Jean Jacques Rousseau Toplum Sozlesmesi

JEAN-JACOUES
ROUSSEAU
TOPLUM
SZLEMES
HAAN AL YCEL KLASKLER DZS
FRANSI ZCA ASLI NDAN EV REN: VEDAT GNYOL
$
TRKYE S* BANKASI
Kltr Yaynlar

c10 - eskikitaplarim.com
Genel Yayn: 1103
Hmanizma ruhunun ilk anlay ve duyu merhalesi, insan
varlnn en mahhas ekilde ifadesi olan sanat eserlerinin be
nimsenmesiyle balar. Sanat ubeleri iinde edebiyat, bu ifade
nin zihin unsurlar en zengin olandr. Bunun iindir ki bir mil
letin, dier milletler edebiyatn kendi dilinde, daha dorusu
kendi idrakinde tekrar etmesi; zek ve anlama kudretini o eser
ler nispetinde artrmas, canlandrmas ve yeniden yaratmasdr.
te tercme faaliyetini, biz, bu bakmdan ehemmiyetli ve me
deniyet dvamz iin messir bellemekteyiz. Zeksnn her cep
hesini bu trl eserlerin her trlsne tevcih edebilmi milletler
de dncenin en silinmez vastas olan yaz ve onun mimarisi
demek olan edebiyat, btn ktlenin ruhuna kadar iliyen ve si
nen bir tesire sahiptir. Bu tesirdeki fert ve cemiyet ittisali, za
manda ve meknda btn hudutlar delip aacak bir salamlk
ve yaygnl gsterir. Hangi milletin ktpanesi bu ynden zen
ginse o millet, medeniyet leminde daha yksek bir idrak sevi
yesinde demektir. Bu itibarla tercme hareketini sistemli ve dik
katli bir surette idare etmek, Trk irfannn en nemli bir cep
hesini kuvvedendirmek, onun genilemesine, ilerlemesine hiz
met etmektir. Bu yolda bilgi ve emeklerini esirgemiyen Trk
mnevverlerine kranla duyguluyum. Onlarn himmetleri ile
be sene iinde, hi deilse, devlet eli ile yz ciltlik, hususi teeb
bslerin gayreti ve gene devletin yardm ile, onun drt be mis
li fazla olmak zere zengin bir tercme ktpanemiz olacaktr.
Bilhassa Trk dilinin, bu emeklerden elde edecei byk fayda
y dnp de imdiden tercme faaliyetine yakn ilgi ve sevgi
duymamak, hibir Trk okuru iin mmkn olamyacaktr.
23 Haziran 1941
Maarif Vekili
Haan li Ycel
HAAN L YCEL KLASKLER DZS
JEAN-JACQUES ROUSSEAU
TOPLUM SZLEMES
ZGN ADI
DU CONTRAT SOCIAL
FRANSI ZCA ASLINDAN EVREN
VEDAT GNYOL
TRK YE BANKASI KLTR YAYINLARI , ZOO
Sertifika No: 11213
GRSEL YNETMEN
BROL BAYRAM
DZELT
AL ALKAN NAL
GRAF K TASARIM VE UYGULAMA
TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI
TOPLUM ANLAMASI ADI YLA I . BASIM: M.E.B. YAYI NLARI , 1946
YENLENM I I . BASIM: AN YAYINLARI , 1965
I I I .-X. BASIMLAR: ADAM YAYINLARI I 98Z-ZOOI
TRK YE BANKASI KLTR YAYI NLARI NDA
I . BASIM KASIM ZOO, STANBUL
I X. BASIM N SAN ZOI Z, STANBUL
ISBN 978-975-458-948-1 (k a r t o n k a p a k l i )
BASKI
KTAP MATBAACILIK SAN. TC. LTD. Tt.
DAVUTPAA CADDES NO: I Z 3 KAT: I
TOPKAPI STANBUL
(0212) 482 99 10
Sertifika No: 16053
TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI
STKLAL CADDES , MEEL K SOKAK NO: z/ 4 BEYOLU 34433 STANBUL
Tel. (0212) 252 39 91
Fax. (0212) 252 39 95
www.iskultur.com.tr
HAAN
AL
YCEL
KI A S| ki R
I ) i / S
X LI X
J EAN'J ACOUES ROUSSEAU
TOPLUM SZLEMES
FRANSI ZCA ASLI NDAN EV REN:
VEDAT GNYOL
TRK YE ^ BANKASI
Kltr Yaynlar
indekiler
evirenin Birka Sz / Vedat Gnyol..................................................vi
KTAP I ......................................................................................................3
I Birinci Kitabn Konusu.........................................................4
II lk Toplumlar.........................................................................4
D En Glnn H akk............................................................... 6
IV Klelik......................................................................................7
V Hep Bir lk Szlemeye Dnmek Zorunluluu.............12
VI Toplum Szlemesi..............................................................13
VII Egemen Varlk......................................................................16
VIII Toplum Hali......................................................................... 18
I X Mal M lk............................................................................... 19
KTAP n ...................................................................................................23
I Egemenlik Bakasna Geirilemez...................................23
II Egemenliin Blnmezlii.................................................24
III Genel stem Yanlr M ?....................................................26
IV Egemen Gcn Snrlar....................................................28
V lm Kalm Hakk.............................................................31
VI Yasa.........................................................................................34
VII Yasac......................................................................................37
VIII Halk.......................................................................................41
I X Halk (Devam)......................................................................43
X Halk (Devam)..................................................................... 45
XI eitli Yasama Sistemleri...................................................48
XI I Yasalarn Blm................................................................i l
IV
KTAP m ................................................................................................... 53
I Genel Olarak Hkmet.....................................................53
II eitli Hkmet Biimlerinin Ana lkesi........................58
IH Hkmetlerin Blm.........................................................61
IV Demokrasi.............................................................................62
V Aristokrasi.............................................................................64
VI Monari..................................................................................67
VII Karma Hkmetler.............................................................73
VI Her Ynetim Biimi Her Memlekete Gitmez.................74
I X iyi Ynetimin Belirtileri......................................................79
X Hkmetin Ktye Kullanlmas ve Bozulmaya
Yz Tutmas..........................................................................81
XI Politik Btnn Yok Oluu...............................................84
XI I Egemen G Nasl Srp Gider?.....................................85
XI Egemen G Nasl Srp Gider? (Devam) ....................86
XI V Egemen G Nasl Srp Gider? (Devam)....................88
XV Milletvekilleri ya da Temsilciler........................................89
XVI Hkmet Kurumu Hi De Szlemeye Dayanmaz......93
XVII Hkmet Kurumu...............................................................94
XVIH Hkmetin Zorla Ele Geirilmesini nleyen
Nedenler................................................................................95
KTAP IV ...................................................................................................99
I Genel stem Yok Edilemez.................................................99
II Oylar....................................................................................101
Seimler.................................................................................104
IV Romann Comitial an.....................................................106
V Tribunluk.............................................................................117
VI Diktatrlk.........................................................................119
VH Censorluk.............................................................................122
VI Toplum Dini........................................................................124
I X Sonu.....................................................................................136
evirenin Birka Sz
Toplum Szlemesi 1756-1760 yllarnda yazlm, 1762de ba
slmtr. Sainte-Beuvee baklrsa, Rousseaunun en ok deer ver
dii yaptdr bu. Rousseau bu kitab iin, Epeyi nce, gcm
tartmakszm yazmaya kalktm, ama o gn bugn bir yana b
raktm daha geni bir yapttan alnmtr. diyor. Rousseaunun
yazmay tasarlad bu geni yaptn ad Politik Kurumlar olacak
t. Toplum Szlemesi, taslak halinde kalan bu yaptn bir blm
dr.
Toplum Szlemesi, hakl ve doru bir toplumun temellerini at
maya alyor. nsanlar Arasnda Eitsizliin Douu ve Temelleri
stne Konuma adl yaptnda Rousseau, insanlarn doal yaa
ma halindeki ilk zgrlklerinin zlemini ekmektedir. Ona gre,
doa yasalar gereince yaayan insanlar zgr ve eittirler, toplum
dzenine geince bu mutluluu yitirmilerdir. nsanlann bana ge
len belalarn balcas mal mlk tutkusundan domutur. Ayrca,
bir avu gl insann bakalarn buyruk altna almasyla da insan
lar arasnda klelik-efendilik ilikileri kmtr ortaya. Ksaca, insa
nn yaradl ile toplum iindeki koullar arasnda derin bir kart
lk domutur. te, Toplum Szlemesi bu dncenin ardndan y
rr, Eitsizlik stne Konumanmsona erdii yerde Toplum Sz
lemesi balan (G. del Vecchio)
Eitsizlik stne Konuma, artk bir daha geri dnmeyecek
olan doal yaama haline, ilk zgrle olan zlemin dile gelme
sidir: Toplum Szlemesi ise, doal yaama haline dnlmeyecei-
VI
Toplum Szlemesi
nin ve politik toplumun su gtrmez bir gerek oluu karsnda,
toplum iinde yaayan insana doal haklar salama isteini dile
getirir.
Rousseau, Toplum Szlemesf nde, toplumu bir gerek olarak
ele aln Onun niyeti, insanlar olduklar gibi, yasalar da olabile
cekleri gibi ele alp, toplum dzeninde gvenilir ve hakl bir yne
tim kural bulunup bulunamayacan aratrmaktr.
Yapt drt kitaba blnmtr. Birinci kitap, toplumun bir sz
leme yoluyla doduundan; ikinci kitap, souverain, yani ege
men varlktan, egemenlik ve genel istemden; nc kitap, yrt
me gc olarak eitli ynetim biimlerinden; drdnc kitap da
sistemin ileyiinden ve toplumun dininden sz eder.
Kitap I : Rousseau, burada toplumun yasal yaama koullarn
belirlemeye alyor Bu koullar kendiliinden benimsenen bir
szlemedir. Toplum szlemesi u sorunun zm yolunu verme
lidir: yelerinden her birinin cann, malm, btn ortak gle sa
vunup koruyan yle bir toplum biimi bulmal ki, orada her insan,
hem herkesle birletii halde yine kendi buyruunda kalsn, hem de
eskisi kadar zgr olsun. te, toplum szlemesinin zm yolunu
bulduu ana sorun budur.
Toplum szlemesiyle her ortak, topluma mallarm ve yaam
n brakr; nce doal zgrln, sonra da istedii ve elde ede
bilecei eyler zerindeki snrsz hakkn. Ama buna karlk,
toplumsal zgrl ve elindeki eylerin sahiplik hakkn kaza
nr. Kiilerin devlete adadklar canlar bile, bu yoldan srekli ola
rak korunmu olur.
KitapII : Genel istemin yrrle konmasndan baka bir ey
olmayan egemenlik ne braklabilir, ne de blnebilir. Yalnz genel
istem, kamu gcn, devletin kuruluundaki amaca, yani herkesin
iyiliine uygun bir yoldan ynetebilir. Genel istem yasalarla dile
gelir. Toplum iinde bir birlemenin koulu olan yasalara uyan
halk, yasalar koyan halkn kendisi olmaldr. Halk kendiliin
den sadece iyilik ister, ama yine kendiliinden her zaman iyiliin
nerede olduunu grmez. yleyse halka yol gsteren yksek ze
kl biri gerektir. Bu yksek zekl insan, yasacdan bakas deil
din Yasac, Rousseauya gre tanrsal bir varlktr: nsanlara yasa
lar koymak iin tanrlar gerek.
vii
]ean-]acques Rousseau
Kitap I I I : Topluluk ya da egemen varlk, yasalar hkmet ara
clyla yrtr. Hkmet, Yurttalarla egemen varln karlk
l ilikilerini salamak amacyla aralarnda kurulmu, gerek yasala
r yrtmek, gerek toplum zgrln srdrmekle grevli, ara
c bir btndr. eit ynetim biimi vardr: Demokrasi, aris
tokrasi ve monari. Demokrasi kk devletlere, aristokrasi orta
derecede, monari ise varlkl uluslara elverilidir. Hkmet, her za
man egemen varln denetimi altndadr. nk genel istemin uy
gulanmasndan baka bir ey olmayan egemenlik, yalnz halka, ya
ni egemen varla aittir.
Kitap IV: Sistemin ilemesini salamak iin birtakm nlemler
alnacaktr. En yksek gvence olarak da yurttalarn toplumsal
duygularla bezenmi olmalar istenecektin (E. Aubry)
Toplum Szlemesi, Dreyfus-Brissacn dedii gibi, az okunan,
ama zerinde durmadan sz edilen yaptlarn banda gelir. Yaym
lanmasndan iki yl sonra, yani 1764de ngilizceye evrilmi olan
bu yapt, bugn aa yukar btn dillere evrilmi bulunuyor:
Toplum Szlemesi bizde ilk olarak 1913te Trkeye evrilmitin
Mtekaidin-i hriciyeden bir zatn Mukavele-i timaiye adyla
yapt evirinin dili bugn iin ok eskimitir. eviride yer yer
tmceler, kimi zaman da paragraflar atlanmtr. kinci eviri, H
seyin Cahit Yalnn Fikir Hareketleri adl dergisinde Sosyal Mu
kavele adyla yaymland eviridir. Dilinin bir bakma eskiliine
karn, baarl bir eviridir bu. nc ve son olarak Selmin Ev
rim ile M. Evrimin timai Mukavele adyla yaptklar eviri gelir.
Bu eviri de, dil bakmndan kinciye stn olmamakla birlikte, ol
duka baarldr.
1946da, yani bundan tam on dokuz yl nce Toplum Anla
mas adyla yaptm eviriyi yeni batan ele alrken, gzden ka
m eviri ve tertip yanllarm dzeltmek ve bu arada olduka
eskiyen dilini de bir hayli deitirmek gerekti. Ayrca, kitabn adn
Toplum Szlemesi olarak deitirmek yaptn ruhu bakmndan
daha uygun grnd bana.
1965
Vedat Gnyol
Toplum Szlemesi
ya da
Politik Hukuk
lkeleri
Foederis aequas / Dicamus leges
(Vergilius, Aeneias, XI, v. 321)
Jean-Jacques Rousseau
Okuyucunun Dikkatine
Bu kitap, daha geni bir yapttan, epeyi nce, gcm
tartmaksmn yazmaya kalktm, ama o gn bugn bir ya
na braktm bir yapttan alnmtr. Daha nce yazdkla
rmdan karlabilecek trl paralar arasnda bu para,
okuyucuya sunulmaya en elverili gibi grnd bana. Yap
tn geri kalan blm oktandr yok oldu.
2
Kitap I
Niyetim, insanlar olduklar gibi, yasalar da olabilecek
leri gibi ele alp, toplum dzeninde gvenilir ve hakl bir y
netim kural bulunup bulunamayacan aratrmaktr. Bu
aratrmada, adalet ile fayda birbirinden ayr dmesin diye,
hakkn onayladn karn gerektirdiiyle uzlatrmaya a
lacam.
nemini ispatlamakszn giriyorum konuma. Bana, Sen
kral msn, yoksa yasac msm ki, politika stne yaz yaz
yorsun? diye soracaklara vereceim karlk udur: Ben ne
kralm, ne de yasac; onun iin politika stne yazyorum ya!
Hkmdar ya da yasac olsaydm, ne demek gerektiini sy
leyip vaktimi bouna harcamaz, ya yapacam yapar ya da
susardm.
zgr bir devletin yurtta ve egemen varln bir yesi
olarak dnyaya geldiim iin, kamu ilerinde szmn etki
si ne denli az da olsa, oy verme hakkm bu ileri renmek
grevini yklenmeme elverir. Her ne zaman ynetim dzen
leri stnde dnsem, aratrmalarmda kendi memleketi
min ynetimini sevme konusunda yeni yeni nedenler bulup
seviniyorum.
3
Jean-]acques Rousseau
I
Birinci Kitabn Konusu
nsan zgr doar, oysa her yerde zincire vurulmutur.
Falan kimse kendini bakalarnn efendisi sanr ama, byle
sanmas, onlardan daha da kle olmasna engel deildir. Bu
deime nasl olmu? Bilmiyorum. Bunu yasallatran nedir?
te bu soruya karlk verebilirim sanyorum.
Sadece kaba gc ve bu gten kan sonucu dnm
olsaydm, yle derdim: Bir ulus boyun emeye zorlanr da
boyun eerse iyi eder; boyunduruunu silkip atabilecek olur
da atarsa daha iyi eder. nk zgrln kendisinden
hangi hakka dayanarak almlarsa, yine o hakka dayanarak
geri almasnda, ya bu davran hakldr ya da zgrlnn
elinden alnmas hakszd. Ama toplum dzeni btn br
haklarn temeli olan kutsal bir haktr: Bununla birlikte, hi
de doadan gelme deildir, szlemelere dayanmaktadr. ,
bu szlemelerin neler olduunu bilmektir. Bu soruna gelme
den nce, demin sylediklerimi ispatlamalym.
n
lk Toplumlar
Btn toplumlarn en eskisi ve tek doal olan aile toplu
luudur. Burada ocuklar baklmak, korunmak gereksini
minde olduklar srece babaya bal kalrlar. Bu gereksinim
ortadan kalknca doal ba da zlr. Babann sznden
kmamak zorunluluundan kurtulan ocuklar, ocuklara
bakma ykn srtndan atan baba, hep birden bamszla
kavuurlar. Yine de bir arada kalrlarsa, artk doann zoruy
la deil, kendi istekleriyle kalyorlar demektir. Ailenin kendi
si de ancak bir szleme ile varlm srdrr.
Bu ortaka zgrlk insan yaradlnn bir sonucudur.
nsann ilk uyaca yasa, varln korumak; yapaca ilk ey
de, kendine borlu olduu zeni gstermektir. nsan kendini
4
Toplum Szlemesi
bilecek aa gelir gelmez, nefsini korumaya yarayan arala
ra deer bimede tek sz sahibi olduu iin, sonunda kendi
kendisinin efendisi olur.
Onun iin, aileye politik toplumlarm ilk rnei diyebili
riz: Bu toplumlarda ba bir baba, halk da ocuklar gibidir;
hepsi de eit ve zgr doduklar iin, zgrlklerinden an
cak karlar urunda vazgeerler. Aradaki btn ayrlk u
dur: Ailede babann ocuklarna olan sevgisi onlara gster
dii zeni karlar; devletteyse, devlet bakannn kendi hal
kna beslemedii bu sevginin yerini hkmetmek zevki alr.
Grotius, her trl insan gcnn ynetilenler yararna
kurulmu olduunu kabul etmez: Buna rnek olarak kleli
i gsterir. Onun en ok bavurduu dnce yolu, hukuku
olaylarla desteklemektir hep.1Zorbalar iin bundan daha
mantkl bir yol bulunabilir ama, daha elverilisi bulunamaz.
Onun iin, Grotiusa gre, insanlk m yz kadar adamn
maldr, yoksa bu yz kadar adam m insanln maldr, pek
belli deil: Kendisi kitabmda batan baa bu birinci dn
ceden yana grnyor. Hobbesun da dncesi bundan
baka bir ey deil. Buna gre, insanlar birtakm evcil hay
van srlerine blnmtr, her birinin banda da onu par
alayp yemek iin koruyan bir ba vardr.
Nasl oban, srsne gre stn bir yaradltaysa, in
san srlerinin obanlar olan balar da uyruklarndan da
ha stn bir yaradltadr. Philonun dediine baklrsa, m
parator Caligula kafasn bu yolda iletiyor ve byle bir ben
zetmeye dayanarak krallarn tanr, halkn da hayvan olduu
sonucuna varyormu.
Kamu hukuku stne bilgili aratrmalar, gemi ktlklerin hikye
sinden baka bir ey deildir ou zaman; bunlar gereinden ok incele
meye kalkmak bou bouna direnmek olur. (Amsterdamda Rey Yay
nevinin bast Marquis dArgensonun Fransann Komularyla Olan
karlar stne nceleme adl kitab) Grotiusun yapt da bundan ba
ka bir ey deil.
5
Caligulann dnme dzeni Hobbesun ve Grotiusun-
kiyle ayn kapya kyor. Aristoteles de hepsinden nce, in
sanlarn yaradltan eit olmadklarn, kimisinin kle, kimi
sinin de efendi olmak iin dnyaya geldiklerini sylemiti.2
Aristoteles haklyd ama, sonucu neden sanyordu. Kle
lik iinde doan her insan klelik iin dnyaya gelir, bundan
daha su gtrmez bir ey olamaz. Kleler zincirler iinde her
eyi, hatta onlardan kurtulma isteini bile yitirirler: Klelikle
rini sever olurlar, tpk Odysseusun o hayvanlara yarar ya
amlarn seven arkadalar gibi.3Klelik doal bir duruma
gelmise, doaya aykr bir kleliin sonucudur bu. lk kle
leri kle yapan kaba gse, onlar klelikte tutan korkaklk
lar olmutur.
Ben ne Kral demden sz ettim, ne de Satrnn ocuk
lar gibi (ki bazlar bunlar Nuhun ocuklarna benzetmitir)
evreni aralarnda paylaan Nuhun byk olundan. Bu
ll davranma diyecek yoktur sanrm! nk bu h
kmdarlardn birinin soyundan, belki de dorudan doruya
byk oul soyundan geldiime gre, elimdeki soyluluk san
larn ispadayarak insanolunun yasal kral diye ortaya k
mayacam kim syleyebilir? Ne olursa olsun, demin tp
k Robinson gibi tek insan kald srece, dnyann hkm
dar olduu su gtrmez; bu imparatorlukta ho olan da tah
tnda oturan monarkn ayaklanmalardan, savatan ve dolap
evirenlerden korkusu olmamasyd.
m
En Glnn Hakk
En gl, gcn hak, boyun emeyi de dev biimine
sokmadka hep egemen kalacak kadar gl deildin G
lnn hakk ite buradan gelir. Grnte alay edilen hak,
gerekte bir ilke olmutur. Ama bize hi aklanmayacak m
2 Politika, k. I. B. 5.
3 Plutarkhosun Hayvanlarda Dnme adl kk yaptna bakn.
6
Toplum Szlemesi
dr bu szck? G maddesel bir eydir. Bundan nasl bir ah
lak kabilir, bilmem. Gce boyun emek, bir istem ii deil,
bir zorunluluk; olsa olsa bir saknt iidir. Ne bakmdan dev
olabilir bu?
Bir an iin, bu szde hak var diyelim. Bence bundan ka
ka aklanamaz birtakm sama ve anlamsz laf kar yalnz.
nk hakk douran g ise, etkiyle birlikte etken de dei
ir. Bir ncekini alt eden bir g, onun hakkn da elde eder.
Ceza grmeden bakaldrabildiniz mi, bu bakaldrma bir
hak olabilir. Madem gl her zaman hakldr yleyse yap
lacak ey, her zaman gl olmaya bakmaktr. Glnn yok
olmasyla ortadan kalkan bir hakka hak diyebilir miyiz? n
san boyun eecek olduktan sonra, dev dolaysyla niye bo
yun esin? nsan boyun emeye zorlanyorsa, boyun emek
zorunda deil demektir. Grlyor ki, hak sz g'e hibir
ey eklemiyor; bu bakmdan hibir anlam da tamyor.
Glere boyun ein! Eer bu kaba gce boyun ein de
mekse, bir davran kural olarak iyi, ama gereksizdir: nk
hibir zaman buna aykr davranlmaz. Her trl g Tan-
rdan gelir; kabul. Ama btn hastalklar da ondan gelir. By-
ledir diye, hekim armak yasak m olmal? Ormann ke
sinden karma anszn bir haydut kverse, ona kesemi yal
nz zorlandm iin mi vermeliyim, yoksa -kesemi kurtara
cak durumda olsam- vicdan gerei vermem gerekir mi yine
de? nk haydudun elindeki tabanca da bir gtr nihayet.
yleyse kabul edelim ki, g hak yaratmaz ve insan an
cak hakl gce boyun emelidir. Bylece ilk soruma dnm
oluyorum yine.
IV
Klelik
Madem hibir insann, benzeri stnde doal bir yetkisi
yoktur ve madem kaba g bir hak yaratmaz, yleyse insan
lar arasnda her eit hakl yetkenin temeli olarak, kala kala
yalnz szlemeler kalyor.
7
]ear-Jacques Rousseau
Grotius diyor ki: Bir insan zgrlnden vazgeip bir
efendinin klesi olabiliyor da, neden btn bir ulus kendi
zgrln aktarp bir kraln buyruuna giremesin. Bu
rada aklanmas gereken ikircil anlaml szler var. Ama
biz, aktarma sz stnde duralm. Aktarmak, vermek ya
da satmak demektir. mdi, bir bakasnn klesi olan adam
kendini vermiyor, ok ok geimini salamak iin satyor
dun Ama bir ulus niin satar kendini? Bir kral uyruklarnn
geimini salamak yle dursun, kendi geimini onlardan
karr asl. Rabelaisye gre de, kral az buz eyle yaaya
maz. yleyse uyruklar, mallar birlikte alnmak kouluyla
kendilerini mi veriyorlar dersiniz? O zaman kendilerine ne
kalyor, anlamyorum.
Denecek ki; zorba, uyruklarna toplum iinde dirlik sa
lyor. Diyelim ki, yledir: Ama zorbann an eref hrsnn
balarna bela ettii savalar, doymazl ve bakanlarnn k
rcl, uyruklar kendi aralarndaki anlamazlklardan daha
byk zntlere sokarsa, bu dirlikten ne kazanlar olur
ki? Hele bu dirlik onlarn yoksullamasna yol aarsa, ne ka
zanm olurlar bundan? nsan zindanda da sessizlik iinde
yaar ama, bu kadar oray zlenir bir yer yapmaya yeter mi?
Kykloplarn maaralarna kapatlm olan Yunanllar da
hayvanlara paralattrlmadan nce sra beklerken, sessiz
sessiz yayorlard orada.
Bir insan kendini karlksz balar demek, sama, akl al
maz bir eydir. Byle bir davran yolsuz olduu kadar geer
sizdir de. nk byle davranan bir kimsenin akl banda
deildir. Ayn eyi bir ulus iin sylemek, batan baa deli bir
ulus dnmek olur. Delilikse, hibir hak kazandrmaz.
Herkes kendini bakasna balayabilirse de, ocuklarn
balayamaz. nk onlar insan ve zgr olarak doarlar;
zgrlkleri kendilerinindir; hi kimsenin onu kullanmaya
hakk yoktur. yiyi ktden ayracak aa gelmeden nce,
baba ocuklar korumak, rahatlarn salamak iin onlarn
Toplum Szlemesi
adna birtakm koullar koyabilip ama onlar kaytsz artsz,
geri dnlmezcesine bakasna veremez. nk byle bir
ba, doann amalarna aykr olduu gibi, babalk hakla
rn da aar. yleyse keyfe bal bir ynetimin yasal bir y
netim olabilmesi iin, halkn onu kabul etmeye ya da etme
meye yetkisi olmaldr. Ancak o zaman ynetim keyfe bal
olmaktan kar.
zgrlnden vazgemek, insan olma niteliinde, in
sanlk haklarndan, hatta devlerinden vazgemek demektir.
