Tehlikeli Oyunlar

uz Atay denilince akla gelen ilk (ve genellikle tek) eser Tutunamayanlar'dr. Bundan dolay Ouz Atay'n dier

eserleri gibi yaymland dnem fazla yank uyandrmayan Tehlikeli Oyunlar, ne yazk ki takip eden srete de (Ouz Atay'n 80'li yllarda okurumuz tarafndan kefedilmesinden sonra) adndan Tutunamayanlar kadar sz ettiremez. Tehlikeli Oyunlar'n, Tutunamayanlar'n glgesinde kalmas belki de Tutunamayan'n bir kimlik olarak sahiplenilmesi olabilir. Ne var kiTehlikeli Oyunlar'n da Tutunamayanlar'dan hem kurgu olarak hem de konunun ele aln bakmndan hi de aa kalr bir yan yoktur. Fakat tam da Ouz Atay'n yaamndaki ironiye (okur tarafndan ge kefedilmesine) uygun olarak arka planda kalr. 70'lerin okuru tarafndan pek tutulmayan, hatta Ouz Atay'n yaad dnem ikinci basks bile yaplmayan kitaplar, 80'lerin okuru tarafndan (genelde yanl anlalmalarla) hak ettii deeri grmeye balar. Ama ne yazk ki 90'larda yine unutulanlar arasndaki yerini alr. Tabii burada 12 Eyll'n Trkiye okurunu ne hale getirdiinin gereklii de yadsnamaz. 80'lerin okuru tarafndan yanl anlalmtr denilmesinin bir sebebi, kendini Tutunamayanlar'daki Selim Ik karakteriyle bir tutan okur kitlesidir. Ouz Atay, romanlarnda bu zihniyeti eletirmitir, ki Tehlikeli Oyunlar'n bakarakteri Hikmet Benol da bu yzden domutur. Peki, kimdir bu Hikmet Benol? Hikmet Benol, hayatnn bir blmn tarada geirmi; kitapta anlatlandan karlabilecei zere sonradan byk bir kente gidip yerlemi, ardndan burada da tutunamam, genellikle evresi tarafndan hor grlm, bu hor grlmenin etkisiyle kendini daha ok kitap okumaya vermi (belki de dnemin aydn tipiyle birebir uyuan) biridir. Hikmet Benol kitap boyunca anlalamamasndan yaknr. Ama zeletiri yapmaya balad noktalarda kendisinin de bakalarn anlamadn fark eder. Hatta yle bir duruma gelir ki sonunda hayat kekeler ve oysalarn arasna skarak iinden klmaz, yaanmaz hale gelir. Hikmet Benol tutunamadndan emin olduktan sonra kendini bir gecekonduya hapseder. Bu, Hikmet iin bir hapsolutur; nk yerinin oras olmadn da bilmektedir. Ama yine de umudunu yitirmemeye alr. Orada devaml birilerinin gelip onu anlayacan, onun neden byle bir ie kalktn soracann hayaliyle yaar. Oysa kimse gelip Hikmet'le ilgilenmez. Hatta umursanmaz bile. Bunu daha nce ei Sevgi'den ayrldnda, meyhaneye eski dostlarnn yanna gittii zaman ac ekilde anlar: Ben de susarm o zaman. Gecekondumda oturur, anlalmay beklerim. Fakat albaym, adresimi bilmeden beni nasl bulup anlayacaklar? (TO, s. 259). Oysa anlalmak, Hikmet'in iinde bir umut olarak varln devam ettirir. Ama anlalamayacann da bilincindedir. Geni tarih bilgisi (tarih bilgisinin iyi oluu Albay Hsamettin Tambay kimliiyle vcut bulur romanda. Albay ayn zamanda st komusudur) ve insanlarla ilgili yapt karmlarla bilir anlalamayacan. Bu paradoksun sonucu bellidir: ntihar.

