Professional Documents
Culture Documents
Ali BALCI
iii
iv
NSZ
Sorun zmede bilimsel aratrmann yol gstericiliine inanmak
ada insann temel zelliklerinden biridir. Sorun zmede bu yolun
kullanlmas her zaman mmkn ve ekonomik olmasa da son analizde
ilevseldir. Bu yaklamda herkese grelilik ve herkese ak belli prosedrleri izleyerek bilgi retme asldr. Dolaysyla tekrarlanabilirlik, yeniden retilebilirlik bilimsel aratrmann nemli nitelikleri arasndadr.
Bilimsel aratrma yntem ve teknikleri, ksaca aratrma yntem bilimi
belki de en iyi yaparak, yaayarak renilir. Ancak gerekli kuramsal ereveyi bilmeden de uygulamada aratrma olayn renmek zor, en
azndan pahal olsa gerektir. Bu dncelerle bu kitapta deyim yerindeyse iin kuramsal yn rneklerle gsterilmeye, anlatlmaya allmtr.
Yazar 1986dan bu yana her dzeyde aratrma dersleri okutmu, pek
ok lisans st renci ve meslektana resmi ve gayri resmi yardmc
olmu, bir dizi aratrma yapm ve yaptrm biri olarak bu konudaki
bilgilerini tecrbeleriyle birletirme imkan bulmutur. Kitapta sosyal disiplinler farkl da olsa ortak veri toplama ve analizi teknik ve yaklamlar verilmitir. Bir noktada bilimsellik de bu ortaklama deil midir?
Kitap yedi blmden olumaktadr. Birinci blmde Aratrmann
Kuramsal Temelleri bal altnda aratrma ve ilgili kavramlar incelenmitir; ikinci blm aratrmann planlanmas ve aratrma nerisinin
hazrlanmasn konu edinmitir. nc blmde rnekleme kuram ilenmitir. Drdnc blmde ayrntl bir ekilde lme ve lekleme
konusu ele alnmtr. Beinci blmde balca veri toplama teknikleri,
altnc blmde verilerin analizi ve son olarak da yedinci blmde bilimsel raporlarn hazrlanmas rneklerle anlatlmaya allmtr.
Kitabn bu hale gelmesinde her dzeydeki meslektalarmn, zellikle
de rencilerimin katks byk olmutur; bundan sonra da olacaktr,
kendilerine teekkr ederim. Ayrca kitabn byk bir titizlikle dizgisini
yaparak baskya hazrlayan ve basmn yapan 72 TDFO ilgililerine de
ok teekkr etmek isterim.
Her yaynmda vurguladm gibi kitabn rencilerime ve meslektalarma faydal olaca umut ve beklentisi en nemli gd kaynam olmutur ve olacaktr.
Ankara 1995
Ali BALCI
Ali BALCI
SEKZNC BASKI N NSZ
Ali BALCI
DRDNC BASKI N NSZ
Ali BALCI
vi
NC BASKI N NSZ
Kitabn ikinci basks da ksa srede tkenmitir.
nc bask iin kitap yeniden gzden geirilmi ve Pegem Akademi Yaynclk yaynlar arasnda kmasna karar verilmitir.
Kitabn nc basma hazrlanmasnda deiik blmleri okuyarak
katkda bulunan Ar. Gr. Dr. akir nkra, Ar. Gr. Kmile Demire, Ar. Gr. may okluka, Ar. Gr. Refik Balaya ve Ar. Gr.
M. Akif Helvacya teekkr ederim. Pegem Akademi Yaynclk takmna da baskda gsterdikleri zen iin teekkr ederim.
nc basknn tm ilgililere yararl olmasn diliyorum.
Ankara, 2000
Ali BALCI
KNC BASKI N NSZ
Ali BALCI
vii
NDEKLER
Sayfa No
NSZ .................................................................................................................... ix
NDEKLER ..................................................................................................... viii
EKLLER LSTES ........................................................................................... xvii
ZELGELER LSTES.................................................................................... xviii
1. BLM
ARATIRMANIN KURAMSAL TEMELLER
(ss. 1- 56)
Aratrmann Nitelii ve Aratrma Paradigmalar ............................................... 1
Doruyu Arama ............................................................................................... 1
Sosyal Gerein Kavramlatrlmas............................................................... 3
Pozitivist Paradigma Yaklam: Nicel Aratrma ........................................ 8
Bilimin Doas ve Varsaymlar .............................................................. 8
Bilimin Aralar...................................................................................... 11
Bilimsel Yntem .................................................................................... 12
Nicel-Bilimsel Aratrma....................................................................... 14
Aratrmada Operasyonel Tanm ......................................................... 16
Ampirik Aratrmann Aamalar......................................................... 18
Kuram- Ampirik Aratrma likisi....................................................... 20
Aratrmann Temel Kavramlar............................................................ 20
Kuram ve lgili Kavramlar..................................................................... 24
Hipotez Gelitirme ve Dorulama ....................................................... 25
Pozitivizmin ve Bilimsel Yntemin Eletirisi....................................... 27
Anti Pozitivist/ Yorumcu Paradigma Yaklam: Nitel Aratrma.......... 29
Fenemoloji, Etnometodoloji ve Sembolik Etkileim ............................... 30
Yeni Perspektiflerin Eletirilmesi ............................................................. 34
Nitel Aratrma ........................................................................................... 35
Nitel Aratrma Sreci......................................................................... 37
Karma (Mixed) Aratrma ..................................................................................... 42
Tanm ve Felsefesi .......................................................................................... 42
Karma Aratrmann ok Yntemli alma ile Karlatrlmas .............. 42
Karma Aratrma Paradigmasnn Dier Paradigmalarla
Karlatrlmas ............................................................................................... 44
viii
2. BLM
ARATIRMANIN PLANLANMASI VE NER HAZIRLAMA
(ss. 57- 89)
Aratrmann Planlanmas...................................................................................... 57
Aratrma nerisi ................................................................................................... 60
Problemin Tanmlanmas................................................................................ 60
Problem Kaynaklar......................................................................................... 61
Problem Tanmlamada Pratik Yollar............................................................. 61
Kavram-Yaplar ve Deikenler ..................................................................... 63
Bir Problem Tanm rnei: Kenya Ortaretim Dzeyinde Yeni
Corafya Programnn Etkililii............................................................................. 65
Problemin fadesi ............................................................................................ 66
Kuramsal ereve............................................................................................ 66
Aratrma Sorular........................................................................................... 67
Literatr Taramas.................................................................................................. 68
Kapsam ve Nitelii........................................................................................... 68
Ama ve levi .................................................................................................. 69
Literatr Taramas Kaynaklar ....................................................................... 69
Literatrn Bulunmas.................................................................................... 70
Bilgi Kaynaklar ............................................................................................... 71
Uzmanlar................................................................................................... 71
Kitaplar...................................................................................................... 71
Dergiler ..................................................................................................... 71
Tezler......................................................................................................... 72
ix
4. BLM
LME VE LEKLEME
(ss. 109- 148)
Giri ....................................................................................................................... 109
lekleme lkeleri ................................................................................................ 111
Gvenirlik....................................................................................................... 112
Gvenirlik Trleri ......................................................................................... 112
Test-Tekrar Test Gvenirlii................................................................. 112
Tutarlk Gvenirlii ........................................................................... 113
Geerlik ................................................................................................................. 114
Geerlik Trleri ............................................................................................. 115
Yz-Grn Geerlii.......................................................................... 115
Birleme-Aynlk Geerlii .................................................................... 115
Ayrdetme Geerlii ............................................................................... 115
Kestirme-Yordama Geerlii ................................................................ 115
erik-Kapsam Geerlii ........................................................................ 116