Her eyden vazgeen insann hibir zararn karlama olana
yoktur. Byle bir vazgeme insann yaradlyla uzlamaz.
nsann isteminden her trl zgrl almak, davranla
rndan her eit ahlak dncesini kaldrmak demektir. Son
olarak, bir yandan mutlak bir yetke, te yandan snrsz bir
boyun eme koulu komak, tutarsz ve bo bir szleme
olur. Kendisinden her eyi istemeye hakkmz olan bir kim
seye kar hibir bor yklenmi olmayacamz ak deil
midir? Tek bana bu koul, karlkl olmayan bir szleme
nin geersizliini gerektirmez mi? Var you benim olan k
lem, ne gibi bir hak ileri srebilir bana kar? Onun haklar
benim olduuna gre, kendi haklarmn yine kendime kar
ileri srlmesi, anlamsz bir sz deil midir?
Grotius ve bakalar bu szde klelik hakknn bir baka
kaynan da savatan karyorlar. Onlara gre, yenenin ye-
nileni ldrme hakk olduu iin, yenilen yaamn zgrl
pahasna satn alabilir. Bu anlama her iki yann da iine
geldii lde daha da yasal olur.
Ama yenilenleri ldrme hakknn, bu szde hakkn, sa
va halinin bir sonucu olmad apaktr. nk insanlar o
ilk bamszlklar iinde yaarken, aralarnda bar ya da sa
va hali kuracak kadar deimez ilikiler olmad iin, bir
birlerine doal olarak dman deildiler. Savaa yol aan, in
sanlar arasndaki ilikiler deil, olaylar arasndaki ilikilerdir.
Sava hali basit kiisel ilikilerden deil, yalnz mal mlk ili
9
kilerinden kacana gre, zel sava, yani insanla insan
arasndaki sava, srekli bir mlkiyet tanmayan doal yaa
ma halinde olmad gibi, her eyin yasa gcne bal oldu
u toplum halinde de olmaz.
nsanla insan arasndaki kavgala dellolar, arpmalar
bir durum yaratmayan iler ve davranlardr. Fransa kral
IX. Louis yasalarnn izin verdii, sonra da Tanr Barnn
bir zaman iin yasak ettii zel savalara gelince, bunlar as
lnda sama bir dzen olan (var olduysa eer) derebeylik y
netiminin ktlkleridir ve doal hukuk ilkelerine, her trl
ynetim politikasna da aykrdrlar.
yleyse sava insann insanla deil, devletin devletle olan
bir ilikisidir ve bu ilikide tekler birbirlerine yalnz rasgele
dmandrlar^insan ve yurtta4 olarak deil, asker olarak;
yurdun yeleri olarak deil, koruyucular olarak. Son ola
rak, devletin dman insanlar deil, yine baka devletlerdir;
nk zleri birbirinden ayr olan eyler arasnda hibir ger
ek iliki kurulamaz. '
Bu ilke teden beri yerlemi genel kurallara, btn uygar
uluslarn deimez uygulamalarna da uygundur. Sava ama
bildirileri, devlederden ok, uyruklarn uyarmak iindir. Bir
yabanc, ister kral, ister herhangi bir kimse, ister bir ulus ol-
4 Sava hukukunu dnyann btn uluslarndan ok daha iyi anlayan ve
ona uyan Romallar, bu konudaki titizliklerini ylesine ileri gtrmler
di ki, hibir yurttan dmana, u ya da bu dmana kar belli bir bi
imde savama sz vermeden gnll olarak hizmet grmesine izin ve
rilmiyordu. Kk Catonun ilk askerliini yapt bir lejyon yeniden ku
rulurken, byk Cato lejyon komutan Popiliusa yazd bir mektupta,
Olumun komutanz altnda almasn istiyorsanz ona yeniden ant
iirmelisiniz, yoksa dmana kar silah kullanamaz, nk ilk askerlik
and geerliini yitirmitir diye yazyordu. Ayn Cato, oluna bu yeni
and imeden savaa girmemesini bildiriyordu. Biliyorum, bu dediklerime
kar, Clusium kuatmasyla daha baka zel olaylar kant diye gstere
ceklerdir; ama ben yasalardan, trelerden sz ediyorum. Romallar yasa
larna en az aykr davranm bir ulustur; hibir ulus onlarnki kadar iyi
ve yetkin yasalar koymu deildir.
10
Toplum Szlemesi
sun, hkmdara sava amakszn alar rpar; uyruklar l
drr ya da hapsederse, dman deil, haydut saylr. Oysa
sava ortasnda, doru bir hkmdar bir dman memleket
te kamunun nesi varsa el koyar ama, insanlarn canlarna,
mallarna, yani kendi haklarnn temeli olan haklara sayg
gsterir. Savan amac dman devletin yok edilmesi olduu
iin, kar tarafn, bu devleti koruyanlar, ellerinde silah oldu
u srece ldrme hakk vardr ama, silahlar brakp da tes
lim olunca, artk dman ya da dmann arac olmaktan
kar, sadece birer insan olurlar. O zaman onlarn yaam s
tnde hi kimsenin hakk kalmaz. Kimi zaman bir devlet,
yelerinden hibiri ldrlmeden de yok edilebilir. Sava,
amac iin gerekli olmayan hibir hak tanmaz. Bu ilkeler ne
Grotiusun ilkeleridir, ne de ozanlarn yetkesine dayanmakta
dr; doal olaylarn bir sonucudurlar ve akla dayanrlar.
Fetih hakkna gelince, glnn yasasndan baka bir te
meli yoktur onun. Sava, yenen tarafa yenilen uluslar kesip
bime hakk vermediine gre, yenenin olmayan bu hak, ye
nilen uluslar boyunduruk altna alma hakkna da temel ola
maz. Dman ldrme hakk tutsak edilemedii zaman var
dr ancak. Demek, dman tutsak etme hakk, ldrme
hakkndan gelmiyor. yleyse zerinde kimsenin hibir hak
k bulunmayan yaamn zgrl pahasna yenilen tarafa
satn aldrtmak ok haksz bir dei tokutur. lm kalm
hakkn klelik hakkna, klelik hakkn da lm kalm hak
kna dayatmakla, aka ksr bir dngye dlmyor mu?
u korkun hakk, her eyi kesip bime hakkn kabul et
sek bile, bence savata tutsak edilen kimse ya da bir ulus,
efendisine kar ancak zorland srece boyun emek zorun
dadr Canna karlk bir eyi elinden almakla, yenen taraf
yenileni balam olmaz: Onu bo yere ldreceine, yarar
lanarak ldrm olun Onun iin, yenilen zerinde kaba g
ten baka herhangi bir yetki elde etmek yle dursun, arala
rnda eskisi gibi sava hali srp gitmektedir Hatta ilikileri

]ean-Jacques Rousseau
bile bu durumun bir sonucudur: Sava hakkm kullanmak da
hibir bar antlamasn gerektirmez. Aralarnda bir anlama
yapmlardr, kabul. Ama bu anlama sava halini ortadan
kaldrmak yle dursun, onun srekliliini gerektirmektedir.
Bylece, duruma hangi yanndan baklrsa baklsn, kle
lik hakk sadece hakl olmad iin deil, anlamsz ve sama
olduu iin de geersizdir. Klelik ve hak elimeli szlerdir,
birinin bulunduu yerde teki bulunmaz. ster iki adam iin,
ister bir adamla bir ulus iin sylenmi olsun, aadaki sz
ler her zaman anlamsz kalacaktr:
Seninle yle bir szleme yapacam ki, hep benim iyili
ime ve senin zararna olacak; keyfim istedii srece ben
uyacam, yine keyfim istedii srece sen uyacaksn ona.
V
Hep Bir lk Szlemeye Dnme Zorunluluu
Buraya kadar rttm grlerin hepsini kabul etsem
bile, zorbal krkleyenlerin bundan bir kazanlar olmaz
yine de. Bir kalabal boyunduruk altna almakla, bir toplu
mu ynetmek arasnda her zaman bir ayrm olacaktr. Da
nk yaayan insanlarn saylar ne olursa olsun, birbiri ardn
ca bir kiinin buyruu altna girdikleri zaman, bence artk
ortada bir ulusla bakan deil, bir efendi ile kleleri vardr.
Bu belki bir topluluktur, ama hibir zaman toplum sayla
maz. nk burada ne kamusal bir yarar vardr, ne de poli
tik bir btn. Bu adam dnyann yarsn boyunduruu alt
na alsa bile, yine de kii olmaktan kamaz; brlerinin ka
rndan ayr olan kar her zaman iin zel bir kardr. Bu
adam lverirse, hkmeti kendinden sonra dalp gider,
tpk yanp kl olan bir mee aac gibi.
Grotius, bir ulus kendini bir krala verebilir diyor. yleyse
ona gre, bir ulus kendini bir krala vermeden nce ulustur.
Bu ba toplumu ilgilendiren bir itir, genel bir oylamay ge-
12
Toplum Szlemesi
rektirir. yleyse bir ulusun kendisine kral semesini salayan
ilemi incelemeden nce, bir ulusun ulus olmasn salayan i
lemi incelemek yerinde olur. nk bu ilem, ister istemez
brnden nce geldii iin, toplumun gerek temelidir.
Gerekte, daha nceden yaplm bir szleme olmasayd
-seim oybirliiyle yaplmadka- aznlk iin ounluun
setiine katlanmak zorunluluu nerede kalrd? Balarna
bir efendiyi getirmek isteyen yz kiinin, byle birisini iste
meyen on kii adna oy vermeye ne hakk olurdu? Oylarda
ounlua hak tanyan yasa, szleme ile meydana gelmitir
ve hi deilse bir defa iin oybirliini gerekli klar.
VI
Toplum Szlemesi
nsanlar yle bir noktaya varm sayalm ki, doal yaa
ma halindeyken korunmalarn gletiren engelle^ diretme
gleriyle, tek tek her kiinin bu durumda kalabilmek iin
harcayaca abalara stn gelsin. O zaman bu ilkel durum
srp gidemez artk; insanlar yaaylarn deitirmezlerse,
yok olup giderler.
Ama insanlar yeni gler yaratamadklarna, eldeki g
leri birletirip kullanmaktan baka bir ey yapamadklarna
gre, kendilerini korumak iin yapacaklar tek ey, birleerek
diretme gcn alt edebilecek bir g birlii kurmak, bu
gleri bir tek drtc gle ynetmek ve elbirliiyle hareke
te getirmektir.
Bu g birlii birok kimsenin bir araya gelmesiyle ku
rulabilir ancak; ama her insann gc ve zgrl kendi
ni korumada balca ara olduuna gre, kendine zarar
vermeden, nefsine kar borlu olduu bakm bir yana b
rakmadan nasl bakalarna balayabilir bunlar? Konum
la olan ilikisi gz nnde tutulursa, bu gl yle an
latabiliriz:
13
yelerinden her birinin canm, maln btn ortak
gle savunup koruyan yle bir toplum biimi bulmal ki,
orada her insan hem herkesle birletii halde yine kendi
buyruunda kalsn, hem de eskisi kadar zgr olsun.
te, toplum szlemesinin zm yolunu bulduu ana so
run budur.
Bu szlemenin koullar iin z ile ylesine belirlenmi
tir ki, en kk bir deiiklik onu etkisiz ve geersiz bir du
ruma sokar; yle ki, toplum szlemesi bozulup da herkes
nceki haklarna dnnceye ve szlemeye dayanan zgr
ln yitirerek bu zgrlk urunda terk ettii doal z
grln yeniden elde edinceye kadar, belki hibir zaman
aka dile getirilmemi olan bu koullar her yanda kendili
inden kabul edilmi, tannmtr.
Bu koullarn hepsi, kukusuz bire indirilebilir ki, o da
udur: Toplum yelerinden her biri, btn haklaryla birlik
te kendini batan baa toplulua balar; nk bir kez, her
kii kendini tmyle topluma verdiinden, durum herkes
iin birdir; durum herkes iin bir olunca da bunu bakalar
nn zararna evirmekte kimsenin bir kar olamaz.
Ayrca, bu balanma kaytsz artsz olduu iin (hibir
ey ayrmadan) birlik olabildiince eksiksiz ve tamdr, hibir
yenin isteyecei bir ey de kalmamtr artk; nk kiilere
baz haklar braklm olsayd, onlarla halk arasnda anla
mazlklar yarglayacak ortak bir st makam bulunmadna
ve her insan baz bakmlardan kendi kendisinin yargc oldu
una gre, her bakmdan da yle olmaya kalkrlard; o za
man da doal yaama hali srp gider ve toplum ister iste
mez zorbala kaar ya da ie yaramaz olurdu.
Ksacas, kendini topluma balayan kii, hi kimseye
balanmam olur ve kendi zerinde bakasna tand hak
larn aynn elde etmeyen hibir ye bulunmadna gre de,
herkes hem yitirdiinin tam karln, hem de elindekini
korumak iin daha ok g kazanm olur.
14
Toplum Szlemesi
zne bal olmayan eyler bir yana braklrsa, top
lum szlemesi yle zetlenebilir: Her birimiz btn var
lmz ve btn gcmz bir arada genel istemin buy
ruuna verir ve her yeyi btnn blnmez bir paras
kabul ederiz.
Bu birlik szlemesi, o anda szlemeyi yapanlarn kii
sel varl yerine, toplantdaki oy says kadar yesi olan t
zel ve kolektif bir btn oluturur. Bu btn, ortak benli
ini, yaamn ve istemini bu szlemeden alr. Btn br
kiilerin birlemesiyle oluan bu tzel kiiye eskiden site de
nirdi5; imdiyse cumhuriyet ya da politik btn deniyor.
yeleri ona, edilgin olduu zaman devlet (etat), etkin oldu
u zaman egemen varlk (souverain), br devletler kar
snda da egemenlik (puissance) diyorlar. Ortaklara gelince,
onlar bir birlik olarak halk, egemen gcn birer yesi ola
rak teker teker yurtta, devletin yasalarna boyun een ki
iler olarak da uyruk adn alrlar. Ne var ki, bu terimler o
u zaman birbirine karr ve biri br yerine kullanlr;
belirlice kullanrken bunlar birbirinden ayrt edebilmeyi
bilmek gerekir.
5 Bu szcn gerek anlamna yeni yazarlarda hi rastlanmyor. ou,
kenti site, kentliyi de yurtta ile kartryor. Kentin evlerden, sitenin de
yurttalardan olutuunu bilmezler. Eskiden Kartacallara pek pahalya
mal olmutu bu yanllk. Bir hkmdarn uyruklarna cives (yurtta) de
diine hibir kitapta rastlamadm. Hatta ne eskiden MakedonyalIlara, ne
de zamanmzda btn br uluslardan daha ok zgrle yakn olma
sna karn, ngilizlere denildiine. Yalnz Franszlarn hepsi kendilerine
teklifsizce yurtta demektedir. Szlklerinden de anlalaca zere bu
szck stnde hibir dnceleri yoktur; olsayd ee; bunu kendilerine
mal etmekle byk bir su ilemi olurlard. Bodin, bizim kentli ve ileli-
lerimizden sz ederken, bunlar birbirine kartrp byk bir yanlgya
dmtn Oysa M. dAlembert bu konuda yanlmam, Cenevre adl ya
zsnda, kentimizde bulunan drt (hatta yabanclarla birlikte be) snf (ki
bunlardan yalnz ikisi cumhuriyeti oluturmutur) birbirinden ayrt et
mitin Ondan baka benim bildiim hibir Fransz yazan, yurtta szc
nn gerek anlamn kavrayamamtr.
15
vn
Egemen Varlk
Bu forml gsteriyor ki, birlik szlemesinde kamu ile
tek tek kiiler arasnda bir sz borcu yer almakta ve her kii
sanki kendi kendisiyle szleme yaparak iki bakmdan ba
lanm bulunmaktadr: nce, egemen varln yesi olarak
kiilere kar, sonra da devletin yesi olarak egemen varla
kar. Ama burada, kimse kendine verdii szden sorumlu
deildir diyen medeni hukuk kural uygulanamaz. nk
bir insann kendine sz vermesi baka, yesinden olduu b-
tn'e sz vermesi bakadr.
unu gz nnde tutmak gerekir ki, her birinin iki ayr
adan dnlmesi nedeniyle, btn uyruklar egemen var
la kar bor altna sokabilen kamu karar, kart neden
den, egemen varl kendi kendine kar bor altna soka
maz; onun iin egemen varln, bozamayaca bir yasann
buyruu altna girmesi politik btnn zne aykr der.
Egemen varlk, kendini yalnz bir tek bakmdan grebildii
iin, kendi kendisiyle szleme yapan bir kii durumundadr:
Bu da gsterir ki, halkn btn iin hibir zorunlu temel ya
sa yoktur ve olamaz, hatta toplum szlemesi bile. Bu demek
deildir ki, bu szlemeye aykr olmayan konularda bu b
tn, bakasna kar bir yk altna giremez; nk bir yaban
cyla olan ilikilerinde, herhangi bir varlk, herhangi bir kii
oluverir.
Ama politik btn ya da egemen varlk, varln szle
menin kutsallndan ald iin kendini hibir zaman ilk
szlemeye aykr bir ey yapmaya (hatta bir bakasna kar
bile) zorlayamaz; rnein, kendinden bir paray bakas
na geiremez ya da bir baka egemen varln buyruu alt
na giremez. Varln borlu olduu szlemeyi saymamak,
kendini yok etmek demektir; kendisi hi olan bir ey ne ya
ratabilir ki? Hi.
16
Toplum Szlemesi
Bu halk kalabal, bylece bir btn halinde birleti mi,
artk yelerden birine saldran btne saldrm, btne sal
dran da yelere saldrm olur. Bylece, devleri ve karla
r szlemeyi yapan taraflar karlkl olarak yardmlamaya
zorlar ve ayn insanlarn bu iki ilikiye bal btn karlar
n bu ilikiye gre birletirmeye almalar gerekir.
te yandan, kendini kurmu olan kiilerden olutuu
iin, egemen varln bu kiilerin karlarna aykr kar
yoktur ve olamaz, onun iin egemen gcn uyruklarna g
vence gstermesi gerekmez; nk btnn uyruklarna za
rar vermeyi aklndan geirmesi dnlemez; nitekim biraz
dan greceimiz gibi, zel olarak hibirine de zarar veremez.
Egemen varlk, egemen olmak dolaysyla, ne olmas gerek
se, her zaman odur.
Ama egemen varla kar uyruklarnn durumu byle
deildir; karlar bir olmakla birlikte, egemen varlk uyruk
larnn balln gven altna alacak yollar bulmazsa, hibir
ey onlarn szlerini yerine getirmelerini salayamaz.
Gerekte, herkesin insan olarak sahip olabilecei zel is
temi, yurtta olarak sahip olduu genel isteme aykr ya da
kart olamaz, zel kar genel yarardan apayr bir ynde
seslenebilir ona; mutlak ve ister istemez bamsz yaam,
ortak davaya olan borcunu karlksz bir yardm gibi gs
terebilir ona; bu yardmdan yoksunluk bakalarna zararl
dr ama, kendisine ok daha pahalya mal olur. Devleti olu
turan tzel kiiyi (gerek bir insan olmad iin) akl yaps
bir varlk olarak kabul ettiinden, uyrukluk grevlerini ye
rine getirmeksizin yurttalk haklarndan yararlanr. Oysa
bu yle bir hakszlktr ki, artarsa politik btnn yklna
yol aar.
Toplum szlemesinin bo laf olarak kalmamas iin b
tn br balantlar pekitiren u balanty kendiliinden
iine almas gerekir: Kim genel istemi saymamaya kalkarsa,
btn topluluk onu saygya zorlayacaktr. Bu da, o kimse
17
yalnz zgr olmaya zorlanacaktr demektir. nk bu ko
ul, her yurtta yurda mal etmekle onu her eit kiisel ba
llktan korur; toplum ballklarn yalnz o hakl klar. Bu
koul olmazsa, btn bu ballklar anlamsz, zorbaca olur
ve byk ktlklere yol aar.
Vffl
Toplum Hali
Doal yaama halinden toplum dzenine gei, insanda
ok nemli bir deiiklik yapar: Davranndaki igdnn
yerine adaleti koyar, daha nce yoksun olduu deer ls
n verir ona. Ancak, devin sesi itepilerin, hak da isteklerin
yerini alnca, o gne kadar yalnz kendini dnen insan ba
ka ilkelere gre davranmak, eilimlerini dinlemezden nce
aklna bavurmak zorunda kalr. nsan bu durumda doa
dan salad birok stnl yitirirse de, ylesine byk
yararlar elde eder, yetileri ylesine ileyip geliir, dnceleri
alp duygulan soylular, batan baa ruhu ylesine ykse
lir ki, yeni durumun yaratt ktlkler onu ou kez top
lum ncesi durumdan da aa derekeye drmeseydi, ken
dini bu durumdan btn btn ekip kurtaran an durma
dan kutlamas gerekirdi: O am ki, kendini aklsz ve gelime
mi bir hayvan durumundan karp akll bir varlk, bir in
san haline sokmutur.
Bu denklemeyi kyaslamas kolay bir biime sokalm: n
sann toplum szlemesiyle yitirdii ey, doal zgrl ile
isteyip elde edebilecei eyler zerindeki snrsz bir haktr.
Kazand eyse, toplumsal zgrlkle, elindeki eylerin sa
hipliidir. Bu denkletirmede yanlmamak iin, snrn kii
nin gcnde bulunan doal zgrl halkn oyuyla snrl
toplum zgrlnden; kaba gcn ya da ilk oturma hakk
nn bir sonucu olan elde bulundurmay, gerek bir yetkiye
dayanan sahiplikten ayrt etmek gerekir.
18
Toplum Szlemesi
Yukarda sylenenlere, yani insann toplum halinde elde
ettiklerine, insan kendi kendisinin efendisi yapan manevi
zgrln ekleyebiliriz: nk salt isteklerin itiine uy
mak klelik, kendimiz iin koyduumuz yasalara boyun e
mekse zgrlktr. Ama bu konuda gereinden ok konu
tum; zgrlk sznn felsefe anlam da zaten konumun d
nda kalmaktadr.
IX
Mal Mlk
Topluluun her kiisi, topluluk kurulduu zaman var
you ve btn gleriyle birlikte kendini olduu gibi top
lulua verir. Bu demek deildir ki, bu ilem sonunda, el de
itirmekle mal sahiplii zn de deitirir. Ama sitenin
gleri tek kiinin glerinden kyaslanamayacak kadar
byk olduundan kamunun mal sahiplii de gerekte da
ha gl, daha kesindir; bununla birlikte hi deilse, ya
banclar iin daha yasal saylamaz. nk devlet, toplum
szlemesiyle btn yelerinin mallarna sahiptir. Devlet
iinde bu szleme btn haklarn temelidir. Ama baka
devletlere kar ilk oturma hakk vardr ki, bu hakk da ki
ilerden alr.
lk oturma hakk, glnn hakkndan daha gerek ol
makla birlikte, ancak mlk dzeninin kurulmasndan sonra
gerekten bir hak olur. Her insann, kendisine gerekli olan
her ey stnde doal olarak hakk vardr. Ama insan bir e
yin sahibi yapan ilem, onu geriye kalan her eyin sahiplii
dnda brakr; payn ald iin, onun snrlar iinde kal
mak zorundadr; topluluktan isteyecei bir hakk kalmaz.
Onun iin, ilk oturma hakk, doal durumda ne kadar daya
nksz olursa olsun, her uygar insann sayg gsterdii bir
haktr. Bu hakta sayg gren, bakasnn olan ey deil, bizim
olmayan eydir.
19
Genel olarak, bir toprak paras zerinde ilk oturma
hakk tanmak iin aadaki koullarn bulunmas gerekir:
nce, bu toprakta o zamana kadar kimsenin oturmam
olmas, sonra bir kimsenin yalnz geimine yetecek kadar
yer tutmu olmas; son olarak da bu topran bo bir t
renle deil, (yasal kant bulunmad zaman bakasnn
saymak zorunda olduu tek sahiplik belirtisi olan) alma
ve ekip bimeyle elde tutulmu olmas gerekir.
Gereksinmeye ve almaya ilk oturma hakk tanmak
la, bu hakk gereinden fazla geniletmi olmaz myz aca
ba? Bu hakka snr izilmeyebilir mi? Herkesin olan bu
topraa sahip kmak iin, oraya ayak basm olmak ye
ter mi? Bir topraktan bir an iin bakalarn uzak tutacak
gte olmak, onlar bir daha bu topraa dnme hakkn
dan yoksun brakmaya yeter mi? Bir insan ya da bir halk
koskoca bir lkeyi zorbalk ve dzenle eline geirsin, b
tn insanlar ondan yoksun braksn da bu yapt ceza
grmesin, olur mu? nk bu, btn br insanlar, do
ann kendilerine ortaklaa verdii yiyecek iecekten, otu
racak yerlerden yoksun brakyor. Nunez Balbaonun ky
dayken Gney Denizine ve btn Gney Amerikaya
Kastilya Krall adna el koymas, ora halknn toprakla
rn ellerinden almaya ve dnyann btn hkmdarlarn
hesaba katmamaya yeter miydi? Bylece, bu trenler bo
u bouna yineleniyordu ve Katolik krala da yapacak i
olarak u kalyordu: alma odasnda oturup btn dn
yay birden eline geirivermek, sonra da br hkmdar
larn daha nce ele geirdikleri yerleri imparatorluundan
karmak.
Kiilerin birbirine bitiik topraklarnn birletirilip nasl
devlet lkesi olduunu; egemenlik hakknn uyruklardan,
oturduklar topraa geip nasl bir mlk hakk ve kiisel bir
hak olduunu dnebiliriz. Bu durum, topra ellerinde
bulunduranlar daha byk bir bamllk altna sokar, el
20
Toplum Szlemesi
lerindeki gler de ballklarn gven altna almakta kul
lanlr. Yalnz ranllarn, skitlerin, MakedonyalIlarn kral
adn almakla, kendilerine memleketlerinin efendisi olmak
tan ok, insanlarn ba gzyle bakan eski monarklar bu
yarar pek anlam grnmyorlar. Oysa bugnn hkm
darlar daha akllca davranp Fransa kral, ngiltere kral
vb. adn alyorlar: Bylece lkeyi ellerinde tutmakla, halk
da tuttuklarna daha gvenli oluyorlar.
Bu balanmada tuhaf olan u ki, topluluk kiilerin
mallarn kabul etmekle onlar bu mallardan yoksun b
rakmyor, tam tersine, bunlar yasal biimde ellerinde tut
malarn salyor: Zorbalkla ele geirme diye bir ey kal
myor, onun yerini gerek bir hak alyor, yararlanma sa
hiplik oluyor. Bylece, mallar ellerinde bulunduranlara
kamu mallarnn inal (mutemedi) gz ile bakld,, hak
larna btn devletin yelerince sayg gsterildii ve bu
haklar devletin btn gcyle yabanclara kar savunul
duu iin, bu kimseler halka, ama daha ok kendilerine
yararl bir mal aktarmasyla verdiklerinin hepsini adeta
geri alm olurlar. Burada, insana aykr gibi gelen ey, h
kmdarla mlk sahibinin ayn topraklar zerindeki hakla
rn (aada grlecei gibi) birbirinden ayrt etmekle ko
layca anlalr.
