You are on page 1of 18

Carlos

Lenkersdorf

Relatos de los tojolabales, mayas de los Altos de Chiapas en Mxico

L o s 30 textos en lengua tojolabal, idioma maya de los Altos de Chiapas, s e d e b e n a dos c l a s e s de o c a s i o nes rcuando los p r i m e r o s tojolabales c o m e n z a r o n a ensearle al autor su idioma y cuando s e hizieron c l a s e s de alfabeticazin en varias comunidades indigenas. La temtica de los relatos es tomada de la vida domstica y de las preocupaciones cotidianas. En c o n s e c u e n c i a , los testimonios s e agrupan segn los temas siguientes : el trabajo (por lo general en la milpa), l a c a s a o la vida d o m s t i c a , las c o s t u m b r e s , el aprendizaje de la e s c r i t u r a , el tiempo y temas v a r i o s . La traduccin que acompafa los textos r e c o g i dos por el autor es publicada p o r p r i m e r a v e z . PREFACIO O f r e c e m o s una pequea c o l e c c i n de t r o z o s literarios del tojolabal, i d i o ma maya de los Altos de Chiapas en M x i c o . La s e l e c c i n s e ha hecho no por su valor literario o esttico sino para que s i r v a de testimonio de la vida t o jolabal. El idioma apenas s e est retranscribiendo p o r p r i m e r a vez desde la conquista. L o s testimonios que siguen s e deben a dos c l a s e s de ocasiones : 1. cuando los p r i m e r o s tojolabales comenzaron a ensearnos su idioma. La i m p r e sin que caus esta experiencia s e encuentra en el relato de esta c o l e c c i n "Nuestra lengua e s c r i t a " (1) ; 2 . cuando s e hicieron c l a s e s de alfabetizacin en varias comunidades tojolabal.En el proyecto de alfabetizacin que

67

contina actualmente s e e s c r i b e n relatos que sirven de prctica de lectura y e s c r i t u r a . De este modo, nuestro aprendizaje del idioma, ni hablar de la alfabetizacin, s e pone, incondicionalmente, al s e r v i c i o de los tojolabal y no s e realiza con fines ajenos a la realidad diaria de e l l o s . P o r lo tanto, la temtica de los relatos s e debe a aquello que los m i s m o s tojolabal e s c o g i e r o n . T o m a r o n temas de su vida diaria y de sus p r e o c u p a ciones cotidianas. Particularmente en el p r o c e s o de alfabetizacin nos p a r e c e ms acertado que los p r i m e r o s textos nazcan del mundo de aquellos que s e alfabeticen y no de nosotros que no pudiramos o f r e c e r masque traducciones o textos hechos a p r o p o s i t o . De todos m o d o s , lo que o f r e c i r a m o s r e f l e j a r a nuestro modo de p e n s a r , nuestra l g i c a . Los textos que siguen, en c a m b i o , no obedecen a esa intromisin por parte nuestra. La mayorfa de los testimonios s e han tomado de nuestro libro K'umanan toiol'ab'al (Lenkersdorf 1974) que s i r v e de mtodo de alfabetizacin. La traduccin no es literal ni pretende o f r e c e r una versin pulida en c a s tellano. Tratamos de no alejarnos demasiado del original y de presentar un texto inteligible en espaol. A v e c e s s e agregan entre parntesis algunas palabras para facilitar la c o m p r e n s i n . Nos abstenemos de hacer c o m e n t a r i o s , sean desde los puntos de vista lingistico o antropolgico porque un trabajo de esta c l a s e exigira una labor muy amplia para la cual nos falta el tiempo por el momento. A los l e c t o r e s interesados los r e f e r i m o s a Henri F a v r e (1971) y nuestros ensayos " C o l o n i a lismo y liberacin entre los mayas de Chiapas,Mxico " (Lenkersdorf 1974a), "Alfabetizacin en el dialecto tojolabal" (Lenkersdorf 1975). L o s ttulos de los relatos s e deben a n o s o t r o s . Agrupamos los testimonios segn l o s temas siguientes : 1. El trabajo (por lo general, en la milpa) 2. La casa o la vida domstica 3 . Las costumbres 4 . El aprendizaje de la escritura 5 . El tiempo 6. V a r i o s . Para m e j o r entender algunos textos hay que hacer una aclaracin s o b r e el horario del trabajo d i a r i o . P o r lo general, la gente s e levanta al a m a n e c e r . Toma un p o c o de caf con unas tortillas. S e sale para traer lea y agua o para hacer o t r o s trabajos relacionados con la vida domestica o comunitar i a . Al terminarlos s e c o m e y s e sale a trabajar en la milpa. Si este t r a bajo s e extiende hasta la tarde s e lleva pozol y agua para la comida al m e dioda. Al r e g r e s a r a la casa s e c o m e y s e hacen, otra v e z , t r a b a j o s r e l a cionados con la casa o la comunidad. A v e c e s hay juegos comunitarios. P o c o despus, al anochecer la gente s e acuesta (2).

