You are on page 1of 18

the ESPecialist, vol.

24, n especial (185-202) 2003 DA LINGUAGEM ISSN 0102-7077 GNEROS DISCURSIVOS EM MARXISMO E FILOSOFIA 185

GNEROS DISCURSIVOS EM MARXISMO E FILOSOFIA DA LINGUAGEM Speech Genres in Marxism and the Philosophy of Language Geraldo Tadeu SOUZA (Universidade de So Paulo)
Las relaciones de produccin y la formacin poltico-social condicionada directamente por aqullas determinan todos los posibles contactos de los hombres, todas las formas y modos de su comunicacin verbal: en el trabajo, en la poltica, en la creacin ideolgica. A su vez, tanto las formas como los temas de las manifestaciones discursivas estn determinados por las formas y tipos de la comunicacin discursiva. (VOLOSHINOV, 1992:42-44)

Abstract This article tries to point out the need to take into account Bakhtin/ Volochinovs book Marxism and the Philosophy of Language in the reflections on Bakhtins and his circles ideas about genre. Therefore, we compare editions of this book in various languages, showing that, unlike the Brazilian edition, they present and show the importance of this category for reflections on the concrete reality of language. Key-words: genre; utterance; verbal interaction; behavioral ideology. Resumo Este artigo aponta para a necessidade de se incorporar a obra de Bakhtin (Volochinov) Marxismo e Filosofia da Linguagem nas reflexes sobre as idias de Bakhtin e seu Crculo sobre o gnero. Para tanto, compara edies dessa obra em vrias lnguas, que diferentemente da edio brasileira, no escondem a presena e importncia dessa categoria nas reflexes sobre a realidade concreta da linguagem. Palavras-chave: gnero; enunciado; interao verbal; ideologia do cotidiano.

186

the ESPecialist, vol. 24, n especial 2003

1.

Introduo

O problema dos gneros discursivos um daqueles ncleos importantes da teoria da linguagem do Crculo de Bakhtin. Em nossas pesquisas no conjunto da obra desses tericos russos, procurando articular relaes entre elas, esse problema, segundo quase todos os comentadores, tratado em Marxismo e Filosofia da Linguagem1. No entanto, a edio brasileira (1979)2, uma traduo feita a partir da edio francesa (1977) (esta, sim, direta do russo) com algumas consultas edio americana (1973), no consegue dar ao problema a clareza e importncia necessrias. Na realidade, poucos dos pesquisadores brasileiros se referem a essa noo em MFL e outros livros ou ensaios do final dos anos 20, assinados por Volochinov e Medvedev, limitando-se a estud-la no ensaio Os gneros do discurso3, escrito entre 1952-1953 e publicado em russo na coletnea Esttica da criao verbal (1979). Como no dominamos a lngua russa, e nem nela que a obra circula no ocidente, na sua teorizao e aplicao, s nos resta olhar o problema de um outro ngulo, o confronto de tradues de MFL nas lnguas ocidentais, para chegar a uma exposio adequada do problema. No nos interessa aqui o confronto minucioso, como que uma crtica da traduo como um todo. O que nos preocupa, mais especificamente, o quase que completo desaparecimento de uma categoria to nuclear quanto gneros discursivos na obra referida. Nesse sentido, apresentamos, ao final deste artigo, um quadro de ocorrncias dessa categoria em quatro edies de MFL brasileira, francesa, americana e a edio espanhola, as trs ltimas tradues di-

1 2

Doravante vamos nos referir a esse livro pela sigla MFL. As datas entre parnteses nesse pargrafo referem-se primeira edio em cada uma das nacionalidades citadas e no correspondem s datas das edies citadas no corpo do texto e nas Referncias Bibliogrficas. No caso da edio brasileira, utilizamos a terceira edio. Por isso, no corpo do texto, o livro aparece ora como Bakhtin/Volochinov (1986) ora como MFL (1986). 3 Ou O problema dos gneros do discurso, no ttulo original.