Zaman ve Meknn nemini Yitirii

Olayn nerede getii, ne zaman getii, insanlarn nereden gelip nerelere yerletii belli deildir. Hikmet bir sre tarada memurluk yapar ve ardndan byk kente ger. Kentte yine taradan gelmi olan Sevgi'yle tanr. Evlenip gecekonduya tanrlar. Sevgi'den ayrlr ve herkesi derinden etkileyecek oyununu yazmak iin baka bir gecekonduya tanr. Hatta bu gecekondunun nasl bir yer olduu bile belli deildir. Hikmet'e gre bir gecekondudur; st komusu Albay Hsamettin Tambay'a greyse iki katl ahap bir evdir. Aslnda yazar, kitapta insann bulunduu yer ve yaad zamandan ok kendisiyle ilgilenir. Marazl bir ruhun ve bilincin yeraltndan notlarn kartrr adeta Tehlikeli Oyunlar'da. Ayrca zaman ve meknn belirgin olmay da metnin her dneme uyarlanabilirliinin bir ltdr.

Bilin Aknn Kitaptaki Yeri

Ouz Atay, Tehlikeli Oyunlar'da metinler aras gei tekniklerini de baaryla uygular. rneim kitabn bir yerinde dz bir anlatm kullanrken bir anda bir oyun yazdrmaya balar karakterine. Oyun anlatlrken bir anda oyun anlatma teknii de bozulur oyun-dzyaz aras bir metne dnr. Ya da mektuplar yazar Hikmet Benol. rnein alt komusu Nurhayat Hanm, olu Hidayet'e mektup yazdrmak iin Hikmet'e gelir (TO, s.39). Hikmet, me ktubu yazarken bilin ak iinde bir anda mektup iinde baka bir oyun kurgular; onu yazmaya balar. Oyundan vazgeer bir noktadan sonra; kendini yazmaya balar. En son gerek hayata dnd zaman ok uzun ve anlalmaz eyler yazdn fark eder. Mektubu batan yazmaya balar (TO, s.59). Anlatm bu ekilde bilin akyla verirken bu tekniin stne bir de Hikmet Benol gerek ve d birbirine kartrmaya balar. Belli ki dler yardmyla Kafkaesk etkiyi daha iyi verebileceinin farkndadr Ouz Atay. nk

ryalarda her ey mmkndr ve insan ancak kbuslarnda inanlmaz bir kabulleni iine girer. Nasl bir kabullenitir bu; rnek vermek gerekirse: Kitap gecekonduda balar; Hikmet o srada gemi yaamna dair bir kbus grmektedir (TO, s.13-28). Kbusta teyzesi Naciye Hanm'n evindedir ve uyumaya alt odann yanndaki odada Naciye Hanm ve kz Asuman, Hikmet ve babas hakknda dedikodu yapmaktadrlar. Ouz Atay burada byk bir ustalkla Kafkaesk durumu bilinaltna tayarak nakleder. Hikmet sorgulamaktadr, isyan etmektedir ama kesinlikle bir kar k sz konusu deildir. Kar kamamaktadr; sanki eli kolu balanmtr. Ona gre uyannca her ey dzelecektir (TO, s.23). Atay'n anlatmnda dsellik bununla da snrl kalmaz tabii ki. Kitapta yer yer Hikmet'in bilinaltna yapt ziyaretlerde anlatm bir anda deiir hikyeye eski ya da yeni karakterler dahil olmaya balar. rnein Hikmet eskiden beri ilgi duyduu Bilge'ye (eski bir arkadann eski sevgilisi) almaya karar verdiinde d e neredeyse tamamen i konumalarla ne yaptn bilmeden (bir dteymiesine) kendini Bilge'nin kapsnn nnde bulur (TO. s. 136 -172). Hatta kitabn sonlarna doru bu d ve gerei birbirine kartrma yle bir noktaya varr ki kitap bitirildiinde H ikmet Benol hakikaten intihar etmi midir, yoksa okunan kitap tamamen Hikmet Benol'un bilinaltyla m ilgilidir, sorularn akla tar; yaananlarn gerek olup olmad belirsizleir. Aslnda kulland anlatm teknikleriyle gerekle dalga geer, insana gerein ne olduunu sorgulatmaktadr (TO, s.109). Bireylerin d dnyayla iliki kurmadan nce, dnyann beyinlerinde oluan karmak, tamamlanmam, olgunlaamam dncelerini ok iyi yanstan Ouz Atay 70'lerde anlalamaynca bireyci bir yazar olarak isimlendirilir. Oysa Atay bilin ak sayesinde modern bireyin karmaasn ve evresiyle uyumsuzluunu dorusal olmak zorunda kalmayan bir ekilde dnemin toplumsal sorunlarna da gndermelerde bulunarak tamamlar anlatsn.