68

El estilo dft c a s i todos los relatos s e aparta bastante del modo hablado del idioma. Casi no notamos las repeticiones acostumbradas del habla que enfocan el m i s m o asunto desde aspectos distintos. As s e matizan m e j o r la comprensin y la comunicacin. La diferencia s e debe, probablemente, al hecho de que los narradores estaban conscientes de que sus palabras s e f i jaron por e s c r i t o y que el " d i c t a d o " exigi que hablaran pausadamente a fin de que sus compaeros pudieran e s c r i b i r sus n a r r a c i o n e s . Los textos s e traducen p o r la nica razn que algunos amigos nos p i dieron que h i c i r a m o s este trabajo. Si las traducciones satisfacen su c u riosidad, no lo s a b e m o s . P a r a comprender el significado de estos t e s t i monios nos p a r e c e necesario que c o b r e m o s conciencia de lo que significan cuatro s i g l o s y medio de deprivacin de su autodeterminacin. Este hecho tiene consecuencias culturales, s o c i a l e s , polticas y econmicas que s s e reflejan en los textos. El descubrimiento de esta historia lo dejamos al lector. Septiembre de 1974 La Castalia / Comitn, Chiapas LOS T E X T O S 1. E L TRABAJO Ja kaateltikon Ja wego oj kal awab'yex jastal aytikon sokak ja kaateltikoni. Ja wego kentikoni mey lek kaateltikoni ch'akta t'usan. Ja aatel b'a alaji snajtil j a ixawil oktubre ay t'usan yuj xta mi jeluk. Mas tza'an yajni xch'aki ja ixaw iti ojxa cha k'e'uk j a yaateltajel ja alaji. B'ajtan oj k ' e kumbatikon. Tza'an oj k ' e jachtikon. Yajni xch'aka j a c h ' o j i tuk oj k ' e slox yalaj yajk'achil. Jaxa tuk oj k ' e slox yal k'ul b'a yalaj s b ' a j x a oj k ' e sjute. Jaxa tuki oj ya k ' e s n a j . Jach' tuktukil xta'a kaateltikon. Jach' wa x'ek kujtikon snajtila j a j a b ' i l i sok j a aatel jumasa' iti. Jach' wa x ' e k ' i jastal wa xavwlex j a weenlexi. Nuestros trabajos Ahora les voy a d e c i r c m o estamos con nuestros t r a b a j o s . Ahora nosotros no tenemos mucho t r a bajo s e acab un p o c o ya. El trabajo en la milpa p o r todo el m e s de octubre es poco y no mucho. Ms despus, cuando este mes termina ya va a empezar otra vez el trabajar la milpa. P r i m e r o c o m e n z a m o s a d o b l a r (el m a z ) , ms tarde c o m e n z a r e m o s a t a p i s c a r . Cuando termina la tapisca unos e m p e z a rn a r o z a r la milpa nueva. Otros empezarn a r o z a r la mala hierba en su milpa para que c o m i e n c e n a a r a r . Otros van a fincar sus c a s a s . As todos tenemos distintos trabajos. As pasamos todo el ao con estos t r a bajos. As pasa c o m o uds. lo ven.

69

Ja wego b'a jlugartiki jel jitzan Ahora en nuestros lugares mucho s e habla wa xyala mey ixim i merania. de que no hay maz y es verdad. Wa xyalavve j a yujila mi kosaj Lo dicen porque no llova a tiempo ; cuanj a j a ' i y a j n i y a ' e jexa jel xia. do comenz a l l o v e r , llovi demasiado. Todava no s e sabe c m o va a ir el p r e c i o Mito nab'en jastal oj wajuk ja stz'alcoli j a i x i m i j a j u j n a b ' i . del maz de aqu en un ao. Jun tatal sok vuntikil winik Jun waj yil alaj. Jun vaj s i e ' wakax. Jun waj yi' jan s i ' . Ja' ma' waj yil alaj i wa xyi' jun smachit sok jun snuti. Jaxa ma' waj s i e ' wakaxi wa xyi' jun stz'uum sok jun skacho, wa spaya s t z ' i , wa xyi' ja stak' in. Jaxa ma' waj yi' jan s i ' i yi' ja yeche ; ja b'a o snol ja s i ' i sok stajab' sok jun senpatik o skuch jan ja s i ' i . Manto wa xch'ak juluke tito wa xwaayea. Yajni wa xch'ak waauke tixa wa xwajye j a aatela sb'ajxa k'ak'u. Wanxa yi' a swaele ja b ' a kulan k'ak'u, wa xyi' ja yaale b'a tzuj. Un padre con sus hijos Uno va a v e r la milpa. Uno va a buscar el ganado. Uno va a traer lea. El que va a v e r la milpa lleva el machete y la red (de c a r g a ) . El que va a buscar el ganado llevaun cuero y el c u e r n o , llama al p e r r o y carga el r i f l e .

El que va a traer lea lleva el hacha; para juntar la lea va con c o r r e a de cuero y lleva el mecapal para c a r g a r la lea. No van a desayunar hasta que todos hayan r e g r e s a d o (de sus tareas del a m a n e c e r ) . Al haber desayunado van al trabajo, ya s a len al trabajo de su da. Para el medio da llevan su c o m i d a , llevan su agua en el tecomate. La venta

Ja b'a San Mateo ja s b ' o l m a l e i Las gentes de San Mateo venden c a m a r o n e s , c a r a c o l e s , caa, j o c o t e s , xoch, x o l o p , k ' a e m , p o ' o m , limas. lima. - E s t s en la c a s a , nana (tratamiento de - Ti ma aya, nana ? mujeres) ? - Aqu estoy, nana. - T i , nana. - No quieres c a m a r n ? - Mi ma jawi xoch ? - Jasua wa xale'a sok ja wala - Qu quieres con tu ventita ? b'olmali ? - B u s c o unas m a z o r c a s de maizito. Dame - Wa xle' jun bak'ane kala una veintena. i x i m . Akan ki jun ala tajb'uk. - T e la d a r . - Ken oj ka' kan awi.

70

A'a kan ki chab' winikuk. Chab' winike. Ox winikuk. Ox winike. Chan winikuk. Chan winike.