GNEROS DISCURSIVOS EM MARXISMO E FILOSOFIA DA LINGUAGEM

187

retas do russo4. Na realidade, s o confronto de ocorrncias simplesmente no resolve o problema da compreenso ativa dessa categoria em MFL como um todo, ou seja, compreender a integrao das partes, captulos e categorias nessa obra de Bakhtin/Volochinov (1986). Como um exerccio de uma nova leitura de MFL, resolvemos citar as ocorrncias a partir da edio espanhola, traduzida direta do russo, e que contempla, como veremos, de forma clara o tema que nosso objeto neste artigo. O problema do enunciado e dos gneros discursivos ser discutido em dois momentos do livro: na primeira parte, quando o terico russo procura demonstrar a importncia da filosofia da linguagem para o marxismo e depois, na segunda parte do livro, quando prope uma filosofia marxista da linguagem. Bakhtin/Volochinov (1986) trata, em trs captulos da primeira parte do livro, de generalidades filosficas, no sentido de colocar os problemas da filosofia da linguagem na totalidade da viso de mundo marxista. Para tanto, vai relacionar os estudos das ideologias filosofia da linguagem (tarefa que foi um dos primeiros a realizar); discutir o problema da linguagem na relao entre as bases (infra-estruturas) e as superestruturas; terminando essa parte, discutir o problema da linguagem e da psicologia objetiva. A segunda parte de MFL problematiza generalidades lingsticas e tenta resolver o que, para Bakhtin/Volochinov (1986), o problema principal da filosofia marxista da linguagem, qual seja, o problema da realidade concreta dos fenmenos da linguagem: a interao discursiva. Essa parte do livro se estrutura em 4 captulos, os quais situam o lugar de uma filosofia marxista da linguagem na tradio de estudos

Na realidade, existe uma primeira publicao em espanhol, esgotada, traduzida do ingls, e que foi introduzida no Brasil, pelo que sabemos, pelo Prof. Joo Wanderley Geraldi: Volosinov, V. N. 1976 El signo ideolgico y la filosofa del lenguaje. Trad. R. M. Russovich. Nueva Visin. Mas, neste artigo, usaremos a traduo direta do russo, de Tatiana Bubnova, El marxismo y la filosofia del lenguaje. (Alianza Editorial, 1992).

188

the ESPecialist, vol. 24, n especial 2003

da linguagem, isto , em relao ao que ele chama de duas correntes do pensamento filosfico-lingstico: o subjetivismo individualista e o objetivismo abstrato. No captulo seguinte, Lengua, Lenguaje, Enunciado5, o terico russo discute a corrente do objetivismo abstrato do ponto de vista da distino trplice de Saussure, entre lngua, linguagem e discurso, esse ltimo correspondendo, em Bakhtin/Volochinov (1986), categoria enunciado (ou enunciao). No terceiro captulo dessa segunda parte, Interaccin discursiva6, ele, alm de discutir a teoria da expresso da outra corrente do pensamento filosfico-lingstico, o subjetivismo individualista, vai apontar direes para resolver o problema da realidade dada da linguagem, ou seja, da interao discursiva, do enunciado como totalidade e de suas formas os gneros discursivos. Finalizando a proposta de uma filosofia marxista da linguagem, Bakhtin/Volochinov trata do problema do tema e da significao na linguagem. O que o terico russo prope, do ponto de vista de uma filosofia marxista da linguagem, uma Sociologia do discurso, a qual pode ser pensada, pelo menos, sob quatro pontos de vista que interagem organicamente no livro como um todo: 1) um ngulo fenomenolgico, que nos ajuda a pensar a manifestao discursiva enquanto um ato nico e irrepetvel, um acontecimento na existncia, e que orienta a categoria do enunciado; 2) um ngulo semitico, para pensar a relao do material verbal com outros materiais semiticos como o som, a cor, o gesto, etc., isto , um contexto mais amplo, e aqui podemos compreender o problema do signo ideolgico; 3) um ngulo lingstico, que nos ajuda a refletir sobre os problemas da cincia da linguagem, tanto no que se refere natureza da palavra enquanto signo ideolgico, como nas diversas formas lingsticas de transmisso do discurso de outrem: dis-

5 6

Na edio brasileira: Lngua, fala e enunciao. Na edio brasileira: Interao verbal.

GNEROS DISCURSIVOS EM MARXISMO E FILOSOFIA DA LINGUAGEM

189

curso direto, discurso indireto, discurso quase-direto (ou discurso indireto livre); e finalmente, 4) um ngulo sociolgico, que recobra os trs anteriores e nos possibilita chegar ao problema dos gneros discursivos cotidianos, e compreender, entre as categorias j mencionadas, o problema da ideologia do cotidiano, o problema da situao e o do auditrio (participantes), isto , a orientao social do enunciado como totalidade. A seguir, vamos perseguir uma compreenso ativa da categoria gneros discursivos em MFL como um todo7, procurando penetrar nessas partes e captulos da obra mencionados acima, que do a essa categoria um sentido nuclear nos estudos da linguagem do Crculo Bakhtiniano, e mais especificamente, numa Sociologia do discurso.