Yap Geerlii......................................................................................... 117
lekleme.............................................................................................................. 118
lek Trleri......................................................................................................... 119
Snflamal lek ........................................................................................... 119
Bogardus lei ..................................................................................... 120
Sralamal lek............................................................................................. 121
Derecelendirme lekleri ............................................................................ 122
Grafik Derecelendirme lekleri ......................................................... 122
Maddeli Derecelendirme lekleri ...................................................... 123
Karlatrmal Derecelendirme lekleri ........................................... 123
Derecelendirmeli leklerle lgili Uyarlar ......................................... 124
ok Maddeli lekler................................................................................... 125
Maddelerin Yaplatrlmas .................................................................. 126
ok Maddeli lekler............................................................................ 126
Guttman lei ...................................................................................... 126
Likert lekleri ...................................................................................... 132
Eit Aralkl ve Oran lekleri..................................................................... 137
Thurstone lei .................................................................................... 138
Eit Grnen Aralklar lei .............................................................. 139
xi
Eletiriler................................................................................................. 144
Faktr leklemesi ................................................................................ 145
Semantik Farkllk lei ...................................................................... 147
5. BLM
VER TOPLAMA TEKNKLER
(ss. 149-232)
Anket ..................................................................................................................... 150
Anketlerde Sorular........................................................................................ 150
Olgusal Sorular ....................................................................................... 150
Davran Sorular.................................................................................... 151
Tutum ve nan-Kan Sorular............................................................... 151
Bilgi Sorular ........................................................................................... 151
Sorularn ifadelendirmeleri........................................................................... 152
Sorularn Yaps ............................................................................................. 152
Cevap Kategorileri ve Kodlama ................................................................... 153
Snflamal Deikenler.......................................................................... 155
Sralamal Deikenler ........................................................................... 156
Aralkl Deikenler ............................................................................... 159
Kodlama ......................................................................................................... 161
Son Kodlama........................................................................................... 163
Kod-Kitabnn Gelitirilmesi ................................................................. 163
Cevapsz Kategorilerin Kodlanmas...................................................... 164
Ankette Sorularn Sralanmas ..................................................................... 164
Bir Konudaki Sorularn Dizilii............................................................. 165
Pilot nceleme ve n Deneme ..................................................................... 165
Ankette Kapak Mektubu .............................................................................. 166
Anketlerin Uygulanmas ............................................................................... 166
Anketlerin Dn Oranlar........................................................................... 167
Anketin Avantaj ve Dezavantajlar .............................................................. 167
Mlakat.................................................................................................................. 168
Mlakatn Planlanmas .......................................................................... 168
xii
Trleri...................................................................................................... 169
Mlakatn Yaplmas ..................................................................................... 170
rneklem ................................................................................................ 170
Dosta Bir Ortam Yaratma ................................................................... 170
Sorularn Sorulmas................................................................................ 171
Cevaplarn Alnmas............................................................................... 172
Cevaplarn Kaydedilmesi ....................................................................... 173
Yanllktan Kanma .............................................................................. 174
Odak Grup almas ........................................................................................... 175
Kullanld Alanlar ................................................................................. 176
Desenlenmesi/ Yaplandrlmas............................................................. 177
Odak Grup almas Uygulamas ......................................................... 178
Veri Analizi ............................................................................................. 180
Raporlatrlmas..................................................................................... 181
Temel Yaplandrma Kuram (TYK) ................................................................. 182
Tanm ve Kuramsal ereve .................................................................. 182
Kuramn Amalar .................................................................................. 185
TYKnn Karakteristikleri ................................................................... 186
TYKnn Temel Sayltlar ve lkeleri .................................................... 187
TYKnn Aamalar ................................................................................ 188
TYKnn Yapl Biimleri (Mode) ....................................................... 198
TYKda Geerlik..................................................................................... 198
TYKnn Gl ve Zayf Ynleri........................................................... 199
Sylem ve Sylem Analizi .................................................................................... 199
Sylem ve Trleri.............................................................................................. 199
rgtsel Sylem.......................................................................................... 200
Sylem Analizi ................................................................................................. 201
SAda Temel Yaklamlar .................................................................................... 204
Bir Yntem Olarak SA......................................................................................... 206
SAda aratrma aamalar ................................................................................... 208
Sylem Analizi, erik Analizi, Temel Yaplandrma Kuram ve
Fenomenolojinin Karlatrlmas ...................................................................... 211
Aratrmada Doallk ........................................................................................... 212
Doal Ortamlar ...................................................................................... 213
Doal Deneme........................................................................................ 213
Gzlem ........................................................................................................... 215
Gvenirlik ............................................................................................... 215
xiii
6. BLM
ARATIRMA VERLERNN ZMLENMES
(ss. 233-302)
Nicel Aratrma Verilerinin Analizi ................................................................... 233
Aratrma Deseni Tipleri ..................................................................................... 234
Veri - Puan Trleri ............................................................................................... 236
Betimsel statistik ................................................................................................. 238