Dame dos veintenas (otra veintena). Dos veintenas (=40). (Dame) tres veintenas. T r e s veintenas (=O). (Dame) cuatro veintenas. Cuatro veintenas (=80).
ao

a_jab'il iti

Este

Estoy pensando que este ao voy a p r e p a Ja keni wanon yaljel oj ka' r a r (bien) mi milpa. kouk ja kalaji ja jab'il iti. Ja jujnab'ei jel ki'aj snnanjeli El ao pasado mucho maz (tuve) que c o m prar. ja i x i m i . Mas lek oj k'ulka ja kalaji b'a Es m e j o r que haga mi milpa para que no mixa oj jmane j a iximi. c o m p r e el maz. Oj ka' kojluk chitam oj jchone Cebar el puerco y lo vender y ya no tendr hambre. mixa oj ki' ja waani. Jel wa xk'ei ja stz'akuli ja i x i - El p r e c i o del maz sube mucho. mi. Ja iximi n>i xkan l^k - Jaxa weeni wan ma x'ajyi ja iximi ja b'a kulanai ? - Miyuk, mi xkan lek. - I Jasta wa xwaji ja mi xkani ? - Ja mi xya'a ja j a ' i , jel wa stek'a ja k'ak'ui j a ' yuj mi xk'ii. Ja jel wa xya'a yi ja tan yal yoli. Ja' yuj mi xk'ii ja yal i x i m i . - J a s ixawil wa xatz'unu ? - Wa xtz'unu b'a lajune yajtab' enero. El maz no queda bien C m o est el maz en tu tierra ?

- No est bien, - i Cmo es que no queda bien ? No est lloviendo, tiene que aguantar mucho sol p o r eso no c r e c e . Mucho le pica el gusano. P o r eso no c r e c e el maizito. En qu mes sembraste ? S e m b r el diez de e n e r o .

Tiene muchas yuntas Ja' ma' ay swakaxi jitzan teyle y i ' o j . Aynia yi'oj lajun teyle, j o l a june teyle. Mi s l e ' a ixim yuja j e niwan wa sk'ulan ja yalaji. Wa xkoltaji yuj jitzan winik wa xya'a tupjel ja swakaxi jujune k'ak'u aatel. El que tiene mucho ganado tiene yuntas. Hay algunos que tienen diez o quince y u n tas . No busca maz porque engrandece su milpa. Muchos hombres le ayudan al pagar por el ganado (prestado) p o r cada da de trabajo (de la yunta).

71

Ja' yuj mi smana ixi'n j e jitzan P o r eso no compra maz (ya que) s e m b r mucha milpa. wa stz'unu j a yalaji. Spetzanil j a ' ma' mey swakaxi Todos los que no tienen ganado van a p a garle (en trabajo por las yuntas p r e s t a ti wa xwaj stupea. das). Ja' yuj snajtil j a jab'ili wa P o r eso todo el ao vende maz en otros xya'a yi ixim ja sb'olmali lugares. j a b'a tuk lugari. Tambin p o r una cuartilla de maz hay Wa xcha ya'a sok aatel ja que darle un da de trabajo. iximi jun kwartiya ja jun
k'dc'u.

Jaxa sbak'anali chab' winike ja jun k'ak'u. Jci sakb'eli

Es d e c i r cuarenta m a z o r c a s p o r cada da.

El amanecer Levntate ya, ya amaneci; salgo a t r a bajar. Aprate. Ahora haz el pozol con mis t o r tillas. Mi compaero ya saldr a trabajar. Y tu (la esposa) quedars en la c a s a , guardars con nuestros hijos a los animales. Y o voy a buscar lo que har, voy a traer madera para nuestra c a s a . V e r s nuestros animales, nuestros hijos (vern) que el ganado no entre a la milpa. S i entra ya vamos a tener deuda (y) quien trabaja la milpa s e va a enojar. El ganado va a tomar agua en la tarde, encirralo en el c o r r a l , lo a m a r r a r cuando venga y o . No lo a m a r r e s t para que no te c o r n e e porque aquel ganado es muy b r i o s o . M e j o r que yo lo a m a r r e para que no o s cornee. Levntate va

K'eanxa, sakxa ; oj wajkon ja aateli. Nutz a b ' a j . K ' u l a n x c h ' a y j a pichii sok ja k o ' o t i . Ja jmoji oxa wajuk b'a aateli. Jaxa weeni oj kanan b'a na'itz, oj atalna j a chantei sok ja kuntikiltiki. Ja keni oj waj j l e ' e jasunk'a oj jk'ulki oj waj' ka' el te' b'a jnajtik. Oj awile j a jchantetiki, ja kuntikiltiki mok och alaj ja wakaxi. Ochk'a oj k'e kajeltiki oj tajkuk ja swinkili j a alaji. Oj waj yu' jan ja' ja wakaxi och j a k'cik'u xamaka jane man b'a korral ti oj jmocha ja lajulyoni ja keni. Mokto yuch'a ja weeni lom o sluch'a jel k'ak' ja tan wakaxi. Mas lek ja kento oj yuch'e lom j a sluch'ex ja wenlexi.

- K'eanxa, kala yal k e r e m . - Lek, tateya. - Oxa waj awile j a alaji ta mi b'a wa x'ocha tan wakaxi.

- Levntate ya, mi hijito. - Bien, papacito. - Vete ya a ver la milpa si no entr aquel ganado.

72

K'ela lek ja yoj alaji sok ja pat maka. K'ela ta mi b'a mok'el a smakbali ja alaji. Xa nutzu jan a b ' a j . Ojto waj awile j a tuk kalajtiki. L o m b ' i ochka tan wakaxi ta mi xwaj ilxuki. Jley-jL Ja wego tejk'aji t'usan j a j a ' i . Yuj xta wa xk'anatikon oj ya'e ja alaji mito ch'ak yij yal. Mi nab'en ta ojto y a ' e ja' yajni xk'ei j a jutu j a lu'umi. Mixa k'a ya'a mixa oj eluk. Ya'ato k'a oj b'ob'uk oj tz'unxuk j a iximi. Y a ' a k'a j a ' i mas lek wa x'ajyi j a yal iximi.