2.

Psicologia social e interao discursiva La llamada psicologa social, que segn la terminologa de Plejnov8, retomada por la mayora de los marxistas, es el eslabn transitivo entre una formacin poltico-social y una ideologa en el sentido restringido (la ciencia, el arte, etc.), se presenta en trminos reales, materiales como la interaccin discursiva (Voloshinov, 1992:44).

Para tratar propriamente do nosso problema, convm recuperar certas noes que esto em jogo na primeira parte de MFL, ou seja, construir o ponto de vista no qual o problema dos gneros discursivos cotidianos se coloca na obra como um todo9, tanto em relao aos estudos das ideologias quanto aos estudos da linguagem.

O estudo da forma composicional deve estar subordinado ao estudo da sua forma arquitetnica, ou seja, a estrutura da obra em partes, captulos etc. tem, evidentemente, um carter de integrar vrios pontos de vista dos estudos da linguagem perspectiva original que o Crculo bakhtiniano est esboando nessa obra. 8 Plekhnov um dos criadores do mtodo sociolgico marxista. 9 Na realidade, a questo muito mais complexa do que a forma que vamos coloc-la. De qualquer modo, acreditamos que j permite lanar uma luz nova sobre o problema.

190

the ESPecialist, vol. 24, n especial 2003

Em primeiro lugar, Bakhtin/Volochinov (1986) vai traar um paralelo entre a evoluo da sociedade e a evoluo da palavra. Essa ltima, vista dentro de uma perspectiva semitica, ser considerada, entre outras manifestaes sgnicas como a pintura e a msica por exemplo, o signo ideolgico por excelncia. Qual a especificidade da palavra que a faz ser esse signo ideolgico por excelncia, alm do objetivo bsico do estudo das ideologias? Para o terico russo, a palavra apresenta as seguintes peculiaridades: a) sua pureza semitica: a palavra puramente signo; b) sua capacidade de converter-se em discurso interior; c) serve a todas as formas de comunicao social em todos os domnios, ou seja, possui uma neutralidade ideolgica; e d) tem uma presena obrigatria, como fenmeno acompanhante, em todo ato consciente (Bakhtin/Volochinov, 1986: 38) e, nesse sentido, o indicador mais sensvel de todas as transformaes sociais. (Bakhtin/Volochinov, 1986: 41) Dadas essas peculiaridades da palavra, Bakhtin/Volochinov (1986) procura responder questo de como a base (infra-estrutura) determina as ideologias no domnio de uma filosofia da linguagem, isto , ele quer compreender o fenmeno ideolgico de um modo diferente do que estava sendo feito at ento, 1929. Para ele, o estudo das ideologias, baseando-se no materialismo histrico e no materialismo dialtico, tem muito a ganhar com o estudo da linguagem, isto , com o estudo do material verbal e, nesse sentido, o que ele ir propor uma aplicao objetiva do mtodo sociolgico. Essa objetividade passa por questes como a especificidade do material ideolgico verbal o signo ideolgico e de sua esfera ideolgica tipo de comunicao ideolgica e de comunicao semitica (comunicao discursiva). Em relao ao nosso problema especfico procurar demonstrar a importncia da noo de gneros discursivos em MFL como um todo , queremos mostrar como o terico russo inicia a construo dessa noo na interseo entre o estudo das ideologias e os estudos da linguagem:

GNEROS DISCURSIVOS EM MARXISMO E FILOSOFIA DA LINGUAGEM

191

(...) existe una enorme zona de la comunicacin ideolgica que no se deja relacionar con esfera ideolgica alguna. Es la zona de la comunicacin en la vida cotidiana. sta es sumamente rica en contenido e importante. Por un lado, se conecta directamente con los procesos de la produccin, por el outro toca las esferas de las diversas ideologas ya formadas y especializadas [cientfica, esttica, moral ou religiosa]. Hablaremos de este rea especfica de la ideologia cotidiana en el captulo siguiente. Aqu tan slo anotaremos el hecho de que el material privilegiado de la comunicacin cotidiana es la palavra. El llamado lenguaje coloquial con sus formas se localiza precisamente ah, en el rea de la ideologia de la vida cotidiana (Voloshinov, 1992:38). Essa zona da ideologia cotidiana corresponde, para o terico russo, ao que os estudos marxistas chamam de psicologia social. Como Bakhtin/Volochinov (1986) est em busca de um lugar para os estudos da linguagem no interior dos estudos marxistas, do ponto de vista da psicologia social que ele constri uma primeira aproximao ao nosso problema. Tomando o material verbal a palavra como signo ideolgico e como interao discursiva como ncleo de sua reflexo, o terico russo vai tratar de sua importncia para os estudos da psicologia social. Como, para ele, o que interessa a estrutura sociolgica do discurso interior, isto , o lugar desse na viso marxista do mundo e no estudo das ideologias, o estudioso russo observa que: la ideologa social no se origina en alguna regin interior (en las almas de los individuos en proceso de comunicacin), sino que se manifiesta globalmente en el exterior: en la palabra, en el gesto, en la accin. En ella [ideologia social] no hay nada que fuese interior y no expreso: todo est en el exterior, en el intercambio, en el material y, ante todo, en el material verbal (Voloshinov, 1992:44). Por ser um elo entre a base e as superestruturas, a psicologia social vai se revelar um meio heterogneo que compreende todas as formas de criao ideolgica, desde as suas origens at a sua transformao num sistema ideolgico acabado. Acredito que agora estamos

192

the ESPecialist, vol. 24, n especial 2003

preparados para penetrar, do ponto de vista da psicologia social, nos problemas nucleares desse ponto de vista: a interao discursiva e os gneros discursivos cotidianos10. Segundo Bakhtin/Volochinov: La psicologa social se manifiesta preferentemente en las formas muy variadas del enunciado, en formas de los pequeos gneros discursivos [02], internos y externos, que hasta ahora no han sido estudiados en absoluto (Voloshinov, 1992:44-45). At ento, 1929, a psicologia social estava sendo estudada apenas do ponto de vista do contedo, isto , dos temas que a se encontram atualizados num dado momento do tempo, e mesmo assim numa aplicao mecnica do mtodo sociolgico, orientada apenas para a composio temtica, sem se preocupar com a especificidade do fenmeno ideolgico observado. O que estava faltando era, segundo o estudioso russo, um estudo desde el punto de vista de las formas y tipos de la comunicacin discursiva, en la cual dichos temas se realizan (se discuten, se expresan, se ponen a prueba, se analizan) (Voloshinov, 1992: 45). esse ltimo ponto de vista, ou seja, o ponto de vista dos gneros discursivos e de sua tipologia, que ainda no tinha sido objeto de nenhum estudo marxista11, embora esteja intimamente ligado ao primeiro aos temas12, que o terico russo coloca como uma das tarefas urgentes para o marxismo:
10

Cada incio de captulo de MFL apresenta os tpicos que sero abordados, o que tambm implica numa subdiviso do captulo em partes no corpo do texto, presentes nas edies russa, americana e espanhola, e que no so seguidas pela edio francesa e pela brasileira, o que empobrece a leitura. No caso citado, a tradutora francesa, Marina Yaguello, escolheu a expresso Dialetologia social para essa subdiviso, e parece estar se referindo aqui aos estudos dos dialetos sociais na perspectiva de uma sociolingstica (ver quadro anexo: [01]. Doravante, as referncias ao quadro estaro entre colchetes). 11 Na realidade, Bakhtin/Volochinov (1986) lembra em nota que El problema de los gneros discursivos cotidianos [06] empez slo en los tiempos ms recientes a discutirse por la lingstica y la filosofa del lenguaje. Uno de los primeros intentos serios de analizar estos gneros, aunque si una orientacin sociolgica definida, es el trabajo de Leo Spitzer Italienische Umgangssprache (1922). Cf. ms adelante acerca de este autor, sus precursores y seguidores (Volochinov, 1992:46). 12 Ver captulo 7 Tema e significao na Lngua de Marxismo e Filosofia da Linguagem para uma compreenso ativa do que Bakhtin/Volochinov (1986) compreende por tema.