Bir de u olabilir: nsanlar, hibir eyleri yokken birle
meye balayabilir, sonra herkese yetecek kadar toprak ele
geirip ondan ortaka yararlanabilirler; bu topra arala
rnda ya eite ya da hkmdarn koyduu oranlara gre
blebilirler. Bu edinme, ne eit olursa olsun, her kiinin
kendi topra stndeki hakk, topluluun btn topraklar
stndeki hakkna baldr; byle olmasa, ne toplumsal
ballkta salamlk olurdu, ne de egemenliin ilemlerinde
gerek bir g.
Bu blm ve bu kitab her trl toplum dzenine temel
olmas gereken bir dnce ile bitireceim: Temel szleme,
21
doal eitlii ortadan kaldrmak yle dursun, tam tersine,
doann insanlar arasna koyduu maddesel eitsizlik yerine
manevi ve hakl bir eitlik getirir. nsanlar g ve zek bak
mndan olmasalar da szleme ve hak hukuk yoluyla eit
olurlar.6
6 Kt ynetimlerde bu eitlik yalnz grnte kalr ve aldatcdr; yoksu
lu yoksulluunda, varlkly da zorbaca ve kurnazca hazra konuunda
alkoymaktan baka ie yaramaz. Gerekte, yasa her zaman mal mlk
olana yararl, olmayanlara zararldr: Bunun sonucu olarak, toplum hali
insanlar iin, hepsinin bir eyleri olmas ve hibirinin gereinden ok eyi
olmamas halinde yararl olur.
22
Kitap II
i
Egemenlik Bakasna Geirilemez
Daha nce ortaya koyduumuz ilkelerin ilk ve en nem
li sonucu udur: Yalnz genel istem (irade) devletin glerini
devletin kurulu amacna, yani herkesin iyiliine uygun ola
rak ynetebilir. nk zel karlar arasndaki anlamazlk
nasl toplumlarn kurulmasn gerekli klmsa, ayn karlar
arasndaki anlama da bunu olanakl klmtr. te, toplum
sal ba kuran ey, bu birbirinden ayr karlar arasndaki or
tak eydir. Btn karlarn anlat baz noktalar olmasay
d, hibir toplum var olmazd. te, toplum bu ortak kar
asndan ynetilmelidir.
Egemenlik, halk oyunun yrtlmesinden baka bir ey
olmad iin, bence hibir zaman bakasna geirilemez; bir-
leimli (kolektif) bir varlk olan egemen varl da ancak yi
ne kendisi temsil edebilir: ktidar bakasna geebilir ama, is
tem geemez.
Gerekte, zel bir istemin baz noktalarda genel isteme
uymas olmayacak ey deildir, ama bu uyma, hibir zaman
uzun mrl deildir. nk zel istem z gerei yelen
melerden; genel istemse eidikten yanadr. Bu uyuma hep
var olsa bile, bunu gvenlik altna almak daha da olmaya
23
cak eydir; byle bir uyuma bir nlemin deil, bir rastlant
nn rn olabilir ancak. Egemen varlk; filan kimsenin is
tediini ya da hi deilse, isterim dediini imdi istiyorum
diyebilir de, bu adamn yarn isteyeceini de isterim diye
mez. nk istemin gelecek iin kendini balamas sama
olduu gibi, istem sahibi bir kimsenin iyiliine aykr bir e
ye boyun emek de hibir istemin elinde deildir. Onun iin,
halk aka boyun eeceine sz verirse, bu davranyla
kendi kendini datp halk olmaktan kar. Ortaya bir efen
di kar kmaz, egemen varlk diye bir ey kalmaz, politik
btn de artk yok olup gider.
Egemen varlk, balarn buyruklarna kar gelmekte z
gr olur da kar gelmezse, balarn buyruklar genel istem
yerine geemez diyemeyiz. Byle durumlarda herkesin sus
masndan, halkn bunu kabul ettii anlam karlmaldr. Bu
nokta ileride uzun uzadya anlatlacaktr.
n
Egemenliin Blnmezlii
Egemenlik hangi nedenlerden tr bakasna balana
mazsa, yine ayn nedenlerden tr blnemez, nk is
tem ya geneldir7, ya deildir; ya halkn tmnn istemidir
ya da sadece bir blnn. Birinci durumda, aa vuru
lan bu istem bir egemenlik iidir, yasay oluturur; kincidey
se sadece zel bir istem ya da bir ynetim iidir; ok ok bir
kararnamedir.
Ama bizim politika yazarlarmz egemenlii ilkesinde
paralara ayramadklar iin, konusunda ayryorlar. Onu
g ve istem, yasama gc ve yrtme gc, vergi, adalet ve
7 Bir istemin genel olmas iin, her zaman oybirlikli olmas gerekmez, yal
nz btn oylarn hesaba katlm olmas gerekir; herhangi bir oyun d
ta braklmas genellii bozar.
24
Toplum Szlemesi
sava haklar gibi birtakm paralara blyorlar; i ynetim
ve d ilikilere girime yetkisi diye blmlere ayryorlar. Ki
mi zaman btn bu paralar birbirine kartryor, kimi za
man birbirinden ayryorlar. Egemen varl ayr ayr para
lardan eklenerek oluan gereksiz bir varlk durumuna so
kuyorlar. Bu, adeta insan kiminde yalnz gz, kiminde kol,
kiminde de yalnz ayak bulunan birok bedenden olutur
mak gibi bir ey oluyor. Dediklerine gre, Japon hokkabaz
lar seyircilerin gzleri nnde bir ocuu dorar, kolunu
budunu havaya frlatr, sonra da her eyi yerli yerinde, yere
indirirlermi. Bizim politika yazarlarmzn yapt hokka
bazln da bundan pek aa kalr yeri yok; toplumun be
denini panayr oyunlarna yaraan o el abukluuyla para
ladktan sonra, bu paralar bilinmez nasl, yeniden bir ara
ya getiriyorlar.
Bu yanllk nce egemen g stnde doru dnce
ye sahip olmamaktan, sonra da belirtilerini paralar san
maktan ileri geliyor. rnein, sava amak, bar yapmak
gibi ilere egemenlik ilemi gzyle baklmtr. Oysa bun
lar egemenlik ilemi deildir, nk bu ilemlerin hibiri
yasann kendisi deil, uygulanmasdr sadece; ileride, yasa
szcyle ilgili dnceler anlatld zaman aka gr
lecei gibi, bunlar sadece yasann uyguland zel bir du
rumu belirler.
br ayrmalar da bu yoldan incelenirse grlr ki, ege
menlii paralara ayrlm grdmz zaman yanlgya d
eriz. Egemenliin paralar sanlan haklar ona baldr ve
her zaman birtakm yksek istemlerin varln gerektirir. Bu
haklar o istemlerin uygulanmasn salar.
Bu yanllk, siyasal hukuk konusunda birtakm yazar
larn kendi ilkelerine dayanarak, krallarla halklar arasn
daki karlkl haklar stnde ileri srdkleri dnceleri
ne denli anlalmaz duruma sokmutur, anlatamam.
Grotiusun ilk kitabnn III. ve IV. blmlerinde, gerek bu
25
bilgin adamn, gerek kitab eviren Barbeyracn kendi g
rlerinin pek azn ya da fazlasn sylemi olmak korku
suyla ve uzlatrmaya altklar karlar incitmemek
kaygsyla bilgilikleri iinde nasl bocaladklarn, ne den
li glklere dtklerini grebilir herkes. Yurduna krlp
Fransaya sman ve kitabn armaan ettii XIII. Louisye
yaranmaya alan Grotius, uluslar btn haklarndan
yoksun brakmakta ve btn ustaln gsterip bu hakla
r krallara mal etmekte elinden geleni esirgemiyor. eviri
sini ngiltere kral Georgea sunan Barbeyracn da istei
buydu. Ama yazk ki, tahttan vazgeme diye adlandr
d II. Jamesin kovulmas, William bir taht gasb duru
muna sokmamak iin ll davranmaya, hk mk etme
ye zorluyordu onu. Bu iki yazar doru ilkeler kabul etmi
olsalard, btn glkler ortadan kalkar, kendileri de
durmadan elimeye dmezlerdi. Ne var ki, o zaman ger
ei btn aklyla sylemi olmak insana bir ey ka
zandrmaz, halk da insana ne elilik balar, ne profesr
lk verir, ne de maa balar.
m
Genel stem Yanlr M?
Yukarda anlattklarmdan u kar: Genel istem her za
man dorudur ve kamusal yararlara yneliktir. Ama bundan
halkn kararlarnn her zaman ayn dorulukta olduu sonu
cu kmaz. nsan her zaman kendi iyiliini ister ama, bunun
ne olduunu her zaman kestiremez. Halk hibir zaman bo
zulmaz ama, ou kez aldatlabilir. te, ancak o zaman k
tle eilimli grnr.
Herkesin istemi ile genel istem arasnda ou zaman hay
li ayrlk vardr. Genel istem yalnz ortak yarar gz nnde
tutar, br ise zel karlar gzetir ve zel istemlerin top
lamndan baka bir ey deildir: Ama bu ayn istemlerden
26
Toplum Szlemesi
birbirini yok eden8 artlarla eskileri karnca, ayrlklarn
toplam olarak genel istem kalr elde.
Yeterince aydnlanm olan halk karar almaya, oylamaya
balad zaman, yurttalar arasnda hibir birleme olmaz
sa, kk ayrlklarn byk saysndan her zaman genel is
tem doar ve oylama her zaman yerinde bir oylama olur.
Ama genel birleme zararna dolap ve dzenlerle birtakm
kk birlemeler olursa, bunlardan her birinin istemi, ye
lerine oranla genel, devlete oranla zel olur: O zaman artk
insan says kadar deil, birleme says kadar oy sahibi var
denebilir. Ayrlklar daha azalr ve daha az genel bir sonu
verir. Bir de u var: Bu birlemelerden biri btn brlerine
stn gelecek kadar byk olursa, artk ortada kk ayr
lklarn toplam yok, bir tek ayrlk var demektir. O zaman
genel istem diye bir ey yoktur artk, stn gelen gr de sa
dece zel bir grtr.
Genel istemin kendini iyice dile getirebilmesi iin, dev
let gcnde ayr ayr birlemeler olmamal ve her yurtta
kendi grne gre kansn sylemelidir.9 te, byk
Lykurgosun koyduu tek ve yce sistem bu olmutur. Par
a para birlemeler varsa, yaplacak ey tpk Solon,
s Marquis dArgenson yle der: Her karn ayr birtakm kurallar var
dr. ki zel kar arasnda uzlama, bir nc kimsenin karna kar
yaplr. Buna unu ekleyebilirdi: Btn karlar, tek tek kiilerin karla
rna aykr olduklar zaman uzlarlar. Birbirine kart karlar olmasayd,
ortak karn varl pek duyulmaz ve hibir zaman engellerle karla
mazd. Her ey yolunda gider, politika da bir sanat olmaktan kard.
9 Machiavelli yle der: Ver a cosa e ebe alcurti divisioni nuocono aile
republiche, ed alcune giovano: quelle nuocono ehe sono dalle sono dalle
sette e da partigian accompagnate: quello giovano ehe senza sette, senza
partigiani, si mantengono. Non poten do adunque provedere un
fondatore duna republica ehe non siano nimicizie in quella, ha da
proveder almeno ehe non vi siano sette. (Floransa Tarihi, kitap VII: Ba
z ayrlmalar cumhuriyete zararl, bazlar da yararldr. Mezhepleri, par
tileri kkrtanlar zararl, hibirine el atmayanlar yararldr. Bir devletin
kurucusu dmanlklar nleyemezse, hi deilse onlarn birer mezhep
haline gelmelerini nlemelidir.)
27
Numa ve Servius gibi, bunlarn saylarn artrmak ve eit
sizliklerin nn almaktr. Bu nlemler, genel istemin her
zaman aydnlanmas ve halkn aldanmamas iin gerekli
olan biricik iyi nlemlerdir.
IV
Egemen Gcn Snrlan
Devlet ya da site, yalnz yelerinin birlemesiyle kurul
mu bir tzel kii olduuna ve en nemli ii vardn koru
mak olduuna gre, her paray btne en uygun biimde i
letip kullanmak iin genel ve zorlu bir g ister. Doa insana
nasl rgenleri stnde kesin bir yetki vermise, politik bt
ne de rgenleri stnde yle kesin bir yetki verir. te bu yet
ki, genel istemin ynetimi altnda olunca, dediim gibi, ege
menlik adn alr.
Ama tzel kii dnda, bir de onu oluturan, ama yaa
m ve zgrl ister istemez ondan bamsz olan zel kii
leri dnmemiz gerek. Burada yaplacak ey, yurttalarn
haklaryla egemen varln karlkl haklarn10, birincilerin
birer uyruk olarak yapacaklar devlerle insan olarak yarar
lanacaklar doal haklar birbirinden iyice ayrt etmektir.
unu kabul edersiniz ki, her kii toplum szlemesiyle g
cnn, mallarnn, zgrlnn yalnz topluluka nemli
olan parasndan vazgeer. unu da kabul etmek gerekir ki,
bu nem konusunda sz sahibi yalnz egemen varlktr.
Egemen varlk isteyince, her yurtta devlete yapabilecei
hizmetleri hemen yapmak zorundadr. Ama egemen varlk da
yurttalar toplulua yararl olmayan hibir ie zorlayamaz,
hatta byle bir eyi isteyemez de. nk doa yasas gibi, akl
yasas altnda da hibir ey nedensiz meydana gelmez.
10 Dikkatli okuyuculardan beni burada elimelere dmekle sulamakta
acele etmemelerini dilerim. Dilin yoksulluu yznden, istemeye isteme
ye elimeye dtm. Ama durun, bekleyin hele!
28
Toplum Szlemesi
Bizi topluma balayan verilmi szler, salt karlkl ol
duklar iin zorunludurlar. Bu szlerin z yledir ki, onlar
yerine getirirken, ayn zamanda kendi hesabmza alma
dan bakalar hesabna alamayz. Niin genel istem her
zaman dorudur ve niin herkes hep birbirinin mutluluunu
ister? nk herkes szn kendine mal etmeyecek ve her
kes iin oyunu kullanrken kendini dnmeyecek bir tek in
san yoktur da ondan. Bu da gsteriyor ki, hak eitlii ve bu
eitlikten doan adalet kavram, her kiinin kendini stn
tutmasndan, dolaysyla insann yaradlndan gelmektedir.
Genel istem, gerekten genel olabilmek iin, znde olduu
kadar konusunda da genel olmal; herkese uygulanmak ze
re herkesten kmaldr. Bu, yine gsteriyor ki, genel istem ki
isel ve belirli bir konuya ynelirse, elbette doruluunu yi
tirir. nk o zaman kendimize yabanc olan ey stnde fi
kir yrttmz iin, bize yol gsterecek hak duygusuna
bal hibir ilkemiz olmaz.
Gerekte, genel bir anlamayla nceden dzenlenmemi
bir nokta zerinde zel bir durum ya da bir hak sorunu or
taya karsa, i uyumazla dklr: Bu yle bir davadr ki,
taraflardan biri ile ilgili bireyler; br de halktr. Ama ben
bu davada ne uyulabilecek bir yasa gryorum, ne de karar
vermek zorunda olan bir yarg. Bu durumda genel istemin
kesin bir kararndan sz etmek gln olur; nk byle bir
karar; olsa olsa taraflardan birinin karar olabilir ve bu yz
den, br taraf iin bu, yabanc ve zel bir istemden, haksz
la yatkn ve yanlla elverili bir istemden baka bir ey
deildir. zel bir istem genel istemi temsil edemedii gibi, ge
nel istem de, konusu zel olduu zaman zn deitirir ve
genel istem olarak da ne bir insan stnde karar verebilir, ne
de bir olay stnde. rnein, Atina halk bakanlarm atad
ya da iten uzaklatrd, kimine an eref, kimine de ceza
verdii ve birok zel kararnamelerle her eit ynetim iini
grd zaman, halkn tam anlamyla genel bir istemi yok
29
tu; egemen varlk olarak deil, ynetici olarak hareket edi
yordu. Bu, allm dncelere aykr gibi grnebilir; ama
kendi dncelerimi anlatma frsatm vermeniz gerek bana.
Yukarda sylediklerimden u anlalmaldr ki, istemi ge
nel yapan oylarn saysndan ok, onlar birletiren ortak ya
rardr. nk bu sistemde herkes bakalarna kabul ettirdii
koullara ister istemez kendisi de boyun eer: Bu, karla
adaletin pek gzel bir uyumasdr ve ortak grmelere hak
duygusu katar. zel ilerin grlmesinde ise, bu hak duy
gusu yoktur; nk onda yargcn kuralyla taraflarnkini
birletiren ve zde yapan ortak bir kar bulunmamaktadr.
lkeye hangi ynden bakarsak bakalm, hep ayn sonuca
varrz: Yani,toplum szlemesi yurttalar arasnda yle bir
eitlik kurar ki, herkes ayn koullar altnda verdii szle
balanr ve herkesin ayn haklardan yararlanmas gerekir.
Bylece, szlemenin z gereince her trl egemenlik ile
mi, yani genel istemin her trl ilemi yurttalar eit olarak
balar ya da kayrr; yle ki, egemen varlk yalnz ulusun b
tnn tanr ve onu oluturanlar arasnda hibir ayrlk g
zetmez. yleyse egemenlik ilemi nedir? Bu, st olann astla
deil, btnn kendi yelerinden her biriyle yapt bir sz
lemedir. Yasaya uygun bir szlemedir bu, nk temeli
toplum anlamasdr; hak duygusuna dayanan bir szleme
di]; nk ortak bir szlemedir; yararl bir szlemedir; n
k kamunun iyiliinden baka bir amac olamaz; salamdr,
nk gvencesini devlet gcnden ve egemenlikten almak
tadr. Yurttalar yalnz byle szlemelere bal kaldklar s
rece, kendi istemlerinden baka kimsenin buyruu altna gir
mi olmazlar. Egemen varlkla yurttalarn karlkl haklar
nereye kadar varr diye sormak, yurttalarn kendilerine, bir
kiinin herkese, herkesin de bir kiiye ne lye kadar ba
lanabileceini sormak demektir.
Grlyor ki, egemen varlk ne denli mutlak, ne denli
kutsal, ne denli dokunulmaz olursa olsun, genel szlemele
30
Toplum Szlemesi
rin snrlarn aamaz ve her insan bu szleme gereince,
mallarndan, zgrlnden kendine ne kaldysa, ondan t
myle ve istedii gibi yararlanabilir. yle ki, egemen varlk,
yurttalardan birini brlerinden daha ok yk altna sok
maya yetkili deildir. nk o zaman i zel alana girer ve
bu yzden egemen varln yetkisi dnda kalr.
Bu ayrlklar kabul edilir edilmez grlr ki, toplum sz
lemesinde bireyler bakmndan birtakm haklardan vazge
me diye bir ey yoktur; bu szleme ile durumlar nceki du
rumlarna kyasla gerekten daha iyi olmutur ve onlar her
hangi bir vazgeme yerine, yararl bir dei toku yapmlar
dr: Kararsz ve ireti bir durum yerine, daha iyi ve daha g
venli bir durum; doal bamszlk yerine zgrlk; bakas
na zarar verme gc yerine, kendi gvenliklerini; bakalar
nn alt edebilecei gleri yerine, toplumsal birliin yenil-
mezletirdii bir hakk semilerdir. Devlete adadklar ya
amlar bile bu sayede srekli olarak korunmaktadr ve dev
leti savunmak iin yaamlarn tehlikeye attklar zaman, on
dan aldklarn yine ona vermekten baka bir ey mi yapyor
lar? Bu yaptklarn doal yaama dneminde, yaamlarn
korumaya yarayan eyi savunma urunda canlarn tehlike
ye sokarak kanlmaz savalara giritikleri doal yaama
dneminde daha sk, hem daha da tehlikeli bir biimde ya
pyor deiller miydi? Elbette gereinde herkes yurdu uruna
savamak zorundadr, ama artk timse kendisi iin dve
cek deildir. Gvenliimizi salayan ey urunda, o gveni
yitirince kendimiz iin gze alacamz tehlikelerden yalnz
bir parasna dmekte de kazancmz yok mu?
V
lm Kalm Hakk
Kendi yaamlarn istedikleri gibi kullanmaya haklar ol
mayan kiiler, kendilerinin olmayan bu hakk egemen varl
a nasl geirebilirler diye soruyorlar bize. Bu soruya karlk
31
vermenin g gibi grnmesi, bunun yanl sorulmasndan-
dr. Her insan yaamn korumak iin yine kendi yaamn
tehlikeye atma hakkna sahiptir. Yangndan cann kurtar
mak iin kendini bir pencereden atan kimsenin canna kyd
diye suland duyulmu ey midir hi? Frtna kopacan
bile bile kaya binen, sonra da batp len bir kimseye ayn
suun yklendii olmu mudur?
Toplum szlemesinin amac, szlemeyi yapanlarn ko
runmasdr. Amac isteyen aralar da ister; bu aralarsa bir
takm tehlikelerden, hatta birtakm kayplardan ayrlmaz.
Bakalarnn zararna kendi yaamn korumak isteyen, ge
rektiinde yaamn onlar iin gzden karmaldr. Ayrca,
yurtta yasann Atl! dedii tehlike stne yarg yrte
mez artk ve hkmdar da, Devlet iin kar yol senin l-
mendir. dedii zaman, yurtta lmek zorundadr. nk o
zamana kadar gvenlik iinde yaadysa, bu koulun glge
sinde yaamtr ve artk yaam yalnz doann bir nimeti
deil, devletin koullu bir armaandr.
Canilere verilen lm cezas da aa yukar ayn adan
ele alnabilir: Adam ldrnce lmeye katlanmamz, bir ka
tilin kurban olmamak iindir. Bu anlama ile kendi yaam
mz dilediimiz gibi kullanmaktan ok, onu gvenlik alana
almay dnrz. Anlamay yapanlardan hibirinin, onu
yaparken, kendini astrmay tasarladm da dnemeyiz.
Zaten ktlk yapan her insan, toplumun haklarn i
nerken iledii ar sularla yurduna bakaldrm ve hainlik
etmi olur; yasalarn inemekle yurdun yesi olmaktan
kar, hatta ona sava am saylr. O zaman devletin korun
masyla onunki birbiriyle badaamaz; ikisinden birinin yok
olmas gerekir ve sulu ldrlrse, artk bir yurtta olarak
deil, bir dman olarak ldrlr. Yarglama ve karar onun
toplum szlemesini inediini ve dolaysyla devletin yesi
olmaktan ktn gsterir. Hi deilse, devletin topraklarn
da yaam olmakla kendini devletin yesi bildii iin, sz
32
Toplum Szlemesi
lemeye aykr davranm bir insan diye srgn edilerek,
halk dman diye de ldrlerek devletten koparlp atlma
ldr. nk byle bir dman bir tzel kii deil, bir insan
dr. Byle bir durumdaysa sava hukuku yenilenin ldrl
mesini gerektirir.
Ama denilecektir ki, bir sulunun hkm giymesi zel bir
itir. Evet, yledir: Zaten onun iin deil mi ki, bu yarglama
ii egemen varla braklmamtr; egemen varln kendi
bana kullanamayp bakasna brakabilecei bir haktr. B
tn dncelerim birbiriyle tutarldr ama, hepsini ayn za
manda anlatamam.
Bununla birlikte, cezalarn skl bir hkmette her za
man iin bir gszlk ve tembellik belirtisidir. Hibir kt
insan yoktur ki, bir eye yarar hale getirilmesin. bret iin bi
le olsa, yaamas tehlikeli olandan bakasn ldrmeye kim
senin hakk yoktur.
Yasann koyduu ve yargcn verdii cezadan bir suluyu
bak tutma ya da bu cezay balama hakkna gelince, bu
hak yalnz yargyla yasann stnde olann, yani egemen
varlndr. Ama bunda da egemen varln hakk pek ak
olmad gibi, bu hakkn kullanld durumlar da binde bir
dir. yi ynetilen bir devlette cezalar azdr. Bunun nedeni ba
lamalarn okluu deil, sulularn azldr: kmekte
olan bir devlette sularn okluu cezasz kalmalarna yol
aar. Roma cumhuriyeti zamannda ne senato, ne de con-
sullar, cezalar hibir zaman balamaya kalkmadlar.
Halk bile, kimi zaman verdii yarglar geri almakla birlikte,
balama yoluna pek gitmiyordu. Balamalarn sklama
s, ok gemeden sulularn artk balanmalarna bile gerek
kalmayacan gsterir ve bunun nereye varacan da her
kes bilir. Ama bu arada yreimin homurdandn ve beni
yazmaktan alkoyduunu duyuyor gibiyim: Bu sorunlar,
mrnde hi yanlmam ve balanmaya da hi gereksinim
duymam doru bir kimseye brakalm.
33
VI
Yasa
Toplum szlemesiyle btne varlk ve yaam verdik:
imdi de yaplacak ey, yasama yoluyla ona hareket ve sis
tem vermektir. nk bu btnn kurulmasn ve birleme
sini salayan ilk szleme, btnn kendini korumas iin ne
yapmas gerektiini henz belirtmez.
Bir ey niin iyidir, niin dzene uygundur? nsan alkan
lklar dnda doaya uygun olduu iin. Her trl adalet
Tanrdan gelir; adaletin kayna yalnz odur. Ama biz ada
leti bu kadar yksekten almasn bilseydik, ne hkmete ih
tiyacmz olurdu, ne de yasalara. Kukusuz, yalnz akldan
kan evrensel bir adalet vardr; ama aramzda kabul edilme
si iin bu adaletin karlkl olmas gerekir. Dnyaya insan
asndan baknca, grrz ki, adalet yasalar doal yrtme
gleri olmadndan, insanlar arasnda etkisizdir. Doru in
san herkese kar bu yasalara uyar, ama kimse kendisine kar
uymazsa, o zaman bu yasalar ktnn yararna, iyinin za
rarna iler. Onun iin, haklan grevlerle uzlatrmak ve ada
leti kendi konusuna yneltmek iin szlemeler ve yasalar
gerekir. Her eyin ortak olduu doal yaama halinde sz
vermediim kimseye hibir ey borlu deilim; benim iime
yaramayan ey bakasnn olabilir ancak. Her eyin yasayla
saptand toplum halindeyse, durum byle deildir.
Ama yasa dediimiz nedir? Bu szc yalnz fiziktesi
birtakm dncelere balamakla yetindike, anlaamaz,
tartp dururuz. Ayrca, bir doa yasasmn ne olduunu sy
lemi olmakla bir devlet yasasn daha iyi belirlemi olmayz.
zel bir eye ynelmi gene istem olamayacan daha
nce sylemitim. Bu zel ey, gerekte devletin ya iindedir
ya da dnda. Dndaysa, o eye yabanc olan bir sistem,
ona oranla hibir zaman genel deildir; iindeyse, onun bir
paras demektir: O zaman da para ile btn arasnda bir
34
Toplum Szlemesi
iliki kurulur ki, bu iliki onlar iki ayr varlk durumuna ge
tirir; bu varlklardan biri btnn paras, br de bu par
a ktktan sonra kalan btndr. Ama bir paras eksik
bir btn, btn saylmaz. Bu durum srp gittike, ortada
artk bir btn yok, sadece birbirine eit olmayan iki ayr
para var, demektir. Bundan da u sonu kar ki, bunlardan
birinin istemi br iin hi de genel olamaz.