Gecekondu ve Toplumsal Eletiri

Tehlikeli Oyunlar yukarda da belirtildii gibi bir gecekonduda balar. Hikmet Benol bir kbus grmektedir. Kbusundan uyanr; k, sahne... Bilindii gibi gecekondular 60'larda dnyada da yaygnlaan sol hareketin etkisiyle 70'li yllarda Trke romana olduka sk konu olmutur. nk dnemin sosyalist aydn birok noktada gecekondularda yaayan halk dava arkada konumunda grmtr. Dnemin yazarlar iin gecekondulardaki yaamdan ok insanlar gecekondularda yaamaya iten sistem nemlidir. Su sis temdedir nk. Bu yzden bu anlatmlarda olay zengin-yoksul kartl iinde geer. Metnin iinde karakterler yaratlmaz, bu karakterlere sadece deinilmi olur. Atay'n romanndaysa gecekondu daha farkl bir ekilde ileniyor. Hikmet Benol'un gecekonduya tanmasnn nedeni iinde bulunduu burjuva hayattan sklm olmasdr. Niyeti herkesin onu ayakta alklayaca bir oyun yazmaktr. Hatta gecekonduya geldiinde kendini ilgiden bunalm bulacaktr. Oysa kimse gitmez onu karlamaya. Atay aydn gecekonduya tar, gecekonduyu romana deil. Ve bu noktadan bakldnda dneminin roman anlayna ince bir gnderme de sz konusudur. Ayrca kitapta ok fazla noktada kitaplarnn anlalamamasyla ilgili de sitem etmektedir. rnein Hikmet Benol kitabn bir yerinde Beni en fazla otuz dokuzuncu sayfama kadar okuyup braktlar, der (BuradaTutunamayanlar'la ilgili bir eletiri de sz konusudur ayrca). Kitabn sonunda Hikmet Benol'un lmnden sonra Hsamettin Bey'in gazeteye yazd ikyet mektubu da Ouz Atay'n kitab yazarken iinde bulunduu ruh durumunu tam olarak zetler (TO, s. 468-472) Ayrca dneminde bireyci bir yazar olarak sulanp dlanan Ouz Atay, Tehlikeli Oyunlar'da yle bir blm yazmtr ki kendi gnn, gnmz, gemiimizi ve geleceimizi zetlemitir bir bakma. Alt komusu Nurhayat Hanm'n olu Salim'e devini yazdracaktr bu blmde. LKEMZ baln tayan bu blm ... yan denizlerle evrilmi olan lkemizin... diye ilerleyerek 12 sayfa boyunca devam eder (TO, s. 108 -112). Bu blmde de romann yazld dnem yaanan skntlara dikkat eker. Ouz Atay bunlarla da kalmaz toplumsal eletirilerinde. Dnemini ok iyi tahlil etmi yazar, Hikmet Benol'un dier kiilikleri olarak romana soktuu alt komusu Nurhayat Hanm, st komusu Albay Hsamettin Tambay ile srp giden yaamlar yksek ihtimalle cumhuriyet dneminin toplumsal yapsdr. Yaadklar gecekondunun alt katnda oturan Nurhayat Hanm toplumu, orta katta yaayan Hikmet Benol aydn, st katta oturan Albay Hsamettin Tambay ise orduyu temsil etmektedir. Hikmet'in her eyi baarabildiinden ve her eyi bildiinden phesi yoktur Nurhayat Hanm'n. Hikmet ne derse dorudur onun iin. Albay Hsamettin ile ise yer yer ekierek yer yer atarak yer yer de anlaarak bu hayat devam ettirirler. Kitabn sonunda Hikmet Benol'un varl son bulur. Kitabn yazld dnemin darbe yllarna denk geldii dnlrse varl son bulan aydna byk ihtimalle bir gnderme olduu dnlebilir burada.Tutunamayanlar'da Selim karakteriyle bireysel olarak varln sonlandran aydn tipi artk tamamen silinmitir gzel lkemizde. Hatta daha da ileriye gtrp Trkiye'de aydn kalmamtr diyor diye bile dnlebilir burada. Genelde ihtimallerin zerinden gidildi bu yazda. Ama bu aslnda doal, zira Ouz Atay'n bu kitabndaki dier bir zellikse belirsizliktir. Buna ek olarak metnin iinde yer yer dnemin sanat anlayna da nazirelerde bulunur Ouz Atay. Hem nasl