GNEROS DISCURSIVOS EM MARXISMO E FILOSOFIA DA LINGUAGEM

193

Ms adelante tendremos la oportunidad de referimos al problema de los gneros discursivos [03] en relacin con el problema del enunciado y del dilogo. Por lo pronto vamos a apuntar lo siguiente. Cada poca y cada grupo social tiene su repertorio de las formas discursivas de la comunicacin ideolgica real. A cada grupo de formas homogneas, es decir, a cada gnero discursivo concreto [04], le corresponde su conjunto de temas (Voloshinov, 1992:46). As formas da comunicao verbal (os gneros discursivos), as formas do enunciado (ou da enunciao) e o tema (contedo)13 formam uma unidade orgnica. Esto to intimamente relacionados que, para Bakhtin/Volochinov: ... la clasificacin de las formas de los enunciados debe fundarse en la clasificacin de las formas de comunicacin discursiva. Estas ltimas estn plenamente determinadas por las relaciones de produccin y por la formacin poltico-social (Voloshinov, 1992: 46). O modo como a base (a organizao econmica), as formas de comunicao social e a organizao hierarquizada da sociedade determinam as formas de comunicao discursiva e, conseqentemente, as formas do enunciado refletem o que Bakhtin/Volochinov (1986) chama de momento hierrquico nos processos de interao discursiva: En un anlisis ms detallado veramos la enorme importancia del momento jerrquico en los procesos de la interaccin discursiva, la poderosa influencia que la organizacin jerrquica de la comunicacin ejerce sobre las formas del enunciado. La etiqueta verbal, el tacto comunicativo y otras formas de adaptacin del enunciado a la organizacin jerrquica de la sociedad tienen una gran importancia en el proceso de elaboracin de los gneros discursivos principales [05] (Voloshinov, 1992:46).

13

Tanto o grupo de temas correspondentes a um gnero discursivo determinado, quanto aquele tema ou temas atualizado(s) no enunciado concreto.

194

the ESPecialist, vol. 24, n especial 2003

Como vimos, nessa primeira parte, Bakhtin/Volochinov (1986) articula as relaes entre a Filosofia da Linguagem e o estudo das ideologias a partir da psicologia social e do material verbal: a palavra como signo ideolgico e como interao discursiva. Vamos passar agora segunda parte da obra, que trata do ponto de vista especfico do crculo: a proposta de uma filosofia marxista da linguagem.

3.

Ideologia do cotidiano e interao discursiva Para diferenciarlo de los sistemas ideolgicos ya formados arte, moral, derecho , llamaremos ideologa cotidiana a todo el conjunto de experiencias vivenciales y de las expresiones relacionadas directamente con stas. La ideologa cotidiana es un mundo catico del discurso interior y exterior desordenado y no asentado, mundo que confiere un sentido a todo nuestro acto tico o accin, y a todo nuestro estado consciente. (Voloshinov, 1992:127)

O terico russo prefere evitar o termo psicologia, visto que est interessado na ndole sociolgica da expresso e da vivncia (ou experincia, ou atividade mental), por isso adota o termo ideologia do cotidiano para referir-se ao que as fontes marxistas, conforme demonstrou na primeira parte do livro, chamam de psicologia social. Do ponto de vista da linguagem, a vivncia (atividade mental) corresponde ao que ele chama de discurso interior, e a expresso, claro, ao discurso propriamente dito, ao enunciado concreto. Nesse sentido, o elo entre a base (a organizao econmico-social) e as superestruturas (os sistemas ideolgicos) se situa, do ponto de vista de uma filosofia marxista da linguagem, na ideologia cotidiana, naquela zona da comunicao ideolgica que a comunicao da vida cotidiana: Los sistemas ideolgicos articulados de la moral social, de la ciencia, del arte, de la religin se cristalizan a partir de la ideologa cotidiana y a su vez la influyen retroactivamente, dando en condiciones normales el tono a la ideologa cotidiana. Pero al mismo tiempo estos productos ideolgicos estructurados