Mira bien dentro de la milpa al otro l a do de la c e r c a . Mira si no cay la c e r c a de la milpa. Aprate ya. Todava vas a v e r nuestra otra milpa. No s e a que entre aquel ganado a no s e r que vayas a v e r . No hay ac^ua Ahora par algo la lluvia. P e r o si queremos que llueve en la m i l pa, todava no acab de j i l o t e a r . No s e sabe si todava va a llover (hasta) cuando c o m i e n c e el arar la t i e r r a . S i ya no llueve no va a salir (=no se puede a r a r ) . S i todava llueve s e podr s e m b r a r el maz. Si llueve m e j o r est el joven m a z . Un da - Vete a trabajar. Ya va a s e r m e d i o d a . Apurmonos. Vamos a r e c o g e r f r i j o l e s . Cuntos costales llevaremos ? - Llevaremos mucho pozol ? - S. ^ - Cunto llevarn ? - P Un de la mitad. a rpoco e c e que reg r e s a m o s en la t a r d e . - Ya est bien. Vamonos. Ya es la tarde. - Hemos llegado. - Est bien. - Ya nos das la comida ? Hay mucha hambre. - Ya est. - Dame un p o c o de agua para que me lave la b o c a . - Ya voy a d o r m i r . Tengo mucho sueo. Acustense, bien temprano s e levantarn. 73

Jot k'ak'M
- Ka'axa aateli. Kulanxa k'ak'u. Nutzu jb'ajtik. Oj wajtik tuluk chenek'. Jasunk'a oj ki'tik coxtal ? - Oj ma ki'tik jpichitik ? - Ojo. - Janek oj wajuk ? - Malan t'usan. Chijkan julel och k'ak'u. Lekxa. Wajtikik. Ochta k'ak'u.

- Lekxab'i. - Lek, - L Tanxa wael ? Jela waani. - Lek. - Tan t'un j a ' oj jsuk' j t i . Oxa waykon. Jela j w a y e l i . Wayanikxa sajto lek k ' e y e x .

Oj wajtikik j a c h ' o j j a yaani. Oj ki'tik enub'sok tajab'al. Oj ki'tik jkojomtiki sok jachub'. Oj ki'tik jpichitik sok waj. B'ut'uwik jun tzuj oj ki'tik b'a morral. Ja cyyi'i jpetzaniltikon wa xka'atikon yi j a j a c h ' o j i ja ajyi'i. Ja yaani mixa. Kechan xta puro pamilya. Wa xk'uxutikon wael b'a jach'oj. Ja ajyi'i jel lek ajyi ay komon. P e r o j a yaani mixa ay komon. Mi xna'a j a s y u j . Wanxa sakb'i

Hoy vamos a t a p i s c a r . L l e v a r e m o s redes (de carga) y m e c a p a l e s . L l e v a r e m o s la piel de p e r e z o s o ( c o m o salea) con el cuchillo de hueso (para abrir Icis mazorcas). L l e v a r e m o s pozol y tortillas. Llenen un tecomate que llevamos en el morral. Hace tiempo todos s a l i m o s juntos a t a p i s car. Hoy ya no. La familia va s l o . C o m e m o s carne en la tapisca. Hace tiempo nos fue bien, hubo comunidad. P e r o hoy ya no hay comunidad. No s p o r qu. Ya est amaneciendo

Laxa k'ekotik wanxa s a k b ' i . Levantmonos est amaneciendo ya. Tz'anawik ja kajpei. Hagan el c a f . Tanikxa t'un ja' oj jsak' j k ' a b . Denme un p o c o de agua para que me lave las manos. Jeb'awikxa j a kajpei, Sirvan ya el c a f . K'ixnayik j a waji, Calienten las tortillas. Oj ki' t'un ja' oj jsuk' j t i . Voy a tomar un p o c o de agua para lavarme la b o c a . Oxa jakon. Ya voy a r e g r e s a r . Oj waj ki' jan s i ' . Voy a traer lefia. Lekxab'i. Tanikxa t'un ja' oj waakon. Oj ki' t'un j a ' oj jsuk' j t i ' . K'olowik t'un pichi oj wajkon aatel. B'ut'uwik jun tzuj. Chijkan julel och k'ak'u. Ya l l e g a m o s . Denme un p o c o de agua para que c o m a . Voy a tomar un p o c o de agua para lavarme la b o c a . Hagan una bola (de masa de maz) para un poco de p o z o l , voy a trabajar. Llenen un tecomate. P a r e c e voy a r e g r e s a r en la tarde.

74

2. LA C A S A O LA VIDA DOMESTICA Jun nanal tev b'a kosina sok vuntikil ixuke Oj yal y a b ' i : ja weeni a'a ko yatz'mil j a chenek'i. Nika lek, P o c h ' o ja pixi. Le' b'a aya ichi. A'a och j o ' u k , chanuk sat b'a ala o x o m i . Ja weeni sak' ja wego ja c h a ' i . Cholo wego wayojketi. A'a k ' e wego wasameti. A'a ko jan wego waji. Maxa wego wawiximi. Sak' ja wego ja molino, Juch'u jan wego ja iximi b'a waji. Pak'a jan wego j a weeni. Laxa waakotik. Laxa nana. K'ota ja nanali b'a kosina, Wa sta'a jana ja s e k ' i o suk' wego B'ajtan wa suk' wego ja b'ut'ub' ich b'a s e k ' i . Yajni ch'akta sb'ut'a ichi tixa si echa j a chenek'a. B'ajtan ya'a yi sek' ja statami. 1 cha ya'a yi ja yuntikili. Y a ' a ek' jani j a pumpo b'a waji sok ja a t z ' a m i . Kechan ta meyuk ja kajpei chijkanma oj yu' pichi yeen o sk'ane. P e ' ja nanali tza'an xta oj waauk sok ja' ma' wa xkani. Ja b'ajtan wa xcha ya'a waauk j a ' ma' wa xwaj aateli. Ja' ma' kan b'a na'itzi oj waauk mas tza'an. Ja nanali wa xyal yab'i j a aak'ixuki, Jun o s m e s a na'itzi, o slub' ja taani. Una mam en la cocina con sus hijas Le dir ; " T , echa la sal a los f r i j o l e s . Menalos bien. Pela los tomates (verdes). Busca dnde est el c h i l e . Echalos cinco o cuatro en la pequea olla." " Y t, Ahora Ahora Ahora ahora lava el metate. c o l o c a tus tenemastes. pon el c o m a l . haz las tortillas. "

