri altmda kalmlar ve bunu, bir devlet dini olarak kabul etmiler ve Mani dinini ok kalabalk Uygur boylar iin milli bir din olmasm is-
temilerdir. Onlarn bu manasz srarlar ve Manihaizmi yce bir din olarak benimsemeleri netice itibar ile iyi ata binen, zellikle iyi ok atan Trk Uygur Boylarn dejenere etmek, onlarm milli ve manevi deerlerini kertmekten te hi bir ie yaramamtr. Ata dinini terk eden ve Manihaizme giren bedbaht Uygurlarn kapsm ok gemeden bu defa Budizm alm; beyaz elbiseler giyen, szm ona bu bezgin, yorgun ve bitkin Mani rhiplerinin yerini bu defa krmz pelerinli Buda ruhanileri almtr. Uygur kaanlar bu defa Budanm khne akideleri ile Uygur Trk boylarma yeni bir nefes vermek istiyorlard. Bu ise Uygurlar iin inan anarisine giden yolu btnyle am ve beklenen dini huzur ve bar bir trl temin edilememitir. Zira Buda dini de; slmi kaynaklarda "Zndklk" netice itibar ile Uygur topluluklarnn milli manev deerlerini ykmada, Manihaizmden hi te farkl olmamtr. Trk'n milli karakteri olan askerlik ruhu ve destanlar yaratan kahramanlk duygularn dumura uratan Buda dini, ksa zamanda kendine inanan Uygur topluluklarn psrk, hi bir iddias olmyan uyuuk bir kitle hline getirmitir. Uygur'larm, Allah hidyetine giden yolda bu defa karlarna slm Dini km ve onlar slm dininin yeni, zinde, iman hakikatlar, bir dier ifde ile "Kuran" ve "Ezan" sesi ile kar karya gelmilerdir. Evet, Ceyhun havzasmdan Trk yurtlarma giren; "Baykent, Buhara ve Semerkant gibi Trk ehirlerinde gl bir varlk hline gelen ve ksa zamanda Tanr dalarnn eteklerine ulaan slm dini, gerek Manihaizm, gerekse Budizmin tortu niteliindeki inanlarna, Uygurlar arasnda yaama ans vermemi ve bu karanlk topraklar, slm hidyet gneinin aydnlatt bereketli, aydnlk bir lke olmutur. slm Dini her ne kadar bu ilk hamle yllarnda tken'e
ulamsa da o asl mcadelesini tken Uygurlar arasnda deil, zellikle Turfan Uygurlar arasnda vermi ve bu topraklarda Hz. Peygamber'in ilk nbvvet yllarnda olduu gibi; imanla kfrn, hidayetle dalaletin, hakla batln, zulmetle nurun kyamete kadar olan mcadelesinde bir "ilhi destan " devri yaamtr. Evet, mukaddes tken, bugnk i Moolistanda ilk "Trk Uygur Devletini" kuran ve tarihlere genellikle Dokuz Ouz Trk Boylar olarak geen bu yar gebe Trk boylar, Krgz felketinden sonra Turfan, Kou, Be Balk blgelerine gelmiler ve Tanr dalarnn glgesinin dt bu geni topraklarda, Trkn devlet kurma dehasn bir kere daha kantlamlar ve burada tarihin altm sayfalarna geen yeni bir Uygur Trk Devleti daha kurmulardr. nceleri Mani dinine giren, sonralar Budizme geen ve en sonunda slmiyeti dier Trk boylar gibi milli bir din, bir yaay tarz, bir kltr ycelii ve bir byk medeniyet yolu olarak seen ve kabul eden Turfan Uygurlar, bu dinlerin verdikleri ortak deerler, hele hele slam dininin verdii yeni bir ruh ve dinamizmle Orta Asya Trklnn "Hayr!" belki de btn Asya kavimlerini kendi devirlerinde en medeni temsilcileri olmulardr. Matbay belki ilk defa onlar icad etmiler, ivi yazsnn dnda yeni bir "alfbe" benimsemiler, bylece kendi slami deer ve kltrel zenginliklerini gelitirmilerdir. Yeni alfbe, Turfan Uygur devletinin resm muhaberat yazs olduu gibi, yine bu alfbe ile bir ok dini metinler yazlm, ayrca Trk'n devlet kurma gelenei ve felsefesinin ilk slm rn olan "Kudatgu Bilik" te, yine bu yeni Uygur alfbesi ile yazlmtr. Bylece bu medeni Uygurlar bir zaman sonra istiklllerini kaybettikleri halde, daha sonra gelen Trk Boylar, mesel Mo-
ollartn akl hocalar olmular, onlarn devlet kadrolarnda ok nemli grevler almlardr. Ne varki, Turfan Uygurlarnn mslman olmalar hi de kolay olmamtr. Mahmd el-Kagar onlar "en kat kafirler" olarak saymtr ki bu, ok doru bir tesbit olmaldr. Zir, slm dininin Uygurlar arasmdaki bu ilk mcdele yllar bize onun, Hz. Peygamberle Kurey ulular arasnda geen etin, kanl mcdele, yni "Medine devrini" hatrlatmaktadr. Nevarki Uygurlar "iman" ululuuna gtren bu mcdele de; Hz. Peygamber'm mbarek yerini, Trkn Allahn hidyetine giden yolda ulu atas olan Abd'l-Kerim Satuk Bura Han ve "Sahabe "nin yerini ise, onun det bir sahabe neslini andran cihad erleri almlar ve Uygur kfirlerine kar "cihd" grevini bilfiil onlar yklenmilerdir. Bylesine etin bir mcadeleden sonra Uygurlarda ister istemez kendilerini bu "Yeni Din "in ilhi cazibesine kaptrmlar, zorla da olsa mslman olmular, fakat zorlu, gl, nzik, medeni, mslman olmulardr. yle ya, Allahn dininin aziz olmasn, kendileri iin hereyin stnde ok yce bir gaye olarak kabul eden Karahanl Gazi Hakanlar "Hayr!" Allahn hidayetine giden yolda Trk milletinin ulu atalar, yaln kln bu en kat kfir Uygurlarn karsna dikilmiler ve onlar btn gleri ile mslman olmaya armlar ve bunda byk lde muvaffak olmulardr. Bylece slm Tarihinde, Orta Asya bozkrlarnda bir ei ve benzeri olmayan ok kanl bir dini mcadele, bir "ilahi destan" devri veya bir byk "slm nklb"da balam oluyordu. Zira, Uygurlar arasnda meydana gelen bu byk slm inklbnn gerekletii devirlere ok yakn bir zamanda yaayan ve bu topraklarda gelien ilk slm kltr ve medeniyetinin en nde gelen temsilcileri arasnda zikredeceimiz
10
byk devlet adam, byk bilgin Yusuf Has Hcib ve Trk dili ve edebiyatnn kendi asrnda en byk mimar olan Mahmud el-Kagari'nin o dev eserini okuyanlar, bu etin mcdele ve slm inklbnn ne kadar zor artlar altmda cereyan ettiini hayretler iinde greceklerdir. Yusuf Has Hcip, byk Kara Hanl devlet adam (do. 1019) Kudatgu Bilik adndaki kymetli eserinde, Kara Hanllarla Uygurlar arasndaki bu ok kat iman-kfr mcdelesine btn varl ile ship km, onlarn baarl olmalar iin rpnp durmu, onlara byk hedefler gstermi dini btn bir mslmandr. Hele hele Kagar; Uygur sln inklabn tarihe maletmi ve bu gnlere kadar gelmesinde ok byk hizmetleri olmu bir Trk bilginidir. O; Divan'l-Luat et-Trk adn verdii kymetli eserinde bu ilhi destann halkn maeri vicdanna yansyan yn, daha ak bir ifde ile onlarn bir gnl cokusunu andran iirlerini belki denizden bir damla olarak zikretmi ve bizlere bir irfn hazinesi brakarak gp gitmitir. Ne varki Uygurlar arasmda slmiyetin yaylmasna asl nclk edenler, bu ilhi destann asl kahramanlar, eli bayrakl cihad erleri, buna gnl veren O, Tanr yolunun nur yzl rehberleri, Trk slam tarihine pek fazla bir malzeme brakmadan kendi uhrevi lemlerine ekilip gitmilerdir. yle tahmin ediyoruz ki Kagarl Mahmud (l. 1030) kymetli eseri olan Divan'l Lgat et-Trk'ii yazd sralarda Uygurlar arasmda slamlama sreci de oktan kendini tamamlam oluyordu. Kagari bu kanl mcadelenin halkn maeri algsna malolmu iirleri, hem Kara Hanl cihad erleri, ve hem de miislman Uygurlardan dinlemi ve kymetli eserinde, birazda Arap dil bilginlerine zenerek onlar edebi
1I
"evhid" yani, metin bilgisi olarak zikretmi ve bylece farknda olmakszn bu byk slm inklbnn boyutlarn ortaya koymutur. Artk asl bu kanl mcadelelerden sonradr ki; bugnk "Dou Trkistan Uygur Yurtlan" in eddine kadar yaylan bu geni topraklar, slam dini syesinde bu "ekik gzl, yuvarlak yzl, gzel grnl", medeni Uygurlarn kutsal bir vatan olmutur. Bu mbarek topraklar asl bundan sonradr ki, onlarm dirisi ve lsn, o kuytu barmda saklayarak bu gnlere kadar getirmi ve yarnlara, kyamete kadar da gtrecektir. Zira, slm dini onlarn gemite olduu gibi bu gnde "millet sevgisi" ve "vatan perverlik"lemm de yegne kaynadr. Gerekte, Uygur Trkleri; onlarm tarihi, sosyal ve siysi yaplar, medeni yaaylar hakknda bu gn, dnya apnda ba dndrc almalar yaplmakta, bir ok kitap ve bir o kadar da ciddi aratrma ve makaleler yaynlanmaktadr. Ne varki, dier Trk boylarmda olduu gibi, Uygurlar arasnda da slamiyetin nasl yayld, bu ynde giriilen etin mcadele ve ekilen skntlar hakknda hem kendi, hem de yabanc tarihiler tarafndan hibir ciddi alma yaplmamtr. Daha ak bir ifade ile Kara Hanl gz hkmdarlarnn parlak klmlarnn ular ile yazdklar mbrek "Uygur slam Destan" henz yazlmamtr. Bunda isimlerini burada saymak istemediimiz kendi tarihilerimizinde byk bir ihmli sz konusudur. Onlar, Uygurlarn, sdece siys tarihi, meden ynleri ile megul olmular ve Uygurlar; Manihaizm ve Budizmin deta ok gl bir ampiyonlar olarak gstermede lzumsuz bir yara girmiler ve byle yaparkende onlarn bugnk asl vatan bekileri olan "Dou Trkistan Uygur Trkln" hatrlamak l* Hz. Peygamberin Trkler hakkndaki hadislerinin ifdesidir.
12
zumunu bile duymamlardr. Bize gre bu, bedbaht bir keyfiyettir. Dier taraftan Uygurlarn mslmanl konusunda yazlanlar ise, ne yazk ki; kitap sayfalan arasna sktrlm, stelik bu byk "lh inklb" izah etmekten uzak bir ksm yzeysel gr, bir ka tutarsz cmle ve gerektiinde sadece bir ka paragraftan ibaret sbjektif aklamalardr. Ne varki onlar bu yzeysel grlerinde Uygurlarn ancak XV. asrda mslman olduklarn iddia etmilerdir ki bu inanlacak bir durum deil, bundan da te bir tarih sefletidir. te bizim bu mtevzi aratrmamzda ilk defa "Uygurlarn mslmanl" zerinde durulmu, bata Divn'lLugt et-Trk ve Kudatgu Bilik olmak zere temel mill ve slm kaynaklarn bu konudaki rivayetleri titiz bir ekilde ele alnm ve Uygur slm nklb ilk defa, hemde btn canll ile okuyucularn gzleri nne serilmitir. Bylece Uygurlarn slmi gemii bir btn olarak ortaya konulduu gibi, Uygur Trk tarih ve medeniyetinin oturduu zeminde, btnyle aydnlatlmak istenilmitir. Bu aratrmamzda bununla da yetinilmemi ve Uygur siys tarihinin baz temel talar yerli yerine oturtulmak istenilmitir. Bundan maksadmz Temim b. Bahr el-Mutavva, Eb Dlef Misar b. Mhelhil ve Wang Yende gibi Arap ve inli gezginlerin muhtelif devirlerde Uygur yurtlarna yapm olduklar seyahat ve bununla ilgili "gezi notlar "dr. Bu aratrmamzda sz konusu gezginlerin seyhat ve gezi notlar ele alnm ve onlarn ilk defa "Uygur slm realitesi" asndan genel bir deerlendirmesi yaplm ve ok ilgin baz neticeler elde edilmitir. Bylece Uygur Trk tarihinin bir ok meseleleri aydnlatlm ve temel talar da yerli yerine oturtulmutur.
13
Yine bu mtevzi almalarmzla, bir gerek btnyle bir kere daha ortaya kmtr. O da; dier Trk boylan iin olduu gibi, Uygur Trk Boylan'nn mslman olmalar da tam bir "hidyet frtnas" bundan da te, gerek manada bir "lh Destam"dr. Bu destan; Kara Hanllarla Uygurlar arasnda balayan bir dalalet ve hidayet mcdelesinde ortaya km, Uygur ve Kara Hanl Trklerinin maeri vicdanlarnda ekillenmi, bir iman coku ve bir iir seli hlinde senelerce ilden ile, dilden dile anlatlm ve insanlann gnlnde bir lk iman nefesi gibi akm ve bu geni topraklarda bir bahar yeli, bir deli rzgar gibi esmi ve onlara senelerce bir ruh ycelii ve iman tazelii vermitir. Uygur slm Destannn klasik manada drt ktalk iirler halinde dile getirildii ve ok uzun olduu anlalmaktadr. Ne varki Sartuk Bura Han ve onun ahsnda Kara Hanltlann Islma ynelilerini anlatan "Satuk Bura Han Destam " sadece anlatlmakla kalmam bir "Tezkere" hlinde yazlm ve bugnlere kadar gelmitir. Ne varki Uygur slm destan byle olmamtr. Belki kendi devrinin en heyecanl destanlarndan biri olan bu destan, gerek o altm nesil, gerekse parlak klnlar ve mbarek kanlar ile onu yaratan gzi kahramanlarn, kendi manevi alemlerine ekilip gitmeleri ve zamanla, bu destan isyan denizinde boulup gitmitir. Ancak Uygur slm destanmdan belki denizden bir damla misli, byk Trk dnr, Trk milliyetisi Mahmud el-Kagarinin bize naklettii drtlk ktalar kalmtrki bu ktalar bile bize Uygur slm Destan 'nn ihtiam hakknda ok nemli fikirler vermektedir. Mmfih biz bu almamzda ite bylesine nemli bir konu zerinde durduk. nce Uygurlann mslman oluunu gn yzne karmaya altk. Bu cmleden olmak zere temel
14
islm' kaynaklarn bu konulardaki rivyetlerini byk bir sabr ve ok youn bir titizlikle deerlendirdik, bu ynde yaplm aratrmalar inadla gzden geirdik, siys Uygur tarihilerim bir ok konularda olduu gibi bu konularda da ne kadar yetersiz olduklarn ortaya koyduk. Bylece Uygurlarn mslman olmalar ile ilgili bu niz ve kendi sahasndaki tek eser ortaya km oldu. Bu bir manada arptlm bir Uygur tarihinin bir ok temel talarnn yerli yerine oturtulmas idi. Biz bu aratrmamzla bir ey daha yaptk. O da, Uygurlar arasnda slmiyetin yaylmas deil, henz yazlmam "Uygur slm Destan" bir dier ifde ile ekli manada olmasa bile, gerek manada onu; hem de btn canll ile ortaya koyduk. Bu; btn ilm hayat ve akademik almalarn Orta-Asya ve Turan Yurdu olaylar ve Trk-slm izgisine sarfetmi bir "Mellif" iin ulaabilecei ok byk bir mutluluk olmaldr. yle temenni ediyoruzki Uygur slm destann yaratan o gzi kahramanlarn bu gnk erefli torunlar, Uygur vatanperverleri, yazarlar, airler ve edipler, hele hele bizim bu niz eserimizden sonra, ona ynelecekler ve Uygur slm destan bir edebi eser, bir roman olarak yeniden kaleme alacaklardr. Dier taraftan Uygurlarn mslmanl sdece bir "lh Destan" deil, bundan da te; bu geni topraklar ve corafi blgeleri mslman Uygur Trklerine ebedi bir "Vatan yapma" mcdelesidir. Uygurlarn bu etin mcdeleleri syesinde, slm dini; btn Eski ve Orta alar boyunca bir ok din ve kltrlerin merkezi olan bu topraklardan, Manihaizm, Budizm, Mecusilik ve Hristiyanlk gibi eski r ve Sm dinlerini bu topraklardan srp karm, Uygurlarn kalb ve gnllerini, onlarn tortu niteliindeki retilerinden temizlemitir. Bylece bu topraklar; alt, st, ovalar, dalar talar, yaylalar, kular
15
ile slm'n zyurdu ve kymete kadar srp gidecek olan Uygur Trk varlnn mbrek bir "vatan" olmutur. Btn bu hayrl gelimeler sebebiyledirki; bu gnk yaz ehreli, yiit yapl UYGUR TRKLER; o anl ecdadlarnn kahraman torunlar; tam on asr nce sahip olduklar bu yurtlarn yine slmm verdii celdetle tayla topra ile korumular, bu topraklar mbrek kanlan ile yourmular bir ok cami, mescid, medrese, han, hamam kervansaraylar yapmlar, kendi dil, kltr, sanat ve edebiyat eserleri ile sslemiler ve mbrek bir vatan corafyas haline getirmilerdir. Artk bu usuz bucaksz dou Asya steplerinde, yedi kat gklerin sahibine ulamak zere ve bir ilh uultu halinde "Tekbir", "Ezan" ve "Kuran" sesleri ykselmiti. te bu yiit insanlar, bundan byle hem islmn ebed mddet yurdu olan bu topraklar, hem de bu topraklarda ykselen bu "Ezan", "Tekbir" ve "Kuran" seslerinin sarslmaz bekileri olacaklard. yle inanyoruzki onlarn bu bekilii "Trk Dnyas" her trl artlar altnda ve "Turan Yurdu" adna kyamete kadar devam edecektir. KONYA, 2003
NDEKLER Sayfa No. NSZ BRNC BLM TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET I. TKEN UYGURLARI YEN TRK UYGUR DEVLETNN KURULUU Uygurlar'm Tarih Sahnesine k Yeni Uygur Devletinin ehirleri; Kara Balgasun Yukar Nucan Bahvan Moyon or ve Yeni Uygur Devleti slm Corafyaclar Ne Diyor? Tala Sava ve arptlan Bir Tarih Olaymn Gerek Yz Takent Trk Beyinin Olunun Yeni Araylar Tala Savann Kltrel Sonucu; Kat Tarih Objektifinde Tala Sava Tala Sava, Moyon or ve tken Uygurlar Tala Hezimeti ve inliler Moyon or ve tken Uygur Devleti II. B KAAN Manihaizmin Uygurlarn Resmi Dini Oluu B Kaan ve Uygur Kaanl 5
27 27 30 31 32 32 33 36 37 39 41 42 44 45
47 47
17
Semmh b. Drre Ne Diyor B Kaan ve Maniheizm B Kaan'n Manihaizmle Karlamas Gk Trkler'in Kapsm alan Felket Tun Baa Tarkan'n Kar kmas Mani Dininin Uygurlar Arasnda Yayl Manihaizmin Byk Baarlar Manihaizmin Uygur Yurtlarmda Yaylmas Meselesi Manihaizm'le Gelen Byk Felaket Manihaizm ve Sod Alfbesi Yeni Uygur Alfbesi III. ABBSLER'N DOU POLTKASI ve TRKSTAN UYGUR TRKLER Temim b. Bahr Uygur Yurtlarmda Eb Ca'fer el-Mansur'un Dou Politikas in'e Yerleen lk Mslmanlar el-Mehdi ve Dou Trk Beylerini slm'a ars Karluk Yabgusunun Mslman Olmas Temm b. Bahr'n Uygur Kaanna Gnderilmesi el-Mutavva Kimi Ziyaret Etmitir? Tarihiler Ne Diyor? Temim b. Bahr Trk Yurtlarmda el-Mutavva Uygur Kaannn Huzurunda Bir Dier Trk Hakannm slma arl Manihaizmin Parlak Dnemi ve Yeni Kaanlar Devri tken Uygur Devletinin Ykl tken Uygurlar Arasnda slmiyet Mslman Tacirler Banda Gnl Erlerinin Faaliyetleri Rfi' b. el-Leys'in Faaliyetleri
48 50 51 52 54 55 57 58 59 61 62
65 65 65 66 68 69 70 72 73 75 78 80 81 83 84 85 88 90
18
Uygurlarn Dals ve Yeni Yurt Araylar Turfan'a Giden Yol KNC BLM slm Hidyetine Giden Yolda Turfan Uygurlar Arasnda MANHAZM ve BUDZM NSZ I. TURFAN UYGURLARININ AYAA KALKMASI Dinler Aras Mcadelede Turfan Uygurlar Yeni Uygur Devletinin Kuruluu Uygur Kaanlarnn lh Hkimiyeti dikut Uygur Devleti Turfan Havzas: nemli Din ve Kltr Merkezi Koo; Eski Bir Din ve Kltr Merkezi Be Balk; Yeni Uygur Devletinin Yazlk Bakenti Turfan: Eski Din ve Kltrlerin Mozeyik ehri Hoten; Byk Din Kltr ve Ticret Merkezi Ham veya Kamul ehri B Tekin ve Turfan Uygurlarnn Ykselmesi Turfan Uygurlar Yol Ayrmnda II. SLM HDAYETNE GDEN YOLDA UYGURLAR ARASINDA MANHAZM ve BUDZM slma Giden Yolda Manihaizm Manihaizm: Yeni Krallar Dini Budizmin Douu ve Asya slma Giden Yolda Uygurlar Arasnda Budizm inli Seyyah Wang-Yande'nin lgin Mhedeleri
91 93
97 102 102 102 103 105 106 108 110 111 113 115 116 117
120 120 122 124 125 127
19
inli Seyyah Wang Yande ve slm Gerei Wang Yande ve Trkistandaki slm Gelimeler Wang Yande'nin elikileri Uygur Siys Tarihileri Niin Susuyor? Wang-Yande'nin Ziyaret Tarihi Dorumudur? Turfan Uygurlarmda slm afann Atmas NC BLM TURFAN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET I. SMANLER DEVR slm Hidyet Gneinin Dou Trkistan Uygur Yurtlarm Yeniden Aydnlatmas Turfan Havzas Eski Dinlerin Urak Yeri Turfan Havzas ve Mslman Trk Tacirleri Mslman Trk Tacirleri ve Uygur Yurtlarnda slmiyet Batl Yazar L. Ligeti'nin syan Etmesi slma Giden Yolda Samanler Uygur Kaan Samani Emirinin Karsnda Uygur Kaanlnn Smni Emirlii Tehdit Etmesi Uygur Kaan'nn Evlenme Teklifi Eb Dlef'in Verdii Bilgiler Eb Dlef Yanlyor Eb Dlef in Yeniden Deerlendirilmesi in - Uygur elikisi Senda-Bil ehri Neresidir? Eb Dlef in Wang-Yande le Karlatrlmas Senda-Bil ehri Kou ehrinin Ta Kendisidir
128 130 132 133 135 136
141 141 141 142 145 147 149 151 153 154 155 156 157 159 160 162 164
20
Mslm Saman Emirinin Uygur Kaannn Kz le Evlenmesi slm Hidyet Frtnas Uygur Yurtlarnda II. KARAHANLILAR DEVR: Tanr Dalarnn Eteklerinde Duyulan lk Ezan Sesleri Satuk Bura Han'n Yeni Misyonu Uygurlar slm Hidyetiyle Kar Karya Uygur Yurtlarndaki Yeni man Kfr Mcadelesi Kara Hanl Gazileri Hoten nnde slm Mcahidleri Kuca ve Kara ehir nnde Yeni Uygur slm Destan Musa Bura Han Uygur Yurtlarnda Kara Hanl slm Ordusu ve Hoten Seferi Kara Hanl Cihad Ordularnn zellikleri Hoten'in Bir slm ehri Olmas Alp Tekin Gzinin Mnlak Seferi Mnlak Destanmn iirleri Urak Aknclar Kara Hanllarla Uygurlar Karsnda Alp Tekin Gazinin Kinkent ve Kocu'ya Girii Alp Tekin Gazi'nir ehid Olmas Uygur slm Destanndan Manzaralar Kara Hanl-UygurHarblerinin Deerlendirilmesi Kara Hanllarla arpan Uygur Kaanlar Kimlerdir inli Seyyah VVang Yande Yanlmyor mu? Uygur dikutlar ve Kara Hanl Kaanlar Hoten Ayaklanmas Hoten'in Ele Geirilmesi Hoten Bir slm ehri Oluyor Uygur ve Htay Hanlarnn slm'a Kar ttifak Araylar
165 168
171 171 172 176 177 178 179 182 183 183 185 186 187 189 190 192 193 195 196 197 199 200 201 202 203
21
Htay Hannn Sultan Mahmud'a Yazd Mektup Uygur dikutu'nun Sultan Mahmud'a Yazd Mektup Elilik Heyetleri Sultann Huzurunda slm Dininin Sosyal Etkisi Basmllar-Uygurlar ve slmiyet Kara Hanl Gazileri Basmllar Karsnda Beke Arslan Tekin ve Yeni Basml slm Destan Kagar Bu Destan Nasl Anlatyor? Basml dikutunun Son rpn Uygur Yurtlarma Dikilen slm Sanca Tavga Bura Han ve Uygur dikutlar.. Yusuf Has Hacibe Gre; Uygur slm Destan Uygur dikutunun Htay Babuu le Birlemesi slmn Turfan Havzasna Girmesi Uygur Kaanlarnn Son rpnlar Uygur Kaanlar ve Trk Budist Rahipler Yeni Gelimeler ve Sonu III. MOOLLAR DEVR Uygur dikutlarnn slma Boyun Emesi Moollar'm Tarih Sahnesine k lk Mool Uygur likileri Moollar; Uygur Yurtlarndaki slm Realitesi Nayman Komutan Klk'n Ayaa Kalkmas Asl Byk Hoten Facias ehir Halknn Bir Meydanda Toplatlmas mam Aluddin el-Hoteni'nin dam Edilmesi Hotendeki Dini Terr Be Balktaki Mslman Uygur Katliam Uygur dikutu Salndnn Bama Gelenler Tekmi'in Mslman Olmas
205 208 210 212 213 215 216 218 219 220 222 223 226 227 228 230 231
233 233 233 235 236 238 239 240 242 243 244 246
22
Mool darecileri ve Uygur Mslmanlar Uygur Beyi'nin Tccar Bir Mslmam Zorlamas Hzr Hoca Han ve Uygur dikutlar Karsnda Hzr Hoca Han'n Uygur dikutuna Son Darbesi slm Dini Uygurlarm Milli Dini Oluyor Uygurlarn slm Kltr ve Medeniyetindeki Yeri DRDNC BLM I. EB DLEF MSAR B. MHELHL Trk Yurtlarnda Bir Arap Gezgini Orta Asya ve Arap Gezginleri Eb Dlef Kimdir? Ebu Dlef'in Uygur Yurtlarna Seyhate kmas Eb Dlef Trk Yurtlarnda; Harkh, Tahtah ve Baclar Peenek Ciil ve Baralar Ouzlar ve Dokuz Ouzlar Krgzlar ve Karluklar Kutluklar, Htaylar ve Behiy'ler IL EB DLEF MSAR B. MHELHL ve Gezi Notlarnn Genel Bir Deerlendirmesi Harghlar Tahtahlar Bacalar Peenekler iiller Eb Dlef'in Grmedii Hususlar Baralar Tibetliler Kimaklar
247 248 249 251 253 254
263 264 266 268 269 271 272 273
276 276 277 278 279 279 280 281 283 283
s Ouzlar Dokuz Ouzlar Krgzlar Karluklar Kutluklar Hitaylar Behler Eb Dlef ve slm Dininin Ana stikametleri Sonu 284 285 285 286 287 287 288 288 289
26
. "Sen Ey Ulu Kaan! Ejderhalt tahtta kollarm gererek otur. Ama, vezir ynetimde deniz ve da kadar zel bir yetkiye sahip olmal. Devlet idaresinde kanunlar ve mirlere itaat edilmeli. lh merhamet ve inyete gvenilmelidir. te lardr!"
-
bizim
erkn-
devletten
istediimiz
bun/
I.
TKEN UYGURLARI YEN TRK UYGUR DEVLETNN KURULUU Uygurlar'ttt Tarih Sahnesine tktt: Gerekte Uygurlar; slm hidayet czibesine kendini kaptran ve yaadklar topraklarda byk bir var olma mcadalesi veren ve mill varlklarn bu gnlere kadar getiren en byk Trk boylarmdan biridir. Onlarn kk de dier bir ok Trk boylar gibi milli destanlarmzn en byk kahramanlarndan biri ve yar peygamber yaradll Ouz Kaan'a kadar dayanmaktadr 1 . nceleri Hunlar, daha sonra Gk Trklerle birlikte olan bu ok kalabalk Uygur boylar, sonralar Orta Asya bozkrlarnda kurulan bu byk Gk Trk mparatorluunun asl vrisi olmular, bundan da te bir byk devlet kurarak insanlk tarihinde derin izler brakmlardr (744) 2 . Devletin asl unsurlar "Dokuz Ouz" ve On Uygur" boylar idi 3 . Yeni Uygur Devletinin kurucusu, kendi asl ad bir yana, bundan byle Trk devlet geleneine gre yar dini bir unvan
1 Togan, Z.V., Ouz Destan, istanbul, 1982, s. 20, "Ouz, kfirlerle yapt bu savalardan sonra, atndan inince altn evin kurulmasn buyurdu ve orada kendi taraftarlar ve dostlar ile bir toy yapt. Kendine yardm etmek zere iltihak etmi olan bir kavme "Uygur" adn verdi. Trk dilinde "izinden giden uyan demektir." Uygur kelimesinin etimolojik yaps hakknda bkz. Hatipolu, V., Trk Tarihinin Balangc, Trkoloji Dergisi, VIII. 1979, s. 45-51, gel, B., Uygurlarn Mene Efsanesi, DTCF. Dergisi, 1948, VI. 1-2, Togan V., Ummi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981, s. 147. 2 izgi, Uygurlarn Siysi ve Kltrel Tarihi, Ankara, 1987, s. II vd. Rasonyi, L Tarihte Trklk, Ankara, 1988, s. 104. 3 Hamilton, J., Toquz-Ouz et On Uygur, Journal Asiatique, 1962, s. 39-40.
28
ZEKER YA KTAPI
sahibi olan "Kutlu Bilge Kl Kaan" unvan ile anlacakt^. Ona, Uygur Kaanlk tahtna oturmadan nce muhteem bir cls mersimi yaplm ve halk namna yle denilmitir; "Sen Ey Ulu Kaan! Ejderhali tahtta kollarm gererek otur, ama vezir ynetimde deniz ve da kadar zel bir yetkiye sahip olmal. Devlet idaresinde kanunlar ve mirlere itaat edilmeli, ilhi merhamet ve inyete gvenilmelidir. te bizim erkn-1 devletten istediimiz bunlardr Dier Trk Kaanlar, mesel Gk Trklerde olduu gibi, Uygur Kaanlarnn da egemenlii ilh, dier bir ifde ile onlar; bu yce kudretin, yani Ulu Tanrnn yer yzndeki tek temsilcileri idi. Bu bakmdan Uygur Kaanlarna da kutsal kaanlk tahtna oturduklarnda; "Gn Tengride Kut Bolm" veya "Ay Tengride Kut Bolm" gibi ilh unvanlar verilmi ve bylece onlarn egemenlik ve hkimiyetlerinin bir ilh kaynaa dayand vurgulanmtr. Nitekim Kutlu Bilge Kl Kaan ldkten sonra onun ansna olu tarafmdan diktirilmi olan "ine-Usu" yaztnda: "..gk yer emretti, Gk (Tanr) t utuverdi." denilmitir^. Yeni devletin bakenti, byk Uygur Kaannn asl ordughnn civarnda ve Karakurum'a yakn bir yerde yeni n bir ehir olarak kurulan Kara Balgasun veya Ordu Baltk idi. Devletin ana unsurlarn daha ziyade slm kaynaklarda "Dokuz Ouzlar" olarak bilinen kalabalk Trk boylar tekil ediyordu. Daha sonralar bunlara," Ouzlar" denilen Kar4 zgi, ., a.g.e., s. 14, Gme, S., Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, Ankara, 1997, s. 23. 5 Gumilv, L.N., Eski Trkler, istanbul, 1999, s. 515. 6 Orkun, H.N., Eski Trk Yaztlar, Ankara, 1987, s. 168 vd. 7 Barthold, W., Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Ankara, 1975, s. 60.
TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET
29
luklar ve Basmllarda katlm ve bylece yeni devlet ok daha gl ve bir manada federal bir devlet hline gelmitir 8 . Gerekte Kartuklar, Yeni Uygur federe devletinin en sadk en gvenilir temel dinamiklerinden birini oluturuyorlard. Bu bakmdan onlarn hkmdar da Uygur devlet idresinde ok nemli bir yer olan "Sol Yabgu" makamna getirilmiti 9 . Kartuklar 840 yl yani; Uygurlar, Krgzlara malup oluncaya kadar resmen, Uygur devletine ballklarn devam ettirmiler ve yeni Uygur Trk devletine ok byk hizmetlerde bulunmulardr. Temel slam kaynaklardan biri olan Huddu'l-lemde bizlere, Dokuz Ouz, bir dier ifde ile yeni Uygur lkesi ve onlarn zellikleri hakknda u nemli bilgiler verilmektedir; "Douda in lkesi, gneyde Tibet ve Kartuk lkesinin baz ksmlar, kuzeyi boyunca yine Krgz lkesi ile komudurlar. Dokuz Ouz lkesi, Trk lkelerinin en by ve en geniidir. Dokuz Ouzlar, nfus bakmndan da en kalabalk Trk lkesidir. Eski zamanda, btn Trkistan hkmdarlar Dokuz Ouzlardan kmtr. Dokuz Ouzlar cengver bir kavim idiler. ok sayda silahlar vard. Bunlar yazlar ve klar otlak araziler boyunca, uygun iklimler seerek bir yerden bir yere g ederler"10. Bunlar; "in, Tibet, Kartuklar, Ouzlar, Peenekler, Trgiler, Ezgiler, Kpaklar ve Krgzlar'la komudurlar'1
,11
8 Geni bilgi iin bkz. andarolu, G., tken Blgesinde Kurulan Byk Uygur Kaanl, istanbul, 1972, Mackerras, C., The Uighur Empire 744840, According to the T a n g Diynastic Histories, Canberra, 1978, Eberhard, W., in'in imal Koullan, Ankara, 1942, gel, B., slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1988, s. 348-366. 9 Gnay, ., Gngr, H., Trklerin Dini Tarihi, istanbul, 1997, s. 128, R.A., IA., VI, s. 351,406. 10 Hududu'l-lem, nr. V. Minorsky, London, 1937, s. 92. 11 bn'l-Fakih, Kitab'l-Bldan, nr, De Goeje, Leyden, 1885, s. 329.
30
ZEKER YA KTAPI
Yeni Uygur Devletinin ehirleri; Kara Balgasun; Moolistan ve Orhon boylarnda yani, tkende kurulan bu yeni devletin bakenti Kara Balgasun idi. Bunun yan sra Yukar Nucan veya Yukar Barshan, Bahvan ve Kou (Kuca, Kuan) yeni Uygur devletinin ok nemli ehirleri arasnda bulunuyordu. Bu ehirler ayn zamanda bir eylet merkezi olup asl Uygur Kaann temsil eden bir Han veya Hakan tarafndan idre ediliyordu. Fakat bu eylet merkezlerinin en gelimi olan Uygur devletinin ayn zamanda bakenti olan Kara Balgasun idi. Daha ziyade "Ordu Balk" olarak biliniyordu. Daha nceleri kk bir yerleim birimi olan Kara Balgasun, Uygurlarm bakenti olduktan sonra, mamur, mreffeh, son derece gzel bir ehir olmu ve o, Hanlar ehri anlamna "Han Balk" ola19
rak anlmtr
. Maniheizm burada kkl bir ekilde yer-
letikten sonra buras, sdece siyas deil, yar teokratik Uygur Devletinin gl bir dini merkezi hline gelmi ve bu byle Uygurlarn ykla kadar devam etmitir. Kara Balgasun, Uygurlar'n dier taraftan en byk ticaret ehirlerinden birisi idi. ehir douya doru akan byk bir nehir zerine kurulmutu 1 3 . ehrin mermerden yaplm dkkanlar olan bir ok ar ve ticret hneleri vard. Etraf salam surlarla evrilmiti. ehre demirden yaplm oniki kapdan giriliyordu 1 ^. Bu kaplar yaln kln Trk askerleri
12 idrs, Nuzhet'l-Mtak, s. 510, Kr. een, R slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara, 1985, s. 97. 13 idrs, Nzhet'l-Mtak, s. 510. 14 bn Hurdad bih, el-Meslik ve'l-Memlik, nr, De Goeje, Leyden, 1967, s. 30, el-Hamevi, Mu'cem'l-Bldan, Beyrut, 1955, II, s. 24.
31
koruyorlard 1 ''. slm Corafyaclar burasnn adn Cinankes

1 fi
olarak zikretmilerdir Yukar Yeni Nucan; Uygur
. ok nemli eylet mer"Se-
Devleti'nin
kezlerinden bir dieri ise Yukar Nucan veya Barshan idi. Buras Kudme b, Ca'fer den rendiimize gre; nerkant'tan 60 fersah (250 km) uzaklkta a (Takent) ve Fergana tarafndadr. Bolluk bereketli bir ehirdir. Kendisine bal drt byk, bete kk ehri olan bir eylet merkezi idi. Bu belde halknn ou mecsidirler. ilerinde zndk (Mani dininde) olanlarda vardr. ehir halknn hepsi Trktiir. Trkler arasnda bunlardan daha muharip kiiler yoktur. Bunlar kendilerinden 10 kiiyi, Kartuklardan 100 kiiye milsvi grr. Uygur Kaanm temsil eden bir Trk Hakannn idaresi altnda idi" . Idrsi'ye gre; "Trk lkelerinin en gl korunan bir ehridir. Ayrca ehrin i ve d olmak zere iki mstahkem suru x>ardr. Bu havalide oturan Trklerin ou ihtiyalarn almak iin bu ehri gelirler"
18 17
Barshan'm bizim iin ok nemli bir yn daha vardr. O da, Trk dilinin kendi devrinde en byk mimar olan Mahmud el-Kagar'nin babasnn Barshanl olmasdr. Kagar'ye gre Barshan bir rivyete gre Afrsiyb'n olunun ad, dier bir rivyete gre ise Uygur Kaannn "Seyis"inin addr 19 .
15 Kudame b. Cafer, Kitab'l-Hara, nr, De Goeje, Leyden, 1967, s. 261. 16 Hududu'l-lem, s. 92. 17 Kudame b. Cafer, s. 261. 18 idrs, s. 510. 19 Barthold, W., a.g.e., s. 127.
32
ZEKER YA KTAPI
Bahvan; Uygur Kaanlnn nemli eylet merkezlerinden birisi de Bahvan ehridir. Han Balktan kuzeye doru 12 gnlk bir mesafede kurulmutur. drsden rendiimize gre; "Bu ehir Dokuz ouzlara baldr. Burada Dokuz Ouz Kaan sllesinden bir Hakan oturur. Bu Hakann askerleri, muhafzlar, kaleleri ve milleri vardr. Bahvan ehrinin mstahkem bir suru bulunur. Burada demirden, her trl nadir eyann yapld dkkan ve arlar yer alr. Bu arlarda eitli alg letleri, toprak kaplar vs. yaplr. Bu ehir dahi douya akan bir nehrin kysnda kurulmutur. Bu ehrin etrafnda tarlalar ve Trklerin otlaklar, ayrca onlarn etrafnda konup gtkleri aylar vardr"20. Bu muhtevada bizim burada zikredebileceimiz bir dier Uygur ehri ise, Koa veya Kuca, Kuan'dr. el-Hamevye gre; "Trk lkelerinin en uzanda bir ehirdir. Burann meliki ve sahibi Dokuz Ouz Kaan olup, ehir onu temsil eden bir Hakan tarafndan idare edilmektedir. Burasnn halk insanlarn en kahraman, hkmdarlar ise evre hkmdarlarnn en bydr"21. Moyon or ve Yeni Uygur Devleti;
Uygurlarn bir byk devlet olarak Trk tarihindeki erefli yerlerini almalar iin ok byk hizmetleri olan Kl Bilge Kaan'n 747. ylnda lm zerine onun yerine daha sonra olu Moyon or "Kaan" olmutur (749-759). Onun ilh unvan; "Tengride Bolm l tmi Bilge Kaan" idi* O; Uygurlarn ok gl bir devlet hline gelmelerinde ok byk baarlar gstermitir.
20 idrs, s. 512. 21 el-Hamevi, IV, s. 489. * "Gkte Domu, Memleket idre Etmi Bilge Kaan".
33
Zir Yeni Uygur Kaan; kuzeyde Ktrgtzlar, batda Kartuklar ve onlara yardm eden Trgeler, Basmtllar ve inlilerle savam, hkimiyetini Yenisey nehri kaynaklar u, Tala havalisi, -Asya ve Karulen nehri kylarna kadar yaym, oullarn "Yabgu" ve ad'"' tayin etmi ve bylece tken Uygur Devletini ada gl bir Trk devleti hline getirmitir. slm Corafyactlart Ne Diyor? Mmafih Kl Bilge Kaan tarafndan Dou Trkistan'da kurulmu olan bu yeni Uygur Devleti ksa zamanda byk mesafeler kaydetmitir. O kadar ki Moyon or'a kadar gelen ve okta uzun olmayan bu sre zarfnda Uygurlar sdece snrlarn geniletmekle kalmamlardr. Bu arada Uygurlar arasnda devlet gelenei tesis etmi, rf ve detler geerli olmu ve Uygur devleti geleneksel kkl bir Trk devleti olmutur. slm kaynaklarda zellikle slm corafyaclarnn eserlerinde konunun bu ynn aklayan ok gzel rivyetler bulunmaktadr. Mesel bunlardan erefz-Zaman Thir elMervezi (XI.) Tabay'u'l-Hayevan adndaki kymetli eserinde, Trk boylar hakkndaki ok geni deerlendirmeler yapm; Tokuz Ouzlar, Uygurlar ve Dokuzouz Hakant (Uygur) hakknda bizlere ok kymetli bilgileri vermektedir. O eserinin bir yerinde aynen yle demektedir;
"Trkler pek ok cinslere kabilelere, oymaklara ayrlan byk bir millettir. Bir ksm ehirerde ve kylerde, bir ksm bozkrlarda ve llerde otururlar. Trklerin byk kabilelerinden biri Ouzlardr. Ouzlar on iki kabileye ayrlrlar. Bir ksmna Tokuz Ouz, bir ksmna Uygur ve dier bir ksmna Uygur denir. Hkmdarlarna ise; Tokuz (Ouz) Hakan denir. Dokuz (Ouz) Hakan'nn ok byk bir ordusu vardr. Onlarn hkmdarlarnn eskiden bir muhafz, drtyz cariyesi (hizmetisi) vard. Bu muhafzlar hergn hkmdarlarla defa yemek yerler. Yemekten sonra er, er iki ierlerdi. Hakanlar ancak senede halk arasna kard. Ouzlar'n siyset hususunda uyguladklar gzel rf, det ve kanunlar vardr. Bir ksm ehirlerde ve evlerde, bir ksm krlarda ve sahralarda, adrlarda ve hanghlarda otururlar"22. Dier byk slm corafyaclardan biri olan Gerdezi ise eserinde bu Uygur; Dokuzouz Hakan hakknda unlar sylemektedir;
22 el-Mervezi, eref ez-Zaman, Tabi' el-Hayevan, nr, V. Minorsky, London, 1924, s. 18.
35
"O; Tahtna oturunca herkes Onun nne yaya olarak gelirler, yolda onun nn aarlar. ehrin reislerinden biri onun nnde yryerek taknlklar nlemeye alr. Tokuz Ouz Hakan Mani mezhebindedir. Fakat lkesinin ehirlerinde putperestler, seneviler (dalistler) amanistler ve Budistler de bulunur. Ayrca Dokuz Ouz Hakannn dokuz veziri vardr. Bunlar; eer bir kii hrszlk suundan yakalanmtsa, onun ayaklart ve kollarn balarlar ve ayrca ehrin ortasnda 200 sopa vurdururlar. Daha sonra Delll: "Herkes buna baksn! Bunun yapttm kimse yapmasn!" diye barr. Bir kii, bir bkire ile zin yaparsa o adama 300 sopa vururlar, ondan bin ksrak, gm bir kadeh ve 50 deve ceza alrlar. Eer bir adam bir adam ldrrse onu ezecek derecede byk fidye demeye mecbur ederler. Ayrca Dokuz Ouz (Uygur) Hakan duvarlar alak (ve fakat muhkem) bir sarayda oturur. Bu saray kee ile denmitir. Keenin zerine mslmanlartn mefruat serilmi , onunda zerine indibas rtler yazlmtr. Dokuz Ouzlarn hepsi krlarda, adrlarda ve harghlarda otururlar. Bunlarn Hakanlarnn elbisesi in dibas ve ipektir. Halk ise, ipekli ve pamuklu ham bezler giyerler. Elbiseleri harman, yenleri geni ve etekleri uzundur. Hakanlarnn kemerleri zinetlidir. Meclisinde insanlar (byk lenler iin toplannca) bana t giyer, O tahtna oturunca 30.000 zrhl ve mzrakl svari onunla beraber otu-
* Bu ifdeler tken Uygurlarnn daha ilk devirlerden itibren Trkistanl mslman tacirlerle ticret yaptklarn gstermektedir Z.K. 23 Gerdezi, Zeyn'l-Ahbar, nr. A.H. Habibi, Tahran, 1347, s. 267.
36
ZEKER YA KTAPI
Tala Sava ve arptlan Bir Tarih Olaynn Gerek Yz; Fakat Moyon or devrinin Uygurlar, inlilerin karsnda ok daha etkin bir devlet hline getirmesine ramen, asl amacnn dnda saptrlm bir byk olay daha vardr. Oda, inlilerle mslman Araplarn Atlahta (Tala civarnda bir yer) yaplan byk meydan sava veya Trk tarihindeki adyla "Tala Zaferi"dir (751). Ne yazk ki bu zafer; aradan asrlar getikten sonra kendi tarihilerimiz tarafndan arptlm ve Trklerin mslman olmalar gibi bir "lh Destan'n" yozlatrlmas iin kullanlm ve neticede bizim daha ziyade "Tala Nazariyesi" dediimiz bir tarih sefleti ortaya kmtr. Bu bakmdan Tala Sava ve onun tarihi neticeleri zerinde burada yeteri kadar durulmasnda yarar vardr. yleki; Gerekte Emevler'in kanl bir ihtill sonucu yklmas, Aa Trkistanda (slmi kaynaklarda Mvera'n-Nehr) meydana gelen otorite boluu ve bu blgede beklenmedik bir ekilde ortaya kan "slm Realitesi", Emevi aknlar sonucu Trklerin in'e kar direnmelerinin yklmas, mahalli Trk beylerinin birbirleri ile olan etin ihtilflar ve bunun gibi daha nice, nice sebebler in'in uzun zamandr -Asya zerindeki sinsi emellerinin bir kere daha uyanmas ve "Tala Harbi "nin domasna sebeb olmutur. Bunun zhiri sebebi Fergane Trk beyi ile, mslman Araplarn a dedikleri Takent Trk beyi ve bir Gk-Trk aristokrat olan Bagatur Tudun'un aralarnn olmas ve bundan korkan Fergne beyinin in'in Tang Hanedanndan yardm istemesi idi. Ne varki bu beklenmedik gelimeler; uzun zamandr Orta-Asya ilerine mdhale etmek ve bu blgedeki Trk beyleri zerinde nfuzunu artrmak ve Mslman Araplar in'e kar bir tehlike olmaktan karmak ve Gk
37
Trklerin bir devam gibi grnen Takent Trk beyliini ortadan kaldrmak iin hrslanp duran inli idareciler iin ok gzel bir frsat olmutur. Bylece onlar tken Uygarlarna da siys bir ders vermi olacaklard. Bu cmleden olmak zere Tang Hanedannn Kua askeri vlisi Kao Sien i, merkezden ald bir talimat gerei ok byk bir kuvvetle derhal Bagatur Tudun 'un zerine yrm, Takent Trk beyliine ok ar bir darbe vurduu gibi Bagatur Tudun'un ban kesmi ve bir zafer nianesi olarak bunu, in sarayma gndermitir 2 ^. Oysa bu, zavall askeri mceradan baka bir ey deildi. Takent Trk Beyinin Olunun Yeni Araytan; Takent Trk Han Bagatur Tudun 'un bu ekilde inliler tarafndan ldrlmesi ve hele, hele kesik bann in'e gnderilmesi, bata onun olu olmak zere evre Trk beylerini ayaa kaldrm, inliler ve onlarn bu yaylma politikalarna kar mterek bir askeri hareket yapmann yollarn aramaya zorlamtr. Onlar bir taraftan Karluklan yardma arrken 2 ^ dier taraftan Abbasi ihtillinin gl lideri Eb Mslim elHorasan'ye gelmiler ve ondan in'in nne gemesini istemilerdi 26 . Bata Takent olmak zere evre Trk beylerinin Eb Mslim'e gelmeleri, onunla uzun uzadya Trke konumalar, ayrca Ebu Mslimin onlar dinlemesi ve isteklerini kabul etmesi, hele hele gl bir ordu ile onlarn imdadna komas bu Turan kahramannn "Trk asll" bir kimse olduunu ortaya koymaktadr.
24 Esiri, E., islmiyetten nce Trk Kltr Tarihi ve slma Giri, istanbul, 1978, s. 155. 25 zgi, ., in Elisi Wang Yen-Te'nin Uygur Seyahatnamesi, Ankara, 1989, s. 33. 26 Gibb, H.A.R., Orta Asya Arap Ftuhat, s. 80, Gngr, E., Tarihte Trkler, stanbul, 1996, s. 65.
38
ZEKER YA KTAPI
Evet evre Trk beylerinden ald bu yeni bilgilerle in tehlikesinin sdece Trkler iin deil, Abbsi Hilfeti ve mparatorluun dou snrlarnn emniyeti iin ne kadar nemli olduunu bir kere daha kavrayan Eb Mslim; bu frsat ok gzel bir ekilde deerlendirmi ve Orta Asya ilerinde iyi yetimi maiyyet komutanlarndan biri olan Ziyd b. Sahihi 20.000 kiilik bir kuvvetle derhal bu inli Komutan zerine gndermitir . Mslman Arap ordusunun, byk lde Abbas ihtill ordusunun ana gcn tekil eden muharip mslman Trk unsuru olduundan hi kimsenin en ufak bir phesi olmamaldr. Ayrca mteveff Takent beyi Bagatur Tudun' un olu da bu orduya, kendi birlikleri ile katld gibi, Karluk Trkleride bu ordunun nemli unsurlar arasnda idi . Bu bakmdan biz bu orduya mslman Arap Ordusu deil, allagelmiliin dmda "Mslman Trkistan Ordusu" demeyi ok daha uygun buluyoruz. Ziyd b. Slih; inli general Kao Sien i 'nin komutasnda ve -Asya'ya doru ilerleyen, byk lde Karluk, Fergne ve Uygur Trkleri tarafndan desteklenen 30.000 kiilik (slam kaynaklarda 50.000) in ordusu ile Affa/'ta (Talata bir yer) karlam ve harb ok etin artlar altnda balamtr. Ne varki Arap Komutannn; midsizliin ac girdabnda boulmak zere olduu bu bedbaht anlarnda talih, onun yzne bir kere daha glmtr. Zira inli generalin en nemli vurucu gleri arasnda yer alan Karluk Trkleri ne hikmettir
27 bn'l-Esir, el-Kmil, V., s. 499, bn Tayfur, Kitab' Bagdad, Khire, 1949, s. 12, el-Makdisi, K. el-Bed've't-Tarih, VI, s. 74, Barthold, W., Mool stilasna Kadar Trkistan, istanbul, 1981, s. 252. 28 Franke, O., Geschichte des Chinesischen Reiches, Berlin, 1925, II, s. 482, Kr. Esin, E., a.g.e., s. 226.
39
bilinmez, bir anda saf deitirmiler ve MslmanTrkistan Ordusuna katlmlardr 29 . te bu olay sratli bir ekilde harbin kaderin deitirmi ve Ziyad b. Slih komutasndaki mslman Trkistan ordusunun ok parlak bir ekilde bu zaferi kazanmasna sebeb olmutur (Temmuz, 751)3. Tala Savann Kltrel Sonucu; Kat; in ordusu imdi iki ate arasnda kalmt. Bundan sonra cereyan eden harblerde marur inli General her ne kadar kap canm kurtarmsa da, in ordusunun byk bir ksm Karluk aknclar ve mslman Trkistan askerleri tarafndan klntan geirilmi ve onlardan ok byk bir ksm muhtemelen (10.000 asker) esir alnm ve bunlar byk kfileler hlinde Semerkant' a sevkedilmilerdir. Semerkant'a sevkedilenler arasnda "Uygur Trkleri" yani "kad" ve "kln" ustalar da bulunuyordu. inli esirler arasnda, Uygur Trk ustalarmnda bu ekilde Semerkant'a getirilmesi, slm kltr ve medeniyeti iin de pek hayrl olmutur. Zira mslman Araplar, bu esirlerin arasnda bulunan Uygur ustalarndan "kad"m nasl yapldn renmiler ve buna bir rnek olarak Semerkantta ilk kat atelyelerini kurmular ve ok kaliteli kad imal etmilerdir. Her ne kadar bu sanat Uygur Trkleri, inli ustalardan renmilerse de, inliler kad pek tabii olarak ipekten imal ediyorlard. Oysa Uygur Trkleri o devirlerde kat sanatnda hamle denilebilecek kadar nemli bir yenilik yapmlar ve kd pamuk, keten vs. gibi eylerden yapmaya muvaffak olmulardr.
29 Esin, E., a.g.e., s. 155. 30 Geni bilgi iin bkz. Chavannes, E., Documents sur les Tou-kiue Occidentaux, Petresburg, 1903, s. 142, Liu, En-Lin, Tala Seferi Hakknda Yaplan Bir nceleme, VIII, Trk Tarih Kongresi, Ankara, 1972, I, s. 414, Barthold, W., a.g.e., s. 252, Turan, O., Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi Tarihi, istanbul, 1969, l, s. 139.
40
ZEKER YA KTAPI
Bu konulardaki rivyetlerden anlaldna gre; Uygurlar "keyde" dedikleri "kad" yapmay oktan biliyorlard. Hatta baz yazarlara gre "ktz", veya kad; Arapa ve Farsa'ya inceden deil, Uygur Trkesinden gemitir. Kelimenin asl Trke "aa kabuu" anlamna gelen "kaa" kelimesinden gelmektedir
31
Ne ilgintirki; Semerkant'ta imal edilen bu kadlar slm dnyasnda ok byk bir ne kavumutur. Nitekim o devirlerin nl bir kltr tarihisi olan es-Selibi; Semerkant kadnn slm lkelerinde pek mehur olduunu ve bunun yerli halka gerektende byk gelirler saladttn zikretmektedir^2. Zira bu katlar en-Nveyr 'ninde dedii gibi, "yaz yazmada daha gzel, daha kymetli, daha yumuak ve daha parlak" idi 3 3 . Tala Savatmn, slmn hayrna olan ilgin ynlerinden biri de Tu Huan adndaki inli bir rahiptir. Bu rahip, emsli bir ok kimse gibi, Tala Sava srasnda esir alnm ve daha sonra Semerkant'a getirilmitir. Tu Huan Trk yurtlan ve hilfet lkelerinde tam on iki yl, hemde mecbr olarak ikamet ettikten sonra kendi lkesi, yani in'e dnm ve Ching Hsing Chi adnda bir seyhatname yazmtr. Ne ilgintirki; bu seyahat notlan slmiyet ve prensipleri hakknda son derece doru bilgiler vermekte ve inde slm hakknda doru bilgi veren belkide ilk risle olarak kabul edilmektedir 3 ^.
31 Esin, E., a.g.e., s. 141, s. 155, Kitap, Z., Orta Asya Trklnn Byk slm Kttr ve Medeniyetindeki Yeri, s. 64. 32 es-Sealibi, Letif'l-Mearif, Msr, 1960, s. 218. 33 en-Nveyri, Nihyet'i-Ereb, fi Fnni'l-Edeb, el-Khire, 1923,1, s. 268., kr. el-Chz, et-Tabassur bi't-Ticre, Tah. H.H. el-Vehhab, Msr, 1935, s. 28. 34 Cemil, Hee-Soo Lee, in md TDVA, VIII, s. 325.
41
Tarih Objektifinde Tala Sava; Grld gibi Tala Sava; ne sebeb ve ne de neticeleri itibar ile din bir yn olmad, sradan, nemsiz bir sava olduu halde Cumhuriyet devri Trk tarihileri, bu arada Prof. Dr. H.D. Yldz tarafndan bir ok uydurma ve bir o kadar da gln sebebler uydurulmu ve hatta sanki bir Malazgirt Meydan Sava gibi gklere karlmtr Hatta o bu konudaki tutarsz iddialarnda daha da ileri gitmi ve Trk ve slm tarihinin en nemli olaylarndan biri olan "Trklerin mslman olmalarm" bile ne yazkki bu basit tarih olayla izah etmeye kalkm ve u gln iddialarda bulunmutur; "Trklerin slm lemine girmeleri ve slm dininin Trkler arasnda yaylmas, Trk ve slm tarihi bakmndan son derece nemli tarih bir hadiselerdir. Kanaatimize gre TC Tala savann en nemli neticesi bu olmaldr" Hemen unu itiraf edelim ki Tala savann bu ekilde ve Trkler'in mslman olmalar yolunda ne menfi ve ne de msbet hi bir etkisi olmamtr. Trklerin mslmanl "Seneryosu" bir Yce Mevl tarafndan yazlm bir "lhi Destan"dr. Bu destan mslman Saman Emirleri ve mchid, gazi Kara Hanl Hakanlarnn klnlarnn parlak, nur saan ular ile yazlm ve Trkler yzde yzlere varan bir ekseriyetle mslman olmulardr. Mamafih Trk tarihileri bu tutarsz grlerinde daha da ileri gitmilerdir. Onlara gre; Tala Savanda inlilere kar mslman askerlerle birlikte arpan Trkler, slm dini ile Gk Tanr (veya amanizm) arasnda tek Tanrya, inanma, yaratl, kaza, kader, ahiret, cennet, cehennem, hatt meleklere imn konusunda byk benzerlikler olduunu grmler ve bunun neticsi toptan mslman olmulardr.
35 Geni bilgi iin bkz. Yldz, H.D., slmiyet ve Trkler, stanbul, 1976, s. 37-38.
42
ZEKER YA KTAPI
Bu gayri ciddi aklamalarna devam eden tarihilerimiz; Trklerin klt zoru ile deil, kendi arzu ve istekleri ile mslman olduklarm beyan etmilerdirki bu tarih sefaletinden baka birey deildir. Deil Orta Asya Trk boylar, mslman Arap komutanna parlak klnlar ile muhteem bir zafer sunan Karluk Trk boyu bile bu harblerden ancak onlarca sene mslman olmulardk. Tala Sava, Moyon or ve tken Uygurlar; Bu harblerde yetenekli Uygur Kaan Moyon or'un ok aktif bir rol oynad ve politik bir ok manevralar yaptnda hi kimsenin en ufak bir phesi olmamaldr. yle tahmin ediyoruzki Moyon or, bu harblerde her ne kadar tarafszm gibi grnm ise de, iki taraf birbirine kkrtmaktan geri durmam, belki de Kartuklarn Trkistan askerlerine iltihak etmesini salam ve sonu ne olursa olsun, bu kudretli Uygur Kaan inliler karsnda politik manada ok byk bir zafer kazanmtr. Haddi zatmda in ordusunun bu ekilde ok ar bir hezimete uramasndan ne mslman Araplar ve hele hele ne de slm dini krl kmt. Bu harblerden asl kazanl kan bir tek kimse vard. O da; Uygur halk veya dinamik Uygur Kaan Moyon ar idi. Zira bu savalar sebebiyle inliler, artk Uygur devleti karsnda byk bir g olmaktan kt gibi, Orta Asya ilerinden de elini eteini ekmi ve gerektiinde Uygur aknlarna ak, zayf bir devlet haline gelmitir. Bir dier ifde ile Tala hezimeti, Uygurlara nefes aldrm ve bundan byle
36 Bu konularda ok geni bilgi iin bkz. Kitap, Z., Trk Boylar Arasnda slm Hidyet Frtnas, s. 136, 137, 138, 140.
43
zayf irdeli tket Uygur Kaanlarna, Krgzlarn tarih sahnesine kmalarna kadar yaama ans vermitir. Nitekim hu hayrl gelimelere iaret eden O. Turan yle demektedir: in i buhranlara derek Orta Asya ve Trklere mdhalede bulunamad. Aksine Uygur devleti kuvvetlenerek
0
ilerine kararak bir duruma geldi
07
inin i
Yine Tala hezimeti dolaysyla inliler; slm ve Arap realitesi ile kar karya gelmiler, onu kabul etmiler, slm ve mslman Araplara daha bir gzel gzle bakmak, hatta bundan te mslman Araplar, balar skldklarnda kendilerinden yardm isteyecek kadar gl bir devlet olarak grmek zorunda kalmlardr. Mmfih bundan sonraki sayfalarda bu yeni gelimeler yani inlilerin mslman Araplardan yardm istemesi konusu zerinde ok daha ayrntl bir ekilde durulacaktr. Gerekte Tala hezimeti inlere de ok ara mal olmutur. inde, bu ac yenilgilerden sonra ard arkas kesilmeyen bir ksm dhili kargaa ve i isyanlar km ve bu Kereyden nce tken Uygur devletinin iine yaramtr. Zira inlilerin iinde bulunduu bu kemekelikten yararlanan Uygur Kaan, Tarm havzasn ele geirmi ve buralarn farkna varmadan ok sratli bir ekilde hem Trklemesini, hemde slmlamasn salamtr. Zira asl bu hayrl gelimelerden sonra bu bereketli topraklarda yeni bir devlet "Turfan Uygur Devleti" kurulacak ve bu topraklan
37 Turan, O., a.g.e., I, s. 139. 38 Esin, E., Turfan md., A, Xll/ll, s.116, Kafesolu, i., Trk Milli Kltr, Ankara, 1977, s. 113.
44
ZEKER YA KTAPI
yeni bir dinin ilhi nurlar aydnlatacakt. O da btn insanla btn zamanlar iin geerli olan slm dini idi. Tala Hezimeti ve inliler; Fakat bunlardan bizim burada asl zerinde durmak istediimiz bir konu daha vardr. O da inli General An Lu Shan'm bu ar hezimetten sonra hanedan ilesine isyan etmesi ve bu bedbaht gelimelerin bize gre ok hayrl bir neticesi olarak Uygur Kaan Moyon or'a in'in i ilerine mdahale yolunun alm olmasdr (755). Ne ilgintirki Moyon or'un bu yeni inisiyatifi ile slm dini in'e, hem de kara yolu ile daha gl bir ekilde girdii gibi, mslman cemaati de inde ok daha gl bir varlk hline gelmitir. yleki; in'in kuzey eyletleri komutan An-lu-shan 'n isyan etmesi ve Ch'ang-an ehrini ele geirerek in mparatoru Yeni, tahtan ekilmeye zorlamas, in mparatorunu yeni, yeni araylara srklemi ve bu cmleden olmak zere deil Uygurlar ve mslman Araplar, hatta Hindlilerden bile yardm talebinde bulunmutur. Dinamik Abbasi halifesi elMansur, bu frsat slm dini lehine ok gzel bir ekilde deerlendirmi ve derhal 4000 kiilik in'e bir yardm gc gndermitirki, bundan sonraki sayfalarda bu konu zerinde ok daha ayrntl bir ekilde durulacaktr. Mmfih bu frsat, Uygur Kaan da ok gzel bir ekilde deerlendirmitir. Moyon or bir taraftan kendisi An Lu Shan 'm karsna dikildii gibi, dier taraftan byk olu Bilge Tardu'u byk bir ordu ile bizzat in'e gndermi ve isyanclar il yavrusu gibi datmtr. Asi General An-Lu j i i i '
45
Shan da dier bir ok liderler gibi boynu vurulanlar arasnda idi (757) 39 . Gerekte Moyon or'un bu baarl askeri harekatndan sonra onun, in saray ve Hanedan ailesi nezdindeki itibar ykselmi, etkisi artm ve ok saygn bir kimse haline gelmitir. Asl bundan sonradrki in'liler mkafat olarak ona, bir defaya mahsus olmak zere 10.000 top ipek vermiler ve ilaha sonraki yllarda her sene 20.000 top ipek kuma verme taahhdnde bulunmulardr^. Moyon or ve tken Uygur Devleti; Bu dinamik Uygur Kaan, bir taraftan belki de. Gk ''tiklerden esinlenerek tatan yaztlar diktirmi, yeni yeni ehirler kurdurmu, medeni gelimelere byk ilgi gstermi, dier taraftan da uurlu bir iskn siyaseti takip ederek Tarm havzasnn byk lde Trklemesine hizmet etmitir^ 1 . Btn bunlara ramen Moyon or'un koyu bir Hristiyan olduu kaydedilmektedir^ 2 . Moyon or, on yl sren bu Kaanlk dneminde bir ok Trk boylarn itaatine alm, Uygur devletinin snrlarn douda Sar nehir, batda Tanr dalarnn batsma kadar, kuzeyde Yenisey'in orta mecrlar ve gneyde Knlii dalarna kadar geniletmi ve Uygur Kaanln ok gl bir devlet hline getirmitir. Ne varki, Talas hezimetinden sonra inlilerle balayan
39 Geni bilgi iin bkz. Pulleyblank, E.G., The Background of the Rebelin of AnLu-Shan, London, 1955, Deguignes, J., Hunlarn Trklerin Moollarn ve Daha Sair Garbi Tatarlarn Tarihi Ummisi, ev. H. Halid, stanbul, 1924, III, s. 24, Eberhard, W., in Tarihi, Ankara, 1987, s. 211. 40 Gme, S., a.g.e., s.34, Mackerras, C., a.g.e., s. 60, 61. 11 Koca, S., Trk Kltrnn Meseleleri, istanbul, 1990, s. 92, Tekin, T., Kuzey Moolistan Yeni Bir Uygur Ant, Belleten, XLVI, 1982, s. 795-834. 42 Gumilv, L.N., Eski Trkler, istanbul, 1999, s. 476-478.
46
ZEKER YA KTAPI
yeni gelimeler zamanla siys olmaktan km ok youn dini bir mhiyet kazanmtr. Bundan maksadmz inden gelen; solgun yzl, bitkin benizli, yorgun bakl, beyaz elbiseler giymi, zgn Mani rahiplerinin Uygur Trkleri, "Hayr!" slm dininin karsna dikilmeleri, onlar bir tortu niteliindeki Mani retilerini kabule mecbur etmeleri ve bundan da te Manihaizmin tken Uygur devletinin resmi bir dini haline gelmesidir. Peki, bu nasl byle olmutur? Uygur Kaanlar niin Manihaizmin en sdk inananlar ve en ateli mdfleri olmulardr? te bundan sonraki sayfalarda tken Uygurlar iin bu hayrsz ve uursuz gelimeler zerinde durulacak ve konumuza esas olan olaylarn genel bir deerlendirmesi yaplacaktr.
IL B KAAN Manihaizmin Uygurlarn Resmi Dini Oluu
B Kaan ve Uygur Kaanl; Moyon or'un lm zerine, onun yerine kk olu B gemi ve yeni Uygur devletinim Kaan olmutur (759-779). Yeni, dinamik ve son derece cesur ve olgun kiilii ile daha ilk genlik yllarndan itibaren evresi ve askerleri zerinde ok etkin bir kiilii olan B, bu ekilde "Kaan" olduktan sonra Uygur devlet geleneine gre ona; "Tengride Kut Bolm il tutm Alp Kl Bilge Kaan" gibi tantanal, yar dini, bir devlet nvan verilmitir^ 3 . B Kaan, tken Uygurlarnn ok byk ve gl bir devlet olmalarnda ok deerli hizmetleri dokunmu, Uygur devletinin snrlarn geniletmi, yeni yeni lkeler fethetmi ve Uyguristan, onu otuz sene sren bu "Kaanlk" dneminde, o alarn en mamur ve en mreffeh bir lkesi hline gelmitir. O devirlere en yakn bir zamanda yaam olan el-Mesd, Uygurlarm bu parlak devirlerinin simgesi olan bu gl Uygur Kaan'm messir ahsiyetlerini parlak ifdeleri ile u ekilde tasvir etmektedir;
43 zkan, ., Kutluk Bilge Kl Kaan B Kaan ve Uygurlar, Ankara, 1986, s. 19, "Gkte Saadet Bulmu Vatan Idre Etmi Kahraman Mehur Bilge Kaan".
48
ZEKER YA KTAPI
dUu
>
,7,r...I i
^juj
. JjiJI
JjL>
j-
jj-jj^)
I AJu Jj ^ ^ 1 J - j U
T, J U j ^
CL j i ,JUJ!
"Trklerden Dokuz Ouz (Uygur) hkmdarlarna gelince; O, yrtc kular, at (ve atl)larn hkmdar olarakta bilinir. Dnya krallar iinde onun askerlerinden daha kahraman, onun askeri kadar savaa dkn daha baka bir asker ve ondan daha fazla at (svarisi) olan bir kimse yoktur. Bu sylediklerimiz ite bu gne kadar, yani 333/942 ylna kadar geerlidir. Onlarn lkesi Horasan ile in arasndadr. Onlarn hkmdarlar genellikle rhan (Uygur Han) olarak bilinir. Onlarn dini ise Mani dinidir. Trkler arasnda bu Mani diAA nine inanan onlardan baka kimse yoktur . Semmh b. Dtrre Ne Diyor; Evet yukarda da ifde edildii gibi Uygurlar B Kaan'm ahsnda eski Trk devlet felsefesi ve Uygur geleneklerini temsil eden bir "Kaana" sahip olmulard. Zira kk tarihin derinliklerinden kopup gelen Uygur geleneklerine gre Kaan; "Tebeasn tpk kendi ocuklar gibi grmeli ve onlar sanki yumurtasnn zerinde kulukaya yatm ana bir tavuk gibi, efkatle muamele etmelibir dier ifde ile onlar korumal, karnn tok, srtn pek, etmeli di.
44 el-Mesud, Mrc, Tah. M.M. Abd'l-Hamid, Msr, 1964, I, s. 160, een, R. slm Corafyaclarna Gre Trkler, Ankara, 1985, s. 288. 45 Gumilv, L.N., Eski Trkler, stanbul, 2002, s. 455.
49
Mamafih bu sdece Uygurlar iin deil, btn Trklere amil eski bir Trk devlet gelenei idi. Nitekim Gk Trk kitbeleri ve Bilge Kaan bidesinde Bilge Kaan yle demektedir; "Tanr buyurduu iin lecek milleti diriltip besledim. plak milleti elbiseli kldm. Fakir milleti zengin kldm. Az milleti ok kldm'^. Bizim iin konunun bundan daha ilgin bir yn vardr. O da, eski Trk Hakanlar ve hele, hele Uygur Kaanlarnn temel vasflarn tekil eden bu kkl karakterlerin, chiliye devri Arap irlerine de konu olmas ve bir zlem ve bir hasret duygusu iinde iirlerle ifde edilmesidir. Eski Arap irlerinden Semmah b. Drre (l. 642) ite bunlardan biridir (l. 642). Hem chiliye, hem de slm devrini idrak etmi olan bir deerli Arap airi, Trk Hakannn bu stn vasflarna imrenmi, bir ksm iirlerinde ona duyduu bu derin zlemi dile getirmi ve Arabistandan bir bahar esintisini andran u mesajlar gndermitir:
' u - l L j - j u \ > J-I j U L ^-L...* i
ul AJJ-J!
r*J
dl>U> ^ji Jjuk-'J