Merkezi Eilim lleri................................................................................ 238
Deikenlik lleri...................................................................................... 239
Korelasyon istatistikleri................................................................................. 240
Test statistikleri ............................................................................................ 241
statistiksel Kestirim ve Kestirisel statistik........................................................ 242
Hipotez Testi Trleri..................................................................................... 243
xiv
7. BLM
ARATIRMA ET
(ss. 303- 320)
Tanm ve lgili Kavramlar ............................................................................. 303
Tarihesi ......................................................................................................... 304
Eitim Aratrmalarnda Etik ....................................................................... 307
Etik Sorunlar ve lgili Etik Standartlar ........................................................ 309
Katlanlarla lgili Etik Sorunlar .................................................................... 309
Fiziksel Zarar.......................................................................................... 310
Psikolojik stismar, Stres ya da z Sayg Yitirimi................................ 310
Yasal Zarar ............................................................................................. 311
Yalan Syleme-Aldatma ........................................................................ 312
zel Evrenler.......................................................................................... 313
Yeni Eitsizlikler Yaratma..................................................................... 314
zel Yaam............................................................................................. 314
Anonimlik ............................................................................................... 314
Gizlilik ..................................................................................................... 314
Etik ve Bilimsel Toplum ........................................................................ 315
Bilimsel Yayn ve Aratrmalarla lgili Etik Sorunlar................................. 317
Bilimsel Yanltma ................................................................................... 317
Eitim Aratrmalarnda Etik Hatalar.................................................. 319
Sonu ..................................................................................................................... 320
xvi
8. BLM
BLMSEL RAPORLARIN HAZIRLANMASI KILAVUZU
(ss. 321-362)
Ama ve Kapsam .................................................................................................. 321
Giri ....................................................................................................................... 321
Tezin Blmleri .................................................................................................... 322
n Blm ....................................................................................................... 322
Ana Blm ..................................................................................................... 330
Giri ......................................................................................................... 330
Yntem.................................................................................................... 331
Bulgular ................................................................................................... 332
Tartma .................................................................................................. 333
Son-Arka Blm ............................................................................................ 334
Raporda Balk Sistemi ........................................................................................ 336
Sayfalarn Numaralandrmas .............................................................................. 337
Raporda izelgeler............................................................................................... 338
izelge Trleri .............................................................................................. 339
Numaralandrmas ......................................................................................... 340
izelgede Notlar ............................................................................................ 341
Metinde ekiller.................................................................................................... 343
Kaynak - Referans Gsterilmesi.......................................................................... 344
Metinde Kaynak Gsterilmesi...................................................................... 344
Kaynak Gsterme .......................................................................................... 347
Dipnot ve Kaynaka Biimi .......................................................................... 347
Parantezli Kaynak ve Kaynaka Listesi ....................................................... 349
Kaynaka Listesi Stili ............................................................................. 350
Uygulama rnekleri Kitaplar................................................................ 351
Aktarmalar ............................................................................................................ 358
Cmle inde karma Yapma..................................................................... 359
Bir Cmleyi izleyen karmalar ................................................................... 359
Aktarmann Yeni Biime Dntrlmesi.................................................. 360
Raporun Yazlmas ............................................................................................... 361
Grlerin Sunulmas.................................................................................... 361
fadelerin Akcl ve Doruluu................................................................. 361
Anlatmda Ekonomi ...................................................................................... 362
Szck Seiminde Tamlk ve Aklk ........................................................... 362
xvii
EKLER
Ek 1. Telif Hakl / Baslm Yaynlarda Basm zni Alma Formu..................... 364
Ek 2. niversitede Grevli Aratrmaclara ilikin Aratrma Onay steme
Formlar....................................................................................................... 365
A. Aratrma in Onay steme .................................................................... 365
B. Aratrma Onay Listesi Formu ............................................................... 366
C. Aratrmacnn Verdii Sz...................................................................... 368
D. Bilgilendirilmi Onay Formu ................................................................... 369
E. Aratrmann Katlmclar Tarafndan Deerlendirilmesi..................... 370
F. Aratrma Kontrol Listesi......................................................................... 372
KAYNAKA.......................................................................................................... 377
xviii
EKLLER LSTES
Sayfa
ekil
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
xix
ZELGELER LSTES
izelge
Sayfa
1.
2.
3.
Paradigmann Karlatrlmas................................................................... 7
4.
Bilimin levleri.................................................................................................. 9
5.
6.
7.
8.
9.
xx
1. BLM
Lous Cohen and Lawrence Mainan. Research Methods in Education, third edition
(New York: Roufledge, 1989) Birinci Blmn izinli zet evirisi
Ayrca bilim adam ile sokaktaki insann ilikilere dnk tutumu farkldr. Sokaktaki insann bu ilikilere bak gevek, sistemsiz ve kontrolszdr.
Bilim adam ise bu ilikiye profesyonelce yaklar. Ancak gl bir deney
sonrasnda iki olay arasndaki iliki sz konusu olabilir.
Uzmanlk iin de benzeri eyler sylenebilir. Uzmanlk nemli bilgi
kaynadr. Ne var ki kimse her konuda uzman olamaz. Belli kimselerin geni tecrbe ve igrleri vardr. Ancak bunlarn bile her konuda dorunun
reticisi olmas dnlemez. Kantlar arttka uzmanlar grlerini deitirir.
Akl yrtme-manta vurma (reasoning). nsanlarn evrelerindeki
dnyay anlama ve kavramalarnda ikinci yol akl yrtmedir. tr akl
yrtme vardr: Tmdengelim, Tmevarm ve Tmdengelimci Tmevarmc yaklamlarla akl yrtme. Tmdengelim, Aristonun kyasna dayaldr. Kyasn en basit eklinde, apriori ya da kendisi bir kant olan
temel bir nerme vardr. Kk nerme ise zel bir durumu gsterir ve bir
sonu vardr.
; Tm gezegenler gne evresinde dner.
; Dnya bir gezegendir.
; Bu nedenle dnya gnein etrafnda dner.
Formel mantk admlarnda, genelden zele doru, geerli bir nermeden yola karak geerli bir sonu elde edilebilir saylts vardr. Yaklamn
temel snrll ise yaklamn ancak belli bir dizi ifadeyi ele almasdr. Kyas
artk zihinsel bir egzersiz niteliindedir; gzlem ve tecrbe ile ilikili deildir.
1600lerde Francis Bacon, tmdengelimi eletirmitir. nk byk
nerme nceden kabul edilmi olup zaten zel durumu da iermektedir.