" A h o r a cuela tu m a z . Ahora lava el molino. Ahora muele el maz para las tortillas. Ahora tu haz bolitas (para las t o r tillas)." Ya vamos a c o m e r . "Ven m a m " . Ya vino la mam a la c o c i n a . T o m a el cajete para lavarlo luego. P r i m e r o lo lava donde s e bate el chile. Cuando acab de batir el chile ya r e parte el f r i j o l con cucharn. P r i m e r o le da a su marido el c a j e t e . A todos sus hijos dio tambin. Hace pasar el pumpo con las tortillas y la s a l . S l o si no hay c a f e , el que quiere tomar pozol; lo pedir. P e r o la mam c o m e r ms tarde con los que quedan. P r i m e r o a todos les da de c o m e r a aquellos que van a trabajar. Quien queda en la casa c o m e r d e s pus. La mam les dice a las muchachas. Una barrer la c a s a , s a c a r la ceniza.

75

Ja juni o stel jan a s i ' i b ' a oj k'e'uk j a k ' a k ' i . Jaxa juni oj ya' meech'an j a j a ' i b'a k'ak' ti b'a jun xalu. Wa xya'a och yaskalil skajpeil j a oj yu' wego j a winikei yaj xk'eye jani. j kij^z'ini - Tela wawijtz'ini. - Oxa t e l e . Mito xna'a oj kuch ja kijtz'ini. Jeito nuxon. - Ja keni mi xk'anxi kuj. - Jasyujil ? - Je schulinon j a kijtz'ini. Ja_jwatz^tiHi yala k^b'tiki - K'eanxa, sakxa. Nub'uxa ja k ' a k ' i . Maxaxa ja iximi, juch'uxa j a i x i m i . Tz'anaxa ja kajpei, tzilaxa j a waji. - Waanikxa. - Juch'uxa kan t'unuk j a kajpe. Nutzu a b ' a j . K'utu j a iximi, nutzu a b ' a j . A'axa ochuk j a iximi. Jipaxa staanil. Mesaxa ja naitzi. Ka'axa i'aj k'eni j a ' i . Ka'axa a'a waauk ja chitami. Lutuxa ja gayina. A'axa yia j a spichi ja t z ' i ' i . Ka'axa ja chuk'uleji, sak'a el jani k'u'uti. 3. LAS COSTUMBRES Ch'otanel Oj kaltik jastal wa sk'ana s b ' a j j a yuntikila ja jmoj'alejeltik t o j o lab'ali jastala j a ch'otaneli. Ja tatali sok ja nanali wa xyal yab' yuntikili winiki ke oj och sk'ana jun aak'ix ja b'a sgusto j a nanal tatali. 76

Otra traer una brazada de lea para hacer el fuego. Otra pondr el agua en una caldera en el f u e g o . Echa panela al c a f para que lo tomen los hombres cuando s e levanten. Mi h?rmanit:p - Abraza tu hermanito. - Ya lo voy a a b r a z a r . An no s c a r g a r a mi hermanito. Soy pequeio an. - Yo no lo quiero. - P o r qu ? Me orina mucho mi hermanito .

La hermana pi^yor nos habl^ - Levntate, ya amaneci. Enciende el fuego, cuela el maz, muele el m a z . Haz el c a f , haz las tortillas. - Coman. - Muele (el caf) , queda p o c o c a f . Aprate. Desgrana el m a z , aprate. Pon el maz (en la olla), chale s a l . Barre la c a s a . Vete a t r a e r agua. Vete, da a c o m e r a los p u e r c o s . E n c i e r r a las gallinas. Dale el pozol a los p e r r o s . Vete a l a v a r , lava bien la blusa.

Pedida Vamos a platicar c o m o s e " p i d e n " los hijos de nuestros hermanos tojolabal e s , c o m o hacen sus pedidas. El pap y la mam le hablan a su hijo varn que c o m i e n c e a pedir a una muchacha segn el gusto de la mam y del pap.

Ja keremi ama mi s k ' a n a j a a a k ' i x jawi t'ilan wa xyal yab'i yuja mas lek tixa sk'ana yaj wa xmonji leki. Yajni sk'ana j a keremi tixa jekji j a chonab'a waj yi' jan trago. Yaj julta j a trago tixa elye ja snan stat waj xch'ota j a aak'ixi. Yajni yu'aj ja trago j a snan stat a aak'ixi ama mi sk'ana ja ala aak'ixi sok tz'uum o s k ' a n e . T'ilan wa xya'a yi lolanuk sok ja winiki. Kechan wa x ' o c h ok'uk ja ala aak'ixi manto wa xek' jun jab'il, chab' j a b ' i l tito wa xtzeni s o k a . Manto wa stz'ikwi o x e welta ch'otajel tixa wa xkujlajia, Wa x ' o c h jun tajb'e i x i m . Ja oxe k'anwaneli oxe bokado. Kada bokado jujune j a b ' i l . Yajni wa stz'ikwi oxe bokado ch'ak ab'ala tixa wa xyi' s b ' a j e a ja nupanumi. Makanxa wa xjakta aak'ixa.