t ^ - o --.T _ > L > j ' j - j
h L t j j i i_r*> ! j ! J u x L j
"Ey insanlar! u benim istediimi iinizde Trk hakanna ulatrabilecek bir kimse yokmu? O k btn iddetiyle bastrnca dnsn! O, soukta yen, zavall ocuklar, yallar ve zaman sillesini yiyen ihtiyarlar artk efkatle kanatarnn altna lsn. Nitekim bir tavuun civcivleri de kargaalk kt zaman horozun himayesine koarlar, ona snrlar"^'.
46 Ergin, M., Orhun Abideleri, istanbul, 1970, s. 23, 33. 47 el-Chz, el-Cidd ve'i-Hezl, (Resil'l-Chz), tah. A.M., Harun, Kahire, 1948, s. 91.
50
ZEKER YA KTAPI
B Kaan ve Maniheizm; Gerekte, Uygur tahtnn yeni vrisinin, daha "Kaan" olmadan senelerce nce, Manihaizmi byk bir gnl cokusu ile kabul ettii anlalmaktadr. Nitekim o, 706 ylnda Uygur devletine bal Koo ehrine gelmitir. Bu tarihlerde Koo da gerek Trke ve gerekse rn dillerdeki Manihaist yazmalar artk B'ye ithaf ediliyordu^. B Kaan Uygur tahtna oturduktan sonra, hemen harekete gemi ve Uygurlarn sosyal ve dini hayatn allakbullak eden ve Orta Asya'nn tarihi gemii ve dini hayatmda, daha bir ei ve benzeri olmyan dini bir reform yapmtr. Daha ak bir ifde ile B Kaan'nn irdesiyle btn Uygurlarn eski "Gk Tanr dinini" ve dier dini inanlarm t e r k e d e r e k yeni bir dine girmeleri ve Maniheizmi btn ilkeleri ile kabul etmeleri ve onun btn Uygurlar iin resmi bir din olmasdr. Gerekte Manihaizm; Mecuslik, Mazdakizm vs. gibi eski ran topraklarnda zuhur etmi ve fakat kk "Semavi" olmayan ve bir "vahiy kltr" ve buna bal bir ilhi kitab" yni "Mushaf erifi" bulunmayan bir din idi. Bu dinin asl kurucusu olan Mani (215-276) ran'da yaam ve daha nceki dinler, bata Hristiyanlk ve Budizm olmak zere eski Mezopotamya dinlerinden byk lde yararlanarak bu yeni dini kurmutur. Genostik bir dalizm olan Mani dini, "lyi-Ktii, KaranlkAydnlk, Nur-Zdmet" gibi "ztlklar" zerine kurulmu, dolaysyla insanolunun yaad bu dnyann, iyi ve kt unsurlarn birlemesinden meydana geldiini vurgulamtr.
48 Esin, E., a.g.e., s. 226.
51
Ona gre Tanr; "hayrla nurun yaratcs, eytan ise; er ve zulmn temsilcisidir. Esasen kinatn znde var olan bu ikilik, yani hayr ve er insann yaratlnda da vardr, insan ruhu iyilii, cesedi ise ktl temsil eder. Bu dinin amacda; her trl din iin geerli olduu gibi; insanlar ktlklerden korumak, bir ululua (Ia nura) ulatrmaktr, insanlarn ak, iman, yetkinlik ve hikmet gibi erdemle ve kkl bir riyazetle ktle kar gelmeleri mmkndr^. B Kaann tahta gemesi, sdece siys deil, dini bakmdan da Uygurlar iin bir dnm noktas olmutur. Zira Aa Trkistanda tutunamayan "Hayr!" koulan ve faaliyet sahalarn ister istemez Asyaya kaydran Manihaizm, Budizm, hatta Hristiyanlk^ buralara snm, zellikle Maniheizm, Uygur Devletinin resmi dini olmutur. Bizim; tken Uygurlar iin gerektende byk bir trajedi olan bu gelimeler zerinde biraz daha ayrntl bir ekilde durmamz gerekmektedir. Bylece "Uygur slm nklb" ok daha iyi bir ekilde anlalm olacaktr. B Kaan'n Manihaizmle Karlamas; B Kaan, in'e yapt byk Lo-Yang seferinde (762) Sod asll, Mani rahipleri ile tanm ve onlarn etkin telkinleri sonucu ok daha hevesli bir "Manihaist" olmutu. Uygur Kaan bununlada yetinmemi, tkene dnnde onlarn en atelilerinden olan drt Mani rahibini de besi raberinde getirmitir . Nevar ki Uygur Kaan bu drt ra49 Geni bilgi iin bkz. nver, G., Harun, G., Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, s. 129, Sarkolu, E., Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, sparta, 2000, s. 143, Byk Larousse, XV, s. 7758. 50 Bkz. Kitap, Z., Orta Asyada slamiyetin Yayl ve Trkler, s. 102. 51 Grousset, R., Bozkr mparatorluu, s. 129, Ligeti, L., Bilinmeyen Asya, ev. S. Karatay, Ankara, 1986, s. 252, Togan, Z V., Umm Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981, s. 56.
52
ZEKER YA KTAPI
hiple birlikte Uygurlar iin drt byk felket adamn da beraberinde getirdiinin farknda deildi. B Kaan bununla da yetinmemitir. O, Kara Balgasunda yaplan muhteem bir merasimle Mani dininin, koruyuculuunu kabul etmi ve onun, bundan byle btn tket Uygurlar iin resmi bir din olmasn istemitir 5 2 . nk o byle yapmakla Uygurlarn bozkr detlerini brakp medeni olmalarn ve yerleik dzene gemelerini istiyordu. Bu da ancak Uygurlarn, Mani dinini kabul etmeleri ile mmkn olabilirdi 5 3 . Manihaizm'in Uygurlar n yerleik hayata gemelerinde ne kadar etkili olduu hl mnakaa konusudur. Oysa bu din: her trl et yemeyi yasaklad gibi hayvansal gdalar yemeyi de yasaklamt. nsanlarn; ot, sebze, pirin vs. gibi eylerin dnda hi bir ey yemelerine miisade etmiyordu. Onlar gnde bir defa, o da akamlar yemek yiyecek ve ok sk perhiz edeceklerdi. Bu bakmdan miskin Mani rahiplerinin bir ou, yerlerinden bir ka sene bile kmldayamyorlard. Kan aktmak, sava etmek, savalarda adam ldrmenin Mani retilerinde yeri yoktu54. Kudretli Uygur Kaan, byle yapmakla ne yazk ki; Uygur halk, onlarn sosyal yaps, dini ve kltrel yaaylar ve hele hele onlar step rzgarlarna kar dimdik ayakta tutan askerlik ruhu ve sosyal dinamizmine, hem de hi farkna varmadan kendi eliyle en byk darbeyi vurmu oluyordu. Gk Trkler'in Kapsn alan Felket; Ne ilgintir ki bundan bir asr nce, buna benzer meum bir felaketi, Gk Trk hanlar arasnda da gryoruz. Zira
52 Gnay, 0, Gngr, H., a.g.e., s. 131. 53 andarolu, G., Trkler: Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr, Ankara, 2002, II, s. 198. 54 gel, B., Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul, 1988, s. 184, Turan, O., a.g.e., I, s. 65.
53
B Kaan gibi kudretli Gk Trk Hakan Bilge Kaan da ayn zafiyete dm, yar gebe Trklerin yerleik hayata gemeleri, bir ok kasaba ve byk ehirler kurmalar iin Budizmi kabul etmelerini istemitir. Budizmde, insanlar psrkla itme ve uyuuk klmada Manihaizmden hi de geri deildi. Nevar ki Bilge Tonyukuk Han; Gk Trk kaanma vezirlik etmi yetmilik ulu kii, Buda dininin Trk Milleti ve onun bata askerlik ruhu olmak zere milli karakterlerini kertmede, ne kadar ykc bir etki yapacan ok iyi bilen bu emektar, bilge, tecrbeli vezir, btn varl ile onun karsna dikilmi ve yle demitir: "inliler bizden sayca yz defa fazladr. Eer biz, buna ramen onlara kar gelecek isek, muhakkak ayr ve suyu izlememiz, av ile geinmemiz ve adrlarda oturmamz gerekir. Gl olduumuz zaman ilerleriz; aksi halde geri ekilir saklanrtz. inli askerler geri oktur. Ama heryerde hemen saesir vaamazlar. Duvarlarla evrili ehirlerde oturduklar iin ani hareket edemezler ve bir saldrya uraynca olurlar. Ayrca Buda ve Tao dini insan yumuak yapar"55.
Emektar vezirin bu hakl direnmeleri sebebiyledir ki Bilge Kaan bu anlamsz fikirlerinden vaz gemi ve bylece Gk Trk Kaanl da bu felaketi geitirmi oluyordu. Bu bakmdan Bilge Tonyukuk Han bize gre; dolayl da olsa, Trklerin mslman olmalarna emei gemi en byk devlet adamlarndan biridir. Aksi halde Budizmin Orta Asyadan koulmas asla mmkn olmyacakt.
55 Tekin, . Uygurca Metinler, Ankara, 1960, s. 23, Kr. gel, B Trk Kltrnn Tarihine Giri, Ankara, 1991,1, s. 179, Kitap, Z., Yeni slm Tarihi ve Trkler, Konya, 1999,1, s. 83.
54
ZEKER YA KTAPI
Tun Baa Tarkan'n Kar kmas; Ne hazindirki, Gk Trkler' in Budizmle geirmi olduklar bu ac tecrbelerden sonra, Uygur Kaanlarnn kapsn bu defa Mani dini alyordu. imdi ayn bedbaht durum Uygurlar iin de geerli idi. Ancak akl bamda, Uygurlarn milli karakterlerini ok iyi bilen devlet adamlarnn buna gz yummalar mmkn deildi. Nitekim bata gl vezir Tun Baga Tarkan olmak zere baz devlet adamlar B Kaann karsna dikilmi; "Mani dininin Uygurlarn savalk ruhunu ldreceini, Kaann atalarndan kalma deerleri ve Uygurlarn askeri karakterlerini korumakla grevli olduunu sylemi" ve onu btn gcyle saplanp kald bu bedbaht fikirler ve Mani dininden vaz gemesini istemitir 56 . Byk devlet adam Tun Baga Tarkan'n gsterdii bu direnme, B Kaan' can evinden vurmu ve bir aralk Mani dinini terkettii gibi, bu sekin Mani rahiplerini de sarayndan srp karmak istemitir. Nevar ki bundan sonra ki gelimeler Uygurlar iin felakete giden yolun kapsn da btnyle am oluyordu. Zira beyaz elbiseli, sska boylu, solgun, zayf yzl, stelik az soan kokan bu miskin Mani rahipleri, B Kaann evresini sarmlar, iki gn iki gece Kaandan bir an bile ayr kalmamlar ve onu; bir ksm ilahi nvanlar vererek Mani dinini kabul etmeye tekrar ikna etmilerdir. Nitekim B Kaan bu bocalama devri, bir dier ifde ile Mani hakikatlerine ulama olayn, bizzat kendisi u ekilde ifde etmektedir. "Bu din muhteem ve harikuladedir. Bununla beraber
56 Ligeti, L., a.g.e., s. 257.
55
onu kabul etmek ve ona riayet etmek gtr. Onu iki defa dikkatle inceledim. Eskiden childim. Buda'ya "eytan!" diyordum. Artk bundan byle sahte tanrlara hizmet etmiyeceim!"^'. Bu hem Mani rahipleri, hem B Kaan, hem de Bakent Kara Balgasuridaki Uygurlar arasmda bir bayram havas estirmi ve ehir halk gnlerce bu mutlu olay ok byk bir coku ile kutlamlardr. Mamafih daha sonraki yllarda bu meum gelimelerin hatrasn Uygurlar arasnda ok canl bir ekilde ayakta tutmak iin dikilen mehur B Kaan bidesinde, Uygurlarm bu imani cokusu yle ifde edilmitir: "B Kaanla ile btn rahipler atlara bindiler ve btn byk prensler, prensesler, soylu kiiler bata olmak zere, byk kk btn millet gle oynaya ehrin meydanna geldiler. Bu srada hametli hkmdar atndan indi, tacn giydi, altn tahtna oturdu. Daha sonra yle dedi; "-Ben sizlere buyuruyorum! Sizler rahiplerin tlerine gre hareket edin! Onlara seve seve sayg gsterin!" Bunun zerine saysz (Uygur) halk hametli hkmdarn nnde saygyla eildiler ve bartlar. Rahiplere sayg gsterdiler, hepsi yeniden Tanrya iman ettiler ve iyi amellerde gayret gsterdiler. Mani Dininin Uygurlar Arasnda Yayl: Uygur Kaan B, Mani dinini bu ekilde resmen kabul ettikten sonra ilk ii Kara Balgasun'da muazzam bir Mani
57 Gnay, . Gngr, H., a.g.e., s. 132. 58 Gnay, . Gngr, H., a.g.e., s. 134, Taal, A., Trkler; Uygurlar, II. s. 219, Tekin, ., Mani Dininin Uygurlar Tarafndan Devlet Dini Olarak Kabulu, Trk Dili Aratrmalar Yll, 1965, s. I-II, Orkun, H.N., Eski Trk Yaztlar, Ankara, 1987, s. 164 vd.
56
ZEKER YA KTAPI
mabedi yaptrmak olmutur 5 9 . Daha sonra Uygur devlet merkezinde kadnl erkekli sekin rahiplerden oluan bir ok heyetler oluturuldu. Bakent Uygurlar arasnda asl telkin grevini onlar yrteceklerdi. Dier taraftan Uygur Kaan halk onarl gruplara ayrd. Her gurubun bana akl banda bir rahip getirdi ve geri kalan dokuz kiinin eitimini ona verdi. Bylece Uygur yurtlarnda Mani retilerini yaymak zere, ok geni bir tebli furyas da balam oluyordu. B Kaan bunlarla da yetinmemitir. O, ateli Mani rahiplerini huzuruna kabul etmi ve onlar devlet memurlar arasnda propaganda yapmalarn imkan salayacak fermanlar kartmtr. Uygur saraylar ve aristokrat evrelerin son derece itibarlar yksek olan bu Mani ruhanileri, daha sonralar dier Uygur ehirleri ve bu arada krsal kesimlerde yaayan yar gebe Uygur halkna ynelmiler ve tabiatn scak koynunda yaayan bu saf, bu inadna samimi ve temiz insanlar arasnda Mani retilerinin yaylmas iin ok youn bir faaliyet gstermilerdir. Uygurlar'm bu youn dini propagandalar sonucu, Mani dinini kabul etmeleri Trk-Uygur tarihinin en nemli bedbaht olaylarndan biridir. yle ya, Asyann hr ufuklar ve sert ikliminde boy gsteren, insani ve milli varlklarn bu zor artlar altnda srdrmek iin av avlyan, gerekirse srek avna kan, on binlerce hayvan avlyan, at koturan, harbeden, silah eken, mukaddes bir gye uruna sefere kan, insan ldrmekten ekinmeyen, stelik temel gdas et, st, ya ve tatllar gibi her trl ar besin maddeleri olan bu insanlar, kahraman yaratll yiit kiiler iin artk herey yasakt.
59 gel, B slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1988, s. 350.
57
imdi onlar sdece ve ou kere o da, akamdan akama, lmiyecek kadar sebze yiyecekler ve dnyadan el ve eteklerini ekeceklerdi. Btn bu hayrsz gelimelerden iin iin rahatsz olan Uygur halknn ikyetleri, kollektif bir vicdan uultusu hlinde yedi kat gklerin tesine yle ykseliyordu: "Evvelce et yiyen kavim bundan sonra pirin yiyecek, evvelce adam ldrmek yaygn memlekette artk bundan sonra hayr ve emr-i bil-ma'ruf (yani hayra koma) hkmran olacak"60. Manihaizmin Byk Baarlar; Beyaz elbiseler giymi ve sahte melekler gibi Uygurlar arasnda dolaan, stelik az soan kokan bu yar militan, bitkin Mani rahipleri, onlarn etkin propagandalar syesinde Mani Dini, Uygur topraklarnda ok byk bir zafer kazanm ve koca Uygur devleti, Gumilov 'in ifadesi ile VIII. yy'ln ikinci yarsndan itibaren "teokratik bir devlet" hline gelmitir 6 1 . Ne varki, bu kabil teokratik bir uygulamann deil Uygurlar, Orta Asya'nn gemi dini tarihinde bir baka rneini bulmamz mmkn deildir. Mmfih Manihaizm'in kazand bu ba dndrc gelimeler iaret eden R. Grousset hakl olarak u yorumlarda bulunmaktadr: "Irak ve randa tutunamayan Aa Trkistan da mslman Araplar tarafndan byk bir bask altna alnan bu eski Pers dini;Moolistamn mutlak hakimi, in'in kuvvetli mttefiki ve kudretinin en zirvesinde bulunan Uygur Kaann kendi tarafna evirmeyi baarm t/r62.
60 Barthold, W., a.g.e., s. 95. 61 Gumilv, L.N., a.g.e., s. 496. 62 Grousset, R., a.g.e., s. 130.
58
ZEKER YA KTAPI
Manihaizm'in bu ba dndrc baarlar; eer N.A. Gumilv'n yar hissi ifdeleri doru ise; Uygurlarm btn komular ile aralarnn bozulmasna sebep oldu. Orta Asyada Mslmanlar, Tibette Budistler, inde Konfiysler, Krgz Hanlnda amanistler, bunlarn hepsi, bu yeni dini bir sapklk olarak kabul etmilerdir" . Mani rahipleri artk bu baarlarndan dolay balar gklere deecek kadar bir gurur duyabilirlerdi. yle ya Uygur Kitabelerinde de yer ald gibi, "kan deryasna dnm vahi adetler lkesi sebze yetitirilen bir lke, cinayet ilenen topraklar iyiliklerin hakim olduu bir lkeye dnmt"64. Manihaizmin Uygur Yurtlarnda Yaytlmas Meselesi; Buraya kadar yaptmz btn bu aklamalardanda anlalaca gibi bir ksm otoriteler her ne kadar Manihaizm'in tken Uygurlar arasmda ok sratli bir ekilde yayld ve Uygurlarn byk bir ounlukla bu yeni dini kabul ettiklerini iddia etmilerse de, bizim bunlar doru bir gr olarak kabul etmemiz mmkn deildir. Hemen unu itiraf edelimki Manihaizm daha ziyde Uygur Kaanlnn bakenti Kara Balgasun olmak zere dier baz byk Uygur ehirlerinde kendini gstermi ve aristokrat Uygur beyleri arasmda ok byk bi hsn- kabule mazhar olmutur. Onun dndaki Uygur ehirleri, kykasaba ve hele hele, yar gebe Uygurlar arasmda pek fazla bir ilgi grmemitir. Nitekim Gerdezi, bu konudaki bir tesbitinde yle demektedir: "Dokuz Ouz Hakan Mani mezhebindedir. Fakat lkesinin ehirlerinde putperestler, seneviler (dalistler) a63 Gumilv, N.A., a.g.e., s. 489. 64 nver, G., Gngr, H., a.g.e., s. 133, el, B., Uygur Devletinin Teekkl ve Ykseli Devri, Belleten, XIX, 175, Ankara, 1955, s. 354-359.
59
maniler ve Budistler bulunur. Ayrca Dokuz Ouz Hakannn dokuz veziri vardr"65. Mmfih, Manihaizm, hatta daha sonralar Budizm'in uzak dou Asya ve Uygurlar arasnda kazand baarlar ve onun bu altn devri pek fazla srmiyecektir. Zira Mslman Fatihler tarafndan Ceyhun nehrinden geerek Trklerle buluan slm dini (642) Asya ve in'e kadar kt bu uzun ve ilh yolculuunda, Manihaizm, Budizm ve Zerdtl Ceyhun havzas; Baykent, Buhara ve Semerkant gibi Aa Trkistan'n byk ehirlerinden srp karm ve onlar bu ilk hamlede, -Asya'ya srmtr. slm dini daha sonraki yllarda da bu amansz takibine btn iddetiyle devam etmi, Asya ve Uygur yurtlarna gelmi, bir bahar mjdecisi ve bir ilh rahmet gibi Uygur Trklerinin imdadna yetimi ve onlarn hepsi, dier Trk boylar gibi, hem de ok byk bir ounlukla Mslman olmulardr. Bylece slam dinin; Manihaizm, Zerdtlk ve Budizmin Asyadaki tarihi saltanatna son verdii gibi, bundan byle onlar, Trkler arasmda hi bir zaman tutunma frsat da bulamamlardr. Manihaizm'le Gelen Byk Felaket; Evet B Kaan'n kendilerine tand stn imkanlarla, fevkalade gl bir snf hline gelen Mani rahipleri, geni Uygur bozkrlarna dalmlar ve zavall Uygur Trklerinin grntede olsa Mani dinine girmelerini salamaya almlardr. Buna ramen Manihaizm, Uygurlar arasmda daha sonra, onlarca yl, bir "Krallar ve Aristokratlar Dini" olmaya devam edecektir. Zira beyaz elbiseli ve Dvdi sesli bu Mani rahiplerinin ilhilerini dinleyen ve bir anda kendilerinden geerek Mani dinini kabul eden bu zavall gebe
65 Gerdezi, s. 267.
60
ZEKER YA KTAPI
Uygurlarn daha sonralar yzlerinin hibir trl glmedii grlmtr. Mani rahipleri onlara, gerek hayatlarnn dnda topik bir hayat vadediyorlard. Bu yeni hayatta et yoktu. St, peynir, yourt gibi hayvani besin ve gdalar yoktu. Dolaysyla meydanlarda at koturmak bir yana, at yoktu, kln yoktu, ok ve yay yoktu. nsanlar dnyadan yz evirecek kendilerini Maniye adayacak, yar bekar miskin bir hayat sreceklerdi. Bu bakmdan zavall Uygur gebeleri bir iskelet halinde dolamak ve lmemek iin bostan tarlalar (kavun, karpuz vs.) ekmek durumunda kalmlardr. Bu inadna uursuz ve de hayrsz durumu, steplerde ziraatin gelimesiyle izah etmek ne derece doru olur, ayr bir mnakaa konusu olmaldr. Bu bir manada Gumilv'n de ifde ettii gibi; "Devletin zayflamas, bundan da kts ailenin yklmas, hulasa Uygur halknn dpedz soysuzlatrlmas idi. Bu Manihaist telkinlere gre salkl bir nesil yetitirmek mmkn deildi Nitekim Manihaizmin; Uygurlarn sosyal yap ve askerlik ruhuna indirdii bu ar darbeler byk Arap edibi elChz'n da (l: 869) dikkatini ekmi ve yle demitir: cUj
rf!U>J - JJJJI UU
JbjJL jj^JL.
I J > I J j - i ) l jlj
IjJLS" j XJU d y J ! y. > i > j L d l L > O j U jjuJI ^