Ama btn halk, halkn btn iin bir dzen kurarsa,
sadece kendini dnyor demektir. Burada bir iliki kuru
lursa, bu, hibir ayrlk olmakszn, ayn btnn ayr iki
adan grlmesinden doar. O zaman dzenlenen ey, onu
dzenleyen kadar geneldir. te, benim yasa dediim ilem
budur.
Yasalarn konusu geneldir dediim zaman, unu anlyo
rum: Yasa yurttalar bir btn, davranlar da soyut olarak
gz nne alr; yoksa zel bir kiiyi ya da zel bir davran
dikkate almaz. Bylece, yasa birtakm ayrcalklar kabul
edebilir ama, adlarn belirterek kimseye ayrcalk tanya
maz. Yasa yurttalar snflara ayrabilir, hatta bu snflara
girme hakk veren birtakm zellikler de gsterebilir ama, u
ya da bu kimseyi, isim syleyerek, bu snflara sokamaz. Ya
sa bin krallk ynetimi kurabilir, kral ve hanedan dzeni ko
yabilir ama, ne bir kral seebilir ve ne de kral ailesi atayabi
lir. Ksaca, kiisel bir konuyla ilgili her trl grev yasama
yetkisi dnda kalr.
Bu dnceden dpedz grlyor ki, yasa yapmak ki
min iidir diye sormann yeri yoktur, nk yasalar genel is
temin ilemleridir sadece; hkmdar yasalara bal mdr di
ye sormak da yersizdir; nk hkmdar devletin bir yesi
dir. Yasa hakka aykr olur mu, olmaz m diye dnmeme
lidir; nk kimse kendine kar haksz davranamaz. Yine,
nasl olur da insan hem zgr; hem yasaya bal olu; diye
sormak gereksizdir; nk yasalar istemlerimizi saptayan bi
rer belgedir sadece.
35
Yine grlyor ki, yasa istemin genellii ile konunun ge
nelliini bir araya getirir; onun iin, kim olursa olsun, bir
adamn kendi bana verdii buyruklar, hibir zaman yasa
olamaz. Hatta egemen varln bile, zel bir konuda verdii
buyruk yasa deil, sadece kararnamedir; bir egemenlik ii
deil, bir ynetim iidir.
te, ne eit bir ynetim altnda olursa olsun, yasayla y
netilen her devlet bence cumhuriyettir: nk o zaman ile
ri yneten yalnz halkn yarardr ve halk da nemli bir var
lktr. Her yasal hkmet cumhuriyetidir11; hkmetin ne
olduunu ileride anlatacam.
Yasalar, toplum halinde birlemenin koullarndan baka
bir ey deildir aslnda. Yasalara boyun een halk, onlar ko
yan halkn kendisi olmaldr. Toplum koullarn dzenle
mek birleenlerin iidir. Ama bu koullar nasl dzenleye
ceklerdir? Tam bir anlamayla m, yoksa ayakst bir esin
lenmeyle mi? Yapacaklarn kestirme ve nceden bildirme
gcn kim verecek ona? Vakti gelince onlar nasl dile ge
tirecek? Kendisine neyin hayrl olduunu binde bir fark et
tii iin ok kez ne istediini bilmeyen gz bal kalabalk
bylesine byk, yasa koyma gibi g bir ii kendi bana
nasl baarabilir? Halkn kendisi hep iyilik ister, ama kendi
bana iyiliin nerede olduunu gremez her zaman. Genel
istem her zaman dorudur ama, onu yneten kafa her za
man aydm deildir. Her eyi olduu gibi, kimi zaman da ona
nasl grnmesi gerekiyorsa yle sermeli gznn nne.
Genel isteme arad yolu gstermeli, onu zel istemlerin al
datc etkisinden korumal, baka zamanlarda ve yerlerdeki
Bu szckle yalnz aristokrasi ya da demokrasi deil, genel olarak yasa
demek olan genel istemin ynettii her eit hkmeti anlyorum. Bir h
kmetin yasal olmas iin, egemen varlkla ayn olmas deil, onun vekili
olmas gerekir. Ancak o zaman monari de cumhuriyet saylr. Bunu bir
sonraki kitapta aklayacaz. [evirenin notu: Bizde cumhur halk de
mektir. Cumhuriyet de halkn kral olduu devlettir.]
36
Toplum Szlemesi
olaylar birbiriyle kyaslatmak, nndeki yararlarn ekicili
i ile uzak ve gizli ktlklerin tehlikesini karlatrmal.
Tek tek kiiler iyilii grrler, ama teperler onu. Halksa iyi
yi ister, ama grmez. Hepsinin de yol gsterenlere gereksini
mi vardr. Birini, istemini aklna uydurmaya zorlamal, b
rne de ne istediini bilmesini retmeli. te o zaman hal
kn aydnlanmas sonucu olarak politik btnde aklla istem
birleir ve bylece taraflar elbirlii eder, politik btn de g
cnn en yksek noktasna varr. Yasacya olan gereksinim
ite buradan gelir.
vn
Yasac
Uluslara uygun gelecek en iyi toplum kurallarn bulup
karmak iin, insanlarn btn tutkularndan getii halde
hibirine kaplmayan, insan doasm adamakll bildii hal
de, onunla hibir ilikisi olmayan stn bir zek gerekir. y
le bir zek ki, mutluluu bizimkine bal olmamakla birlik
te, muduluumuz iin almay istesin ve zamann ak iin
de, uzak bir onur payyla yetinsin, bir yzylda alp, bir
baka yzylda keyfedebilsin.12 nsanlara yasalar vermek iin
tanrlar gerek.
Caligulanm toplumsal olaylar bakmndan ileri srd
dnceyi, Platon uygarca ya da kralca yaayan insan
tanmlarken Politika adl eserinde hak asndan ileri sr
yor. Byk bir krala binde bir rastland doruysa, byk
bir yasacya ne kadar az rastlanlacam varn kyaslayn!
Kraln yapaca ey, yasacmn gsterecei rnee gre dav
ranmaktr sadece. Yasac makineyi bulan mhendistir,
kralsa onu kurup ileten bir iiden baka bir ey deildir.
12 Bir ulus ancak yasalar kmeye balad zaman n kazanmaya balar.
Yunanistann br blgelerinde daha Spartallarn sz bile edilmezken,
Lykurgosun yasalar kim bilir Spartallar ne denli mutlu yaatmt.
37
}ean-]acques Rousseau
Montesquieu der ki: Toplumlarn ilk gnlerinde cumhuri
yetin balar kurumlan kurar, sonra da kurumlar balar
yetitirir.
Bir ulusa kurumlar vermeye kalkan kimse, nce insan
doasn deitirecek gc, sonra aslnda tam ve bal bana
bir btn olan kiiyi, bir bakma yaamn ve varln bor
lu olduu daha byk btnn bir paras durumuna soka
bilecek yetiyi bulmaldr kendinde. Yine o kimse, insan yap
sn glendirmek iin kendini deitirecek; hepimizin doa
dan ald maddesel ve bamsz varlmz ahlaksal bir var
la evirecek, onu btnn bir paras durumuna sokacak
gte olmaldr. Ksacas, insandan kendi glerini alp, ba
kasnn yardm olmakszn kullanlabilecei yeni gler ver
mesi gerekir ona. nsann doal gleri ortadan kalkarsa, el
de edilen gler srekli, kurum da bir o kadar salam ve ek
siksiz olur. yle ki, her yurtta tek bana bir hise, ancak
br yurttalarla birlikte bir ey yapabiliyorsa ve btnn el
de ettii g btn bireylerin doal gcne eit ya da ondan
stnse, ite o zaman yasa koyma ii ulaabilecei en yksek
olgunlua varm demektir.
Yasac, devlet dzeni iinde her bakmdan olaanst bir
insandr. stn zeksyla olduu kadar, grevi dolaysyla da
yle olmas gerekir. Bu grev ne ynetim iidir, ne de ege
menlik; cumhuriyeti kurmakla birlikte, yapsna girmez
onun: Egemenlikle hibir ortak yan olmayan bir grevdir
bu. nk insanlara komuta edenin yasalara etmemesi ge
rektiine gre, yasalara komuta edenin de insanlara etme
mesi gerekir. Yoksa tutkularnn arac olan yasalar, ou za
man hakszlklarn srdrmekten baka bir eye yaramaz,
birtakm kiisel grlerin kendi eserinin kutsalln bozma
sna da engel olamazd hibir zaman.
Lykurgos yurdu iin birtakm yasalar koyarken, nce
krallktan ekildi. Eski Yunan sitelerinde yasalar yabancla
ra yaptrrlard teden beri. Bugn talyadaki cumhuriyetler
38
Toplum Szlemesi
ou kez bu yolu tuttular. Cenevre cumhuriyeti de yle yap
t ve bunun yararn grd.13Roma, en parlak gnlerinde
zorbaln btn ktlklerinin hortladn grd ve yasa
ma yetkisiyle egemen gc ayn kimselerde toplad iin de
yok olma tehlikesiyle kar karya kald.
Bununla birlikte, decemvirler bile yalnz kendi yetkileri
ne dayanarak hibir yasa yapma hakkn kullanmadlar.
Halka yle diyorlard: Szlere nerdiimiz eylerden hibiri,
siz kabul etmedike, yasa olamaz. Romallar, mutluluunu
zu salayacak yasalar yine siz kendiniz yapn.
Demek, yasalar kaleme alan kimsenin hibir yasama
hakk yoktur ya da olmamaldr. Hatta halk bile, istedii za
man bakasna geirilmeyen bu haktan vazgeemez. nk
ana szleme gereince kiileri ancak genel istem bir eye
zorlayabilir. zel bir istemin genel isteme uygun olduu da,
bu zel istem halkn oyuna sunulmakla anlalabilir. Daha
nce sylemitim btn bunlar ama, bir daha sylemekte
yine de yarar vardr.
Bylece grlyor ki, yaama iinde birbiriyle uzlamaz
sanlan iki ey var. nsan gcn aan bir i ve bu ii gerek
letirmek iin, hibir ey olmayan bir g.
stnde durulmas gereken bir baka glk daha var:
Halka halkn diliyle deil, kendi dilleriyle seslenmek isteyen
bilge kiiler demek istediklerini anlatamazlar ona. Oysa halk
diliyle anlatlamayan bin bir eit dnce vardr. ok genel
kavramlar gibi, ok uzak konular da halk anlayamaz: Her
birey, yalnz kendi karna uygun ynetim biiminden ba
kasn denemedii iin, iyi yasalarn ykledii srekli yok
sunluklardan elde edecei yararlar kolay kolay gremez.
13 Calvine yalnz tanrbilimci gzyle bakanlar dehasnn enginliini pek
kavrayamazlar. Yazlnda byk pay olan o bilge buyrultular, Institute
adl yapt kadar onur salamaktadr ona. Zamann dinimizde yapaca
deiiklik ne olursa olsun, iimizde yurt ve zgrlk atei snmedii s
rece, bu adamn ans her zaman hayrla anlacaktr.
39
Gen bir ulusun salam politika ilkelerinin tadna varabil
mesi ve devlet yararyla ilgili ana kurallar uygulamas iin,
etkinin etken durumuna gemesi; kurumun yarataca top
lum ruhunun bu kurumun kuruluunu ynetmesi; insanlarn
da yasalarn etkisi altnda varacaklar duruma daha nceden
varm olmalar gerekir. Bylece, yasac gce de, akla da ba-
vuramad iin, zora bavuramadan halk srkleyebilen ve
inandrmadan yola getirebilen bir baka g kullanmak zo
rundadr.
te, doa yasalarna olduu gibi, devlet yasalarna da
bal ulusla^ gerek insann olumasnda, gerek sitenin kuru
luunda ayn gc tanyp ona serbeste boyun esinler ve
genel mutluluk boyunduruuna uysalca katlansnlar diye,
ulus babalarn her ada tanrsal yollara bavurmaya ve
kendi bilgeliklerini tanrlara mal etmeye zorlayan ey budur.
Sradan insanlar aan bu akl, insan lllnn yola
getiremedii kimseleri tanrsal gle zorlamak iin, yasacnn
kararlarn lmllere sylettii akldr.14 Ama ne tanrlar
konuturmak, ne de onlarn szcs diye ortaya kp insan
lar buna inandrmak her insann yapabilecei bir i deildir.
Yasacnn ruha bykl gerek bir mucizedir, grevini
gsteren bir mucize. Her insan ta levhalar oyabilir, bir ke
hanet satn alabilip herhangi tanrsal bir varlkla gizli iliki
deymi gibi grnebilir; kulana bir eyler fsldar gibi ya
pan bir ku yetitirebilir ya da istediini halka kabul ettirmek
iin daha baka birtakm kaba yollar bulabilir. Bunlardan
baka ey bilmeyen bir adam birtakm sersem sepet insanla
r bir araya getirebilir belki, ama hibir zaman bir hkmet
w Machiavelli der ki: Gerekte, hibir memlekette olaanst bir yasac
yoktur ki, tanrya bavurmu olmasn; yoksa, koyduu yasalar kimse ka
bul etmezdi. Gerekte, bilge kiinin bildii birok yararl bilgi vardr. Ama
bu bilgilerde bakalarm inandracak lde ak birtakm nedenler yok
tur. Discorsi sopra Tite Livio, Bib. I, XI. [evirenin notu: Rousseau yal
nz talyancasn vermitir.]
40
Toplum Szlemesi
kuramaz ve yapt acayip iler ok gemeden kendisiyle bir
likte yok olup gider. Sonusuz gz boyamalar geici bir ba
kurabilir ancak: Bu ba yalnz akl ve bilgelik srekli klabi
lir. Hl yaayan Musa yasas, bin yldan beri dnyann ya
rsn yneten Muhammet yasas, bunlar yapanlarn byk
adamlar olduunu bugn bile gsteriyor bize. Kendini be
enmi felsefe ya da particilik ruhu bunlara mutlu birer dz-
meci gzyle bakadursun, gerek politika, onlarn yaptla
rnda o uzun mrl kuramlara nderlik eden byk ve
gl zekaya hayran kalmaktadr.
Btn bunlara bakarak, Warburton gibi, insanlar arasn
da politikayla dinin ayn amac olduu sansna kaplmama
l. Uluslarn ilk kurulu gnlerinde bunlardan biri brne
sadece aralk eder.
Vffl
Halk
Nasl, bir mimar byk bir yapya balamadan nce, ya
pnn arlna dayanp dayanamayacan anlamak iin
topra inceler ve sondalarsa, bilge bir yasac da, aslnda iyi
birtakm yasalar kaleme almadan nce, bunlar halkn ho
karlayp karlamayacan aratrr. te bunun iindir ki,
Platon Arkadyallarla Cyreniallara yasa yapmaya yanama
d. nk Platon bu iki ulusun zengin olduunu ve eitlii
ho karlamayacaklarn biliyordu. Yine bunun iindir ki,
Giritte iyi yasalar ve kt insanlar vard. nk Minos, ba
tan aa ktle gmlm bir halk dzen altma almt.
yi yasalar ho karlamayacak nice ulus bu dnyada par
lamtr; ho karlayacak olanlarnsa, btn mrleri boyun
ca parlamaya yetecek vakitleri pek olmamtr. nsanlar gibi
uluslarn da ou yalnz genliklerinde yumuak baldrlar;
yalandka yola gelmez olurlar. Bir kez treler yerleip kr
inanlar kkleti mi, artk onlar dzeltmeye kalkmak hem
41
tehlikeli, hem bounadr. Halk, ortadan kaldrmak iin bile
olsa, dertlerine kimsenin dokunmasn istemez, tpk hekimi
grnce titremeye balayan aklsz ve dlek hastalar gibi.
Baz hastalklar nasl insanlarn kafalarn altst eder, ge
mii unutturursa onlara, devletlerin yaamnda da yle zor
lu dnemler olur ki, devrimler halkn zerinde baz bunalm
larn bireyler zerinde yaptn yapar: Gemie kar duyu
lan nefret unutulur, i savalarla yanp yklan devlet, kendi
klleri arasndan yeniden doar, lmn penesinden kurtu
lup yeniden taze glere kavuur. Lykurgos zamannda
Sparta, Tarquiniuslardan sonra da Roma byle olmutu.
Gnmzde tiranlarn kovulmasndan sonra Hollanda ile
svire de byle oldu.
Ama bu olaylar binde bir olur; bunlar birtakm ayrk
olaylardr ki, nedenini her zaman ilgili devletin zel yapsn
da aramaldr. Hatta bu olaylarn iki kez ayn devletin ba
na geldii de grlm deildir. nk bir ulus barbar kal
d srece zgrlk elde edebilir ama, uygarlk yay gcn
kaybetti mi, zgr olamaz artk. O zaman ayaklanmalar y
kabilir, devrimler dile yeniden ayaa kaldramaz onu. Kle
lik zincirleri kopar kopmaz, halk dalp var olmaktan kar:
Artk ona gereken, bir kurtarc deil, bir efendidir. Ey zgr
uluslar! u zdeyii aklnzdan karmayn: zgrlk elde
edilebilir ama, kaybedildi mi, bir daha ele gemez artk.
Genlik baka, ocukluk bakadr. nsanlar gibi uluslarn
da genlik ya da olgunluk a vardr diyebiliriz; onlar yasa
lara bal klmadan nce, bu an gelmesini beklemek gere
kir: Ne var ki, bir ulusun olgunluk an fark etmek kolay
olmaz her zaman; erken davranlrsa, i baarszla urar.
Filan ulus bin yl sonra bile sk dzen altna alnamaz da, fa
lan ulus daha balangtan alnabilir. Ruslar hibir zaman
gerekten uygarlaamayacaklard; nk ok erken bala
mlardr bu ie. Deli Petronun stn zeks vard, ama tak
liti bir zekyd bu; her eyi yoktan yaratan gerek zek yok
42
Toplum Szlemesi
tu onda. Yapt eylerden bazlar iyi ise de, ou yersizdi.
Ulusunun barbar olduunu grmt ama, uygarla gide
cek kadar olgunlamam olduunu fark etmemiti; onu zor
luklara, savaa altrmas, piirmesi gerekirken, uygarlatr-
maya kalkmt. Deli Petro onu her eyden nce Ruslatr
makla ie balamas gerekirken, Almanlatrmak, ngilizle-
tirmek istedi. Uyruklarna olmadklarn olmular kansn
vererek, onlar olabilecekleri olmaktan alkoydu. Bir Fransz
eitmeni de byle yapar: rencisini ocukluunda bir hari
ka, sonra da hibir ey olmamak zere yetitirir. Rus mpa
ratorluu Avrupay boyunduruk altna almak isteyecek
ama, boyunduruk altna asl kendisi girecektir. Uyruklar ya
da komular olan Tatarlar, onun ve bizim efendilerimiz ola
caktr. Bu devrim bana amaz gibi grnyor. Btn Avru
pa krallar bunu abuklatrmaya alyorlar elbirliiyle.
IX
Halk (Devam)
Doa, iyi yapl bir insann boyuna bosuna snrlar koy
mutur; bu snrlar ald m, ortaya ya devler ya da cceler
kar. Bunun gibi, bir devletin de en iyi yap bakmndan sa
hip olabilecei birtakm snrlar vardr; bu snrlar ne devle
tin iyi ynetilemeyecek kadar byk, ne de kendini koruya
mayacak kadar kk olmamasn gerektirir. Her politik b
tnn g bakmndan aamayaca en yksek bir nokta
vardr ve ou kez byye byye bu noktadan uzaklar.
Toplum ba yayld lde gever. Genel olarak kk bir
devlet, bye oranla daha gldr.
Bu kuraln doruluunu ispatlayan bin bir kant var. n
ce, byk uzaklklardan ynetme daha gtr, tpk uzun bir
kaldra ucunda bir nesnenin daha arlamas gibi. Uzaklk
arttka, ynetim yk daha ar olur; nk her kentin ken
di ynetim ii vardr ki, bunun giderlerini halk der; yine her
43
ilenin kendi ynetimi vardm bunun giderini de halk kar
lar. Sonra sancaklar, valilikler, satraplklar, genel valilikler ge
lir; yukar basamaklara kldka da giderler artar ve bunlar
her zaman zavall halkn srtna biner. Son olarak da en yk
sek ynetim basama gelir ki, ezicilikte hepsini glgede b
rakr. Bu, bir sr yurtta durmamacasna ezer: Bunca dei
ik kuramlarla yurttalar daha iyi ynetilmek yle dursun,
balarna geecek bir tek gcn ynetiminden bile daha k
t duruma derler. stelik, olaanst durumlar iin ba
vuracaklar kaynaklar kurumu gibidir. Bunlara bavurmak
gerektii zamansa, devlet ykld yklacak durumdadr.
bu kadarla bitmez: Bir yandan hkmet yasalar say
drma, krc davranlar nleme, ktlkleri engelleme ve
uzak yerlerdeki kkrtmalar bastrmada daha gevek, daha
ar davranrken, beri yandan halk da yzlerini bile grme
dii bakanlarma, dnya ile bir tuttuu yurduna, ou ken
dine yabanc olan yurttalarna kar daha az sevgi besler.
Treleri ayr olan, birbirinin kart iklimlerde yaayan ve
ayn ynetim biimine katlanamayan o kadar eitli vilayet
lere ayn yasalar uygun gelmez. Ayr ayr yasalarsa, eitli
halklar arasnda karklk ve kargaalk yaratmaktan baka
ie yaramaz. nk bunlar ayn balarn ynetiminde olmak
ve srekli ilikilerde bulunmak dolaysyla birbirlerinin
memleketine gidip geldikleri, birbirlerinden kz alp verdikle
ri iin baka trelere balanrlar, bu yzden de ana baba ka
ltlarnn kendilerinin olup olmadn hibir zaman bilemez
ler. Yksek ynetim merkezinin bir araya getirdii, bu birbi
rini tanmayan kalabalk insanlar arasnda yetiler gml,
erdemler gizli, ktlkler de cezasz kalr. ten gz aama-
yan balar, hibir eyi gremez olurlar; devleti kk me
murlar ynetir. Son olarak, devlet gcn ayakta tutmak
iin alnmas gereken ve uzaklardaki bunca grevlinin yan
izmek ya da bakasna yklemek isteini nlemler kamu
hizmetlerini kendilerine ekip emerler; yle ki, halkn mutlu
44
Toplum Szlemesi
luuna harcanacak hibir ey kalmaz ortada; kalsa da gere
inde kendini savunabilecei kadar bir ey kalr ancak. te,
yapsna gre gereinden ok byyen bir politik btn by
le ker, kendi arl altnda ezilip yok olur.
te yandan, devlet dayankl olmak, ister istemez uraya
ca sarsntlara gs germek, ayakta tutunabileyim diye
harcayaca abalara dayanabilmek iin, kendine bir temel
salamak zorundadr. nk btn uluslarda merkezden
uzaklatrc bir g vardr; bu g, tpk Descartesn burga
gibi, onlar birbirine kar etki etmeye, komular zararna b
ymeye zorlar. Bylece ok gemeden gszler yutulmak
tehlikesiyle kar karya kalrlar ve hibiri btn brleriyle
birlikte, basnc aa yukar her yanda ayn olan bir eit den
ge kurmakszn varln koruyamaz. te, btn bunlardan
grlyor ki, gerek genilemek, gerek daralmak iin birtakm
nedenler vardr. Bunlar arasnda, devletin yaamasna en elve
rili oran bulmak devlet adam iin az ustalk istemez. Genel
olarak denebilir ki, genileme nedenleri (dark ve grece ol
duklar iin) i ve salt daralma nedenlerine bal olmak gere
kir. lk aranlmas gereken, salam ve gl bir ana yapdr;
ayrca geni topraklarn salayaca gelir kaynaklarndan ok,
iyi bir ynetimin yarataca glle gvenmelidir insan.
Bununla birlikte, fetihler yapma zorunluluu anayasala
rnda yer alan birtakm devletler grlmtr. Bu devletler,
varlklarn korumak iin durmadan genilemek zorundayd
lar, byklklerinin snrn ve dlerinin kanlmaz ann
gsteren bu mutlu zorunluluktan memnundurlar belki de.
X
Halk (Devam)
Politik bir btn, iki trl lye vurulabilir: Ya topra
nn genilii ya da halknn nfusuyla. Bu iki l arasnda
devletin gerek bykln belirlemeye elverili bir oran
45
]eatt-Jacques Rousseau
vardr. Devleti insanlar kurar, insanlar da toprak besler. Bu
oran udur yleyse: Halkn geinmesine yetecek kadar top
rak, topran besleyecei kadar da insan bulunacak. Belli n
fusa sahip halk iin en yksek snr budur ite: nk top
rak gereinden ok olursa, ileme yk o lde ar olur;
yarm yamalak ekilir, gereinden ok da rn verir; buysa
ok gemeden savunma savalarna yol aar: Toprak yeter
lde deilse, o zaman devlet eksiini tamamlamakta kom
ularnn keyfine bal kalr ki, bu da ok gemeden saldr
savalarna gtrr. Durumu gerei, ticaretle savatan birini
semek zorunda olan her ulus, gsz bir ulustur aslnda;
nk komularnn keyfine ve olaylara baldr. mr ka
rarsz ve ksadr her zaman. Ya baka uluslar boyunduruu
altna alp durumunu deitirir ya da kendisi boyunduruk al
tna girer. zgr kalabilmek iin ya ok kk olacak ya da
ok byk, baka yolu yoktur bunun.
Birbirine yeten toprak geniliiyle insan says arasnda
deimez bir oran gsterilemez. nk topran zelliklerin
de, verimlilik derecesinde, rnlerinin trnde, iklimlerinin
etkisinde ve bu toprakta oturanlarn mizalarnda birtakm
ayrlklar vardr. Bu insanlarn bir bl verimli bir lkede
az tkettikleri halde, brleri verimsiz topraklarda ok tke
tirler. Ayrca, kadnlarn az ya da ok dourganlklarn,
memleketin az ya da ok nfusa elverililiini, yasacnn bir
takm kuramlarla yapmay umduu etkiyi de hesaba kat
mak gerekir. yle ki, yasac grdklerine gre deil, sezdik
lerine gre yargsn vermeli; nfusun bugnk durumunu
deil, ileride ister istemez alaca durumu gz nnde tutma
ldr. Ksacas, yle saysz durumlar vardr ki, bunlar da l
kenin zel koullan iin pek gerekli grnmeyen birtakm
topraklar elde etmeyi zorunlu klar ya da buna izin verir.
Buna gre, dalk memleketlerde insanlar alabildiine yay
lrlar. nk byle yerlerde ormanla otlaklar gibi doal
rnler daha az aba ister; oradaki kadnlarn ovadakilerden
46
Toplum Szlemesi
daha ok dourduklar deneyimlerle bilinmektedir. Yine ora
larda byk bir yamacn ekime elverili olan kk bir ya
tay paras vardr yalnz. Buna karlk, deniz kysnda, hat
ta kayalklarda, hemen hemen verimsiz kumsallarda skp
oturabilir insanlar. nk buralarda deniz av toprak rn
lerinin yerini byk lde tutabilir, yine buralarda insanla
rn korsanlara kar koymak iin daha toplu bir durumda
bulunmalar gerekir. Memleketi smrgelerle fazla nfustan
kurtarmak daha kolaydr.