yazdn belirtir okuyucuya hem de dneminde kendi ideolojisini eserlerine yanstan yazarlara atfta bulunur. rnein Yalnzln Oyuncaklar adl blmde bir gazeteye haber yazar. Yazda insanln ldnden bahseder. Oysa ilerleyen sayfalarda albaya, yazy Bilge'ye kzd iin yazdn itiraf eder. Bilge'ye kzd iin insanl ldrmtr. ... Aslnda Bilge'nin insanl ld, demek istedim. Edebiyat, kendi kirli emellerime alet ettim. (TO, s. 276).

Bir Nevi Otobiyografi

71-73 yllar arasnda (romann yazld yllar) Ouz Atay roman yazarken muhtemelen hayatnn en mutsuz ve yalnz yllarn geirmektedir. Kendini Beyolu'nda bir eve kapatmtr ve aralksz yazmaktadr. Ei Fikriye Hanm'dan ayrldktan sora uzun sre birlikte olduu Sevin Seydi onu terk edip Londra'ya tanmtr. Hatta kitabn otobiyografik zellikleri, kitab yazd dnem tuttuu gnlklerden anlalabilir. Ouz Atay kitapta iledii karakterler yardmyla neredeyse yaad her eyi eserine nakletmitir. Gnlnn daha banda Tutunamayanlar'la ilgili zeletirilerde de bulunur. Ne yapacan nceden tasarlamak ister. Youn, skk bir ey olmasn, Tutunamayanlar gibi dalmamasn ister. Ayrca Hikmet ilk nce kt bir tip olarak tasarlanyor kafasnda. Ama kitapta okuyucu Hikmet'e acyor, hatta onun iin alyor bile denebilir (G , s. 10-14). Ne yazk ki bu kitapta da daha nce Selim iin alayanlar alamaya devam edip, Hikmet'in asl derdi olan anlalamama, yalnzlk dahas samimiyetsiz bir lke ve dnyaya olan tepkisizlii skalar. Geri kitab yazmaya henz balamamtr ama Tehlikeli Oyunlar'n insan actan ironik anlatm gz nnde bulundurulduunda byle bir ey yapmay istemi olmas gayet doal karlanabilir. Gnln baka bir yerinde de perembe gnlerini sevmeyiinden bahsediyor ve Tehlikeli Oyunlar'da Hikmet'in de perembeleri sevmediini hissettiriyor (G, s. 14). Ayrca Hikmet'in evlendii Sevgi'nin Ouz Atay'n eski ei Fikriye Hanm ile benzerlii, Hikmet'in Sevgi'den ayrldktan sonra iliki yaad Bilge'nin de Sevin Seydi ile benzerlii ve son olarak Hikmet, Sevgi ve Bilge arasnda geen ilikiler romann otobiyografik niteliklerini n plana karan baka rnekler. Tehlikeli Oyunlar'a Ouz Atay'n gnlkleriyle beraber bakldnda romann otobiyografik zellikleri tam olarak karmza kyor zaten. Ayrca yazda bilin ak tekniini uygularken yazar, ister istemez kendinden ok fazla ey de katmak zorunda kalm olabilir yazdklarna. Bir de gnlklerde kendisi de belirtiyor, ancak yazarak kurtulabildiini aclarndan. Ve ancak yazarak rahatlayabildiinden... yle bir rahatlama ki bu gnlklerinde Hikmet'i kt bir karakter olarak yaratp btn kinini onun stnde boaltmak istiyor belki de. Szn z: Yazar lmek istediinde romannda birileri kendini asar ayn sebeplerden. Deil mi albaym? Allah belan versin Hikmet! Peki albaym.

