Uluslararası Hukuk I

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2567 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1537
ULUSLARARASI HUKUK I
Yazarlar Do.Dr. Erturul UZUN (nite 1) Yrd.Do.Dr. Elif UZUN (nite 2, 3) Yrd.Do.Dr. Galip Engin MEK (nite 4, 5, 8) Prof.Dr. Aye Nur TTNC (nite 6, 7)
Editrler Prof.Dr. Aye Nur TTNC Yrd.Do.Dr. Elif UZUN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Yrd.Do.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmclar Do.Dr. Murat Ataizi Yrd.Do.Dr. Mestan Kk Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Okt. Olcay Saltk Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Uluslararas Hukuk I
ISBN 978-975-06-1236-7
2. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 9.000 adet baslmtr. ESKEHR, Temmuz 2013
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Tarihsel Geliim ve Kuram.....................................................

ULUSLARARASI HUKUKUN TANIM VE KAPSAMI ..................................... Tanm ve Temel Kavramlar .......................................................................... Uluslararas Hukuk, Hukuk mudur?............................................................. Uluslararas Hukukun Kapsam .................................................................... TARHSEL GELM VE KURAMSAL YAKLAIMLAR................................... Klasik Dnemde Uluslararas Hukuk........................................................... 1648 Sonras Avrupada Devletler Aras likiler ve Hukuk ................. Avrupal Olmayan Devletlerle likiler................................................... Klasik Dnemde Kuram ......................................................................... Klasik Dnemde Uluslararas Hukuktaki Gelimeler............................ Modern Dnemde Uluslararas Hukuk ........................................................ Birinci Dnya Sava Sonras Devletler Aras likiler ve Hukuk......... Milletler Cemiyeti .................................................................................... kinci Dnya Sava Sonrasndaki Gelimeler ....................................... Birlemi Milletler.................................................................................... Modern Dnemde Kuram....................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
2
3 3 4 6 7 8 8 9 9 12 13 13 13 14 14 15 17 18 19 19 20 20 21 21
1. NTE
Uluslararas Hukukun Kaynaklar .......................................... 22

ULUSLARARASI HUKUKTA KAYNAKLAR ................................................... ULUSLARARASI HUKUKUN ASL KAYNAKLARI ........................................ Uluslararas Andlamalar............................................................................... Uluslararas rf ve Adet ............................................................................... Hukukun Genel lkeleri................................................................................ YARDIMCI KAYNAKLAR .............................................................................. Yarg Kararlar ............................................................................................... reti ............................................................................................................. HAKKANYET VE NISFET ............................................................................ KAYNAKLAR ARASINDAK HYERAR ...................................................... DEVLETLERN TEK TARAFLI LEMLER..................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 23 24 24 25 27 29 29 29 30 30 32 34 35 36 36 36 37 37 37
2. NTE
iv
indekiler
3. NTE
Uluslararas Andlamalar........................................................ 38
ULUSLARARASI ANDLAMALAR .................................................................. Andlamalarn Uluslararas Hukuktaki Yeri................................................. Andlamann Unsurlar.................................................................................. Andlamalar in Kullanlan Farkl simler .................................................. ANDLAMALARIN OLUUMU ...................................................................... Hazrlk Aamas............................................................................................ Balanma Aamas ........................................................................................ Basit Usulle Balanma ............................................................................ Onaylamayla Balanma .......................................................................... Katlmayla Balanma .............................................................................. Balanma Tarihi ...................................................................................... Yrrlk Aamas .......................................................................................... Andlamalarn Tescil ve lan ....................................................................... TRK HUKUKUNDA ULUSLARARASI ANDLAMALAR.............................. Uluslararas Andlamalarn Trk Hukukundaki Yeri .................................. Trk Hukukunda Andlamalara Taraf Olma Sreci.................................... ANDLAMALARIN GEERSZL................................................................ Andlamann Yetkili Kiilerce Yaplmamas ................................................ Taraf radesindeki Sakatlk ........................................................................... Jus Cogens Kurallara (Emredici Kurallara) Aykrlk Nedeniyle Geersizlik ................................................................................... Geersizlik ddiasnda Bulunma Usul........................................................ ANDLAMALARIN ATIMASI ..................................................................... ANDLAMALARIN NC DEVLETLERE ETKS .................................... ANDLAMALARIN YORUMU........................................................................ EKNCE ........................................................................................................ ANDLAMALARIN SONA ERMES ................................................................ Andlama Hkmyle Sona Erme ................................................................. Taraflarn radesiyle Sona Erme ................................................................... Fesih veya ekilmeyle Sona Erme ............................................................... Andlamann hlali Sonucu Sona Erme........................................................ Andlamann Uygulanmasnn mknszlamas Sonucu Sona Erme ......... Koullarn Deimesi Sonucu Sona Erme.................................................... Sonradan Ortaya kan Jus Cogens Kurallara Aykrlk Nedeniyle Sona Erme...................................................................................................... Andlamalarn Sona Ermesinde Usul ........................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 39 39 39 40 41 41 42 42 43 44 44 44 46 46 46 47 49 49 50 51 51 52 53 54 55 56 57 57 57 57 58 59 60 60 61 62 63 63 64 64 65 65
4. NTE
Uluslararas Hukukta Kiilik........................................... ........ 66

ULUSLARARASI HUKUK KL VE TANIMA .......................................... Kiilik ............................................................................................................. 67 67
indekiler
Tanma .......................................................................................................... DEVLET TRLER.......................................................................................... DEVLETN UNSURLARI................................................................................. lke................................................................................................................ Uluslararas Hukukta lke Kazanma Biimleri ..................................... lke le lgili Uyumazlklarda leri Srlen Baz Esaslar .................... nsan Topluluu ............................................................................................ Egemen Siyasal Otorite ................................................................................. YEN DEVLETLERN ORTAYA IKII VE HALEFYET (ARDILLIK) MESELES ....................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
68 71 73 74 75 78 80 80 80 83 84 85 86 86 86 87 87
Uluslararas Tekilatlar........................................... ................ 88

ULUSLARARASI TEKLATLAR ..................................................................... Tarihsel Geliim ve Uluslararas Tekilat Trleri......................................... Uluslararas Tekilat Tanm ve Tekilatlarn Hukuki Kiilii ..................... Uluslararas Tekilatlarn Kurucu Andlamalarnn Yorumu ve Tekilatlarn Yetkileri ve Sorumluluu Meseleleri....................................... Uluslararas Tekilatlarn ye Olan ve Olmayan Devletler ve zel Hukuk Kiileri le likilerine Uygulanacak Hukuk ........................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 89 89 93 94 98 100 101 102 103 103 104 104 104
5. NTE
Uyumazlklarn Barl zm Yollar ............................... 106

ULUSLARARASI BARIIL ZM YOLLARININ GELM VE NEM .. ULUSLARARASI UYUMAZLIKLARIN TANIMI VE ETLER.................... Uluslararas Uyumazlk................................................................................ Hukuk Uyumazlk ve Siyas Uyumazlk .................................................. BARIIL UYUMAZLIK ZM YOLLARI................................................ Anlama Usulleri ........................................................................................... Diplomasi Grmeleri ................................................................................. yi Mesai veya Dostane Teebbs.......................................................... Arabuluculuk ........................................................................................... Aratrma Komisyonlar........................................................................... Uzlatrma Komisyonlar ......................................................................... Siyasi Tekiller Nezdinde zm Usul................................................ Genel Kurul ............................................................................................. 107 108 108 108 109 110 110 110 110 110 110 111 111
6. NTE
vi
indekiler
Gvenlik Konseyi .................................................................................. Genel Sekreter......................................................................................... Yarg Usulleri................................................................................................. Hakemlik Usul....................................................................................... Srekli Mahkemeler-Uluslararas Adalet Divan .................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
111 112 113 113 114 117 118 119 119 120 120 121 121
7. NTE
Uluslararas Hukukta Kuvvet Kullanm................................ 122

SAVAI ORTADAN KALDIRMA GRMLER ............................................. BRLEM MLLETLER ARTI UYARINCA KUVVET KULLANIMI ............. Kuvvet Kullanma Yasann Kapsam .......................................................... Mer Mdafaa Hakknn Kapsam ve artlar ............................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 123 124 125 126 132 133 134 134 135 135 135 135
8. NTE
Devletin Yarg Muafiyeti ve Diplomatik mtiyaz ve Muafiyetler................................................................................ 136

DEVLETLERE VE TEMSLCLERNE UYGULANAN .................................... MTYAZ VE MUAFYETLER ........................................................................ Devletin Yarg Muafiyeti lkesi ..................................................................... Devlet Bakan ile Hkmet Bakan ve D leri Bakannn Yarg Muafiyeti ............................................................................ Devletin Askeri Kuvvetlerinin ve Sava Gemilerinin Stats ..................... DPLOMATK MTYAZ VE MUAFYETLER ................................................ Diplomatik Misyon ve Personel ................................................................... Konsoloslar .................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 137 137 138 139 140 140 142 143 144 146 146 146 147 147 147
nsz
vii
nsz
Ulam ve iletiim olanaklarnn art, dnyay her geen gn daha kk bir mekan haline getirmekte ve insanlar aras ilikilerin skln ve trn deitirmektedir. Bu deiim, devletler arasndaki ilikilere de yansmaktadr. Dnya devletleri, eskiye oranla ok daha yaknlam durumda veaksi tutum sergileyen birka devlet dnda- ok daha youn temas iindedirler. Bu gelime, insan topluluklarndan da bildiimiz zere, zlmesi gereken sorunlar da beraberinde getirir. Bahsi geen sorunlarn zmnde ilk akla gelen yol, ilkel topluluklar andrr ekilde, kaba gce bavurulmasdr. Ne yazk ki dnya tarihi, anlamazlklarn zmnde tercih edilen kaba gcn, yani savan ykc rnekleriyle doludur ve yine de ne yazk ki savalar dneminin sona erdiini iddia etmek mmkn deildir. Ancak, insanlk, devletler arasndaki uyumazlklarn zm iin, yerel/ulusal lekte yapmay baard gibi uluslararas alanda da bir hukuk dzenini kurma idealini hayata geirebilecei inancn hala tamaktadr. Sorunlarn, anlamazlklarn ve kar atmalarnn mmkn olan en az zararla halledilebilmesi iin bavurulabilecek, devletler arasndaki ilikileri dzenleyen kurallarn ve bu kurallara uymay salayacak mekanizmalarn says her geen gn oalmaktadr. te elinizdeki Uluslararas Hukuk kitab, devletler aras ilikilerin hukuk adn alan dzenini ele almaktadr. Uluslararas hukukun neminin her zamankinden daha fazla hissedildii amzda, bu kitabn uluslararas hukuku anlamay kolaylatracak bir anahtar olmasn diliyoruz. nitelerin banda belirlenen Amalarmz ile o nitenin amac ortaya konulmaktadr. Her nitenin banda Anahtar Kavramlar ile nitenin iindeki nemli kavramlarn dikkatinizi ekmesi amalanmaktadr. nite iinde yer alan ak ulu Sra Sizde almalar ile nitede edindiiniz bilgileri kendi kendinize deerlendirmeniz ve tartmanz beklenmektedir. nitenin sonunda yer alan Okuma Paras, konuyu farkl bir ekilde ele alan yazarlarn grleriyle tanmanz salayarak, yeni yaklam olanaklarn deerlendirmenizi imkan verecektir. Yaamn inden ile gncel haberlerle konular somutlatrabileceiz. Kendimizi Snayalm ile de, ilenen konuyu kavrayp kavramadnz anlamanz amalanmaktadr.
Editrler Prof.Dr. Aye Nur TTNC Yrd.Do.Dr. Elif UZUN
1
indekiler
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Uluslararas hukuku tanmlayabilecek, Klasik dnemde uluslararas hukukun geliimini zetleyebilecek, Klasik dnemde uluslararas hukuka kuramsal yaklamlar listeleyebilecek, Modern dnemde uluslararas hukukun geliimini zetleyebilecek, Modern dnemde uluslararas hukuka kuramsal yaklamlar listeleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Uluslararas hukuk tarihi Uluslararas hukuk felsefesi Milletler Cemiyeti Doal hukuk Hukuki pozitivizm
Uluslararas Hukuk I
Tarihsel Geliim ve Kuram
ULUSLARARASI HUKUKUN TANIM VE KAPSAMI TARHSEL GELM VE KURAMSAL YAKLAIMLAR
Tarihsel Geliim ve Kuram

ULUSLARARASI HUKUKUN TANIM VE KAPSAMI Tanm ve Temel Kavramlar
Uluslararas hukuku ihtiyatl bir tanmla, uluslararas hukuk kiileri arasndaki ilikileri dzenleyen ilke ve kurallar olarak belirleyebiliriz. Bu tanm ihtiyatl olarak nitelemenin nedeni, uluslararas hukuk hakkndaki farkl yaklamlardan herhangi birisinin tarafn tutmamas ve genellii itibariyle kapsayc olmasdr. stelik verdiimiz tanmda uluslararas hukuk kiilii anahtar kavram olarak ortaya kar ve bizzat bu kavram da tanmlanmaya muhtatr. Kitabmzn drdnc nitesi, uluslararas hukuk kiiliine ayrlmtr. Konu hakkndaki ayrntl bilgiyi sz konusu nitede bulacaksnz. Ancak uluslararas hukukun tanmlanmas, tarihsel geliiminin aktarlmas ve nihayet uluslararas hukuktaki kuramsal tartmalarn byk ksm, hatta uluslararas hukukun gerekten hukuk olup olmadna ilikin tartmalar, uluslararas hukuk kiilii sorunu evresinde ortaya kar. Dolaysyla Uluslararas Hukuk kitabnn ilk nitesi, zorunlu olarak uluslararas hukuk kiilii tartmalarn da iermek durumundadr. Hukuk dncesi, hukuk ad altnda kurulan dzenin nitelii, bu dzen hakknda yrtlen felsefi tartmalarn ierii ne olursa olsun, kii kavramna dayanr. Eer hukuku sradan bir algyla kurallar olarak grdmz dnrsek bu kurallar kiilere hak ve ykmllk ykler. Sz konusu hak ve ykmlkler erevesinde kiiler hukukun kurduu mekanizmalar kullanmak suretiyle sahip olduklar durumun veya gerekletirdikleri eylemlerin hukuki sonular bulunduunu, haklarnn ihlal edildiini, ihlali gerekletirenlerin sorumlu olduunu, bu sorumluluk erevesinde belli davranlarda bulunma ykmllklerinin bulunduunu vs. iddia ederler. Gndelik hayatmzda tabi olduumuz ve adna devlet denen yapnn hem kurucusu hem de rn olan hukuk asndan kii, ncelikle insanlardr. Bunun yannda hukuk, hak ve ykmllk sahibi klnabilmesi asndan baz kii ve mal topluluklarn kii olarak kabul eder. Bunlarn ilki hukuk terminolojisinde gerek kii, ikincisi ise tzel kii olarak adlandrlr. Uluslararas hukuk ile balantsn kurarken i hukuk veya ulusal olarak adlandrdmz, devletin egemenlik alan iinde geerli olan bu hukuk dzeni ile onun kabul ettii kii kavram, devlet, yani merkezi siyasal iktidar ile bu iktidarn zerinde g sahibi olduu kiiler arasndaki hiyerarik ilikiyi zorunlu bir unsur olarak bnyesinde barndrr. Oysa uluslararas hukuk sz konusu olduunda, iktidar ve
Uluslararas hukuk kiilii: Uluslararas hukukta hak ve ykmllk sahibi olabilmek, uluslararas hukuk mekanizmalarn harekete geirebilmek iin sahip olunmas gereken nitelik. Genel kabul, devletlerin, uluslararas rgtlerin ve ksmende zel kiilerin uluslararas hukuk kiiliine sahip olduudur.
Uluslararas Hukuk I
hukuk kiileri ayrm ortadan kalkar. Uluslararas hukuk, uluslararas hukuk kiilerinin oluturduu ilke ve kurallardr. Uluslararas hukukta kii kavram, ncelikle devletlere karlk gelir. Devletlerin eit ve egemen olduklar kabul edilir. Uluslararas fiil siyasal ilikiler nasl ekillenmi olursa olsun, uluslararas hukuk asndan bu ilke temeldir. 20. yzyln ortasndan itibaren yaanan baz gelimeler, uluslararas rgtlerin ve hatta son zamanlarda gerek kiilerin (bireylerin) de uluslararas hukuk kiisi saylabilmesine olanak salamtr. Nitekim artk uluslararas rgtlerin de hukuk kiisi olduu yaygn olarak kabul edilmektedir. Bireylerin de eitli mekanizmalara bavurma olanana sahip olduklar bir gerektir. Bununla birlikte, uluslararas rgtler de bireylerin uluslararas hukuk mekanizmalarn harekete geirme kabiliyetine sahip olmalar da devletlerin varlna bal olduundan, en azndan kuramsal olarak uluslararas hukuk kiilii asndan arln hala devletlerde olduunu syleyebiliriz. Yukarda yaptmz ilke ve kurallar ifadesine de uluslararas hukukun tarihsel geliimi ve kuramsal temelleriyle ilgili yapacamz aklamalarn daha iyi anlalabilmesi iin ksaca deinmemiz gerekiyor. Bu konuyla ilgili ayrntl bilgiyi, Uluslararas Hukukun Kaynaklar bal altnda bir sonraki nitede bulacaksnz. Belirttiimiz gibi, i hukuka dayanan sradan bir hukuk algs, iktidarn koyduu, en azndan iktidarn (devletin) korumas altndaki kurallara gnderme yapar. Uluslararas hukukta byle bir iktidar bulunmadna gre, uluslararas hukuk kurallarnn nerede aranmas gerektii sorulabilir. Ayrntlar ilgili nitede bulunmak zere, imdilik, bu kurallarn devletlerin ortaklaa rn olduunu syleyebiliriz. Uluslararas hukuku oluturan ilke ve kurallar temelde devletlerin uzun sren uygulamann ardndan kural olarak algladklar davranlardan ve devletler arasnda iki tarafl veya ok tarafl olarak akdedilen andlamalardan karlr. Birlemi Milletlerin (BM) kurulmasndan sonra ok tarafl andlamalarn tr ve says ile andlamalara taraf olan devletlerin saysnda grlen art, zellikle baz konularda uluslararas hukukun yazl hle gelmi kurallarndaki art dourmutur. Nitekim her uluslararas hukuk kitabnda olduu gibi bu kitapta da pek ok konu ok tarafl uluslararas belgelere dayanlarak incelenecektir.
Uluslararas Hukuk, Hukuk mudur?

Uluslararas hukukun sahip olduu baz zellikler yannda, devletler arasndaki ilikilerin zellikle uluslararas toplulukta ne kan ve kamuoylarnda tartma yaratan baz rnekleri, uluslararas hukukun hukuk adn almay hak etmedii, bu dzlemde hukukun deil gn sz konusu olduu iddialarnn ska dile getirilmesine neden olmaktadr. Baz devletlerin uluslararas siyasette hakim durumda olmalar ve baz eylemlerinin uluslararas toplumun bir ksm asndan gayr adil, gayr meru ve hukuka aykr grlmesine ek olarak bir hukuk dzeninden belki de en ok beklenen hukuka aykrlk mekanizmalarnn, baka bir ifadeyle yaptrm mekanizmalarnn etkin bir ekilde iletilemedii grldnde, bu tip iddialarn cazibesine kaplmamak gtr. Byle bir yaklamn sadece siyasetilere ve medyadaki tartmalardan etkilenen bireylere ait olmadn da sylememiz gerekiyor. zellikle hukuk ve hukuki sorunlar zerine younlam hukuk filozoflarnn bir ksmnn da uluslararas hukuku hukuk olarak grmediini sylemeliyiz. Bu filozoflar, zellikle i hukuku bir lt olarak kullanr ve hukuku; iktidar, iktidarn kard kurallar, kurallara eklenmi yaptrmlar, etkin bir yarglama mekanizmas ve yarg kararlarnn yerine getirilmesi, yani yaptrmlarn uygulanmas olarak grrler. Bir kurallar dzeninin
1. nite - Tarihsel Geliim ve Kuram
hukuk olabilmek iin bu koullar tamak zorunda kalmas, uluslararas hukukun hukuk olma zelliinin sorgulanmasna neden olur. Zira uluslararas toplulukta, i hukuktakine benzer bir iktidar yoktur. Uluslararas hukuk ilke ve kurallar, byle bir iktidarn kard, koyduu, yaratt kurallar deildir. Uluslararas hukuktaki yarglama mekanizmalar, i hukuktaki zorunlu yarglama mekanizmalarndan farkl olarak, devletlerin iradesine bal olarak ilemektedir. Son olarak, uluslararas hukukun ihlali durumundaki yaptrmlarn uygulanmas, i hukuktakinden ok daha zor olmaktadr. Byle bir hukuk yaklamn dillendiren ve uluslararas hukukun hukuk niteliinin tartlmasna neden olan en nemli dnr, ngiliz hukuk filozofu John Austin (1790-1859) olmutur. Austin uluslararas hukuku, hukuk olarak deil pozitif ahlak olarak grmtr. Ulusal hukuku Austine benzer ekilde grmek, zorunlu olarak uluslararas hukuku hukuk olarak grmemeyi gerektirmez. Bunun arpc bir rnei, hukuk felsefesi akmlar arasndaki ayrma iaret eden baz kabuller asndan Austini takip ederken Austinin kuramn gelitiren 20. yzyln byk bir hukuk filozofu H.L.A. Hartn (1907-1992) yaklamdr. Hart, modern devletlerin hukukunu bir kurallar sistemi olarak grr. Bu sistem iki tr kuraldan, birincil ve ikincil (asli ve tamamlayc) kurallarn birleiminden oluur. Birincil kurallar, dorudan bireylere ynelmilerdir ve Yap! veya Yapma! anlam ierirler. kincil kurallar ise, kurallar hakkndaki kurallardr. Bunlar, kurallarn nasl yaplacan ve deitirileceini, yarglamann nasl yaplacan ve bir kuraln o sisteme dhil olup olmadn syleyen kurallardr. Esasnda bu kurallar btnne sistem nitelii veren, Hartn tanma kural dedii ikincil kurallarn son tr olan kuraldr. Bu kural sayesinde, bir kuraln sz konusu sisteme ait olup olmadn nceden sylemek mmkn olabilecektir. Hart ikincil kurallarn varlnn, ilkel topluluklarn hukuku ile gelimi toplumlarn hukukunu ayran ey olduunu syler. kincil kurallar, yani hukukun bir sistem nitelii kazanm olmas, hukukun gelimiliini gstermektedir. Uluslararas hukuk sz konusu olduunda Hart, Uluslararas hukuk, gerekten hukuk mudur? sorusunun yabana atlmayacak bir soru olduunu syleyerek tartmasna balar. Byle bir phenin en nemli nedeni, hukuk szcn i hukuka gnderme yaparak kullanmaktr. Yani bu anlamyla hukuk; bir iktidarn, bu iktidarn yaratt kurallarn, kurallarn yaptrmla desteklenmi olmasnn ve kurallarn etkin bir ekilde uygulanyor olmasnn varln varsayar. Hart, eer hukuk bu ekilde grlecek olursa uluslararas hukukun yasama organndan, zorunlu yarglama yetkisine sahip yarg organlarndan ve yaptrmlar uygulayacak zor kullanma gcne sahip bir iktidarn yokluundan hareketle, uluslararas hukukun esasnda hukuk olmadn sylemenin mmkn olabileceini syler. Ancak bu bir yanlgdr. nk Hartn modern devletin hukukuna getirdii yaklamla ele alacak olursak ikincil kurallarn varl, hukuk olabilmenin koulu deildir. Uluslararas hukukun sz konusu unsurlara sahip olmamasnn anlam, onun ilkel, tamamlanmam bir hukuk olduudur. Bu bakla uluslararas hukuk, sadece birincil kurallara sahip topluluklarn kurallarna benzemektedir. Ortada bir sistem yoktur. Ancak tek tek kurallar ve bu kurallarn oluturduu bir hukuk vardr. Harta gre uluslararas hukukun hukuk olup olmadn tartrken baklmas gereken ulusal hukuklarla olan farkll deil, onlara olan benzerliidir. Uluslararas hukuk ifadesini ilk defa kullanan Benthama atfla Hart, uluslararas hukukun hukuka yeterince benzediini syler. Ancak bu benzerlik biim asndan deil ierik asndandr ve bir ulusal hukuka uluslararas hukuktan daha fazla benzeyen herhangi bir sosyal kurallar grubu yoktur (Hart 1997, s. 213-37).
Modern devlet: Avrupada 17. yzyldan itibaren, Kilisenin etkisinden kurtulmu, sekler egemenlik anlayna dayanan, merkezi iktidarn lke topraklar zerinde otorite sahibi olduu, tek bir hukukun ve merkezi bir ordunun bulunduu devlettir. Ulus devlet deyimi de e anlaml olarak kullanlr.
Uluslararas Hukuk I
yle grlyor ki ulusal hukuklar temel alan ve bu adan dar bir hukuk tanm, uluslararas hukuku hukuk olarak grmeme eilimindedir. Oysa hukuku daha geni bir ekilde dnecek olursak uluslararas hukuk, en azndan, yaygn bir nitelemeyle lex imperfecta -tamamlanmam, yetkin olmayan hukuk- olarak grebiliriz. Bunun yannda benzer bir muhakemeyle baka bir noktaya da iaret etmek mmkndr. Atalayn ifadesiyle;
bir hukuk dzeninin, bu arada uluslararas hukukun, yetkinlik ya da baka trden bir nitelie sahip olup olmadnn bilgisi, kendisine hukuk denilenden deil; ancak onun dzenledii toplumsal ilikilerden; yani onun gerek varolu koullarndan, nihayet sz konusu olan uluslararas hukuk olduuna gre, uluslararas toplumdan elde edilebilir. (Atalay 1997, s. 12)
Bu durumda, uluslararas hukukun hukuk olup olmad sorusu, eer hukukla kastedilen sadece ulusal hukuk olursa, anlamn kaybedecektir. Zira uluslararas hukuk zaten devlet, hatta ulus devlet sonras bir tarihsel yap ise uluslararas hukukun yetkinliini veya varln, onu mmkn klan devlet(ler)in yaratt ayn zamanda da o devlet(ler)i yaratan hukuk dzen(ler)ine balamak eliki olacaktr. Medyann ve uluslararas siyasetin ne kard rneklerin tesinde daha derin bir inceleme, devletlerin pek ok kural u veya bu sebeple hem kendileri hem de dier devletler asndan balayc kabul ettiini, sz konusu kurallara uyma sklnn ihlal sklndan daha fazla olduunu gzlemlemek mmkndr ve eksikliklerine, aksaklklarna, baz adaletsiz sonularna ramen, bir uluslararas hukukun var olduu rahatlkla sylenebilir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Son yllardaSIRA Trkiyenin SZDE de bir ekilde etkilendii uluslararas hukuk sorunlarn hatrlamaya aln. Bu olaylarla ilgili yarglarnzn hukuk ve adalet kavramlaryla ilgisini kurun. Uluslararas hukukun niteliini bu dnceler etrafnda tartn.
DNELM
Uluslararas Hukukun Kapsam

Devletler aras ilikilerin geliimi ve uluslararas hukuk hakkndaki tartmalar, S O R U uluslararas hukuka ilikin ak ve aydnlatc bir tanm vermeyi zorlatrdndan, bir inceleme alan olarak uluslararas hukukun neleri kapsadna en azndan baDKKAT lklar hlinde bakmak yerinde olacaktr. Elinizdeki kitapta deinilen kapsamn tamam deil, nispeten daha nemli olduunu dndmz ve geleneksel olarak SZDE uluslararasSIRA hukuk kitaplarnda ele alnan ksmlarn inceleyeceiz. Uluslararas hukuk, nceleri, Avrupal devletler arasndaki diplomatik ilikiler, sava ve baz egemenlik sorunlar hakkndaki kurallarn incelenmesiyle snrlyd. AMALARIMIZ Ancak uluslararas ilikilerdeki geliim sreciyle birlikte, ok daha geni ve karmak sorunlar uluslararas hukukun ilgi alanna girmi bulunmaktadr. Devletler doa bilimlerindeki ve teknolojideki gelimeye paralel olarak pek ok konuda eskisine K T A P oranla daha fazla i birlii yapma ihtiyac hissetmekte, bu amala uluslararas rgtler kurmaktadr. Yine pek ok sorun, ulusal dzeyde zlmemekte, devlet faaliyetleri lke topraklarn aabilmektedir. letiim, ticaret, ekonomi, finans, evre, kalTELEVZYON knma gibi konular salt ulusal olmaktan kmtr. Uluslararas g, mltecileri ve snmaclar uluslararas bir sorun haline getirmitir. Uluslararas g dengelerinin srekli deiiyor olmas, devletlerin karlkl bamlln gstermektedir. Byle bir N geliim T E R N E T ve deiim erevesinde artk uluslararas hukuk, geleneksel olarak ilgilendii devlet, halefiyet, sorumluluk, sava ve bar, sava hukuku, andlamalar hukuku, deniz hukuku, uluslararas su yollar hukuku ve diplomatik ilikiler hukuku
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
gibi konularn yannda, uluslararas rgtler, ekonomi ve kalknma, nkleer enerji ve nkleer silahlanma, hava ve uzay hukuku, deniz yataklarnn kullanm, evre, iletiim ve insan haklarnn uluslararas dzeyde korunmas gibi daha yeni konularla da ilgilenmektedir. Bilimsel ve teknolojik gelimelerle birlikte artan uzmanlk alanlarnn uluslararas hukuku da etkileyecei, yersiz ve nedensiz bir ngr olmasa gerek.
TARHSEL GELM VE KURAMSAL YAKLAIMLAR

Uluslararas hukuku farkl toplumlarn birbirleriyle olan ilikileriyle ilgili kurallar eklinde ele alacak olursak, tarihsel incelemeyi ok eski dnemlerden balatmak olanakl olur. Yaplan arkeolojik ve tarihsel almalar, bu trden kurallarn tarihin her dneminde varolduunu, en azndan birbirleriyle ilikiye giren toplumlarn baz kurallarn varln iddia ettiini aka gstermektedir. Avrupa tarihinde uluslararas hukukun, Roma mparatorluunda vatanda olmayanlarla ilgili hukuka karlk olarak kullanlan ius gentium -kavimler hukuku- kavramna dayandrlmasna ska rastlanr. Bu yaklamda hakllk pay yok da deildir. Uluslararas hukuk olarak kullandmz ifadenin ngilizcede (international law) J. Bentham tarafndan 18. yzylda ilk defa kullanlmasna kadar ius gentium -kavimler hukuku- ifadesinden tretilen ve Trkede milletler hukuku olarak dile getirilebilecek kavramlar (ng. law of nations) kullanlyordu. Hlen baz Avrupa dillerinde ayn deyim kullanlmaya devam etmektedir (r. Alm. Vlkerrecht). Ne var ki gnmzdeki uluslararas hukuk, ilk rneklerini Avrupada gzlemlediimiz, etnik adan nispeten homojen veya homojenletirilmi bir nfusa sahip, sekler -yani Kiliseden bamszlam-, merkezi iktidarn lke topraklarnda tartmasz otorite sahibi olduu, tek bir hukukun geerli olduu, tek bir ordunun ve merkeze bal kolluk kuvvetlerinin grev yapt modern devletlerin veya ulus devletlerin ortaya kmasndan sonraki dneme dayanr. Bu devletler en gl hlleriyle 18. ve 19. yzyllarda ortaya kmsa da gerek modern devletlerin ortaya k gerekse modern uluslararas siyasal ilikilerin belirleyicisi olmas asndan, 1648 tarihli Westphalia Bar Andlamas bir krlma noktas oluturur. Bu belirleme modern uluslararas hukuku yaklak 350 yllk bir gelimenin rn klarsa da aada da greceimiz gibi, son elli yldaki gelimeler uluslararas hukukta byk deiime neden olmutur. Tarihsel geliimin kaydettii deiimleri daha iyi izleyebilmek amacyla, uluslararas hukuku iki dnemde incelemek yerinde olacaktr. Birinci dnem, 1648ten I. Dnya Savana kadar olan dnemi, ikinci dnem ise I. Dnya Sava sonrasn kapsar. lk dnem kuramsal adan uluslararas hukukun klasik dnemi, ikinci dnem de modern dnemi olarak isimlendirilebilir. Sz konusu dnemleri ele almadan nce bir noktaya daha dikkat ekmemiz gerekiyor. Bizim burada sunduumuz uluslararas hukuk tarihi, uluslararas hukukun Avrupal tarihidir. Bu ksmn banda yaptmz kapsayc yaklamla, Avrupa dnda ve sz konusu tarihlerden ok nce de farkl toplumlar arasndaki ilikilerle ilgili kurallar ele alabilirdik. Ancak gnmzdeki uluslararas hukuk, Avrupa Kamu Hukuku ad da verilen Avrupa devletlerinin arasndaki ilikilerin yaygnlamasyla ortaya kmtr. Avrupal devletlerin kresel siyasal ve ekonomik g olmalaryla birlikte, kendi aralarndaki ilikileri dzenleyen kurallar bazen doal srelerle ama ounca da siyasal, askeri ve ekonomik zorlamalarla kresellemitir. zellikle II. Dnya Sava sonrasnda pek ok devletin uluslararas hukuk sistemine bamsz devletler olarak katlmas, tarihsel gelimelerdeki kurucu unsurlar arka plana iter gibi olmusa da gnmz uluslararas hukukunun Batl, asl olarak da Avrupal bir kayna olduu rahatlkla sylenebilir. Dolaysyla gnmz uluslararas hukukunun tarihini de Avrupada aramak gerekir.
Avrupa Kamu Hukuku: Westpahlia Barnn ardndan Avrupal devletler arasndaki uygulamalarn gelimesiyle varlk kazand eitli devletler ve hukukularca iddia edilmi ilkelerin genel ifadesidir.
Uluslararas Hukuk I
Klasik Dnemde Uluslararas Hukuk

1648 Sonras Avrupada Devletler Aras likiler ve Hukuk
1618-1648 arasnda Avrupada yaanan sava ve karmaa hli Otuz Yl Savalar olarak anlr. Sava, ilk bakta Katolik Alman devletleri ile Protestan Alman devletleri arasndaki mezhebe dayal bir mcadeledir. Ne var ki mezhep atmasnn yannda, Protestanlar kadar Katolik prensler de Kilisenin otoritesinden kurtulmay amalyorlard. Dolaysyla taraflar bir yandan birbirleriyle dier yandan da Kilise ile mcadele ediyorlard. Savalarda Fransa, spanya, Danimarka, Hollanda ve sve gibi yeni ve eski glerin de karlar atyordu. 30 Yl Savalar, 1648 tarihli Westphalia Bar Andlamasyla sonland. Andlama, Avrupada Fransz devrim savalarndan nceki en byk sava sonlandrmaktan ok daha byk nem tar. Andlamayla sonulanan konferans ncekilerden farkl olarak din nitelikte deildir. Kilisenin gc hem temsil asndan zayflam hem de Katolikliin yannda Protestanlk ve Kalvinizm de meruiyet kazanmtr. Almanyann prenslikleri 300 kadar devlet olarak uluslararas siyaset sahnesine kmtr. Sanderin deyimiyle, Westphalia Barndan sonra eitli ve ok sayda devletin uluslararas sisteme katlmas ve deiik din ve mezheplerin yan yana yaamas, [artk] Avrupada normal karlanacaktr (Sander 2005, s. 101). Andlama, btn taraflarn Andlamann hkmlerini dierlerine kar korumay gerektiren kolektif bir gvenlik sistemi kurmutur. Bu gvenlik sistemiyle ilgili hkmler hibir zaman hayata gememise de Avrupay bir sreliine nispeten rahat ettirecek bir g dengesinin yaratldn sylemek mmkndr. Nitekim bu dnemde Avrupadaki devletler arasndaki dengeye dayanan ilikiler, Avrupa Kamu Hukuku ad verilen bir tr uluslararas hukuk dncesinin ve uygulamasnn ortaya kmasna neden olur. Her ne kadar Kilise Avrupa siyasetinde artk arln kaybetmise de Katolik aklc doal hukuk dncesi, devletlerin haklarna ve birbirlerine kar ykmllklerine dair daha nce varolmayan bir alg yaratmtr.
Resim 1.1 Kanl 30 Yl Savalarnn sonuncusu, 1648deki Prag Savadr. sve ordusu, Pragn bir ksmn kontrol etmi ancak ehrin merkezindeki kaleyi ele geirememilerdir. Resim, Charles Kprs zerinde mcadeleyi tasvir eder. Kaynak: http://upload.wikim edia.org/wikipedia/ commons/1/19/Batt le_on_Charles_Brid ge_-_1648.jpg
Avrupa Kamu Hukuku, Napolyonun btn bir Kta Avrupasn hakimiyetine alma abasyla geici bir sre iin askda kalr. Napolyon Avrupay sadece askeri gcyle tehdit etmemitir. zgrlk ve milliyetilik dncelerini yaymas ve tevik etmesi yannda krallarn teba zerindeki hakkna kar koymas, Napolyonu Avrupa devletlerinin korkulu ryas hline getirir. 1815 tarihli Viyana Kongresi, sonradan Fransann da katlmyla Avrupann byk gleri arasnda bar yeniden kurar. Ne var ki yeniden kurulan dzen Balkanlarla ve yklmakta olan Osmanl Devletiyle ilgili gr ayrlklaryla son bulur.
Avrupal Olmayan Devletlerle likiler

15. yzylda Portekiz ve spanya ile balayan smrgecilik, ksa srede Hollanda, Fransa ve ngilterenin de katlmyla Avrupal devletlerin dnyann geri kalan ksmn paylama mcadelesine dnmtr. Smrgecilik, uluslararas hukuk asndan nemli sonular dourmutur. ncelikle smrgeletirme srecinde Avrupal devletler her adan kendilerinden farkl topluluklarla karlamtr. Smrgeciliin ilk dnemlerinde bu karlama, Amerikan yerlilerinin insan olup olmadklar, dolaysyla hukuki ve siyasi haklarnn olup olmad tartmalarna bile neden olabilen bir aknlk yaratmtr. Bu aknln sonucunun yerliler asndan en hafif nitelendirmeyle trajik olduu da bir gerektir. Avrupallar ilk balarda g yetirebildikleri durumda karlatklar bu tuhaf topluluklar kleletirmiler ve topraklarn istila etmiler, aksi durumda ise siyasal varlklarn tanyarak ticari ilikiler kurmulardr. Sanayi Devriminin Avrupal devletleri ekonomik ve askeri adan dnyann hakim gleri yapmasyla, beyaz adamn stnl uluslararas ilikilere de damgasn vuracaktr. 19. yzyl sonlarna gelindiinde, uluslararas hukuk sistemi, Avrupal beyaz adama ait bir sistemdir ve Avrupal olmayan devletler bu sisteme dahil olabilmek, yani Avrupal devletlerle eit muameleye tabi olma iddiasnda bulunabilmek iin, ncelikle uygar olduklarn kabul ettirmek zorunda kalacaklardr. Nitekim 19. yzylda Avrupal devletler ile dier devletler arasndaki uyumazlklarn zmyle ilgili sorunlar, asgari uygarlk standard gibi kavramlar erevesinde tartlacaktr. Smrgeciliin bir baka sonucu, Kuzey Amerikadaki ngiliz smrgelerinin 1776da bamszlklarn ilan etmeleriyle Amerika ktasnda yeni bir dnemin balam olmasdr. 19. yzyln sonlarnda Latin Amerika devletlerinin de spanya ve Portekiz hakimiyetinden teker teker ayrlmaya balamasyla, esas itibariyle Avrupa Kamu Hukukunun paras olmaya devam Amerikan devletleri, zellikle Amerika Birleik Devletleri ile Latin Amerika devletleri arasndaki ilikiler, uluslararas hukuka baka bir boyut kazandrmtr. Avrupal devletlerin uluslararas sorunlarn g dengelerini gzeten ve gce dayanan bir perspektifle zlmesi anlaylar, Amerika ktasnda daha somut bir hukuki ereveye oturmutur.
Smrgecilik: 15. yzyldan itibaren Avrupa devletlerinin Amerika, Afrika, Hindistan, Avustralya ve okyanuslardaki adalar hakimiyetlerine alma srecidir. Sanayi Devrimi: Bu ifade, 18. yzyldan itibaren ngiltere ve dier Avrupa devletlerinde teknolojik bulularla retimde makinelerin kullanlmaya balamas, fabrikalarn kurulmas ve retim maliyetlerinin azalmasn anlatmak zere kullanlr. Sanayi devrimini gerekletiren lkeler, dnya ticaretinde etkileri hala sren bir avantaj yakalamlardr. Asgar uygarlk standard: Avrupal devletler vatandalarnn dier devletlerin idari ve hukuki yaps nedeniyle maruz kald hak kayplar iin talepte bulunduklarnda, baz asgari uygarlk standartlarnn bulunduunu; zarar gren vatandalarnn sz konusu devletin hukuku neyi ngrrse ngrsn, bu standartlar uyarnca tazmin edilmesi gerektiini sylyorlard. Bunun yannda Avrupal olmayan devletler vatandalarnn Avrupa devletlerinde ticaret ve seyahat hakkn talep ettiinde, karlarna asgari uygarlk standartlarna uymadklar gerekesi koyuluyordu. Deyim, somut ve kesin standartlar olmaktan ok, Avrupa devletlerinin hukuk kurallarna gnderme yapmak iin kullanlmtr.
Klasik Dnemde Kuram

Klasik dnemde uluslararas hukuka getirilen kuramsal yaklamlar eitli snflandrmalar altnda sunulmaktadr. Bu snflandrmalardan biri, doal hukuku ve pozitivist grler arasnda yaplan ayrmdr. Bu snflandrma sadece uluslararas hukuk asndan deil, genel olarak hukukla ilgili olarak yaplr. Aada ksaca deineceimiz akm ve kiiler ise, uluslararas hukuk hakknda zel olarak gr belirtmi olanlardr. Bu dnemde ortaya koyulan kuramsal yaklamlarn dikkat eken bir zellii, kuramclarn grlerini salt bilimsel veya felsefi almalar erevesinde deil, uluslararas alanda kan sorunlar zerine, zellikle de mensubu bu-
10
Uluslararas Hukuk I
Erekselcilik: Btn varlklarn doalarnda bulunan bir erek (gaye, hedef, telos) bulunduunu ve varlklarn bu eree ulamaya altklarn syleyen gr. Kozmoloji: Evrenin bir btn olarak kaynana ve yapsna dair anlay; evrenin kayna ve yapsn inceleyen bilim dal veya felsefe disiplini.
Resim 1.2 Francisco de Vitoria (1480?1546) Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/File:Franci sco_vitoria.jpg
lunduklar devletlerin karlar asndan dile getirmi olmalardr. Ne var ki bu dnrlerin salt kendi devletlerinin karlarn merulatrma amacn tadklarn sylemek de abartl bir ifade olur. Tarihsel adan Antik Yunan felsefesine kadar gtrebileceimiz doal hukuk dncesinin uluslararas hukuk alanndaki en nemli temsilcisi Hugo Grotiustur (1583-1645). Grotius sadece bu ynyle deil, ounca uluslararas hukukun kurucusu olarak da anlr. Genel bir tanmla doal hukuk dncesi, adna hukuk denen eyin beeri bir rn olmaktan ziyade onun altnda veya tesinde bulunan ideal bir dzene iaret ettiini syler. Mevzu (konulmu) hukuk, ancak bu ideal hukuka benziyorsa hukuk olarak adlandrlabilecektir. Bu adan doal hukuk, insan yapm hukuk iin model alnmas gereken bir yapdr. Bu ideal hukuk, farkl doal hukuku dnrlerce farkl ekillerde temellendirilir. Bir gre gre doal hukukun kayna doa dzenidir. Daha ok Antik Yunan felsefesinin erekselci anlaynda grlen bu trden doal hukuk, nesnelerin doas itibariyle ulamaya altklar mkemmellie yahut temelinde ahenk (uyum) ve dzen bulunan bir kozmolojiye iaret eder. Bir baka doal hukuk dncesi, etkisini baz evrelerde halen devam ettiren dini doal hukuk grdr. Buradaki ideal hukuk, Tanrnn buyruklarna ve isteklerine karlk gelir. Nihayet nc bir trdeki doal hukuk dncesi, byk lde dini doal hukuk grnden kaynaklanm olan aklc doal hukuk anlaydr. Aklc (rasyonalist) doal hukuk dncesi, insan ve topluma ilikin bilgilerimiz erevesinde akl vastasyla bulunabilecek kurallar bulunduunu syler. Aklc doal hukuk, dinden ayr olarak temellendirilmi bir ahlak anlayn da kuramn merkezi yapar. Bu doal hukuku grler farkl temellere sahip olsalar da hakiki ve ideal olarak belirledikleri hukukun zellikleri asndan ortak dncededirler: Doal hukukun ilke veya kurallar evrensel ve ebedidir; haklar ve ykmllkler insanlarn, iktidarlarn arzu ve kararlarndan bamsz olarak mevcuttur. Belirttiimiz gibi Grotius ounca uluslararas hukukun en nemli kuramcs hatta uluslararas hukukun kurucusu olarak anlr. Grotiusun temsil ettii aklc doal hukuk anlay, gerekten de modern an sekler -din veya Kilise d- nitelikli hukuk ve felsefe yaklamlarnn ilkini temsil eder. Ancak Grotius dncelerini spanyol ve talyan baka kuramclarn grlerinden beslenerek gelitirir. Klasik Dnemde uluslararas hukuk hakkndaki kuramsal yaklamn temel talarnn Francisco de Vitoriaya (1480?-1546) ait olduunu syleyebiliriz. spanyol bir ilahiyat olan Vitoria, Thomas Aquinas geleneine bal bir din bilginidir. Aquinasn aklc din yaklam ile hmanizm etkisinde yetien Vitorann uluslararas hukuk alanndaki katks, dnemin smrgecilik faaliyetlerinde lkesi spanyann yahut spanya adna Gney Amerikay fetheden savalarn Amerikan yerlileriyle olan ilikileri hakknda Hristiyan ilahiyatnn grlerini ortaya koyarken gsterdii yaklamdr. Vitoria, ilk spanyol fatihlerin yerlileri insan say-
11
mayarak katletmelerine, topraklarna el koymalarna kar gelitirdii hakl sava dncesiyle, yerlilerin siyasi varlklarnn bulunduunu, Hristiyan olmadklar iin insan saylmayacaklar dncesinin yanl olduunu syler. Avrupann siyaseti, hukuku ve hatta insan olmay Hristiyanlk temelinde tanmlad, stelik krallarn ve papalarn dnyay sahiplenme ve Hristiyanlatrma akyla yanp tututuu byle bir dnemde, her trl gerek ve gelmesi muhtemel tepkiyi bir kenara atarak farkl siyasal topluluklarn bulunduunu, bu topluluklarla ancak meru saylabilecek artlar erevesinde savalabileceini, asl olann dostane ilikiler kurmak olduunu, dier milletlerin mensuplarnn, karlkl olmak kaydyla Avrupada Hristiyanlarn sahip olduu haklara sahip olmas gerektiini sylemesi, byk nem tar. stelik Vitoriann bu grlerini dini temele oturttuunu tekrar vurgulamamz gerekiyor. Yine bir spanyol olan Francisco Surez (1548-1617) ile talyan Alberico Gentili (1552-1608) doal hukuku nemli dnrlerdir. Bu iki dnr, Vitoria ile balayan bir izginin gelierek Grotiusa ulamasn salamlardr. Grotius, aklc doal hukuk dncesini savunarak doal hukukun Tanr olmasayd da var olacan syler. Doal hukuk bu anlamda, insanlarn bir arada yaamalarnn otomatik, doal ve zorunlu sonucudur. Grotiusun De Iure Beli ac Pacis (Sava ve Bar zerine) adl eseri, bu doal hukuk dncesinin savalarla ilgili olarak somutlatrlm hlini yanstr. Grotiusun kuramsal yaklamn somutlatrd bir baka nemli eseri, Mare Liberum (Serbest, Ak Deniz) adn tar. Mare Liberum, aka, Grotiusun lkesi Hollandann acil ihtiyalar zerine kaleme ald bir kitaptr. htiya, Hollanda Dou Hindistan irketinin Portekizle olan uyumazlndan kaynaklanr. Portekiz, Dou Hindistana ticareti engelleyecek ekilde baz ticaret yollarnn getii denizler zerinde hak iddia ediyordu. Mare Liberum ise, zetle denizlerin uluslararas mlkiyete sahip olduunu, btn milletlerin, devletlerin denizlerde seyahat etme ve baka milletlerle, devletlerle ticaret yapma hakkna sahip olduunu syler. Grotiusun zellikle bu alanda dile getirdii gr, daha sonra evrensel kabul grecektir. Doal hukuk dncesi uluslararas hukuk alannda 1700lere kadar etkisi srdrmtr. Ancak 18. yzyla gelindiinde Kilisenin Avrupadaki etkisinin byk lde azalm olmas, ulus devletlerin ortaya kmaya balamas ve baz devletlerin ciddi bir gce ulamas, doal hukukun egemenlerin iktidarn snrlayan taleplerinin sorgulanmasna neden olmutur. Bu dnemin nemli bir Hollandal dnr Cornelis van Bynkershoek (1673-1743), uluslararas hukuktaki pozitivist yaklamn temsilcisi, hatta ncs saylr. Bynkershoeku doal hukukulardan ayran, uluslararas hukuk kurallarnn ieriiyle ilgili ulat veya ortaya koyduu farkl grler deildir. zellikle ak denizler konusunda Grotiusun grlerini
Resim 1.3 Hugo Grotius (1583-1645), modern uluslararas hukukun kurucusu kabul edilir Kaynak: http://de.wikipedia. org/w/index.php?titl e=Datei:Michiel_Jan sz_van_Mierevelt__Hugo_Grotius.jpg& filetimestamp=2005 1227182851
12
Uluslararas Hukuk I
gelitirmitir. Ne var ki Bynkershoek iin uluslararas hukuk kurallarnn aranaca ve dayandrlaca yer, salt akli karmlar deildir. Bynkershoek uluslararas hukuku devletlerin iradesine ve uzun sredir yaplagelen uluslararas rf ve adetlere, teamllere dayandrr. Bynkershoeka baz alardan benzer, bir anlamda doal hukuku grler ile pozitivist grleri uzlatran bir baka dnre de son olarak deinmek gerekiyor. sveli yazar Emerich von Vattel (1714-1767) devletlerin hak ve ykmllkleri doal hukuktan aldn kabul etmekle birlikte, bunlarn devletler arasndaki uyumazlklarda anlaml olabilmesi iin, sz konusu hak ve ykmllklerin bizzat devletler tarafndan kendileri iin tannm, kabul edilmi olmas gerektiini syler. Vattel kendisinden sonra gelecek yazarlar byk lde etkilemitir.
Klasik Dnemde Uluslararas Hukuktaki Gelimeler

Klasik Dnem asndan, devletler aras ilikilerin bir hukuka ve dzene bal olarak yrdn sylemek mmkn deildir. Ancak bu dnemde uluslararas hukukun baz temel ilke ve kurallar da ortaya kmaya balamtr. Devletlerin lke topraklar zerinde egemenlie ve yarglama yetkisine sahip bulunduu ilk yerleen ilkelerdir. Bunun yannda ak denizlerin tek tek devletlerin egemenliinde olmad, devletlerin yabanc devletlerin yarglamasndan bak olduu, pacta sunt servanda -ahde vefa- erevesinde devletlerin dier devletlerle yapt andlamalara bal kalmalar gerektii, yabanclarn kiisel ve mali alardan tabi olduklar devlete korunabilecei gibi ilkeler de devletler arasndaki uygulamalarda ve uluslararas hukuk incelemelerinde genel kabul grmtr. Diplomatik ve konsolosluk ilikilerine ilikin baz kurallarn da bu dnemde gelitiini eklemek gerekiyor. Klasik Dnemde uluslararas hukukun temel zelliklerinden biri, yukarda da deindiimiz egemenlik kavram erevesinde devletlerin dier devletlere kar g kullanm konusunda kuramsal veya uygulama asndan bir snrn kabul edilmemi olmasdr. Her ne kadar doal hukuku dnrlerin gelitirdii hakl sava kuram devletlerin sava ilan edebilmesi iin meru mdafaa, bir zarara maruz kalma vs. gibi baz koullarn varln aramlarsa da pozitivistlerin devlet iradesini ne karan grlerinin kabul edilmesiyle Klasik Dnemin son dnemlerinde devleti snrlayacak bir neden kalmamtr. Dorusu, uygulamaya bakldnda, doal hukuku yazarlarn etkili olduu dnemlerde de hakl sava kuramnn hukuki olmaktan ok ahlaki ve din bir ierik tad, devlet uygulamalar asndan belirleyici olmad bir gerektir. Bu noktada devlet egemenliinin snrlanmam olduuna ilikin belirlemenin, devletlerin baka devletlerin topraklar zerindeki egemenliini hibir ekilde tanmad anlamna gelmediini belirtmek gerekiyor. Bunun anlam, uluslararas hukuk asndan, sava ve igal sonucu elde edilen topraklarn, sava kazanan igalci devletin topraklar saylddr. Nitekim, devletler arasnda andlamalarla kurulan ittifaklarn bir ksm, bu dnemde, zellikle birbirlerine askeri g kullanmama sz veya vaadi iermekteydi. Westphalia Barndan sonra gelien sistem erevesinde Avrupa devletleri arasnda uyumazlklarn barl yollarla zlmesine ilikin bir uygulama yerlemitir. zellikle ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri arasnda ticari uyumazlklar zmek iin kurulan hakem komisyonlarnn gsterdii baar, Avrupada bir dizi andlamann yaplmasna yol amtr. Ancak bu andlamalarn iki tarafl olduklarn ve genel bir uluslararas uyumazlklarn zm dzeni getirmedii bilinmelidir.
Hakemlik: Devletler aralarndaki uyumazlklar barl yollarla zmek iin zaman zaman hakem komisyonlar kurarlar. Bu komisyonlar (heyetler) her iki tarafn rzasyla kurulmutur; hukukulardan, zellikle de uyumazlk konusuyla ilgili ve uluslararas hukuk asndan uzmanlam kiilerden oluur. Devletler bu komisyonlarn verdii kararlara uyacaklarn, komisyonun kuruluunda beyan ederler.
13
Klasik Dnemde uluslararas hukuk asndan yaanan nemli bir gelime, uluslararas kle ticaretinin yasaklanmasdr. 18. yzylda Avrupa kresel ticarette stn konuma gelmitir. Ancak bu ticaretin konusu sadece mallar deil, ayn zamanda insanlardr. 16. yzylda spanyollarn Latin Amerikaya balatt Afrikal kle ticareti, 18. yzylda ngilterenin tekeline geer. ngilizlerin yaklak yz ylda Amerikaya tad kle says iki milyonun zerindedir. Toplamda ise Afrikadan Kuzey ve Gney Amerika ktalarna en az 15 milyon kle tanmtr. Kle ticaretinin yasaklanmasnda ilk adm uluslararas kle ticaretine hakim olan ngiltereden gelmitir. 1814te Fransa ve ngiltere arasndaki andlamann ardndan yaplan ok tarafl andlamalarla uluslararas kle ticareti yasaklanr. Ancak bunun kleliin yasaklanmas anlamna gelmedii, yani devletlerin kendi topraklarndaki uygulamalarn devam ettii unutulmamaldr. nsancl hukuk, uluslararas hukukun Klasik Dneminde ortaya kmtr. Sava teknolojisinin gelimesiyle, savaan taraflarn kayplarnn artmas, sava srasnda savaanlarn ve sivillerin byk zararlar grmesi gibi olaylar, ilki 1864te yaplan bir dizi szlemeyi dourur. Bu ynde uluslararas kurallarn konmasna nclk eden, Cenevre Kantonu Yasalarna gre kurulmu zel bir dernek olan Uluslararas Kzl Ha rgt olmutur. 1864 Cenevre Konvansiyonunu takiben 1899 ve 1907 tarihli Lahey Bar Konferanslar, savata yarallarn tedavisi, sivillerin zarar grmemesi ve baz silahlarn kullanlmamas konularndaki uluslararas belgelerdir (Ayrntl bilgi iin bkz. Uluslararas Hukuk II 4. nite.). Bu dnemde uluslararas hukuk, uluslararas rgtlerle de tanmaya balamtr. 1864 Cenevre Konvansiyonu, Uluslararas Kzl Ha rgtne, savalarda yarallarn tedavisiyle ilgili zel bir stat tanr. Bunun yannda devletler arasndaki eitli alanlarda yaplan ibirlikleri de uluslararas rgtler olarak ortaya kar. 1865te kurulan Uluslararas Telgraf Birlii ve 1874 tarihli Evrensel Posta Birlii gibi rgtler, bunlardan birkadr.
Modern Dnemde Uluslararas Hukuk

Birinci Dnya Sava Sonras Devletler Aras likiler ve Hukuk
Birinci Dnya Sava, Avrupadaki dengeleri deitirmekle kalmaz, ayn zamanda uluslararas hukuk sisteminde de esasl bir deiiklie yol aar. Versay Andlamasnn 231. maddesiyle savan sorumlusu ilan edilen Almanya, topraklarnn bir ksmn kaybetmenin yannda sava tazminat demek durumunda braklacaktr. Sava sonrasnda Avrupal devletlerin dnya siyasetinde sahip olduu g nispeten azalacak, Amerika Birleik Devletleri yeni bir g olarak ortaya kacaktr. stelik 1917deki devrimle bir sreliine kendi iine kapanan Sovyetler Birlii de bir sre sonra nemli bir g olacaktr.
Milletler Cemiyeti
Versay Andlamasnn bir sonucu, uluslararas siyasette ve uluslararas hukuk dzeninde devrimsel bir adm olan Milletler Cemiyetinin kurulmasdr. 1920deki ilk genel kurulunu 41 devletin katlmyla gerekletiren Cemiyetin kurulu amac, uluslararas bar ve gvenlii salamak, savan engellenmesi iin baz ykmllkler getirmek, uluslararas uyumazlklarn uzlamayla zmn salamak olarak belirtilmitir. Modern uluslararas hukuk kurumlarnn ilk rneklerini bnyesinde barndran Cemiyet, kinci Dnya Savann kmasn engelleyememi olmasyla, 1946da varln sona erdirmitir.
14
Uluslararas Hukuk I
Milletler Cemiyeti bnyesinde 1921de kurulan Lahey Uluslararas Daimi Adalet Divan, uluslararas hukukun geliimine byk katk salamtr. Divann verdii 32 karar ve 28 istiari mtalaa (danma gr), hem baz uluslararas hukuk kural ve ilkelerinin belirlenmesini ve akla kavuturulmasn salam, hem de Divann devletlerce bir otorite olarak kabul edilmesi, daha sonra Birlemi Milletler artyla kurulacak Uluslararas Adalet Divannn baarsnn temelini oluturmutur. Daimi Adalet Divan, daha nce kurulmu olan hakem heyetlerinin de tesinde, devletlerin aralarndaki uyumazlklarn zlmesi iin gittikleri bir makam olmak itibariyle, uluslararas hukukun en nemli eksiklii olarak grlen yarg organ yokluunun bir lde giderilmesini salamtr.
kinci Dnya Sava Sonrasndaki Gelimeler

Milletler Cemiyeti sistemi, kinci Dnyas Savann kmasn engelleyememitir. Nazi Almanyas ancak ok byk bir vahetin ilenmesinin arkasndan durdurulabilmitir. Savata Alman ve Japon kentleri youn ekilde bombalanm, siviller byk zarar grmtr. Sava bitiren hamle, 20. yzyln en byk aclarndan birinin yaanmasna neden olmutur: Amerika Birleik Devletlerinin Hiroima ve Nagazakiye att atom bombalar neden olduu lmlerin ve sakatlanmalarn yannda, nkleer silah kullanmnn yegane rneini oluturmutur. Nremberg ve Tokyoda kurulan uluslararas mahkemeler, sava sulularn yarglamtr. Sava sulularnn yarglanmas her ne kadar nemli bir gelime olarak grnse de mahkemeler sadece maluplar safndaki sulular iin kurulmutur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
kinci Dnya Savann SIRA SZDE maluplar olan Almanya ve Japonyada kurulan uluslararas sava sular mahkemeleri, baz st dzey komutan ve yneticileri cezalandrmt. Bu yarglamalarn tam bir adalet salam olup olmayacan tartn.
DNELM
Birlemi Milletler
Gnmz uluslararas hukuk sistemi, Birlemi Milletler (BM) ats altnda somutS O R U lamtr. Savan atom bombalaryla bitirilmesinden yaklak bir buuk ay nce imzalanan BM art, 1945 Ekiminde yrrle girmitir. BMnin temel hedefi, ulusDKKAT lararas ilikilere hukuk ve dzen getirilmesi ve etkin bir kolektif gvenlik sistemi kurulmasdr. Devletlerin g kullanm meru mdafaa haricinde yasaklanm, SIRA SZDE Milletler Cemiyeti sisteminde bulunmayan bir mekanizmayla, Gvenlik Konseyine uluslararas bar ve gvenliin bozulduuna ve ekonomik ve askeri nlemler almaya karar verme yetkisi tanmtr. AMALARIMIZ Ne yazk ki BMnin getirdii mekanizma, Gvenlik Konseyinin yaps nedeniyle zellikle Souk Sava dneminde baarl olamamtr. Amerika Birleik Devletleri, ngiltere, ve Fransann daimi Gvenlik Konseyi yelikleri ve sahip K in, T A Rusya P olduklar veto yetkisi, szgelimi Vietnam Sava srasnda Gvenlik Konseyinin herhangi bir karar alamamasna neden olmutur. Dorusu, Gvenlik Konseyinin veto yetkisine sahip TELEV Z Y O Nyelerinden birinin hakknda karar alnacak bir devletle ilgili bir kar sz konusu olduunda, Konseyden karar karmak hlen mmkn olmamaktadr. BMin ilk yllarnda Batl devletler Genel Kurulda ak bir hakimiyete sahip ol N T E R N E T gelindiinde ise, smrge devletleri bamszlklarna kavuur mulard. 1960lara Afrika ve Asyada ortaya kan pek ok yeni devlet uluslararas hukuk sistemine dahil olur. kinci Dnya Savann hemen arkasndan Sovyetler Birliinin ban ektiini Sosyalist Blok da hesaba katldnda, uluslararas topluluk ve buna ba-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
15
l olarak siyaset, kinci Dnya Sava ncesine oranla byk bir deiim geirmi oluyordu. Ne var ki, zellikle uluslararas mali kurulular, uluslararas ticaret ve siyaset asndan, Batl devletlerin arl devam etmektedir.
Modern Dnemde Kuram