Bir ulusa yasalarla dzen vermek iin gereken bu koul
lara bir bakasn da eklemek gerekir. Bu koul hibirinin ye
rini tutmaz ama, onsuz brlerinin hepsi yararsz kalr. Bol
luk ve bar iinde yaama kouludur bu: nk bir devle
tin kurulu anlar, tpk bir taburun kurulu anlar gibi, ya
psnn dayanmaya en az ve yklmaya en ok elverili oldu
u anlardr. Herkesin genel tehlikeyi unutup kendi derdine
dt kaynama anlarndan ok, kesin kargaalk anlarn
da daha fazla dayanp kar konabilir. Bunalm zamanlarn
da bir sava, bir ktlk, bir ayaklanma olmaya grsn, devlet
amamacasna ker.
Bu frtnal zamanlarda birok hkmet kurulmamtr
demiyorum. Kurulmu olabilir ama, o zaman da devleti y
kan bu hkmetlerdir. Devlet gcn zorla ele geirenler, hal
kn byk rkntsnden yararlanp onun soukkanllkla
hibir zaman kabul edemeyecei yasalar koymak iin hep
byle karklklar kartr ya da bu trl zamanlar seerler.
Seilen bu zaman, bir yasacmn yaptyla bir tirannkini birbi
rinden ayrt etmeye yarayan en amaz yollardan biridir.
Hangi ulus yasa koymaya elverilidir yleyse? Aa yu
kar soy birlii, bir kar birlii ya da bir szlemeyle birbiri
ne bal olmakla birlikte henz yasalarn gerek boyunduru
u altna girmemi olan; kklemi trenleri, kr inanlar ol
mayan; apanszn saldrya uramaktan korkmayan; komu
larnn kavgalarna katlmakszn tek bana her birine kar
47
koyabilen ya da birinin yardmyla brn pskrtebilen;
yeleri birbirini tanyan, kimseye bir insann tayabilecein
den ar yk yklemeyen; baka uluslardan karlkl olarak
uzak kalabilen15; zengin ya da yoksul olmayan, kendi yay
la kavrulan; ksacas, eski bir ulusun dayankllyla yeni bir
ulusun uysalln birletiren bir ulus. Yasama iini gleti
ren, kurulmas gerekenden ok, yklmas gereken eydir ve
bu konuda baarya binde bir erimenin nedeni, doadaki sa
delik ile toplum gereksinimlerini bir arada bulma olanaksz
ldr. Btn bu koullarn bir araya gelmesi gtr dorusu.
Onun iin deil mi ki, iyi dzenli devletlere pek rastlanmyor?
Avrupada hl yasamaya yetenekli bir memleket var:
Korsika adas. Bu yiit halkn zgrlne kavumada ve
onu savunmada gsterdii yiitlik ve dayanma gc, bilge
kiilerin onlara bu zgrln nasl korunacan retmesi
ne deer. Gnn birinde bu kk ada, Avrupay artacak
gibi geliyor bana, imde byle bir nsezi var.
XI
eitli Yasama Sistemleri
Her yasama sisteminin amac olmas gereken genel yara
rn ne olduunu aratrrsak, bunun belli bal iki eye, zgr
lkl e eitlik'e vardn grrz: zgrle varr, nk her
zel ballk devlet bedeninden eksilmi bir o kadar g de
mektir; eitlie varr, nk eitlik olmadan zgrlk olmaz.
15 ki komu ulustan biri brne bal olmadan yaayamazsa, birinci iin
ok ar, ikinci iin de ok tehlikeli bir durum yaratr bu. Byle bir du
rumda, her akl banda ulus, brn bu ballktan bir an nce kurtar
maya alr. Meksika mparatorluunun topraklan iinde skp kalm
olan Thlascala Cumhuriyeti, MeksikalIlardan tuz satn almaktansa, hi
tuz kullanmamaya karar yermi; hatta bedava bile almamt. nk o
bilge Thlascalallar, bu cmertliin altndaki tuza grdler. zgr yaa
dlar ve bu byk imparatorluun iinde kapak kalan bu kk devlet,
sonunda Meksikann ban yedi.
48
Toplum Szlemesi
Toplum zgrlnn ne olduunu daha nce sylemi
tim. Eitlie gelince, bu szckten g ve zenginlik derece
lerinin herkes iin kesinlikle ayn olmas deil, bu gcn hi
bir zorbala kamamas ve ancak mevki ve yasalar gerek
tirdike kullanlmas, varlk bakmndan da hibir yurttan
ne bakasn satn alacak kadar zengin, ne de kendini sat
mak16 zorunda kalacak kadar yoksul olmamas gerektii
anlalmaldr: Bu da byklerin mal mlk ve saygnlk, k
klerin de cimrilik ve agzllk bakmndan ll olma
larn gerektirir.
Bu eitlik, gerekte yeri olmayan bir ham hayaldir diyor
lar. Peki ama, ister istemez ktye kullanlacaktr diye eitli
i hi deilse dzene de sokmamal m? Olaylarn gc hep
eitlii ortadan kaldrmaya yneldii iindir ki, yasalarn g
c her zaman eitlii srdrmeye almaldr.
Ama btn iyi kuramlarn bu genel amalar, her mem
lekette, gerek yresel durumdan, gerek halkn z benliin
den doan ilikilere gre deitirilmeli ve bu ilikilere daya
narak her ulusa, aslnda deilse bile, gzetilen halk iin en
iyisi olan zel bir kurulu sistemi verilmelidir. rnein, top
rak orak ve verimsiz mi, ya da memleket nfusuna gre
ok mu dar? Endstriden ve kk zanaatlardan yana d
nnz; bunlardan elde edeceiniz rnleri sizde olmayan
larla deitiriniz. Tersine, zengin ovalarda, balk bahelik
yerlerde mi oturuyorsunuz? Verimli bir toprakta oturmuyor
musunuz? Btn abanz tarm ilerine harcayn. Tarm in
sanlar oaltr. Sonra, zanaatlar bir yana atn; nk bun
lar zaten az olan halk birka noktaya toplayarak memleke
15 Devleti salamlatrmak m istiyorsunuz, iki ucu elden geldiince birbiri
ne yaklatrn. Ne ok varlkllarn bulunmasna gz yumun, ne de ok
yoksullarn. Birbirinden ister istemez ayrlamayan bu iki durum, ortak
yarara ayn lde zararldr. Birinden zorbal kkrtanlar, brnden
de zorbalar kar. Halk zgrlnn alm satm hep bunlar arasnda
olur; biri satn alr, biri de satar onu.
49
ti bsbtn le evirir.17 Geni ve elverili kylarda m otu
ruyorsunuz? Denizi gemilerle kaplayn, ticareti ve gemicili
i ilerletmeye bakn: Ksa ama, parlak bir mr srersiniz.
Kylarnz hemen hemen yanalmaz kayalklarla m dolu?
O zaman barbar kaln ve balkla geinin: Daha rahat, belki
de daha iyi, ama amamacasna mutlu yaarsnz. Ksaca
s, herkesin ortak mal olan ilkeler yannda, her ulusun ken
dine bir dzen salayan ve yasalarn kendine zg bir du
ruma sokan birtakm nedenleri vardr. Nitekim, eskiden Ya
hudilerce, daha sonra da Araplarca en belli bal ama din,
Atinallarca edebiyat ve bilgi, Kartacallar ve Surlularca ti
caret, Rodoslularca gemicilik, Spartallarca sava, Romal-
larca da erdemdi. Esprit des Lois yazar18, yasacnn, yasa
lar bu amalardan her birine ne trl bir ustalkla yneltti
ini saysz rneklerle gstermitir.
Bir devletin ana yaps ne zaman gerekten salam ve s
rekli olur? Trelere gerektii gibi uyulduu zaman. Trelere
uyulunca da, doal ilikilerle yasalar hep ayn noktalarda uz
lama durumundadrlar; yasalar da sanki bu ilikileri sadece
salamlatrmaya, onlarla bir arada yryp, onlar dzelt
meye yararlar. Ama yasac amacnda yanlr da, durumun
zelliinden doan ilkeden baka bir ilkeyi benimserse; bu il
kelerden biri klelii, br zgrl tutarsa, biri para pul
okluuna, br insan saysna nem verirse, biri bara,
br fetihlere ynelirse, o zaman yasalarn yava yava gev
edii ve ana yapnn bozulduu grlr; devlet de yok olup
gidinceye ya da deiinceye ve yenilmez doa yeniden gc
n gsterinceye kadar kargaalktan yakasm kurtaramaz.
i? Marquis dArgenson der ki: D ticaretin baz kollar, genel olarak bir
krallk iin ancak grnrde bir yarar salar; baz kimseleri, hatta baz
kentleri zenginletirir, ama btn ulusun bundan hibir kazanc olmaz.
Halkn durumuysa daha iyeleemez.
s Montesquieu.
50
Toplum Szlemesi
xn
Yasalarn Blm
Btn dzene sokmak ya da devlet ilerine elden gelen
en iyi biimi vermek iin gz nnde tutulmas gereken bir
ok iliki vardr. nce, btnn kendi zerindeki etkisi, ya
ni btnn btnle ya da egemen varln devletle olan ili
kileri vardr. Bu ilikiler de, ileride greceimiz gibi, orta had
lerin ilikisinden doar.
Bu ilikileri dzenleyen yasalara politik yasalar dendii
gibi, anayasalar da denir. Akla uygunsalar bunlara anayasa
demek yersiz olmaz. nk her devlette yalnz bir tek iyi d
zen varsa, bu dzeni bulan halk, sk skya balanmaldr
ona. Ama kurulu dzen ktyse, o zaman dzenin iyi olma
sn engelleyen yasalar neden anayasa saymal? Zaten her
trl durumda yasalarn, hatta en iyilerini bile deitirmek
halkn elindedir; nk kendi kendisine ktlk etmek ister
se, onu bu ii yapmaktan alkoymaya kimin hakk olabilir?
kinci iliki, yelerin gerek birbirleriyle, gerek btnle
olan ilikileridir. Bu iliki, birinciler bakmndan olabildiin
ce az, kinciler bakmmdansa olabildiince geni olmaldr.
yle ki, her yurtta btn br yurttalara kar tam bir ba
mszlk, siteye kar da ar bir bamllk iinde olsun:
Buysa hep ayn yollarla yaplr; nk yalnz devlet gc
yelerine zgrlk salayabilir. te, toplum yasalar bu ikin
ci ilikiden doar.
nsanla yasa arasnda nc bir iliki daha dnlebi
lir: O da cezaya kar gelme ilikisidir ki, ceza yasalarna yol
amtr. Bu yasalar, aslnda bir eit zel yasama olmaktan
ok, btn br yasalar iin bir yaptrm gcdr.
Bu eit yasaya, hepsinin en nemlisi bir drdnc ya
sa daha eklenir. Bu yasa mermere, tunca deil, insanlarn y
reklerine kazlr; devletin gerek anayasas olur; her gn yeni
gler kazanp eskiyen ya da ortadan kalkan yasalara yeni
51
Jear-Jacques Rousseau
den can verir, ya da onlarn yerini alr, halk yasalarnn ru
huna bal tutar; buyruk gcnn yerine yava yava al
kanln gcn koyar. Burada szn ettiim ey, ahlak, t
reler ve zellikle kamuoyudur. Politikaclarn bilmedii, ama
btn br ilikilerin baarsn salayan eydir bu. Byk
yasac zel birtakm ynetmeliklerle yetmiyormu gibi gr
nr. Oysa gizliden gizliye bunlarla urar asl. nk bu
zel ynetmelikler kubbenin kemeri ise, yava yava kurulan
treler de bu kubbenin destek talardr. Bu eitli yasalar
arasnda benim konumla ilgili olan, ynetim biimini belir
leyen yasalardr.
52
Kitap I I I
eitli hkmet biimlerinden sz etmeden nce, bugne
kadar iyice aklanmam olan ynetim szcnn tam an
lamn belirtelim.
I
Genel Olarak Hkmet
Okuyucuya haber vereyim: Bu blm aceleye getirme
den okumak gerekir. Dikkatsizler iin ak olmak gibi bir us
talm yok benim. zgrce yaplan her i iki etkenden do
ar: Biri ruhsal etken, yani ii belirleyen, tanmlayan istem;
br maddesel etken, yani ii gerekletiren g. Bir nesne
ye doru gittiim zaman, nce ona gitmek istemekliim ge
rekir, sonra da ayaklarmn beni ona gtrmesi. Bir ktrm
komak istese, evik bir adam da istemese, ikisi de oldukla
r yerde kalrlar. Politik btnde de ayn etkenler vardr: G
ile istem onda da birbirinden aynim steme yasama gc, g
ce de yrtme gc denir. Bunlarn ikisi birlemedike poli
tik btnde hibir ey yaplamaz, yaplmamaldr da.
Grdk ki, yasama gc halkn elindedir, ondan baka
snda da olamaz. te yandan, yukarda konulan ilkelerden
kolayca anlalr ki, yrtme gc, yasac ya da egemen var
53
lk nitelii ile ounluun elinde olamaz. nk bu g yal
nz zel davranlara dayanr ve yasann yetkisine girmedii
gibi, dolaysyla egemen varln yetkisine de girmez, nk
onun ilemleri yasadan baka bir ey deildir.
yleyse kamu gcne zg yle bir etken gerekir ki, onu
birletirebilsin, genel istemin eitli ynlerine gre kullansn
ve devletle egemen varlk arasnda iliki kurabilsin. yle bir
etken ki, ruhla beden birlemesinin insanda yaptn kamu
sal varlkta yapsn. te, devlet iinde hkmetin varlnn
temeli budur. Hkmet, yersiz olarak, egemen varlkla kar
trlr. Oysa hkmet, egemen varln sadece bir aracdr.
yleyse hkmet nedir? Yurttalarla egemen varln
karlkl ilikilerini salamak amacyla kurulmu, gerek ya
salar yrtmek, gerekse politik ve toplumsal zgrlkleri
srdrmekle grevli, arac bir btndr.
Bu btnn yelerine grevliler ya da krallar, yani yne
ticiler, btnn topuna birdense hkmdar19denir. Bylece,
bir halk balarn buyruu altna sokan ilemin hi de bir
szleme olamayacan ileri srenler ok hakldrlar. Bu, ol
sa olsa bir i, bir grev vermedir ki, bunda egemen varln
birer grevlisi olan yneticiler, yine onun adna devlet gc
n kullanrlar. Egemen varlk bu yetkiyi snrlayabilir, dei
iklik yapabilir onda ve diledii zaman da geriye alabilir.
Byle bir hakkn bakasna geirilmesi, toplumsal btnn
zne aykr olduu iin, birlemenin de amacna aykrdr.
Buna gre, hkmet ya da yksek ynetim diye yrtme
gnnn yasal yoldan kullanlmasna; hkmdar ya da g
revli diye de, bu ynetim iini stne alan kimseye ya da b
tne diyorum.
Hkmette birtakm arac gler vardr: Bunlar arasn
daki ilikile; btnn btne, egemen varln da devlete
19 Nitekim, Venedikte doge bulunmad zaman bile kurultaya serenissime
principe(en duru, en temiz hkmdar) ad verilirdi.
54
Toplum Szlemesi
olan orann olutururlar. Bu son oran eksiksiz bir orantnn
son terimleri arasndaki oranlarla gsterilebilir. te, bu oran
tnn orta terimi hkmettir. Hkmet, egemen varlktan al
d buyruklar halka geirir. Devletin tam bir dengeye var
mas, hkmetin toplam gc ile yurttalarn, (yani hem
egemen varlk, hem de uyruk olan yurttalarn) toptan g
leri arasnda -her ey hesaba katlmak kouluyla- eitlik ol
masna baldr.
Ayrca, oranty bozmadan bu terimden hibirini de
itirenleyiz. Egemen varlk ynetmeye, ynetici yasamaya,
yurttalar da yasay hie saymaya kalktlar m, dzen yeri
ni karkla brakr. Gle istem artk birlikte yrmez olur,
devlet de ya zorbala kaar ya da anariye. Son olarak diye
biliriz ki, her orantda yalnz bir tek orta terim bulunduu
iin, bir devlette ancak bir tek iyi hkmet bulunabilir: Ama
bir ulusun ilikilerini bin bir eit olay deitirebildiine g
re, deiik hkmetler yalnz deiik uluslara deil, ayr ayr
zamanlarda bir tek ulusa da iyi gelebilir.
ki utaki terimler arasnda bulunabilecek orantlar an
latabilmek iin, kolay tanmlanr bir orant olmak bakmn
dan, halkn nfusunu rnek alacam.
Diyelim, devlet on bin yurttatan olumu olsun. Egemen
varlk, ancak kolektif bakmdan bir btn olarak dnle
bilir. Ama her bir insan, yurtta olarak bir birey saylr. Onun
iin, egemen varln yurttala ilikisi, on binin bire ilikisi gi
bidir, yani devletin yelerinden her birinin payna -batan
baa devlete bal kalmakla birlikte- egemen gcn on bin
de biri der. sterse halk yz bin kii olsun, uyruklarn du
rumu yine de deimez; her biri yine yasalarn btn gc
n tar. Oysa uyruklarn yz binde bire den seim oyu,
yasalarn kaleme alnmasn on kat daha az etkiler. Uyruk
hep bir tek kald iin, egemen varln ilikisi yurtta says
lsnde artar ve sonunda devlet ne kadar byrse, zgr
lk o kadar azalr.
55
liki artar derken, eitlikten uzaklar demek istiyorum.
Bylece iliki matematik anlamda ne kadar bykse, baya
anlamda o kadar kktr. Birinci anlamdaki iliki nicelik
bakmndan dnld iin s ile, ikinci anlamda ise, z
delik bakmndan dnld iin benzeme ile llr.
Demek, zel istemlerle genel istem arasndaki iliki (yani
trelerin yasalara olan ilikisi) ne kadar azalrsa, bastrc g
cn de o kadar artmas gerekir. yleyse bir hkmetin iyi
olabilmesi iin, halkn ar lde gl olmas gerekir.
te yandan devletin bymesi, devlet gcn ellerinde
tutanlara daha ok ktlk eilimi verdii iin, onlara g
lerini ktye kullanma aralar salar. Bu yzden hkmet,
halk dizginlemek iin elinde ne kadar g bulundurmak zo
rundaysa, egemen varlk da hkmeti dizginlemek iin eli
altnda o kadar g bulundurmak zorundadr. Burada sz
n ettiim mutlak g deil, devletin eitli paralarnn g
rece gcdr.
Bu ikili ilikiden u sonu kar: Egemen varlk, hkm
dar ve halk arasndaki bu srekli iliki keyfe bal bir ey
deil, politik btnn znden doan kanlmaz bir sonu
tur. Yine bu ilikilerden kan bir baka sonu da udur: li
kinin son terimlerinden biri, yani uyruk olarak halk, dei
medii ve bir ile gsterildii iin, ikili iliki arttka ya da
azaldka, basit iliki ya artar ya da eksilir, dolaysyla orta
terim de deiir. Bu da gsteriyor ki, tek ve mutlak bir h
kmet biimi yoktur; belki byklk bakmndan birbirin
den ayr ne kadar devlet varsa, z bakmndan da o kadar
ayr hkmet vardr.
Bu sistemi glnletirmek amacyla bana: Bu orta teri
mi bulmak ve hkmeti kurmak iin sence halk nfusunun
kare kkn almak gerekir. diyecek olanlara vereceim
karlk udur: Ben bu sayy yalnz rnek olarak aldm bu
rada. Szn ettiim ilikiler yalnz insan saysyla deil, ge
nel olarak bir sr nedenden doan ilerin, davranlarn sa
56
Toplum Szlemesi
ysyla da llr. Ksacas, bir ara matematik terimler kulla
nm, demek istediimi az szle anlatmak iindi; yoksa geo
metrideki belirliliin ahlaksal niceliklerde yeri olmadn
bilmez deilim.
Hkmet, kendini iine alan politik btnn kk l
de bir rneidir. Hkmet, elinde birtakm yetkileri olan t
zel bir kiidir, egemen varlk gibi etkin, devlet gibi edilgindir
ve baka benzer ilikilere ayrlabilir. Bu ayrmadan ortaya
baka bir iliki, bundan da ynetim grevlerinin srasna g
re baka bir iliki kar; sonunda blnmez bir orta terime,
yani tek bir baa ya da yksek yneticiye varlr ki, o da bu
ilerleyi ortasnda kesir dizisiyle tamsay dizisi arasnda birim
gibi gsterilir.
Bu terim art nnde bocalamadan, hkmete yalnz
devlet iinde yeni bir btn, halktan ve egemen varlktan ay
r, ikisinin ortasnda bir arac gzyle bakalm imdilik.
Bu iki btn arasnda u nemli ayrlk vardr: Devlet
kendiliinden, hkmetse ancak egemen varlkla birlikte
vardr. Onun iin hkmdarn stn istemi, genel istemden
ya da yasadan baka bir ey deildir ve olmamaldr; gc de
kendinde toplanan kamu gcdr sadece: Kendi bana
mutlak ve bamsz bir ilemde bulundu mu, btnn ba
lar gevemeye balar. Son olarak, hkmdar egemen varl
n isteminden daha etkin bir isteme sahip olursa, bu zel is
teme uymak iin kendi eli altnda bulunan kamu gcn
kullanrsa ve bundan da biri hakka, biri de olaylara dayanan
iki egemen varlk doarsa, o zaman toplumsal birlik ortadan
kalkar ve politik btn dalp gider.
Bununla birlikte, hkmetin kendisini devletten ayrt
edecek bir varla ve gerek bir yaama sahip olabilmesi, b
tn yelerinin birlikte davranabilmeleri ve kuruluundaki
amaca yararl olabilmeleri iin, hkmetin kendine zg bir
benlie, yeleri arasnda ortak bir duyguya, varln koru
maya alan bir gce, bir isteme sahip olabilmesi gerekir. Bu
57
zel varlk, toplantlar, danma kurullarm gerektirir; bun
lar yalnz hkmdara vergi olup, gl lsnde grevli
kiilere onur kazandrr. Glkler, asl btnn iinde, bu
ikinci derecedeki btne verilecek dzenin biimindedir; bu
yle bir dzen olacak ki, bu ikinci derecedeki btn, kendi
yapsm kesinletirirken genel yapy bozmayacak; kendini
korumaya yarayan zel gc ile devletinkini koruyan gc
her zaman birbirinden ayracak, ksacas her zaman halk
hkmete deil, hkmeti halka feda etmeye hazr olacaktr.
Bir de u var: Hkmetin yapma bedeni bir baka yapma
bedenin eseridir; yaam da bir bakma, ireti ve bamldr.
Ama bu durum, onun az ok glk ve abuklukla davran
masna ve szgelimi, salk bakmndan az ok grbz ve
salam olmasna engel deildir. Ksacas, kuruluunun ama
cndan dpedz uzaklamamakla birlikte, kurulu biimine
gre ayrlabilir ondan.
te, devleti deiiklie uratan rastlantl nedenlere gre,
hkmetle devlet arasnda bulunmas gereken eitli ilikiler
bu ayrlklardan doar. nk aslnda en iyi bir hkmet,
bal olduu politik btnn kusurlarna gre ilikileri bo
zulunca, en kt bir hkmet oluverir.
n
eitli Hkmet Biimlerinin Ana lkesi
Bu ayrlklarn genel nedenini ortaya koymak iin, yu
karda devletle egemen varl birbirinden nasl ayrdmsa,
imdi de hkmdarla hkmeti birbirinden yle ayrmam
gerekiyor.
Yneticilerin tm daha ok ya da daha az yeden ku
rulmu olabilir. Daha nce yle demitik: Halkn nfusu ne
kadar oksa, egemen varln uyruklarna olan ilikisi o ka
dar artar. Apak bir mekseme yaparak, hkmetin yne
ticilere olan ilikisi iin de ayn eyi syleyebiliriz.
58
Toplum Szlemesi
mdi, hkmetin elindeki btn g, her zaman devletin
gc olduu iin, hibir zaman deimez. Bundan da u so
nu kar: Hkmet, bu gc kendi yeleri zerinde ne ka
dar az kullanrsa, halkn tm zerinde kullanlacak gc de
o lde azalr.
yleyse yneticiler ne kadar ok olursa, hkmet o ka
dar gsz olur. Bu kural ok nemli olduundan, iyice ay
dnlatmaya alalm onu.
Yneticinin kesin olarak birbirinden ayr istemi var
dr: nce, yalnz kendi karn gzeten kiinin istemi; son
ra yneticilerin ortak istemi ki, yalnz hkmdarlardan ya
nadr; btnn istemi diyebileceimiz bu sistem hkmete
gre genel, devlete gre zeldir. zeldir, nk hkmet
devletin bir parasdr. nc olarak da, halkn ya da ege
men varln istemi ki, gerek bir btn saylan devlete, ge
rek btnn bir paras gzyle baklan hkmete gre ge
neldir.
Kusursuz yasalarda zel ya da bireysel istemin hi yeri ol
mamal; hkmetin btnne zg istemse, her zaman s
tn gelmeli ve istemlerin tek temeli olmaldr.
Oysa doal dzene gre bu ayr istemler bir noktada bir
letikleri lde daha etkin olurlar. Buna gre, genel bir is
tem her zaman en gszdr, btnn istemi ikinci derecede
gelir, zel istemse hepsinin en glsdr. yle ki, hkmet
te her ye nce birey, sonra ynetici, en sonra da yurttatr.
Bu, toplum dzeninin gerektirdii derecelendirmenin doru
dan doruya tersidir.
Bu gerek ortaya konduktan sonra diyebiliriz ki, hk
metin batan baa bir tek kiinin elinde bulunmas halinde,
zel istemle btnn istemi birlemi ve sonunda btnn
istemi g bakmndan en yksek noktasna erimi olur. m
di, devlet gcn kullanmak istem derecesine bal olduu
na ve hkmetin mutlak gc de hi deimediine gre, h
kmetlerin en etkini bir kiinin elinde bulunandr.
59
Bunun tam tersini yapp hkmeti yasama gcyle bir
letirelim, egemen varl hkmdar, btn yurttalar da y
netici yapalm. O zaman genel istemden ayrt edilmeyen b
tnn istemi, ondan daha etkin olamaz ve zel istemin ala
bildiine gl kalmasna yol aar. Bylece mutlak gc ya
da etkinlii en aa noktaya der.
Bunlar su gtrmez ilikilerdir. Onlar dorulamaya ya
rayan baka grler de var. rnein, her yneticinin ken
di btn iindeki etkinlii, her yurttan kendi btn iin
deki etkinliinden daha oktur, onun iin de zel istem y
netim ilerinde egemenlik ilemlerinde olduundan ok da
ha etkilidir. nk her yneticinin hemen her zaman bir y
netim grevi vardr; oysa her yurtta kendi bana hibir
egemenlik grevi yapamaz. Ayrca, devlet ne kadar geniler
se, gerek gc de o kadar artar. Ne var ki, bu art devle
tin genilii ile dz orantl da deildir. Ama devlet ayn ka
lrsa, o zaman yneticilerin says istedii kadar artsn, srf
bu yzden hkmetin gerek gc artmaz. nk bu g
devletin gcdr ve ls de hi deimez. Bylece devle
tin mutlak ya da gerek gc artmakszn, grece gc ya
da etkinlii azalr.
uras da su gtrmez ki, ynetim ilerini grenlerin sa
ys ne kadar artarsa, iler o kadar ar yrr. Ar derecede
ll olmaya baklr da, talihe yeterince nem verilmez. Fr
sat karlr ve tarta tarta ok zaman tartmadan da ha
yr gelmez olur.