*
Ij LjL
i j j L - a - l j j i j a I j J L J I j u S J \ ^ j_>J! ^ J i j
.LfJ! L"
66 Gumilv, L.N., a.g.e., s. 518.
<l>uJJI
61
"Trkler zndklk (Mani ve Buda) dinine girince artk harblerde malup olmaya balamlardr. Trklerin en kahraman boylarndan bri olan Dokuz Ouzlar (Uygurlar) bunun en gzel misallerinden biridir. Halbuki Dokuz Ouzlar, Karluk Trklerinden sayca birka misli az olduklar halde harblerde daha ileri gider ve daha iyi savarlard. Ne zaman ki bu Trkler zndklk dinine girmeye baladlar; zira bu zndklk dini insanlar dnyadan el etek ektirme ve uyuukluk telkin etmede Hristiyanlktan daha geri deildir, bylece onlarnda kahramanlk duygular yok olmu yiitlikleri dumura uramtr"67. Manihaizm ve Sod Alfabesi; Her ne kadar Manihaizm, insan akl ve tabiatn ilhi kanunlarna meydan okuyan ilkel domalar ile, Uygurlarn dini yap ve sosyal yaantlarn byk lde tahrip etmise de yine de bu din; yarnlara giden yolda, Uygurlar iin aydnla alan bir pencere olmu, slm medeniyeti, Trk dili ve edebiyat bu syede yeni bir hamle gc kazanmtr. Byle arpc bir iddiada bulunmamzn asl sebebi, Manihaizmle gelen akide ve inan deiikliinden te, asl "alfbe deiiklii" ve bu alfbe deiiklii ile Uygurlarn yeni yeni bir ok kltr ve bilgilerle tanmalar ve dolaysyla daha aydn ve kltrl bir toplum hline gelmeleridir. Bu aydn insanlarn; slm hidayet gnei Uygur topraklarn aydnlatmaya baladktan sonra, slm dininin Trkler arasnda yaylmas, Trkenin gelimesinde ok byk hizmetleri olacaktr. Bilindii gibi Mani dininin asl kurucusu ve ilk ncleri
67 en-Necm, V.T., cl-Cahzel-Hdarat'l-Abbasiyye, Badad, 1965, s. 129 kr, Kitap, Z., et-Trk fi Mellefat el-Cahz, Beyrut, 1972, s. 84.
62
ZEKER YA KTAPI
eski ranl Ariler olduu halde, Uygurlar bu dini ve alfbeyi asl vatanlar Semerkant olan Sodlu tccarlardan almlardr. Tarihi asllar karanlk, Semerkant'a nereden ve nasl geldikleri hl belli olmyan bu insanlar, Mani dinini kabul ettikleri gibi, pek-Yolu ve Orta Asya ticaretine hakim olmular, steplerde yaayan Trklere ulamak maksad ile pek yolu gzerghnda bulunan Trk ehirlerinde bir ok ticr koloniler kurmulardr. Onlar dini ve ticari ilerinde, daha sonralar "Sod alfabesi" olarak anlan bir yaz eidini kullanyorlard. Byk Uygur Kaan B; in'e yapt La-yon seferinde ite bu Sodlu Mani rahipler ile tanmak, onlarn dinini kabul etmekle kalmam, daha sonra da bu solgun yzl, sar benizli, yorgun ve fakat ihtirasl insanlar beraberine alarak Kara Balgasuna gelmitir. Yldrm ordular ile btn in'i bir batan bir baa vuran kudretli Uygur Kaan, Romal Komutan Antonius (Marcus)'un Roma'ya girii gibi, o da Kara Balgasunun muhteem demir kaplarndan girerken, beraberinde sadece Mani dini ve solgun, sar benizli Sod ruhnilerini deil, farknda olmadan ite bu "Sod alfabesini" de getirmi oluyordu. Yeni Uygur Alfabesi; Manihaizmi byk bir gnl cokusu ile kabul eden Uygur aydnlar, yeni Mani metinlerini Sod rahiplerinden bu alfabeyle yazarak reniyorlard. Daha sonralar Uygurlar bu alfbeyi byk bir gnl ferahl kabul etmiler, onu gelitirmiler ve ok rahat bir ekilde Trke yaz dilinde kullanmaya balamlardr. Bylece o, Trk dnyasna "Uygur Alfabesi" olarak giriyor ve Orhon Trk alfabesi yani ivi yazsnn yerini alyordu. Uygurlar bu yeni yaz ve alfbe sayesinde R. Grousset'inde dedii gibi: "Milli bir edebiyat gelitirerek ilk Trk edebiyatnn eser-
63
lerini vermilerdir. Bylece eski tranadan bir ok Mani metni veya inceden Budist metinleri evirmilerdir. Bu ekilde Uygurlar dier Trk-Mool airetlerine nazaran ok byk bir ilerleme kaydetmiler ve Cengiz Han'a kadar (onun devride dahil) bu airetlerin eiticilii, bir dier ifade ile hocalm yapmlardr Her ne kadar bu grler bir ok Trk tarihileri tarafndan da paylalmakta ise d e 6 9 hemen unu itiraf edelimki bunlar sadece Manihaizm ve slm dininin Uyguristandaki bu ilk devirleri iin geerli olmaldr. Daha sonraki yllarda, slm hidyet gneinin feyizli klar, eski Uygur yurtlarn aydnlatt ve slmn yksek iman hakikatlar, onlarn gnln kaplayan Manihaizmin karanln boduu, mabedlerdeki yar ilah saylan Mani ve Buda heykellerini krd gibi, Kuran ve hadis dili olan "Arapa" ve "Arap slm alfbesi" de bu Sod alfbesinin yerini alacaktr. Bu syede Orta-Asya Trk dnyas; Orta Dou slm dnyas ve onun medeni ve kltrel deerleri ile birlemi ve yeni bir terkib domutur. Bu yeni terkib bundan byle Trkn tarihi ve slm ahsiyetini yanstacakt. slam'n bu topraklarda yaylmasyla birlikte Bayknet, Buhara, Semerkant, Takent, Fergana gibi Orta Asyann byk ehir, ky ve kasabalarnda binlerce, on binlerce RBAT, CAM ve MEDRESE yaplm ve Arapa ortak bir ilim dili olmutur. Bylece Uygur Trkler; her yerde ve her yata Kuran-t Kerimi okuyan, onun manevi feyzinden yararlanan bir nesil yetitirme imknna da kavumu oluyorlard.
68 Grousset, R., a.g.e., s. 351. 69 Togan, Z.V., Trk li Trkistan ve Yakn Tarihi, stanbul, 1947,1, s. 95, izgi, ., Uygurlarn Siyasi ve Kltrel Tarihi, s. 19, Barthold, W., a.g.e., s. 65, nver G., Harun, G., a.g.e., s. 139.
64
ZEKER YA KTAPI
Manihaizmin byle, btn srati ve hrsyla Uygur Kaan ve aristokratlar ve nemli Uygur ehirlerinde yayld bu meum devirlerde konumuz asndan baz nemli slm gelimeler olmutur. O da, Orta Asya ve Dou Trkl ilgili meselelerde her zaman dinamik bir tutum alan byk Abbasi halifesi el-Mehdi'nin Dou hkmdarlar genellikle Trk beylerine bu arada Dokuz Ouz, yani tken Uygur Kaant ve in hkmdarna bir eli gndermesi, onlar; slm dinini kabul ve kendi itaatine girmeye atrmastdtr. Mmfih bu nemli konunun ok daha iyi bir ekilde aydnlatlmas iin Abbasilerin ilk kurulu yllarndan itibaren Orta Asya Trk beyleri ve bu arada inlilerle olan siysi ilikileri, hele hele el-Mehdinin bu yeni inisiyatif zerinde durulmas gerekmektedir. te bundan sonraki sayfalarda konunun bu ilgin yn zerinde durulacak ve okuyuculara ok geni bilgiler verilecektir.
m.
ABBSLER'N DOU POLTKASI ve TRKSTAN UYGUR TRKLER Temim b. Bahr Uygur Yurtlarnda Eb Ca fer el-Mansur'un Dou Politikas; Gerekte Abbasler'in, Orta Asya Trkl, inlerve Uygurlarla olan siysi mnasebetlerinin gemii, onlarn ilk kurulu yllarna kadar ulamaktadr (751). Bundan maksadmz, bundan nceki sayfalarda ok daha ayrntl bir ekilde zerinde durulduu gibi, Ziyd b. Slih admdaki bir Arap komutannn, ekseriyetini Dou halk ve mslman Trklerin tekil ettii byk bir ordu ile btn Trk blgelerini geerek Tala'a kadar gelmesi ve Uygur Kaan Moyon or'un politik destei ile in generali Kao-Sien-i'ye ok ar bir darbe vurmas ve in'in Orta Asya ilerine mdhil taraf olmasn nlemesidir. Fakat bu byk hezimetten sonra in'li general An LuShan'n bakaldrmas, hatta in mparatorunu tahttan ekilmeye mecbur etmesi, hanedan ilesi iin tam bir felket olmu ve onlar Uygur ve zellikle Abbas slm halifesi elMansurdan yardm istemeye mecbur etmitir. yle ya bir Uygur Trk ata sznde denildii gibi; "Deryaa cken yilana esilidu
" Genellikle tarihiler bu orduyu bir mslman Arap ordusu olarak gstermilerdirki bu yanl bir yaklamdr. Horasandaki Arap ordusu Emevilerin yklmas ile dalm ve yeni kurulan sava ordularnn byk bir ksm mslman Trkler olmak zere yerli halktan olumutur. Bunlarn arasnda pek tabi olarak azda olsa Araplarda vard. Z.K. 70 ztopu, K., Uygur Ataszleri ve Deyimleri, istanbul, 1992, s. 150.
66
ZEKER YA KTAPI
Gerekte Ebu Ca'fer el-Mansur; (754-775) Abbsi ihtilli ve onlarn iktidara gelmelerinde ok byk hizmetleri dokunan Dou Trklerine her zaman ayr bir zen gstermi ve onlar
71
devlet ilerinde ok byk grevlere getirmitir . Dou halknn devletin bekilii ve yine dou iklimi zellikle pek Yolunun devletin ekonomik hayat ve devlet gelirlerini ayakta tutmadaki mthi gcn daha ilk hilfet yllarnda anlyan bu deerli Abbsi Halifesinin gz, her zaman Dou Trkl (Horasan) Orta-Asya ve in zerinde olmutur. Bu bakmdan bu teklifi el-Mansur, ok gzel bir frsat olarak deerlendirmi ve in'e bir rivyete gre 4.000, bir dier rivyete gre 10.000 kiilik askeri bir yardm gc gndermitir. Her ne kadar kaynaklarda bu orduya kimin komuta ettii bildirilmemekte ise de iki yl sren sz konusu isyann bastrlmasnda bu mslman ordusunun ok byk hizmetleri olmutur (757) 7 2 . in'e Yerleen lk Mslmanlar; Genellikle Orta Asya mahalli unsurlardan kurulduuna inanlan bu slam ordusu ve onlarn isyann bastrlmasnda gsterdikleri kahramanlk ve stn hizmetlerinden fevkalade bir ekilde etkilenen yeni in mparatoru Su-sung, bu mslmanlarn istedikleri takdirde, srekli olarak in'de kalabileceklerini bildirmi ve onlara deta kymetli bir misfir mumelesi yapmtr. Bylece bu mslman gzilerden pek ou geri dnmemi ve in'in Lo-yangu, Ch'ang-an ve Sianfu gibi nemli ehirlerine yerlemilerdir. Onlar bununla da yetinmemiler, buralarda bir ok in'li
71 Kitap, Z Saadet Asrnda Trkler, Konya, 1997, s. 204. 72 Hee, Cemil, Lee, Soo., in md., TDVA, VIII, s. 325, kr. Hartman, in md., A III, s. 409.
67
kzlarla evlenmiler ve kalabalk bir mslman camias oluturmulardr. Mesel, yl sonra yaplan bir nfus saymnda Ch'ang-an da bu mslman ilelerin saysnn 4.000'e ulat grlmtr'' 3 . Ayrca bu mslman ileler in sarayndan aylk almlar ve bir daha kendi lkelerine dnmemilerdir . Ne varki Doudaki bu slm gelimelerden fevkalde rahatsz olan Batl ilim adamlar, rneini sk sk grdmz gibi, el-Mansur 'un yapt bu basit ve insan yardm meselesini bile arptmlar ve tamamen maksadnn dnda yorumlamlardr. Nitekim M. Hartman yukarda ad geen maklesinde bu tahammlszlnn yeni bir rneini vermi ve szm ona yle demitir; "Din meselelerine kar pek fazla alkalar bulunmad iin aslnda btn yabanc dinlere kar msmahakar olan inliler, slmiyeti byk bir nefretle karlyorlard. nk temasa geldikleri islmiyetin tamamen siys bir din olduunu anlamlar ve in ilerinde yabanc mdahalesini kabul etmek istememilerdir"75. Mmfih kaynaklarda 787 ylnda Chang-an ehrinde Horasan, Buhara ve Kagar gibi Trk ve slm muhitlerinden gelerek in'e yerleen ve in sarayndan aylk alan 4.000 kadar yabanc ileden bahsedilmektedir. Dier taraftan, Halife elMansr 'un in imparatoruna yardm maksadyla gnderdii bu mlman askerler ve onlarn ocuklar, bu gnk in mslmanlarnn nemli bir ksmnn atalarn tekil etmektedir.
73 Raphael, sraili, Mslim in China, A Study in Cultural Confarantation, London, 1980, P. 80, Hee, Cemil., Lee, Soo, a.g.e., VIII, s. 325. 74 zgi, O., inde slmiyetin Yaylmas ve Gelimesi, Milli Kltr, II, no 1, (Haziran) 1980, s. 58 vd. 75 Hartman, M., a.g.e., A, III, s. 409.
68
ZEKER YA KTAPI
phesiz Tala Sava ve An Lu-shan isyanndan sonraki dnemlerde "Batdan" ve daha ziyde bizim Aa Trkistan dediimiz Trk blgelerinden in'in i ksmlarna doru ksmen de olsa bir slm ve bir Trk-Uygur kltr yaylm ve bu yaylmada pek Yolu ve Uygurlannda ok nemli etkileri olmutur. Baz aratrclarnda iret ettii Changan'daki byk cami, ite bu sralarda yaplmtr. Gemiin gnmze bir tarih ak iinde btn hatralarn kalbinde saklyan bu cami, bu gn hametli bir bide gibi hl ayakta durmaktadr. el-Mehdi ve Dou Trk Beylerini slm'a ars; el-Mansur'un vefatndan sonra onun yerine olu elMehdi halife olmutur (775-785) 76 . el-Mehdi halife olduktan sonra babasnn yolunda yrm onun tavsiyelerine uyarak evresindeki mslman Trkleri oaltm, onlara devlet ilerinde nemli grevler vermitir. O, bu manada daha da ileri gitmi, Dou Trklne byk sempati gstermi, Orta Asya Trk beyleri bu arada Tokuz Ouzlarla ile zel ilikiler kurmaya alm, Trk beylerine bir biri ardndan bir ok eliler gndermi, onlarn slm dinini kabul ve kendi itaatma girmelerini istemitir. el-Mehdi onlara bu eliler vastasyla gnderdii davet mektubunda aynen yle diyordu: "Eer siz Allah'n birlii ve Onun Rasln kabul ederseniz byk faydalar elde edeceiniz gibi, benden de yardm grrsnz" . Onun bu gzel teebbsleri hakknda kymetli bilgiler veren ve ayn zamanda o devrin byk tarihilerinden biri olan bn Vzh el-Ya'kb, dier tarihilerin aksine, el76 es-Syti, Tarihu'l-Hulefa, Msr, 1952, s. 259. 77 Pan'pati, I., eyh, M. slamn Yayl Tarihi, ev. A. Genceli, istanbul, 1971, II, s. 902.
69
Mehdi'nin, Dou hkmdar ve Trk Beylerine gnderdii bu eliler hakknda bize u bilgileri vermektedir;
"el-Mehdi (halife olduktan sonra) hkmdarlara, kendisine itaat etmeleri ve slm dinine girmeleri iin bir ksm eliler gnderdi. Onlarn ou da onun bu isteini kabul etti. Bunlar arasnda; Kbul beyi Han hal, Taberistan beyi sbehbiz, Sud beyi Ihd, Fergne beyi Ferzan, Urusana beyi Afn, Karluk beyi Yabgu, Sicistan beyi Rutbil, Trk beyi Tarhan, Tibbet beyi Sahrun, Sind beyi, Ray, in beyi Babur, Hind beyi Vabrah Vakfur, Tokuz Ouz (Uygur) beyi Hakan (Kaan) da bulunuyordu"^. Karluk Yabgusunun Mslman Olmas;
Grld gibi el-Mehdi'nin eli gnderdii bu Dou hkmdarlar arasnda Dokuz Ouz, yani Uygur Kaan, Karluk Yabgusu, in ve Hind hkmdarlar bile vard. Mmfih tarihimiz bize onun bu teebbslerinin pekte boa gitmemi olduunu sylemektedir. Zira Dou hkmdarlar ve onlarn ounluunu tekil eden Trk beylerinin hepsi
78 el-Ya'kub, bn Vazf, Tarhu'l-Ya'kub, II, s. 397.
70
ZEKER YA KTAPI
onun itaatini kabul etmiler ve kudretli slm halifesinin arsna uyarak mslman olmulardr. Fakat bizim bu mahall Trk beyleri arasnda, asl zerinde durmak istediimiz ve Uygur federe Trk devletinin nemli dinamiklerinden biri olan Kartuklar ve onun Yabgu seviyesindeki temsilcisdir. el-Mehdi ite bu byk Karluk Yabgusu ile zel ilikiler kurmu ve onun her ne ekilde olursa olsun mslman olmasn istemi ve oda samimi bir mslman olmutur. Zira yine ada tarihilerimizden elYakub bu hususta aynen yle demektedir: J-H*1 ^ - A "te bu Karluk Yabgusu (Beyi) varya, O; halife el-Mehdi'ttin atk telkini ve bizzat onun eli ile mslman olmu idi." Bu sdece Karluk Yabgusu'nun deil, onun yakn evresi ile birlikte mslman olduu eklinde anlalmas gerekmektedir. Hadd-i ztnda Uygurlarn snr komusu olan Kartuklar ve Karluk Yabgusunun bu sralarda mslman olmas, slm dininin; tken Uygurlarnn bu ilk devirlerinde, Dou Asya, Karluk ve Uygurlar arasnda nerelere kadar ulatn gstermesi bakmndan ok nemli bir olaydr. Bir mana da Karluklar'a slm hidyetine giden yolun almas ve onlarn ok byk bir ksmnn mslman olmas demektir ki, imdilik bu gelimeler bu kitabn asl konusu dndadr. Temm b. Bahr'n Uygur Kaanna Gnderilmesi; Fakat bizim iin en nemlisi, Dou, Trk Beylerine gnderilen eli veya elilerdir. Ne yazk ki bn Vzh el-Ya'kb, bu deerli slm tarihisi el-Mehdi'nin dou Trk beyleri ve bu arada Uygur Kaanna gnderdii elilerin kimler olduu hakknda hi bir bilgi vermedii gibi bu elilerin ne zaman ve
71
nasl gnderildii hakknda da fazla bir bilgi vermemitir. Burada karmza ok nemli bir soru kmaktadr: O da dier Trk beyleri bir yana, Uygur Kaanna gnderilen bu eli kimdir ve ne zaman gnderilmitir? Dier slmi kaynaklarda el-Ya'kubi'nin bu grn dorulayan aklamalar varmdr? Mmfih bu sorularn cevabn arayan tarihiler okta anssz kimseler deildirler. Zira, byk islam corafyaclar mesel, bn'l-Fakih ve el-Hamevi 'nin eserlerini inceleyenler, el-Ya'kubinin sz konusu ilgin rivayetlerinin karanlk ynlerini aydnlatacak, gerekten de nemli aklamalar bulacaklardr. Bundan maksadmz, bu temel corafi kaynaklarda ad geen ve -Asya Trk boylarma ok yorucu bir seyahatta bulunmu olan byk Arap gezgini Temim b. Bahr el-Mutavvai ve onun tken Uygurlar ve byk Uygur Kaanlna yapt ok uzun seyahatidir.
79 80
Evet, bata bn 'l -Fakih ve el -Hamevi olmak zere bu byk slm corafyaclar, el -Mutavai; bu nemli Arap gezgininden bahsetmiler ve onun Uygur Kaanlna yapt bu seyahat ve Uygurlarm sosyal ve dini yaaylar hakknda yazd gezi notlarndan byk alntlar yapmlar ve bylece Orta a Uygur Tarihinin aydnlatlmasnda bizlere ok byk yardmc olmulardr. Ayrca V. Minorsky'nin de bu konuda ok ciddi mstakil bir aratrmas bulunmaktadr^ 1 . Ne varki slm corafyaclar bata bn'l-Fakih (l. 913) olmak zere el-Mutavva 'nin, Dokuz Ouz Uygur yurtlarna yapt bu uzun yolculuun tarihi hakknda hi bir kayt d79 bn'l-Fakih, K. el-Bldan, Tah. Y. el-Havi, Beyrut, 1996, s. 637. 80 el-Hamevi, II, s. 24. 81 Geni bir deerlendirme iin bkz. Minorsky, V., Tamim ibn. Bahr's Jorney to the Uyghurs, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, XII, Part, 2. 1948, P. 276-305,
72
ZEKER YA KTAPI
medikleri gibi, onun hangi Abbsi halifesi tarafndan gnderildii hususunda da fazla bir bilgi vermemilerdir. yle tahmin ediyoruzki el-Ya 'kbnin ok ak bir ekilde bildirdii ve el-Mehdi'nin Trk Uygur Kaanna gnderdii ve ismi bizce bilinmeyen bu eli, temel corafya kaynaklarnda ad ak ak zikredilen Temim b. Bahr el-Mutavva 'nin ta kendisi olmaldr. Zira gerek el-Mehdi'nin Dou Trk beylerine gsterdii yakn ilgi, gerekse el-Mutavva'nin, Dokuz Ouzlar hakknda verdii scak bilgiler ve hele hele onun Uygur Kaan tarafndan kabul edilmesi, bir manada ve bir Ordu-Kent olarak kurulan Kara Balgasun ehri hakknda yapt canl tasvirler bizim bu grlerimizi btnyle dorulamaktadr. el-Mutavva Kimi Ziyaret Etmitir? Dier taraftan el-Mutavva 'nin ziyaret ettii bu gl Uygur Kaannn kimlii de hl mnakaa konusudur. Ne varki, Abbs halifesi el-Mehd'nin ada, Uygurlardan B Kaan olduu dnlrse bu zatn; deerli Abbas halifesi tarafndan hem de hilfetinin ilk yllarnda, kudretli Uygur Hakan ve ayn zamanda "l Tutmu Alp Klk Bilge Kaan" unvan ile Uygur tahtna gemi olan B Kaan' a (759-779) gnderilmi olduu anlalmaktadr. el-Mutavva 'nin grt bu Uygur Kaannn B Han olduunun bize gre bir dier delili daha vardr. O da mslman elinin, Uygur Kaann muhteem bir ordughta ziyret etmesi ve onu yaklak 250.000 kiilik bir ordu ve bir harb hazrl iinde bulmasdr 82 . B Kaann Uygurlar gl bir devlet haline getirmek iin bir ok askeri seferlere kt, askeri sevk ve idare kabiliyeti yksek, kahraman bir
82 br'l-Fakih, s. 638, Minorsky, V, s. 281.
73
Uygur Kaan t olduu gz nne getirilirse bu kiinin mutlaka B Kaan olmas gerekmektedir. Ayrca el-Mutavva 'nin Kara Balgasun ehri hakknda vermi olduu bilgiler, hele hele Uygur Kaannn altndan kubbesi ve onun; prltlar 100 km. uzaktan grnen muhtkeem adrndan heyecan duymas, bizim bu grlerimizi bir kere daha dorulamaktadr. Zira, Kara Balgasun, onun devrinde mamur ve mreffeh bir Uygur bakenti olduu gibi, kubbesi altndan yaplm ve Kaanlk saraynn dz damna kurulmu olan muhteem adr da, onun dillere destan olan saltanat ve ihtiamnn bir baka gstergesi idi. Mmfih sdece el-Mutavva deil, slm Corafyaclar da sz birlii etmiesine Uygur Kaannn bu "altn adr"ndan sityile bahsetmilerdir. Bu konudaki rivyetlerden el-Mutavva 'nin B Kaan 778'li yllarda ziyaret ettii anlalmaktadr. Tarihiler Ne Diyor? Essen el-Mutavva 'nin Uygur Yurtlarna olan bu seyahatine modern tarihilerin yaklam da pek fazla tatmin edici grlmemektedir. Zira W. Barthold ve Z.V. Togan gibi byk tarihiler, el-Mutavva ve onun -Asya ve Uygur yurtlarna olan bu seyhati hakknda yaptklar tutarsz aklamalarnda byk slm tarihisi el-Ya'kb'nin yukarda metin ve evirisini verdiimiz sz konusu kymetli rivyetlerini yeteri kadar deerlendirmedikleri, hatta bir dereceye kadar gz ard ettikleri anlalmaktadr. Mesel Barthold; el-Mutavva 'nin bu uzun seyhatini dolambal yollardan izah etmeye kalkm ve daha da anlalmaz bir hle getirmitir. Barthold bu tutarsz grlerinde yle demektedir: "Ancak bu hususta verilen tafsilat bu se-
74
ZEKER YA KTAPI
yahatn "Yed-Su" vilayetinde ve Dou Trkistan'n bat ksmnda "Karluk" hakimiyetinin 760 ylndan sonra ve Orhon yaztlarnda ad geen Trklerden yani "Dokuz Ouz"lardan treyen o-to Trklerinin Be-Baltk vilyetinden daha douya, in ierisine g ettikleri tarih olan IX. y. yln balangcndan evvel olmu olduunu gsteriyor"^. Deerli Trk tarihisi Z.V. Togan ise onun; son Emevt veya ilk Abbasi Halifesi Abdullah es-Seffah8*, yahutta onun olu el-Mansur'un halifeliin ilk senelerinde (754) Arap Hkmeti (Abbasi-Islam Hilfeti deil!) tarafndan gnderildiini iddia etmitirkf, bu ekilsiz grleri doru olarak kabul etmemiz mmkn deildir. Temim b. Bahr hususunda yanlan tarihilerimizden birisi de F. Smerdir. O, bu ziyaretin 721 li yllarda olduunu yazm ve gereklere ters dmtr 8 ^ Zira bu yllarda Orta Asya Arap fatihleri Trk yurtlarnda bir kan ve ate kasrgas hlinde ve btn iddetiyle devam ediyordu 8 7 . Temim b. Bahr 'n bu en erken devirlerinde Uygur yurtlarnda ne ii olabilirdi? stelik, tken Uygur devleti bu sralarda henz kurulmam bulunuyordu. Hatta bu modern tarihilerden bazlar onun bu seyhatinin 820'li yllarda, yani Abbsi halifelerinden el-Memn zamannda (813-833) ve Alp Bilge Kaana (808-821) gnderildiini yazanlar bile olmuturki bu kabul edilmesi zor bir keyfiyettir 88 .
83 Barthold, W., Dersler, s. 68. 84 Togan, Z.V., Giri, s. 52. 85 Togan, Z.V., bn'l-Fakih'in Trklere Ait Haberleri, Belleten, XII, sy. 45, 1948, s. 11-16. 86 Smer, F., Ouzlar, istanbul, 1992, s. 31. 87 Kitap, Z Trkistan'n Araplar Tarafndan Fethi, stanbul, 2000, s. 133-140. 88 Abdurrahman, V., Trkler; (Kocu dikutu) Uygur Devleti, II, s. 239.
75
Fakat burada ve bu konuda asl zerinde durulmas gereken bir ilim adam daha vardr, o da V. Minorskydir. Bu kymetli ilim adam, tam yarm asr nce Temim b. Bahr'n bu seyahati zerinde durmu, konuyu btn ynleri ile aratrmaya alm ve sonunda "Temim b. Bahr'n Uygarlara seyahati" adndaki
89
ilk ciddi ve
ilmi
aratrmasn ya-
ynlamtr . Onun bu sz konusu aratrmasn deerlendirmek bu kitabn konusu dndadr. Ne varki bu deerli ilim adam da cl-Mutavva 'nin kimin tarafndan, kime, niin ve ne zaman gnderildii hususunda fazla bir ey sylememitir, elMutavva ile ilgili bu aklamalarmzdan sonra biz imdi asl konumuza dnelim. O da, bu mehur Arap Gezgini ve onun "gezi notlar"mn konumuz asndan deerlendirilmesidir. Temim b. Bahr Trk Yurtlarnda; Gerekte Temim b. Bahr 'n; bn Fadlan'n Bulgar Kaan veya Eb Dlefin -Asya seyahati gibi, onun da tken Uygur Kaanlna yapt bu uzun seyahati hakknda ok geni bir risle yazd ve -Asya da yaayan Trkler, Trk boylar, onlarn sosyal ve dini yaaylar ve hele hele, Trk yurtlar hakknda uzun uzadya bilgiler verdii anlalmaktadr. Ne varki bu rislenin tamam bize ulamamtr. Sadece bn'l-Fakih ve el-Hamev 'nin ondan yapt blk prk alntlarla Trk kltr tarihine mal edilmitirki, bu Orta Asya Trk tarihi ve Trk boylan iin gerekten de ok nemli bir kayp olmaldr. Mmfih, deerli slam corafyaclarnn bu dank rivyetlerinden anladmza gre; el-Mutavva, Badad'tan yola km, ok uzun ve yorucu bir yolculuktan sonra Orta89 Minorsky, V., a.g.mk., P. 280.
76
ZEKER YA KTAPI
Asya ve Trk yurtlarna gelmi Istk Gl civarnda bir yer olan Yukar Nucan'a (Barshan) inmitir. Ne varki onun buraya kadar olan bu uzun yolculuu srasnda hangi yolu takip ettii, nerelerden getii, ne zaman geldii ve karlat yerler, grp iittii olaylar hakknda, imdilik elimizde hi bir bilgi yoktur. Buna sebebte slm corafyaclarnn eserlerinde asl yolculuun bu birinci safhas hakkmda hi bir aklayc bilgi vermemi olmalardr. Gerekte Yukar Nucan, Orta-Asya'dan gelen ve Dokuz Ouz, bir dier ifde ile Uyguristan'a gitmek isteyen her trl kii ve ticaret kervanlar iin nemli, byk bir snr ehri idi. Buras Uygur Kaann temsil eden bir Hakann idaresinde bulunuyordu. Uygur yurtlarna seyahat ancak bu byk Trk Hakannn izni ile mmknd. bn'l-Fakih ve dier slm corafyaclarnn eserlerinden rendiimize gre Yukar Nucan (Barshan); "Semerkant'n ok tesinde a (Takent) ve Fergan'a tarafnda bir snr ehridir. Ona bal drt byk, drt te kk ehir vardr. Bolluk, bereketli bir yerdir. Buralar tamamen bir Trk ehridir ve halknn hepsi Trk'tr. Bu insanlarn ou mecsi olup atee tapyorlard. ilerinde Mani dinine mensup zndklarda vard. Yukar Ncandan Dokuz Ouz Kaannn ehrine (Kara Balgasun) byk kyler ve verimli arazilerden geerek ancak aylk bir yolculuktan sonra ulalabiliyordu Ayrca; "Trkler arasnda bunlardan daha muharip hibir kimse yoktur. Bunlardan 100 kii, Kartuklarla yaplan harblerde onlardan 1000 kiiye bedeldir"^. el-Mutavva 'nin bu izahlarndan slam dininin, Asya'ya olan bu uzun yolculuunda Takent, Fergana gibi byk Trk ehirlerinin dndaki ky ve kasabalara henz
90 bn'l-Fakih, s. 736. 91 bn Hurdadbih, el-Meslik vel-Memlik, s. 30, Kudame b. Ca'fer, Kitab'lHarac, s. 216, el-Hamevi, V, s. 311.
TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET 77
ulamad grlmektedir. Mamafih el-Mutavva, Yttkart Nucan'a geldiinde Trk Hakan ona ok byk bir ilgi gslermi, ona bir at (posta ula), yeteri kadar yol az hazrlam ve daha sonra onu tken'e yolcu etmitir. Normal bir ekilde ay srecek bir yolculuk iin Trk Hakan tarafndan gerekli yol emniyetide salanmtr. bn'l-Fakih'ten rendiimize gre seyahatin bundan sonraki ksm u ekilde cereyan etmitir. "O: (Trk) Hakannn takdim ettii at (posta ula) stnde seyahat ediyordu. O, gece ve gndz, hem de var gc ile at sryor bir Siinde posta menzili yol alyordu. Gayet sulak ve yeil otlaklklardan $eti. Buralarda hibir ky ve kasaba yoktu, insanlar (pek tabii olarak) adrlarda oturuyorlard. Bu ekilde o 20 gn yol aldktan (ve bir ok bataklklardan getikten) sonra seyahatinin ikinci safhas balyordu. Yol boyunca bir birine yakn bir ok mamur ve mreffeh ky ve kasabalardan geti. Buralarda yaayan insanlarn hepsi Trkt. Onlarn bir ou mecsi olup atee tapyorlard, ilerinde zndklk (yani Mani) dinine bal olanlar da vard. O, bu ekilde 20 gn sren zorlu bir yolculuktan sonra Dokuz Ouz Kaannn oturduu ehre ulam oldu . el-Mutavva 'nin bu izahlarnn bizim iin iki nemli yn vardr. Bunlardan birincisi; -Asya'nn mnakaa kabul etmiyecek kadar salam olan Trklk dokusu, ikincisi ise slam dininin bu devirlerde henz bu blgelerde kendini hissettirecek kadar yaylmam olduudur. Bu bir dereceye kadar doru bir tesbit olmaldr. Ne varki ok yakn bir gelecekte Samanilerin yerini alacak olan Kara Hanllar ve onlarn slma gnl veren gazi hkmdarlar syesinde buralarda slmiyet kkl bir din hline gelecek, bylece
92 bn'l-Fakih, s. 736, Minorsky, a.g.mak., s. 79, el-Hamevi, II, s. 24.
78
ZEKER YA KTAPI
Budizm, Zerdtlk myacaktr.
ve Mattihaizmden hi bir eser Huzurunda;
kal-
el-Mutavva Uygur Kaannn
el-Mutavva 'nin Uygur Kaanlnn bakenti olan Kara Balgasun hakknda da ok ilgin gzlemleri vardr. Ona gre buras: "Etrafnda bir ok varlkl kasaba ve birbirine yakn zengin kyleri olan ayrca etraf mstahkem surlarla evrilmi; ok byk bir ehir idi, ehre muhteem ve demirden yaplm on iki byk kapdan giriliyordu. Bu ehrin kalabalk bir nfusu, mermerden yaplm dkkanlar olan bir ok arlar ve ticarethaneleri vard. Halkn ou zndklk (yani Mani) dinine bal idi. Ayrca Kaann ok muhteem bir saray ve bu sarayn (dz damnn) stnde kubbesi altndan yaptlm (muhteem) ve iine yz adam alacak kadar geni bir adr vard. Bu adrn kubbesinden parlayan klar be fersah (100 km) uzaktan grnyordu Ne varki Uygur Kaan B Han, el-Mutavva 'yi parltlar yaklaik yz km. uzaktan grnen bu altn adrn gk kubbesi altnda kabul etmemitir. Mslman eli, onu ehrin yaknnda ok byk bir ordugahta ve askeri bir harb hazrl iinde bulmu ve byle talihsiz bir zamanda grmtr. yleki; "Onun otann evresinde 2000 (zel) askeri bulunuyordu. Bunlarn yansra maiyyetinde 17 komutan ve onlardan her birinin emrinde 13.000 asker ve ayrca her komutann ayr bir adr (karargh) vard. Bu komutanlar (ve kararghlar) arasnda irtibat salyacak subaylar bulunuyordu. Bu karargahlarn hepsi ve ordugah mcehhez askerler tarafndan korunuyordu
93 bn'l-Fakih, s. 638, Minorsky, V., a.g.mak, s. 279, ibn Hurdadbih, s. 30, elHamevi, II, s. 24. 94 bn'l-Fakih, s. 638, Minorsky, V, s. 281.
79
el -Mutavva 'nin bu tesbitlerinin Uygur Trklerinin tarih, kltr ve medeniyetleri asndan ok byk bir nemi vardr. Zira konu ile ilgili rivayetlerin umumi beyanlarndan da anlald gibi, Uygurlar bu devirlerde oktan yerleik hayata gemiler ve bata Kara Balgasun olmak zere birok mamur, mreffeh, zengin ky, kasaba ve ehirler kurmulardr. Dier taraftan, onun B Kaan'n byk askeri ordugah hakkndaki ok ilgin gzlemleri ve verdii bilgiler, o devirlerde Uygur Trklerininde dier Trklerde olduu gibi, son derece disiplinli, muazzam ordular kurma ve bunlar liyakatli komutanlar sayesinde sevk ve idare etmede ne kadar stn ve baarl olduklarn gstermektedir. Fakat bizim iin bundan daha nemli bir husus daha vardr. O da, Abbasi Halifesi el-Mehdi tarafndan gnderilen elinin, bu byk Uygur Kaann slm dinini kabul ve halifenin itaatine girmeye nasl ard, aralarmda geen karlkl konumalar, bundan da te koyu bir Manihaist olan B Kaann bu beklenmedik ar karsmda ald tavr, bir dier ifade ile onun, bu byk misyonu nasl yerine getirdiidir? Bu nemli konularda imdilik bizim kesin bir ey sylememiz mmkn deildir. Zira deerli mslman Seyyah'n gezi notlarnn byk bir ksm, henz bulunamad gibi, slam corafyaclarnn bata bn'l-Fakih olmak zere bu konudaki blk, prk rivyetlerinde ise, bu konularda hi bir aklayc bilgi bulunmamaktadr. yle tahmin ediyoruzki el-Mutavva bu grevini ok byk bir meharetle yerine getirmi ve B Kaan; slm dinini kabul ve kendisini de halifenin itaatine armtr. Ne varki koyu bir Manihaist olan B Kaan bu gzel frsat deerlendirememi ama halifenin itaatini, yan ittifak tek-
80
ZEKER YA KTAPI
lifini kabul etmitir. Nitekim el-Ya'kbi'nin yukarda metin ve evirisi verdiimiz rivayetleri de bizim bu grmz dorulamaktadr. Bir Dier Trk Hakannn slama arl; Ne ilgintirki el-Mutavva 'nin B Kaan, slm dinine armas ile, bundan yarm asr nce, deerli Emevi Halifesi Hiam b. Abd'l-Melik'in (724-743) kudretli Trke Kaan Sulu Han slm dinine davet iin gnderdii eli ve onun izlenimleri ile ok byk bir benzerlik ve bu byk Uygur Kaantnn, Trke Kaan ile ayn kaderi paylat grlmektedir 9 5 . Bilindii gibi, Hiam b. Abd'l-Melik, o devirlerde Trk militarizminin en gl temsilcisi ve mslman Araplara, Orta Asyada kan kusturan kudretli Trke Kaan Sulu Han'a bir eli gndermi ve onu slm dinini kabul etmeye armtr. Bylece onu pasifize edeceine inanyordu. Ne ilgintirki, gl Trke Kaan, amdan gelen bu Arap elisini B Kaan gibi, nce askeri bir kararghta kabul etmi ve maksadn rendikten sonra onu bir adrda arlamt. Mslman eli onun mutlaka slam dinini kabul etmesini istiyordu. Mslman elinin bu arsna olumlu veya olumsuz hibir cevap vermeyen Trke Kaan, onun erefine ok byk bir yemek ziyafeti ve yzbinleri aan bir ordu ile askeri bir merasim tertip ettirmi ve sonrada yle demitir: I j - J liLi J > l l > lSL- j.Lru* ^ JB
JaJlj-i
jS'IJ jjJ -y*
95 Geni Bilgi iin Bkz. Kitap, Z., lk Mslman Trk Hkmdar ve Hakanlar, Konya, 1996, s. 135 vd.
81
"Efendimize syleyiniz! Bunlarn iinde ne bir kundurac, ne bir terzi ve ne de bir hekim vardr. (Askerlik onlarn yegane mesleidir) imdi onlar mslman olur ve slamn artlarn yerine getirmeye kalkrlarsa nereden yeyip ie9 f> eklerdir. (Hayatlarn nasl kazanacaklardr)" . yle tahmin ediyoruz ki el-Mutavva, yukarda da ifade edildii gibi, B Kaan slm dinini kabul ve onu slm halifesinin itaati altna girmeye armtr. Ne varki evresinde ene yapan bir ok Mani rahipleri olan, stelik Mani retilerine sk skya bal bulunan ve Manihaizmi Uygur Devleti iin resmi bir din olarak kabul eden B Kaan' n ni bir kararla fikrini deitirmesi ve slam dinini kabul etmesi zaten dnlemezdi. Bylece, B Kaan'm slm dinni kabul ve Allah'n hidyetine ulamas gibi ok gzel bir frsatn deerlendirilmesi bir yana, Uygur Trk boylar arasnda slmiyetin yayl meselesi de daha sonraki bir devre kalm oluyordu. Manihaizrnin Parlak Dnemi ve Yeni Kaanlar Devri; Gerekte manihaizrnin Uygur Kaanl ve saray evresindeki bu parlak ve baarl durumlar, daha sonraki Uygur Kaanlar dneminde de btn etkinlii ile devam etmitir. Bu devirlerde el-Mutavvai 'nin seyahat notlarndan da anlald gibi slm Dininin bu uzak Uygur lkesine henz ulamad anlalmaktadr. Bu bakmdan; Kara Balgasun Uygurlarn bakenti; mamur mreffeh ve ok canl bu ticaret ehrinde beyaz entarili Mani rahipleri, krmz pelerinle dolaan Budist din adamlar, hatta Zerdt rhanileri kolaan edip dururken, ak sal, ak sakall, nur yzl mslman mridi er henz boy gstermemilerdir.
96 bn'l-Fakih, s. 635, el-Hamevi, II, s. 24.
82
ZEKER YA KTAPI
Uygurlar gl bir devlet haline getiren B Kaan ne yazk ki bir saray darbesi sonucu Tun Baa Tarkan tarafndan ldrlmtr (779). Ondan sonra bir ka mstesna Uygurlarn bana zayf iradeli, uzun ilahi nvanlar tayan Uygur aristoklar "Kaan" olmular ve onlar syesinde tken Uygur Devleti bir asra yakn bir sre daha ayakta kalmtr. Bu uzun ilahi nvan tayan Uygur Kaanlarndan biride phesiz B Kaandan sonra, "Alp Kutluk Bilge Kaan" nvan ile Uygur Tahtna oturan Tun Baga Tarkan olmutur (779-780). Onun, Kaanlk dnemi, B Kaann ldrlmesinden sonra Uygurlar arasnda ba gsteren siysi kargaalklar bastrmak, komu devletler in ve Tibetle zaman zaman bozulan siyasi mnasebetleri dzeltmekle gemitir 9 7 . Mamafih mehur Kara Balgasun Kitabesinde, bu yeni Uygur Kaan, Tun Baga Tarkan 'n kuvvetli ahsiyetinden, g ve kudreti ile herkese hakimiyetini tanttndan, mehret ve cesreti ile dahilde ve hariteki ilerini kolaylkla yoluna koyduundan bahsedilmektedir. Tun Baga Tarkan "Kaan " olduktan sonra Uygur hkmdar sllesinde de bir deiiklik olmu ve bu tarihten sonra artk Tun Baga Tarkann soyundan gelenler Uygur tahtna kmlardr. Tun Baga Tarkan lnce onun yerine pek tabii olarak olu gemitir (780). Onun ilhi Kaanlk nvan "Ay Tengride Kut Bolm Klk Bilge Kaan" idi Uygur Kaanlar unvanlarnda genellikle "Gn" kelimesini kullanmlardr. "Ay" kelimesine rastlamamz mmkn deildir. Oysa "Ay" kelimesi Manihaizmde nemli bir mefhumdur. Artk yeni
97 izgi, ., Kutluk Bilge Kl Kaan - B Kaan ve Uygurlar, Ankara, 1986, s. 31, andarlolu, G. Uygur Hakanl, Tarihte Trk Devletleri, Ankara, 1987, I, s. 227, Taal, A. Trkler; Uygurlar, II, s. 219, Kafesolu, i, a.g.e., s. 114. * Ay Tanrsnda Saadet Bulmu nl Bilge Kaan.
83
Uygur Kaanna "Ay Tengri" ile balayan bir nvan verilmesi Mani dininin tesirlerini, bu konuda da gsterdii anlalmaktadr. Zira "Ay" Manihaizmde "Gk" kadar nemli dini bir motiftir. Artk bundan byle Uygur Kaanlarnn nvan "Ay Tengride" diye balyacakt
QQ
Bu devrin nemli Kaanlarndan bir dieri de "Ay Tengride Ulu Bulm " nvan ile Uygur tahtna geen Kutlu Bilge Kaandr (805-808). Bu ve daha sonraki Uygur Kaanlar dneminde, Manihaizm, Uygur Trkleri arasnda altm devrini yaamtr. Bu devirlerde Mani rahiplerinin Uygur saraylarnda tesirleri artm ve devlet ilerinde ou kere bu rahiplerin dedii olmutur. Bu rahipler O zayf iradeli Uygur Kaanlarnn en has, en yakn mavirleri idi. Ayrca onlar, Uygur elileri ile birlikte in'e gitmiler ve Uygur Kaanlarnn destei ile in'de yeni yeni Mabedler amlar ve buralara Maninin kutsal heykellerini yerletirmilerdir". tken Uygur Devletinin Ykl; Daha sonra Uygur Tahtna "Kn Tengride Ulug Bulm Alp Kiil" nvan ile Bilge Kaan (821-824), ondan sonra da "Ay Tengride Kut Bulm Bilge Kaan" nvan ile Hazar Tekin gemi (824-832) ve bu byle son Uygur Kaan Ho-Sa Tekin'e kadar devam etitir (839-840). Ho-Sa Tekin'de kendinden ncekiler gibi, beceriksiz zayf iradeli Uygur Kaanlarndan biri idi. Ne varki artlar ok kt bir ekilde tken Uygurlarnn aleyhine olarak gelimeye ve deimeye balamt. Yenisey blgesinde derlenen ve toplanan ve son 20 yldr Orhon bl98 gel, B., Trk Kltrnn Gelime alar, I, s. 99, zgl, ., Uygurlarn Siysi ve Kltrel Tarihi, s. 22. 99 el, B., Trk Kltrnn Gelime alar, istanbul, 1988, s. 189, andarlolu, G., Trkler; Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr, II, s. 202, zkan, I, a.g.e., s. 24.
84
ZEKER YA KTAPI
gesini bask altnda tutan kalabalk Krgz boylar artk prdanyor ve bir silkinmeye, bir kkremeye zrlanyorlard. Krgz steplerinde oktan isyan rzgarlar meye balamt. Zira bamszlk iin klncm kuanan Ktrgtz Prensi bir Uygur Kaganma yle seslenmiti:
khaesbir
"Senin devrin geti, yaknda senin altn adrn ele geirip nne atm balyacam ve tuumu dikeceim. Eer benimle boy lebileceksen gel! Deilsen hemen ek git!"100. Bunlar kuru bir tehdit olarak kalmad. Krgzlar ok gemeden derlenmi toparlanm ve 100.000 kiilik bir svari ordusu ve yeni bir hamle ile Uygur topraklarna dalmlar ve asrlk Uygur devletini darma dan etmilerdir. Bir kin ve fke yn halinde Uygur yurtlarma gelen Krgzlar, Kara Balgasun'u yamaladklar gibi bir ok Uygur aristokratlarnnda boynunu vurmulardr. Son bedbaht Uygur Kaan da, bu boynu vurulan kimseler arasnda idi. Neylersinizki bamszlk klnan kuanan Krgz Prensinin syledikleri bir bir gerek olmu Uygur Kaannn muhteem "altn adrda " dahil her ey Krgzlarn eline g e m i t i r ^ . tken Uygurlar Arasnda slmiyet; Uygurlarn bu gl devirlerinde Uygur Kaanlarnn tantanal bir hayat yaadklar anlalmaktadr. Nitekim bn Hurdadbih bu konudaki rivayetlerinden birinde yle demektedir; "Tukuzouz (Uygur) Hakan demirden oniki kaps bulunan ve surlarla evrili bir ehirde oturuyordu. Hakann saray ykseke bir yerde idi ve onun dz damnn stnde 100 kiiyi alabilecek altndan yaplm bir adrt vard. Bu a100 Gumilv, L.N., a.g.e., s. 521. 101 Barthold, W., Krgzlar, ev. H.D. A, Konya, 2002, s. 28, Taal, A., Trkler; Uygurlar, II, s. 220, Koca, S., a.g.e.. s. 96.
85
drtt kubbesi altndand. yleki onun parltlar be fersah (100 km) uzaktan grlebiliyordu Ne acdrki bu muhteem saraylar ve adrlarn iinde daha sonralar zayf iradeli Uygur Kaanlar oturuyorlard. Bunlar dinamizmlerini oktan kaybetmilerdi, devlete ve millete verecekleri fazla bir ey yoktu. stelik yar militan Mani rahipleri onlarn evrelerini oktan kuatmlard. Ayrca, Ceyhun kaplarndan giren ve bir ilahi hidayet frtnas halinde Trk yurtlan ve -Asya'ya doru esmeye balayan slm din, bu byk frtnann esintileri hl tken Uygur yurtlan ve saray evrelerine yeteri kadar ulamamt. Fakat btn bunlar slm dininin, tken Uygur yurtlarna hi girmedii anlamnada gelmemelidir. Zira ilk mslman Arap fetihleri ile birlikte Trk yurtlarna giren ve Emeviler zamannda zellikle Kuteybe b. Mslim'in valilii srasnda (705-712) Baykent, Buhara ve Semerkant gibi Aa Trkistan'n (Mavera'n-Nehr) nemli din, kltr ve ticaret ehirlerine ok kkl bir ekilde yerleen slmiyet, Abbsiler devrinde -Asya ve steplerde yaayan insanlara koar admlarla yaklayordu. Buna gnl vermi kiiler, zellikle Semerkant, Fergana, Tala st ticaret yolunu takib eden ticaret kervanlar ve Trkistanl mslman tacirler, bu ilk devirlerde tken Uygurlar ve Dokuz Ouz Trk boylarna oktan ulamlar ve buralarda gebe Trklerle yaptklar ticaretlerin ok krl bir i olduunu grmlerdir. Mslman Tcirlerl Banda; Haddi zatnda bunlarn kk tarihin derinliklerinden akp gelen bir gelenee dayanyordu. Buna sebebte bu "st ti-
102 ibn Hurdazbeh, el-Mesalik ve'l-Memalik, s. 31.
86
ZEKER YA KTAPI
caret yolu'nu takib eden tcirlerin, dier taraftan bu yol gzerghnda bir ok ticret merkezleri kurmalar ve buralarda her trl din adamlarnn serbeste dini faaliyetlerini srdrmeleri ve Buda manastrlarnn ok aktif bir ticari fonksiyon if etmeleri idi. Bu ticret merkezleri, daha IV-V. y.yllardan itibaren nem kazanmaya balam ve slmn Asya ve Dokuz Ouz Uygarlarna olan yolculuunda da en nemli konaklama yerleri olmutur. Nitekim W. Eberhard, bu konulardaki geni grlerini u ekilde ifde etmektedir; "Tccarlar, Budist manastrlarm hem banka ve borsa, hem de depo olarak kullanyorlard. Bunun iin onlarda, bu mabedlere para ve toprak teberru ediyorlard. Fakir kyller memnuniyetle bu mabedlerin kiracs oluyor ve bu dine kar ilerinde sevgi ve saygt duyuyorlard. Dardan gelmi olan Hindli, Sodlu ve Trkistanl din adamlar, yabanc hkmdarlar (yani Karluk ve Uygur Kaanlar) ve dier Trk beyleri tarafndan memnuniyetle tayin ediliyorlard"
1 m
te bu durum slm dini iinde geerli olmutur. Zira slm dini W. Barthold'unda dedii gibi: "Orta Asya da hkimiyet kurmas ile mslmanlar (Trk tacirlerde dhil) eski ticret yollartndan faydalanmaya baladlar. in kaynaklarndan reniyoruzki mslman (Trk) ticaret kervanlart daha VIII. y.ylda Karluk lkesinden geerek Yenisey nehrinin balarna, yani Krgzlara (hatta Uygurlara) gidip geliyorlard"104.
" Eski in kaynaklarnda "yabanclardan maksad "Trkler'dir. Ne ilgintirki Eberhardnda aradan binlerce yl getikten sonra hl ayn hastaln tesirleri altnda kald grlmektedir. Z.K. 103 Eberhard, W., in Tarihi, Ankara, 1987, s. 157, gel, B., Trk Kltr Tarihine Giri, Ankara, 1991,1, s. 243. 104 Barthold, W., Dersler, s. 57-68.
87
Mslman tacirler, bunlarn iinde phesiz Trklerde vard. Onlar, yol boyunca gebe Trkler ve Dokuz Ouzlarla (Uygurlar) ticret yapmann ok krl kazanlar saladn grmlerdi. bn'l-Fakihten rendiimize gre onlar Dokuz Ouz yurtlarmdan; gzel misk, siyah krmz ve izgili tilki krkleri, gri sincap, samur, kakum, fenk, sabice krkleri, htv; bu blgede bulunan bir hayvann alnnda bulunan bir boynuz, ok gzel bak saplar yaplr105, yaka kz ve deriler alyorlard106. Bu saydklarmzn dnda koyun sr ve hele hele atlarda nemli ticret mallar arasnda idi. Bunlara gzel kumalar da ilve etmemiz gerekmektedir. Nitekim drisi bu yol gzergahn da bir ehir olan Gagandan (Kimak ehri) bahsederken bize u bilgileri vermektedir: "Ggan, gzel, bolluk ve bereketli bir ehirdir. Burada ipek elbise imal etmek iin trzlar (atlaslar) dokunur, ok gzel ynl elbiseler yaplr. Trk tccarlar bu elbiseleri dier Trk lkelerine ihra ederler"107. Gebe Trkler'e gelince; onlar, kervanlarn bozkrlara gelmesini beklemeden srlerini civrdaki iskn yerlerinin hudutlarna gtrrlerdi. Yerleik ahli ile ticret, gebeler iin gerekten de nemli idi 1 . Bu aamada mslman kolonilerin zerine byk grevler dyordu. Bunlar bir manada slm dinini bozkrlara gtryor ve Gebe Trkler arasmda slm dini bylece sessiz, sedasz byk baarlar elde ediyordu. Ayrca bu ticarette "klelerin " ayr bir yeri vard. Asya'dan gelen bu kleler nce Semerkant'ta toplanyor 1 9
105 106 107 108 109 bn'l-Fakih, s. 329. Huddu'l-lem, nr. V. Minorsky, s. 92. idrsi, Nzhet'l-Mutak, s. 712. Barthold, W., Mool stilasna Kadar Trkistan, s. 302. Kitap, Z Orta Douda Trk Askeri Varl, stanbul, 1988, s. 22-27, Kitapda Trk asll bu klelerin geni bir deerlendirmesi yaplmtr.
88
ZEKER YA KTAPI
ve oradan byk kfileler hlinde slm dnyas ve Badad'a sevk olunuyordu. Nitekim daha sonra slm Tarihine ad altn harflerle yazlacak olan Tolon, bunlardan biri idi. Aslen Dokuz Ouzlardand110. O, bu ilk dalga da Badad'a gelmi ve Abbsi halifesi el-Memun 'un Trk asll yiit, cesur karakter sahibi komutanlarndan biri olmutur. Onun olu Ahmed b. Tolon el-brye gre; Jl^VI Jyu J i i i l ^ L c J U * ! j l S j "Yksek himmet sahibi" idi. Kendisinde Trk'e has bir deha (bir akl) gc vard. Dinine son derece bal ve devlet byklerinin en gvendii bir kimse idi"111. Daha sonra Msr'a vali olarak gnderilmi ve burada "Tolon Oullar" adyla ilk Trk devletini kurmutur (872-904) 1 1 2 . Gnl Erlerinin Faaliyetleri; Mmfih slm dininin Uzakdou Asya, Dokuz Ouz ve Kartuklar gibi Trk boylar arasnda yaylmas iin canla bala alanlar, sdece mslman tccarlar da deildi. slm limleri, hele hele derviler ve bu byk gayeye gnl vermi din ululan, gziler bu devirlerde artk kutsal bir meslek hline gelmi olan bu ilhi greve kouyor ve yar gebe Trkler arasnda slm dininin yaylmasn baar ile srdryorlard. Bu ekilde, Trk yurtlarnn en uzak beldelerinde ve Trkler arasnda slm dininin canla, bala yaylmas iin rpnp duranlardan birisi de byk mutasavvuf akik-i Belh idi. O, koca bir mrn tken Uygurlartna kadar yaylan
110 Barthold, W., a.g.e., s. 68, Kr. el-Makrizi, el-Htat, I, s. 313, Rosonyi, L., a.g.e., s. 160. 111 ibn'l-ibri, Tarih'u-Muhtasaru'd-Dvel, s. 47. 112 ztuna, Y Trkiye Tarihi, istanbul, 1963, I, s. 198, Kitap, Z Mukaddes evreler ve Hilfet lkelerinde Trk Hatunlar, Konya, 1995, s. 144 vd.
89
Trk dnyasnda slm dininin yaylmas iin sarfetmi ve en sonunda bu yolda ehid olmutur. akik, gezdii dolat ehirlerde, oturduu kalkt yerlerde, kiminle karlam, kimi grm ve kiminle konumusa, kk byk demeden hep "slm" diyor, bu insanlarn gnln bir "Yce Mevl" atei ile dolduruyor, Ona "man etmeye" aryordu. Kartuklar, bu arada Uygurlar onun bu tebli faaliyetlerini srdrd lkeler arasnda idi 1 1 3 . Bu byk slm velisi bir defasnda Kartuk lkesini dolarken bir Buda mabedine girmi ve o mabette bulunan ve Kagar 'nin "Burkan Bedez" dedii Buda heykeline yana yakla ibdet eden, ondan bireyler isteyen bir Toyin'e (Buda rahibine) rast gelmiti. akik, bir nur heykeli gibi ona yaklam ve yle demiti: "Seni ve her eyi yoktan var eden, her eyi bilen ve gren, kudretli bir yaratann var. Sana hi bir fayda ve zarar vermeyen bu puta tapacana O, Allah 'a ibadet etsene!" Budist rhip ban kaldrd, ak yzl, ak sakall, nran grnl bu nurdan adama bakt. st ba fakirlii andran bir sdelik iinde idi. Gnl deryalar kadar zengin, gznde dnya olmyan bu adamn ne sylediine aldr bile etmedi. Hatta onun bu fakirlii ile birazda alay ederek yle dedi; "Eer sylediin doru ise; O sana, senin memleketinde rzk vermeye daha kadirdir. Madem yledir; sen, niin bu uzak diyarlara kadar geldin!" Budist rahibe ilhi rahmetten henz nasib verilmemiti. O, kfr ile gzlerini, Allahm nuruna, a, hidayete kapatm ve kendi karanlk dnyasnda boulup gitmitir. Ne varki akik'in nurundan feyz alan bir ok Kartuk ve Uygur
113 Esin, E.., a.g.e., s. 150.
90
ZEKER YA KTAPI
Tiirk mslman olmutur. akik yine byle Trk yurtlarnda slm dinini yaymak iin kt bir gaza ve cihd seferinde ehid dmtr (790). Onun Kulanda (bu o gnk Evliya Ata yaknnda bir yer) bulunan mezer Kara Hanllar devrinde bir ziyretgah haline gelmi ve bu byle senelerce devam etmitir* Rfi' b. el-Leys'in Faaliyetleri; Dier taraftan Karluk ve Dokuz Ouzlar yani Uygurlar arasnda slmiyetin yaylmasnda Abbasler devrinde ve 805-808 yllar arasnda Semerkant'ta ortaya km i lider Rfi"b. el-Leys'inde ok byk hizmeti olmutur*^. Bu sapk isyanc i lider mridlerini Takent, Karluk ve Dokuz Ouz blgelerine gndermi ve buralarda kendi mezhepleri dorultusunda kesif bir slmlatrma faaliyetlerine gir i m i l e r d i r ^ . Bunlarn bu hummal faaliyetleri sonucu bir ok Trk bu arada Uygur Trkleri de mslman olmulardr. Nitekim daha sonraki yllarda mslman Smn Emirleri dneminde buralardan geen mehur Arap gezgini Eb Dlef, Baralardan (Uygurlara en yakn kabile) bahsederken yle diyecektir; "Bunlarn kudretli bir beyleri vardr. Onlar bu beylerinin Alev olduunu ve Yahya b. Zeyd'in neslinden geldiini sylerler. Onlarn yannda tezhipti bir Mushaf vardr. Bu Mushaf'n zerinde Zeyd iin yazlan mersiyelerden baz beyitler bulunur. Buralar bu Mushafa ibdet ederler^.
114 Geni bilgi iin bkz. Ferid'd-Din Attar, Tezkiret'l-Evliya, Tahran, 1346, s. 232, 233, Turan, O., a.g.e., I, s. 56, bn'l-Esir, VI, s. 238, bn'l-Verdi, Tetimme, el-Muhtasar, Beyrut, 1970, s. 315, slm limleri Ansiklopedisi, istanbul, III, s. 7-10. 115 et-Taberi, indeks, X, s. 246. 116 Esin, E., a.g.e., s. 154. 117 el-Hamevi, III, s. 442.
91
Trk yurtlarnda Karluk, Uygur ve Baralar arasnda grlen bu heterodox gelimeler yle tahmin ediyoruzki, Rafi' b. el-Leys ve adamlar syesinde mmkn olmutur. Fakat bizim, Uygurlar arasndaki bu hayrl gelimeler hakknda bildiklerimiz son derece snrldr. Buna sebebte, Uygurlar arasmda bu erken devirlerde oluan "Mslman Cemaatn", kendi glerini bir ksm sosyal, siys, hatta dini olaylarla isbat ve tescil edecek kadar gl bir toplum haline gelmemi olmalardr. Dier taraftan Mslman Arap Corafyaclar, W. Barthold'un da iaret ettii gibi; in'e giden pek Yolu ile daha fazla ilgilenmilerdir. Bu yol zerinde yaayan Trk kavimleri hakknda slam kaynaklarda (yalan-yanl) pek ok bilgiler verilmitir. Oysa Moolistan'da ki kavimler ve Moolistanda Cengiz Han'n tarih sahnesine kna kadar cereyan olaylar hakknda ise, slmi kaynaklarda hemen hi bir bilgi yoktur. Halbuki daha 924 yl (ve ok daha nceki yllarda) Moolistan da (yani tken Uygurlar arasnda) mslman tccarlarn bulunduunu biz in kaynaklarndan renmi bu11 lunuyoruz ^. Uygurlarn Dal ve Yeni Yurt Araylar; Evet kuzeyden bir frtna gibi, kopub gelen Krgzlarn saldrlar ile darma dan olan Uygurlar ve kalabalk Dokuz Ouz boylar, byk ktleler halinde yurtlarn terkederek g etmeye ve yeni yeni yurt aramaya mecbur olmulardr. Bu bedbaht gler sebebiyle Orta-Asya bir kere daha ayaa kalkm ve kendi z yavrularn saa sola savuruyordu. Sdece insanlar deil, milyonlar aan byk ve kk ba hayvanlar ve ok kalabalk insan ktleleri, oluk, ocuk, gen,
118 Barthold, W., Dersler, s. 68 vd.
92
ZEKER YA KTAPI
ve ihtiyarlar ile g eden bu bedbaht Uygurlar, Orta Asyann t ilk alardan beri devam edip gelen ve bir trl deimeyen, aln yazsn simgeliyorlard. G eden bu Uygurlardan ok byk bir ksmKar//fc yurtlarna, daha byk bir ksm ise, byk kabileler halinde in'e ve yakn bir yer olan Kan-Su ya gelmiler ve kendi soydalar ile birlemi btnlemiler ve Tarihlere "San Uygur Devleti" olarak geecek yeni bir Uygur Devleti kurmulardr. Budist metinlerinde Sar Uygur Kaam 'nn "Gk hkmdar " diye anlmalar ve X. y. yln banda buradan in' e gelmi olan rahiplerin yeil cbbe giymi olmalar, artk onlarn Mani dinini braktklar ve oktan Budist olduklarn gstermektedir. Gerekte Kan-Su ehri in ile bugnk Dou Trkistan arasndaki ticaret yolu zerinde bulunuyordu. San Uygurlar'm ayrca dier gebe Trkler gibi istilac emelleri yoktu. Onlarm tek amalar vard. O da Kan-Su ehrinde emniyet ve bar iinde yaamak, yabanclarn bask ve istilasma uramadan byk ticaret kervanlar dzenlemek ve krl ticaret yapmakt. Bu bakmdan onlar fazla bir askeri ve siysi varlk gsterememilerdir. San Uygurlar 1028 ylnda Tangutlarn siysi nfuzu altna girmiler ve aradan bir asr getikten sonra ise Moollar tarafndan tamamen etkisiz hle getirilmi ve ister istemez onlarn tahakkm altna girmilerdir (1226) 1 1 9 .
119 Sar Uygurlar hakknda geni bilgi iin bkz. Katesolu, i., a.g.e., s. 114, izgi, O., a.g.e., s. 45 vd. Ligeti, L a.g.e., s. 246, andarlolu, G., Trkler; Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr, II, s. 206.
93
Turfan'a Giden Yol; Krgz frtnas ile batya g eden Uygur boylarnn ok byk bir blm, byk kfileler, kalabalk boy ve airetler hlinde, btn eski ve orta alarn ok nemli bir ticret merkezi olan Tarm havzas, yani Turfan blgesine gelmiler ve burada tken Uygur devletinin bir devam olmak zere yeni, byk bir devlet kurmulardr. Bu yeni Uygur boylarnn "Batya" ynelmeleri, zaten eski tken Uygur devletinin nemli bir tarm ve ticret merkezi olan Turfan'a gelmeleri, bir dier ifde ile yeni mslman blgelere yani, Smniler ve Kara Hanllar'a bir manada komu olmalar idi. Bu hem Turfan Uygurlar ve hem de slm dininin ok hayrma olmu ve Uygurlarn, slm dini ile gerek harb ve gerek sulh iinde dorudan doruya temas etme imkann salamtr. Evet Dou Trkistan, Uygur yurtlarna doru, ok sratli bir ekilde ilerleyen slm dininin, bereketli Turfan blgesi ve buralarda yaayan Uygurlara giden ana yolu alm ve buralar slm hidyet gnei aydnlatmaya balamtr. Bu Dou Trkistan'n barnda esen yeni bir ilhi hidayet frtnas idi. Mslman Smn Emirleri ve hele hele Kara Hanl Gzileritin cengver mchidleri, bu hidayet ordusunun ilk temsilcileri olarak yeni Uygur yurtlarna yrmeye hazrlanyorlard. Kara Hanl gazilerinin parlak klnlar, Uygurlarn bu yeni slmi destanmn kalemleri olacaklard. te asl bundan sonraki sayfalarda, bu yeni hayrl gelimeler zerinde durulacak ve slm dininin Uygurlarla olan yeni dini mcdelesinin gerek boyutlar ve onlarn mslman olmalar hakknda ok geni bilgiler verilecektir.
KNC BLM
slm Hidyetine Giden Yolda Turfan Uygurlar Arasnda MANHAZM ve BUDZM
96
"Turfan
Uygurlarnn
siys
rolleri,
eski
Uy-
gurlarn anl devletine hi bir zaman yaklamam, buna karlk Tarm havzasnn kendine medeniyetini o kadar hrsla ilerine sindirmiler, orada yaylan dinlerin gilerin, (phesiz kitab slmda dhil) ylesine sdk kudretli mminleri arasna girmiler, gzel sanatlarn, yaz ve bilbasclnn yle iileri olmulardrki; bugn bile onlar hakl olarak -Asyann en kltrl kavimleri arasnda yer almaktadrlar."
L. Ligeti
JJ
NSZ Gerekte "Turfan Uygurlar" veya "Dou Trkistan Uygur Devleti"; Trk slm tarihinin altn sayfalarna gemi en medeni, en uygar Trk devletlerinden biridir. Onlar Eski ve Orta alarn bu bereketli din kltr merkezi olan Turfan havzasnda, yeni bir Trk devleti kurmakla kalmamlar, insanln hayrna bata "katd" ve "Uygur Alfabesi" olmak zere bir ok medeniyet vekltr mirs brakmlar ve bylece, Orta-Asya Trk dnyasmm medeni karakterini kendi devirlerinde yanstan en gzel temsilcileri olmulardr. Yine onlar, koca bir cihan devleti kuran Osmanldan sonra tarihe, kendileri hakknda en ok, belki onbinlerce "yazl belge" brakmlar ve bugnk Trk dnyas Uygurlarn sonsuza dek minnet ve kranlarn kazanmlardr. Dou Trkistan Uygurlarnn byle, Turfan da yeni bir devlet kurmalar ve onlarn ok medeni ve zengin kltrl bir Trk boyu olmalar, ayrca insanlk tarihinde yeni yeni bulular ile ok derin izler brakmalarnda onlarn; "Tarm Havza"sim, o corafyada kudsi bir "Vatan" olarak semelerininde phesiz ok nemli bir rol olmutur. Tarm Havzas, bilindii gibi; eitli kavimlere mensup bir ok insanlarn bulutuu, bir ok tccarlarn kaynat, bir ok din, kltr ve medeniyetlerin kucaklat bir din, bir ticaret, bir kltr merkezi, bir "mozayikler ehri" idi. Byk ticret kervanlar burada konakladklar gibi eski Ar, Sam ve Hin d dinlerinin ihtiyar rahipleri de burada konaklamlar ve bu topraklarn maddi manevi bereketini artrmlardr. Daha sonralar bu topraklarda slm dini ve onun ak yzl, ak sakall nurdan temsilcileri grnmler ve buralara ev sa-
98
ZEKER YA KTAPI
hiplii yapmlar, onlardan bu byk kltr ve medeniyet mirsm devralmlardr. Bu iki temel faktrn tabi bir neticesi olarak buralarda ekonomik refh ykseklii, ticret hayatnn canll bir yana, din heyecan ve duygularda her zaman srkleyici olmutur. Turfan Uygurlar, bu iki byk gelimeden inadna yararlanan, sosyal hayatlarnda, ekonomik refah ve din cokuyu birlikte yaayan, bu ikisi arasndaki dengeleri korumasn bilen meden ve tolerans sahibi insanlard. Bu ho grleri, onlarn din hayatlarnada yansm ve -Asya'dan kopub gelen Manihaizm, Budizm, Hristiyanlk, Mecusilik, slmiyetten nce bir bir, onlarn kaplarn alm ve onlardan her biri bu topraklar ve Uygurlar arasnda salam barnaklar bulmulardr. Ne varki medeni Uygurlar, bu dinlerin hi birine kar ar bir reaksiyon gstermemilerdir. Manihaizm'in gl temsilcilerinin ikna edici olduu devirlerde Uygurlar ok gl bir Manihaist olmulardr. Daha sonra onlarn karsna cerbezeli rahipleri ile "Budizm" kmtr. Bu defa Turfan Uygurlar, "Budizme" gemiler ve Budizmi, bir fazilet mcdelesinde daha da ileri gtrmede deta bir birleri ile bir yar iinde olmulardr. Bu dinlerin hepsi, baz sakncalarna ramen, zaten medeni yaratll Uygur insanna bir eyler vermeye, onu yceltmeye alm ve dolaysyla Uygurlar kendi devirlerinin en medeni toplumu olmulardr. Nitekim "Turfan Uygurlarnn" bu mstesna durumlarna iret eden L. Ligeti yle demektedir; "Siys rolleri eski Uygurlarn anl devletine hi bir zaman yaklamam, buna karlk Tarm havzasnn ken-
M A N H A Z M VE BUDZM
99
dine has medeniyetini o kadar hrsla ilerine sindirmiler, orada yaylan dinlerin (slmda dhil) ylesine sdk mminleri arasna girmiler, sanatlarn, yaz ve bilgilerin, kitab basclnn yle kudretli iileri olmulardtrki; bugn bile onlar hakl olarak -Asyann en kltrl kavimleri arasnda yer almaktadrlar. "V Gerekte slm dini; bu yorgun, bitkin, khnemi dinlere kar Turfan Uygurlarnn karsna salam imn ve slmi prensipleri yansra, yeni, zinde bir ruh, bir "ilh mene"e dayanan bir "Vahiy" ve "Mushaf" kltr, bir iman cokusu olarak kmt. slm bu dinlii, bu zindelii ve hele hele kendisine inananlara verdii iman ycelii ve kollektif heyecanla, Orta Asya bozkrlarnda arlardr at koturan Turan Ordular, bir fatih ve kahramanlar dini olarak geliyordu. Bu bakmdan bu yorgun dinlerin ve bir tortu niteliindeki retileri (inan deil) nin onun karsnda direnmeleri mmkn deildi. Onun ilhi cezbesi ve hidyet klarnn Manihaizm, Budizm, Zerdtlk ve Hristiyanln insanlarn yani Turfan Uygurlarnn kalbindeki pasl tortularn silip sprmesi, onlar temizlemesi, onlara yeni bir iman grl vermesi gerekiyordu. Nitekim bu en sonunda byle de olmutur. Bilindii gibi Uygurlarn; Turfan havzasnda yeni bir Trk devleti kurmaya hazrlandklar yllarda (840) OrtaAsyann dier bir medeni blgesi olan Kagarda, bir baka Trk boyu Gk-Trk devletinin bir devam olarak yeni bir devlet kuruyor ve insanla gr bir sesle "Merhaba!" demeye hazrlanyorlard. Bunlar daha sonralar ak yzl ve ak sakall tarih dedenin kendilerinden "Kara Hanl" diye bahsedecei
1 Ligeti, L a.g.e., s. 79.
100 ZEKER YA KTAPI
yeni Trk boylar ve onlarn soyundan gelen bir "Trk Hakan" idi. Bu Hakan muasrlar tarafndan "Hakani Trkler" veya "Afrsiyap Oullar" olarak anlan ve ilk Trk Hakanln ihya eden Bilge Kl Kdr Han idi , Ne varki yedi kat gklerin sahibi, ezel leminde Kara Hanl Hakanlarnn alnna aydnla giden yolda "slmt" ve ne yazk ki Turfan Uygur Kaanlarnn alnna ise, karanla giden yolda "Manihaizm" ve "Budizmi" yazmt. Bu bakmdan Kara Hanllarla, Uygurlar bu ezeli Rasller mcdelesinde bir kere daha, hem de en kanl bir ekilde harb meydanlarnda kar, karya gelecekler ve birbirlerine parlak klnlarn ekeceklerdi. Kara Hanl Hakanlar; ne kadar sadk bir mmin, Allah ve Peygamberine ne kadar gnlden bal mslman iseler, Uygur Kaanlar da, o kadar belki onlardan daha sert, onlardan daha kat Budizme bal idiler. Dolaysyla bundan sonra Orta Asya steplerinde Kara Hanllar slmn, Uygurlar ise Budizmin ampiyonluunu stlenecek, daha ak bir ifde ile bundan sonraki asl mcdele "slmla-Budizm" arasmda olacak ve neticede her iki taraftan, bir yce gye iin binler, onbinlerce insan hayatm kaybedecekti. yle tahmin ediyoruzki Orta-Asya ve Trk Boylarnn dini tarihinde, hi bir zaman byle kanl bir mcdele olmamtr. Uygur halk bu mcdelede oktan mslman olduklar ve Allahm hidyetine yneldikleri halde, ne varki ou kere, zayf irdeli olan Uygur Kaanlar Budizmin karanlnda boulmu ve kr bir inadla gzlerini slm hidyet nuruna kr-krne kapam ve bu byle t XIV. y. yla kadar devam etmitir.
2 Esin, E., a.g.e., s. 156.
MANHAZM VE BUDZM 101
Hemen unu itiraf edelimki, bu inadna kanl ve ok etin mcdeleyi, her biri ayr bir slm kahraman olan gzi Kara Hanlt Hakanlarnn, bitmez bir sabr ve tkenmez gayretleri sonucu, en sonunda "slm dini" kazanm ve Uygurlarda dier Trk boylar gibi, slm hidyet sancamm altnda ve Trk slm devletlerinin safndaki o erefli yerlerini almlardr. Aksi takdirde Turfan Uygurlar; bu gnk Tibetliler gibi, aralarnda krmz pelerinli Buda rahiplerinin dolat Budist bir kavim olarak kalacak, Trklk leminden koptuklar gibi Tarih sahnesinden oktan silinip gideceklerdi. te bundan sonraki sayfalarda iki din arasndaki bu hkimiyet mcdelesi zerinde durulacak ve Kara Hanl gazilerinin parlak klnlar ve mbarek kanlar ile yazdklar "Uygur slm Destan" ilk defa tarih sayfalarna aktarlacaktr.
I.
TURFAN UYGURLARININ AYAA KALKMASI Dinler Aras Mcadelede Turfan Uygurlar Yeni Uygur Devletinin Kuruluu;
Byk Uygur Devletinin Krgzlar tarafndan yklmasndan sonra, muzdarip Uygur boylar Pan Tekin' in nderliinde ve bir vatan zlemi ve aray ile baty doru yeni bir g balatmlardr. Onlardan kalabalk bir blm An-si ve Tibet'e doru bir yrye getikleri gibP, ok daha kalabalk olan bir dier blm Tiyanan veya Tanr dalarnn etekleri yani Be Balk ve Turfan, (Koo) ya gelmiler 4 ve buralarda, ok daha nceki asrlardan beri yaamakta ve kendi hemcinsleri olan dier Uygur kabileleri ve bu arada Basmllarla birlemiler ve tken Uygurlarnn bir devam olarak yeni, medeni bir devlet kurmulardr (856)^. Bu yeni devletin ad tarihlere "Turfan Uygur Devleti" olarak geecekti. Bylece Z.V. Togan'nda dedii gibi: "ark Trkistan mntkas bu zamandan itibaren asl Uygur memleketi ve UYGURSTAN addedilmi oldu"6. Zira "Btn n Dou Tiyenan ehirlerinin ahlisi Uygur idi . Turfan Uygur devletinin temel unsuru, ok daha nceki asrlarda Turfan blgesine gelen ve buralara yerleen kalabalk
3 4 5 6 7 Ligeti, L., a.g.e., s. 246. Kafesolu, i., a.g.e., s. 117, Togan, Z.V., Trk li Trkistan Tarihi, s. 97. gel, B., Trk Kltrnn Gelime alar, istanbul, 1985, s. 193. Togan, Z.V., Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981, s. 57. Togan, Z.V., Trk li (Trkistan) Tarihi, s 55.
M A N H A Z M VE BUDZM 103
Basmtll Trk Boylar idi. Onlar; 720'li yllarda Be Balkta Manihaistlerce "dikut" unvan verilmi bir Gk Trk beyinin idresine girmilerdir^. Daha sonra Basmtllar bu GkTrk geleneine uyarak kendi beylerine "lhi gce sahib" anlamna "dikut" demilerdir. Onlardan bu ilhi unvan belkide kalabalk Bastntllara yaranmak iin Turfan Uygur Hanlar almlar ve Kaan'larna "dikut" demilerdir. Turfanda kurulan bu yeni Uygur devletinin bana Uygur Beyleri, ok byk bir milli uur rnei gstermiler ve hepsi birden s Krgzlar tarafndan boynu vurdurulan son bedbaht Uygur Kaannn yeeni Mengli Tein 'i semilerdir (856860) 9 . Bylece onlar, sdece kendilerini deil tken Uygur devletini de beraberlerinde getirmi oluyorlard. Mengli Tein'in devlet idaresindeki ilahi nvan "Ulu Tengride Kut Bolm Alp Kutlu Bilge Kaan" idi . Yeni Uygur Devletini kuranlarn asl ounluu" Dokuz Ouz boylar" idi. Onbe byk kabileden oluuyordu. Turfan bozkrlarna geldiklerinde saylan 200.000'in zerinde idi. Uygur Kaanlarnn lh Hkimiyeti; Burada hatrlatlmas gereken bir husus daha vardr. O da, Turfan Uygur Kaanlarnn da tahta ktktan sonra, tken Uygurlar ve B Kaan da olduu gibi "ilh bir nvan " almalar ve her zaman bu nvanla anlmalar idi. Bu ne gzel bir tesbittirki; dier Trk boylarnda olduu gibi Turfan Uygurlar arasnda da Trk Kaanlarnn siys iktidar ve hkimiyetlerinin asl kaynann Tanrdan geldiine dir kadim inan, rf, det ve geleneklerin, bir dier ifde ile kltr birliinin btn canll devam ettiini gstermektedir.
8 Esin, E., A. Turfan md. Xll/ll, s. 116. 9 gel, B., a.g.e., s. 193, Gme, S., Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, Ankara, 1997, s. 62. * Yce Tanrda Saadet Bulmu Kahraman Mehur Bilge Kaan.
104 ZEKER YA KTAPI
Bilindii gibi eski Trkler siys hakimiyetin asl kaynann Tanrn irdesi olduuna inanrlard. Nitekim Gk Trk kitabelerinde Bilge Kaan; "Tanrt irde ettii iin kaan oldum!" demitir. Buna gre Kaan; yukardaki Gk Tanrt, yani Tek Tanr ve Onun yce hkimiyetinin yer yzndeki tek temsilcisi idi. Gk Kubbe'nin nasl bir hakimi varsa, Onun gc nasl her eyin stnde ise, yer yznn de bir tek hkimi olmal idi. O da phesiz yer yznde Allahn irdesini temsil eden "Trk Kaan" idi. Bu ise; btn alar boyunca Trk tarihinde varln koruyup gelen, "Trk cihan hkimiyeti mefkuresi" ve Trk milletinin maeri vicdanndan bir alayan gibi coup gelen "Trkn Kzl Elma lks"nn ilh kaynan tekil etmektedir. te Turfan Uygur Kaanlarna verilen bu ilh unvanlar, bu yce mefkre ve kuds lknn onlar iinde geerli olduu ve bir dier ifde ile mterek kltr ve lk birliini temsil ediyordu. yle ya, geni Asya bozkrlarnda kurulan Ordughlar, Kaann muazzam ota bu yer kubbesinin altnda Onun hamet ve ululuunu yanstmak zere; "Gk Tanrda Ksmet Bolm " Uygur Kaan oturacak ve O Yce Varln irdesini temsil edecekti. Bylesine ilh ve yce bir misyonu Trk tarihi ve Trk milletinin dnda hi bir yerde bulmamz mmkn deildir. Nitekim bu dnemlerde byk bir devletin babuu olmad halde bile Htay Trk Hakan Trk Sultan Gazneli Mahmud 'a gnderdii bir mektupta: "Gklerin sahibi Tanr, yeryz lkelerinin ve bir ok kavimlerin egemenliini biz verdi" cmlesi ile balyordu 1 0 . Uygur Kaan yine geleneksel
10 el-Mervez, s. 7.
Trk cihan hakimiyeti mefkresine bal ve alla gelen diplomatik kurallara sadk kalm ve bu sebeble Gazneli Mah11
mud'a bir "Yay" ve bir de"Oic" gndermitir dikut Uygur Devleti;
Buna ramen Turfan Uygurlar, hi bir zaman komularna saldrmak, kendi snrlarn geniletmek emelinde olmadklar gibi, Uygur Kaanlar da hi bir zaman yeni yeni lkeler fethetmek ve bir cihan hakimiyeti kurmak iddiasnda olmamlardr. Onlar kendi devirlerinde sdece bu byk "Kzl Elma " lksnn yaamasn salamlardr. Onlardan sonra tarih sahnesine kan Seluklular, Moollar ve Osmanllar, ne ilgintirki, bu byk lky onlardan devr alacak ve zellikle Moollar; Asyann barnda koca bir cihan imparatorluu kuracaklardr. Yeni Uygur devletinin bakenti; Tarm veya Turfan havzasnda Eski ve Orta alardan beri ok nemli bir ticaret ve kltr merkezi olan Koo ehri idi. B Tekin, komu Tibet tehlikesini kaldrdktan sonra (886'l yllar) Uygur devleti daha da gelimi ve komu devlet Karahanllarda olduu gibi, iki merkezli bir Kaanlk hline gelmitir. Koo klk bakent ve Be Balk ise yazlk bakent olmutur
1?
Turfan Uygur devleti "di Kut Uygur Devleti" olarakta anlmaktadr. Nitekim 1928-1930 yllar arasmda bugnk Turfanda yaplan kazlarda bulunan ve Manihaist tapmaklarna ait olan resmi yazlarda "di Kut Uygur Devleti" mhrnn baslm olduu grlmektedir . Bunun sebebi ise, Turfan blgesinde ok daha eskiden
11 Arslan, Mahmut, Step mparatorluklarnda Sosyal Yap, stanbul, 1984, s. 101. 12 Gme, S., a.g.e., s. 62, Emet, E., Trkler; Uygur Trkleri, II, s. 236. 13 Abdurrahman, A., Trkler, dikut Uygur Devleti, II, s. 241. 1^
106 ZEKER YA KTAPI
beri yaamakta olan ve daha sonra Uygur boylarna katlan ve yeni devletin zinde bir gc olan Basmllar'n babularna "Kut Sahibi" anlamna gelen "di Kut" demeleri ve onu kutsal bir kimse olarak grmeleri idi. W. Barthold'a gre; bunun harfi harfine anlam "mukaddes saadet" yahut "azamet" idi, Trkedeki "kut" kelimesi imdiki Avrupa stlahnda "Majesteleri" veya "Hametmeb" karlnda kullanlyordu 14 . Ne ilgintirki; bu unvan Uygur Kaanlarnnda beenisini kazanm ve 948 li yllardan sonra onlarda hep, "di Kut" unvan ile anlmlardr. Turfan Havzas: nemli Din ve Kltr Merkezi; Yeni Uygur devleti, Tarm havzas bir dier ifde ile Turfan ovasnn bu geni bereketli topraklar stne kurulmutu. Turfan ovas; esas itibar ile Tanr dalarnn eteklerinde usuz bucaksz yeil topraklard. Dier tarafta Turfann kuzeyindeki mnbit ovalar, onlar ok sratli bir ekilde yerlemeye ve yerleik hayata gemeye tevik ediyordu. Yaylalar at, koyun ve sr srleri iin ok gzel bir otlak olduu gibi, geni ovalar ise ziraat ve her trl tarm yapmaya ok elverili bir arazi idi . Gerekte Turfan uzun tarihi seyri iinde her zaman bir Trk blgesi olmutur. nceleri Tls Trk boylarnn yurdu idi. Gk Trkler devrinde Bumin Han, burasn imparatorluun snrlar iine alm ve uzun sre Gk-Trk Kaanlna bal, bir bey tarafndan idare edilmitir. inliler 751 ylnda yaplan Tala Savandan sonra buralardan 15
14 Barthold, W., Dersler, s. 62. 15 gel, B., slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1988, s 351.
karlm ve tker Uygurlarnn eline gemi ve onlarn nemli bir eylet merkezi olmutur 1 6 . Mmfih Turfan yukarda ksaca belirttiimiz bu zellikleri sebebiyle Dou ile Batt arasnda her zaman nemli bir koridor ve eski alardan beri Orta Asyamn ekonomik hayatnda nemli bir yeri olan pek Yolu kervanlar iin huzurlu bir karargah olmutur. Blge ok daha nceki alardan itibaren Trkler iin bir yerleim blgesi olduu gibi, Batt Gktrk Kaanht'mn hkm srd yllarda buralara, ok sayda gebe Uygur Boylan gelmi ve bu unsurlar, blgenin Trkleme srecini daha da hzlandrmtr. Uygur Trk boylarnn bu blgeye ok kalabalk kitleler halinde gelip yerlemelerinden sonra, dier Trk unsurlar; zellikle Uygurlar soyal ve siysi bir stnle sahip olmular bylece Uygur dili bu blgenin bir nevi ortak dili hline geldii gibi, ayrca Kou'da da parlak bir Uygur Medeniyetinin temeli atlm oluyordu 1 7 . Turfan Havzas ve daha sonralar Dou Uygur hkimiyeti snrlar iinde kalan bu bereketli topraklarda, bir ok nemli ehir ve kasaba bulunuyordu. Bu ehirler daha nceleri bir din ve kltr merkezi olduu gibi, Uygurlar devrinde de bu zelliklerini devam ettirmiler ve medeni Uygurlar syesinde, daha parlak bir hle gelmilerdir. Dier taraftan bu ehirler daha nceleri Budizm, Manihaizm ve Hristiyanln urak yeri olmulard. Ne varki slm din, msliiman ftihler syesinde bu blgeye sradktan sonra bu eski Uygur ehirleri, yeni slm
16 Esin, E., A, Xll/ll, s. 116. 17 Grousset, R., a.g.e., s. 133, Shimin, G., Trkler; Budist Uygur Edebiyat, II, s. 786.
108 ZEKER YA KTAPI
Dininin kutsal bir yuvas haline gelmilerdir. yleyse biz; asl bu dinler aras mcdeleye girmeden nce, yeni Uygur Devletinin bu nemli din ve kltr merkezlerini grelim. Bunlardan en nemlisi daha sonralar Turfan Uygur devletinin klk bakenti olan Koo ehri idi. Koo; Eski Bir Din ve Kltr Merkezi; Gerekte ok eski bir din ve kltr merkezi olan Koo; iki byk kervan yolunun kesitii bir yerde kurulmu son derece nemli bir ehir idi. Eski Trk metinlerinde "Koo " veya "Kou" olarakta zikredilmitir 18 . ehrin bir dier ad "Kara Hoo" veya "Kara Hoca" olarak gemektedir 19 . Buras; tken Uygurlar zamannda da bir din ve ticret merkezi olarak nemini korumu ve tken Kaann temsil eden bir Uygur Han tarafndan idre edilmitir. Koo'ya daha sonralar "dikut" ehri denilmi ve Turfan Uygurlarnn "Yazlk Bakenti" olmutur. L. Rasonyi 'nin deta bir "l Ponpeisi" olarak deer verdii bu "Trk" ve "idikut" ehrinin 20 m. ykseklikte, 10 km. uzunlukta surlarnn iinde kervan saray, Manihaist, Hristiyan ve Budist Of) mabedleri ve manastrlar bulunuyordu" . slm hidayet gnei buralar yava yava aydnlattktan sonra bu mabedlerin yanma bir ok cami ve mescid yaplmtr. slmm kaynaklarda Cinnkes olarak zikredilmektedir. Hududu'l-lemin verdii bilgilere gre buras; "orta byklkte bir ehir idi. in hududuna ok yakn olup, hkmet merkezidir. Yaz gnleri ok scak klar ise ok hotur" Tokuz Ouz Kaan yaz aylarnda burada oturmaktadr 21 . Kagarl Mah18 Caferolu, A., Uygur Szl, istanbul, 1934. 19 Barthold, W., Dersler, s. 82, Kr. Esin, E., A, Xll/ll, s. 115. 20 Rasonyi, L., a.g.e., s. 109. 21 Hududu'l-lem, s. 92, Ayrca bkz. een, R a.g.e., s. 195.
mud ise Koo'yu sadece bir ehir deil, kendi adyla anlan bir eylet olarak zikretmektedir
99
Koo ehrine "dikut" ehri de denilmektedir. Buna sebebte Uygur devletinin kutsal merkezi ve Uygur Kaanlarnn burada oturmalar idi. ehrin etraf muazzam bir surla evrilmiti. Surlarn ykseklii 20 m'ye ulayordu. ehre bu surlardan alan drt muhkem kapdan giriliyordu . Byk in gezgini Wang Yende, 981'li yllarda Koo'ya gelmi ve seyhat notlarmda Koo'nun ok canl bir tasvirini yapmtr. Ona gre; "Evler beyaza boyanmt. Yaz aylarnda, dayanlmaz bir scakl vard. O kadarki bir ku, biraz havalanmaya grsn, scaktan dyor ve lyordu. Buna ramen sulak bir yerdi. Bunun sebebi ise civardaki bir dadan kan bir ay idi. O, ehrin btn evlerini dolat gibi tarla ve meyve bahelerini sulamakta ve su deirmenlerini dndrmekte idi. Blgede be eit tahl yetitiriliyordu. Soylular at eti, sradan insanlar ise kei veya kmes hayvanlarnn etini yiyorlard. Samur krk postu, pamuklu kuma ve iek motifleri ile ilenmi elbise imal etmektedirler. Ayrca burada elliden fazla Budist manastr vard. Onlarn hepsinde Tang sllesi tarafndan konulmu olan kitabeler ve manastrlarn iinde Budist kanun kitaplar bulunmakta idi. Zanatkarlkta, altn, gm, bakr ve demir ilemede ok yetenekli kimselerdi"^4. Kou Uygurlar dindar insanlard. Onlar mslman olduktan sonra ayn gzel duygularn cami ve mescid yapmadada gstermilerdir. Grld gibi Koo; sdece Uygur
22 Kagar, M. Divan, III, s. 165, 180. 23 gel, B., slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s. 358, 352. 24 Shimin, Geng., Trkler (Budist Uygur Edebiyat), III, s. 788, zgl, in Elisi Wang Yen-Te'nin Uygur Seyahatnamesi, s. 55
I 10 ZEKERYA KtTAPI
devletinin klk bakenti olarak kalmam, ayn zamanda meden Uygurlarn din kltr ve sanat hayatnn aynas, hele hele, slm gneinin bu topraklar aydnlatmasndan sonra Uygur mslmanlnn nemli bir kalesi olmu bir ok cami ve mescid yaplmtr 25 . Be Balk; Yeni Uygur Devletinin Yazlk Bakenti; Turfan Uygur devletinin nemli eyaletlerinden bir dieri ise Be Balktr. slmi kaynaklarda Penkes olarak zikredilmektedir 26 . Tanr dalarnn kuzey eteklerinde kurulmu nemli bir Trk ehri idi. Kuzey ticaret yolu buradan getii iin ehirde bir ok yabanc tccar kolonileri bulunuyordu 2 7 . ehirde bir ok Mani ve Buda mabetleri vard
oa
ve bunlardan en eskisi 637 ylnda yaplmt . Kagariye gre buras Uygurlarn en byk ehridir. Be ehir demektir. Bundan baka dier bir ehirde "Yeni Balk"tr . Be Balk'm dier zellikleri bir yana, usuz bucaksz otlaklar ve at srleri ile mehur bir ehirdir. Nitekim 982 li yllarda Be Balk'a gelen ve Uygur Kaann bu yazlk bakentinde ziyaret eden inli gezgin YVang-Yande, bu ba dndrc kalabalk hayvan manzarasn bize u ekilde aklamaktadr: "Bu arazide atlar ok boldur. Kaan, Hatun, Prens ve veliahlar, her birinin ayr ayr at srleri vardr. O kadarki onlar, atlarnn miktarn saymak bir yana, srlerini srtlarnn rengine gre ayrt ediyorlard
on
ok parlak bir merasimle byk Uygur Kaan Arslan