El joven aunque no quiera a aquella muchacha tiene que hablarle porque ya la querr ms cuando est bien p e r suadido. Una vez que le quiera s e lo mandan a Comitn para que traiga trago. Cuando llegue el trago, entonces s a len la mam y el pap (del joven) para pedir p o r la muchacha. Cuando la mam y el pap de la muchacha hayan tomado el trago, aunque la muchacha no lo quisiera (al muchacho), con cuero lo querr. Tiene que platicar con el j o v e n . La muchacha s e pone a l l o r a r slo hasta que pase un ao. Al pasar otro ao ya est riendo con el (joven). Hasta que s e cumplan tres pedidas s e llega al acuerdo final. S e dan veinte ( m a z o r c a s de) m a z . Las tres pedidas son tres " b o c a d o s " (= c o m i d a s ) . Un bocado p o r cada ao. Al cumplirse los tres bocados s e t e r mina el asunto ; ya s e casan. " C o m p r o m e t i d a " (literalmente : c e r c a da ya) llega la muchacha (a la boda). As c o m o nacen l o s nios

Yajni wanxa xyab' jasta aya a nanali wanxa xchaptalan spetzanil j a yani : niwak choy p o ' o , h'in choy p o ' o . Wanxa s i e ' kani jun sek' s b ' a yani stzokop, stenok', s k ' u , s m o j c h i l , spaxa, s k ' a l , jabon, jun bated b'a oj atnuk j a alatza yajni xpojkii. Ja inaitil^i Ja wa xka'atik eluk j a jnajtiki ja kentiki jawinikotiki sok j a ixuki

Al s e n t i r s e ya c o m o est la mam (al dar a luz), ya prepara todos sus r e medios : la hierba grande y la hierba c h i c a . Y a est buscando un cajete para poner sus r e m e d i o s (y prepara la) hilera, algodn, tela, pauelo, faja, paales, jabn y una batea para baar al nio cuando nazca.

Cuando fincamos nuestra casa n o s o t r o s , los hombres con (sus) e s p o s a s ,

77

sufrimos muchsimo. jel wa xki' aj tik ja wokoli jun t i r o . Al separarnos (de nuestros padres) naJa wa xpila jb'ajtiki ja mima die ve p o r nuestras c o s a s cuando v a xyila j a jas jb'ajtiki ja wa mos a trabajar en la milpa. lawajtik ja aateli ja b'a alaji. Mi esposa va conmigo a mis trabajos. Ja jche'umi wa xwaj jmok ja keni ja b'a kaateli. Yajni wa x ' o c h a k'ak'u wa l a j i j l i - Al entrar la tarde d e s c a n s a r e m o s (pero) todava pasamos a traer tikon tito wa x'ek' k i ' t i k o n j a s i ' i lera para hacer las tortillas. ja b'a oj tzilxuk sok j a waji. Y mi esposa todava va a traer agua al Jaxa jche'umi wanto xwaj yi' ja' llegar nosotros (a la casa) (3). ja wa lajultikoni. Mevuk iun smoi ia kermano Ja keni tito ayon sok ja jtati yujila kechan keni. Ayukto jun smoj ja kermano elyonta'a j a kena. Mi xb'ob' elkon yujila kechan jtuch'il sok ja jtati. Mi xb'ob' kan stuch'il. Ja lek tito aykon b'a jlugari ja wego jeni ke lek. No tengo otro hermano Y o todava estoy con mi pap porque soy el nico (hijo varn). Si todava hubiera otro hermano habra salido y o . No puedo s a l i r porque estoy s o l o con mi pap. (Mi pap) no puede quedarse solo ( i . e . con su esposa y sus hijas). Qu bueno s e r a si estuviera en mi c o munidad ahora.

4 . E L APRENDIZAJE DE LA ESCRITURA Ja ik'umaltikoni tz'iib'oinub'al Ja wego ja kentikoni jel gusto aytikoni yuja wanex sneb'jeli ja jasta wa lak'umanitikoni. Ja ajyi'i mini june wa xk'an s n e b ' . Ja kentikoni ayxa lek k'ak'u wa xkalatikon ja ajyi'i mini ja kentikoni xb'ob' kujtikon s t z ' i j b ' ajel j a jastal wa lak'umanitikon. Mini xen ju'un wa xkilatikon tz'ijb'ojnub'al j a jk'umaltikoni. Ja wego tz'akatalex j a weenlexi yuja wanex sneb'jeli ja jk'umaltikoni. B ' o b ' t a mas tza'an oj yab'ye masto j a kristiano. B ' o b ' t a mas tza'an takal takal oj aneb'ex yaljel. Mas tza'an ama xjaki ma' mi xyab'i kastiya oj yab' avmjilex. Ahora nos da mucho gusto porque aprenden c o m o hablamos. Antes, nadie quiso aprenderlo. Nosotros, hace tiempo, dijimos que nadie de nosotros puede e s c r i b i r c o m o hablamos. No v e m o s ningn pedazo de papel en el cual est escrita nuestra lengua. Ahora les damos g r a c i a s porque estn aprendiendo nuestra lengua. Ms tarde, quiz, ms gentes la entendieren an. Tal v e z , poco a p o c o , uds. aprendern a hablarla. Ms tarde cuando lleguen los que no e n tienden el castellano los entendern a uds.

78

Mi nab'en ta oi ina'e Ja keni ojxa aatijikon. Mi nab'en ta oj j n a ' e . Jach' oj j n e b ' e b'ob'ta oj jneb' takal takal. Jach' ni oj jak oloma t'usan yaman. Takal takal Ja keni wa xk'ana jneb' mas takal takal j a t z ' i j b ' a n e l . Mi xkan jk'ujol j a j e l ajnel j o m o l wa xaje'a k i . Mas lek oj j n e b ' e j a oj aje' ki tak^l takal t'usan yamn. Jachuk oj jak k o l o m . Mik'a mini oj jak j k ' u j o l a . Yajni xneb'a oxa lolanukotika ja weeni sok j a keni. Mas oxa jna'a jb'ajtika j a oj j t z ' i j b ' a j a ju'una. 5. E L TIEMPO Ju" rato Jun rato wa xk'an yal chab' o r a . Nalan rato wa xk'an yal jun o r a . Chab' rato wa xk'an yal chae ora. J o ' e rato wa xk'an yal lajune ora. Wake rato wa xk'an yal l a j chawe o r a . Ti wa xek' ja k'adc'ua. Wa xcha och a akwali.