Bylece sonu iin bir yanllk dourmaktadr. Bacon onun yerine, tek tek
bir dizi durumdan bir sonuca gidilmesine imkan tanyan tmevarm nermitir. Bu, bireysel gzlemlere dayal bir sonu, esasen bir hipotez ve sonunda da bir genellemedir.
Baconn tmevarm mant bilimsel gelimeyi hzlandrm; bilim
adamnn dikkatini insan problemleri ile ilgili zmlere yneltmitir. Bu
mantk, dorulama iin ampirik delilleri gerektirmektedir.
Baconun tmevarm yaklamn, tmevarmc- tmdengelimci yaklam izledi. yle ki Aristo tmdengelimi ile Bacon tmevarm bu yaklamda
birletirildi. Bu bir geri-ileri hareketidir. Gzlemci nce bireysel gzlemlerinden hipotezlere ular, sonra da tmdengelim olarak hipotezlerden birey-
sel olaylara gider. Bu hipotezler veri toplama yolu ile ileri dzeyde teste tabi
tutulur ve spesifik olarak ampirik dzeyde geerlikleri test edilir. Bu ikili
yaklam modern bilimsel yntemin varlk nedenidir ve insann ampirik bilime ulama yoludur. nsanolu folklor ve mistisizmden, doma ve gelenee,
nedensel gzleme, sonunda ise sistemli gzleme doru yol almtr.
Tek balarna tmdengelim ve tmevarmn zaaflar vardr; ancak onlarn bilimsel gelimeye katklar ok nemlidir. Bunu kategoride toplayabiliriz: (1) Hipotezlerin nerilmesi, (2) Hipotezlerin mantksal geliimi ve
(3) Bilimsel bulgularn ve bu bulgularn kavramsal bir erevede sentez ediliinin aklanmas ve yorumu.
nsann doruya ulamada kulland nc yol ise aratrmadr.
Kerlinger aratrmay, doal olaylar aras ilikiler hakkndaki hipotetik
nermelerin (propozisyonlarn), sistemli, kontroll, ampirik ve eletirel
aratrlmas olarak tanmlar. Aratrmay tecrbe ve otoriteden ayran
nemli karakteristik vardr: (I) Tecrbe geliigzel bir durumda oluan
olaylarla ilgilenirken aratrma, tmevarmc -tmdengelimci yaklama dayal sistemli ve kontroll bir veri toplama yoludur. (2) Aratrma ampiriktir.
Aratrmac tecrbeye geerlik iin bavurur. Subjektif inan, objektif realiteye kar test edilir. (3) Aratrma kendini dzelticidir. Bilimsel yntem bilim adamn hatadan koruyucu mekanizmalara sahiptir. Prosedr ve bulgular kamunun denetimine aktr. Bu, bilimin belki de en nemli zelliklerinden biridir. Demek ki, doru olmayan bulgularn zamanla doru olmadklar
saptanr ve dzeltilir. Aratrma, tecrbe ve akl yrtmenin bir kombinasyonu olup dorunun elde edilmesinde en baarl yoldur.
Eitim ise bir alan olarak daha ziyade tecrbe ve otoriteye dnktr;
hala bilimsel aratrmaya pek dayal deildir. Dolaysyla eitimde bu iki bilgi kayna nesnel kanttan, ampirik gzlemden uzaktr.
Bugn eitimin eitli alanlarnda bilimsel aratrma hzla uygulamaya
konmak zeredir. Eitime ilikin bugn iki gr vardr. (I) Geleneksel gr, eitimi, doal bilimler gibi kabul eder; bilim retmede doal bilim aratrmalarn uygular. (2) Radikal gr; doal bilim aratrmasnda ve insan
davrann betimlemede geleneksel sosyal bilim anlayn srdrr. Ancak
vurgu insann doal fenomenden ve birbirlerinden farklarna yaplr.
2. BLM
ARATIRMANIN PLANLANMASI VE
NER HAZIRLAMA
ARATIRMANIN PLANLANMASI
Ampirik bir aratrmann planlanmas ve yrtlmesi nemli bir gerekliliktir.
zde aratrmann planlanmas dorusal bir sre olmayp karmak
etkinliklerin bir karmdr. Kuramda bilimsel yntem aktr, uygulamada ise bilim adam aratrmasn genelde dorusal olarak gerekletirmez, ancak yazma aamasnda dorusal bir yol izler.
Bir aratrma plannda yer almas gerekli etkinlik ve aamalar, ekil
2de btnletirilmi durumdadr (Anderson, 1990, 78-79):
1. Ynetim: Bir aratrmann planlanmas hayatn dier aamalarnda olduu gibi rnein kiisel harcamalar gerekli klar,
rgtlenme gerektirir, yoksa sonradan sorunlar doabilir.
2. Aratrma probleminin tanmlanmas ve yeniden tanmlanmas: Aratrma problemi balang tanmyla kalmaz. Veri toplanp zmlendike problem tanm da geliir. Akas aratrma tamamlannca belki problem tanm en iyi olacaktr.
3. Aratrma hakknda dnme: Bu aama zellikle problemin
yeniden tanmlanmasnda gereklidir. Aratrmann tm ynlerinin dnlmesi, probleme farkl alardan baklmas demektir. Bu aratrmay akla kavuturur, gelitirir ve aratrmacya sonuca ulamasnda yol gsterir.
58
Grev/
10
11
12
Etkinlik
Ynetim
Top.
Saat
10
15
Tedariklerinin
Alm
Etkinlik in
39
rgtlenme
Bilginin
Depolama ve
Yeniden
arlmas
30
Baka
Problemin
Tanm
Genel Okuma
10
10
10
Meslektalarla
Tartma
10
10
63
56
.
.
.
.
Dierleri
Literatr
Taranmas
.
.
.
.
Yntem
.
.
.
.
Raporun
Yazlmas
Anahtar
Gnler
Mil
Talar
59
4. Ktphane taramasnn yaplmas: Aratrmac, problemle ilgili nceki kuram ve ilgili aratrma literatrnn tam bir taramasn yapmak zorundadr. Bu amala elektronik bir veri
taramas, rnein ERIC sistemi kullanlarak yaplabilir. Bu,
problemin tanmlanmasnda yardmc olur. nk aratrmacy, problemi tanmlayan anahtar betimleyicileri spesifikletirmeye zorlar. Ayrca bu yaklam konu zerinde nceden
yaplan aratrmalarn tip, say ve yeri konusunda bir harita
verir. kinci yaklam ise mekanik (browsing) yaklamdr.