25 26 27 28 29 30 fbn Nedim, el-Fihrist, s. 401. Hududu'l-lem, s. 92, Kr. Gerdezi, s. 279. gel, B Trk Kltr Tarihine Giri, Ankara, 1991,1, s. 96. Ligeti, L., a.g.e., s. 248. Kagari, Divan, I, 319, 113. Izgi, ., a.g.e., s. 65, gel, 8., Trk Kltrnn Gelime alan, s. 204.
Han tarafndan kabul edilen Wang-Yande Be Balk ehrinin gzellii, ehir halknn refah seviyesi, onlarn medeni yaam hakknda arp kalmtr. Ona gre Be Balk fevkalde gzel ve binalar genellikle iki katl idi. Pek ok kuleleri olan balk, bahelik bir yerdi 31 . Wang Yandeye gre; "ehir halk anlayl, doru szl ve namuslu insanlard. Altn, gm bakr eya ve hele hele vazo, anak ve mlek yapmakta gayet mhir insanlard. Y tan (yeim ve nefritin eitleri) ilemeyi fevkalade iyi biliyorlard. yi bir atn fiat bir top (12.5 m.) ve orta cinsten yemee elverili bir atn fiat ise yalnz 3 m. ipek idi. Gariptir ama, bu topraklarda fakir insan yoktur. En fakir insanlar bile etle besleniyorlard slmiyetin -Asya'ya giden yolu, Smani ve Kara Hanllar tarafndan aldktan sonra buras da ok gemeden mslman tacir ve dervilerin bir urak yeri olmu, bu byk Uygur ehrinde de mslman cemaatler olutuu gibi bir ok cami ve mescid yaplmtr 33 . Turfan: Eski Din ve Kltrlerin Mozeyik ehri; Kou Uygur Devletinin en nemli din, kltr ve medeniyet merkezlerinden bir dieri ise Turfan ehri ve bu isimle anlan Turfan havzas veya eylet merkezidir. Turfan; (ince Turpan) bu gnk Uruminm gney douunda bir kntde (Turfan ana) ve deniz seviyesini 160 m. altnda kurulmu kadim bir ehirdir. pek Yolunun kuzey kolunun getii byk bir vahada kurulan Turfan ehri 3 4 , gebe Uygur boylarnn buralara gelip yerlemeleri sonucu, ksa zamanda gelimi, byk bir Trk ticret ehri olmutur.
31 32 33 34 Barthold, W., Bibalk md., A, II, s. 651-653. Ligeti, L a.g.e., s. 248, izgi, a.g.e., s. 66. ibn Nedim, el-Fihrist, s. 401. Byk Larousse, Szlk ve Ansiklopedisi, XIII, s. II, 757.
112 ZEKERYA KTAPI
Turfan byle ba dndrc bir ekilde gelimesinden sonra Kou ehri, ksmende olsa nemini kaybetmi ve Turfan, yava yava onun yerini alm ve Uygur Kaanlarnn bir nevi Kltk Bakenti olmutur. Artk bundan sonra Uygur devletinin ad "Turfan Uygur Devleti" olarak anlmaya balamtr 3 5 . Ne varki Krgz felketinden sonra ok byk kfileler hlinde Tarm havzasna gelen yar gebe Dokuz Ouz Uygur kabileleri syesinde buralarda ok gemeden sratli bir yerleim sreci balamtr. Bylece blgenin Trklk dokusu glendii gibi; Kou Be Balk ve Turfan gibi byk ehirlerde artk, bir Uygur-Trk ehri hline gelmitir. Turfan ehri; bu zellikleri sebebiyle slmiyetten nce Ar, Smt ve Hind dinleri yani; Manihaizm, Budizm, Zerdtlk ve bir dereceye kadar Hristiyanln skin, emniyet ve huzur dolu bir merkezi olmutur. Bu bakmdan buralarda sz konusu dinlere id birok tapmaklar yaplm, kltr eserleri ortaya konulmu ve bunlara it yeknu ancak onbinlerle ifde edebileceimiz belgeler zamanmza kadar gelmitir. Nitekim Turfanda XX. y.yln banda yaplan kaz ve aratrmalarda Trke (Uygurca) binlerce yazl belge bulunmutur. Bunlarn byk bir blm, Budizm ve Manihaizme aid dini eserlerin evirileri olduu gibi, ok byk bir ksm da iirler, mektuplar ve ticri szleme belgeleridir. Metinlerin ou frayla yazlm el yazmalardr. Bazlar ise aa kalplarla hazrlanm basmalardr 36 . Bu ne byk ve mutluluk bir olaydrki; Turfan 'da XX.
35 el, B., a.g.e., s. 206, izgi, a.g.e., s. 206. 36 Byk Larousse, XIII, s. II, 757.
/
y.yln banda Batl bilim adamlar tarafndan yaplan srekli olarak kaz ve keifler sonucu Budizm ve Manihaizmle ilgili pek ok Uygurca Trke ariv belgeleri ortaya karlmtr. Bunlarn byk bir ksm A. Grnvvedel ve Trkolog A. von Le Coq ynetiminde gerekletirilen bilimsel aratrma ve kazlar srasnda ele geirilmi ve Almanyaya tanmtr (19021914) 37 . Hoten; Byk Din Kltr ve Ticret Merkezi; Turfan Uygurlarnn en nemli yerleim merkezlerinden birisi de Hoten ehri idi. Gerekte Hoten; btn Eski ve Orta alar boyunca -Asya'nm en nemli din, kltr ve ticret ehirlerinden biri olmutur. Pamir Altn Dalar silsilesinin kuzeyi ile Taklamakan l arasnda kurulmutur. pek Yolu'nun bir kolunun Hotenden gemesi burasnn ticri nemini bir kere daha artrmtr
< 2 Q
Gk-Trkler devrinde ehrin Trklk dokusu daha da artm ve bir Trk ehri olmutur. nl Budist rahip Hsan Tsang (l. 664) seyhat notlarnda buradan stayile bahsetmektedir. O; "Hoten halknn temiz, ahlkl ve zengin olduklarn, ilmi meseleler ve eitli sanatlarla uratklarn, musiki raks ve arkdan holandklarn, yn ve deri yansra ipek, beyaz uha gibi daha deerli kumatan yaplm elbiseler giydiklerini bildirmektedir^^.
37 Arat, R.R., Trkler; (Eski Trk Hukuk Vesikalar), II, s. 908, Drt bilimsel gezi ve kazlar sonucu elde edilen ve saylar 10.000'nin zerinde olan bu belgelerin ne yazkki deil Trk tarihileri, yabanc tarihiler taraf ndan dahi yzde biri bile okunmam ve btnyle bu yabanclarn insafna braklmtr. Trklere "Barbar!" gzyle bakld dnemlere ait olan bu belgeler, bir byk din, tarih ve kltr mirasnn sebeb ne olursa olsun Trk tarihine mal edilememesi, Trk tarihilii iin yz kzartc bir keyfiyettir. Z.K. 38 Barthold, W., Hoten, A, V/l, s. 566. 39 Taal. A Hoten, TDVA, XVIII, s. 251.
114 ZEKERYA KTAPI
ehir; tken Uygur devletinin yklmas ve bunun neticesinde Turfan blgesine gelen Uygurlarn byk lde Hotet'e gelmeleri ile tamamen Trklemitir. slm corafyaclarndan Gerdezi Hoteriin bu ok erken devirleri iin verdii bilgilerde; ehirde ok sayda putlarn bulunduunu, ehre Dokuz Ouzlar'n hkim olduunu, halkn amanizm (zndklk) benimsediini, ehirde iki kilisenin yer aldn, kuzeyinde miislmanlara it bir mezarn bulunduunu ve halkn Araplar gibi giyindiklerini, meyve, arpa, dar, susam ve pamuk yetitirildiini ok sayda dut aac olduunu, ipekilik yapldn ve halkn ipekli elbiseler giydiini" kaydetmitir 4 0 . Mmfih bu rivayetlerden Hoten'e slm dininin ok erken devirlerde girmi olduu anlalmaktadrki bu ok nemli bir tesbit olmaldr. Hududu'l-Alemde Hotenle ilgili olarak bize u bilgiler verilmektedir; "Burasnn sakinleri, genellikle ham ipek ticreti yaparlar Hoten hkmdarnn byk bir maiyyeti vardr. Kendisi Trkler'in ve Tibetlilerin beyi olarak bilinir. Ayrca bu Hoten beyinin btn nahiyelerden sorumlu beyleri vardr. Buradan 70.000 muharip kar"41. Yine bu kaynaklardan rendiimize gre; Hotenin bir dier zellii de, buradaki iki vadiden "yeim tai "nn elde edilmesidir; "Trkler bu tan bir cinsine galebe ta derler. Bundan dolay Trkler klnlarn ve kemerlerini, atlarn eyerlerini muharebede galibiyete ulamak iin bu tala sslerler"4^. Hoten bundan sonraki sayfalarda, zerinde ok daha ay-
40 Gerdezi, s. 270, 271. 41 Hududu'l-lem, s. 85. 42 een, R., a.g.e., s. 198.
rntl bir ekilde durulaca gibi Kara Hanl Hakanlarnn byk bir sabr ve inatla srdrdkleri slmlatrma kampanyas sonucu bir slm ehri hline gelecektir. Hamt veya Kamul ehri; Hami, Turfan Uygurlarnn dousunda en nemli bir snr ehridir. ince kaynaklarda Kamul olarak zikredilen bu ehir, Turfann 300 km. kuzey dousunda bulunuyordu. Hami ehrinin M. 608'li yllarda mahalli hkmdar Trke "Tardu ad" unvann tayordu 4 3 . inli gezgin Wang Yande, Uygur Kaanna yapt uzun seyhati srasnda bu ehirden gemi ve grdklerini yle anlatmtr: "Hami ehrinde yumtak bitkiler zerinde yaayan (ve fakat in'deki gibi insanlar tarafndan yetitirilmeyen) yabani ipek bcekleri vard, ipek kazalarn bunlardan topluyor ve ok gzel ipekli kuma imal ediyorlard. Burada koyunlarn kuyruklar ok byk, etleri ise ok lezzetli idi. Bundan baka, ok iyi cins deirmen talar (veya bile ta) ve bu talardan elde edilen elik cevherleri bu ehrin saymaya deer nemli eylerindendi ',44: Bunlar bizim Turfan Uygur devletinin bir rnek olarak zikredebileceimiz nemli ehirleridir. Kagari bunlara Slm, Canbaltk ve Yengi Balk ehirlerinide ilve etmekte ve bu ehirlerin Z'l-Kameyn (Byk skeder) tarafndan kurulduunu sylemektedir 45 . Yine bizim bu cmleden olmak zere Haket ehrini de zikretmemiz gerekmektedir. Haket Gerdezi'den rendiimize gre; "Kouya komu bir ehirdir. Bu vilyet Koudan daha bolluktur. Yirmi iki ky vardr. Hkmdar'n kapsnda her gn 300 veya 4.000
43 Esin, E., a.g.e., s. 226. 44 izgi, ., a.g.e., s. 52, gel, B Trk Kltrnn Gelime alar, s. 212. 45 Kagar, Divan, 1,101,103,113.
116
ZEKERYA KTAPI
Mani dini mensubu okur"46.
toplanr ve Mani kitaplarn yksek sesle
B Tekin ve Turfan Uygurlarnn Ykselmesi; Her ne kadar Turfan Uygur devleti, Megli Tekin tarafndan kurulusa da o, devleti pek fazla toparlayamadan lmtr. Buna sebebte bata Tibetliler olmak zere, gebe Trk boylan ve baz Uygur kabilelerinin yarattklar kargaalklarn bir trl nlenememi olmas idi. te bu artlar altnda devletin bana B Tekin'in getiini gryoruz (866) 47 . B Tekin Uygur tahtna oturduktan sonra, yeni Uygur devletine bir eki dzen vermi ve onu ada, gl bir devlet hline getirmitir. O bu cmleden olmak zere; yeni devlete itaat etmemekte direnen Koo ve Be Balk Uygurlarn dize getirmi, Basmllar'm gvenini salamtr. O, daha sonra bir kangren haline gelen ve tam yirmi senedir bu blgedeki Uygurlar iin her zaman kanl bir tehlike olan Tibetlilerin zerine yrm ve onlarn bir kere daha ayaa kalkmamak zere belini krmtr
48
Bu gl Uygur Kaan, hele hele Tibet tehlikesini bu ekilde ortadan kaldrdktan sonra komu mslman Kara Hanllarda olduu gibi iki bakentli bir devlet kurmutur. Bundan byle Turfan Uygur devletinin klk bakenti "Koo", yazlk bakenti ise "Be Balk" olacakt 4 ^. Asl bundan sonradrki B Tekin, yeni fetih ha46 Gerdezi, s. 268. 47 Hamilton, J.R., Toquz-Ouz et On Uygur, JA. Paris, 1962, s. 142, zken, ., Uygurlarn Siyasi ve Kltrel Tarihi, Ankara, 1987. 48 Gme, S., a.g.e., s. 62, Kr. gel, B., slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s. 361-362. 49 Abdurrahman, V., Trkler; (Kou (dikut) Uygur Devleti), II, s. 241.
reketlerine balam ve Turfan Uygur devletini ada, gl bir devlet hline getirmitir. O nce Turfan'a ynelmi ve bu bereketli Tarm Havzasn Uygur devletinin kopmaz bir paras hline getirmitir. Dier taraftan kudretli Uygur Kaan; Kan-sudaki in asker kuvvetlerinin, in imparatoruna isyan etmesini iyi bir frsat olarak grm ve Uygurlarm doudaki snrlarn Tanr dalarnn dou ucunda ve byk ticret yollarnn kavanda bulunan Hami (Kamul) ehrine kadar geniletmitir. Yine bu kudretli Uygur Kaan zamannda Turfan Uygur devletinin Bat ynndeki topraklar Tanr dalar ve Urumi'ye kadar yaylmtr 50 . Turfan Uygurlar Yol Ayrmnda; Mmfih yeni Uygur devletinin batya doru snrlarn geniletmesinin konumuz asndan ok byk bir nemi vardr. Zira onlarn "Batya" ynelmeleri; mslman Samn Emirleri ve yine mslman Kara Hanl gazilerine komu olmalar, daha ak bir ifade ile, bir manada slma yakn olmalar ve Allah'n hidyetine ynelmeleri idi. Zten gerek Smnve gerekse Kara Hanl Hakanlar slm Dinini btn Orta-Asya ve Trk boylar arasnda yaylmas iin yeni bir cihad ruhu ile geliyorlard. Bundan daha da nemlisi Turfan Uygurlar B Tekin'in lmnden sonra devlet gcn temsil edecek gl "Kaanlar" bulmakta ok zorluk ekmilerdir. Bu zayf iradeli, gsz Uygur Kaanlar dneminde (yaklak bir asr 966 ylna kadar) Uygurlar; . Kafesolununda dedii gibi: "hi bir zaman siys hakimiyetlerini geniletme dncesinde
50 Gome, S., a.g.e., s. 62, Hamilton, J.R., a.g.e., s. 142.
118 ZEKERYA KTAPI
olmam, byk siyasi atmalara girmemi, bata inliler olmak zere sdece, komular ile dostluk ve ticar mnasebetlerini devam ettirmeyi tercih etmilerdir'
r-
Bu olumsuz gelimelerin tabi bir neticesi olarak Uygur Kaanlar, gerek mslm Saman Emirleri, gerekse kahraman Kara Hanlt gzileri karsnda hi bir zaman siys bir varlk gsterememi ve bundan da te Kara Hanllara bal "Vassai" bir devlet hline gelmilerdir. Bylece, slm dininin; ok gemeden yeni Uygur devleti ve konar ger Dokuz Ouz boylarna giden yolu alm ve bu geni topraklan slm hidyet gnei aydnlatmaya balamtr. Artk onlar da dier Trk boylar gibi, belli bir zaman sreci iinde mutlaka mslman olacaklard. te asl bundan sonraki sayfalarda bu yeni hayrl gelimeler zerinde durulacak, slm dinin Uygurlarla yapt yeni mcdelenin asl boyutlar, bu byk olay ve Uygurlarn topyekn mslman olmalar hakknda ok geni bilgiler verilecektir. Ne varki Turfan Uygurlarnn; slm hidyetine giden yolda dier Trk boylarnn aksine onlarn karsna srasyla Manihaizm ve Budizm gibi iki byk din kmtr. Dier bir ifde ile Uygurlarn karsna nce peygamberlie zenen, karanlklar iinde nuru arayan Mani, daha sonra yanl bir yolda gerek hakikate ulamak iin rpnp duran Buda kmtr. Ne varki bunlarn ikisi de Uygur Trkne bekledii iman grln verememi, bundan da te onlarn manevi dnyalarn karartmtr. Bu defa onlarn karsna; Risleti btn insanla, btn zamanlar iin geerli olmak zere en son ve en byk Peygamber olarak gnderilen Hz. Muhammed (s.a.s.) km ve onlara aydnla giden yolda, islm'n nurunu, bir iman erbeti hlinde sunmutur.
51 Kafesolu, I., a.g.e., s. 115.
Evet, slm dini daha sonraki devirlerde Manihaizm ve Budizmi bu topraklardan srp karm ve slmiyet Uygurlar arasnda, bir yaay tarz hline geldii gibi, slm dini de bu topraklar stnde bir byk kltr ve medeniyet hline gelmitir. yle ise biz imdi slm hidayetine giden o ilhi yolda, nce Turfan Uygurlar arasnda Manihaizmi, sonrada Budizmi grelim.
II. SLM HDAYETNE GDEN YOLDA UYGURLAR ARASINDA MANHAZM ve BUDZM slama Giden Yolda Manihaizm; Gerekte ri bir din olan Manihaizm, ran'da km, ok erken devirlerde (III. asr) Aa Trkistan'a gelmi, Baykent, Buhara ve Semerkant gibi Trk ehirlerinde ok nemli koloniler oluturmutur. Semerkant'ta Manihaizmin ok etkin bir aznlk ve doutan tccar bir kavim olan Sodlar tarafndan kabul edilmesi onun, -Asya ve in'e kadar yaylan geni Trk dnyas ve in'de tannmas iin ok byk bir frsat olmutur. Zira pek Yolu ticaretini byk lde ellerinde tutan Sodlu tccarlar; bu ilk devirlerde pek Yolu gzerghnda ve in'e kadar olan, stelik nfusu ounlukla Trklerden oluan btn ehirlerde Manihaizmin yaylmasnda nemli derecede etkili olmular ve buralarda gl Mani kolonileri kurmulardr. Yine bu Sodlu tccarlar syesinde Manihaizm ileri haraketine devam etmi ve in'de Taoizm'e ramen gl bir din olmu ve buradan, tken Uygur devletine sram ve bylece ilk defa bir devlet dini olma frsatn yakalamtr. slm dininin VII. y.yln hemen ortalarnda (642) Ceyhun kaplarnda grnmesi ve Baykent, Buhara ve Semerkant gibi Aa Trkistan ehirlerinde hem de ok gl bir ekilde yerlemesi 52 dier dinler iin olduu kadar Ma52 Geni bilgi iin bkz. Kitap, Z Orta Asya'da slmiyetin Yayl ve Trkler, s. 101.
ttihaizm iinde bir felaket olmutur. Buralardan ister istemez elini eteini eken Manihaizm btn arl ile Asyaya ynelmi Koo, Be Balk, Turfan gibi Tarm havzasnn byk ehirleri, daha Turfan Uygur Devleti kurulmadan hemde asrlarca nce bu kokumu din ve onun temsilcilerinin en kuytu bir snma ve bir barnma merkezi olmutur. Bu bakmdan yeni bir gnl cokusu ile Maniye tutunan ve onun ok sadk bir mridi olan yerli Uygurlar bu ehirlerde bir ok mabedler yapmlar ve bundan da te bu mabedlerin yapmnda varn younu sarfetmede deta birbirleri ile yarr bir hale gelmilerdir. Nitekim Orhundaki Uygur Kaan dier bir ifade ile "Ay Tengride Ulu Bulm Alp Ulu Kutlu Bilge Kaan" 803 ylnda, Koo'ya gelmi ve Mani dininin byk vaizi Mezaktan, Orhundaki Kaan saray ve civarnda Mani dinini yaymak iin tane rahip gndermesini taleb etmitir 53 . Her ne kadar Manihaizm, Turfan blgesine ok nceki devirlerde girmise de Orhondaki byk Uygur devletinin yklmas ve buraya g eden, zellikle Manihaist Uygur aristokratlar syesinde daha da glenmi 54 ve belli bir sre Mengli Kaan ve B Tekin devirlerinde bir "Kaanlar dini" olmaya devam etmitir. Nitekim S.G. Klyatorny yle demektedir: "Koo Uygur devletine Kaan, st dzey brokratlar ve onlarn yakn evresindekiler Manihaist idiler. Koo Kaanlarnn saray nnde hergn 300-400 kadar Manihaist toplanarak mani dinine ait retileri yksek sesle okuyorlard"55.
53 Po-ch'van, Ch'ian, Uygurlarn Batya G ve An-Hisi Uygur Kaanl, Xin:ang Sosyal Bilimler Aratrmalar Dergisi, 1984, sy. 2, s. Ill, Abdurrahman, V., Trkler, Kou dlkut Uygur Devleti, II, s. 238. 54 Ligeti, L., a.g.e., s. 252. 55 Klyatom, S. G., Bat Blgesindeki Trk Haklarnn Tarihinden Para, Xinjang Tezkerecilii, 1996, s. 3, s. 21.
122 ZEKER YA KTAPI
Manihaizm: Yeni Ktrallar Dini; tken Uygurlar byk g kafileleri hlinde Turfan havzasna geldikleri ve kendi hemcinsleri ile birletikleri srada, Uygur aristokratlar da Manihaizmi beraberlerinde getirmilerdir. yle tahmin ediyoruzki bu g eden Aristokrat Uygur beyleri ve hanlarnn yanna, Krgzlardan (amanist) yz bulamyan ve saylar bir hayli kabark olan Mani rhanileri de onlara katlm ve Turfan Uygur ehirlerine gelmilerdir. Bylece Be Baltk, Koo ve Turfan ehirlerinde, hemde ok youn bir ekilde yeni bir Manihaizm kampanyas da balam oluyordu. Belkide Uygur Trklerinin maruz kald bu ba dndrc hayrsz gelimeler sebebiyle olsa gerek, bir ksm yazarlar daha da ileri gitmekte Orhon Uygur devletinin yerini Turfan Uygur devleti ve Kara Balgasun'un yerini ise koyu bir mani merkezi olmas sebebiyle Be Baltk'm aldn kaydetmilerdir^. Manihaizm'in Turfan Uygur devletinde bir "Kaanlar Dini" olmas, daha sonraki Kaanlar dneminde de devam etmi ve son parlak devirlerini yaamtr. Manihaizmin Turfan vahasndaki bu gl devirlerinde Uygur Kaanlar, kendilerini Aat Trkistan hatta, bir dereceye kadar in, Tibetteki Mani mensuplarnn dini haklarnn korumakla ykml sayyorlard. Bu uygulamann yazl literatre gemi ilgin rnekleri bulunmaktadr. Bunun en gzel rnei de bundan sonraki sayfalarda ok daha ayrntl bir ekilde zerinde durulaca gibi, Uygur Kaannn; Semerkant'taki Manihaistlere yaplan dini basky nlemek iin Samn emirine ok sert bir protesto mektubu gndermesi ve bu basklara son
56 Kamalov, A. Trkler; Uygur imparatorluu (744-840), II, s. 231.
verilmedii takdirde kendi lkesindeki mslmanlartn hepsini ktltntan geirmek zere yemin etmesidi^7. Uygur Kaanlar, Manihaizmin inde bile yaylma ve tutunmasnda byk lde etkili olmulardr. Nitekim Tang hnedannn ykl srasnda, Tang huang askeri blgesini igal eden inli komutan; "Beyaz elbise giyen Gk olu" nvann almt. Zira Manihaist rahipleri de beyaz elbiseler giyiyorlard 58 . Bu inli komutan daha sonra Uygur Kaanna bir hsn- niyet gsterisi olmak zere inli seyyah VVangYande'yi eli olarak gndermitir. Mmfih btn bunlara ramen Manihaizmin, bu ilk devirler yani B Tekin'den sonra bir "Kaanlar Dini" olarak Uygurlar arasndaki o heybetli ihtiam devri pek fazla uzun srmemitir. Bilindii gibi; "Mani dini Orta Asya Uygur devletlerinin siyasi destei ile ve yine Uygurlar vastasyla yaylm, onlarn siys gleri azaldka Mani dini de Orta-Asyadaki etkisini hayliyle kaybetmitir
en
Daha sonraki yllarda ve zayf iradeli Uygur Kaanlar dneminde artk Manihaizm'in eski g ve kudreti tamamyla gitmi ve onun yerini Budizm almtr. Artk Uygur ehirlerinde bezgin grnl, ou halde sk perhizleri dolaysyla kmldayamaz bir hle gelen, solgun yzl, sar benizli, az soan kokan bu bitkin Mani rahiplerinin yerini imdi yar militan ve krmz pelerinli Budist rahipleri alacak ve Budizm nerede ise bir devlet dini hline gelecekti.
57 ibn Nedim, el-Fihrist, s. 401. 58 andarlolu, G., Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri, stanbul, 1967, s. 97. 59 Gnay, . ve Gngr, H., a.g.e., s. 138.
124 ZEKER YA KTAPI
Budizmit Douu ve Asya; Gerekte Budizmde tpk Manihaizm gibi kk "Semavi" olmayan ve bir "Vahy kltr" ve buna bal bir ilh "Kitab" bulunmayan, bundan da te ou halde zrvalarla dolu, yar mistik bir grler manzumesidir. Milttan nce 560-480 (VI. asr) yllarnda Hindistann kuzey dousunda, imdiki Nepal topraklarnda ortaya km ve kurucusundan dolay ona "Buda dini" veya "Budizm" denilmitir. Onun asl ad Siddharda idi. Varlkl bir ile bir eylet beinin oludur. Daha sonra ona szde "hikmeti"elde ettii iin "Buda" lkab verilmi ve isminin dnda, bu lakabla mehur olmutur. O, henz otuz yalarma ayak bast sralarda, dnya hayatndan yz evirmi ve ok sk bir riyazata balamtr. O eyann hakikatini anlamak ve sonsuz bir huzura ulamak istiyordu. Bu bir stlah olarak "Nirvana" kelimesi ile ifde edilmitir. Budizmde anladmz manada bir "Tanr" mefhumu yoktur. Buna lzum da hissetmemilerdir. Onlara gre hidyet ve kurtulu; "Dnya ve zdraplardan kurtulmak ve "Nirvana "ya ulamaktr. Nrvatta ise; "ebedi, zevalsiz, hareketsiz bir snma mercii, selamet yeri en doru en yksek bir hakikattir". Bu pek tabi olarak topik, hayli bir olgu idi. te, asl bu istihalelerden sonra bizim adn bildiimiz Siddharda; "Bodhi" yani, "hikmete ulaan kimse" olmutu. Daha sonralar Buda olarak anlan ve dinler tarihine geen bu kii, mrn bu yndeki dncelerini vaaz etmekle geirmi ve hi bir yazl belge brakmamtr. Onun yapt bu vazlar daha sonra mridleri tarafndan kaleme alnm ve bugnk "Budist retilerinin" esaslarn oluturmuturki onun bu beyanlarna "Nom" ad verilmitir.
Budizm bu manada bir din olmaktan te yar mistik felsefi bir grler mazumesidir 60 . Budizmde; Mani dininde de grdmz gibi kendi kabuunu atlatmak ve yeni yeni lke ve kavimlere ulamak iin bu ilk hamlede Orta-Asya, Trk dnyas ve in'e ynelmitir. Onun bu ekilde ve bu ana istikamette ilerleme ve gelimesinde tarihi "Hind Baharat Yolu" ile "pek Yolu" birinci derecede messir bir rol oynamtr. Evet Budizm bu ok erken devirlerde; Hind Baharat ve pek Yolu'nun kavanda olan Buhara'ya gelmi ve burada kendisine ok salam bir zemin bulmutur. Buhara ise; bu zel durumu sebebiyle btn Eski ve Orta alar boyunca deil Budizm, btn r ve Sm dinlerin bir ss, ok ileri bir karakol ve btn Orta-Asyanm dini bir merkezi olmutur. Hele hele Buhara, Budizm iin bir altn ehir idi 6 1 . Zira Budann muhteem heykelleri, Hayr! Putlar, ite burada yaplyor ve byk dini merasimlerle -Asya'ya uurlanyordu 62 . slama Giden Yolda Uygurlar Arasnda Budizm; Budizm, Buharada ok gl bir varlk hline geldikten sonra ok zinde bir gle -Asya ve Trk yurtlarma doru yeni bir yolculua km ve ok erken devirlerde (M. III. asr) Tarm havzas ve daha sonraki devirlerde de Turfan Uygurlarnn klk bakenti olacak olan Koo'ya ulamtr 63 . Bu bakmdan L. Rasonyi'nin de iret ettii gibi, Turfan Uygur devleti henz kurulmadan ok daha nce bu corafyada ok
60 Geni bilgi iin bkz. Sankolu, E., Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, sparta, 2000, s. 180. 61 Kitap, Z., Orta Asyada slniyetin Yayl ve Trkler, s. 92. 62 en-Narah, Tarih-U Buhara, s. 78. 63 Abdurrahman, V., Trkler, Kou dikut, Uygur Devleti, II, s. 240.
126 ZEKER YA KTAPI
sayda Buda dinine bal Trk kabileleri yaamakta idi. Dolaysyla Kara ehir, Koo, Kagar, Yarkend ve Hoten blgeleri Budizm ve Gandahara medeniyetinin parlak bir merkezi olmulardr 6 4 . Bu cmleden olmak zere yine Kou'daki bu Buda mabedleri yansra, aktif hizmet veren pek ok "Buda maaras" tanzim edilmitir. yle ki bu mabed ve maaralarda XX. y.ylda yaplan kazlarda binlerce yazl belge ele geirilmitirki bu, Budizmin Trk yurtlarmda gterdii baar hakkmda ba dndrc bir keyfiyettir 65 . Turfan Uygur devleti kurulduktan sonra Manihaizm, yukarda da ifde edildii gibi bir "Kaanlar Dini" olmaktan km ve yerini Budizme brakmtr. Peki bu niin byle olmutur? Bu sorunun cevabn aramak bu kitabn konusu deildir. Bunun balca sebebi yle tahmin ediyoruzki; tken Manihaist Uygur geleneinin Turfanda yz bulmamas, zellikle B Tekin'den sonra Turfan Uygur Kaanlarnn Manihaizm yerine Budizmi tercih etmeleri, krmz pelerinli Buda rahipleri yansra Sodlu tccarlarn Turfan Uygurlar arasnda faaliyetlerini artrmalar ve ticareti ok seven yerli Uygurlarn onlarn bu faaliyetlerine gz yummalardr. Ne varki 880'li yllara geldiimizde artk Budizm; Kou Uygur devletinin birinci derecede resm dini durumuna geldii grlmektedi 66 . Uygur Kaan ve Uygurlar, yeni dinin verdii heyecanla artk Buda'nn zel dnyas yani "Nirvana "ya umaya hazrlanyorlard. Byk slm corafyacs
64 Rasonyi, L., Tarihte Trklk, s. 106, Kr. Carter, T.E., inde Matbaacln Kefi ve Onun Batya Yaylmas, (ince Tercme), Pekin, 1957, s. 104. 65 Shimin, Geng, Trkler, (Budist Uygur Edebiyat), III, s. 788. 66 Abdurrahman, V., a.g.e., II, s. 246, Kr. gel, B. Trk Kltrnn Gelime alar, s. 211.
Gerdezi bu (slmi) devirlerde Kou'nun dini durumunu u ekilde anlatmaktadr; "Kou in hududunda byk bir ehirdir. Burast Dokuz Ouzlarndr. Bu ehirde 16 Bahar (Buda mabedi) vardr. Bunlarn dini emeniyye (yani Budizm) dir. Bu ehirde biri ehrin iinde biri ehrin dnda olmak zere hristiyanlara ait crj bir kilse bulunmaktadr . inli Seyyah Wang-Yande'nin lgin Mahedeleri; Mmfih, Budizmin bir ka kuak sonra Turfan Uygurlar arasnda ne kadar gl bir din hline geldiini ok koyu bir budist olan inli seyyah Wang Yande 'nin gezi notlar, btn ayrntlar ile ortaya koymaktadr. Zira "Gk olunun" emri ile 981'li yllarda Turfan'a gelen ve deerli Uygur Kaan Arslan Han tarafndan Be Balk'ta ok byk bir coku ve parlak bir merasimle karlanan Wang Yande 'nin gezi notlarndan rendiimize gre; "Uygur Kaan, in elisinin geliini haber alnca kabul merasimi ve gnn tesbit etmek zere hemen ba danmann grevlendirmitir. Kabul gn geldiinde Kaann oullar, kzlar sekin devlet adamlar merasim alannda atlar stnde oktan yerlerini almlard. Coku dolu bir mzik eliinde yaplan muhteem bir merasimden sonra in'li eli, Kaan tarafndan kabul edildi ve kabul merasimi gece ge vakitlere kadar sren esiz bir yemek ziyafeti ile sona erdi. in'li eli daha sonra ehirdeki 637'li yllarda, iki buuk asr nce yaplm eski bir Budist mabedini ziyaret etti. ehirde bir Mani tapnana karlk 50 Budist manastr vard. Manastrlarda ynlarla Budist retilerini anlatan kitaplar
67 Gerdezi, s. 269.
128 ZEKER YA KTAPI
vard. Ona gre Turfan Uygurlar gayretli Budistler idiler. lk bahar aylarnda, cemaatler halinde toplanarak civardaki manastrlara akn ediyorlard. Uygur aristokratlar, hatta sradan insanlar bile hayrseverlik ve dindarln gereklerini yerine getirmede bir vecibe olarak, Budist tapnaklar, buda heykelleri ve freskler yapmak iin birbirleri ile adeta yar iinde olmulard"6^. inli Seyyah Wang Yande ve slm Gerei; inli Seyyah Wang Yande'den yaptmz bu alntlar Budizmin Turfan Uygurlar arasmda nasl yayld ve birinci snf bir devlet dini hline geldiini btn ayrntlar ile ortaya koymaktadr. Fakat bizim burada asl nemle zerinde durmak istediimiz ve imdiye kadar ne ilgintirki, hi bir siys Uygur tarihisinin zerinde durmad, hatta mevzubahis bile etmedii bir konu daha vardr. O da; in mparatoru tarafndan, Uygur Yurtlarna ok zel bir misyonla gnderilen ve buralarda tam be sene, enine-boyuna bir ok seyhetlerde bulunan Wang-Yande'nin, Turfan Uygur yurtlarmdaki "slm Gerei "ne kar inadna sessiz kalmas, "slm", "Arap" vb. benzer kelimeleri azna bile almam olmadr. Hadd-i ztmda koyu bir Budist olan Wang-Yande bir rapor niteliinde yazm olduu seyahat notlarnda ne ilgintirki; Orta-Asya ve Turfan Uygurlar arasndaki slm gelimeler, bundan da te Kara Hanllar ve onlarla gelen ve Budizmi Uygur yurtlarmdan silip spren tarih, byk felketten hi bir ekilde bahsetmemitir. Dorusu bu; bizim
68 Ligeti, L., a.g.e., s. 247-248, izgi. ., in Elisi Wang Yen-tenin Uygur Seyahatnamesi, s. 67 vd. Smihin, G., Trkler; Budist Uygur Edebiyat, III, s. 788, gel, B. Trk Kltr Tarihine Giri, Ankara, 1991, s. 117.
makul bir sebeb bulma ve izah etmede zorlandmz, alacak bir keyfiyettir. Bilindii gibi, Wang-Yande, 981 ylnda Turfan'a gelmi ve Dou Trkistan Uygur yurtlarnda 985'e kadar yani tam be sene burada kalmtr. inli Seyyah bu uzun sre zarfnda Uygur Kaanlarnn zel misafiri olmu, Uygur aristokratlar ile tanm, onlarla dp kalkm, devlet idresine karm onlara akl vermitir. O bu uzun sre zarfnda; Uygur halkn ok yakndan tanma imkan bulmu, onlarn sosyal yaant ve din hayatlarn grm, rf, det ve ananelerini tanm, onlarn tad byksek ruh ve kkl aslet karsnda det arp kalmtr. Yine o bu be sene zarfmda bata Koo ve Be-Baltk olmak zere dier Uygur ehirlerini gezmi, buralardaki Uygur ileri gelenleri ile tanm, bu ehirlerdeki dini hayat, zellikle Budizmin nasl parlak bir din olduunu grm ve bundan byk bir mutluluk duymutur. inli Seyyah Wang-Yande, daha sonra Uygur yurtlarmda geirmi olduu bu be senelik uzun dnemi hakknda Uygur siyas tarihilerinin yakndan tand malum "pekte ktsa olmayan " seyahatnamesini yazm ve bylece o, Turfan Uygur tarihinin en nemli yazl siys belgelerinden biri olmutur. Ne varki bir eli yada ve bir eli balda olan WangYande 'nin; Uygur yurtlarnda kald uzun sre, Uygur Kaanlar ile ilikileri, Uygur halk ve Uygur ehirlerinde geirdii sre gz nne alnd ve hele, hele dier seyahatnamelerle karlatrldnda onun bu seyahatnamesini tatmin edici bulmamz mmkn deildir. O, det, det yerini bulsun diye yazlm bir rapordur. Ayrca Uygur makamlarnn bu kiiyi, tam be sene kendi lkelerinde misafir etmeleri de izah zor bir keyfiyettir.
130 ZEKER YA KTAPI
Wang Yande ve Trkistandaki slmt Gelimeler; Dier taraftan slm dini, onun bu ziyaretinden tam buuk asr nce Aa Trkistan'a girmi, Baykent, Buhara ve Semerkant gibi, Kou'ya pekte uzak olmayan bu Trk ehirleri, slm Kltr ve Medeniyetinin gz kamatrc birer merkezi haline gelmilerdir. Bu devirlerde buralarda pek ok medreseler alm hatta Buhara, slm ulular tarafndan "ilmin Ka'besi" olarak zikredilmitir 07 . Buhara ve Semerkant gibi byk ehirlerde, daha ilk devirlerden itibren kurulan bu medreselerden saysz ilim ve din adam, tefsir, hadis, fkh, kelam, tevhid islm felsefesi gibi akl ve nakl ilimlerde saysz otoriteler yetimi ve bu sahalarda saysz temel eserler yazlmtr. Hadis ilminin temel kitab "Sahih-i Buhari" bata olmak zere dier "Snen" 1er ve bu muhtevada daha pek ok byk eserlerin hepsi WangYande 'nin sz konusu Turfan ziyaretinden bir iki asr nce bu topraklarda yazlmtr. Yine slm ilhiyatn sistemletiren koca Trk, mam- Mtrd (l. 944) ve Aristo felsefesinin "Muallim-i Snisi" olan byk Trk dnr Frbi, (l. 950) gibi daha bir ok Trk slm alimleri Wang-Yande 'nin bu ziyaretinden nerede ise yarm asr nce yaamlardr. Kagarl Mahmud ve Yusuf Has Hcib, ve onlarn bir ilim, irfan, hazinesi niteliindeki eserleri bu irfan evrelerinin rnleridir. Bizim yine bu muhtevada zikredebileceimiz daha bir ok byk ilim ve devlet adamlar vardr . bn Sina bilindii gibi Smn Emirlerinin det bir
69 es-Se!ibi, Yetmet'd-Dehr, Kahire, 1956, IV, s. 101. 70 Bu konularn ok geni bir deerlendirmesi iin bkz. Kitap, Z., Orta Asya Trklnn slm Kltr ve Medeniyetindeki Yeri, s. 56. 70
ndide eserler ktphanesi haline gelen ve onbinlerce cildlik esiz kitaplar barndran zel saray ktphanesinde yetimi ve Orta-alartn en byk hekim ve Filesofu olmutur. O kadarki onun bu ktphanelerden yararlanarak yazd "elKanutt fit-Tb" adndaki abidev eseri btn Orta-alar boyunca Avrupa niversitelerinde tp dalmda temel ders kitab olarak okutulmutur 7 1 . Dier taraftan yine Wang-Yande 'nin ziyaretinden belki ber asr nce slm dini, Turfan Uygur lkelerine sram Kou, Be Baltk ve Turfan gibi daha bir ok ehir ve kasabalarda ok gl slm cemaatlar olumu, bir ok cami ve mescidler yaplmtr. Bu durum, Uygur Kaanntn, Smni Emirine yazd ve yukarda metin ve evirisini verdiimiz ve det bir ltimatum niteliindeki mektubundan da anlalmaktadr. Uygurlar arasndaki slmi gelimeler bunlarla da snrl kalmamtr. Zira mehur Karahanl hkmdarlarndan Ab'l-Kerim Satuk Bura Han (l. 955) ve ondan sonra gelen gzi hkmdarlarnn Turfan Uygurlartna atklar gaza ve cihadlar sonucu Budizm ok ar darbeler yemi buralardaki Buda mabedleri tahrib edilmi, Buda heykelleri krlm, dklm, yleki kendilerini slm hidayetinin ilhi cezbe ve tevhid nurunun ilhi ateine kaptran bu cihad erlerinden, kfr ve putperestliin timsali olan bu heykeller stne pisleyenler bile kmtr. Bu bakmdan Wang-Yande 'nin sz konusu ziyaretinden tam bir eyrek asr nce Uygurlar; Kara Hanllarn din ve siys hkimiyetlerini tandklar ve kabul ettikleri gibi, onlara vergi demek mecbriyetinde kalmlar ve onlara tabi bir ba71 Kitap, Z a.g.e., s. 60, 97.
132 ZEKER YA KTAPI
kma "vassal bir devlet" haline gelmilerdir. Bylece koyu bir Budist olan Uygur dikutlart, mslman olmasalar bile, slmn siys stnln kabul etmiledir. Mslman Kara Hanllar syesinde slm dini, Uygur yurtlarnda bir "realite" hline gelmi ve Uygur halknn maer vicdannn sesi olmutur. Wang Yande'nin elikileri; Hl byle iken, ne ilgintirki inli Seyyah WangYande 'nin sz konusu seyhat notlarna, bir de bu gelimeler asndan bakanlarn, gzlerinin fal ta gibi almamas, onlarn hayret ve dehet iinde kalmamalar mmkn deildir. Zira onlar; islm dininin deil Aa Trkistan ve Trk yurtlarnda kazand bu byk baarlar ve Dou Trkista nUygur yurtlarndaki bu ba dndrc gelimeler hakknda Wang-Yande'nin tamamen sessiz kald ve islm realitesini grmemezlikten geldii, hatta deil islm dini hakknda bir eyler sylemek bir yana, "islm", "Mslman", "Arab" "Kara Hanl" vb. kelimeleri bile kullanmadn greceklerdirki bu insan hayretler iinde brakan bir durumdur. Bize gre Wang-Yande'nin bu slmi gelimelerden hibir ekilde bahsetmemi olmasnn kabul edilebilecek hi bir sebebi yoktur. Ayrca Wang-Yande 'nin bunu, srf bir dini taassup yznden byle yaptn sylememizde mmkn deildir. Zira Wang-Yande'nin koyu bir "Budist" olmasma ramen, bir ok hallerde dindar, drst, bir adam olduu anlalmaktadr. Dier taraftan Wang-Yande, Turfan Uygurlar'nn en yaman dmanlar olan ve Uygur ehirlerine yaptklar ve ard arkas kesilmeyen aknlarla onlar perian eden Kara Hanl cihad erleri hakknda da susmu ve bir tek kelime ile de
olsa, onlardan sz etmemitir. Oysa bir hidayet frtnas halinde Uygur Yurtlarna giren bu gaza ve cihad erleri Buda manastrlarna dalmlar, yeni dinin verdii imn coku ile bir kin ve fke yn hlinde Buda heykellerini param-para etmilerdir. Bu takdirde Wang-Yande'nin bir kan ve ate kasrgas arasnda kalm olmas gerekmektedir. Gel grki btn bunlar, koyu bir Budist ve inadna dindar ve imanl bir kimse olan Wang-Yande 'nin gzleri nnde ceryan etmi ve o da susmutur. Bundan da te O; sanki hi bir ey olmam gibi, Uygur ehirlerindeki Buda Mabedlerinde hem de byk merasimlerle ziyarette bulunmutur. te btn bunlar, yani Wang-Yande 'nin tslam realitesini grmemezlikten gelmesi, Kara Hanllardan hi mi? hi bahsetmemi olmas ve Budizmin Ykl gibi cehennemi bir felketten, hemde koyu bir Budist olmasna ramen bunlar kayda gememi olmas bize gre inli seyyah'm en briz, elikili ynlerini oluturmaktadr. Uygur Siys Tarihileri Niin Susuyor? Btn bu aklamalarmzdan sonra karmza ok byk bir soru kmaktadr. O da: "Peki bu niin byle olmutur?" sorusudur. Bu sorulara bizim deil, asl Uygur siys tarihilerin makul ve tatmin edici cevaplar bulmas gerekmektedir. Fakat konunun bizi hayretler iinde brakan ve daha da arpc olan bir dier ilgin yn daha vardr. O da: inli Seyyah Wang Yande 'nin susmu olduu bu konularda, "Uygur Siys Tarihileri"nm de tamamen susmu olmalar ve bu konularda yapm olduklar ciddi aratrma ve ilmi eserlerinde Wang Yande 'nin sz konusu karanlk ynlerini aydnlatacak hi bir ipucu vermemeleridir. Daha ac bir ifde ile onlarnda Wang-Yande gibi, "slm Realitesini" grmemezlikten gelmeleridir. Ne varki bu ecneb tarihiler iin byle olduu gibi, kendi tarihilerimiz iinde byledir.
134 ZEKER YA KTAPI
Uygur siys tarihinin nde gelen ecnebi simalarndan mesela; L. Ligeti 72 , R. Grousset , L. Rasonyi 74 , A. Kam a l o v 7 ^ E. Bretschneider76' ve imin Geng gibi ve bir rnek kabilinden zikrettiimiz daha bir ok tarihilerin, kymetli eserlerinde bu konularda sustuklar grlmektedir. Ne varki ayn midsiz durum kendi deerli tarihilerimiz iinde sz konusudur. Zira Turfan Uygurlar hakknda kymetli aratrmalarda bulunan bata merhum B. gel 78 , . Kafesolu 79 , . zgi 80 , A. Taal 81 , V. AbOO OO QA durrahman , E. Emet ve S. Gme gibi daha bir ok Uygur siys tarih otoritelerimizde inli Seyyah Wang Yande 'nin bu karanlk ynleri hakknda en ufak bir aklamada bulunmamlar ve metni hemen her vesile ile kullanmlardr. Fakat bu tarihilerimiz arasnda . zgi'nin ayr bir yeri vardr. Zira; akademik ve ilmi hayatn mnhasran Uygurlar zerine teksif etmi ve bu konularda bir ok ciddi aratrma ve kymetli eserler yazm, hatta Wang Yande 'nin sz konusu seyhatnamesini ciddi bir titizlikle yeniden yaynlam, yleki "inde Islmiyetin Yay " konusunda bir aratrma dahi yap72 73 74 75 76 Ligeti, L., Bilinmeyen i Asya, s. 244-278. Grousset, R., Bozkr mparatorluu, s. 103 vd. Rasonyi, L Tarihte Trklk, s. 106, 109. Kamalov, A., Trkler; Uygur mparatorluu, II, s. 225-230. Bretscheider, E., Medival Researches from Eastern Asiatic Sources, London, 1967. 77 Geng, imin, Trkler; Budist Uygur Edebiyat, III, s. 781-800. 78 gel, B Trk Kltr Tarihine Giri, I, s. 117. 79 Kafesolu, ., Trk Milli Kltr, s. 117. 80 zgi, O., in Elisi, Wang Yente'nin Uygur Seyahatnamesi, Ankara, 1989. 81 Taal, A., Trkler; Uygurlar, II, s. 215-224. 82 Abdurrahman, V., Trkler; Kou dikut Uygur Devleti, II, s. 238-248. 83 Emet, Erken, Trkler; Uygur Trkleri, II, s. 233-237. 84 Gme, S., Uygur Trkleri Tarihi, Ankara, 1997.
M A N H A Z M VE BUDZM 135 OC
m bu deerli Uygur tarihisinin, bu konulara hi mi? hi, temas etmemi olmas, anlalr bir ey deildir. Soruyoruz! Trk tarihileri kendi tarihlerinin muhakemesini yapmak ve olaylar tarih objektifinde deerlendirerek yaln bir biimde ve kendilerine tam bir gven iinde ortaya koymaktan daha ne zamana kadar ekineceklerdir? Wang-Yande'nin Ziyaret Tarihi Dorumudur? Mmfih btn bu aklamalarmzdan sonra karmza ok nemli bir sorun kmaktadr. O da; Wang-Yande 'nin Dou Trkistan Uygur yurtlarna yapm olduu bu seyahatin "tarihi" meselesidir. Bir dier ifde ile Wang Yande 'nin Dou Trkistan Uygur yurtlarna yapm oduu bu seyahat gerektende 981 ylnda m olmutur? Uygur siysi tarihileri bata . zgi olmak zere imdiye kadar herkes bu tarihi, olduu gibi kabul etmiler ve hi bir tartma konusu yapmamlardr. Ne varki; Bat Trkistandaki sosyal, siyasi, dini ve kltrel gelimeler, zellikle Kara Hanllarn tarih sahnesine kmalar ve bundan sonra skn edip gelen ba dndrc olaylar gz nne getirildiinde bu tarih, kesinlikle doru deildir. Mmfih durumun bize gre tek bir izah vardr. O da, Wang Yande 'nin, Turfan Uygurlartna yapm olduu bu resmi ziyretin Uygur siys tarihilerinin iddia ettikleri gibi 981 'li yllarda deil, belki bu tarihten ok, ama ok nce, yani 730'lu yllarda ve "Mslman Araplarn, Aa Trkistan bir kan ve ate kasrgas halinde fethettii ve slm dininin henz Turfan Uygur yurtlarna sramad bir dnemde yapm olmas gerekmektedir. Bu takdirde Wang-Yande 'yi
85 izgi, ., inde simiyetin Yayl ve Gelimesi, Milli Kltr, II, no. 1, Haziran, 1980, s. 58.
136 ZEKER YA KTAPI
mkl durumda brakan btn bu sebeblerde kendiliinden ortadan kalkm olacaktr. Ne varki bunun en doru zmn bizlere yine de, siys Uygur tarihilerin nermesi gerekmektedir. Her ne kadar inli Seyyah Wang-Yande'nin zamannda Uygurlar arasmda Budizmin yldz parlam ve Uygurlar bir ok byk ehir ve kasabalarda Buda manastrlar yapmak iin deta bir birleri ile yarr bir hle gelmilerse de, bu hi bir zaman Budizmin, btn Uygurlar tarafndan nih bir din olarak kabul edildii anlamna gelmemelidir. Zira Uygurlarn; islm hidayetine giden yolda amanizm ve Manihaizm gibi, Budizm bir istasyon olmu ve en sonunda onlarda, slmn o nurlu iklimine kavumulardr. Turfan Uygurlarnda slm afann Atmas; Yukardan buraya kadar olan aklamalarmzda Dou Trkistan Uygurlarnn islm hidyetine giden yolda ve bir ilhi macera olmak zere nce Manihaizm, sonra Budizm zerinde durulmu ve bu yndeki bedbaht gelimelerin genel bir deerlendirmesi yaplmtr. Bu arada hemen unu syliyelimki, Turfan Uygurlar kadar hi bir Trk boyu, byle bir manada koyu bir Hak din aray iinde olmamtr. Onlar nceleri, atalarnn dini olan geleneksel Gk-Tanr dinine bal bulunuyorlard. tkende Trk Uygur devletini kurduktan sonra Sodlu Mani rahipleri ile karlaan Uygur Kaanlar, orta yerde hi bir ciddi sebeb olmad halde ve sadece mani rahiplerinin gl telkinleri ile geleneksel Gk Tanr dini terkederek Manihaizmi kabul ettikleri gibi, ayrca Manihaizm'i, btn Uygurlarn milli bir dini olmasn istemilerdir. Bu Uygurlar iin en sonunda bir felket olmutur.
Zira Manihaizm; Uygur Kaanlarnn btn abalarna ramen, Uygurlar arasnda hi bir zaman kkl bir din olmad gibi, Mani retileri de, Uygur Kaan ve aristokratlarnn dnda, yerli Uygur halkn hi bir zaman tatmin etmemi, onlar birletirmek, btnletirmek bir yana Uygur toplumunu bilakis dini inan bakmndan yorgun, bitkin, bezgin bir hle getirmi ve kendisi de zamanla kmtr. Ne varki Uygurlarn; slm hidayeti ve bir"H/c Din" arama yolundaki ilhi maceralarnda bu defa onlarn karsna yine semvi olmyan Buda dini kmtr. Krmz pelerinli Buda rahipleri, her ne kadar onlar bir ilhi huzura armlar ve Budizm bu ilk hamlede bir dereceye kadar baarl olmu ve Manihaizmin yerini almsa da, zavall Uygurlar, Budizmdende beklediklerini hi bir zaman bulamamlardr. Zira Budizmde; Uygur toplumuna yeni bir ey sunmad gibi, bilakis gebe Uygurlarn sosyal yaay dengelerini bozmu ve onlara hi bir zaman kollektif bir heyecan vermemitir. Bu din deitirmeden bezgin ve bitkin bir hle gelen Uygurlarn karsma bu defa, gerek bir "Hak Din" olan slmiyet kacakt. Bildii gibi Turfan Uygurlar, mslman Saman Devletine komu olarak gelmilerdi. Samantler, Snn ve koyu bir mslman olduklar gibi, tslm dininin Orta Asyada yaylmasn bir devlet politikas haline getirmiler ve bu cmleden olmak zere kfir Trklere kar bir ok gaza ve cihad seferleri yapmlar ve yzbinlerce Trkn mslman olmalarn salamlardr. Kara Hanllarn gazi hkmdar Abd'l-Kerim Satuk Bura Han bile onlarm ceddi tarafndan slm dinine kazandrlmt.
138 ZEKER YA KTAPI
Turfan Uygurlarnn; bu samm, dini btn, gayretli mslman Smn Emirlerinin din ve slm tesirlerinin dnda kalmalar dnlemezdi. Bu yeni Din; Peygamberinin salam hayat, ahsiyeti ve yksek ahlk, ayrca slmn ok salam ve anlalmas inadna kolay olan iman ve islm esaslar, yine, onun kendine has ilh cezbe ve iman cokusu ve btn bunlardan sonra, gl bir devlet dini almann verdii btn maddi ve manevi imkanlarla Dou Trkistan Uygur yurtlarna geliyordu. slm Dini, bata Manihaizm, Budizm, Zerdtlk ve Hristiyanlk olmak zere, hatta amanizmi btn Orta-Asya ve Tran Yurdundan srp kard gibi, bu defa da onlar; Uygur yurtlarndanda srp karacakt. Trk boylarnn hepsi, nerede ise yzde yzlere varan bir ounlukla mslman olduklar gibi, Dou Trkistan Uygur boylar da hemde yzde yzlere varan bir ounlukla hemde "Snn Mslman" olacaklard. Dier Trklerde olduu gibi; onlarnda "Amelde mezhebi mam- A'zam Eb Hanife, itikatta mezhebi ise; Turan yurdunun yetitirdii en byk ilhiyat alimlerinden biri olan ve slm ilahiyatna Kelam manada en byk akl getiren ve onu sistemletiren mam- Mtri'dinin (l. 944) mezhebi olacakt. te bundan sonraki sayfalarda, slm hidayetine giden yolda Uygurlarn, Smnlerle olan mcdelesi zerinde durulacak ve bu yndeki hayrl gelimelerin genel bir deerlendirmesi yaplacak ve bylece bu byk oluumun yeni bir perdesi daha alm olacaktr.
140
Asker ve ordu silahn kfir (Uygurlara) evir Zira kfirlerle dvrken lmek lm bile deildir Kafirlerin evini barkm yak, Burkanm viran eyle, Yerine cami yap, etrafna slm cemaat toplansn. Onlarn Oul ve kzlarn criye et, Oradan aldn servetle hazine kur. (Sonrada) slm fetihler yap, eriati yay, Bylece sekin ahsiyet olur ve iyi nam kazanrsn.
Kudatgu-Bilik ^^nmmmmmmmmmmmmmmmmmm^mmmmmmmmmiiîm^
L SMANLER DEVR slm Hidyet Gneinin Dou Trkistan Uygur Yurtlarn Yeniden Aydnlatmas Turfan Havzast Eski Dinlerin Urak Yeri; Gerekte slm Dininin, -Asya ve Uygur yurtlarna olan bu uzun yolculuu, Trkistanl mslman tcirler ve buna gnl veren din ulular syesinde ok erken devirlerde balam (VIII. arn ba) ve daha sonraki dnemlerde artan bir hzla devam etmitir. Buna sebebte Tartnt havzas ve bata Turfan ehri olmak zere pek Yolu gzerghnda kurulan yerleim birimleri ve bu ehirlerin Trkistanl mslman tcir ve din ulularnn bir urak yeri hline gelmesi, zellikle tcirlerin yar gebe Uygurlarla ok gzel al verilerde bulunmalar idi. Turfann bu ekilde; - Asya'dan in'e ve inden Yakn Dou'ya alan ve byk ticaret kervanlarnn sk sk gelip getii ve uluslararas bir ticaret yolu zerinde bulunmas sdece ticr deil, dini ynden de ba dndrc gelimelere sebeb olmutur. Zira, Budizm, Manihaizim, Zerdtlk ve Hristiyanlk, Asyaya ve Trk boylarma doru ktklar uzun ve maceral yolculuklarnda ite bu ticrete kervanlarnn peine taklarak Turfana gelmiler, kendilerini temsil edecek koloniler kurmular ve burasn kendileri iin hayrl bir yurt ve bir s hline getirmilerdir. Onlarn bu ba dndrc durumlar, btn Orta alar boyunca, devam etmi ve buralarda birok Buda, Mani ve
142 ZEKER YA KTAPI
Zerdt mabedleri yaplm ve kltr eserleri ortaya konulmutur. phesiz bu sylediklerimiz slm dini iinde geerlidir. slm dini de, -Asya Trk boylar ve Turfan Uygurlarna ulamada, kendinden nceki Ari ve Smi dinlerin takib ettikleri yolu izleyerek Turfan havzasna gelmi ve buralarda byk bir yerleme mcdelesi vermitir. Buna, mslman Trk tcirlerinin hummal faaliyetlerini de ilve etmemiz gerekmektedir. Zira pek yolunun salad ekonomik refahtan yararlanmak isteyen Trkistanl tcirler bu erken devirlerde Turfan Uygur yurtlarna gelmiler, onlarla ticari alverileri yansra slm temaslar kurmulardr. yle ya, daha nce Sodlu tccrlarla ticret yapan ve onlar vastasyla Manihaizm veya Budizmi tanyan Uygurlar, bu defa ayn yoldan gelen Trkistanl mslman tcirler ve din ulular vastasyla slm dinini tanyacak ve ou halde mslman olacaklard. Turfan Havzas ve Mslman Trk Tacirleri; Gerekte mslman Trk tcirleri, buralarda ok krl kazanlar salyacak ticret mallar buluyorlard. Temel slm kaynaklardan rendiimize gre; "Uygur yurtlarnda gzel misk, siyah krmz ve izgili tilki krkleri, gri sincab derileri, samur, kakum, fenek, sabca krkleri, yam kz derileri vard"1. Dier taraftan Turfan bugnlerin tabiri ile bir mensucat (tekstil) merkezi idi. Turfann zellikle pamuklu kuma retiminde ayr bir yeri vard. Bata VVang-Yande olmak zere
1 Hududu'l-lem, nr. V. Minorsky, s. 92.
TURFAN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET
143
981 ve daha sonraki yllarda Turfan ziyret eden inli seyyahlar, Turfanda dokunan ve herkesin beenisini kazanan bu renkli ve iekli kumalardan sitayile bahsetmilerdir. Uygurlar, Turfan'n engin ovalarnda ziratle megul olduklar gibi, zengin yaylalar ve otlaklarnda hayvanclk yapyorlard. Tanr Dalarmn usuz bucaksz yaylalar onlara hayvanclk yapmada, Tanrnn bir lutfu olarak snrsz imkanlar salyordu. Ayrca Turfan, o blgede ok nefis zmleri ile n salmt 2 . in'den Yakn Douya giden veya, ayn yoldan in'e gelen ve ayn zamanda byk lleri amak mecbriyetinde olan byk ticret kervanlar, nce Turfan'a uruyor ve uzun belki de aylar srecek yol ihtiyalarn buradan salyorlard. Onlara bir bakma yer hizmetleri veren Uygurlar, bu yabanclarn dillerini rendikleri gibi, onlardan genel olaylar, siysi ve dini gelimeler hakknda kkl bilgiler almlar ve dolaysyla kendi devirlerinin en medeni, en kltrl, en aydn, en zengin kiileri olmulardr. Btn bu gelimelerin tabii bir sonucu olarakTur/an Havzas ve Uygur ehirlerinde ticaret hayat canlanm ve onlara yeni bir refah dzeyi salamtr. Nitekim bu ehirleme srecine en yakm bir zamanda Uyguristan'a gelen; Kou, Be Balk gibi en gzde Uygur ehirlerini ziyaret eden inli eli VVang-Yande'nin, yerleik hayata geen bu Uygurlar ve Uygur ehirlerindeki ok canl ticret hayat hakknda, ok ilgin gzlemleri bulunmaktadr. inli gezgine gre; "Uygurlar anlayl, doru szl namuslu insanlardr. Altn gm ve bakr eya yapmakta gayet beceriklidirler. Y ta ilemeyi fevkalade iyi bilirler. yi bir altn fiyat bir top
2 gel, B., slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s. 266.
144 ZEKER YA KTAPI
ipektir. Memleket gayet zengindir. Hele sansar, samur derisi, beyaz aba, ilemeli iekli kumalar pek boldur. Bu eyalar o kadar oktur ki Uygurlar onlar baka baka memleketlere o yolluyorlard . Ayrca Uygurlar arasnda bu devirlerde at ve ipek ticareti de hi grlmedik bir ekilde artm bulunuyordu. Uygurlar, burada ipek bceinden ipek elde etme ve ondan gzel kumalar dokumasn oktan renmilerdi. Bu bakmdan elde ettikleri ipein fazlasn ya baka lkelere ihra ediyor veya para birimi olarak kullanyorlard 4 . Uygurlar dier taraftan beyaz kee, iek motifleri ile ilemeli kumalar, yeim tandan oymalar, altn gm kaplar, murassa klnlar iml etmede ok mhir idiler. Uygur lkesinin samur derileri, beyaz keileri ok nl idi. Turfanda dokunan iekli kumalar her tarafta n salmlard 5 . Btn bunlara ilve Uygurlar; "at ve koyun srleri besliyor ve bunlar komularna satyorlard. Uygurlar krk ve Uygur kadnlar ssl apkalar giymeyi ok seviyorladt. lkenin samur krkleri, beyaz keileri ve Turfanda dokunan iekli kumalar nl idi. Uygurlar ipekli kumalarda inlilerle deta yaracak bir duruma gelmilerdi. Madencilikte ileri olan Uygurlar, demir ve elik retiminde, silah yapmnda ok n kazandlar. Niadr ve ttn ekerek in'e satyor ve bundan ok byk kazan elde ediyorlard
3 Ligeti, L., a.g.e., s. 247, 248, zgi, ., Kutluk Bilge Kl Kaan ve Uygurlar, Ankara, 1986, s. 67. 4Taal, A., Trkler; Uygurlar, II, s. 223, Kr. Bretschnelder, E., Mediaval Researches from Eastern Asiatic Sourcus, London, 1967, s. 189-202. 5 gel, B., Trk Kltrnn Gelime alar, s. 211. 6 Meydan Larousse, Uygur Md., XX, s. 5.
145
Mslman Trk Tacirleri ve Uygur Yurtlarnda slmiyet; Dier taraftan gerek, Uygurlar arasnda ki bu ticari hayatn ba dndrc bir ekilde gelimesi, gerekse artk oktan beri yerleik hayata geen ve ehirleen Uygurlarm bu ehirleme sonucu lks eyalara olan ihtiyalarnn artmas sebebiyle geni Uygur bozkrlar, Trkistanl mslman tacirlerin artk oktan bir urak yeri olmutu. te bu tacirler vastasyla slm Dini, Uygur Trkleri arasna girmi ve onlardan bir ou Mslman olmulardr. Ne varki gayr-i mslim Uygurlar bu mslman tcirlere "omak Eri" diyorlard. Nitekim Kagar bu konuda ve "omak" kelimesi ile ilgili olarak bize u bilgileri vermektedir; "omak; as, denek demektir. Uygurlarca henz mslman olmyan insanlar tarafndan mslmanlara verilen bir isimdir. Ayrca bunlara "omak Eri" de denirki "mslmanlardan bir adam " demektir' . Kagar'nin bu ifdelerinden de anlald gibi, ne ilgintirki; daha sonralar gayr-i mslim Uygurlar bu "omak Evleri" vastasyla mslman olan hemcinslerine de ayn ismi vermiler ve onlara, iyi bir mslman ve gvenilir bir insan olmalar sebebiyle "omak sahibi insanlar" demilerdir. Belki de Trkistanl mslman tcirler veya slm ulular ve derviler, ellerinde Hz. Musayt andran bir "as" ile dolatklarndan Uygurlar onlara bu ismi vermi olmaldrlar. Bu da onlarn, Uygurlar arasnda ok kalabalk bir cemaat hline geldiklerini gstermektedir. Mmfih btn
7 Kagari, Divan, I, s. 381.
146 ZEKER YA KTAPI
bunlar W. Barthold'unda iaret ettii gibi; "mslman (Trk Tacirlerinin) dier lkelerde olduu gibi geni Uygur lkelerinde de ticaret ilerinin balca temsilcileri olduklarn" ortaya koymaktadr 8 . Diyebiliriz ki btn bu hayrl gelimeler yni; Trkistanl mslman tcirler, buna gnl vermi din adamlar ve gazi dervilerin hmmal faaliyetleri sonucu slm Dini; Turfan Uygurlar arasnda sratle yaylmay balam ve buna paralel olarak Kou Be Balk v.s. gibi byk Uygur ehirleri ve yerleim birimlerinde hite kmsenmeyecek tarzda slm cemaatlar olumu, bir ok cami ve mescid yaplm ve Kuran eitimi veren okullar almtr. Artk bundan byle Tanr dalar eteklerinde ve Turfan Uygurlar arasmda kyamete kadar srp gidecek olan "Tekbir" ve "Ezan" sesleri de oktan duyulmaya balamt. Biz btn bu hayrl gelimeleri, bn Nedim'in ok kymetli bir rivyeti ve dolaysyla Uygur Kaannn, Mslman Saman Emirine yazd tehdit dolu bir mektubundan reniyoruz. Nitekim o, bu gerei dile getiren ar mektubunda yle demitir:
Jjhl jjt ^ & jrui-il ^%. 1
"Benim lkemdeki mslmanlar, sen lkende ve benim ehl-i beytim mesbesinde olan dindalarmdan kat, be kat fazladr"**. Uygur Kaann bu mektubu, Semerkant'taki Manihaistlere yaplan ar basklar dolaysyla yazd ve onlarm ise saylarnn 500'den fazla olduu gz nne getirilirse, Uy8 Barthold, W., Dersler, s. 124. 9 bn Nedim, s. 401.
TURFAN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET 147
gurlarn slm dini ile temasa getikleri bu ilk dnemlerde Uygur yurtlar ve byk ehirlerdeki mslmanlarn saylarnn; ancak binlerle ifde edilecek bir rakama ulatklar grlmektedir. Bu slm dini iin phesiz ok byk bir baardr. Nevarki bu ilk devirlerde, Uygurlar arasmda ve byk ehirlerdeki slm dininin yaylmas ve buna emei geen mslman tcirler, mslman din ulular ve limleri, onlarn slm dinini yaymada gsterdikleri tebli ve irad faaliyetleri hakknda, bn Nedim'in yukardaki rivayetleri dnda bizlere pek fazla bir bilgi intikal etmemitir. Bunun bir dier sebebi de "mslman Uygur cemaatinin" yerli Uygur halk ile son derece bir uyum, henk ve bar iinde yaam olmalardr. Batl Yazar L. Ligeti'nin syan Etmesi; slm Dininin, bu ilk hamlede ve Uygur Trkleri arasmda kazand bu byk baarlar da, phesiz yar Manihaist veya Budist Uygur Kaanlarnnda ok nemli hizmetleri olmutur. Zira, Uygur Kaanlarnn geleneksel dini hogr ve toleranslar syesinde slm Dini, Uygur ehirleri ve geni Uygur kitlelerine ulamada hibir engelle karlamamlardr. Hatta Uygur Kaanlar daha da ileri gitmiler ve yukarda da ifde edildii gibi bu mslman cemaatlerin sdece Uygur yurtlarnda deil, dier gayr-i mslim lkelerde mesel: inde bile, koruyucusu olmular, onlara kol kanat germilerdir. Nitekim bn Nedim'in yukarda metnini verdiimiz rivyetleri, bizim bu konulardaki grlerimizi btnyle dorulamaktadr. slm Dininin -Asyada ve Uygurlar arasmda kazand
148 ZEKER YA KTAPI
bu baarlar, gnmzde bile bir ok Batl yazarlar rahatsz etmi "Hayr!" fkelerinden patlatacak bir hle getirmitir. Bunlardan biri olan byk Macar aratrc L. L i g e t i mesel slm hakknda, kalbinin derinliklerinden bir kor paras hlinde kopub gelen nefret ve kinleri u ekilde kusmaktadr; "Bu din (slmiyet) gney snrlarndan sinsice sokulmu, sonra gittike sesini ykseltmi ve nihyet silahlarna gvenerek, kendine yeter derecede kuvvetli bulunduu vakit, vahalardaki ehirlere zorla yerlemi, gebe adrlarn iine sokulmu ve fethedilen toprakta yava yava tiz bir ses ykselir olmutur. O da: "Tanrdan baka yoktur tapacak! Muhammed Onun elisidir ancak!" Bu msameha bilmez din orada eski dnyann o kadar zararsz grnen hatralarna bile kym ve onlar yok etmitir"10. Hemen unu ifde edelim ki; slm dini sinsice deil, mslman fatihlerin gmbr gmbr ayak sesleri ile Orta Asyann kapsn alm, Trkistanl mslman tcir ve din ulularnn himmet ve gayretleri ile Trk yurtlarna gelmi, Trkler arasnda yaylma imkan bulmu ve bylece sdece Uygurlar deil, Kara Hanllar, Ouzlar, Seluklular, bir dier ifde ile slm dini ile temasa geme imkann bulan btn Trk boylar mslman olmulardr 1 1 . Ne ilgintirki, kendilerini slm dininin ilh cezbesine kaptran bu Trkler daha sonra batya ynelmiler ve bir ilhi yrye geerek slm dinine, Orta Dou, slm Hilfeti ve Hristiyan Avrupa topraklarna giden hakimiyet yolunu a10 Ligeti, L., a.g.e., s. 128. 11 Geni bilgi iin bkz. Kitap, Z., Trk Boylar Arasnda slm Hidayet Frtnas, Konya, 2000.
149
mlardr. Kagar nlerinden balayan ve Viyana nlerinde son bulan bu "lahi Yrylerinde" mslman Trklerin parlak klnlarmm nnde, hi bir g ve kuvvetin durmas mmkn deildi. Bundan daha da acs; bu ba dndrc gelimeler sonucu, koca Hristiyan Dou Roma mparatorluu yklm, Hristiyanlk; "Malazgirt'ken "Viyana" nlerine kadar kendi z yurdu ve mukaddes ehirlerini kaybetmi, buralardaki "an sesleri" kesilmi, yeni bir lhti ses duyulmu "Tekbir" ve "Ezan" sesleri ykselmitir. Bu sesler Avrupann gbeinde deil, nerede ise, Londura'nn sokaklarnda iitilir olmutu. te L. Ligeti gibi daha birok Batl hristiyan yazarlar ileden karan, onlar slm dini ve mslman Trke kar kin ve fkelerinden deta patlayacak bir hale getiren asl sebeb bu yni; dnya siysi ekonomik ve dini tarihinin asl mecrasn deitiren bu beklenmedik gelimeler olmaldr. Biri dier ifde ile bu ilhi klncn, niin Hristiyanln deilde, slm dininin emrine girmesi yani, Trklerin niin Hristiyan deilde mslman olmalardr. yle ya Trkler; Hristiyanl, slm dininden asrlarca nce tanm ve bir oklarda Hristiyan olmulard. Bu bakmdan Avrupa Hristiyan dnyasnn bunu affetmeleri mmkn deildir. Dier taraftan Hristiyanln spanya vaheti"nden sonra bu gz dnm Hristiyan adama sormamz gerekir: "Bu msamaha bilmez din; eski dnyann o kadar zararsz grnen; hangi hatralarna kym ve onlar yoketmitir?" slma Giden Yolda Samanler; Gerekte Manihaizm'in Turfan Uygurlar arasnda tkendii ve Budizm'in bylesine gl olduu sralarda Cey-
150 ZEKER YA KTAPI
hun havzas ve Aa Trkistanda, bundan nceki blmlerde ok daha ayrntl bir ekilde zerinde durulduu gibi yeni, dini gelimeler oluyordu. O da, slm dininin mslman Smant Emirleri syesinde Aa Trkistanda gl bir devlet dini haline gelmesi, eski Ari ve Sami dinlerine kar amansz bir mcadeleye balam olmas idi. Artk slm dini. Buhara ve Semerkanttaki slerini bir bir kaybeden ve -Asyann kl vadilerine snmak isteyen bu dinlerin peine oktan taklmt. Onlarn karanlk dnyalarn, kendi corafyasnda artk bomak iin geliyordu. Bunlarn ilk ncleri mslman Samani Emirleri ile mslman Kara Hanl Trkleri olacakt. imdi ok yakn bir gelecekte slm dini bu Trk aknclar ve mbarek gazi ordular syesinde Uygur topraklarma girecek, gerek Manihaizm gerekse Budizmin bir nevi tortu niteliindeki retilerini silip sprecek ve ok geni Uygur topraklarnda yeni bir hidyet gnei olarak doacakt. Smnilerin Aa Trkistanda, Buhara esas olmak zere bir devlet kurmalar, zellikle Nasr b. Ahmed'in (913-943) slm dini, -Asyada yaymak iin youn bir faaliyet iinde olmas, slm dininin; in'e kadar uzanan Trk boylar ve hele hele Uygurlar arasnda yaylmasnda ok nemli bir merhale olmutur. Bunun sebebide W. Barthold'un da iaret ettii gibi; "Samanilerin, kendilerinden nce, halifeler tarafndan tayin edilen Horasan ve Aa Trkistan emirlerinin takib ettikleri mdafaa siysetinden vazgemeleri, medeni lkeleri gebe (Trk) lerin aknndan korumak iin yaplan surlar tahkim ve devam ettirmekten vaz gemeleri idi. Bylece
steplerde yaayanlarn mslman halkla temaslar kolaylam ve slm dini steplere doru sratli bir ekilde yaymaya balamtr"12. Samniler'in takib ettikleri bu yeni politika syesinde, steplerde yaayan Uygurlarn yansra, yukarda da ifde edildii gibi, Kou, Be Balk, Turfan, Hoten gibi byk Uygur ehirlerinde yeni yeni kalabalk mslman cemaatler olumu ve buralarda bir ok cami ve mescidler yaplmtr. Ne ilgintirki gerek steplerdeki bu Uygur mslmanlar, gerekse byk ehirlerdeki mslman topluluklar, hatta mslman tcirlerin oluturduu koloniler hi bir zaman kendilerini bir slm devletine, mesel Smniler ve Kara Hanllar gibi, balanma onlarn himayelerine girme gibi bir zlem iinde olmamlardr. Mslmanlarda dier dini topluluklar gibi, Uygur Kaanlar nn engin hogr ve zengin toleranslar syesinde Uygur yurtlarnda sde mreffeh bir hayat yaamlardr. Uygur Kaan Samani Emirinin Karsnda; Samaniler'in, Uygurlar'm karsna dikilmeleri ve Asyann slmlamasnda youn bir faaliyet iinde olmalar, Uygurlar rahatsz etmedii sylenemez. nk onlar bazen koyu bir Manihaist, bazan da zorlu bir Budist idiler. Bu bakmdan Uygur Kaanlar; ilk bata atalarnn dinine sadk kalarak slmiyeti temsil eden Smnilerle savamlardr. Ancak gn getike genileyen bu slmlatrma faaliyetleri byk Uygur Kaanlarn yorgun drmtr 13 . Mslman Samani Emirleri ile hl koyu bir Manihaist
12 Barthold, W., Dersler, s. 79. 13 Abdurrahman, V., Trkler; Kou, dikut Uygur Devleti, II, s. 241.
152 ZEKER YA KTAPI
olan Uygur Kaanlarnn bizim konumuzla ilgili ve bu ilk devirlerde cereyan eden en byk olay phesiz, Semerkant'taki Manihaistlere yaplan ar basklar dolaysyla kar karya gelmeleri ve kendilerini, beklenmedik bir sava ortamnda bulmalardr. Ne ilgintirki byle, manasz bir sava ortamnda balayan bu dini olaylar, daha sonraki yllarda ok gzel neticeler vermi ve Uygur Kaan; Samani emirlerinden Nasr b. Ahmed'in gzel kz ile evlenecek kadar ileri gitmitir. Btn bu ba dndrc gelimeler, Saman emiri Nasr b. Ahmed 'in (913-943) Semerkant'taki Manihaist topluma kar birazda arlklara kaan, dini bir uygulama sebebiyle balam ve daha sonraki yllarda ok ilgin bir ekilde devam etmitir. Bilindii gibi Semerkant Emevler devrinde Kuteybe b. Mslim'in (715) sonsuz gayretleri ve daha sonra Eb Sayd'nn ileke faaliyetleri sonucu tam bir mslman Trk ehri hline gelmiti 1 4 . Her ne kadar slmiyet Emevler devrinde Semerkant'ta ok kuvvetli bir ekilde yaylmsa da bu, ehirde bulunan Zerdt, Budist ve Manihaist gibi din topluluklarn tamamen kklerinin kaznd anlamna gelmemelidir. Sz konusu dinlerin azda olsa mensuplar, slm hidayet gneinin glgesi altnda dini varlklarn srdrmeye, hemde ok uzun asrlar devam etmilerdir. Bu ekilde tkenmeye yz tutmu dini cemaatlardan biriside phesiz Manihaistler idi ve bu sralarda onlarn saylar 500 kiiye kadar dmt 1 5 . te Nasr b. Ahmed zamannda, birazda Semerkant Vlisinin zel durumu nedeniyle, bunlar huzursuz edilmiti.
14 Kitap, Z., Orta Asyada slmiyetin Yayl, s. 200, 307. 15 ibn Nedim, s. 401.
153
Mslman halk, acaip klklar ile dolaan ve garip din ayinler yapan bu insanlarn daha fazla Semerkant'ta kalmalarn istemiyorlard. Bu ar basklardan fevkalade rahatsz olan Manihaistler, durumu Turfan Uygur Kaanna bildirmiler ve onun bu feci duruma mdahale etmesini istemilerdir. Uygur Kaanlnn Smni Emirlii Tehdit Etmesi; Turfan Uygur Kaannn, Saman Emirini protestosu beklenilenden ok daha sert olmutu. Kaan, Semerkant'taki Manihaistlerin, son derece ar dini basklar altnda bulunduklarn, hatta onlarn hayatlarnn bile tehlike altnda olduunu haber alnca, ada olan Samani Emiri Nasr b. Ahmed 'i ok ar bir dille tehdit etmi ve demitirki: * t
^si >* JU-i! zuLdi ja i 1 d j j j o > L I v l j i J j IfcUJ.1 J j J J j j J <Jl*uj y+iij
. ^ 1 - i i J M J I J>\~> ^ uJuJLI j^JLC L s j V
"Benim lkemdeki mslmanlar; senin lkendeki benim dindalarmdan hemde bir ka misli fazladr. Eer onlardan tek bir kiinin bile ldrld takdirde, mslman cemaatin hepsini klntan geireceini ve Uygur yurtlarndaki btn mescidleri yktracan, dier lkelerdeki mslmanlar korumay brakacan ve onlarn hepsini katlettireceini bildirmi ve birde yemin etmitir"1^. Bu olayn Samani Emirinin gsterdii anlayla, byle ok byk bir faciaya dnmeden ve hem de ok kolay bir ekilde halledildii anlalmaktadr. yle tahmin ediyoruzki Samani Emiri bu ar, uyar tehdidini aldktan sonra Semerkanttaki Manihaistlere yaplan basklar durdurduu gibi, bunlar ya16 ibn Nedim, s. 149.
154 ZEKER YA KTAPI
panlar cezalandrm ve Manihaistlerden sdece cizye almakla yetinmitir. Ne varki bn Nedim'in bu gzel rivyetlerinden, Saman Emirine bu ekilde sert bir uyar mektubu gnderen Uygur Kaannn kim olduu hakknda hi bir bilgimiz yoktur. Buna sebebte 866 ylnda Uygur Kaan olan Be Tekinden sonraki Uygur Kaanlar hakknda, in yllklarnda herhangi bir bilginin olmaydr. Ne varki, bu mektubun muhtevasndan onun gl, salam iradeli, dindar tabiatl, lkesindeki dier dinler ve din gruplara kar son derece toleransl bir Uygur Kaan olduu anlalmaktadr. Bu deerli kimsenin ok byk bir ihtimalle, 947'li yllarda Uygur Kaan ve ayn zamanda Saman Emiri Nasr b. Ahmed 'in muasr olan Alp Arslan Kutlu Kl Bilge Tengri Han olmas, akla ok daha uygun gelmektedir 17 . Uygur Kaan'nn Evlenme Teklifi; Ne varki Uygur Kaanlarnn koyu bir Manihaist veya Budist, Saman Emirlerinin ise inadna koyu Snni bir mslman olmalar, onlarn bu maksat iin Uygur yurtlarna gaza ve cihad seferleri yapmalar, Uygur Kaanlar ile Saman Emirlerini kar karya getirmitir. Bu siyas ve dini mnasebetlerin slm tarihine gemi ilgin rnekleri bulunmaktadr. Bundan maksadmz" ada" bir Uygur Kaannn kadim Trk detleri gereince Samanlerle "shriyet balar" kurmaya teebbs etmesi ve bunun iin Buhara'ya bir elilik heyeti gndererek Saman Emirlerinden Nasr b. Ahmed 'in gzel kz ile evlenme teklifinde bulunmasdr. Bu Uygur Kaan kimdir? Niin Sman Emirinin kz ile
17 Kafesolu, i., Trk Dnyas El Kitab, II, s. 728.
155
evlenmek istemitir? Netice ne olmutur? Btn bu ve buna benzer sorularn cevab, o devrin Temim b. Bahr 1 8 ve bn Fazlan 1 9 gibi nl gezginlerinden biri olan Eb Dlef Misar b. Mhelhil'in bize kadar ulaan gezi notlarndan renmi bulunuyoruz Onun sz konusu gezi notlarmdan rendiimize gre; o devirlerin sosyal ve siysi gelimeleri gerei Trkler ve Trk yurtlarna byk ilgi duyan Eb Dlef sdece ahsi merakn gidermek, Trk Yurtlar ve Orta Asya Trk boylar hakkmda daha geni bilgiler elde etmek iin Abbasi halifesi el-Muktedir Billah zamannda (908-932) ok uzun bir seyahate km ve bu cmleden olmak zere Buharaya gelmi ve Saman saraylarnda misfir edilmitir. Bylece onun szde Buharadan balayan ve in'e kadar uzanan hatta, in'in bakenti "Send Bil"de son bulan mehur -Asya maceras balamtr. Eb Dlef'in Verdii Bilgiler; Eb Dlef'in bu uzun seyhat notlarmdan da anlald gibi O; Saman saraylarmda bulunduu sralarda, Smn Emirinin kz ile evlenmek iin in Han tarafndan gnderilen elilik heyeti ile karlam, konunun mnakaas bir yana O, bu elilik heyetine taklarak in'e gitmek zere uzun bir seyahate km ve bu uzun seyahatin de gezdii grd yerler ve Trk boylar hakkndaki mahedelerini seyahat notlar olarak yazm ve dolaysyla bizlere ok byk bir kltr miras brakmtr (935?). Bu seyhat notlarnn tamam, yazarn kaleminden kt ekli ile henz bulunmamtr. Ne varki Byk slm
18 bn'l-Fakih, s. 637. 19 el-Hamevi, III, s. 443.
156 ZEKER YA KTAPI
Corafyacs el-Hamevi; onun, bu gzlemlerini byk lde kitabna kaydetmi, bylece Ortaa Trk Tarih ve kltrne ok byk bir hizmet yapmtr. Bylece onun hi olmazsa, tamamnn yok olup gitmesini de nlemitir. Gerekte Eb Dlef in bu gezi notlarn ele alan, hatt onu yaynlayan bir ok ilim adam ve yazarlar, her nedense konunun bizim srarla iddia ettiimiz Uygurlar yn zerinde hi bir ekilde durmamlardr. Yazarlarmz gezi notlarn olduu gibi kabul etmiler, siysi ve dini ynden verdii mesajlar, hele hele inlilerin o devirlerde gelien ve deien Orta Asya dengeleri karsndaki durum ve tutumlar hakknda fazla bir yorumda bulunmamlardr 20 . Ne yazkki Eb Dlefin bu gezi notlan bir ok ynleri ile deerlendirilmek zere daha ham bir malzeme yn halindedir. yleki bu bilgilerin bizim kendi Uygur tarih otoritelerimiz tarafndan da henz maksad dorultusunda hi bir deerlendirmesi yaplmamtr. Bundan daha da garibi, Eb Dlef'in bylesine byk, bylesine nemli bir konuda,' in saraylarma yapm olduu bu seyahat hakknda o devir in kaynaklarnda da bunu dorulayc hi bir bilginin bulunmad anlalmaktadr. Eb Dlef Yanlyor; Dier taraftan Nasr b. Ahmed zamannda, Samanlerin inlilerle olan mnasebetlerini incelediimizde Eb Dlef 'in bu rivyetlerini doru olarak kabul etmemiz mmkn deildir. Zira, Nasr b. Ahmed devri, her ne kadar Smanilerin
20 Ebu Dlef'in gezi notlarnn deerlendirilmesi iin bkz. Yusuf Ziya- Ebu Dlef Seyahatnamesine Nazaran Orta Asya Trk Boylar, Daru'l-Fu'nun ilahiyat Fak D., sy. 22, 23, 24, stanbul, 1932, een, R bn Fazlan Seyahatnamesi, stanbul, 1975, s. 10,z 82, 92, Ferend, Y Voyage de Abu Dulaf Msar b. Mumalhil, Paris, 1913-1914, Bir dipnot olarak zikrettiim Y.Ferend n bu incelemesini grmem mmkn olmad. Bu konuda onunda farkl dndn zannetmiyorum, Z.K.
en parlak bir devrini oluturmakta ise de; onlarn inlilerle olan sosyal ve siysi mnasebetleri hibir zaman byle bir shriyet ba kuracak derecede ileri gitmemitir. Esasen inliler; Ziyd b. Slihle olan Tala Savandan sonra (751) yine nceki devirlerde olduu gibi kendi snrlarnn gerisine ekilmiler ve Orta Asya ilerine pek fazla mdahil bir taraf olmamlardr. Bu byk tarihi realiteler karsnda, hibir in Hkmdarnn, Saman Emirleri ile shriyet balan kurmak, dolaysyla sosyal ve siyasi mnasebetlerini gelitirmek, onlarn akllarnn ucundan bile gememitir. Bu takdirde karmza ok nemli "soru" ve "sorunlar" kmaktadr. O da; Byk Arap gezgini Eb Dlef'in seyahat notlarnda ad geen bu elilik heyeti ve onlarn hkmdarlar kimdir? O, hangi kavmin hkmdardr? Daha ak bir ifade ile bu elilik heyeti gerekten in lkesinden mi gelmitir? Hkmdarlarnn ad gerekten ince bir isim ahr b. Kaln mdr? Bunlardan daha da nemlisi, Eb Dlef'in bu muhtevada verdii bilgileri doru olarak kabul etmemiz mmknmdr? Seyahat notlarnda ad geen Send Bil ehri neresidir? Eb Dlef'in Yeniden Deerlendirilmesi; unu hemen itiraf edelim ki, Eb Dlef'in verdii ve bir ok ynleri ile elikilerle dolu olan bu bilgileri, olduu gibi doru olarak kabul ettiimiz takdirde, bu sorulara tatmin edici cevaplar bulmamz mmkn deildir? Bize gre elilik heyeti in ve in Hantndan deil, Samanlere ok daha yakn bir lke olan Douz Ouz Trk boylar, daha ak bir ifde ile Turfan Uygur Kaanlndan gelmitir. Bunu gnderen Uygur Kaan ise, daha nce mslman Saman Emirlerine, Semerkant'taki Manihaistlere yaplan basklarn kaldrlmas iin ok sert bir ltimatom gnderen Uygur Kaannn ta
158 ZEKER YA KTAPI
kendisidir. Bu Kaann ad seyahat notlarnda zikredildii gibi, ahr b. Kaln (akr Kaan?) deil, muhtemelen yukarda ad geen, Alp Arslan Kutlug Kl Bilge Tengri Han olmaldr. Ne varki Uygur Trkleri ve onlarn fiziki yaps, rf ve detleri hakknda fazla bir bilgisi olmayan seyyahmz, Uygur Trklerini de, inliler gibi "yass burunlu ekik gzl" olduklar ve inlilere fiziki olarak ok benzedikleri iin, onlardan belkide inliler olarak bahetmi ve hkmdarlarn da bir inli olarak gstermitirki bu kesinlikle doru deildir. Zira Hz. Peygamberin bir ok hadislerinde de uzak dou insan genellikle"efc'fc gzl ve yass burunlu" olarak zikredilmilerdir 21 . Bu bakmdan olaylar bizim baka trl izah etmemiz mmkn deildir. Mmfih Eb Dlefi bu konularda hakl gsterecek son derece nemli bir dier sebeb daha vardr. O da, o devirlerde "in" tabiri ile neyin kasdedildii meselesidir? Bu dn, Eb Dlef iin olduu kadar bugn, Uygur siys tarihileri iinde geerli bir sorudur. Hemen unu itiraf edelimki; o devirlerde "in" tabiri, yalnz bugn bizim anladmz "in" iin kullanlmyordu. Asl in'e o devirlerde daha ziyde "Maha in-Byk in"den bozulmu olarak "Min" deniliyordu 22 . Ne varki bugnk in snrlarna yakn lkelere mesel Dou Trkistan illeri Kagar ve Uygur illerine de "in" denilmekte idi 2 3 . Bu bakmdan Eb Dlef'in de in Hanndan" asl kasdnn yukarda ad geen Turfan Uygur Kaan olduundan hi kimsenin en ufak bir phesi olmamaldr. Zira Eb Dlef zamannda, slmi kaynaklarda da "in" de21 Kitap, Z Hz. Peygamberin Hadislerinde Trkler, I, s. 125. 22 Esin, E., slmiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slma Giri, s. 155. 23 Esin, E., Trk Kltr Tarihi Asyadaki Erken Safhalar, Ankara, 1985, s. 16, Kr. Pelliot, P., Hotes on Marco Polo, Paris, 1959, "in" maddesi.
nilince, ayn zamanda henz mslman olmam en kat en kfir Trk illeri, yam"Htay" ve "Uygur Trkleri" akla geliyor ve bu iki lke byk in'in bir paras saylyordu. Nitekim el-Mervez bu konu ile ilgili bir rivyetinde bizi byk lde aydnlatmakta ve aynen yle demektedir; "in iklimi ktsma ayrlmaktadr; Astl in, Htay ve Uygur lkesidir. Fakat bunlarn en by in lkesidir . in - Uygur elikisi; Belki de bu tarihi olgunun tesiri iledirki Uygur Kaanlar bir ksm resm yazmalarnda kendilerini "in lkesi Han" olarak gstermiler ve ahsiyetlerini daha etkin bir hale getirmek istemilerdir. Ne varki mslman Kara Hanllar, Uygurlar itaat altna aldktan sonra bu defa onlarda kendilerini pek tabi "in Han" olarak grmler ve resmi yazmalarda bunu byle iln etmilerdir. Nitekim Yarkent'te mehur Kara Hanl Hakan Taoga Ulu Bura Kara Hakan hakknda bir mahkeme tutananda bu husus yle ifde edilmitir;
1 ( > J JI
> . j j - a l l j i M I . JU JI v i i l J U - J I . S i j t i l . 1 \j>U\ 111 j U ^ i ^ l i J I J j j J I > _ ,. .
i L i jlk)l ^ t ,>J-l y}
tjJ I j J u ^ L i j J u a J l j j ^ - J I vilL ; 1...1I
. - ^ l l j~lj yijJI AJJI L
( j l l > J
Hakan! Yce, Ulu, lhi kudretle desteklenmi Muzaffer ve Glip Padiah! Dinin erefi, Khir devletin kurucusu, stn ve Nurlu milletin delili, Pk mmetin sna, Mslmanlarn kurtarcs, btn dou ile in'in hakimi, mminlerin velisi ve emiri, Allah'n halifesinin gzdesi Tavga Bura Kara Hakan Eb Ali, Hasan b. Sleyman b. Arslan Kara Hakan"25.
24 el-Mervez, s. 2. 25 Arast, R.R., l,s. XVII.
160 ZEKER YA KTAPI
Bu metinde zikri geen "in Hanlndan" maksatta phesiz in'e en yakn bir lke olan Turfan Uygur Kaanldr. yle tahmin ediyoruzki Turfan Uygur Kaan, yaklap gelmekte olan mslman Kara Hanllar tehlikesi karsnda koyu bir aresizlik iinde kalm ve kendisine gl bir mttefik olarak Saman Emirlerini grm, onlarla shriyet balar kurarak sosyal ve siyasi mnasebetlermi gelitirmek istemi ve Nasr b. Ahmed'in kz ile evlenme teklifinde bulunmutur. Zira, Kara Hanllarn, Uygurlarla olduu gibi Samanlerle de aralar bozuktu. Byle bir ibirlii her iki tarafnda iine geliyordu. Zaten eski Trk Han ve Hakanlar, komu hkmdarlarla olan sosyal ve siyasi mnasebetlerini gelitirmek iin shriyet balarnn kurulmas ve karlkl kz alp vermeye ok nem vermiler ve bu ekilde siysi ve din bir ok evlilikler yapmlardr 2 6 . Nitekim daha sonraki gelimeler bizim bu grmz dorulamaktadr. Zira slm hidayet cezbesine kendilerini kaptran ve koyu bir cihad eri olan Kara Hanllar, yeni bir gaza ve cihad ruhu ile Orta-Asya bozkrlarnda boy gstermiler, Samanleri tarih sahnesinden sildikleri gibi, yeni bir iman cokusu ile Turfan Uygurlarna, yani bu inadna Manihaist, inadna Budist olan kfir Trklerin karsna dikilmilerdir. Onlarn, Turfan Uygurlarna yaptklar bu yeni gaza ve cihad seferleri zerinde, bundan sonraki sayfalarda ok daha ayrntl bir ekilde durulacaktr. Senda-Bil ehri Neresidir? Gerekte Eb Dlef'in bizi skntya sokan, bundan da te okuyucular yanltan bir dier yn de, onun uzun uzadya