Klasik Dnemin kuramsal yaklamlar doal hukuk ve pozitivizm, modern dnemde de taraftarlarnca savunulmaya devam etmektedir. Bunun yannda uluslararas hukukun olgunlamas ve uluslararas siyasette daha nemli bir yere sahip olmas, ayrntlar bir ders kitabnda aktarlamayacak sayda dncenin ortaya kmasna neden olmutur. Bunlarn en yakn zamanl olanlar, Amerika kaynakl Eletirel Hukuk almalar hareketi ile feminist grlerdir. Bu erevede ortaya koyulan dncelerin, genel olarak hukuk kavramnn dayand temel dnceleri sorguladn, iktidar ve cinsiyet sorunlar erevesinde uluslararas hukuk dncesini yeniden ele ald sylenebilir. Modern Dnemde uluslararas hukuk, uluslararas siyaset ilikilerinin de etkisiyle, Uzakdou lkelerinin, inin ve Mslman lkelerin Avrupa kaynakl uluslararas hukuk anlayna getirdii eletirilerle de karlamaktadr. Modern Dnemde uluslararas hukukun daha belirli hle gelmesi, uluslararas hukuk sistemine gittike artan oranda daha fazla devletin dahil olmas, zellikle insan haklar ve uluslararas ticaret alanlarnda uluslararas hukukun ulusal hukuklarla btnlemeye balad bir dnemdir. Bu nitenin sonunda, bu btnleme dncesini daha nceden, Modern Dnemin balar saylabilecek tarihlerinde yanstan, nemli bir hukuk filozofu Hans Kelsenin (1881-1973) grlerine yer veriyoruz. Buraya kadar uluslararas hukukla ilgili kullandmz ifadeler, uluslararas hukuku ve ulusal hukuklar ayr dzenler olarak gren bir dil kulland. Bu tr bir yaklam, uluslararas hukuk almalarnda dalizm (ikicilik) olarak adlandrlr. Bunun yannda, Kelseni en nemli temsilcisi sayabileceimiz bir baka gr, uluslararas hukuk ile ulusal hukuklar tek bir btnn farkl dzlemleri olarak kabul eder. Tahmin edilebilecei gibi bu gr, monizm (tekilik) olarak anlr. Kelsen hukuku, normlarn oluturduu hiyerarik bir yap olarak grmtr. Bu yapnn en stnde (veya bak asna gre temel olmak itibariyle en altnda) bulunan normdan aaya doru farkl normlar bulunur. Ulusal bir hukuk sistemi asndan bakldnda en tepede Anayasa vardr. Szgelimi yasalar, Anayasaya baldr; ondan kaynaklanr. Yasalar, Anayasa yasalarn karlmasna izin verdii iin, ondan alnan yetkiyle yaplr. Yasalarn altnda, mesela tzkler de varln stteki normlara, yasalara ve Anayasa borludur. Bu hiyerarik yapnn dndaki herhangi bir norm, hukuk normu olarak isimlendirilmez. Belli bir davran kuraln iaret etmek zere dile getirilen bir kuraln hukuki, baka bir deyile hukuken geerli olup olmadn belirlemek iin, sisteme ait olup olmadna bakmak gerekecektir. Sisteme aidiyet, sistem ierisindeki normlarn belirledii usule uygun yaplmay da ierir. Normlar hiyerarisinin en tepesinde bulunan Anayasa da bir norm olduuna gre, o da geerliliini baka bir norma borlu olmak zorundadr. Kelsenin Temel Norm (Alm. Grundnorm) olarak isimlendirdii bu norm, varsaymsal bir normdur ve btn bir norm sistemine geerlilik kazandrmak zere tasarlanmtr. Byle bir norm, szgelimi Anayasa uyulmaldr eklinde dile getirilebilir. Kelsen bir devlet ierisindeki hukuku bu ekilde belirlemekle kalmaz. Ona gre normlar evreni bir btndr. Dolaysyla uluslararas hukuk, yani devletler arasndaki kurallar da bir normlar sistemidir ve ulusal hukuklarla bir btn oluturur.
16
Uluslararas Hukuk I
Uluslararas hukukun temelinde andlamalar varsa bu andlamalarn temelinde de pacta sunt servanda -ahde vefa, sze ballk- ilkesi vardr. Kelsen bu gryle, uluslararas hukukun varln, devletlerin iradesine balayan iradecilik veya sbjektivizm olarak isimlendirilen dncenin de karsnda yer alr. Kelsene gre uluslararas hukuk, Hartn da syledii gibi, henz ilkel bir dzeydedir. Uluslararas hukuk asl olarak rf ve adet hukukudur. Henz merkezilemi bir hukuk dzenine eriilememitir. Normlar bir yasama organnca deil, devletlerce koyulmaktadr. Uluslararas hukuk yaptrmdan deil, merkezi ve sistemli bir yaptrmdan yoksundur. Zira devletler fiilen birbirlerine kar baz yaptrmlara bavurmaktadrlar. Uluslararas hukuk bu ilkel durumdan aamal olarak kurtulmaktadr ve kurtulacaktr. Uluslararas hukuk dzeni kendi organlarn adm adm yaratmaktadr. Merkezilemenin son aamas, organik bir btn ve evrensel bir hukuk topluluu, yani dnya devletidir.
17
zet
A M A
Uluslararas hukuku tanmlamak. Uluslararas hukuk, uluslararas hukuk kiileri arasndaki ilikileri dzenleyen ilke ve kurallar olarak tanmlanabilir. Uzun sre sadece devletlerin uluslararas hukuk kiiliine sahip olduu dnlmtr. Ancak artk uluslararas rgtlerin de uluslararas hukuk kiiliine sahip olduu kabul edilmektedir. Yine bireylerin de uluslararas hukukta kii olarak kabul edildiini gsteren baz uygulamalar bulunmaktadr. Bununla birlikte, uluslararas rgtlerin ve bireylerin uluslararas hukuk dzeninde geerli ilemler yapabilmeleri, devletler sayesinde mmkn olmas nedeniyle uluslararas hukuk kiilii kavramnda arln devletlerde olduu sylenebilir. Klasik Dnemde uluslararas hukukun geliimini zetlemek. Modern uluslararas hukukun tarihi, Avrupada ulus devletlerin ortaya kmasyla balar. Ulus devletlerin ortaya kna etkisi ve Avrupadaki devletler arasndaki ilikileri kazandrd boyut nedeniyle, 1648 Westphalia Bar Andlamas bir dnm noktasdr. Kilisenin gcn yitirdii bu dnemde, farkl mezheplerden farkl milletlere sahip devletlerin bir arada yaamaya balamas, birbirleriyle olan ilikilerin zeminini de deitirmitir. Klasik dnemin sonu kabul edilen I. Dnya Savana kadar Avrupada Avrupa Kamu Hukuku ad verilen bir dzen kurulmutur. Bu dzen, devletlerin birbirleriyle olan ilikilerdeki uygulamalarn dzenlilik kazanmasyla ortaya kmtr. Bu dnem, Avrupann kresel bir g olarak ortaya kmasna da sahne olur. Avrupal olmayan devletlerle ilikiler, g dengesine bal olarak ya smrgeletirmeyle yahut da ibirliiyle sonulanmtr. Avrupal devletlerin genel tutumu, Avrupal olmayan devletlerin yeterince uygar olmamalar nedeniyle, snrl hukuki talepleri bulunabilecei ynndedir. Klasik Dnemde uluslararas hukuka kuramsal yaklamlar listelemek. Klasik dnemde uluslararas hukukun kuramsal altyaps iki rakip dnceyle oluturulmutur. Rasyonalist doal hukuk dncesini temsil eden
Hugo Grotius, uluslararas hukuk asndan devletlerin sahip olduu haklar, devletlerin iradeleri veya gleri ile deil, akln gerei olarak savunur. Bununla birlikte Grotiusun Hristiyan ilahiyat spanyol Vitoria ve Suarezden nemli lde etkilendii de gerektir. Doal hukuk dncesinin karsnda pozitivizm olarak adlandrlan gr, devletlerin sahip olduu haklar gerekelendirirken akl karmlara deil devletlerin iradelerine ve uygulamaya atf yapar. Modern Dnemde uluslararas hukukun geliimini zetlemek. Uluslararas hukukta modern dnemin balangc kabul edilen Birinci Dnya Sava ile birlikte, uluslararas topluluun Avrupa merkezli yaps deimeye balar. Amerika Birleik Devletleri ve Rusyann uluslararas dzene bir g olarak katlmas, daha sonralar ise smrgeletirilmi topraklarda yeni bamsz devletlerin ortaya kmas, Avrupa merkezli uluslararas hukuk yapsn deitirmitir. Birinci Dnya Savan takiben kurulan Milletler Cemiyeti, uluslararas hukuk dzeninin salanmas ve devam ettirilmesi iin atlm ilk byk admdr. Cemiyet kinci Dnya Savann kmasn engelleyemedii iin dalmsa da, yerine kurulan Birlemi Milletler, baz olumsuzluklara ramen, uluslararas hukukun tespiti ve uygulanmas asndan byk nem tamaktadr. Modern Dnemde uluslararas hukuka kuramsal yaklamlar listelemek. Modern dnemde de uluslararas hukuktun klasik dnemindeki doal hukuku ve pozitivist akmlar varln devam ettirmektedir. Bunun yannda zellikle son dnemlerde genel olarak hukuk ve siyasete ynelmi eitli eletiriler, uluslararas hukuku da inceleme konusu yapmtr. Modern dnemde uluslararas hukuktaki en nemli kuramsal yaklamlardan birisi, H. Kelsenin yaklamdr. hukuku bir normlar hiyerarisi olarak gren Kelsen, uluslararas hukuk ile i hukuklar bir btn olarak grmtr. Bylece, henz gelime anda olsa bile, kresel bir hukuk dzeninin kuramsal altyapsn oluturmutur.
A M A
A M A
AM A
A M A
18
Uluslararas Hukuk I
Kendimizi Snayalm
1. Uluslararas hukukun tanmyla ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Uluslararas hukuk kiileri arasndaki ilikileri inceler. b. Kiisi ncelikli olarak devlettir. c. rgtlerin de hukuk kiiliinin bulunduu kabul edilir. d. Bireyler de belli durumlarda hukuk kiisi olabilir. e. Uluslararas hukukta stn bir iktidar vardr. 2. Uluslararas hukuk ve i hukukla ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Uluslararas toplulukta i hukukunkine benzer bir iktidar yoktur. b. Her ikisinde de zorunlu yarglama mekanizmas vardr. c. Uluslararas hukukun ihlali durumunda yaptrm uygulanmas i hukuka gre daha zordur. d. Uluslararas hukukta yarglama mekanizmas, devletlerin iradesine bal olarak iler. e. Uluslararas hukukun ilke ve kurallar stn iktidarn kard ilke ve kurallar deildir. 3. Uluslararas hukuku hukuk olarak deil pozitif ahlak olarak gren filozof aadakilerden hangisidir? a. Austin b. Hart c. Bentham d. Grotius e. Vitoria 4. Uluslararas hukuk kavramn ilk kez aadakilerden hangisi kullanmtr? a. Hart b. Austin c. Bentham d. Vitoria e. Grotius 5. Aadaki dnrlerden hangisi doal hukuku deildir? a. Suarez b. Gentili c. Grotius d. Bynkershoek e. Vitoria 6. Aadakilerden hangisi doal hukuk dncesinin zelliklerinden biri deildir? a. Uluslararas hukuku devlet iradesine dayandrr. b. En nemli temsilcisi Hugo Grotiustur. c. Doal hukuk, insan yapm hukuk iin model alnmas gereken bir yapdr. d. Doal hukukun ilke ve kurallar evrenseldir ve ebedidir. e. Doal hukukun kaynan doal dzene, dine dayandran dnceler vardr. 7. Versay Andlamasnn bir sonucu, uluslararas siyasette ve uluslararas hukuk dzeninde devrimsel bir adm olan aadaki hangi rgtn kurulmasdr? a. Birlemi Milletler b. Evrensel Posta Birlii c. Uluslararas Telgraf Birlii d. Uluslararas Kzl Ha rgt e. Milletler Cemiyeti 8. Kelsenin grleriyle ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Hukuku normlarn oluturduu bir yap olarak grr. b. Dalisttir. c. Uluslararas hukuk ilkel bir dzeydedir. d. Uluslararas hukuk merkezi ve sistemli bir yaptrmdan yoksundur. e. Monisttir. 9. Aada belirtilenlerden hangisi klasik dnemle ilgilidir? a. Milletler Cemiyetinin kurulmas bu dnemin nemli bir olaydr. b. Birlemi Milletler bu dnemde kurulmutur. c. Kelsen bu dnemin dnrdr. d. 1948 Westphalia Bar Andlamas ile balar. e. Bu dnemde uluslararas hukuk daha belirgin hale gelmitir. 10. Aada belirtilen olaylardan hangisi modern dnemle ilgilidir? a. Bu dnemde smrgecilik ok fazladr. b. Bu dnemde uluslararas hukuk Avrupal beyaz adama ait bir sistemdir. c. Birinci Dnya Sava sonrasn kapsar. d. Bu dnemdeki dnrlerden biri Vitoriadr. e. Devletlerin lke ve topraklar zerinde egemenlii ve yarglama yetkisine sahip bulunduu ilkesi ilk bu dnemde ortaya kmtr.
19
Yaamn inden
Hazarn Stats ki lkeyi Gerdi Trkmenistan ile Azerbaycan arasndaki ilikiler tekrar gerilmeye balad. Azerbaycan, Trkmenistann tek tarafl olarak Hazar Denizinin statsnn belirlenmesi iin Uluslararas Tahkime bavurmasnn uluslararas hukuka aykr olduunu bildirdi. Hazar denizindeki baz petrol yataklarnn kime ait olduu konusunda anlamazla den iki lke bir sredir problemin giderilmesi iin grmeler yrtyordu. Trkmenistan Devlet Bakan Gurbangulu Berdimuhammedov, iki lke heyetlerinin son olarak 16-17 Temmuzda Bakde yaptklar grmelerden sonu alnamamas zerine, konunun, Uluslararas Tahkim Mahkemesine gtrlmesi talimatn vermiti. Azerbaycan Dileri Bakan Yardmcs Halef Halefoglu TRT muhabirinin bu konudaki sorusuna, problemin iki lke arasnda olduunu hatrlatt. Problemin Hazar Denizinin, deniz dibinden blnmesinden kaynaklandn belirten Halefolu, problemi istenilen diplomatik yollarla zmeye hazr olduklarn bildirdi. Halefoglu, uluslararas hukukun bir lkenin kar tarafn rzas olmadan mahkemeye gidemeyecei prensibine de vurgu yapt. Trkmenistanla Azerbaycan arasnda Hazar Denizindeki snr anlamazl nedeniyle yaanan gerginlik Gurbanguli Berdimuhammedovun Trkmenistan Devlet Bakan seilmesinin ardndan dzelme yoluna girmiti. Kaynak: TRT Haber, 27 Temmuz 2009, http://www. trt.gov.tr/Haber/HaberDetay.aspx?HaberKodu=1fc5054c-4535-47c2-9ae3-229a8b143b27.
Okuma Paras
ULUSLARARASI YAPTIRIMLAR Uluslararas yaptrmlar tarihsel srete gerek devletlerin gerekse uluslararas rgtlerin sklkla bavurduklar bir yntem olmutur. Uluslararas yaptrmlara kimi zaman uluslararas hukuka aykr hareket eden bir lkeyi bu fiilinden vazgeirmek amacyla bavurulsa da ou zaman bu uygulamalar byk glerin ulusal karlarn korumak adna kullandklar bir ara haline dnmlerdir. Souk Sava sonras dnemde uluslararas yaptrmlara bavurulmadan zlmeye allan ok az uluslararas sorun olduunu grmekteyiz. zellikle ABD, mdahil olduu hemen hemen btn uluslararas sorunlarda yaptrmlara bavurmaktadr.
Yaptrmlarn uluslararas hukuk asndan meruiyeti tartmaldr. Zira, yaptrmlar ilgili lke halkna zarar verdii lde hukukiliini kaybetmekte ve insan haklar gz nnde bulundurulduunda hukukilii tartma konusu olmaktadr. Kimi yaptrmlar her ne kadar Birlemi Milletler kararlarna dayansa da bu durum dahi bu uygulamalara meruiyet kazandrmamaktadr. Birlemi Milletlerin alm olduu kararlarn ounlukla politik kararlar olduu dnlrse bu rgtn uluslararas hukuka uygun kararlar alp alamad daha iyi anlalabilir. Uluslararas yaptrmlar uluslararas hukuka uyulmas amacyla bask yaplmas eklinde ortaya ksalar da, ironik bir ekilde, ou zaman kendileri hukuk d uygulamalar olmaktadr. Amerikan Eski Dileri Bakan Dean Achesonun 1962 Kba Kriziyle ilgili u szleri son derece ilgi ekicidir: unu sylemeliyim ki Kbann ablukaya alnmas hukuki bir konu deildir. Burada sz konusu olan ABDnin uluslararas konumu, gc ve prestijine baka bir devletin meydan okumasdr. G, ulusal egemenliin korunmasyla yakndan ilgilidir, hatta kaynadr. Hukuk prensiplerinin bir ulusun ulusal gcnn parampara edebileceine inanmyorum. Devletlerin devam hukukun konusu olamaz... Dean Achesonun yukardaki szleri ABDnin realizm kl d politika anlayn ortaya koymaktadr. ABD, tarihsel srete olduu gibi gnmzde de herhangi bir lkeye kar yaptrm uygularken ulusal karlarn uluslararas hukukun stnde grmektedir. 20. yzyln realizmin yzyl olduu gz nnde bulundurulursa g olgusunun uluslararas hukukun nne gemesi pek de yadrganmamaldr. Kukusuz en ideal durum her devletin uluslararas hukuk ilkelerine uygun olarak hareket etmesidir. Fakat realitede durum idealin tam aksi bir biiminde karmza kmaktadr. Uluslararas Adalet Divan Bakan Stephen M. Schwebeln 1999 raporunda; Biz daha hukuki hkmmz vermeden sorunlara zaten siyasi zmler veriliyor. itirafnda bulunmas bu tezi destekler nitelikteki bir rnektir. Uluslararas yaptrmlar kimi zaman olas bir savan nne gemekte ve ilgili sorunun zlmesini salamaktadr. Fakat ounlukla yaptrma maruz kalan lke halkna savan ykc etkilerine benzer zararlar vermekte ve bu nedenle yaptrmlarn savatan fark kalmamaktadr. amzn rtl Sava olarak nitelendirilebilecek yaptrm uygulamalarnn nne gemek ise ksa vadede mmkn grnmemektedir. Bilal Karabulut, Uluslararas Yaptrmlar Hukuksal Bir Analizi, Uluslararas Hukuk ve Politika, C. 3, S. 12, 2007, ss. 15-40tan.
20
Uluslararas Hukuk I
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. b 3. a 4. c 5. d 6. a 7. e 8. b 9. d 10. c Yantnz yanl ise Tanm ve Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Hukuk, Hukuk mudur? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Hukuk, Hukuk mudur? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tarihsel Geliim ve Kuramsal Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Klasik Dnemde Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Klasik Dnemde Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Milletler Cemiyeti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modern Dnemde Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tarihsel Geliim ve Kuramsal Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tarihsel Geliim ve Kuramsal Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Trkiyenin yakn corafyasnda son yllarda gndeme gelen en nemli olay, belki de, Amerika Birleik Devletleri ve ngiltere nclnde oluturulmu ok uluslu gcn Iraka mdahalesidir. Mdahale, 11 Eyll 2001de Amerikada gerekleen terr eyleminden sonra, ABDnin Irak, kendisini tehdit eden terr rgtlerine yardm salad ve kitle imha silahlar bulundurduu sulamasyla gerekelendirilmitir. Mdahalede ABD yannda baka devletler varsa da, ABDnin Irak igali olarak grlmektedir. in ilgin yan, mdahale ncesi uzun sredir Irak zerindeki Birlemi Milletler ambargosu ve denetimi erevesinde Irak uluslararas toplumun ve Birlemi Milletlerin gndemindeydi. Birlemi Milletler ald bir kararla, Irak silahszlanma konusundaki vaadlerini yerine getirmeye arr. Sonraki gelimelerde ise, BMnin ald herhangi bir somut karar olmadan, ok uluslu gler, BM kararlarna uyulmad gerekesiyle mdahaleyi gerekletirirler. Bu mdahale, gerekletirenler asndan uluslararas hukuka uygundur. Ne var ki daha mdahale ncesindeki tartmalar srasnda Fransa, Gvenlik Konseyi daimi yesi olarak herhangi bir mdahaleyi veto edeceini ilan etmitir. Mdahale srasnda ve sonrasnda baz itirazlar geldiyse de, durum kabullenilmi durumdadr. Mdahalenin gl devletler tarafndan ve BM mdahakeye ilikin net karar olmakszn yaplm olmas, uluslararas hukuk asndan tartmaya ak bir durum arz etmektedir. Sra Sizde 2 kinci Dnya Sava, pek ok lkede byk aclara yol amtr. Almanya ve Japonyadaki sava sulularnn yarglanabilmi olmas uluslararas hukuk asndan bir baar olarak kabul edilebilir. Ne var ki bu mahkemeler, sava kazananlarn kurduu mahkemelerdir. Yaplan yarglama dorudur. Sulular, gerekten suludur. Ancak mahkeme, savan sadece bir tarafn mahkum etmitir. Bu savata ABD tarafndan kullanlan iki atom bombasnn yol at byk acnn sorumlularnn yarglanmas gerektii bir sre dnlememitir bile.
21
Yararlanlan Kaynaklar
Atalay, Ahmet Halk (1997). Uluslararas Hukukun Oluumu, stanbul: Gebe Yaynlar. Byers, Michael, Nolte, George (2007). ABD Hegemonyas ve Uluslararas Hukukun Temelleri, Ankara: Phoenix. Hart, H.L.A. (1997). The Concept of Law, Oxford: Oxford University Press. Malanczuk, Peter (2006). Akehursts Modern Introduction to International Law, Londra ve NewYork: Routledge. Polat, Necati (1999). Ahlak, Siyaset, iddet: - Bir Kuram Olarak Uluslararas Hukuk, stanbul: Kzlelma Yaynevi. Sander, Oral (2005). Siyasi Tarih lkalardan 1918e, Ankara: mge Kitabevi. Ylmaz, Ejder (1992). Hukuk Szl, Ankara: Yetkin.
Bavurulabilecek Kaynaklar
Pazarc, Hseyin (2011). Uluslararas Hukuk, Ankara: Turan Kitabevi. Uzun Elif. Hakl Sava Dncesinin Batl Kkleri: lk alardan Yirminci Yzyla Jus Ad Bellum Kavram, UHP, C. 6, S. 21, 2010, ss. 19-33. Uzun Erturul ve Uzun Elif. Uluslararas Hukukun Temelleri ve Francisco de Vitoria, UHP, C. 5, S. 18, 2009, ss. 39-60.
2
Amalarmz indekiler
Uluslararas Hukuk I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Hukuk kayna kavram nda uluslararas hukuktaki hukuk kaynaklarn ifade edebilecek, Uluslararas hukukun asli kaynaklarn aklayabilecek, Uluslararas hukukun yardmc kaynaklarn tanmlayabilecek, Uluslararas hukukun kaynaklarn balayclklar asndan karlatrabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Uluslararas andlamalar Uluslararas rf ve adet kurallar Hukukun genel ilkeleri Hakkaniyet ve nsfet Emredici kurallar Tek tarafl hukuki ilem
Uluslararas Hukukun Kaynaklar
ULUSLARARASI HUKUKTA KAYNAKLAR ULUSLARARASI HUKUKUN ASL KAYNAKLARI YARDIMCI KAYNAKLAR HAKKANYET VE NISFET KAYNAKLAR ARASINDAK HYERAR DEVLETLERN TEK TARAFLI LEMLER
Uluslararas Hukukun Kaynaklar

ULUSLARARASI HUKUKTA KAYNAKLAR
Hukukun kaynaklar ifadesi, hukuk teknii asndan, belli bir hukuk sisteminde geerli olan kurallar belirlemeye ynelmi ltleri karlamak zere kullanlr. Geerlilik ltleri hukukun kaynaklar bal altnda incelendiinde, genellikle ne tr kurallarn sz konusu hukuk sisteminde geerli hukuk kural saylaca belirtilir. Bir kuraln geerli bir hukuk kural olduunu sylemek iki anlama gelir: Kuraln muhataplar asndan, sz konusu kural uyulmas gereken, balayc bir kuraldr. Mahkemeler veya hakem heyetleri gibi yarglama yetkisine sahip kurumlar asndan ise geerli hukuk kural, bakmakta olduklar davada uygulanma olanana sahip olma anlamna gelir. Yarg organlar, kararlarn bu kurallara dayanarak verirler. Uluslararas hukukun kaynaklar ifadesi de devletler asndan balayc, uyulmas gereken kural trlerini ve uluslararas yarg organlarnn kararlarna dayanak yapt kural ve ilkeleri anlatmak zere kullanlr. Uluslararas hukukun kaynaklar genel olarak maddi ve ekli kaynaklar eklinde ikiye ayrlr. Maddi kaynak ifadesinden hukukun biimlenmesinde etkisi olan faktrler anlalmaktadr. Szgelimi siyasi, sosyal ve ekonomik olaylar hukuk kuralnn biimlenmesinde etkisi olan faktrlerdir. ekli kaynaklar ifadesinden ise ierie, o kuraln ieriine balayclk kazandran ilemler ve olaylar anlalmaktadr. Bir kurala yahut o kuraln ngrd ekilde davranmaya hukuki nitelik kazandracak olan, onun hukukun ekli bir kaynanda ngrlm olmasdr. hukuklarda bu iki kaynak arasndaki fark kesindir. Ancak uluslararas hukuk asndan bunu sylemek pek mmkn deildir. Bazen bir ekli kaynak, dier bir ekli kaynan maddi kaynan oluturabilir veya tersi olabilir. Uluslararas Adalet Divannn (UAD) kurucu belgesi olan Statsnde (md. 38(1)), Divann uygulayaca kurallar u ekilde belirlenmitir: 1. Grevi, kendisine havale edilen uyumazlklar uluslararas hukuka uygun olarak zmek olan Divan, a. Uyumazlk hlindeki devletlerce aka kabul edilmi kurallar koyan gerek genel gerekse zel uluslararas andlamalar; b. Hukuk kural olarak kabul edilmi olan genel bir uygulamann kant olarak uluslararas rf ve adeti; c. Uygar milletlerce kabul edilen genel hukuk ilkelerini; d. 59. madde hkm sakl kalmak zere hukuk kurallarnn belirlenmesinde yardmc ara olarak yarg kararlar ile eitli milletlerin en yetkin yazarlarnn retilerini uygular.
24
Uluslararas Hukuk I
2. bu hkmler taraflar mutabk iseler Divann hakkaniyet ve nsfetle karar vermek yetkisine halel getirmez. Divan Statsndeki bu unsurlar, uluslararas hukukun kaynaklar hakkndaki genel kabul yanstr. Bununla birlikte, sz konusu listelemenin sadece Divan balad, Divan dndaki yarg organlarnn (ve hakem heyetlerinin) farkl kaynaklar benimseyebilecei ve uygulayabilecei unutulmamaldr. Statnn nemi, belirttiimiz gibi genel kabul de byk lde yanstmas ve Divann Birlemi Milletler bnyesinde uluslararas hukukun en nemli uygulaycs olarak sahip olduu konumdan kaynaklanmaktadr. Statde saylan kaynaklarn tarihsel olarak en eskisi uluslararas rf ve adetlerdir. Teaml veya yaplageli olarak da adlandrlan rf ve adetler, devletlerin birbirleriyle olan ilikilerinde uzun sreden beri yapageldikleri ve artk o ekilde davranlmas gerektii ynnde bir inan olumu uygulamalara karlk gelir. Bununla birlikte zellikle son elli ylda uluslararas hukukun yaad gelimeyle ok tarafl andlamalar devletlerin byk bir ksm asndan balayc ve ortak bir hukuku dourmutur. ok tarafl andlamalarn ortak bir uluslararas hukuktan bahsedilmesini mmkn klan nemine ramen, uluslararas uyumazlklarda uygulanacak hukukun halihazrdaki en nemli kayna, iki tarafl veya blgesel uluslararas andlamalardr. Bu andlamalar taraf saysnn azl nedeniyle ortak bir uluslararas hukuku yanstmasa da uygulamada taraflar asndan hak ve bor dourmakta ve uyumazlklar andlamalar temelinde zmlenmektedir. Uluslararas rf ve adet ile uluslararas andlamalar, uyumazlklarn zm iin temel kurallar ierse de ou durumda kararn verilebilmesi iin yeterli olmaz. Bir uyumazln zmnde hukukun genel ilkeleri daima tamamlayc bir rol stlenerek etkili olur. Baz durumlarda ise rf ve adet, andlamalar veya hukukun genel ilkelerinin yannda Divan Statsnde de belirtildii gibi yarg organlar yardmc kaynaklar olarak isimlendirilebilecek baka kaynaklara bavurabilir, bu erevede eitli devletlerin mahkemelerinde verilmi kararlar ve farkl milletlerden uluslararas hukukularn grlerini kararna dayanak yapabilir. Nihayet, hakkaniyet ve nsfet olarak anlan bir kavram, taraflarn kabul durumunda, Divann genel hukuk ve adalet dncesiyle karar verebileceini syler. Bu nitede, sz konusu hukuk kaynaklarn ele alacaz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kendinizi, uluslararas SIRA SZDE bir uyumazl uluslararas hukuk uyarnca zmekle grevlendirilmi bir hakem olarak dnn. Bu konumdaki bir kiinin uygulayaca hukuku bulmasnn ne anlama geldiini, yukardaki bilgiler nda aklamaya aln.
DNELM S O R U
ULUSLARARASI HUKUKUN ASL KAYNAKLARI Uluslararas Andlamalar

Uluslararas andlama, en genel ekliyle, uluslararas hukuk kiilerinin yine uluslaDKKAT raras hukuk uyarnca birbirleri asndan hak ve ykmllk yarattklar karlkl irade beyandr. Bu kapsayc tanm, klasik devlet tanmna uymayan ynetimlerin SIRA rgtlerin SZDE ve uluslararas yapt andlamalar da uluslararas andlama olarak grr. Ancak geleneksel olarak anlald ekliyle bir uluslararas andlamann taraflar, devletlerdir. AMALARIMIZ yleyse uluslararas hukukun kaynaklarndan biri, devletler arasnda yaplan andlamalardr. Devletler tarih boyunca birbirleriyle andlamalar yapagelmilerdir. Uzun sre K bu iki tarafl olmutur. Bununla birlikte zellikle gvenlik andlamalar T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
2. nite - Uluslararas Hukukun Kaynaklar
25
kayglaryla ve sava dnemlerinde kurulan ittifaklar andlama metinlerine dklmtr. kiden fazla devlet arasnda yaplan andlamalar, ok tarafl andlamalar olarak adlandrlr. Ancak ok tarafl andlamalardan blgesel dzeyde olanlarn ve zellikle de uluslararas siyasette n planda olan devletlerin en azndan bir ksmnn da katld ok sayda devletin taraf olduu ok tarafl andlamalarn nemi byktr. Zira bu ok tarafl andlamalar, taraf saysnn fazlal itibariyle ortak bir uluslararas hukuka yaklaan kurallar koyarlar. ki tarafl veya birka devlet arasndaki ok tarafl andlamalar, gnlk hayatta vatandalarn yapt szlemelere benzer. Geleneksel olarak hukuk bilimi szlemeleri hukuk kayna olarak saymaz. Ancak bir szlemenin varl durumunda, hukuka uygun olmak kaydyla szleme hkmleri taraflar asndan kanunlar kadar balaycdr; mahkeme uyumazl mevcut szleme erevesinde zecektir. Uluslararas andlamalar da uyumazlk durumunda zmn dayanaca metin olarak karmza kar. Uluslararas hukukta kodifiye edilmi genel kurallarn azl, devletler arasndaki andlamalarn nemini daha da artrr. Uyumazln zmne ynelik iddialar ve eer bir yarg makamna gnderildi ise bu makamn karar, andlamann ieriinden kaynaklanr. Uluslararas andlamalarla ilgili uluslararas hukuk olduka gelimitir. Andlamalar Hukuku baln tayan bir sonraki nitede, uluslararas andlamalarla ilgili daha ayrntl bilgi bulacaksnz.
Uluslararas rf ve Adet
rf ve adet kurallar (yaplageli kurallar, teaml), devletlerin birbirleriyle olan ilikilerindeki fiili davran ve tutumlaryla ortaya kar. Gerek tarihsel adan gerekse zellikle ok tarafl andlamalara rastlamadmz dnemlerde, devletler arasndaki ilikiler tmyle rf ve adet kurallar biiminde dzenleniyordu. Bu kurallarn varoluuna ilikin temel dnce, devletlerin uzun sre, konusuna bal olarak genel veya blgesel nitelikteki istikrarl uygulamalarnn bir kural dncesine dayal olmasnn, yerlemi bir kuraln varolduunu gsterdii eklindedir. Yukarda atf yaptmz UAD Statsnde yer alan ifade asndan dnecek olursak, Divan, nne getirilen bir uyumazl zerken, ncelikle byle bir rf ve adet kuralnn varolduunu tespit edecektir. Bunun yannda genel itibariyle devletlerin ve fiili olarak da UAD dndaki uluslararas uyumazlklar zme makamlarnn sklkla rf ve adet kavramna atf yaptn, belli davran ykmllklerini rf ve adet kural olarak belirlediini syleyebiliriz. Genel olarak kabul edildii ekliyle, belli ekilde davranma ykmllnn bir rf ve adet kuralndan kaynaklandn sylemek iin aranan baz koullar bulunmaktadr. Bu koullar, madd ve psikolojik olmak zere iki gruba ayrlr. Maddi koullar, rf ve adet kuralndan bahsedebilmek iin devletlerin belli bir davranta, srekli olarak bulunmasn ve bu uygulamann genel olmasn gerektirir. Psikolojik koul ise, bu srekli ve genel davrann bir kural dncesine dayanlarak yaplmasn gerektirir; yani devletler, bu davran, bu ekilde davranmalar gerektii dncesiyle yerine getiriyor olmaldrlar. rf ve adet kuralna kaynaklk eden davran, devletlerin birbirleriyle olan ilikileri asndan yaptklar eylemlerdir. Szgelimi bir devletin, baka devletlerin diplomatik temsilcilerine, mesela bykeli ve konsoloslarna eitli ayrcalklar tanm olabilir. Bu ayrcalklar yasal dzenlemelerle salanm olabilecei gibi, sz konusu devletin yarg organlar, hatta kolluk kuvvetleri de yasal dzenlemede aka yer almasa bile diplomatik temsilciler konusunda belli ekilde davranyor
Diplomatik temsilci: Devletleri adna hareket eden ve zel olarak bu alanda grevlendirilmi kiiler.
26
Uluslararas Hukuk I
olabilirler. Mesela bu konuyla ilgili ak bir andlama olmasa bile, diplomatik temsilciler hakkndaki adli soruturmalar olaan usulden farkl olabilir, hatta hibir yarglama yaplmakszn sorunlar dorudan devletler aras grmelerle gideriliyor olabilir. Dolaysyla devletin sadece d ileri bakanl personeli gibi st dzey yetkilileri deil, yasama, yrtme ve yarg olarak bir btn hlinde devlet snrlar iinde yaptklar uygulamalar da devletin uygulamas olarak grlr. Bunun yannda, sadece olumlu eylemler deil olumsuz eylemler de devletin uygulamas saylr. Olumsuz eylemden kast, bir devletin baka bir devletin uygulamalarna itiraz etmemesidir. Yani sadece olumlu davranlarla devletleraras uygulama olumamakta, yapmama veya ekimser kalma eklindeki davranlarla da devletleraras uygulama oluabilmektedir. Bir rf ve adet kuralndan bahsedebilmek iin, rf ve adet kuralna kaynaklk eden davrann srekli uygulanm olmas aranr. Sreklilikten kast, kuraln konusunu oluturan olayn gerekletii her durumda, sz konusu davrann da devlet tarafndan yerine getirilmesidir. rf ve adet dncesinin temelinde, bu sreklilik koulu bulunur. Sreklilik, doal olarak ksa olmayan bir sreyi gerektirir. Zira zellikle uluslararas alanda, bir rf ve adet kuralndan bahsetmeyi gerektirecek davranlarn sklkla ortaya kmasn beklememek gerekir. Bununla birlikte, bir rf ve adet kuralnn olumas iin ok uzun sreden beri yaplyor olma koulu da bulunmamaktadr. Yine sreklilik, istikrar gerektirdiinden, olumlu davrann kesintisiz olmasnn yannda, olumsuz davranlarn da srekli ve kesintisiz olmas gerekir. Baka bir deyile, bir devletin belli bir eylemine itiraz eden devlet, en azndan kendisi asndan bir rf ve adet kuralnn balayc olmasn engellemi olur. UAD, 1951 tarihli ngiltere ve Norve arasndaki Balklk Davas kararnda, bir rf ve adet kuralna srekli ve kukuya yer vermeyecek ekilde kar kan devletler bakmndan bu kurallarn geerli olmayaca aka kabul edilmitir. Dolaysyla bir devlet rf ve adet kuralna batan itibaren itiraz ederek bu kuraln kendisi asndan geerli olmasn engelleyebilir. rf ve adet kuralnn olumas iin aranan bir baka maddi koul, genelliktir. Genellik, birden fazla devletin ayn yndeki uygulamas anlamna gelir. karlar zel olarak etkilenen devletler dahil olmak zere yaygn ve temsil edici bir ounluk tarafndan kabul edilmi bir uygulamann bulunmas gerekir. Buradaki ayn ynde nitelemesinden, devletlerin ayn davran sergilemeleri anlalabilecei gibi, bir devletin srekli davranna, bu davrann etkiledii dier devlet veya devletlerin itiraz etmemesi de anlalmaldr. Bunun yannda genellik, doal olarak ncelikle ok sayda devletin ayn yndeki davranna karlk gelir. Ancak btn devletlerin istisnasz ayn ynde hareket etmeleri zaten mmkn olmadndan, geni bir uygulamann rf ve adet kuralnn olumas iin yeterli olduu kabul edilir. Genellik, rf ve adet kuralnn ilgili olduu olaya gre daha az katlml hatta iki devlet arasndaki ilikilerde bile ortaya kabilir. Blgesel veya yerel rf ve adet kurallar denilen kurallarda, belli bir uygulamann ilgililerinin genel uygulamas dikkate alnr. Szgelimi komu devletlerin kyda olduklar bir denizdeki faaliyetleriyle ilgili olarak yapageldikleri eylemler sreklilik kazanm, bu kyda devletlerin ou ayn ynde hareket etmi iseler, blgesel bir rf ve adet kuralndan bahsetmek mmkn olabilir. Blgesel rf ve adetlerde bu kuraln olumas iin devletin iradesinin ak olmas gerekir. Dier bir ifade ile olumlu irade aka belirtilmi olmaldr; sadece sessiz veya hareketsiz kalmak, blgesel rf ve adet kuralnn olumasna neden olmamaktadr.
27
Bu maddi koullarn yannda, bir rf ve adet kuralnn varlndan bahsedebilmek iin, devletlerin rf ve adete kaynaklk eden davran, bir kural dncesiyle yerine getirmi olmalar gerekir. Devletlerin herhangi bir kural yahut hukuki ykmllk dncesine dayanmadan yaptklar eylemler, rf ve adet kural oluturmaz.
Hukukun Genel lkeleri

Devletler arasndaki uyumazlklarn zmnde andlamalar ile rf ve adet kurallar yannda dikkate alnan ve uygulanan bir baka hukuk kayna, hukukun genel ilkeleridir. UAD Statsnde kullanlan ifade, uygar milletlerce kabul edilen hukuk ilkelerine atf yapyorsa da, gnmzde uygar olma tartmasnn yaplmadn ve btn devletlerin uygar kabul edildiini syleyebiliriz. Yukarda ele aldmz iki hukuk kaynana oranla hukukun genel ilkeleri, daha soyut ve belirsiz bir nitelik tar. Devletler arasndaki bir andlama metni, yazl olmak asndan somuttur. rf ve adetlerin varl ise, devletlerin uygulamalar gsterilerek kantlanabilir niteliktedir. Ancak hukukun genel ilkeleri, uyumazlk hakknda karar verecek kiilerin kabul ve saptamasna dayanr. Hukukun genel ilkeleri ifadesinin nasl anlalmas gerektii de uluslararas literatrde tartma konusu olmutur. Bu ifadeyle uluslararas hukukun genel ilkelerinin kastedildiini iddia edenlerin yannda, i hukuklarda varolan genel hukuk ilkelerinin uluslararas nitelikteki uyumazlklara uygulanacan iddia edenler de bulunmaktadr. Ancak her iki anlamn da hukukun genel ilkeleri olarak kabul edilebileceini sylemek mmkndr. Ancak bu kaynaa bavurabilmek iin genellikle u hususlarn gereklemesi aranr: 1) Genel hukuk ilkelerine bavurabilmek iin uyumazln taraf olanlar asndan o konuyu dzenleyen bir uluslararas rf ve adet kuralnn yahut andlamann bulunmamas gerekir. 2) Genel hukuk ilkeleri uluslararas andlamalar ile rf ve adet kurallaryla atmyor olmaldr. Eer atyorsa uygulanmaz veya uygulama srasnda atmaya izin verilmez. UAD Statsnn hukukun kaynaklarn listelemesinden hareketle, hukukun genel ilkelerinin andlama ve rf ve adet kurallaryla ayn dzeyde mi olduu yoksa bunlardan sonra m geldii de dnlebilir. Bu konudaki genel eilim, mevcut ve ak andlama hkmleri ile kantlanabilir uygulamalar bulunduu takdirde, hukukun genel ilkelerinin tamamlayc bir rol oynadn kabul etme ynndedir. zellikle UAD asndan dnlecek olursa hukukun genel ilkelerini bir hukuk kayna olarak saymadaki ama, Divann nne gelen bir uyumazl, andlama hkmleri ile rf ve adet kurallarnda uyumazlk konusu olaylarla ilgili ak kurallar bulunmad gerekesiyle reddetmesini engellemektir. Bylece genel hukuk ilkelerine biilen rol, andlamalarda ve rf ve adet kurallarnda hkm bulunamad, baka bir ifadeyle boluk bulunan durumlarda, tamamlayclk ileviyle kararn verilmesini olanakl klmaktr. Ne var ki yarg organlarnn hukukun genel ilkelerini boluk doldurma arac olarak kullanmalarn, i hukuklardaki, szgelimi Trk medeni hukukundaki yargcn kendisini yasakoyucu yerine koyarak karar vermesi ile kartrmamak gerekir. Uluslararas bir uyumazlkta hukukun genel ilkelerini kararnn dayana yapan karar organ, yeni bir kural koymamakta, devletlerin iradesini yanstan hukuk ilkelerini saptamakta ve hayata geirmektedir. Hukukun genel ilkelerinin belirlenmesinde devletlerin irade ve kabulne vurgu yaplmas, bu ilkelerin rf ve adet kurallar ile kartrlmas sonucunu doura-
28
Uluslararas Hukuk I
bilir. Nitekim uluslararas literatrde bu iki hukuk kaynann esasnda ayn olduunu savunan yazarlar da bulunmaktadr. Baz durumlarda gerekten bu iki hukuk kayna birbirine byk lde yaklasa da rf ve adet kurallarndan farkl olarak baz genel hukuk ilkelerinin uyguland ve uygulanabilecei gerektir. Buradaki fark, ncelikle, yukarda da belirttiimiz gibi, rf ve adet kurallarnn saptanmas ile hukukun genel ilkelerinin saptanmas arasndadr. rf ve adet kurallarnn saptanmas durumunda, uyumazl zecek yarg organ, rf ve adet kuralnn varlna dair devletlerin uygulamalarn gsterir kantlar arayacak ve kararn buna dayandracaktr. Bunun yannda hukukun genel ilkeleri sz konusu olduunda, uygulamann varl aranmakszn, yarg organlarnn hukuk bilgi ve algs n plana kacaktr. aret edilebilecek ikinci fark, hukukun genel ilkelerinin i hukuku da kapsar ekilde dnlmesi durumunda, kuraln uygulanma alannn uluslararaslk nitelii dikkate alnmakszn, genel bir hukuk dncesinin genel hukuk ilkesine kaynaklk edebileceidir. Bir ilkenin genel hukuk ilkesi olarak saptanmas ve karara dayanak yaplmas iin, sz konusu ilkenin btn devletlerin tartmasz kabul ettii bir ilke olmas aranmaz. Ancak bununla birlikte, uyumazln nitelii ve taraflarn hukuk sistemlerine gre deerlendirme yaplmas da kanlmazdr. Kuramsal adan zerinde konuulmas baz glkler karsa da hukukun genel ilkelerinin en azndan bir ksmnn saptanmasnda byk sorunlar kmaz. Zira farkl kltrlere, farkl tarihsel srelere ve farkl corafyalarla ait olsalar da hukuk sistemleri en temel konularda byk benzerlik gsterir. Szgelimi, dava ama hakk, savunma hakk, tazminat hakk, hakkn ktye kullanlamamas gibi kurumlar, hukuk sistemlerinin zn oluturur. Yine irade sakatlklarnn veya olaanst koullarn szlemelere etkili olabilecei, pek ok hukuk sisteminde kabul edilmitir. nsan haklar ile ilgili kresel gelimeler erevesinde, ayrmclk yasa, adil yarglanma hakk gibi kavramlarn da hukuk sistemleri asndan ortak noktalar oluturduu sylenebilir. Hukuk sistemleri arasnda bu tip temel konulardaki ayrlklar ancak ayrnt dzeyinde kalmaktadr. Genel ve soyut bir ifade olan hukukun genel ilkelerinin hangi ilkeleri ierdiini aka ve tmyle listelemek olanakl deildir. Byle bir listeleme, esasnda, bu hukuk kaynann tamamlayc ilevi asndan da uygun olmaz. Bununla birlikte, uluslararas hakemlik ve yarg organlarnn uygulamalarndan yola karak, bir ksmn yukarda saydmz, kabul grm baz genel hukuk ilkelerinden bahsedilebilir. zerinde ska durulan bir hukuk genel ilkesi, haka ilkelerdir. Hakkaniyet (ng. equity) olarak da isimlendirilen haka ilkeler, hukuki karar verme faaliyetinin doas itibariyle kullanlan, hukukun dayand dnlen adalet kavramna gnderme yapar. Baz durumlarda genel olarak hukuk, zel olarak da uluslararas hukuk, grlmekte olan davaya uygulanabilecek kurallar tm aklyla ve ayrntsyla bnyesinde barndrmaz. Byle bir belirsizlik, hatta daha doru bir ifadeyle kural yokluu durumunda dahi, dava ve mevcut dier kurallar bir karar verilmesini zorunlu klyor olabilir. te byle bir durumda hukukta karar makamnn doldurmas gereken hukuki boluklarn bulunduu kabul edilir. Haka ilkeler veya hakkaniyet de bu hukuki boluklarn doldurulmasnda gndeme gelir. Zira kural yokluuna ramen karar verilecek yani bir hukuk boluu doldurulacaksa, byle eylem keyfi olamayacak, taraflarn ve genel olarak hukuk dncesinin ulamaya alt kabul edilen adalet hayata geirilecektir.
29
Bununla birlikte, zellikle farkl grleri temsil eden hukuk sistemlerine sahip devletler arasndaki uyumazlklar sz konusu olduunda byle bir adalet dncesinin kolaylkla hayata geirilemeyecei de aktr. Haka ilkeler, gnmzde daha ok deniz alanlarndaki snrlamalarn belirlenmesinde ve gelimekte olan devletlerin, refahn fakir ve zengin devletler arasnda daha adil bir biimde datlarak yeni bir kresel ekonomik dzen kurulmas gerektii ynndeki iddialaryla gndeme gelmektedir. Szgelimi, UAD, 1993 tarihli bir kararnda, Norve ve Danimarka arasndaki deniz alannn snrlarnn belirlenmesinde, uluslararas deniz hukukuna ait uluslararas hukuk metinlerini uygularken, davann zel koullarn da dikkate alm ve bu zel koullarn adalet ve hakkaniyet erevesinde zme kavuturulmas ynnde karar vermitir.
YARDIMCI KAYNAKLAR Yarg Kararlar

Yukarda da belirttiimiz gibi, UAD Stats md. 38(1)(d), uygulanacak hukuk kurallarnn saptanmasnda yardmc kaynak olarak yarg kararlarna yer verir. Bu hkmde yer alan yarg karar geni anlama sahip olup uluslararas yarg ve hakemlik kararlar yannda i hukuklardaki yarg kararlarn da kapsar. Yarg kararlarnn uygulanacak hukukun saptanmasna kaynaklk etmesi, Statde belirtildii zere, yardmc olma ilevine sahiptir. Dolaysyla bundan nce ele aldmz kaynaklar, yani andlamalar, rf ve adet hukuk ve hukukun genel ilkeleri, Divann nndeki davaya uygulanabilecei dnlen kuraln kapsam konusunda duraksama yaanyorsa, Divan, yarg kararlarndan yola karak uygulanacak kural, dier bir ifadeyle uluslararas hukuk kuraln eitli yarg kararlarndan yararlanarak saptayabilecek yahut bir kuraln kapsamn bu erevede belirleyebilecektir. Sz konusu hkm, Statnn 59. maddesine gnderme yaparak Divann verdii kararlarn sadece dava konusu olayn taraflar asndan ve davayla ilgili olarak balayc olduunu hatrlatr. Bunun anlam, Divann verdii bir kararn sonra meydana gelecek olaylar asndan bir kural nitelii tamaddr. Bu adan Divann ilevi, zellikle Anglo-Sakson hukukundaki yarg kararlarnn sonraki davalar asndan dier mahkemeleri de balayc rolnden aka ayrlmtr. Bununla birlikte, gerek Divann gerekse baka yarg organlarnn verdikleri kararlar istikrarl bir ekilde benzer olaylar asndan da devam ettirdikleri gzlemlenmekte ve hatta beklenmektedir. Ksaca ifade edecek olursak Divann vermi olduu bir karar, sonraki davalarda verilecek kararn temelini oluturmaz ancak Divan, daha nce benzer bir olayda verdii karardan, yeni davada yararlanabilir. Karar verilirken sadece uluslararas yarg organlarnn deil, i hukuklar erevesinde ulusal mahkemelerin verdii kararlardan da yararlanlabilir. Bu yararlanma, zellikle uluslararaslk zellii tayan olaylarda verilen kararlar asndan sz konusudur. Nitekim, szgelimi diplomatik dokunulmazlkla ilgili uluslararas hukukun geliiminde Batl devletlerin i hukuklarnda ulusal mahkemelerce verilen kararlarn etkisi byk olmutur.
reti
Statnn yer verdii bir baka yardmc hukuk kayna, reti/doktrindir. reti, aratrma alannn uzmanlarnca ortaya konan grlerdir. Bu erevede, karar ve-
30
Uluslararas Hukuk I
rilirken, uluslararas hukukularn eitli ekillerde ortaya koyduklar grlerden de yararlanabilecektir. reti, uluslararas hukukun az gelimi alanlarnda ok daha etkili olmaktadr. Nitekim uluslararas hukukun bir btn olarak olduka ilkel olduu dnemlerde, reti, yani uluslararas hukukularn grleri, uluslararas hukukun her alanndaki tartma, iddia ve kararda byk neme sahip olmutur. H. Grotiusla balayan uluslararas hukukun hangi kurallardan olutuunu gstermeye alan eserler, uzunca bir sre talep, iddia ve kararlara kaynaklk etmitir. Ancak uluslararas hukuk gelitike ve asli kaynaklar belirginletike, retinin yarg kararlarnda kendisine bulduu yer de azalmtr. zellikle gnmzde, kresel lekte uluslararas hukukla ilgili yaynlarn eitliliinde ve saysndaki art, pratik olarak retinin takip edilmesini ve kararlara gereke oluturmasn da zorlatrmaktadr. Bununla birlikte, uluslararas hukukun tartmal ve az gelimi yahut yeni ortaya km alanlarnda, reti etkisini devam ettirmektedir. Bu etki Divan kararlarnda aka gzlemlenmese bile, uluslararas hakemlik kararlar, uluslararas hukukularn eserlerine sklkla gnderme yapmaktadr.
HAKKANYET VE NISFET
Uluslararas hukukun kaynaklarn listeleyen UAD Stats md. 38in yukarda da alntladmz ikinci fkras, buraya kadar grdmz hukuk kaynaklarn yannda, bir davann zmnde bir baka olanaa daha iaret eder. Bu, Divann hakkaniyet ve nsfete gre karar verebilmesi olanadr. Esasnda hakkaniyet ve nsfeti teknik anlamyla bir hukuk kayna olarak grmek zordur. Zira bu konuda farkl grler de bulunmakla birlikte, hakkaniyet ve nsfete gre karar verme, Divann, davann taraflarnn kabul etmesi artyla, mevcut uluslararas hukuku zorunlu olarak uygulamak yerine, daha esnek karar vermesini olanakl klar. Hatta byle bir temele dayanan kararn, mevcut uluslararas hukukun hkmlerini aabilecei, bir anlamda olmas gereken hukuk dncesine dayanarak yarglarn adalet duygusunu yanstabilecei sylenebilir. Divan resen davay hakkaniyet ve nsfete gre zmeye karar veremez. Taraflarn bu konuda mutlaka talepte bulunmu olmas gerekir. Divana taraflarca hakkaniyet ve nsfete gre karar verme yetkisi verilmesi, yargcn mutlaka 38/1de ngrlen kurallara dayanmayaca anlamna gelmez. Somut olayda adil olan bulmaya alrken Divan, yukarda bahsettiimiz kaynaklara da bavurabilir. Divann bugne kadar verdii kararlarda, hakkaniyet ve nsfete gre karar verilmi olmasnn rnei yoktur. Bununla birlikte uluslararas hakemlik organlar, hakkaniyet ve nsfet erevesinde karar verebilmektedirler. Taraflarn Divana aralarndaki uyumazl zerken hakkaniyet ve nsfete gre karar SIRA SZDE vermesini talep ettiini dnn. Byle bir karar verirken Divann dier hukuk kaynaklarna, baka bir ifadeyle uluslararas hukuka dayanp dayanamayacan tartn.
DNELM
Resen: Kendiliinden, herhangi bir istee, talebe gerek olmadan.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
KAYNAKLAR ARASINDAK HYERAR

ster ulusal isterse S O R U uluslararas hukuk olsun, hukuk kurallar farkl trlerde ortaya kar. Farkl trlerdeki hukuk kurallarnn, hukuk kaynaklarnn balaycl da farkldr. Kurallarn bir sistem oluturduu dnlr ve bu farkl trdeki kurallar DKKAT sistem iindeki yerlerine gre ayn zamanda belli bir hiyerarinin, yani altlk-stlk ilikisinin konusu olurlar.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
31
Baz kurallarn dier kurallardan stte olmasnn anlam, bu kurallar arasnda kapsamlar itibariyle bir atma olduu takdirde altta olanlara tercih edilecekleridir. Baka bir ifadeyle, yarg organlar byle bir atma durumunda stn olan kurallar uygulayacaklardr. Ulusal hukuklarda byle bir hiyerari, baz organlarn alttaki hukuk kurallarn stteki hukuk kurallarna aykrlklar nedeniyle iptal edebilmesi mekanizmasyla desteklenir. Szgelimi, Trk hukuk sisteminde Anayasa Mahkemesi Anayasaya aykrlk tespit ettii durumda kanunlar, Dantay ise kanuna aykrlk tespit ettii durumda tzk veya ynetmelikleri iptal edebilmekte, yrrlkten kaldrabilmektedir. Uluslararas hukuk kurallarnn da hiyerarik bir sistem oluturduu kabul edilir. Ancak uluslararas hukuk dzeninde ulusal hukuklara benzer bir iptal veya yrrlkten kaldrma mekanizmas bulunmaz. Bunun yerine yarg organlar, verdikleri kararlarla bu hiyerariyi tanr ve srdrrler. Uluslararas hukuk kurallar hiyerarisinde en stte uluslararas andlamalar ve uluslararas rf ve adet kurallar bulunur. lkesel olarak bu iki kural tr arlk bakmndan birbirlerine denk kabul edilir. Bununla birlikte somut durumlarda ortaya kan atmann niteliine gre bir belirleme yapmak gerekebilir. Ancak bu belirleme hiyerarik ilikiden deil, genel bir hukuk anlayndan kaynaklanr. Ayn konuda birbirinden farkl ierie sahip andlama ile rf ve adet kural varlnda, baz durumlarda, andlamann ncelie sahip olduu sylenebilir. Zira rf ve adet kurallarnn varlndan bahsedebilmek iin, esasnda, uzun sreli ve devletler tarafndan kesintisiz uygulamaya konu olmu kurallar bulunmaldr. Ancak bir andlama rf ve adet kuralna ramen akdedilmise bu durumda devletlerin iradelerinin andlama hkmleri uyarnca ortaya kt kabul edilmek gerekir. Bu uygulama, hukukun iyi bilinen bir ilkesinin, sonraki kural eski kural kaldrr ilkesinin de sonucudur. Andlama ile rf ve adet kurallar ayn konuyu dzenlemekle birlikte, bu dzenlemenin kapsam asndan farkllk bulunuyor olabilir. Bu durumda yine hukukun iyi bilinen bir ilkesi, zel nitelikli kurallar genel nitelikli kurallara tercih edilir ilkesi uyarnca, bu iki kuraldan hangisi daha zel, daha dar bir dzenleme yapyorsa o tercih edilir. Nihayet, rf ve adet kural, bir andlamadan sonra ortaya km ve bu andlamann ilgili hkmlerine aykr bir ierikle olmu olabilir. Ulusal hukuklarda da grlen kanunlarn uzun sre uygulanmamasndan kaynaklanan bir tartma, uluslararas hukuk asndan da srdrlerek uzun sre uygulanmam bir andlama hkmnn yannda ayn zamanda ona aykr bir devlet uygulamasnn kesintisiz devam etmesinin, andlamadan sonra ortaya kan rf ve adet kuralnn geerli olacan kabul etmek mmkndr. Andlamalar ile rf ve adet kurallar arasndaki ilikide son olarak uluslararas hukukun emredici kurallar konusuna da deinmek gerekiyor. Uluslararas literatrde jus cogens kurallar olarak bilinen bu kurallar, 1969 tarihli Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesinin 53. maddesinde u ekilde yer alr:
...milletleraras genel hukukun emredici bir normu, bir btn olarak Devletlerin milletleraras toplumunun, kendisinden hibir surette sapmaya msaade edilmeyen ve ancak ayn nitelikte olan daha sonraki bir milletleraras genel hukuk normu ile deitirilebilecek olan bir norm olarak kabul ettii ve tand bir normdur.
32
Uluslararas Hukuk I
Dolaysyla bu nitelikte kurallar sz konusu olduunda, bu kurallarn andlamalara tercih edilecei sylenebilir. Bununla birlikte, hangi kurallarn jus cogens hkmnde olduu konusunda tartmalarn srmekte olduu da belirtilmelidir. UAD Statsnn yukarda alntladmz 38(1) maddesinde, hukukun genel ilkeleri yardmc kaynaklardan nce, uluslararas andlamalar ve uluslararas rf ve adet hkmleri ile birlikte saylmaktayd. Ancak hukukun genel ilkelerinin ilevinin, dava konusu olay zmnde andlamalara ve rf ve adet kurallarna dayandrlan hukukta ortaya kabilecek bir boluun doldurulmas olduunu sylemitik. Dolaysyla bu kurallar arasnda hiyerarik bir iliki kurmak zordur. UAD Statsnde yardmc kaynaklar olarak yer alan yarg kararlar ve reti, uygulama asndan da aka ilk gruptaki kurallarn altnda yer alr. Yarg kararlar ve doktrin arasnda ise ak bir hiyerarik iliki olmasa bile, yarg kararlarnn biraz daha stte grldn sylemek mmkndr. Haka ilkeler, belirttiimiz gibi, hukukun genel ilkeleri altnda grlerek ayr bir kaynak olarak dahi kabul edilmeyebilir. Ayr bir kaynak olarak kabul edildii durumda ise haka ilkeler, hiyerarinin alt sralarnda yer alacaktr. Hakkaniyet ve nsfet sz konusu olduunda ise taraflarn, davann zmnde mevcut uluslararas hukuk kurallarn balaycl yerine yarg organnn adalet anlayna aka rza gstermeleri sz konusudur. Hakkaniyet ve nsfet uygulamas her ne kadar mevcut uluslararas hukuktan tmyle uzaklaamayacaksa da, byle bir durumda hiyerariden bahsetmek mmkn deildir.
DEVLETLERN TEK TARAFLI LEMLER

Yukarda, bir hukuk kayna tr olarak uluslararas andlamalar ele almtk. Andlamalar, iki veya ok tarafl uluslararas hukuk ilemleridir. Bunun yannda bir de devletlerin tek tarafl olarak yaptklar baz eylemler vardr ki baz yazarlarca bu eylemler tek tarafl hukuki ilemler olarak isimlendirilir. Tek tarafl hukuki ilemler, geleneksel olarak uluslararas hukukun kaynaklar arasnda saylmaz. Nitekim UAD Statsndeki listede de byle bir madde bulunmaz. Bununla birlikte, devletlerin tek tarafl ilemlerinin uluslararas uyumazlklarn zmnde hak ve ykmllk yaratan ilemler olarak kabul edilebilmektedir. Bir devletin herhangi bir eyleminin tek tarafl bir hukuki ilem kabul edilebilmesi iin, ncelikle, tek tarafl bir irade aklamasnn bulunmas gerekir. Tek tarafl irade beyann yapan kii (devlet), balanmak niyetiyle hareket etmelidir, yani ileride beyann gerektirdii ekilde davranacan dnyor olmaldr. Balanma niyetinin olup olmad, beyann yapld hl ve koullara ve beyann ieriine baklarak tespit edilir. Bu irade beyan bamsz olmaldr; yani baka bir irade ile birlikte anlam ifade eden veya hukukun ngrd bir statkonun uygulanmasna yol aan bir kural olmas nedeniyle hukuki sonulara yol aan bir irade beyan olmamaldr. Uluslararas hukukta kabul edilen tek tarafl hukuki ilemler; vazgeme, tanma, tebli, knama ve tek tarafl sz vermedir. Vazgeme, bir hukuk kiisinin kendi iradesiyle bir hakkn bakasna devretmeksizin terk etmesidir. Tanma, bir hukuk kiisinin hukuken nem tayan bir konuda, o durumun varlnn saptandna ve meruiyetinin kabul edildiine dair tek tarafl irade beyandr. Knama veya protesto, belirli bir durumun, iddiann yada davrann meruiyetinin kabul edilmediine dair tek tarafl bir irade beyandr.
33
Tebli, bir devletin hukuken nem tayan bir durumu bir veya birka devletin bilgisine sunmasdr. Tek tarafl sz verme ise, bir hukuk kiinin belirli bir konuda belirli bir ekilde davranacan, hibir koul koymadan, dierlerince kabul edilmesini beklemeden, belirten tek tarafl irade beyandr. Tek tarafl hukuki ilemler, beyanda bulunan iin hukuki sonu dourur. Bununla birlikte tek tarafl ilemlerle baka hukuk kiileri iin hak yaratlmas mmkndr. Ancak baz tartmalar olmakla birlikte, tek tarafl hukuki ilemlerin baka hukuk kiileri iin bor veya ykmllk yarataca, genel olarak kabul edilmemektedir.
34
Uluslararas Hukuk I
zet
A M A
Hukuk kayna kavram nda uluslararas hukuktaki hukuk kaynaklarn ifade etmek. Hukukun kaynaklar ifadesi, hukuk teknii asndan, belli bir hukuk sisteminde geerli olan kurallar belirlemeye ynelmi ltleri karlamak zere kullanlr. Uluslararas hukukun kaynaklar ifadesi de devletler asndan balayc, uyulmas gereken kural trlerini ve uluslararas yarg organlarnn kararlarna dayanak yapt kural ve ilkeleri anlatmak zere kullanlr. Uluslararas hukukun asli kaynaklarn sralayarak aklamak. Uluslararas hukukun asli kaynaklar, uluslararas andlamalar ile uluslararas rf ve adet kurallardr. Tamamlayc bir ileve sahip olan hukukun genel ilkeleri de, asli kaynaklardan kabul edilir. Uluslararas hukukun yardmc kaynaklarn sralayarak tanmlamak. Uluslararas hukukun yardmc kaynaklar, reti ve yarg kararlardr. Uluslararas uyumazlklarn zmnde yarg organlar, asli kaynaklardan kardklar hkmleri uygularken, uluslararas hukuk alannda uzmanlam yazarlarn eserleri ile uluslararas ve ulusal yarg organlarnn daha nce vermi olduklar kararlardan yararlanabilirler. Bunun yannda hukukun genel ilkelerinden saylabilecek hakkaniyetin de, yarg organlarnn bavurabilecei yardmc bir hukuk kaynadr.
A M A
A M A
Uluslararas hukukun kaynaklarn balayclklar asndan karlatrmak. Hukuk kaynaklar kendi arasnda bir hiyerari oluturur. Bu hiyerari, baz kurallarn ncelikle uygulanacan gsterir. Uluslararas hukuk kurallar hiyerarisinde en st srada uluslararas andlamalar ile rf ve adet kurallar bulunur. Bu kurallar balayclk asndan eit grlmekle birlikte, uygulamada ayn konuyla ilgili olmalar durumunda uluslararas andlamalar ne kar. Hukukun genel ilkeleri, hukuk boluu bulunduu takdirde gndeme gelir. Yardmc kaynaklar olan yarg kararlar ve reti arasnda ak bir hiyerari ilikisi bulunmasa da, ilkinin biraz daha stn grld sylenebilir.
AM A
35
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi uluslararas hukukun asli kaynaklarndan biridir? a. reti b. Yarg kararlar c. Hukukun genel ilkeleri d. Uluslararas andlamalar e. Hakkaniyet ve nsfet 2. Uluslararas rf ve adet kurallaryla ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Teaml kurallar da denir. b. Uluslararas hukukun yardmc kaynaklarndan biridir. c. Bir kuraln rf ve adet kural olabilmesi iin maddi ve psikolojik koullar yerine getirmesi gerekir. d. rf ve adet kuralna kaynaklk eden davran, devletlerin birbirleriyle ilikileri asndan yaptklar eylemlerdir. e. Blgesel rf ve adet kurallar da vardr. 3. Uluslararas hukukun tamamlayc kayna aadakilerden hangisidir? a. Hukukun genel ilkeleri b. Uluslararas andlamalar c. Uluslararas rf ve adet d. Yarg kararlar e. reti 4. Aadakilerden hangisi yardmc kaynaklardan biridir? a. Uluslararas andlamalar b. Hukukun genel ilkeleri c. Yarg kararlar d. Hakkaniyet ve nsfet e. Uluslararas andlamalar 5. Hakkaniyet ve nsfetle ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Statnn 38/2. maddesinde dzenlenmitir. b. Somut olayda adil olan bulma anlamndadr. c. ilevi olduu kabul edilir. d. Divann daha esnek karar vermesini olanakl klar. e. Divan resen hakkaniyet ve nsfete gre karar verebilir. 6. Bir hukuk kiisinin hukuken nem tayan bir konuda, o durumun varlnn saptandna ve meruiyetinin kabul edildiine dair tek tarafl irade beyan aadakilerden hangisidir? a. Tanma b. Vazgeme c. Tebli d. Tek tarafl sz verme e. Knama 7. Uluslararas andlamalarla ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Asli kaynaktr. b. Uluslararas hukuk kiileri arasnda yaplr. c. Hak ve ykmllkler yaratr. d. rf ve adet kurallarndan her anlamda stndr. e. ki veya ok tarafl olabilir. 8. Bir hukuk kiisinin kendi iradesiyle bir hakkn bakasna devretmeksizin terk etmesine ne ad verilir? a. Vazgeme b. Tebli c. Knama d. Tanma e. Tek tarafl sz verme 9. Aadaki eletirmelerden hangileri yanltr? I. Andlamalar-Asli kaynak II. rf ve adet- Yardmc kaynak III. Yarg karar- Tamamlayc kaynak IV. reti- Yardmc kaynak V. Hukukun genel ilkeler-Yardmc kaynak a. I. IV. V. b. II. III. V. c. IV. V. d. I. II. e. I. II V 10. Hukuki karar verme faaliyetinin doas itibariyle kullanlan, hukukun dayana dnlen adalet kavramna gnderme yapan aadakilerden hangisidir? a. Andlama b. reti c. Yarg karar d. Hukukun genel ilkeleri e. Haka ilkeler
36
Uluslararas Hukuk I
Yaamn inden