GNEROS DISCURSIVOS EM MARXISMO E FILOSOFIA DA LINGUAGEM

195

conservan permanentemente un vnculo orgnico y vivo con la ideologa cotidiana, se alimentan de sus jugos y fuera de ella estn muertos, como lo estn, por ejemplo, una obra literaria terminada o una idea cientfica fuera de una percepcin viva que los valore (Voloshinov, 1992:128). Do ponto de vista da vivncia, do discurso interior de uma pessoa determinada, a ideologia cotidiana se apresenta em vrios estratos: superiores e inferiores. Aos estratos inferiores pertenecen todas las vivencias difusas, poco desarrolladas, que pasan espordicamente por nuestra psique, as como los pensamientos y las palabras fortuitas y ociosas... Es desde luego imposible descubrir los presupuestos socioeconmicos de una vivencia o una expresin aislada (Voloshinov, 1992:129). Situando-se entre o normal e o patolgico, os estratos inferiores tm carter eminentemente biolgico e biogrfico. Mas o que ir nos interessar, pelo que j apresentamos na epgrafe desta parte, como o terico russo caracteriza os estratos superiores da ideologia cotidiana, a relao desses com os gneros discursivos cotidianos e com os sistemas ideolgicos (os gneros ideolgicos). Esses estratos superiores da ideologia cotidiana tm, entre outras, as seguintes caractersticas: (1) so mais consistentes, responsveis e de ndole criativa; (2) so muito mais mveis e tensos em comparao com uma ideologia estruturada; (3) so capazes de transmitir as mudanas da base socioeconmica de forma mais dinmica e definida; (4) acumulam as energias criativas com a ajuda das quais se levam a cabo as reestruturaes parciais ou radicais dos sistemas ideolgicos. Do ponto de vista desses estratos superiores da ideologia do cotidiano, Bakhtin/Volochinov (1986) discute a idia do enunciado como totalidade. Nesse sentido, a anlise do enunciado concreto cotidiano como totalidade, isto , como unidade real da comunicao discursiva, deve levar em conta:

196

the ESPecialist, vol. 24, n especial 2003

(1) a ideologia do cotidiano e a comunicao da vida cotidiana: esses enunciados so manifestaes concretas dessa ideologia e dessa forma de comunicao; (2) a situao concreta: la comunicacin discursiva jams puede ser compreendida y explicada fuera del vnculo com una situacin concreta (Voloshinov, 1992:133) mais prxima (a interao discursiva nica e irrepetvel) e mais ampla (na comunicao artstica, cientfica). En esta relacin concreta con la situacin, la comunicacin discursiva siempre est acompaada por actos sociales de carcter extralingstico (actos de trabajo, actos simblicos de un ritual, de una cerimonia, etc.), siendo a menudo tan slo su complemento y cumpliendo con una funcin auxiliar (Voloshinov, 1992:133); (3) o auditrio (os outros participantes): la situacin y el auditorio obligan el discurso interior a que se actualice mediante una expresin externa determinada, la que inmediatamente se incluye en un contexto cotidiano extraverbal; en ste la expresin mencionada se complementa con una accin, un acto tico o una respuesta de otros participantes de la enunciacin (Voloshinov, 1992:134); (4) as fronteiras: la totalidad se determina por sus fronteras, y stas pasan por la lnea de contacto del enunciado determinado con el medio extraverbal [situacin, auditorio] y con el verbal, constituido por otros enunciados (Voloshinov, 1992:134); (5) as formas e tipos de comunicao discursiva: os pequenos gneros discursivos cotidianos. Da mesma forma que fez com a ideologia cotidiana, o estudioso russo distingue estratos mais ou menos estveis de concluso genrica (ou de acabamento genrico dos enunciados) do discurso cotidiano ou, mais precisamente, dos pequenos gneros discursivos cotidianos:

GNEROS DISCURSIVOS EM MARXISMO E FILOSOFIA DA LINGUAGEM

197

(a) aqueles que responden a las particularidades casuales e irrepetibles de las situaciones vitales: uma pergunta completa, uma exclamao, uma ordem, uma splica14; (b) aqueles en que se presenten formas mnimamente estables, fijadas por las costumbres y las circunstancias (Voloshinov, 1992:135). Bakhtin/Volochinov (1986) elenca uma pequena tipologia desses ltimos, os tipos determinados de conclusin genrica [09, 10, 11] do discurso cotidiano, ou gneros discursivos cotidianos mais estveis: (a) en las ligeras charlas de saln que no obligan a nada, en las que todos pertenecen al mismo crculo y en que la diferenciacin principal de la concurrencia (del auditorio) es segn el sexo. Aqu se elaboran las formas especficas de la palabra-alusin, de la palabra callada, de reminiscencias de relatos pequeos y de antemano poco serios, etc. [gneros mundanos]; (b) en las plticas entre marido y mujer, entre hermano y hermana [gneros familiares]; (c) las personas heterogneas, reunidas casualmente en alguna fila de espera, en alguna institucin, empiezan, terminan y estructuran las rplicas de un modo totalmente distinto; (d) las reuniones campestres; (e) las fiestas citadinas; e (f) las plticas entre obreros durante la hora de la comida, etc. (Voloshinov, 1992:135, grifos nossos). Para Bakhtin/Volochinov (1986), cualquier situacin cotidiana estable posee una determinada organizacin del auditorio y, por conseguiente, un repertorio correspondiente de pequeos gneros cotidianos [12]. A un gnero cotidiano [13] le corresponde siempre un
14 El mismo tipo de conclusin de estos pequeos gneros cotidianos [08] se determina por la friccin de la palabra sobre un medio extraverbal, lo mismo que por la friccin de la palabra sobre la palavra ajena (la de otras personas). As, la forma de una orden se define por los obstculos que puede encontrar, por el grado de obediencia, etc. (Voloshinov, 1992:135).