26 Geni bilgi iin bkz. Kitap, Z., Abbsi Hilfetinde Seluklu Hatunlar, Konya, 1995, s. 43 vd.
161
Senda-Bil diye bir ehirden bahsetmesi ve burasnn in Hanlnn "Bakenti" olduunu sylemi olmasdr. Temel kaynaklarda Senda-Bil diye bir ehir kesinlikle yoktur. Oysa onun, bu gzel ehir hakknda verdii bilgiler dier kaynaklar, bu arada inli seyyah Wang-Yande ile karlatrld ve mevcud Uygur ehirleri ile deerlendirildii takdirde, burasnn in'in deil, Turfan Uygur Devletinin klk bakenti "Kou ehri "nin t kendisi olduu ortaya kmaktadr. Bu bakmda; hem Uygur tarihi ile ilgili bir temel ta yerli yerine oturtmak, hem de, bu konulardaki yanllklar gidermek ve bir hakikati ortaya koymak iin bizim burada EbDlef in Senda-Bil ehri hakkndaki ilgin gzlemlerini bir kere daha zikretmemiz gerekmektedir. yleki; "Biz daha sonra "Makam el-Bb" denilen bir "Snr Kara Kol Kaptst"na geldik. Burada in Melikinin (Uygur Hakan) "Hacib" zel temsilcisi vard. Onun izni olmadan Trk boylar ve bakalarndan hi bir kimse in (Uygur) lkesine giremezdi . Biz Melik'in himyesinde buradan ayrldk, gn yrdk. Her bir konakta binit atmz deitiriliyordu. Daha sonra biz bir ovaya geldik. Rehberimiz burada gecelemek iin ilgililerden izin istedi. Burada geceledik. Buras yer yznde, Allahn en gzel ve en ho ovalarndan biri idi. Burada Melikin (Uygur Han) misafiri olarak gn kaldk**. Daha sonra bu ovay ancak bir gnde getik ve Senda Abil'e (Kou) ki buras in (Uygur) ehri ve lkenin Bakenti'ne bir merhale yaknlkta bir yere, bir akam vakti ulatk. Burada geceledik. Ertesi sabah gn boyu yrdk ve bir akam vakti oraya vardk. Buras (Kou) ok byk bir ehir idi. Bir insan bir gnde bu ehri
* Bu ifdeler, ok daha nceki asrlarda tken Uygur Kaann ziyaret eden Temim b. Bahr'la alacak derecede bir benzerlik iindedir. Bu da onlarn bir devam olan Turfan Uygurlarnnda ayn idri sistemi benimsediklerini gstermektedir Z.K. " inli Seyyah VVang-Yande de Kou hakknda benzer eyleri sylemektedir.
162 ZEKER YA KTAPI
ancak gezip dolaabilirdi. ehrin etraf, genilii ve ykseklii yaklak 5 metre olan muhkem bir "surla" evrili idi. Daha sonra ehrin ana giri kaplarndan birine yneldik ve buradan ehre girdik . ehirde 60 ana cadde vard. Bunlarn hepsi Hkmdarn sarayna kyordu. Ayrca ehrin yukar ksmnda (ki bir dadan) ok byk bir nehir akyordu. Bu nehirden, 60 su kanal ile, ehre su veriliyordu. Bu sular muntazam arklarla her evin nnden geiyordu. Geri kalan sular ehrin dna akyor ve bununla da halk bahelerini suluyorlard . Bundan sonra nl Seyyahmz, ehrin dini yaps ve ehir halknn dini hayat ile ilgili etkin gzlemlerini anlatmakta ve yle demektedir; "Ayrca onlarn ok byk bir mabedleri (Buda) vard. Yine onlarn tutarl bir siyseti ve ok salam yasalar vard. Onlarn mabedlerine gilence; onun, Kudsteki Mescid-i Aksdan daha byk olduu rivayet edilmektedir. Bu mabedin duvarlarnda bir ok melek ve imanlar tasvir eden resimler ve iinde heykeller bulunuyordu. Bunlarn iinde bir tanesi vard ki o en byk Buda heykeli idi. ehir halk (koyu Budist olduklar iin) hi bir hayvan kesmedikleri gibi, hayvan etide asla yemiyorlard. Onlardan birisi bir
f
hayvan keserse, bunun cezas lmd. Buras Hindlilerin Trklerin birlikte yaadklar bir ehir idi Eb Dlef'in Wang-Yande le Karlatrlmas;
ve
Ne ilgintirki Eb Dlef'in Senda-Bil ehri ile ilgili bu aklamalar temel islmi kaynaklarn, Turfan Uygurlarnn
* Ne ilgintirki Eb Dlef'in verdii bu bilgiler, temel islm kaynaklarn Kou ehri hakkndaki bilgileri ile byk bir benzerlik iindedir Z.K. 27 el-Hamevi, III, s. 444, inli Seyyah Wang Yande de, Kou hakknda benzer eyleri sylemektedir. * Belkide Budist rahipleri veya Hindi tacirleri kasdetmektedir. ** in bakentinde bu kadar ok Hindli ve Trk'n bulunmamas gerekmektedir. 28 el-Hamevi, III, s. 444.
klk bakenti olan Kou hakknda verdikleri bilgilerle byk lde bir benzerlik arzetmektedir. Onlarda burasnn in snrna yakn bir yer, ayrca Uygur Kaanlarnn klk "Bakenti" olduunu, ehrin 20 metre ykseklikte ve 10 km. uzunluunda ok geni ve byk bir "surla" evrildiini ve asl ehre bu surlardan alan drt muhkem kapdan girildiini beyan etmiler ve Eb Dlef'e ok byk benzerlikte bilgiler vermilerdir 29 . Fakat bizim bu konuda asl zerinde durmak istediimiz pek mehur bir kimse daha vardr. O da; Eb Dleften belki bir buuk asr sonra (981) Kou ehrini ziyaret eden inli Seyyah Wang Yandedir. Onun Kou hakknda verdii bilgilerle, Ebu Dlef in Senda-Bil ehri hakknda vermi olduu bilgiler, birbirinin nerede ise kopyas olacak kadar bir benzerlik arzetmesidirki bu alacak bir durumdur. Nitekim inli Seyyah Wang-Yande, Kou ehri hakknda bizlere zetle u bilgileri vermektedir; "Daha sonra biz Kou ehrine vasl olduk. Buras yaz aylarnda ok scakt. Evler beyaza boyanmt. Chinling dalarnda (Altn veya Altay dalar) kan, bir nehir bu Bakentin btn evresini dolar, tarla ve meyve bahelerini sular ve deirmenleri iletir. Onun geni arazilerinde be trl hububat yetiir . Kou da 50'den fazla Budist mabedi, manastr vardr. Onlarn hepsinin kaplar zerinde Tang hanedanlar tarafndan konulmu kitabeler bulunmaktadr. Bu mabedlerin iinde "Buda retilerini" ihtiva eden bir ok kitap ve ariv belgeleri bulunuyordu .
29 Hududu'l-Alem, s. 92, gel, B slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s. 358, 352. * Eb Olefle byk bir benzerlik arzetmektedir. ** Eb Dlef, bu konularda alacak derecede ve ok daha geni bilgiler vermektedir.
164 ZEKER YA KTAPI
Ayrca burada in imparatorunun gnderdii fermanlarn sakland bir "Kule" vard. Kulede biitiin bu Tang devrine ait fermanlar ve mektuplar byk bir zenle muhafaza ediliyordu. Bu fermanlar ve mektuplar ok dikkatli olarak yerletirilmi ve kilitlenmitir. Bu kuon lenin arkasnda bir de "Mani mabedi" vard . Senda-Bil ehri Kou ehrinin Ta Kendisidir; Buraya kadar yaptmz btn bu aklamalar, tarih objektifinde deerlendirildiinde, Eb Dlef'in son dura ve in Hannn bakenti olarak zikrettii Senda-Bil ehrinin kesinlikle Turfan Uygurlarnn klk bakenti Kou olduu grlmektedir. Ne ilgintirki Eb Dlef in Senda-Bil hakknda vermi olduu geni bilgiler ve canl tasvirler, halkn Budizmle i-ie olmas, inli eli ayn zamanda koyu bir Budist olan Wang Yande 'yi Hayr! bizim grmz byk lde dorulamaktadr. Sanki iki ayr seyyah baka baka zamanlarda, ayn ehri ziyaret etmiler ve ayn ilgin mahedelerde bulunmulardr. Buras in'in deil, Uygur Kaanlnn "Bakenti" idi. Burada Eb Dlef'in de dedii gibi tarihi byk bir Buda mabedi vard. Mslman Seyyah'm Mescid-i Aksaya benzettii bu byk Buda mabedini Wang-Yande gururla ziyret etmi ve onun hakknda ok ilgin aklamalarda bulunmutur. Bu mabed ayn zamanda; btn Buda retilerine aid kitaplar, in Hanlar tarafndan Uygur Kaanna gnderilen btn ferman ve mektuplarn byk bir zenle sakland bir mabed idi. Dier taraftan in'in asl bakenti, btn Eski ve Orta-alar boyunca hi bir zaman Budizmin istilasna uramad gibi, Budizmin merkezi de olmam ve orada sa30 zgi, O., a.g.e., s. 56-61, gel, B., Trk Kltr Tarihine Giri, I, s. 119-122, Ligeti, L., a.g.e., s. 247.
165
ylar 50'ye varan Buda tnabedleri yaplmamtr. Bylece, mslman Samn Emirittin kz ile evlenme teklifinde bulunan in Han deil, bilkis bu kiinin koyu bir Budist olan Uygur Kaan olduu ortaya kmaktadr. Seyyahmz Eb Dlef te, in bakenti Senda-Bili deil, asl Uygur Bakenti Kouyu ziyaret etmi ve Uygur Kaan ile grmtr. Mmfih Eb Dlef'in bizi skntya sokan bu rivyetlerini bu ekilde bir akla kavuturduktan sonra asl konumuza dnebiliriz. O da Budist Uygur Kaanl ile Saman Emirlii arasndaki sosyal ve siysi ilikilerinin gelitirilmesi, mslman Kara Hanllara kar bir cephenin oluturulmas ve bu cmleden olmak zere, Uygur Kaannn Saman Emiri Nasr b. Ahmed'in kz ile evlenme teklifinde bulunmak iin Buharaya bir heyet gndermesidir. Bilindii gibi Uygurlar, Kara Hanllara kar benzer bir teklifi daha sonra Gazneli Sultan Mahmud'a yapmlar ve belli dini sebebten dolay ondanda red cevabn almlardr. Mslm Saman Emirinin Uygur Kaannn Kz le Evlenmesi; Mmfih Uygur lkesinden kalkarak Buharaya gelen bu Uygur elilik heyeti Saman saraylarmda, ok yksek bir protokolle arlanmasna ramen, onlarn bu teklifi kibarca reddedilmitir. Buna sebepte bu Uygur Hannn hl koyu bir Manihaist veya Budist olmas ve mslman bir kzn, gayr-i mslim bir kimse ile, evlenmesinin slm eriatine gre imkansz olmas idi
01
Elilerin bu husustaki srarlar bir fayda vermeyince bu defa onlar, kendilerine daha nceden verilmi bir talimat ge-
31 el-Hamevi, 111,441.
166 ZEKER YA KTAPI
rei, Nasr 'n olunun, Uygur Hannn kz ile evlenmesini teklif etmilerdir. Bu teklif Saman saray tarafndan kabul edilmitir. Esasen bu, mslman Saman Emirlerinin, Dou Trkistan iin takip ettikleri global slamlatrma politikasna da uygundu. Bunun zerine Saman Emiri Nasr b. Ahmed tarafndan yeni bir elilik heyeti kurulmu ve onlar bu hayrl teebbs iin Turfan Uygur Kaannn yolunu tutmulardr. te yazarmz Eb Dlef, bunu kendi ifdesine gre ok iyi bir frsat olarak bilmi ve bu heyete katlarak Dou Trkistan Uygur yurtlarna doru yeni bir seyahata km ve gezdii yerler, grd lkeler ve temas ettii insanlar hakknda verdii bilgilerle, bugn bize kadar ulaan mehur seyahatnamesi meydana gelmitir. Onun bu eseri, tenkid edilebilecek birok ynleri olmasna ramen Orta Asya Trk Boylar, onlarn sosyal ve din yaaylar hakknda bizim iin vazgeilmez derecede kymetli bir kaynaktr. Bu itibarla, bundan sonraki bir blmde onun bu kymetli seyhat notlar zerinde ok daha ayrntl bir ekilde durulacaktr. Mmfih Eb Dlef'in bizi skntya sokan dier bir durumuda Smni heyetinin, kendinden baka kimlerden olutuu hakknda, bni Fadlan'm aksine hi bir bilgi vermemi olmasdr. Samanilerin askeri ve idari brokratlarnn byk lde mslman Trklerden olutuu gz nne getirilirse, elilik heyetinde ve st seviyede bir ok mslman Trkn de bulunmu olmas gerekmektedir. Bundan sonraki gelimeler hakknda yegane bilgi kaynamz yine de Eb Dlef'in seyhat notlardr. yleki; Seyyahmz Samni elilik heyetine katlarak yola kmtr. O, bu
yolculuu srasnda bir ok Trk kabilelerine uram, onlarn rf, det ve inanlar hakknda ksa ve fakat zl bilgiler vermi ve bylece Orta Asya'nn, "Trklk dokusunun" anlalmasnda bizlere fevkalade yardmc olmutur. Mslman Samani heyeti, ok uzun ve meakkatli bir yolculuktan sonra bize gre Turfan Uygur lkesi, (Seyahat notlarnda in lkesi)'ne ulam ve Uygur Hant tarafndan byk bir trenle kabul edilmi ve ereflerine ziyafetler verilmitir. Eb Dlef'te Uygur Hannn huzuruna kabul ettii "Samani Elilik" heyeti arasnda bulunuyordu. Eb Dlef'in ondan etkilendii anlalmaktadr. Zira gezi notlarnda bu deerli Uygur Han iin y i y i U pjlZl* Coj "Onu; insanlar idare etme de ok yksek, dnce ve hkmlerinde ok olgun bir kii olarak buldum!" demektir 3 2 . Bundan sonraki gelimeleri seyyahmzn azndan dinleyelim; "Eliler Kaan'a, kzn Nuh b. Nasr'n oluna bitirmek iin geldiklerini sylediler. Kaan bunu uygun grd. Bu arada kzn eyiz eyalar hazrland. Ondan sonra 200 hizmeti, 300 cariye ve daha birok zel hizmeti ve nedimeleri ile birlikte Horasana hareket etmek zere uurlandlar, bundan sonra (Samani Saraylarnda yaplan muhteem bir dnle) evlendiler"33. Gerekte, Uygur hanedan ilesiyle mslman Smaniler arasnda kurulan bu "shriyet balarnn", Uygur aristokratlar arasnda slm dininin yaylmasna ne derece etkili olduu, dier bir ifade ile Uygur Kaan ilesi ve aris32 el-Hamevi, III, s. 444. 33 el-Hamevi, III, s. 444.
168 ZEKER YA KTAPI
tokratlardan kimlerin mslman olduu hususunda pek fazla bilgi yoktur. Bu evliliin dini olmaktan te Turfan Uygurlar iin gittike byk bir tehlike olmaya balayan Kara Hanllara kar siyasi maksatlarla yaplm bir evlilik olduu da gz ard edilmemelidir. Bilindii gibi nceleri Manihaizm, daha sonralar Budist olan Uygur asilzade ve devlet adamlar, geleneksel Gk-Tanrt dininin brakarak bu kokumu Asya dinlerine girmilerse de, onlarn bu ilk devirlerde mslman olduklarna dair elimizde hi bir bilgi yoktur. Bu da Samanilerin; smr boylarnda gebe Trklere kar giritikleri gaza ve cihadlarn dnda, slm dininin komu devletler, zellikle Uygur aristokratlar arasnda yaylmas iin tebli faaliyetlerine pek fazla bir nem vermediklerini gstermektedir. Eer Samaniler ellerindeki dini ve siyasi imkanlar, Uygurlar arasnda slm Dininin yaylmas iin kullanm olsalard, Uygur aristokratlarnn, bir oklarnn bu ilk temaslar ve erken devirlerde mslman olmalar iten bile deildi. Bununla beraber Uygur Kaanlar, kadim Trk ananelerine gre bu dinlerin hepsine yeterinden fazla ho gr ve msmaha gstermilerdir. Bu bakmdan bata Mani olmak zere Buda rahipleri, Hristiyan misyonerleri slm mrid ve din adamlar, kendi dinlerini Uygurlar arasnda yaymada hibir ciddi engelle karlamamlardr. Bylece slm Dini, Uygur aristokrat ve devlet adamlarnn dmda gebe ve medeni ehirlerde sratli bir ekilde yaylm ve buralarda bir ok mslman cemaatler olumu, bir ok cami ve mescidler yaplmtr. slm Hidyet Frtnas Uygur Yurtlarnda; Gerekte Smnilerin ikbal devri Orta Asyada pek fazla uzun srmemitir. Zira bu sralarda -Asya Trklk de-
169
nizinde yeni, yeni kaynamalar olmu ve bunun sonucu kendilerini slm dininin ilahi cezbesine kaptran mslman Kara Hanllar ortaya kmlardr. Kara Hanllar nce mslman Smnileri ortadan kaldrmlar, daha sonra parlak klnlarn ekerek Turfan Uygarlarna ynelmilerdir. Onlar, yeni dinin gl temsilcileri olarak geliyorlar ve sanki bir ilhi hidyet frtnasn temsil ediyorlard. Gerekte bu ilhi iman frtnas Arabistan lnn derinliklerinden kopup geliyordu. Ad; SLAM DN idi. Yeni slm hidyet frtnas, btn delilii ile Ar yurdundan geerek Turan yurtlarna dalm ve olanca sratiyle Turfan Uygurlarna doru esiyordu. Asl bundan sonra Orta Asya'nn dini tarihinde bir ei ve benzeri olmyan yeni bir iman-kfr, dallet ve hidyet mcdelesi balyacak ve bu uurda binler, onbinlerce kii ehid olacakt. Bu etin ve kanl mcadelenin bir rnei Mekkede Ka'benin etrafnda, Medine'de, Huneyn ve Tifte olmutur. imdi ayn kanl mcdele Uygur ehirlerinde Kou'da Be Balkta olacakt. Ka'be; mbarek koynunda yer alan ve asrlardr insanlarn aydnlk dnyasn karartan putlardan nasl temizlenmi ve buralara o ilhi tevhid mhr vurulmu ve oras nasl bir "Tanr Evi" olmusa, asl bundan sonra Kou ve Be Balktaki mabedlerde bulunan Buda ve Mani putlarda temizlenecek ve buralar gerek bir "Allah Evi" ve Uygurlar ise, bu ulu dinin kahraman bir cihd eri olacaklard. Mekkedeki man kfr mcdelesinin banda Allahn Rasiil, Hz. Ebu Bekir ve Hz. mer vard. Uygur yurtlarnda balyan ve tarihte bir ei ve benzeri olmyan man-kfr, dallet ve hidyet mcdelesinin banda ise Allah ve Rasiil
170 ZEKER YA KTAPI
tarafndan Onun ebed risletinin vrisi ve bir yce misyonla grevlendirilmi olan Abd'l -Kerim Satuk Bura Han ve onun cihad erleri, gzi arkadalar ve onun soyundan gelen Kara Hanl Hkmdarlar vard. Bunlar slm hidyetini yeni bir iman cokusu hlinde kabul etmi yeni dindar, samimi mslman idiler. Allah yolunda cihad etmeyi ve slm dinini btn Orta Asya bozkrlarnda yaymay kendilerine ok kudsi bir gaye olarak benimsemilerdi. Bunlar Smanileri oktan ortadan kaldrm, bu arada -Asya ve smr boylarmda kfir Trklere kar parlak klnlarm syrm ve yeni bir cihad ak ile oktan harekete gemi bulunuyorlard. Onlarn yeni hedefi bu kfir Turfan Uygurlar idi. Trk tarihinin pek ender olan dini manada en kanl savalar olacak ve bir "lhi Destan" yazlacakt. Bu destann kalemleri Kara Hanl Gazilerinin parlak klnlarmn ular idi. te bundan sonraki sayfalarda, slm dininin bu yeni iklimler ve kfir Trklere kar mcadelesi zerinde durulacak ve "Uygur slm nklb" gerek bir tarih mukahekemesi iinde, ele alnacaktr.
171
H.
K A R A H A N L I L A R
D E V R
Tanr Dalarnn Eteklerinde Duyulan lk Ezan Sesleri Satuk Bura Han'n Yeni Misyonu; Gerekte Kara Hanhlar'm Orta Asyada ilk mslman devlet kuran Trkler olarak tarih sahnesine kmalar, zellikle Abd'l-Kerim Satuk Bura Han'n bir ilh tecelli sonucu mslman olmas 3 4 ve ok etin din mcdelelerden sonra ilk "Mslman Gazi" olarak Kara Hanl tahtna oturmas, sadece Kara Hanllar'm deil, belki de btn OrtaAsyann dini hayatmda ok nemli bir dnm noktas olmutur. Yeni Kara Hanl Hakan,; Allahn hidyetine ulamann verdii ilk heyecan ve iman coku dolaysyla yalnz Kara Hanl Trk boylarn deil, belki ulaabildii kadar kendi devrinde, btn Orta Asya Trkln Allahn hidyetine ulatrmak, onlarn hepsinin Allaha onun varlna, inanmaya armak, gnllerindeki iman ateini bir volkan hline getirmek iin bir "ilhi misyon "la geliyordu. Hz. Peygamber Mekkede; kendi yakn akrabalar, Mekke azgnlar ve btn Araplarn bu ilk hamlede ve bir Yce Mevlaya iman etmelerini salamak dolaysyla slm, bir devlet ve eriat hline getirmek iin nasl ki, ok etin mcdeleler yapm ve bunda muvaffak olmusa; A.S. Bura Han'da; bu ilk hamlede kendi yakn akrabalar, Kara Hanl
34 Kitap, Z., lk Mslman Trk Hkmdarlar, s. 190.
172 ZEKER YA KTAPI
aristokrattan ve btn Kara Hanlt Trk Boylar iin ayn etin din mcadeleleri yapm ve en sonunda Kara Hanllar ok byk bir ekseriyetle mslman olduklar gibi, ilk mslman Trk devletini de kurmulardr3^*. Bu yeni slm devletinin merkezi Medine deil Kagardt. Artk, ok yakn bir gelecekte, Kagar semlarn dolduran "Ezan Sesleri" ve ou halde mslman gazilerin cihad meydanlarndaki kln akrtlarndan hasl olan "Allahu Ekber!" naralar, btn Orta Asya ve Uygur Yurtlarn dolduracak ve bunun yanklar in eddinden duyulacakt. Uygurlar slm Hidyetiyle Kar Karya; Satuk Bura Han'n yeni bir gaza ve cihad eri olarak ortaya kmas, slm dinini yeni bir iman cokusu hlinde Orta Asya Trk boylan arasnda yaymas ve bunu bir devlet politikas hline getirmesi, komular, ayn zamanda yar Manihaist ve Budist olan Turfan Uygurlarn yeterinden fazla rahatsz etmi olduundan hi kimsenin en ufak bir phesi olmamaldr. Zira semvi bir asl olmayan, bir vahiy kltrne dayanmayan ve bir "lhi Kitab" bulunmayan Manihaizm ve Budizm'in karanlk retilerine kendilerini oktan kaptrm olan Uygur dikutlar, slmn gmbr, gmbr yaklap gelmekte olan ayak seslerini duymaya balamlard. Zaten B Tekinden sonra (866) Kocu (Turfan) ve Be Balktaki Uygurlar, bir ok kereler, soydalar olan batdaki Kara Hanllar'm saldrlarna uramlar ve srekli olarak toprak kay-
35 Kitap, Z., Trk Boylar Arasnda slm Hidayet Frtnas, s. 241.
173
betmiler ve bir manada Kara Hanllarn stnlklerini kabul etmek durumunda kalmlard. Artk imdi onlarn karsnda ve slm dininin btn Uygurlar arasnda yaylmasn bir gnl tutkusu hline getirmi byk mchid Satuk Bura Han ve onun slmn ilhi cezbesine kendini kaptrm yaln kln cihad erleri vard. Satuk Bura Han byk bir ciddiyetle takib ettii bu slmlatrma politikas sebebiyle Uygur Yurtlarna ynelmi ve bu devletin bat ksmlar, dier bir ifde ile Kara Hanllara yakn olan btn blgelerini ok byk bir meharetle slmlatrmtr. Bu bir manada, Koudaki Uygur Kaanlarnn bir nevi atalar dini haline gelmi olan Manihaizm ve Budizmi mdafa etmek iin Kara Hanllara tavr almalar, hatta bundan da te onlardan kopmalarma sebeb olmutur . Zira Kara Hanl Hakanlar; slm dinini btn OrtaAsyada yayma ve onu koruma grevini stlendikleri gibi, Turfan Uygur dikutlar da; bir manada kendilerini btn Orta Asya, hatta indeki Budistlerin koruyucular olarak biliyorlard. Bu temel ayrlk ve dini hkimiyet mcdelesi sonucu Orta Asya, asrlar kapsayan kendi gemii ve ou halde kozmopolit dini hayatnda, hi bir zaman bir ei ve benzeri grlmemi olan yeni, kanl bir dini mcadeleye hazrlanyordu. Ne varki bu kanl mcdele imdilik Uygur topraklarnda olacakt.
37
36 Smer, F., Ouzlar, stanbul, 1999, s. 45, Gen, R. Kagarl Mahmud'a Gre XI. Yzylda Trk Dnyas, Ankara, 1997, s. 20. 37 Abdurrahman, V., Trkler, Kocu (dikut), Uygur Devleti, II, s. 241.
176 ZEKER YA KTAPI
Uygur Yurtlarndaki Yeni man Kfr Mcadelesi; Bu bakmdan ada Uygur dikutunun; Satuk Bura Han tarafndan balatlan bu yeni slmlatrma kampanyasn durdurmak ve Budizmin ykln nlemek iin harekete getii anlalmaktadr. Dier taraftan Buda dininin Uygur Yurtlarndaki hl en nemli merkezlerinden biri olan Hoten, Kua ehirleri ve buralarda yaayan Uygurlar da ok gemeden bu Bura Han'a ba kaldrmlard. Kuzeyde yaayan Urak, Yama ve Tuhs kabileleri de ayn anda isyan etmi bulunuyorlard. Satuk Bura Han hi ekinmemi, gnll gaza ve cihad erleri ile bu kfir Trkler zerine yrmtr. Onun bir biri ardndan Uygur Yurtlarna yapt bu gaza ve cihdlar syesinde slm dini, buralarda ok baarl bir ekilde yaylm ve onbinlerce kii mslman olmutur. Kara Hanllar'm Uygurlarla ve bir cihad ruhu ile yaptklar bu mcdeleler, kollektif bir din heyecan hline gelmi ve bu duygular, halkn iman bir tezhr olarak iirlerde ifde edilmi ve bylece bir "halk destan" yani "Uygur slm Destan" yazlmtr. Byk halk adam Kagar kitabnda bu iirlere belirli lde de olsa yer vermi ve onlardan bir ounu kaydetmitir. Kagar'nin ok byk bir ans eseri kaydettii ve bu cihad harblerinin tatl bir hatras olarak bize kadar gelen bu iirlerden birinde, henz iman zevkini yeni tatm olan bu aknc ruhun yeni mslman temsilcileri, Kfir Trkler'e bu arada Uygurlara kar giritikleri kollektif cihad ruhunu u ekilde dile getirmilerdir; "Tegre alp erelim, Attan dp yekrelim, Arslanlay kkrelim, Ki ann kevilsin". 38
38 Kagar, Dvan, (Atalay), II, s. 13
Gelin dman evirelim, Attan inip gerilelim, Arslan olup kkreyelim, Dman gc mahvolsun.
Kara Hattlt Gazileri Hoten nnde; Daha sonra Bura Han, mslman gzilerden oluan bu yeni cihad ordusu ile nemli bir Budist ve Uygur merkezi olan Hoten zerine yrmtr 3 9 . Hoten ehrinin dnda yaplan harblerde Hoten Uygur Beyi, byk bir hezimete uram ve derhal ehrin iine ekilerek, surlarn gerisinde ok ,gl bir mdafaa hatt oluturmutur. Bura Han, ok sratli bir ekilde hareket etmi ve Hoteni olanca gc ile kuatmtr. Mslman Hkmdar, surlara yapt birok hcumlarda baarl olamam ve kuatma tahminlein tesinde uzun srmt. Fakat bu en skk anlarda talih yine de Satuk Bura Han ve Islmn yzne glm ve nih zafer yine mslman gzilerin olmutur. yleki; Kale mdfi ve Hoten Beyinin adamlarndan biri olan Cenki Bey, Bura Han'n ahsnda slm dinin cezbesine kaplm ve kendi oyma ile mslman olmu bundan da te Hoten Uygur Beyine isyan etmitir. Bu i kargaa ve karklar srasnda Cenki Bey'in adamlar vastasyla sur kaplar alm ve bunun neticesi olarak en muhkem Uygur ehirlerinden biri olan Hoten, Bura Han ve askerleri tarafndan ele geirilmitir. Kagar bu slm gzisi hakknda yle demektedir; "eki Hoten beyinin addr. Hoten bu bey sebebi ile altmtr"40. Asl bundan sonradrki Bura Han, Hoteij Uygurlarn slm dinini kabule arm, onlarn byk bir ksm mslman olduklar gibi, bir o kadar da eski Buda dini zerinde kalmlardr.
39 Bura, M.E., ark Trkistan, 182. 40 Kagar, III, s. 378.
178 ZEKER YA KTAPI
slm Mcahidleri Kuca ve Kara ehir nnde; Bura Han bundan sonra dier bir Uygur merkezi olan Kua ehri zerine yrm ve pek fazla bir direnme grmeden burasn ele geirmitir. Hoten ehrinde olduu gibi, burada da halk mchid gziler tarafndan slm dinini kabule arlm ve onlarn ok byk bir ksm kendi istekleri ile mslman olmulardr. Yeni din kabul etmiyen Budistlere hi bir ey yaplmamtr 41 . Byk slm mchidi Bura Han'n; Uygur yurtlarnda nn kesecek, onu durduracak hi bir g yoktu. Allah yolunda kazand bu byk zaferlerden ba gklere deecek kadar ycelen Gzi Mchid, cihad sevabna nail olmak iin byk bir hrs gsteren gaza erleri ile bu defa Kara ehir ve li yolu ile hem de iki koldan Uygur dikutunun zerine yrmtr. Uygurlarla, Satuk Bura Han'm kln erleri arasnda ok etin ve kanl harbler olmu ve nihai zaferi Bura Han ve onun mchid gazileri, yani slm dini kazanmtr. Artk bundan byle yeni yaplan sulh anlamasna gre Uygurlar i ilerinde serbest ve fakat Kara Hanllara bal bir devlet olacaklar ve onlara vergi diyeceklerdi 42 . Asi Trk kabileleri ve bu arada Uygurlara kar yaplan bu harbler ve dini zaferlerin kazanlmasnda Eb Nasr Smni 'ni olu Abd'l-Fettah ok byk yararllklar gstermitir. Bu bakmdan Satuk Bura Han, ona bu mbarek hizmetlerinden dolay "Alp Tekin Gazi" nvan vermi ve bu yiit cihad eri, slm dini ve kfir Trklere kar yaplan
41 Bura, M.E., a.g.e., s. 182. 42 Bura, M.E., a.g.e., s. 183.
gaza ve cihadlarda her zaman onun, tam bir sa kolu olmutur . Satuk Bura Han'n Uygur yurtlarmda, bir biri ardmdan kazand bu parlak zaferler syesinde slm dini Uygurlar arasmda Budizm ve Manihaizme kar ok byk bir stnlk salam, bundan da te Uygurlarn kendi hr iradeleri ile Allahm hidyetini tercih etme yoluda almtr. Bylece Uygur lkeleri, her trl slmi tebli ve ird faaliyetlerine ak bir lke haline gelmiti. Dier taraftan Budizm artk bundan sonra Uygurlar, belki btn -Asyada stnln kaybetmi ve bir daha ayaa kalkamamak zere ok ar bir darbe yemitir. Yeni Uygur slm Destan; Mmfih Bura Han ve onun mcahid gazilerinin Uygurlar'a kar kazandklar parlak zaferler, mslman halkn gnllerinde frtnalar estirmi ve bir ok iire konu olmu ve bu sahada belki yzlerce, binlerce iir sylenilmitir. Mslman Trk halknn ma'eri vicdanndan kopup gelen ve bir "lhi Destan" terennm eden bu iirlerden ne yazk ki pek az bu gnlere kadar gelebilmitir. Bu iirler mslman Kara Hanllarla Uygurlar arasnda geen harblerin ok etin bir o kadar da kanl olduu grlmektedir. Buna sebebte Kara Hanl gazilerinin kendi hem cinsleri olan Uygurlar ok yaman, ok kat bir "kafir" ayn zamanda en iyi "ok atan" kimseler 4 4 olarak grmeleri ve onlardan tahminlerin tesinde nefret etmeleridir. O kadar ki; o devirlere ok yakn bir zamanda yaam olan Kagarl Mahmud'un bile bundan kendini kurtaramad ve aradan on43 Bura, M.E., a.g.e., s. 183. " 44 Kagar, Dvan, (Kilisli), I, s. 101.
180 ZEKER YA KTAPI
larca sene gemi olmasna ramen 45 Uygurlar'n hl eli bayrakl en kat bir dman olduu grlmektedir. Hi phe edilmemelidirki, bu ar dini duygular sebebiyle Kara Hanllar; Uygurlar kmsemiler, bu inadna medeni hem cinslerini kendi Trk camiasnn dnda tutmak iin onlar milliyeti belli olmyan "yabanc" kii anlamnda "Tat" demilerdir 46 . Bununla beraber Kagarinin ok byk bir zevkle kaydettii bu destn iirler bir manada Kara Hanllarn kfir Uygurlar'a kar besledikleri sonu gelmez kin ve nefretin belkide tarihe gemi en arpc ve en ac rnekleridir. Mesel bu iirlerin birinde bir gazi mslman, bir Uygur kahraman ile yapt kln harbini dile getirmi ve yle demitir: " Keldi manga tat Aydm emdi yat Kaka bolup et Seni tiler us bri" 47 Geldi bana gavur bir tat Hemen vurdum ldrdm Paraladm onun etin Kurda kua yem kldm"
Kagar'nin bu Tatlara (Uygurlara) bak as daha sert ve acmaszdr. Ona gre; "Dikeni kknden skmek lzm geldii gibi bu Tatlarn, Uygurlarnda gznden vurmak, yani onlarn iini bitirmek lazm gelir"48. Nitekim o; bu "iini bitirme" bir dier ifde ile Uygur kfirinin kellesini bir vuruta uurma hususunda kaydettii bir baka destn iirinde yle demektedir;
45 Geni bilgi iin bkz. Kagar, Divan, (Kilisli), I, s. 39, II, s. 224, III, s. 279, Kagar bu sayfalarda Uygurlar iin Arapa "ke-fe-re; dinden kma" kknden tremi bir ok kelimeleri kullanm ve bundan hi bir saknca grmemitir Z.K. 46 Kagar, Dvan, (Kilisli), I, s. 39, II, s. 237. * Tat: Uygur demektir. 47 Kagari, Divan, (Kilisli), I, 39. 48 Kagar, Dvn, (Kilisli), II, s. 224.
"Ann n kerdm, in yeme kaurdum, lm otn irdm, ti bolup yz (tri)" 49
Onun iini bitirdim, Arkadan kardm, lm otn (erbet) iirdim, Tiksinerek iti ya.
Yine bu muhtevadaki bir baka destan iirinde byk Trk Edibi, bir Uygur kfirinin, Kara Hanl mchidinin klmayla ldrleceini bildii halde niin kamadn sormu ve mchidin yle dediini kaydetmitir; " Krp nek kamadn, Yamar suyun kemedn, Tavarn samadn Yin seni ar bri" 50 Grnce beni niye kamadn, Yamar suyun gemedin, Maln verip ban niye semedin Artk yesin seni srtlanlar.
Btn bunlar Kara Hanllarla balayan bu dini mcadelenin ne kadar sert ve kanl getiini ortaya koymaktadr. slm Dininin, ilh hidayet cokusuna kendini kaptranlar, ne yazk ki Uygurlar hem de ok haksz olarak belki en sert kfirler olarak grmler ve onlara ok sert ve bir o kadar da insafsz davranmlardr. Nitekim bu konudaki bir dier iirde Uygurlar zerine yaplan bu akmlar ok kanl bir ekilde dile getirilmi ve yle denilmitir: Bekem urup atlaka Uygurdaki tatlaka Ugri yavuz itlaka Kular gibi utumuz 51 Atlara gem vurduk ya Uygurlar srdk ya O itlere erdik ya Kular gibi utuk biz.
Hadd-i ztnda bunlar, Uygurlarn hem de hi hak etmedikleri eylerdi. Onlar, kendi devirlerinde medeni Trk dnyasnn en nemli temsilcileri olduklar gibi, Uygur Ka49 Kagar, Dvn, (Kilisli), I, s. 48. 50 Kagar, Dvn, (Kilisli), I, s. 75. 51 Kagari, Divan, (Atalay), I, s. 483.
182 ZEKER YA KTAPI
anlar da btn dinlere kar her zaman byk bir hogr ve dini tolerans gstermilerdir. Ne varki Mani ve Budist rahiplerinin sm Dini ve btn mslmanlara kar yar militan bir tavr sergilemeleri, dier taraftan mslman mcahidlerin gnlnden, bir alayan gibi coup gelen dini duygular ve o devirlerde kfir Trklere kar giriilen dini cihad ve kazanlan parlak zaferler insanlar o kadar heyecanlandryorduk^ bunu ifde etmek mmkn deildi. Bunun pek tabi bir neticesi olarak kollektif dini heyecan ve halk muhayyelesini bir kere daha harekete geirmi ve bunun neticesinde bir ok halk iiri ve trkleri vcda gelmitir. Fakat bu iirlerden ancak, denizden bir damla misli sdece Kagari'nin kaydettii bir ka drtln dmda hi bir iir ve destn kahramanlklar bize kadar ulamamtr. Ne yazk ki Uygur slm Destan" bylece, kendiliinden yok olup gitmitir. Musa Bura Han Uygur Yurtlarnda; Turfan Uygurlar ile Kara Hanllar arasnda balayan bu dini mcadele daha sonraki yllarda btn iddetiyle devam etmi ve en sonunda zafer slmn olmutur. Satuk Bura Han, mr at srtnda, harb meydanlarnda ve smr boylarnda, kfir Trkler'e, Hayr! "Uygurlar"& kar gaza ve cihadla geen bu gzi hkmdar, 959 ylnda vefaat etmi ve yerine olu Musa b. Abd'l-Kerim Bayta gemitir. Kaynaklarda onun ad bir saltanat unvan olarak Musa Tonk ilik Han veya Musa Bura Kara Han eklinde gemektedir
M
Yeni Kara Hanl Hakan bu meselede, babas merhumdan hi de geri deildi. Zaten o, ilk genlik yllarndan itibaren bu kudsi hizmette babasnn yannda yerini alm, onunla be52 Pritsak, O., Krahanllar, A., VI, s. 253.
raber kfir Trkler ve Uygarlara kar yaplan bu gaza ve cihadlara katlm ve parlak klnc ile slmn karsna kanlara malubiyetin, en ar acsn tattrmtr. Dier taraftan, Satuk Bura Han'n olgun yata vefaat etmesi, Budist Uygur Kaanlartna dini manada hesaplamalar iin de iyi bir frsat olmutur. Budizm'in slm karsnda urad hezimet ve ac yenilginin giderilmesi, Uygur Kaanlarnn (dikut) eski itibarlarn kazanmalar, ayrca Budist rahiplerinin yzlerinin glmesi gerekiyordu. yle tahmin ediyoruz ki Uygur Kaanlar'nm mslman Kara Hanllara kar yeni bir tavr alma ve bakaldrmalarnda, Uygur saray evrelerinde etkin bir yeri olan Budist rahiplerinin ok ayr bir yeri olmutur. Kara Hanl slm Ordusu ve Hoten Seferi; Belki de onlarn bu tahrikleri sebebiyle Uygur dikut'u ve Uygurlar, Satuk Bura Han'la (anlama gerei olan) ballklarndan vazgetikleri gibi, Kara Hanllara da bakaldrmalardr. Yeni ayaklanmann asl merkezi Hoten ehri ve buradaki Uygurlard. Sonralar bu isyana Uygur dikut'u da katlm dier bir ifade ile slmla, Budizm bir devlet dini olmalar itibar ile bir kere daha kar karya gelmitir. syann ana sebebi, siysi olmaktan te, phesiz din idi. Musa Bura Han bu mcadelede daha enerjik davranm, ksa zamanda iki byk ordu hazrlanm ve si Uygurlarn "Hayr!" "Budizm Ruhbanlarnn karsna dikilmi ve Hoten zerine yrmtr (971 Hoten Beyi'nin bu cihad erlerinin karsnda durabilmesi mmkn deildi. Kara Hanl Cihad Ordularnn zellikleri; Bu arada hemen unu ifde edelimki, Kara Hanl Ordular, sdece gaza ve cihd etmek iin hazrlanyorlard. On53 Taal, A., Hoten, TDVA., XVIII, s. 251, Bura, M.E., a.g.e., s. 183.
184 ZEKER YA KTAPI
larn bir tek gyesi vard. O da "ily- kelimetullah-Allahn dinini yce kmak" slm dinini yaymak ve yer yznde ilh irdeyi hkim klmakt. Yoksa onlarn maksad; Mslman Araplarn zellikle Emevler devrinde Orta-Asya fetihlerinde de rnei sk sk grld gibi, Arap askerlerini Trk yurtlarnda bir apulcular ordusu gibi kullanarak yerli halkn elinde avucunda ne varsa almak, zorbalkla byk servet ve zenginlikler elde etmek ve asker vlilerin kendi lkelerine deve ykleri servetlerle dnmek deildi 5 4 . Bu bakmdan gerek "kfir Trkler" ve gerekse "Budist Uy gurlar "a kar gaza ve cihd seferlerine kan bu "Kara Hanl Ordular" sdece yaln kln mslman askerlerden ibret deildi. Bu mchid gzilere elik etmek zere bir ok "Seyyidler", byk "slm Alimleri", gnl erleri ve slmm sevdallar olan "Ribat ehli" katlyordu 55 . Yine bu orduda, toplu ekilde mslman olanlar, yine toplu bir ekilde "snnet ameliyesini" yapmak zere yeteri kadar ehil "Snneti "lerde bulunuyordu. Bu bakmdan byle bir ordunun "Emevi" ve "Abbsler" de dhil, slm tarihinde bir ei ve benzerini bulmamz mmkn deildir. Bu kiiler; mchid gziler tarafndan bir ehir ele geirildikten sonra derhal ie koyulur ve ar gibi alrlard. Bylece o ehirde ba dndrc bir "slmlatrma hareketi" de balam olurdu. Ele geirilen bu ehirlerde; bir taraftan yeni, yeni bir ok cami ve mescidler yapld gibi, yeni mhtediler tenvir edilir ve onlar gerek bir mslman olurdu. Mslman olanlar "snnet" edilirdi. Hatta baz hallerde ya
54 Bura, M.E., a.g.e., s. 204. 55 Kitap, Z., Trkistan'n Araplar Tarafndan Fethi, s. 55, 56, 114, 115.
TURFAN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET 19 i
ilerlemi insanlarn ilk anda mslman olmaktan deil "snnet olmaktan" ekindikleri ve bunun iin kendilerine snacak bir yer, bir kimse aradklar olurdu. Nitekim elMervezi bu harblerin birinde snnet olma korkusundan dolay mslman olmaktan ekinen bir ok Uygurun Basmtl Beyine sndklarn bildirmektedir^^. Ne varki Kara Hanllar devrinde yeni mhtedi ve mslmanlara byk ilgi gsterilirdi. Gnl smscak iman atei ile dop-dolu, bu nur yzl insanlar vastasyla mslman olanlar, bir anda kendilerini slmn ilh cezbesine kaptrr, koyu bir mmin olur ve bundan, ayr manevi bir zevk duyard. Bu kara sevdal insanlarn slm namna yapmyacaklar yoktu. Buda ve Mani putlarn kranlar, hatta onlarn stne pisleyenler ite bu iman erbetiyle yeni bir slm neesi yaayan ve deta serho olan bu insanlard. Hoten'in Bir slm ehri Olmas; Musa Kara Bura Han, Hoteni bu ekilde ve ikinci defa ele geirdikten sonra bu tarihi ehirde yeni kkl bir slamlatrma kampanyas daha balatmtr. Bu kampanyann en byk adam, ayn zamanda byk mbeir, byk lim, byk gnl adam Eb'l-Hasan Muhammed b. Sfyn elKelimti idi 5 7 . Gerekte el-Keliml, slmn ilh cezbesine kendini kaptrm, muhteem bir gnl adam, bir irfan eri idi. O, Orta-Asya Trklnn slma girmelerinde, nerede ise bir
56 el-Mervezi, s. 7, Ne yazk ki, Emevler devrinde Trk yurtlarnda, yerli halkn bu zafiyetinden yararlanmak isteyen Arap valileri, mslman olmak isteyen, Trklerden nce "snnet olmalarn" daha sonra Kuran- Kerim srelerini ezberlemelerini art kotuklar iin bir ok Trk, mslman olmamlardr. Araplar bu manasz uygulamalarnda o kadar ileri gitmilerdirki "snnet" olan ve Kuran srelerini ezberleyen mslman Trklere bu defa "vergiyi bahane etmiler ve onlara gayr-i mslim gz ile bakmlardr. Geni bilgi iin bkz. Kitap, Z., Orta Asyada slmiyetin Yayl, s. 253, 310, 311. 57 Pritsak, O., a.g.mk., A VI, s. 253.
186 ZEKER YA KTAPI
Peygamber kadar baarl olmu ve Onun ilh tebli ve iradlar sonu milyonlarca Trk mslman olmutu. imdi bu byk Trk gnl adam Hoten'e geliyordu. O, sadece Hotende deil ulaabildii kadar ile btn Uygur Yurtlarnda slm dinini yayacakt. Her ne kadar temel kaynaklarda onun, bata Hoten ehri olmak zere Uygur yurtlarnda gerekletirdii bu baarl slmlatrma kampanyas hakknda yeteri kadar rivyet yoksada el-Kelimt'nin Uygur yurtlarnda, ok baarl bir slmlatrma kampanyas yrtt ve onun bu ilh tebli ve irdlar sonucu, yz binlerce Uygur Trk'nn mslman olduunda, hi kimsenin en ufak bir phesi olmamaldr. Artk Hoten bundan byle bir slm yurdu olacakt. Alp Tekin Gazinin Mnlak Seferi; Dier taraftan O; Alp Tekin Gzi, merhum babasnn cihad arkadan ise, asl ili vadisindeki si Uygurlar zerine gndermitir. Alp Tekin Gazi, yeni cihad erleri ile li vdisinin kuzeyinde ve Uygur isyannn asl merkezi byk bir Uygur ehri, ayn zamandakendisine bal bir ok ky ve kasabalar olan Mnlak (Bugnk Gola vilayeti) ehrine yrm ve asi Uygurlara bir avu cihad arkada ile ok ar bir darbe indirmitir . O, bu gzel ehiri ele geirmekle kalmam, asi Uygurlar buralardan srp kard gibi buralardaki Buda mabedlerine el koymu, yar ilh olan Buda heykellerini vurup krmtr. Hatta baz askerler daha da ileri gitmiler o putlar zerine pislemekten bile geri kalmamlardr. Alp Tekin Gazi dier taraftan buraya nemli miktarda
CO
58 Bangolu, T., Uygurlar ve Uygurca zerine, Trk Dili Aratrmalar Yll, Ankara, 1988, s. 105.
mslman Trk halkn yerletirmi ve buras onun ald bu kkl tedbirler syesinde bir Mslman Trk ehri hline gelmitir 59 . Alp Tekin Gazi'nin Uygur Budistliinin nemli merkezlerinden biri olan Mnlak zerine yrmesi, Uygurlar il yavrusu gibi datlmas, hatta buradaki byk Buda mabedinin yklmas, mcahid gazilerin Allah yolunda gsterdikleri stn kahramanlklar mslmanlarn hamsi gayret ve yiitlik duygularn bir kere daha coturmu "Hayr!" Uygur slm Destan"nn yeni altn sayfalar yazlm ve bunun ilh nameleri olmak zere birok iirler sylenilmitir. Mnlak Destannn iirleri; Deerli Trk limi Kagari, ne ilgintir ki bu iirlerden bazlarn mehur divann da kaydetmi ve o gnlerin kfr iman, dalalet ve hidayet mcadelesi hakknda bizlere coku dolu fikirler vermitir. Alp Tekin Gazi ve cihad arkadalarnn Mnlak seferini dile getiren bu iirlerin birinde yle denilmektedir: " Kemi ide oldurup, la suyun ketimuz Uygur taba balanp, Mnlak ilin atmz." 60 "Gemi iine dolduk biz li suyun getik biz. Uygurlara vardkta, Mnlak ilin atk biz."
Mnlak iline bu ekilde dalan mchid gziler nce dmanlarn ypratmak, sonra da kesin bir darbe indirmek iin Kagar'ye gre ok yaman harb taktikleri uygulamlardr. Onlar zaman zaman gece basknlar dzenlemiler, gerektiinde pusu kurmular ve neticede onlarn, hem atlarn ve hem de askerlerini klmtan
59 Bura, M. Emin, a.g.e., s. 184-184. 60 Kagari, Divan, (Atalay), III, s.235.
188 ZEKER YA KTAPI
geirmilerdir. Nitekim Kagar, Mtnlak askerlerinin iine dt bu feci durumu dile getiren destn bir iirinde bize yle demektedir; "Tnle bile bastmz, Teme yanak pustmz. Kesmelerin kestimiz, Mnlak erin bitimz." 61 "Geceleyin bastk biz, Her yere pusu kurduk biz. Peremlerini keserek, Mnlak erleri bitik biz."
Kara Hanl gzileri bunlarla da yetinmemilerdir. Mtnlak askerlerine artc hcumlar yapmlardr. Mchid gziler nce atlarnn kuyruklarn dmlemiler, sonra da Allaha snp "Allah!" "Allah!" diyerek dman zerine yrmlerdir. Yldrm hzyla dmana saldran gziler, dman aldatmak iin sratle geri ekilmiler, zavall bir zafer midiyle pelerine taklan Mtnlak askerlerinin, bu defa n bir geri dn ve kuatma hareketiyle ilerini bitirmilerdir. Bunlar Kara Hanl askerlerinin harb sanatnda ne kadar mhir ve disiplinli olduklarn gstermektedir. Onlarn yldrmlar andran bu cengverliklerini aklayan Kagar bize u iiri nakletmektedir;
Kudruk kat tdmz Tengri k dmz, Kemip at tegdimiz, Aldap yana katmz 6 2 . Atlarn kuyruun ddk biz, Tanry ok dk biz, Gem takarak atlar zerlerine srdkte, Aldatarak onlar ite byle katk biz.
Yine bu harblerde mslman gazilerin, Uygur Budist mabedi ve bu mabedlerde bulunan putlara kar takndklar amansz tavr ve onlarn; mcessem bir "mani tevhid" rnei gstererek, o yar ilah saylan Buda putlar zerine fkelerinden pisledikleri bir iir, "Hayr!" bir iman cokusu
61 Kagar, Divan, (Atalay), I, s. 434. 62 Kagar, Divn, (Atalay), I, s. 472.
hlinde ifade edilmitir. Nitekim Kagarinin bu konuda kaydettii bir iirde aynen yle denilmektedir: " Kelengizley aklmz, "Seller gibi aktk biz, Kentler ze ktmz. ehirlere daldk biz. Feran evin yktmz, Put evini yktkta, 63 Burkan ze stmz." Burkan stne stk biz." Ne varki Kara Hanl cihad erlerinin Buda putlarna kar yaptklar bu "i" bir kabalk olarak grlmemelidir. Belki de Kagar bu garib duruma bir aklk getirme ihtiyac duymu olmalki, bize bu konuda yle demektedir; "Bu dettir" Mslmanlar ne zaman kfir memleketlerinde zafer kazanrlarsa putlar tahkir iin onlarn bana ederlerdi"64. yle ya onlar "taplacak" eyler deil, "slacak" eylerdi. Urak Aknclar Kara Hanllarla Uygurlar Karsnda; Kara Hanllarn s Uygurlara kar li suyunun Kuzey kesimlerinde yaptklar bu gaza ve cihadlara mslman Urak akmclarda katlm, bu harblerin zaferle bitmesinde onlara yardmc olmulardr 65 . Kagar, bu kimli harbleri dile getiren ve "Uygur Destan"na ait olan bir iirinde yle demektedir;
* Burkan: Buda heykellerine verilen isimdir. Barthold, W., a.g.e., s. 122. 63 Kagari, Divan, I, s. 344, Bunlar bizim Kagar'nin divanndan ok gzel bir talih eseri bulup kaydettiimiz, stelik ayn vezin ve kfiye ile drtlkler hlinde yazlm iirlerdir. Burada, bu iirlerden ancak drt, be ktas kaydedilmitir. Bu iirler bile bizim sk, sk vurguladmz gibi "Uygur slm Destan"hin bir gerek olduunu, o devirlerde olutuunu ve Kagar zamannda btn canll ile dilden dile, ilden ile, dolatn ve halkn maeri, vicdannda yaadn ortaya koymaktadr. Ne varki Kagar'nin dnda bu byk " Uygur slm Destan"ndan bize fazla bir ey intikal etmemitir. Ne yazk ki o devrin dier bir Trk limi, ayn zamanda byk devlet adam Yusuf Has Hcib dahi Kudatgu Bitik adndaki eserinde buna seyirci kalm, bir iki kk iretin dnda bize hi bir bilgi vermemitir Z.K. 64 Kagar, Divn, (Kilisli), I, s. 288. 65 Bangolu, T., a.g.mk., s. 93.
190 ZEKER YA KTAPI
"Ad kzl bayrak, Ykseldi l bayrak, Tod kara toprak, Gklere ad kara toprak, Yet kelip Urak, Bize kotu geldi Urak, 66 Tokp ann ketimiz" Vuruarak geciktik biz". Gerekte Basml, iil gibi ok nemli Trk boylarndan biri olan Urakla^7 temiz, mert, ayn zamanda cesur insanlard. Topraklar orak ve verimsizdi. Buna ramen ok cmert davranrlard. Onlarda, Kara Hanllarn balattklar slmlarma kampanyas sonucu oktan mslman olmular ve Kara Hanl cihd erlerinin yannda yerlerini almlard. Harb meydanlarn kasp kavuran bu Urak aknclar idi. Nitekim Kagar onlarn bu medeni ve yksek karakterlerini dile getiren yine destn bir iirinde yle demektedir; "Urak eri trak, Yimi ann olak, Sti ze sarak, Yiri tak alak" 68 . Askeri ok cesur Urak, Onun yedii olak, St kabnn yannda tas, Yerleri olduka orak.
Alp Tekin Gazinin Kinknt ve Kocu'ya Girii; Fakat Uygurlar uslanlacak gibi deillerdi. Bu defa Kinket (Karaehir) ve Kou ehirleri Kara Hanllara kar ayaklanmt. Musa Bura Han, tekrar iyi bir ordu hazrlam ve Alp Tekin Gazi komutasndaki bu cihad erlerini Kinket'teki asi Uygurlar zerine sevketmitir(958). Bu ehir Kue'nin kuzey dousunda ve Uygur snrnda bir ehirdir^. Alp Tekin Gazi, Kinket'e geldi. Pek fazla bir direni gstermeden bu gzel ehri ele geirdi. Mnlakta olduu gibi, buradaki
66 67 68 69 Kagar, Divn, (Atalay), III, s. 183. Kagar, Divn, (Atalay), I, s. 28. Bangolu, T., a.g.mk., s. 93. Kagar, Divn, (Kilisli), III, s. 268.
Budist mabedlerine de el konuldu. Buda heykelleri krld ve Kinket ksa zamanda bir slm ehri hline geldi 70 . Kagarinin u beyitleri, belkide bu harblerde varlk gsteren gazi kahramanlar iin sylenmi olmalardr. Nitekim bu kanl harblerde, harb meydanlarn naralar ile dolduran bir cihad eri yle haykrmtr; " Krk at kemielim, Kalkan sng kuanalm Kaynap yana yumusalm, Kat ya yuvlsun." 71 "Nara atarak at srelim, Kln kalkan cenk edelim. iddetle dman vuralm, O sert dman kahrolsun.
Asi Uygur dikutlart'mn asl merkezi Kou idi. Daha sonra bu byk Gazi Komutan, Kou zerine yrd. Asl byk sava burada olacakt. Zira Kinket'te tutunamayan Uygur dikutu son olarak Kou'ya ekilmiti. Uygur dikut'u burada da Alp Tekin Gazinin karsnda pek fazla tutunamam bu defa Tanr Dalarnn Kuzey eteklerinden bir yol bularak Be Balk'a yani Uygur devletinin yazlk bakentine snmtr 72 . Uygurlarla mslman Kara Hanl askerleri arasnda, burada da ok kanl savalar olmutur. Mcahid gazilerin klnlar bu harblerde savrulan insanlarn kuruyan kanlar yznde artk knlarna bir trl girmiyordu. Nitekim Kagar'nin kaydettii bir iirde bu meum durum u ekilde dile getirilmitir; "Eren Alp olutular, Kangrp kzin baktlar Kamu tolunun taktlar, Kl knga gcn sd." 73 Yiitler artlar, Kzgn gzle baktlar Btn silahlarla arptlar Kl knna artk g sd.
70 71 72 73
Bura, M.E., a.g.e., s. 183. Kagar, Divan, (Atalay), I, s. 368. Bura, M.E., a.g.e., s. 183. Kagari, Divan, I, s. 183-359.
192 ZEKER YA KTAPI
Kou bu ekilde ilk defa btn kaplarn mslman gazilere am oluyordu. Haddizatnda bura da malup olan Uygur dikutu deil, Budizm idi. Uygur bakenti, her trl slmi tebli ve irad faaliyetlerine artk ak bir ehir haline gelmiti. Alp-Tekin Gazinin, Kouda da slm dininin yaylmas iin, yeni yeni birok tedbirler alm olduu da gz ard edilmemelidir. Alp Tekin Gazi'nin ehid Olmas; Alp Tekin Gazi, s Uygur dikutunun peini brakmak niyetinde deildi. O, buradan hareket ederek derhal BeBalk'a yani Budizmin asl merkezine yrmtr. Ne varki Uygur dikutu, Be-Balk'a giden yoldaki geitleri oktan tuttuu gibi uygun yerlere de askeri birlikler yerletirmitir. Bu bakmdan Mcahid Gazi ve askerlerinin ilerlemesi mmkn olmuyordu. Dier taraftan Tanr Dalarnn eteindeki bu dalk vadiler de ok kanl harbler olmu ve bu harblerin birinde, slm sancan Uygur ehirlerinde dalgalandran bu Gazi komutan, Uygur slm destannn kahraman ehid dm ve iman kadar yce olan Nensin Da eteklerinde topraa verilmitir 7 4 . Daha sonra mslman halk buraya "Alp Goca" adn vermi ve -Asyann nemli dini ziyret yerlerinden biri olmutur. Bu, Kara Hanl askerleri iin tam bir felaketti. Bu ar yenilgiden sonra, Budist Uygur dikutlar her ne kadar Kou ve Kinket ehirlerini tekrar ele geirmilerse de, bu sadece siyasi bir gsteri idi. Bu harblerden sonra Uygur ehirlerinde Budizmin gerekten de beli krlm o, eski parlak gnleri bir daha geri gelmemek zere kaybolup gitmitir. Artk bundan
74 Bura, M.E., a.g.e., s. 184.
sonra Uygur ehirleri ve yerli halk arasnda slmiyet yeni bir hamle gc kazanm ve sratle yaylmaya balamtr. Uygur slm Destanndan Manzaralar; Mmfih Kara Hanllarla Uygurlar arasnda cereyan eden bu gaza ve cihad harbleri, yukarda da ifde edildii gibi, mslman Trk halknn maeri vicdannda derin tesirler brakm ve onlar imani bir coku hlinde, kendi barlarndan kopup gelen bu duygular, harbe katlan gazilerin azmdan bir lh uultu hlinde ifde edilmitir. Bunlar "Uygur slm Destan "ndan manzaralardr. Uygurlar arasnda slm hidayet frtnasnn, bir kasrga hlinde estii bu devirlere, en yakn bir dnemde yaam olan byk Kara Hanl Trk limi Kagarlt Mahmud, Trk dili ve yaayan Trk kltrnn deta lmsz bir hazinesi olan mehur Divrimda bu iirlerden ok, ok az bir ksmn zikretmi bylece, Uygur slm Destan mn tamamen yok olup gitmesini nlemitir . Bu iirlerin birinde bir mchid gazinin dmana yapt ilahi savlet u ekilde dile getirilmitir; "pkem gelip ogradm, Arslanlayc kkredim. Alpler basn toradm, Emeli beni kim tutar.," 75 fkelendim saldrdm, Arslanlar gibi kkredim. Yiitler ban doradm, Artk beni kim tutar.
*
Yine ayn manada ki bir iirde bir dier gazi, cihad eri, kendi kahramanlklarn dile getirirken yle haykrmtr:
* Onlarn torunlar olan bugnk Uygur Vatanperverleri, Kagarl Mahmud ve bizim bu almalarmzdan da yararlanarak Uygur slm destann bir edeb eser olarak yeniden yazmaldrlar Z.K. 75 Kagari, Divan, (Atalay), I, s. 344.
194 ZEKER YA KTAPI "Tok ire urtm, Ulu birle kartm, Tkz atn yartm, Aydm emdi; Al Utar!" 7 6 Savalarda arptm, Yiitlerle vurutum Aln ak atm koturdum, Dedim oku atarken (buda sana) Ey Utar
Kara Hanllarn kfir Trkler ve Uygurlarla yaptklar bu harblerde kan gvdeyi gtryordu. Bu meum durum iirlerde yle dile getirilmitir: "Telim balar yuvaladmat, Ya andan yavaldmat, Kucu ann keveldimet, Kln knga kn sd." 77 Bir ok balar vuruldu, Dman gc krld, Kuvvetleri savruldu, Kln kna zor girdi.
Bu iirler, yukarda da ifde edildii gibi, Kara Hanllarla Uygurlar arasnda cereyan eden din gaza ve cihadlarm ne kadar sert ve iddetli getiini gstermektedir. Budizmin kokumu retilerini mdafaa etmek iin mslman Kara Hanl Gazilerinin karsna kan ve koyu bir Budist olan bu inat, zorba Uygur dikut'lan, yeni bir iman cokusu ile harb meydanlarm dolduran bu gzilerin akrdayan parlak klnlar ve ufuklar dolduran "Allh Ekber!" naralar ile eriyip gitmilerdir. Bu harblerde, mslman gaziler, kfir Uygarlara harb meydanlarnda ylesine ar hcum etmiler, ylesine iddetli darbeler indirmilerdirki o, zavall Uygurlarn kan oluk oluk akm, Gzilerin klnlarnn az ktelmi ve zerinde kuruyan kanlar dolaysyla artk knna giremez bir hale gelmitir. Bunun slam namna bir vahet olarak kabul edilmemesi gerekmektedir. Zira bylesine kanl mcdeleler olmasayd, Uygurlar arasnda ok gl bir devlet din olan Budizmin, -Asya ve btn Uygur yurtlarndan koulmas
76 Kagari, Divan, (Atalay), I, s. 368. 77 Kagari, Divan, (Atalay), I, s. 397.
ve buralarn slm hidyet nuru ile aydnlanmas zaten mmkn olmazd. Kara Hanl-Uygur Harblerinit Deerlendirilmesi; lk bakta ok kanl gibi grnen bu olaylarn, haddi zatnda Uygurlarn yarnlara giden yolda ok byk bir nemi vardr. Bylece Budizmin tortu niteliindeki retileri ile gnlleri bir kere daha kararm olan zavall Uygurlar; bir ilhi hidyet meclisinde, mslman Trk varl ile birlemi btnlemi ve Trklk camiasnn en medeni bir unsuru haline gelmilerdir. Aksi halde Uygurlar; Bulgar ve Macar Trkleri gibi slmiyetin dnda kalacaklar, Trklklerini kaybederek karmza bugnk Tibetliler gibi dejenere bir Trk kavmi olarak kacak ve Budizm -Asyann yegne dini olarak kalacakt. Ne varki baz tarihilerimiz, Kara Hanllarla Uygurlar arasnda cereyan eden bu ba dndrc kanl harbler, zellikle Kara Hanllarn hi bir dnyevi gye gzetmeksizin, mesel ganimet almak ve servet sahibi olmak gibi, sdece ve yalnz slm dininin Uygurlar arasnda yaylmas iin gsterdikleri bu samimi gayretleri, maksadnn dnda yorumlamlar ve dolaysyla bu byk iman hareketini saptrmaya almlardr. Onlara gre gya; "Kara Hanllar da eskiden Budist olduklar iin, Uygur Kaanlarnn bu ilk hamlede onlarn karsna kmadklarn, fakat onlarn kesin olarak mslman olmalarndan sonra artk onlardan midlerini kestikleri ve karlarna dikildiklerini" yazmlar ve dolaysyla "Yazk oldu Budizme!" demek istemilerdir 78 . Ayrca Kara Hanllarn daha nce Uygurlar gibi klli manada Budizmi kabul ettikleri
78 Abdurrahman, V., Trkler; (a.g.mak), II, s. 242.
198 ZEKER YA KTAPI
hakknda elimizde hibir delil ve belgede yoktur. Bundan te Kara Hanllar, bir alayan halinde slma komular Uygurlar gibi dier Trk boylarnn, slm hidyet sanca tnda toplanmalarnda birinci derecede messir bir g mulardr 7 9 .
da ve alol-
Dier taraftan Kara Hanl Gazilerinin bitmez bir ak ve tkenmez bir cihad ruhu ile Uygur yurtlarna girmeleri, Budist Uygur Kaanlarnn tesirlerini azaltmalar, phesiz Uygur Trklerine, Allahm hidyetine giden yolu am ve kendi hr irdeleri ile slm dinini tercih etmelerini salamtr. Kara Hanltlarla arpan Uygur Kaanlar Kimlerdir; Buraya kadar olan aklamalarmzda, Trk yurtlarnda Budizmin koruyuculuuna soyunan Turfan Uygur Kaanlar ile, yine Trk yurtlarnda slm dininin asl temsilcileri olan Kara Hanl Hakanlar arasmdaki kanl dini mcadeleler zerinde durulmu ve Uygur yurtlarndaki bu kkl slm inklb hakknda geni bilgiler verilmitir. Ne varki burada karmza iki byk mesele kmaktadr. Bunlardan birincisi Kara Hanl Hakanlar ile byle kyasya dini bir mcadeleye girien Uygur Kaanlnn kimlikler olduu, ikincisi ise; bu sralarda yani 981 ylnda Uygur yurtlarn ziyaret eden Song Hanedanl (960-1279) elisi, VVangYande 'nin durumudur. Gerekte, Kara Hanllarla byle, kyasya etin ve dini mcadelelere girien Uygur dikutlar hakkndaki skntlarmz hl devam etmektedir. Zira, bu Uygur Kaanlarnn kimlii, onlarn siysi ve sosyal faaliyetleri hakknda, imdilik fazla bir ey sylememiz mmkn deildir.
79 Kitap, Z., Trk Boylar Arasnda slm Hidyet Frtnas, s. 205 vd.
Esasen Uygur siys tarih otoriteleri; deil, "Kara Hanl Uygur slm Destan ", Turfan Uygur Kaanlarnn ilk bir ka mstesna, genellikle Turfan Uygurlarnn siysi tarihi hakknda dahi fazla bir bilgi vermemilerdir. Yine onlar Kara Hanllarla Uygurlar arasndaki bu dini gerginlik ve Uygurlarn mukadderatn deitiren bu kanl savalar hakknda pek fazla bir ey sylemedikleri gibi, bundan daha da acs, onlarn bir ounun bu "byk oluumdan " henz haberdar olmadklar grlmektedir. Onlarm bu konularda bir tek mazeretleri vardr. O da, yle tahmin ediyoruzki in yllklarnda, bu devir Uygur Kaanlar ve hele hele, onlarn Kara Hanllarla yaptklar din sava ve gazalar hakknda yeteri kadar bilgi verilmemi olmasdr. inli Seyyah Wang Yande Yantlmyor mu? Mmfih madalyonun bir de dier yn vardr. O da, inli Seyyah Wang Yande 'dir. Bilindii gibi Wang Yande, 981 ylnda Song Hanedanlnn zel bir temsilcisi olarak Uygur yurtlarna yani Kou'ya gelmi ve daha sonra Be Balkta Uygur Kaan Arslan Han tarafndan karlanm ve erefine ok muhteem, byk ziyfetler verilmitir. Bundan nceki sayfalarda ok daha ayrntl bir ekilde zerinde durulduu gibi inli seyyah, Uygur yurtlarnda tam be sene (985) kalm ve Uygur Kaanlarndan byk iltifatlar grmtr. Ne ilgintirki daha sonra onun bize intikal eden gezi notlarnda; Uygur yurtlarndaki bu ba dndrc gelimeler yani "Uygur slm Destan"ndan tek bir kelime ile bahsedilmedii gibi, Uygur Kaanlar ile Kara Hanllar arasndaki bu din mcadele ve kanl savalar hakknda da hi bir bilgi verilmemitir.
'j
198 ZEKERYA KT API
Oysa, bizim bundan nceki sayfalarda yaptmz ok geni aklamalarmzdan da anlalaca gibi, Wang Yande 'nin bu ziyretinden hem de seneler nce, bu sonu gelmez dini mcadele ve kanl savalar sebebiyle Kou, Be Balk, Hoten vs. gibi daha bir ok Uygur ehirleri Gazi Kara Hanl Hakanlarnn hakimiyeti altna girdii ve buralarda slm dini gl bir varlk hline geldii gibi, Uygur Kaanlda i ilerinde serbest Kara Hanllara bal bir nevi "vassal bir devlet" hline gelmitir. Oysa konunun bundan daha da ilgin bir yn daha vardr. Bilindii gibi, inli eli Wang Yande, Arslan Han zamannda Uygur Yurtlarna gelmiti (981). Bize gre Arslan Han, en bedbaht Uygur Kaanlarndan birisi idi. Onun btn mr, ada Kara Hanl Kaanlar ile harb meydanlarnda ok kanl bir mcdele iinde gemitir. Bu cmleden olmak zere o; nce Musa Bura Kara Han 'n Kou ve Be-Balk ehrine yapt aknlar nlemeye almtr. Musa Bura Han lnce (982) bu defa, Arslan Han 'n karsna Harun Bura Han dikilmi ve lnceye kadar (992) Arslan Han 'a kan kusturmu, Hoten de dhil btn Uygur ehirlerini elinden almtr. Uygur Yurtlarn bylesine byk bir kan ve ate kasrgasnn sard bell bir dnemde, inli Seyyah Wang Yande 'nin Uygur yurtlarna gelmesi Kou'ya uramas ve Be Balk'ta Arslan Han tarafndan kabul edilmesi ve bir eli yada, bir eli bada tam be sene buralarda gezip dolamas ve btn bu ba dndrc olaylara sessiz kalmas, ite bu mmkn deildir. Bu durum Wang Yande ve onun gezi notlar ile byk bir eliki veya tenkuz tekil etmektedir. Uygur siys tarihileri konunun bu elikili ynlerini mutlaka aydnlatmak mecburiyetindedirler.
Uygur dikutlar ve Kara Hanl Kaanlar; Musa Bura Kara Han; Uygurlar arasnda slm dininin yaylmasnda ok byk hizmetleri olan bu dindar mchid, gazi hkmdar vefat ettikten sonra onun yerine kardei Harun Bura Han, bu geni Kara Hanl mlknn bana gemi ve "Bura" nvann almtr (982) 8 0 . Harun Bura Han 'da dier Kara Hanl Hakanlar gibi, slm hidyet sancan Uygurlar ve -Asya'da dalgalandran ok byk bir slm mchidi idi. Ne varki bu sralarda Turfan Uygurlarnn banda koyu bir Budist olan ve ayn zamanda inli seyyh Wang Yandeyi hemde, Be Balk'ta ok atafatl bir mersimle kabul eden Arslan Han bulunuyordu (981) 81 . Yine Wang Yande 'den rendiimize gre bu Arslan Han dneminde Budizm; Turfan Uygurlar arasnda altn devrini yayor ve Uygur halk yeni yeni Budist mabedleri yapmak iin elinde avucunda ne varsa sarfediyordu. Wang Yande bu Uygurlarn arasmda bulunmaktan ok mutlu idi. Bata Arslan Han olmak zere ondan sonra gelen zayf irdeli Uygur Hanlar, slm dininin verdii yeni bir heyecan ve kollektif bir iman cokusu ile bir arslan haline gelmi, ayrca lm hor, hakir gren, herbiri ehidlik kanatlar ile cennete umak iin rpnp duran bu yeni Kara Hanl cihd erlerinin karsnda pek fazla ciddi bir varlk gsterememilerdir. Harun Bura Han (l. 992) hanedan ilesinin dier Hakanlar gibi iyi bir cihad eri idi. mr cihad meyydanlarnda at koturmakla gemiti. Bu sralarda Uygur dikutu Arslan
80 Bura, M.E., a.g.e., s. 184. 81 izgi, in Elisi Wang Yen-te'nin Uygur Seyahatnmesi, s. 65.
200 ZEKERYA KT API
Han, Kara Hanllarn itaatinden km grnyordu. Bu bakmdan yeni Hakan, iyi bir cihad ordusu hazrlam ve bu gl ordu ile koyu bir Budist olan ada Uygur dikutu Arslan Han zerine yrm ve onu kesin bir ekilde itaat altna almtr (990) 8 2 . Artk bundan sonra; hi bir Uygur Han veya kabile beyi itaat dnda kalmad " 8 3 . Bylece sm hidayet yolunun in'e kadar uzanan kaps da alm oluyordu. Hoten Ayaklanmast; Dou Trkistan Uygurlar arasndaki slm gelimeler daha sonraki devirlerde de, artan bir tempo ile devam etmi ve Uygur ehirlerinde slmiyet kkl bir varlk hline gelmitir. Bizim bundan maksadmz yeni bir slm mchidi olan Yusuf Kadr Han'n (l. 1033) mehur "Hoten seferi" ve bunun neticesi olarak bu eski Uygur merkezinin tam bir slm ehri hline gelmesidir. yleki; Yusuf Kadr Han'n Semerkant seferini ok iyi bir frsat bilen ve koyu bir Budist olan Hoten Uygur Hant isyan etmitir. Bu sralarda Hotende henz mslman olmam daha bir ok Budist Uygur aristokrat ve Uygurlar bulunuyordu. Bunlar; Hotendeki mslman Kara Hanl asker ve devlet grevlilerini hunharca ldrdkleri gibi, daha nce kapatlm olan Buda mabedlerini yeniden amlar ve ok amatal bir ekilde ayinler yapmaya balamlard 84 . Dier taraftan Uygur dikutu da tam bu sralarda Kara Hanllarn itaatinden ktn sylemi ve istikllini iln etmitir. Btn bu slm kart gelimelere gzi Kara Hanl Hakanlarnn gz yummas beklenemezdi. Bu sralarda Yusuf Kadr Han Buhara ve Semerkant'ta yani devletin Bat
82 Barthold, W., Dersler, s. 110, Bura, M.E., a.g.e.. s. 184. 83 Bura, M.E., a.g.e., s. 184. 84 Bura, M.E., a.g.e., s. 203.
yakasnda bulunuyordu. Bu bakmda o elini abuk tutmu Kara Hanllarda det olduu zere iinde bir ok "Seyyid" ve "limler"inde bulunduu 20.000 kiilik bir ordu hazrlam 85 ve bunu derhal Hoten'e gndermitir (1025) 8 6 . Hoten'in Ele Geirilmesi; Yeni bir cihad ak ile Hoten nlerine gelen Kara Hattlt askerleri iin ehri ele geirmek yle zor olmamtr. Zir ehirdeki mslmanlarn yardm ile Hoteni kolayca ele geiren mslman Askerler, isyanclar il yavrusu gibi datmlar ve ehre tamamen hkim olmulardr. Ne varki Budist Uygur Hatt yeni bir manevra ile kendisine bal kuvvetlerini daa ekmi ve kendisine katlan harb kaaklar ve dier kimselerle birlikte daha gl bir hle gelmitir. Bu defa mslman Kara Hanl komutan, dalardaki as Uygur askerlerinin bulunduu yerlere ynelmitir. Ne varki bu, Kara Hanl askerleri iin tam bir facia idi. Zira yol geitlerini tutan ve uraya buraya mevzilenmi olan Budist Uygurlar ve onlarn yapt gayr muntazam basknlar sonucu, mslman askerlerin ok byk bir ksm ehid olmulardr. Bu ehidler arasnda Hotenlibyk lim mam Zebihullah ve arkadalar da bulunuyordu
07
Yusuf Kadr Han, bu feci haberler kendisine ulatktan sonra derhal Kagar'a dnm ve yeni bir cihad ordusunun bana geerek Hoten zerine yrm, as ve bozguncu Uygurlarn hepsini klntan geirmi ve ehri btnyle itaat altna almtr. As Hoten Han da ister istemez onun itaati altna girmi ve koyu bir mslman olmutur. Bu beklenmedik ve an gelimeler dier taraftan Kara Hanllara
85 Bura, M.E., a.g.e., s. 204. 86 bn'l-Esir, IX, s. 299, bn'l-Esir'e gre bu seferin tarihini 1017 dir. 87 Bura, M.E., a.g.e., s. 204.
202 ZEKERYA KT API
isyn ve istikllini iln eden as Uygur dikutunu da ok mkl durumda brakmtr. Zaten Gazneli Mahmud ve Htaylardan, Kara Hanllara kar bekledii destei bulamyan Uygur dikutu, kati bir surette malub edilmi ve ister istemez Kara Hanllarn itaatine girmitir. Ayrca yllk vergilerini muntazam demek artyla onunla yeni bir bar imzalamtr. Bundan sonra Kadr Han, onu yine de yerinde brakm ve dikutluk makamna dokunmamakta ayr bir zen gstermitir 88 . Hoten Bir slm ehri Oluyor; Hoten; Kadr Yusuf Han tarafndan ele geirildikten sonra, burada ok youn bir slmlatrma kampanyas balatlm ve bu Trk yurdu ok gl bir slm ehri olmutur. Mmfih bu gelimeleri kendine has bir ekilde yorumlayan Barthold yle demektedir: "Bugne kadar bizim rendiimize gre; Tkistan da slmiyetin silh kuvveti ile yaylmas yalnz bu olayda grlm ve bir ka yzyldan beri Buda dininin yaylm ve gelimi olduu bir ehir mslman Trkler tarafndan ele geirilmitir"89. Mmfih, Hotendeki bu slmi gelimeler, Kara Hanllardan sonra da btn tatll ve gzellii ile devam etmi ve buras tam bir Trk ve slm ehri olmutur. Dier Uygur ehirlerinde olduu gibi burada da bir ok cami, mescid, imrethane, kervansaray ve medreseler yaplm ve ok byk din limleri yetimitir. Bunlardan birisi de byk imamlardan biri olan Alu'd-'din Muhammed elHoten'dir. Ne varki bu hayrl gelimeleri artk can ekimekte olan Budist rahipler ve onlarn ok ar tesirleri altnda kalm
88 Bura M.E., a.g.e., s. 204. 89 Barthold, Dersler, s. 115.
olan koyu Budist Uygur dikutlart hi affetmemiler ve dolaysyla Ho tende, Moollar zamannda ve Cengiz Han dneminde, slm dini ve mslmanlar, o alarda bir ei ve benzeri olmyan ok byk bir facia ile karlamlardr. Bundan sonraki blmlerde bu byk "Hoten facias" hakknda ok daha ayrntl bilgiler verilecektir. Uygur ve Htay Hanlarnn slm'a Kar ttifak Araylar; Kara Hanl Hakanlarnn yeni bir misyonla Tarih sahnesine kmalar, Uygur yurtlar ve Uygurlar arasnda slmiyetin yaylmas iin ba dndrc bir faaliyet gstermeleri, hele hele kudretli Kara Hanl Hakan Yusuf Kadr Han' n bir tufan ordular hlinde Uygur yurtlarna slm gaza ve cihadlarda bulunmas el-Mervez 'den rendiimize gre sdece Budist Uygur dikutlarm deil, onlarn yakn komular olan amanist Htay Hanlarn dah ok esasl bir ekilde rahatsz etmi ve onlar mslman Kara Hanllara kar yeni yeni ittifak araylarna sevketmitir. Buna sebebte bugnk Afganistan da yeni bir Trk Sultannn ortaya kmas, Gazne bakent olmak zere Kalncar'a kadar yaylan bu geni arazi ve Hindistan topraklarnda ok geni bir devlet kurmas 9 0 , bundan da te, onun Kara Hanllar tehdit etmesi ve onlarn topraklarnda gz olmas idi. Bu; Hindistan'a yapt gaza ve cihadlar ile nn btn Trk ve slm dnyasna duyuran, cesaret kahramanlk ve yiitlii bir efsane gibi dilden dile dolaan Sultan Mahmud idi. Kara Hanl Hakan Yusuf Kadr Han elini abuk tutmu onun dostluunu kazanmak istemi ve bu cmleden olmak zere
90 Kitap, Z., Hz. Peygamber'in Hadislerine Gre Gazneli Sultan Mahmud ve Onun Hind Seferleri, TDA. no, 137, Nisan, 2002, s. 201-214.
204 ZEKERYA KTAPI
olu Yaan Tekin'i Sultan Mahmud'un kz ile dillere destan bir dnle evlendirmitir 91 . Bundan byk lde mide kaplan Htay ve Uygur Hanlar; Sultan Mahmud 'un, Kara Hanllara kar dostluunu kazanmak istemiler, ona kymetli hediyelerle birlikte eliler gndermiler ve yazl bir irde beyannda bulunmulardr. Hatta Htay Han daha da ileri gitmi ve Kara Hanl Hakanna bir misilleme olarak Gerdezi'den rendiimize gre Sultan Mahmud'un kzyla evlenme teklifinde bile bulunmutur. Uygur Han'nnda byle bir teklifte bulunduu anlalmaktadr 92 . Nitekim bu dini ve siyasi gelimelere k tutan el-Mervezi bu konularda u bilgileri vermektedir;
( A J f j ^ L / y i jLi ft | A j L i O - U L j I j . , . , u CJLJI J jiuj j L i J J u j u ; L f j J L V I4JI J^-JI
*j\xc.\
juj
aJU j I ju J j
y j JL^klI
jjJI li* jj ^ J ?
j | .iiSf L4S L . J J I < u > j 4 - > L jjt j A . J d j I
IjOaLAj
w jlkL JLLflI
L 4 J Uj IkiLi-l
J s . . ^ j u - t f l j JJLSVI .AJI u ^ i j i u ^ L a j
"Htay ve Uygur Hanlar, her ne kadar onlarn lkeleri mslman (Karahanl) yurtlarndan uzak ve onlara giden yollarn kapal olmasna ramen, gerek Uygurlar ve gerekse Htaylar mslman (Kara Hanl) Hakanlar ve (onlarn) mslman ordularnn hcumlarndan kendilerini gven iinde hissetmiyorlard. Zira onlar; slm dininin ortaya k91 el-Mervez, Tabai-ul-Hayevan, ev. V. Minorski, (Commentary), London, 1942, p. 77. 92 el-Mervez, p. 76.
mas ve btn Uygur yurtlarn istil etmesi ve buna gnl veren kimseler (Kara Hanllar)'in dmanlarn ezmeleri ve onlar cezalandrmalar hakknda yle eyler duymu ve yle eyler grmlerdirki, Htaylar ve Uygurlar ister istemez kendilerini onlara, (Karahanllara) giden yollar kapamlar ve ileri karakollar kurarak kendilerini korumak mecburiyetinde kalmlardr" Ne zamanki Sultan Mahmud (Allah rahmet eylesin!) gl bir ekilde iktidar oldu, Hind ve Trk yurtlarm ele geirdi, Htay ve Uygur Hanlarnn akl bana geldi ve Sultan'a birer mektub yazd Uygur ve Htay Hanlar bu tedbirlerlede yetinmemiler ve Kara Hanllara kar yeni bir hamle daha yapmlardr. O da; yukarda da iaret edildii gibi Kara Hanllar'a uzun zamandr aras ak ve ayn zamanda gl bir Sultan olan Gazneli Mahmud 'un ittifakn aramak ve onunla asker manada bir birlik iinde olmakt. Bu bakmdan Htay ve Uygur Han ' ona ok kymetli hediyelerle birlikte bir eli gndermi, ayrca bu konuda ne kadar samim olduklarn bildiren bir de mektup yazmlardr (102 Htay Hannn Sultan Mahmud'a Yazd Mektup; Her ne kadar el-Mervez, kitabmda bu mektubun Arapa metnini kaydetmise de, onun muhtevasndan akc bir slupla Trke yazlm olduu anlalmaktadr. Mamafih slm melliflerinden sadece el-Mervez 'nin tamamn, hemde eksiksiz bir ekilde kaydetti bu mektubun, ayn zamanda milli tarihimizin nemli bir belgesi olmas hasebiyle hem Arapa metni ve hemde Trke evirisini buraya kaydetmeyi uygun bulduk. yleki;
93 el-Mervez, (Arapa Metin), s. 7. 94 el-Mervez, p. 77, s. 9.
206 ZEKERYA KT API
.l tji
jll^ si*I
y>\\ji L L . j i<ajj_JI J f f j i I o - j jUjf U j i . . L - J I o j 1
b JLaVlj LU ^ ^.j J j j VI
j u J j i o (JUJI
Vjj
j U I I J V J ^ J I J-^-J AJL, y i j j j J L U I ^ I ^ J I . I ^ c i S f l
j j w j yi
jlji
j j j ' i i l ,J\
4j
I 4 I I . Ij-Sil J * - L - y j i l U - l j J . U V I
^jlL-j JL^JIJ
r* j L i j o M ^ AaljJi - . j l ^ L i - l j JSflj J J l e U U I
jjj ^ s l lal j \ yas^ oij u j j jllc ^ y
. J U u l l k y H a J . L - J I cJ u - J
J-.JI ^ J j -i" | I I * J ^ L f i J U ^ a u i i l j dUJb ^ j >* U^* UjuJ jj OJ
JLpi C - O j
L ^ - j J J j k i J j U j A U j ^ Lf<
J j 0$ j j L * > lJ j a
L. *JJ ^ U L ^ I j JJuJlj U I j j j ^
^ j .ijll ^ Lfll
Ul
j J j ^ J J *_JI
jt-Jj b J i i - t L k j U j l u iia
JLu-lj 2L>j)I
j i > j b u l suij j - j
"Selam ve iyi dileklerimizden Mahmud Kara Han 'a;
sonra
Horasan
Emiri
Gk Tanr bu geni yeryzndeki bir ok krallklar bize ihsan etti ve evremizdeki bir ok kabileleri bize balad. imdi biz kendi lkemizde bar ve gven iin yayor ve her istediimizi de yapyoruz. Bizim bu durumumuzu bilen ve gcmz gren dnyada kim varsa, onlar bizim dost-
I
tuumuzu aramakta ve bizlerle stkt bir i birliine gitmektedir. O kadarki; bizim yakn evremizdeki karde Beyler ve onlarn ocuklar bir biri ardndan ve istisnasz olarak bize eliler gndermekte, onlarn yazd mekuplar bize ulamakta ve onlar kymetli hediyeler takdim etmektedir. (Sultan Mahmud yle bir adamdtrki) biz onun devlet ve kahramanlkta ne kadar yce, g ve kudrette emsallerinden ne kadar stn, heybet ve azamette dier hanlardan ne kadar ilerde ve idaresinde bulunan lkeleri avucunun iinde tutmakta nasl bir bar ve istikrar saladn pekla biliyoruz. O mlknn idresinde bylesine gl bir durumda olduu halde onun; Hanlar Hanna yleki bu gk kubbenin altnda ondan daha byk bir Han olmyan (Htay Hann)a bir mektup yazmas ve durumu bildirmesi gerekirdi. Bu bakmdan biz yeni bir inisiyatifle hareket ettik ve bir frsat deerlendirdik. Gerek yol uzunluu ve gerekse mesafe ve bu arada geecek zaman bakmndan hi kimsenin gze alamtyaca bir elilik heyeti gndermeye kalktk ve hi kimsenin sizlere takdim edemiyecei hediyeler hazrladk. Hele hele Kadr Hanla olan dostane ilikilerimiz, onun olu ar Tekin'in benim ailemden asil bir kzla evlenmesi bylece iki hanedan lisenin birlemesi sebebiyledirki Kadr Han bizim elilerimizin ona ve onun elilerinin ise bize ulamalar ve yol emniyetinin salanmas iin emirler vermitir. Bu eliler akl banda, salam bir muhakeme gc ve son derece zeki kimselerden seilmitir. Bylece biz ona gnlmzden geenleri aklyor ve lkemizde olup-bitenleri syliyoruz, onunla dostluklar kuruyor ve hediyeler takdim ediyoruz. ite bizim Kul Tonga bakanlnda byle bir elilik heyeti gndermemizden asl maksadmz budur. Bizi birlemeye
208 ZEKERYA KTAPI
giden yollarn almas ve dostluk balarnn bir an nce gl bir hle gelmesidir"^5. Uygur dikutu'nun Sultan Mahmud'a Yazd Mektup; amanist Htay Han'nn, mslman Kara Hanl Hakan ve yine mslman Gazne Sultam ile olan sosyal ve dini mnsebetlerinin bir ok ynlerinin aydnlatlmasnda ayr bir yeri olan bu mektubun deerlendirilmesi, bu kitabn konusu deildir. Ne varki, Htay Hannn Sultan Mahmud'a gnderdii eli Kou'ya geldiinde yle tahmin ediyoruzki, daha nce yaplan bir mzkere ve anlama sonucu Uygur dikutunun eliside ona katlm ve bu iki byk heyet Sultan Mahmud'a gitmek zere Gazne Trk Sultanl'nn yolunu tutmutur. Uygur dikutu'da, tpk Htay Han gibi Gazne Trk Sultanna takdim edilmek zere bir iyi niyet mektubu yazmay ihmal etmemitir. Ne ilgintirki deerli slm mellifi elMervez, kitabnda iyi bir talih eseri bu mektubun metnini de olduu gibi kaydetmi ve Uygur slm tarihine ok gl bir belge kazandrmtr. Bu mektubun orijinal nshasnn Uygur Trkesi ve Uygur Alfbesi ile yazlm olmas gerekmektedir. Dier taraftan sz konusu mektubun uslubu, sergiledii ince gr ve diplomatik ifdelere bakldnda, bu devirlerde artk Uygur Trkesinin ok gzel bir ekilde gelitii ve yava yava islm bir muhteva kazandn gstermektedirki bu, bize gre nemle tesbit edilmesi gereken bir keyfiyettir, elMervezi'nin bu beyanlarndan rendiimize gre Uygur dikutu, Sultan Mahmud'a yazd mektubun da aynen yle demektedir:
92 el-Mervez, p. 76.
"Selm ve iyi dileklerimizden sonra; an Uygur Hanndan Sultan Mahmud'a;
Yce lek
Aramzda yorucu bir mesafe olmasna ramen zatnzn gerekte halinin nasl olduunu merak ediyoruz. Zatnzn salk ve selmette olmasn ve Hindistan'n btn aa ksmlarn feth ettiini duymak bizleri memnun etmektedir. phesiz (zatnzla) dnya hkmdarlar (dostluk iin) heyetler gndermekte ve evredekilerde sevgisini gstermektedirler. Bizim Hakanlmza gelince; harb meydanlarnda rnei
210 ZEKERYA KTAPI
az bulunan bir kahraman, n dnyay doldurmu en biiyk devlet adam, ok atma ve yiitlikte dou ve bat halknn kendini ok iyi tand bir kimse ile ve iki taraf arasnda ok salam bir dostluk ve karlkl sayg olmasn ne kadar seviyoruz. Bu bakmdan byle bir eliyi gndermi olduk. Her ne kadar lkelerimizin aras ok uzak olsa bile, kalblerimizin biri dierine ok daha yakndr. Bundan sonra geri kalan mrmzde sizlerle haberlemek ve gerek dostluklar kurmak ve dnya durduka gzel bir an ile anlmak, ite bu bizim ok samimi bir arzumuzdur. Eer bir kimsenin byle gzel ve bizim isteimiz gibi bir istei varsa, brakn o, (size) bir mektup yazsn ve bir eli gndersin, bylece dostluun direkleri salam bir yere dayansn onun lkesindeki durumu gl olsun. (Malum olduu zere) Htay (Hann)dan Kul Tonga adndaki sadk bir grevli bakanlndaki bir elilik heyeti lkemize urad. Bizde bunu bir frsat bildik ve yaknlarmzdan birini ve bizim iin eli gndermeye en uygun olan bir kimseyi onun eliinde eli olarak gndermeyi uygun grdk. Zira Htay (Hantn)n elisi dn yolunda mutlaka bizim lkemizden geecektir. Yol gvencesi olmad iin hediye koymadk. Fakat biz bir sembol olmak zere bir "kle" ve (zeri iaretli) birde "ok" (ve yay) gnderdik. Ayrca K bizim sylemek istediimiz eyleri size ifahi olarak syliyecektir"^6. Elilik Heyetleri Sultann Huzurunda; Rivyetlerin bundan sonraki ksmlarndan Dou ve Asya'dan kalkp gelen bu elilik heyetinin ok uzun ve meekkatli bir yolculuktan sonra Gazne lkesine ulatklar anlalmaktadr. Ne varki ne el-Mervezi ve ne de dier kay92 el-Mervez, p. 76.
TURFAN UYGUR TRK BOYLARI A R A S I N D A SLMYET 19 i
naklar da mesel Gerdezi, bu elilik heyetinin nasl ve hangi yollardan Sultan Mahmud 'a ulatkar ve onun huzuruna nasl kabul edildikleri hakknda fazla bir bilgi yoktur. Mamafih bizim buraya kadar yaptmz bu aklamalarmzda Httay ve Uygur Ham'nn;Kara Hanllara kar, Sultann dostluunu kazanmak ve sihriyet ba kurmak iin yaptklar teebbsler zerinde durulmu ve zarif bir diplomasi rnei olan bu mektuplarn belki de ilk defa Trke evirileri verilmitir. Peki onlar bu teebbslerinde baarl olmularmdr? Bu soruya hem el-Mervezi ve hem de Gerdezi olumsuz cevaplar vermilerdir. Bunlardan mesel elMervez'den rendiimize gre;
| J
IjJ
t,....
*jj.J\ Jjt
L4-J l
L j II
JIJJ
Kt.
vu
LjIÎIj
jl... *
}UlsJI Jjt. Uli U U - p U l *...