1. d 2. b Yantnz yanl ise Uluslararas Hukukta Kaynaklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas rf ve Adet konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukukun Genel lkeleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yardmc Kaynaklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hakkaniyet ve Nsfet konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tek Tarafl Hukuki lemler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Andlamalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tek Tarafl Hukuki lemler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Hukukta Kaynaklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Haka lkeler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Trkiyeden sraile iddetli knama Trkiye, srailin, uluslararas toplumun srarl arlarn hie sayarak Dou Kudste 1300den fazla yeni yerleim birimini inas kararn almasn iddetle knad. Dileri Bakanlndan yaplan aklamada srailin, uluslararas toplumun mteaddit defalar yapt arlar hie sayarak, bu kez Dou Kudste 1,300n zerinde yeni yerleim birimi inas karar almasn iddetle knyoruz denilirken Bu tr faaliyetler, bar grmelerinin yeniden balatlmas ynndeki abalar torpillemekte uyars da yapld. Bu balamda, zellikle Kudsn demografik yapsnn, statsnn ve kltrel kimliinin deitirilmesi ynndeki teebbslerinin kayg yarattn da vurgulayan Bakanlk, srailin, Bat eria ve Dou Kudste yrtt yerleim faaliyetlerini durdurmas ve nihai stat mzakerelerini olumsuz etkileyecek tek tarafl admlardan kanmas beklentisini de dile getirdi. Kaynak: Radikal 12.11.2010 http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=Radika lDetay38ArticleID=10287508categoryID=81
3. a 4. c 5. e 6. a 7. d 8. a 9. b 10. e
Okuma Paras
Uluslararas hukukun en eski ve geleneksel kayna rf ve adet kurallardr. Bir dier kaynak iki veya ok tarafl uluslararas andlamalardr. Dnya zerinde, tarihte ve gnmzde, taraflarn balayc gce sahip olan ok tarafl andlamalara tm devletlerin dahil olduu bir rnek bulmak zordur. Devletler bata olmak zere uluslararas hukukun sujeleri iin ortak balayc kurallar oluturmak ve onlarn kendilerini bu tr kurallar ile bal hissetmelerini salamak son derece gtr. Uluslar ailesi, devlet benzeri bir birlik deildir. Kurallar koyacak merkezi bir otoritesi ya da yasama meclisi bulunmamaktadr. Kaynak: Karako (2006), s. 87.
37

Sra Sizde 1 Bir uyumazln taraflar, belli bir olayla ilgili olarak kart iddialarda bulunurlar. Uyumazl zmeye yetkili kii veya kurum, kararn mevcut kurallara dayandrr. Uluslararas bir uyumazlk sz konusu olduunda, kararn dayana uluslararas hukuktur. Herhangi bir devletin yapt yarglama faaliyetinde, yarg organnn saptayaca olgu, stn iktidarn koyduu kurallara aykr davranlp davranlmaddr. Devletler arasndaki bir uyumazlkta ise kurallar, dorudan veya dolayl olarak devletler tarafndan yaratlr. Dorudan yaratlmasnn en ak rnei, uyumazla den devletler arasnda bulunabilecek bir andlamadr. Dolaysyla byle bir andlamann varl durumunda, yarg organ bu andlama uyarnca hkm verecektir. Bunun yannda, uluslararas ilikilerin doas itibariyle baz kurallar rf ve adetle belirlenmi olabilir. Yarg organ, devletlerin eylemlerinin byle bir rf ve adet kuraln gsterdiini saptadnda, kararn bu hukuk kaynana dayandracaktr. Bylece yarg organ, zaten varolan ve ierii byk lde belli olan bir hukuku, vermi olduu kararla hayata geirmi olmaktadr. Bu hukuk, taraflarn da dahil olmak istedii hukuktur. Zira uluslararas hukukta, i hukuklarda olduu gibi zorla mahkemeye getirme ve mahkeme kararlarn zorla uygulama imkan yoktur. Uluslararas ilikilerin gerekleri, devletlerin ibirlii yapma ihtiyac ierisinde olmalar gibi nedenlerle, mevcut hukuk dzenine rza gsteren bir devlet, byle bir yarglamann taraf olmay ve verilecek karara uymay taahht eder. Yarg organ, verecei kararla, sadece iki devlet arasndaki deil, genel bir uluslararas hukuk dzeninin varln da glendirmi olur. Sra Sizde 2 Hakkaniyet ve nsfet, taraflarn uluslararas hukukun balaycln bir kenara brakarak, Divandan, Divann adalet dncesine gre karar vermesini istemeleridir. Dolaysyla Divan, Stat md. 38(1)de yazl hukuk kaynaklarna uymak zorunda olmad gibi, genel kabul grm hiyerariyi de izlemek zorunda deildir. Ancak bunun anlam, Divann sz konusu hukuk kaynaklarn kesinlikle dikkate almamas gerektii de deildir. Yani Divan, taraflarn talebi zerine hakkaniyet ve nsfete gre karar vereceinde, pekala sz konusu hukuk kaynaklarn gzetebilir, mevcut hiyerariyi izleyebilir. Zaten Divann mevcut uluslararas hukukun tamamen aksi ynde bir kararn hakkaniyet ve nsfet olarak adlandrmas yahut byle bir kararn adil olduunu sylemesi olanakl deildir. Hakkaniyet ve nsfet, belki, uluslararas hukuktaki genel bir hkmn hakl bir istisnasn oluturacak pek az olayda gndeme gelebilir.
Acer, Ycel ve brahim Kaya (2010). Uluslararas Hukuk Temel Ders Kitab, Ankara: USAK Yaynlar. Karako, rem (2006). Uluslararas Hukukta Emredici Kural Olgusuna Tarihsel Bir Yaklam, Dokuz Eyll niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi Cilt: 8, Say: 1, 2006, s.87-122. Malanczuk, Peter (2006). Akehursts Modern Introduction to International Law , Londra ve NewYork: Routledge. Pazarc, Hseyin (2011). Uluslararas Hukuk, Ankara: Turan Kitabevi. Ylmaz, Ejder (1992). Hukuk Szl, Ankara: Yetkin.
Doan, lyas (2008). Devletler Hukuku, Ankara: Sekin. nal, eref (2005). Uluslararas Hukuk, Ankara: Yetkin.
3
Amalarmz indekiler
Uluslararas Hukuk I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Uluslararas andlamalar tanmlayabilecek, Uluslararas andlamalarn yrrlk kazanmasn aklayabilecek, Uluslararas andlamalarn sona erdirilme koullarn listeleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Uluslararas andlama Uluslararas andlama yapma yetkisi Balanma Onaylama Katlma Uluslararas andlamalarn yrrl Geersizlik ekince Fesih ekilme
Uluslararas Andlamalar
ULUSLARARASI ANDLAMALAR ANDLAMALARIN OLUUMU TRK HUKUKUNDA ULUSLARARASI ANDLAMALAR ANDLAMALARIN GEERSZL ANDLAMALARIN ATIMASI ANDLAMALARIN NC DEVLETLERE ETKS ANDLAMALARIN YORUMU EKNCE ANDLAMALARIN SONA ERMES
Uluslararas Andlamalar
ULUSLARARASI ANDLAMALAR Andlamalarn Uluslararas Hukuktaki Yeri
Bir uluslararas andlama, uluslararas hukukun kendilerine bu alanda yetki tand kiiler arasnda, uluslararas hukuka uygun bir biimde, hak ve ykmllkler douran, bunlar deitiren ya da sona erdiren yazl irade uyumasdr (Pazarc 2003, s. 43). Bir nceki nitede de belirttiimiz gibi, uluslararas andlamalar, uluslararas hukukun asl kaynaklarndandr. Yazl olmalar ve taraflarnn iradesini ortaya koymalar asndan, uyumazlklarda uygulanacak kurallarn belirlenmesinde byk neme sahiptirler. Tarihsel adan uluslararas hukukun en eski ve nemli kayna rf ve adet kurallar olmakla birlikte, zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda yaplan andlamalarn saysnda byk bir art olmutur. ki tarafl andlamalarn yannda uluslararas toplumun genelini ilgilendiren konularda yaplan ok tarafl andlamalar ile mevcut rf ve adet hukukunu yazl hle getiren temel andlamalar, uluslararas hukukun kayna olmak asndan andlamalarn nemini artrmtr.
Andlamann Unsurlar
Yukarda verdiimiz tanmda, andlamalarn, uluslararas hukukun kendilerine bu alanda yetki tand kiiler arasnda yapldn belirttik. Bu kiilerle kastedilen ncelikle uluslararas hukuk kiileridir. Bununla birlikte, baz durumlarda uluslararas hukuk kiisi saylabilecei kabul edilen bireylerin andlama yapma yetkisi olmad gibi, tam olarak uluslararas hukuk kiisi saylmasa bile baz snrl hukuk kiiliine sahip ynetimler ile anayasal statleri izin verdii lde federe devletler de andlama yapabilmektedir. Bu aklamadan da anlalaca zere, egemen devletlerin ve uluslararas rgtlerin uluslararas andlama yapabileceinde kuku yoktur. 1969 tarihli Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi, uluslararas hukukun devletler arasndaki andlamalarla ilgili hkmlerini dzenler. Szlemenin ierdii hkmlerin byk bir ksm, ayn zamanda, rf ve adet kural hline gelmi bulunmaktadr. Trkiye bu Szlemenin taraf deildir. Bu nitede andlamalar, asl olarak sz konusu Szleme temelinde incelenecektir. Ayrca 1986 tarihli Devletler ve Uluslararas rgtler ya da Uluslararas rgtler Arasndaki Andlamalar Hukuku Viyana Szlemesi vardr.
40
Uluslararas Hukuk I
Uluslararas andlama yapmaya yetkili olmaktan anlalmas gereken ikinci nokta, devletler arasndaki andlamalar yapmaya yetkili devlet temsilcileridir. Bu konuyu aada, andlamalarn oluumu bal altnda ele alacaz. Bir metnin uluslararas andlama kabul edilebilmesi iin, en az iki taraf bulunmas gerekir. Dolaysyla devletlerin tek tarafl irade beyanlar andlama deildir. Bunun yannda andlamalar iki devlet arasnda yaplabilecei gibi bir andlamann ikiden fazla taraf da olabilir. ki devlet arasnda yaplan andlamalar iki tarafl andlamalar, ikiden fazla taraf olan andlamalar ise ok tarafl andlamalar olarak adlandrlr. Andlamalar, taraflar arasnda hak ve ykmllkler dourur veya varolan ykmllkleri deitirir yahut sona erdirir. Uluslararas ilikilerde zaman zaman rastlanan hak ve ykmllk dourmayan irade beyanlar bu kapsamda deerlendirilmez. Bu tip irade beyanlar ile iki veya daha fazla devlet, belli yndeki tutumlarn dile getirmektedir. ounca iyi niyet veya temenni dzeyinde kalan bu beyanlara dayanlarak herhangi bir hukuki talepte bulunulamaz. Devletler arasnda yaplan bir andlamann, taraflarca uluslararas hukuka tabi klnmamas olanakldr. Bu durumda andlamann yrtlmesiyle ilgili hkmler, taraflarn belirledii hukuka tabi olacaktr. Uluslararas hukuk hkmleri, uluslararas hukuka tabi klnan andlamalar asndan geerlidir. Son olarak, devletler arasndaki irade uyumalarndan yazl olanlarn uluslararas andlama sayldn belirtmek gerekir. Nitekim Viyana Szlemesi de yazllk unsuruna yer vermektedir.
Andlamalar in Kullanlan Farkl simler

Andlama (ng. treaty) kelimesini, uluslararas hukukun kayna olan, devletler arasndaki irade uyumasnn genel bir nitelemesi olarak kullanyoruz. Bununla birlikte, gerek yabanc dillerde gerek Trkede, hem bu anlamdaki irade uyumalar hem de uluslararas hukuk kayna oluturmayan nitelikteki irade uyumalar iin kullanlan pek ok isim bulunmaktadr. Bunlarn bir ksmnn anlamn bilmek, uluslararas ilikilerde ortaya kan belgeleri tanmada ve bu belgeleri uluslararas hukuk asndan deerlendirmede faydal olacaktr: Anlama: En az resmi ilem gerektiren andlama trdr. Szleme (Konvansiyon): Genellikle nemli ve kural koyucu ok tarafl andlamalar bildirmektedir. Stat: Genellikle uluslararas organlarn alma kurallar ve koullarn kapsayan andlamalar belirtmektedir. Genel senet (Umumi senet): Genel nitelikli hkmler ieren ok tarafl andlamalar iin kullanlmaktadr. Son senet (Nihai senet): Bir kongre ya da konferansta kabul edilen andlamalar ile kimi zaman toplantya katlan taraflar da sayan andlama nitelikli bir belgeyi belirtmektedir. Misak (Pakt): Uluslararas ilikilerin temel dzenine ilikin ok tarafl andlamalar bildirmede bavurulmaktadr. art: Uluslararas yaam dzenleyen temel ve kurucu nitelikli andlamalar belirtmektedir. Protokol: Andlamalar hukukundaki anlamyla snrl nitelikli andlamalar ya da bir ana andlamay tamamlayc ve ayrntlar dzenleyici nitelikteki andlamalar belirtmektedir (Pazarc, s. 47-48).
3. nite - Uluslararas Andlamalar
41
ANDLAMALARIN OLUUMU
Taraflar arasnda hukuki sonu douran bir uluslararas andlama, eitli aamalardan geerek ortaya kar. Bu aamalar, andlamalarn hazrlk aamas, taraflarn andlamalara balanma aamas ve andlamalarn hkm dourmaya balad, baka bir deyile andlamalarn ieriine uygun davranma ykmllnn ve aykr davranma durumunda devletin sorumluluunun doduu yrrlk aamasdr.
Hazrlk Aamas
Hazrlk aamas, bir andlama metninin yazl hle getirilmesi sreci ile bu metnin taraflarca imzalanarak resmiletirilmesi, genel olarak kullanlan ekliyle tevsik edilmesi anlamna gelir. Andlama metninin yazl hle getirilmesi sreci asndan, uluslararas hukukun belirledii zel bir yntem ve ekil yoktur. Andlamann taraflar metnin hazrlanmas ynteminin belirlenmesi konusunda serbesttir. ki tarafl andlamalarda genellikle taraf devletlerin dileri ve andlamann konusuyla ilgili brokratlarnn imza aamasndan nce yaptklar toplantlarla metni hazrladklar gzlemlenmektedir. ok tarafl andlamalar sz konusu olduunda ise, birka devletin nclnde veya bir uluslararas rgtn giriimiyle, andlamann konusu ve kapsam erevesinde ilgili devletlere ar yaplmakta ve konferans ad verilen, katlmc devletlerin yetkilendirilmi temsilcilerinin katld toplantlar erevesindeki tartmalarla andlama metinleri hazrlanmaktadr. Bunun yannda, uluslararas bir rgt bnyesinde, ye devletlerle yazmalar yrtlmek suretiyle de andlama metinleri hazrlanabilmektedir. Yukardaki gibi eitli yntemlerle metin hazrlandktan sonra, bu metnin resmiletirilmesi (tevsik edilmesi) gerekir. Tevsik ilemi 1969 Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi md. 10da dzenlenmitir. Maddeye gre andlama metninde ngrlen bir usulle veya andlamaya katlan devletlerin mutabk kaldklar bir usulle tevsik edilir. Ancak byle bir usul yoksa, devletlerin temsilcilerinin andlama metnini imzalamalar, ad referandum imzalamalar veya parafe etmeleriyle andlama tevsik edilmi olur. Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi md. 7, byle bir metni kimlerin imzalayabileceini belirtir.
Yetki belgesi 1. Bir andlama metninin kabul veya tevsiki amacyla veya Devletin bir andlama ile balanma rzasn aklamas amacyla bir kiinin bir Devleti temsil ettii u hllerde kabul edilir: a- uygun bir yetki belgesini gsterdii zaman; veya b- ilgili Devletlerin uygulamasndan veya dier artlardan niyetlerinin o ahsn bu amalar iin Devleti temsil ettiini kabul etmek ve yetki belgesini bertaraf etmek olduu ortaya kt zaman; 2. Grevleri gerei ve yetki belgesine bavurmakszn aadaki kiilerin Devletlerini temsil ettikleri kabul edilir: a- Devlet Bakan, Hkmet Bakan ve Dileri Bakanlar, bir andlamann akdi ile ilgili her trl ilemin yaplmas amacyla; b- Diplomatik misyon bakanlar, kendilerini akredite eden Devletle akredite olduklar Devlet arasndaki bir andlamay metin olarak kabul etmesi amacyla; c- Devletler tarafndan bir milletleraras konferans veya bir milletleraras rgt veya organlarndan birine akredite olan temsilciler, o konferansta, rgtte veya organda bir andlama metnini kabul etmek amacyla.
Ad referandum imza, hkmete danma koullu imza anlamna gelmektedir.
42
Uluslararas Hukuk I
Bu hkme gre, uygun bir yetki belgesi gsteren kiiler ile ilgili devletlerin uygulamasndan veya dier artlardan sz konusu devletlerin kendilerini temsil ettiini kabul ettikleri sonucu kan kiiler, temsil yetkisine sahiptir. Bunun yannda baz kiilerin grevleri gerei ve yetki belgesine ihtiya olmakszn devletlerini temsil ettikleri kabul edilir. Bunlar, devlet bakan, hkmet bakan ve dileri bakandr. Devletler tarafndan andlama yapmak zere yetkilendirilmi ve grevlendirilmi diplomatik misyon bakanlar ile temsilcilerin de sz konusu andlamalar asndan tevsik etme yetkisi vardr. Bir devleti temsil etmeye yetkili olmayan bir kiinin bir andlamann akdedilmesiyle ilgili yapt bir ilem, o devlete sonradan teyid edilmedike hukuki sonu dourmaz. Trk hukuk sisteminde yetki belgesi gereken yetkili kii ya da heyetlere belge, Dileri Bakanlnn Babakanla bir yazs zerine, Bakanlar Kurulu kararnamesi ile verilmektedir. Uluslararas alanda sunulacak yetki belgesi Dileri Bakanlnca dzenlenmekte ve Cumhurbakan, Babakan ve Dileri Bakannca imzalanmaktadr.
Balanma Aamas
Devletler arasnda hazrlanm ve yetkili kiilerce resmiletirilmi bir andlama metninin varl, yrrle girmi, dolaysyla hak ve ykmllk douran bir andlamann ortaya kt anlamna gelmez. Balayc bir metin olarak andlamann varolabilmesi iin, balanma ad verilen bir srecin daha sonulanmas gerekir. Bu sre, devletlerin, metni tevsik edenler devlet bakan veya hkmet bakan gibi meru ve en st dzey temsilcileri bile olsa, uluslararas ykmllkler altna girmeyi, genelde, i hukuklarnda farkl ekillerde denetlemeye tabi tutmak istemelerinden kaynaklanmaktadr. Byle bir denetleme isteinin hakll, zellikle dileri bakanlar ve diplomatik temsilcilerin hazrlk srecine katld andlamalar dikkate alndnda, daha kolay kavranabilir. Deinilmesi gereken nemli bir nokta, imzalanm ancak henz balayc hle gelmemi bir metnin, imzalayan devlet asndan tamamen hkmsz olmaddr. Yani yetkili bir devlet temsilcisi bir uluslararas andlamay imzalam ancak henz balanma sreci tamamlanmam ise bu devlet sz konusu andlamann henz taraf olmad hlde, bu andlamann konu ve amacn ortadan kaldracak hareketlerden kanmak zorundadr (Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi, md. 18).
Basit Usulle Balanma

Her ne kadar balanma srecini, metinleri yetkili kiilerce resmiletirilmi andlamalarn devletlerin i hukuklarndaki onaylama sreci olarak belirlediysek de baz durumlarda devletler imza aamasndan baka bir onay ilemini gerekli grmemi olabilirler. Byle bir durumda yetkili temsilcilerin andlamay imzalam olmas, ayn zamanda balanma anlamna gelir. Ancak imzann balanma etkisi dourmas iin, bizzat andlamann imzann balaycln iermesi, andlama konusunda gren devletlerin imzann balayclk etkisi zerinde anlam olmalar veya temsilcilerin yetki belgesinin byle bir hkm iermesi gerekir (Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi, md. 12). Basit usulle balanmann baka bir rnei, yaplan andlamann devletler arasnda dei-toku edilen belgelerle oluturulmasdr. Bu durumda, belgelerin dei-toku edilmesiyle andlama balayclk kazanm olur. Byle bir sonu iin de, andlamay oluturan belgelerin byle bir etkiyi ngryor olmas veya devletlerin
43
byle bir etki zerinde anlam olmalar gerekir (Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi, md. 13). Devletler imza ve belge dei-tokuu dnda kendi belirleyecekleri baka yntemlerle de bakaca bir onaya gerek olmakszn balayclk kazanacak andlamalar yapmakta serbesttirler (Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi, md. 11).
Onaylamayla Balanma
Yukarda aklanan basit usulle balanmann yannda, devletlerin uluslararas andlaamalara daha ok onaylama yoluyla balanmay tercih ettiklerini sylemek mmkndr. Onaylama, yetkili devlet temsilcilerinin tevsik ettikleri andlama metninin, i hukuklarda ngrlen mekanizmayla devlet adna balayc olduunun kabul anlamna gelir. Bylece tevsik ettikleri andlama metni, devletlerin i hukuklarnda tercih ettikleri yntem erevesinde, devlet bakannn, yasama organnn veya bu ikisinin birlikte ortaya koyaca bir uygun bulma, kabul etme veya onaylama ilemiyle, bu devlet asndan balayclk kazanr. Devletler i hukuklarnda onaylama usuln serbeste belirleyebilirler. Hatta baz devletler, yetkili temsilcilerinin imzalarnn balanma asndan yeterli olduunu kabul ederek ayr bir onay aamasn gerekli grmeyebilirler. Bir uluslararas andlamann onaylamayla balayclk kazanaca, andlama metninde aka ifade edilebilecei gibi, taraflarn andlama grmelerindeki ifade ve tutumlarndan da karlabilir (Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi, md. 14). kili andlamalar sz konusu olduunda, genellikle, andlamann i hukukta onaylandn gsterir onay belgeleri belli bir yerde yahut gnderilerek dei-toku edilir. ok tarafl andlamalarda ise, andlama metninde veya andlama grmeleri srasnda, bir veya birka devletin depoziter (depo mercii) olarak devletlerin onayla ilgili durumlarn bildiren onay belgelerini toplayaca ve ilgili yazmalar ve bildirimleri yapaca belirlenir. Andlamayla balanmak isteyen imzac devletler onay belgelerini yine andlamayla belirlenen sre erevesinde bu depo mercii devletlere gnderirler. Onay belgesinin ilgili devlete teslimi ile andlama, devlet asndan balayclk kazanm olur. Ancak unutmamak gerekir ki, balayclk kazanm olma, otomatik olarak andlamann yrrle girmesi ve hak ve ykmllk dourmaya balamas anlamna gelmez. Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi md. 14 u ekildedir;
Onaylama, kabul veya tasviple bir andlamayla balanma rzasnn aklanmas 1. Bir Devletin bir andlama ile balanma rzas aadaki hllerde onay ile aklanr: a- andlama, bu rzann onay suretiyle aklanacan ngryorsa; b- grmeci Devletlerin onayn gerekli olduu hususunda mutabk olduklar baka trl tespit edilirse; c- Devlet temsilcileri andlamay onaya tabi olarak imzalad zaman; veya, d- Devletin andlamay onaya tabi olarak imzalama niyeti temsilcisinin yetki belgesinden anlald zaman veya grmeler esnasnda akland zaman. 2. Bir Devletin bir andlamayla balanma rzas onaynkine benzer artlar altnda kabul veya tasviple de aklanr.
Depo mercii: ok tarafl uluslararas andlamalarda usul ilemleri yerine getiren merciidir. Andlama metninde belirlenir.
44
Uluslararas Hukuk I
Katlmayla Balanma
ok tarafl andlamalar, yukarda da belirttiimiz gibi, pek ok devletin katld grmeler erevesindeki tartmalar sonucu hazrlanr. Hazrlanan andlama metninin grmelere katlan devletler tarafndan imzalanmas beklenir. Ancak grmelere katlan bir devlet, istedii takdirde, pekl andlamay imzalamayabilir. Bunun yannda grmeye katlan baz devletler andlamay imzalamakla birlikte, onaylama aamasnda belirlenen sre ierisinde onay belgesini depoziter devlete iletmeyebilir. Son bir ihtimal olarak, andlama grmelerine katlmam bir devlet, andlamann taraf olmak isteyebilir. Bu durumlarda devletlerin daha sonra andlamann taraf olabilmesine, katlmayla balanma ismi verilir. Byle bir olanan bulunabilmesi iin ya andlama metninin andlamaya katlma yoluyla balanlabileceini aka belirtmesi yahut da andlamann taraf devletlerin daha sonra oybirliiyle alacaklar bir kararla bu olana kabul etmeleri gerekir. Katlma yoluyla andlamayla balanma usul Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi, md. 15de dzenlenmitir. Maddeye gre;
Bir andlama ile balanma rzasnn katlmayla aklanmas Aadaki hllerde bir Devletin bir andlama ile balanma rzas katlma ile aklanr: a- andlama, bu rzann katlma yoluyla aklanacan ngrd zaman; b- grmeci Devletlerin bu rzann o Devlete katlma yoluyla aklanabilecei hususunda mutabk olduklar baka trl tespit edidii zaman; veya c- btn taraflar daha sonra bu rzann o Devlet tarafndan katlma yoluyla aklanabilecei hususunda mutabk kald zaman.
Viyana Szlemesi, onaylama ve katlmayla birlikte kabul ve uygun bulma yoluyla balanmay da ayn hkmler erevesinde ele alr. Esasnda kabul ve uygun bulma, eitli devletlerin i hukuklarnca belirlenen daha basit balanma usullerini de kapsayan bir anlama sahiptir.
Balanma Tarihi
Balanma tarihi, kural olarak, bir tarafn balanma iradesinin dier taraf veya taraflarca resmi olarak bilindii andr. Basit imza ile balanma usul kabul edilmise, imzalarn atlarak imzal andlama nshasnn dier tarafa teslim edildii an; belge deiimi kabul edilmise, ilgili belgelerin dei-toku edildii an, balanma andr. Onaylama yoluyla balanma sz konusu olduunda, devletin onay belgesini dier taraflara veya varsa depo merciine teslim ettii an, kendisi asndan andlamann balayc olduu andr. Katlma yolunda da katlma iradesini gsteren belgenin dier taraflara veya varsa depo merciine teslim edilmesiyle balanlm olunur.
Yrrlk Aamas
Yukarda da belirttiimiz gibi, bir andlamann imzayla resmiletirilmi olmas veya taraf devletlerin balanma iradelerini belirtmi olmalar, bu andlamann otomatik olarak yrrle girecei, yani devletler asndan hak ve ykmllk douraca, andlama hkmlerine aykr eylemler durumunda talep ve dava hakk douraca anlamna gelmez. Bu sonucun domas -teknik ifadesiyle andlamalarn hkm dourmas- iin, andlamann yrrle de girmi olmas gerekir. Andlamann yrrle girmesi demek ieriin hukuki olarak sonu dourmaya balamas demektir. Uygulanmaya balamasdr.
45
Andlamalarn yrrle girmesi Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi madde 24de dzenlenmitir. Maddeye gre;
Yrrle girme 1. Bir andlama, kendisinin ngrd veya grmeci Devletlerin mutabk kalabilecekleri tarzda ve tarihte yrrle girer. 2. Byle bir hkm veya mutabakat yoksa, andlama btn grmeci Devletler iin andlama ile balanma rzas tespit edilir edilmez yrrle girer. 3. Andlamann yrrle girmesinden sonraki bir tarihte bir Devletin andlama ile balanma rzasn aklamas hlinde, andlama aksini ngrmedike, o Devlet bakmndan andlama o tarihte yrrle girer. 4. Bir andlama metninin tevsiki, Devletlerin andlama ile balanma rzasnn tespit edilmesi, yrrle giri tarz veya tarihi, ekinceler, depoziter makamnn ilevleri ve andlamann yrrle girmesinden nce zorunlu olarak ortaya kan dier meseleleri dzenleyen hkmleri, andlama metninin kabul (adoption) zamanndan itibaren uygulanr.
Bir andlamann ne zaman ve nasl yrrle girecei, grmeci devletler tarafndan belirlenebilir. Eer devletler byle bir konuda anlamamlarsa bu durumda btn grmeci devletler balanma iradelerini belirlenen usulde ortaya koymadka, andlama yrrle girmez. Yani grmeci devletlerin bir ksmnn balanma iradelerini ortaya koymu olmas, andlamann yrrle girmesi iin yeterli deildir. Andlamada yrrlk iin btn devletlerin iradelerini bildirmelerini zorunlu klmayan bir tarz ve tarih belirtilmise andlama, bu tarihten sonra andlamayla balandn bildiren devlet iin balanma iradesini bildirdii tarihten itibaren yrrle girmi saylr. Aksi durumun andlamayla belirlenmesi de mmkndr. zellikle ok tarafl andlamalarda, yrrlk tarz ve tarihi belli koullara balanr. Genelde izlenen yol, belli saydaki devletin onay belgesini gndermesini takip eden belli bir sre ierisinde andlamann yrrle gireceinin kabul edilmesidir. Bu sre, uzun bir zaman alabilir. Szgelimi, 1982 tarihli Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesi, yrrlk tarihi olarak 60 devletin onay veya katlma belgesinin tesliminden 12 ay sonrasn belirlemitir. Szlemenin yrrle girmesi ancak 1994 ylnda mmkn olmutur. Bir andlamann yrrle girene kadar, tmnn ya da bir ksmnn geici olarak uygulanmas da mmkndr. Bu durum Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi madde 25de u ekilde dzenlenmitir;
Madde 25- Geici uygulama 1. Bir andlama veya bir andlamann bir blm a- andlamann kendisi ngrrse veya b- grmeci Devletler baka bir tarzda byle mutabk kalrlarsa, andlama yrrle girinceye kadar geici olarak uygulanr. 2. Andlama baka trl ngrmedike veya grmeci Devletler baka trl mutabk kalmadka, bir andlamann veya bir andlamann bir blmnn bir Devlet bakmndan uygulanmasna, o Devlet, aralarnda geici olarak andlamann uyguland dier Devletleri andlamaya taraf olmamak hususundaki niyetinden haberdar ederse, son verilecektir.
46
Uluslararas Hukuk I
Bunun iin, geici uygulamann andlamada ngrlmesi ya da grmeye katlan taraflarn baka yollarla bunu kabul etmeleri gerekir. Aksine bir hkm yoksa veya grmeci taraflar aksine bir karar almamlarsa geici uygulama ilgili bir devletin andlamaya taraf olmama kararn bildirmesiyle sona erer.
Andlamalarn Tescil ve lan

Klasik andlamalar hukukunda andlamalarn tescil ve ilan edilmesiyle ilgili bir zorunluluk yoktur. Ancak ilk defa Milletler Cemiyeti Misaknn 8. maddesinde daha sonra Birlemi Milletler Andlamasnn 102. maddesinde buna ilikin dzenleme yaplmtr. Bu dzenlemeler gizli andlamalarn yaplmasn engellemek iindir. BM art md. 102ye gre ye devletlerin artn yrrle girmesinden sonra akdedecekleri her andlama veya uluslararas taahht BM Genel Sekreterliine tescil edilecektir. Sekreterlik bu tescil edilen andlamalar ilan ile ykmldr. Bu madde uyarnca tescil edilmeden yaplan andlamalar hibir ekilde BMnin herhangi bir organ nnde ileri srlemez. Bu durum BMye zgdr. Gizli andlamalarn yaplmasnn nne gemek iin getirilmi bir usuldr. 1969 Viyana Konvansiyonunda BM yesi olup olmadna baklmakszn tm devletlerin andlamalar tescil ykmll olduu ve bu ykmlln ise depo merciinin ilevlerinden olduunu belirtmitir. Ancak tescil ettirmeme bir geersizlik nedeni olarak saylmamtr.
TRK HUKUKUNDA ULUSLARARASI ANDLAMALAR Uluslararas Andlamalarn Trk Hukukundaki Yeri

Bir devletin uluslararas bir andlamayla balanm, byle bir andlamann taraf olmu olmas, uluslararas bir sorumluluk dourur. Bu sorumluluk erevesinde devlet andlamann hkmlerini ihlal ettii takdirde uluslararas alanda sorumlu olacak, uluslararas hukukun andlamalarn ihlaline balad sonular ortaya kacaktr. Bir andlamann taraf olunmasyla, andlamann i hukukta hkm dourmas birbirinden farkldr. Uluslararas andlamalarn i hukuktaki yeri, devletin i hukukunun, zellikle de anayasasnn andlamalara verdii nemle belirlenir. 1982 Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 90. maddesi, bir sonraki balk altnda ele alacamz usul uyarnca yrrle giren uluslararas andlamalarn kanun hkmnde olduunu belirtir. Dolaysyla i hukukta hkm dourabilecek hkmler ieren uluslararas andlamalar usulne uygun bir ekilde yrrle girmi ise idare (yrtmenin ilgili grevlileri) ve yarg, byle bir andlamann hkmlerini, TBMM tarafndan karlm kanunlar gibi grecek; eylem ve kararlarn bu erevede oluturacaktr. Szgelimi, bir devlet ile bu devletin vatanda i adamlarnn Trkiye snrlar ierisinde yapacaklar ticari faaliyetlerden elde ettikleri gelirin Trk makamlarnca vergilendirilmemesi hkmn ieren bir andlama yaplm ise vergi memurlar bu faaliyetlere vergi tahakkuk ettirmeyecek, vergi tahakkuk ettirildi ise yaplan itirazda vergi mahkemelerini bu ilemi iptal edecek, eer byle bir vergi tahsil edildi ise talep zerine iade edilmesine karar vereceklerdir ve eylem ve kararlarn, kanun saylan uluslararas andlama hkmlerine dayandracaklardr. Trk hukuk sisteminde uluslararas andlamalar her ne kadar kanunlarla e saylmsa da Anayasann 90. maddesiyle belli bir ayrcala sahiptirler. Bu ayrcalk, usulne gre yrrle girmi uluslararas andlamalarn Anayasaya aykr olduklar iddiasyla Anayasa Mahkemesine bavurulamamasndan kaynaklanr. Zira
47
byle bir hkm olmasa idi, andlamalarn da kanunlar gibi Anayasa Mahkemesince anayasaya aykrlk asndan denetlenebilmesi mmkn olacakt. Uluslararas andlamalarn kanun saylmas, hukuk teknii asndan baz sorunlar karabilmektedir. Anayasa her ne kadar uluslararas andlamalarn Anayasa Mahkemesine gtrlebilme olanan ortadan kaldrmsa da andlamalara kanunlara e bir konum atfetmitir. Sorun, ayn konuyu farkl ekillerde dzenleyen andlamalar ile kanunlarn ayn anda varolmas durumunda ortaya kar. Uluslararas andlamalarn kanun hkmnde olmasnn, ayn konumda bulunmak anlamna gelmedii, atma durumunda uluslararas andlamalara stnlk tannmas gerektii iddialar bulunmakla beraber, genel kabul, bu iki normu ayn dzeyde kabul etme ynndedir. Dolaysyla andlama hkmleri ile kanunlarn atmas durumunda, sadece i hukuktan deil hukukun genel ilkelerinden kaynaklanan atma normlar uygulanmaktadr. atma normlar, ayn dzeyde normlarn atmas durumunda, yakn tarihli normun eski tarihli norma tercih edileceini syler. Bu durumda ise, devlet bir uluslararas andlamayla i hukukta etki douracak baz ykmllklerin altna girer, ancak daha sonra kard bir kanunla bu ykmllklere farkl bir ierik kazandrrsa, yrtme ve yarg organlar, yakn tarihli olan kanunu uygulamak durumunda kalrlar. Bylece devletin uluslararas dzeyde stlendii bir sorumluluk, andlama hkmnde herhangi bir ilem yaplmadan deitirilmi olur. Anayasa, byle bir sorunu en azndan temel hak ve zgrlklerle ilgili uluslararas andlamalar bakmndan ortadan kaldrmtr. 2004 ylnda yaplan bir deiiklikle, temel hak ve zgrlklerle ilgili taraf olunan uluslararas andlamalar ile kanunlarn ayn konularda farkl hkmler iermesi durumunda, uluslararas andlamalarn geerli olaca kabul edilmitir. Bylece temel hak ve zgrlkler alanndaki uluslararas andlamalara kanunlarn zerinde bir konum verilmi, meclisin sadece kanun kararak bu andlama hkmlerini uygulanamaz hle getirmesinin ve uluslararas hukukun ihlal edilmesinin nne geilmek istenmitir. Bu genel dzenlemelerin yannda Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, deiik hkmlerde uluslararas andlamalara ve uluslararas hukuka gnderme yaparak, devletin baz eylemlerinin uluslararas andlamalara ve hukuka uygun olmas gerektiini de hkme balamtr. Szgelimi, eitim ve renim hakkn dzenleyen 42. maddenin son fkras, eitim ve retim kurumlarnda Trk vatandalarna Trkeden baka hibir dilin anadili olarak okutulamayacan; bu kurumlarda okutulacak yabanc dillerin ve yabanc dille eitim ve retim yapan kurumlarn tabi olaca esaslarn kanunla dzenleneceini belirttikten sonra, uluslararas andlama hkmlerinin sakl tutulduunu belirtir. Anayasann 92. maddesi ise, Trk Silahl Kuvvetlerinin yabanc lkelere gnderilmesi ve yabanc silahl kuvvetlerin Trkiyede bulunmasna izin verme yetkisini TBMMye vermekle birlikte, taraf olunan uluslararas andlamalarn gerektirdii durumlar, bu yetkinin istisnas olarak kabul etmitir (Ayrca bkz. TC Anayasas md. 15, 16, 38/son).
atma normlar: Ayn konuyu dzenleyen farkl kurallarn ayn anda yrrlkte bulunmas durumunda, bunlardan hangisine ncelik verileceini syleyen ilkelerdir.
Trk Hukukunda Andlamalara Taraf Olma Sreci

Trkiye Cumhuriyeti Anayasasna gre andlamalar Cumhurbakan onaylar (md. 104). Ancak Cumhurbakannn onaylamasndan nce tamamlanmas gereken baz aamalar vardr. stelik uluslararas andlamalarn onaylanmas usul, andlamann trne gre farkllk gsterir.
48
Uluslararas Hukuk I
1982 Anayasas madde 90 u ekildedir;

Milletleraras andlamalar uygun bulma MADDE 90.- Trkiye Cumhuriyeti adna yabanc devletlerle ve milletleraras kurulularla yaplacak andlamalarn onaylanmas, Trkiye Byk Millet Meclisinin onaylamay bir kanunla uygun bulmasna baldr. Ekonomik, ticar veya teknik ilikileri dzenleyen ve sresi bir yl amayan andlamalar, Devlet Maliyesi bakmndan bir yklenme getirmemek, kii hllerine ve Trklerin yabanc memleketlerdeki mlkiyet haklarna dokunmamak artyla, yaymlanma ile yrrle konabilir. Bu takdirde bu andlamalar, yaymlarndan balayarak iki ay iinde Trkiye Byk Millet Meclisinin bilgisine sunulur. Milletleraras bir andlamaya dayanan uygulama andlamalar ile kanunun verdii yetkiye dayanlarak yaplan ekonomik, ticar, teknik veya idar andlama-larn Trkiye Byk Millet Meclisince uygun bulunmas zorunluu yoktur; ancak, bu fkraya gre yaplan ekonomik, ticar veya zel kiilerin haklarn ilgilendiren andlamalar, yaymlanmadan yrrle konulamaz. Trk kanunlarna deiiklik getiren her trl andlamalarn yaplmasnda birinci fkra hkm uygulanr. Usulne gre yrrle konulmu milletleraras andlamalar kanun hkmndedir. Bunlar hakknda Anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz. (Ek: 7.5.2004-5170/7 md.) Usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras andlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle kabilecek uyumazlklarda milletleraras andlama hkmleri esas alnr.
Maddeye incelediimizde Anayasann onaylanma usul asndan andlamalar iki gruba ayrdn grmekteyiz. Birinci grup andlama iin nce TBMMnin uygun bulma kanunu kartmas gerekmektedir. Anayasa md, 90(1)e gre olaan yol budur. kinci grupta belirlenen istisnai durumlar dnda uluslararas andlamalar, TBMMye sunulur ve TBMM uygun grrse bu durumu bir Uygun Bulma Kanunu ile karara balar. Bu kanuna dayanlarak 244 sayl Uluslararas Andlamalarn Yaplmas, Yrrle Girmesi ve Yaynlanmas ile Baz Andlamalarn Yaplmas in Bakanlar Kuruluna Yetki Verilmesi Hakknda Kanun uyarnca Bakanlar Kurulu tarafndan karlan bir kararname ile andlamaya taraf olma kararlatrlr. Kararname, Cumhurbakan tarafndan da imzalanr. Uygun Bulma Kanunu, ksa bir metindir ve onaylanmas uygun bulunan andlamann sadece ismini ierir. Uygun bulma kanunu ile onaylanmas uygun bulunan andlamann i hukukta yrrle girebilmesi ve andlamann dier taraflarna i hukuktaki onaylama srecinin tamamlandn ve devletin balanmas iradesini gsteren belgenin hazrlanabilmesi iin, uygun bulma kanununa dayanlarak hazrlanan Bakanlar Kurulu Kararnamesi, andlama metnini de ierir ve bu Kararname Resmi Gazetede yaymlanr. Andlama Bakanlar Kurulu Kararanamesinin yrrle girdii tarihte i hukukta yrrle girer. Bunun yannda onaylama iin uygun bulma kanununa gerek olmadan Bakanlar Kurulu Kararnamesinin yeterli sayld ikinci grup andlamalar vardr. Bu gruba giren andlamalara istisna grubu andlamalar denir. stisna grubu andlamalar yukarda verdiimiz Anayasa md. 90nn ikinci ve nc fkralarnda dzenlenmitir. Ayrca 244 sayl kanunda da bu konuda dzenlemeler vardr. stisna grubu andlamalar sadece 244 sayl kanun uyarnca Bakanlar Kurulu tarafndan onayla-
49
nr ve yrrle konur. stisna grubu andlamalar da iki gruba ayrlr. Birinci altgrubu oluturan andlamalarn ekonomik, ticari ya da teknik ilikileri dzenlemesi, sre olarak 1 yl amamas, devlet maliyesine bir ykm getirmemesi, kiisel statye ve Trklerin yabanc devletlerdeki mlkiyet haklarna dokunmamas gerekir. Bu andlamalar meclise sunulmamaktadr ancak Resmi Gazetede yaymlanmasndan itibaren 2 ay iinde meclise bilgi verilmesi ykmll vardr (Anayasa madde 90/2). kinci alt-grup ise daha nceden yaplm bir andlamaya dayanlarak yaplan uygulama andlamalar ve yasalarn nceden tand yetkiye dayanlarak yaplan ekonomik, ticari, teknik ya da idari andlamalardr (Anayasa madde 90/3). Bu andlamalar iin Meclise bilgi verilmesine gerek yoktur. Anayasa md. 90/4 uyarnca herhangi bir andlamann Trk kanunlarnda deiiklik getirmesi durumunda ana kural uygulanr. Yani byle bir durumda TBMMden uygun bulma kanunu kartlmaldr.
ANDLAMALARIN GEERSZL
Baz durumlarda ekl olarak bir andlama bulunmasna ramen uluslararas hukuk, baz andlamalar geersiz kabul eder. Byle bir andlamann varl durumunda, andlamann geersizlii iddia edilebilir ve andlamayla ortaya kan ykmllklere dayanlarak yaplan talepler geri evrilebilir. Viyana Szlemesi, geersizlik iddialarnn ancak Szlemede yer alan hkmler erevesinde ileri srlebileceini hkme balar (Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi md. 42/1).
Andlamann Yetkili Kiilerce Yaplmamas

Bir andlamann geerli olabilmesi iin, andlama yapmaya yetkili kiilerce oluturulmas gerekir. Bu konuda kimlerin yetkili olduunu yukarda grmtk. Andlamalarn yaplmasnda ortaya kmas olas bir durum, bir andlamann uluslararas hukukun yetkili sayd kiilerce yaplmasna ramen, bu kiilerin temsil ettikleri devletin i hukukunca yetkilendirilmemi olmalardr. Szgelimi bir devletin i hukuku her trl andlamann ancak yasama organnn onay ile balayclk kazanacan ngrmesine ramen, bir devlet temsilcisi, mesela devlet bakan, imzayla balayclk kazanaca ngrlm bir andlamay imzalam olabilir. Andlamalarn yetkili kiilerce yaplmamas durumu Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi md. 46de dzenlenmektedir. Maddeye u ekildedir;
Madde 46- hukukunun andlama akdetme yetkisiyle ilgili hkmleri 1. Bir Devlet, bir andlamayla balanma rzasnn i hukukunun andlama akdetme yetkisiyle ilgili hkmlerini ihlal etmek suretiyle akland vakasna rzasn geersiz klan bir gereke olarak bavuramaz, meer ki ihlal aikar ve i hukukunun temel nemi haiz bir kural ile ilgili olsun. 2. Bir ihlal, sz konusu meselede normal uygulamaya gre ve iyi niyetle hareket eden herhangi bir Devlet iin objektif olarak ak grnyorsa, aikrdr.
Madde uluslararas dzeydeki balayclk ile i hukuk hkmlerini birbirinden ayrr. Bu hkme gre, bir devlet, andlamann yetkisiz kiilerce yapldn iddia ederken i hukukuna dayanamaz. Devletin byle bir durumda i hukukuna dayanabilmesi, yani kendi hukuki dzenlemelerinin ihlal edilmi olmasn andlamann geersizlii iin gereke olarak gsterebilmesi iin, ihlalin aka belli olmas ve ihlal edilen i hukuk kuralnn temel neme sahip olmas gerekir.
50
Uluslararas Hukuk I
Geersizlik iddiasnn devlet temsilcinin yetkisini amasna dayanmas durumunda, byle bir iddiann kabul edilebilmesi iin, temsilcinin yetkilerinin snrnn andlamann dier taraf veya taraflarna bildirilmi olmas gerekir (Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi md. 47).
Taraf radesindeki Sakatlk

Andlamann oluturulmas srecinde taraflarn iradesindeki sakatlk, andlamann geersiz klnabilmesi olanan dourur. rade sakatlklarnn banda tehdit ve zorlama gelir. Bu erevede kuvvet kullanlarak veya kuvvet kullanma tehdidiyle bir devletin andlama yapmas salanabilecei gibi devlet temsilcisi tehdit edilerek andlama yapmaya zorlanm olabilir. Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi, md. 51 ve 52 bu durum u ekilde dzenlenmitir;
Madde 51- Bir devlet temsilcisinin zorlanmas Bir Devletin temsilcisine kar yneltilen hareket veya tehditler ile tehdit edilerek salanan devletinin bir andlama ile balanma rzasnn aklanmasnn herhangi bir hukuki etkisi olmayacaktr. Madde 52- Tehdit veya kuvvet kullanlmas yoluyla bir devletin zorlanmas Birlemi Milletler artna geirilmi olan milletleraras hukuk ilkelerini ihlal edecek ekilde kuvvet kullanma tehdidinde bulunmak veya kuvvet kullanmak suretiyle yaplmas salanan bir andlama batldr.
Andlamay akdiyle ilgili devletin temsilcisinin ayartlmas da geersizlik nedeni olabilir. Temsilcinin iradesini deitirecek nitelikte bir ayartma olmaldr. Bu durum Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi madde 50de dzenlenmitir. Madde u ekildedir;
Madde 50- Bir Devletin temsilcisinin ayartlmas Bir Devletin bir andlama ile balanma rzasnn aklanmas temsilcisinin baka bir grmeci devlet tarafndan dorudan veya dolayl ekilde ayartlmas suretiyle salandysa bu devlet byle bir ayartlmaya andlama ile balama rzasn geersiz klan bir gereke olarak bavurabilir.
Andlama hkmlerine temel oluturan baz olgularn taraflardan birinin kasten arptmasyla geree aykr bir ekilde andlamada yer alm olmas da olanakldr. Byle bir hile veya aldatlma da, andlamalarn geersizlik nedenleri arasndadr. Hile, Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi madd. 49 u ekilde dzenlenmitir;
Madde 49- Hile Bir Devlet bir andlamay dier bir grmeci Devletin hileli davran ile yapmaya itildiyse, bu Devlet hileye andlamayla balanma rzasn geersiz klan bir gereke olarak bavurabilir.
Andlamann yaplmas srasnda devletin varlna inand baz olgular, geree aykr biimde andlamann nemli bir unsuru olarak andlamada yer almsa, hataya dayanlarak geersizlik iddiasnda bulunulabilir. Ancak byle bir iddiada bulunabilmek iin, hatann oluumuna katkda bulunmam olmak gerekir. Hatay dzenleyen Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi md. 48 u ekildedir;
Madde 48- Hata 1. Bir Devletin bir andlamadaki bir hataya andlama ile balanma rzasn geersiz klan bir gereke olarak bavurabilmesi iin hatann andlama yapld zaman
51
o Devlete varl farkedilen ve andlama ile balanma rzasnn esasl bir temelini tekil eden bir olay ve durumla ilgili olmas gerekir. 2. Sz konusu Devlet kendi davran ile hataya katkda bulunduysa veya artlar o Devleti muhtemel bir hatadan haberdar edecek ekilde ise, 1. paragraf hkmleri uygulanmaz. 3. Bir andlamann sadece kaleme aln ile ilgili olan bir hata onun geerliliini etkilemez; o zaman 79. madde uygulanr.
Jus Cogens Kurallara (Emredici Kurallara) Aykrlk Nedeniyle Geersizlik

Nihayet, sonulandrld anda uluslararas hukukun emredici kurallarndan birine aykrlk tayan bir andlamann da, geersiz olduu kabul edilmektedir. Konuyu dzenleyen Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi md. 53 u ekildedir;
Madde 53- Bir milletleraras emredici hukuk normu ile atan andlamalar Bir andlama yaplmas srasnda milletleraras genel hukukun emredici bir normu ile atyorsa batldr. Bu szleme bakmndan milletleraras genel hukukun emreredici bir normu, bir btn olarak Devletlerin milletleraras toplumunun, kendisinden hibir surette sapmaya msaade edilmeyen ve ancak ayn nitelikte olan daha sonraki bir milletleraras genel hukuk normu ile deitirilebilecek olan bir norm olarak kabul ettii ve tand bir normdur.
ki devlet arasnda yaplan bir andlamayla, devletlerden birisi, topraklarndan SIRA SZDE kaynaklanan ve dier devletin topraklarna ulaan bir nehirden her ay belli miktarda suyun bu devlete ulamasn taahht eden bir andlama yapmaya karar versinler. Andlama akdedilmeDNELM den nehrin kurumasyla andlama konusunun imknszlam olmas, andlamay geersiz klar m? Tartnz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Geersizlik ddiasnda Bulunma Usul
S O R U
Yukarda saydmz geersizlik nedenlerinden birinin varl durumunda, andlaDKKAT ma kendiliinden geersiz hle gelmez. Geersizlik iddiasnda bulunma usulyle ilgili Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesinde dzenlemeler vardr. Konuyla ilSIRA SZDE gili madde 65, 66 u ekildedir;
Madde 65- Bir andlamann geersizlii, sona ermesi, andlamadan ekilme veya AMALARIMIZ hkmlerini askya alma konusunda izlenecek usul 1. Bu szlemeye gre gerek bir andlama ile balanma rzasndaki bir sakatla, gerekse bir andlamann geersizlii, sona erdirilmesi, andlamadan ekilme veya yK T A P rrlnn askya alnmasyla ilgili bir sebebe dayanan bir taraf, dier taraflar, iddiasndan haberdar etmek zorundadr. Bildirim, andlamayla ilgili olarak alnmas nerilen tedbirleri ve sebeplerini belirtir. TELEVZYON 2. Acil durumlar dnda, bildirimin alnmasndan en az aylk bir srenin gemesinden sonra hibir taraf herhangi bir itiraz ileri srmediyse, bildirimi yapan taraf nerdii tedbiri 67. maddede ngrld tarzda yerine getirebilir. 3. Ancak, dier herhangi bir taraf itiraz etmise, taraflar Birlemi NMilletler T E R N E T artnn 33. maddesinde belirtilen aralarla bir zm bulmaya alacaktr. 4. Aadaki paragraflarda yer alan hibir hkm taraflarn ihtilaflarn zm hususunda kendilerini balayan yrrlkteki herhangi bir hkme gre sahip olduklar hak ve ykmllkleri etkilemeycektir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
52
Uluslararas Hukuk I
5. Krkbeinci maddeye halel gelmemek zere, bir Devletin 1. paragrafta aklanan bildirimi daha nce yapmam olmas andlamann icrasn talep eden veya ihlal edildiini ileri sren dier tarafa cevaben byle bir bildirimde bulunmasna engel tekil etmez. Madde 66- Yargsal zm, tahkim ve uzlarma usulleri 65. maddenin 3 c parafna gre itirazn ileri srld tarihten itibaren 12 aylk bir sre iinde hibir zme varlamadysa, aadaki usul izlenecektir: a- 53 c ve 64 c maddenin uygulanmas veya yorumu ile ilgili bir ihtilafn taraflarndan herhangi birisi, yazl bir dileke ile, ihtilaf Milletleraras Adalet Divannn kararna sunabilir, meer ki taraflar mterek rzalaryla ihtilaf hakeme havele etmekte mutabk kalsnlar. b- bu Szlemenin Ksm Vinde yer alan dier maddelerin herhangi birisinin veya yorumu ile ilgili bir ihtilafn taraflarndan herhangi birisi Birlemi Milletler Genel Sekreterine bir talepte bulunmak suretiyle bu Szlemenin Ekinde belirtilen usul harekete geirebilir.
Madde 65e gre, geersizlik iddiasnda bulunan taraf, dier taraf veya taraflar iddiasndan haberdar etmeli ve andlamayla ilgili alnmas gereken nlemleri bildirmelidir. ay ierisinde herhangi bir itiraz gelmezse geersizlik iddiasnda bulunan taraf, bildirdii nlemleri alabilir. Dier taraf veya taraflar bu sre ierisinde geersizlik iddiasna itiraz ederlerse, barl zm yoluyla anlamazln zlmesine allr. Madde 66ya gre, on iki ay ierisinde anlama salanamazsa, Birlemi Milletler Genel Sekreteri araclyla zel bir uzlatrma komisyonu kurulur. Bununla birlikte, geersizlik iddias jus cogens kurala aykrla dayanm ve on iki ay iinde devletler arasnda bir anlama salanamam ise uzlatrma komisyonu yerine dorudan Uluslararas Adalet Divanna gidilebilecektir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Trkiye Cumhuriyeti Babakannn, bir yurt d ziyareti srasnda imzayla balanlaca SIRA SZDE hkm ieren bir uluslararas andlamay imzaladn dnelim. Byle bir durumda devletin uluslararas alandaki sorumluluunu, Trk i hukukunun balanmayla ilgili kurallaNELM r asndanD tartnz.
ANDLAMALARIN ATIMASI S O R U
Devletler, ayn anda taraflar farkl devletlerden oluan pek ok andlamann taraf olurlar. Zaman ierisinde taraf olunan baz andlamalar, eski andlamalarla ayn DKKAT konu ve kapsamda olabilir. Ayn konuda, taraflarndan en az birini ayn devletin oluturduu birden fazla andlama bulunmas, andlamalarn atmas olarak adSIRA byle SZDE bir durumda devlet ayn anda, ayn konuda farkl ykmllandrlr. Zira lkler altna girmi demektir. Andlamalar bazen, baka andlamalara aka gnderme yaparak, atma duAMALARIMIZ rumunda hangi andlamann stn tutulacan belirtebilir. Bu durumda, szgelimi, yeni yaplan bir andlamann, eski tarihli bir andlamaya tabi olduu, dolaysyla atan sz konusu olduunda eski andlamann stn tutulaca K hkmler T A P belirtilmi olabilir. Asl sorun, andlamalarn baka andlamalarla byle ak bir iliki kurmamas durumunda Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi md. 30 konuyu T E Lortaya E V Z Y Okar. N u ekilde dzenlemitir;
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
53
Madde 30- Ayn konu hakknda birbirini takip eden andlamalan uygulanmas 1. Birlemi Milletler artnn 103 nc maddesi sakl kalmak zere, ayn konuyla ilgili olarak ardarda yaplan andlamalarn taraflar olan Devletlerin haklar ve ykmllkleri, aadaki paragrafa uygun ekilde tespit edilecektir: 2. Bir andlama, bir nceki veya sonraki andlamann hkmlerine tabi olduunu veya onlarla badamaz addedilemeyeceini belirttigi zaman, o dier andlamann hkmleri stndr. 3. Daha nceki bir andlamann btn taraflar ayn zamanda sonraki andlamaya da taraf olduu fakat nceki andlama 59 uncu maddeye gre sona erdirilmedii veya yrrl askya alnnad zaman, daha nceki andlama sadece hkmlerinin sonraki andlamayla badamas lsnde uygulanr. 4. Sonraki andlamann taraflar nceki andlamann taraflarnn tamamn kapsamad zaman: a- her ikisine taraf olanlar arasnda nc paragrafta yer alan ayn kural uygulanr. b- her iki andlamaya taraf olan bir Devletle sadece andlamalarn birisine taraf olan bir Devlet arasnda, her iki Devletin taraf olduklar andlama bunlarn karlkl hak ve ykmllklerini ynetir. 5. Drdnc paragraf hkmleri, 41. maddeye veya 60. maddeye gre bir andlamann sona erdirilmesi ile veya yrrlnn askya alnmasyla ilgili herhangi bir meseleye veya bir Devletin baka bir Devlete kar, baka bir andlama gereince stlendii ykmllklerle badamayan bir andlamann yaplmas veya uygulanmas sebebiyle bir Devlet iin doabilecek herhangi bir sorumluluk meselesine, halel getirmez.
Szlemede andlamann taraflarnn hepsinin ayn olmas olasl ile taraflarn farkl olmas olasln ayr ayr hkme balar. Buna gre, eski tarihli bir andlama ile yeni tarihli bir andlamann taraflarnn hepsi ayn ise yeni tarihli andlama stn tutulur ve eski tarihli andlamann sadece yeni tarihli andlamayla atmayan hkmleri uygulanmaya devam eder. ki andlamann taraflarnn farkl olmas durumunda ise eer iki andlamaya da taraf olan devletler var ise bu devletler arasndaki ilikide yine yeni tarihli andlama hkmleri stn tutulacak, eski tarihli andlamann yeni tarihli andlamayla atmayan hkmleri uygulanmaya devam edecektir. Bunun yannda her iki andlamaya da taraf olan devlet ile bu iki andlamadan sadece birine taraf olan devlet arasndaki ilikide, her iki devletin taraf olduu andlama hkmleri geerli olacaktr.
ANDLAMALARIN NC DEVLETLERE ETKS