Yneticilerin oalmas ile hkmetin geveyeceini yu
karda gsterdim. Ayrca, unu da gsterdim: Halkn nfusu
ne kadar artarsa, bask gc de o kadar artmak zorundadr.
Bundan u sonu kar ki, yneticilerin hkmete oran, uy
ruklarn egemen varla olan orannn tersi olmak gerekir;
yani devlet ne kadar byrse, hkmet de o kadar daralma-
ldr. yle ki, halkn nfusu artt lde, batakilerin say
s azalmaldr.
60
Toplum Szlemesi
Hem ben burada hkmetin doruluundan deil, gre
ce gcnden sz ediyorum sadece. nk ynetici says ne
kadar ok olursa, btnn istemi genel isteme o kadar yak
lar. Oysa bir tek yneticinin ynetiminde btnn bu iste
mi, yukarda da sylediim gibi, zel bir istemden baka bir
ey deildir. Bylece bir yandan kazanlan br yandan yiti-
rilir. Yasacnn asl ustal, karlkl ilikide olan hkmet
gc ile hkmet isteminin devlete en yararl olduu lde
birleecekleri noktay bulabilmektedir.
m
Hkmetlerin Blm
Bir nceki blmde, yelerin saysna gre hkmetlerin
eitli trlere ya da biimlere ayrldm grdk; geriye bu
ayrmn nasl yapldm grmek kalyor.
nce, egemen varlk ynetim grevim btn halka ya da
halkn byk bir blne brakabilir: yle ki, ynetici
yurttalarn says br yurttalarn saysn aar. Bu eit y
netime demokrasi denir.
Ya da egemen varlk, ynetim iini bir aznln eline b
rakr. yle ki, yurtta says ynetici saysndan ok olur. Bu
trl ynetime de aristokrasi ad verilir.
Son olarak, egemen varlk ynetimi tek bir yneticinin
eline brakr. Btn br grevliler yetkilerini ondan alrlar.
Bu nc biim en yaygn ynetim biimidir. Bunun adna
da monari ya da krallk ynetimi denir.
Btn bu biimler ya da hi deilse ilk iki biim, aza ya
da oa elverilidir, hatta buna olduka byk yatknlklar
vardr. nk demokrasi btn halk iine alabildii gibi,
halkn yarsn alacak kadar da daralabilir. Aristokrasi ise,
halkn yarsndan balayp en az blnmelere yatkndr.
Spartada anayasa gereince hep iki kral bulunurdu. Roma
mparatorluunda bir arada sekiz imparator bulunduu ol
61
mutur, ama bu yzden imparatorluk iin paralanm dene
mezdi. Bylece her ynetim biiminin baka ynetim biimi
ile kart bir nokta vardr. Grlyor ki, ayr adla an
lan ynetim, gerekte devletin yurtta says kadar biimler
almaya elverilidir.
Dahas var: Ayn ynetim baz bakmlardan birtakm
paralara ayrlabildiine ve bunlarn bir bl bir eit, bir
bl de baka eit yrtlebildiine gre, bir araya geti
rilen bu biimden birok karma biim elde edilebilir. Bun
larn her birini btn basit biimlerle arpp oaltabiliriz.
Ynetim biimlerinden her birinin baz durumlarda en
iyi, baz durumlarda ise en kt olabilecei gz nne aln
madan, en iyi ynetim biimi stnde teden beri tartma
lar yaplagelmitir.
Ayr ayr devletlerde yksek grevliler saysnn yurtta
saysyla ters orantda olmas gerekiyorsa, bundan u sonu
kar: Demokrasi ynetimi genel olarak kk devletlere;
aristokrasi ynetimi orta devletlere; monari ynetimi de b
yk devletlere elverili gelmektedir. Bu kural dorudan do
ruya ilkeden kmaktadr. Ama kural dnda kalabilecek bir
sr durumu nasl sayp dkelim?
IV
Demokrasi
Yasay yapan, onun nasl yrtlmesi ve yorumlanmas
gerektiini daha iyi bilir. Onun iin, yrtme gcn yasa
ma gcyle birletiren anayasadan daha iyisi olamaz gibi g
rnr: Ama aslnda hkmeti birok bakmlardan yetersiz
duruma dren budur. nk birbirlerinden ayrlmalar
gereken eyler ayrlmamtr ve kralla egemen halk ayn kii
olunca, adeta hkmetsiz bir hkmet kurmu olurlar.
Yasalar yapann onlar yrtmesi iyi olmad gibi, hal
kn tmnn birden dikkatini kamu ilerinden evirip zel
62
Toplum Szlemesi
iler zerinde toplamas da iyi deildir. zel karlarn kamu
ilerini etkilemesinden daha tehlikeli bir ey olamaz. Hk
metin yasalar ktye kullanmasndan gelecek ktlk, kii
sel grlerin kanlmaz sonucu olarak yasacnn ahlaka
bozulmas yannda hi kalr. O zaman da devlet znde bo
zulduu iin hibir yenilik yaplamaz olur. Hkmeti hibir
zaman ktye kullanmayan bir halk, bamszln da kt
ye kullanmaz: Kendini her zaman iyi yneten bir halkn y
netilmeye gereksinimi yoktur.
Szc tam anlamnda alrsak, diyebiliriz ki, gerek de
mokrasi hibir zaman var olmamtr ve olmayacaktr. o
unluun ynetmesi ve aznln ynetilmesi doal dzene
aykrdm Kamu ileriyle uramak iin halkn ara vermeden
toplanmas dnlemez ve bu i iin ynetim biimi dei
meden komisyonlar kurulamayaca da kolayca anlalr.
Gerekte, bir ilke olarak unu ortaya atabilirim sanyo
rum: Hkmetin grevlerini birok kurul aralarnda payla
nca, sayca yeleri az olan kurullar kendiliinden er ge en
yetkili duruma geerler. Bunun nedeni belki de bu kurullar
da ilerin daha abuk sonuca balanmasdr.
Hem byle bir hkmet iin nice g koullarn bir
araya gelmesi gerekmez ki. nce, devlet kk olacak ki,
halk rahata toplanabilsin, her yurtta br yurttalarn
hepsini kolayca tanyabilsin. Sonra, ilerin st ste ylp
etin tartmalara yol amasn nleyecek kadar trelerde
sadelik olacak. Ayrca, snflarda ve zenginliklerde oka
eitlik olacak. Yoksa haklarda ve yetkilerde uzun zaman
eitlik srdrlemez. Bir de lks az olacak ya da hi olma
yacak. nk lks ya zenginlikten doar, ya zenginlii zo
runlu klar; zenginin de ahlakn bozar, yoksulun da; birin
ciyi mal mlk, kinciyi de agzllk yznden. Lks,
yurdu geveklie ve yoklua srkler; devletin elinden b
tn yurttalarn alr; onlar birbirine, hepsini de kamu
oyuna kle eder.
63
te bunun iin, nl bir yazar20 cumhuriyetin ilkesi ola
rak erdemi gstermitir. nk erdem olmazsa, btn bu
koullar srp gidemez. Ne var ki, bu stn zekl adam, ge
rekli ayrmlar yapmad iin, ok zaman dncelerinde
doruluktan, kimi zaman da aklktan uzak kalm ve ayn
ilkenin (egemen g her yerde ayn olduu iin) iyi kurulmu
her devlette, hkmet biimine gre az ya da ok yer alma
s gerektiini anlamamtr.
unu da ekleyelim ki, hibir ynetim demokrasi ya da
halk ynetimi kadar i sava ve karklklara elverili deil
dir. nk demokrasi kadar durmadan biim deitirmeye
alabildiine kayan, varln korumak iin de daha ok uya
nklk ve yiitlik isteyen hibir ynetim yoktur. Bylesi bir
kurulu iinde yurtta glenmeli, diretme kazanmal, er
demli bir palatinin21 Polonya diyet kurultaynda syledii
u szleri de mr boyunca her gn iinden tekrarlamal:
Malo periculosam libertatem quam quietum servitium.22
Bir tanrlar ulusu olsayd, demokrasi ile ynetilirdi. By
lesi olgun bir ynetim insanlarn harc deil.
V
Aristokrasi
Burada birbirinden ok ayr iki tzel kii karsndayz:
Hkmet ve egemen varlk. Buna gre, biri yurttalar, b
r de yalnz ynetim yeleri asndan genel olan iki istem
karsndayz demektir. Bylece hkmet kendi i rgtn
istedii gibi dzenleyebilirse de, halka yalnz egemen varlk
adna seslenebilir, yani halkn kendisi adna. Bunu hi unut
mamal.
20 Montesquieu.
21 Polonya kralnn babas Posania palatini, Lorraine dukas.
22 Tehlikeli zgrl klece rahatla deimem.
64
Toplum Szlemesi
lk toplumlar kendilerini aristokrasi yolundan ynetti
ler. Aile bakanlar herkesi ilgilendiren ileri kendi aralarn
da karara balarlard. Genler grgnn szne ses kar
maz, boyun eerlerdi sadece. Papazlar, eskiler, senato,
gerontelar gibi adlar buradan geliyor. Kuzey Amerika ya
banllar bugn bile kendilerini byle ynetiyor, hem de
ok iyi ynetiyorlar.
Ama toplum kuramlarnn yaratt eitsizlik, doal
eitsizlie stn gelince, zenginlik ya da gllk23 yatan
stn tutuldu ve aristokrasi de seime baland. Sonunda,
babann var youyla birlikte ola geen g, aileleri soylu-
latrp, ynetimi de babadan ola geer duruma getirdi ve
yirmi yanda senato yeleri kt ortaya.
Demek, eit aristokrasi var: Doal, seime bal ve
soydan geme aristokrasi. Birincisi basit halklara uygun ge
lir. ncs, ynetimlerin en ktsdr. kincisi ise en iyi
sidir; gerek anlamda aristokrasi budur nk.
Seime bal aristokrasinin, iki gcn birbirinden ayr
olmas dnda, yelerinin sekin olmas gibi bir stnl
vardr. nk halk hkmetinde btn yurttalar devlet
yneticisi olarak doar, ama aristokrasi hkmeti ise, sade
ce bir avu insan ynetici yapar; onlar ancak seim yoluy
la ynetici olurlar24; bu yolda doruluk, bilgi, grg, hal
kn tercih ve saygsn eken btn br nedenler, halkn
akllca ynetilebileceine birer gvencedir.
23 Optimates szcnn en iyiler deil, en gller anlamnda kullanld
aktr.
24 Grevlilerin nasl seileceklerini yasalarla dzene balamak ok
nemlidir. nk bu seim kraln isteine brakld m, Venedik ve
Bern cumhuriyetlerinde olduu gibi, soydan geme aristokrasiye d
me tehlikesinin n alnamaz. Zaten bu yzden deil mi ki, Venedik
oktan km, Bern Cumhuriyeti ise, senatosunun byk bilgelii ile
ayakta durmaktadr: Bu da yz aartan, ama ok tehlikeli, kurald
bir rnektir.
65
Ayrca, toplantlar daha kolay yaplr. ler daha iyi tart
lr, daha dzenle, daha abuklukla grlr. Yabana lke
lerde devletin saygnln deerli senatrler, tannmam ya
da hor grlen halk ynndan ok daha iyi korurlar.
Ksacas, bilge kiilerin halk ynn ynetmesi en iyi ve
en doal bir dzen gereidir; kendi karlar iin deil, hal
kn yarar adna ynettiklerine kimsenin kukusu olmad
' srece. Bo yere ynetim aralarn artrmamal, yz sekin
insann baarabilecei ii yz bin kiiye yaptrmamaldr.
Ama u da unutulmamal ki, burada btnn kar genel is
teme, kamu yararna pek de uymayan bir yn vermeye ba
lar; kanlmaz bir baka eilim de, yrtme gcnn bir
parasn yasalardan ekip almaktr.
Tek tek insanlar bakmndan, genel istemin ardndan ya
salarn hemen uygulanabilmesi iin, iyi bir demokraside ol
duu gibi, ne o kadar kk bir devlet ister, ne de o kadar
basit ve doru bir halk. Yneticilerin halk ynetmek iin
yurdun orasna burasna dalp kendi blgelerinde egemen
lik taslamamalar, bamszla kalkp sonunda birer efen
di kesilmemeleri iin ulusun da pek o kadar byk olmama
s gerekir.
Ama aristokrasi, halk hkmetine kyasla daha az erdem
isterse de, zenginlerde l, yoksullarda da azla yetinmek gi
bi kendine zg baka erdemler ister. nk aristokraside
tam bir eitliin yeri olmasa gerek: Spartada bile tam eitlik
gzetilmi deildir.
Szn ksas, bu eit hkmet varlk bakmndan baz
eitsizlikleri gerekli buluyorsa, bu da kamu hizmetlerinin y
netimini, genel olarak btn zamanlarn en iyi yoldan bu i
lere verebilecek kimselere brakmak iindir yalnz. Yoksa
Aristotelesin dedii gibi, hep varlkllarn stn tutulmas
deildir. Tam tersine, bunun kart bir seimle halka bazen
unu gstermek gerekir ki, insanlarn deeri konusunda zen
ginlikten ok daha nemli birtakm yeleme nedenleri vardr.
66
Toplum Szlemesi
VI
Monari
Hkmdara, yasalarn gc ile birlik kurmu ve devlette
yrtme gcn elinde tutan tzel ve kolektif bir kii gzy
le baktk buraya kadar. imdi de bu gc doal bir kiinin,
gerek bir insann elinde toplanm olarak dneceiz. te,
yasa gereince bu gc tek bana kullanmaya hakk olan
kimseye monark ya da kral ad verilmektedir.
Kolektif bir varln bireyi temsil ettii btn br yne
timlerin tersine, monaride birey kolektif varl temsil eder.
yle ki, hkmdara varlk veren ruhsal birlik, maddesel bir
birliktir ayn zamanda; yasann brnde byk bir abay
la bir araya getirdii yetiler bu birlikte kendiliinden bir ara
da bulunmaktadr.
Bylece halkn istemiyle hkmdarnki, devletin genel g
cyle hkmetin zel gc hep ayn etkene baldr, makine
nin btn arklar ayn eldedir ve her ey ayn amaca ynel
mitir. Birbirini yok edecek kart davranlar yoktur hi ve
en ufak bir abayla daha byk bir sonu alnabilecek bir
baka devlet dzeni de dnlemez. Kyda rahat rahat otu
rup bir gemiyi zahmetsizce ekiveren Arkhimedes, bence a
lma odasndan geni lkelerini yneten, kendisi kprdamaz
grnp her eyi hareket ettiren usta bir monarka benzer.
Ama hibir hkmet bundan daha gl olmad gibi,
zel istemin daha baskn kt ve br istemleri daha ko
laylkla avucunun iine alabildii bir baka hkmet de yok
tur. Her ey ayn amaca ynelmekle birlikte, bu ama hi de
halkn mutluluunu gzetmez. Ynetim gc de devletin za
rarna iler durur.
Krallar mutlak olmak isterler. Onlara: Byle olmann en
iyi yolu kendini halka sevdirmektir. diye uzaktan uzaa ba
rp dururlar. Bu genel kural ok gzel, hatta baz bakmlar
dan ok dorudur da. Ne yazk ki, saraylarda alaya alna-
67
aktr hep. Halkn sevgisinden gelen g, en byk gtr
kukusuz, ama ireti ve koula baldr. Hkmdarlar hibir
zaman bununla yetinmeyeceklerdir. En iyi krallar; canlar is
terse kt olmay deneyebilirler, ama bu onlarn bata kal
malarna engel olmaz. Bir politika ts istedii kadar
onlara: Halkn gc kendi gcnz demektir. Onun iin,
en byk karnz halkn drt ba mamur, kalabalk ve zor
lu olmasndadr. diyedursun. Onlar, bunun doru olmad
n ok iyi bilirler. Kiisel karlar her eyden nce halkn
gsz, yoksul olmasn, hibir zaman kendilerine kar ge
lememesini ister. Dorusunu isterseniz, uyruklar sznden
dar kmadka, hkmdarn kar halkn gl olmasn
dadr. nk bu g, hkmdarn kendi gc olduu iin,
komular ekinirler ondan. Ama bu kar ikinci derecede ve
baml olduu, boyun eme ile g de birbiriyle uzlamad
iin, elbette ki, hkmdarlar kendilerine en dorudan ya
rar salayan ilkeyi stn tutarlar. te, Emuilin branilerin
gzleri nne koyduu, Machiavellinin de aka gsterdii
buydu. Machiavelli krallara ders verir gibi grnerek, ulus
lara byk tler vermitir. l Principe adl yapt cumhuri
yetilerin kitabdr.25
Monarinin genel durumu ile yalnz byk devledere uy
gun dtn grdk; monarinin kendini inceleyince, yi
ne ayn yi buluyoruz. Devletin ynetim kadrosu oaldk
a, hkmdarn uyruklaryla olan ilikisi o kadar azalr, azal
dka da eitlie yaklar, bylece demokrasideki tam eitlie
varr. Hkmet kldke bu iliki artar. Hkmet bir tek
25 Machiavelli drst bir insan, iyi bir yurttat; ama Medicilere bal oldu
u iin, memlekete yaplan bask iinde, zgrlk akn gizli tutmak zo
rundayd. Caesar Borgiay, o iren adam kahraman olarak semesi,
gizli amacn yeterince aa vurmaktadr. l Principe'n\ n retisiyle
Titius-Livius zerine Konumave Floransa Tarihfninkiler arasndaki e
lime, bu derin politika kuramcsnn imdiye kadar ne stnkr ve bo
zuk ahlakl okuyucularn eline dtn gsterir. Roma saray kitab ya
sak etmiti. Buna aklm erer. nk yaptn aka anlatt bu sarayd.
68
Toplum Szlemesi
kiinin eline geince de en yksek noktasna varr. O zaman
hkmdarla halk arasna ok byk bir aklk girmi olur,
devlet de balantdan yoksun kalr. Balant kurmak iin bir
takm ara snflarn bulunmas gerekir; bu snflar doldur
mak iin de hkmdarlara, byklere, soylulara gereksinim
duyulur. Ama btn bunlar kk bir devlete uygun gelmez.
nk her trl snf ayrm onu ykma gtrr.
Byk bir devletin ynetimi gse, bir kii eliyle ynetil
mesi daha da gtr. Kral kendi yerine bakasn geirdii
zaman ne gibi sonular doduunu da herkes bilir.
Monari ynetimini cumhuriyet ynetiminden her za
man aa durumda tutan en nemli ve kanlmaz eksiklik
udur: Cumhuriyet ynetiminde halk oyu hemen her zaman
yalnz aydn ve yetenekli kiileri yksek grevlere getirir;
bunlar grevlerini onurla yaparlar. Oysa monarilerde yk
sek grevlere erienler; ou kez birtakm insan taslaklar,
dzenbaz, entrikac, aalk kimselerdir. Saraylarda yksek
grevlere ulamaya yarayan aalk yetenekler, bu grevlere
gelir gelmez bu adamlarn budalalklarn halkn gz n
ne sermekten baka ie yaramaz. Halk, adamlarn semek
te hkmdardan daha az yanlr. Cumhuriyet ynetiminin
banda bir budalann bulunmas kadar, kraln bakanlar
arasnda gerek deerde bir kimsenin bulunmas da binde
bir rastlanr bir eydir. te, bu bir sr ynetici tasla y
znden hemen hemen kmekte olan monaride, gzel bir
rastlantyla doutan ynetici bir adam ibana gelirse, bu
adamn bulduu yollar ve olanaklar karsnda herkesin par
ma aznda kalr ve bu durum memleket tarihinde yeni bir
dnem aar.
Monariyle ynetilen bir devletin iyi ekilip evrilebilme-
si iin, bu devletin bykl ya da genilii, onu yneten
kimsenin yetenekleriyle llmelidir. Fethetmek ynetmek
Duc de Choiseul - (evirenin notu)
69
ten ok daha kolaydr. Olduka uzun bir kaldrala insan
dnyay tek parma ile yerinden oynatabilir ama, onu ta
mak iin Heraklesin omuzlar gerekir. Bir devlet azck b
ykse, hkmdar ona oranla hemen her zaman ok kk
kalr. Tam tersine, bir devlet baa gre ok kk oldu mu
(ki buna binde bir rastlanr) yine kt ynetilir. nk ba
hep byk amalar peinde koarak halkn yararn unutur;
ar yeteneklerini ktye kullanarak halk mutsuzlua s
rkler, tpk yeteneksizlikleri yznden halk mutsuz eden
kafasz efler gibi. Bir krallk her saltanat sresinde, hkm
darn yetilerine gre ya geniler, ya daralr diyebiliriz. Oysa
bir senatrn yetileri daha az deitii iin, devletin de snr
lar daha kararl olur ve ynetim daha da kt ilemez.
Bir tek adamm ynettii hkmetin en ar basan sakn
cas, devlet gcnn durmadan el deitirmesidir; oysa bu,
br iki ynetim biiminde arasz bir balant kurar. Bir kral
ld m, yerine bir bakasnn gemesi gerekir; seimler teh
likeli aralklara yol aar, aralklarsa frtnal geer. Yurttalar,
bu ynetimde pek bulunmayan karszlk ve drstlkten
yoksunsalar, iin iine entrikalar; batan karmalar karr.
Devlet kendini birisine satmsa, o kimsenin sras gelince
devleti satmamas ve gllerin kendisinden ektikleri para
lar gszlerden karmamas pek olacak ey deildir. By
le bir ynetimde her ey er ge parayla satlmaya balar ve
krallarn ynetimi altmda dirlik dzenlik, saltanat aralarn
daki kargaalklardan beter olur.
Bu belalar nlemek iin neler yaplmad ki! Baz kral ai
lelerinde hkmdarlk babadan oula geer duruma sokul
du. Krallarn lmnde her eit kavgay nlemek iin tahta
gei sras kabul edildi, yani seimin sakncalar yerine naip
liin sakncas konuldu; grnrdeki bir durgunluk, akll
bir ynetimden stn tutuldu ve iyi krallar seme konusun
da ekimektense, ocuklar, doaya aykr yaratklar, ap
tallar baa geirmek tehlikesi gze alnd. Bu gibi kimseleri
70
Toplum Szlemesi
baa getirmeyi gze aldklar zaman talihin kendilerine kar
dneceini dnmediler. Gen Dionysosun kt bir dav
rann yzne vuran ve Benim byle bir ey yaptm gr
dn m? diyen babasna, Sizin babanz kral deildi ki.
diye verdii karlk hayli akllca bir karlktr.26
Bakalarn egemenlii altnda tutmak iin yetitirilen bir
kimseyi doruluk duygusundan ve akldan uzak tutmak ba
kmndan her ey el ele vermitir. Gen hkmdarlara salta
nat sanatn retmek, denildiine gre, hayli ter dktrm
insana: Bu eitimden de pek yararlandklar olmuyor galiba.
Onlara boyun eme sanatn retmekle ie balansa daha
iyi olur bence. Tarihin onurla and en byk krallar hi de
boyun edirmek iin yetitirilmi deiller. Bu yle bir sanat
tr ki, insan rendii lde ona daha az sahip olur; boyun
edirmekten ok, boyun emekle daha iyi elde eder onu.
Nam utilissimus idem ac brevissimus bonarum malarumque
rerum detectus cogitare quid aut nolueris sub .alio prencipe,
aut volueris.27
Bu tutarszln bir sonucu da krallk ynetiminin karar
szldr; hkm sren kimselerin karakterine gre, kimi za
man yle, kimi zaman byle davrand iindir ki, uzun s
re ne deimez bir amac olabilir, ne de tutarl bir davran.
Bu deikenlik de, devleti hep bir yoldan bir baka yola, bir
tasardan bir bakasna iter. Bu duruma, hkmdarn hep
ayn kald br ynetim biimlerinde rastlanmaz. te
onun iindir ki, bir sarayda ne kadar ok oyun, dzen var
sa, bir senatoda o kadar bilgelik vardr. Cumhuriyetler
amalarna daha deimez, daha tutarl grlerle ilerler.
Oysa btn bakanlarca, hatta btn krallarca tutulan yol,
her eyde kendilerinden ncekilerin tersine davranmak oldu
26 Plutarkhos: Dicts notables des rois et des grands capitaines, s.22. (Byk
Kral ve byk askerlerin nemli szleri.)
27 Tacitus, Tarih 1, 16.
71
una gre, kraln bakanlar arasnda yaplan her deiiklik,
devletin kendisinde de bir devrim oluturur.
Bu tutarszlk ayrca, krallktan yana olan politika ku
ramclarnda sk sk rastlanan bilgicilii de aklamaktadr.
Bu bilgicilik, yalnz toplum ynetimini aile ynetimine, h
kmdar da aile babasna benzetmekle kalmyor (bu yanl
daha nce rtmtk), ayn zamanda hkmdara gerek
sinimi olan btn erdemleri bol keseden veriyor ve onu na
sl olmas gerekiyorsa yle dnyor: Bu yzden de krallk
ynetimi btn br ynetim biimlerine stn oluveriyor.
nk o ynetimlerin en iyisi olmas iin de, genel isteme
daha uygun bir birlik istemine gereksinimi vardr.
Ama Platonun dedii gibi28, kral yaradltan o kadar az
bulunur bir kiiyse, doayla talih ona ta giydirmek iin kim
bilir ka kez el ele vereceklerdir. Krallara zg eitim, bu ei
timi grenleri ister istemez bozuyorsa, baa gemek amacy
la yetitirilen bir sr adamdan ne beklenebilir? Demek,
krallk ynetimini iyi bir kraln ynetimi ile kartrmakla in
san kendini aldatm olur. Bu ynetimin znde ne olduu
nu anlamak iin, onu yetiiz ve kt hkmdarlarn eli altn
dayken incelemeli. nk onlar ya tahta yetiiz ve kt ola
rak karlar ya da taht onlar bu duruma getirir.
Bu glkler bizim yazarlarn gzlerinden kamamtr;
ama bundan tasalandklar da yok. Onlara baklrsa, bunun
devas kem km etmeden boyun emektir. Tanr fkelenince
kt krallar yollar; onlara Tanrnn bir cezas diye katlan
mak gerek. Bu szler, pek ykseltici, rnek olucu szlerdir
kukusuz ama, bir politika kitabmdan ok, vaaz krssne
daha yaramaz m acaba? Mucizeler yaratacan syleyen,
ama btn ustal hastalara dilerini skp dayanmalarn
salk vermek olan bir hekim iin ne dnmeli? Bamzda
kt bir hkmet varsa, ona katlanmak gerektiini biliriz:
Asl sorun, iyi bir hkmet bulmaktadr.
28 Politikada (n ivili.)
72
Toplum Szlemesi
vn
Karma Hkmetler
Dorusu aranrsa, basit ynetim diye bir ey yoktur de
nebilir. Tek bir ban kendi buyruu altnda birtakm grev
lileri; bir halk hkmetinin de bir ba olmas gerekir. Onun
iin, yrtme gcnn paylalmasnda, byk saydan k
e doru bir derecelenme vardr her zaman. u da var ki,
kimi zaman byk say ke, kimi zaman da kk say
bye bal kalr.