^
i..i
U l L c j I j I I j (JLJI j l U 4 J J i j J J \
I j I
- L ajj
JJ
Jelj_ij
fci L a_*j>u
i _ f t j U l l j O j - i l 1.... i -
I ^
"ifj f>Lf 'yut L j l I j J i j A i L i l

.r!5Ulj fiLHl
"Bu iki mektup (Sultan Mahmud'a) takdim edildiinde onlarn muhtevalarnn bo eyler olduunu grm ve slm dinine olan sk ball sebebiyle (elilerin); samimi mnasebetleri gelitirmek ve bu hususlarda haberlemek iin yaptklar istekleri yerine getirmeyi uygun bulmam ve bu iki eliye; "-Bar ve anlama; harbe ve arpmalar nlemek iin elbette lzumludur. Oysa sizlerle byle sk mnasebetler kurmak iin aramzda her hangi bir din birlii de yoktur. lkeler arasndaki mesfe, bizden herbirimizin dierine hiyanetine kar bir emniyettir. Bundan
212 ZEKERYA KT API
da te sizler, slm Dinini kabul etmediiniz sre ben sizlerle sk mnasebetler kurmay da uygun grmyorum. Hepsi bu kadar!" demi ve onlara yol vermitir"^7. Gerdezi bu kabul olayn biraz daha farkl olarak dile getirmitir. Onun bu konudaki geni aklamalarndan rendiimize gre; "Htay ve Uygur Hannn elileri Emir Mahmud'a gelmi ve iyi niyet mektubunu takdim etmiler, daha sonra onun hizmetinde olduklartnt beyan ettikten sonra; "-Sizlerle iyi dostane mnasebetler kurmak istiyoruz!" demilerdir. Emir Mahmud onlara kibarca muamele edilmelerini istemi ve daha sonra onlarn isteklerini; "-Bizler mslman insanlarz. Oysa sizler hl kfirsiniz. Bu bakmdan bizim kzlarmz ve kz kardelerimizin sizlerle evlenmesi uygun deildir. Eer sizler islm dini kabul ederseniz durum (lehinize olarak) tekrar gzden geirilecektir!" demi ve elileri kibarca uurlamtr . slm Dininin Sosyal Etkisi; Gerdezi'nin bu rivyetlerinden de anlalaca gibi, slm Din, Uygur ve Htay Hanlar'nm, Sultan Mahmud ve dier mslman Hanedan aileleri ile olan evlilik balarnn kurulmas, dostane ilikilerin gelitirilmesinde hl ne kadar messir bir faktr olduu ve dier taraftan gerek Uygur ve gerek Htay Hannn sosyal durumu, makam ve mevkii ne olursa olsun, slm Dinini kabul etmedikleri takdirde Sultann nazarnda pek fazla bir yerlerinin olmadn btnyle ortaya koymaktadr. Hemen unu bir kere daha itiraf edelimki; Sultan n Uygur ve Htay Hanna mslman olmalar iin yapt bu
97 el-Mervez, s. 9. 98 el-Mervez, p. 76.
son ve samimi ars ve asl bundan sonra hanedan aileleri arasnda dostane ilikiler, shriyet balarnn kurulmas yolundaki istekleri, onlar tarafndan hi bir zaman olumlu karlanmam ve herkes bildii yolda, zellikle Uygur dikutlart, Budizmin karanlkl yollarnda sonuna kadar yrmeye devam etmilerdir. Mamafih btn bu aklamalarmzdan da anlalaca gibi, Uygur ve Htay Hanlarnn, mslman Kara Hanl Hakanlarna kar Sultan Mahmud'un dostluunu kazanmak iin yaptklar btn bu yersiz teebbsler pek fazla bir netice vermemi, bundan da te kelimenin tam anlam ile bir fiyasko ile son bulmutur. Mslman Kara Hanl Gazileri, daha sonraki yllarda ve btn gleri ile hem Uygur ve hem de dier lkelere, mesel Basmllar'a islmi gaza ve cihad seferlerine devam etmiler ve buralarda yaayan Trk boylarnn Allahn hidyetine giden yolda nlerinin almas iin her trl gayret ve faaliyetin ncln yapmlardr. Basmllar-Uygurlar ve slmiyet Byk lde mslman Kara Hanl Hakanlar tarafndan Uygurlar arasmda balatlan bu slmlatrma hareketi daha sonraki yllarda Uygur federe devletinin sol kanadn oluturan Basml Trk Boylar'nada da sram ve Kara Hanl cihad erleri ok gemeden Basmllarnn karsna dikilmi ve bylece Uygurlar arasnda slm dininin yaylmasnda yeni bir dnem balamtr. Gerekte Basmllar; en eski Trk kavimlerinden biri olup, tarihi gemileri Hun Trklerine kadar dayanmaktadr. Gk-Trkler tarih sahnesine ktklar devirlerde bu Trk boylar Turfan ve Be-Balk blgelerinde bulunuyorlard. Bu bakmdan Bilge Tonyukuk Han 720 ylnda bu blgeye bir akn yapm ve bata "Be-Balk" olmak zere Basmt/'larn youn
214 ZEKERYA KT API
olduklar ehirleri ele geirmi ve neticede Basmllarda b^k Gk-Trk devletinin ok nemli bir unsuru olmulardr . Daha sonra Uygur ve Kartuklarla birleen ve GkTrklere ba kaldran ve Be-Baltk merkez olmak zere yeni bir devlet kuran Basmtllartn karsna bu defa tken Uygurlar km ve onlara bir son vermilerdir (744) . Ne varki Uygurlar, (Krgzlar sebebiyle) tkenden daldklar ve ok byk kafileler hlinde Turfan a geldikleri ve Be Balk hkmet merkezi olmak zere, yeni bir devlet kurduklarnda Basmllar; bu yeni devletin ok gl ortaklarndan biri olmulard. Babularna "Kut sahibi" anlamna gelen "dikut" diyor ve onlarn ilahi bir gc temsil ettiklerine inanyorlard* 0 1 . Uygur Kaanlarna bir dier ifde ile "dikut" veya Turfan Uygur devletine "dikut Uygur Devleti" denilmesinin bir byk sebebide her halde bu olmaldr. Ne varki Kagar, Basmllan, hlis Trk olmyan kavimler arasnda saymaktadr 1 0 2 . Uygur Kaanlar bu devirlerde Budizmin temsilcileri olduklar gibi "dikut" unvann tayan Basml Hanlar da yerli halkm dnda Manihaizmi ok gl bir ekilde kabul etmiler ve onun her hl- krda mdafii olmulardr 1 0 3 . Hemen unu ifade edelimki, Basmllar, Turfan Uygurlar ile her zaman byk bir ahenk ve uyum iinde yaamlar ve onlara huzursuzluk verecek hi bir hareketin iinde olmamlar, son derece pasif bir hayat srdrmlerdir.
99 gel, B Trk Kltr Tarihine Giri, I, s. 129, Byk Larousse, III, s. 1364. 100 gel, B., a.g.e., s. 129, 367. 101 Abdurrahman V., Trkler, a.g.mk., II, s. 241. 102 Barthold, W., Dersler, s. 19. 103 Gnay, U. ve Gngr, H., a.g.e., s. 138.
Dier taraftan mslman Kara Hanlt Hak atl ar mm, Uygurlar arasnda slm dininin yaylmas iin balattklar asker gaza ve cihd hareketlerine Bastnl dikutlannn fazla bir ilgi gstermedikleri ve Uygurlar asker manada desteklemedikleri anlalmaktadr. Zira kaynaklarda, bu harblerle ilgili verilen bilgiler arasnda Basmtl dikutlannn ad gememektedir. Ne varki an (Sar Yugur) Trkleri; Kara Hanllar'm mslman olmalar ve onlarn yeni yeni mslman olanlar "snnet" olmaya mecbur etmelerinden korkmular ve bir Basmtl beyinin idaresine snmlardr 1 0 4 . Kara Hanl Gazileri Basmllar Karsnda; Uygur ehirleri ve yerli Uygurlar arasnda slm dininin ok sratli bir ekilde yaylmaya baladktan sonra, Basmtl Trk kabilelerinin de slm ilhi hidyetinden yeteri kadar nasiplerini alm olmalar gerekmektedir. Zira yukarda da beyan edildii gibi byk Trk gnl adam el-Kelimti ve onun yakn arkadalar olan dier Trk dervi ve erenlerinin samimi telkin ve iradlar sonucu onbinlerce Uygur Trk mslman olmulard. Bunlarn ok byk bir ksmnn phesiz Basmtl Trklerinin olmas gerekmektedir. Fakat btn bu faaliyetlere ramen bu yndeki kkl slm gelimeler Kara Hanllar'm sevkettikleri asker gaza ve cihadlar syesinde mmkn olmutur. Zira; Turfan Uygurlar ve nemli Uygur ehirlerinde slm dini sratli bir ekilde yayldktan sonra Kara Hanlt gzileri, bu defa Basmil'lara ynelmi ve parlak klnlarnn ularn gstererek onlar Allahm dinine armlardr.
104 Toan, Z.V. Giri, s. 144.
216 ZEKERYA KtT APl
Bundan maksadmz, Yusuf Kadr Han'dan sonra Kara Hanl tahtna geen olu Sleyman Arslan Han (1017) ve onun Basmllara yapt byk gaza ve cihad seferleridir. bn'l-Esir onun slm nvanmn "eref'd-Devleh-Devletin erefi" olduunu kaydetmektedir 105 . Bu Mchid Gzi, Kara Hanl tahtma getikten sonra, Yabaku, Basmtl ve Comul gibi Trk boylarna kar byk asker gaza ve cihad seferlerine km, Allah'n hidayetine giden yolu onlara amak istemitir. Fakat Basmllara kar gerekletirilen bu harblerde onun sa kolu, dev yaratll, inadna cesur bir Allah arslan olan Beke Arslan Tekin adndaki komutan idi. O daha ziyade "Arslan Tekin Gzi" nvan ile anlmtr 10 ^. Beke Arslan Tekin ve Yeni Basmtl slm Destan; Beke Arslan Tekin, nce Basmtllar zerine yrmtr. Askerler Allah yolunda cihada kmaktan son derece memnun ve inadna sevinli ve neeli grnyorlard. Onlar lme deil ehitlik gibi yeni ve ok ulu bir hayata kavumaya gidiyorlard. Nitekim, Gzilerin, Basmtllar zerine yrrken duyduklar iman coku Kagar'nin kaydettii bir iirde yle dile getirilmitir; Taiga ata yontlm, Budra kann irtelim, Basml beyin rtelim, Emdi yeit yavulsun 107 . afakta yola kalm, Budra kann isteyelim, Basml beyin yakalm, Ko yiitler toplansn.
Basml Idikutu'nun bu Allahn askerleri karsnda yapaca hi bir ey yoktu. Bu bakmdan O; harbden ziyde sulh
105 bn'l-Esir, IX, s. 299. 106 Gen, R a.g.e., s. 22. 107 Kagari, Divan, (Atalay), I, 452, III, s. 355.
tercih etmi, Kara Hanl Hakanna itaatini arzetmi ve onunla bir bar antlamas yapmtr 108 . Bu Basmllar arasnda Allahn hidyetine giden yolun almas, slm tebli ve irad faaliyetlerinin tamamen serbest olmas ve BasmilTrklerinin slm dinine arlmas idi. Basmtl dikutu daha da ileri gitmi ve Arslan Han'n Yabakulara kar giritii askeri cihadnda ordusu ile birlikte Kara Hanllarn yanmda yer almtr 1 0 9 . Arslan Tekin bu geici baarlarndan sonra, asl byk hedefi olan ve Trk dnyasnn kuzey dou blgelerinde yaadklar anlalan Yabakular zerine yrmtr. Mchid gaziler bu savaa giderken nce li, sonra Yamar yani Emil nehrinden geiyorlard. Harbe katlan mslman Kara Hanlt askerlerinin morali ok yksekidi. Bunlar, slm gaza ve cihad ruhunun, kendi devirlerindeki en ideal temsilcileri idi. Allah yolunda gaza ve cihad etmek ve bu manada Hz. Peygamber'in vaad ettii yce makam ve klli sevba nail olmak; ite bu, onlarn bu dnyada ulamak istedikleri tek hedefti. Onlar byk kfileler hlinde Yamar, yani Emil nehrinin azgn sularndan geerken bir ilh uultu hlinde yle diyorlard; Tnle bile kelim, Yamar suvun keelim, Terngk suvn ielim, Yavga ya uvlsun 11 Geceleyin gelim, Yamar suyun geelim, Kaynaktan ielim, Yufka dman ezilsin.
Emil nehrinden geen ve "Zayf dmanlar savulun biz geliyoruz!" diyen mslman Kara Hanl askerlerinin says 40.000 kii idi. Bunlarn hepsi yaz cehreli, yiit bakl, kr108 Gen, R a.g.e., s. 22. 109 Barthold, W., Dersler, s. 219. 110 Kagar, Divan, (Atalay), II, s. 6.
218 ZEKERYA KT API
mz benizli, kahraman "Trkistan Trk" idi. Allahn dinini yce klmak iin klnlarn syrmlard. Ganimet toplamak, byk servet ve zenginlikler elde etmek gibi dnyevi hi bir gayeleri yoktu. KagariBu Destan Nasl Anlatyor? Mmfih o sralarda Yabakularn bamda Buka Budra Han bulunuyordu. O, bir ilhi frtna gibi kopub gelen bu Kara Hanl Trk ordusunun karsna yar efsnevi bir rivayetle 700.000 askerle kyordu 1 1 1 . Her ne kadar Kagar, byle demekte ise de bunun 70.000 asker olmas akla daha makul gelmektedir. Bu savata da saflar kesin bir ekilde ayrlmt. Bir tarafta Islmn ilahi hidyetinin manevi cezbesine kendini kaptran Kara Hanl mcahidler, dier tarafta ise, kfr ve putperestliin nderi olan Buka Budra vard. Harb mslman askerlerin tekbir sesleri ile balamt. ok gemeden Beke Arslan Tekin ve cihad erlerinin salladklar klmlarla Buka Budra Han'n ordusu darma dan olmutur. Harb meydan bu kln artklarnn cesedleri ile dolmutu. Buka Budra'a gelince o; daha kamasna frsat vermeden orada yakalanm ve boynu vurulmutur 1 1 2 . Mmfih o devirlerdeki bir ok mslman gibi, bu byk zaferin heyecann yaayan Kagar, bu harblere katlan bir mcahid Trk grm ve bu ilgin olay onun azndan bize nakletmi, bylece bu ilahi destan zetlemitir. Kagari diyorki; "Ben bu savata bulunmu olanlardan birine sordum ve kfirler ok olduklar halde nasl katlar dedim. O kii, bizde buna atk ve bunu esir olan gavurlara sorduk ve onlara;
111 Kagar, Divan, (Atalay), I, s. 452, Gen, R a.g.e., s. 22. 112 Kagar, Divan, (Atalay), I, s. 452, Gen, R., a.g.e., s. 22, Barthold, W., Dersler, s. 129.
"Bu kadar ok olduunuz halde niin yenildiniz dedik." O kii cevap olarak yle dedi; "Davullar alp borular tmeye balad zaman bamzn stnde yeil bir da grdk. Bu da g kaplamt. Dadan bir takm kaplar ald. O kaplardan bize cehennem ateini yadryorlard. Biz bundan korktuk. Bylece bizi yendiniz!" Bende; Bu Allahn rahmeti ve Peygamberimizin mslmanlara brakm olduu mucizelerdendir" dedim"113. Bu byk savalar, Uygur slm destannn Kara Hanl muharip gzilerin parlak klnlarnn ular ile nasl yazldn gstermesi bakmnda fevkalade ilgin bir manzara arzetmektedir. Beke Arslan Tekin bu harblerde gsterdii stn kahramanlklar sebebiyle "Arslan Tekin Gazi" unvann almtr. Z.V. Toganm bildirdiine gre; "Bu Arslan Tekin'in zaferini ebedi klmak iin 29 Aralk 1041 tarihinde Fergnede nakettii arab bir kitbe bugn Varuh mevkii yanndaki yksek kayalarda bulunmaktadr 114 . Bu harblerde Buka Budra'n resizlii ve dalmak zere olan ordusunu derleyip toparlamak iin canhra bir gayretle nasl rpnp durduu yine Kagar'nin kaydettii bir iirde yle ifde edilmitir; Budra yine kudurdu, Alpagut'un azrd, Susn yan kadirdi, Kelgelimet irker" 115 . "Budra yine kudurdu, Yiitlerin dald, Askerlerin dndrd, Geldi onlar topland"
Basml dikutunun Son rpn; Ne varki bu harbler ve Beke Arslan Tekin'in kazand parlak zafer, Buka Budra ve ordusunun il yavrusu gibi da113 Kagar, Divan, (Atalay), III, s. 227. 114 Togan, Z.V., Giri, s. 145, Kr. Turan, O., a.g.e., I, s. 160. 115 Kagari, I, s. 144.
220 ZEKERYA KT API
lp gitmeleri, Basml dikutunu bir hayli rahatsz etmi olduu anlalmaktadr. Ancak kaynaklarn verdii bilgi ktl sebebiyle izah etmekte zorlandmz baz sebeblerden dolay Basmtl dikutu, Kara Hanllartn itaatinden kmakla kalmam onlara daha sert bir tavr almtr. Bu yeni gelimeler karsnda Gazi Hkmdarn, Basmllara kar yeni bir gaza ve cihad seferine kmas artk kanlmaz olmutu. O bu maksad iin hazrlad yeni cihd ordusu ile bu defa dorudan doruya Basmtllar, dier bir ifde ile federe Uygur devletinin sol ceneh zerine yrmtr. Basmllar gzel harbeden, gzel ok atan, gzel kln kullanan bir Trk kavmi olmasna ramen, bir ilh gaye ve Allattn dinini yce klmak iin kln savuran, cihad meydanlarnda at koturan Kara Hanlt gzilerinin karsnda hi bir varlk gsterememilerdir. Zafer yine Allaha inananlarn olmutu. Bylece Basmtllar "Hayr!" koca Uygur lkesi tekrar itaat altna alnm ve geni Uygur yurtlar her trl slmi tebli ve irad faaliyetlerine ak bir lke hline gelmitir. Kagar, bu harbleri dile getiren bir iirinde yle demitir;
ft
Basml susin komitti, Barca kelip yumutti, Arslan baba emitti, Korkup ba tezginrj 1 6 .
O, Basml askerlerini coturdu Hepsini bir araya koturdu, Arslan Babaya erdiler, Korkub ban ediler.
Uygur Yurtlarna Dikilen slm Sanca; Evet mslman Kara Hanl Hakanlarnn, Uygur ehirlerine bir frtna gibi dalmalar, Budist mabedlerini tahrip etmeleri, Buda heykellerini krp paralamalar, Budizm iin
116 Kagari, Divan, (Atalay), II, s. 312.
bir ykm ve bir felket olmutur. Kara Hanllarn bu etin mcdeleleri sonucu Budizm, Uygurlar arasnda bir devlet dini olmaktan km, sradan, etkisiz, mahalli bir din hline gelmi ve bir daha, asla belini dorultamamtr. Krmz pelerinli Budist rahiplerim, artk Uygurlar arasnda pek fazla dinleyen bir kimse kalmamt. Onlar slm dinine koacaklard. Bu yeni durum, zaten pek Yolu gzerghnda mekn tutan Turfan Uygurlar ve onlar arasnda slm dininin hem de ok sratli bir ekilde yaylmas iin yeni bir avantaj, bir stnlk salam ve slm dini bu topraklarda ksa bir zaman sonra rakipsiz bir din hline gelmitir. Asl bundan sonradrki bir taraftan mslman tccarlar, dier taraftan buna gnl vermi slm ululan, erenler, gazi derviler, Uygur yurtlarna gelmiler, onlarn gsterdikleri bu byk himmet ve gayret sayesinde yzbinlerce Uygur Trk mslman olmulardr. Ne varki bu mcahid dervilerden bir kann ismi mstesna hi biri tarih sayfalarna gememitir. Mmfih temel slm kaynaklarda bu devirler yani X. asrn ikinci yarsnda bazan "yzbin" ve bazan da "iki yzbit "lere varan adr halk ve yar gebe Trklerin mslman olduklar bildirilmektedir. Nitekim bn'l-Esir, bu konu ile ilgili rivyetlerinin birinde ve Trkler arasndaki bu byk slmi gelimelere iaret ederek yle demektedir: itfî. OJI ^L Jl^Sf! y, jJL "Trklerden yaklak olarak 200.000 adr oba halk mslman oldu"117 Her bir adr da on, veya daha fazla kiinin barnd drlrse, bu iki milyonun zerinde bir insan toplumunu ifde ederki bu, gerekten de ok arpc bir rakamdr. Deerli slm tarihisi, mslman olan bu Trk boylar ve onlarn
117 bn'l-Esir, VIII, s. 532, bn'l-Cevzi, el-Muntazam, VI, s. 395.
222 ZEKERYA KT API
yayld yerler hakknda fazladan hi bir bilgi vermemitir. yle tahmin ediyoruzki, bu kitle ihtidlar srasnda Uygur Trklerinin de pek ou mslman olmulardr. slm dini steplerde ve Uygurlar arasndaki bu byk din zaferi ile yeni bir hz kazanm ve in kaplarn dmeye balamtr. Mslman Uygurlar, yeni bir iman zevki ile in'e gidiyor ve onlar slm dinine aryorlard. Onlarn bu tebli ve iradlar sayesinde bir ok inli, mslman olmulardr. Ne ilgintirki inliler onlara "Mslman oldu" anlamna gelen "Huei-hu" yani "Uygur oldu" diyorlard. Bylece Uygur kelimesi; etnik bir ifdenin dnda slm bir anlam kazanm oluyordu 1 1 8 . Tavga Bura Han ve Uygur dikutlart; Kara Hanl Hakanlar ile koyu bir Budist olan Uygur dikutlan arasndaki bu din mcdeleler, daha sonraki yllarda da btn canll ile devam etmitir. Bilindii gibi Bura Tekin Sleyman 24 sene gibi uzun bir sre, Kara Hanllarn banda kalm ve 1056 ylnda Kagarda lm ve onun yerine olu Eb Ali Hasan b. Sleyman b. Arslan Han gemi ve Hakn olmutur. Onun ilhi, mlki ve resmi yazmalardaki nvan yle idi. ^ y \ Li-IJu ^ U J f niMj J-l -i_jJH
<((jl>
jlil>
'jl f >
"Yce Ulu ilh kudretle desteklenmi ve Dinin yardmcs, Hakan! Taay Ulu Bura Han Eb Ali Hasan b. Arslan Han"119. Son derece dindar, Allahn dinine hizmet ve onu yaymay kendisine en ulu bir gye olarak bilen bu Kara Hanl
118 Rasonyi, L., Tarihte Trklk, s. 190, Kafesolu, ., a.g.e., s. 118. 119 Arat, R.R., Kudatgu Bilik, Ankara, 1979,1, s. XVII.
Hakanmnda mr harb meydanlarnda ve kfir Trklere kar gaza ve cihad ile gemitir. Nitekim Yarkent'te dzenlenen bir mahkeme tutananda bu Kara Hanlt Hakannn tarihi ahsiyeti, slm kiilii, hasebi nesebi dile getirilmi ve deta gklere karlrcasna yle denilmitir;
.jJI
.jj^ll
jj sl LI
. j o J I d i l i >,
,11
jUULI,,
>L*J.
j * l k ) l Sil
JnJJ
^ U I l l U y j ^ U U I JjjJI
X cr-J- 1 ^ y)
,.u-jll
j j LrS
a U I ji-
J ^ - U I dJu U u J l
j U U jU-j jUJL
Hakan! Yce, Ulu, lhi kudretle desteklenmi Muzaffer ve Glip Padiah! Dinin erefi, Khir devletin kurucusu, stn ve Nurlu milletin delili, Pk mmetin sna, Mslmanlarn kurtarcs, btn dou ile in'in hakimi, mminlerin velisi ve emiri, Allah'n halifesinin gzdesi Tavga Bura Kara Hakan Eb Ali, Hasan b. Sleyman b. Arslan Kara Hakan"120. Yusuf Has Hacibe Gre; Uygur slm Destan; Byk devlet adam Yusuf Has Hcib, ite bu yksek kudret ve karekter sahibi, inadna dindar, btn Dou ehli yani Uygur ve inlilerinde Hakan olan Tavga Bura Hakan zamannda yaam ve Trk devlet kurma yeteneinin ilmi ve felsefi bir bir tezhr ve ayn zamanda Trk Kltr tarihinin en byk eserlerinden biri olan ve "Kudatgu Bilik / Mutluluk Bilgisi" adndaki mehur eserini, ite onun zamannda yazm ve hem de 18 ayda tamamlamtr 1 2 1 . Bu deerli Trk limi daha sonra dou Kara Hanllarn
120 rast, R.R., I, s. XVII. 121 Geni Bilgi in Bkz, Arat, R.R., Kudatgu Bilik ve Trklk Bilgisi, TK no 98 1970, S. 70-90.
224 ZEKERYA KT API
bakenti olan Kagar'a gelmi bu edebi, felsefi ve slm eserini byk bir heyecanla Tavga Bura Hattn huzurunda okumu ve bu kitabn vermek istedii mesajlar ona ulatrm, bylece onun devlet ilerinden sorumlu "Has HcibSaray Nazr" o l m u t u r 1 " . Tavga Kara Bura Hakan Budist Uygur Kaanlarna kar kendinden nceki gazi Kara Hanl Hakanlar gibi tslmi manada gaza ve cihadlarda bulunmutur. Belki bu kanl harblerde onbinlerce Uygur ldrlm, evleri barklar viran edilmi. Burkanlar, mabed ve manastrlar yaklm halk slm dinini kabule arlm ve bir ok cami ve mescidler yaplmtr . Ne varki Uygur yurtlarnda ve Gzi Kara Hanl Hakanlar tarafndan estirilen bu slm hidyet frtnas ve Uygurlar arasndaki slm inklb hakknda slm tarihine pek fazla bir ey intikal etmedii gibi Tavga Bura Hakann, Uygurlara kar yapt bu gaza ve cihadlar hakkmda da bize hi bir ey ulamamtr. Buna sebebte slm dininin; X. ve XI. asrlarda, slm dnyasnn dousunda ve Trkler arasnda, pek tabii olarak Uygurlarda dhil, kazand byk zafer ve ba dndrc gelimeleri, slm taihilerinin byk lde ihml etmi olmalardr. Dier taraftan, Orta Asya Trk dnyasndan da bu erken devir slmi gelimeleri ele alan hibir tarihi kmamtr. Zira Trk dilinin sahibi kt ve Divanii'l-Lugat et-Trk' yazd ve Trk devlet geleneinin sahibinin kt ve Kudatgu Bilik' yazd halde, bu devir Trk tarihinin henz kudretli bir sahibi kmamtr.
1
1 72
122 Geni bilgi iin bkz, Eraslan, K., Yusuf Has Hcib, md. A XIII, s. 438-440. 123 Kr. Has Hcib, Yusuf, Kudatgu Bitik, ev. R.R., Araf, Ankara, 1988, s. 393.
O kadarki Divan'l-Luat'm yazar Kagarl Mahmud bile bunu seyretmi ve bir ka beytin dnda, bu ba dndrc tarihi gelimeler hakknda bize fazla bir ey sylememitir. yleki biz, dou Kara Hanl devletinin bu en byk Hakanlarndan biri olan Tavga Bura Kara Hakan bile, hemde aradan asrlar getikten sonra ve Kudatgu Bilik'in yeni yeni nshalarnn ortaya kmasyla renmi bulunuyoruz. Nitekim Tavga Bura Kara Hakan 'n Uygarlara kar yapt bu sonu gelmez ve slm gaza ve cihadlardan bahseden Yusuf Has Hcib, bir manada bu zafer ve slmn hayrna yaptklarn dile getirmi ve yle demitir: "Asker ve ordu ile bu dman kfirleri (Uygurlar) ez, Gnl tazelii ile Allahtan kuvvet dile. Asker ve ordu silahn kafir (Uygurlara) evir, Zira kafirlerle dvrken lmek lm bile deildir. Kafirlerin evini barkn yak, Burkann viran eyle Yerine cami yap, etrafna slm cemaati toplansn Onlarn oul ve kzlarn kul ve cariye et Oradan aldn servetle hazine kur. (Sonrada) slami fetihler yap, eriati yay, Bylece sekin bir ahsiyet olur ve iyi nam kazanrsn"124 Dier taraftan Yusuf Has Hacip, mcahid Kara Hanl gazilerini, kfir Uygurlara kar, gaza ve cihad etmeye tevik ettii, onlarn ellerinde avularnda ne varsa almalarn istedii halde, bu mcahid gazilerin mslmanlara; adaletle davranmalar, iyilik yapmalar, onlarla ho, kardee geinmelerini ve mslman halka emniyet ve huzur verecek bir nizam kurmalarn tavsiye etmekte ve yle demektedir;
* Burkan: Genellikle Buda heykellerine verilen isimdir. Buda Yusuf Has Hacib'in bu iirinde bahsettii kafirlerin Uygur Trkleri olduunu gstermektedir Z K 124 Has Hcib, Yusuf, s. 393.
226 ZEKERYA KT API
"Mslmanlara karma, onlara tecavz etme, Ey hkmdar onlarn arkasnda Tanr vardr. Mslman mslmanla kardetir, Kardee kar dmanca davranma, onlarla iyi gein, Halka huzur salayacak bir nizam kur, Sana hayr dua etsinler Uygur dikutunun Htay Babuu le Birlemesi; Btn bunlar mslman Kara Hanlt Hakanlar ile, inadna Budist Uygur Kaanlar arasndaki din mcdelenin ne kadar kanl bir ekilde getiini gstermektedir. Bununla beraber, zayf irdeli Uygur dikutlar'nn slm dinine kar direnmeleri daha sonraki asrlarda da devam etmi ve Uygur dikutlar, Kara Hanllardan intikamlarn almak iin her zaman en uygun bir frsat aray iinde olmulardr. Bunun en gzel rnei; Htay Gur-Han; Yallu Ta Kk nek'in, Bat, yani mslman Kara Hanllara kar (1130'lu yllarda) bir sefer hazrlamas ve Uygur dikutu Bilge Kaan'm kendisini desteklemesini istemesidir. Kaynaklardan rendiimize gre Htay Babuu; "Beyaz atlar, gk-yer ve ecdatlar iin kurban keserek bat seferine hazrland. Bunun iinde o, nce Kou Uygur idikutu Bilge Kaana bir mektup gnderdi. Htay Babuu, mektubunda yle diyordu: "-Bugn ben* batdaki Araplara (mslman Kara Hanllar kasdetmektedir) gitmek iin hazrlanyorum. Giderken lkenizden geecein. Bundan dolay benden phelenmemenizi istiyorum "126.
125 Has, Hcib, Yusuf, s. 394. * Ne ilgintirki yerli halkn mslman olmasn baz kiiler "Araplama" olarak gryorlard. Htay Prensininde ayn izlenimleri tad grlmektedir. O, bundan phesiz mslman Karahanllar kasdetmitir. Nitekim ok daha nceki yllarda Semerkant ve evresindeki pek ok yerli halkn mslman olduuna gre Dihkanlar (Toprak aalar), Arap valisi Eres'e (727-729) gelmiler ve ac ac yaknarak yle demilerdir; "-Halkn ou Arab oldu. Siz artk vergiyi kimde alacaksnz!" Z.K. 126 Abdurrahman, V., Trkler (Kocu (dikit) Uygur Devleti), II, s. 242.
Kaynaklardan anlaldna gre; Bilge Kaan, Yolluk Ta veya Gur Han'n bu teklifine ok scak bir ilgi gstermitir. Onun kendi lkesinden emniyetle gemesi bir yana, Gur Han' bizzat kendi otanda misafir etmi O ve askerlerinin erefine gn sre ile byk ziyfetler vermitir. Uygur Hant bununla da yetinmemi ve Gur Han ayrlaca zaman ona 600 at, 100 deve ve 3.000 koyun hediye etmitir. Hatta o; daha da ileri gitmi, Htay Babuunun kendisinden hi bir ekilde phelenmemesi iin kendi oullarndan bir kan (o alarda det olduu zere) ona rehin olarak vermitir 12 ' 7 . Her ne kadar kaynaklarda Yollu Ta 'n mslman Kara Hanllara kar giritii bu askeri harektm neticeleri hakknda, pek fazla bir bilgi yoksa da, onun bu seferinde nemli bir baar gsteremediine kesin gz ile baklmaldr. Ne varki bizim bu izahlarmzdan da anlald gibi Bilge Kaan' n Httay Babuuna gsterdii bu ar ilgi ve yardmn bir tek sebebi vardr. Oda Uygur dikutunun mslman Kara Hanllar karsnda pek fazla bir direnme gstermeyen Uygur Kaanlarnn intikamn almak ve bundanda te, slm Dininin -Asya ve Uygur yurtlarnda yaylmas iin uzun zamandan beri ciddi bir mcdele veren ve bunda byk lde baarl olan Kara Hanl Hakanlarna kar besledii ar dmanlktr. slmn Turfan Havzasna Girmesi; Mmfih btn bu kabil bedbaht gelimelere ramen mslman Kara Hanl Hakanlarnn, Uygur Kaanlar ile
127 gel, B., Trk Kltrnn Gelime alar, s. 200, Kr. Abdurrahman, V. a.g.e., II, s. 242.
228 ZEKERYA KT API
din mcadele ve Uygurlar arasnda slm dininin yaylmas yolunda yaptklar kkl almalar daha sonraki devirlerde ve belki de btn Kara Hanllar boyunca devam etmitir. Bu cmleden olmak zere mslman Kara Hanl hanedannn son Hakan olan Muhammed b. Yusuf (l. 1210) Uygur yurtlarna bir ok slm gaza ve cihadlarda bulunmu ve Uygur dikutlarn byk lde sindirmi ve Uygur yurtlarnda byk bir slmlatrma kampanyas balatmtr. Kara Hanllarn, Gazi Hakanlar neslinin bu sonuncusu olan Muhammed b. Yusuf; slmn Tarm havzas, bat blgesinde, Isk Gl, evresinde kesin olarak yerleme ve kklemesinde ok byk hizmetler etmitir . Her ne kadar slm dini mslman Kara Hanllarn bir iman cokusu hlinde yaptklar dini gaza ve cihadlar ve buna gnl veren gzi dervi ve gnl erlerinin stn gayret ve faaliyetleri sonucu Turfan Uygurlar ve Dokuz Ouz Trk kabileleri arasnda, ok gl bir ekilde yaylm ve kkl bir din hline gelmise de zayf irdeli Uygur Kaan ve aristokratlar, eski geleneklerine uymular ve koyu bir Budist olarak ok daha sonraki devirlere kadar bu mcdelelerine devam etmilerdir. Ne varki bir avu Uygur Hanedn ilesi ve Uygur aristokratlarnn slm dinine kar inadla srdrdkleri bu direni ve rpnlarnn ok sonraki devirlere yani XIV. asra kadar devam ettii anlalmaktadrki, dorusu bunu anlamak mmkn deildir. Uygur Kaanlarnn Son rpnlar; Hakikat- hlde, Uygur dikutlannn slm dinine kar btn gleri ile direnmeleri, zerinde nemle durulmas gereken bir konudur. Zira, slm dini ile ok erken devirlerde
128 Rasonyi, L., a.g.e., s. 162. 128
temasa geen ilk Trk beyleri mesel; Toharistan Trk Beyi Nizak Tarhan, Buhara Trk Beyi Tu ad, Semerkant Trk Beyi Akid Guzek (Ouz Bek), Crcan Trk Beyi Sul Tekin, Bulgar Han, Bilgevar Han, Hazar Kaan, hatta slam dinine kar ok sert tutumlar ile tannan bir ok Mool Hanlar, fazla bir mukvemet gstermeden hepsi, hepsi mslman olmulardr 1 2 9 . Aynen bunun gibi Kara Hanl Hakanlar ve Seluklu Beyleri de, bu ilk devirlerde slm dini ile temasa getikten sonra Hak dinini semiler ve Allahn dininin aziz olmas iin byk gaza ve cihad seferlerine kmlardr 1 3 0 . Ne hazindirki Uygurlarn; Smn ve Kara Hanllar da dahil, slm Dini ile temasa getikten sonra, aradan geen bu uzun asrlar iinde tek bir Uygur Kaan veya dikutu mslman olmamtr. Oysa medeni ve konar ger Uygur halk bu devirlerde oktan mslmanl kabul etmi bulunuyorlard. Hadd-i ztnda btn bu hayrl gelimelere ramen Uygur dikutlar ve onlarn yakn evrelerinin slmiyete kar direnmeleri her trl sava gze almalar ve onlarn bir tekinin bile mslman olmamasnn bize gre birtek sebebi vardr. O da, Uygur Kaanlarnn tahminlerin tesinde koyu bir Budist olmalar ve bunun dnda onlarn hemen yakn evrelerinde, gerekten de aydn, samimi bir Trk-Budist ruhban snfnn teekkl etmesi ve onlarn Uygur Kaanlarnn evrelerini ok gl bir ekilde kuatmalar dr. yleki mslman din adamlar, hi bir zaman bu emberi krarak onlarn yanma sokulma imkann bulamamlardr.
129 Kitap, Z., lk Mslman Trk Hkmdarlar, s. 38, 55, 59, 107 vd. 130 Geni Bilgi iin bkz. Kiap, Z., Trk Boylar Arasnda slm Hidayet Frtnas, s. 200, 312
230 ZEKERYA KT API
Uygur Kaanlar ve Trk Budist Rahipler; Zira bu devirlerde Trk Uygur asll yle Budist rhip ve bilginler yetimitir ki insan bunlar grnce hayret iinde kalmaktadr. V. Abdurrahman, bu konuda yapt bir aratrmada M.E. Abdikrden yararlanarak Uygurlarn ilk kurulu yllarndan itibaren t XIV. asrn sonuna kadar yetitirdii bu Budist lim ve rhiplerinin isimleri bir bir zikretmi ve bizlere ok nemli fikirler vermitir. Ondan rendiimize gre; Tata Tonga, Tola, Ordu Tekin, l Timur, Calunda, day Sal, Svin Kaya, Moyon Yanggi, Annor Tekin, Kalm Kay, Singku Seli Tutung, Kara nan, Mangu Tekin, Yolln Timur, Bilge Timur, Kut Durmu l Buga, Alyon Timur, As Tutung, Moyon Boa ve daha bir oklar Trk asll bu Budist rhip ve limlerinin nemli simlar arasndadr . Dier taraftan Uygurlar arasmda slm dini yayldktan sonra Kou, Be Balk ve Hoten gibi Uygur ehirlerinde bir ok cmi ve medrese yaplm ve buralardan birok Trk-slm limi yetimitirki onlarn isimleri ve eserleri bu kitabn asl konusu dndadr. Bu bakmdan bu deerli Tarihinin; bu uzun asrlar boyunca Uygur yurtlarnda yetimi Trk-slm limleri, bundan da te Uygurlar arasndaki bu ba dndrc slm gelimeler "Hayr!" Uygur slm destanndan hi bahsetmemi olmas ve hele hele, Uygurlar bir "Budist Devlet" olarak gstermeye almas dikkatimizi ekmektedir. Ne varki bu can skc durum dier Uygur siys tarihileri iin de geerlidir. Uygurlar ve Uygur Kaanlarnn bu
131 Geni bilgi iin bkz. Emin, Abdikr, M., Garbi Yurt Takmr Sanat, Urumi, 1998, s. 48, Kr. Abdurrahman, V., Trkler; a.g.mak., II, s. 246. 131
zel zafiyetine taklp kalan ve slmi gelimelere pek fazla bir ilgi gstermeyen bir ksm Uygur siys tarihileri yukarda da isimleri zikredildii gibi, Uygurlarn byk kitleler hlinde en erken XIV ve XV. asrlarda mslman olduklarn iddia etmilerdirki bu kesinlikle doru bir tesbit deildir 1 3 2 . Oysa Ceyhun nehrinden in eddine kadar yaylan geni Trk dnyas ve bu geni iklimlerde yaayan Trk boylar, Uygurlarda dhil X. ve XI. asrlarda oktan slm dinini kabul etmi bulunuyorlard. Asl bundan sonradrki slmiyet Trk yurtlarnda bir byk kltr ve medeniyet haline gelmitir. ok daha nceleri mslman olan Uygurlarda dier Trk boylar gibi bu byk islm kltr ve medeniyetinin en byk mimarlar olmulardr. Ne ilgintirki Budizmden ba dnm Uygur dikutlart ve militan Budist rahipleri; manastrlarn ykan ve yar ilh grnmndeki Buda heykellerini paralayan ve onlarm stne pisleyen Kara Hanl slm mchidlerini hi bir zaman unutmamlar, slm dini ve Uygur mslmanlarndan bunun en ac bir ekilde intikamn almak iin her zaman bir frsat aray iinde olmulardr. Bunun ac rnekleri bundan sonraki sayfalarda da dile getirilecektir. Yeni Gelimeler ve Sonu; Kara Hanllarn yklmas ve Moollarn bir frtma gibi ortaya kmalar onlara; slm dininden bu bir asrdan fazla bir zamandan beri birikmi olan o bitmez intikamlarn alma yolunda ok byk midler vermitir. Bilindii gibi, Kara Hanllardan sonra -Asyada bir zamanlar Gk-Trk aknclarnn at koturduklar usuz bucaksz Asya bozkrlarda yeni bir sarsnt, yeni bir hareket olmu, Orta Asya bir kere
132 Esin, E , a.g.e., s. 175.
232 ZEKERYA KT API
daha ve btn hrnl ile ayaa kalkm ve bundan ncekilerden ok daha gr bir sada ile btn insanla "Merhaba!" demitir. Bunlar Cihangir Asya ordularnn yeni Babuu Cengiz Han ve onun ahsnda devlet kuran kavimler olarak ortaya kan "Trk Mool Boylar" idi. Bunlarn Trklerle kan balar ve yakn akrabalklar vard. Cengiz Han ve onu takib eden Mool Hanlar dneminde Be Balk, Hoten gibi mslman Uygur ehirlerinde slm dini ve mslmanlarn aleyhine yar militan Budist rahipleri ve Uygur dikutlannn tahriki ile byk bir zulm kampanyas ve cehennemi bir hayat balamtr. te bandan sonraki sayfalarda Cengiz Han ve Moollar dneminde slmm toptan nn kesmek iin giriilen ve daha sonra bir facia hline gelen bu zulm hareketleri zerinde durulacak ve bylece bu nemli konunun yeni ve ok daha ilgin bir yn aklanm olacaktr.
III. MOOLLAR DEVR Uygur dikutlarmn slma Boyun Emesi Moollar'n Tarih Sahnesine k; Gerekte koyu bir Budist olan Uygur Hanlarnn, slm dini ile olan bu inatlamalar Kara Hanllar'm yklmas ve Moollar'n tarih sahnesine kmalarna kadar, hemde btn hrnlklar ile devam etmitir. Evet, byk stepler fatihi Cengiz Han'n ahsnda tarih sahnesine kan ve insanla "Merhaba!" diyen Moollar; ksa zamanda eski hilfet lkelerini de iine alan ok geni bir dnya imparatorluu kurmular ve bylece insanlk tarihinde bir "Trk-Mool Devri "nin balamasna sebeb olmulardr. Bu ba dndrc gelimelerden Dou Trkistan Uygurlar da nasibini almlardr. Zira Cengiz Han'a gre bat, slm dyasma giden yolda ok nemli ve corafi bir blgede kurulmu olan "Turfan Uygur" devletinin bu ilk hamlede ortadan kaldrlmas gerekiyordu. Bunun iin Stepler Fatihi, bar bir yol izlemi ve Uygur Hanna bir eli gndermi, kedisine katlmasn istemitir. lk Mool Uygur likileri; Bu sralarda Uygurlarn banda dikut Burak133 bir dier ifde ile dikut Burak Art Tekin bulunuyordu 1 3 4 . Burak Art Tekin, byk Mool tarihisi Cveyni 'nin ok daha
133Cveyni, I, s. 110. 134 el, B Sino-Turcica, Taipei, 1964, s. 10.
234 ZEKERYA KT API
ayrntl bir ekilde aklad gibi, Cengiz Han'n elisini hsnniyetle kabul etmi ve ok byk bir memnuniyetle Cengiz Han'a katldn bildirmitir (1209) 1 3 5 . Bylece Turfan Uygurlar hibir kan dkmeden ve dostane bir ekilde Mogollara katlm oluyordu. Artk bundan byle arki Trkistan Uygur devleti, her ne kadar dikutlar grevinde kalsalar bile, Cengiz Han temsilen atanan Mool valileri tarafndan idare edilecekti. Ne varki Art-Teki'nin bu yeni inisiyatifi, bundan sonraki sayfalarda, ok daha ayrntl bir ekilde zerinde durulaca gibi, hem Uygur dikutlar, hemde Uygur yurtlarnda bir trajedi haline gelmi olan slm dininin de belirli lde hayrna olacaktr. Art Tekin'in bu beyan sdece szde de kalmamtr. O; daha sonra kendisi, maiyyet erkan ve ordusu ile birlikte Cengiz Han'a katlm, Cengiz Han'n ordular ile birlikte savam ve bu savalarda gsterdii stn kahramanlklar ile Mool Hanlarnn dikkatini ekmi ve Cengiz Han 'n ok stn takdirlerini kazanmtr. O kadarki Cengiz Han, bu baarlarndan dolay Burak Art Tekin'e ok kymetli hediyeler vermekle kalmam ve kendi z kz Altun Bike'yi bu Uygur dikutu ile nianlamtr (1211) 1 3 6 . Fakat bizim burada asl zerinde durmak istediimiz bir kimse daha vardr. O da, byk Uygur devlet adam ve Uygur "Kaanlk Mhrn" tayan Tata Tongadr. dikut Burak Art Tekin'in bu ekilde fiili hkimiyetleri sona erdikten sonra ite bu mehur devlet adam, bir manada "Kral Nibi" Tata Tonga, oullar ve dier bir ok ileri seviyedeki Uygur devlet
135 Cveyni, I, s. 110-111, Erkin, Emet, Trkler, Kara Hanllar ve Uygurlar, IV, s. 473, Kafesolu, l Trkler, A, XII/II, s. 183. 136 Cveyni, I, s. 110-111, Kafesolu, A, XII/II, s. 183.
adam ile birlikte kendilerini Cengiz Han'a arzetmiler ve hizmete hazr olduklarn bildirmilerdir. Stepler Fatihi, bu byk devlet adamn takdir etmi, ona, altn damgann kendi adna kullanma yetkisini vermi ayrca onu, oullar ve beylerine Trk Uygur alfbisini rf, det ve trelerini retmekle de grevlendirmitirki bu Moollarn, Trklemesinde ok baarl bir rol oynamtr. Tata Tonga bu baarl hizmetlerine daha sonraki yllarda da devam etmi ve Cengiz Han'n haleflerinden edey'in en st seviyeli devlet memurlarndan biri olmutur 1 3 7 . Moollar; Uygur Yurtlarndaki slm Realitesi; Ne varki, arki Trkistan Uygurlar, btnyle Mogollara katldktan sonra da, Uygur dikutlar ile slm dininin Uygur yurtlarndaki varlk mcdelesi, bir dier ifde ile dikutlarn Allahn nurunu btn gayretleri ile sndrme abalar, en hrn bir ekilde devam etmitir. Bu kt gelimelerde yle tahmin ediyoruzki, Uygur dikutlarnn yakn evresinde yer alan, din ve dnyevi nfuzlar giderek sarslan, stelik slmn parlak gelecei karsnda Budizmin ok kt kbetini ve tkeniini gren krmz pelerinli ve fkeli Budist rahipleri ve onlarn, Uygur dikutlarn her hl- krda slm dinini ve mslman cemaat aleyhine tahrik ettikleri, byk lde etkili olmutur. Bilindii gibi Kara Hanllar zamannda, bir devlet din hline gelen slmiyet, zorlu bir Budist olan Uygur dikut ve
137 Emet, Erkin, Trkler, (a.g.mk.), IV, s. 473, Shiao, Liu Zihi, Uygur Tarihi, Pekin, 1988, s. 501, gel, B., a.g.e., s. 25, Kafesolu, I., A, Xll/ll, s. 183, Tata Tunga 'dan sonrada Mool Hanedan ilesinin Trkletirilmesi ve Uygur alfbesinin retilmesine devam edilmitir Bu byk hizmette grev alanlar arasnda; Karayaga, Bayruk Mih, Yolun Timur ve Sucis Sibyan da bulunmaktadr.
236 ZEKERYA KTAPI
aristokratlarnn dnda byk bir baar elde etmi, bata Kou, Be Balk ve Hoten olmak zere buralarda yaayan Uygurlar byk ounlukla mslman olmulardr. Bu ehirlerde byk mslman cemaatler olumu, bir ok cami ve mescidler yaplm, ok byk medreseler alm, her tarafta tekbir ve ezan sesleri ykselmeye balamt. te Moollar'n tarih sahnesine ktklar ve bir frtna gibi slm dnyasn kasp kavurduu sralarda slm dininin bu zorlu Budist Uygur dikutlar ve yar militan Budist rahiplerine kar "var olma" mcadelesi btn iddetiyle devam ediyordu. Uygur Yurtlarnn, Trk Mool mparatorluuna katlmas, Cengiz Han'n koyu glgesinin Uygur yurtlarna dmesi ve artlarn byk lde slm dininin aleyhine gelimesi, slm dini ile Budizm arasndaki bu sert mcdeleyi trmandrm, stelik daha canl ve kanl bir hle getirmitir. Zira, Moollarn ilk devirlerde Trk slm dnyasnda estirdikleri kasrga ve slm medeniyetine indirdikleri ar darbeler, Hristiyanlara olduu kadar, zayf irdeli Uygur dikutlar ve yar militan Budist rahiplerine de ok byk mitler vermi ve buralardaki slmiyeti kknden silmek gibi topik bir hayle sevketmitir. te bundan sonraki sayfalarda ok daha ayrntl bir ekilde zerinde durulaca gibi Uygur mslmanlarnn Hoten ve Be-Balkta balarna gelen dehetengiz facialarn altnda yatan asl gerek budur. Nayman Komutan Klk'n Ayaa Kalkmas; Gerekte Hoten facias, Moollar devrinde; Uygur Yurtlarnda slm - Budizm hkimiyet mcadelesinin Trk-slm tarihine gemi ve dinler tarihinde bir ei ve benzeri olmyan
TURFAN UYGUR TRK BOYLARI ARASNDA SLMYET 237
en byk din facialardan biridir. Bu syede yar militan Budist rahipleri; Klk admda as bir Nayman zorbas vastasyla slm dini ve mslman Uygur toplumundan belkide, iki asrdr birikmi ve bir volkan gibi patlyacak bir hle gelmi kin, nefret, "Hayr!" intikamlarn almlar, Hoten ve Be Baltk gibi Uygur ehirlerinde ok byk bir terrizm estirmiler bylece buralardaki mslman cemaate en byk darbeyi vurmulardr. Eer Allah (c.c.) onlarn nefeslerini tketmemi olsayd, Uyguristan ebedi bir karanlklar lkesi haline gelmi olacakt. Bilindii gibi Hoten gl Kara Hanl Hakan Yusuf Kadr Han tarafndan ikinci defa fethedilmi ve buralarda gerekletirilen slmi tebli ve irad faaliyetleri sonucu Hoten ehri, bir slm merkezi olmutur (1025). Bu cmleden olmak zere buralarda daha sonraki yllarda bir ok cami, mescid, kervansaraylar yaplm, medreseler alm, dolaysyla Hoten, bir din ve kltr merkezi hline gelmitir. Ne varki Nayman asll ve fakat iyi bir komutan olan Klk, Cengiz Han'n hmndan kaarak Karahitaylarn "Babuuna" yani Gr Han'a snm ve onun yannda gzel bir itibar salamt. Daha sonra bu tc ve taht dkn zelil kimse, yeni efendisinin makamna gz koyarak evresinde toplad yar apulcu kimselerle isyan etmi Kagar ve civar esas merkez olmak zere kendisini "Gr Han - Hanlar Han" iln etmitir (1213) 1 3 8 . Asl bundan sonradrki Kagarda mslmanlar iin cehennemi bir hayat da balam oluyordu. Zira bu Nayman zorbas zorlu bir slm dman idi. Bu bakmdan Kagart ele geirince O; Cveyn'nin de dedii gibi; "Kendisi Hristiyanl brakp Budist oldu. O ehir hal138 Bura, M.E., a.g.e., s. 250.
238 ZEKERYA KT API
kn Hanefi mezhebinden karp, sapk Budizm inancna sokmaya, hidyet nurlarnn aydnlndan uzaklatrp, kfr ve karanln vahetine ekmeye alt. steinin yerine gelmediini grnce zora ba vurdu. Bunun zerine aresiz kalan halk, Budistlerin elbise ve apkalarn giymeye onlarn ekil ve kyafetleri ile gezip dolamaya mecbur oldu. Namaz ve ezan sesleri kayboldu, tekbir ve dua sesleri kesildi-. Asl Byk Hoten Facias; Fakat onun asl gz Hotende idi. Burasn ele geirmek ve kendi hanlnn merkezi yapmak istiyordu. Onun iin emrindeki apulcu zorbalarla Hoten'e yrm ve bu gzel ehri tam bir facia ile ele geirmitir. Bu cmleden olmak zere Klk, ehrin mslman beyi Kln Han ehid ettii gibi, mslman Hoten halknn byk bir ksmn klntan geirmitir (1214) 1 4 0 . Ne varki tarihlere "Hoten Facias" olarak geen ve mslman Uygurlara en zor, en dehetli ve en ac gnleri yaatan asl faciada bundan sonra balam oluyordu. Gerekte, asl manada neye inanaca ve hangi dinin mensubu olacana bir trl karar veremeyen, nceleri amanist, bir ara Hristiyan, sonrada Budist olan Klk'n hi mnkaa gtrmeyen bir yn vard. O da phesiz onun, kendi devrinde bir ei ve benzeri az bulunan bir slm dman olmas idi. Bu bakmdan Naymanl Zorba; Hoteni ele geirince, mslman Uygurlara, Budist rahiplerinin de ar kkrtmalar ile, tahminlerin tesinde ar zulm yapm ve mslmanlara senelerce cehennemi bir hayat yaatmtr.
139 Cveyni, I, s. 128. 140 Bura, M.E., a.g.e., s. 250, Grousset, R a.g.e., s. 230.
Kagarda yaplan zulmler belki ok daha insafsz bir ekilde burada da ceryan etmitir. Bu iren olaylar dile getiren Cveyni yle demektedir; "O Hoten halkm, Hz. Muhammed'in dininden dnmeye zorlad. Hristiyanl, Budistlii ya da, Htayilerin dinini (amanist) semelerini istedi. Hotenliler baka seenekleri olmad iin aresiz Htayilerin dinine (amanist) girdiler. Bundan sonra mezzinlerin ezan, iman edenlerin das kesildi. Medreselerin kaplarna kilit vurulup yklmaya brakld"141. ehir Halknn Bir Meydanda Toplatlmas; Fakat mslman Uygurlar buna ok iddetli bir ekilde direniyorlard. Buna sebebte Hotenin, o devirlerde gerektende bir slm ehri olmas ve burada bir ok slm liminin bulunmas idi. Bu bakmdan bu azl zorba slm dman, bununla da yetinmemitir. Her tarafta tellallar artarak ehirdeki btn insanlar ve bu arada Budist, Hristiyan ve Mslman limlerinin de toplanmalarn emretmitir. ehir meydannda toplananlarn says, bin kiiden fazla idi. Ona gre slm limleri ile Budist rahipleri onun huzurunda ve halkn nnde kendi dininin doruluunu tartacak ve hakl tarafn din btn insanlar tarafndan kabul edilecekti. Bundan maksat bu gstermelik tartmalardan sonra Budizmi, Hoten halknn resmi din olduunu iln etmekve slm dininin iini bitirmekti. Nitekim Klk, bu Htay zorbas, ehir meydann toplanan kalabal ok ar bir ekilde tehdit etmi ve yle demitir;
151 Cveyni, I, s. 113.
240 ZEKERYA KTAPI
"-Benimle, dinler ve lkeler hakknda tartmaya girebilecek, szn benden ekinmeden syliyebilecek, fkemden ve cezalandrmamdan korkmyacak biri varsa hemen ortaya ksn Klk koyu slm dman ve hele hele byle tehdit dolu konumalar ile orda bulunan mslmanlar bir kere daha yldrd iin huzuruna hi bir slm limi kmyacak, bylece Budist rahiplerin grleri hakllk kazanacak ve dolaysyla Hotende, Budizm resmi bir din olarak iln edilecekti. Ne varki olaylar bu cni zorbann bekledii dorultuda gelimemitir. O toplumda mslmanlar temsil etmek zere ak yzl, ak sakall, nur bakl, heybetli slm limi, mam Ala'd-Din Muhammed el-Hoteni de bulunuyordu. Bu zat ne km, yryen bir kaya paras gibi heybetle gelerek vakur bir ekilde Kln huzurunda ve dier Budist rahiplerinin karsndaki yerini almt. mam Aluddin el-Hoteni'nin dam Edilmesi; Nihyet dinler aras tartma balad. Sz sras byk imam'a geldiinde O; slmn imani, insan ve ilm hakikatlerini ylesine tatmin edici bir ekilde aklyorduki ne Budist rahipler ne de Klk iin syliyecek tek bir sz kalmamt. yleki nefret ve fkesinden bin bir derecede, patlyacak bir hle gelen Cni Zorba, hl yalan yanl szlerinde srar ediyor ve dehet dolu baklar ile byk mam susturmaya alyordu. Bundan daha da celllenen Byk imam, bir arslan gibi kkremi ve yle demitir: "-Ey din dman dursun" melun Klk! Azn toprak dol-
142 Cveyni, l,s. 128.
Bu sadece Budist rahiplere deil, Klk iinde bir meydan okuma, bir hezimetti. yle ya; Hotende, Buizmin resmi bir din olduunu iln etmek iin koca bir ehir halkn oraya toplayanlar, mslman mamtn karsnda imdi rezil bir duruma dmlerdi. Klk, bu hezimeti sineye ekecek bir adam deildi. O; evresindeki cnilere, mam yakalayp bir odaya hapsetmelerini slmdan dnene ve Budist olana kadar her trl eza, cef ve ikence yapmalarn sylemitir. Byk mam iin asl kt gnler bundan sonra balyordu. Ona, zincirlere vurulduu ve kapal kald bu hcrede gnlerce ikence edilmi, sopalar atlm, a, susuz ve plak braklmt. O her defasnda, Billi Habei gibi "Rabbim Allahdr!" demi ve bundan baka hi bir ey sylememitir. mamn bu salbet-i diniyesi karsnda lgna dnen ve hiddetinden nerede ise kendini paralayacak bir hale gelen bu cni zorba, daha fazla dayanamamtr. O; mam Efendi'nin kendi yaptrd ve ders okuttuu medresenin kapsna bir dar aac kurdurmu ve byk mamn derhal orada aslmasn emretmitir. Mmfih, Cveyn'den rendiimize gre, mam Alau'd-Din Muhammed el~Hoteni, bundan hi korkmam, son annda bile lme meydan okumu ve evresinde kendisini dehet dolu baklarla seyredenlere son bir nasihat olarak yle demitir; "Bu dnyada size verilecek cezalar yznden dininizi brakp ta kendinizi ilelebed kalacanz cehennem azabna atmaynz. Ebedi bir eye, geici bir eyi tercih etmek ok byk bir kayp olur. Kk ocuklarn bir nevi oyunca olan bu dnyann rahat ve huzurunu, teki dnyann rahat ve huzuruna e tutanlar elbette aldanr"143.
151 Cveyni, I, s. 113.
242 ZEKERYA KT API
Hotcndeki Dini Terr; Bundan sonra Hoteride tam bir dini terr hkim olmutu ve bu terr btn iddetiyle tam drt yl devam etmitir. Bu sre zarfnda mslman Uygurlar'n ou ehid olmu, bir o kadar ehri terketmi ve Hoten deta harabe bir ehir hline gelmitir 1 4 4 . Bunlar; dier taraftan Cengiz ve haleflerini kendileri iin yegne kurtarclar olarak gren Hoten Uygurlarnn yar militan Budist rahipleri ve Klk'n bu ar zulmu karsnda ne kadar aresiz kaldklarn gstermektedir. Ne varki bu feci olaylar Cengiz Han'a ulat zaman Stepler Fatihi derhal harekete gemi ve en sekin komutanlarndan biri olan ete Noyan' bu zalim zorbann peine takmtr. Artk ok gemeden bu slm dmannn kafas Cengiz Han'n huzurunda bulunuyordu 1 4 5 . Moollar Hoten'e tekrar hkim olduktan sonra; Tekbir ezan ve namaz serbest brakmlar, herkesin kendi dininin ve detlerinin gereklerini serbeste yapabileceklerini iln etmier ve ehirde 14 fi tellllar artmlardr" . Mmfih Moollar, Kagar ele geirdikten sonra da ayn eyleri yapmlar, Klk'n koyduu btn din yasaklar kaldrmlar, ehir halkn ezan, namaz gibi din vecibelerini yerine getirme de btnyle serbest brakmlardr. Bu bakmdan bu gzel gelimelerden ba gklere deercesine gurur duyan byk Mool tarihisi Cveyn, phesiz biraz da efendilerine yaranmak iin yle diyecektir; "Biz o kavmin (Moollar) varln, Tanrnn rah-
144 Bura, M.E., s. 251. 145 Esin, E., Turfan md., A, Xll/ll, s. 117, gel, B., a.g.e., s. 14-27. 146 Cveyni, I, s. 125.
metinden bir rahmet ve Allahtn feyizlerinden bir feyiz olarak gryoruz"147 Be Balktaki Mslman Uygur Katliamt; Gerek Budizm ve gerekse koyu bir Budist olan Uygur dikutlarnn slm dininden asrlardr birikmi olan intikamlarn en ar bir ekilde almak iin gsterdikleri bu ykc faaliyet ve tertipler, Moollar zamannda ve daha sonraki devirlerde de btn acl ile devam etmitir. Bunun en bedbaht rnei ise; Mnke Kaan zamannda (1251-1259) Be Balktaki btn mslmanlarn, bir Cuma gn ve bir anda katledilmesi iin Uygur dikutu Salndt'nm hem de bir Mool devlet adam ile mtereken hince bir suikasd plan hazrlamas ve bunu btn vaheti ile uygulamaya koymasdr (1252) 1 4 8 . Bu olayn, Be-Balk ve dier ehirlerde slm dini ve mslman Uygur varlnn durumunu aydnlatmas, ayrca Moollar n adleti ve dier dinlere kar ne kadar objektif davrandklarn ortaya koymas bakmndan bize gre ok ayr ve nemli bir yn vardr. Biz bu yz kzartc olay da dier bir ok olaylar gibi, hemde en geni bir ekilde yine Cveyn'den renmi bulunuyoruz. yleki; Aslnda, Uygur kkenli, koyu bir Budist, zorlu bir slm dman, ayn zamanda Cengiz devletinde, devlet yazmalarn idre edecek kadar nemli bir mevkiye gelen ve devlet ilerinde hatr saylr bir kimse olan Bala Bitiki, Uygur dikutu Salnd ile grmek ve baz meseleleri halletmek iin Be Balk'a gnderilmiti. Fakat onun asl maksad Cveyni'den rendiimize gre "Be-Balk ve ev147 Cveyni, I, s. 125. 148 Esin., E., a.g.md., A Xll/ll, s. 117.
244 ZEKERYA KT API
resinde bulunan btn Uygur mslm ani arm ldrmek, mallarn yamalamak ve ocuklarn esir etmekti"14^. Gerekte Bala Bitiki, bu kt niyetinde snr tanmayan bir kimse idi. Uygur dikutu Salnd ile grm, bu habis emellerini ona anlatm ve onu kendi safna ekmeyi baarmtr. O da; Be Balk'taki Uygur mslmanlarnn bir cuma gn hemde bir ka saat gibi ksa bir zamanda btnyle klntan geirilmesi idi. Bunun iin hazrlanan su-i kasd planna gre; tesbit edilen o cuma gnnde; Uygur komutanlarndan Bilge Kut, Bulmu Buka, Sakun ve dka; Be-Balk mslmanlarnn, Cuma namazn klmak zere ehrin en byk camiinde toplandklar bir srada, emrindeki birliklerle camiyi kuatacaklar ve mslmanlarn hepsini klntan geireceklerdi. Bunun ii ehrin dnda 50.000 kiilik bir asker karargahta kurulmutu. Uygur dikutu Salndnn Bana Gelenler; Bu sralarda Be Balk'a Moollarn temsilcisi olarak Hazemli bir Trk ve Mahmud Yalva 'n olu, ayn zamanda gayretli bir mslman olan ve in hududuna kadar btn Uygur lkelerinin idresi kendisine verilmi olan Mesut Bey namna, yine gl bir mslman Trk, Emir Seyfeddin bakyordu (1252) 1 5 0 . Fakat bu srada hite beklenmedik baz gelimeler olmu ve bu katl-i m plan btn ayrntlar ile aa kmtr. Buna sebebte Tekmi idi. Zira; katl-imn nde komutanlarndan biri olan Bilge Kutinin yakn subaylarndan biri olan Tekmi, ehirde az kavgas yapt bir mslmana daha fazla dayanamam ve yle kmtr;
149 Cveyni, I, s. 115. 150 Barthold, Bibalk, A, II, s. 653.
"Ne yapacaksanz bir an nce yapnz! nk yalnz gn mrnz kald. Bundan sonra hepiniz klntan geirileceksiniz Bu haber orada toplanan Uygur mslman ar esnaf arasnda bomba gibi patlamt. Mslman halk byk bir aknlk iinde derhal, o sralarda Be Balk'ta bulunan mslman Mool valisi Emir Seyf'd-Din'e gelmiler olupbitenleri bir bir ve en ince ayrntlarna kadar anlatarak kendilerini korumasn istemilerdir. Emir Seyf'd-Din bunun zerine, duruma derhal el koymu ve Tekmi'i huzuruna ararak meseleyi ondan sormu o da; Uygur dikutu ve adamlarnn bu korkun katli-m plann bildii ve duyduu kadar ile ve tam bir drstlkle anlatmtr. Bundan Tekmi'in mslmanlara ok byk bir sempati duyduu anlalmaktadr. Mslman Vali, duyduklarndan deta donup kalmt. O hemen Uygur dikutu'nu huzuruna getirtmi ve bu meum katl-i m plan hakknda btn bildiklerini anlatmasn istemitir Bu bir bakma Uygur dikutu ve evresinin tamamyle boynunun vurulmas idi. Bu bakmdan Uygur dikutu, bu su-i kasd plann btnyle inkr etmi ve kendisinin bu'ile en ufak bir ilgisinin olmadn sylemitir. Dier Uygur ileri gelenleri ve katl-i m asl gerekletirecek olanlar da, az birlii etmiesine bunu yalanlyor ve dikutu korumaya alyorlard. Hatta o, Tekmi'le yzletirilmesine ramen suunu bir trl itiraf etmemitir. Bu iin stesinden ancak Mnke Han gelebilirdi. Cveyni'nin bu konuda verdii ayrntlar bir yana, Mnke Han'n huzuruna kmak ve suunu itiraf etmekten ke
151 Cveyni, I, s. 113.
246 ZEKERYA KT API
bucak kaan Uygur dikutu bir anda kendini, elleri demir zincirlerle bal olarak byk Mool Kaannn huzurunda bulmutu. Uygur dikutu, byk yarg Mengeser Noyann bakanlnda kurulan bir mahkemeye karlm ve suunu btnyle itiraf etmesi istenilmitir. Ne varki kendisi ve yaknlarnn bana neler geleceinden korkan Uygur idikutu suunu ok ar ikenceler yaplmasna ramen bir trl itiraf etmiyordu. Bundan sonra ne olmutur? sterseniz bu sorunun cevabn Cveyn'den dinleyelim. "Bunlar Tatar sopalarn yedikten sonra ilerinde ne varsa aa vurdular ve sularn hepsi birden itiraf ettiler. Bunun zerine durum, Hanlar Hanna arzedildi. Gelen karar zerine Idikut ve su arkadalar tekrar Be-Balk 'a gtrldler, ilgililer; onlarn mminleri ldrmeyi planladklar Cuma gn mslman, Budist kim varsa btn halk sahraya topladlar. Bu arada Hanlar Hannn ferman okundu. Emir gereince dikut'un ba vuruldu. Su ortaklarndan Bilge Kuti ile dka'n vcudu ikiye blnd. Bu ekilde o blgeyi ktlk tohumlarndan temizlediler" (1252) Tekmi'in Mslman Olmas;
1
Btn bu ba dndrc olaylardan sonra karmza ok nemli bir soru kmaktadr. O da; Be Balk'taki mslmanlarm sonu demek olan bu korkun katl-i m plann bir bahane ile aklayan ve onlar ok byk bir felketin eiinden kurtaran bu diryetli Uygur Komutan Tekmi'in sorunun ne olduudur? O devrin Mool tarihisi Cveyni; onun ok skntl anlardan sonra mslman olduunu ve "Yce Allah'n onu slm erefiyle ereflendirdiini" kaydetmektedir 1 5 3 .
152 Cveyni, I, s. 115. 153 Cveyni, I, s. 115.
Tekmi'in en sonunda mslman olmas, Uygur mslmanlarn ok sevindirmi ve mslmanlar onu, deta hediye yamuruna tutmulardr. Tekmi'in bundan sonra, Be-Balk'ta, mslman cemaatn daha da glenmesi, slm dininin yaylma ve gelimesinde ok byk hizmetler ettiinden hi kimsenin en ufak bir phesi olmamaldr. Mool darecileri ve Uygur Mslmanlar; Salnd'nn "Cengiz Yasalar"ndan kurtulmas mmkn deildi. O, yaptnn cezasn bu ekilde dedikten sonra, onun yerine kardei ngc getirilmi ve Uygur dikutu olmutur 1 5 4 . yle tahmin ediyoruzki yeni dikut ngc bundan sonra olaylarn yatmas ve mslmanlarm emniyet ve huzur iinde yaamalarnda ok byk hizmetleri olmutur. Bu meyanda hemen unu itiraf edelimki; btn bunlar Mslman Kara Hanl gzilerinin Allahn dinini ulu klmak iin yaptklar gaza ve cihadlar, bu uurda verilen kanl mcdeleler ve hele hele, slm dininin Hoten, Be-Balk ve Kou gibi belli bal Uygur ehirlerinde ve gebe Uygurlar arasmda yaylmas iin yaptklar bu ciddi gayretlerin pek te boa gitmediini ortaya koymaktadr. Evet, onlarn bu ba dndrc bir ekilde yrttkleri slm tebli ve irad faaliyetleri sonucu slm Dini; btn Uygur ehirleri ve Uygurlar arasnda ok ciddi ve gl bir varlk hline gelmitir. Ne acdrki slmiyetin hayrna olan btn bu gelimelerin, bir avu "Budist Rhip" ve onlarn byk lde tesirleri altnda kalan zayf irdeli Uygur dikutlarnt ne hle getirdii ve onlar nasl da zvanadan kardn Hoten ve Be Balk'ta cereyan eden bu ac olaylar btn vahetiyle ortaya koymaktadr.
154 gel, B., a.g.e., s. 14-27.
248 ZEKERYA KT API
Trk slm dnyasndaki Hristiyanlar ve Uygur yurtlarndaki Budist Rahipler; yukarda da ifde edildii gibi, Moollarn slm dnyasmda, hem de hi beklenmedik bir zamanda estirdikleri gazab frtnalar onlar ok heyecanlandrmtr. Onlar; bu Step Fatihleri vastasyla slm Dininden asrlardr birikmi olan intikamlarn, bir kin ve fke hlinde hem de ok ac bir ekilde alacaklarn hayal eder olmulard. Ne varki; Moollarn; slm dini, Hristiyanlk ve Msevilik gibi "lhi dinlere" saygl olmalar, onlarn din adamlarn her trl vergiden muaf tutmalar, ayrca her trl din ve onlarn mensuplarna son derece toleransl davranmalar, adaletle hareket etmeleri, Uygur dikutlan ve Budistlerden slm dini ve mslmanlara kar gelebilecek her trl tehlikeye kar her zaman koruyucu bir kalkan olmutur. Uygur Beyi'nin Tccar Bir Mslmam Zorlamas; Btn bunlar, Uygur dikutlarnn mslman Uygurlar hakknda hite iyi niyet beslemediklerini ortaya koymaktadr. Bu mnsebetlerinin dier ticri ynn yanstan ve dinde zulme kadar varan uygulamalarda vardr. Bu cmleden olmak zere mesel; bu devirlere aid Uygur dikutlan ile Trkistanl mslman tcirler arasnda cereyan eden bu kabil olaylar hakkmda baz anekdotlar kaydedilmitir. Daha ziyade konunun folklorik ynn yanstan bu anekdotlarda bile Mool Kaanlarnn, mslman tcirleri nasl himye ettikleri ve haklarn nasl koruduklar, yle gzel bir ekilde vurgulanmtrki bu dikkat ekici bir durumdur. Nitekim bunlardan birini Cveyni bize u ekilde nakletmektedir; "Bir mslman tcir bir Uygur Beyinden drt kese ake bor al-
mt. Adam borcunu deyemedi. Bu defa Uygur Beyi adam yakalayp ona; "-Ya, Muhammedin dininde dnp Budist olursun, ya da yz sopa yersin, ikisinden birini tercih et" dedi. Bu durum karsnda tela kaplan miisHiman tacir alacakldan gn mhlet istedi ve doruca Mool Kaannn sarayna gitti. Adam, Kaann dikkatini ekmek iin bir denek ald ve ucuna beyaz bir bez balyarak sallandrmaya balad. Kaan adam grnce hemen yanna artt ve derdini sordu. Durumu renince o derhal Uygur Beyininhuzuruna getirilmesini emretti. Onun mslman tcire yapt bu teklifi, ok ar bir su sayd. Daha sonra Uygur Beyinin karsn ve evini bu mslman tcire vermesini, ayrca ona arnn ortasnda yz denek vurmalarn emretti. Kendisi de bu mslman tcire yz kere ake ihsanda bulundu"155. Hzr Hoca Han ve Uygur dikutlan Karsnda; Fakat btn bu dalgalanma ve alkalanmalara ramen slm dininin Dou Tiirkistanda yaylmas nisbeten daha ar oluyordu. nk oralarda slm dininin yaylmasna Budist Uygurlar ve Uygur dikutlan hl ok byk bir engel tekil ediyorlard. W. Barthold'unda dedii gibi mslman memleketlerinin Kua ehri dousundaki hududu, Mool mparatorluunun kurulduu zamanda da yine, Kagarl Mahmud zamanndaki yerinde, yani Kua ehrinin dousunda idi 1 5 6 . Gerekte koyu bir Budist olan Uygur dikutlarnn slm dinine kar manasz ve inat tavrlar, Cengiz Moollarntn merkezi Orta-Asya'da, Buhara ve Semerkant'da dahil, Trk
155 Cveyni, I, s. 246. 156 Barthold, W a.g.e., s. 179.
250 ZEKERYA KT API
Mool "aatay Hanlm" kurmalarna kadar devam etmitir (1277-1247). Artk Turfan bir dier ifde ile Dou Trkistan Uygur yurtlar bu yeni aatay Hanlnn snrlar
it 7
iinde idi . Ne varki bu devirlerde Kou, Be-Balk, Kumul ve Bargol ehirlerinin idresi Turfan Uygur dikutlarna braklmt ve buralarn halk byk ounlukla mslman olmulard 1 5 8 . aatay Hanlarnn, Turfan Uygurlar ile olan siyasi mnasebetleri ve bu topraklarda geen kanl olaylar bu kitabn konusu dndadr. Ne varki bu Hanedan ilesi Hanlarndan Tarmarin'in (1326-1334) mslman olmas, Uygur yurtlarnda slm Dininin yaylmas iin yeni altn yllarn balamasna sebeb olmutur. Eb'l-Gzi Bahadur Han onun islmlatrma hareketini bir ka cmle ile zetliyerek bizlere u gzel fikirleri vermekte ve yle demektedir; "Tarmarin Han oldu Tki mslman oldu. Andan sonra btn Trkistan halk (aatay ve Uygur Ulusu) ona uyarak hepsi mslman oldu"159. Ne ilgintirki btn bu hayrl gelimelere ramen koyu bir Budist ve ayn zamanda slm dman olan Uygur dikutlarnn slma kar bu akl almaz hasmane tutumlar Hzr Hoca Han'n Kagar Han olmasma kadar devam etmitir (1389-1399) 160 . Bu Mchid Gazi; Kagar Han olduktan sonra, nce o blgede huzur ve gvenlii salam, yeni yeni bir ok slhatlar yapm viran ehirleri abd klm ve durum haliyle slm dininin lehine olarak deimitir.
157 Barthold, W., aatay, A, III, s. 267. 158 Bura, M.E., s. 258, 252. 159 Eb'l-Gazi Bahadr Han, Secere -i Trk zerinde Sentaks almas, Hzr. K. Karabrk, (Baslmam Doktora Tezi), Konya, 1995, s. 279. 160 Esin, E., a.g.mk., A, Xll/ll, s. 118.
O bunlarla da yetinmemi ve gzn Uygur dikutlarna dikmi ve uzun asrlardr Uygur yurtlarnda kara bir celld ve korkun bir heyul gibi slm dininin karsna dikilip duran Turfan Uygur dikutluuna son vermi ve slmiyet Uygurlarn yegane dini olmutur. Hzr Hoca Han'n Uygur dikutuna Son Darbesi; Mirza Haydar'm XV. asrda yazm olduu Tarih-i Reidi ve dier kaynaklardan rendiimize gre; daha nceki mslman Kagar Han, kfir step Trklerinin hcumuna uram ve ok mkl bir durumda kalmt. te onun byle ok zor bir durumda olduunu haber alan Hzr Hoca Han, Kuadaki mslman Uygurlardan kurduu bir ordu ile derhal Kagar Trk Beyinin imddma komu ve kfir Trkleri ok ar bir hezimete uratmtr. Onun bu baarlarndan dolay kendisine Moollar tarafndan "Hanlk" unvan verilmi ve daha sonra Dou aatay Hanlnn bama getirilmitir. Oysa bu sralarda Uygurlara; "Sulh ve dostluk taraftar olan ve cesur askerlere asla kar koymyan bi kavim gz ile baklyordu"161. Ne ilgintirki Uygurlarda mslman olduktan sonra kendilerini islm dininin ilhi cezbesine kaptrmlar ve onlarda dier Trk boylar gibi yeni bir iman cokusu ile kfir Trklere kar gaza ve cihad etmeye balamlardr. te daha sonralar Hzr Hoca Han olarak tarih sayfalarna geecek olan bu gzi mchid ve slm kahraman, mslman Uygurlardan hazrlam olduu bir ordunun bana geerek Turfan Uygur dikutunun zerine yrmtr. Artk, bu slm dmannn defterinin drlmesi zaman oktan gelmiti.
161 Barthold, W., a.g.e., s. 179.
252 ZEKERYA KT API
Bedbaht Uygur dikutu ve askerleri, son bir rpnla bu Mchid Gzfnin karsna dikilmilerse de, bu onlar iin oktandr hakettikleri lmden baka hibir ey getilmemitir. Son Uygur dikutuda, bu feci arpmalar s167
rasnda ldrlm bulunuyordu (1397) . Haddizatnda bu, Budizmin bir daha ayaa kalkmamak zere belinin krlmas ve Uygurlar arasndaki varln terketmesi idi. Hzr Hoca Han, hayatta olduu srece Turfan Uygur blgesine bir ok mbrek din gaza ve cihadlarda bulunmu ve yre halkn 1 fl-l zorla da olsa islm dinini kabul etmeye mecbur etmitir . Artk uzun asrlardr Islmi evrelerden uzak ve Budizmin derin tesiri altnda kalm Uygur halknn hemen hepsi, slma gre bir hurafeden ibret olan batl inanlarn brakp mslman olmulardr. Bylece, Kara Hanllarn gerekletiremedii ve Uygurlar btn slmiyet ats altndaki birletirme arzusu, mslman aatay Han, Hzr Hoca tarafndan gereklemi oluyordu 1 6 4 . Asl bundan sonradr ki Budizm ok sk bir kovuturmaya uram ve btnyle yok edilmitir. Uygur Budist rahipleri buralarda bir trl snamamtr. Onlarn Tibet veya Kansudaki Budist Uygur kolonilerine snm olduklar anlalmaktadr 1 6 5 . Nitekim Kagarl Mahmud zamannda Dou Uyguristanda slmn hudut ehri eren ehri iken XIII. y. ylda Markopolo'nun buralardan getii sralarda Lob-Nor ve havlisi halk da oktan mslman olmulard 1 6 6 .
162 Bura, M.E., s. 289. 163 Geng, Shimin, Trkler; Budist Uygur Edebiyat, III, s. 789. 164 Abdurrahman, V., Trkler a.g.mak, II, s. 247. 165 Trk Ansiklopedisi, XXXIII, s. 154. 166 Barthold, W., a.g.e., s. 179.
TURFAN UYGUR 1 URK BOYLARI ARASINDA SLMYET 253
slm Dini Uygurlarn Milli Dini Oluyor; Buraya kadar olan aklamalarmzdan da anlalaca gibi, her nekadar Dou Trkistan Uygurlarnn slm dini ile ilk temaslar ok erken devirlerde (VIII. asr) balam ise de, onlara slm hidayetine giden yolu ilk aan byk Kara Hanl Hakan, Abd'l-Kerim Satuk Bura Han olmutur. Daha sonra gelen Kara Hanl Hakanlar, Uygurlar arasmda slm hidayet sancan dalgalandrmaya devam etmiler, bylece parlak klmlarnn ucuyla yeni bir ilhi destan yazdklar gibi asl "Uygur slm nklabn" da onlar gerekletirmilerdir. Fakat Dou Trkistan Uygurlarnn bu ilhi hidyet yolculuunda, onlara Uygur Kaanlar ve hele, hele Uygur dikutlan ok byk bir engel tekil etmekle kalmamlar ve bu hayrl oluumu nerede ise bir asrdan fazla bir sre engellemilerdir. Hereyden nce koyu bir Budist olan ve Budaya hizmet etmede yar kendileri iin kutsal bir gaye olarak gren Uygur dikutlan btn g ve hrnlklar ile gzi Kara Hanl Hakanlar, "Hayr!" slm dininin karsna dikilmiler, slmm nuruna kar Uygurlar arasmda koca bir zulmet duvar oluturmulardr. Ne varki onlarn karsna daha sonra yaln kln Hzr Hoca Han km ve mslman olmamakta direnen bu koyu Budist Uygur dikutlarnn stne bir yldrm ordusu, "Hayr!" Sanki Allahn bir gazab olarak inmi ve onlarn iini bitirmitir. Bu bir manada, Uygur topraklarnda slam dininin tamamen hr ve mstakil bir din haline gelmesi, steplerde balayan bu "ezan" ve "tekbir" seslerinin t in eddinde yanklanmas, in eddine kadar yaylan Trk dnyas ve Uygurlarn, Allahn hidayetini tercih etmede serbest kalmalar idi. te asl bu kkl mcadelelerden sonra, Dou Trkistan
254 ZEKERYA KT API
Uygurlar da dier Trk boylan gibi yzde yzlere varan bir ounlukla mslman olduklar gibi, Dou Trkistan Uygur yurtlar da ebed-mddet bir "Trk-slm Yurdu" olmutur. Ne ilgintirki Uygur Trk Boylarndan nce, Trk slm tarihinde boy gsteren mesel Kara Hanllar, Gazneliler, hatta Seluklular ve Osmanllar, kendi dnyalarna ekilip gittikleri halde onlar; btn bu kkl dalgalanma ve alkalanmalara ramen milli ve dini kimliklerini korumular ve bu yeni "Uygur" Trk-slm kimlii ile bu gnlere kadar gelmilerdir. Asl bundan sonradrki Dou Trkistan Uygurlarda o alarda slm kltr ve medeniyetinin dev bir mimar olmulardr. Uygurlarn slm Kltr ve Medeniyetindeki Yeri; Gerekte Dou Trkistan Uygurlarnn, slm kltr ve medeniyetinde ok byk ve istisn bir yeri vardr. Zira nceleri Manihaizmi kabul eden, sonralar Budizme ynelen ve en sonunda slmn iman neesinde karar klan Uygurlarn; slm medeniyetinin mimarlar arasnda yer almalarnda bu Hindi ve Art dinlerinde ok nemli katklar olmutur. Zira; Manihaizm, onlar yeni bir "alfabeye" kavuturmu, Budizm onlarn "resim" ve "minyatr" gibi bedi ve sanatsal duygularn gelitirmi, slm onlara, ruh vermi, ekil vermi, zlerini yenilemi, bylece onlar Orta Asya Trk Boylar arasnda en medeni, en aydn, en kltrl, en dindar kimseler olmutur. Bilgi bu yeni Uygur aydnnn paha biilmesi en zor bir hazinesi idi. Nitekim Uygurlarn son zamanlarna ait Turfanda bulunan bir mecmuada bilginin deeri ye anlatlmtr: Bilgi bilin ey beyim, Bilgi sana e olur. Bilgi bilen insana, Birgn devlet yar olur. Bilgi insan beline, Ta kuansa k olur. Bilgisizin yanna, Altn konsa t olur.
167 Arat, R.R., Eski Trk iiri, Ankara, 1965, s. 258, 59, Akyz, Y Trk Eitim Tarihi, stanbul, 1997, s. 12.
Dier taraftan, Uygurlarn bu meden vasflarnn en nemli yn onlarn; kendilerine has bir "Uygur alfabesi" gelitirmeleri, bu alfbe ile yaz yazmak iin inlilerin aksine pamuktan "kat imal etmeleri", yazlan eyleri oaltmak ve ilmi daha yaygn bir hale getirmek iin onlar basmalar, yani "matbaay" icad etmeleri idi. Daha nceleri Gk-Trkler gibi ivi yazs kullanan ve Gk Trk Kaanlar gibi tatan bideler diktiren Uygur Kaanlar bu defa, Budizme getikten sonra Be Balk'a gelen Sodlu Budist rahiplerden onlarn kullandklar Sod alfbesini almlardr. Uygurlar bu yeni alfbeyi gelitirmiler, ona Uygur Trkesinin dil zelliine gre yeni, yeni ses ve ekil zenginlii kazandrmlar, onu Trk dilinin ses uyumu (fonetik) ve mana zenginliini kolayca ifde edecek mkemmel bir alfbe, hem de Uygur alfabesi haline getirmilerdir. Zaten "onlarn dili en halis Trke idi"168. Bylece Uygurlar slmiyeti henz kabul etmeden nce kendilerine has alfbesi olan ve bu alfbe ile anlan "lk Trk kavmi" olma erefini elde etmi oluyorlard. Bu alfbenin Kagari'ninde ifade ettii gibi 24 harfi vard 1 *' 9 . Asl bundan sonradrki Uygurlar arasnda yani bir din ve kltr hamlesi balamtr. Zira bu ilk aamada biraz da Budizmin verdii bir gayret-i diniye sonucu bir ok Budist retileri, ilhi metinler, Trke'ye evrilmi ve Budizm bir din olmann tesinde bir edebiyat haline gelmitir. Ayrca Sanskrite, Toharca, Sod ve inceden bir ok tercmeler yaplmtr 1 7 0 . Uygurlar bu din ve kltrel mirslarn, daha geni evrelere ulatrmak iin daha ucuz ve pratik yollardan kad icd
168 Kagari, Divan, (Atalay), I, s. 10. 169 Kagari, Divan, (Atalay), I, s. 10. 170 znder, S.B., Trkler; Eski Trklerde Dil ve Edebiyat, III, s. 490.
256 ZEKERYA KT API
etmiler ve onu yaz ilerinde kullanmaya balamlardr. Bu ise; ipek, deri, kemik, parlak ta ve papirus'un yaz ilerinde kullanld bir devirde insanlk iin bir devrim olabilirdi. Ne ilgintirki mslman Araplar, daha sonralar esir aldklar Uygur ustalarndan pamuktan kad yapmay renmek iin Semerkant'ta ilk kat atelyelerini kurmular ve bundan gzel neticeler elde etmilerdir 1 7 1 . Daha sonralar slm dnyasnn nemli din, kltr ve ticret merkezleri ve spanya'ya kadar yaylan bu geni corafyada bir ok kat atelyeleri kurulmu ve kat herkesin alabilecei ucuz bir ticaret eyas olmutur. Dier taraftan insanla ilk hitab "Oku!" emri ile balayan ve ilk yetlerinde kalem, insan ve insann biyolojik kayna, yani modern medeniyetin temel esaslarndan bahseden bir d i n 1 7 2 iin "kad"m nemi, izah olmyan bir gerektir. Bylece Uygurlar daha mslman olmadan nce, slm kltr ve medeniyetine farkna varmadan en byk hizmeti yapm oluyorlard. Uygurlar bu yndeki hamlelerinde daha da ileri gitmiler ve "ilk matbaay" onlar kurduklar gibi, bu matbaalarda binlerce evrak basmlar ve tarihe en ok yazl belge brakan bir Trk kavmi olmulardr ki bu ayr bir inceleme konusudur 1 7 3 . Uygurlar, yukarda da ifade edildii gibi, ok zor ve etin mslman olmular, fakat bundan sonra ok zorlu (gl etin) mslman olacaklard. Buna sebebte onlarn kltrl, aydn> bilgili, grgl kimseler olmalar yansra, kendilerine
171 Kitap, Z Orta Asya Trklnn slm Kltr ve Medeniyetindeki Yeri, Konya, s. 64. 172 Kur'an- Kerim, el-Alak; 1-3. 173 Geni bilgi iin bkz. Binark, smet, Trkler: Turfan Uygurlarnda 163 Matbaa, III, s. 444.
has ok gzel bir alfabelerinin olmas idi. Onlar slmiyete getikten sonra bu Uygur alfabesi, slm dini ve kltrnn hizmetine girmi ve Uygurlar arasnda slmiyet ksa zamanda bir kltr ve medeniyet hline gelmitir. Bu kltr ve medeniyeti besliyecek olan slm eserler asl bundan sonradrki, ite hep bu Uygur harfleri ile yazlmtr. Bunlarn banda Trk devlet geleneini, bir ilhi hikmet ve felsefe asndan sunan Kudatgu Bilik-Mutluluk Bilgisi" gelmektedir. Ayrca; Miranme, Tezkiret'l-Evliy, Mahzen'l-Esra ve Bahtiyarnme gibi, din tasavvuf daha bir ok eserler, Trkeye tercme edilmekle kalmam, bunlar hep Uygur alfabesi ile yazlmtr 174 . Uygur alfbesi, daha sonralar dier Trk devletleri tarafndan da benimsenmitir. Zira gerek Ouzlarn ve gerekse Hakaniye Trklerinin kullandklar yaz ilk nceleri, Uygur yazs idi. Kagari, Uygur yazsndan sz ederken Hakanln ve Sultanlarn yazmalar ile kitaplar en eski zamandan bu gne kadar btn Trk memleketlerini iine almak zere Kagardan ta, yukar in'e kadar hep bu yaz ile yazldn ifde etmitirki, bu ksa cmleler bize Hakaniye Trkesi ve Uygur harfleri ile, pek eski zamandan beri bir ok eylerin yazldn gstermektedir 175 . Daha sonra bu mslman meden Uygurlarn karsna yeni step fatihleri, yani Moollar kmlardr. Trk Mool Boylar bir byk cihan hakimiyeti lks ile tarihe "Merhaba!" dedikleri ve koca bir cihan imparatorluu kurduklar altn devirlerde, Uygurlar onlara ayr bir renk ve gzellik vermilerdir. Zira bylesine byk bir cihan im174 Kprl, F., Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1981, s. 143. 175 Kprl, F-, a.g.e., s. 133.
258 ZEKERYA KT API
paratorluunu idare etmede "kltt" aknc Moollarn elinde olduu gibi, "kalem" ise meden Uygurlarn elinde idi. Medeni Uygurlar bir manada onlarn akl hocalar olduklar gibi, ilk devlet memurlarda onlardan seilmiti 1 7 6 . yle ya, Mool Hanlar, bu medeni Uygurlar tandktan sonra, onlarm byk lde tesirleri altnda kalmlar ve saraylarnn kaplarn onlara arkasna kadar amakta her hangi bir sakmca grmemilerdir. Dier taraftan "Uygur alfabesi" Moollar tarafndan resmi yaz olarak kabul edilmitir. Buna sebebte Cengiz Yasalar idi. Bu bakmdan Cengiz yasalarnn hepsi bu yeni Uygur yazs ile yazlm ve daha sonraki yllarda bu yasann muhafzlna Cengiz Han'n ikinci olu, aatay Han memur edilmitir 1 7 7 . Mool saraylarmdaki danmanlarn bir ou Uygur aydnlarndan seilmekte idi. Bunlar arasnda Budist Uygurlar olduu gibi, mslmanlarda vard. yleki Nayman Han'n Uygur asll tamgacs olan Tatatun, imdi Cengiz Han'n "mhrdarlna." getirilmiti. O ayn zamanda, Cengiz Han'm saraynda oullarn terbiye edecek ve onlara Uygur yazs ile okuma ve yazmay retecekti 1 7 8 . Cengiz Han'n yaknlarndan Uygur terbiyesine gre ilk yetien iki-Kutuku Noyon olmutur. Cengiz Han daha sonra onu sarayn bakadlna tayin etmi ve yle demitir; "Seni hrszlk ve sahtekarlk ilerinde hkm ve ceza vermeye memur ettim; her kim idama mstehak ise idam et! Her kim cezaya mstehak ise cezalardr! Halk arasnda mallarn blnmesine ait ilerde sen karar vereceksin! Kararlar
176 Barthold, W., Trkistan, s. 478. 177 D'Ohsson, C., Histoire des Mongols, Amsterdam, 1834-34, II, s. 100. 178 Barthold, W., a.g.e., s. 478.
ayrca kara tahtaya yazki, sonraki zamanlarda bakalar deitirmesin Bu byk cihan imparatorluunda, dnyann drt bir tarafna gnderilen emirler, buyruklar, resm muhaberat Uygur alfabesi ile yazld gibi, resmi diplomatik dilde uzun mddet Uygurca idi. Nitekim Gyk Han (l. 1248) Papa ile Uygurca yazmt. Bunun gibi Mool diplomatlarnn bir ouda yetenekli, mslman Uygurlardan seilmiti. Onlarn bu gelime anda Uygur elileri Romada, valileri in ve Badad'ta, mrebbileri Cengiz hanedan ailesi iinde, bilginleri Tebrizdeki Mool saraylarnda ve mhendisleri Mool ordularnda grev yapyorlard. Deerli tarihi L. Rasonyi'nin dedii gibi; "Dou ve bat kltr unsurlarnn birlikte yaad, onlardan sonra asl grlmedi. Kltrlerin yaylna araclk eden Uygurlar, Trklk camias iinde umm medeni tekml bakmndan her zaman mmtaz bir unsur olmulardr"180. Buraya kadar olan aklamalarmzda Trk Uygur boylar arasnda esen "slm Hidyet Destan" zerinde durulmu ve Uygur slm inklbnn tarih objektifinde, ilk defa gerek bir deerlendirmesi yaplmtr. Bu nemli konunun bir dier ilgin yn daha vardr. O da bundan nceki sayfalarda sk sk ad geen ve mslman Smn Emirleri tarafmdan Uygur bakentine gnderilen byk Arab gezgini Eb Dlef Misar b. Mhelhil ve onun gezi notlardr. te, bundan sonraki sayfalarda bu Arap gezgini ve gezi notlar ele alnacak ve onlarn konumuz asndan ilk defa genel bir deerlendirmesi yaplacaktr.
179 Pekin Misyonu almalar, IV, s. 115. 180 Rasonyi, L., a.g.e., s. 113.
DRDNC BLM
EB DLEF MSAR B. MHELHL TRK YURTLARINDA BR ARAP GEZGN
262
Bu eserde Trk lkelerinden, onlarn eitli kabileleri ve idarelerinin farkllndan, ayrca mabedlerinden, hkmdarlarnn byklnden, idarecilerin derecelerinden bahsedilmektedir. Bunlarn bilinmesi, kiinin grlerinin ufkunu geniletir. Oysa Yce Allah; "Onlar yeryznde himi gezip dolamyorlar? Kendilerinden ncekilerin akbetlerini grsnler"1 demekte ve akl sahiplerine, ibret alanlara ve uyank insanlara bu hususta tevikte bulunmaktadr." Eb Dlef
1 Kuran- Kerim, XI, 30. XII, 109.
I. EB DLEF MSAR B. MHELHL Trk Yurtlarnda Bir Arap Gezgini Orta Asya ve Arap Gezginleri; Orta Asya'mn mslman Araplar, tarafndan fethi, (VIII. asr) bunu takib eden yllarda Trklerin Arap ehirlerine gelmeye balamalar, hilfet ordusunun Trklerden olumas ve onlarn Abbs toplumunda asker ve idar bakmdan ok gl bir varlk hline gelmeleri, mslman Araplarn ilgisini ekmi, onlar Trkler ve Trk yurtlan hakknda yeni yeni araylara srklemitir. Bu manada Trklerin ycelikleri hakknda bir ok eserler yazld, iir ve kasideler sylendii gibi, ayrca bir ok Arap gezgini de Trk yurtlarna gelmiler, Orta Asya Trk Boylar arasnda gezmiler daha sonra onlarn rf, adet, anane ve dini yaaylar hakkndaki gzlemlerini risaleler eklinde yazmlar bylece Orta-a Trk tarih ve kltrne ok byk hizmetler etmilerdir. Bunlardan mesel; bn Fazlan, Temim b. Bah el-Mutavva ve Sellm et-Tercman (Trke dahil otuz dil bildii rivayet edilen kii) ve en son olarak da Eb Dlef, bizim bu konuda ilk aklmza gelen mehur Arap gezginleri arasndadr. Fakat bunlardan bizim burada asl zerinde durmak istediimiz Eb Dlef Misar b. Mhelhil ve onun -Asya ve ine kadar yaylan geni blgeler ve buralarda yaayan Trk boylar arasnda yapt seyahat ve daha sonra bu Trk kabilelerinin rf, det ve dini yaaylar hakkndaki ok nemli gezi notlardr.
264 ZEKERYA KT API
Bilindii gibi slm dini uzak dou, yani in eddine kadar yaylan bu geni blgelerde yaayan Trk boylarna, pek Yolundan geerek ulamtr. Ouzlar, Karluklary Kara Hanllar, Dokuz Ouzlar gibi belli bal Trk boylar bu ana yol gzerghndanda yaadklar gibi, Peenekler, Krgzlarda, bu anayol zerinde bulunuyorlard. Ne ilgintir ki slm hidayetinin nurlu klarnn bu topraklar zerinde henz dmeye balad bu asrlarda, byk Arap gezgini Eb Dlef, Buharadan balyarak in'e kadar yaylan bu geni Asya bozkrlarnda ok uzun ve yorucu bir seyhat yapm, bu yol gzerghmda bulunan bir ok Trk kabilelerine uram, onlarn rf, det ve din yaaylar hakknda ilgin mhedeleri olmutur. Eb Dlef in bu seyahatini 935'li yllarda yapt ileri srlmse de onun ok daha nceki yllarda yaplm olmas gerekmektedir 1 . Daha sonra o, bu mhedelerini tatl bir slupla yazm ve bylece onun mehur gezi notlar ortaya kmtr. Eb Dlef Kimdir? Fakat Eb Dlef Misar b. Mhelhel kimdir? phesiz o devrin, en itibarl kiileri arasnda olmas gereken Eb Dlefin hayat hakkmda elimizde fazla bir bilgi yoktur. Bu byk Arap seyyah bizim karmza el -Hamevi 'nin Mucem'l-Buldan adndaki eserinde kmaktadr. Ne varki elHamevi, onun gezi notlarn byk bir ehliyetle kitabna kaydettii halde, hayat ve kimlii hakknda bizlere ok cimri davranm ve fazla bir bilgi vermemitir. Belki de onun bu zel durumu sebebiyle olsa gerek, bizden nce Eb Dlefin bu
1 Yusuf Ziya, Eb Dlef Seyahatnmesine Nazaran Orta Asya Trk Boylan, Dru'l-Fnn ilahiyat Fakltesi Mecmuas, no, 22, stanbul, 1932, s. 60.
EB DLEF MSAR B. MHELHL 265
gezi notlarn deerlendirmeye alan ilim adamlar da, onun hakknda fazla bir ey sylememilerdir 2 . Bildiimiz kadar ile Eb Dlef, el-Muktedir Billah devrinde (908-932) yaamtr. Hilfet evrelerinin en itibarl kiilerinden biri olmas gereken bu zat, yle tahmin ediyoruzki bu byk Abbas Halifesi, ada Saman Emiri Nasr b. Ahmed 'e (913-943) Buhara, eli olarak gndermitir. Bylece onun Badad'tan in'e (Uygur yurtlarna) kadar uzanacak olan Dou-Asya seyhati de balam oluyordu. Gerekte; el-Muktedir devri, Abbas hilfetinin bir manada en gl ve en parlak devirlerinden biridir. Buna sebebte byk Trk anas aap Htun 'un devlet dizginini hl elinde tutmas idi. O aap Htunki; ok kk yalarnda hilfet koltuuna oturan olu el-Muktedir namna devlet ilerine el koymu ve nerede ise tam yirmi be yl, hem de Kagar nlerinden t, Atlas Okyanusu shillerine kadar, ok geni bir sahaya yaylm olan koca Abbas mparatorluunu stn bir kabiliyet ve liykatla idre etmitir 3 . O alarda Badad, slmn taht ve baht ehri ve hilfet saraylarna, eylet ve d lkelerden bir ok heyetler geldii ve bunlar muazzam mersimlerle kabul edildii gibi, Dru'lHilfeden de eyletlere ve yabanc lkelere, eitli heyetler gnderilmekteydi. Bunlar bir manada, slm halifesinin bykln, an ve hretinin yceliini uzak iklimlere gtryorlard. Yine bu devirde hilfet lkelerinden Trk yurtlarna ve
2 Eb Dlefin gezi notlarnn deerlendirilmesi iin bkz. Yusuf Ziya, a.g.mecmua, no, 22, 23, 24, stanbul, 1932, een, R., Ibn Fazlan Seyhatnamesi, istanbul, 1975, s. 10, 82-92, Ferrand, Y Voyage de Abu Dulef Misar b. Muhalhil, Paris, 1913-1914 de Schloezer, Leipzig, 1939, eref 'd-Din, Eb Dlef Eski Trk Memleketlerinde, Yeni Mecmua, no, 59. 3 aab Hatun hakknda geni bilgi iin bkz. Kitap, Z., Mukaddes evreler ve Eski Hilfet lkelerinde Trk Htnlar, Konya, 1995, s. 166 vd.
266 ZEKERYA KTAPI
mslman Bulgar Trklerine bn Fadlan bakanlnda bir elilik heyeti daha gnderilmitir (308/920-921). bn Fadlan da ran yoluyla Aa Trkistan'a gelmi o da Buharada Smn saraylarnda misfir edilmi ve daha sonra Har zem yoluyla bir ok Trk boylan ve kabilelerinden geerek mslman Bulgar Trklerine ulamtr 4 . Ebu Dlefin Uygur Yurtlarna Seyahate kmas; te seyyahmz Eb Dlef'te, yine bu devirde yle tahmin ediyoruzki, el-Muktedir tarafndan yksek derecede temaslarda bulunmak zere Samani Emiri Nasr b. Ahmed 'e gnderilmitir. Ne varki O, Samni saraylarnda bulunduu sralarda Dou Asyadan gelen bir elilik heyeti ile karlamtr. Her ne kadar Eb Dlef, bunun in Heyeti olduunu kaydetmise de, bundan nceki sayfalarda ok daha ayrntl bir ekilde mnkaa edildii gibi, bu elilik heyetinin inden deil, Turfan Budist Uygur Kaan tarafndan gnderilmi olduundan, hi kimsenin en ufak bir phesi olmamaldr. Mmfih seyyahmz bu elilik heyeti hakkndaki ilk izlenimlerini u ekilde anlatmaktadr: j&U-Jj dUi J \ J kjJ 4_Jj j ^ J a i u
l j J j a*, J s .
J>L-au ^
d J j ^ L d uuj-iJI
a l
.rUaJI LL>
Onlar Nasr ile shriyet kurmay arzu ediyorlar ve onun kzn istiyorlard. Nasr kznn kfir bir hkmdar ile evlenmesinin dinen mahzurlu olmas sebebiyle onlarn isteklerini kabul etmedi. Eliler bundan midlerini kesince bu defa Nasr'n oullarndan birinin Uygur Hakannn kzyla evlemesini teklif ettiler. Nasr bunu kabul etti. Uygur elileri
4 een, R a.g.e., s. 23.
ile birlikte Uygur Hakanna bir elilik heyeti gnderdi. Bunun zerine Trk kabileleri ve in lkelerini renmek frsatm bir ganimet olarak bildim, Allahn yardmna stndm ve heyetle beraber yola ktm"5. Evet seyyahmzn bizzat kendisinin de if ettii gibi, bu onun iin ok gzel bir frsat olmutur. Bylece onun Smniler devrinde ayn zamanda bir ilim, kltr ve medeniyet merkezi olan Buharadan balamak art ile, Dou Trkistan Uygur Yurtlarna (onu tabiri ile in'e) kadar olan mehur seyhati de balam oluyordu. Mmfih Eb Dlef, Smnler devrinde Trk yurtlarna yapm olduu ve yaklak bir sene sren bu seyhati srasnda yol boyunca urad Trk kabileleri, onlarm yaadklar yerler, corafi blgeler, sosyal, dini ve ticr hayatlar hakknda bizlere alacak derecede hem de birinci elden gzlem ve mhedelerine dayanarak bilgiler vermitir. Onun bu bilgilerinin X. asr Trk dnyasnn fiziki haritasn izmek istiyenlerin yanmda herhalde fevkalade nemli bir yeri olmaldr. Nitekim Eb Dlef'te bunun uurundadr. O, bir giri niteliindeki gezi notlarnn banda bizlere u bilgileri sunmaktadr; "Bu eserde Trk lkelerinden, onlarn ok eitli kabileleri ve idarelerinin farkllndan, ayrca ntabedlerinden, hkmdarlarnn byklnden, idarecilerinin derecelerinden bahsedilmektedir. Bunlarn bilinmesi, kiinin grlerinin ufkunu geniletir. Oysa Yce Allah; "Onlar yer yznde hi mi gezip dolamyorlar? Kendilerinden ncekilerin akbetlerini grsnler6 demekte ve akl sahiplerine, ibret alan5 el-Hamevi, III, s. 442, een, R., a.g.e., s. 83. 6 Kur'an- Kerim, IX, 30, XII, 109, XXI, 40.
268 ZEKERYA KT API
lara ve uyank lunmaktadr7.
insanlara
bu
hususta
tevikte
bu-
Evet imdi burada karmza nemli bir soru kmaktadr. O da, slm hudut blgelerinden in eddine kadar yaylan bu geni corafi blgelerde yaayan Trk boylarnn sosyal ve din durumu nedir? imdi geliniz hem bu sorunun, hemde, slm hidayetinin in eddine kadar uzanan bu uzun yolculuu srasnda urayaca Trk boylarnn durumunu, bu gnein nurlu klarnn, henz Trk yurtlar zerine dmeden nce onlarn sosyal ve dini yaaylarn mehur gezginimizden dinleyelim; Eb Dlef Trk Yurtlarnda; Harkh, Tahtah ve Bacalar; "Horasan ve Aa Trkistandaki mslman ehirlerini getikten sonra ilk nce "Hargh" diye anlan adrlar lkesine geldik. (Harghlar oktan mslman olmulard). Buray arpa ve buday ekmei yiyerek ancak bir ayda geebildik8. Sonra; Tahtah kabilesinin yaad yerlere geldik. Bu lkede emniyet ve rahatlk iinde yirmi gn yol yrdk. Bu lkenin halk mslman olduklarndan ve slm lkesine komu bulunduklarndan dolay Hargh 'lara balydlar.
r*-> ^ r + ) > j J - > uvfj-lil ii> otijSfl lit-Sfi
A +s. JU^jjLJS.
JS\ yi
jjijib
Vergilerim onlara veriyorlard. Tahtahlar mslman olduklarndan, ou zaman Hargah lkesi insanlar ile birleerek daha douda bulunan mriklerle gazaya kyorlard9. Bundan sonra; Bc kabilesinin lkesine uradk. Bacalar henz mrik olduklarndan, vergilerini Tahtahlara veriyorlard. Buralarn halk
7 een, R bn Fazlan Seyahatnamesi, 82, kr, el-Hamevi, III, s. 441. 8 el-Hamevi, III, s. 441, een, R ag.e., s. 83. 9 el-Hamevi, III, s. 441, een, R., a.g.e., s. 83.
hkmdarlarna secde ediyor, kzlere byk sayg gsteriyorlard. Bundan dolay onlarn lkesinde kz bulunmaz. Ayrca orada atete yanmayan bir eit aa bulunur. Kabilelerin bu aatan yaplm putlar vard . Hristiyan yolcular bu aacn s'nn armha gerildii aacn cinsinden olduunu sylerler. Bu sebebten bu aatan yanlarna hatra olarak paralar alrlar"11. Bundan sonra; Peenek Ciil ve Baralar; Peenekler'in yanna geldik. Onlar uzun sakall ve bykl kimselerdi. Onlarn arasnda on iki gn yol aldk. Peenekler gl olduklar iin hibir yere vergi vermiyorlard. Onlarn lkesi ok geniti. Kuzeyde Skalibe (Stlav) lara kadar yaylyordu. Birbirlerine kar yama aknlar yapyorlard12. Bundan sonra; iil'ler'in yaad yerlere geldik. Bunlar; deve kesmiyorlard. Koyun eti yiyorlard. lkelerinde kz yetitirmedikleri gibi, onun etini de yemiyorlard. Aralarnda ok az miktarda Hristiyan vardr. iitler gzel yzl insanlardr.
o j j
Ijj^lj S>jj
^ 1
4"
j j u - a j l r f j j * \j .... j j ))
Fakat bunlar Mecsi deillerdi. Genellikle Sheyl, Zhal, kizler, Bykay, Kkay ve Olak burcu yldzlarna taparlar. oban yldzn "illarn ilahi" olarak bilirler. Bunlar geni yrekli insanlardr. Kendilerinde fenalk fikri yoktur. Civarda bulunan Trk boylar bunlar kskanyorlard. Ayrca bunlarn bir "Beyleri" de yoktur. Evleri ahap ve kilden yaplmtr. Emniyet ve bolluk iinde onlarn lkesinde tam krk gn seyahat ettikSonra;
10 11 12 13 el-Hamevi, III, s. 441. een, R., a.g.e., s. 84. een, R., a.g.e., s. 84. el-Hamevi, III, s. 441, een, R., s. 84.
270 ZEKERYA KT API
Bara (diye bilinen) kabileye geldik. Bunlar sakallarn tra ettikleri halde uzun uzun byklar vard. Bunlarn kudretli gl hkmdarlar vard. Onlar bu hkmdarlar'n Alev olduunu ve Yahya b. Zeyd'in neslinden geldiini sylyorlard. Ayrca,