Andlamalar, kural olarak, sadece taraflar iin hak ve ykmllk yaratr (pacta tertiis ilkesi); nc kiiler, andlama hkmlerinden etkilenmez. Bununla birlikte baz andlamalar, andlamann taraf olmayan devletlerle ilgili hak ve ykmllklerden bahsediyor olabilir. Byle bir andlamann sz konusu hkmlerinin hukuki etkisinin bulunabilmesi iin, ykmllk yaratld durumlarda ilgili devletin bunu aka kabul etmi olmas, hak yaratld durumlarda ise duruma rza gstermi olmas gerekir (Viyana Szlemesi, md. 34-6). stisnai baz durumlarda, andlamalarn, kabul veya rza aranmakszn da nc kiiler asndan da hukuki etki yaratabilecei kabul edilmektedir. Bu tr etki yaratan andlamalara objektif durum yaratan andlamalar denir. Yani bu andlamalar sadece taraflar ilgilendirmek asndan subjektif olmalarnn yannda, herkesi ilgilendiren, dolaysyla baka devletlere de ykmllk getiren objektif niteliknc kii: Hukuki bir ilemin dorudan taraf veya konusu olmayan hukuk kiileri. Burada, andlamaya taraf olmayan devletler anlamnda kullanlyor.
54
Uluslararas Hukuk I
te andlamalardr. Herkese kar anlamna gelen erga omnes ifadesiyle de anlan bu etkiye sahip andlamalar, devletlerin siyasal statleriyle, devletlerin silahszlandrlmas ve askersizletirilmeleriyle, uluslararas nem ve nitelie sahip akarsularla veya baz uluslararas rgtlerin hukuk kiiliiyle ilgili olmalar asndan uluslararas kamu dzeniyle ilikilendirilir.
ANDLAMALARIN YORUMU
Andlamalar taraflarn iradesini yanstan metinler olmakla birlikte, bu irade metnin yazlndan aka anlalamayabilir. Andlama hkmlerinin uygulanmas srasnda taraflarn metne verdii anlam konusunda anlamazlk ortaya kabilir. Yarg organlar andlamay yorumlamak suretiyle, metnin getirdii hak ve ykmllklerin kapsamn belirlemek durumundadrlar. Konuyu Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi madde 31, 32 ve 33 u ekilde dzenlemektedir;
Madde 31- Genel yorum kural 1. Bir andlama, hkmlerine andlamann btn iinde ve konu ve amacnn nda verilecek alelade manaya uygun ekilde iyi niyetle yorumlanr. 2. Bir andlamann yorumu bakmndan, (andlamann) btn, giriini ve eklerini iine alan metne ilaveten, aadakileri kapsar: a- andlamann akdedilmesi ile balantl olarak btn taraflar arasnda yaplm olan andlamayla ilgili herhangi bir anlama; b- andlamann akdedilmesi ile balantl oiarak bir veya daha fazla tarafa yaplan ve dier taraflarca andlamayla ilgili bir belge olarak kabul edilen herhangi bir belge. 3. Andlamann btn ile birlikte aadakiler (de) dikkate alnr: a- Taraflar arasnda andlamann yorumu veya hkmlerinin uygulanmas ile ilgili olarak yaplan daha sonraki (tarihli) herhangi bir anlama, b- Taraflarn andlamann yorumu konusundaki mutabakatn tespit eden andlamann uygulanmas ile ilgili daha sonraki herhangi bir uygulamas. c- Taraflar arasndaki ilikilerde milletleraras hukukun tatbiki kabil herhangi bir kural. 4. Taraflarn bir terime zel bir mana vermek istedikleri tespit edilirse, o terime o mana verilir. Maddde 32- Tamamlayc yorum aralar 31. maddenin uygulanmasndan hasl olan manay teyid etmek veya 31. maddeye gre yaplan yorum, a- manay mulak veya anlalmaz brakyorsa, b- ok ak bir ekilde sama olan veya makl olmayan bir sonuca gtryorsa, manay tespit etmek iin andlamann hazrlk almalarna ve yaplma artlar dahil, tamamlayc yorum aralarna bavurulabilir. Madde 33- ki veya daha fazla dilde tevsik edilmi olan andlamalarn yorumu 1. Bir andlama iki veya daha fazla dilde tevsik edildii zaman, gr ayrl hlinde, belirli bir metnin stn tutulacan metnin kendisi ngrmedike veya taraflar yle kararlatrmadka, herbir dildeki metin ayn ekilde geerlidir. 2. Metnin tevsik edildii dillerden gayr bir dildeki bir andlama sureti, ancak andlamann ngrmesi veya taraflarn kabul etmesi hlinde geerli bir metin telakki edilir. 3. Andlama hkmlerinin herbir geerli metinde ayn manay tad farz edilir.
55
4. Birinci paragrafa gre, belirli bir metinin stn tutulduu durumlar sakl kalmak zere, geerli metinler arasnda yaplan bir karlatrma, 31. ve 32. maddelerin uygulanmasnn ortadan kaldrmad bir mana fark ortaya koyarsa, andlamann konu ve amac gznnde tutulduunda metni en iyi uzlatran mana benimsenecektir.
Madde 31 uyarnca andlama, andlamada kullanlan terimlere kendi balamlar ierisinde ve andlamann konu ve amac altnda verilecek normal anlamlarna uygun bir ekilde, iyi niyetle yorumlanmaldr. Terimlerin balam, andlamann ekleriyle birlikte bu andlamayla ilgili yaplm bakaca andlamalar ve ilgili dier metinleri de kapsar. Andlamaya 31. madde uyarnca verilen anlam desteklemek iin veya yaplan yorum metni mulak ve anlalmaz brakt yahut aka sama ve kabul edilemez olduu durumlarda anlam belirlemek iin tamamlayc yorum aralarna bavurmak mmkndr. Szlemenin 32. maddesi snrlayc bir liste vermemekle birlikte bu aralardan zellikle ikisine yer verir. Buna gre, andlama metninin yorumunda, andlamann hazrlanmas aamasnda yaplan almalarda taraflarn dile getirdikleri grler ile andlamann yaplmasyla ilgili koullar, metnin yorumlanmasnda dikkate alnabilecektir. Andlama metni yorumlanrken taraflarca resmiletirilmi, tevsik edilmi metin esas alnr. Bu nokta, andlamalarn kaleme alnd dil ile devletlerin resmi dilleri arasnda ortaya kmas olas farkllklar asndan nem tar. Eer andlama birden fazla dilde kaleme alnm, yani taraflar birden fazla dildeki andlama metnini tevsik etmi ise yorum yaplrken farkl dillerdeki anlamlar birbirleriyle badatrlr.
EKNCE
Uluslararas bir andlamaya taraf olmak isteyen bir devlet, andlamann baz hkmlerinin kendisi iin uygulanmamasn veya farkl uygulamasn isteyebilir. Devletin bu yndeki istei, ekince olarak adlandrlr. ekince, ok tarafl andlamalar sz konusu olduunda gndeme gelir. Baz andlamalar, andlamaya ekince konulmasna izin vermezken, bazlar andlamann bir ksm hkmn ekinceye kapatr. Mmkn olduunca ok devletin taraf olmasn hedefleyen andlamalar ise ekince koyulmasna aktr. Bir andlamada ekince beyanna ilikin yasak veya snrlama yoksa bile, andlamann dier taraflar aka kabul etmedike, andlamann konusu ve amacyla uyumsuz ekinceler geersizdir. ekince, andlamann imza, onay veya katlma aamasnda bildirilir ve yazl bildirim zorunludur. Andlamayla balandktan sonra ekince beyan edilemez. ekincenin dier devletler tarafndan kabul edilmesi veya ekinceye itiraz edilmesi mmkndr. Bu durumlar Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesinde ayrntl olarak dzenlenmitir. Madde 20, 21 ve 22e gre;
Madde 20- ekincelerin kabul ve ekincelere itiraz 1. Bir andlamann ak bir ekilde izin verdii bir ekincenin dier akit Devletler tarafndan daha sonra herhangi bir ekilde kabul gerekmez, meer ki andlama aksini ngrm olsun. 2. Grmeci Devletlerin snrl saysndan ve bir andlamann konu ve amacndan andlamann btn taraflar arasnda bir btn olarak uygulanmasnn her birinin andlamayla balanma rzasnn esasl bir art olduu anlald zaman, bu ekince btn taraflarn kabuln gerektirir.
56
Uluslararas Hukuk I
3. Bir andlama bir milletleraras rgtn bir kurucu belgesi olduu zaman ve baka trl ngrmedike, bu ekince o rgtn yetkili organnn kabuln gerektirir. 4. Bir nceki paragrafn kapsamna girmiyen durumlarda ve andlama aksini ngr-medike: a- dier bir akit Devletin bir ekinceyi kabul etmesi, ekince ileri sren Devleti dier Devlet bakmndan, andlama bu Devletler arasnda yrrle girerse veya girdii zaman, andlamann bir taraf yapar; b- dier bir akit Devletin bir ekinceye yapt bir itiraz, andlamann itiraz eden Devletle ekince ileri sren Devlet arasnda yrrle girmesini engellemez, meer ki aksi bir niyet kati ekilde itiraz eden Devlet tarafndan aklanm olsun: c- bir Devletin bir andlama ile balanma rzasn aklayan ve bir ekince ieren bir ilemi en azndan baka bir akit Devlet ekinceyi kabul eder etmez hkm dourur. 5. kinci ve drdnc paragraflar bakmndan ve andlama baka trl ngrmezse, bir ekince, bir Devletin bundan haberdar edilmesinden sonraki oniki aylk bir dnemin sonuna kadar veya, Devletin andlama ile balanma rzasn daha sonraki bir tarihte aklamas hlinde, bu rzasn aklad tarihe kadar, ekinceye hibir itirazda bulunmam olmas hlinde, o Devlet tarafndan kabul edilmi addedilir. Madde 21- ekincelerin ve ekincelere yaplan itirazlan hukuki etkisi 1. 19, 20 ve 23 nc maddelere uygun ekilde dier bir taraf bakmndan tesis edilen bir ekince: a- ekince ileri sren Devletin dier tarafla ilikilerinde, ekincenin ilgili olduu andlama hkmlerini ekince lsnde degitirir, ve b- dier tarafn ekince ileri sren Devletle ilikilerinde, bu hkmleri ayn lde degitirir. 2. ekince, andlamann dier taraflarnn kendi aralarndaki ilikilerde andlama hkmlerini deitirmez. 3. Bir ekinceye itiraz eden bir Devlet andlamann kendisiyle ekince ileri sren Devlet arasnda yrrle girmesine itiraz etmemi olduu zaman, ekincenin ilgili olduu hkmler iki Devlet arasnda ekince lsnde uygulanmaz. Madde 22- ekincelerin ve ekincelere yaplan itirazlan geri alnmas 1. Andlama baka trl ngrmedike, bir ekince her zaman geri alnabilir, ve ekinceyi kabul etmi olan bir Devletin rzas geri alma iin gerekli deildir. 2. Andlama baka trl ngrmedike, bir ekinceye yaplan bir itiraz her zaman geri alnabilir. 3. Andlama baka trl ngrmedike veya baka trl mutabk kalnmadysa; a- bir ekincenin geri alnmasn dier bir akit Devlet bakmndan ancak o Devlet bu konudaki bildirimi aldktan sonra hkm dourur. b- bir ekinceye yaplan bir itirazn geri alnmas ancak ekinceyi ileri sren Devletin bu konudaki bildirimi almasndan sonra hkm dourur.
ANDLAMALARIN SONA ERMES

Her devlet, eitli konularda pek ok iki veya ok tarafl andlamann tarafdr. Bu andlamalar devletlere baz ykmllkler ykler. Uluslararas andlamalar, baz yazarlarca uluslararas hukukun temeli saylan ahde vefa (sze ballk) ilkesinin somutlam hlidir. Devletler bu andlamalarn sonsuza dek balayc olmasn istemeyebilirler. Bu durumda andlamalarn sona ermesi konusunda anlamalar pekl mmkndr. Ancak taraflarn istedikleri her an andlamalarn getirdii bala-
57
yclktan kurtulabilmeleri de ahde vefa ilkesinin, dolaysyla da uluslararas hukukun getirdii gvencenin sarslmas anlamna gelir. Uluslararas hukuk, andlamalarn sona ermesini mmkn klan hkmlerin yannda, deindiimiz keyfilii ortadan kaldran, gvence salayan hkmler de iermektedir.
Andlama Hkmyle Sona Erme

Andlamalar, kendi ilerinde sona ermeyle ilgili hkmler ierebilir. Szgelimi andlamann belli bir zamana kadar geerli olduu veya belli bir olayn gereklemesiyle sona erecei zaten daha batan taraflarca belirlenmi olabilir. Bunun yannda andlamalar taraflarn -genellikle belli bir ihbar sresini takiben- ekilme haklarnn olduu hkmn de ieriyor olabilir. Bylece, andlamada belirlenen srenin dolmas, olayn gereklemesi veya taraflara tannan ekilme hakknn kullanlmasyla, andlama sona erer yahut ekilme hakkn kullanan devlet asndan balaycln kaybeder.
Taraflarn radesiyle Sona Erme

Bir andlamann, taraflarnn hepsi ayn ynde karar verdii takdirde, tamamen veya ksmen sona erdirilmesi yahut yeni bir andlamayla eski andlamann baz hkmlerinin geersiz klnmas mmkndr. Taraflarn iradesiyle sona erme nedenleri sbjektif sona erme nedenleri denilmektedir.
Fesih veya ekilmeyle Sona Erme

Konuyla ilgili olarak Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi 56. madde dzenleme yapmtr. Maddeye gre;
Madde 56- Sona erme, fesih veya ekilme hususunda hibir hkm ihtiva etmeyen bir andlamann feshi veya andlamadan ekilme 1. Sona ermesiyle ilgili hibir hkm tamayan ve fesih veya ekilmeyi ngrmeyen bir andlama, aadaki hller gereklemedike feshe veya ekilmeye tabi deildir: a- taraflarn fesih veya ekilme ihtimalini kabul etme niyetleri tespit edilmedike; veya b- fesih veya ekilme hakk andlamann niteliinden zmnen karlmadka. 2. Bir taraf 1. paragrafa gre andlamay feshetme veya ondan ekilme niyetini en az 12 ay nceden bildirecektir.
Bir andlama taraflara andlamay sona erdirme veya andlamadan ekilme hakk tanm olabilir. Ancak byle bir hkm bulunmasa dahi, taraflarn fesih veya ekilme olasln benimsedikleri belli ise yahut andlamann doas itibariyle fesih ve ekilme hakk bulunuyorsa, tek tarafl fesih veya ekilme ile andlamann sona erdirilmesi mmkndr. zellikle ittifak andlamalar ile baz ticari andlamalarn doas itibariyle taraflara fesih ve ekilme hakk verdii kabul edilmektedir. Yine uluslararas bir mahkemenin kuruluuna taraf olunmas durumunda da devletlerin andlamadan ekilerek sz konusu uluslararas mahkemenin yarg yetkisi dnda kalabilecekleri sylenebilir. Andlamada aksine hkm bulunmad takdirde, byle bir fesih veya ekilme hakknn kullanlabilmesi iin en az on iki aylk bir ihbar sresi ngrmektedir.
Andlamann hlali Sonucu Sona Erme

Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi md. 60, bir andlamann nemli bir ekilde ihlal edilmesini, andlamann ksmen veya tamamen sona erdirilmesi yahut yrrlnn durdurulmas (askya alnmas) iin bir sebep olarak kabul eder. Sz-
58
Uluslararas Hukuk I
lemeye gre nemli ihlal, Szlemenin kabul ettii sona erme nedenleri olmakszn bir andlamann tannmamas yahut andlamann konusu veya amacnn gereklemesi iin temel olan bir hkme aykr davranlmasdr (md. 60/3). Byle bir durumda andlama kendiliinden sona ermemekte; nemli ihlal, iki tarafl andlamalarda dier tarafa, ok tarafl andlamalarda ise hatal devletin dndaki devletlere yahut sadece zel olarak ihlalden etkilenen devlete, bu ihlale dayanarak andlamay sona erdirme veya askya alma yetkisi vermektedir (md. 60/2). Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi madde 60 u ekildedir:
Madde 60 - Bir andlamann ihlal edilmesi sonucu sona erdirilmesi veya yrrlnnaskya alnmas 1. ki tarafl bir andlamann akit taraflardan birisi tarafndan esasl bir ekilde ihlali (material breach), dier tarafa andlamay sona erdirme veya tamamen veya ksmen yrrln askya alma gerekesi olarak bu ihlale bavurma hakkn verir. 2. ok tarafl bir andlamann akit taraflardan birisi tarafndan esasl bir ekilde ihlali a- dier taraflarn oybirlii ile andlamann yrrln tamamen veya ksmen askya almalarn veya andlamay, i- kendileriyle kusurlu Devlet arasndaki ilikiler bakmndan, ya da, ii- btn taraflar arasnda, sona erdirme hakkn verir. b- andlama ile bilhassa etkilenen bir tarafa, kendisi ile kusurlu Devlet arasndaki ilikiler bakmndan andlamann yrrln tamamen veya ksmen askya almasnn gerekesi olarak bu ihlale bavurma hakkn verir. c- kusurlu Devletten baka herhangi bir tarafa, andlamann yrrln ksmen veya tamamen kendisi baknndan askya alma gerekesi olarak ihlale bavurma hakk verir; ancak bunun iin andlama yle bir nitelikte olmal ki, bir tarafn andlama hkrmlerini esasl bir ekilde ihlal etmesi herbir tarafn andlamadan doan ykmllklerini ifa etme durumunu kkl bir biimde deitirsin. 3. Bu madde bakmndan bir andlamann esasl bir ekilde ihlali aadakilerden ibarettir: a- andlamann, bu Szlemenin tasvip etmedii bir ekilde inkar edilmesi; veya b- andlamann konu veya amacnn gerekletirilmesi iin elzem olan bir hkmn ihlal edilmesi. 4. Yukandaki paragraflar bir ihlal hlinde uygulanabilecek herhangi bir andlama hkmne halel getirmez. 5. 1-3 nc paragraflar insani nitelikteki andlamalarda yer alp kiilerin korunmasyla ilgili hkmlere, bilhassa bu gibi andlamalarla himaye edilen kiilere kar herhangi bir misilleme eklini yasaklayan hkmlere uygulanmaz.
Andlamann Uygulanmasnn mknszlamas Sonucu Sona Erme

Bir andlamann yrtlmesinin temelini oluturan konunun kaybolmas veya tahrip olmas, andlamann sona erdirilmesi veya kaybolma yahut tahrip olma geici ise, askya alnmas iin hakl bir sebep oluturur. Ayrca byle bir imknszla neden olan taraf, imknszlk sebebiyle sona erdirme veya askya alma hakkna sahip deildir. Konuyla ilgili dzenleme yapan Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi, md. 61 u ekildedir;
Madde 61- Sonraki imkanszlk 1. Bir tarafn bir andlamay ifa etme imkanszln andlamay sona erdirme veya ondan ekilme gerekesi yapabilmesi iin, imkanszln andlamann ifas iin ka-
59
nlmaz olan bir nesnenin daimi olarak ortadan kalkmas veya tahrip olmasndan ileri gelmesi gerekir. mkanszlk geici ise, ancak andlamann yrrln askya alma sebebi yaplabilir. 2. fa imkanszl, bir tarafn gerek anlamadan doan bir ykmlln, gerekse andlamann dier herhangi bir tarafna kar borlu olunan dier herhangi bir ykmlln ihlal etmesi neticesi meydana gelmise, o taraf, andlamay sona erdirme, andlamadan ekilme veya yrrln askya alma gerekesi olarak bu imkanszla dayanamaz.
Koullarn Deimesi Sonucu Sona Erme

Bir andlamann yapld zaman taraflarn iradesine yn veren koullarn zaman ierisinde nemli lde deimesi, taraflarn andlamayla bal kalmaya devam etmek istememelerine neden olabilir. Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi, koullardaki deiimin andlamann sona erdirilmesi, andlamadan ekilme veya andlama hkmlerini askya alma iin geerli bir sebep olduunu kabul eder (rebus sic stantibus ilkesi). Bununla birlikte, deitii iddia edilen koullarn, andlamann yaplma zamannda taraflarn iradesinin oluumu asndan temel nitelikte olmas ve taraflarca andlamann yapm srasnda ngrlememi olan deiimin andlamann getirdii ykmllkleri kapsamn kkl ekilde deitirmesi gerekmektedir. Szlemenin getirdii bir baka snrlama, koullarn deimesine bavurma olanann devletler arasndaki snrlar belirleyen andlamalarda ve koullarn deiimine uluslararas hukuktan kaynaklanan bir ykmll yerine getirmemek suretiyle neden olan taraf asndan kabul edilmemesidir. Konuyla ilgili olan Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi, md. 62ye gre;
Madde 62- artlarn Esasl ekilde deimesi 1. Bir andlamann akdedilmesi srasnda mevcut olan artlarda meydana gelen taraflarca ngrlmeyen esasl bir deiiklie, aadaki artlar yerine gelmedike, andlamay sona erdirme veya andlamadan ekilme iin bir gereke olarak bavurulamaz: a- bu artlarn mevcudiyeti, taraflarn andlama ile balanma rzalarnn esasl bir temelini tekil etmedike; ve b- deiiklik andlamaya gre hala icra edilecek ykmllklerin kapsamn kkl bir ekilde deitirme etkisini haiz olmadka. 2. artlarda meydana gelen esasl bir deiiklie bir andlamay sona erdirmek veya ondan ekilmek iin bir gereke olarak u hllerde bavurulamaz. a- andlama bir snr tesis ediyorsa; veya b- esasl deiiklik ona bavuran tarafn ya andlamadan doan bir ykmllgn ihlal etmesinin ya da andlamann dier herhangi bir tarafna kar herhangi bir milletleraras ykmlln ihlal etmesinin neticesi ise. 3. Yukandaki paragraflara gre bir taraf esasl bir art deiikliine bir andlamay sona erdirme veya ondan ekilme gerekesi olarak bavurulabiliyorsa, deiiklie, andlamay askya almann bir gerekesi olarak da bavurulabilir.
60
Uluslararas Hukuk I
Sonradan Ortaya kan Jus Cogens Kurallara Aykrlk Nedeniyle Sona Erme
Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesine gre, uluslararas hukukun yeni bir jus cogens kuralnn (emredici kuraln) ortaya kmas durumunda, bu normla atan mevcut andlamalarn geersiz hle geleceini ve sona ereceini belirtir. Konuyla ilgili Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesine madde 64 u ekildedir;
Madde 64- Milletleraras genel hukukunun yeni bir emredici normunun ortaya kmas Eer milletleraras genel hukukun yeni bir emredici normu ortaya karsa, bu normla atan mevcut herhangi bir andlama batl hle gelir ve sona erer.
Andlamalarn Sona Ermesinde Usul

Andlamalarn taraflarn rzasyla sona ermesi durumunda herhangi sorun yaanmaz. Ancak taraflardan birisi, yukarda saylan tek tarafl fesih, ekilme veya andlamann yrrln durdurma yollarndan birine bavurduunda, andlamalarn geersizliiyle ilgili usule benzer bir ekilde, dier taraflar durumdan haberdar etmeli; dier taraflardan itiraz gelmezse gerekli nlemleri ay sonra uygulayabilir. tiraz hlinde belli bir sre iinde barl yollarla zm getirmeliler. Bununla birlikte andlamann sona erdirilmesi sonradan ortaya kan bir jus cogens kurala aykrla dayandrlm ve taraflar on iki ay iinde anlaamamlarsa, Uluslararas Adalet Divanna gidilebilecektir (Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi, md. 6566).
61
zet
A M A
Uluslararas andlamalar tanmlamak. Uluslararas andlamalar, devletler arasnda, uluslararas hukuka tabi olmak zere, yetkili temsilciler tarafndan yaplm, uluslararas hukuka uygun hak ve ykmllkler douran irade uyumalardr. Uluslararas andlamalarn yrrlk kazanmasn aklamak. Uluslararas bir andlamann yrrlk kazanmas iin, ncelikle, uluslararas hukukun yetkili kld kiiler tarafndan hazrlanarak resmiletirilmelidir. Devletler resmiletirilen bu andlama metnine balanma iradelerini ortaya koyarlar. Bu iradenin nasl ortaya koyulaca genellikle andlamalarn ierisinde yer alr. Bylece devletler imza veya belge deiimi gibi basit bir usulle balanabilecekleri gibi, i hukuklarnda gerekli grlen aamalarn tamamlanmasnn ardndan balanma iradelerini de bildirebilirler. Seilen usule gre balanma iradesinin bildirilmesiyle balanma gereklemi olur. Bir andlamann yrrle girmesi ise, ya andlamayla belirtilen tarih veya koullarn gereklemesi sonucu yahut da balanma iradesinin dier taraflara bildirilmesiyle gerekleir. Devletler baz snrlar dahilinde andlamalarn kendilerine uygulanmasn istemedikleri hkmlerine ekince koyabilirler. Yetkili kiilerce yaplmam, taraflarn iradesinin sakatlanm olduu veya jus cogens kurallara aykr andlamalar, geersiz kabul edilir.
A M A
AM A
Uluslararas andlamalarn sona erdirilme koullarn listelemek. Bir andlamann sona ermesi iin taraflar andlamaya belli bir tarihi veya belli koullarn gereklemesini iaret eden bir hkm koyabilirler. Bunun dnda andlamalar taraflardan birinin tek tarafl bir eylemle andlamay feshetmesine veya andlamadan ekilmesine olanak tanyabilmektedir. Baz durumlarda da, dier taraflarn rzas olmasa bile taraflardan birinin tek tarafl bir eylemle andlamay sona erdirebilecei kabul edilmitir. Andlamann yapld zamanki artlarn nemli lde deimi olmas, andlamann nemli hkmlerinin kar tarafa ihlal edilmi olmas, andlamann konusunun imknszlamas ve andlamann sonradan kan jus cogens kurallara aykr olmas, andlamay sona erdirme nedenleri arasnda yer alr.
62
Uluslararas Hukuk I
Kendimizi Snayalm
1. Uluslararas andlamalarla ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Andlama akdetme yetkisi olanlar arasnda olur. b. Yazldr. c. rade uyumasdr. d. ki tarafl veya ok tarafl olabilir. e. Yardmc kaynaktr. 2. Aksini ngren bir durum yoksa yetki belgesi olmadan aadakilerden hangisi bir andlama metnini tevsik edemez? a. Adalet Bakan b. Hkmet Bakan c. Devlet Bakan d. Dileri Bakan e. Diplomatik misyon bakan 3. Aadakilerden hangisi andlama ile balanma ilemlerinde basit usule rnektir? a. Onay b. Katlma c. mza d. Kabul e. Uygun bulma 4. Yetkili devlet temsilcilerinin resmiletirdikleri andlama metninin, i hukuklarda ngrlen mekanizmayla devlet adna balayc olduunun kabul anlamna gelen balanma usul aadakilerden hangisidir? a. mza b. Mektup teatisi c. Katlma d. Onay e. Kabul 5. Andlamalar uluslararas alanda hkm dourmas ne zaman hkm dourmaya balar? a. Onayland zaman b. Yrrle girdii zaman c. Balanld zaman d. mzaland zaman e. Grld zaman 6. Anayasamza gre usulne uygun olarak yrrle giren uluslararas andlamalar ne hkmndedir? a. Kanun b. Ynetmelik c. Tzk d. Anayasa e. Kanun hkmnde kararname 7. Trkiye i hukukunda uluslararas andlamalarn akdedilmesiyle ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Temel hak ve zgrlklerle ilgili andlamalar kanundan stndr. b. Andlamalar Cumhurbakan onaylar. c. stisna grubu andlamalar vardr. d. Andlamalar i hukukta Bakanlar Kurulu Kararnamesinde belirtilen tarihte yrrle girer. e. Andlamalar aleyhine Anayasa Mahkemesine gidilebilir. 8. Aadakilerden hangisi andlamann geersizlik nedenlerinden biri deildir? a. Hata sonucu andlamaya taraf olma b. Devlet temsilcisini tehdit c. Jus cogense aykrlk d. nemli ihlal e. Andlamann yetkili kiilerce yaplmamas 9. Aadakilerden hangisi andlamann sona erme nedenlerinden biri deildir? a. Andlamann konusunun imknszlamas b. Andlamann yetkili kiilerce yaplmamas c. nemli ihlal d. Fesih e. ekilme 10. Objektif hukuki durum yaratan andlamalar aadakilerden hangisiyle ilgilidir? a. Andlamalarn yorumu b. Andlamalarn atmas c. Andlamalarn nc devletlere etkisi d. Andlamalarn geersizlii e. Andlamalarn sona ermesi
63
Yaamn inden
detle ilgili ilk balayc belge olma zelliini tayor. Szlemede, devlet kurumlarnn ve grevlilerinin kadna kar iddet uygulanmamasn salamas, kadna kar ve aile ii iddetin nlenmesi, cezalandrlmas, ulusal dzeyde veri toplanmas ve egdmden sorumlu bir resmi kurumun tespit edilmesine ynelik dzenlemeler de bulunuyor. Szlemenin uygulanmasn izlemek zere bir uluslararas izleme mekanizmas (Kadna Kar iddet ve Aile i iddetle Mcadele Uzmanlar Grubu-GREVIO) oluturulacak, ulusal dzeyde toplanan veriler bu mekanizma ile paylalacak. ................................... Kaynak: Hrriyet, 25 Kasm 2011 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/showNew.aspx.? id=19322067
Kadna iddet szlemesini ilk Trkiye imzalad Trkiye, Kadnlara Ynelik iddet ve Aile i iddetin nlenmesi ve Bunlarla Mcadeleye likin Avrupa Konseyi Szlemesini, imza atan lkeler arasnda, parlamentosunda ilk onaylayan lke oldu. TBMM Genel Kurulu, 25 Kasm Kadna Ynelik iddetle Mcadele Gn ncesinde, Kadnlara Ynelik iddet ve Aile i iddetin nlenmesi ve Bunlarla Mcadeleye likin Avrupa Konseyi Szlemesinin Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Kanun Tasarsn kabul ederek, yasalatrd. .......................... Szleme ne getiriyor? 11 Mays 2011 tarihinde stanbulda imzalan szleme, Kadna ynelik iddet, aile ii iddet, Kadna ynelik toplumsal cinsiyete dayal iddet, kadn kavramlarn tanmlyor. Szlemeyi imzalayan lkeler, dzenli aralklarla her trl iddet eylemi hakknda istatistik veri toplayacak, iddet biiminin yaygnln ve eilimlerini deerlendirmek zere anketler yapacak, iddeti nlemek iin gerekli yasal nlemleri alacak. Szleme, taraflara, kadn erkek eitlii, kalplatrlmam toplumsal cinsiyet rolleri, kadna ynelik toplumsal cinsiyete dayal iddet ve kiisel btnlk hakk gibi konulara ilikin retim malzemelerinin, resmi mfredat ierisine ve eitimin her seviyesine eklenmesi iin gerekli admlar atma ykmll getiriyor. Szlemeye imza koyan lkeler, cinsel su faillerinin tekrar su ilemesini engelleyen tedavi programlarn oluturulmas iin nlem alacak. iddet madurlarna, yasal ve psikolojik danmanlk, mali yardm, konut, eitim, retim ve i bulma destei salanacak. Szleme, taraflara, zorla gerekletirilen evlilikler, psikolojik iddet, taciz, fiziksel iddet, tecavz dhil olmak zere cinsel iddet, zorla krtaj ve ksrlatrma, kadn snneti, szde namus adna ilenen sularn cezalandrlmasna ynelik gerekli hukuki ve dier nlemleri almas konusunda ykmllk getiriyor. Szleme, uluslararas alanda kadna ynelik ve aile ii id-
Okuma Paras
...Trkiyenin taraf olduu bir andlamann znde deiiklik getiren bir sonraki andlama, yrtmenin tek bana yapabilecei andlamalar arasnda deildir. Bunun mmkn klmak iin, Divann Dou Grnlandn Hukuki Stats Davasnda vermi olduu 1933 tarihli yargsndan esinleneceine dair haberler doruysa, unu hatrlatmakta fayda vardr: O yarg szl anlamalar bakmndan rnek oluturur; akdi usul ayrca dzenlemi bulunan andlamalar iin deil! te yandan, Anayasamza gre kanun hkmnde olan bir andlamann deitirilmesini sonulayacak bir andlama yapmak, Divann o yargda vurgulad zere, Dileri Bakannn kendi yetkileri iinde bulunan bir sorun deildir. Deildir; nk, Anayasamz kanunlara deiiklik getiren her trl andlamann yaplmasn, bir kanunla uygun bulma kouluna balamtr. Kaynak: Toluner, s. 263.
64
Uluslararas Hukuk I

1. e 2. a 3. c 4. d 5. b 6. a Yantnz yanl ise Andlamann Unsurlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hazrlk Aamas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Balanma Aamas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Balanma Aamas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yrrlk Aamas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Andlamalarn Trk Hukukundaki Yeri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trk Hukukunda Uluslararas Andlamalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Andlamalarn Geersizlii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Andlamalarn Sona Ermesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Andlamalarn nc Devletlere Etkisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Trk hukuku, devlet yetkililerine ve temsilcilerine andlamalarn tevsiki, resmiletirilmesi yetkisi verir. Devletin balanma iradesinin ortaya kabilmesi iin, andlamann niteliine gre TBMM ile Bakanlar Kurulu ve Cumhurbakan birlikte veya Bakanlar Kurulu ve Cumhurbakan tek bana temsilciler tarafndan imzalanan, tevsik edilen andlamay onaylam olmaldr. Dolaysyla Trk i hukuku, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin, Babakan tarafndan imzalanan andlamann taraf olmadn kabul eder. Ne var ki bu, bir i hukuk sorunudur. Eer i hukuk aamalar tamamlanmaz ve andlama i hukukta yrrle girmez ise, szgelimi, Trk mahkemeleri andlama hkmlerinin i hukuku etkileyen ynlerini uygulamayacaklardr. Ancak bu durum, devletin uluslararas sorumluluunu dorudan ilgilendirmez. Andlama hkmlerinin uygulanmamas durumunda, devletin sorumluluu ortaya kabilir. Dnlebilecek son bir ihtimal, muhtemelen daha sonra i bana gelecek yeni bir hkmetin, ilgili andlamann i hukuka aykr ekilde yapld iddiasn dier devlete bildirmesidir. Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi, ilkesel olarak i hukuka dayanan geersizlik iddialarn kabul etmez, ancak ak ve nemli anayasal kurallarn ihlalinin kabul edilebileceini belirtir.
7. e
8. d 9. b 10. c

Sra Sizde 1 Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi, geersizlik nedenlerini snrl sayda belirlemitir. Yani Szlemede saylan nedenler dnda geersizlik iddiasnda bulunmak mmkn deildir. Ancak andlamann akdedilmeden nce andlama konusunun imknszlam olmas, andlamann uygulanmasn da imknsz hle getirmektedir. Eer Szlemenin lafzna sk skya bal kalnacaksa, imknszln bir geersizlik nedeni saylmas mmkn olmaz. Bununla birlikte ortaya kan durum, taraf iradelerinde sakatlk bulunduunu da gstermektedir. Eer taraflardan birisi bu imknszlk durumunu biliyor ise, bu durumda hile yapm demektir ki, bu bir geersizlik nedenidir. Eer her iki taraf da bu durumdan haberdar deilse, esasnda ortada bir hata vardr ve bu da bir geersizlik nedenidir.
65
Acer, Ycel ve brahim Kaya (2010). Uluslararas Hukuk Temel Ders Kitab, Ankara: USAK Yaynlar. Gndz, A. (1998). Uluslararas Hukuk, Temel Belgeler, rnek Kararlar, Gelitirilmi 3. Bask, stanbul: Beta. Malanczuk, Peter (2006). Akehursts Modern Introduction to International Law, Londra ve NewYork: Routledge. Pazarc, Hseyin (2011). Uluslararas Hukuk, Ankara: Turhan Kitabevi. Toluner, S. (2004). Uluslararas Hukuk Asndan Trkiyenin Baz D Politika Sorunlar Geniletilmi 2. Bask, stanbul: Beta. Sur, Melda (2008). Uluslararas Hukukun Esaslar, stanbul: Beta. Ylmaz, Ejder (1992). Hukuk Szl, Ankara: Yetkin.
olaker, Mustafa (2010). Temel Hak ve zgrlklere likin Uluslararas Antlamalarn Hukukta Dorudan Uygulanmas, Ankara: Adalet.
4
Amalarmz indekiler
Uluslararas Hukuk I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bir devletin uluslararas hukuk kiiliinin dier devletlerce tannmas ileminin niteliini ve zelliklerini aklayabilecek, Uluslararas hukukta karlalan devlet trlerini tanmlayabilecek, Bir devletin devlet olarak ortaya kabilmesi iin tamas gereken zelliklerini sralayabilecek, Bir devletin sona ermesinden sonra ayn topraklarda yenilerinin ortaya k biimleri ve bunlara bal uluslararas hukuki sonular deerlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Uluslararas hukuk kiilii Tanma lke Halefiyet
Uluslararas Hukukta Kiilik
ULUSLARARASI HUKUK KL, DEVLET VE TANIMA DEVLET TRLER DEVLETN UNSURLARI YEN DEVLETLERN ORTAYA IKII VE HALEFYET (ARDILLIK) MESELES
Uluslararas Hukukta Kiilik

ULUSLARARASI HUKUK KL VE TANIMA Kiilik
Uluslararas hukukta sadece devletlerin, uluslararas tekilatlarn ve ksmen de zel kiilerin uluslararas hukuk kiilii vardr. Uluslararas hukukta kabul gren tanma gre devlet, belirli bir lke paras zerinde tekilatlanm olan bir siyasi otorite altnda yaayan insan topluluunun oluturduu srekli egemen varlktr. Bu unsurlara sahip olan devletin uluslararas hukuk kiiliine haiz olduu kabul edilir. Bu kiiliin uluslararas alanda salad hak ve yetkiler ise unlardr: a) Uluslararas alanda hak sahibi olma ve bu hakk ileri srebilme ehliyeti; b) Borlanma ve eylem ve ilemlerinden sorumlu tutulabilme ehliyeti; c) Dier uluslararas hukuk kiileri ile hukuki iliki kurma ehliyeti (Bunun iine uluslararas andlamalar yapma, diplomatik iliki kurma ve devletlere salanan hukuki muafiyetlerden yararlanma gibi yetkiler girer). Uluslararas hukuk kiiliine haiz olduu kabul edilen bir baka yap uluslararas tekilatlardr. BM Adalet Divan tarafndan verilen tanma gre uluslararas tekilatlar devletlerin hukuka uygun amalarn gerekletirmek zere daimi olarak bir araya gelerek oluturduklar, bu amalar yerine getirmek zere bir takm organlarla donattklar, hukuki yetkiler ve sorumluluklar bakmndan tekilat ve yeleri arasnda bir ayrm bulunan ve bir uluslararas andlama ile kurulmu olan hukuk kiileridir (BM Adalet Divannn 1949 tarihli Tazminatlar Danma Gr). Divan ayn kararnda uluslararas hukuk kiiliinin kapsam bakmndan tekilatlar ile devletler arasnda bir paralellik kurulamayacan ve her bir tekilatn hak ve yetkilerini saptamada ilgili tekilatlarn kurucu andlamasna baklmas gerektiini ifade etmitir. Bununla beraber uygulamada tekilatlarn genellikle u yetki ve imtiyazlara haiz olduu grlmektedir: a) Andlama yapma yetkisi; b) Uluslararas talepte bulunma yetkisi; c) ye devlet lkelerinde temsilci bulundurma ve bir takm muafiyetlere haiz olma; d) Uluslararas alanda sorumluluk. Son olarak zel kiilerin uluslararas hukuk kiilii meselesine deinelim. Bu konuda her ne kadar hukukular arasnda hl tartmalar yaansa da uluslararas uygulamaya baktmzda devletlerin aralarnda yaptklar baz andlamalarda zel kiilere birtakm haklar bahettii ve zellikle insan haklar ve yatrmlarn korunmas ile ilgili andlamalarda zel kiilere devletlere kar dorudan bavurabilecekleri uluslararas mahkemeler kurduklar grlmektedir. Bunun yannda son yllarda uluslararas ceza mahkemeleri yoluyla bireylerin uluslararas sulardan yarglandn da mahede etmekteyiz.
68
Uluslararas Hukuk I
Tanma
Tanma yeni olumu bir siyasi varln bir devlet olduunun dier devletlerce tm hukuki sonularyla kabul edildiini bildiren ilemdir.
Yukarda anlatlan lke, nfus ve etkin siyasi otorite unsurlarna haiz olan bir devletin otomatik olarak sz konusu uluslararas hukuk kiiliine sahip olup olamayaca sorusu uluslararas hukukta tanma konusu altnda ele alnmaktadr. Devletlerin i hukuklarnda hukuk kiiliinin doumu ve sona ermesi kanun yapan organ tarafndan kartlan i hukuk ilemleri ile saptanr. Ancak uluslararas alanda byle bir merkezi kanun yapc organ bulunmadndan uluslararas alanda yukardaki unsurlara sahip olan bir varln devlet olma potansiyeli tasa da bir devlet olarak uluslararas topluma kabul edilmesi her zaman mmkn olmamaktadr. Zira uluslararas hukukta bir devletin uluslararas topluma kabul edilebilmesi onun uluslararas hukuk kiiliinin dier devletlerce tannmas artna baldr. Bu tanma uluslararas toplumu oluturan her devlet tarafndan kendi adna yaplmas gereken bir ilemdir. Tanma tanyan asndan tannann devlet olarak varln hukuken kabul etme ve tannan ile resmi uluslararas ilikilere girme (eli gnderme vb.) sonucunu dourur. Ancak bu tanma nispidir yani dier devletlere de tanma ykm yklemez. Bir devleti tanma ileminin geri alnamayaca kabul edilmekte olup diplomatik ilikilerin kesilmesi tanmann geri alnmas anlamn tamaz. Uluslararas hukukular arasnda tanma ileminin nitelii konusunda tartmalar yaanmtr. Kimilerine gre bu ilem kurucu nitelikte bir ilem olup kiilik ancak bu tanma ileminden sonra geerlilik kazanr. Buna kar dier baz hukukular tanmann hem bir vakay beyan edici hem de kiilii kurucu bir ilem olduu grn benimsemitir ki bugn uluslararas uygulamada arlk tayan bu grtr. Bu adan bir devletin tannmam olmas onun dier devletlerle ilikilerinde uluslararas hukuka tabi olmamas sonucunu dourmaz. Bir baka ifade ile tannmam bir devlet sahipsiz bir toprak paras muamelesi gremez. Yani tanma kurucu olsa bile tannmam olma tanmayan devletlere tannmam devletin topraklarna serbeste girme veya ona kar uluslararas hukukun kuvvet kullanma yasa gibi temel baz kurallarn uygulamaktan kanma gibi haklar vermez. Ancak tannmam olmann o devlet asndan andlamalara taraf olamama veya eski devletin yapt anlamalara ve yabanc devletlerdeki mallarna halef olamama, uluslararas tekilatlara ye olamama, bykeli gnderememe veya kabul edememe, ulusal veya uluslararas yarg organlarna bavuramama ve devletlere yabanc ulusal hukuklarda tannan yarg baklndan yararlanamama gibi olumsuz sonular olmaktadr. Bugn uluslararas hukukta tanma konusunda kabul edilen ortak gr bunun bir niyet meselesi olduu ynndedir yani devletlerin siyasi takdirine braklmtr ve hukuki bir zorunluluk yoktur. Siyasi bir karar olmas itibariyle devletlerin henz tam olarak olumam varlklar siyasi gerekelerle tanmalar suretiyle erken tanma veya bunun aksine yerleik siyasi yaplar tanmamak suretiyle ge tanma yapmalar da uygulamada rastlanan durumlardr. Tanma konusunda belli bir ekil art yoktur. Dolays ile devletler bu konudaki niyetlerini aka ortaya koyan bir tanma beyannda bulunabilecekleri gibi sz konusu devletle giriilen birtakm ilikiler tanma niyeti ile yaplmsa bu takdirde de tanma gerekleir. Ancak rtl tanma olarak da adlandrlan bu ikinci tip tanmada niyetin saptanmas her zaman kolay olmayabilir. Dolays ile bu niyetin varl asndan iliik trler arasnda bir ayrm yapma yoluna gidilmitir. Bu bakmdan mesela ok tarafl bir konferansa katlma katlanlarn birbirini tanmas so-
4. nite - Uluslararas Hukukta Kiilik
69
nucunu dourmaz, keza bir uluslararas tekilata ye olmann da dier yeler bakmndan tanma sonucunu dourmayabilecei de kabul edilmektedir. Yine esir deiimi ve atekes gibi snrl ikili andlamalar yapmann veya ok tarafl ticaret andlamas yaplmasnn da tanma saylmayaca deerlendirmesi uluslararas hukukta yaplmtr. Ancak kapsaml iki tarafl andlamalar yapmann veya diplomatik ilikilere girmenin rtl tanma anlamna gelecei ynnde bir genel kabul mevcuttur. Kural olarak bir devletin lkesinin baka bir devlete igali, igal edilen devletin kiiliini kendiliinden sona erdirmez. Bu bakmdan tanma hukukunda 1931 ylnda Japonyann ini igali nedeniyle ABD tarafndan Stimson Doktrini olarak bilinen aklamann yaplmas ile balayan uygulama sonucunda uluslararas hukuka aykr biimde kuvvet kullanm sonucu oluan devletlerin ve lke kazanmlarnn tannmamas ynnde bir kural olumutur. Bu kural daha sonra 1970 BM Devletlerarasnda Dosta likiler ve birlii lkeleri Bildirisi ve dier birtakm uluslararas belgelerde uluslararas hukukta yazl hale getirilmitir. rnein BM Adalet Divannn 1971 tarihli Namibya Danma Gr ile srailin Filistin topraklarnda duvar inasnn uluslararas hukuka aykrlna ilikin 2004 tarihli Filistin Duvar Danma Gr karar; Gvenlik Konseyinin 1990 tarihli 662 sayl Irakn Kuveyti igal karar. Bu kurala dayanlarak srailin 1967 ylnda Filistin topraklarn ve Suriyeye ait Golan tepelerini igalinin, 1979 ylnda Fasn Bat Sahray igalinin, Irakn 1990 ylnda Kuveyti igali sonucu oluan durumun ve 1994 ylnda Ermenistann Azerbeycana ait Dalk Karaba igalinin de tannmas yasaklanmtr. Kbrs Trk Cumhuriyetini ve Filistini yukardaki bilgiler nda deerlendiriniz. SIRA SZDE Her ne kadar kuvvet kullanma sonucu igal edilen lkeyle ilgili konularda diDNELM er devletler igalci devletle iktisadi ve diplomatik ilikilere girmekten kanmak zorunda olsalar da bu yasak insani konularla ilgili andlamalar bakmndan sz koS O R Uyararna yapnusu deildir. Ayn ekilde igalci devletin igal edilen lke halknn m olduu resmi ilemler de geerli kabul edilir. Bunun yannda buralarda egemenlik yetkisi etkin kontrol elinde bulunduran igalci gce ait sayldndan ulusDKKAT lararas hukukun ilgili kurallarnn (insan haklarna ilikin andlamalar, sava hukukuna ve insancl hukuka dair konvansiyonlar vb.) uygulanmasndan ve bunlaSIRA SZDE rn ihlalinden de o g sorumlu olur. Zira BM Adalet Divannn 1971 tarihli Namibya Danma Grnde de ifade ettii zere bir devletin uluslararas sorumluluunun hukuki esas bir lkenin fiilen kontrol edilmekte oluudur. AMALARIMIZ Tanma konusunda zerinde durulmas gereken dier bir konu tannm bir devlet lkesinde isyan kmas hlidir. Bu durumda uluslararas hukuka gre isyanclara yardm hukuka aykr, tannm hkmete yardm ise K hukuka T A P uygundur. Fakat isyanclar o lkede veya belli bir parasnda etkin kontrol ele geirir ve bu durum bir devamllk arz etmeye balarsa bu takdirde dier devletler bu yeni devleti tanyabilir. rnein, Yugoslavyann dalmas sonucu kan HrvaT Eortaya LEVZYO N tistan, Slovenya, Bosna Hersek, Makedonya ve son olarak Kosovann tannmasnda batl devletler abuk davranrken Abhazya ve Gney Osetyann Grcistandan kopmas sonucu bunlar tanyan ilk devlet Rusya olmutur. Ancak bir lkedeki isNTE RNET yanclarn etkin kontrol ele geirirken uluslararas hukukun bu alandaki emredici kurallarna (jus cogens) -etkin kontrol kazanmak iin baka bir devletin silahl gcnden yardm almama, insancl hukukla ilgili kurallara uyma vb.- uygun davranm olmalar gerekir. Aksi takdirde dier devletler bakmndan isyanclarn kurSIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
70
Uluslararas Hukuk I
duu devleti tanmama ykmll ortaya kar. BM Adalet Divan Kosovann bamszlk ilannn uluslararas hukuka uygunluuna ilikin 2010 tarihli Kosovann Bamszlk lan Danma Grnde kuvvet kullanma yasa gibi jus cogens nitelikteki yasaklara aykr olmadka ilan edilen bir devletten ayrlmaya ilikin bamszlk kararlarn yasaklayan bir kuraln uluslararas hukukta mevcut olmadna hkmetmitir. Tanma ile ilgili bir baka durum muhariplik veya ayaklanan sfatnn tannmas (belligerency veya insurgency) durumudur. Bu sfatn tannmas tannan ile tanyan arasndaki ilikilerde sava hukukunun uygulanmas sonucunu dourur. Bu sfatn tannmas iin u artlarn bulunmas gerekir: a) Yaygn bir atmann, varl; b) atanlarn belli bir blgeyi ele geirmeleri ve burada etkin olmalar; c) Silahl kiilerin merkezi bir otoriteye tabi dzenli bir birlik oluturmalar ve sava hukukuna uygun davranmalar (asker sivil hedef ayrm, sivillerin haklar vb.). Bunlarn varl hlinde zellikle self-determinasyon hakkn kullandn ileri srerek atan gruba dier devletler muhariplik sfat tanyarak uluslararas andlamalar yapma yoluna gidebilir. Tanma konusunda yaplmas gereken dier bir ayrm devlet ve hkmet tanmas arasndaki ayrmdr. Kural olarak devlet tannmas hkmetin de tannmas anlamna gelir ve bu sreklilik arz eder yani devletin hkmetindeki deiiklik ne kadar kkl olursa olsun devletin uluslararas kiiliini ve uluslararas alandaki hak ve borlarn etkilemez. Ancak bir devletin lkesinin tamamnda veya bir ksmnda kontrol ele geirmeye alan rakip bir hkmetin ortaya kmas durumunda devlet ve hkmet tanmas birbirinden ayrlabilir. Bu bakmdan anayasaya aykr yollarla, rnein bir ayaklanma veya darbe yoluyla hkmetin deimesi hllerinde karlar etkilenen devletlerin yeni hkmeti tanyp tanmayaca sorunu uluslararas hukukta ele alnm ve bu konuda farkl kriterler ileri srlmtr. Bu kriterlerden biri meruluk ltdr. Bu lte gre bir hkmetin tannmas iin meruluunun bir seimle dorulanmas gerekir. Kimi yazarlar bu lt i ilerine karma saym ve uluslararas hukuka aykr bulmutur. kinci kriter uluslararas ykmllkleri ifa ltdr. Buna gre anayasaya aykr yollarla gelen bir hkmetin tannmas iin yeni hkmetin eskisinin yklenmi olduu uluslararas ykmlere bal kalacan aklamas gerekir. Son bir lt etkin kontrol ltdr. Uygulamada ounlukla benimsenen bu lte gre lkenin byk bir ksm zerinde etkin kontrol kuran bir hkmete kar direnen baka bir gcn bulunmamas hlinde tanma yaplmas uygun olur. Ancak bu konuda siyasi ncelikler de byk rol oynamaktadr. Buna en iyi rnek Tayvandr. kinci Dnya Sava sonras inde kan i sava 1949da komnistler kazannca milliyeti parti lideri an Kayek Tayvana snm ve 1970lere kadar inin resmi hkmeti saylmtr. Ancak ABDnin pingpong diplomasisi sonucu 1971 ylnda Birlemi Milletlere ye kabul edilen in Halk Cumhuriyeti resmi hkmet olarak tannmaya balanmtr. Tayvann hukuki stats ise tartmaldr. Hkmetlerin tannmas konusunda yaplan bir ayrm de facto ve de jure tanma ayrmdr. Bu ayrmn temelinde yine etkinlik lt bulunur. Bu bakmdan ayet rakip hkmet etkin kontrol ele geirmi fakat devamll konusunda kuku varsa veya dier devletlere kar uluslararas ykmllkleri stlenecei ynnde pheler varsa dier devletler nce de facto tanma yapabilirler. De facto tanmann zellii geri alnabilmesidir.
71
Ancak sz konusu hkmet devamllk arz etmeye balar ve stlendii ykmleri de gerei gibi yerine getirirse de facto tanma de jure tanma hline getirilir. Bazen bir lkede hem de jure tannm hem de de facto tannm iki rakip hkmet bulunabilir. Bu durumda uluslararas alanda hak ve borlar kimin stlenecei konusunda bir sorun kar. Uluslararas hukuka gre resmi diplomatik ilikiler ancak de jure hkmetle yrtlebilir ve yine o devletin yabanc lkelerdeki mallar stndeki hak talebi yetkisi de jure hkmete aittir. Ancak fiilen de facto hkmetin elinde bulunan mallar bakmndan tasarruf yetkisi bu hkmetin olur. Tanma asndan tanmann gerekletii tarihten itibaren mi yoksa nceye etkili olarak m hkm douraca da birtakm karklklara yol amaktadr. Uygulamada tanmann nceye etkili olarak yapldn gsteren rnekler bulunmaktadr ancak de facto hkmetin etkinlii ele geiremedii alanlarla ilgili ilemlerinin tannmas de jure tannncaya kadar ertelenebiliyor. Tannmam hkmetlerin yapm olduu ilemler bakmndan da uluslararas hukuk zel bir dzenlemeye gitmitir. Buna gre byle bir hkmetin yapt ilem lke ac nitelikte deilse (sz konusu devletin yabanc lkelerdeki hak ve borlara ilikin deilse) ve bu ilem o devlet lkesindeki hak dalmn gerekletirecek etkinlikte ise ve yine adalet gerei bu ilemin geerliliinin kabul edilmesi gerekiyorsa bu takdirde bu ileme yabanc mahkemelerde etki tanma yoluna gidilebilir. Bu adan uygulamada zellikle tannmam bir hkmetin ilemine etki tannmamas zel kiilerin menfaatlerini olumsuz ynde etkiliyor ve bu ilem yabanc devletin kamu dzenine aykrlk da tekil etmiyorsa yabanc mahkemeler adalet gerei bu ilemleri geerli kabul etmektedir. Bu adan tannmam hkmetin kard doum, evlilik ve boanma kaytlan ile konsolosluk ilemlerine geerlilik tannd grlmektedir. Hkmetlerin tannmas ile balantl bir baka mesele srgndeki hkmet tanmdr. Bu tanm genellikle self-determinasyon hakkn kullanan halklarn lke dnda kurduu hkmetlere ve bir yabanc devletin igali sonucu lkesinden kartlan meru hkmetlere uygulanmaktadr. Trkiye 1974 Kbrs Bar Harekatnn uluslararas hukuka uygunluunu Trkiye, Yunanistan, ngiltere ve Kbrstaki Trk ve Rum toplumlarnca imzalanan ve adada yaayan Trk ve Rumlarn kendi kaderlerini belirleme hakk (self-determinasyon) ekseninde benimsedikleri ortak bir Kbrs devletini kuran 1959 Zrih ve Londra Andlamalarna ek Garanti Andlamasnn IV. Maddesine dayandrmaktadr. Bu madde andlamalara taraf devletlere adada kurulan ortaklk yapsn deitirmeye ynelik hareketlere mdahale yetkisi tanmaktadr. Trkiyeye gre Kbrsl Rumlarca balatlan ve aday Yunanistan ile birletirmeyi amalayan ENOSS darbesi adada kurulan dzene aykr olduundan Trkiye andlamalarda kurulan dzeni korumak iin ilgili maddeye dayanarak mdahale etmitir. Bu iddiay yukarda bahsedilen 541 sayl Gvenlik Konseyi karar nda deerlendiriniz. SIRA SZDE
DNELM Uluslararas hukuk uygulamasna baktmzda devletlerin kendi aralarnda farkl ltlere gre kategorilere ayrldn grmekteyiz zira devletlerin her biri ayn S O R U haklara ve uluslararas alanda ilem yapma yetkisine haiz deillerdir. Devletler arasndaki ayrmn bir nedeni devletlerin i rgtlenmesindeki farkllklara dayanmaktadr. Bu adan ilk kategoride yer alan basit devlette uluslararas DKKAT kiilikle ilgili yetkiler tek bir siyasi otoritenin elinde (genellikle hkmet, bazen
DEVLET TRLER
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
72
Uluslararas Hukuk I
1781-88 aras ABD, 1847ye kadar svire, 1958-63 Birleik Arap Cumhuriyeti, 2003-6 Srbistan ve Karada konfederasyondur.
ABD, Almanya, Rusya, Avustralya federasyonudur.
meclis) toplanmtr. Buna kar bileik devletler ad verilen ikinci trde bu yetkiler merkez ve alt otoriteler arasnda paylalmtr. Bu tr kendi iinde ahsi birlikler, gerek birlikler, konfederasyonlar ve federasyonlar eklinde tezahr ederler. ahsi birliklerde birliin iinde yer alan devletler uluslararas hukuk kiiliini korur. ahsi birlie rnek olan ngiliz hkmdar tarafndan temsil olunan ngiliz Commonwealthi verilebilir. lk olarak 1926 Balfour Deklerasyonu ile ortaya kan bu yap, 1949 Londra Andlamas ve 1965 ylnda bir sekreteryann kurulmasndan sonra ye devletlerin bir araya geldii bir uluslararas rgt hlini almsa da bu tekilata yelik ngilterede yaayan kimi ye lke vatandalarna buradaki seimlerde oy kullanma ve yabanc lkedeyken ngiliz eliliklerinden yararlanma hakk da tannmaktadr. ahsi birliklerin amac genellikle uluslararas bar ve gvenlik, demokrasi, uluslararas ticaret, fakirlikle mcadele ve evre gibi belli konularda uluslararas alanda i birlii yapma ve bu konularda yeler arasnda ortak kurallar oluturmaktr. Genellikle monarik devlet biiminin benimsendii hllerde ortaya kan dier bir yap gerek birliktir. Burada ayn hkmdarn emri altnda farkl devletler mutlak olarak birleirler, rnein 1801 Birlik Andlamas uyarnca Birleik Krallk, ngiltere, skoya, Galler ve Kuzey rlanda ad verilen drt lkeyi temsil etmektedir. Bu devletler i ilerinde bamsz olup kendi parlamentolar ve kendi hukuk sistemlerine sahip olsalar da d ilikilerinde tamam ile hkmdara baldrlar ve kendilerine ait uluslararas kiilikleri yoktur. Konfederasyonda bamsz devletler uluslararas varlklarn srdrrler ve sadece ortak gvenlik ve d ilikiler gibi baz amalar gerekletirmek zere bir uluslararas andlama yapmak suretiyle biraraya gelirler. Konfederasyonlarda ye devletler uluslararas hukuk kiiliklerini yitirmezler ve dolays ile konfederasyonun da kendine ait bir hukuki kiilii yoktur. Burada ye devletler diet ad verilen ortak bir organda temsil olunur ve bu organda kararlar oy birlii ile alnr. Gevek bir ittifak nitelii tayan konfederasyonlarn uluslararas kiilii olmadndan andlama akdetme yetkisi gibi uluslararas hukuki ehliyetleri yoktur. Federasyon ad verilen yaplarda yasama, yrtme ve yarg yetkileri federe devletlerle federal devlet arasnda paylalmtr. Bu paylama lkesel ve fonksiyonel olarak iki ekilde yaplr. Federal devlet anayasas federe devlet yasalarnn stndedir ve uygunluk denetimini federal st mahkeme yapar. Keza federal devlet kanunlar federe devletler lkesindeki kii ve eyler zerinde dorudan uygulanr ve uygulanmazsa federal devlet bunlar zorla uygulatabilir. Uygulamada bazen federe devletlere snrl bir uluslararas andlama yetkisi tannsa da bu yetkinin kayna uluslararas hukuktan ziyade federal anayasann buna izin veren hkmleri ile andlamay yapan nc devletin buna ilikin rzasdr. Yani nc devletlerin federe devlet ile andlama yapma zorunluluu yoktur. Dolays ile federal devletlerde federe devletlerin yetkisi iine braklan alanlarda da andlama yetkisi nihai olarak federal devlete aittir (ABD Yksek Mahkemesinin Missouri V. Holland Davas karar). ABD anayasasna gre uluslararas alandaki yetkiler bakan ve kongre yani yrtme ve yasama arasnda paylatrlmtr. Buna gre bakan bir andlamay imzalamadan nce kongreden izin almaldr. Ancak yalnz bakann yetki alanna giren ve executive agreements denen andlamalar bakmndan byle bir izne gerek yoktur. Yine Almanya Federal Devletinde federal hkmetin bir uluslararas andlamay imzalamadan nce federal meclis olan Bundestagn iznini almas gerekir. Devlet trleri iinde baka bir snflandrma lt bamszlk kategorisidir. Bu adan devletler tam bamsz ve baml devletler eklinde ikiye ayrlmaktadr: Tam bamsz devletler uluslararas hukuk uyarnca stlendikleri hak ve borlar d-
73
nda baka bir otoriteye tabi olmayan devletlerdir. Baml devletlerde bir hami devlet (protectorate) ve bir de bu devletin vesayeti altndaki tabi devlet veya toprak paras (suzerain) bulunmaktadr. Gnmzde bamllk ilikisi batl devletler ile baz eski kolonileri arasnda devam etmektedir, rnein Fransa ile Fransz Guyanas, ngiltere ile Bermuda, ABD ile Porto Rico arasndaki ilikiler; Kbrs adasndaki ngiliz askeri s blgesi ile Akdeniz kndaki Cebelitark blgesi hlen ngiltere egemenliindedir. Rusya ile Baltk denizi kysndaki Transdinyester ve spanya ile Fas kysndaki Ceuta ve Melilla arasndaki ilikiler de buna benzetilebilir. Bu iliki trnde genellikle hami devlet savunma ve d ilikilerde tek yetkilidir ve bunun karlnda tabi devleti korumakla ykmldr. Ancak uygulamada tabi devletler de hami devletten izin almadan snrl birtakm uluslararas ilikilere (ticari ve teknik andlamalar) girmilerdir. rnein in-Tibet, Danimarka-Grnland, Fransa-Monako, Fransa-Andorra,talya-SanMarino, talya-Vatikan, svire-Lichtenstein, ngiltere-Channel Islands arasnda. Bu durum uluslararas kiilik bakmndan snrl kiilie haiz tabi devletler statsnn yaratlmas sonucunu dourmutur Bu statye gre hami devletin yapm olduu kanunlar ve andlamalar dorudan tabi devlet lkesinde uygulanmamakta veya tabi devlet hami devletin girdii bir savaa dorudan taraf olmu saylmamaktadr. Bu konuda ilgin bir baka rnek de Vatikandr. 1929 Concordat Andlamas ile Vatikan ehri zerindeki egemenlii talya tarafndan tannan Vatikan uluslararas alanda kendi adna diplomatik ilikilere girmekte ve uluslararas andlamalar yapmaktadr. Devlet trleri arasnda bir baka model tarafsz devlet (neutrality) statsdr. Tarafszlk esas olarak uluslararas hukuk tarafndan dzenlenmi bir stat olup bir sava durumunda buna katlmak istemeyen devlete uygulanr. Tarafsz kalan devlet savaanlar arasnda ayrm yapmamay (lkesini ve kaynaklarn kullandrmamay) taahht eder fakat lkesinde bulunan yabanc zel kiilerin davranlarn engellemez. Bunun yannda tarafsz devlet savaanlarn serbest ticareti ile ilgili getirilen kstlamalara (abluka, harp kaaklarnn nlenmesi vb.) uymak zorundadr. Aksi takdirde savaanlarn bu kstlamalara uyulup uyulmadn tarafsz devlet gemi ve aralar zerinde denetleme hakk vardr. Bu modelin bir baka eidi srekli tarafszlatrlm devlet statsdr. rnein svire 1815te yaplan bir andlama ile bu tr bir statye kavumutur. Bu stat bir uluslararas andlama ile kurulur. Bylece bir sava durumunda tarafszla uymak andlamann taraflar asndan bir andlama ykm hline getirilir. Bu andlamada taraflar ayrca sz konusu lkenin tarafszlna sayg gsterilmesini salama garantisi ve lke btnlne sayg gsterilmesi ykmn yklenirler. Bu suretle srekli tarafszlk kollektif garanti altna alnm olur. Bu stat Kbrs iin 1960 Andlamalar ile salanmaya allm ancak bunun uygulanmas mmkn olmamtr. 1957 Roma Andlamas ile kurulan ve 1992 Maastricht AndlamasSIRA ile Avrupa SZDE Birlii ad verilen 27 yeli siyasi yap ye devletler arasnda mal, hizmet ve i gcnn serbest dolam amacyla kurulmutur. Bu tekilatta kararlar ye devletlerin katld Konsey tarafnD Nkararlara ELM dan alnmakta, Komisyon tarafndan icra edilmekte ve ye devletlerin bu uymas tekilatn Mahkemesi tarafndan denetlenmektedir. Sizce bu siyasi yap yukarda bahsedilen devlet trleri iinden birine uymakta mdr? S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DEVLETN UNSURLARI
Daha nce de belirttiimiz zere devlet belirli bir lke paras zerinde tekilatlanm olan bir siyasi otorite altnda yaayan insan topluluunun oluturduu srekli
SIRA SZDE
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
74
Uluslararas Hukuk I
egemen varlktr. Bu tanma gre devletin u unsurlara sahip olmas gerekiyor: 1. Belli bir lke paras zerinde yerleik olma; 2. Belli sayda ve kendi kendini idare edebilecek yetenekte bir insan topluluu; 3. lke zerinde bamsz bir ekilde egemenlik, yani yasama, yrtme ve yarg alanlarnda srekli olarak etkin kontrol icra eden bir siyasi otoritenin varl. 1933 tarihli Montevideo Devletlerin Hak ve Ykmllklerine likin Konvansiyonda da yer alan bu unsurlarn birer uluslararas rf ve adet kural hline geldii iddia edilmektedir.
lke
Devlet lkesi bir devletin egemenlik yetkilerine sahip olduu yeryz parasdr. Devletin lkesi devlet yetkisinin yer ve kiiler bakmndan temel hukuki dayanan ve snrlarn, yeryznde deiik devletlerin yetki alanlarn ortaya koyar (1928 Palmas Adas Hakemlik karar). Devlet lkesi farkl mekndan oluabilmektedir: kara lkesi (toprak ve stndeki doal kaynaklar, toprak alt ve madenler, nehir ve gller), deniz lkesi (denize kys olan devletlerin i sular ve karasularn kapsar -bunlarn tesinde yer alan kta sahanl ve mnhasr ekonomik blgede devletin bir takm ekonomik haklar varsa da egemenlii yoktur-), hava lkesi (uzay hari toprak ve deniz lkesi zerindeki hava sahas). Bir devletin snrlarnn corafi bir btnlk gstermemesi veya tartmal oluu onun devlet olmas vasfn etkilemez. lkenin tamamnn kayb devletin ortadan kalkmas anlamna gelse de bu kayp sonradan telafi edilebilirse devletin kiiliinin devam ettii kabul edilmektedir. ABDnin Alaska eyaleti veya Danimarka ile Grnland ayn devleti olutursalar da birbirinden corafi olarak ayr duran toprak paralardr. Hindistan ve Pakistan snr 1947 ylndan beri Kemir yznden tartmal oluu veya 1948de kurulmu olan srailin 1967 sava sonucunda elde ettii topraklarn bu lkenin snr olarak kabul edilmemesi sz konusu devletlerin uluslararas hukuk kiiliini etkilememektedir. Kuveytin 1990 ylnda Irak tarafndan igal ve ilhak ile 1991 ylndaki kurtuluu arasnda geen srede hukuki kiiliinin devam ettii kabul edilmitir. Bir devlet lkesinin kara snrlar ilke olarak andlamalar yoluyla saptanr. Genellikle ikili bazen de ok tarafl andlamalar yoluyla lke snrlar belirlenmektedir. Bazen de snr taraflar arasndaki ekimesiz uygulama veya bir mahkeme karar ile saptanr. Ancak snr sonradan mahkeme karar ile saptanyorsa taraflarn gemie ynelik iddialar o dnemin hukuku nda deerlendirilmeli ve yllar iinde deien koullar erevesinde hangi devletin sz konusu toprak parasna ilikin egemenlik iddiasnn belge ve olaylara baklarak daha stn geldii saptanmaldr. Snr andlamalarnda snrlar dalar, akarsular veya gller gibi corafi elere gre ya da enlem ve boylam gibi doal olamayan elere gre belirlenir (dalarn en yksek noktalarn birletiren hat, gller veya kapal denizlerde ky devletlerinin kylarna eit uzaklktaki orta hat, akarsularda ana kanaln ortasndan izilen orta hat -ulamda kullanlyorsa ulama elverili kanaln orta hatt-). Sonraki aamada bir karma snr komisyonu tarafndan iaretleme yaplr ve haritalar dzenlenir. Mevcut snrlarn korunmas gnmzde artk BM Andlamas Madde 2/4 gereince koruma altna alnmtr. Buna gre devletlerin lke btnlne ve siyasal bamszlna kar kuvvet kullanlamaz ve dolaysyla belirlenmi snrlar kuvvet kullanma yoluyla deitirilemez. Keza ayn zamanda bir uluslararas teaml kural hline gelmi olan bu kural gerei snr andlamalarnn koullarda kkl deiiklik veya andlamalara halefiyet gibi deiikliklerden etkilenmeyecei kabul edil-
75
mektedir. Yine bu tr andlamalar objektif durum yaratan andlamalar kategorisi iinde deerlendirilmekte ve andlama taraf olmayan dier devletlere kar da ileri srlebilmektedir. Trkiye Devletinin kara snrlar Bulgaristan, Yunanistan ve Suriye asndan 24 Temmuz 1923 Lozan Bar Andlamas, 5 Haziran 1926 Irak snr Andlamas, 23 Ocak 1932 ran snr Andlamas ve Ermenistan ile Grcistan asndan 1921 Moskova ve Kars Andlamalar ile saptanmtr.
Uluslararas Hukukta lke Kazanma Biimleri