Aratrmac kitapla giderek ilgili materyallere ulamak zere eitli kaynaklar tarar. Uygulamada pek ok konu alan iki
ya da temel-anahtar dergide tam olarak ilenmektedir.
Aratrmac dergiler yoluyla bir tarama yapar; bunu yaparken
u andan geriye doru gider. Bu ayn zamanda alann genilii
(scope) ve geliimi konusunda da bir fikir verebilir. Temelde
iki yaklam birbirleriyle ilikilidir.
5. Literatr taramasnn yaplmas: Bir nceki aamada toplanm olan aratrma makaleleri incelenmelidir. Bu zaman
alc, ancak yaratc bir sretir; aratrmann da hayati bir
etkinliidir. zde bitmi rn elde etmek zere eitli
aama ya da admlar kartrlabilir. Anahtar aratrmalar
nemli sorular, bulgular ve sonular karmak iin paragraf paragraf incelenebilir. Doaldr ki aratrma taramas
rgtlenmelidir. Taramann rgtlenmesi kuramsal kavramlatrmalardan balayarak gelimelidir ya da rgtlenme kuramdan ya da aratrma sorularndan gelen kavramsal bir
ereveden balamaldr.
ada literatr taramas bulgular, baz grafik formlarda genelde izelge ve ekillerle verme yolundadr. Bylece genel bir
zeti izelge formunda elde etme olana vardr. Meta analiz
bu amala gelitirilmitir.
6. Yntem (metod): Aratrmann yntem blm ne yapldn
ve yntemsel elemanlar betimler. Burada tezin tipine ve gelenee gre deimekle beraber genelde veri kaynaklar, bu arada
gerekliyse rneklem tanmlanr. Deneysel bir aratrma ise deneysel desen betimlenir. Aratrmada kullanlan prosedr ve
admlar betimlenir; veri toplama aralar ve aratrmann snrllklar gsterilir.
3. BLM
RNEKLEME KURAMI
Giri
Aratrmalar ou kere belli parametreleri (evrendeerleri; a gibi)
kestirim amacyla yaplrlar. Parametreye iki ekilde ulalr: (I) Evrenin
tamam zerinde gzlemde bulunulur. (2) Evrenden temsili bir rneklem ekerek onun zerinde gzlem yaplr, rneklem deerlere ulalr
( X ,S gibi), sonra da rneklemin ekildii parametre tahmin edilirkestirilir (Akhun, 1983). Bunlardan birinci yol- yaklam ok sk cereyan
etmez. nk aratrma olay pahal bir giriimdir; dolaysyla sonularnn byk birimlere genellenmesi ekonomik bir davran gereidir. Ayrca zellikle Trkiye ve Trk insan gibi kaynaklar snrl lke ve insanlarn zellikle ilk aratrmalar, genellenebilirlii esas alarak yapmalar
ekonomik davran asndan gereklidir. Kimi tarama tr aratrmalar
bu yaklam benimser, nk aratrma sonularnn evrene-byk kmeye genellenmesi anlamldr. Bir rneklem zerinde eitim talebinin
aratrlmas gibi. Bu tr aratrmalarda rnekleme, d geerlie yntemsel bir katk niteliindedir.
Kimi aratrmalarda ise, kuramsal bir hipotezin test edilmesi nemlidir. Dolaysyla bu aratrmada nedensellik testi anlamldr ve d geerlie karlk i geerlik nemlidir. Sonuta da rnekleme o denli ilgi
ekmez; yntemsel bir sorun olmaktan ok kuramsal bir sorun (kuramn
ne denli geni olarak uygulanabilir olduu) olarak alglanr (Judd ve dierleri, 1991, 130).
Burada ilgili kavramlarn tanmlanmas tartmaya anlam kazandrabilir.
rneklem, evrenin temsili bir kmesidir. rnekleme ise, bir btnn
kendi iinden seilmi bir parasyla temsil edilmesidir (Sencer ve Sencer, 1978, 450). rnekleme incelenecek evreni meydana getiren birimlerin tamamnn deil de, aralarndan bazlarnn-belli kurallara gre seilerek aratrmann bunlar zerinde yaplmasdr (Ergin, 1988, 17). r-
92
nekleme, yn iinden seilen birimlerden, ynn baz zellikleri hakknda bilgi edinme tekniidir (Esin, 1975, 43). meklem ise aratrma
evreninin bir kesitinin alma birimi olarak alnmas ve buradan elde
edilen sonularn aratrma plannn tmne genellenmesidir (Aziz,
1990, 43). rneklem, kitleyi simgeleyebilecek nitelikte bir miktar birimin
oluturduu alt grup olarak da tanmlanmtr (ng, 1990, 2). Bu tanmlar uzatmak mmkndr. Ancak aadaki sonulan karmak olasdr.
rneklem belli bir evrenin, belli sayda birimlerinin seimiyle oluan,
evrenin temsilcisi bir birimdir. Aratrma sonularnn genellenmek istendii gerek ya da hipotetik insan, olay ya da objelerin btnne evren
(population-universe) ad verilir. ki tr evrenden bahsedilebilir: (1)
Genel evren: Bir anlamda dnce olarak evren olup ok soyut, llemez durumdadr. Lise rencilerinin ders alma alkanlklarnn saptanmak istendii bir aratrma dnelim. Ankarada bile pek ok lise
var, ya Anadoluyu dnrsek bu say ok fazla artar. Hele bir de
Trkiye apnda liseleri dnrsek neredeyse aratrlamaz durumdadr. Kald ki rneimizde hangi liselerin aratrlaca belirgin deildir.
Bu rnek dnyadaki tm liseleri bile dndrebilir. Bu yzden genel lise diyoruz. Aratrma sonular bu tr evrene genellenemezler (2) Bir de
birincisine gre daha snrl, ulalabilir nitelikte olan hedef evren (baz
yazarlar buna alma evreni diyor, rnein Karasar, 1987 gibi) (Target
populasyon) vardr. te rneklemin seildii ve rneklem sonularnn
genellenmek istedii byk kme-evren, budur.