JUJ L f ; ^yj j J U o L J t S . U . L I
t tJLLCj D
d . u b v ^ a i l l i U j _}Ju*i
Onlarn yannda ssl bir Mushaf- erif bulunuyordu. Bu Mushaf'n kapaklar zerinde Zeyd iin yazlan baz beyitler vard. Baralar ite, bu Mushaf a ibdet ederler. Onlara gre Zeyd, Araplarn hkmdar, Ali b. Eb Talip ise; onlarn ilhdr. Bu bakmdan onlar balarna bu Alevi slleden gelen birini tayin ederler. Bu kabile mensuplar ge baktklar zaman, azlarn aarlar, gzleri dar frlar ve "Araplarn hkmdr oradan iner, oraya kar" derler. Zeyd sllesinden gelen hkmdarlar, kendilerine has almet olarak sakalldrlar. Bu kabilelerin burunlar dzgn, gzleri byktr. Askerleri kahraman kimselerdir, Silh imli ile megul olup ok gzel silah yaparlar. lkelerinde kz ve kei bulunmaz. Dar ve erkek koyun eti yerler. Sadece keeden yaplan elbise giyerler. Bir ay bu kabile arasnda korku ve dehet iinde yrdk, yanmzda olan eylerden onda bir vergi dedik14. Sonra; Tibet lkesine vardk. Tibetliler arasnda krk gn emniyetle seyahat ettik. Bunlar her eit kumatan yaplm elbise giyerler, kamtan yaplm byk ehirleri, evleri vard. Bu ehir de yal kz derisinden yaplm bir mabedleri ve iinde gergedan ve kz boynuzundan yaplm putlar bulunuyordu. Tibet'de 1 j b <Jj ^ 'j L) I fj* UiJ Mslmanlar, Yahudiler, Hristiyanlar, Hindlar, Manihaistler ve Mecsiler oturuyorlard. Tibetliler Barac alevi h14 el-Hamevi, III, s. 442, een, R s. 85.
kmdarna vergi derler. Ayrca onlar namazlarn bizim kblemize yani, Kabeye doru klyorlard15. Buradan sonra; Kimk'larn lkesine vardk. Onlarn adrlar hayvan derileri ile kaplyd. Onlarn arasnda yamur eken bir ta vardr. Bu tala istedikleri zaman yamur yadryorlard. Kimklarn belli bir hkmdar olmad gibi mabedleri de yoktur. Ne varki onlarn kendilerine zg bir alfabeleri vardr16. Onlar seksen yana girmi ve hl bunamam susuz (bu gnahsz) kimselere ibdet ederler. Fakat taplacak adamn cannda ve bedeninde hastalk veya zrl olmamas gerektir. Kimaklar arasnda bu ekilde otuz be gn gittik. Ondan sonra; Ouzlar ve Dokuz Ouzlar; Ouzlar n bulunduu yerlere geldik. Bu Ouzlar'n tatan, aatan ve kamtan yaplm evleri ve ehirleri vard. Ayrca bunlarn bir mabedleri vardr ve iinde put yoktu. Byk bir hkmdarlar (Hakan) bulunur. Hindistan ve inle ticaret yaparlar. Keten kumatan veya krkten yaplm elbiseler giyiyorlard. Onlarn lkesinde kulun arlarna iyi gelen ak bir ta ile, kln zerine srld zaman klnc krleten krmz bir ta vardrOnlarn arasnda bir ay emniyet ve selametle gezip dolatk. Ondan sonra; Tokuz Ouzlar (Uygurlar)'n lkesine vardk. Onlar pamuklu kumatan ve keeden yaplm elbiseler giyiyorlard. Bunlarn yle byk mabetleri yoktu (Putlara tapmyorlard). Onlar ata ok deer verirler ve ok gzel at yetitirirler. ptjMj j - j i jjjb Xs. j jU Ij-Jj
.^,,.,1)1
Gk kua grnd zaman onlar enlik yaparlar.
15 el-Hamevi, III, s. 442, een, R., s. 86. 16 el-Hamevi, III, s. 442, een, R., s. 87. 17 el-Hamevi, III, s. 442, een, R., 87.
272 ZEKERYA KT API
Genellikle ibdetlerini gnein batt taraf ynelmek suretiyle yapyorlard. Onlarn ulu bir hkmdarlar (Hakan) vardr. Onun altndan yaplm bir kk ve on fersah (65 km.) uzaktan grnen muazzam bir adr bulunuyordu. adr yz kiiyi alacak kadar geniti. Onlarn siyah bir bayra bulunmaktadrTokuz Ouzlarn iinde yirmi gn yol aldk. Ondan sonra; Krgzlar ve Karluklar; Krgzlarn kabilesine geldik. Onlarn byk bir mabedleri ve yaz yazmak iin kullandklar bir alfabeleri vardr. Ayrca onlarn kendilerine has kanun, rf, detleri bulunmaktadr. Onlar ibdetleri srasnda iir eklinde yazlm dua ve ilhiler okuyorlard.