Uluslararas hukukun yeryz konusunda getirmi olduu hukuki dzen ayr statye ayrlmaktadr: 1. Bir devletin lkesel egemenliine tabi olan lke stats (res in possesione); 2. Herhangi bir devletin lkesel egemenliine tabi olmamakla beraber devlet egemenliine tabi klnabilecek sahipsiz lkeler stats (res nullius); 3. Herhangi bir devletin egemenliine tabi olmamakla birlikte devletlerin egemenlik iddia edemeyecekleri herkesin ortak kullanmna ak corafi alanlar stats (res communis). Uluslararas hukuka gre bir devletin lkesel egemenliine tabi olan lkeler ile sahipsiz lkeler deiik usullerle kazanlabilir, devredilebilir veya terk edilebilir. Bu adan incelenmesi gereken lke kazanma yntemleri devir, igal, kazandrc zamanam, katlma ve fetihtir. Devir bir devletin belirli bir lke paras zerinde haiz olduu egemenlik hakkndan dier bir devlet lehine olmak zere bir andlama ile vazgemesidir. Yine bir andlama ile bir devletin sona erdirilip bu devletin lkesinin baka devletlere devredilmesine de uygulamada rastlamak mmkndr. 1919 Versay Andlamas ile Almanya Alsas-Loreni Fransaya devretmitir. 1990 ylnda Dou Almanya Demokratik Cumhuriyeti imzalad Birleme Andlamas ile Federal Almanya Cumhuriyeti lehine lkesi zerindeki haklarn devretmitir. Bamsz Devletler Topluluunu kuran 1991 Minsk ve Alma Ata Andlamalar ile SSCBnin ilgili blgelerdeki haklar ayrlan cumhuriyetlere devredilmi ve son olarak 1992 Bratislava Andlamas ile SIRA SZDE ekoslovakyann haklar ek ve Slovak devletlerine devredilmitir. Yugoslavya rnei ise bir devir deil dalma olarak ele alnmaktadr. Devir konusunda dikkat edilmesi gereken bir husus ilgili taraflarn iradeleri sonucu oluan bu ilemin tek taDNELM rafl bir ilem olan terkten ayrlmas gerektiidir. Trkiye 1923 tarihli Lozan Andlamas md. 16 gerei bu andlamayla saptanm snrlar dnda kalan lkeler zerinS O R U deki haklarn terk etmi ve bunlarn bazlar manda rejimine tabi klnmtr. Devir devredilen topraklarda nc devletlere ait haklar etkilemez. DKKAT Devir devredilen lke parasnda yaayan kiiler bakmndan bir dzen deiSIRA SZDE ikliine yol aar. Devirle birlikte o lkede yaayan kiiler devralan devletin vatandaln kazanrlar. Uygulamada yaplmas planlanan devri plebisit yolu ile oAMALARIMIZ lkede yaayan kiilerin egemenlik deiikliine rza gstermeleri artna balayan veya bu kiilere vatandal seme ya da g etme hakk tanyan rnekler mevcuttur. Ancak bunlar K T A P Eyll 1913 devrin gereklemesi iin bavurulmas zorunlu usuller deildir. 16-29 Osmanl- Bulgar Bar Andlamas, 1-14 Kasm 1913 Osmanl-Yunan Bar Andlamas, 24 Temmuz 1923 Lozan Bar Andlamas, 30 Ocak 1923 Trk ve Rum AhaELEVZYO N linin Mbadelesine dair Andlama ve son olarak 1939 Hatay Tdevrine ilikin Ankara Andlamasnda vatandalk seimi veya zorunlu g gibi hususlar yer almtr.
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
76
Uluslararas Hukuk I
Devir ilemi bir ivaz karl yaplabilecei gibi ivazsz da olabilir. Fransa 1803de Louisianay, Rusya 1867de Alaskay ABDye bedel mukabilinde devretmi, spanya Cebelitark ngiltereye 1713 ylnda ivazsz devretmitir. Ancak devrin kuvvet ve zor kullanlarak yaplmam olmas gerekir. Genellikle devrin iki unsurdan olutuu kabul edilir: a) devir konusunda yaplm bir anlama; b) lkenin fiilen devri. Bu adan uluslararas hukukun hi kimse hukuken haiz olduu haklardan fazlasn bakasna devredemez ilkesi gerei bir devrin hukuken geerli olabilmesi iin devreden devletin sz konusu lke zerinde hak sahibi olmu olmas gerekir. Yine devir ileminin tamamlanm saylmas ve devralann o lkede meydana gelen olaylardan sorumlu tutulabilmesi iin zilyetliin gemi olmas gerekir. Bu erevede ele alnmas gereken bir baka kurum kiralamadr. Buna gre bir devlet lkesinin bir parasn baka bir devlete kiralayabilir ve kiralama sresince sz konusu toprak kiralayann egemenliine girer. Hong-Kong 1898 ylnda in tarafndan ngiltereye 99 yllna kiralanm ve 1997 ylnda ine iade edilmitir. Ancak buras hlen zerk bir idare ile ynetilen toprak paras olup Dnya Ticaret rgt gibi baz tekilatlara kendi bana ye olabilmektedir. Kbada bulunan Guantanamo blgesi de 1903 ylnda ABDye kiralanm olup halen bu lkenin kontrolndedir. Kiralama egemenliin gemedii bir devletin bir baka devlete topraklarndan geme hakk vermesi (BMADnn 1969 tarihli Hindistan Topraklarndan Gei Hakk Davas karar) veya s kurma hakk vermesi (Trkiyedeki NATO sleri hakknda ayrntl bilgi iin nite 8e baknz) gibi durumlardan ayrlmaldr. gal bir devletin bir lkeyi egemenliine tabi klmak niyet ve iradesiyle o lkede egemenliini kullanarak kazanmasdr. Osmanl ngiltere ile yapt 1878 andlamas ile Kbrsn sadece idare hakkn ngiltereye devretmise de ngiltere 1914 ylnda buray kendi egemenliine katm ve Trkiye 1923 Lozan Andlamas ile bu durumu kabul etmitir. Ancak gnmz uluslararas hukukunda devletlerin egemen eitlii ve i ilerine karma yasa gerei baka bir devlete ait lke parasnn igal suretiyle kazanlmas ve bu tr durumlarn dier devletlerce hukuki olarak tannmas mmkn olmadndan, bu gn yalnzca sahipsiz toprak paralar igal yoluyla kazanlabilir. Buna gre igal unsurdan olumaktadr: a) sahipsiz bir toprak paras; b) egemenlie tabi klma niyet ve iradesi; c) egemenliin kullanlmas. Gnmzde igal genellikle kime ait olduu tartmal snr blgelerine ilikin uyumazlklarda kullanlan bir yntemdir. lkenin sahipsiz olmas baka bir devletin egemenliine tabi olmamas demek olup o lkede yerli bir halkn bulunmas veya dier devletlere mensup kiilerin burada mensubu olduklar devletle ilgisi olmayan zel faaliyetlerde bulunmalar nem tamaz. Ancak lkede yaayan yerli halk ilkel de olsa sosyal ve siyasal bakmdan tekilatlanm ise o lke sahipsiz lke saylmamaktadr. BM Adalet Divan 1975 tarihli Bat Sahra kararnda sz konusu blgenin spanya kolonisi olduu yllarda zerinde tekilatlanm bir halk olduundan sahipsiz lke olmadna dolays ile Fasn oray igal edemeyeceine karar vermitir; yine ayn mahkeme 2004 tarihli Duvar kararnda srailin Filistin topraklarnn sahipsiz lke olduu iddiasn reddetmitir. Bir lke paras baka bir devlet tarafndan terk edilmise bu takdirde de buras sahipsiz lke stats tar. Sahipsiz lkelerde egemenliin kullanlmasna kadar geen sre iinde kiiler aras ilikiler bunlarn mensubu bulunduu devletin hukukuna tabi olur. gal asndan gerekli olan egemenlie tabi klma niyet ve iradesi bu iradeyi ortaya koyacak eylem ve ilemlerin nitelii asndan ortaya kmaktadr. Bu bakmdan
77
bir lkede zel kiilerin yapm olduklar eylem ve ilemler mensubu bulunduklar devlet bakmndan bir hak ve bor yaratmamaktadr. Ancak bu kiilerin devlet tarafndan yetkili klnm olmalar veya bunlarn sonradan onaylanmas halinde devlet asndan hak dourucu bir irade oluturabilir. Yine devletin yetkili organlar tarafndan o lkeye ynelik olarak yaplm yasama, yrtme ve yarglama faaliyetlerinin bulunmas bu iradeyi aka ortaya koyabilir (BM Adalet Divan 2002 tarihli Pulau Ligitan Davas karar ile 2007 tarihli Nikaragua-Honduras Davas karar). gal iin bulunmas gereken son unsur sz konusu lkede ekimesiz ve srekli olarak gerek egemenlik ilemlerinin yaplmas gerekliliidir. ekimesizlikten kast balangta dier devletlerin haklarna bir tecavzn bulunmamas ve daha sonra da dier devletlerin itirazlarna yol amam olmas demektir (BM Adalet Divannn 1962 tarihli Preah Vihear Tapna Davas karar). Ancak dier devletler o lkede kullanlan egemenlii sadece protesto etmekle yetinmi bunu engellemek veya kendi haklarn teyit etmek iin herhangi bir egemenlik ileminde bulunmamlarsa bu durumda igal sonucu oluan egemenlik meru hle gelebilir. Egemenliin srekliliinden anlalmas gereken ise lkenin corafyas, iklimi ve meskun olup olmamasna gre deerlendirilir. Bu adan lkenin her yerinde ve her zaman fiilen bir kontrol icra edilmese de hakkn korunmas iin gereken lde yaplm faaliyetler yeterli saylabilir. Gereklik ise lkede fiilen tek bana devlet fonksiyonlar ifa etmek demektir. Devlet ayet gerek milli gerek uluslararas ilemlerinde o lkeye kendi lkesiymi gibi bir dzen getiriyor ve uluslararas hukukun o lke nedeniyle kendisine yklemi olduu ykmleri de yerine getiriyorsa o lkede egemenlik gerek anlamda kullanlyor demektir. Kazandrc zamanam igalden farkl olarak gerek bir devletin egemenliine tabi lkelerde gerek uluslararas topluma ait olan ve btn devletlerin yararlanmasna ak olan alanlarda uygulama alan bulabilir. Ak denizin kyya yakn kesimlerinde lke devletinin bu esasa dayanarak hak sahibi olabilecei uluslararas yargsal itihat tarafndan kabul edilmitir. Kazandrc zamanamn ileri srebilmek iin egemenliin kullanlmasnn uzun sreye yaylmas ve ekimesiz olmas yani asl hak sahiplerinin bu vakay aka ya da zmnen kabul etmi olmalar gerekir. Katlma bir devletin egemenliine tabi olan bir lkenin doal olaylar nedeniyle genilemesidir. rnein; bir nehrin kylarnda meydana gelen deiiklikler, devletin karasularnda bir adann olumas vb. Bu yerlerin kazanlabilmesi iin ayrca bir ilem yapmaya gerek yoktur. Ancak snr tekil eden nehirlerde nehrin ortasndan getii ve snr oluturduu kabul edilen orta hat nehir yatann deimesinden etkilenmez ve eski hat geerliliini srdrr. Fetih kuvvet kullanma ve kuvvet kullanlarak snrlarn deitirilmesi yasann geerli olmad dnemde yaplm ve kimi zaman keif kimi zaman fetih adn tayan bir lke kazanma biimidir. Ancak gnmzde BM art Madde 2(4) uyarnca kuvvet kullanma veya tehdidinde bulunma yasaklandndan buna aykr biimde ortaya kan hukuka aykr durumlarn dier devletlerce meru olarak tannmas yasaklanm ve bu sayede fetih esasna dayal hak iddialarnn dier devletlerin rzas ile geerlilik kazanmas engellenmitir. 1945 ylnda BM artnn yrrle girmesinden nce Japonyaya ait Kuril Adalarn fetheden Sovyetler Birlii bunlar halen iade etmemekte ve bu yzden Japonya ile Rusya arasnda bir bar andlamas yaplamamaktadr.
Hindistan 1961 ylnda Hindistann bat kysnda bir Portekiz kolonisi olan Goay igal etmi ve Portekiz bu durumu kabul etmitir.
78
Uluslararas Hukuk I
lke ile lgili Uyumazlklarda leri Srlen Baz Esaslar

Devletlerin bir lke parasnn kime ait olduuna ilikin uyumazlklarda iddialarn glendirmek iin bavurduklar esaslardan en nemlileri corafi yaknlk ilkesi, tarihi sreklilik ilkesi ve kendi kaderini belirleme hakkdr. Corafi yaknlk ilkesi uygulamada iki anlamda kullanlmaktadr. Birincisinde bir lke zerindeki egemenlik iddias orann devlet lkesinin corafi olarak devam olduu vakasna dayandrlr. kincisinde ise egemenlik iddias sz konusu corafi alann devletin lkesine daha yakn olduu esasna dayandrlr. Bu ilkeye dayal hak iddialar ancak sz konusu blgeyle ilgili dier devletlerin herhangi bir egemenlik kullanm olmamsa geerlidir. Bu ilke gnmzde zellikle kuzey ve gney kutup blgelerine ilikin hak iddialarnda gndeme gelmitir. Sektr prensibi denilen bu yaklam uyarnca kutup dairesi iinde lkesi bulunan her devlet kendi lkelerinin en dou ve en bat ularndan geen ve kutup noktasnda birleen boylamlar arasnda kalan btn alanlar zerinde hak iddia etmilerdir. Ancak bu iddialar dier devletler tarafndan kabul grmemi olup hlihazrda gney kutbuna ilikin haklar burada faaliyette bulunan devletler tarafndan 1959 Washington andlamas ile zel bir rejime tabi klnmtr. Buna gre bu blge sadece barl ve bilimsel amalarla kullanlmaya ak tutulmutur. Tarihi sreklilik ilkesi daha ok snr uyumazlklarnda bavurulan bir esastr. Buna gre snrlarn saptanmasnda egemenlik deiikliinden nceki lke snrlar ve burada yaayan halklarn durumu esas alnmaldr. Uti possidetis adyla da anlan bu ilke spanyol idaresinden kurtulan Latin Amerika devletleri arasnda uygulanmtr. Bu erevede bamszlklarn kazanan devletler eski spanyol eyalet snrlarn yeni devlet snr olarak kabul etmilerdir. Bu ilke daha sonra bamszlklarn kazanan Afrika ve Asya devletleri arasnda da uygulanmtr. 1960 tarihli Smrge lke ve Halklarna Bamszlk Verilmesine dair Bildiride kolonilerin bamszla kavumalar srasnda ortaya kacak snrlarda mevcut snrlarn deitirilmemesi gerektii belirtilmitir. Ayrca BM Adalet Divannn 1986 tarihli Burkina Faso-Mali Davasnda tarihi sreklilik prensibinin self-determinasyon prensibi ile birlikte smrgeciliin tasfiyesi srecindeki Afrika devletlerinin lkesel snrlarna ilikin mevcut durumun korunmasndaki karlar asndan nemli bir hukuk ilkesi olduuna hkmetmitir. Ancak Banglade ve Pakistann Hindistandan ayrlmalar, Eritrenin Etyopyadan ayrlmas ve Singapurun Malezyadan ayrlmas gibi baz durumlarda bu kuraldan sapmalar da yaanmtr. Mevcut snrlarn korunmas ilkesi gnmzde artk snr atmalarnn ve etnik temizleme hareketlerinin nlenmesi asndan bavurulan bir hukuk kural haline gelmitir. Sovyetler Birliinin dalmas srasnda yaplan 1991 Minsk Andlamas ile yine ayn yl aklanan Alma Ata Bildirisinde birlie ye cumhuriyetlerin snrlar korunmu ve bamszlk ilanlar bu erevede tannmtr. Yugoslavya devletinden ayrlan cumhuriyetlerin hukuki durumunu ele alan 1992 Badinter Komisyonu raporu da cumhuriyetler arasndaki mevcut snrlarn korunmas gerektiine karar vermitir. Kendi kaderini belirleme (self-determinasyon) hakk yakn zamanlara kadar dil, inan ve kltr esasna gre saptanan topluluklarn bir lke zerindeki egemenlik deiikliinde sz sahibi olmalarn ngren siyasi bir ilke olarak dnlmtr. 1918 ylnda ABD Bakan Wilson bu ilkeyi smrge topraklarn smrgeci devlet yararna deil orada yaayan halklar yararna ynetme amacyla Milletler Cemiyeti idaresinde kurulan manda rejimine sokmak iin savunmutur. Ancak kinci Dnya Sava sonrasnda bu anlay deimi ve BM art Madde 1(2)ye gre milletler
Uti possidetis, neye sahipsen ona sahip kal anlamndadr.
79
arasnda halklarn eit haklar ve kendi kaderini belirleme ilkesine sayg esasna dayal dostane ilikileri gelitirmek tekilatn amalar arasnda saylm ve BM art Madde 73de koloni halklarnn kendi kendilerini ynetme imknlarnn gelitirilmesi gerei ifade edilmitir. Buna gre halklar kendi siyasi rejimi ve anayasal dzenini serbeste belirleyecekler ve lke topraklarnn gelecei ile ilgili kararlarda sz sahibi olabileceklerdir. Bu erevede vesayet rejimi ad verilen yeni bir idare biimi ortaya konmu ve buna gre smrgeci devletlere ynettikleri yerlerdeki halklarn kendi devletlerini kurmalarna yardm etme grevi ve BM Tekilatna da bu grevlerin ifasn denetleme yetkisi verilmitir. BM Adalet Divan bu denetleme yetkisi meselesini 1950 ve 1971 tarihli Namibya Danma Gr kararlarnda ele almtr. BM Genel Kurulu bu ilkeyi 1960 tarihli Smrge lke ve Halklarna Bamszlk Verilmesine dair Bildiri ile teyit etmi ve 1966 tarihli BM Kiisel ve Siyasi Haklar Szlemesi ve ayn tarihli BM Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesine ortak madde 1 Btn halklar self-determinasyon hakkna haizdir. Bu hak uyarnca siyasi statlerini serbeste tayin ederler ve iktisadi, sosyal ve kltrel gelimelerini serbeste gerekletirirler. Bu konvansiyona taraf olan devletler BM art hkmlerine uygun olarak self-determinasyon hakknn gerekletirilmesini tevik edecekler ve bu hakka sayg gstereceklerdir diyerek sz konusu prensibi hukuki bir hak olarak tanmtr. BM Genel Kurulu 1970 tarihli Devletlerarasnda Dosta likiler Bildirisinde smrge halklarna bu hakkn kapsam erevesinde bamsz bir devlet kurma veya baka bir devletle birleme imkn da verilmitir. Bunun yannda Bildiride sz konusu halklar bu haktan mahrum etmeyi amalayan mdahaleler yasaklanm ve buna yeltenenlere kar halklara baka devletlerden yardm alma hakk tannmtr. Bu sayede bu halklara yardm eden devletler smrgeci devletin i ilerine karma yasan ihlal etmi saylmayacaklardr. Birlemi Milletler Adalet Divan 1975 tarihli Bat Sahra Danma Gr kararnda smrge idaresi altnda yaayan gmen kabilelerin ilkel de olsa sosyal ve siyasi bir rgtlenmeye sahip olmalar hlinde smrge rejimi sonras bu halkn kendi kaderini belirleme hakkna haiz olduuna hkmetmitir. BM Adalet Divan 2004 tarihli Filistin Topra zerinde srail tarafndan ina edilen duvara ilikin danma grnde kendi kaderini tayin hakknn erga omnes, yani herkese kar ileri srlebilir bir hak olduundan hareketle btn devletlerin Filistin halknn bu hakkn yaralayan sz konusu duvarn inasn hukuka aykr saymalar gerektii kararna varmtr. Bu hakkn erevesini izen uluslararas belgelerde sz konusu hakkn smrge halklar asndan ele alnd dikkat ekmektedir. BM uygulamasnda da bu hakkn smrge lkeleri dnda mevcut bir devletin lkesinde yaayan halklar bakmndan uygulanmad ve bu halkalara tannm bir devletten ayrlma hakk vermedii kabul edilmektedir. Keza 1970 tarihli Bildiri ile 1992 tarihli Aznlklara likin Bildiride bu hakkn lkede yaayan btn halk rk, inan ve renk ayrm yapmakszn temsil eden bir hkmete haiz olan egemen ve bamsz devletlerin lke btnl veya siyasi birliinin tamamen veya ksmen paralanmasna veya ihlal edilmesine yol aabilecek herhangi bir harekete msaade etme veya tevik etme biiminde yorumlanamayaca hkm getirilerek bu durum teyit edilmitir. Bu erevede uluslararas hukukta tannm bir devletin snrlar iinde yaayan aznlk durumundaki halkalara kendilerini de temsil eden demokratik bir hkmete sahip olduklar srece kendi kaderini belirleme hakkn ileri srerek ayrlma hakknn tannmas kabul edilmemitir. Bu tr ayrlma taleplerine baka devletlerden gelen siyasi ve ekonomik yardmlar ise i ilerine karma yasann ihlali olarak deerlendirilmektedir.
80
Uluslararas Hukuk I
nsan Topluluu
Devaml nfus bulunmad iin Antarktika; evlenmek ve ocuk sahibi olmak yasak olmas nedeniyle Vatikan bir devlet olamamaktadr.
Bir devletin ortaya kmas iin aranan ikinci unsur insan topluluudur. Bunun iin nfusun kalabalk olup olmamas ok nem tamamakta ancak bu nfusun devamll art aranmaktadr. Bu erevede devletlerin eitlii prensibi gerei bir milyar aan nfusu bulunan in ile 28 bin nfuslu Liectenstein devleti BM Genel Kurulunda ayn kategoride deerlendirilmektedir. Devletin unsuru olan insan topluluunun ayn rk ve dinden olmas gerekmese de bir topluluun devlet oluturabilmesi iin bunlarn o devletin uyrukluunda bulunmas gereklidir. Uyrukluk bireyleri belli bir devlete vatandalk ba ile balayan srekli hukuki iliki olarak tanmlanmaktadr. Uyrukluk ilikisi ilgili devlete vatandalar kendi lkesinde bulunsun bulunmasn bu kiiler hakknda hukuki kurallar koyma ve bunlar kendi lkesinde uygulama yetkisi verir. Devletlerin i hukuklarnda vatandalk hukuku kapsamnda incelenen uyrukluk ilikisi kan ba, doum yeri, oturulan yer, evlenme gibi deiik kstaslara gre dzenlenmektedir. 1966 tarihli Uluslararas Sivil ve Politik Haklar Konvansiyonuna gre her vatandan kanunlara uygun bir ekilde mensubu bulunduu lkeden ayrlma ve istedii zamanda dnme hakk vardr.
Egemen Siyasal Otorite

Devlet olmann nc unsuru sz konusu lke parasnda yaayan insan topluluu zerinde egemenlik icra eden siyasal bir otoritenin kurulmu olmasdr. Uluslararas hukuka gre bu siyasi yapnn belli bir trde olmas gerekmemektedir. BM Genel Kurulunun 1970 tarihli Devletlerarasnda Dosta likiler Bildirisine gre Her devlet bir baka devletin mdahalesi olmakszn diledii siyasal, ekonomik, sosyal ve kltrel sistemini seme hususunda vazgeilmez bir hakka sahiptir. Bir devletin egemenlii onun siyasal otoritesini kullanma alannn snrlarn oluturur. Yani bir devlet ancak siyasal otoritesini kulland yerler ve kiiler bakmndan kanun koyup bunlar uygulayabilir ve uluslararas hukukun kiisi olarak kendi adna hareket edip, hak ve bor altna girebilir. Bu erevede devletin egemen olmas iin ncelikle bamsz olmas gerekir. Bamszlk sz konusu devletin hukuken ve fiilen baka bir devletin ynetim ve himayesi altnda olmamas demektir. Yine bir devletin oluabilmesi iin kulland siyasal otoritenin etkin olmas arttr. Etkinlik lkede dzen ve asayiin salanmas, uluslararas taahhtlerin yerine getirilebilmesi gibi temel devlet fonksiyonlarn yerine getirebilme yeteneini ifade eder.
YEN DEVLETLERN ORTAYA IKII VE HALEFYET (ARDILLIK) MESELES

Uluslararas hukukta yeni devletlerin ortaya kmas deiik ekillerde olmaktadr. Bunlardan en yaygn grleni eski kolonilerin bamszlklarn kazanarak uluslararas hukuk kiiliine kavumalardr. 1945-80 yllar arasnda bu suretle 100 kadar yeni devlet ortaya kmtr. Bu duruma bir baka rnek haksz olarak igal edilen devletlerin bamszlklarn tekrar kazanarak yeniden devlet olarak ortaya kmalardr. 1940 ylnda Sovyetler tarafndan igal edilen Estonya, Latviya ve Litvanya, 1991 ylnda tekrar bamsz olmu ve uluslararas hukuk kiiliine kavumulardr. Bundan sonra ikinci en yaygn usul bir devletten ayrlan bir siyasi birimin yeni bir devlet olarak tannmasdr. Bu suretle 1947de Pakistan, Hindistandan; 1965de Singapur, Malezyadan; 1971de Banglade, Pakistandan; 1993de Eritre,
81
Etyopyadan; 2002de Dou Timor, Endonezyadan; 2006da Karada ve 2008de de Kosova Srbistandan ayrlmtr. Dier bir usul mevcut bir devletin devri veya dalmas sonucu yeni devletlerin ortaya kmasdr. Bu erevede 1990 ylnda Dou Almanya bir andlama ile lkesindeki btn haklarn Federal Almanya Cumhuriyetine devretmitir. 1991 ylnda Sovyetler Birlii bir andlama ile 15 farkl cumhuriyete blnmtr. 1992 ylnda ekoslavakya devleti bir andlama ile iki yeni devlete blnmtr. Yine 1992-93 yllar arasnda Yugoslavyann paralanmas sonras ortaya be ayr devlet km bunlarn arasnda yer alan Srbistan ve Karada oluturduklar yeni Yugoslavya Federal Cumhuriyetinin eski Yugoslavyann devam olduunu ileri srmse de bu iddias uluslararas hukukta kabul edilmemi ve 2006 ylnda Karadan ayrlmasyla yeni devlet, Srbistan adn almtr. Ancak SSCBnin paralanmas sonucu kurulan Rusya Federasyonu eski Sovyetler Birliinin devam saylm ve BM yelii dahil Sovyetlerin sahip olduu btn uluslararas hak ve ykmlere eskisi gibi sahip olduu kabul edilmitir. Bir baka usul devletlerin birlemesi ile yeni bir devletin ortaya kmasdr. Bu konudaki rnekler arasnda 1964 ylnda Tanganyika ile Zanzibarn birlemesi ile Tanzanya Cumhuriyetinin kurulmas, 1976 ylnda Kuzey ve Gney Vietnamn birlemesi ile Vietnam Sosyalist Cumhuriyetinin kurulmas, 1990 ylnda kuzey Yemen ile gney Yemenin birlemesi ile Yemen Cumhuriyetinin kurulmas saylabilir. Devletlerin halefiyeti hususundaki uluslararas kurallar dzenleyen iki andlamadan ilki 1978 tarihli Devletlerin Andlamalara Halefiyeti Szlemesi ve ikincisi de 1983 tarihli Devlet Mallar, Arivleri ve Borlarna Halefiyet Szlemesidir. Bu andlamalarda halefiyet daimi bir lkesel deiim sonucu bir lkede uluslararas ilikilerden sorumluluun bir devletten dierine gemesi eklinde tanmlanmtr. Bu tr lkesel deiiklikler yukarda ele aldmz gibi lkenin bir devletten dierine devri ya da devletlerin birlemesi veya paralanmas gibi hukuki veya fiili nedenlerle ortaya kar. Bu nedenle halefiyet hkmet ve rejim deiiklii ile ilgilenmez. Bunun sonucunda o lkede nceki devletin varl kesintiye urayacandan halef olan devletin nceki devletin uluslararas ykmleri ile bal kalp kalmayaca sorunu halefiyet hukukunun konusunu oluturur. Uygulamada halefiyetle ilgili sorunlar nlemek amacyla meseleyi dzenleyen bir halefiyet andlamas yaplmas yoluna gidilmektedir. Halefiyetle ilgili ele alnmas gereken ilk sorun andlamalara halefiyet meselesidir. Bu konu lke devri, devletlerin paralanmas ve birlemesi olarak ayr ayr ele alnmtr. 1978 Szlemesine gre bamszlna kavuan smrge devletlerde, yeni devlet smrgeci devletin yapm olduu andlamalarla bal deildir. Bu kategoride igalden kurtulanlar da sayabiliriz. Bunun istisnas snr ve ulam hakk tanyan andlamalardr (1985 tarihli Guinee Deniz Snr Hakemlik karar). Bir devletten ayrlma ya da bir devletin paralanmas hllerinde ise yine andlamalarn sreklilii ilkesi uygulanr yani sonraki devlet ncekinin yapt andlamalar ile bal kalr. Rusya Sovyetler Birliinin yapt andlamalara uyacan aklamtr. Yugoslav Federasyonundan ayrlan Bosna-Hersek, Makedonya, Hrvatistan ve Slovenya kendilerini Federasyonun yapt ok tarafl andlamalar ile bal saymlardr. Ayn ilkeyi ekoslavakyann blnmesinden sonra ek ve Slovak devletleri de izlemitir. Ancak askeri s verilmesi, ittifak, savunma veya tarafszlk gibi siyasi andlamalar sonraki devleti balamaz. lke devri hllerinde lke snrlar ile lke topraklar, nehirler ve denizlerinden ulam dzenleyen andlamalar aynen devam ederse de dier tm andlamalar iin nisbilik ilkesi uygulanr yani andlama sadece taraf devleti balar ve halef devlete gemez. Bununla beraber ok tarafl
1923 Lozan Bar Andlamasnda Trkiyenin Osmanldan kalan mal varlklarna, zel hukuk szlemelerine, borlara, arivlere ve baz uluslararas andlamalara halefiyetine ilikin hkmler mevcuttur: Madde 46-141.
82
Uluslararas Hukuk I
andlamalarda halef devletin bir bildirim ile sz konusu andlamaya halef olma imkn getirilmitir. Federal Almanya bu hakk kullanarak dounun taraf olduu baz ok tarafl andlamalara halef olmutur. Devletlerin birlemesi halinde ise siyasi niteliktekiler hari yine andlamalarn sreklilii ilkesi esas alnr ve sonraki devlet ncekilerin yapt andlamalar ile bal kalr. Halefiyetle ilgili ikinci mesele malvarl, ariv ve devlet borlarna halefiyet konusudur. 1983 Szlemesine gre bir lke parasnn devri hlinde el deitiren lkede bulunan tm tanmazlar yeni devletin olur. Tanrlarn ise yerel ynetime ait olanlar halef devlete geer. Birleme halinde de ncekinin tm mallar sonrakine geer. Ayrlma ve paralanma hllerinde ise nceki devletin sonraki devlet lkesinde kalan tanmazlar ile bu lke parasna ilikin faaliyetlere bal tanrlar sonraki devlete geer. Bu konu genellikle bir uluslararas andlama ile dzenlenmektedir. 1992 tarihli Moskova Andlamas ile SSCB nin mallar cumhuriyetler arasnda paylatrlmtr. Eski Yugoslav Federasyonundan ayrlan devletler arasnda paylam aralarnda yaptklar 2001 tarihli Halefiyet Andlamas ile dzenlenmitir. Arivler de sonraki devletin lkeyi olaan biime ynetebilmesi iin gerekli olduu lde sonraki devlete geer. Bir devletin borlar bakmndan ise smrgeler hari ilke olarak nceki devletin borlarnn sonrakine geecei kabul edilse de ayrlma veya paralanma hllerinde borlarn hakkaniyet lsnde geecei bunun da sonraki devlete geen mallar ve haklara baklarak saptanaca kabul edilmitir. Uluslararas tekilatlara yelie halefiyet konusunda eski devletin yelii devam ettike yenisinin otomatikman ye olamayaca kabul edilmektedir.1947 ylnda Pakistan Hindistandan ayrlnca BMye yelik iin bavurmak durumunda kalmtr. Ayn kural dalma durumunda da uygulanr. 1991 ylnda Ukrayna, Belarus ve Rusya hari Sovyetlerden kopan dier cumhuriyetler, 1991 ylnda Yugoslavyadan kopan devletler ve 1993 ylnda ekoslavakyay datan ek ve Slovak devletleri yelik iin bavurmulardr. Ancak birleme hlinde eski devletlerin yelii otomatik olarak yeni devlete geer.
83
zet
A M A
Bir devletin uluslararas hukuk kiiliinin dier devletlerce tannmas ileminin niteliini ve zelliklerini aklamak. Uluslararas hukukta kabul gren tanma gre devlet belirli bir lke paras zerinde tekilatlanm olan bir siyasi otorite altnda yaayan insan topluluunun oluturduu srekli egemen varlktr. Ancak bu unsurlara haiz olan her siyasi yapnn uluslararas hukuka gre otomatik olarak uluslararas hukuk kiiliine sahip olamayaca ve yeni olumu bir siyasi varln bir devlet olduunun dier devletlerce tanndn gsteren bir ileme gerek olduu kabul edilmektedir. Bu ilemin nitelii, biimi, etkileri ve hangi hallerde uluslararas hukuka aykr olduunun incelenmesi gerekir. Uluslararas hukukta karlalan devlet trlerini tanmlamak. Uluslararas hukukta devletlerin kendi aralarnda farkl ltlere gre kategorilere ayrldn grmekteyiz. Devletler arasndaki ayrmn bir nedeni devletlerin i rgtlenmesindeki farkllklara dayanmaktadr. Bu adan ilk kategoride yer alan basit devletler yer almakta ikinci kategoride ise ahsi birlikler, gerek birlikler, konfederasyonlar ve federasyonlardan oluan bileik devletler bulunmaktadr. Dier bir snflandrma devletlerin dier devletlerle ilikilerini dikkate almakta ve bu kategoride bamsz devletler, baml devletler ve tarafsz devletler yer almaktadr. Devletler arasndaki bu ayrmlar sz konusu devletin uluslararas hukuk kiiliini ve dolaysyla uluslararas hukuk uyarnca kullanaca hak ve yetkilerin kapsamn etkilemektedir.
A M A
Bir devletin devlet olarak ortaya kabilmesi iin tamas gereken zelliklerini sralamak. Uluslararas hukuka gre bir devletin mevcut olabilmesi iin onun kendine ait bir lke ve burada yaayan bir insan topluluuna sahip olmas ve yine kendi bana tekilatlanarak kurduu bir egemen siyasi otoriteyi kullanmas gerekmektedir. Bu blmn amac bir devletin haiz olmas gereken bu unsurlar ayrntl olarak incelemek ve bunlara uygulanan uluslararas hukuk kurallar hakknda bilgi vermektir. Bir devletin sona ermesinden sonra ayn topraklarda yenilerinin ortaya k biimleri ve bunlara bal uluslararas hukuki sonular deerlendirmek. Uluslararas hukuk kiiliine haiz bir devlet kimi sosyal ve siyasi nedenlerle bu kiiliini kaybedebilir ve onun yerine lkesinde yeni bir veya birka devlet kurulabilir. Bu hallerde eski devletin yapm olduu uluslararas andlamalar ile stndeki malvarl ve borlarn hukuki akbeti uluslararas hukukta halefiyet bahsinde ele alnmaktadr. Bu blmde yeni devletlerin ortaya k nedenleri ve bunlarn hak ve borlara halefiyeti hakknda bilgi verilmektedir.
AM A
AM A
84
Uluslararas Hukuk I
Kendimizi Snayalm
1. Uluslararas hukuk kiilii devletlere aadakilerden hangisini salamaz? a. Uluslararas hak sahibi olma ehliyeti b. Borlanma ehliyeti c. Dier devletlerin i ilerine gerektiinde mdahale etme ehliyeti d. Dier uluslararas hukuk kiileri ile iliki kurma ehliyeti e. Dier devletleri uluslararas alanda dava etme 2. Bir devletin uluslararas hukuk kiiliinin kabul edilmesi anlamna gelen tanma ilemi hangi sonuca yol amaz? a. Tannan devletle uluslararas hukuka gre ilikiye girme b. Tanmay geri alabilme c. Tannan devlete eli gnderme d. Ulusal hukuklarda tannan yarg baklndan yararlanma e. Tannan devletle uluslararas antlamalar yapma 3. Kuzey Kbrs Devletinin uluslararas hukukta tannmamasn isteyen Gvenlik Konseyi kararnn dayand hukuki esas nedir? a. Uluslararas hukuka aykr biimde kuvvet kullanm sonucu oluan devletlerin ve lke kazanmlarnn tannmas yasa b. Gney Kbrs Rum halknn kendi kaderini belirleme hakk c. Annan Plan d. Gvenlik Konseyi kararlarnn uluslararas hukuktaki etkisi e. Enosis darbesi 4. Bir devletin lkesinde isyan kmas ve isyanclarn lkenin belli bir ksmnda etkin kontrol salayp bamsz bir devlet kurmalar halinde dier devletleri bunu tanmaktan alkoyan kural nedir? a. Etkin kontroln bir baka devletin silahl glerinden alnan yardmla kurulmu olmas b. Bamsz bir devletin lke btnlnn korunmas ilkesi c. Halklarn kendi kaderini belirleme hakk d. Doal kaynaklar zerinde egemenlik hakk e. Kurulan devletin dier devletlerden ald borlar demek istememesi 5. Tannmam bir hkmetin yapt hangi ilemler uluslararas hukukta geerli kabul edilmektedir? a. Uluslararas alanda yrtlen resmi ilemler b. Doum, evlilik ve boanma kaytlan ile konsolosluk ilemleri c. Yabanc devletlerde bulunan milli mal varl ve haklarna ilikin ilemler d. Uluslararas yargya bavurma ilemleri e. lkesindeki yabanclarn mal varlklarna el koymas 6. Federal devletler iin aadakilerden hangisi yanltr? a. Federal devlet anayasas federe devlet yasalarnn stndedir. b. Federal devlet kanunlar federe devletler lkesindeki kii ve eyler zerinde dorudan uygulanr. c. Federal devletlerde federe devletlerin uluslararas andlama yapma yetkisi yoktur. d. Federal devletlerde uluslararas alanda andlama yapma yetkisi bakan tarafndan kullanlr. e. Federal devletle federe devletler arasndaki yetkiler anayasada paylatrlmtr. 7. Aadakilerden hangisi bir devletin unsurlar iine yer almaz? a. Belli bir lke paras b. Belli sayda ve kendi kendini idare edebilecek yetenekte bir insan topluluu c. lke zerinde etkin kontrol d. Dier devletlerce tannm olma e. Dier devletlerden bamsz olma 8. Uluslararas hukukta tannm bir devletin snrlar iinde yaayan aznlk durumundaki bir halkn kendi kaderini belirleme hakkn ileri srerek ayrlmas hangi koularda mmkndr? a. Kendilerini temsil eden demokratik bir hkmetin olmamas halinde b. Devletin aznlklarn bamsz devlet kurmasna izin vermemesi halinde c. Devletin aznlklarn kendi ordularn kurmasna izin vermemesi halinde d. Devletin aznlklarn kendi adlarna diplomatik ilikilere girmelerine izin vermemesi halinde e. Aznlklarn ayrlma mcadelesini dier devletlerin askeri destei ile srdrmesi
85
9. Bir devletin unsurlarndan biri olan egemen siyasal otoritenin tamas gereken zellikler nelerdir? a. Bamszlk ve etkinlik b. Zenginlik ve g c. Cesaret ve sadakat d. Yanda medya e. Demokratik yasalar
Yaamn inden
10. Bir devletten ayrlma ya da bir devletin paralanmas hallerinde uygulanan andlamalarn sreklilii ilkesi ne demektir? a. Andlamalar uluslararas hukukun kaynaklarndan biridir b. Andlamalar sadece taraflar arasnda hak ve bor dourur c. Andlamalar sadece ona rza gsterenleri balar d. Sonraki devlet ncekinin yapt andlamalar ile bal kalr e. Andlamalarn i hukuka etkisi
Dnyann en kk devleti Sealand satlk. ngiltere aklarnda, bundan 40 yl kadar nce, ngiliz Roy Bates tarafndan kurulan dnyann en kk devleti Sealand sata karld. The Times gazetesinin haberine gre, eski bir askeri platform olan ve 550 metre karelik oturulabilir alana sahip Sealand Prenslii, kimse tarafndan tannmayan bir devlet. Sadece helikopter ya da gemiyle ulalabilen devlet iin sahipleri 10 milyon sterlin istiyor. Bu kadar ok para istenmesinin nedeni ise bu kk devletin niteliklerinden kaynaklanyor: snrsz deniz manzaras, tam bir skunet garantisi ve vergilerin olmamas .... Hukuki stats tartmal olan platform-ada, 1967de ngiliz ordusunun eski binbas Roy Bates ve ailesi tarafndan igal edildi. Uluslararas karasularda bulunduu iin adann devlet statsne karlabileceini ilan eden Bates kendine prens unvan da verdi. Ertesi yl Kraliyet Donanmas Royu adadan atmaya alt, ancak platformdan alan uyar ateine maruz kalan askerlerin giriimi baarl olmad. Daha sonra da bir ngiliz savc platformun ngiliz karasularnn 3 mil anda olmas dolaysyla Roy Batesi hakl bile buldu. 1974te ise Roy Bates ii bir anayasa karmaya kadar vardrd ve ardndan egemenlik simgesi olarak, bir bayrak, milli mar ve Amerikan Dolar ile edeer bir para birimi olan Sealand Dolarn kabul etti. Kaynak: Milliyet Gazetesi, 8 Ocak 2007 http//www.milliyet.com.tr/2007/01/08/son/sondun09. asp
86
Uluslararas Hukuk I
Okuma Paras
Afrika ktasnn kuzey batsnda yer alan Bat Sahra blgesinde spanyol smrgesinin sona ermesinden sonra bu blgeyle ilgili komu devletler Fas, Moritanya ve Cezayir burada hak iddia etmilerdir. Fas iddiasn spanyol idaresinden nce bu blgede asrlar boyu srekli ve ekimesiz olarak egemenlik kullanm olmas ve ayrca blgenin kendi lkesine corafi olarak daha yakn olmas vakasna dayandrmtr. Moritanya ise iddiasn halk unsurunu esas alan tarihi sreklilik ilkesine dayandrmtr. Buna gre Bat Sahra Moritanya lkesinde yaayan halk ile ayn dil, din ve yaam biimini (sosyal tekilat ve hukuk) paylaan topluluklarn yaad bir yerdir. Cezayir ise smrgeciliin tasfiyesinde ne kan bir hak olarak kendi kaderini belirleme hakkn savunmu ve Bat Sahrada yaayan topluluklarn grne bavurulmasn istemitir. Birlemi Milletler Adalet Divan olayla ilgili kararnda blgede smrge idaresinin kurulduu 1884 ylnda burada yaayan gmen kabilelerin ilkel de olsa sosyal ve siyasi bir rgtlenmeye sahip olduklarndan hareketle burann sahipsiz bir lke saylamayaca tespitini yapmtr. Yine Divana gre burann Fas ve Moritanya ile baz balarnn bulunmasna ramen bu balarn Bat Sahra zerinde lkesel egemenlik salayacak nitelikte olmadna ve bu nedenle Bat Sahra halkna serbest iradeleri uyarnca geleceklerini kararlatrma hakknn tannmas gerektiine hkmetmitir. Divan Fasn iddiasn corafi yaknla ramen blgede egemenliin Fas tarafndan etkin bir ekilde kullanldn gsteren delillerin bulunmad gerekesiyle reddetmitir. Moritanyann iddias ise iki lke halklar arasnda pek ok bakmdan balar olsa da bu halklar arasnda ayn hukuki birim iinde btnleme konusunda bir irade ve ballk bulunmad gerekesiyle reddedilmitir. Kaynak: BM Adalet Divannn Bat Sahra Danma Gr, (1975) ICJ Reports

1. c 2. b 3. a 4. a 5. b 6. c 7. d 8. a 9. a 10. d Yantnz yanl ise Kiilik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tanma konusunu yeniden gzden geiriniz.. Yantnz yanl ise Tanma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tanma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tanma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devlet Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devletin Unsurlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devletin Unsurlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devletin Unsurlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Halefiyet konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Kbrs Trk Cumhuriyetinin Trkiyenin askeri mdahalesi ile kurulduu kabul edildiinden ve bu mdahale uluslararas hukukun kuvvet kullanma yasana aykr sayldndan, BM Gvenlik Konseyince dier devletlere bu yeni devleti tanma yasa getirilmitir (18.11.1983 tarihli 541 sayl GK Karar). Birinci Dnya Sava sonras manda rejimi altnda ngilterenin ynetimi altna giren Filistin lkesi ve halk 1988 ylnda Cezayir Deklarasyonu ile bamszln ilan etmi ve baz devletlerce tannmtr. Ancak pek ok devlet Filistin Kurtulu rgtnn cra Komitesinin resmi hkmet olmay ve icra yetkisini etkin bir ekilde kullanamay gerekesiyle tanmaktan kanmaktadr. Sra Sizde 2 Hernekadar uluslararas hukukta kuvvet kullanm sonucu oluan devletlerin ve lke kazanmlarnn tannmamas ynnde bir kural olumusa da bu yasan uluslararas bir andlamadan kaynaklanan meru bir hakka dayanlarak yaplm Kbrs mdahalesi sonucu meydana gelen siyasi oluuma uygulanp uygulanmayaca tartmaldr. Keza mdahalenin ve bunun akbetinde meydana gelen siyasi paralanmann asl m-
87
sebbibinin ENOSS darbesi ile Kbrsda andlamalarla kurulmu olan siyasi dengeyi bozan ve Kbrs Trklerinin kendi kaderlerini belirleme haklarn gasbetmeye alan Rum taraf olduu da iddia edilebilir. Dolaysyla 1974 Harekat sonrasnda Kuzey Kbrsda oluan hukuki durumun 541 sayl karar ile tannmamasn isteyen ve 550 sayl kararyla bunu igal olarak niteleyen Gvenlik Konseyinin bu deerlendirmelerinin uluslararas hukuktaki geerlilii tartmaldr. Keza BM tarafndan hazrlanm 2004 Annan Planna Trkiye ile beraber olumlu oy vererek bir arada yaama iradelerini bir kez daha gsteren Kbrsl Trklerin teklifinin Rumlarca reddedilmesinin ardndan Trklerin adada kurmu olduklar siyasi yapnn halen tannmamasnn hukuki gerekesi iyice zayflamtr. Sra Sizde 3 Hernekadar bugn Avrupa Birlii adn alm olan siyasi yapnn ye devletler arasnda kurduu ok gelimi bir hukuki dzenden yola kan baz hukukular bu yapnn bir federasyon nitelii tadn iddia etmekteyseler de bu gr uluslararas hukukta kabul grm deildir. Zira esas olarak bir uluslararas andlama olan 1957 Roma Andlamas ile kurulmu olan ve yine birtakm uluslararas andlamalarla gelitirilmi olan bu yap ye devletlerin uluslararas hukuk kiiliine son vermeyip onlarn dnda bir kiilii olan bir uluslararas tekilat mahiyetindedir ve uluslararas alanda da bu ekilde muamele grmektedir. Acer, Ycel & Kaya, brahim (2010). Uluslararas Hukuk Temel Ders Kitab, Ankara: USAK yaynlar Aust, Anthony (2010). Handbook of International Law, 2nd Edit., Cambridge University Press Brownlie, Ian (1998). Principles of Public International Law, 5th Edit., Clarendon Press Sur, Melda (2006). Uluslararas Hukukun Esaslar, 2nci Bask, stanbul: Beta Toluner, Sevin (1989). Uluslararas Hukuk Dersleri Devletin Yetkisi, 4nc Bask, stanbul: Beta The Foreign Relations Law of the United States, Volumes 1 and 2, 1990, American Law Institute
Pazarc, Hseyin (2011). Uluslararas Hukuk, Ankara: Turan Kitabevi
5
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Uluslararas tekilatlarn tarihsel geliimini aklayabilecek, Uluslararas tekilatlarn hukuki kiiliini tanmlayp trlerini snflandrabilecek, Uluslararas tekilatlarn kurucu andlamalarnn yorumunu ve tekilatlarn tabi olduklar hukuku aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Milletler Cemiyeti Birlemi Milletler NATO Dnya Ticaret rgt Avrupa Birlii Ak ve rtl Yetkiler Uluslararas Tekilatlarn mtiyaz ve Muafiyetleri Fonksiyonel Himaye
indekiler
Uluslararas Hukuk I Uluslararas Tekilatlar ULUSLARARASI TEKLATLAR
Uluslararas Tekilatlar
ULUSLARARASI TEKLATLAR Tarihsel Geliim ve Uluslararas Tekilat Trleri
Ondokuzuncu yzyla kadar devletlerin aralarndaki ilikileri genellikle yrtme organ ve bu organa bal diplomasi ve gvenlik brokrasisi araclyla srdrmeye ynelik anlay, bu yzyldan itibaren devletler arasndaki ilikilerin ticari ve teknolojik gelimelerin artna paralel bir ekilde artmas ve karmaklamasyla deimeye balamtr. Devletler balangta bu yeni gelimeleri ynlendirmek ve ynetebilmek amacyla egemenliklerine fazla mdahale hakk vermeyen daha ok teknik ve idari konularda i birliini gerekletirmeyi amalayan uluslararas bir nehir olan Ren nehrindeki trafii dzenlemeye ynelik Ren Komisyonu, baz teknik konularda uluslararas standartlar getirmeyi amalayan Uluslararas Telekominikasyon Birlii ve Evrensel Posta Birlii gibi tekilatlar kurma yoluna gitmilerdir. Yine ayn dnemde uluslararas bar ve gvenlii salamak amacyla devletlerin 1815 Viyana ve 1899-1907 La Haye Konferanslar gibi bu konuyla ilgili sorunlar ele aldklar ve zme ynelik anlamalar yaptklar hkmetleraras konferans yntemine bavurduklar da grlmektedir. Yirminci yzyla girildiinde devletlerin aralarndaki ilikileri mutlak egemenlik anlayna dayal bir biimde srdrme politikalar iki dnya sava yaanmas sonucunu dourmu ve bu durumun srdrlemez olmas nedeniyle uluslararas ilikilerin ynetilmesine ilikin yeni yntemlerin aray balamtr. Bu arayn ilk meyvesi Birinci Dnya Savandan sonra 1919 Versay Andlamas ile kurulmu olan Milletler Cemiyetidir. Bu tekilatla amalanan uluslararas bar ve gvenlii ilgilendiren sorunlar Cemiyetin rgt yaps iinde ele almak suretiyle devletlerin tek balarna karar vermelerinin nne gemek olmutur. Ancak Cemiyet kararlarnn yalnzca tavsiye niteliinde olduu kabul edildiinden bu yap devletler arasndaki ilikilerde alnan kararlarda etkin olamam ve ikinci byk savan yaanmasna engel olamamtr. kinci Dnya Savandan sonra uluslararas ilikilerin baka savalara kurban edilmesini nleyecek bir sisteme oturtulmas konusunda devletler arasnda bir ortak gr olumu ve bu amala 1945 San Fransisko Konferans ile balayan mzakereler ayn yl imzalanan Birlemi Milletler (BM) art ile hedefine varmtr. Bu tekilatn yaps Cemiyetinkinden farkl bir biimde oluturulmu (1946 nisan aynda toplanan Milletler Cemiyeti Genel Kurulu tekilatn 19 Nisan 1946 itiba-
Trkiye bu rgte 1932 ylnda ye olmutur ancak ABD ye olmaktan kanmtr.
San Fransisko Konferansna katlan Trkiye bundan tr rgtn asli yesi sfatna haizdir.
90
Uluslararas Hukuk I
ryle sona erdiine ve btn ariv ve mallarnn BMe aktarlmasna karar vermitir.) ve uluslararas bar ve gvenlii ve insan haklarn ilgilendiren meselelerin devletlerin yrtme organlarnn dnda faaliyet gsteren bir uluslararas brokratik yap tarafndan da izlenmesine ve ynlendirilmesine imkn tannmtr. Ancak bu amala kurulan tekilatn ana karar alma organ olan ve btn ye lkelerin katld Genel Kurula sadece tavsiye niteliinde karar alabilmesi yetkisi tannmtr. Tekilatn uluslararas bar ve gvenlie ilikin durumlarda balayc karar alma yetkisine sahip organ olarak iinde kinci Dnya Savan kazanan be devletin daimi ye olarak bulunduu on be yeli Gvenlik Konseyi kurulmutur. Bu organa BM artnn VII. Blmne gre uluslararas bar ve gvenliin tehdit edildii veya bozulduu durumlarda bu durumu ortadan kaldrmak amacyla silahl g kullanma dahil gereken her trl tedbiri alma yetkisi verilmitir. Ancak iinde yer alan daimi ye devletlerin souk sava ortamnn ideolojik kamplamasndan etkilenerek tekilatn ama ve hedefleri uyarnca davranmamalar rgtn etkinliini nemli lde azaltmtr. Bununla beraber tekilat ana organlarnn istemesi hlinde harekete geebilen ve tavsiye niteliinde kararlar alabilen bir Genel Sekreterlik ve bir Ekonomik ve Sosyal Konsey ile devletlerin talebi hlinde devreye girebilen bir Uluslararas Mahkeme eklinde dzenlenmi olan bu uluslararas brokratik rgtlenme yeni bir dnya savann ortaya kmasn nlemi ve uluslararas ilikilerle ilgili hemen her konuda uluslararas ibirliini artracak kararlara nclk etmitir. kinci Dnya Sava sonras dnemin souk sava ortamnn etkisiyle siyasi ve askeri alanlarda kamplaan devletlerin savunma alannda BM ats altnda kurulmas planlanm olan ortak askeri g yerine NATO ve Varova Pakt ad verilen iki farkl blgesel gvenlik tekilat kurma yoluna gitmeleri uluslararas bar ve gvenlie ilikin meselelerin ortak bir at altnda ele alnmas imknn zayflatc bir faktr olmutur. Bu kamplamay amak zere 1975 ylnda balayan dzenli aralklarla toplanan uluslararas konferanslar eklinde ortaya kan ve 1994 ylnda bir uluslararas tekilat hline gelen Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat fakl iki kampa mensup devletlerin gvenlik sorunlarn barl yntemlerle zmelerine ynelik bir ortam yaratmaya allm ve zellikle silahlanma yarnn durdurulmasnda olduka baarl sonular vermitir. Bu tekilat Souk Savan sona ermesinden sonra Dou Avrupa, Balkanlar, Kafkasya ve Orta Asyada Sovyet sisteminden kan lkelerin karlatklar siyasi, sosyal ve ekonomik sorunlar zmeleri iin bunlara hukuki ve teknik destek vermektedir. kinci Dnya Savandan sonra ortaya kan bir baka tekilatlanma alan uluslararas ekonomik ilikilerdir. Devletlerin teknolojik imknlarla artan ekonomik ilikilerini devletin egemenlii prensibine oturtan korumac anlay yalnzca ekonomik bir mesele olmayp kimi hllerde sava da yol aabilen bir gvenlik meselesi de olduundan bu konuyu da bir uluslararas brokratik yap iinde ele alma lzumu ortaya kmtr. Bu amala ilk olarak 1944 ylnda yaplan anlamalarla Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas ad verilen iki tekilat kurulmu ve bu tekilatlar vastasyla devletlerin mali yaplar kontrol altna alnarak devletlerin finansal konularda tek balarna karar almalar nedeniyle ortaya kabilecek uluslararas parasal dengesizlikler (zellikle d bor ald kurumlara yapaca demeleri aksatmas) nlenmeye ve gelimekte olan devletlerin alt yap sorunlarn zmeye ynelik projelere d finansal destek bulmada karlaabilecekleri problemler giderilmeye allmtr. Uluslararas ekonomik ilikileri serbest hle getirecek dzenlemeler getiren dier bir yap 1948 ylnda GATT adyla kurulan ve 1995 y-
5. nite - Uluslararas Tekilatlar
91
lnda Dnya Ticaret rgt adn alan uluslararas tekilattr. Bu tekilat vastasyla uluslararas ticarette devletlerin tek balarna kendi pazarlarn (zellikle gmrk tarifeleri ve kotalar yoluyla) korumaya ynelik kararlar almasnn nlenmesi ve aralarndaki ekonomik meseleleri kendi mahkemeleri yerine bir uluslararas hakem mahkemesi nne getirmek suretiyle zmeleri amalanmtr. 1945 sonras dnemde devletlerin kendi balarna zmekte zorlandklar dier baz sorunlar uluslararas tekilatlar yoluyla dzenledikleri gze arpmaktadr. Bu tekilatlar uzman olduklar alanla ilgili sorunlar organlar vastasyla ya da kurduklar komisyon ve komiteler araclyla ele alarak hukuki ve teknik zmler retmektedirler. Uzmanlalan konular arasnda yer alan gda, eitim, salk, evre, kltr, tamaclk ve kalknma gibi geni uluslararas ibirliini gerektiren konular zellikle Birlemi Milletler Tekilat ats altnda faaliyet gsteren bir takm tekilatlar tarafndan dzenlenmektedir (r., FAO,UNICEF,WHO, UNEP, UNESCO, IMO, ICAO, UNDP vd.) Bunlarn yannda savata nce kurulmu olan ve 1945den sonra BM bnyesine katlan Evrensel Posta Birlii, Uluslararas Komnikasyon Birlii ve alanlarn haklar ve gvenliine ilikin konularda faaliyet gsteren ILO gibi tekilatlar da mevcuttur. kinci Dnya Savandan sonra uluslararas ilikiler alann devletlerin tekelinden almaya ynelik anlay sadece dnya apnda deil blgesel dzeyde de etkili olmutur. Blgesel adan en etkin yaplar arasnda Avrupa ktasnda oluturulan iki tekilat ne kmaktadr. Bunlardan birincisi 1949 ylnda kurulmu olan Avrupa Konseyi adn tayan ve Avrupada demokrasi ve insan haklarn devletlerin stnde bir denetime tabi klmay amalayan tekilattr. Bu tekilat zellikle kendi bnyesi iinde 1950 ylnda imzalanm Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve bu szlemeye devletlerin uymasn denetleyen 1959 ylnda kurulmu Avrupa nsan Haklar Mahkemesi araclyla Avrupa ktasnda yaayanlarn insan haklarn koruma grevini yerine getirmektedir. Bu mahkemeye bavuru hakk her akit devlete ve Szlemenin ihlali dolaysyla madur olduunu dnen her kiiye ak tutulmutur. Avrupada blgesel ekonomik ilikilerin bir uluslararas yapnn kontrolnde srdrlmesine ynelik ortak kanaatin oluumuna imkn tand bir baka tekilat 1957 Roma Andlamas ile kurulan Avrupa Ekonomik Topluluudur. Bu yap ile ye devletler aralarndaki ekonomik ilikileri Avrupa apnda organize edecek bir uluslararas brokratik tekilatn kontrolne brakmay ve bu suretle ekonomileri birbirine entegre ederek tek bir Avrupa ekonomik pazarnn kurulmasn amalamlardr. Bu tekilatn baars ye devletleri aralarnda 1992 ylnda Avrupa Birlii (AB) adn verdikleri yeni bir yaplanmayla d ileri politikalar ile g, uyuturucu ve terr gibi uluslararas adli konularda i birlii yapmaya ve 1999 ylnda ortak para kullanmaya yneltmitir. Avrupa apndaki bu yaplanmalarn baars dnyann geri kalan iinde bir rnek tekil etmi ve Amerika, Afrika ve Asya ktalarnda da demokrasi, insan haklar ve ekonomik entegrasyonu ilerletmeye ynelik blgesel tekilatlar kurulmutur. rnek olarak Organization of American States, African Union, NAFTA, MERCOSUR, COMESA, CISFTA, ASEAN vd. verebiliriz. Bu blmde son olarak uluslararas hukukta tekilatlar arasnda bunlarn bir takm zellikleri ele alnarak yaplm snflandrmalardan bahsetmek gerekmektedir. Ancak bu snflandrmalar tekilatlar birbirinden kesin izgilerle ayrmayp bazen bir tekilat bir ka farkl zellii iinde barndrabilmektedir. Tekilatlar asndan yaplan ilk ayrm ak ve kapal tekilatlar ayrmdr. Tekilatlarda yelik ve yeliin getirdii hak ve ykmllkler konular genellikle tekilatn kurucu andlamasnda ayrntl olarak dzenlenir. ayet buna ilikin dzenleme yaplmamsa ye-
Trkiye Avrupa konseyine kuruluundan beri yedir.
92
Uluslararas Hukuk I
lik kurucu andlamann deitirilmesi usulne tabi olur. Ak tekilatlarda yelie kabul sadece mracaat ve yelerin ounluunun kabul zerine mmkndr. Bu tr tekilatlara rnek olarak BM ats altnda faaliyet gsteren uzmanlk tekilatlar gsterilebilir. Buna kar kapal tekilatlarda yelik sk artlara balanmtr. Mesela BMe ye olabilmek iin yelik talebinin Gvenlik Konseyi daimi yelerin hi birisinin veto etmedii toplam dokuz olumlu oyla Genel Kurula tavsiye edilmesi ve Genel Kurulun da bunu 2/3 ounlukla kabul gerekmektedir. Yine NATO tekilatna ve ABne yelik iin yelik talebinin mevcut yelerin oybirlii ile kabul art aranmtr. Kimi tekilatlarda ise yelik belli bir corafyada bulunan ya da belli bir dine mensup olan devletlere ak tutulmutur (r., Afrika Birlii Tekilat, Karadeniz Ekonomik birlii Tekilat, Arap Birlii Tekilat, slam Konferans Tekilat vb.). Tekilatlarn niteliklerine gre yaplan ayrmlardan bir dieri tekilatn faaliyet gsterdii alanlarn eitliliine gre yaplan ayrmdr. Bu adan baz tekilatlar uluslararas toplumu ilgilendiren pek ok konuda faaliyet gstermekte olduklarndan genel amal tekilat olarak adlandrlrlar. Bu tr tekilatlara rnek olarak bar ve gvenlik, demokrasi, insan haklar, ekonomik kalknma gibi konularda faaliyet gsteren BM, Avrupa Konseyi ve AGT gsterilebilir. Buna kar yine uluslararas toplumu ilgilendiren belli bir konuda faaliyet gsteren zel amal tekilatlar bulunur. Bu tekilatlar uluslararas ilikilerin bir dzen gerektirdii ekonomik, sosyal ve teknik alanlarda faaliyet gsterirler (r., Dnya Ticaret rgt, OECD, ILO, UNESCO, Uluslararas Denizcilik rgt, Uluslararas Telekominikasyon Birlii vb.). Tekilatlar arasnda yaplan bir baka ayrm ise tekilata tannan karar alma yetkisinin niteliine gre yaplmaktadr. Bu adan tekilatlar ye devletler asndan sadece tavsiye niteliinde kararlar alabilenler ve ye devletleri balayc kararlar alabilenler olarak ikiye ayrlmaktadr. Bunun yannda balayc kararlar alabilen tekilatlarn bazlar sz konusu karar tekilatn karar alma organndaki temsilcilerin oy okluu ile alabiliyorsa bu tr tekilatlara supranasyonel tekilatlar ad verilmektedir. BM tekilatnn karar alma organlar bu ayrma gre incelendiinde grlmektedir ki Genel Kurul, bte, geici ye seimi ve yeni ye alm dndaki konularda sadece tavsiye niteliinde kararlar alabiliyorken Gvenlik Konseyi, uluslararas bar ve gvenlie ilikin kararlar alma yetkisini hem tavsiye hem de balayc kararlar alma eklinde kullanabilmektedir. Yine AB ad verilen tekilatn karar alma organ olan Bakanlar Konseyinin arlatrlm (ye devletlerin nfus oranlarna gre) ya da basit oy okluu ile btn yeler iin hem balayc hem de tavsiye niteliinde kararlar alma yetkisi bulunmaktadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Mal ve hizmetlerle ilgili uluslararas ticaretin ye devletler arasnda serbeste yaplmasSIRA SZDE n salamak amacyla kurulmu olan Dnya Ticaret rgt ye devletlere rgt andlamalarna aykr bir ekilde ticareti kstlayc kararlar alan dier bir ye devlete kar rgDNELM tn hakem mahkemesinde dava ama hakk getirmitir. Bu mahkemenin kararlar sadece tavsiye niteliinde olsa da bu kararlara uyulmamas halinde kazanan taraf meseleyi rgtn Genel Konseyine S O R U getirebilir. Genel Konsey haksz kan tarafn andlamalardaki ykmlerine uymasn isteyen bir karar alabilir. Sizce Dnya Ticaret rgt tekilata tannan karar alma yetkisinin niteliine gre ne tr bir tekilattr?
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
93
Uluslararas Tekilat Tanm ve Tekilatlarn Hukuki Kiilii