198

the ESPecialist, vol. 24, n especial 2003

cauce dentro de la comunicacin social, siendo el gnero un reflejo ideolgico de sta en su tipo, estructura, finalidad y composicin social (Volochinov, 1992:135; grifos nossos): El gnero cotidiano [14] es parte del medio social: de una fiesta, un rato de ocio, una conversacin de saln o de taller, etc. Roza este medio, est delimitado y determinado por l en todos sus aspectos internos (Voloshinov, 1992:135; grifo nosso). Nesse sentido, o terico russo distingue, ainda, se o compreendemos bem, mais dois tipos de comunicao da vida cotidiana (a e b), alm da comunicao ideolgica propriamente dita (c): (a) a comunicao do trabalho: los processos laborales; (b) a comunicao oficial; e (c) a comunicao ideolgica propriamente dita: formas de presentaciones polticas, de actos polticos, de leys, frmulas, declaraciones, etc.; formas de enunciados poticos; formas de tratados cientficos, etc. (Voloshinov, 1992: 135) Cada um desses tipos de comunicao social apresenta suas prprias formas de estruturao dos enunciados. Mas, apesar de alguns deles j terem sido submetidos a investigaes especializadas na retrica e na potica, tales investigaciones [para Bakhtin/Volochinov (1986)] aparecen totalmente separadas del problema del lenguaje por una parte y, por otra, de los problemas de la comunicacin social (Voloshinov, 1992:135-136). Esse vnculo entre a linguagem e a comunicao social est no horizonte da ordem metodolgica de estudo da linguagem e de sua evoluo concreta, do ponto de vista de uma filosofia marxista da linguagem: (1) formas y tipos de interaccin discursiva [gneros discursivos] en relacin con sus condiciones concretas;

GNEROS DISCURSIVOS EM MARXISMO E FILOSOFIA DA LINGUAGEM

199

(2) formas de enunciados concretos, de algunas actuaciones discursivas en estrecha relacin con la interaccin cuyos elementos son estos enunciados, esto es, los gneros de las actuaciones discursivas [07] , determinados por la interaccin discursiva, en la vida y en la creacin ideolgica; (3) a partir de ah, una revisin de las formas del lenguaje tomadas en su versin lingstica habitual15 El mismo orden vale para una generacin concreta del lenguaje: primero se genera la comunicacin social (fundada sobre las infraestruturas), en ella se genera la comunicacin y la interaccin discursiva y, finalmente, esta generacin se refleja en el cambio de las formas de la lengua (Voloshinov, 1992:134).

4.

Observaes finais La realidad concreta del lenguaje en cuanto discurso no es el sistema abstracto de formas lingsticas, ni tampoco una enunciacin monolgica y aislada, ni el acto psicofsico de su realizacin, sino el acontecimiento social de interaccin discursiva, llevada a cabo mediante la enunciacin y plasmada en enunciados. (Voloshinov, 1992:132)

Pelas idias sobre os gneros discursivos e, especificamente, sobre os gneros discursivos cotidianos expressas em MFL, acreditamos que esse livro deve ser levado em conta por todos aqueles pesquisadores que se orientam por uma linha bakhtiniana de estudos da linguagem. Afinal, nesse livro que o Crculo de Bakhtin apresenta sua proposta de uma Filosofia marxista da linguagem de forma primorosa, o que ter eco em toda a obra posterior de Bakhtin. MFL permite que

15

Na terceira parte do livro, Bakhtin/Volochinov (1986) ir se dedicar a essa tarefa ao tratar de um problema especfico de sintaxe o problema do discurso alheio (do discurso do outro) , abordando, a partir de uma Teoria do enunciado, categorias gramaticais e estilsticas, como discurso direto, discurso indireto e discurso quase-direto (ou indireto livre).