J>\ J*^.
p-f-^Lclj i i J I
L - ^ l p-fJj -Ajjlj >
Krgzlar senede defa bayram yaparlar. Bayraktan yeildir. Gneye dnerek ibdet ederler, Zuhal ve Zhre yldzlarn uurlu sayyorlard. Onlarn ilerini idare eden yetenekli bir hkmdar bulunmaktadr^. Bu hkmdar'n huzurunda ancak krk yan geenler oturabilir. Onlarn arasnda bir ay emniyet ve huzur iinde yrdk. Daha sonra; Kartuklar' m lkesine vardr. Onlar nohut mercimek gibi eyler yiyorlard. Genellikle ynden yaplm kuma elbiseler giyerler. Onlarn "bir mabedleri vardr ve duvarlarnda onlarn byklerinin resimleri aslmt". Evleri atete yamayan bir nevi aatan yaplmtr. Karluklann lkesinde mukaddes tandklar ve rengi ak yeil (Turkuaz) bir ta vardr. Onlar kurbanlarn bu taa adadklar gibi, aralarndaki anlaamamazlklar da bu ta sayesinde hallederler. Onlarn ipekli elbiselerle kutladktan bir bayramlan
18 el-Hamevi, III, s. 442, een, R., s. 88. 19 el-Hamevi, III, s. 44, een, R s. 88.
(Nevruz) vardr10. Kartuklar arasnda bu ekilde yirmi be gn emniyetle gezip dolatk. Ondan sonra; Kutluklar, Htaylar ve Behiy'ler; Kutluklarn lkesine vardk. Btn Trk kabileleri arasnda onlardan daha kahraman olan yoktur. Onlar, evrelerindeki dier kabilelere saldryor ve onlar malup ediyorlard. Kutluklar idareci ve kendilerine has kanunlar (rf ve detleri) olan bir boydur. Onlar; ilerinde zin eden kadn veya erkei yakarlar. Onlar arasnda boanma yoktur. Katil iin ksas tatbik ederler. Hkmdarlar zulm, ktl tasvip etmez ve evlenmezler. ayet evlenirse ldrrler (ona itaat etmezler)21 Kutluk Trkleri arasnda bu ekilde on gn yrdk. Daha sonra; Hitay'lara geldik. Hitaylar; arpa, kuru fasulye ve sdece kesilmi hayvan eti yerler. Evliliklerini salam esaslara gre yaparlar. darede tatbik ettikleri ahkm; akl hkmlerdir. Onlarn belli bal hkmdarlar yoktur. Onlardan her on kii, aralarndaki anlmanamazhklar, akl ve fikir sahibi, gn grm ihtiyarlara mracaat ederek hallederler. Hitaylar lkelerinden geen yabanclara zulm ve kallelik yapmazlar. Hitaylarn hepsinin senede bir ay itikfa ekildikleri byk bir mabedleri vardr. Bu esnada ssl, boyal hi bir elbise giymezler. Onlarn lkesinde stma hastalna iyi gelen bir eit "ta" vardr. Hitaylar arasnda yirmi gn yol aldk. Ondan sonra; "Behi" lkesine geldik. Oras balk bahelik bir yerdir. Onlarn yine "Behiy" diye anlan akll tedbirli bir hkmdarlar vardr. ^jjk-j
iJ~HJ
fj-* I ">** yij

k . Ltl
fL-s!
20 el-Hamevi, III, s. 443, een, R., s. 89-90. 21 el-Hamevi, III, s. 91, een, R., s. 91. 22 el-Hamevi, III, s. 443, een, R., s. 91.
274 ZEKERYA KT API
Onlarn ehirlerinde Mslmanlar, Yahudi, Hristiyan, Mecusi ve Putperestler vardr. Ayrca onlarn yannda yeil bir talan bulunur. Bundan gz ars iin yararlanrlar. Onlarn yine krmz bir dier talan daha vardr. Bundan da dalak ve bbrek ay rs iin yararlanrlar . Onlar arasnda korku ve gvenle drt gn yrdk. Daha sonra Kuteyb denilen bir yere geldik. Orada t efsanevi Arap komutan Tubba'dan kalan bedevi Araplar bulunuyordu. Bunlar hi kimsenin bilmedii eski bir Arapa konuuyor ve Hityerce yazyorlard. Onlar putlara tapyorlard. (Yani Budist idiler.) Onlarn arasnda korku ve sknt ile bir ay yrdk. Daha sonra;
iuu viui i - j - u * - - j i l v_jlj ful l;. j ^ uoJ!
"Makam el-Bb" denilen Snr Karakol Kapsna geldik. Burada in (Uygur) melikinin "Hcibi" zel temsilcisi vard. Onun izni olmadan hi bir Trk kabilesi ve bakalar in lkesine giremezdi. Biz buradan gn yrdk, her bir konakta binit atmz deitiriliyordu. Daha sonra bir vadiye girdik buras yeryznde Allahn en gzel ve en ho vdilerinden biri idi. Burada hkmdarn misafiri olarak gn kaldk. Daha sonra in kasabas ve hkmdarn saraynn bulunduu Senda Bil ehrine yneldik ve bir akam vakti oraya vardk.24. Evet X. asrn bir manada en nl gezginlerinden biri olan
23 el-Hamevi, III, s. 443, Eb Dlef'in son urad ve in melikinin bakenti olarak ifde ettii bu Sendi Bil ehrinin Turfan Uygur Kaanlnn klk bakenti Kou ehri olduundan kimsenin en ufak bir phesi olmamaldr. Bunda bir telaffuz veya mstensih hatas olduu muhakkaktr. Konunun ayrntl mnkaas bundan nceki sayfalarda yaplmtr Z.K. 24 el-Hamevi, III, s. 444, Eb Dlef'in son urad ve in melikinin bakentlolarak ifde ettii bu Send Bil ehrinin Turfan Uygur Kaanlnn klk bakenti Kou ehri olduundan kimsenin en ufak bir phesi olmamaldr. Bunda bir telaffuz veya mstensih hatas olduu muhakkaktr. Konunun ayrntl mnkaas bundan nceki sayfalarda yaplmtr Z.K.
Eb Dlef'in gezi notlarnn asl konumuzla ilgili ksmlarnn evirisi burada sona ermektedir. te bundan sonraki sayfalarda onun bu gezi notlar ve bu notlarda ad geen Trk boylarnn konumuz asndan genel bir deerlendirmesi yaplacaktr. Bundan sonra, Eb Dlef seyhat notlarna yle devam etmektedir; "Daha sonra (Uygur) Hannn huzuruna girdim. Eliler ona hediyelerle birlikte kzn Nasr b. Nuh 'un olu ile evlendirmek iin geldiklerini sylediler. Han onlarn bu isteklerini olumlu karlad. Bana ve elilere ok gzel davrand. Bize ok muhteem bir yemek ziyafeti verdi. Bu arada gelinin dn hazrlklar bitti, kzn eyiz eyalar hazrland. Ondan sonra 200 hizmeti, 300 criye ve daha bir ok zel hizmeti ve nedimelerle birlikte Horasan'a hareket etmek zere yola ktlar"25.
25 el-Hamevi, III, s. 444.
il
EB DLEF MSAR B. MHELHL ve Gezi Notlarnn Genel Bir Deerlendirmesi Eb Dlef; bilindii gibi, Stnniler devrinde (914-944) Buharadan balyarak Turfan Uygurlart ve Kou'a ona gre "Senda Bil" ehrine kadar uzanan bir seyhat yapmtr. O; yaklak bir sene sren bu ok uzun seyahatinde, bir ok Trk kabilelerini grm, onlarn yaadklar blgelerden geerek Turfan Uygur yurtlarna ulamtr. Seyyahmz Dou Trkistan veya Turfan Uygurlartna olan bu uzun seyhati srasnda ilk defa "Harkh'lata uramtr. Harghlar; Harghlardan hangi Trk kabileleri veya kimlerin kasdedildii belli deildir 26 . Araplar t, ilk devirlerden itibaren geni ovalarda kurulan ve st derilerle kapl kubbe eklindeki Trk adrlarna "Hargh" dediklerine gre 2 7 , bunlarn mstakil bir "boy" veya "kabile" olmamalar gerekmektedir. Bunlar; o sralarda, bozkrlarda sanki gezen bir ehiri andran ve bu adrlarda kalabalk bir ekilde, yar gebe bir halde yaayan Trkler olmaldr. Mmfih onlarn; Kagarinin bir aklamasna gre Balasagan, spicab ve Taraz arasndaki geni corafi blgelerde yaayan Argo adndaki yar gebe Trk kabilesi olduu vurgulanmtr 8 .
26 een, R., a.g.e., s. 83. 27 bn'l-Esir, el-Kmil, VIII, s. 532. 28 Yusuf Ziya, a.g.mecmua, no; 22, s. 53.
Harghlar veya "Argo"larn; Smnilerin siys hakimiyet snrlar iinde olmamalarna ramenEb Dlef i n ak ak beyanlarndan onlarn bu sralarda, hem de byk lde oktan "mslman olduklar" anlalmaktadr. Mmfih deil konar ger adr boylar, dier Trk kabilelerinin mslman olmalar ve slam Dininin -Asya'ya almasnda, ounlukla pek Yolu gzergahnda nemli bir yeri olan mslman Trkistanl tcirler, din adamlar ribat ehli ve gazi dervilerin ok byk hizmetleri olmutur. Tahtallar: Daha sonra Seyyhmz; Tahtah adndaki Trk kabilesine uramtr. Onun gezi notlarndan rendiimize gre; Tahtahlarda tpk, Harghlar gibi bu devirlerde oktan, hem de ok byk bir ekseriyetle "mslman olmu" bulunuyorlard. Hatt bundan ok daha nemlisi; bu iki kabilede, taze yeni iman cokusu ve slmi cihad duygusu ile komu Trk kabilelerine bu arada Uygur Kaanltna bal kabilelere slm manada gaza ve cihad seferlerine balamlard. Nitekim Eb Dlef bu konudaki ok ilgin aklamalarnda aynen yle demektedir; "Tahtahlar ounlukla lkesine rca komu mslman olduklar dolay, ve slm bulunduklarndan Hargh halkyla mslman douda
Harghlara balydlar. Vergilerimde onlara veriyorlard. Ayonlar mslman

79
birleerek
Uygur Kaanlarna bal mriklere (kfir Trklere) kar gaza yapyorlard" gurlara . yaptklar bu gaza ve cihad seferlerini Hargh ve Tahtahlarn kfir Trkler ve bu arada Uykar
25 el-Hamevi, III, s. 444.
278 ZEKERYA KT API
Samnilerin byk lde destekledikleri anlalmaktadr. Bununla beraber, onlarn bu yeni gayretleri ile steplerde yaayan bir ok Trk mslman olmutur. Mmfih Harghlarda olduu gibi, Tahtahlar'm hangi Trk kabilesi olduu hl izaha muhta bir konudur. Y. Ziya bey, sz konusu geni aratrmasnda onlarm, bugn bile Anadolu'nun bir ok yerlerinde grlen ve Tahtaclar olarak on bilinen en eski Trk kabilesi olduunu beyan etmektedir*5". Bacalar; Eb Dlef, bundan sonra "Bc" adn verdii Trk kabilesine uramtr. Bclartn; hkmdarlarna secde ettikleri ve kze taptklar gz nne getirilirse onlarn koyu bir "Hindu" olmas gerekmektedir. Fakat, Seyyahmz onlarn hl mrik olduklarn ve Tahtahlara vergi verdiklerini beyan etmitir. Buna gre mslman Tahtah ve Hargh Trk kabilelerinin islm gaza ve cihd dzenledikleri kabileler arasmda ite bu Bc kabilesi de olmaldr. Dier taraftan, Tahtah ve Hargh mslmanlarnn dzenlemi olduklar bu muntazam din gaza ve cihdlar ve mslman mridlerin gsterdikleri ferdi gayretler sonucu bu, Baca Trklerinin de oktan slmiyeti kabul etmi olmalar gerekmektedir. Bclar'n kimliklerini mnakaa etmenin bir manas yoktur . Y. Ziya uzun mnakaalardan sonra onlarn aslnn, Ouzlarn bir kolu olan Bayat kabilesinin t kendisi olduunu aklamaktadrki bu doru bir gr olmaldr. Ba-
30 Ziya, Yusuf, a.g.mak., no; 22, s. 56 vd. 31 Kr. een, R., a.g.e., s. 83, R. een, bu kabilenin adn Nec olarak yazya geirmi ve meseleyi daha da iinden klmaz bir hle getirmitir.
yatlarn en nemli boylarndan biride Sofular ve Hyktr. Bunlar daha sonralar Anadoluya g etmilerdir 32 . Peenekler; Eb Dlef bize, Bclardan sonra Peeneklerden bahsetmekte ve onlarn din yaaylar hakknda pek fazla bir aklamada bulunmamaktadr. Ona gre Peenekler; uzun sakall, koca ve gr bykl insanlardr. Bu devirlerde slm dininin I-Asya ve Trk boylar arasmda sessiz, sedsz kazand byk din baarlar nazar itibara alnrsa Peen ekler in ayn devirlerde (X. asr) ok byk bir ekseriyetle slm dinine girmi olmalar gerekmektedir. iiller; Eb Dlef daha sonra iil ad verilen Trk kabilelerinden bahsetmektedir. Kagarl Mahmut mehur eseri olan Divnnda iitleri; Becenek, Kpak, Ouz, Bakrt ve Uygur gibi byk boylardan ve Trklerin aslen ayrldklar yirmi ilden biri olarak gstermektedir. Ona gre; Ciil lehesi, Ouz ve Ceruk leheleri gibi saf Trkedir33. Mmfih mslman seyyahn bize verdii kymetli bilgilerden an32 Yusuf, Ziya, a.g.mak., no 22, s. 61 vd Evet, Orta Asya'dan, Anadolu'ya g eden bir ok mslman Trk boylar gibi, Bayatlarda ok byk kafileler halinde Anadolu'ya gelmiler ve eitli yerlere yerlemilerdir. Bayat boyunun ok byk bir ksm ise; bir zamanlar Eski Dou Roma mparatorluunun nemli Hristiyanlk ve ticari merkezlerinden biri olan "Pisida-Antiyoh" ehrine gelmiler ve burada zbe z bir Trk ehri olan Yalvat kurmular, onun mahalle ve kylerine de Sofular, Salur, Eymr, Bayat, Elbengi reir (Eirler), ve Hyk gibi mehur Trkmen Boylarnn isimlerini vermilerdir. te Sofular ve Salur, Yalva!n nemli iki byk mahallesidir. Eymr, Sofular mahallesinin sulak, aalk ayn zamanda ok byk bir merasdr. Bu kitabn mellifi Zekeriya Kitapda Yalva!n Sofular mahallesindendir. Bir dier ifde ile onun dedeleri Ouzlarn, Bayat kabilesinin "Sofular" boyundandr. Ayrca bkz. Smer, F Ouzlar, s. 253, 318, 322, 324, 320. 33 Ziya, Y., a.g.mak., no; 23, s. 59.
I
280 ZEKERYA KTAPI
laldna gre; iitler bugnlerin tabiri ile tam bir nozayikler lkesidir. Burada her bir din ve inan sahibine yeterinden fazla din ho gr ve msamaha gsterilmektedir. Seyyahmz onlarn bir ksmnn Hindu ve bir ksmnn Hristiyan olduklarn bildirmektedir. Bu takdirde iillerin bu devirlerde hl koyu bir "amanist" olduklar ortaya kmaktadr. Fakat Y. Ziy beyinde dedii gibi; "Eb Dlefin seyahati zamannda bu kbilelerde tamamiyle amanltk devam ediyordu. Fakat, bundan evvelki iki kabilenin tamamen mslman olmalar, bunlarn ise aman kalmalarna bakarak, mslmanln bu tarihlerde ancak buralara kadar yayld ve daha iitlere ulamad neticesi karlmamaldr Y. Ziya'nn bu izahlarn biz, doru bir tesbit olarak gryoruz. iitler her ne kadar Eb Dlef e gre hl amanist gibi takdim edilmilerse de, yerli halkn byk bir ksmnn mslman olduklarnda hi kimsenin en ufak bir phesi olmamaldr. Zira Tahtah ve Baralar gibi z be z, ayn zamanda mslman Trk kabileleri arasnda yaayan iillerin bu ba dndrc slmlatrma kampanyalar srasnda, byk lde ihtida etmi olmalar gerekmektedir. Bilindii gibi Mslman Karahanh ordularnn essn ou kere bu iei burnunda gzi iiller tekil ediyordu Eb Dlefin Grmedii Hususlar;
OC
Burada bir noktann zerinde nemli olarak durmak istiyoruz. O da; Badad, Baykent, Buhara, Harzem yoluyla Trk yurtlar, Hazar Boylar ve Bulgar yurtlarna seyahat etmi olan bn Fadlan gibi, Eb Dlefinde dou pek-Yolu ve bu yol g34 Ziya, Y., a.g.mak, no, 22, s. 60. 35 een, R., a.g.e., s. 84.
zerghnda yerlemi olan Trkler ve Trk boylan arasnda slmiyetin yaylmas gibi; o asrn bu en byk din oluumuna, son derece ilgisiz kalmasdr. Trklerin mslman olmalar, byk kafileler hlinde Allahn dinine komalar, her ne hikmetse bu Arap gezginlerini, sradan bir mslman kadar bile ilgilendirmemi, onlara ne bir heyecan ve ne de bir coku vermitir. Onlar, ou zaman yeni ihtida etmi ve islmiyetin heyecann bir iman cokusu halinde duymu ve yaam olan yeni mhtedilerden bile son derece ruhsuz, duygusuz, bir o kadar da kaygsz kelimelerle bahsetmilerdir. Onlarn, bu ba dndrc Islmi gelimeler hakknda bir dereceye kadar kr, sar ve dilsiz kalmalar ve bu konulardaki inadna souk tutum ve davranlarn grpte arp kalmamamz mmkn deildir. Ne ilgintirki; bu; Bulgar Yurtlarna seyhat etmi olan bn Fadln iin bu byle olduu gibi, Eb Dlef iinde byledir. Eb Dlef de, bu uzun seyhati srasmda bir ok yerlerden gemi, pek ok Trk boyu ve kabilesi arasnda bulunmu, Trk beyleri ve aristokratlar ile karlam, onlarla grm, konumu, oturmu kalkm, onlarn misfiri olmu, onlarla yemi, imitir. Ne varki btn bu uzun sre zarfnda onlara slm dinini tebli etme hususunda hi bir ciddi teebbste bulunmad gibi bu yndeki gelimelere de yeteri kadar ilgi gstermemitir. Baralar; Eb Dlef bizlere bu gezi notlarnda iitlerden sonra Baraclatdan bahsetmektedir. Baralar: Eb Dlef'in verdii bilgilere gre sakallar tra edilmi olup gr ve uzun bykl, iyi silah kullanan yiit insanlardr. Eb Dlef'in, Baralarn dini hayatlar hakknda verdii bilgiler; yukarda da ifde edil-
282 ZEKERYA KT API
dii gibi, Trkler arasndaki bu ba dndrc slmi gelimelere kar gsterdii ilgisiz ve bilgisizliinin en somut rneklerinden biridir. O, bu ynde yapt aslsz izahlarmda Baralarn kudretli bir hkmdarlar bulunduunu ve bu hkmdarn "Alevi" olduunu ve Yahya b. Zeyd'in neslinden geldiini sylemektedirki, bunun gereklerle uzaktan ve yakndan hi bir ilgisi yoktur 3 6 . Oysa Buralar,Kara Hanllar adyla ilk mslman Trk devletini kuracak olan bu erefli Trk-slm hanedannn temelini oluturan bir Trk kabilesidir. Eb Dlefin seyahati zamannda Buralarn banda deerli Trk hkmdar sahabe neslini, onun iman sesini kendi z nefesinde yaatan Abdlkerim Satuk Bura Han bulunuyordu. Onun zamannda Orta-Asya bozkrlarnda, tarihte bir ei ve benzeri olmyan bir ilhi frtna, belki mukaddes bir kasrga esmi, milyonlara varan ve steplerde yaayan yar gebe Trkler kmilen mslman olmutur. Ne varki Eb Dlef'in bir cmle ile dahi, slm dininin douda Buralar ve Trkler arasnda, hem de tam onun bu ziyareti srasnda kazand bu byk dini zaferden bahsetmemi olmas, dorusu alacak bir keyfiyettir. Onlar; Eb Dlef'in uzun uzadya izah etii gibi "Alevi" deil, bilakis gerek mnada "Snni" idiler. Onlar; ayn zamanda bundan sonra slmn aziz olmas iin on asr klnan kullanacak olan mslman Trklerin ilk ncleri olarak geliyorlard.
36 Zeyd ve Onun olu Yahya hakkndaki beddaht gelimeler hakknda geni bilgi iin bkz. Yusuf, Ziya, a.g.mak, no, 24, s. 49.
Tibetliler; Eb Dlef gezi notlarnda bu arada Tibetlilerden de bahsedilmektedir. O, Tibetlilerin genellikle mslman olduklarn, ancak aralarnda Yahdi, Hristiyan, Hindu, Manihaist ve Mecsilerinde bulunduunu zikretmitir. el-Hamevi 'ye gre Tibet; Trk yurtlarnda bir yerin addr. Halknn ounluu Trktr. Hkmdarlarna "Hakan" derler 3 7 . Kagar Divannda Tibet'in Trk lkesinde kalabalk bir boy olduunu kaydettii gibi, Eb Zeyd el-Belh ise K.elBed'vet-Trih adndaki eserinde bunlarn; inliler gibi giyindiklerini, Trkler gibi yass ve kk burunlu, ekik gzl, Hintliler gibi de esmer olduklarm kaydetmektedir 38 . Mmfih Tibetliler gerekte; Emeviler devrinde byk slm Halifesi mer b. Abdlaziz'm (717-720) sonsuz gayretleri syesinde dier bir ok Trk hkmdarlar gibi onlarda mslman olmulardr 3 9 . Kimaklar; Seyyahmz bundan sonra bize Kimaklardan bahsetmektedir. Ona gre Kimaklarn belli bir hkmdarlar olmad gibi, mabedleride yoktur. Bundan onlarm bu devirlerde byk lde amanist olduklar henz slmiyet! kabul etmedikleri anlalmaktadr. slm Corafyaclarnn eserlerinde Kimaklar, Ouzlar ve hatt, Dokuz Ouzlar'm rf, det ve ananeleri hakknda ok geni bilgiler bulunmaktadr. Ne varki bunlar daha ham bir malzeme yn hlindedir. Bu cmleden olmak zere mesel Eb Reyhan el-Brni'den rendiimize gre;
37 el-Hamevi, II, s. 11,12. 38 Yusuf, Ziya, a.g.mak., no; 24, s. 50. 39 el-Yakub, II, s. 302, Kitap, Z., Orta Asyada slmiyetin Yayl ve Trkler, s. 268.
284 ZEKERYA KT API
"Kirnak lkesinde Menkr denilen bir dada byk bir "su gz" ve onun yannda bir ta paras bulunmaktadr. Bu tan zerinde sanki bir kii secde etmi gibi ayaklarnn, ellerinin, parmaklarnn ve dizlerinin izleri vardr. Ouz Trkleri bunu grnce secde ederler"40. Haridet'l-Acip adndaki yazma bir eserde Kimaklar; Dokuz Ouzlarn poyraznda gsterilmekte ve bunlarn ok byk bir kavim olduu, geni yurtlar, sulak lkeleri ve salam kaleleri bulunduu kaydedilmektedir 41 . bn Havkal mehur eserinde Kimak lkesini Karluklarn tesinde, poyraz tarafnda, Krgzlarla, Ouzlar arasnda bir yerde olduunu bildirmektedir 42 . Ouzlar; Eb Dlef bizlere, Kimaklardan sonra Ouzlardan bahsetmektedir. Eb Dlef zamannda Ouzlar arasnda slmiyetin kayda deer bir ilerleme yapmad grlmektedir. Fakat Onun; "Ouzlarn bir mabedinin olduu ve iinde hi bir putun bulunmad" yolundaki, tesbiti bizim iin ok nemlidir 43 . Bu takdirde Ouzlar'm, henz mslman olmadan nce onlarn Kuran- Kerimdeki "Haniflik" dinine benzer bir dine sahip olduklar anlalmaktadr. Mmfih, bizim bir baka kitabmzda Ouzlarn dini hayat zerinde ok daha ayrntl bir ekilde durulmutur 4 4 .
40 41 42 43 44
el-Birn, el-saru'l-Bakiye, Leipzig, 1923, s. 264. Yusuf, Ziya, a.g.mak., no; 24, s. 51. bn Havkal, Suretu'l-Ard, s. 23. el-Hamevi, III, s. 442. Kitap, Z Trk Boylar Arasnda slm Hidyet Frtnas, s. 253.
Dokuz Ouzlar; Eb Dlef, Ouzlarn yamsra bizlere Dokuz Ouzlardan da yani Turfan Uygurlarnn esasn tekil eden Trk kabilelerinden de bahsetmektedir. Tokuz Ouzlara gelince; Seyyahmzdan rendiimize gre onlar; Gk-Kua grld zaman, enlik ederler, ibdetlerini ise gnein batt tarafa ynelerek yaparlar. Dolaysyla onlar, dier baz Trk boylarnda grld gibi hl gk cisimlerine tapyorlard. Bundan onlarn bu sralarda hl koyu bir "amanist" olduklar anlalmaktadr. Krgzlar; Eb Dlef bizlere Dokuz Ouzlardan sonra Krmzlardan bahsetmektedir. Krgzlarn mbedleri olduunu, bu mabedlerde yin yaparken, manzum dular yaptklarn ve ilhiler okuduklarn sylemitir. Ayrca onlarn yaz yazmak iin kullandklar "alfabeleri", kendilerine has kanunlar, rf ve detleri bulunmaktadr. Gk yzne bakarak ibadet ediyorlar, Zhal ve Zhre yldzn uurlu, Merih yldzn ise uursuz sayyorlard. Btn bu izahlardan Krgzlarn bu devirlerde henz islmiyetle pek fazla tanmadklar ve koyu bir "amanist" olduklar ortaya kmaktadr. Mmfih ilk defa M.. 201. ylnda in kaynaklarnda bahsedilen Krgzlar, yukar Yeni eydeki Sayan dalarnn kuzeyinde yayorlard. Onlar 750 ylnda Uygurlarm hakimiyeti altna girmiler, daha sonralar isyan ederek hem Uygur ve hem de Dokuz Ouzlar, Moolistandan srp karmlardr. Ne varki Krgzlar'n kurduu bu yeni devlet, 917 ylnda Hitaylar tarafndan ortadan kaldrlmtr 45 .
45 Barthold, W., Krgzlar, ev. U.D., A, Konya, 2002, s. 68, een, R., a.g.e., s. 88.
286 ZEKERYA KT API
Kartuklar; Eb Dlef bizlere Krgzlarn yansra Karluk Trkleri, onlarn sosyal yaaylar rf, det ve ananeleri hakknda da uzun ve ayrntl bilgiler vermitir. Onun bu bilgileri ou halde gvenilir olmaktan uzaktr. Faka Seyyahmz yine de onlarn, dini yaaylar hakknda ok nemli aklamalarda bulunmaktadr. O; Kartuklarn byk bir mabedleri ve onun duvarlarnda ise; onlarn ileri gelen hkmdarlarnn suretlerinin bulunduu dolaysyla dini yinlerini bu suretlerin karsna geerek yaptklarn sylemektedir. Ayrca Kartuklarn lkesinde; dibinde anlaamamazlklar hallettikleri ve kurbanlarn kestikleri yeil, mukaddes bir kaya paras bulunmaktadr. phesiz Karluklar nemli Trk boylarndan biridir. Onlarn isimleri, slm tarihinin byk olaylar arasnda ve ok belirgin bir ekilde Tala Sava srasnda karmza kmaktadr (751). Ziyd b. Salih, bundan nceki sayfalada ok daha ayrntl olarak zerinde durulduu gibi in ordusu zerine yrynce bu ordu iindeki Karluklar, mslman Araplar desteklemiler ve onlarn, inli komutana kar zafer kazanmalarnda yardmc olmulardr 46 . Hatt bir ksm tarihilerimiz bu olay o kadar bytmler ve yle aslsz yorum yapmlardr ki onlar, Trklerin mslman olmas gibi, Trk ve slm tarihinin byle ok byk bir olayn bile bu basit muharebe ile izah edecek kadar ileri gitmilerdir 47 . Ne ilgintirki; Tala Savanda mslman Araplara
46 Geni bilgi iin birinci blme baknz, 47 Dursun, H.D., slmiyet ve Trkler, s. 38.
szde yardm ettikleri ve dolaysyla Trklerin mslman olmalarn saladklar iddia edilen Kartuklarn, deil 750'lili yllar, hatta Smniler devrinde (940) bile mslman olmadklar, belki ok kat bir ekilde amanist inanlara bal kaldklar, hatta tapmaklarna kendi bykleri ve hkmdarlarnn resimlerini astklar ve bunlara taptklar, o kadarki Tala Savandan yaklak iki asr sonra bile onlarn hl kendi din inanlarm koruduklarn gstermektedir. Kutluklar; Kartuklardan sonra Kutluklara urayan Seyyahmz, onlarn din inan ve yaaylar hakknda fazla bir bilgi vermemitir. slm Dininin bu devirlerde henz Kutluklar'a ulamad anlalmaktadr. Toplum hayatnda emniyet ve huzurun salanmasnda birinci derece rf, det ve ananeler etkili olmaktadr. Eski Trk dini amanizme bal olmalar gerekmektedir. Hitaylar; Eb D/e/bizlere bundan sonra Hiteyn yani, Hitaylardan bahsetmektedir. Her ne kadar Seyyahmz onlarn sosyal yaaylar hakknda ok geni bilgiler vermise de bu devirlerde Hitaylar' n, slm Dini ile henz tanmadklar anlalmaktadr. Onlar, aralarndaki anlaamamazlklar akl ve fikir sahibi yallara mracaat ederek halletmeye alrlar, onlarn hepsinin senede bir ay itikfa ekildikleri bir mabedleri vardr. Ne varki burada Hiteyan eklinde geen kavim eski Trk kitabelerinde Qytai veya ve daha sonraki islmi kaynaklarda Kara Hitaylar olarak zikredilen Trk kabileleridir. Bunlar Uygurlarn dousunda oturuyorlard 48 .
48 een, R., a.g.e., s. 91.
288 ZEKERYA KT API
Behler; Eb Dlef bu uzun yolculuu srasnda bize en son olarak Behiy adndaki Trk kabilesinden bahsetmektedir. Behiyler arasnda Yahdi, Hristiyan ve Mecsiler bulunmaktadr. Ayrca onlardan putperest olarakta bahsedilmektedirki; bunlarn amanist Trkler olmaldr. Eb Dlef grld gibi, Karluklar, Kutluklar hatta Kttaylar gibi Trk kabileleri hakknda verdii izahlarda slm Dininin bu kabileler arasndaki durumundan fazla sz etmemektedir. Eb Diilef ve slm Dininin Ana stikametleri; Onun bu konularda susmu olmas slm dininin henz bu geni Trk blgelerine ulamad anlamna gelmemelidir. Zira Smntler'in Aat Trkistan ve dier Trk blgelerinde saladklar yksek refh, emniyet, bar ve buna bal olarak gelien ticari hayat ve Trkistanl mslman tacirler syesinde slmiyet bu devirlerde in eddine kadar yaylm olan Trk kabileleri arasnda ulamad yer girmedii lke kalmamtr. Ayrca buralarda bir ok ribatlar yaplm, mslman koloniler olumu ve onlar vastasyla slmiyet deil ehirlerde medeni Trkler, hatta bozkrlardaki yar gebe Trkler bile ou halde mslman olmulardr. Zira gebe Trklerin mslman tacirlerle mallarn takas etmeleri, onlara ayr bir zevk veriyordu. Bu rivayetler bize ayn zamanda Trkistann i ksmlar ve siteplerde yaayan Trklere, slmiyetin hangi istikmetlerden ilerledii ve yayld hakknda da yeterli bilgiler vermektedir. Bu konulardaki rivayetlerin genel deerlendirmesinden de anlalaca gibi slm Dini; Ceyhun' u n aa mecras yan Toharistandan geerek Afganistan, Tibet, Hind ve in'e doru ilerlemeye balamtr.
s
Dier taraftan pek Yolu ve Aa Trkistan'dan geerek Urusana ve Fergneye ulam, oradan yeni bir hamle ile Balasagun ve Kagar hattna gelmi ve buralarda yaayan Trk Boylar arasnda ok byk bir hsn- kable mazhar olmutur. Bir nc ana istikmet olmak zere slm Dini, bu defa yine Buhara Baykent ve Ceyhun'un aa mecrasndan ilerleyerek Harzeme gelmi, oradan Kuzey ticret yolu ile Hazarlar ve til boylarmda yaayan Bulgar Trklerine ulamtr. Bu asrda bu iki nemli yolun birinde mesel Kuzey Bat yolunda bn Fadlan, Dou, st pek Yolunda ise Eb Dlef seyahat etmektedir. Gerek Eb Dlef, gerekse dier temel kaynaklar ve slm corafyaclarnn eserlerinde ok daha ayrntl bir ekilde belirtildii gibi slm dini; bir ok etin mcdelelerden sonra douda Seyhun nehrinin yukar mecrlarna doru yaylrken, kuzeyde Hazar ve Bulgar Trkleri arasnda kk salmtr. Kuzeyde Ouzlar, dou ve gney kesimlerinde Karluklara komu olan Aa Trkistan Trkleri, artk Dou Trkistandaki amanist soydalarna kar byk bir vecd ve iman cokusu ile islm gaza ve cihd seferlerine oktan balam bulunuyorlard. SONU Buraya kadar yaptmz bu geni aklamalarmzda en byk ve tarih Trk boylarndan biri olan Uygurlar arasnda slm dininin yayl zerinde durulmu ve bu byk oluum eitli ynleri ve bir btn hlinde ilk defa okuyucularn istifdesine sunulmutur. Bu almamz ile bundan fazla bir ey daha yaplmtr. O da; Orta Asya Trk slm medeniyetine giden yolda Uygurlarn parlak durumu ve bundan daha da
290 ZEKERYA KT API
nemlisi "Fiili Uygur slm Destannn" Trk slm ve edebiyat tarihinin bir konusu hline gelmi olmasdr. Trk Uygur Boylarnn siys tarihlerinin bile henz derli toplu bir ekilde ele alnmad, bu konularda yazlan eserlerin daha bir ok ynlerden eksik olduu, siysi Uygur tarihinin bir ok temel tann daha yerine oturtulmam olmas gz nne getirilirse, bu mtevazi almamzn ne kadar nemli bir boluu doldurduu kendiliinden ortaya kmaktadr. O kadarki Uygur siysi tarihileri; "Uygurlar nasl mslman olmutur?" sorusuna doru drst bir cevap verme ihtiyacn duymadklar gibi, onlar B u diz m' in hem din ve hemde kltr olarak gl bir temsilcileri olarak grmlerdir. Bu dier taraftan byle, imdiye kadar hi bir kimsenin, hi bir ekilde zerinde durmad bir konuda byle ciddi, drt ba mamur, stelik tamamen yeni ve orijinal bir eser yazmann ne kadar zor bir ey olduunu ortaya koymaktadr. Bu ayn zamanda ok samimi bir itiraf olmaldr. Evet, bu kitabn yazlmas hite kolay olmamtr. Temel kaynaklar ve aratrma eserlerinin bu konularda ve bir birlerinde kopuk bir ok rivayetleri ele alnm onlar byk bir sabr ve emekle bir bir incelenmi eskilerin tabiri ile ine ile hem de ok derin bir kuyu kazlm bylece binbir zdrab iinde ve bir ile yuma halinde bu eser ortaya konulmutur. Ayrca siysi Uygur tarihileri ile hemen her vesile ile temasa geilmi ve konu daha olgun bir hle getirilmitir. Bununla beraber Uygurlarn mslmanl konusunda yazdmz bu niz eserimizin tam ve mkemmel olduunu iddia etmemiz mmkn deildir. Bu eserimizle iyiye, gzele ve mkemmele doru bir adm atlmtr. yle tahmin edi-
yoruz ki bundan sonra gelen tarihilerimiz, bizim bu atmz kapdan girecekler ve Uygurlarn mslmanl, onlarn byk slm kltr ve medeniyetindeki mstesna yerleri hakknda ok daha gzel, ok daha doyurucu ve ok daha mkemmel eserler vereceklerdir. Zira; Uygurlarn mslman olular ve bu byk slm inklabm izah etmeden; onlarm siysi tarihi, sosyal yap, hele hele esiz kltrel zenginlikleri ve bunlarla ilgili olarak daha bir ok mesele ve bu arada bu gnlere kadar devam eden ve insanlk iin adeta kanayan bir yara hline gelen mukaddes vatan mcadelesi ve bu uurda verilen ehitler, onlarn kudsi gayeleri ve dklen mbrek kanlar izah etmemiz mmkn deildir. Bundan sonras artk okuyucularn yce takdirlerine braklmtr.
292
BBLYOGRAFYA
Abdurrahman, A., Trkler, dikut Uygur Devleti, Ankara, 2002, II, s. 239. Akyz, Y., Trk iiri, Ankara, 1965. Arat, R.R., Kudatgu Bilik, Ankara, 1979. Arat, R.R., Kutadgu Bilik ve Trklk Bilgisi, T.K. no, 98, 1970. Arat, R.R., Trkler; Eski Trk Hukuk Vesikalar, Ankara, 2002. Arslan, Mahmut, Step mparatorluklarnda Sosyal Yap, stanbul, 1984. Attar, Ferid'd-Din, Tezkiret'l-Evliya, Tahran, 1346. Bangolu, T., Uygurlar ve Uygurca zerine, Trk Dili Aratrmalar Yll, Ankara, 1988, s. 87. Barthold, W., Orta Aya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Ankara, 1975. Barthold, W., Bibalk, A, II, s. Barthold, W., Hoten, A, V/I, s. 566. Barthold, W., Krgzlar, ev. H.D. A, Konya, 2002. Barthold, W., Mool stilasna Kadar Trkistan, stanbul, 1981. Binark, I., Trkler; Turfan Uygurlarnda Matbaa, Ankara, 2002. el-Brn, el-saru'l-Bkiye, Leibzig, 1923. Bretscheider, E., Medival Researches from Eastem Asiatic Sources, London, 1967. Bura M.E., ark Trkistan Tarihi, 1987.
BBLYOGRAFYA 293
Byk Larousse, Szlk ve Ansiklopedisi, stanbul, 1986. el-Chz, el-Cidd ve'1-Hezl, (Resil'l-Chz), tah., A.M., Harun, Kahire, 1948. el-Chz, et-Tabassur bi't-Ticre, tah. H.H., el-Vehhah, Msr, 1935. Carter, T.E., inde Matbaacln Kefi ve Onun Batya Yaylmas, Pekin, 1977. Chavannes, E., Documents sur les Tou-kiue Occidentaux, Petresburg, 1903. Caferolu, A., Uygur Szl, stanbul, 1934. Cemil, Hee-Soo Lee, in md., TDVA, VIII, s. 325. Alaaddin Ata Melik., Tarih-i Cihan G, ev. M. ztrk, Ankara, 1988. andarlolu, G., Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri, stanbul, 1967. andarlolu, G., tken Blgesinde Kurulan Byk Uygur Kaanl, stanbul, 1972. andarlolu, G., Trkler: Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr, Ankara, 2002, II, s. 198. Dankoff, Robert, Yusuf Khas, Hajib, Wisdom of Royal Gloriy, Chicago, 1983. Deguignest, ]., Hunlarn Trklerin Moollarn ve Garbi Tatarlarn Tarihi Umumisi, ev. H. Halid, stanbul, 1924. D'Ohsson, C, Histoire des Mongols, Amsterdam, 1834-34, II, s.
100.
Eberhard, W., in Tarihi, Ankara, 1987. Eraslan, K Yusuf Has Hacib, A., XIII, s. 438-446. Emin, Abdkr, M., Garbi Yurt Takmr Sanat, Urumu, 1998.
294 ZEKERYA KT API
Ergin, M., Orhun Abideleri, stanbul, 1970. Erkin, E., Trkler; Karahanllar ve Uygurlar, Ankara, 2002. Erkm, E., Trkler; Uygur Trkleri, Ankara, 2002. Esin, E., A. Turfan md. XII/II, s. 116. Esin, E., slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi ve slma Giri, stanbul, 1978. Esin, E., Trk Kltr Tarihi Asyadaki Erken Safhalar, Ankara, 1985, Pelliot, P., Hotes on Marco Polo, Paris, 1959, "in" maddesi. Ferend, Y., Voyage de Abu Dulaf Misar b. Muhalhil, Paris, 1913-1914. Franke, O., Geschichte des Chinesischen Reiches, Berlin, 1925. Gen, R., Kagarl Mahmuda Gre XI. Yzylda Trk Dnyas, Ankara, 1997. Geng, Shimin, Trkler; Budist Uygur Edebiyat, Ankara, 2002. Gerdezi, Zeyn'l-Ahbar, nr. A.H. Habibi, Tahran, 1347, s. 267. Gibb, H.A.R., Orta Asya Arap Ftuhat, ev. M. Hakk, stanbul, 1930. Gme, S., Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, Ankara, 1997. Grousset, R., Bozkr mparatorluu, ev. M.R. Uzman, stanbul, 1999. Gumilv, L.N., Eski Trkler, stanbul, 1999. Gumilv, L.N., Eski Trkler, stanbul, 2002. Gnay, ., Trklerin Din Tarihi, stanbul, 1997. Gnay, E., Tarihte Trkler, stanbul, 1996. Gngr, H Trklerin Din Tarihi, stanbul, 1997.
BBLYOGRAFYA 295
el-Hamevi, Mucem'l-Bldn, Beyrut, 1955. Hamilton, ]., Toquz-Ouz et On Uygur, Journal Asiatique, Paris, 1962, s. 39-40. Hartman, M., in md., A, III, s. 409. Has Hcib, Kudatgu Bilik, ev. R.R. Arat, Ankara, 1988. Hatipolu, V., Trk Tarihinin Balangc, Trkoloji Dergisi, VIII, 1979, s. 45. Hee, Cemil, Lee, Soo., TDVA, VIII, s. 325. Hududu'l-lem, nr. V. Minorsky, London, 1937. bn Havkal, Suretu'l-Ard, el-Hayat neri Beyrut. bn Hurdadbih, el-Meslik ve'l-Memlik, nr, De Goeje, Leyden, 1967. bn Nedim, el-Fihrist, Beyrut, 1978. bn'l-Esir, el -Kmil, fi 't -Trih, Beyrut, 1965. bn'l-Cevzi, el-Muntazam, Dakan, 1357. bn'l-Fakih, K. el-Bldan, Tah. Y. el-Havi, Beyrut, 1996. bn'l-Fakih, Kitab'l-Bldan, nr, De Goeje, Leyden, 1885. bn Tayfur, Kitab- Badad, Khire, 1949. bn'l-bri, Tarih'u-Muhtasaru'd-Dvel, Beyrut, (Tarihsiz). drs, Nuzhet'l-Mtak, Ayasofya, no; 3502. zgi, ., in Elisi, Wang Yente'nin Uygur Seyahatnamesi, Ankara, 1989. zgi, ., inde slmiyetin Yaylmas ve Gelimesi, Milli Kltr, II, no 1, (Haziran) 1980, s. 58 vd. zgi, ., Kutluk Bilge Kl Kaan - B Kaan ve Uygurlar, Ankara, 1986. zgi, ., Uygurlarn Siysi ve Kltrel Tarihi, Ankara, 1987. Kafesolu, ., Trk Milli Kltr, Ankara, 1977. Kafesolu, Trkler, A., XII/II, s. 183. ili
..i'
296 ZEKERYA KT API
Kafesolu, ., Trk Dnyas El Kitab, Ankara. Kamalov, A. Trkler; Uygur mparatorluu (744-840), Ankara, 2002. Kagar, Mahmud, Divn- Laat et Trk, ev. B. Atalay, Ankara, 1939-1941. Kagar, Mahmud, Divan- Luat et-Trk, ev. K. Rifat, (Bilge), stanbul, 1333. Klyatorn, S. G., Bat Blgesindeki Trk Haklarnn Tarihinden Para, Xinjang Tezkerecilii, 1996. Koca, S., Trk Kltrnn Meseleleri, stanbul, 1990. Kprl, F., Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1981. Kprl, M., A., III, s. 267. Kudame b. Cafer, Kitab'l-Hara, nr, De Goeje, Leyden, 1967. Ligeti, L., Bilinmeyen Asya, ev. S. Karatay, Ankara, 1986. Liu, En-Lin., Tala Seferi Hakknda Yaplan Bir nceleme, VIII. Trk Tarih Kongresi, Ankara, 1972. el-Mesdi, Murc, Tah. M.M. Abdlhamid, Msr, 1964. Mackerras, C., The Uighur Empire 744-840, According to the T'ang Dinastic Histories, Canberra, 1978. el-Makdisi, K., el-Bd' ve't-Trih, Paris, 1903. Makrzi, Takyydin, el-Htat el-Makrziyye, Kahire, 1270. Minorsky, V., Tamim ibn. Bahr's Jorney to the Uyghurs, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, XII, Part, 2. 1948, P. 276-305. el-Mervezi, eref'z-Zaman, Tabi el-Hayevan, nr. V. Minorsky, London, 1924. en-Narah, Ebu Bekir Muhammed b. Ca'fer, Tarih-U Buhara, Msr, 1965.
BBLYOGRAFYA 297
en-Necm,
V.T., el-Cahz el-Hdarat'l-Abbasiyye, Badad, 1965.
en-Nveyri, Nihyet'l-Ereb, fi Fnni'l-Edeb, el-Khire, 1923. Orkun, H.N., Eski Trk Yaztlar, Ankara, 1987. Gme, S., Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, Ankara, 1997. gel, B., slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1988. gel, B., Uygur Devletinin Teekkl ve Ykseli Devri, Belleten, XIX, no, 175, Ankara, 1955, s. 354. gel, B., Trk Kltr Tarihine Giri, Ankara, 1991. gel, B., Uygurlarn Mene Efsnesi, DTCF. Dergisi, 1948, VI.
1-2.
gel, B., Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul, 1985. gel, B., Trk Kltrnn Gelime alar, istanbul, 1988. el, B., Sino-Turcica, Taipei, 1964. zkan, ., Kutluk Bilge Kl Kaan B Kaan ve Uygurlar, Ankara, 1986. znder, S.B., Trkler; Eski Trklerde Dil ve Edebiyat, Ankara, 2002. ztopu, K., Uygur Ataszleri ve Deyimleri, stanbul, 1992. ztuna, Y., Trkiye Tarihi, stanbul, 1963. Panipati, L, eyh, M. slamn Yayl Tarihi, ev. A. Genceli, stanbul, 1971. Pelliot, P., Hotes on Marco Polo, Paris, 1959. Pekin Misyonu almalar, IV, s. 115. Po-ch'van, Ch'ian, Uygurlarn Batya G ve An-Hisi Uygur Kaanl, Xin:ang Sosyal Bilimler Aratrmalar Dergisi, 1984, sy. 2, s. III. Pulleyblank, E.G., The Background of the Rebelin of An LuShan, London, 1955.
298 ZEKF.RYA KTAPI
Pritsak, O., Karahanllar, A., VI, s. 253. Raphael, sraili, Mslim in China, A Study in Cultural Confarantation, London, 1980. Rasonyi, L., Tarihte Trklk, Ankara, 1988. es-Sealibi, Letif'l-Mearif, Msr, 1960. es-Selibi, Yetmet'd-Dehr, Kahire, 1956. es-Syti, Tarihu'l-Hulefa, Msr, 1952. Shiao, Liu Zihi., Uygur Tarihi, Pekin, 1988. Shimin, Geng, Trkler; Budist Uygur Edebiyat, Ankara, 2002. Sarkolu, E., Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, sparta, 2000. Smer, F., Ouzlar, stanbul, 1992. Smer, F., Ouzlar, stanbul, 1999. een, R., slm Corafyaclarna Gre Trkler, Ankara, 1985. een, R., bn Fazlan Seyahatnamesi, stanbul, 1975. erefddin, Eb Dlef Eski Trk Memleketlerinde, Yeni Mecma, stanbul, no, 59. et-Taberi, Tarihu'l-Umem ve'l-Mlk, Beyrut, 1967. Taal, A., Hoten, TDVA., XVIII, s. 251. Taal, A., Trkler; Uygurlar, Ankara, 2002. Tekin, ., Mani Dininin Uygurlar Tarafndan Devlet Din Olarak Kabul, Trk Aratrmalar Yll, 1965. Tekin, ., Uygurca Metinler, Ankara, 1960. Tekin, T., Kuzey Moolistanda Yeni Bir Uygur Ant, Belleten, XLVI, 1982, s. 759. Togan, Z.V., Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981. Togan, Z.V., bn'l-Fakih'in Trklere Ait Haberleri, Belleten, XII, sy. 45,1948, s. 11-16.
BBLYOGRAFYA 299
Togan, Z.V., Ouz Destan, stanbul, 1982. Togan, Z.V., Trk li Trkistan ve Yakn Tarihi, stanbul, 1947. Turan, O., Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul, 1969. nver, G., Trklerin Dini Tarihi, Ankara, 1977. el-Ya'kub, bn Vzh, Tarihu'l-Yakubi, Beyrut, 1960. Yusuf Ziya, Eb Dlef Seyahatnmesine Nazaran Orta Asya Trk Boylar, Dru 'l -Fnn lhiyat Fakltesi Mecmuas, no, 22, stanbul, 1932, s. 60. Yldz, H.D., slmiyet ve Trkler, stanbul, 1976.
300 Trk'n tarihi Rislet misyonunu tanmak, slm ahsiyetini kavramak ve onu btnyle yeniden kucaklamak ve Mslman Trk'n Ka'be-i rfanna komak ona snmak isteyenler ltfen bu eserleri mutlaka okuyunuz, okutunuz !!!
YEN SLM TARH VE

T R K L E R Prof. Dr. Zekeriya Kitap Trk'n slmi ahsiyetini ayaa kaldrmak onun; Hz. Peygamber'in risalet misyonuna sahip olma yolunda yapt cihanumul hizmetlerini kendi artlar iinde dile getirmek iin yazlm yeni bir slm Tarihidir. Kitapta ilk defa Hz. Peygamber'in hayat ve Onun yce misyonuna yn veren olaylar, yine Onun Trkler hakkndaki hadisleri ve Orta Asya Trk Varl asndan ele alnm ve Hz. Peygamber'in hayat yeni bir sentez iinde ortaya konulmutur.
HZ. PEYGAMBERN HADSLERNDE

T R K L E R
Seluklular, Moollar, Osmanllar

Prof. Dr. Zekeriya Kitap Hz. Peygamber'in Trkler hakkndaki hadislerini konu olarak ele alan ve unlar eitli ynleri ile deerlendiren bu eser; ok byk iler baarm, birok devlet ve imparatorluklar kurmu, dnya siyas, din ve askeri olaylarna yn vermi, yine asrlarca dil, din, rk, kltr bakmndan birbirinden farkl bir ok kavimleri idare etmi yce bir misyone sahip ulu bir milletin tekrar kendine dnmesi, z varlna ynelmesi, tarihi ahsiyetine kavumasna doru giden o mukadde yolun nirengi talarndan biridir. Hz. Peygamber'in "Nbvvet ayinesi" ve ahsnda Trk Milletinin "sim ahsiyeti" ve "Tarihi Rislet Misyonunu" grmek istiyenler bu kitab mutlaka okuyunuz, okutunuz. Genler onu datnz. Bir geceliine dahi olsa bu kitapla Hz. Peygamberi kendi evinizde misafir ediniz.
301
LK MSLMAN TRK HKMDAR VE HAKANLARI

Prof. Dr. Zekeriya Kitap lk slmi fetih yllarndan itibaren Allah'n hidayetine kavuan, mslman olan ve imdiye kadar hi bir yazar tarafndan ciddi bir ekilde aratrlmam bir ok mslman TRK HKMDAR VE HAKANLARl'nn ibret ve heyecan dolu dini hayatlar, TRKLER NASIL MSLMAN OLDU? sorusuna cevap arayanlarn II. byk Kitab. Trk aydn ve retmenlerinin temel kitab.
302
304
PROF. DR. Z E K E R Y A K T A P I ' N I N Y A Y I N L A N M I ESERLER
* Et-Trk; The T u r k s in the W o r k of el-Jahz, 1972, s. 360. * Hz. Peygamberin Hadislerinde T r k l e r ; Seluklular M o ollar Osmanllar, Konya, 1996, 3. Bask, 2 cilt, s. 560. * Orta Asyada s l a m i y e t i n Yayl ve T r k l e r , Konya, 1998, 4. Bask, s. 416. * Yeni slm T a r i h i ve T r k l e r , Konya, 1999, 7. Bask, 2 cilt, s. 550. * M i l l i T a r i h ve K l t r Davamzn Meseleleri, stanbul, 1993, s. 330. * Saadet Asrnda T r k l e r ; l k T r k Sahabe, T b i i ve Tebea Tbileri, Konya, 1997, 3. Bask, s. 304. * l k M s l m a n T r k H k m d a r ve Hakanlar, Konya, 1996, 3. Bask, s. 274. * Abbasi H i l a f e t i n d e Seluklu H a t u n l a r ve T r k Sultanlar, Konya 1995, 2. Bask, s. 360. * Orta Asya T r k l n n slm K l t r ve M e d e n i y e t i n d e k i Yeri, Konya, 1996, 2. Bask, s. 160. * Orta Douda T r k A s k e r i V a r l n n l k Z u h u r u , stanbul, 1988. * Mukaddes evreler ve Eski Hilafet lkelerinde T r k Hatunlar, Konya 1995, s. 256. * A r a p l a r n T r k i s t a n a G i r i i , stanbul, 2000, s. 168. * aab Hatun, Abbasi H i l a f e t i n d e rnek Bir T r k Anas, stanbul, 1991, s. 80. * T r k B o y l a n Arasnda slm Hidayet Frtnas, Moollar Arasnda slamiyet, Konya, 2000, 2 cilt, s. 560.

Zekeriya Kitapçı - Doğu Türkistan Ve Uygur Türkleri Arasında İslamiyet

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zekeriya Kitapçı - Doğu Türkistan Ve Uygur Türkleri Arasında İslamiyet

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dou Trkistan ve Uygur Trkleri Arasnda slmiyet

Prof. Dr. Zekeriya Kitap

UYGUR TRKLER ARASINDA SLMYET

Tanr Dalarnn Eteklerinde Ykselen lk Tekbir ve Ezan Sesleri

Prof. Dr. Zekeriya KTAPI

ve UYGUR TRKLER ARASINDA SLMYET

Tanr Dalarnn Eteklerinde Ykselen lk Tekbir ve Ezan Sesleri

Prof. Dr. Zekeriya KTAPI

Prof. Dr. Zekeriya KTAPI

120 120 122 124 125 127

128 130 132 133 135 136

247 248 249 251 253 254

263 264 266 268 269 271 272 273

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

. Maniheizm burada kkl bir ekilde yer-

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

koruyorlard 1 ''. slm Corafyaclar burasnn adn Cinankes

olarak zikretmilerdir Yukar Yeni Nucan; Uygur

. ok nemli eylet mer"Se-

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

ilerine kararak bir duruma geldi

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

IL B KAAN Manihaizmin Uygurlarn Resmi Dini Oluu

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

dl>U> ^ji Jjuk-'J

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

59 gel, B slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1988, s. 350.

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

IjJLS" j XJU d y J ! y. > i > j L d l L > O j U jjuJI ^

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET 77

Budizm, Zerdtlk myacaktr.

ve Mattihaizmden hi bir eser Huzurunda;

el-Mutavva Uygur Kaannn

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

jS'IJ jjJ -y*

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

102 ibn Hurdazbeh, el-Mesalik ve'l-Memalik, s. 31.

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

TKEN UYGUR TRK BOYLARI ARASINDA SLMYET

slm Hidyetine Giden Yolda Turfan Uygurlar Arasnda MANHAZM ve BUDZM

100 ZEKER YA KTAPI

MANHAZM VE BUDZM 101

104 ZEKER YA KTAPI

mud'a bir "Yay" ve bir de"Oic" gndermitir dikut Uygur Devleti;