Kimi zaman (ister ngiltere hkmetinde olduu gibi, art
arda gelen paralar karklkl olarak birbirine bal olsun;
ister Lehistanda olduu gibi, paralardan her birinin gc
bamsz ama, kusurlu olsun) paylama eit olur. Bu son bi
im ktdr; nk hkmette birlik olmaz ve devlet ba
lantdan yoksun kalr.
Basit hkmet mi iyidir, karma hkmet mi? Bu soru po
litika yazarlarnn boyuna tarttklar bir sorudur; buna da
her eit ynetim biimi ile ilgili soruya yukarda verdiim
karln aynn vermek gerekir.
Basit hkmet, salt basit olduu iin, en iyi hkmettir.
Ama yrtme gc yeterince yasama gcne balanmazsa;
yani hkmdarn egemen varla balants, halkn hkm
dara olan balantsndan fazla olursa, o zaman lszle
bulunacak are, hkmeti blmektir. nk o zaman btn
bu paralarn uyruklar zerinde yine etkileri vardr; ama b
lnmeleri hepsini birden egemen varlk karsnda zayflatr.
Ayn saknca, hkmetin btnln bozmadan, yrt
me ve yasama glerini dengelemeye ve her birinin haklar
n korumaya yarayan orta yetenekte yneticiler getirmekle
de nlenebilir. O zaman da ynetim karma deil, lml olur.
Bunun tersi sakmca da benzer yollarla nlenebilir. Hk
met ok danksa, onu toparlamak iin birtakm kurullar
oluturulabilir. Bu yol btn demokrasilerde uygulanmakta
73
dr. Birinci durumda gcn azaltmak, ikinci durumda ise
glendirmek iin ynetimi paralarlar. nk gcn de,
gszln de en yksek aamas basit hkmetlerde bulu
nur. Karma hkmetlerde ise orta derecede bir g vardr.
Vffl
Her Ynetim Biimi Her Memlekete Gitmez
zgrlk her iklimde yetien bir meyve deildir, onun
iin her ulus ulaamaz ona. nsan, Montesquieunn koydu
u bu kural stnde ne kadar dnrse, doruluunu o ka
dar anlar; ne kadar rtmeye kalkarsa, yeni yeni kantlarla
dorulanmasna o kadar frsat verir.
Dnyann btn ynetimlerinde devlet tketir, retmez.
yleyse tketilen nesneler nereden geliyor ona? yelerinin
gereksinim fazlasndan. Kamuya gerekli gereksinimleri tek
lerin gereksinim fazlasn karlar. Bundan u sonu kar:
Toplum hali, insanlarn emei kendi gereksinimlerinden faz
lasn salad srece ayakta durabilir.
Ama bu fazlalk dnyann btn memleketlerinde bir de
ildir. Biroklarnda nemli, kimisinde orta derecededir. Ba
zlarnda sfr, hatta bazlarnda da sfrn altndadr. rn
nn tketime olan durumu, iklimin verimliliine, topran
gerektirdii emek biimine, rnlerin eidine, halkn gc
ne ve gerekli yiyecek ieceinin azlna okluuna, son ola
rak da asl durumu meydana getiren, birbirine benzer baka
durumlara baldr.
te yandan, btn hkmetlerin z bir deildir. Kimisi
az tketici, kimisi ok tketicidir. Aralarndaki ayrlklar
baka temele dayanr: Genel giderler, kaynaklar ne kadar
aarsa, yurttalarn yk o kadar ar olur. Bu ykn arl
n lerken, vergilerin tutarndan ok, ktklar ellere dn
mek iin gemek zorunda olduklar yolu lmek gerekir. Bu
dolam abuk ve dzenli olursa, verginin az ya da ok ol
74
Toplum Szlemesi
mas nemli deildir; halk her zaman varlkl, devlet hzine
si her zaman yolunda demektir. Tam tersine, halk ne kadar
az vergi derse desin, vergi eline dnmyorsa, durmadan
vergi dedii iin elinde avucunda bir ey kalmaz olur; dev
let de hibir zaman varlkl olamaz ve halk hep yoksul kalr.
Bundan u sonu kar: Halkla hkmet arasnda uzak
lk ne kadar artarsa, vergiler de o lde arlar. Bundan
tr halk, demokrasilerde en hafif vergi yk altndadr;
aristokraside daha ar, monarideyse en ar yk tar. De
mek, monari yalnz ok varlkl uluslara, aristokrasi varlk
ve byklke orta halli devletlere, demokrasi de kk ve
yoksul devletlere elverilidir.
Gerekte, insan bu konuda ne kadar ok dnrse, z
gr devletlerle monarik devletler arasnda o kadar ok ay
rlk bulur. zgr devletlerde her ey ortak yarara harcanr.
Monari ile ynetilen devletlerdeyse, kamu gc ile kiilerin
gc birbirini karlkl olarak etkiler; birinin gszl,
brnn gcn artrr. Zorbalk ynetimi ise, uyruklar
mutlu etmek amacyla ynetecek yerde, ynetmek amacyla
yoksul duruma sokar onlar.
te, her iklimde birtakm nedenler vardr ki, bunlara
dayanarak bu iklimin gerektirdii ynetim biimlerini be
lirleyebilir; hatta ne eit halk olmas gerektiini bile sy
leyebiliriz.
rnlerin emei karlamad verimsiz ve orak top
raklar ekinsiz ve bo kalmamal ya da vahilerle doldurul
maldr; insan emeinin ancak zorunlu eyleri karlayabil
dii yerlerde yalnz barbar uluslar oturmal. nk bu gi
bi yerlerde bir toplum dzeni (politie) kurulamaz. Emee
gre rn fazlas orta derecede olan yerler zgr uluslara
elverilidir. Az emee karlk ok rn veren, bol verimli
topraklar olan yerlerse monariyle ynetilmeli ve yurtta
larn gereksinim fazlasn hkmdarn lksne harcamal.
nk bu fazlal kiilere datp arur edecek yerde, h
75
kmete vermek daha yerinde olur. Bunun dnda kalan
birtakm ayrk durumlar olduunu biliyorum elbet. Ama
ayrklklar her eyi doal dzene gtren devrimlerle kura
l dorular.
Genel yasalar, bu yasalarn etkisini deitirebilen zel
nedenlerden ayrt edelim. Btn gneyi cumhuriyetler, kuze
yi de zorba devletler kaplam olsalar bile, uras yine de su
gtrmez ki, iklimin etkisiyle zorbalk ynetimi scak mem
leketlere, barbarlk souk memleketlere, iyi bir toplum dze
ni de lml blgelere elverilidir. unu da gryorum ki, ilke
yi kabul etmekle birlikte, bunun uygulanmas tartlabilir:
Denilecektir ki, ok verimli souk memleketler bulunduu
gibi, ok verimsiz scak lkeler de vardr. Yalnz bu glk,
sorunu btn ynleriyle incelemeyenler iindir. Yukarda
sylediim gibi, emek, g, tketme vb. glklerini de he
saba katmak gerekir.
Diyelim ki, ayn genilikte iki topraktan biri be, br
on rn versin. Birincide oturanlar drt, kincide oturanlar
da dokuz orannda tketirlerse, birincinin retim fazlas be
te bir, ikincininki de onda bir olur. Bu iki fazlalk arasndaki
oranla rnler arasndaki oran birbirinin tersi olduu iin,
be veren toprak, on verenin iki kat fazlarn verir demektir.
Ama nemli olan iki kat rn deildir. Genel olarak, ve
rimlilik bakmndan kimsenin souk memleketlerle scak
memleketleri bir tutmaya kalkacan da sanmam. Bunun
la birlikte, byle bir eitlii varsayalm; hatta isterseniz, ngil
tere ve Sicilyay, Lehistanla Msr denk tutalm. Daha g
neyde Amerika ile Hindistan gelir, daha kuzeyde de hibir
ey. Oysa rnlerdeki bu eitlie karlk, tarm bakmndan
ne byk ayrlklar vardr. Sicilyada topra yle bir kaz
mak elverirken, ngilterede ne byk emek harcamak gerek
tir. yleyse ayn rn fazlas daha az olacak, ister istemez.
Bundan baka, ayn sayda insanlarn scak memleketler
de daha az yiyip imediklerini de gz nnde tutalm. Scak
76
Toplum Szlemesi
yerlerde iklim, az yiyip imeyi salk adna gerekli klar. Ora
larda kendi memleketlerindeymi gibi yaamak isteyen Av
rupalla dizanteri ve kzamktan sapr sapr dklrler.
Chardon diyor ki: Biz Avrupallar Asyallara kyasla yrtc
hayvanlara, kurtlara benzeriz. Baz kimseler kanllarn azla
yetinir olmalarn topraklarmn az ilenmesine verirler. Oysa
tam tersine, rann yiyecek iecek bakmndan pek bolluk
iinde olmaynn nedeni, halkn gereksiniminin az olmas
dr bence. Az yiyip imeleri memleketteki ktln bir sonucu
olsayd, yalnz yoksullarn az yemeleri gerekirdi. Oysa genel
olarak, orada herkes az yiyip ier. Yine yle olsayd, her vi
layette topraklarn verimliliine gre, az ya da ok yemeleri
gerekirdi. Oysa rann her yerinde hep ayn azla yetinirlik
var. ranllar yaama biimleriyle pek vnrler ve kendi ya
aylarnn Hristiyanlarn yaayndan ne denli stn oldu
unu anlamak iin yzlerinin rengine bakmann yeteceini
sylerler. Gerekten, ranllarn tenleri przsz, ciltleri g
zel, ince ve parlaktr. Oysa Avrupallar gibi yaayan ve buy
ruklar altnda bulunan Ermenilerin derileri sert, yzleri sivil
celi, gvdeleri iri ve hantaldr.
Ekvatora yaklatka, insanlarn daha az eyle yaadkla
r grlr. Ora insanlar, hemen hemen et yemezler. Pirin,
msr, kuskus, dar ve manyok unundan yaplan rekler
gnlk besinleridir onlarn. Hindistanda milyonlarca insan
var ki, gnlk geimleri be paray bulmaz. Avrupada bile
kuzey uluslar arasmda yiyip ime istei bakmndan byk
ayrlklar gze arpar. Bir spanyol, bir Almann akam ye
meiyle sekiz gn yaayabilir. nsanlar oburcasna yiyen
memlekederde lks, yiyecek ve iecee ynelir. Bu lks ken
dini ngilterede et yemekleri ile dolu sofralarda gsterir. tal
yada insan eker ve iee boarlar.
Giysilerdeki lkste de buna benzer ayrlklar vardr.
Mevsim deimeleri abuk ve zorlu olan iklimlerde giysiler
daha iyi ve daha sadedir. Giysinin ss yerine getii iklim
77
lerde ise, yarardan ok gsteri aranr. Giysi oralarda bir
lkstr. Napolide Pausilippeumda her gn birtakm
adamlarn gezindiklerini grrsnz. Bunlarn ayaklarnda
orap adna hibir ey yokken, srtlarnda yaldzl ilemeli
sakolar vardr. Yaplar iin de durum ayndr: Havann et
kisinden korkulmayan yerlerde yalnz gsterie nem veri
lir. Pariste, Londrada evlerin scak ve rahat olmasna ba
klr. Madridde, gsterili salonlar vardr. Orada kapanr
cinsten pencere yoktur ve herkes san deliine benzer yer
lerde yatar.
Besinler scak memleketlerde daha zldr. Hepsinin ta
d tuzu daha bir yerindedir. Bu da nc bir ayrlktr ki,
kinciyi etkilemekten geri kalmaz. talyada niin ok sebze
yenir? Sebzeler oralarda iyi, besleyici ve ok lezzetlidir de on
dan. Fransada ise yalnz suyla yetitirildikleri iindir ki, seb
zeler besleyici deildir. Bu yzden de sofralarda pek nem
verilmez onlara. Bununla birlikte, ne daha az yer tutarlar, ne
de ekilmek iin daha az abay gerektirirler.
Denene denene grlmtr ki, Kuzey Amerikann bu
daylar Fransannkilerden daha aa nitelikte olmakla bir
likte, daha ok un vermektedir. Fransann budaylar ise ku
zey lkelerininkinden daha fazla un salamaktadr. Bundan
kan sonuca gre diyebiliriz ki, genel olarak ekvatordan
kutba doru buna benzer bir derecelenme vardr. yleyse
eit rnlerden daha az besin elde etmek apak bir zarar de
il de nedir?
Btn bu eitli grlere, bunlarn sonucu olan ve bun
lar destekleyen bir bakasn ekleyebilirim. Buna gre, scak
memleketler souk memleketlerden daha az halka gereksin
me duyar ve daha ok insan besleyebilir. Bylece iki kat faz
lalk olur ki, bu da zorba ynetimlerin ekmeine ya srer.
Ayn nfusa sahip halkn oturduu yer ne denli byk olur
sa, ayaklanmalar o kadar g olur orada. nk halk abu
cak ve gizlice bir araya gelip bir kar yol bulmaya ala
78
Toplum Szlemesi
maz; hkmet iin tasarlar sezip nlemek, haberlemeleri
kesmek de her zaman iten bile deildir. Ama kalabalk bir
ulusun bireyleri birbirlerine ne kadar yakn olurlarsa, hk
met de egemen varln hakkn o kadar g ineyebilir. H
kmdar kendi danma kurulunda ne kadar gvenle karar
verirse, ayaklanmalar yneten balar da kendi odalarnda o
kadar gvenle dnp oylarlar. Hkmdarn askerleri ka
rarghlarnda ne kadar abuk toplanrlarsa, halk da mey
danlarda o kadar abuk toplanr. Demek, zorba bir yneti
min stnln salayan ey, uzaklardan etkide bulun
maktr. Kendine salad dayanak noktalar sayesinde h
kmetin gc uzaklardan etkili olur, tpk kaldracn gc gi
bi.29 Halkn gc ise, tam tersine, ancak toplam bulundu
u zaman etkili olabilir: Yere dank olarak serpilen baru
tun etkisi gibi, ulusun gc de yayldka uup gider yk
olur: Halkn nfusu az olan memleketler de yine zorba y
netime en elverili memleketlerdir: Yrtc hayvanlar ancak
llerde hkm srerler.
IX
yi Ynetimin Belirtileri
Mutlak olarak en iyi ynetim hangisidir diye soruldu mu,
ortaya belirsiz olduu kadar, zmlenemez bir sorun atl
m demektir ya da daha dorusu, halklarn mutlak ya da
bantl durumlarnda ne kadar olaan bileimler varsa, o
kadar iyi zmler de vardr.
29 Bu, yukarda byk devletlerin sakncalar stne sylediklerime aykr
deildir. (Kitap II, b. IX). nk orada ele alman ey hkmetin yeleri
zerindeki yetkisiydi, buradaysa, yurttalar zerindeki gcdr. Dank
halde bulunan yeleri, ulus zerinde uzaktan etki yapmada dayanak nok
talan iini grr. Ama bu yelere hkmetin dorudan doruya etkide
bulunabilmesi iin hibir dayanak noktas yoktut Bylece kaldracn
uzunluu, birinci durumda hkmetin gszln, ikinci durumdaysa
gcn yaratr.
79
Ama belli bir ulusun iyi ya da kt ynetildiinin belirti
leri nelerdir diye sorulsayd, i deiirdi ve o zaman olaylara
dayanan bu sorun zmlenebilirdi.
Ne var ki, zmlenmiyor hi; nk herkes kendine g
re zmlemek istiyor onu. Uyruklar kamusal dirlii verler,
yurttalar da zgrl. Kimisi mallarn, kimisi kiilerin g
venliini stn tutar. Kimine gre en iyi ynetim en sert, ki
mine gre de en yumuak olandr. Kimi sularn cezaland
rlmasn, kimi ilenmeden nlenmesini ister. Kimi komu
devletleri yldrmann iyi olduunu ileri srer, kimi Onlar
yok saymak daha iyidir. der. Kimi parann elden ele geme
sine sevinil; kimi Halkn yiyecek ekmei olsun. der. Bu ve
buna benzer noktalar stnde uyuulsa bile, sorunun z
mne yaklam saylr myz? Ahlaksal nitelikler kesin bir
lye vurulamad iin, belirtiler bakmndan anlama ol
sa bile, deer bime iinde nasl uyuulabilir?
Ben kendi hesabma, bu kadar basit bir belirtiyi insanla
rn tanmazlktan gelmelerine ve onu kabul etmeyecek kadar
kt niyet gstermelerine ap kalmaktaym. Politik bir or
taklk kurmann amac nedir? yelerinin korunmu, geliip
mutlulua erimi olduklarnn en gvenilir belirtisi nedir pe
ki? Saylar, nfuslar. yleyse stnde bu kadar tartlm
olan bu belirtiyi uzaklarda aramayn. Her ey eit olmak ko
uluyla, dardan katlmalar, yurttala alnmalar ve s
mrgeler olmadan, ynetimi altnda yurtta saysnn artt
hkmet phesiz ki, en iyi hkmettir. Ynetimi altnda
halkn sayca azalp yok olmaya yz tuttuu hkmetse, en
kt hkmettir. Siz ey hesap uzmanlar, imdi i size d
yor: Sayn, ln, kyaslayn!30
30 nsan soyunun mutluluu bakmndan stnlk tannmas gereken yz
yllar bu ilkeye gre dnmeli. Edebiyat ve gzel sanatlarn ilerleme gs
terdikleri baz yzyllara ar hayranlk duyulmu ve bunun kt sonucu
hesaba katlmamtr: ldque apud imperitus hutnanitas vocabatur, cum
80
Toplum Szlemesi
X
ve Bozulmaya Yz Tutmas
zel istem durmakszn genel istemi etkiledii iin, hk
met de egemenlii etkilemekte srekli bir aba gsterir. Bu
aba ne denli artarsa, ana yap o kadar deiiklie urar ve
burada hkmdarn istemine kar gelip, bir denge kurabile
cek bir btn istemi bulunmad iin, hkmdar sonunda
egemen varla ister istemez bask yapacak ve toplum szle
mesini bozacaktr. te, bu ylesine kanlmaz ve ze bal
bir kusurdur ki, politik btn douundan balayarak dur
makszn ortadan kaldrmaya alr, tpk yallk ve lmn
insan bedenini yok etmesi gibi.
servitutis esset. (Deliler, klelerin balca blmne insanlk derler:
Tacitus, Agricola, 31) Kitaplardaki zdeyilerde yazarlar konuturan
aalk karlar hi grmeyecek miyiz dersiniz? Hayr, yazarlar ne der
lerse desinler btn parlaklna ve nne karn, bir memleket halknn
nfsu azalrsa, orada her eyin yolunda gittiini sylemek pek yerinde
bir ey olmaz. Bir ozann yz bin liralk geliri olmas, yaad an en iyi
a saylmasn gerektirmez. Bakanlarn grnrlerdeki i dirliinden,
kaygszlndan ok, btn uluslarn, zellikle kalabalk devletlerin ra
hatlna bakmak gerekir. Dolu, birka kantonu kasp kavurur ama, bin
de bir ktla yol aar. Ayaklanmalar, i savalar batakileri ok rktr
ama, uluslar iin asl ykm bu deildir. Bunlar ara verebilirler. Ama beri
yandan, onlar sen mi ezeceksin, ben mi diye bir yartr srp gitmekte
dir. Uluslarn gerek mutluluklar da, mutsuzluklar da iinde bulunduk
lar deimez koullardan gelir; her ey boyunduruk altnda ezilip kaldk
a, her ey yok olup gitmi demektir; O zaman batakiler canlarnn iste
dii gibi ortadan kaldrrlar onlar, ubi slitudinem faciunt, pacem
appellant (sszlk yarattklar yerde bar var diyorlar) (Tacitus, Agricola,
31). Byklerin kkrtmalaryla Fransa Krallnn sarslmas ve Paris
piskopos yardmcsnn parlamentoya cebinde hanerle gelmesi, Fransz
ulusunun onur ve zgrlk iinde mudu yaayp oalmasna engel ol
mamt. Kan gvdeyi gtrmekle birlikte, memleket yine de insanla do
luydu. Machiavelli yle der: Asp kesmeler srgnler, i savalar iinde
bile cumhuriyetimiz daha da glenmiti. Yurttalarn eylemi, treleri ve
bamszl, btn o zayflatc geimsizliklere karn devleti daha bir
glendiriyordu. Birazck karklk ruha etkinlik verir. nsanolunu ger
ekten mutlu eden ey, dirlikten ok, zgrlktr.
81
Bir hkmetin bozulmas iin, genel olarak iki yol vardr:
Biri hkmetin daralmas, br de devletin dalmas.
Bir hkmetin skp daralmas, byk saydan ke,
yani demokrasiden aristokrasiye, aristokrasiden kralla ge
mesiyle olur. Hkmetin doal eilimi budur.31 Hkmet
kk saydan bye doru, gerisingeriye giderse, geve
mekte olduunu syleyebiliriz: Ne var ki, bu tersine ilerleyi
olacak ey deildir.
3i Venedik cumhuriyetinin kendi kanallar iinde ar ar gelimesi bu ge
ie bir rnek olarak gsterilebilir. Bin iki yz yldan beri Venediklilerin
daha hl ikinci aamada olmalar artc bir ey dit Bu aama 1198de
Serrar di consiglioile balar. Venediklilerin knadklar dukalara gelince,
Squittinio della limbert venetane derse desin, hibir zaman Venediklile
rin hkmdar olmadklar ispadanmtr. Buna kar, Roma cumhuriye
tini gsterecek ve bu cumhuriyet, tam tersine krallktan aristokrasiye,
aristokrasiden de demokrasiye gemitir diyecek kimseler olacaktr. Ben
se hi de byle dnmyorum. Romulusun kurduu ilk hkmet kar
ma bir hkmetti ve arabuk zorbala dnvermiti. zel birtakm ne
denlerden devlet ortadan kalkar; tpk insan diyebileceimiz aa gelme
den nce, lp giden bir bebek gibi, cumhuriyetin asl dou dnemi Tar-
quiniuslarn kovulmasyla balar. Ama balangtan deimez bir biim
alm deildi. Soylular ortadan kaldrlmad iin, iin ancak yars yapl
mt. nk bu yoldan, ynetim biimlerinin en kts olan soydan ge
me aristokrasi, demokrasi ile anlamazlk halinde olduu iin, her zaman
kararsz olan ynetim biimi, Machiavellinin de ok iyi gsterdii gibi,
ancak tribunIarn kurulmasyla deimezlie kavutu. Ancak o zaman
gerek bir hkmet ve gerek bir demokrasi kurulmu oldu. Gerekte,
halk o zaman yalnz egemen deil, ayn zamanda hem ynetici, hem yar
g durumundayd. Senato, hkmeti davrannda ll ve toplu tut
maya alan, baml bir kuruldu sadece. ConsuPlar bile, birer soylu ki
i ve en yksek devlet grevlisi, ayrca savata da tam yetkili birer komu
tan olmalarna karm, Romada sadece halkn bakanlarydlar. O za
mandan sonra hkmet doal eilimine uymu ve iyiden iyiye demokra
siye ynelmitir. Patricia adeta kendini ortadan kaldryordu, aristokrasi
de varln, artk Venedik ve Cenevrede olduu gibi patriciada deil,
pleblerle patricialardan kulu senatoda, hatta ellerine etkin bir g gei
ren tribunlarla srdryordu: nk szckler olaylar deitiremez; Bir
ulusun banda ulus adna onu yneten balar varsa, bunlarn ad ne olur
sa olsun, hkmet bir aristokrasi ynetimidir. Aristokrasinin ktye kul
lanlmasndan i savalarla triumvira dodu. Sula, Caesar, Augustus ger
ek birer monark idiler; sonunda da Tiberiusun zorba ynetiminde dev
let dald. Demek, Roma tarihi benim ilkemi yalanlamyor, doruluyor.
82
Toplum Szlemesi
Gerekte, hkmet gc tkenip de elindekini yitirecek
duruma dmedike biimini deitirmez. Genileyerek da
ha da geveyecek olursa, o zaman gc sfra der ve yaa
ma olana daha da azalr. Onun iin, gevedike zemberei
ni kurmak ve sktrmak gerekir: Yoksa zemberein ayakta
tuttuu devlet yklp gider.
Devletin dalmas iki trl olabilir:
Dalma, nce hkmetin devleti yasalara gre ynetme-
meye balamas ve devlet gcn zorla ele geirmesi ile olur.
O zaman nemli bir deiiklik meydana gelir: Hkmet de
il, devletin kendisi skp daralr: Yani byk devlet eriyip
gider ve onun iinde, yalmz hkmet yelerinin kurduu bir
baka devlet ortaya kar demek istiyorum. Bu da halkn ge
ri kalan iin efendiden, bir zorbadan baka bir ey deildir
artk. yle ki, hkmet egemenlii zorla ele geirir geirmez
toplum szlemesi bozulur ve hukuka doal zgrlklerine
yeniden kavuan yurttalar boyun emeye zorlanrlarsa da,
boyun emek zorunda deildirler.
Hkmet yeleri hep birlikte kullanmak zorunda olduk
lar devlet gcn ayr ayr ellerine geirdikleri zaman da ay
n durum olur. Bu da yasaya adamakll bir kar gelmedir ve
byk karklklara yol aar. O zaman ne kadar ynetici
varsa, o kadar da hkmdar var demektir ve paralanmak
ta hkmetten aa kalmayan devlet de, ya yok olup gider
ya da biim deitirir.
Devlet ortadan kalkt zaman, biimi ne olursa olsun,
hkmetin ktye kullanlmasna genel olarak anari denir.
Bir ayrm yaparsak grrz ki, demokrasi bozulunca
ochlocratie, aristokrasi de oligarchie olur. Buna, kralln da
yozlaarak tiranla dntn ekleyeceim: Ama tiranlk
ikircil anlaml bir szcktr, aklanmak ister.
Tiran, halk dilinde, hakka ve yasalara aldr etmeksizin
zorbaca yneten bir krala denir. Ak ve kesin anlamnday
sa, tiran haksz olarak krallk gcn eline geiren bir kii
83
dir. Yunanllar bu szc bu son anlamda alrlard: yi k
t ayrm yapmadan, gleri hakka dayanmayan btn h
kmdarlara tiran derlerdi.32 Demek oluyor ki, tyran ve
usurpateur (gasp) ayn anlama gelen iki szcktr.
Ayn eylere ayn ad vermek gerekirse, krallk gcn
zorla ele geirene tiran, egemen gc zorbalk ve dzenle ken
dine mal edene de despot diyeceim. Tiran, yasalara gre y
netme hakkn yasalara aykr olarak kendine mal eden kim
sedir. Despot ise, kendini yasalarn stne karan kiidir. De
mek ki, tiran despot olabilir; despot ise her zaman tirandr.
XI
Politik Btnn Yok Oluu
te, en iyi kurulmu hkmetlerin doal ve kanlmaz
sonucu budur. Sparta ve Roma yok olduktan sonra, hangi
devlet sonsuzcasna srp gitmeyi umabilir? Srekli bir y
netim biimi kurmak istiyorsak, onu sonsuz yapmay dn
meyelim. Baar elde etmek iin, ne olmayacak ilere kalk
alm, ne de insan elinden kma rnlere insan ilerinin el
verili olmad dayankll vermek kuruntusuna kaplalm.
Politik btn, tpk insan bedeni gibi, daha doar do
maz lmeye balar ve gnn nedenlerini kendinde tar.