Uluslararas tekilatlarn tanm konusunda tekilatlarn hukukunu dzenlemek zere hazrlanm milletler aras andlamalarda (r.,1975 tarihli Evrensel Nitelikteki Uluslararas Tekilatlarla likilerde Devletlerin Temsiline dair Viyana Konvansiyonu, 1986 Devletler ve Uluslararas Tekilatlar veya Uluslararas Tekilatlarn Kendi Aralarndaki Andlamalar Hukukuna dair Viyana Konvansiyonu vd.) ak bir tanm vermekten kanld gze arpmaktadr. Bu andlamalar uluslararas tekilatlar tanmlarken sadece hkmetleraras tekilat demekle yetinmitir. Buna karn Uluslararas Hukuk Komisyonu tarafndan hazrlanmakta olan fakat henz devletler tarafndan kabul edilmediinden sadece bir andlama tasla nitelii tayan Uluslararas Tekilatlarn Sorumluluuna dair Konvansiyonun ikinci maddesi daha ayrntl bir tanm iermektedir. Bu maddeye gre uluslararas tekilat bir andlama ya da uluslararas hukuka tabi bir baka enstrmanla kurulmu olan ve kendine ait uluslararas hukuki kiilii olan bir organizasyondur. Yukarda bahsettiimiz kaynaklarda yer alan tanmlardan hareketle uluslararas hukukun kiilerinden biri olan uluslararas tekilatlarn bir uluslararas andlama veya bir baka uluslararas hukuk enstrman (r., BM Endstriyel Gelime Tekilat ile BM Ticaret ve Gelime Tekilat birer BM Genel Kurul karar ile kurulmutur) ile kurulabileceini sylemek mmkndr. Yine uluslararas tekilatlarn yeleri bakmndan gnmzde karlatmz bir baka nemli husus artk tekilatlara devletlerin yannda baka tekilatlarn da ye olarak katlabilmesidir. Ayrca kimi uluslararas tekilatlarn ye olmayan devletler, hkmet d sivil toplum kurulular veya ulusal kurtulu hareketlerinin (r., BM Genel Kurulunda Filistin Ynetimine tannan gzlemci stats gibi) organlarnn almalarna farkl statlerde katlabilmelerine izin verdikleri grlmektedir. Bu statler katlmcya oy hakk vermese de gndemi takip etme ve gr sunma gibi haklar tanmaktadr. Uluslararas tekilatlarn tanmna ilikin kaynaklarda bu tanmda yer alan bir baka unsur sz konusu tekilatn hukuki kiiliinin varldr. Uluslararas hukukun kiileri olarak kabul edilen devletlerin yansra uluslararas tekilatlarn da hukuki kiilie haiz olduunun kabul onlarn da uluslararas alanda bir takm hak ve borlara ehil olmalar sonucunu dourur. Ancak uluslararas tekilatlarn devletlerden farkl bir siyasi yapya haiz olmalar (Tekilatlarn lke, halk ve lkesel egemenlik gibi unsurlar bulunmamaktadr.) ve devletler tarafndan genellikle bir andlama ile kurulmalar bunlara tannan uluslararas kiiliin farkl olmas gerektiini bize gstermektedir. Bu farklarn neler olduu konusunda bize yol gsteren yine BM Adalet Divannn 1949 tarihli Tazminatlar karardr. Divan, Birlemi Milletlerin uluslararas alanda kendi adna hak arama yetkisi olup olmad sorusuna cevap arad bu kararnda ie bir uluslararas tekilat tanm vererek balamtr. Bu tanma gre uluslararas tekilatlar devletlerin hukuka uygun amalarn yerine getirmek zere daimi olarak bir araya gelerek oluturduklar, bu amalar gerekletirmek iin bir takm organlarla donattklar, hukuki yetki ve sorumluluklar bakmndan tekilat ve yeleri arasnda bir ayrm bulunan ve bir uluslararas andlama ile kurulmu olan uluslararas hukuk kiileridir. Divan bu tanmdan yola karak bir rgtn hukuki kiiliinin mevcudiyeti iin sz konusu rgtn kurucu andlamasnda baz unsurlarn bulunmas gerektiine ynelik bir lt ortaya koymutur. Buna gre bir tekilatn kendine ait bir hukuki kiiliinin kabul edilebilmesi iin kurucu andlamada ona ait bir takm organlarn (genellikle bir genel ku-
94
Uluslararas Hukuk I
rul, bir idare organ ve bir sekreterya) oluturulmu olmas ve tekilatn bu organlar vastasyla kulland kendisine ait birtakm yetkilerinin bulunmas nem tar. Dier bir deyile bir tekilatn hukuki kiilii onun kendisini kuran devletlerden bamsz bir ekilde hareket edebilecek tekilat ve yetki yapsna sahip olduu lde mevcut olabilir. Bu konuda dikkate alnmas gereken bir baka husus da sz konusu tekilatn kendisine ait bir btesinin olup olmaddr. Uluslararas tekilatlarn bteleri genellikle ye devletlerin katk paylar ve baz durumlarda da tekilatlarn muhtelif faaliyetlerinden elde edilen kazanlardan olumaktadr. Ancak bir btenin tekilatn amalar dorultusunda gerekletirilen faaliyetlerden doan giderleri karlamak zere tekilatn yetkili organ tarafndan alnan kararlar uyarnca kullanlmas tekilatn bamsz kiiliinin tespitinde nemli bir unsurdur. Divann sz konusu kararda tekilatlarn uluslararas kiiliine dair yapt bir baka tespit bu kiiliin tekilata ye olmayan devletler asndan tannmas gerekip gerekmediine ilikindir. Bu konuda Divann getirdii lt uluslararas toplumun ounluunu temsil eden ok sayda devletin biraraya gelerek oluturduu bu yapnn ye olmayan devletler asndan bir objektif uluslararas kiilie haiz olabilecei ynndedir. Yani BM rgt uluslararas alanda eylem ve ilemlerde bulunurken ye olmayan devletler bu rgtn hukuki kiiliini tanmadklarn iddia edemezler. Her ne kadar bu lt BM gibi bir rgt asndan kolaylkla kabul edilse de onun kadar ok sayda yeye ve geni yetkilere sahip olmayan rgtler asndan ayn ltn uygulanabilirlii bir sorun tekil etmektedir. Bu nedenle dier tekilatlar asndan uluslararas hukuk kiiliinin ye olmayan devletlere kar iddia edilebilmesi ilgili devletin sz konusu tekilatla spesifik olayda bir hukuki ilikiye girme iradesi gstermi olup olmadna gre karar verilmesi gereken bir husustur.
Uluslararas Tekilatlarn Kurucu Andlamalarnn Yorumu ve Tekilatlarn Yetkileri ve Sorumluluu Meseleleri

Uluslararas tekilatlarn genellikle devletler arasnda yaplan bir uluslararas andlama ile kurulduunu ve baz nitelikleri tamalar hlinde kendilerine ait bir uluslararas hukuk kiilii kazandklarn grmtk. Bu adan bakldnda tekilatlarn uluslararas hukukun asli kiileri olan devletlerin iradelerinden tremi hukuk kiileri olduunu sylemek mmkndr. Keza BM Adalet Divan 1966 ylnda verdii Nkleer Silahlarn Kullanlmasnn Meruiyeti kararnda bu durumu tespit ederek uluslararas tekilatlarn uluslararas hukukun kiisi olmakla birlikte devletler gibi genel yetkiye haiz olmadklarn ve zellik prensibi gerei snrlar kurucu devletlerin ilerletilmesini istedikleri ortak menfaatlerin bir fonksiyonu olarak beliren ve ye devletlerce tekilata verilmi olan yetkilerle donatldklarn ifade etmitir. Bir tekilatn yetkilerinin neler olduu ve bu yetkileri hangi organlar vastasyla kullanaca tekilatn kurucu andlamasnda tanmlanr. Ancak tekilat organlar bu yetkilerini kullanrlarken zaman zaman alnan kararlarn kurucu andlamada belirlenen yetki snrlar iinde kalp kalmad (Kalmad tespit edilirse ya karar geersiz olur ya da kurucu andlamann deitirilmesi yoluna gidilerek kararn alnmas merulatrlr.) bir hukuki sorun olarak ortaya kar. Bu tr hukuki sorunlar zme yeri genellikle tekilatn kendi organlar olmaktadr. Ancak pek ok tekilatta sorunu zen organ yine tartmal karar veren ya da bunu icra eden organ olduundan hukuki bir mesele olan yetki meselesinin yargsal usullerle ele alnmas mmkn olmamaktadr. Bu durumda hukuka aykrl iddia eden devlet asndan karara uymak ya da tekilattan ayrlmaktan baka are bulunmamaktadr.
95
Kimi gelimi tekilatlarda yetki ile ilgili uyumazlklar tekilatn yarg organna braklmtr. Bu takdirde ilgili mahkeme kurucu andlamaya uluslararas andlamalarn yorumuna ilikin hukuk kurallarn uygulamak suretiyle sorunu hukuki yoldan gidermeye alr. Bu adan BM Adalet Divan tekilat organlarnn talebi dorultusunda kulland istiari mtala yetkisini bu tr sorunlar incelemek zere kullanmtr. rnek olarak Divann 1954 tarihli dari Hakem Mahkemesi karar, 1962 tarihli BMin Baz Giderleri karar ve 1970 tarihli Namibya kararna baklabilir. Yine AB Adalet Divannn bu tekilatn yetkilerinin neler olduuna karar verme konusunda mnhasr yarg yetkisi mevcuttur. Bu konuda BM Adalet Divannn 1949 Tazminatlar kararnda ortaya koyduu uluslararas tekilatlarn rtl yetkileri prensibi nemlidir. Divan bu prensibe dayanarak ye devletlerin tekilata kar yklendikleri ykmlerin nitelii ve tekilatn uluslararas alanda yklendii ykmlerin niteliine baklarak kurucu andlamada aka yer almasalar da bir tekilatn kurulu amacn gerekletirmek iin gereken rtl yetkilere haiz saylabilecei yorumuna gitmitir. Ancak bu tr bir yoruma dayal yetki ihdasnn yarg yoluyla rtl bir yasama faaliyeti hline dnmesi riski vardr. Zira byle bir yorumla tekilatn yetkilerinin giderek artmas ve ye devletlerin egemenliinin kendi rzalar dnda snrlandrlmas mmkndr. Yukarda da belirtildii zere uluslararas tekilatlarn kulland yetkiler ve uluslararas sorumluluu bakmndan devletlerle aralarnda bir paralellik kurmak yanl olup bu konuda kurucu andlamaya bakarak karar vermek gerekmektektedir. Bununla beraber bugn uluslararas alanda faaliyet gsteren tekilatlarn ounluu asndan u aada yer alan yetkilerin ve sorumluluklarn mevcudiyetinden sz edilebilir: a) Andlama yapma yetkisi Her ne kadar bir tekilatn kurucu andlamasnda aka tekilata tannm bir andlama yapma yetkisi bulunmasa da bu yetkinin kurucu andlamay yorumlamaya yetkili organ tarafndan kurucu andlamann bir btn olarak yorumundan hareketle rtl yetkiler prensibi dorultusunda kabul edilmesi mmkndr. Mesela BM art bu konuda bir hkm tamasa da bu tekilatn ye devletlerle genel merkez andlamalar, bir takm askeri andlamalar (bar salama ve koruma gc andlamalar vb.) ve dier tekilatlarla i birlii andlamalar yapt grlmektedir. Uluslararas tekilatlarn yapm olduklar andlamalara uygulanacak hukuku tespit etmek zere 1986 tarihli Devletler ve Uluslararas Tekilatlar ve Uluslararas Tekilatlarn Kendi Aralarndaki Andlamalara dair Viyana Konvansiyonu yaplmtr. Uluslararas tekilatlarn andlama yapma yetkisi asndan ortaya kabilecek bir baka sorun sz konusu yetkiyi hangi organn kullanaca ve sz konusu andlamay tekilatn tek bana yapp yapamayacadr. Bu mesele yine tekilatn kurucu andlamasnn yorumlanmas suretiyle zlmekte ve ABin yapt kimi andlamalarda olduu gibi andlamann gerei gibi yerine getirilmesi iin gerekiyorsa yaplacak andlamaya tekilatn yannda ye devletler de taraf olmaktadr. b) Uluslararas talepte bulunma yetkisi BM Adalet Divan 1949 tarihli Tazminatlar kararnda BMin talepte bulunma yetkisini bunun tekilatn ama ve fonksiyonlarn etkin bir ekilde yerine getirmesi iin zorunlu olduu gerekesine dayandrmtr. Buradan hareketle dier tekilatlar bakmndan da uluslararas talepte bulunma yetkisinin kurucu andlamann yorumlanmas suretiyle ortaya koyulabilecei sylenebilir. Bu yetki ile balantl bir baka durum tekilatlarn uluslararas mahkemeler nnde hak arama yetkisidir. Bu adan tekilatlarn uluslararas kiiliine ve talep-
96
Uluslararas Hukuk I
te bulunma yetkisine dayanarak uluslararas mahkemeler nnde bulunma yetkisi olduu kabul edilmekteyse de bu tr mahkemelerde bavuru hakk genellikle devletlere tanndndan tekilatlar bu yolu pek fazla kullanamamaktadr. Bu adan nemli bir rnek BM Adalet Divan Statsnde baz tekilatlara tannm olan danma gr alma hakkdr. Bu hakka dayanarak BM Genel Kurulu ve Gvenlik Konseyi dorudan her konuda ve BMin dier organlar ile BM ats altnda faaliyet gsteren uzmanlk tekilatlar ise faaliyet gsterdikleri alanla ilgili bir hukuki sorun hakknda Genel Kurulun izni ile bu mahkemeden danma gr isteyebilir. c) Misyon gnderme ve imtiyaz ve muafiyetler kullanma Uluslararas tekilatlarn kurucu andlamalar aka veya rtl ekilde sz konusu tekilata ye olan veya olmayan devletlere ya da dier tekilatlara resmi diplomatik temsilci veya tekilat adna faaliyet grecek kiileri gnderme yetkisi tanyabilir. Uygulamada tekilatlarn faaliyet konularna gre sivil ya da askeri kiileri ilgili lke ile andlama yapmak (r., NATOnun yapt kuvvetlerin stats andlamalar) suretiyle belli bir lkede faaliyette bulunmak zere vazifelendirdii grlmektedir. Uluslararas tekilatlarn etkin bir ekilde ileyebilmesi iin tekilat bnyesinde faaliyet gsteren personelin ve bunlarn kulland bina ve ara gerelerin asgari birtakm imtiyaz ve muafiyetlerden faydalanmas gerekmektedir. Ancak devlet temsilcisi diplomatlara tannan diplomatik imtiyaz ve muafiyetlerden daha dar bir koruma ngren ve fonksiyonel muafiyet (Bunun iine genellikle yarg muafiyeti ve vergi muafiyeti gibi konular girmektedir.) ad verilen bu kurallar tekilat grevlilerine sadece grevleri icab yaptklar iler bakmndan hukuki bir takm muafiyetler getirmektedir (Divann bu muafiyetlerle ilgili 1989 tarihli BMin mtiyaz ve Muafiyetleri Konvansiyonu karar ve 1999 tarihli nsan Haklar Komisyonu Raportrnn Muafiyeti karar mevcuttur.). Yine tekilatlarn kendi alanlarnn grevleri srasnda uradklar hukuka aykrlklardan korunabilmesi amacyla uluslararas alanda fonksiyonel himaye hakk denen bir hakk kullanmalar mmkndr. BM Adalet Divan bu konuyu 1949 tarihli Tazminatlar kararnda ele alm ve bu hakkn BM art iinde bulunan bir rtl yetki olduuna karar vermitir. BM artnn 105. maddesi tekilatn ye devletlerin her birinin lkesinde amalarn yerine getirebilmesi iin gereken imtiyaz ve muafiyetlere haiz olacan ve yine tekilatta grevlendirilmi ye devlet temsilcilerinin ve tekilat memurlarnn grevlerini bamsz bir biimde yerine getirebilmeleri iin gereken imtiyaz ve muafiyetlere sahip olacaklar hkmn getirir. Bu maddede yer alan imtiyaz ve muafiyetleri ayrntl bir ekilde dzenlemek amacyla ayrca 1946 tarihli BMin mtiyaz ve Muafiyetlerine dair Konvansiyon ile 1947 tarihli Uzmanlk Tekilatlarnn mtiyaz ve Muafiyetlerine dair Konvansiyon yaplmtr. Dier tekilatlar bakmndan ilgili uluslararas kurallar 1975 tarihli Devletlerin Evrensel Nitelikteki Uluslararas Tekilatlarla likilerinde Temsiline dair Viyana Konvansiyonunda dzenlenmitir. Yine uygulamada tekilatlarn kendisine tannmas gereken muafiyetler konusunda ilgili tekilatn meseleyi faaliyette olduu devlet ile bir andlama yaparak dzenleme yoluna gittii grlmektedir. Mesela BM ve ona bal uzmanlk tekilatlarnn ABDde bulunan binalarnn statsn belirlemek zere bu lke ile 1947 ylnda bir genel merkez andlamas yaplmtr. BM Adalet Divan bu andlama ile ilgili 1989 tarihli BMin mtiyaz ve Muafiyetleri Konvansiyonu kararnda sz konusu andlamann ABDni andlama ile ilgili bir uyumazlk hlinde BM ile birlikte bir uluslararas hakem mahkemesine bavurmak zorunda braktn ifade etmitir. Trkiye ile BM tekilat arasndaki ilikiler 1965 ylnda yaplm olan BM Tekilat ve htisas Teekklleri ile Hkmetimiz Arasnda Yaplan Deitirilmi Teknik Yardm Standart Andlamasnda dzenlenmitir.
97
d) Tekilatn uluslararas alanda sorumluluu Bir uluslararas tekilatn ye devletlerden ayr bir hukuki kiiliinin olmas hlinde o tekilatn ilevlerini yerine getirirken ortaya kabilecek hukuka aykr durumlardan sorumlu tutulmas mmkn ve gereklidir. Bu sorumluluun tekilatn her tr organ ve tekilat grevlilerinin tekilat adna gerekletirdikleri faaliyetleri kapsad sylenebilir. Ancak bu gn iin AB gibi istisnalar dnda kurucu andlamalarnda bu sorumluluun ve buna ilikin yargsal yollarn dzenlendii hkmler tayan uluslararas tekilatlarn says ok azdr. Bu adan mesela BM Adalet Divannda sadece devletlere kar dava alabilir. Bu nedenle Divan 1971 tarihli Namibya kararnda tekilatn dier organlarnn alm olduu kararlar hakknda yarglama yapma yetkisine haiz olmadna hkmetmitir. Dolaysyla her bir tekilatn yetkili organ uluslararas hukuka aykrl iddia olunan eylem ve ilemleri kendi bana denetlemek zorundadr. Ancak IMF gibi baz tekilatlarda tekilatn karar alma organ bu tr hukuka aykrlk iddialarn denetleme amacyla bamsz bir panel oluturma yoluna giderken ICAO ve FAO gibi dier bazlar ise hukuki sorunlarn zmlenmesi iin bir uluslararas mahkemeye veya tahkime bavurma hakk tanmtr. Uluslararas tekilatlarn sorumluluuna uygulanacak hukuk kurallar Uluslararas Hukuk Komisyonu tarafndan ele alnm ve bu konuda bir taslak andlama hazrlanmtr. Bu taslakta tartmal bir mesele olan ye devletlerin tekilatn hukuka aykr eylem ve ilemlerinden sorumlu tutulup tutulamayaca hkme balanmaya allm ve ye devletlerin kollektif sorumluluunun tekilatn kendi sorumluluu konusunda stne deni yerine getirmemesi hlinde devam edecei ngrlmtr. BM kendi grevlilerinin neden olduu haksz fiil ve szlemeden kaynaklanan zararlarda genellikle kendi sorumluluunu kabul ederek bunu tazmin yoluna gitmektedir. Ancak uygulamada BM Gvenlik Konseyinin uluslararas bar ve gvenlii bozan bir devlete kar ald kararlar uyarnca yrtlen bar gc operasyonlar srasnda verilebilecek zararlarn nasl tazmin edilecei konusunda sorunlar yaanabilmektedir. Bu tr operasyonlarda bu gcn komutas prensip olarak BM Genel Sekreteri ve onun emri altndaki komutanlarda olsa da sahada bu gcn iinde bulunan ye lke askerleri gnderen devlet ile BM arasnda yaplm bir andlama ile dzene koyulmu bir iliki erevesinde kendi komutanlarna bal olarak almaktadrlar. Bu andlamalarda sz konusu askerlerin tabi olacaklar hukuk da hkme balanmakta ve bu genellikle gnderen devletin kendi hukuku olmaktadr. Gnderen devlet bu andlamada askerlerin disiplinini salama ve gerektiinde bunlar cezalandrma ykm altna girmektedir. Bununla beraber bu tr operasyonlara katlm devletlere kar alm davalarda verilmi olan baz mahkeme kararlarnda nihai komuta kontrolnn NATO veya BMde olmas nedeniyle sorumluluun da ilgili tekilata ait olmas gerektiine karar verilmitir. rnein, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin 2001 tarihli Bankovic karar, 2007 tarihli Behrami karar; ancak ayn mahkeme 2011 tarihli Al-Jedda kararnda olayda BMin etkin kontrol olmadndan ihlalden operasyona katlan ye devletin sorumlu olduuna karar vermitir. Yine bu operasyonlar srasnda askerlerin meydana getirdii maddi zararlardan kaynaklanan mali sorumluluk konusu tekilat ile gce katlan devlet arasnda yaplan bir andlamaya tabi olmaktadr. Bu operasyon srasnda gcn kullanld devlet lkesinde ortaya kabilecek hukuka aykr maddi zararlarn tazmini konusu ise uygulamada bu devlet ile tekilat arasnda yaplan bir baka andlama ile zlmektedir. Bunun yannda BM Gvenlik Konseyinin uluslararas bar ve gven-
BM Gvenlik Konseyi: Trkiye 2009-2010 dneminde geici yesi olmutur.
98
Uluslararas Hukuk I
lii bozan bir devlete kar ald ambargo ve operasyon kararndan olumsuz ekilde etkilenen nc kii ve devletlerin bu zararlarn telafi etmek zere BM bnyesinde faaliyet gsterecek bir tazminat komisyonu kurulmas da mmkndr. Ancak bu durumda sorumluluk bar bozan devlete ait sayldndan denen tazminatlar bu devletten tahsil edilmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
1991 ylnda Yugoslavya SIRA SZDE Sosyalist Federal Cumhuriyeti iinde balayan silahl atmalar bu devletin paralanmasna yol amtr. Bu atmalarn uluslararas bar ve gvenlii tehdit ettiine karar veren Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi 1999 tarihli 1244 sayl DNEL M kararnda Kosova zerk blgesini BM adna ynetmek zere bir Geici dare Otoritesi (UNMIK) kurulmasna karar vermitir. Sizce bu karar tekilatn hangi yetkisi iinde yer alr? S O R U
DKKAT
Uluslararas Tekilatlarn ye Olan ve Olmayan Devletler DKKAT ve zel Hukuk Kiileri ile likilerine Uygulanacak Hukuk
Uluslararas tekilatlarn ye devletlerle ilikilerinin hangi hukuka tabi olaca soSIRA SZDEtartlan bir meseledir. Bu konuda kabul gren gr bu ilirunu zaman zaman kinin kurucu andlamada belirlenen esaslar erevesinde yryecei ynndedir. Ancak uluslararas tekilatlarn faaliyete getikten sonra organlar vastasyla hukuk AMALARIMIZ yapma imkanna sahip olduklar da bir gerektir. Bu adan tekilatn yetkili organnn ald kurucu andlamann uygulanmasna ve yorumlamasna ilikin kararlar ile yine tekilatn yapma yetkisine dayanarak yapt uluslararas andlaK T Aandlama P malarda yer alan hususlar tekilatn ye devletlerle ilikisine etki edecektir. Bunun yannda tekilatn kendi i ileyii ve alanlar hakknda ald kararlar da ye devletlere Tkar ileri srlebilir. Tekilat organlarnn eylem ve ilemlerinin kurucu ELEVZYON andlamaya uygunluunun denetimi meselesi ise ya bu tr uyumazlklara bakmak zere tekilat bnyesinde kurulmu bir mahkemede ya da tekilat ile ye devletler arasnda yaplacak diplomatik mzakereler yoluyla ele alnmaktadr. T E ye R N E Tdevletler arasndaki ilikiye yukarda bahsolunan kurallarn dTekilat N ile nda uluslararas hukukun genel kural ve prensiplerinin de uygulanp uygulanmayaca konusunda gr ayrl vardr. Baz hukukular kurucu andlamay kapal bir sistem olarak dnmekte ve uluslararas hukuka bu ilikide hi yer vermemekteyken dier bazlar kurucu andlamann da bir uluslararas andlama olarak uluslararas hukukun bir paras olduunu kabul etmektedirler. Bu ikinci gre gre kurucu andlamann yorumu ve uygulanmasnda ilgili uluslararas hukuk kurallarna andlamann ak hkmleri ile ters dmedikleri lde bavurulabilir. Uluslararas uygulamaya bakldnda bu konuda BM Adalet Divan 1980 tarihli Dnya Salk rgt ile Msr arasndaki Andlamann yorumuna ilikin kararnda uluslararas tekilatlarn kendi kurucu andlamalar, taraf olduklar uluslararas andlamalar ve uluslararas hukukun genel kurallar ile bal olduklarn ifade etmitir. Yine AB Adalet Divan gibi kendi iinde olduka kapal bir sistem ina etmi olan bir kurucu andlamann yorumlanmas ve uygulanmasn denetlemekle grevli bir mahkemenin bile itihatlarnda yeri geldiinde uluslararas hukuka bavurduu grlmektedir. Genellikle bir uluslararas tekilat kuran andlama ye devletlerin i hukuklarn dzenlemeye ynelik hkmler tamaz. Bu nedenle kurucu andlamada yer alan ortak amalarn gerekletirilmesi iin tekilat organlarnn aldklar kararlarn ye devletlerin i hukuklarn ilgilendiren ksmlarnn yerine getirilmesi o devletlerin iradesine braklmtr. Bu erevede BM artnn 2(7) maddesi aka teki-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
99
latn yetkilerinin ye devletlerin i hukuklarna karamayaca hkmn tar. Ancak ABde olduu gibi kurucu andlamada bu konuda farkl bir dzenlemeye gitmek ve tekilat organlarnn alaca kararlarn ye devletlerin i hukuklarnda dorudan etki dourmasn salamak da mmkndr. Tekilatlarn ye olmayan devletlerle aralarndaki ilikilere uygulanacak hukuk konusunda ilk hatrlanmas gereken tekilat kurucu andlamasnn buna taraf olmayan devletler asndan bir hak ve bor dourmayaca hususudur. Her ne kadar bu konuda bir istisna tayan BM art madde 2(6) uyarnca bu tekilata ye olmayan devletler de artn prensiplerince hareket etmek zorunda braklmlarsa da bu durumun dier tekilatlar asndan geerli olmas mmkn deildir. Buna gre bir tekilat ile uluslararas andlama yaparak ya da baka bir biimde hukuki bir ilikiye girmi ye olmayan devlet ile tekilat arasndaki ilikiye sadece sz konusu uluslararas andlamann hkmleri ve/ya bu iliki ile ilgili uluslararas hukukun genel kural ve prensipleri uygulanabilir. Ancak ye olmayan devletin de tekilatn tzel kiiliine ve onun i ileyiine ilikin kurallara sayg gstermesi gerekir. Son olarak zerinde durulmas gereken bir mesele tekilatlarn gnlk ilerinde zel hukuk kiileri ile ilikiye gemelerinden kaynaklanan sorunlardr. Bu konuda uluslararas tekilatlarn kendi bnyelerinde alanlarn alma hayatna ilikin zel dzenlemeler yaptklar ve bu konuda kabilecek uyumazlklarla ilgilenen idari mahkemeler kurduklar grlmektedir. Bu konuda BM Genel Kurulu tarafndan tekilat ile tekilat grevlileri arasnda kabilecek uyumazlklarla ilgilenen bir BM dari Mahkemesi kurulmutur. Yine BM uzmanlk kurulularnda alanlarn davalarna ILO dari Mahkemesi bakmaktadr. Bunun dnda bir tekilatn bir devletin hukuk dzeni erevesinde o dzene tabi zel hukuk kiileriyle bir zel hukuk ilikisine girmesi de mmkndr. Bu hllerde bu ilikinin tabi olaca hukuk ilikinin konusuna gre saptanr. ayet iliki bir akit ilikisi ise bu genellikle taraflar arasnda yaplan akitte tanmlanan hukuka tabi olur. Bu ya bir mill hukuktur ya da farkl mill hukuklardan derlenmi kurallardan oluan hukuk genel prensipleri ad verilen bir zerk hukuki dzendir. Byle bir saptama yaplmam veya iliki bir akit ilikisi deilse uygulanacak hukuk meselenin ortaya kt devletin hukuk dzenindeki kanunlar ihtilaf kurallarna gre belirlenir. Ancak bu davalarda tekilatn ve grevlilerinin imtiyaz ve muafiyetleri meselesi de gndeme geleceinden zel kiilerin hak aramalarnda sorunlar yaanabilir. Sizce BM Gvenlik Konseyi tarafndan kurulan ve idare edilen bir bar gc misyonunda SIRA SZDE yer alan askerler uluslararas hukukun sava zamannda uygulanmasn ngrd kurallara uymak zorunda mdr?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
100
Uluslararas Hukuk I
zet
A M A
Uluslararas tekilatlarn tarihsel geliimini aklamak. Ondokuzuncu yzyldan itibaren devletler aralarndaki siyasi, ekonomik, sosyal ve teknik konularla ilgili artan ilikilerinde ibirliini ve koordinasyonu salamak zere uluslararas alanda faaliyet gsteren tekilatlar kurmaya balamlardr. Yirminci yzylda bu tr yaplar sayca ve nitelik olarak art gstermitir. Gnmzde uluslararas tekilatlar uluslararas ilikilerin nemli bir unsuru haline gelmitir. Uluslararas hukukta tekilatlar tekilata ye olma, tekilatn amalar ve tekilatn karar alma yetkisi bakmndan snflandrlmaktadr. Uluslararas tekilatlarn hukuki kiiliini tanmlayp trlerini snflandrmak. Gnmzde artk uluslararas tekilatlarn bir ou kendi bana hareket etme ve uluslararas alanda kendi adna hak ve bor sahibi olma imkanna kavumutur. Buna gre uluslararas tekilatlar bir uluslararas hukuk kiisi olarak hem ye olan hem de ye olmayan devletlerle uluslararas hukuki ilikiye girebilmektedir.
A M A
AM A
Uluslararas tekilatlarn kurucu andlamalarnn yorumu ve tekilatlarn tabi olduklar hukuku aklamak. Bir uluslararas tekilatn uluslararas alanda hangi yetkileri kullanabileceine o tekilatn kurucu andlamasna baklarak cevap verilebilir. Ancak baz durumlarda kurucu andlamada aka yer almayan yetkiler de tekilatn amalarna baklarak kabul edilmektedir. Gnmzde bir ok tekilatn uluslararas andlama yapma, talepte bulunma, misyon gnderme gibi yetkilere sahip olduu ve uluslararas alanda hukuken sorumlu tutulduu grlmektedir. Uluslararas tekilatlarn ye olan devletlerle girdikleri ilikiye kurucu andlama ve uluslararas hukukun dier ilgili kural ve prensipleri uygulanrken, ye olmayan devletlerle ilikilerinde aralarnda mevcut andlama ve uluslararas hukukun dier kurallar uygulanmaktadr.
101
Kendimizi Snayalm
1. Trkiyenin 2009-2010 dneminde geici yelik yapt BM organ hangisidir? a. Genel Kurul b. Gvenlik Konseyi c. Ekonomik ve Sosyal Konsey d. Vesayet Konseyi e. Adalet Divan 2. Avrupa Konseyi bnyesi iinde 1950 ylnda imzalanm Avrupa nsan Haklar Szlemesine devletlerce uyulmasn denetlemek zere kurulmu olan Mahkemeye kimler bavurabilir? a. Szlemeye ye devletler b. Madur ye devlet vatandalar c. Madur ye devlet tzel kiileri d. ye devletin kontrolnde bulunan yerlerde yaayan madur herkes e. Hepsi 3. BM Genel Kurulunda gzlemci stats olan Filistin Ynetimi 2011 ylnda BMe tam yelik bavurusu yapmtr. ABD bu bavuru hakknda veto yetkisini kullanabilir mi? a. yelik bavurusu vetoya tabi deildir b. ABD veto etse bile Genel Kurul ye yapabilir c. Gvenlik Konseyinin olumlu karar yelik iin gereklidir d. BM ak bir tekilattr e. Filistin Ynetimi bir devlet deildir ye olamaz 4. Bir uluslararas tekilatn kurucu andlamasnda tekilatn ye devletlerin lkesinde hukuki kiilie sahip olacana dair bir hkm (r., BM art madde 104) olmas onun uluslararas hukuk kiisi olduu anlamna gelir mi? a. Milli hukuklardaki hukuk kiilii ile uluslararas hukuk kiilii birbirinden ayrdr b. Tekilat bu hkme dayanarak uluslararas alanda hak iddia edebilir c. Byle bir hkmden yola klarak ye devletlerin tekilatn uluslararas kiiliini kabul ettikleri sonucuna varlabilir d. Bu rtl yetkiler kapsamnda ele alnmaldr e. Uluslararas mahkemelerde dava alabilir 5. BM Adalet Divannn uluslararas tekilatlarn devletler gibi her trl yetkiye haiz olmadn aklamak zere kulland prensip hangisidir? a. zellik prensibi b. Bamszlk prensibi c. rtl yetkiler prensibi d. Amasallk prensibi e. htiyatllk prensibi 6. BM Adalet Divannn 1949 tarihli Tazminatlar kararnda rtl yetkiler prensibine dayanarak tand uluslararas yetki hangisidir? a. Uluslararas andlama yapma yetkisi b. Uluslararas talepte bulunma yetkisi c. Uluslararas alanda fonksiyonel himayede bulunma yetkisi d. Uluslararas mahkemelere bavurma yetkisi e. Misyon gnderme yetkisi 7. Kosovann BM kontrolnde bulunduu dnemde NATO bombardman srasnda braklm ancak patlamam bir bombann sonradan patlamas sonucu bir ocuk lmtr. ocuun babas NATO aleyhine BM Adalet Divanna dava amak istemesiyle ilgili olarak aadakilerden hangisi dorudur? a. Divan sadece devletlerin dier devletlere kar at davalara bakma yetkisine haizdir b. NATO eylem ve ilemlerinde uluslararas hukuka uymak zorunda deildir c. NATO yetkisini at iin uluslararas alanda sorumlu tutulamaz d. Sorumluluk NATOyu grevlendiren BM Gvenlik Konseyindedir e. Olaydan ocuun babas sorumludur 8. Yukardaki soruda geen olayda ocuun babas lmden patlamann olduu yerde BM adna grev yapan Fransz askerlerinin sorumlu olduunu iddia ederek Fransa aleyhine Avrupa nsan Haklar Mahkemesine dava aabilir mi? a. Fransz askerleri BM komutasnda grev yaptklarndan olaydan BM sorumlu tutulabilir b. ayet askerler Fransann komutasnda ise Fransa sorumlu tutulabilir c. Olayda askerlerin etkin kontrol kimde ise o sorumlu tutulabilir d. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi silahl atma srasnda olan olaylara bakamaz e. Olaydan ocuun annesi sorumludur
102
Uluslararas Hukuk I
9. BM Gvenlik Konseyinin VII. Blm yetkileri erevesinde ald balayc bir kararn insan haklarna aykr olduu iddia edilebilir mi? a. BM art ve uluslararas insan haklar hukuku iki ayr hukuk dzeni olduundan birbirlerini etkilemezler b. BM artnn 1. maddesine gre tekilatn amalarndan biri insan haklarna saygy salamak olduundan Gvenlik Konseyi kurucu andlamaya aykr byle bir karar alamaz c. Gvenlik Konseyi uluslararas bar ve gvenlii salamak iin her trl karar alabilir d. BM tekilat insan haklar andlamalarna taraf olmadndan bunlara uymak zorunda deildir e. BM tekilatna dava alamaz
Yaamn inden
10. Avrupa Birlii ile tam yelik mzakereleri yrten Trkiyeden, Birliin Gney Kbrs ile yapm olduu yelik andlamasna uymas istenebilir mi? a. Trkiye yelik mzakereleri srecinde Birliin yapm olduu andlamalarla baldr b. Trkiyenin tam ye olmad Birliin yapm olduu andlamalara Trkiye taraf olmadndan bu andlamaya uymak zorunda deildir c. Gney Kbrs tanmayan Trkiyeye bu andlama ileri srlemez d. Gney Kbrs adann tamamn temsil etmemektedir e. Kbrs Devletini kuran 1960 andlamalar Trkiyenin adada bir zm olmadan Gney Kbrsla bir andlama yapmasn yasaklar
BMnin Irakla ilgili eski Gda Karl Petrol Program bakan Benon Sevan hakknda yolsuzluk davasna baland. New Yorkda grlen davann bugn aklanan iddianamesinde, Sevan, 1996-2003 yllar arasda yrrlkte olan Gda Karl Petrol Programnn bakanyken, Irak hkmetinden 160 bin dolar rvet almakla suland. ddianamede Sevann sz konusu paray eski BM Genel Sekreteri Butros Galinin kaynbiraderi i adam Epraim Nadlerden ald iddia edildi. Davann savcs Michael Garcia, iddianamede, 63 yandaki Ermeni asll Rum vatanda Sevan ve Msrl Nadlerin tutuklanmasn ve New Yorka getirilmesini talep etti. BM szclerinden Ferhan Hak, gnlk basn brifinginde sorular zerine, BMnin devam eden soruturmayla ilgili bandan beri Amerikan makamlaryla ibirlii yaptn ve yapmaya devam edeceini syledi. Szc Hak bu balamda, BM Genel Sekreteri Ban Ki-Moonun BMnin ahlaki deerlere olan ballna son derece nem verdiini belirtti. Sevan Benon, 7 Austos 2005te BMdeki grevinden istifa etmi ve New Yorkdan ayrlarak vatan Gney Kbrsa dnmt. Kaynak: Hrriyet Gazetesi 17.01.2007 http://www.hurriyet.com.tr/dunya/5789452_p.asp,
103
Okuma Paras
srailde BM arabulucusu olarak grev yapan grevlinin ldrlmesi zerine BM Genel Kurulu Adalet Divanndan bir tekilat grevlisinin grevini yerine getirirken bir zarara uramas halinde BMin bu zarardan sorumlu tutulmas gereken devlete kar uluslararas alanda bir tazminat talebinde bulunma hakk olup olmad konusunda gr aklamasn istemitir. Divan kararnda ilk olarak BMin kendisine ait bir objektif hukuki kiilii olduuna ve tekilatn kendisine kar yklenilmi bir uluslararas hukuki ykmn ihlali halinde bir zarar domusa bunun tazminini talep etme hakkna sahip olduuna hkmetmitir. Divan ikinci aamada tekilat ile grevlileri arasndaki ba incelemi ve bu ban tekilata amalarn yerine getirebilmesi iin grevlilerine gereken korumay salama zorunluluu getirdiine karar verdikten sonra tekilatn grevlilerini uluslararas alanda fonksiyonel himaye yetkisinin BM artnda rtl olarak bulunduu sonucuna varmtr. Kaynak: BM Adalet Divannn 1949 tarihli BM Hizmetinde Uranlan Zararlarn Tazminine ilikin stiari Mtalaa, (1949) ICJ Reports

1. b Yantnz yanl ise Tarihsel Geliim ve Uluslararas Tekilat Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tarihsel Geliim ve Uluslararas Tekilat Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tarihsel Geliim ve Uluslararas Tekilat Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Tekilat Tanm ve Tekilatlarn Hukuki Kiilii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Tekilatlarn Kurucu Andlamalarnn Yorumu ve Tekilatlarn Yetkileri ve Sorumluluu Meseleleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Tekilatlarn Kurucu Andlamalarnn Yorumu ve Tekilatlarn Yetkileri ve Sorumluluu Meseleleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Tekilatlarn Kurucu Andlamalarnn Yorumu ve Tekilatlarn Yetkileri ve Sorumluluu Meseleleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Tekilatlarn Kurucu Andlamalarnn Yorumu ve Tekilatlarn Yetkileri ve Sorumluluu Meseleleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Tekilatlarn ye Olan ve Olmayan Devletler ve zel Hukuk Kiileri ile likilerine Uygulanacak Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Tekilatlarn ye Olan ve Olmayan Devletler ve zel Hukuk Kiileri ile likilerine Uygulanacak Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. e
3. c
4. a
5. a
6. c
7. a
8. c
9. b
10. b
104
Uluslararas Hukuk I

Sra Sizde 1 Her ne kadar Dnya Ticaret rgt devletlerin uluslararas ticareti belli bir takm prensipler dorultusunda serbestletirmek zere uluslararas andlamalar yaptklar bir platform niteliinde olsa da bu andlamalara uyulmasn denetleyen uyumazlk zm mekanizmas ye devletleri tekilatn kural ve amalar dorultusunda hareket etmeye zorlayabildiinden balayc kararlar alabilen bir tekilat saylmaldr. Sra Sizde 2 BM art tekilatn organ olan Gvenlik Konseyine uluslararas bar ve gvenlii salama ykm yklemi ve bu vazifesini yerine getirebilmesi iin artn VII. Blmnde bu organ silahl g kullanmay da ieren istisani yetkilerle donatmtr. Her ne kadar VII. Blmde bir uluslararas idare kurma yetkisi aka yer almasa da bu yetkinin rtl olarak bu organa verildii iddia edilebilir. Keza yine bir BM Gvenlik Konseyi kararyla Yugoslavyada ilenen uluslararas sular yarglamak zere kurulan uluslararas mahkeme yarg yetkisini Gvenlik Konseyinin VII. Blm yetkilerine dayandrmtr (Prosecutor v. Dusko Tadic karar). Sra Sizde 3 Her ne kadar BM tekilat bu kurallar dzenleyen andlamalara taraf olmayp ve bar gc operasyonlar teknik olarak bir sava olarak deil fakat ortak meru mdafaa olarak kabul edilmekteyse de uluslararas hukukun andlamalarla dzenlenmi savalarda uyulmas gereken kurallar artk bir uluslararas rf ve adet genel kural olarak silahl atmalarda da geerli sayldndan bar gc operasyonlar bu kurallara sayg gstermek zorundadr. Bu kurallar tanmlayan bir belge 1999 ylnda BM Genel Sekreteri tarafndan yaynlanmtr.
Aust, Anthony (2010). Handbook of International Law, 2nd Edit., Cambridge University Press Baak, Cengiz (2010). Uluslararas rgtler, Ankara: Sekin Brownlie, Ian (1998). Principles of Public International Law, 5th Edit., Clarendon Press Sur, Melda (2006). Uluslararas Hukukun Esaslar, 2nci Bask stanbul: Beta imek, Galip Engin (2004). The Responsibility of Member States for the Violation of International Obligations by International Organisations, Baslmam Doktora Tezi, University of Exeter UK
Pazarc, Hseyin (2011). Uluslararas Hukuk, Ankara: Turan Kitabevi
6
Amalarmz indekiler
Uluslararas Hukuk I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Uluslararas hukukta barl zm yollarn gruplandrabilecek, Barl zm yollarndan anlama usullerini sralayabilecek, Barl zm yollarndan siyas tekiller nezdinde zm usullerini aklayabilecek, Barl zm yollarndan yarg usullerini zetleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olucaksnz.
Anahtar Kavramlar
Uluslararas Uyumazlk Hukuk Uyumazlk Siyas Uyumazlk Anlama Usulleri Yarg Usulleri
Uyumazlklarn Barl zm Yollar
ULUSLARARASI BARIIL ZM YOLLARININ GELM VE NEM ULUSLARARASI UYUMAZLIKLARIN TANIMI VE ETLER
Uyumazlklarn Barl zm Yollar

ULUSLARARASI BARIIL ZM YOLLARININ GELM VE NEM
Devletlerin uluslararas ilikilerinde kuvvet kullanmalar, Birinci Dnya Savana kadar yasaklanm deildir. 1899- 1907 Lahey Konferanslarnda sava yetkisinin snrlandrlmas sorunu dorudan doruya ele alnmamtr. 18991907 Lahey Konferanslar, o tarihte zaman zaman btn devletlerin katlmas, sorunlarn soyut olarak ele alnmas, sava hukuku bakmndan temel olan rf ve adet kurallarnn kodlatrlmas, devletlerin zerinde srekli organlarn bulunmas fikrinin ilk defa ortaya atlmas gibi devletler hukuku bakmndan nemli birtakm zelliklerin grld toplantlardr. Uluslararas uyumazlklarn barl zm yollar, kabul edilen birtakm szlemelerle dzenlenmitir fakat bu yollara bavuru, tamamen devletlerin isteklerine braklmtr. Devletler, gerek haklarn gerekse menfaatlerini korumak zere savaa bavuru yetkilerini sakl tutmutur. Durum Birinci Dnya Savandan sonra deimitir. Amac dnya bar ve gvenliini korumak olan bir tekilt, Milletler Cemiyeti kurulmutur. Bu tekiltn ortak gvenlik sisteminin temelini, devletlerin sava yetkilerinin snrlandrlmas tekil eder. Snrlamalara ramen, savaa gidildii hllerde saldrgana kar uygulanacak zorlayc tedbirler sistemi tamamlamaktadr. Sava, uyumazlklarn zmnde kanuni bir yol olmaktan kt oranda yerini barl yollar almaktadr. Milletler Cemiyeti Misak ile snrlanan devletlerin sava yetkileri, 1928 Briand Kellog Pakt ile terk edilmitir. Bu gelime, Birlemi Milletler art ile tamamlanmtr. Birlemi Milletler art uluslararas ilikilerde yalnz sava deil, kuvvet kullanmay ve kuvvet kullanma tehdidini de yasaklamtr. Bu suretle uluslararas ilikilerde temel bir deime olmutur. Uluslararas hukuk dzeninde, bu dzen dhilinde kacak uyumazlklarn barl yoldan zmn ngren kurallar mevcuttur. 19.yzyldan itibaren uluslararas hukuk kurallar, en byk geliimi bu alanda gstermitir. 1899da uluslararas uyumazlklarn barl usullerle zm hakknda bir szleme kabul edilmitir ve 1907 tarihli II. Lahey Konferansnda bu szleme gelitirilmi ve 18 Ekim 1907de ayn ad altnda yeni bir szleme yaplmtr. Bu szlemeler, zellikle arabuluculuk ve soruturma komisyonlar kurulmasn ihtiva etmektedir. Bunun yan sra hukuk bir yol olarak da hakemlik messesi ele alnr ve hakemlik yoluna bavurulmasna dair kurallar ierir.
Lahey Konferanslarnda sava hukuku dzenlenmi, bugn dahi yrrlkte olan kara, deniz, tarafszlk, savan balamas, esir ve yarallara yaplacak muameleye dair andlamalar yaplmtr.
108
Uluslararas Hukuk I
Barl zm yollar gnmzde nem tamaktadr. Zira, kuvvet kullanma, uluslararas hukuk itibariyle yasakland iin gnmzde uyumazlklarn zmlenmesi konusunda bavurulacak tek yol barl zm yollar olmaktadr. Zaten Birlemi Milletler art nn 2/3. maddesinde de ye devletlere barn bozulmasn douracak uluslararas mahiyetteki uyumazlklarn zlmesini adalet ve uluslararas hukukun prensiplerine uygun olarak bar yollaryla gerekletirme ykm yklemitir. Sisteme baktmzda uluslararas uyumazlklarn kuvvet yoluyla zmlenmesine yasak getirilmitir. Bunu destekleyen pek ok belge de vardr, en nemlilerinden biri tarihli BM art Uyarnca Dostane likiler ve birlii ile lgili Uluslararas Hukuk lkeleri Konusunda Bildirisidir. Devletler, bu Bildiride uyumazlklarn barl yollardan zmlemek konusunda ilke kabul etmilerdir. Bu Blmde Birlemi Milletler artnn 33nc maddesinde sralanan uyumazlk zm yntemlerini gzden geireceiz.
ULUSLARARASI UYUMAZLIKLARIN TANIMI VE ETLER Uluslararas Uyumazlk

Uluslararas Daimi Adalet Divan Mavrommatis Davasnda uluslararas uyumazl, hukuk bir noktada veya olay zerinde anlamazlk, iki ahs arasnda hukuk tez veya kar atmas olarak nitelendirir. Yakn zamanlara kadar uluslararas uyumazlklar, sadece devletler arasnda meydana gelen uyumazlklar iken, yeni gelimeler, bireylere tannan yetki, uluslararas kurumlardaki nemli gelimeler neticesinde dorudan doruya bireyi ve kurumlar ilgilendiren uluslararas uyumazlklarn zmlenmesi sorununu da gndeme getirmitir. Barl zm yollar, zellikle devletlerin dnya barn tehdit veya ihll etmesi durumunda bu uyumazlklarn giderilmesi ihtiyacna cevap vermek zere dzenlenmitir.
Hukuk Uyumazlk ve Siyas Uyumazlk

Uluslararas uyumazlklar, niteliklerine veya nemlerine gre ayrma tbi tutulabilirler. Niteliklerine gre, bunlar hukuki uyumazlk ve siyas uyumazlk olarak ayrlabilir. Bir meselenin baz noktalar siyas, baz noktalar hukuk olabilmektedir. Uyumazlk nitelii itibaryla hem hukuki, hem de siyasi olabilir. Bu durum ou kez taraflarn takndklar tavra baldr. Genel olarak bakld zaman hukuki uyumazlktan anlalmas gereken, taraflarn karlkl haklar konusunda anlamazla dtkleri uyumazlklardr. Hak, hukukun koruduu kardr. Her kar, hukuk karsnda deer ifade etmez. Taraflar arasndaki uyumazlk noktas, eer hukukun taraflar arasndaki kar uyumazln nasl zmledii zerine ise burada hukuk uyumazlk sz konusudur. Hukuk uyumazlk, daha ok bu kurallarn yani pozitif hukuk kurallarnn uygulanmasna ve yorumlanmasna ilikin olan bir uyumazlktr. Bu eit uyumazlklarn halli, yrrlkteki hukukun taraflarn karlarn nasl hllettiinin tespit ve tayininin aklanmasna bal olduu iin hukuk uyumazlklarn hlinde en uygun usuller tahkim ve adli yarg yollardr. Hukuk, baz alanlarda kural koymamaktadr. Hukukun suskun olduu konularda kan uyumazlklar ile bir hukuk normunun deitirilmesi talebiyle ortaya kan uyumazlklar ise siyas uyumazlklar olarak nitelendirilmektedir. Hukukun dzenlemedii alanlarda devletler, birbirlerinin karlarn uzlatracak ekilde de-
6. nite - Uyumazlklarn Barl zm Yollar
109
il, karlarna aykr olarak hareket ederlerse taraflar arasnda hukukun bu uyumazl nasl zmleyecei konusunda bir anlamazlk yoktur. Zira, uygulanacak bir hukuk kural mevcut deildir. Burada sz konusu olan, kar uyumazln, bu durumun uluslararas hukuka uygunluunun kontrol iin deil, taraflar uzlatracak belli bir ekilde hlletmektir. Siyasi uyumazlklar, hukukun dzenledii alanlarda da kabilir. Taraflardan biri, karnn hukukun dzenlediinden baka bir ekilde dzenlenmesini istiyorsa bu da siyasi uyumazlk olur. Burada taraflardan biri, hukukun deitirilmesini talep etmektedir. En nemli ve en tehlikeli siyasi uyumazlklar, bunlardr. Siyasi uyumazlklar, daha ok anlama usulleri ile hlledilebilir. Hukuki uyumazlklarda tahkim ve adli yarg usulleri uygun olsa da siyasi uyumazlklar da hakeme gtrlebilir. Hukuki uyumazlklarda dier zm usullerine tbi tutulabilir. Ayn trden uyumazlklarn birok usullerle halli olanak iindedir. Uyumazlklarn nem derecesine gre hlledilmesi daha ok anlama usullerinde, siyas organlar nnde sz konusu olmaktadr. BM organlarnn, BM art m.33 uyarnca uzamas uluslararas bar ve gvenlii tehdit edebilecek mahiyette anlamazlk ve durumlara mdahale etmek grev ve yetkisi mevcuttur. Siyasi uyumazlk olarak Almanya Polonya arasndaki Dantzig meselesi ile srailin Golan Tepelerini igali belirtilebilir. Kbrs meselesi ise hem hukuki hem de siyasi veheleri olan bir meseledir. Trkiye ile Yunanistan arasndaki karasularnn snrlandrlmas sorunu, uzun yllardr SIRA SZDE iki lke arasnda Ege Denizine ilikin uyumazlklardan bir tanesini oluturmaktadr. Yukarda verilen bilgiler nda karasularnn snrlandrlmas sorunun hangi uyumazlk DNELM eidine girdiini tartnz.
S O R U BARIIL UYUMAZLIK ZM YOLLARI
Golan Tepeleri, Suriyenin gneybat ucunda yer alan ve zengin su kaynaklar bulunan bir blgedir. 1967de, Alt Gn Savalarnda srail tarafndan igal edilerek 1981de tek yanl olarak ilhak edilmitir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Uyumazlk zm yollarn, anlama usulleri ve yarg usulleri olarak ayrmamz mmkndr. DKKAT Anlama usullerinin ortak zellikleri, sonularnn ihtiyari olmas, yani taraflarn isteine bal olmasdr. Bu usuller erevesinde uyumazln zlmesi yoluna SZDE gidilirse ksaca uyumazl taraflar zecektir. ngrlen buSIRA usuller taraflar arasndaki anlamay kolaylatrmak iin konulmutur. Ama taraflar bir andlama yaparak bu usullerden birine bavurulmasn zorunlu hle getirebilirler. AMALARIMIZ Yarg usulleri denilen usuller ise balaycdr. Ama yarg yoluna bavurmak ihtiyaridir. Taraflar istedii takdirde ise anlama usullerinden farkl olarak balaycdr. Taraflar buna uymak zorundadr ama i hukuktaki gibi cebr icra yoktur. K Tmeselesi A P Ancak, bu kararn hukuk nitelik itibariyle balayc olmas zelliini deitirmez. Barl zm yollarna, ksaca zellikle Birlemi Milletler artnn VI. Blm, m.33te yer verilir. Madde, uyumazlklarn anlama usulleri, yarg TE L E V Zyolu Y O N veya hakemlik ve siyas tekiller nezdinde zlmesini syler. Madde 33 u ekildedir;
1. Sregitmesi uluslararas bar ve gvenliin korunmasn tehlikeye drebilecek nitelikte bir uyumazla taraf olanlar, her eyden nce grme, ara N soruturma, TERNET buluculuk, uzlama, hakemlik ve yargsal zm yollar ile, blgesel kurulu ya da anlamalara bavurarak veya kendi seecekleri baka yollarla buna zm aramaldrlar. 2. Gvenlik Konseyi, gerekli grdnde, taraflar aralarndaki uyumazl bu gibi yollarla zmeye arr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
110
Uluslararas Hukuk I
Anlama Usulleri
Anlama usulleri, en eski, en klsik uyumazlk zm trlerindendir. Bunlar u ekilde sralamak mmkndr: diplomasi grmeleri, dostane teebbs (iyi mesai), arabuluculuk, tahkikat komisyonlar (aratrma veya soruturma komisyonlar), uzlatrma komisyonlar.
Diplomasi Grmeleri
Diplomasi grmeleri konusu problemsiz bir ekilde aklanabilir. Devletlerin en kolay yapabilecekleri ey aralarnda uyumazlk olan bir mesele hakknda karlkl grmede bulunmaktr. En basit uyumazlk zm yolu budur.
yi Mesai veya Dostane Teebbs

yi mesai veya dostane teebbs denilen usul, uyumazla den ve bu uyumazl zmek iin karlkl grmeye balam ama birtakm sebepler dolaysyla bu grmeleri kesilmi olan devletlerin aralarndaki sorunu zmek zere tekrar grmeleri balatmak ve devam ettirmeleri iin tevik etmek manasna gelmektedir. Bu bir devlet ya da devletler topluluu veya bir tekilt tarafndan yaplabilir. Byle bir giriimde bulunan uyumazlk taraflaryla ayn masaya oturmaz, taraflar arasnda msait bir ortam yaratmak suretiyle bunlarn grmeleri imknn hazrlar ve ilgili taraflar kar karya getirir, kendisi ekilir. nc devlet bu yolu teklif edebilir veya uyumazln taraflar byle bir teebbste bulunmasn isteyebilirler.
Arabuluculuk
Arabuluculuk, iyi mesainin bir adm daha ilerisidir. Burada arabulucu devlet ya da devletler topluluu veya tekilt, papalk olabilir. Bunu iyi mesaiden ayran nc kii uyumazlk iinde olan taraflarla ayn masaya oturur; dierinde onlar bir araya getirip ayrlmaktayd. Burada kendisi de masaya oturmaktadr. Dierlerini dinler, kendi grn belirtir ve iki tarafn da kabul edebilecei grler belirtir.
Aratrma Komisyonlar
Aratrma komisyonlar, uluslararas uyumazlkta fiil olan noktalarn, vakalarn gerekliliini aratrmakla grevli bir ihtisas komisyonudur. nk bu noktalar nem tayabilmektedir. Bazen sorunun zmlenmesi bakmndan baz konularda bunlarn yetkileri ve grevleri geniletilebilir. Sadece vakalarn gereklilii veya fiil noktalarn gerekliliini aratrmakla kalmaz, daha da geniletebilir, ara buluculuk yapma yetkisi de olabilir. Aratrma komisyonun rol, olayn madd unsurlaryla ilgili tarafsz ve objektif bir aratrma yapmaktan, sonular ve niteliiyle ilgili bir zm ekli belirlemekten, elde ettii bulgular bir raporda tespit ederek bu ekilde en azndan taraflarn vakay veya sorun olan hususlar grmek suretiyle bir zm tarz retmelerine yardmc olmaktan ibarettir.
Uzlatrma Komisyonlar
Uzlatrma komisyonlar, u zellii ihtiva eder. Aratrma komisyonlar uyumazln sadece maddi ynleriyle ilgilenirken uzlatrma komisyonlar uyumazln
111
zm iin teklifte bulunur. Bunlarn kabul mecburi deildir. Komisyonlar siyas olmayan kiilerden oluur. Bunlar ya nceden vardr ya da andlamayla oluturulur ve taraflar arasnda gr ayrl olan noktalar aydnlatarak bunlarn zerinde anlaabilecekleri neriler sunarlar. Arabuluculuu siyasi etkilerden kurtarmak maksad hedeflenir. Uzlatrma komisyonlar masaya oturur, taraflar dinler, nerileri taraflarn anlaabilecei ekilde biimlendirir ve bir sre ierisinde bir rapor hazrlayarak sunar. Taraflar eer sz konusu rapordaki zm kabul ederlerse bu rapor yaymlanr. Ancak, uyumazl zen komisyonun hazrlam olduu rapor deildir; raporda nerilen zm zerine taraflarn anlamaya varmasdr. Eer taraflar rapor zerinde anlaamazlarsa uzlama komisyonunun bu noktada baarsz olduu belirtilir. Anlama usulleri arasnda hiyerarik bir sralama olup olmadn yukardaki SIRA SZDE bilgiler nda tartnz.
SIRA SZDE
Siyasi Tekiller Nezdinde zm Usul
DNELM
DNELM S O R U
Siyasi usuller, zellikle uyumazln siyasi tekiller nndeki zmdr. Milletler CeS O R usul, U miyeti, Blgesel Anlamalar ve Birlemi Milletlerde ngrlen zm bu usullerdendir. Bu tekilatlar, uyumazlklarn yalnz taraflar deil, uluslararas toplumu da ilgilendirdii esasndan hareket etmektedir. Gnmzde zellikle Genel Kurul, GDKKAT venlik Konseyi ve blge tekilatlar uyumazln barl yollarla zmlenmesinden esinlenerek birtakm zmler gerekletirmektedir. Burada arlkl olarak Birlemi SIRA SZDE Milletler nndeki zm yollarna deinilecektir. Birlemi Milletler de uluslararas uyumazlklarn barl yollarla zmlenmesinde yeni bir dnem tekil etmitir. Taraflar klsik barl zmlere bavurduklarnda, Milletler Cemiyeti ve BirleAMALARIMIZ mi Milletler uyumazla mdahale etmemi ve etmemektedir. Yani, uzamas uluslararas bar ve gvenlii tehdit eden uyumazlk olduunda, bu uyumazlkta taraflar kendilerine braklan barl zm yollarna mracaat etmezlerse sz K T A tekilatlar P konusu uyumazla el koymaktadrlar. Birlemi Milletlerde zm mekanizmasna etkisi olabilecek organlar, Genel Kurul ve Gvenlik Konseyidir. Genel Sekreterin de uyumazlklarn barl yollarla zlmesinde nemli bir rol vardr. TELE VZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Genel Kurul
Genel Kurul, genel yetkili bir organdr ve uluslararas uyumazlklarn barl yol N T E R konularda NET larla zmnde yetkileri olduka fazladr, artta belirtilen btn yetkisi vardr ve anlama erevesine giren her trl mesele ve ileri grmek, 12. madde dnda, Genel Kurulca gerekletirilebilir. Gvenlik Konseyi bir uyumazlk veya durum karsnda andlamann kendisine ykledii grevleri yerine getirdii nispette Genel Kurul, bu uyumazlk ya da durum hakknda tavsiyede bulunmamaldr, meerki Gvenlik Konseyi bunu ondan istesin. Genel Kurul, uyumazlklarn bar yollardan hlledilmesi iin gerekli grrse uzlatrma komisyonlar, aratrma komisyonlar veya arabulucu tayin edebilir ve uluslararas dostane ilikileri tehlikeye sokacak herhangi bir durumun bar yoluyla dzelmesini salamak iin birtakm nlemler tavsiye edebilir. Taraflarn VI. Blm erevesinde anlamasn salamaya alr; ama taraflarn yerine karar veremez.
NTERNET
Gvenlik Konseyi
Gvenlik Konseyinin olaya mdahale edebilmesi iin ise uyumazln ciddi nitelikte olmas gerekir. Herhangi bir uyumazln veya uluslararas bir anlamazlkla
112
Uluslararas Hukuk I
sonulanabilecek ya da uyumazlk dourabilecek bir durumun uzamasnn uluslararas bar ve gvenlii tehdit etmesi durumu sz konusu olabilir. Bu durumda Gvenlik Konseyi devreye girebilecektir. Her BM Tekilat yesi, taraf olduu ya da olmad bu nitelikteki uyumazlk veya durum zerine Gvenlik Konseyinin dikkatini ekebilir. Tekilat yesi olmayan bir devlet andlamada belirtilen bar yoluyla zme mkellefiyetini bu uyumazlk iin nceden kabul etmek artyla Gvenlik Konseyinin dikkatini ekebilir. Genel Sekreter, uluslararas bar ve gvenlii tehlikeye sokacak her trl hususu Gvenlik Konseyine sunabilir. Genel Kurul da meseleyi Gvenlik Konseyinin dikkatine sunabilir. Bu tr uyumazlklar Birlemi Milletler Tekilatna ye olan devletler her eyden nce kendi seecekleri barl yollarla zebilirler. zemedikleri takdirde Gvenlik Konseyine getirebilirler. Uyumazlk ve durum, bar ve gvenlii tehdit ediyorsa ve taraflar kendi seecekleri barl yollarla sz konusu uyumazl bir zme kavuturamamlarsa ye devletlerin Gvenlik Konseyine gtrme yetkisi artk bir ykme dnmtr. Gvenlik Konseyi, nce sz konusu uyumazln bar ve gvenlii bozacak nitelikte olup olmadna bakacaktr. Uyumazlk ve durum, hakikaten bar ve gvenlii tehlikeye dryorsa tr tavsiye karar alabilir: Taraflara 33. maddede yklendii ykm hatrlatr. Maddeye gre uzamas uluslararas bar ve gvenliin muhafazasn tehdit edebilecek nitelikteki bir uyumazlksa taraflar, bu uyumazln zlmesini her eyden nce grme, soruturma, arabuluculuk, tahkim ve yarg yoluyla veya blge tekil veya andlamalarna bavurarak yahut kendi seecekleri bar yollaryla aramaldrlar. Taraflarn bu uyumazln zm iin daha nce kabul etmi olduklar btn usulleri de gz nnde tutarak, onlara uyumazln zm iin somut bir usul nerebilir. Taraflar dinler ve uluslararas hukuku ve adaleti gz nnde bulundurarak arabulucu gibi bir zm yolu nerisinde bulunur. Yalnz bunun taraflarca Gvenlik Konseyine getirilmi olmas gerekir. zm yolu nerisine dair karar, balayc deil, tavsiye niteliinde bir karardr. zm imknlarnn byk bir ounluu 33nc maddeye gre tasarlanmtr. Bazen burada ngrlen nlemlerin izlenebilmesi iin, Gvenlik Konseyince yardm nerilebilir. Bazen Konseyin bu fonksiyonlara ilikin yardm, grevinin bir paras olarak sunulur.
Genel Sekreter
Bazen Genel Sekreter, barl zmleri etkin klmak iin kendi zm nerilerini sunabilir. Bu karlkl etkileim, Genel Sekreterin iyi mesai yapmas istenen kararlarla da kantlanmaktadr. Mesel 1947deki Hollanda-Endonezya uyumazl; 1956daki Arap-srail silh brakma anlamalarnn zorlayc icras; 1965deki Kemirde atekesin gzetimi (Pakistan ve Hindistann bir trl paylaamad Orta Asyadaki sorunlu blgeyi en son 1977de Pakistan kazand askeri zaferle topraklarna katmtr fakat masa banda batl lkelerin youn diplomasi ve propagandalaryla gemiten bu yana Pakistana ait Kemir topraklar hl iki lke arasnda paylalamamaktadr.); Dou Timore temsilci gnderme; 1982deki Falkland uyumazlnda (spanyann halefi olduunu ileri sren Arjantinin kendisinin bir paras olduu iddias ile 1982de Falkland ve Gney Georgia Adalarn igal etmesi ile balayan savatr. Savan sonucunda, adalar ngiltere kontrolnde kalmaya de-
113
vam etmi fakat Arjantin de adalar zerindeki hak iddiasndan vazgememitir.) veya ok saydaki bu gibi uyumazlkta ierilen durum bu ekilde gereklemitir. Genel Sekreter, olaan olarak bazen zel, bazen kamuya ak mzakerelerin srdrlmesine yardmc olmaktadr. Genel Sekreter, Gvenlik Konseyinin incelemesi altndaki durumlarda dorudan mzakerelerde aktif rol oynam ve mzakereleri kolaylatrmtr. Kbrs uyumazlnda durum bu olmutur. Taraflar masaya oturmak istemeyen dorudan olmayan mzakerelerde de ayn ekilde yardmc olur. srail Arap uyumazlnda atekes mzakereleri bu yndedir. Gvenlik Konseyi, bazen arabulucu veya hakem salanmasn isteyebilir. 194754 Hollanda-Endonezya uyumazlnda, Kbrs uyumazlnn ilk yllarnda arlkl olarak bu ekilde zm retilmitir. Gerekli nc taraf yntemlerini 33nc madde, belirler. Sadece Gvenlik Konseyinin personel salamas hususunda srarc olmaz. Genelde Gvenlik Konseyince bir meselenin ele alnmas ve eitli ye lkelerden devlet adamlarnca kendi hkmetinin direktifleriyle hareket eden, ama bir btn olarak BM toplumunca aranan barl zmn desteklenmesinde uzlatrc rol oynayan karlkl etkileim vardr. artn 52. maddesi uyarnca blge devletleri arasnda kan uyumazlklarda blge andlamas akdeden ve kurulu vcuda getiren Birlemi Milletler yeleri, Gvenlik Konseyine meseleyi sunmadan nce i bu andlama ve tekilatlar vastasyla bar yoluyla zmek iin btn abalarn sarf eder. rnein Kuzey Atlantik Antlamas Tekilt (NATO) ve 1970li yllarn banda souk sava koullarndaki Avrupann blnmlne son verilmesi, gvenlik ve istikrarn salanmas ve katlan devletler arasnda bu amaca ynelik ibirliinin gelitirilmesi dncesiyle kurulmu olan Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilt (AGT)de bu eit meselelerde rol oynar. Gvenlik Konseyi, gerekli olursa kendi yetkisi altnda alnan zorlayc tedbirlerin uygulanmas iin bizatihi kendisi yetki kullanabilecei gibi blge andlamalar ve tekillerini de kullanabilir. Blgesel tekiltlarn da zorlayc nlem alabilmesi iin yetkilendirilmesi icap eder. Birlemi Milletler Genel Kurulu, uluslararas barl ilikileri tehlikeye sokacak bir duSIRA SZDE rumun dzelmesini salamak iin nlem alnmasn nerdiinde taraflar bu neriye uymak mecburiyetinde midir tartnz.
DNELM
NATO 9 Nisan 1949da Washington Antlamas ile kurulan bir kolektif savunma rgtdr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Yarg Usulleri
S O Yarg R U Uyumazlklarn barl zm yollarndan biri de yarg usuldr. usul, sorunun uyumazla taraf olanlar dnda bir organ tarafndan zorunlu olarak kesin ve balayc bir ekilde zlmesi demektir. DKKAT Uluslararas yarg asndan, iki temel sorun vardr: Zorunlu yargnn gereklemesi meselesi SIRA SZDE Daimilik (sreklilik) Daimilik, uyumazlk doduu anda uyumazln sunulabilecei nceden kurulmu bulunan bir yarg organnn bulunmas demektir. Uluslararas sistem bunu AMALARIMIZ ancak 20. yy.da gerekletirebilmitir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Hakemlik Usul
Uluslararas yargdan nce hakemlik usul bulunmaktayd. Hakemlik usulnn eitli ekilleri vardr. Bunlar imparator ya da Papa olabilir. Karma komisyonlar
TELEVZYON
K T A P
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
114
Uluslararas Hukuk I
oluturulabilir. Hakemlerin kararlar da balaycdr ve iki tarafn da seecei ajanlar anlaamazlarsa, nc bir komisyon kurulmaktadr. Hakem mahkemesi, veya be kiilik heyetlerden oluur ve tarafsz yeler iin bandan itibaren vardr. Hakem mahkemesi usulnde her ey taraflarn iradesine gre belirlenir. Yani seilecek kiiler, hangi hukukun uygulanaca, seimin nasl yaplaca gibi hususlar taraflarca belirlenmektedir. Hukuk dna kma yetkisi yani hakkaniyet ve nsfete gre zme yetkisi de verilebilir. Daimi Adalet Divannn kurulmas ile daimilik ksmen gerekletirilmitir; ama mecburiyet meselesi btn gelimelere ramen gerekletirilmi deildir. Uyumazl yarg nne gtrme zorunluluu ve mahkemenin uyumazla bakmak zorunda olmas; yarg mecburiyeti denildii zaman bu iki husus dnlebilir. Her iki adan da uluslararas toplumda zorunlu yarg gereklemi deildir.
Srekli Mahkemeler-Uluslararas Adalet Divan