No s e sabe si vov a saber Ya trabajar. No s e sabe si s a b r . As aprender al aprender, tal v e z , poco a poco. As entrar en la cabeza (y) algo queda. P o c o a poco Quiero aprender a e s c r i b i r ms d e s p a cio. No queda en el corazn si me enserias c o r r i e n d o muy rpido. M e j o r aprender si me enseas p o c o a p o c o (y entonces) algo queda. As pues entra en la c a b e z a . S i no, nada pues entra al c o r a z n . Cuando haya aprendido ya platicaremos nosotros d o s . Nos v a m o s a entender ms si lo e s c r i b i r s o b r e papel.

Ur^ rato Un rato quiero d e c i r d o s h o r a s . Medio rato quiero d e c i r una hora. Dos ratos quiero d e c i r cuatro h o r a s . Cinco ratos quiero d e c i r diez h o r a s . S e i s ratos quiero d e c i r doce h o r a s . P a s , pues, el da. Ya entra la noche (4). El da Ya va a s a l i r el s o l . Ya sale el s o l . Ya sali el s o l . Alto est el sol ya. Ya va a llegar el sol a su plenitud ( m e dioda). Ya s e asent el sol ( m e d i o d a ) . Ya s e inclin el s o l . Ya s e puso el s o l . Hasta maana.

J aK a 'h M '

Qjxa eluk j a k ' a k ' u . Wa xcha el ja k'ak'u. Elta j a k'ak'u. Cha'anxa j a k'ak'u. Ojxa kujlajuk j a k ' a k ' u . Kulanxa ja k ' a k ' u . Tz'elanxa j a k'ak'u. Ochta j a k ' a k ' u . Manto j e c h e l .

79

J^ <tkvval Ochta ja akwal, k ' i k ' x a . K'eta t'usan ja akwali. Ojxa sta'a snalan j a akwali. Ojxa kujlajuk ja akwali. Staata nalan ja akwali. Kulan lek ja akwali. Ek'ta snalan ja akwali. Ok'ta j a muti, Ojxa elka k'ak'u. Elta j a niwan k'anali. Sakxa yib' k'ul cha'an. Sakxa. Ojxa e l j a k'ak'u. 6. VARIOS - i - y g r a ay.t5jaj w^ial Ja yora ayto yajwalil ja Lomantani ti wa xjak aatijuke b'a pinka Yaxa' ja swinkila a L o mantani. Spetzanil a winiki jun semana wa xjakye. Wane aatel chab' semana s b ' a j ajwalil sok jun semana j a s b ' a j yeenlei. Mik'a ja wa xjak a kaporali ja' ma' sle'une ja yajwalili. Yeenxa wa xyij oche ja mandari jasunk'a o sk'ulka winikei. Veen wa xcha ya'a schol jasunk'a o sk'ulki. Oj waj eluk tajamanil. Oj waj spol te. Oj waj ya' el aguja s b ' a korral wakax. Mik'a oj waj stalna asyenda alaj. Jaxa sche'umi wa sjuch'ue atz'am b'a lob'anuk wakax. Wa xyiije jujune b'el ja kada ixuk. Jaxa yuntikilei wa x'ochye rodeyo ajnel b'a slejel wakax. Jaxa tuki wa x'och p o r t e r o .

La noche Ya entr la noche, ya est negro. Y a s e levant la noche un p o c o . Ya llegar la medianoche. Ya va a llegar la noche a su plenitud. Ya s e alcanz la mitad de la noche. Ya s e asent bien la noche ( = m e d i a noche) , Ya pas la medianoche . Ya cant el gallo. Ya va a salir el s o l . Ya sali la gran estrella (= Venus), Ya amaneci debajo del c i e l o . Ya amaneci. El sol ya est a punto de s a l i r .

Cuando hubo patrn an Cuando hubo patrn an de Lomantn, entonces los habitantes de Lomantn llegaron a trabajar en la finca de Yasha. Todos los hombres llegaron p o r una semana. Estaban trabajando dos semanas p o r el patrn y una semana para s m i s mos. En c a s o contrario llegaba el capataz, escogido por el patrn. El determinaba lo que los hombres tenan que h a c e r . El tambin dio las tareas y quienes iban a h a c e r l a s . Iban a s a c a r tajamanil (= duelas). Iban a labrar m a d e r a . Iban a preparar la aguja para el c o r r a l del ganado. S i no (hacan estos trabajos) iban a g u a r dar (trabajar) la milpa de la hacienda. Las esposas molan la sal para que la lamiera el ganado. Deben un huacal a cada m u j e r . L o s nios buscaban y reunan el ganado. Los dems entraban en el " p o r t e r o " (=a trabajar en la casa g r a n d e ) .

80

Jun chu' Oj waj le' jan jun chu' oj k'uxe. Oxa jakon, Lekxab'i. Itule ja c h u ' i . Patz'awik. Sak'awikxa. A'awik och k'ak' oj k'uxtik. A'awik och k'ak' b'a o x o m . Lechawikxa jani oxa waakotik, Tanik t'un atz'am, Mixa na ayuk j a kaldoi ? Ay t'uka oj ki' t'unuk. A'awik ek' jana waji. Mixa ayuk j a waji. Tanik t'un ja' oj k u ' e . Je x'ajb'ani j a c h u ' i . Tz'akatalex nane. Jun iu'un

Mna ardilla Ir a c a z a r una ardilla para c o m e r l a . Ya regresar. He llegado. He aqu la ardilla. Qutenle el p e l l e j o . Lvenlo. Cuezanlo para que lo c o m a m o s . Pongan la olla en el fuego. Reprtanlo, ya vamos a c o m e r . Denme un p o c o s a l . Ya no hay caldo ? Todava hay algo para que tome un p o c o . Hagan pasar las tortillas. Ya no hay tortillas. Denme un p o c o de agua para que la tome. I Qu sabrosa la ardilla, g r a c i a s mamacita ! M"a 9arta