Tutunamayanlar'n Glgesi
Yukarda sralananlardan sonra genel olarak bakmak gerekirse Tehlikeli Oyunlar kurgusal anlamda Tutunamayanlar'dan daha derli toplu bir yapya sahiptir. Bu neredeyse ilk blmden bile anlalabilir. Ayrca daha nce de belirtildii gibi, Ouz Atay'n gnlklerindeki zeletirilerden de varlabilir ne yapmak istediiyle ilgili bir sonuca. Mesela kurgununTutunamayanlar'daki gibi dalmasn istemediinden sz eder, kurgunun dank olmadn grrz Tehlikeli Oyunlar'da. Baka bir rnek vermek gerekirse; Tutunamayanlar'daki baz blmler okurlarda daha ksa yazlabilirmi izlenimi yaratabiliyor; fakat bu Tehlikeli Oyunlar'da byle deil. stne btn blmler gerektii yerlerde bitiriliyor. Ne eksik n e fazla... Sonu olarak iki romann da birbirinden aa kalr yanlar bulunmamasna ramen Tehlikeli Oyunlar yllar boyuncaTutunamayanlar'n glgesi altnda kalarak gnmzde okuyucudan hak ettii deeri bulamayan bir kitap olmaya mahkm durumdadr. Burada baka bir noktaya da deinmek lazm: Ouz Atay'n Tutunamayanlar', lkemiz okurlarnn kitab doru bir biimde tutamamalarndan (doru anlalmad iin) dolay adeta elden kayarak Tehlikeli Oyunlar'n stne der ve disconnectus erectus'un talihsizlii ona da bular. Ve okur, vakti zamannda Tutunamayanlar' yanl bir biimde tutunca elinden kayan bu bayapt Tehlikeli Oyunlar'n zerine kefen gibi rtlr. Umarm bir gn Tehlikeli Oyunlar da Trkiye okuyucusundan hak ettii deeri grr ve Ouz At ay dendiinde sadece Tutunamayanlar gelmez aklmza.