Sonu olarak rneklem, evrenden daha dorusu hedef evrenden belli
kurallara gre seilen ve her bakmdan bu evreni temsil eden kk bir
kmedir (Karasar, 1984; Akhun, 1983). Tanmda da belirtildii gibi
nemli olan rneklemin temsil ediciliidir. rneklemin temsililii de
onun yansz olarak (random) seilmesi, ilgilenilen zellikler bakmndan
evrendeki birimlerin benzeiklii ve rneklemin belli bir bykle sahip olmas gibi baz zelliklere baldr (Akhun, 1983 ). zde bu zellikleri ortalamann standart hatas formlnde grmek mmkndr. Bu
forml yledir:
x =
Formlde grld gibi standart hata (rneklem dalmnn standart sapmas) evrenin standart sapmasyla doru orantl, rneklem b-
rnekleme Kuram
93
ykl ile ise ters orantldr. Yanszlk kuralna (randomization) gelince, bu kural iki ilkeden oluur: (I) Eitlik ilkesi: Evrendeki her obje ya
da bireyin rnekleme seilmede eit ansa sahip olmasdr. (2) Bamszlk ilkesi: Evrendeki obje ya da bireylerin rnekleme girmede birbirlerini
etkilememeleri-birbirlerinden bamsz olmalardr (Karasar, 1984;
Akhun, 1983). Bu ilkelerden birincisi evrendeki tm birimlerin bilinip
listelenmesini gerektirir. kinci ilke ise, seim srecinde yeniden geri
koyma yolu ile gerekleir.
rnekleme yntemi znde bir tahmin olaydr. Amac da, aratrma
sonularn olumsuz ynde etkileyen baz faktrlerin etkilerini yok etmek ve bu faktrlerin etkileri nedeniyle oluan rnekleme varyanslarn
azaltmaktr (Esin, 1975, 10).
rnekleme kuramnn konusu evrenden, evrenin yapsna uygun olan
rnekleme yntemiyle rneklemin seimi ve rneklem deerlerden evren deerlerin -zelliklerin tahmin edilmesi- kestirilmesi srecidir (ng, 1990, 2).
Aratrmac tm olanaklara sahip bulunsa ve en uygun rnekleme
tekniini de kullansa rneklemin evreni tam olarak temsili gerekleemez. Bir baka anlatmla rneklemdeerden evrendeerin tam olarak
tahmini mmkn olamaz. Neden? nk rnekleme hatas (en uygun
rnekleme ynteminin bile tam temsili bir kme semesindeki hatalar),
ans ve lme hatas karacaktr (Kaptan, 1986, 149; Eckhardt ve Erman, 1977, 158).
Bu konudaki bir nokta da udur. Bir meklemden giderek parametrenin kestirilmesi ancak olasla dayal, yanszlk kuralna gre seilmi
meklemle mmkndr. Buradan hareketle rneklem seiminde temel
amalar da dnldnde olasla dayal olmayan-yanszlk kuralna
gre seilmeyen kmelere rneklem denmesi doru olmasa gerektir.
Bu tr kmelere belki alma grubu gibi isimler verilebilir. Bu yzden
de literatrde yer alan pratii dnerek gelitirilen olasla dayal olmayan rneklemlere baka isimler vermek yararl olabilir.
Evrenin tamam zerinde aratrma yapmak yerine rneklem almann
gerekeleri arasnda maliyet, kontrol, etik zorunluluklar, verilerin eskimesi (Karasar, 1984, 118; Esin, 1975, 12) gelir. Bunlar aklarsak byk
birimlerin maliyeti kk birimlere gre yksek olacaktr. Yine byk
birimlerin kontrol de o denli zor olacaktr. Aratrmann zellikle veri
toplama aamasnda byk birimlere oranla kk birimlerin kontrol
4. BLM
LME ve LEKLEME
Giri
Aratrma yapmak iin lme kanlmazdr. Hatta aratrmann bir anlamda lme olay olduunu sylemek yanl olmaz. lme en genel anlamda nesne ve olaylara baz kurallara uygun olarak saylar vermektir
(Goode ve Hatt, 1973). lme nesne ve olaylar arasnda deiik dzeylerde
ayrm yapma ilemidir (Sencer ve Sencer, 1978). Bu cmleden yola karak
bir ey dierlerinden ayrdedilebiliyorsa llebilmi demektir. lme temelde bir betimleme olaydr; belli bir obje ya da objelerin belli bir zellie
sahip olup olmadnn gzlenerek gzlem sonularnn sembollerle, zellikle de saylarla ifade edilmesidir (Tekin, 1977; Arc, 1975; Karasar, 1982;
Akhun, 1979). lme, yani obje ya da bireylerin belli bir zellie sahip olu
dereceleri objeden objeye, bireyden bireye, durumdan duruma ayn birey ya
da obje iinde zamandan zamana deiiklik gsterebilir. te lme ilemi
bu farkllk-deikenlik kavramnda odaklamaktadr.
Aratrmada deikenlik ok nemlidir. nk bir ey deiikse, var
olandan farklysa anlamldr. Ancak o zaman deikenlik aratrlmaya
deer grlr. Diyelim ki rencilere istatistik dersini retmede iki
yaklam uygulanyor, ancak rencilerin istatistik dersindeki baarlar
arasnda bir farkllk yok. rencinin hangi yntemde daha baarl olduunu aratrmann bir anlam var mdr? Farz edelim ki, farkl nc
bir yaklam bulundu ve retmen bakmndan daha doyurucu, renci
asndan da baary artrc grlyor. Bu durumda bu yntemin dierlerinden farkllk yaratp yaratmadnn en azndan merak edilmesi,
aratrlmasna neden olur. Belki de bilimsel bulularn temelinde de alternatif olarak daha bir farkl olmann yatt sylenebilir.
Sosyal bilimler genelde nitelik ayrm yaparlar, ancak derece ayrm
daha bir gelime, daha bir duyarllk salayacaktr. Bunun anlam udur:
Sadece farkn belirlenmesi yeterli deildir, farklln derecesinin de belirlenmesi lmenin duyarll iin gereklidir.
110
Gerek
lm
Sistemli
+ Hata
Random
+ Hata
(llmek
(Geersizlik
istenen yap) de denir)
(Gvenilir
olmayan)
lme ve lekleme
111
lekleme lkeleri
lme ileminin gereklemesi uygun bir lme aracnn seilmesine
baldr. Bir lme aracnn gelitirilmesinde baz temel ilkeler vardr
(Aziz, 1990; Sencer ve Sencer, 1978; Judd ve di., 1991; Bailey, 1987;
Goode ve Hat, 1973):
1.
2.