200

the ESPecialist, vol. 24, n especial 2003

compreendamos a evoluo terica do Crculo de Bakhtin em dois momentos: aquele em que os trabalhos se dividiam nas assinaturas Volochinov, Medvedev e Bakhtin (anos 20 e incio dos anos 30), e desenvolvimento dessas idias no trabalho subseqente de Bakhtin, quando os dois primeiros j tinham desaparecido (por doena ou fatores ainda no esclarecidos). As relaes dialgicas entre o ensaio O problema dos gneros do discurso e MFL, alm de outros ensaios dos anos 20, poderiam enriquecer muito uma compreenso do conjunto da obra desse Crculo russo de estudos da linguagem no que se refere ao problema dos gneros discursivos. E, mesmo em MFL, toda a terceira parte Hacia una historia de las formas de enunciado en las construcciones lingsticas (Ensayo de aplicacin del mtodo sociolgico a problemas de sintaxis) tem como pressuposto essa categoria j articulada em torno de uma Filosofia marxista da linguagem, em interao orgnica com as categorias enunciado, tema e dilogo. O inacabamento deste artigo tem por eplogo um dilogo com a sua epgrafe na elaborao de uma filosofia marxista da linguagem: Un anlisis productivo de las formas de totalidad en los enunciados en cuanto unidades reales del flujo discursivo, es slo posible en base al reconocimiento del enunciado como un fenmeno puramente sociolgico. Una filosofa del lenguaje marxista debe precisamente tomar como fundamento el enunciado en cuanto fenmeno real del lenguaje (discurso) y en cuanto estructura socioideolgica. (Voloshinov, 1992:136).
Enviado em: 05/2000. Aceito em: 10/2002.

Referncias bibliogrficas BAKHTIN, M. (VOLOCHINOV) 1986 Marxismo e filosofia da linguagem. Trad. Michel Lahud e Yara Frateschi Vieira. Hucitec. BAKHTINE, M. (V. N. VOLOCHINOV) 1977 Le marxisme et la philosophie du langage. Trad. Marina Yaguello. Editions de Minuit.

GNEROS DISCURSIVOS EM MARXISMO E FILOSOFIA DA LINGUAGEM

201

BAKHTIN, M. 1992 Esttica da criao verbal. Trad. Maria Ermantina Galvo Gomes Pereira. Martins Fontes. VOLOSHINOV, V.N. 1992 El marxismo y la filosofa del lenguaje. Trad. Tatiana Bubnova. Alianza Editorial. VOLOSINOV 1993 Marxism and the philosophy of language. Trad. Ladislav Matejka e I. R. Titunik. Harvard University Press.

Anexo 1: Quadro de ocorrncias da categoria gnero em MFL


Portugus
[01] dialetologia social [02] diferentes modos de discurso [03] gneros lingsticos [04] gnero [05] modos de comportamento [06] registros da lngua familiar [07] categorias de atos de fala [08] tipos de discursos menores da vida cotidiana [09] modelagem das enunciaes [10] esteretipos no discurso da vida cotidiana [11] frmulas estereotipadas [12] pequenas frmulas correntes [13] frmula estereotipada [14] frmulas da vida corrente

Francs
dialectologie sociale diffrents modes de discours registres linguistiques registre modes de comportement registres de la langue familire catgories dactes de parole types de discours mineurs de la vie quotidienne modelage des nonciations strotypes dans le discours de la vie quotidienne formules strotypes petites formules courantes formule strotype formules de la vie courante

Ingls
the problem of behavioral speech genres little speech genres speech genres behavioral speech genres behavioral genres behavioral speech genres genres of speech performance little behavioral genres structure of the genre Genres of behavioral speech genre little behavioral genres behavioral genre behavioral genre

Espanhol
el problema de los gneros discursivos cotidianos los pequeos "gneros discursivos" gneros discursivos gnero discursivo concreto gneros discursivos gneros discursivos cotidianos gneros de las actuaciones discursivas pequeos gneros cotidianos conclusin genrica conclusin genrica

conclusin gnerica pequeos gneros cotidianos gnero cotidiano gnero cotidiano

202

the ESPecialist, vol. 24, n especial 2003

Geraldo Tadeu de Souza is an assistant professor in the Linguistics Department of the University of So Paulo. He develops research concerning the work of Bakhtins Circle, and has published Introduo teoria do enunciado concreto do Crculo Bakhtin/Volochinov/ Medvedev (Introduction to the theory of concrete utterance of the Circle Bakhtin/Volochinov/Medvedev) (So Paulo, Humanitas, 2002, 2nd Edition). He is a member of the research group Language and Work, coordinated by the professors Maria Ceclia Prez Souza-e-Silva, Beth Brait and Dcio Rocha at the Catholic University of So Paulo (PUC-SP).

You might also like