Tehlikeli Oyunlar ismiyle msemma bir kitaptr; iaret ettii oyun kavramn her ynyle ele alan, modernist edebiyatn tm kazanmlarn sonuna kadar kullanan bir romandr. Oyunlar ok ynl bir ekilde insan kuatr, hem gndelik hayat hem de tarihi kurar. Birey kk ve yzeysel oyunlar araclyla kendilerini konumlandrrlar; ulusal kimlik de benzer bir ekilde uyduruk tarihi anlatlarla kurulur. evresindeki bu yapay dnyann farkna varm olan ve varolusal bir bunalmn iine her geen gn biraz daha batan Hikmet Benolun bilinakdr. Salt bir i hesaplama metni olarak da okunabilir. nk olay rgsnn ok da bir nemi olduu sylenemez. evresinden kopuunu, kadnlarla, toplumsal hayatla sorunlarn bitimsiz bir i hesaplama, lgn bir monolog olarak yanstr Hikmet Benol. Evinden ayrlm, fakir bir semtte, eski bir eve tanmtr. Kendisinin deyimiyle bir gecekondudur bu. Gerekten orada mdr tartlr. Belki de burjuva evinde, salon -salamanje dnceler iinde geen gecelerin birinde yaad bir bunalmdr sadece, bunun ok da bir nemi yoktur. Tpk, askerdeki oluna mektup yazdrmak iin gelen Nurhayat Hanmn, askerdeki olunun, birlikte tarihi oyunlar yazmaya alt Hsamettin Albayn ya da dev yaptrmaya gelen ocuun gerekliinin nemli olmay gibi. Atay romanndaki karakterler o gne dek edebiyatmzda pek de alk olmadmz ekilde ortaya karlar. Klasik romanlardaki gerekilik iddias Atayn romanlarnda yoktur. Orhan Pamukun tespit ettii gibi tm romanlarnda ve yklerinde Ouz Atayn sesini duyarz sadece. Karakterler yazarn bilinakndan syrlp ete kemie brnemezler bir trl nk bu bilinak karakterlerin hikayelerinin derinlemesine hizmet etmez tam tersine git gide entelektel bir akl yrtme ve hesaplamaya dnr. Oysa romann douundan beri karakter yaratmaya ar bir nem verilmekte, edebiyat metninin gc yaratlan karakterlerin canllyla llmektedir. Saf ve Dnceli Romancda Orhan Pamuk bu grn snrlarna dikkatimizi eker: Karakterin bunca nemsenmesinin nedeninin roman sanatnn doduu yzyllarda burjuvazinin ve bireyciliin ykselii ile balantl olduunu dolaysyla romana ilikin bir znitelik olmak zorunda olmadn vurgular. Tehlikeli Oyunlar ve Tutunamayanlar yetmilerin ilk yarsnda yaymlandnda Trk entelijensiyas tarafndan ok da ho karlanmamt. Hatta olduka tepki de ekmiti. Atayn salt akl oyunlarna dayanan, insansz bir edebiyat yaptn sylemiti kimi eletirmenler. Bu da o gne kadar edebiyatmzda baskn olan iki ana eilimden (sosyolojik analize yatkn Fransz roman ya da psikolojik tahlillerle derinletirilen karakterlere dayanan Rus roman) kopuu temsil ettii iindi bana kalrsa. Ouz Atay ince bir zeka ve ykc b ir mizaha dayal ngiliz Edebiyatnn etkilerine at edebiyatnda farkl edebi trleri ve siyasal sylemleri bak altna yatrmaktayd. Ac bir alayla kaleme ald eserlerinde Atay sadece ikiyzllkleriyle, zayflklaryla, korkularyla yzlemeye zorlamyordu okurunu ayn zamanda edebiyatla, dille, tarihle, aklla da hesaplamaya davet ediyordu. Tam bir sylem krcyd. Metinlerinde her yeni paragraf hatta her yeni cmle bir ncekini ykma potansiyeli tayordu. Gvenli bir yolculuk deildi Atay okumak. Her an yanl anlamak mmknd; nk o ele avuca smayan ironi tm sylemlerin altn oymaktayd. Bu yzden de, byk kuramlarn dnyay bilimsel bir kesinlikle aklad iddiasn henz yitirmedii yllarda Ouz Atay kstahlkla, had bilmezlikle, insan anlamamakla suland. Oysa Ouz Atay has edebiyatn hakiki rneklerini verdi; yaptlarn modernist araynn seyir defteri olarak bugn tekrar tekrar okumamz gerektiini dnyorum.