3.
4.
Tek boyutluluk. Bu kavram lmenin temelidir. lme arac olarak kullanlan lein tek bir boyut zerinde uzanan bir zellii
lmesi beklenir. Bu ilke zellikle tutumlarn llmesinde
nem tar ve tutum leinde yer alan maddelerin birbirleriyle
ilikili olmalarn belirtir. Bu yolla da lein neyi lt belirlenebilir. Bir lein tek boyutlu olmas lei oluturan maddelerin sadece tek bir yapy ltklerini ifade eder. Bir lein tek
boyutlu olup olmadn bugn bilgisayar yardmyla yaplan faktr analizi teknikleri kolayca ortaya koyabilmektedir.
Dorusallk ve eit aralklar. Fen bilimlerinde kullanlan lekler metre gibi eit aralklarla dzenlenmi durumdadr.
Sosyal bilimlerde ise bu akl grmek zordur. Oysa ayn ilke
burada da geerli olmaldr. Yani sosyal bilimlerde de bir lek bir doru izgi modeline uymal, birbirine eit, birbirine
dayal bir kodlama sistemi gelitirilmelidir. rnein bir tutum
leinin u ekilde sralandn varsayalm. (5) Kesinlikle katlyorum, (4) katlyorum, (3) kararszm, (2) katlmyorum,
(1) kesinlikle katlmyorum. Grld gibi bu lekte 5ten
le doru bir sralama var ve dereceler arasnda 1 birim fark
vardr (5-4=1 ya da 3-2=1 gibi). Ancak kesinlikle katlyorum
ile katlyorum arasndaki fark, kararszm ve katlmyorum
arasndaki farka eit deildir. Bu nedenle bylesi leklerde
birimlere inmek yerine, dereceleri sralama daha uygun olur.
Sreklilik. lein lmek istedii yapy belli bir sreklilik
zerinde lmesi gerekir. Tutum leklerinde iki u tutum
arasnda (bir sreklilik zerinde) eitli derecelerin kkten
bye ya da tersine kuramsal olarak sonsuz derecede kk
farklarla birbirini izlemesi beklenir.
retilebilirlik-tekrarlanabilirlik. zde tek boyutluluk ilkesinin bir sonucudur. Bir lek zerinde ulalm olan son noktay bilmek dierlerini de bilme imkan verir. Tutum leinde
de bir kiinin ald puan bulursak, kiinin tutum boyutu zerindeki yeri tayin edilebilir.
5. BLM
150
Anket
Anket, belli bir konuda saptanm hipotezlere ya da sorulara bal
olarak, bir evren ya da rneklemi oluturan kaynak kiilere sorular yneltmek suretiyle sistemli veri toplama teknii olarak tanmlanabilir
(Armaan, 1983). Anketler, sosyal bilimlerde gzlemleri standartlatrmak zere bavurulan aralardan biridir. Anketler, kaynak kiilerin dorudan okuyup cevaplayacaklar bir soru cetveli kullanarak gzlemde bulunma aralardr ve dolaysyla da kaynak kiilerin okur-yazar olmalarn gerektirir. Bu yzden anketler yazl veri toplama arac olarak tanmlanmlardr. Anketlerle veri toplamada anketi, kaynak kiilerle yz yze deil hazrlad soru listesi ile ilikiye girer. Bu yzden de arzu edilen
bilgileri elde etmek iin soru listesinin herkes tarafndan ayn biimde
anlalmaya ve amaca uygun olarak cevap vermeye elverili nitelikte olmas gereklidir. Bu amala sorularn standartlatrlmas ve istenen cevaplar alabilmek zere uygun seeneklerin sunulmas gerekmektedir
(Sencer ve Sencer, 1978, 181).
Anketlerde Sorular
nsanlarn tadklar karakteristiklerin, gsterdikleri davranlarn,
benimsedikleri kan ya da grlerin ve sahip olduklar tutumlarn renilmesinde belki de en gvenilir kaynak kendileri, onlarn szl ve yazl
aklamalardr. Bu aklamalar elde etmenin yolu ise; onlarla sorular
sorarak iletiime girmektir. Anketle bilgi toplama da, insanlardan gerekli bilgileri sorularla toplama yolunu benimser.
Anketteki sorularla insanlarn inan, gr, dnce, tutum ve davranlar, tercih ve ilgileri vb. llmek istenebilir.
Anketlerde yer alan sorular aadaki kategorilerde toplamak olasdr (Judd ve dierleri, 1991).
Olgusal sorular. zde bir anketin byk bir ksm olgusal trden verilerden oluur. Kaynak kiilerin ya, eitim dzeyi, gelir dzeyi, medeni
durumu, cinsiyeti, doum yeri, dinine ve mesleine ilikin bilgiler byledir. Ayrca kaynak kiinin bilgisi iinde olan olaylar, koullar (son hastalk ya da tbbi tedavi ayrnts gibi) da bu trden verilerdir.
Olgusal sorularda spesifiklik ok nemlidir. Hangi tepkinin istendii
hakknda tam bilgi vermek iin bu gereklidir. Ayrca kaynak kiinin kendi referans erevesine gre yorumlamasnn nne geilmesi iin de sorularda spesifiklik gereklidir. Dolaysyla spesifiklik, tam bilgi ile olur.
151
6. BLM
ARATIRMA VERLERNN
ANALZ
Bu blmde aratrma verilerinin analizi; nicel verilerin analizi ve nitel verilerin analizi olmak zere iki ana balk altnda tartlmaktadr.
234
7. BLM
ARATIRMA ET
Tanm ve lgili Kavramlar
Etik (ethics), szlkte, moral haklar (zorunluluk gibi), moral felsefesi
(insan davrannda yanl ve dorunun aratrlmas), davran standartlar, yanl ve doru davran ilkeleri olarak tanmlanmtr. Ayrca
etik(ler), moraller bilimi, davran ve iliki kurallar, moral bilimi emas
olarak da tanmlanmtr (Hornby, Gatenby ve Vakefield, 1958). Etik literatrde bazen etik kodlar (code of ethics) olarak yeralmaktadr. Kod
(code), bir dizi kural ve ilkeler ya da toplum ya da bir grup insan tarafndan kabul edilmi bir dizi davran ve ahlaki ilkeler kmesi anlamndadr (Kurt, 1996).