Uluslararas Adalet Divan BM alt asli organndan biridir.
Divanda dava amak ehliyetini haiz olmak, uyumazl Divana gtrmek mecburiyeti anlamna gelmemektedir. Divan Statsnn 36. maddesine gre Divan, taraflarn kendisine sunaca uyumazlklara bakar. Yani, taraflar anlaarak bir uyumazl Divana gtrebilirler. Bu anlama uyumazlk domadan nce olabilecei gibi, uyumazlk doduktan sonra da olabilir. Taraflar nceden bir uyumazl Divana gtrmeyi taahht etmilerse uyumazlk kt takdirde o anlama uyarnca uyumazl Divana gtrme mecburiyetleri vardr. Andlama, sadece uyumazln barl yollarla zm konusunda olabilir. Bu durumda mesela, 26 Eyll 1928 tarihli Uluslararas Uyumazlklarn Barl Yollarla zmne Dair Umumi Tahkim Senedine olduu gibi diplomasi yoluyla zlemeyen btn uyumazlklarn zm iin mecburi olarak uzlatrma komisyonlarna bavurma zorunluluu getirilmitir. Andlama hkmnde, uzlatrma komisyonlarnda zlemeyen hususlarn taraflarn mutabakat veya bu olmazsa bir tarafn talebi zerine hakemlie havale edilebilecei belirtilmektedir. Ya da herhangi bir andlamann iinde bir kayt olabilir. Bu kayda tahkim kayd denir. Mesela bir ticaret andlamas, ilgili anlamann uygulanmasndan ve yorumlanmasndan kacak uyumazlklarn Divanda zmlenmesini ngrebilir. Bir de Divan Statsnn m.36/2 uyarnca ihtiyar kayt denilen bir kayt vardr. Yani ihtiyar kayt, Statnn iindeki bir hkmdr. Madde 36 u ekildedir;
1. Divann yetki alan taraflarn kendisine sunaca btn ilerle Birlemi Milletler Antlamasnda ya da yrrlkteki antlama ve szlemelerde zel olarak ngrlm btn durumlar kapsar. 2. bu Statye taraf olan devletler, herhangi bir anda, ayn ykmll kabul eden herhangi bir baka devlete kar, konusu hepsine ilikin olarak Divann yarg yetkisini fiilen ve zel anlama olmakszn zorunlu olarak tandklarn bildirirler : a. bir antlamann yorumlanmas; b. uluslararas hukuka ilikin her konu; c. saptand takdirde, uluslararas bir ykmlle aykrlk oluturabilecek her olayn gereklii; d. uluslararas bir ykmlle aykr bir davrann gerektirdii zarar giderimin nitelii ya da kapsam. 3. Yukarda sz edilen bildirimler hibir koula bal olmadan yaplabilecei gibi, birka devlet ya da belirli devletler bakmndan karlkl olma kouluna bal olarak, ya da belirli bir sre iin yaplabilir.
115
4. Bu bildirimler Birlemi Milletler Genel Sekreterine tevdi edilir, o da bunlarn birer rneini ibu Statnn taraflarna ve Divan Yazmanna iletir. 5. Uluslararas Srekli Adalet Divan Statsnn 36. Maddesi uyarnca yaplm ve sresi henz bitmemi bildirimler, ibu Statnn taraflar arasndaki ilikilerde, sz konusu bildirimlere gre geri kalan sre iin ve bu bildirimlerin koullar uyarnca Uluslararas Adalet Divannn zorunlu yargsnn kabuln ierir saylacaklardr. 6. Divann yetkili olup olmad konusunda bir uyumazlk kmas durumunda, Divan karar verir.
Bu yetkiyi tanm bir devletle bir uyumazlk karsa herhangi bir andlama yapmaya gerek kalmakszn o uyumazlk Divana gtrlebilir bu durumda uluslararas sistemde kabul edilen ihtiyari adaletin dnda mecburi bir yarg yolu kabul edilmi olur. Bu yetkiyi kabul eden devletin, artk tek tarafl bir irade beyanyla ayn vecibeyi kabul eden bir baka devlete kar Divann hukuki uyumazl zme yetkisini tanmas gerekir. Bu kabul belirli bir sre iinde yaplabilir. Mesela, Divan Statsnn 36/2. maddesi uyarnca uyumazlklar zme yetkisini 5 yl sreyle kabul ediyorum gibi, sre sonunda yetki kabulnn yenilenmesi gerekir. Sre art dnda karlkllk art konabilir. Aslnda gerek yoktur. nk zaten m. 36/2 kendisi gibi kayd kabul eden devlete kar uygulanr. Belirli bir devlet grubunun katlm art koulabilir. rnein, ben bu uyumazl Divana gtrrm ama nkleer silhlarn yasaklanmas konusunda silh reten devletlerce bunun kabul edilmi olmas kouluyla bunu kabul ediyorum gibi. Bir devlet Divann yetkisini tam olarak hibir snrlama getirmeksizin kabul etmi, bir baka devlet snrl olarak kabul etmise bu durumda en dar olarak kabul eden devletin kabul ettii uyarnca zm salanacaktr. Herhangi bir yetkisizlik kayd ileri srlmeden Divann uyumazln esasna girmesi kabul edilirse Divann yetkisi zmnen kabul edilmi olur. Gvenlik Konseyinin tavsiyesine uyularak yarg yoluna bavurulmas sz konusu olabilir. Divann karar, kesin ve balaycdr. Ayn uyumazlk dolaysyla iki defa yarglama yaplamaz. Bir defa karar verilmise ayn olaya dayanlarak bir baka dava alamaz. Ancak iki durumda uyumazln Divana tekrar gtrlmesi mmkndr: Kararn yorumu iin taraflar anlaarak Divana gidebilirler. Kararn anlamnda ve kapsamnda bir uyumazlk karsa herhangi bir tarafn istemi zerine bunun yorumu Divana aittir. Yorum kesin hkm hline gelmi olan karara yeni bir mahiyet vermez. Sadece karar erevesi iindeki anlam aklar. Statnn 60/2. maddesi bunu dzenlemektedir. ade-i muhakeme denilen bir husus vardr. Bu da davann grlmesi esnasnda taraflarca ve Divanca bilinmeyen bir olay sonradan ortaya karsa muhakemenin iadesinin istenmesidir. Olayn bu mahiyette olup olmadna Divan karar vermektedir. Olayn bilinmemesi, anlan tarafn veya iadeyi isteyen tarafn kusurundan kaynaklanmamaldr. ade talebi, hkmn verilmesinden itibaren on yl, yeni olayn kefinden itibaren en ge 6 ay iinde yaplmaldr. Divan, nce bu talebin kabul edilip edilmeyeceine karar verir. Ondan sonra kabul edilir bulursa esas hakknda karar verecektir.
Yarglamann yenilenmesi, muhakemenin iadesi anlamndadr.
116
Uluslararas Hukuk I
Divan kararlarnn icrasnn nasl olaca sorununda yetki, Birlemi Milletler artnn m.94/2. fkras uyarnca Gvenlik Konseyine verilmitir. Madde u ekildedir;
1. Birlemi Milletlerin her yesi, taraf olduu tm uyumazlklarda, Uluslararas Adalet Divannn kararna uymay ykmlenir. 2. Bir uyumazln taraflarndan biri, Divann verdii bir hkme gre kendisine den ykmllkleri yerine getirmezse, br taraf Gvenlik Konseyine bavurabilir, Konsey de, gerekli grrse, hkmn yerine getirilmesi iin tavsiyelerde bulunabilir ya da alnacak nlemleri kararlatrabilir.
Bir uyumazla taraf olan devletlerden biri Divann verdii hkme gre kendisine den grevleri yerine getirmezse, dier taraf Gvenlik Konseyine bavurabilir. Konsey, lzum grd takdirde hkmn yerine getirilmesi iin birtakm tavsiyelerde bulunabilir ve birtakm tedbirler alnmasna karar verebilir. Ancak, Gvenlik Konseyinin bunu yapmas iin bir ykmll yoktur. Bu adan artta, Divan kararlarnn icra edilmesi meselesi eksik dzenlenmitir.
SIRA SZDE
UluslararasSIRA Adalet Divannn kararn yerine getirmeyen bir devletin icraya zorlanmas SZDE sizce mmkn mdr?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
117
zet
AM A
Uluslararas hukukta barl zm yollarn gruplandrmak. Uluslararas uyumazlk, bir hukuk bir noktada veya olay zerinde anlamazlk, iki ahs arasnda hukuk tez veya kar atmasdr. Niteliklerine gre, bunlar hukuk uyumazlk ve siyas uyumazlk olarak ayrlabilir. Hukuk uyumazlk, pozitif hukuk kurallarnn uygulanmasna ve yorumlanmasna ilikin olan bir uyumazlktr. Hukukun suskun olduu konularda veya bir hukuk normunun deitirilmesi talebiyle ortaya kan uyumazlklar ise siyas uyumazlklar olarak nitelendirilmektedir. Barl zm yollarndan anlama usullerini sralamak. Uluslararas barl zm yollarndan anlama usulleri diplomasi grmeleri, dostane teebbs (iyi mesai), arabuluculuk, tahkikat komisyonlar (aratrma veya soruturma komisyonlar), uzlatrma komisyonlardr. Anlama usullerinin ortak zellikleri, sonularnn ihtiyar olmas, yani taraflarn isteine baldr. Uyumazln bu yollara bavurarak zlmesi yoluna gidilirse, uyumazl taraflar zecektir.
AM A
Barl zm yollarndan siyas tekiller nezdinde zm usullerini aklamak. Siyas usuller, zellikle uyumazln siyas tekiller nndeki zmdr. Burada arlkl olarak Birlemi Milletler nndeki zm yollarna deinilmitir. Birlemi Milletlerde zm mekanizmasna etkisi olabilecek organlar, Genel Kurul, Gvenlik Konseyi ve Genel Sekreterdir. Barl zm yollarndan yarg usullerini zetlemek. Yarg usulyle uyumazlk, taraf olanlar dndaki bir organca zorunlu olarak kesin ve balayc bir ekilde zme kavuturulur. Bu konuda nce hakemlik usul daha sonra srekli mahkemeler ortaya kmtr. Hakemlik usulnde her ey taraflarn iradesine gre belirlenir. Srekli mahkemelerde, zellikle nitede deinilen Uluslararas Adalet Divannda ise, uyumazlk nceden belirlenen kurallar uyarnca zlr. Uluslararas yargda mecburi yarg usul yoktur. Taraflar uyumazlk domadan nce veya sonra anlaarak meseleyi yarg yoluna gtrrler.
A M A
A M A
118
Uluslararas Hukuk I
Kendimizi Snayalm
1. 1899-1907 Lahey Konferanslaryla ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Devletlere uluslararas ilikilerinde kuvvet kullanmalar yasaklanmtr. b. Sava yetkisinin snrlandrlmas sorunu dolayl olarak ele alnmtr. c. O tarihte zaman zaman btn devletler katlmtr. d. Sava hukuku kurallar kodlatrlmtr. e. Devletlerin zerinde srekli organlarn bulunmas fikri ilk defa ortaya atlmtr. 2. Aadaki ifadelerden hangisi uluslararas uyumazlklar asndan yanltr? a. Bir hukuk noktada veya olay zerindeki anlamazlktr. b. Sadece devletler arasnda meydana gelen uyumazlklardr. c. Niteliklerine ve nemlerine gre ayrma tbi tutulabilir. d. Gnmzde dorudan doruya bireyi ve uluslararas kurumlar ilgilendiren uyumazlklar da, bu uyumazlk kapsamda deerlendirilir. e. Uluslararas Daimi Adalet Divannn Mavrommatis Davasnda tanmlanmtr. 3. Hukuk uyumazlk hususunda u ifadelerden hangisi dorudur? a. zmnde en uygun usuller anlama usulleridir. b. Pozitif hukuk kurallarnn uygulanmasna ve yorumlanmasna ilikin uyumazlktr. c. Hukukun suskun olduu konularda kan uyumazlklardr. d. Bir hukuk normunun deitirilmesi talebiyle ortaya kan uyumazlklardr. e. srailin Golan Tepelerini igali bu eit bir uyumazlktr. 4. Aadakilerden hangisi anlama usullerinden arabuluculuu tanmlar? a. Grmeleri kesilmi olan devletlerin aralarndaki sorunu zmek zere tekrar grmeleri balatmas ve devam ettirmeleri iin tevik etmektir. b. Uluslararas uyumazlkta fiil olan noktalarn, vakalarn gerekliliini aratrmakla grevli organdr. c. Uyumazlk iinde olan taraflarla ayn masaya oturup, onlar dinleyerek, iki tarafn da kabul edilebilecei grleri belirten bir anlama usuldr. d. Uyumazlk olan bir mesele hakknda karlkl grmede bulunmaktr. e. Uyumazln siyas tekiller nndeki zmdr. 5. Uyumazlk ve durumun uzamas uluslararas bar ve gvenlii tehdit ederse aadakilerden hangisi uygulanmaz? a. BM Gvenlik Konseyi, taraflarn bu uyumazln zm iin daha nce kabul etmi olduklar btn usulleri de gz nnde tutarak, onlara uyumazln zm iin somut bir usul nerebilir. b. BM Genel Kurulu, gerekli grrse uzlatrma komisyonlar, aratrma komisyonlar veya arabulucu tayin edebilir. c. BM Genel Sekreteri, bazen zel, bazen kamuya ak mzakerelerin srdrlmesine yardmc olmaktadr. d. BM Vesayet Konseyi, taraflarn VI. Blm erevesinde anlamasn salamaya alr; e. Taraflar kendi seecekleri barl yollarla sz konusu uyumazl bir zme kavuturabilir. 6. Uluslararas Adalet Divan ile ilgili aadakilerden hangisi yanltr? a. Divanda dava amak ehliyetini haiz olmak, uyumazl Divana gtrme mecburiyeti anlamna gelir. b. Divann karar, kesin ve balaycdr. c. Ayn uyumazlk dolaysyla iki defa yarglama yapamaz. d. Statye taraf olan devletler ihtiyar kaytla bavurabilirler. e. Herhangi bir yetkisizlik kayd ileri srlmeden uyumazln esasna girmesi kabul edilirse, yetkisi zmnen kabul edilmi olur. 7. Aadaki usullerden hangisi anlama usullerine dhil deildir? a. yi mesai b. Arabuluculuk c. Diplomasi grmeleri d. Uzlatrma komisyonlar e. Uluslararas tahkim 8. Siyas tekiller nndeki zmn esas nedir? a. Uyumazlklarn yalnz taraflar deil, uluslararas toplumu da ilgilendirdii esasndan hareket etmektedir. b. Taraflar adna karar vermektir. c. Taraflar, uyumazl zmeye zorlamaktr. d. Blge tekil veya andlamalarna bavuru yolunu amaktr. e. Blgesel tekiltlarn da zorlayc nlem alabilmesini salamaktr.
119
9. Uzlatrma komisyonlaryla ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Uyumazln zm iin teklifte bulunur. b. Siyas olmayan kiilerden oluur. c. Arabuluculuu siyas etkilerden kurtarmak maksad hedeflenir. d. Uyumazl zen komisyonun hazrlam olduu raporda nerilen zm deil, taraflarn anlamasdr. e. Olayn sadece madd unsurlaryla ilgilenir.
Yaamn inden
10. Tahkim kayd aadakilerden hangisidir? a. Tek tarafl bir irade beyanyla ayn vecibeyi kabul eden bir baka devlete kar Divann hukuk uyumazl zme yetkisini tanyan kayttr. b. Herhangi bir andlamann iinde uyumazl yargya havale eden bir kayttr. c. Diplomasi yoluyla zlemeyen btn uyumazlklarn zm iin mecburi olarak uzlatrma komisyonlarna bavurma zorunluluu getiren kayttr. d. Uyumazln zmnde hukuk dna kma yetkisi yani hakkaniyet ve nsfete gre zme yetkisi veren kayttr. e. Divann uyumazln esasna girmesinin ve yetkisinin zmnen kabul edildii kayttr.
Ege adalarna dantel zm Trkiye ile Yunanistan arasnda, Egedeki ihtilafn zm konusunda sregelen mzarekelerde Yunanistann Egedeki karasular uzunluunun n plana kt belirtilirken, deiik karasular snr forml Yunan medyasnda dantel zm olarak adlandrld. Ancak Yunan medyas ikiye blnd. Medya ierisindeki zmszlk lobisi, Atinann Egede karasularn 12 mile uzatma hakkna sahip olduunu ve bundan hibir ekilde vazgememesi gerektiini savunuyor. Elefterotipiya gazetesi, Karasularmz sadece 8 mile karmak Trkiyeye bir hediyedir manetli haberinde dou Egedeki Yunan adalar etrafndaki baz blgelerde karasularnn 7, baz blgelerde 8 mil olarak saptanmasnn egemenlik haklarn terk anlam tadn ne srd. Paron gazetesi konuyla ilgili olarak, Bunu bize Yunan zaferi olarak yutturmaya hazrlanyorlar yorumunda bulundu. Katimerini gazetesinde yer alan bir yorumda ise, Hkmet kamuoyuna tezlerini aka sylemeli ve bu grlerin doruluu konusunda vatandalar ikna etmeye almal. Trk-Yunan ilikileri konusunda basit bir vatandatan te, ok sayda politikac ve gazetecide de bilgi eksiklii, donanmszlk ve aknlk mevcut denildi ve kamuoyunun konu hakknda bilgilendirilmesi gerektiini syledi. Kaynak: Milliyet, 09 Aralk 2010 http://www.milliyet.com.tr/ege-adalarina-dantelcozum/dunya/haberdetay/09.12.2010/1324091/default.htm
Okuma Paras
33. maddede ilk nce ifadesi kullanlarak eitli bar zm yntemlerinin saylm olmas, bu yntemlerden tmnn srasyla denenmesini gerekli klp klmad sorusuna yol aabilmektedir. Oysa bu sorunun yant aktr. Uluslararas Adalet Divannn Kuzey Deniz Kta Sahanl Davasna ilikin kararna kar gr belirten yazsnda Yarg Morelli, BM Antlamasnn 33. maddesinin uyumazlk taraflar iin barl zmn salanmas dorultusunda hibir ekilde ncelikle grme yntemine bavurulmas gibi bir ykmllk getirmediini vurgulamtr. Kaynak: Mengiler, s. 45
120
Uluslararas Hukuk I

1. a Yantnz yanl ise Uluslararas Barl zm Yollarnn Geliimi ve nemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Uyumazlklarn Tanm ve eitleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukuk Uyumazlk ve Siyas Uyumazlk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anlama Usulleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyas Tekiller Nezdinde zm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Srekli Mahkemeler-Uluslararas Adalet Divan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anlama Usulleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyas Tekiller Nezdinde zm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anlama Usulleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Srekli Mahkemeler-Uluslararas Adalet Divan konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Trkiye-Yunanistan arasndaki karasularnn genilii meselesinde uyumazlk, hukukdir. Karasularnn snrlandrlmas meselesi uluslararas deniz hukukun kurallar ile dzenlenmitir. ki lke arasnda Ege Denizindeki karasularnn snrlandrlmas asndan mevcut hukukun uygulanmas ve yorumlanmas farkl ekilde algland iin sz konusu uyumazlk hukuki bir uyumazlktr. Sra Sizde 2 Anlama usulleri Birlemi Milletler art madde 33de herhangi hiyerarik sra ngrlmeksizin belirtilmitir. Somut bir uyumazlkta taraflar, uyumazl zmek zere bu yollardan istedikleri herhangi birine bavurabilirler. ncelikle diplomasi grmelerine bavurulmas gibi bir ykmllk yoktur. Taraflara tannan bu serbesti, devletlerin eit egemenlik ilkesinin bir doal sonucudur. Sra Sizde 3 Uyumalklarn tekilatlar nnde zmlenmesinde uyumazlklarn yalnz taraflar deil uluslararas topluluu da ilgilendirdii esasndan hareket edilmektedir. Genel Kurul gerekli grrse uluslararas barl ilikileri tehlikeye sokacak bir durumun zlmesi iin uzlatrma komisyonu, aratrma komisyonu veya arabulucu tayin edebilir. Taraflarn Birlemi Milletler art VI. Blm erevesinde anlamasn salamaya alr; ama onlarn yerine karar veremez. Sra Sizde 4 Birlemi Milletler artnn m.94/2. fkras uyarnca, bir uyumazla taraf olan devletlerden biri Divann verdii hkm yerine getirmezse, dier taraf Gvenlik Konseyine bavurarak Konseyin gerekli nlemleri almasn isteyebilir ancak burada Gvenlik Konseyinin bunu yapmas iin bir ykmll yoktur. Bu konuda devleti kararn icrasna zorlayacak bir mekanizma mevcut deildir.
2. b
3. b
4. c 5. d 6. a
7. e 8. a 9. e 10. b
121
Acer, Ycel ve Kaya, brahim (2010). Uluslararas Hukuk, Temel Ders Kitab, Ankara: Usak Yaynlar. Collier, J. G.; Lowe, V. (1999). The Settlement of Disputes in International Law: Institutions and Procedures, Oxford University Press. Gndz, Aslan (1998). Uluslararas Hukuk, Temel Belgeler, rnek Kararlar, Gelitirilmi 3. Bask, stanbul: Beta. Higgins, R. (1995). Peaceful Settlement of Disputes, 89 American Society of International Law Proceedings 294. Mengiler, zgr (2005). Birlemi Milletler erevesinde Uluslararas Uyumazlklarn Bar zm, Ankara: Platin Yaynlar. Merrills, J. G. (2005). International Dispute Settlement, Fourth Edition, Cambridge University Pres. Pazarc, Hseyin (2011). Uluslararas Hukuk, Ankara: Turan Kitabevi. Sur, Melda (2008). Uluslararas Hukukun Esaslar, stanbul: Beta. Mavrommatis Davas, Permanent International Court of Justice, Serie A, No.2, s.11 Ylmaz, Ejder (1992). Hukuk Szl, Ankara: Yetkin.
Doan, lyas (2008). Devletler Hukuku, Ankara: Sekin. Odman, Tevfik (2002). Uluslararas Uyumazlklarn Yarg D Barl Yntemlerle zmlenmesi ve Bar Destekleme Operasyonlar, Adana: a niversitesi Yaynlar. nal, eref (2005). Uluslararas Hukuk, Ankara: Yetkin.
7
Amalarmz indekiler
Uluslararas Hukuk I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sava ortadan kaldrma giriimlerini zetleyebilecek, BM art uyarnca kuvvet kullanma yasan ve meru mdafaa hakkn aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Kuvvet Kullanma Meru Mdafaa nleyici Meru Mdafaa Silahl Saldr Ortak Gvenlik Sistemi
Uluslararas Hukukta Kuvvet Kullanm
SAVAI ORTADAN KALDIRMA GRMLER BRLEM MLLETLER ARTI UYARINCA KUVVET KULLANIMI
Uluslararas Hukukta Kuvvet Kullanm

SAVAI ORTADAN KALDIRMA GRMLER
Birinci Dnya Savandan sonra yaplan Versay Bar Andlamasna kadar sava, devletler iin bir haktr ve kuvvet kullanmay yasaklayan herhangi bir uluslararas hukuk kural yoktur. 1899-1907 Lahey Konferanslarnda kabul edilen kurallarla, sava dzenlemeyi ve savan aclarn azaltacak birtakm tedbirler almay amalayan kurallar yaplm ama sava yasaklanamamtr. Birinci Dnya Sava, bar hukukunun, zellikle tekilatlar hukukunun barn salanmas abalarnn biimlenmesi asndan nemli rol oynamtr. En nemli etkisi ise, Birinci Dnya Sava sonrasnda Milletler Cemiyetinin kurulmas olmutur. Milletler Cemiyeti Misak, uyumazlklarn barl yollarla zm konusunda belirli ykmllkler ngrr. Sava yetkisi bu yollara bavurmadan kullanlamayacaktr. Bu ykm, yalnzca ye devletleri balamaktadr. Dzenleme, sava ya da kuvvet kullanlmasn yasaklama eklinde deil, kuvvet kullanmann geciktirilmesi eklindedir. Cemiyet yeleri, bylesi bir uyumazlk karsa bu uyumazl ya hakeme mahkemeye veya Cemiyet Konseyinin incelemesine sunacaklar (Milletler Cemiyeti Misak m.12), hemen savaa bavuramayacaklardr. Uyumazlk yarg yoluna gtrlmeyecekse mutlaka Cemiyet Konseyine gtrlmelidir. (Milletler Cemiyeti Misak m.15) Hakem veya mahkeme karar kesin hkm dourur. (Milletler Cemiyeti Misak m.13) Karar kabul eden tarafa kar sava yaplamaz. Her iki taraf yarg kararn tanmazsa 3 aylk moratoryumdan sonra sava hakk doar. Konsey, bir rapor hazrlar. Rapor oybirlii ile kabul edilirse ve taraflardan biri bunu kabul etmise ona kar savaa gitmek hukuken yasaktr. Ancak, ounlukla karar aldysa 3 aylk moratoryumdan sonra her iki taraf da savaa gidebilir. Milletler Cemiyeti sistemi iinde meyyide savalar denilen savalar da kabul edilmitir. Misak ierisinde 16. madde buna bir dzenleme getirmektedir. Hakem veya Cemiyet Konseyinin tespit ya da mahkemeye havale etme prosedr getiren 13. ve 15. madde ihll edilerek bir sava yaplmsa Misaka gre bu sava geri kalan btn yelere kar yaplm bir sava saylr ve aralarnda bir sava hlinin doduu kabul edilir. Cemiyetteki aklar tamamlamak iin 1924te Cenevre Protokol ve 1925te Lokarno Andlamas yaplmtr. Bunlarda kuvvet kullanmay tamamen yasaklamamaktadr.
Moratoryum, Milletler Cemiyeti Misak uyarnca uyumazlklarn barl yollarla zmnde belirli ykmllklere bavurmadan sava yetkisinin kullanlmasn geciktiren sreyi ifade eder.
124
Uluslararas Hukuk I
Bunun dnda kuvvet kullanmann yasaklanmas ynnde baka abalar da olmutur. En nemlisi Stimson Doktrini ve Briand-Kellog Misakdr. Stimson Doktrini, Amerikan Dileri Bakan Stimsonun kanunsuz igal ve igalin dourduu fiili sonularn tanmayacaklarn duyurmas esasna dayanr. 27 Austos 1928de imzalanan Briand-Kellog veya Paris Pakt ise sava yetkisi asndan genel bir dzenleme getirir. Pakt, btn saldr savalarn yasaklamtr. Bu genel yasaklama, Misakla karlatrldnda, onun balca ilerici zelliidir. Ancak devletlerin, mer mdafaa durumunda, uluslararas bir zorlama nlemi olarak Pakta aykr davranan devlete kar savaa gitme hakk gibi, Pakta taraf olmayan devletler arasnda veya bu devletlere kar savaa gitme hakk da muhafaza edilmitir. Balangta taraf olan ve olmayanlar arasndaki ilikilerde uygulanmamas ynndeki snrlama, zaman iinde kaybolmu ve dnyadaki btn devletlerin balanm olduu bir andlama olmamasna ramen, kinci Dnya Savandan nce, baz Ltin Amerika Devletleri ve sava sonras kurulan btn yeni devletler asndan rf ve det hukukunu oluturmutur. Pakt, kinci Dnya Sava sonrasnda, uluslararas ve i hukuk mahkeme kararlarnda baskn bir uygulama alan bulmutur. Genel olarak Misaktan bir adm daha ileri bir dzenleme olmakla beraber, uygulanmasna dair hibir mekanizma (olumlu, barl yollar; olumsuz, savatan vazgeme gibi) oluturulmu deildir. Savaa varmayan kuvvet kullanma asndan ise, nceki dnemden farkl bir dzenleme getirilmemitir. Dolaysyla, bu durum ak bir sorun olarak varln srdrr. Pakt, bugn de yrrlktedir ancak, BM dzeni dolays ile etkisi azalmtr.
SIRA SZDE
SZDE kadar geen srede sava ortadan kaldrma giriimlerinin geliiBM artnnSIRA kabulne mini ve dzenledikleri ana hususlar tartnz.
DNELM BRLEM MLLETLER ARTI UYARINCA KUVVET KULLANIMI
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
O Rmaddesinin U BM artnnS 2. 3. fkras, tekilat yelerine uyumazlklarn barl yollarla zmleme ykm getirmektedir. artn 33. maddesi ise, bu yollar, grme, soruturma, D K K A T arabuluculuk, uzlama, yarg yolu ve blgesel rgtler aracl olarak dzenler (Bkz. nite 6). BM artnn 2. maddesinin 4. fkras, her trl kuvvet kullanma ve kuvvet kulSIRA SZDE lanma tehdidinde bulunmay yasaklar. Ancak, hukuki denetim mekanizmalar, 1945den beri km veya eitli rnek olaylarda ihll edilmitir. BMin kendisi de Kongoda,AMALARIMIZ bireyler kadar hkmetlerce de artta alt izilen tekilat amalarna oturtmakta zorluk ekilen kuvvet kullanmna bavurmutur. Bu, bizi art hkmleri altnda sava stats konusuna getirir. K T ve A savaa P artta sava bavurma kavramlar yerine, kuvvet kullanma ve kuvvet kullanma tehdidine atf yaplmas onun en arpc zelliidir. Bylelikle, sava teriminin anlamna ilikin olarak nceki belgelerde sorun olan teknik zorluklar E L E V ayn ZYON almtr. T art, zamanda ak bir ekilde savaa varmayan zor kullanma eylemlerini de ihtiva eder. Bu eylemler de kuvvet kullanmay gerektirdii lde, ye devletlere yasaklanmtr. artta sadece bireylerin kuvvet kullanma veya tehdidine yasak getirilmi deildir; ayn zamanda, uluslararas ilikilerde kuvvet kulNTERNET lanma yetkisini merkeziletirme abas da vardr. Bu merkeziletirme abas, ortak gvenlik sorunlarn iermektedir.
7. nite - Uluslararas Hukukta Kuvvet Kullanm
125
BM art m. 2/4n, sadece Tekilata ye olanlar zerinde deil, evrensel olarak balayc bir hukuk yaratt, buradaki ilkenin, rf ve det hukuku olduu sylenebilir. Divan, 1986 tarihli Nikaraguaya Kar Asker ve Benzeri Faaliyetler Davasndaki yarg kararnda, kuvvet kullanma ve i ilere karma yasa ile mer mdafaa hakkna ilikin rf ve det kurallarnn artn bu konudaki hkmlerinin yannda ayr bir varlnn olduu sonucuna varm olmakla beraber, bu farkll dorulayabilmi deildir (Ttnc, s. 18). BM amalarna ulamak iin gereken ilkelerin dzenlendii, yukarda bahsettiimiz ksmlar dzenleyen BM artnn 2. Maddesi u ekildedir;
Birlemi Milletler rgt ve yeleri, 1. Maddede belirtilen amalara ulamak zere aadaki ilkelere uygun biimde hareket edeceklerdir: 1. rgt, tm yelerinin egemen eitlii ilkesi zerine kurulmutur. 2. Tm yeler, yelik sfatndan doan hak ve karlardan tmnn yararlanmasn salamak iin, ibu Antlamaya uygun olarak stlendikleri ykmllkleri iyi niyetle yerine getirirler. 3. Tm yeler, uluslararas nitelikteki uyumazlklarn, uluslararas bar ve gvenlii ve adaleti tehlikeye drmeyecek biimde, bar yollarla zerler. 4. Tm yeler, uluslararas ilikilerinde gerek herhangi bir baka devletin toprak btnlne ya da siyasal bamszla kar, gerek Birlemi Milletlerin Amalar ile badamayacak herhangi bir biimde kuvvet kullanma tehdidine ya da kuvvet kullanlmasna bavurmaktan kanrlar. 5. Tm yeler, rgtn ibu Antlama gerei giritii tm eylemlerde rgte her trl yardm yaparlar ve Birlemi Milletler tarafndan aleyhinde nleme ya da zorlama eylemine giriilen herhangi bir devlete yardm etmekten kanrlar. 6. rgt, Birlemi Milletler yesi olmayan devletlerin de, uluslararas bar ve gvenliin korunmasnn gerektirdii lde bu ilkelere uygun biimde hareket etmesini salar. 7. bu Antlamann hibir hkm, Birlemi Milletlere herhangi bir devletin kendi i yetki alanna giren konulara mdahale yetkisi vermedii gibi, yeleri de bu trden konular ibu Antlama uyarnca bir zme balamaya zorlayamaz; ancak, bu ilke, VII. Blmde ngrlm olan zorlayc nlemlerin uygulanmasn hibir biimde engellemez.
Kuvvet Kullanma Yasann Kapsam

Kuvvet kullanmada sz geen kuvvetten kastedilen nedir? 1. Bu kuvvetin silhl kuvvet olduu genel olarak kabul edilmektedir. Bir baka devlete kar dorudan silhl kuvvet kullanrsa m.2/4 ihll edilmi olmaktadr. 2. Bir devlet bir baka devlete kar dorudan kuvvet kullanmaz; ama o devlete kar kuvvet kullananlara askeri malzeme, eitim tesisi ya da s salarsa buna dolayl kuvvet kullanma denilmektedir. Bu eit kuvvet kullanma da kuvvet kullanma yasana, yani m.2/4e aykr bir durum olarak nitelendirilmitir. Devlet uygulamasnda sklkla karlalan temel sorun, m. 2/4n kuvvet kullanmay balatmak iin genel bir yasak getirip getirmedii ynndedir. artta lke btnl ve siyas bamszla kar veya tekilt amalaryla badamayan herhangi bir surette kuvvet kullanma sz konusu edilmitir. O zaman u soru sorulabilir? Bir devlet, dier bir devletin lkesel btnl veya siyasi bamszln hedef almayan, bir hakkn elde edilmesi amacna ynelik olan kuvvete bavurabilir
126
Uluslararas Hukuk I
hkak- hak, hakkn kendi kuvvetiyle elde etmektir.
Yetke, otorite, egemenlii kullanma, buyurma kudreti anlamndadr.
mi? Bu noktada, bireysel olarak kuvvet kullanlmasnda hkmetlerin inisiyatifine izin veren bir yorum benimseyen grler vardr. Ancak, m. 2/4n herkesi kucaklayan ve genel bir anlamda yorumlanmas gerekir. Ayrca, m. 2/4te yasak olan sadece lke btnl ve siyasi bamszla kar deil, ayn zamanda tekilat amalaryla badamayan herhangi bir surette kuvvet kullanlmasdr. BMin amalarndan biri de barn korunmas, bozulmasna yol aabilecek uyumazlklarn adalet ilkeleri ve uluslararas hukuk kurallar uyarnca barl yollardan zmlenmesidir. lke btnl ve siyasi bamszla kar olmasa da kuvvet kullanma, bu temel amaca aykr olur. Bir hakkn elde edilmesi iin kuvvet kullanlmasnn yasak olmadn ileri srmek, BM artna ramen bizzat ihkak- hakkn devletlere sakl tutulmas anlamn tayacaktr. Bu da artn temel felsefesine aykr olur. Uluslararas hukukta 1919 sonrasndaki deiim, savan ve dier kuvvet kullanlmas yollarnn kaldrlmas amacn tamaktadr. ktisadi, siyasi ve ideolojik basklar da kuvvet kullanma eylemleri yannda yasaklanm olup olmad tartlmtr. Bir gr, nsz ve 44. maddenin silhl kuvvetten, 51. maddenin ise, silhl saldrdan bahsettiini belirtir. Bu bakmdan sz konusu eylemlerle ilgilenmez. te yandan bir dier gre uyarca, kuvvet teriminin anlam, hkmn amac gz nne alnarak saptanmaldr. Dolaysyla, bu tr zorlayc eylemlerin de yasaklanm olduunu kabul etmek gerekir. BM Tekilt erevesinde hazrlanan 1970 tarihli BM art Uyarnca Dostane likiler ve birlii ile lgili Uluslararas Hukuk lkeleri Konusunda Bildirinin her iki gr de destekleyecek bir biimde hazrlanmasna allmtr. artn kendisi de, m. 2/4te zikredilen genel ilkeden muaf tutulmamtr. Bu balamda belge, yelerin m. 2/3teki uyumazlklarn barl yollarla zm ve nszdeki ortak karlarn gerei dnda silhl kuvvet kullanmamas ykmleri ile balant kurularak ele alnmaldr. Kuvvet kullanma yasann kapsam dnda kalan balca iki eylem vardr: BM art m. 51e gre giriilen eylemler (mer mdafaa). Gvenlik Konseyi yetkesi altnda giriilen eylemler.
Mer Mdafaa Hakknn Kapsam ve artlar

artta kuvvet kullanma yasana aka ngrlen tek istisna, mer mdafaa hakkdr. Uluslararas Adalet Divan, Nikaragua Davasnda, BM art kadar teaml hukuku altnda da doal olan mer mdafaa hakkn vurgular. Klasik uluslararas hukukta bile mer mdafaa kavram, savaa varmayan zorlama eylemleri arasnda ayr bir yere sahip eylem olarak kabul edilmitir. Mer mdafaa hakknn kapsam ve artlar, kuvvet kullanmann bireylere yasak olduu hukuk dzeninde nem tar; zira mer mdafaa ancak bu takdirde istisnai bir hak olabilir. Bu aama, en iyi ekliyle BM dneminde gerekletirilmitir. Klasik uluslararas hukukta mer mdafaann olabilmesi iin birtakm artlar aranmaktadr. Bu artlara, genellikle Caroline Olay dayanak olmutur. Caroline Olay ksaca, 1837 ylnda, Kanadada, Birleik Krallka kar isyanda isyanclara yardmda bulunan Caroline gemisinin Niagara nehrinin Amerikan kysnda bal bulunduu bir srada ngilizlerce atee verilerek, elleden aa atlmas zerine Birleik Krallk ve Amerika arasnda ortaya kan uyumazlktr. Birleik Krallk, mer mdafaa hakk olduunu ve henz saldr gereklemeden de bu hakkn kullanaca iddiasnda bulunmutur. A.B.D. ise buna itiraz etmi ve mer mdafaa hakkndan sz edebilmek iin kuvvet kullanma zaruretinin var olmas ve kullanlan kuvvetin orantl olmas gerektiini ileri srmtr. A.B.D.ye gre mer mdafaa zaruretinin, ar, ezici ve baka hibir imkn vermeyen, dnmeye za-
127
man brakmayan nitelikte olmas gerekir. Mer mdafaa durumunda olunmas iin hakkn ihll edilmesi lzmdr. Mdafaann zorunlu olmas gerekir. Mdafaa zorunluluundan kastedilen udur: Ani, ezici, alnacak tedbirlerde bir seim olana ve bir dnme zaman brakmayan, kendini mdafaa zorunluluunun bulunmas gerektir. Ani olmas demek, misilleme yaplamayacak ve gelecekte vuku-u muhtemel ihlllere kar da nleyici bir tedbir olarak mer mdafaa esasna dayanlarak harekete geilemeyecek olmas demektir. Ama Caroline Olaynda olduu gibi ihll edilecei muhakkak ise, bu takdirde klsik uluslararas hukukta mer mdafaa durumunda bulunulduunun gerekletii kabul edilmektedir. Buna duruma, nleyici mer mdafaa denmektedir. rnein bir silhn sadece satn alnp bulundurulmas dnda lkeye konulandrlm, ate etmeye hazr durumda bulundurulmas durumunda zarar grecek devletin durumunun nleyici mer mdafaa nedeni olarak ileri srlmesi mmkndr. Bugn de bunu ileri sren devletler vardr. Mdafaa zorunluluunun ezici olmas lzmdr, yani, normal uluslararas hukukta geerli mekanizmalara bavurarak hakknz elde etme olana mmkn olmayacaktr. Bu arta dayanarak doktrinde baz grler diyor ki, btn haklar deil, baz hayati nem tayan nitelikteki haklar mer mdafaa esasna dayanlarak korunabilir. Bir de mer mdafaann ihllinin durdurulmas ve nlenmesi maksadyla snrl olarak yaplmas icap eder. Yani orantl olmas veya makul olmas eklinde ifade edilir. Klasik uluslararas hukuk bu artlar ngrmektedir. Gnmzde de bu geerlidir. Bu artlarn oluturduu sre sava yapma hakknn snrlandrlmad dnem ierisinde, dolaysyla bu konuda deerlendirme yaplrken bunun zerinde durmak icap eder. Gvenlik Konseyine zorlayc tedbir alma yetkisi uluslararas toplumda bir zabta fonksiyonu uygulamas iin verilmitir. Yoksa bar ve gvenlii ihll etmeyen birtakm ihlller olursa bu durumda Gvenlik Konseyi zor kullanmak zorunda kalmamaktadr. Dolaysyla devletler bu dzen altnda aralarndaki uyumazlklar barl yollardan zmlemeleri icap eder. Ancak yarg usulleri dndaki dier barl yollar balayc ve zorlayc hkm ifade etmezler. Yarg yoluna gitmek iin taraflarn rzasnn olmas gerekir. Dolaysyla devletlere yasaklanan hukuku uygulama fonksiyonunun tam anlamyla tekilat organlarna devredilmemi olmas yznden, kuvvet kullanma yasann tek istisnas olan mer mdafaa kavramnn kapsam sorunu gndeme gelmitir. Meru mdafaay dzenleyen BM art madde 51 u ekildedir:
Bu Antlamann hibir hkm, Birlemi Milletler yelerinden birinin silahl bir saldrya hedef olmas halinde, Gvenlik Konseyi uluslararas bar ve gvenliin korunmas iin gerekli nlemleri alncaya dek, bu yenin doal olan bireysel ya da ortak meru savunma hakkna halel getirmez. yelerin bu meru savunma hakkn kullanrken aldklar nlemler hemen Gvenlik Konseyine bildirilir ve Konseyin ibu Antlama gereince uluslararas bar ve gvenliin korunmas ya da yeniden kurulmas iin gerekli grecei biimde her an hareket etme yetki ve grevini hibir biimde etkilemez.
Henz hak ihll edilmemi ama gelecekte vukuu bulmas ihtimali olan deil muhakkak olan saldr durumunda nleyici meru mdafaa kabul edilir.
Mer mdafaann ne kapsamda uygulanaca konusunda deiik yorumlar ortaya kmtr. Acaba 51. madde mer mdafaa hakkn tanmlayan bir madde midir, yoksa devletlerin esasen haiz olduklar hakk beyan eden ya da doal olarak sahip olduklar bu hakk sakl tutan bir madde midir? Eer beyan edicidir ya da sakl tuttuklar bir maddedir denilirse mer mdafaa hakk kapsamnn, yalnz 51. maddeye gre deil, daha nce kazand anlama gre bunun deerlendirilmesi-
128
Uluslararas Hukuk I
nin yolu alr. Bir ksm gr der ki 51. maddede yer alan bu hkm, uluslararas hukukta geerli olan mer mdafaaya ilikin tek hkmdr. Daha nce mevcut olan ve daha geni olan mer mdafaa hakk, bugnk hukuk altnda ve bu madde altnda, 51. maddedeki hkm karsnda uygulanmas mmkn olan bir durum deildir. 51. maddenin yer almasyla birlikte, daha nce mevcut durumun uygulanmas imkn kalmamtr. Bu maddeye gre, mer mdafaa hakknn domas iin hedef bir devletin silhl saldrya maruz kalmas gerekir. Dolaysyla, silhl saldr gereklemeden nce mer mdafaaya bavuru yetkisi yoktur. Mer mdafaa hakknn kapsamyla ilgili zerinde durulacak dier bir husus, hangi hak ihlllerinin devleti mer mdafaa durumunda brakaca meselesidir. Bu konuda herhangi bir hakkn kuvvet kullanarak ihlli acaba mer mdafaa hakkn verir mi? Yoksa bu haklar nemlerine gre ayrlmal mdr? Kimisinde mer mdafaa anlamnda kuvvet kullanmay kabul edip kimisinde ellemeyeceksiniz. Bu konuda da yine tartmal olan grler vardr. Mer mdafaa kavramnn ayrlmaz bir paras olan zorunluluk ve orantllk artnn, baz yazarlara gre, ihll edilen hakkn niteliinin gz nnde tutularak bir ayrm yaplmasn gerekli kldn belirtmektedirler. Dolaysyla lke btnl ve siyasi bamszln vazgeilmez bir unsuru olan hak ve deerler asndan dorulanmas icap eder. Mer mdafaann kullanlabilmesi iin nemsiz kalan hak ve deerlerin kuvvet kullanmak yoluyla da iddia edilmesi durumunda, baka tedbirlerle buna kar korunmas icap eder. lke btnl ve siyas bamszlk asndan nem tamak meselesinde, lke dnda bulunan vatandalarn canna veya malna ynelmi bir saldr ile lkede bulunan kiilerin canna ve malna ynelmi saldrlarn lke btnl ve siyas bamszlk asndan tad deer ve etkisi birbiriyle ayn olmaz. Ancak nemli olan bu hak ve deerlerin bulunduu yer deil, devletin lke btnl ve siyas bamszl ile aralarnda mevcut olan ilikidir. Mer mdafaann uygulanmas asndan fiziksel konum meselesi, bu iliki deerlendirilirken yani lke btnl ve siyas bamszlyla aralarnda mevcut olan iliki deerlendirilirken gz nnde bulundurulacak faktrlerden bir tanesidir. Bir baka yazara gre mer mdafaa hakk esas itibariyle devletin lkesine ve fiziksel varlna kar yneltilmi olan kuvvet kullanma eylemlerine bir tepki olarak ileri srlm bir haktr. Bu nedenle artk lke dnda bulunan vatandalarn can ve maln korumak iin veya herhangi bir hakkn kuvvet kullanlmak suretiyle ihlline kar mer mdafaa durumunda bulunulduu ileri srlemez. O zaman mer mdafaa esasyla, hakkn kendi kuvvetiyle elde etmek arasndaki fark ortadan kalkar. Bunun artn mantna ters den bir zm olmas sz konusudur. zellikle ngiliz doktrin ve uygulamasnda bu noktada mer mdafaa hakknn kapsamn genileten bir yorum ortaya kmaktadr. Klasik hukukta devlete, yabanc lkede bulunan vatandalarn koruma hakk tannmtr. lke devletinin, bu ykmll yerine getirmedii durumlarda vatanda bulunduu devletin mer mdafaa hakkna dayanarak bunu kullanmas mmkn olabilir. Mer mdafaada zorunluluk olmas ve orantllk bunu garanti eder. Vatandalarn deerli malvarl haklar olursa ne olacaktr? Bu durumda zararn nlenmesi iin mdahalede bulunma hakk var mdr? Bu noktada, can korunmasna nazaran daha tereddt iindedirler. nk birincide insani nedenler de beraberinde geldii iin daha ak olarak davranabilmektedirler. Ama malvarl haklar sz konusu olduunda daha kukulu bir tutum sergilenir. ngiliz uygulamasnda, 1956da Msr zerine yaplan silahl mdahalede, zlandayla olan balklk uyumazlklarnda bu klsik hukukta grlen mer mdafaa hakknn snrlanmad ve yabanc devlet lkesinde can ve malvarlklarn korumak iin harekete geme hakkn da kapsad anlay geerli olmutur.
129
nleyici olduu iddia edilen mdafaann mer mdafaa kavramna girip girmedii veya devleti mer mdafaa durumunda brakp brakmad klasik hukuk anlamnda orantl ya da makul olma ls iinde deerlendirilerek zmlenecek bir husustur. Hukukun salad bu gvenceye ramen, devletin ldrc bir saldrnn vukuu bulmasn beklemek zorunda olduunu ileri srmek, saldrgann ilk darbeyi vurmasn tanma eklinde olacaktr. Bugnk hukuk ierisinde dnld zaman, nleyici mer mdafaay savunan yazarlar, Divann Korfu Boaz Davasna atfta bulunmaktadrlar. Bu dava, iki Birleik Krallk sava gemisinin Korfu Boaznn Arnavutluk kesiminden geerken ate almas ve yeni dendii saptanan maynlara arpmas sonucunda can ve mal kaybnn domasyla Arnavutluk ve Birleik Krallk arasnda kan uyumazlk zerine grlen davadr. 1996 tarihli Divann Nkleer Silahlarn Meruluuna Dair Danma Gr uyarnca mer mdafaa yoluyla kuvvet kullanlmas iin, mdafaa gerekli, orantl ve derhal olmal ve kuvvet kullanan silahl saldrya maruz kalmaldr. Mdafaann gerekli olmas, saldrnn durdurulmas iin kuvvete bavurmaktan baka bir yol olmamasdr. Derhal olmas, zaman iinde, saldr henz sona ermeden, saldr srasnda olmas demektir. Orantl olmas, saldrnn durdurulmas ve defedilmesi, eer nleyici mer mdafaann varl kabul ediliyorsa vukuunun nlenmesi amacn gerekletirecek lde olmas demektir. Mer mdafaa hakknn ilevi, hukuk status quoyu korumak, bozulmusa iade etmektir. Hukuka aykrl cezalandrma ve zarar tamir ilevi yoktur. art dzeninde nleyici mer mdafaa hakknn olup olmad hususunda Divan, Nikaragua Davasnda, hibir gr ifade etmemitir. Bush Doktrini olarak adlandrlan ve 11 Eyll olay ile balayan sre, uluslararas hukukun snrlarn, nleyici mer mdafaa hususunda ok daha fazla geniletmeye teebbs ederek klasik anlaytan farkl olarak muhakkak deil, muhtemel olan saldrlara kar da harekete geme, devlet dndaki aktrlerin gerekletirdii eylemlere ve sadece haklara deil, Amerikan menfaatlerine saldr olmas durumunda da mer mdafaa hakkna dayanarak cevap verilmesini kabul etmektedir. Divan, Bush Doktrini uygulamas sonrasnda 2005 tarihli Kongo Davas Kararnda da bu konuda herhangi bir gr belirtmemeyi tercih etmitir. Bir devlet dier devlete kar, silahl saldr nitelii tamayan hukuka aykr kuvvet kullanma eylemlerini nlemek amacyla nc bir devletle, ortak mer mdafaa esas dnda bir hukuk esasa dayanarak nlem alabilir mi? Divan, 1986 tarihli yarg kararnda, bu konuda geerli ilkeler olarak unlar ifade etmitir: Bir devlet lkesindeki kar gleri desteklemek amacyla o devletin mill yetkisine giren ilere karma yasan ngren bir kural gnmz hukukunda mevcut deildir. Karma yasan ihll eden davranlar, dorudan veya dolayl kuvvet kullanmn ierirse, kuvvet kullanma yasan ihll eder. Bir komu devletin hukuka aykr eylemlerine hedef olan devlet, buna kar koyabilmek iin bir nc devletin silhl kuvvetlerini lkesine arabilir. Bu silhl kuvvetlerle birlikte kendi lkesinde kuvvet kullanabilir. lke btnl ve siyasi bamszl korumak ve bunun iin bir baka devletle ibirlii yapmak her devletin mer olan doal bir hakkdr. Divana gre, ortak mer mdafaa hakkna dayanarak hakl gsterilmeyecek olan, hedef devlet lkesi dnda hedef devletin bir baka devletle beraber kuvvet kullanma yoluna gitmesidir. Divan 1986 tarihli Nikaragua Davasnda, silhl saldrnn tanmn, yukarda zikrettiimiz 1970 tarihli Bildiri ve 1974 tarihli 3314 (XXIX) sayl Genel Kurul Kararna Ekli Saldrnn Tanmna ilikin Metne atfta bulunarak yorumlamaktadr ve bu noktada bireysel veya ortak mer mdafaa arasnda herhangi bir fark gzetmemitir. lk metinde yani 1970 tarihli Bildiride u eylemler ayrca sralanarak yasaklanmtr:
Danma gr, Divann, BM art gereince ya da bu art hkmlerine uygun olarak gr istemeye yetkili klnm her organ ya da kurululun istei zerine her trl hukuksal soruna dair verdii grtr.
130
Uluslararas Hukuk I
Self-determinasyon ilkesi ksaca halkn kendi geleceini kendisinin kararlatrmasdr.
Uluslararas Hukuk Komisyonu Birlemi Milletlerin kurulmasyla Genel Kurula yardmc olarak oluturulan kodlatrlacak kurallar belirleyerek metin haline getiren komisyondur
Bir baka devletin mevcut uluslararas snrlarn ihll etmek iin ya da lkesel uyumazlklarla devletlerin snrlarna ilikin sorunlar dhil, uluslararas uyumazlklarn zm iin kuvvet kullanma veya tehdidinde bulunma; Kuvvet kullanlmasn gerektiren misillemeler; Halklarn eit haklar ve self-determinasyon ilkesine, dair hkmlerde akland biimde halklarn self-determinasyon zgrlk ve bamszlk haklarndan mahrum edecek herhangi bir zorlayc eylem; Bir baka devlet lkesinde i karklk veya terrist eylemleri tekilatlandrma, kkrtma, yardm etme veya bunlara katlma veya lkesinde bu gibi eylemlerin yaplmasna ynelik tekiltlanm faaliyetlere rza gsterme, eer bu eylemler kuvvet kullanma veya tehdidinde bulunmay ieriyorsa; u eyleme de benzer bir kuraln ifadesi olmas nedeniyle ayrca atfta bulunulmutur: Bir baka devletin mevcut rejimini zorla devirmeye ynelik ykc, terrist veya silhl eylemleri tekilatlandrma, yardm etme, kkrtma, mal destek salama, tevik etme, msamaha etme veya baka bir devletteki i karklklara karma; Saldry tanmlayan metin ise, saldr eylemlerini yle belirlemitir: Devletin silahl kuvvetleriyle bir baka devlet lkesini istil etmesi veya buna saldrmas veya geici nitelikte de olsa bu gibi bir istil veya saldr sonucunda ortaya kan herhangi bir askeri igal veya bir baka devletin lkesinin veya bir ksmnn kuvvet kullanmyla ilhak edilmesi; Devletin silhl kuvvetleriyle bir baka devlet lkesine kar bombardmana girimesi veya devletin bir baka devlet lkesine kar herhangi bir silah kullanm; Bir devletin liman veya kylarnn bir baka devletin silhl kuvvetleriyle ablukas; Bir devletin silhl kuvvetleriyle bir baka devletin kara, deniz veya hava filolarna saldrmas; Devletin kabul eden devletle varlan anlama uyarnca bir baka devlet lkesinde bulundurduu silhl kuvvetlerini, andlamada ngrlen artlara aykr biimde kullanmas veya bu kuvvetlerin o lkedeki varln andlamann sona ermesinden sonra da srdrmesi; Devletin, lkesini, bir baka devlet tarafndan bir nc devlete kar bir saldr eyleminin yaplmas iin kullanlmasna izin vermesi; Bir devlet tarafndan veya onun adna, bir baka devlete kar sralanan saldr eylemlerinden saylmasn gerektirecek arlkta silhl kuvvet kullanma eylemleri yapan silhl kiileri, gruplar, gayr- muntazam birlikleri veya paral askerleri gnderme veya bu gibi davranlara esasl biimde karma. Bu eylemler, bir sava iln olmasa da, 3. madde uyarnca saldr eylemi olarak nitelendirilmitir. Uluslararas Hukuk Komisyonu (UHK), saldrnn tanmna ilikin almalara 1951de balam, ancak genel ve soyut bir tanm yapma abalar baarl olmayarak konuyu "nsanln Bar ve Gvenliine Kar lenen Sularla lgili Taslak Koduna" dahil etmitir. 1974 tarihli Genel Kurulun saldry tanmlayan metninin kabul edilmesinden sonra, lgili Taslak zerindeki almalar ancak 1996 ylnda tamamlanmtr. Taslak, Komisyonun insanln bar ve gvenliini tehdit olarak alglad ve bu nedenle de uluslararas ceza yarg yetkisine tabi olmasn gerekli grd sular be kategoride sralamtr. Saldr, bu listenin banda yer alr. Komisyon, insanln bar ve gvenliine kar sular arasna saldr tehdidini de ekleyerek, Genel Kurul tarafndan tanmlanan btn saldr eylemlerine dn yapmtr.
131
1974 tarihli Genel Kurul Karar, saldry Gvenlik Konseyine rehberlik etmek amacyla tanmlarken, 1996 tarihli UHK Tasla ise, saldr iin bireysel cezai sorumluluk tesis etmeye alr. Ancak UHK, saldr suunu rf ve adet hukuku olarak tanmlam ve suun genel tanmn ak bir ekilde nermemeye karar vermitir. Nrnberg ilkelerini onaylam ve saldr sularnn uluslararas hukuk erevesinde cezalandrlabilir olduunu dorulamtr. Saldr suu, taslak madde 16da yer almaktadr. Buna gre bir devlet tarafndan ilenen saldr suunun planlanmas, hazrlanmas, balatlmas veya yrtlmesine lider ya da idareci olarak aktif ekilde katlan bir kii saldr suundan sorumlu olacaktr. UHK, bir devlet tarafndan yaplan saldrnn, saldr suundan dolay bireysel sorumluluk iin bir n koul olduunu vurgulamtr. Saldrnn Tanmna ilikin Metinde (dolayl kuvvet kullanma eylemi niteliini tayan eylemler, burada sralanan saldr eylemlerinden biri saylmasn gerektirecek arlkta ise ve devlete isnat edilebilecekse devlet tarafndan ve onun namna gnderme eylemine esasl katlma), saldr olarak deerlendirilebilir. Saldrnn tanm, Bildiride tanmlanan dolayl kuvvet kullanma eylemlerinin tmn kapsamamaktadr. Silahl saldr niteliini tamayan kuvvet kullanma eylemlerini hedef devlet lkesinde durdurmak mmkn deilse hedef devlet lkesi dnda kullanabilecek hukuka uygun kuvvet kullanma biimi, orantl kar nlem alma olabilir. Ancak bu karar, baka baz sorunlar beraberinde getirir. nlemlerin, corafi uygulama alan belirtilmi deildir. Hedef devlet, bu nlemleri tek bana lkesi dnda kullanabilir mi? Bu nlemler lke dnda silhl kuvvetleri tarafndan giriilen eylemleri kapsar m? Cevap olumlu ise, bunu hangi hukuk esas altnda hakl gsterebilecektir? Ancak, Divan bu konuda kargaa yaratan bir yarg karar vermitir. Saldr kavram, bu eylemlerle snrl deildir ve Gvenlik Konseyi, BM art uyarnca baka eylemleri de saldr olarak nitelendirebilir. Ancak, devletleri kuvvet kullanmna bavurmaktan yoksun brakmayan mer mdafaa istisna durumunda bile, kuvvet kullanlmas BMin ve nadiren de blgesel tekillerin kontrolne tbi kalmaktadr. Yani, devletler mer mdafaa hakkn, Gvenlik Konseyi uluslararas bar ve gvenliin muhafazas iin gerekli tedbirleri alncaya kadar kullanabilirler. Bu hak uyarnca alnacak nlemler, hemen Gvenlik Konseyinin bilgisine sunulmaldr. Gvenlik Konseyinin her an soruna el koyma yetkisi sakl tutulmutur. Gvenlik Konseyi, mer mdafaa hakkna dayanlarak yaplan eylemleri deerlendirmek ve gerekli tedbirleri almak konusunda karar vermelidir. Oysa ou kez souk savan bir arac olarak kullanlan veto yetkisi dolaysyla bu tr bir karar alamaz hale gelmitir. Ortak gvenlik sistemi bu yzden etkin olamam ve mer mdafaa hakk istisna ve geici olmaktan kmtr. Gvenlik Konseyinin karar alma yetkisi, bar ve gvenliin korunmas veya iadesi amacyla snrldr (m. 39). ye devletler, bu tedbirlerin yeterliliini tartma yetkisini haiz olmayp artn 24 ve 25. maddeleri uyarnca bunlara uymak durumundadr. Zorlayc tedbirler almak yetkisi -ki bunlar silahl kuvvet kullanlmasn gerektiren ve gerektirmeyen tedbirler olabilir-, uluslararas bir zabta fonksiyonu olarak Gvenlik Konseyine verilmitir. Uluslararas bar ve gvenlii etkilemeyen ihlller karsnda zor kullanarak hukuku uygulamak yetkisi yoktur. Hukukun uygulanmas, art dzeninde byk lde devletlerin iyi niyetine braklmtr. Ama hukukun uygulanmasn salamak iin kuvvet kullanmak hakk devletlerin elinden alnm, Tekilt organlarna ise, tam anlamyla devredilememi olduu iin mer mdafaa hakk sakl tutulmutur. Mart 2010da bir Gney Kore sava gemisinin batmasyla ortaya kan Kuzey ve Gney KoSIRA SZDE re arasndaki gerginlii kuvvet kullanma ve meru mdafaa bilgileriniz nda tartnz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
132
Uluslararas Hukuk I
zet
A M A
Sava ortadan kaldrma giriimlerini zetlemek. Birinci Dnya Savandan sonra yaplan Versay Bar Andlamasna kadar sava, devletler iin bir haktr ve bunu yasaklayan bir uluslararas hukuk kural yoktur. Uluslararas hukukta 1919 sonrasndaki deiim, savan ve dier kuvvet kullanlmas yollarnn kaldrlmas amacn tamaktadr. Birinci Dnya Sava sonrasnda Milletler Cemiyetinin kurulmas ile de kuvvet kullanlmas yasaklanmam ancak geciktirilmitir. 1928 tarihli Briand-Kellog Pakt genel olarak Milletler Cemiyeti Misakndan bir adm daha ileri bir dzenleme olmakla beraber, kuvvet kullanlmasna tam bir yasak getirmemitir. Paktn uygulanmasna dair hibir mekanizma oluturulmu deildir.
A M A
BM art uyarnca kuvvet kullanma yasan ve meru mdafaa hakkn aklamak. BM artnn 2. maddesinin 4. fkras, her trl kuvvet kullanma ve kuvvet kullanma tehdidinde bulunmay yasaklar. M. 2/4te yasak olan sadece lke btnl ve siyas bamszla kar deil, ayn zamanda tekilt amalaryla badamayan herhangi bir surette kuvvet kullanlmasdr. artta kuvvet kullanma yasana aka ngrlen tek istisna, mer mdafaa hakkdr. Mer mdafaa yoluyla kuvvet kullanlmas iin, mdafaa gerekli, orantl ve derhal olmal ve kuvvet kullanan silhl saldrya maruz kalmaldr.
133
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki uluslararas belgelerden hangisinde kuvvet kullanma tamamen yasaklanmtr? a. Milletler Cemiyeti Misak b. Briand-Kellog Pakt c. Versay Bar Andlamas d. Birlemi Milletler art e. Lokarno Andlamas 2. Aadakilerden hangisi kuvvet kullanma yasa kapsamndaki kuvvet erevesinde deerlendirilmez? a. Silahl kuvvet kullanma b. Dolayl kuvvet kullanma c. lke btnlne kar kuvvet kullanma d. Siyasi bamszla kar kuvvet kullanma e. Bir hakkn elde edilmesine ynelik kuvvet kullanma 3. Meru mdafaa ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Geici ve istisnai bir haktr. b. Silahl saldrya karlk yaplr. c. Derhal olmaldr. d. Hukuka aykrl cezalandrmaldr. e. Gerekli olmaldr. 4. Aadakilerden hangisi Birlemi Milletler art erevesinde silahl saldr oluturan bir eylem deildir? a. Kuvvet kullanma gerektiren misilleme b. Bir andlama uyarnca baka bir lkede silahl kuvvet bulundurma c. Bir devlet lkesinin bombalanmas d. stila veya saldr sonucunda ortaya kan herhangi bir askeri igal e. Liman ve kylarn ablukas 5. Bush Doktrini, klasik nleyici meru mdafaa konusundaki uluslararas hukuk snrlarn aadakilerden hangisi asndan geniletmemitir? a. Yabanc lkedeki malvarlna silahl saldrya kar harekete geme b. Gereklemesi muhtemel olan silahl saldrya kar harekete geme c. Devlete silahl saldrya kar harekete geme d. Haklara silahl saldrya kar harekete geme e. Muhakkak silahl saldrya kar harekete geme 6. Aadaki durumlardan hangisinde orantl kar nlem alma yoluna bavurulabilir? a. Silahl saldr nitelii tayan kuvvet kullanma b. Zarar tamir amal kuvvet kullanma c. Devlet adna silahl saldr eylemi yapan paral asker gnderme d. Hedef devlet lkesinde kuvvet kullanma e. Silahl saldr nitelii tamayan kuvvet kullanma 7. Milletler Cemiyeti Misak uyarnca sava yetkisi aadaki yollardan hangisine bavurduktan sonra kullanlabilir? a. Hakeme bavuru b. Askeri tedbirlere bavuru c. Veto yetkisine bavuru d. Komisyona bavuru e. Meru mdafaaya bavuru 8. Aadaki uluslararas belgelerden hangisi silahl saldrnn tanmnda dikkate alnmaldr? a. Cenevre Protokol b. Paris Pakt c. 1970 tarihli bildiri d. Uluslararas Ceza Mahkemesi Stats e. Birlemi Milletler art 9. Aadakilerden hangisi meru mdafaa ve kuvvet kullanmayla ilgili deildir? a. Korfu Boaz Davas b. Kuzey Denizi Kta Sahanl Davas c. Kongo Davas d. Caroline Olay e. Nikaragua Davas 10. Gvenlik Konseyi aadakilerden hangisi sebebiyle ortak gvenlik sistemini etkili olarak iletememitir? a. Maddi sknt b. Askeri yetersizlik c. Veto yetkisi d. ye devletlerin isteksizlii e. Dzenleme yetersizlii
134
Uluslararas Hukuk I
Yaamn inden
Okuma Paras
... Kbrs olay Gvenlik Konseyinde Rum yanls evrelerde hep 1974den sonra balatld iin ve Trk Askeri Harekat da arta aykr olarak deerlendirildii iin, Kbrs da gerekletirilen fiili durumun kuvvet kullanlarak gerekletirilen bir fiili durum olduunu ve dolaysyla bunun tannmamas gerektii dier toplum yelerinin bunu tanmama ykm altnda olduu tezi ileniyor ve bu revata maalesef. Bizim grmze gre 1974 Harekat hukuka aykr deildir; oluturduum teze gre bu bir meru mdafaadr. Nasl meru mdafaadr? Trkiye asndan meru mdafaadr, Kbrsta belirli bir statdeki devletin varln srdrmesi hakknn korunmas iin yaplan bir harekattr.... O statnn varln srdrmesini istemek demek ki bizim hakkmz; ayrca garanti ettiimiz bir husustur. O statnn temelinde ise iki toplumun eitlii gibi Kbrs Adas corafyasnda, Trk-Yunan dengesinin korunmas gerei yatar. Varlk nedeni budur; devletin varlk nedeni budur. imdi iki toplumun eitlii bir kenara atlyor, Trkiyeye darya k deniliyor........ Annan Belgesi garantiyi ieriinden soyuyor ve yalnz kendimize kar ileyecek bir garanti haline getiriyor. Gvenlik Konseyini getiriyor ieriye sokuyor. Bar gcn ieriye sokuyor; yani byk devletleri ve Avrupa Birliini ieriye sokuyor.
Grcistan Rusyaya sava ilan etti. Grcistan ve Rusya arasnda sava kt. ABD, Rusyadan saldry durdurmasn istedi. Rusya NATO lkelerini sulad. MOSKOVA/TFLS - Grc birliklerinin, tek yanl bamszlk ilan eden Gney Osetya blgesinde balatt kapsaml askeri harekat devam ediyor. Grcistan parlamentosu sava hali ilan ederken, ABD bata olmak zere birok lkeden atekes ilan edilmesi ynnde arlar gelmeye devam ediyor. Rusya Devlet Bakan Dimitriy Medvedev, Gney Osetyadaki Rus vatandalarnn lmnden sorumlu tutulacaklarn cezalandrlaca ynnde aklamada bulunurken, Avrupa Konseyi ve AB dnem bakan Fransa hemen ve koulsuz atekes ilan edilmesi arsnda bulundu ve krizin zmlenebilmesi amacyla temaslarn artrlacan bildirildi. Grcistann ayrlk blgesi Gney Osetyadaki Rus bar gc askerlerinin Komutan Murad Kulahmedov, bakent Tshinvalinin yerle bir edildiini aklarken, Grcistan Cumhurbakan Mihail Saakavili, lkesinin hava sahasna giren 2 Rus sava uann drldn, Gney Osetyaya 150 Rus tanknn girdiini kaydetti. Kaynak: Radikal, 09 Austos 2008 http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=Radika lDetayV38ArticleID=8926948CategoryID=81
Kaynak: Toluner 2004, s. 254-255.
135