T e mando una c a r t a , Wa xjeka jan awi jun ju'un, b'ankila, hermano m a y o r , yuja ja ken wanon yaljel jasta porque estoy pensando c o m o hayas l l e aya k ' o t e . gado. P e s ja kentikoni mi xawa'a yi pena,, No te p r e o c u p e s , pues, por n o s o t r o s . Lek aytikon. Estamos bien. Wa xk'anatikon oj ajeka jani jun Queremos que nos mandes luego una ju'un b ' a ti oj kab'tikona ta lek carta para que sepamos si has l l e aya k'ota i ajyan gusto. gado bien y ests a gusto. Neb'a gusto ta ay j a s wana Aprende con gusto si hay c o s a s que sneb'jeli. ests aprendiendo. K'ulan p w e r s a . Esfurzate. Mi xawa'a jan ja k'ujol. No seas t r i s t e . Ja wawaateli ojxa ka'atikon y i . Y a nos e n c a r g a r e m o s de tu trabajo. Kechan ja wego jela j a ' i . S l o ahora llueve mucho. Ayxa chab' k'ak'u wan ja j a ' i P o r dos das est lloviendo ya, p o r eso yuja b'ob'ta ojxa lemxuk, tal vez se d e s p e j a r . Ojxa jtultikon ja chenek'i. R e c o g e r e m o s los f r i j o l e s . Ja wego takinxa oj ka'atikon y i Ahora cuando s e seque nos e n c a r g a r e jujune k'ak'u ja jb'ajtikoni mos cada da de lo nuestro y de lo ojxa ka'atikon yi ja wab'aji. tuyo. Mi xawa'a yi pena. No te p r e o c u p e s . Ajyan gusto tana kentikon gusto Est a gusto, danos que e s t e m o s a aytikon, gusto n o s o t r o s , b'ankila. hermano m a y o r .

81

M a i waian b'eivel - Kumpare Lito : l maj wajan b'ejyel ? - B'a'a? - Ti b'a tan yalaj Makaryo tij ka' och ko j a t z ' i ' i b'a tan tunan. Ti xamakawexa b'a tan k'ael rancho pe' xawa'awex y i a . - Lekxa, mey tak, mini jun yok. - Wajtikxa mey tak, - Oxa ma wajanto ja wen ? - Oxa. - Ojto ek' kil kala alaj. Tixa wa lajakyona. Waitik chonab' - Kumpare Karmen mi maj wajan chonab' ? - Jas ora ? - Jeebel. Tixa waykotika b'a yib' witz jecheli. Chab' b'ejto oj k'otkotik j a b ' a chonab'i. La'xa jchap jb'ajtik t'un kumpare. - Ojto jman yatz'am kala wakax. - Ojto cha jman xen sjuna j a wakumare.

LVas a c a z a r ? - Compadre Margarito ; 1 Vas a c a z a r ? - A dnde ? - Ah por aquella milpa de Macario d e j a r a bajar al p e r r o por aquella l o m a . Ah rodalo p o r aquel rancho podrido pero dale duro. Ya l l e g a m o s . No hay huellas, ni de una pata. V a m o n o s , no hay huellas. Ya te vas t ? Ya. Todava p a s a r a ver mi milpita. Ah llego.

Vamos a Comitn Compadre Carmelino no vas a Comitn ? - Cundo ? - Maana. P o r ah d o r m i r e m o s al pie del c e r r o maiana. - (Nos quedan) dos das de camino para que lleguemos a Comitn. Vente, c o m p a d r e , preparmonos un poco.

- Todava voy a c o m p r a r sal para mi vaquita. Todava voy a c o m p r a r tambin un p e dazo (de tela para) la falda de tu c o madre ( = mi e s p o s a ) . - Ojto waj jman kala askal b'a Todava voy a c o m p r a r mi panelita en merkado, el m e r c a d o , kala an b ' a don S i r o , kala (todava voy a c o m p r a r ) mi pastillito con mejoral. don C i r o , mi Mejoralito. - Chapxiyata m a , ma ayto - Ya ests preparado (= listo para salir) xak'ana chapxan ? o todava te falta para s e r preparado ? - Mito ayto sk'ana t'usan, - Todava no, todava falta algo. Ojto jman jun pakete may Voy a c o m p r a r un paquete de c i g a r r o s y sok sdulse kuntikil. dulces para mis h i j o s . Lekxa kumpare wajtikxa la'xa jchaptik j a jkawutiki. - Ya est todo, c o m p a d r e . Vamonos. Vente, preparamos nuestros c a b a l l o s .

82

NOTAS (1) V a s e p . 12, (2) V e r los relatos " Y a est amaneciendo" (p. 8) y "Un d a " ( p . 7 ) . (3) Al c a s a r s e el recin casado con su esposa sigue viviendo con sus papas. La separacin de los papas del novio y el fincar casa propia o c u r r e v a r i o s aos despus. V e r el relato siguiente de un hombre que s e ha c a s a do hace varios aos y a . (4) El da cuenta slo del amanecer hasta el anochecer. E s , ms o menos, de las 6 hasta las 18 h o r a s . BIBLIOGRAFIA F a v r e , Henri 1971 Changement et continuit chez les mayas du Mexique. P a r i s . Lenkersdorf, Carlos 1974 K'umanan t o j o l ' a b ' a l . Comitn, C h i a p a s : La Castilia. 1974a Colonialismo y liberacin entre los mayas de Chiapas, M x i c o . "Contacto", 1 1 / 5 : 3 5 - 4 2 . Mxico. 1975 Alfabetizacin en el dialecto tojolabal, M x i c o . " R e v i s t a del Centro de Estudios E d u c a t i v o s " , 5 / 1 : 8 4 - 8 8 . M x i c o .

You might also like