Bu tartmalardan sonra aratrma etii ya da aratrma etik kodlar bazen de bilim etii, hatta bilim ahlk bilimsel aratrmann planlanma
ve yrtlmesi ile ilgili uyulmas gereken ahlaki ve bilimsel standartlar
olarak tanmlanabilir. Daha genel olarak da aratrma etii, akademik
etkinliklerin yrtlmesi srasnda yzyze gelinen deer sorunlar ve
bunlara nerilen zmleri kapsayan bir alan (rs, 1994, 61 ) olarak tanmlanabilir.
Etik, yanl ve doru konusudur. Bir aratrmac etie uygun davranrsa doru olan yapyordur, iyi de doru nedir? Etik davran veya etie uygun olma, belli bir grup ya da meslein yrtme standartlarna uyma ve onu srdrmedir. Demek ki etik olma, byk oranda bir meslein
yeleri arasndaki bir anlama, bir kabul sorunudur (Wallen ve
Fraenkel, 1991; 38).
Niin etik? Etik olmayan davranlara kar aratrmacnn en gl
silah, onun kiisel moral kodudur; yani bal olduu etiidir.
Aratrmaclar kariyer yapmak, bilgiyi yaynlamak, gelitirmek, prestij
elde etmek, aile ve arkadalarn etkilemek, bir ii almak ve benzeri etkinliklerde basklarla karlaabilirler. Bu tr durumlar etik d davra-
304
nlara neden olabilir. Etik standartlar geni ilkeler eklindedir. Bu yzden istenirse etik d eylemde bulunmak, etik d davranldnda yakalanmamak kk bir olaslk olabilir. Yakalandnda ise kii, kamuoyunun aalamas, olas yasal yaptrm veya aibeli bir kariyerle karlaabilir. Buna karlk etie uygun bir aratrmann-etik bir aratrmann
tamamlanmas ok zaman alr, daha pahaldr; dl de ok ekici olmayabilir.
Etik davran, aratrmacnn etik konulara duyarl olmasndan doar.
Aratrmac onu mesleki geliimi esnasnda iselletirir. Etik davran
profesyonel bir rolden, dier aratrmaclarla kiileraras etkileimden
doar. Ayrca bilimsel toplum, etik davran pekitirir; drstl ve
akl vurgular. Profesyonel rolne bal aratrmac bilimsel etik ilkelere drt elle sarlr, dier aratrmaclarla dzenli olarak etkileir ve etik
davranlar sergiler. Bylece belki etik davrann aratrmacnn kendisi
ile balayp bittii sylenebilir (Neuman, 1994, 428).
Tarihesi
Aratrma Etii
305
Bu gelimeler insanlarn etik konusuna giderek daha duyarl olmalarna neden olmutur. Bu erevede birok lkede hkmetler eitli organlar eli ile bu harekete katlmlardr. rnein Amerikada Salk ve
nsan Hizmetleri Blm ile Ulusal Salk Enstitleri, zellikle aratrmalarna federal destek alanlar iin baz dzenlemeler getirmilerdir.
Genelde bu kurulular, federal destek alan kurumlarn, kurumsal inceleme heyetleri oluturmalarn zorunlu grmlerdir. Bu heyet ya da
komisyonlar, aratrmaya katlanlarn hak ve karlarn koruma durumundadrlar. Bunun iin de bu komisyonlar eliyle (1) Katlanlara gelecek riskler, onlar gereksiz yere riske gtrmeyen aratrma prosedrleri
ile azaltlabilir; en aza indirilebilir. (2) Aratrmaya katlanlara gelecek
riskler, aratrmann umulan yararlar ile dengelenebilir. (3) Deneklerin
hak ve karlar uygun ekilde korunur. (4) Aratrma periyodik olarak
incelenir. (5) Bilgilendirilmi onay elde edilir ve uygun ekilde dokmana balanr (Ek-2).
Artk dnyada ou niversite ve kurulularda bu tr aratrmainceleme komiteleri, aratrmalar bandan inceleyerek onlara etik sertifikas vermektedirler (Ek -2).
1974 Ulusal Aratrma Yasasnn 1983 revizyonuna gre aratrmainceleme komiteleri, riskin ok kk olmas nedeniyle u aratrmalar
incelemeden muaf tutarlar (Borg ve Gall, 1989; 99):
1.
2.
3.
4.
8. BLM
Giri
Bir bilimsel rapor tezleri, dnem devlerini, bilimsel makaleleri
(aratrma sonucunu zetleyici ve kavramsal makaleleri) ierir.
Bilimsel raporlarn ierik ve biimleri genelde ayndr. Bu yazda bilimsel raporlardan teze arlk verilecektir.
322
Tezin Blmleri
Bir tez ksmdan oluur: (1) n blm (2) Ana (asl) blm (text)
ve (3) Referans ya da son (arka) blm.
n Blm
Tezde asl metine, ana blme kadar olan ksm n blm olarak
adlandrlr. n blm aada ksaca aklanan ksmlardan oluur:
Balk sayfas. Tezin balk sayfas (kapak sayfas) stten alta doru
kurum ya da niversite ad, tezin bal, tezin tmn belirten kalp yaz, blm ad, yazarn ad, ehir ad, ay, yl gibi bilgileri ierir (ekil 17).
Grld gibi balk sayfasnn marjlar stten 2,54 cm veya daha fazlas, alttan stteki marja eit ya da ondan fazlas, sayfann sanda 2,54 cm
ya da ondan fazlas, sayfann solunda ise 3,81 cm (1x1/2 in) ya da ondan
fazlas olarak dzenlenir. Balk sayfasndaki tm bilgiler byk harflerle yazlr. Bu bilgilerdeki satrlar birbirinden iki satr aral (bir geni satr) ile ayrlrlar.
Bo sayfa. Tezlerde balk sayfas ile teekkr sayfas arasnda bo
bir sayfa braklr.
Teekkr. Yazar burada danmanna, meslektalarna teekkr eder,
aratrmaya destek veren kii ve kurulular sralar.
323
A 2.54 cm ya da zerinde
Satr 8
Satr 10
ANKARA NVERSTES
Satr 14
RETM ELEMANININ
Satr 16
STRES
C
ETM DOKTORASI ADAYLIININ BR GERE
SUNULDU
satr boluk
ETM YNETM VE PLANLAMASI
BLM
C=C
AL BALCI s s
B=B
ANKARA
OCAK 1993
A=A ya da
Adan byk
A 2.54 cm ya da zerinde
2.54 cm
yada zerinde