1. d 2. e Yantnz yanl ise Sava Ortadan Kaldrma Giriimleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kuvvet Kullanma Yasann Kapsam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mer Mdafaa Hakknn Kapsam ve artlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mer Mdafaa Hakknn Kapsam ve artlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mer Mdafaa Hakknn Kapsam ve artlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mer Mdafaa Hakknn Kapsam ve artlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sava Ortadan Kaldrma Giriimleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mer Mdafaa Hakknn Kapsam ve artlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mer Mdafaa Hakknn Kapsam ve artlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mer Mdafaa Hakknn Kapsam ve artlar konusunu yeniden gzden geiriniz. nin Yaptrma gidilirse sava dahil her trl yant verilir tehdidiyle karlk vermesi gnmz uluslararas hukukun kurallaryla badamaz. nk devletler aralarndaki uyumazl kuvvet kullanma ile deil barl yollarla zmelidir. Kuvvet kullanmak ve kuvvet kullanma tehdidinde bulunmak yasaklanmtr. Tek izin verilen g kullanma meru mdafaa olabilir. Olayda meru mdafaann artlarnn uygun olmas kouluyla bu hakka bavurabilecek olan Gney Koredir.
3. d
4. b
5. a
Acer, Ycel ve Kaya, brahim (2010). Uluslararas Hukuk, Temel Ders Kitab, Ankara: Usak Yaynlar. Buergenthal, T., Murphy S.D. (2007). Public International Law, West Publishing Co., Forth Edition. Gndz, Aslan (1998). Uluslararas Hukuk, Temel Belgeler, rnek Kararlar, Gelitirilmi 3. Bask, stanbul: Beta. Evans M.D. (2010). International Law, Third Edition, Oxford University Press. Pazarc, Hseyin (2011). Uluslararas Hukuk, Ankara: Turan Kitabevi. Toluner, S. (2004). Uluslararas Hukuk Asndan Trkiyenin Baz D Politika Sorunlar Geniletilmi 2. Bask, stanbul: Beta. Ttnc, Aye Nur (2012). nsancl Hukuka Giri, stanbul: Beta. Ylmaz, Ejder (1992). Hukuk Szl, Ankara: Yetkin. Case Concerning Military and Paramilitary Activities in and against Nicaragua Judgement, I.C.J. Reports 1986., p. 392. (Nikaragua Davas). 1996 Advisory Opinion on the Legality of Use of Nuclear Weapons under International Law, Advisory Opinion, 35 ILM 809, 827 (1996) (Nkleer Silahlarn Meruluu Danma Gr). Case Concerning Armed Activities on the Territory of the Congo, I.C.J., Judgement of 19 December 2005, Judgment, I.C.J. Reports 2005, p. 168. (Kongo Davas) The Corfu Channel Case (1949), I.C.J. Reports, p.4. (Korfu Boaz Davas)
6. e
7. a 8. c
9. b
10. c

Sra Sizde 1 Birinci Dnya Sava sonrasna kadar sava devletler iin bir haktr; dolaysyla kuvvet kullanmak yasaklanmamtr. Birinci Dnya Savandan sonra Milletler Cemiyeti Misak, Briand-Kellog Pakt savan ortadan kaldrlmas giriimlerinde nemli yeri olan uluslararas belgelerdir. Bu belgelerle sava tam olarak yasaklanmamakla birlikte snrlandrlmtr. kinci Dnya Sava sonras kurulan Birlemi Milletler sava tam anlamyla yasaklayan bir dzen oluturmutur. Sra Sizde 2 Olayda sava gemisinin batmasna neden olan torpidonun Kuzey Kore silah envanterinde kaytl silahlarla rtt belirlenmitir. Bu erevede, Gney Korenin elindeki verileri BM Gvenlik Konseyine gtrerek, Kuzey Koreye kar ok daha sert tedbirler uygulanmas iin bask yapaca beklentisi zerine Kuzey Kore
Bozkurt, Enver (2007). Uluslararas Hukukta Kuvvet Kullanm, Ankara: Asil. Doan, lyas (2008). Devletler Hukuku, Ankara: Sekin. nal, eref (2005). Uluslararas Hukuk, Ankara: Yetkin.
8
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Bir devlete dier devlet lkesinde salanan muafiyetleri listeleyebilecek, Bir devletin devlet ve hkmet bakanna veya askerlerine ve sava gemilerine yurt dnda tannan staty aklayabilecek, Bir devletin diplomatik temsilcilerine baka lkelerde tannan imtiyaz ve muafiyetlerin ieriini ve snrlarn snflandrabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Devletin yarg muafiyeti ilkesi Egemenlik ilemi Devlet bakannn muafiyetleri Sava gemisi Yabanc askerler NATO Diplomatik personel Diplomatik imtiyaz ve muafiyetler
indekiler
DEVLETLERE VE TEMSLCLERNE UYGULANAN MTYAZ VE MUAFYETLER DPLOMATK MTYAZ VE MUAFYETLER
Uluslararas Hukuk I
Devletin Yarg Muafiyeti ve Diplomatik mtiyaz ve Muafiyetler
Devletin Yarg Muafiyeti ve Diplomatik mtiyaz ve Muafiyetler

DEVLETLERE VE TEMSLCLERNE UYGULANAN MTYAZ VE MUAFYETLER Devletin Yarg Muafiyeti lkesi
Devletlerin egemen eitlii prensibi erevesinde bir devlete baka bir devlet lkesinde tannan haklarn banda devletin yarg muafiyeti ilkesi gelir. Artk bir rf ve adet kural olarak kabul edilen bu ilke tarihsel olarak par in parem non habet imperium yani eitin eit zerinde egemenlii olmaz anlayna dayanmaktadr. Bu ilkeye gre bir yabanc devlet rzas olmadka baka bir devletin yarg organnca yarglanamaz ve cebri icraya tabi tutulamaz. Bu muafiyetten yararlanacak olanlar devletin kendisi, eylem ve ilemleri (kanunlar, idare ve yarg kararlar vb.), egemenlik yetkisini kullanan organlar, resmi grevlileri, temsilcileri (diplomatik temsilciler iin zel kurallar vardr), kamu yararna kurulmu kurumlar ve mallardr. Bu konular ele alan 1972 tarihli Devletin Muafiyetine dair Avrupa Konvansiyonu ve 2004 tarihli BM Devletlerin ve Bunlarn Malvarlnn Yargsal Muafiyeti Konvansiyonu bulunmaktadr. Uluslararas hukukta ve uygulamada muafiyet konusunda mutlak muafiyet ve snrl muafiyet eklinde iki anlay mevcuttur. Gnmzde artk snrl muafiyet anlay dorultusunda devletlerin eylem ve ilemleri egemenlik ilemi ve zel hukuk ilemi eklinde ikiye ayrlmakta ve devlete zel kiilerin yapt trden ilem ve eylemlerinden doan ykmlerine ilikin davalarnda muafiyet tannmayp sadece devletlerin yapabilecei ve kamu otoritesinin kullanld ilemlere muafiyet tanma yoluna gidilmektedir. Bu iki tr ilem arasndaki ayrm yapmak her zaman kolay olmamakta bu konu kimi zaman yasalarda kimi zaman da yarg mercii nnde zmlenmekte ve genellikle ilemin nce doasna bu yeterli olmuyorsa amacna baklarak karara varlmaktadr. Bu konuda uluslararas rf ve adet hukukuna gre bir devletin yabanc bir devlet mahkemesi nnde yarglanamayaca ilkesinin iki temel istisnas vardr: Tanmazlara ilikin ayni hak iddialar ve muafiyetten vazgeilmesi durumu. Yabanc bir devlet lkesinde bulunan devlet gayrimenkullerine iliin ayni hak davalar bunlar diplomatik temsilcilik olarak kullanlmadka tanmazn bulunduu devletin hukukuna ve mahkemelerinin yetkisine tabidir. Yine devletlerin aralarnda yaptklar andlamalarla veya bir zel kii ile yaplan ticari akitte yer alan bir artla zel hukuka ilikin birtakm uyumazlklarn bir milli mahkeme nne veya uluslararas tahkime gtrlmesini nceden kabul etmeleri durumunda bu yarg muafiyetin-
Kamu sal nedeniyle alnan kararlar egemenlik ilemine rnektir. Dier taraftan terrizmin finansman ve ikence suu kabul edilmemektedir.
138
Uluslararas Hukuk I
Konvansiyonun baz hkmleri uluslararas rf ve deti yanstmaktadr.
den vazgeme olarak deerlendirilir. Ancak yarg muafiyetinden vazgeme cebri icra muafiyetinden de vazgeme anlamna gelmemekte ve devlet aleyhine verilmi bir mahkeme kararnn sz konusu devlete ait mallar zerinde icras iin ayrca bir izin alnmas gerekli grlmektedir. Devlet mallarna kar cebri icra yaplabilmesi iin bunlarn u sralanan kamusal ilerde kullanlmyor olmas gerekir: diplomatik misyon mallar, askeri mallar, merkez bankas hesaplar, devlete ait kltrel, tarihi ve bilimsel eserler, devlet arivleri. 2004 tarihli BM Konvansiyonunda unlar devletler tarafndan yaplan zel hukuk ilemi olarak saylmtr: mal veya hizmet satmna veya sna veya mesleki nitelikteki ticari akit ve ilemler, borlanma akitleri veya benzeri finansal nitelikte ilemler. Devlete ait gemiler (uak ve uzay gemileri dhil) bakmndan bunlar hakknda yabanc lke mahkemelerinde alan davalarda muafiyete haiz olduklar kabul edilse de 1926 tarihli Kamuya Ait Gemilerin Muafiyetine ilikin Brksel Andlamas ve buna ek 1934 Protokol ticari amala kullanlan devlet gemilerinin ticaret gemisi gibi muamele grecei kuraln getirmitir. 1972 tarihli Devletin Muafiyetine Dair Avrupa Konvansiyonu ve buna ek Protokolde de u konularda devletin yarg muafiyeti konusunda istisnalar kabul edilmitir: tanmaz mallara ilikin davalar, mallara ilikin miras, iflas ve fikri haklar davalar, kii veya mallara kar haksz fiillere ilikin tazminat davalar (bunun iin haksz fiilin ve failin dava alan lkede olmas gerekir), i grme akdine ilikin davalar (i grenin altran lke vatanda olduu durumlar ile grlen iin egemenlik yetkisinin kullanlmas ile ilgili olduu durumlar hari), akitten doan bor davalar, irket ortakl davalar, fikri mlkiyet davalar ve ticari faaliyetlere ilikin davalar. Keza Konvansiyon akit taraf mahkemesinde dava ama veya alm bir davaya mdahil olmann da muafiyetten vazgeme saylaca kuraln benimsemitir. Bu konularda Trk Milletleraras zel Hukuk ve Usul Hukuku Kanununun 33. Maddesi uyarnca yabanc devlete, zel hukuk ilikilerinden doan hukuki uyumazlklarda yarg muafiyeti tannmaz kural getirilmitir. Bir devlete kar alan davann ilmhaberi mahkeme tarafndan ilgili devletin dileri bakanlna (eliliine deil) mahkemenin bulunduu devletin diplomatik kanallar tarafndan bildirilmelidir.
Devlet Bakan ile Hkmet Bakan ve D leri Bakannn Yarg Muafiyeti

Yabanc devlet bakan ile hkmet bakan ve d ileri bakannn yarg muafiyeti de gnmzde artk bir rf ve adet kural hline gelmi olup hukuk davalar bakmndan sadece resmi ilemleri (Bunlarn resmi olmayan eylem ve ilemlerine ilikin davalar ancak grevlerinin sona ermesinden sonra alabilir), ceza davalarnda ise her bakmdan muafiyetten yararlanrlar. Bununla beraber bunlarn resmi grevi sona erdikten sonra resmi grevi srasnda iledii sular bakmndan muafiyeti devam etse de ayet bu sular sava suu, insanla kar su, soykrm suu veya ikence suu oluturuyorsa bu sular bakmndan milli mahkemeler nnde yarglama yaplabilecei ynnde iaretler vardr (BM Adalet Divannn 2002 tarihli Tutuklama Mzekkeresi karar, ngiliz Yksek Mahkemesinin 2000 tarihli Pinochet karar, ngiliz mahkemesinin eski srail dileri bakan hakkndaki 2009 tarihli yakalama karar). Bu muafiyetlerin yannda her devletin lkesinde bulunan yabanc devlet bakan, hkmet bakan ve d ileri bakann ve bunlarla beraber seyahat eden aile yelerini her eit saldrya (maddi ve manevi) kar koruma ve bu ko-
8. nite - Devletin Yarg Muafiyeti ve Diplomatik mtiyaz ve Muafiyetler
139
nuda gereken nlemleri alma ykm vardr (1973 tarihli Diplomasi Ajanlar dhil Uluslararas Alanda Korunan Kiilere Kar lenen Sularn nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesi). Bu konuda Trk Ceza Kanunu 340-43. maddeler yabanc devlet bakan, temsilcileri ve bayrana kar sular karlkllk art ile zel olarak cezalandrma yoluna gitmitir.
Devletin Askeri Kuvvetlerinin ve Sava Gemilerinin Stats

Devletin kamu otoritesini kullandnn kabul edildii ve bu erevede baz muafiyetlere haiz olduu konulardan bir dieri de devletin askeri kuvvetlerinin ve sava gemilerinin statsdr. Bir devletin sava gemisi o devletin egemenliini temsil eder. Bu nedenle bir sava gemisinin baka bir devletin deniz lkesinde neden olduu zarardan bayrak devletinin sorumlu olduu ve tazminata ilikin talebin diplomatik yoldan yaplmas gerektii kabul edilir. Uygulamada da zarara urayan devlet mahkemelerinin hibir surette olaya mdahil olmadklar grlmektedir. Bununla beraber bir devlete mensup askeri kuvvetlerin resmi bir grevle ve yabanc devletin rzas ile baka bir devletin kara lkesinde uzun sre bulunmalar meselesi uluslararas hukuk tarafndan ele alnm ancak yeknesak bir dzen oluturulamamtr. Ancak belli bir sorunla ilgilenmek veya belli bir grevi ifa etmek zere yurt dna ilgili lkenin rzasn aldktan sonra gnderilen sivil zel misyon grevlileri iin 1969 tarihli zel Misyonlar Konvansiyonu yaplmtr. Bununla beraber yabanc asker veya resmi grevlilerin casusluk veya rtl operasyonlar gibi faaliyetlerde bulunmalar halinde lke devletinin rzasnn ortadan kalkaca ve bu faaliyetlerin i ilerine karma ve hatta kuvvet kullanma yasan ihlal etmesi halinde ilgili devlete mdahale hakk verecei kabul edilmektedir. Uluslararas hukukta rtl operasyonlar lke dndaki politik, ekonomik ve askeri artlar etkileme amacyla yaplan ve bunlar yapan lkenin aka belli edilmedii eylemlere denilmektedir. Bunlarn arasnda politik partilere parasal ve benzeri destek verme, propaganda yapma, siyasi suikastlar dzenleme, isyanclara silah ve lojistik destek verme gibi faaliyetler yer almaktadr. Bunlarn yannda askeri, politik veya ticari nitelikte gizli bilgi toplama veya bu tr bilgilerin istenmeyen kiilerce renilmesini engelleme gibi amalarla yaplan casusluk faaliyetlerinin uluslararas hukuka aykr olup olmad tartlmakta ve kimi hukukular bu tr faaliyetleri nleyici meru mdafaa hakkna dayandrmaktadr. Uluslararas hukukta lke devletinin rzas ile o lkede bulunan yabanc asker kiilerin grevlerini ifalar srasnda iledikleri sular bakmndan muafiyete haiz olduklar ve bu adan lke devletinin askeri birliin disiplinine ve i idaresine karamayaca gr kabul grmektedir. Bu meseleye zel bir dzen getiren andlama Trkiyenin de taraf olduu 1951 tarihli Kuzey Atlantik Andlamas (NATO) ve bununla balantl 1954 tarihli Trkiye ile ABD Arasnda Kuvvetlerin Statsne Dair Szlemenin (SOFA) Tatbikatna Dair Andlamadr. Bu Andlamaya gre vatana ihanet ve casusluk sularnda gnderen devletin mnhasran yetkili olduu, ayrca gnderen devletin malna, gvenliine ve vatandana kar yine o devletin vatandanca ilenen sularda veya resmi vazifenin ifas dolaysyla ilenen sularda gnderen devletin yarg yetkisini kullanmasnda ncelik hakk olduu kabul edilmitir. Neyin grevin ifas saylaca gnderen devletin takdirindedir. Hukuk davalar bakmndan ise gnderen devlet askeri mensubunun resmi vazifesini ifas srasnda vuku bulan haksz fiil zararlarna ilikin davalarda muafiyetin ileri srlebilecei ve tazminatn gnderen ve ka-
Sivil zel misyon grevlileri andlama grmeleri yapmak, andlamann uygulanmasn denetlemek gibi grevler ifa eder.
140
Uluslararas Hukuk I
bul eden devlete beraberce denecei, ancak resmi vazife dndaki fiil ve ihmallerden ya da hukuki mukavelelerden doan borlar bakmndan muafiyetin iddiasnn ileri srlemeyecei ve kabul eden devlet mahkemelerinin yetkili olaca kabul edilmitir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
1985 ylnda Trk Meltem hcumbotu ile SSCB sava gemisinin Marmarada arpmasna SIRA SZDE ilikin len Trk denizcilerin aileleri tarafndan alm zararn tazmini davasnda Yargtay 1987 tarihli kararnda Sovyet devletinin yarg muafiyetine haiz olduuna karar vermiD N E L karar M tir. Sizce Yargtayn yerinde midir?
DPLOMATK MTYAZ VE MUAFYETLER S O R U

Yabanc bir devlet lkesinde gnderen lkenin kiiliini temsil eden diplomatik temsilcilerin hukuki stats sorunu milletleraras hukukun en eski konularndanSIRA SZDE dr. Bu konudaki milletleraras rf ve adet kurallar 1961 tarihinde kabul edilmi olan Diplomatik likilere dair Viyana Konvansiyonunda yazl hle getirilmitir (BMADnn 1980 tarihli Tahrandaki Amerikan Diplomatik ve Konsolosluk PersoAMALARIMIZ neli karar). Bir diplomatik misyonda alanlar temsil yetkisine haiz misyon efi, diplomatik personel, idari ve teknik personel ve mstahdemler olmak zere drt gruba ayrlr. K Misyon T A P efleri de bykeliler, ortaeliler ve maslahatgzarlar olarak snftan oluur. Misyon efinin emri altnda diplomat sfatyla alan mstear, bakatip, ikinci katip, nc katip ve ataeler bulunur (1994 tarih ve 4009 sayl Dileri Bakanlnn T E L E V Z Y O N Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun). Bir kiinin misyon efi olarak atanabilmesi iin bu kiiye gnderen devlet tarafndan atamasnn yapldn gsteren bir gven mektubunun verilmesi ve kabul eden devletin de buna rza gstermesi (agrment) gerekir. Greve balam mis N T Eeden R N E T devlet tarafndan istenmeyen kii (persona non grata) ilan ediyon efi kabul lirse gnderen devlet bu kiiyi ya makul bir sre iinde geri armak ya da grevine son vermek zorundadr. stenmeyen kii ilan ederken kabul eden devletin herhangi bir sebep gstermesi gerekmemektedir. Ancak uluslararas hukuka gre diplomatik temsilcinin herhangi bir nedenle yerinde bulunmamas veya geri arlmas kendiliinden diplomatik ilikinin bittii anlamna gelmez. Viyana Konvansiyonuna gre diplomatik misyonlarn ilev ve amalar; a) gnderen devleti temsil etmek (andlama grmelerini yrtmek, notalar iletmek vb.), b) gnderen devletin veya vatandalarnn karlarn korumak, c) kabul eden devletle resmi grmeler yapmak, d) hukuka uygun yollarla kabul eden devletle ilgili bilgi toplamak ve rapor vermek, e) gnderen devleti iktisadi, kltrel ve bilimsel olarak tantmak. Misyon bu grevleri yerine getirirken kabul eden devletin kanunlarna uymak, i ilerine karmamak (gnderen devlet adna yaplan siyasi aklamalar hari), misyon binalarn ama d kullanmamak ve ticari faaliyette bulunmamak zorundadr. Diplomatik imtiyaz ve muafiyetleri incelerken bunlar devletlere tannan yarg baklndan ayrmak gerekir. Bu erevede rnein bir bykelinin bykelilik binasnn restorasyonu iin yapm olduu bir hizmet szlemesi ile ilgili bir hukuki uyumazlk ktnda bykelinin grevi gerei yapt bu szlemenin tarafnn gnderen devlet olduu ve bu konuda kabul eden devlet mahkemelerinde dier devlet aleyhinde alacak davann diplomatik muafiyetlerden ziyade devletlere tannan yarg baklna ilikin kurallara gre -
DKKAT
Diplomatik Misyon ve Personel DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Dier diplomatik ajanlar iin sadece bir liste verilir.
NTERNET
141
zmlenmesi gerektii unutulmamaldr. Bu ve benzeri olaylarda meseleyi ele alrken olayla ilgili diplomatn devleti adna m ahs adna m hareket ettiinin dikkate alnmas gerekecektir. Diplomatik misyon binas ve burada alanlar grevlerini gerei gibi yerine getirmek iin birtakm dokunulmazlklardan yararlanabilirler. Diplomatik ilikilerin kesilmesi veya sava durumunda dahi bunlar devam eder. Bu erevede misyon binalarna ve aralarna misyon bakannn izni olmadan girmek, buralarda arama veya cebri icra ilemi yapmak (misyonun banka hesab dahil), ariv ve belgelere el koymak yasaklanm olup kabul eden devlet buralara herhangi bir saldr yaplmamas ve hasara uratlmamas iin uygun olan btn nlemleri almak ve misyonun faaliyetlerini srdrebilmesi iin gereken ortam salamak ykm altndadr. Ancak bu dokunulmazlklar ktye kullanlmamal ve ayet burada bir su ilenirse veya adi sular ileyenler buralara snrlarsa misyon efi bunu mahalli makamlara bildirmeli ve gereini yapmaldr. Her ne kadar kabul eden devlet suun ilenmesinin nlenmesi veya cezalandrlmas iin gereken tedbirleri alabilirse de her halkarda bu amala misyon efinden izin alnmadan misyon binasna zorla girilemez Siyasal nitelikte su ileyenlerin misyon binasna snma hakk olup olmad tartmaldr (BM Adalet Divannn 1950 tarihli Haya de la Torre karar). Misyon faaliyetleri ile ilgili resmi haberlemenin, nc taraflara ifa edilmi bilgiler hari, ve diplomatik ajanlarn kiisel haberlemesinin dokunulmazl vardr. DiploSIRA SZDE matik evrak veya resmi aralarda bulunan diplomatik anta alamaz ve alkonulamaz. Kabul eden devlet misyon yelerine lkesinde seyahat etmek, kendi bayrak ve armalarn kullanmalarna izin vermek ve ayrca kamusal ve askeri ykmlerDNELM den muaf tutmakla ykmldr. Misyon binalar ve burada kullanlmak zere ithal edilen eyalar her trl vergi, gmrk ve hartan muaf olup misyon faaliyetleri ile S O R U ilgili resmi ilemler de vergilendirilemez. Trk Ceza Kanunu madde 342 bu duruma ilikin zel bir dzenleme D yapmtr. KKAT Diplomatik personel ile bunlarn aile yeleri ve yaadklar konut ve kullandkSIRA SZDE lar aralar diplomatik dokunulmazlk ve muafiyetlerden yararlanr ve kabul eden devlet bunlar saldrlara kar korumakla ve saldrganlar cezalandrmakla ykmldr. Diplomatik personel bulunduu lkede kar amal bir AMALARIMIZ faaliyette bulunamaz. Diplomatlar tutuklanamaz ve zorla aranamaz. stisnai olarak sust durumlarda ksa sreli gzaltna alnabilir. Bu erevede ceza davalarnda diplomatik ajan tam bir T A P yarg muafiyetine haizdir. Hukuk ve idari davalarda ise misyonKfaaliyetinde kullanlan tanmaz malla ilgili olmayan dier tanmazlara ilikin ayni hak davalarnda, ajann miras olduu davalarda ve ajann bir ticari iiyle ilgili davalarda yarg muT E L E V kararlar ZYON afiyeti uygulanmaz. Bu konularda alm davalarda mahkemelerin ajann kii ve konut dokunulmazl ihlal edilmedike icra edilebilir. Bunlarn dndaki konularda da gnderen devlet diplomatik ajanna kar alm bir davada yarg muafiyetinden vazgeebilir. Diplomatik ajann yurt dndan getirdii ahsi bagaj ve kiNTERNET isel eyalar gmrkte aranamaz ve bunlardan gmrk vergisi alnmaz. stisnas ithali kanunen yasak maddelerin varlna ilikin ciddi nedenlerin bulunmas hlidir. Bu kiilerin grevleri srasnda seyahat ederken transit getikleri lkeler bunu engellememekle ykmldr. Misyonda alan idari ve teknik personel ve bunlarn aile yeleri ceza davalarnda tam bir muafiyete haizken hukuk davalarnda sadece grevleri srasndaki eylem ve ilemler iin bu muafiyeti ileri srebilirler, mstah-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
142
Uluslararas Hukuk I
demler ise yalnzca grevleri srasnda yapm olduklar eylem ve ilemler asndan yarg muafiyetine haizdirler. Misyonda alp kabul eden devletin vatanda olanlar sadece grevleri ile ilgili faaliyetler asndan muafiyete haizdirler.
Konsoloslar
Konsoloslarn faaliyet blgesine, konsolosluk havzas denir.
Kiisel meseleler tutuklanma, doum, nfus, askerlik, miras, vesayet gibi durumlardr.
Konsoloslar diplomatik ajanlar gibi siyasi temsilci olmayp yetkileri yer ve konu bakmndan snrl resmi devlet temsilcileridir. Bu erevede konsolosluk ilikisi resmi diplomatik iliki kurulmadan da bulunabilir. Bunlarn hukuki statleri 1963 tarihli Viyana Konsolosluk likilerine dair Konvansiyonda dzenlenmitir. ki tr konsolos vardr: Meslekten yetime memurlar ve memur olmayan fahri konsoloslar. Bunlar bir atama belgesi ile greve gider ve gnderilen devletin izni (exequatur) ile ie balarlar. Her konsolosun kabul eden devlet lkesinde andlama ile saptanm bir faaliyet blgesi bulunur. Bir konsolos izin verilirse birden fazla devletin konsolosluk ilevlerini ifa edebilir. Viyana Konvansiyonuna gre konsolosun ilevleri unlardr: Gnderen devletin ticari ve iktisadi karlarn korumak ve bunlarla ilgili rapor vermek, Gnderen devletin ve bu devlet mensubu zel ve tzel kiilerin karlarn korumak ve bunlara kiisel meseleleri ile ilgili hukuki yardm ve koruma salamak, Gnderen devlet vatandalarna pasaport vermek veya buraya gitmek isteyen yabanclara vize vermek, Gnderen devletle ilgili ilerde noterlik yapmak, Gnderen devletin tabiiyetinde bulunan gemi ve uaklarla ilgili ilemler yapmak. Bu vazifelerini yaparken konsoloslar kabul eden devletin kanunlarna uymak, i ilerine karmamak, ticari faaliyette bulunmamak ve konsolosluk binalarn ama d kullanmamakla ykmldrler. Mahalli makamlar konsoloslarn vazifelerinden biri olan tutuklu gnderen devlet vatandalar ile grmelerini ve bu kiiye bir avukat bulmalarn salamak iin tutuklu kiiyi bu haktan haberdar etmek ve tutukluluk hlini konsolosa bildirmek zorundadr. Konsolosluk memurlar, binalar, arivleri ve antalarnn dokunulmazl vardr (fahri konsoloslar hari) ve kabul eden devlet bunlar korumak iin gereken nlemleri almak zorundadr. Konsoloslar ceza davalarnda dava grld srada tutuklanamazlar. Ancak ar ceza davalarnda mahkeme kararyla bu mmkndr. Konsolosluk memurlar ile idari ve teknik personel cezai, hukuki ve idari davalarda yalnzca konsolosluk ilevlerinin ifas srasnda yaplm olan eylem ve ilemlerden tr (trafik kazalar ve ahsi szlemeler hari) yarg muafiyetine haizdirler. Gnderen devlet bu muafiyetten vazgeebilir. Konsolosluk binalar ve burada yaplan ilemlerden alnan harlar vergiden muaftr. Konsolosluk memurlarnn vergi, gmrk ve dier kamusal ykmllklere (askerlik, alma izni, sigorta vb.) ilikin muafiyetleri diplomatik temsilcilerinki ile ayndr. Fahri konsoloslarn ve bulunduklar binann herhangi bir muafiyeti yoksa da bunlarn konsolosluk faaliyetleri ile ilgili eylem ve ilemlerinin cezai, hukuki ve idari konularda yargsal muafiyetleri mevcuttur. 1993 ylnda Trkiyenin Bern Bykelilii nnde PKK sempatizanlarnn gerekletirSIRA SZDE dii gsteri srasnda gstericilere bykelilik binasndan ate edilmi ve bunun sonucunda bir gsterici lmtr. Trkiye Bykelisi ate edenin kendisi olduunu sylemi D N E L tarafndan M ve svire hkmeti istenmeyen adam ilan edilmitir. svire hkmetinin karar hukuka uygun mudur?
S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
143
zet
A M A
Bir devlete dier devlet lkesinde salanan muafiyetleri listeleyebilmek. Devletlerin yarg muafiyeti ilkesi gerei bir yabanc devlet rzas olmadka baka bir devletin yarg organnca yarglanamaz ve cebri icraya tabi tutulamaz. Ancak gnmzde snrl muafiyet anlay dorultusunda devletlerin eylem ve ilemleri egemenlik ilemi ve zel hukuk ilemi eklinde ikiye ayrlmakta ve devlete zel kiilerin yapt trden ilem ve eylemlerinden doan ykmlerine ilikin davalarnda muafiyet tannmamaktadr. Bir devletin devlet ve hkmet bakanna veya askerlerine ve sava gemilerine yurt dnda tannan staty aklayabilmek. Yabanc devlet bakan ile hkmet bakan ve d ileri bakannn yarg muafiyeti de gnmzde artk bir rf ve adet kural haline gelmi olup bu kiiler zellikle resmi ilemleri bakmndan mutlak muafiyetten yararlanrlar. Yine bir devlete ait sava gemilerinin ve yabanc bir lkede bulunan asker kiilerin grevin ifas srasnda meydana gelen olaylar bakmndan muafiyete haiz olduklar kabul edilmektedir.
A M A
Bir devletin diplomatik temsilcilerine baka lkelerde tannan imtiyaz ve muafiyetlerin ieriini ve snrlarn snflandrabilmek. Bir devleti baka bir devlet lkesinde temsil etmekle grevlendirilmi diplomat ve konsoloslarn grevlerini gereince yerine getirebilmelerini salamak zere kendilerine ve altklar meknlara uluslararas andlamalarla garanti altna alnm olduka geni imtiyaz ve muafiyetler tannmaktadr.
AM A
144
Uluslararas Hukuk I
Kendimizi Snayalm
1. 1982 Falkland sava srasnda Arjantin uaklar tarafndan bombalanan Liberya bandral geminin sahibi Arjantin devletine kar Amerikan mahkemesi nnde tazminat davas am fakat ABD mahkemesi davaya bakmaktan kanmtr. Bunun hukuki gerekesi nedir? a. Devletin yarg muafiyeti ilkesi. b. Sava gemilerinin yol at zararlardan devletin sorumlu olmas kural c. Devlet gemilerinin muafiyeti kural d. Sava durumunda meydana gelen yan hasar (collateral damage) ilkesi e. ABD uygulamas 2. Japonyada meydana gelen nkleer santral patlamas ertesinde Tayland hkmeti bu lkeden mal ithalini salk gerekesi ile durdurmutur. Bu durdurma karar nedeniyle zarara urayan Japon irketi Tayland aleyhine Japonyada tazminat davas am ancak mahkeme davaya devam edilemeyeceine karar vermitir. Mahkemenin kararnn gerekesi nedir? a. Meselenin Taylandn i ileri ile alakal olmas b. Japon mallarna uygulanan tedbirin ihtiyatllk ilkesine uygun olmas c. Kamu sal nedeniyle alnan kararlarn egemenlik ilemi olmas d. Kirleten der ilkesi e. Devlet gemilerinin muafiyeti kural 3. 1995 ylnda Gazzede bomba ykl bir otobs patlatarak bir Amerikalnn lmne yol aan terristin ran devleti tarafndan finanse edildii gerekesi ile Amerika mahkemesinde ran aleyhine tazminat davas aan kurbann ailesinin talebini mahkeme kabul etmitir. Bunun hukuki gerekesi ne olabilir? a. Terrizmin finansmannn bir egemenlik ilemi kabul edilmemesi b. zel kiilerin madur olmu olmas c. Evrensel yarg ilkesi d. rann terrist devlet kabul edilmesi e. ABD ile srail arasndaki mttefiklik ilikisi 4. Suudi Arabistan yetkilileri tarafndan Suudi Arabistanda iken ikenceye uradklarn iddia eden kiiler ngiliz mahkemesinde tazminat davas am, temyiz mahkemesi kararnda sz konusu devletin bu konuda yarg baklna haiz olamayacana karar vermitir. Bunun hukuki gerekesi nedir? a. Suudi yetkililerin insan haklarn tanmamalar b. Suudi Arabistann bu suu lkesinde cezalandrmamas c. Vcut dokunulmazl ilkesinin hukuken korunmas kural d. kence suunun bir egemenlik ilemi saylmamas e. Evrensel yarg ilkesi 5. ngilterede Amerikal askerlere eitim hizmeti veren birimin bandaki subay yannda alan ngiliz hocaya hakaret etmi ve bu kii de subay ngiliz mahkemesinde dava etmitir. Mahkeme kararnda davaya devam edilemeyeceine karar vermitir. Bunun hukuki gerekesi nedir? a. Yabanc asker kiilerin grevlerini ifalar srasnda iledikleri sular bakmndan muafiyete haiz olmas b. Olayn hakaret suu olmas c. Askerlikte hakaretin olaan saylmas d. ngiltere ile ABDnin mttefik olmas e. Evrensel yarg ilkesi 6. Nijerya savunma bakanlnn ngilterede bir irketle anlama yaparak ald imentonun parasn rejim deiiklii sonras yeni Nijerya hkmeti demek istememi ancak irket tarafndan alan davada ngiliz mahkemesi Nijeryann yarg muafiyeti iddiasn uygun bulmamtr. Bunun hukuki gerekesi nedir? a. Nijeryada rejimin deimi olmas b. Nijerya savunma bakanlnn muafiyete haiz olmamas c. imento alm-satm ileminin bir zel hukuk ilemi saylmas d. Nijeryadaki yeni hkmetin demokratik olmamas e. Nijerya merkez bankasnn ngiliz bankalarnda hesab olmas
145
7. Amerikann Avusturya eliliinde alan Avusturya vatanda ahs tam olarak belirtilmeyen gvenlik gerekesi ile iten karlmtr. Buna kar ilgili ahs Avusturya mahkemesinde iten karma tazminat davas am ve mahkeme Amerikann yarg muafiyeti iddiasn kabul etmemitir. Bunun hukuki gerekesi nedir? a. Sz konusu ahsn Avusturya vatanda olmas b. Davann i grme akdine ilikin bir dava olmas c. Gvenlik gerekesinin nedeninin belirtilmemi olmas d. Olayn eliliin ileyii ile dorudan alakal olmamas e. Evrensel yarg ilkesi 8. Bykelilik binasnn boyanmas iin eliliin bulunduu lkedeki bir dekoratr ile anlama yapan bykeli yaplan iin kalitesini beenmemi ve iin bedelini dememitir. Dekoratrn at davaya bakan mahkeme davaya devam etmeme karar almtr. Bu kararn gerekesi nedir? a. Bykelinin diplomatik muafiyeti b. Binann korunmas ve bakm iin gereken tedbirleri alma kural c. ilerine karma yasa d. Bykelilik binasnn dokunulmazl ilkesi e. Devletin yarg bakl ilkesi 9. Karayolunda zel arac ile hz yaparken durdurulan bir yabanc diplomatn ar derecede alkoll olduu anlalm ve polis tarafndan alkoln etkisi geinceye kadar karakolda alkonulmutur. Bu kararn hukuki gerekesi ne olabilir? a. Diplomatik muafiyetlerin trafikte geerli olmamas b. Diplomatlarn sust durumlarda ksa sreli gzaltna alnabilecei istisnas c. Trafikte seyreden nc kiileri zarardan koruma ykm d. Diplomatlarn bulunduklar lkenin yasalarna uyma ykm e. Evrensel yarg ilkesi
10. Trkiyenin bir konsolosunca ilendii ileri srlen uyuturucu kaakl davasna bakan yabanc mahkeme konsolosun tutuklanarak yarglanmas kararn vermitir. Bu kararn hukuki gerekesi nedir? a. Evrensel yarg ilkesi b. Uyuturucu kaaklnn organize bir su olmas c. Suun konsolosluk faaliyeti saylmamas d. Konsolosun kama tehlikesinin olmas e. Konsoloslarn muafiyetleri ile ilgili ar ceza davalar istisnas
146
Uluslararas Hukuk I
Yaamn inden
Pakistan Cinayetle Sulanan Amerikal Grevliyi Yarglayacak. Pakistanda bir mahkeme iki kiiyi ldrmekle sulanan tutuklu Amerikal konsolosluk grevlisinin yarglanacan aklad. Amerika, slamabad Bykeliliinde szlemeli olarak alan Raymond Davis adl gvenlik grevlisinin diplomatik dokunulmazl olduunu, dolaysyla derhal serbest braklmas gerektiini savunuyor. Geen ay ilk kez mahkemeye karlan Raymond Davis, ayn gerekeyle imzalamas gereken belgeleri imzalamay reddetmi ve Lahordaki mahkeme durumay 3 Mart tarihine ertelemiti. Duruma bugn 8 Marta ertelendi. CIA ajan olduu sylenen Davis, geen ay, Lahorda, iki sivili vurarak ldrmt. Davis, saldrya hedef olduunu ve kendisini savunmak amacyla ate amak zorunda kaldn ileri sryor. Davis, daha sonra konsolosluktaki gvenlik ekiplerinden yardm istemi ve olay yerine yetimeye alan konsolosluk arac yolda bir Pakistanlya arparak lmne sebep olmutu. luk faaliyetinde bulunduklar iddiasna kar da Divan diplomatik imtiyaz ve muafiyetlere ilikin kurallarn uluslararas topluluun gven ve refah iin vazgeilmez nitelikte olduunu ve bunlarn hibir koulda ortadan kaldrlamayacan ifade etmitir. Divan ran devletinin bu tr faaliyetler karsnda yine uluslararas diplomatik hukuk kurallar iinde yer alan diplomatik ilikileri kesme ve diplomatlar istenmeyen kii ilan etme gibi yntemlerle hakkn aramas gerektiine karar vermitir. Kaynak: BM Adalet Divannn 1980 tarihli Tahrandaki Amerikan Diplomatik ve Konsolosluk Personeli karar, (1980) ICJ Reports.

1. a 2. c 3. a 4. d 5. a Yantnz yanl ise Yarg Muafiyeti lkesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yarg Muafiyeti lkesi konusunu yeniden gzden geiriniz.. Yantnz yanl ise Yarg Muafiyeti lkesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yarg Muafiyeti lkesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devletin Askeri Kuvvetlerinin ve Sava Gemilerinin Hukuki Stats konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yarg Muafiyeti lkesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yarg Muafiyeti lkesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Diplomatik Misyon Ve Personel konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Diplomatik Misyon Ve Personel konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Konsoloslar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Kaynak: http://www.turkishny.com/ hot-news/50-hotnews/48855.pakistan-cinayetle-suclanan-amerikaligrevliyi-yarglayacak
Okuma Paras
1979 ran Devrimi srasnda ABDnin Tahran Bykelilii ve baz konsolosluklar ranl baz silahl sivil gruplarca igal edilerek bir ksm diplomatik ve konsolosluk personeli uzun sre rehin tutulmu ve elilik arivi yamalanmtr. Saldr srasnda elilik ran D leri Bakanlndan yardm arsnda bulunmusa da buna yant alnamam ve igal baladktan sonra da ran hkmeti bunu sona erdirmek zere herhangi bir faaliyette bulunmamtr. ABD konuyu BM Adalet Divannn nne tamtr. Divan 1980 tarihli Tahrandaki Amerikan Diplomatik ve Konsolosluk Personeli hakkndaki kararnda ran devletinin olaydan nce gereken uygun tedbirleri almamas ve olaydan sonra hareketsiz kalmasnn uluslararas hukukun devletlere yabanc diplomatlarn kiisel gvenliini ve diplomatik misyon binalar ile arivlerinin dokunulmazlklarn temin etme ykm ykleyen kurallarna aykr olduuna hkmetmitir. ran devletinin sz konusu elilik grevlilerinin casus6. c 7. b 8. e 9. b 10. e
147

Sra Sizde 1 Bir devletin sava gemisi o devletin egemenliini temsil ettiinden ve bir sava gemisinin baka bir devletin deniz lkesinde neden olduu zarar durumunda hibir surette zarara urayan devlet mahkemelerinin olaya mdahil olmamas kural gerei Yargtayn karar yerindedir. Sra Sizde 2 Uluslararas hukuka gre kabul eden devlet diplomatik misyon binalarn iindeki diplomatik personeli meydana gelebilecek her trl saldr ve zarara kar korumak zorundadr. Ancak kabul eden devletin bu konuda gereken tedbirleri alamamas veya almak istememesi durumunda sz konusu ahslarn ve gnderen devletin gerekli korumay salamak zere meru mdafaa hakkna bavurabilecei kabul edilmektedir. Bununla beraber olayda olduu gibi svire hkmetinin bykeliyi istenmeyen adam ilan etmesi uluslararas diplomatik hukuka uygundur.
Acer, Ycel & Kaya, brahim (2010). Uluslararas Hukuk Temel Ders Kitab, Ankara: USAK yaynlar Aust, Anthony (2010). Handbook of International Law, 2nd Edit., Cambridge University Press Brownlie, Ian (1998). Principles of Public International Law, 5th Edit., Clarendon Press Foakes, J. & Wimshurst, E., (2005). State Immunity: the United Nations Convention and its effect, Chatham House Sur, Melda (2006). Uluslararas Hukukun Esaslar, 2nci Bask, stanbul: Beta Toluner, Sevin (1989). Uluslararas Hukuk Dersleri Devletin Yetkisi, 4nc Bask, stanbul: Beta The Foreign Relations Law of the United States, Volumes 1 and 2, 1990, American Law Institute
Pazarc, Hseyin (2011). Uluslararas Hukuk, Ankara: Turan Kitabevi.
Szlk
149
Szlk A
Abluka: Bir lkeyi g durumda brakmak veya o lkeye baz istekleri kabul ettirmek amacyla o lkenin zellikle ticari ilikilerini zor ve g kullanarak kesmek. Asgar uygarlk standard: Avrupal devletlerin zellikle 19. yzylda dier devletlerle olan ilikilerinde vatandalarnn haklarn korumak veya dier devletlerin vatandalarna hak tanmak durumunda kaldklarnda, stnlk iddias da ierir ekilde kendi hukuk ilkelerine yaptklar gnderme. Avrupa Kamu Hukuku: Westpahlia Barnn ardndan Avrupal devletler arasndaki uygulamalarn gelimesiyle varlk kazand eitli devletler ve hukukularca iddia edilmi ilkelerin genel ifadesidir. Hukuk kayna: Hukukun toplumsal dzenleme iinde varlk kazanmak iin brnd biim.
htiyari: stee bal gal: Sahipsiz tanmaza el konularak sahiplenilme.
J
Jus cogens: Uluslararas hukukun emredici nitelikteki kurallar
K
Katlma: Andlamann grmelerine katlmam ve andlamay imzalamam bir devletin andlamaya sonradan taraf olmas usuldr. Kendi Kaderini Tayin Hakk: Btn halklara siyasi statlerini serbeste tayin etme ve iktisadi, sosyal ve kltrel gelimelerini serbeste gerekletirme imkan veren uluslararas bir haktr.
atma Normlar: Ayn konuyu dzenleyen farkl kurallarn ayn anda yrrlkte bulunmas durumunda, bunlardan hangisine ncelik verileceini syleyen ilkelerdir. ekince: Uluslararas bir andlamaya taraf olmak isteyen bir devletin, andlamann baz hkmlerinin kendisi iin uygulanmamasn veya farkl uygulamasn istedii tek tarafl irade beyandr.
M
Modern devlet: Avrupa'da 17. yzyldan itibaren, Kilise'nin etkisinden kurtulmu, sekler egemenlik anlayna dayanan, merkezi iktidarn lke topraklar zerinde otorite sahibi olduu, tek bir hukukun ve merkezi bir ordunun bulunduu devlettir. Ulus devlet deyimi de e anlaml olarak kullanlr. Moratoryum: Uluslararasnda, uyumazlklarn bar yollarla zmlenmesi iin kabul edilen sistem. Meyyide: Yaptrm, destek. Hukuk kurallarnn uygulanmasn salamak ve zorlamak iin yasalara konulan hkmler.
D
Depo Mercii: ok tarafl uluslararas andlamalarda usul ilemleri yerine getiren merciidir. Devlet: Devlet belirli bir lke paras zerinde tekilatlanm olan bir siyasi otorite altnda yaayan insan topluluunun oluturduu srekli egemen varlktr. Devletin Hukuki Kiilii: Bir devletin uluslararas hukuk kiilii ona uluslararas alanda hak sahibi olma ve bu hakk ileri srebilme ehliyeti, borlanma ve eylem ve ilemlerinden sorumlu tutulabilme ehliyeti ve dier uluslararas hukuk kiileri ile hukuki iliki kurma ehliyeti verir. Diplomatik Himaye: Bir devletin kendi uyrukluunda bulunan bir gerek veya tzel kiinin baka devletlerde urad hakszlklar adna uluslararas alanda hak arama yetkisidir.
reti: Bilim adamlarnn grleri.
P
Protesto Knama: Herhangi bir davrann haksz grldnn belgelenerek aklanmas.
S
Sanayi Devrimi: 18. yzyldan itibaren ngiltere ve dier Avrupa devletlerinde teknolojik bulularla retimde makinelerin kullanlmaya balamas ve fabrikalarn kurulmas. Smrgecilik: 15. yzyldan itibaren Avrupa devletlerinin Amerika, Afrika, Hindistan, Avustralya ve okyanuslardaki adalar hakimiyetlerine alma srecidir. Supranasyonel: Ulus-st, milli-st anlamndadr.
H
Halefiyet: Bir devletten kopma, bir devletin paralanmas veya devletlerin birlemesi sonucu ortaya kan yeni devletin eski devletin yapm olduu andlamalar ve onun hak ve borlarn ne lde stleneceini dzenleyen hukuk kurallarna verilen addr.
150
Uluslararas Hukuk I
T
Tahkim: Bir uyumazln hakemler eliyle zmlenmesi, uzlama Tanma: Yeni olumu bir siyasi varln bir devlet olduunun dier devletlerce tm hukuki sonularyla kabul edildiini bildiren ilemdir. Tekilat: rgt kurulu anlamndadr.
U-
Ulus devlet: Bkz. Modern devlet. Uluslararas hukuk kiilii: Uluslararas hukukta hak ve ykmllk sahibi olabilmek, uluslararas hukuk mekanizmalarn harekete geirebilmek iin sahip olunmas gereken nitelik. Uyrukluk (veya tabiiyet): Bireyleri belli bir devlete vatandalk ba ile balayan srekli hukuki iliki olarak tanmlanmaktadr. Uyumazlk: htilaf, ekime. nc Kii: Hukuki bir ilemin dorudan taraf veya konusu olmayan hukuk kiileri. lke: Bir devletin egemenlik yetkilerine sahip olduu yeryz parasdr.
V
Vazgeme: Feragat. Veto: Geri gnderme, kar gelirim anlamna gelip siyasal dilde bir yetkilinin nerme ya da yasann yrrle konulmasn geri evirme hakk.

Uluslararası Hukuk I

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Uluslararası Hukuk I

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Editrler Prof.Dr. Aye Nur TTNC Yrd.Do.Dr. Elif UZUN

Tarihsel Geliim ve Kuram.....................................................

Uluslararas Hukukun Kaynaklar .......................................... 22

Uluslararas Hukukta Kiilik........................................... ........ 66

Uluslararas Tekilatlar........................................... ................ 88

Uyumazlklarn Barl zm Yollar ............................... 106

Uluslararas Hukukta Kuvvet Kullanm................................ 122

Devletin Yarg Muafiyeti ve Diplomatik mtiyaz ve Muafiyetler................................................................................ 136

Editrler Prof.Dr. Aye Nur TTNC Yrd.Do.Dr. Elif UZUN

Tarihsel Geliim ve Kuram

ULUSLARARASI HUKUKUN TANIM VE KAPSAMI TARHSEL GELM VE KURAMSAL YAKLAIMLAR

Tarihsel Geliim ve Kuram

Uluslararas Hukuk, Hukuk mudur?

1. nite - Tarihsel Geliim ve Kuram

Uluslararas Hukukun Kapsam

1. nite - Tarihsel Geliim ve Kuram

TARHSEL GELM VE KURAMSAL YAKLAIMLAR

Klasik Dnemde Uluslararas Hukuk

1. nite - Tarihsel Geliim ve Kuram

Avrupal Olmayan Devletlerle likiler

Klasik Dnemde Kuram

Resim 1.2 Francisco de Vitoria (1480?1546) Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/File:Franci sco_vitoria.jpg

1. nite - Tarihsel Geliim ve Kuram

Klasik Dnemde Uluslararas Hukuktaki Gelimeler

1. nite - Tarihsel Geliim ve Kuram

Modern Dnemde Uluslararas Hukuk

kinci Dnya Sava Sonrasndaki Gelimeler

1. nite - Tarihsel Geliim ve Kuram

Modern Dnemde Kuram

1. nite - Tarihsel Geliim ve Kuram

1. nite - Tarihsel Geliim ve Kuram

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Tarihsel Geliim ve Kuram

Uluslararas Hukukun Kaynaklar

Uluslararas Hukukun Kaynaklar

ULUSLARARASI HUKUKUN ASL KAYNAKLARI Uluslararas Andlamalar

2. nite - Uluslararas Hukukun Kaynaklar

2. nite - Uluslararas Hukukun Kaynaklar

Hukukun Genel lkeleri

2. nite - Uluslararas Hukukun Kaynaklar

YARDIMCI KAYNAKLAR Yarg Kararlar

Resen: Kendiliinden, herhangi bir istee, talebe gerek olmadan.

KAYNAKLAR ARASINDAK HYERAR

2. nite - Uluslararas Hukukun Kaynaklar

DEVLETLERN TEK TARAFLI LEMLER

2. nite - Uluslararas Hukukun Kaynaklar

2. nite - Uluslararas Hukukun Kaynaklar

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

2. nite - Uluslararas Hukukun Kaynaklar

Sra Sizde Yant Anahtar

Andlamalar in Kullanlan Farkl simler

3. nite - Uluslararas Andlamalar

Ad referandum imza, hkmete danma koullu imza anlamna gelmektedir.

Basit Usulle Balanma

3. nite - Uluslararas Andlamalar

3. nite - Uluslararas Andlamalar

Andlamalarn Tescil ve lan

TRK HUKUKUNDA ULUSLARARASI ANDLAMALAR Uluslararas Andlamalarn Trk Hukukundaki Yeri

3. nite - Uluslararas Andlamalar

Trk Hukukunda Andlamalara Taraf Olma Sreci

1982 Anayasas madde 90 u ekildedir;

3. nite - Uluslararas Andlamalar