Ama ikisi de az ya da ok salam bir yapya sahip olabilir
ler; bu yap da onlar az ya da ok zaman srdrlebilir. n
32 Omnes enim et habentur et dicuntur tyranni, qui potestate utuntur
perpetua in ea civitate quae liberate usa est. (Comelius Nepos,
Militiadesin Hayat, No.8) (Tiran ad verilen ve tiran saylanlarn hepsi,
zgrl tatm olan bir devlette mr boyunca devlet gcn ellerinde
tutanlardr.) Aristoteles tiran kralla bir tutmazd (Mom. Nicom. Kitap
Vffl. Blm X). Ona gre, birincisi salt kendi kar iin, kincisiyse yal
nz uyruklarnn yarar iin ynetir. Ama zellikle Xenophonesin
Hierosunda grld gibi, btn Yunan yazarlar, genel olarak tiran
szcn baka anlamda kullanmlardr. Btn bunlar bir yana, eer
Aristotelesin yapt ayrm kabul edilecek olursa, denebilir ki, dnya ku
ruldu kurulal, bir tek kral bile yaam deildir henz.
84
Toplum Szlemesi
sann yaps doann eseridir; devletinkiyse insann rn.
mrlerini uzatmak insanlarn elinde deildir ama, devlete
en iyi dzeni salayarak mrn olduunca uzatmak ellerin
dedir. En iyi kurulan bir devlet bile yok olup gidecektir elbet
te, ama br devletlerden ok sonra. Meerki beklenmedik
bir olay vaktinden nce yok olmasna yol am olsun.
Politik yaamn ilkesi egemen gtedir. Yasama gc dev
letin yrei, uygulama gc de beynidir; btn br para
lara canllk salar. Beyin felce urasa bile insan yine yaaya
bilir. nsan aptal kalr ama, yine de yaar. Ama yrek grevi
ni gremez olunca, canl varlk da lr.
Devlet yasalarla deil, yasama gcyle yaar. Dnn yasa
s bugn balamaz: Ama bu konuda ses karlmazsa, kendi
liinden baland anlam karlr; egemen varlk da, ortadan
kaldrmak elindeyken kaldrmad yasalar durmadan ger
ekliyor saylr; bir defa iin istiyorum dedii eyi, sonradan
istemiyorum demedike, her zaman iin istiyor demektir.
yleyse eski yasalara niin bunca sayg gsteriliyor? Es
ki olduklar iin. Bu yasalar uzun zaman srdrebilen eyin,
eski istemlerin yetkinlii olduuna inanmamz gerekiyor.
nk egemen varlk bunlar her zaman yararl saymam
olsayd, oktan ortadan kaldrrd. te bundan tr, her iyi
kurulmu devlette yasalar glerini yitirecek yerde, durma
dan yeni gler kazanr. Eskinin hep iyi olduu yolundaki
pein yarg, bu yasalar her gn biraz daha saygn yapar. Oy
sa yasalar eskimekle glerini yitirirler: Bu da artk yasama
gcnn yok olduunu, devletin de yaamadn gsterir.
xn
Egemen G Nasl Srp Gider?
Egemen varln elinde yasama gcnden baka bir yetki
olmad iin, ancak yasalarla i grr. Yasalarsa, genel iste
min gerek ilemleri olduklarndan, egemen varlk ancak
halk bir araya geldii zaman i grebilir. Halkn kurultay ha-
85
nde toplanmas dten baka bir ey deil denecek. Bugn
bir dtr, doru; ama iki bin yl nce d deildi. nsanla
rn z m deiti dersiniz?
nsann i sorunlarnda olaann snrlar sandmz kadar
dar deildir: Onu darlatran gszlmz, ahlakszlklar
mz, kr inanlarmzdr. Alak ruhlu insanlar byk adamla
ra inanmazlar: Aalk kleler zgrlk szne glerler
Neler yaplm olduuna bakp, neler yaplabileceini d
nelim. Eski Yunan cumhuriyetlerinden sz edecek deilim.
Ama bana kalrsa, Roma Cumhuriyeti byk bir devlet, Ro
ma kenti de byk bir kentti. Son nfus saym, Romada eli
silah tutan drt yz bin yurtta olduunu; imparatorluun
son nfus saym da -uyruklar, yabanclar, kadnla ocuk
lar ve kleler bir yana- drt milyonu akn yurtta bulundu
unu gstermiti.
nsan, bu bakent ve dolaylarnn kalabalk halkn sk
sk toplamann g olduunu dnebilir. Bununla birlikte,
Roma halknn toplanmad, hem de birka kez toplanma
d haftalar pek azd. Halk, bu toplantlarda yalnz egemen
lik haklarn kullanmakla kalmaz, ynetim haklarnn bir
bln de kullanr; baz ileri grr, baz davalara ba
kard ve bu halk, genel meydanda bir yurtta, bir o kadar da
ynetici gibi davranrd ou kez.
Uluslarn ilk gnlerine bakacak olursak, grrz ki, eski
hkmetlerin ounda, hatta Makedonyallar ile Frankla-
rnki gibi monarik hkmetlerde, buna benzer toplantlar
yaplrd. Ne olursa olsun, u su gtrmez durum btn g
lklere bir karlktr: Var olandan var olabilecei karmak
bana uygun gibi grnyor.
xm
Egemen G Nasl Srp Gider? (Devam)
Kurultay halinde toplanan halkn birtakm yasalar kabul
ederek bir defada devletin anayasasn saptamas elvermez;
kesiksiz bir ynetim kurmas ya da kesin olarak yneticile
86
Toplum Szlemesi
rin seimini salamas da yetmez: Beklenmedik olaylarn ge
rektirebilecei olaanst toplantlardan baka, belli ve s
reli toplantlar da olmal; hibir ey bunlar ne kaldrabilme-
li, ne de geciktirebilmeli. yle ki, halk belli gnlerde aka
arlmaya gerek kalmadan, yasa gereince toplanmal.
Ama yalnz toplanma tarihleri bakmndan hukuka uy
gun olan bu toplantlar dnda, bu ile grevli olanlar yasa
ca gsterilen yollardan arlmayan halk toplantlarn yol
suz saymal ve orada yaplan eylere geersiz gzyle bak
mal: nk toplanma buyruu bile yasadan gelmelidir.
Yasaya aykr toplantlarn sklk derecesine gelince, kesin
kurallar konamayacak kadar saysz nedenlere baldr bu.
Yalnz genel olarak denilebilir ki, hkmet ne denli gl
olursa, egemen varlk da kendini o denli gstermelidir.
Bana yle denebilir: Bunlar bir tek kent iin doru ola
bilir ama, ya devletin birok kenti varsa, o zaman ne yapma
l? Egemen gc paralara m ayrmal? Yoksa onu bir kent
te toplayp, brlerini onun buyruu altna m koymal?
Karlk olarak ben de derim ki: Bunlarn hibirini yap
mamal; ilkin u var ki, egemen g basit ve tektir, onu par
alamak demek, onu yok etmekle birdir. Sonra bir ulus gibi,
bir kent de yasal olarak baka bir kentin buyruu altna ko
namaz. nk politik btnn z, boyun eme ile zgr
ln uzlamasn gerektirir. Uyruk ve egemen varlk szck
leri arasnda ayn ballama vardr; bu ballama kavram
ise yurtta szcnde birleir.
Bir de unu syleyebilirim: Bir tek kenti bir tek sitede top
lamak her zaman iin ktdr ve byle bir birleme yapmak
isteyince de, bunun douraca sakncalar nleyebileceimi
zi ummayalm. Yalnz kk devletler olsun diyenlere kar,
byk devletlerin glerini ortaya koymamal hi. Ama k
k devletlerin byklere kar koyabilmeleri iin gerekli g
c nasl salamal? Byk krala kar koyan eski Yunan site
leri ve yakn zamanlarda Avusturya kral soyuna kar duran
Hollanda ve svire kentlerinde olduu gibi.
87
Bununla birlikte, devlet tam ve gerekli snrlara indiril
mezse, bir are daha kalr: O da bir bakent bulundurma
mak, hkmeti her kentte nbetlee oturtmak ve memleke
tin halk toplantlarn srayla orada yapmaktr.
Memleket topraklarna eit sayda insan yerletirin, her
yere ayn haklar verin, bolluk ve hayat salayn: Bylece
devlet hem olabildiince gl olur, hem daha iyi yneti
lir. Unutmayn ki, kentlerin surlar ky evlerinin ykntla
ryla yaplr. Bakentte ykselen her saray grdke, b
tn bir lkenin ykntya evrildiini gryormuum gibi
gelir bana.
XIV
Egemen G Nasl Srp Gider? (Devam)
Halk egemen bir btn olarak yasaya uygun biimde
toplanr toplanmaz, hkmetin her eit yarg hakk ortadan
kalkar, yrtme gc artk ilemez ve herhangi bir yurttan
varl en byk yneticininki kadar kutsal ve dokunulmaz
olur. nk temsil edilenin bulunduu yerde temsil diye bir
ey kalmaz. Romada comitialardan ykselen patrtlarn
ou bu kural bilmemekten ya da umursamamaktan ileri
gelmitir. O zaman consullar sadece halkn temsilcileriydi,
tribunlarsa dpedz birer hatiptiler.33Senatoya gelince, hi
bir ey deildi o.
Bu toplantlar arasndaki zamanlarda hkmdar oldum
bittim korkulara der. nk o zamanlarda kendisinden
stn bir gcn varln kabul eder ya da etmek zorunda
kalr. Batakiler, politik btnn koruyucusu ve dizgini olan
bu halk toplantlarndan teden beri rknt duymulardr.
33 Bu szcn burada anlam, aa yukar Ingiltere parlamentosundaki
anlamnn ayndr. Her eit yarg hakk askda kalm olsa bile, bu grev
lerin benzerlii consullar ile tribunlar arasna anlamazlk sokabilirdi.
88
Toplum Szlemesi
Onun iin, yurttalar bu toplantlardan bktrmak amacyla
her eit abadan ekinmedikleri gibi, kar koymalar, g
lkler ve vaatlerden de kanmazlar. Yurttalar cimri, kor
kak, gevek olduklar, zgrlkten ok, rahatlarna dtk
leri zaman, hkmetin artan abalar karsnda uzun sre
sessiz kalamazlar. Bylece diren gitgide arttndan, egemen
g sonunda yok olur ve sitelerin ou da zamanndan nce
kp gider.
Ama bazen egemen g ile keyfe bal hkmet arasna
arac bir g girer ki, imdi de ondan sz etmek gerekiyor.
XV
Milletvekilleri ya da Temsilciler
Kamu grevi yurttalarn en bata gelen ii olmaktan k
t ve yurttalar kendileri alacak yerde, paralaryla hizmet
grme yolunu setikleri zaman, devlet yok olmaya yz tutar.
Savaa m katlmak gerekiyor? Yurttalar paralaryla asker
tutar kendileri evlerinde otururlar; toplantya m katlmak
gerekiyor, o zaman da milletvekillerini seer yine evlerinde
otururlar. Tembellikleri ve paralar, onlara salasa salasa
yurdu klelie srkleyecek askerlerle, onu satacak temsilci
ler salar.
Yurttalarn kendi grecekleri ileri parayla grlr hiz
metler durumuna sokan nedenler ticaret ve zanaatn gl
, ar kazan hrs, geveklik ve rahata dknlktr. Ka
zancn kolayca artrabilmek iin, onun bir parasn gzden
karr insan. Paranz balayn, ok gemez kle olursu
nuz. u finances szc klelere zg bir szcktr; site de
bilinmeyen bir szck. Gerekten zgr bir devlette yurtta
lar her eyi parayla deil, kol gcyle yaparlar. devlerinden
kurtulmak iin deil, tam tersine, onu kendileri yapmak iin
para verirler. Beylik dncelerden ok uzam. Bence angar
yalar vergilerden daha az aykrdr zgrle.
89
Devlet ne kadar iyi kurulmu olursa, yurttalarn kafasn
da kamu ileri zel ilere kyasla o kadar stn bir yer tutar.
Hatta zel iler daha da azalp nk ortak mutluluktan her
bireyin payna kendi mutluluundan daha by der ve
dolaysyla zel abalardan bekleyecei fazla mutluluk kal
maz. yi ynetilen bir sitede herkes halk toplantlarna koar;
kt bir ynetimdeyse oraya gitmek iin kimse yerinden k
mldamak istemez. nk bu toplantlarda yaplanlarla
kimse ilgilenmez; orada genel istemin ar basmayacan
herkes nceden sezer. nk ev ileri her eyi kendine eker.
yi yasalar daha iyilerinin yaplmasna yol aar, ktler de
daha ktlerinin.
Bir kimse devlet ileri iin neme gerek dedi mi, devleti yok
olmu bilmeli.
Yurt sevgisinin gevemesi, zel kar oyunlar, devlet s
nrlarnn ar genilii, fetihler, ynetim ilerinin ktye
kullanlmas gibi nedenle millet meclislerinde milletvekilleri
ya da temsilciler bulundurma yolunu esinlemitir. Baz mem
leketlerin tiers etat dedikleri bunlardr. Bylece iki snfn
kar birinci ve ikinci derecede nemli tutulmu, genel yarar
ise nc dereceye dmtr.
Egemenlik hangi nedenlerden tr bakasna aktarla
mazsa, yine ayn nedenlerden temsil de edilemez. Egemenlik
balca genel isteme dayanr; genel istemse temsil olunamaz;
ya genel istemdir, ya deildir. kisinin ortas olamaz. Buna
gre, milletvekilleri milletin temsilcileri deildirler ve ola
mazlar. Olsa olsa geici ilerinin grevlileri olabilirler; hibir
kesin karara da varamazlar. Halkn onamad hibir yasa
geerli deildir; yasa saylmaz. ngiliz halk kendini zgr sa
nyorsa da aldanyor, hem de pek ok; o ancak parlamento
yelerini seerken zgrdr: Bu yeler seilir seilmez, ngi
liz halk kle olur, bir hi derekesine iner. Ksa sren zgr
lk anlarnda, zgrln o kadar ktye kullanr ki, onu
yitirmeyi hak eder.
90
Toplum Szlemesi
Temsilci seme dncesi yenidir. Bu dnce bize, dere
beylik ynetiminden, insan soyunu alaltan ve insan adn le
keleyen o ok haksz ve sama ynetimden gemitir. Eski
cumhuriyetlerde, hatta monarilerde bile, halkn hibir za
man temsilcisi yoktu; halk bu szc bilmezdi bile. Pek tu
haftr ki, ok kutsal saydklar Romada tribunlarn halk g
revlerini zorla ele geirebilmeleri kimsenin aklndan bile ge
memitir ve o kadar byk bir halk yn arasnda, kendi
balarna halk adna ellerine bir tek oy bile geirmeye yelten
memilerdir. Bir blk yurttan oylarm damlar stnden
verdii Gracchiler zamannda olup bitenlere bakarak, halkn
bazen ne byk glklere yol atm bir dnn.
Hak ve zgrln her ey demek olduu yerlerde ters
liklerin, sakmcalarn sz bile edilmez. Bu bilge halk her e
ye tam deerim verirdi: Tribunlarn yapmay gze alama
dklarn lictorlarna yaptrrd. nk lictorlarm kendini
temsile kalkmalarndan korkusu yoktu.
Bununla birlikte, tribunlarn kimi zaman halk nasl tem
sil ettiklerini aklamak iin, hkmetin egemen varl nasl
temsil ettiini dnmek elverir. Yasa, genel istemin kamuya
bildirilmesinden baka bir ey olmadna gre, yasama yet
kisinde halkm temsil edilemeyecei aktr. Ama yasaya uy
gulanan bir g olan yrtme gcnde ise, halk temsil edile
bilir. Edilmelidir de. Bu da gsteriyor ki, konu iyice incelen
dikte, pek az ulusun yasalara sahip olduklar ortaya kar.
Her ne olursa olsun, uras da su gtrmez ki, tribunlar hi
bir yrtme gleri olmad iin, Roma halkn grevlerin
den aldklar haklara dayanarak deil, senatonun haklarm
zorla ele geirerek temsil edebilmilerdir.
Eski Yunanda, halk yapaca ileri kendi yapard; dur
madan meydanlarda toplanrd. Yunanllar yumuak bir ik
limde yayorlard. Agzl deildiler. lerini klelere gr-
drrlerdi. En byk sorunlar zgrlkleriydi. Ayn kolay
lklarnz yoksa, ayn haklar nasl elde tutabilirsiniz? Daha
91
sert bir iklim sizde daha ok gereksinimler dourur.34Genel
meydan yln alt ay toplamlmaz haldedir. Ksk sesinizi
akta kimseye duyuramazsnz. zgrlnzden ok, ka
zancnz dnrsnz, yoksulluktan korktuunuz kadar
klelikten korkmazsnz.
Ya, demek zgrlk ancak klelik sayesinde korunabili
yor, yle mi? Belki. ki ar u birleir. Doada yeri olmayan
eyin sakncalar vardr; hele uygar toplumunkiler daha da
oktur. yle kt durumlar vardr ki, insan zgrln an
cak bakalarnnki pahasma elinde tutabilir; yurttan eksik
sizce zgr olabilmesi, klenin alabildiine kle olmasna
baldr. Spartada durum byleydi, ite. Siz ey zamanmzn
halklar! Size gelince, kleleriniz yoktur ama, asl sizler kle
siniz; klelerin zgrln kendi zgrlklerinizle dyor
sunuz. Birini brne stn tutmaktan istediiniz kadar v
nn, bence bu insanlk duygusu deil, korkaklktr daha ok.
Btn bunlardan ne herkes kle olmaldr ne de klelik
hakk yerinde bir eydir demek istiyorum. Bunun tersini is
patlamtm daha nce. Ben burada yalnz kendilerini zgr
sanan zamammz halklarnn niin temsilcileri bulunduunu
ve eski halklarnsa niin bulunmadn anlatmak istiyorum.
Ne olursa olsun, bir ulus kendine temsilciler seer semez,
zgrln de, varln da yitirmi olur.
Her eyi iyice inceledikten sonra gryorum ki, bundan
byle egemen varlk aramzda haklarn kullanp durmaya
caktr, meerki site ok kk olsun. Ama site ok kk
olursa, boyunduruk altna alnmaz m? Hayr, byk bir ulu
sun d gc ile kk bir ulusun kolay ynetim ve dzeni
nin birletirilebileceini aada gstereceim.35
34 Souk lkelerde doululara zg o lks ve geveklii benimsemek, kle
lii kabul etmek, hatta buna onlardan daha kanlmazcasna katlanmak
demektir.
35 Bu yaptn sonlarna doru, d ilikileri incelerken konfederasyon konu
suna deindiim zaman yapmay dndm ey buydu. Buysa, ilkele
rini koymak gereken yepyeni bir konudur.
92
Toplum Szlemesi
XVI
Hkmet Kurumu Hi De Szlemeye Dayanmaz
Yasama gc iyice kurulduktan sonra, sra yrtme gc
ne gelir. nk yalmz zel ilemlerle srdrlen yrtme g
c, z bakmndan deiik olan yasama gcn elinde tuta-
bilseydi, hak ve olaylar ylesine birbirine karrd ki, hangi
sinin yasa olduu, hangisinin olmad kestirilemezdi ve by-
lece z bozulan politik btn, ok gemeden zorbaln kur
ban olurdu; oysa kendisi zorbal nlemek iin kurulmutur.
Yurttalar toplum szlemesi gereince birbirlerine eit
olduklarndan, hepsinin yapmas gerekeni hepsi isteyebilir;
oysa hi kimsenin kendi yapamad bir eyi bakasndan is
temeye hakk yoktur. Hkmeti kururken egemen varln
hkmdara verdii hak, politik btn yaatmak ve yrt
mek iin gerekli olan bu haktr ite.
Biroklarna gre, bu ynetim ii halk ile halkn setii
balar arasnda yaplan bir szlemedir; yle bir szleme ki,
onunla taraflardan birinin ne gibi koullar altnda buyruk ve
recei, tekinin de boyun eecei saptanr. Tuhaf bir szleme
yolu dorusu. Ama bu grn tutar yan var m, grelim bir.
nce, en yce g bakasna aktarlamad gibi, deiti
rilemez de; onu snrlamak, ortadan kaldrmak olur. Egemen
varln kendinden stn bir varlk kabul etmesi sama ve
eliik bir eydir. Kendi kendini, bile bile bir efendiye kul et
mek, zgr olmann ta kendisidir.
Ayrca uras da apak ki, halkn filan ya da falan kii
lerle yapt bu szleme zel bir szleme olurdu; onun iin
de bu anlama ne bir yasa saylabilirdi, ne de bir egemenlik
ilemi; dolaysyla da haksz olurdu.
Bir de u var: Anlamay yapan taraflar, birbirlerine kar
durumlarnda hibir gvence bulunmakszn, doa yasas
nn buyruu altna girerler. Bu da her bakmdan toplum ha
line aykrdr: Gce sahip bulunan kimsenin szlemeye
93
uyup uymamak her zaman elinde olduuna gre, bir adamn
bir bakasna: Cannzn istediini bana geri vermek kou
luyla size varm youmu brakyorum. demesine de szle
me ad verilebilir o zaman.
Devlette yalnz bir tek szleme vardr, o da ortaklk sz
lemesidir. Sadece bu, baka her trl szlemeyi olanaksz k
lar. Bunun dnda ne trl szleme yaparsanz, bunu bozar.
xvn
Hkmet Kurumu
yleyse hkmetin kurulmasn salayan ilemi hangi
kavrama gre dneceiz? nce unu syleyelim ki, bu i
lem karmaktr ya da iki ayr ilemden olumutur: Yasa
koyma ve onu yrtme ilemi.
Birincisiyle, egemen varlk u ya da bu biimde bir yn
tem kurulacan karar altna alr ki, bunun bir yasa olduu
aktr.
kincisiyle de, halk bu trl ynetim grevlerini zerleri
ne alacak balar grevlendirir. Bu zel bir i olduu iin bir
ikinci yasa deil, belki sadece birincinin bir sonucu ve bir y
netim iidir.
Glk, hkmet daha var olmadan bir hkmet ilemi
nin nasl bulunabileceini ve egemen varlktan ya da uyruk
tan baka bir ey olmayan halkm, baz durumlarda nasl h
kmdar ya da ynetici olabileceini anlayabilmektedir.
te burada politik btnn artc zelliklerinden biri
daha meydana km oluyor. Bu zelliklerle politik btn,
grnte birbirine kart ilemleri uzlatrr; nk bu uz
latrma, egemenliin birden demokrasi klna giriverme-
siyle olur; yle ki, elle tutulur bir deiiklik olmakszn ve
yalnz herkesin herkese kar yeni bir ilikisi ile birer yneti
ci durumuna giren yurttalar genel ilerden zel ilere, yasa
dan yasann uygulanmas iine geerler.
94
Toplum Szlemesi
Bu iliki deimesi eylemde benzeri grlmemi bir d
nce oyunu deildir: ngiltere parlamentosunda her gn
rastlanan bir eydir bu. ngilterede Avam Kamaras, baz
hallerde ileri daha iyi grebilmek iin byk bir kurultay
halini alr; az nce egemen bir kurulken basit bir yarkurul
oluverir. yle ki, byk kurultay olarak bir konu zerinde
hazrlad raporu, Avam Kamaras olarak yine kendi sunar
ve bir baka ad altnda daha nce karara balad eyi, bir
baka adla yine grmeye balar.
te, demokrasi ynetiminin stnl buradadr: Genel
istemin dpedz bir ilemiyle kurulabilmesinde. Bundan
sonra, bu geici hkmet -kabul edilen hkmet geiciyse
eer- iktidarda kalr ya da egemen^varlk adna yasann iste
dii hkmeti kurar ve bylece her ey yoluna yordamna
gre yaplm olur. Yukarda koyduumuz ilkelerden ayrl-
makszm hkmet kurmann, bunun dnda herhangi bir
baka yasal yolu yoktur.
XVUI
Hkmetin Zorla Ele Geirilmesini nleyen Yollar
Bu aklamalar XVI. blmde sylenenleri dorular ve
u sonucu aka ortaya koyar: Hkmet kurma ii hibir
zaman bir szleme ii deil, bir yasa iidir. Yrtme gcn
ellerinde tutanlar da halkn efendileri deil, grevlileridir;
halk istedii zaman onlar ibana getiril; istedii zaman da
iten uzaklatrr. Onlarn ii szleme yapmak deil, boyun
emektir; devletin kendilerine ykledii grevi kabul etmek
le de, yalnz yurttalk devlerini yapm olurlar; koullar s
tnde tartmaya haklar yoktur.
Demek, halk babadan oula geen bir hkmet kurduu
zaman (bu, ister kral soyuna bal monarik bir snf olsun,
ister bir snf yurttaa bal aristokratik bir hkmet olsun),
kendini balam olmaz; ynetime sadece geici bir biim
vermi olur, o kadar.
95
Geri bu deiiklikler her zaman tehlikelidir; genel yara
ra aykr bir durum olmadka da kurulu bir hkmete do-
kunmamaldr. Ama bu saknma bir hukuk kural deil, bir
politika ilkesidir. Devlet askerlik gcn generallerin eline
brakmak zorunda olmad gibi, sivil gc de bakanlarna
brakmak zorunda deildir.
Yine bu gibi durumlarda, yasaya uygun ve yolunda bir
davran kkrtc bir kargaalktan ve btn halkn isteini
herhangi fesat kalabaln grltsnden ayrt eden btn
formalitelere gereince dikkat edilemez. zellikle burada, o
iren duruma yasann esirgemeyecei en zorlu ilemi uygu
lamaktan kanmamaldr. Zaten hkmdar da gcn hal
ka karn korumada bu zorunluluktan geni lde yararla
nr ve bu gc zorla alm olduunu da kimsenin ileri srme
sine meydan vermez. nk sadece haklarn kullanyormu
gibi davranmasna karn, bu haklar artrmak ve grevleri
yalnz dzeni salamak olan halk toplantlarn kamusal dir
lii korumak bahanesiyle yasak etmek kendisi iin iten bile
deildir. yle ki, bozulmasna gz yummad bir sessizlik
ten ya da kendisinin kkrtp yaptrd yolsuzluklardan ya
rarlanarak korkudan azlarn aamayanlar kendinden ya
na sayar ve azn aacak olanlar da tepeler. te, nceleri bir
yl iin seilen, sonra grevleri birer yl daha uzatlan decem-
virler comitialarn toplanmasna izin vermeyerek devlet g
cn sonsuzcasna ellerinde tutmaya byle kalkmlard.
Dnyann btn hkmetleri, kamu gcn bir kez ellerine
geirdikten sonra, ayn kolay yoldan egemen gc de er ge
ellerine geirirler.
Yukarda szn ettiim srekli halk toplantlar, bu k
tlkleri nlemeye ya da geciktirmeye yarar. Hele bunlar
toplanmak iin aka arlmaya gereksinim gstermezler
se. nk o zaman hkmdar yasalar hie saydm ve dev
lete dman olduunu aa vurmakszn bu toplantlar ya
sak edemez.
96
Toplum Szlemesi
Toplum szlemesinin korunmasndan baka amalar
olmayan bu toplantlar her zaman iki nerme ile -ortadan
kaldrlamayan ve ayr ayr oya konan- iki nerme ile al
mal:
Birincisi: Egemen varlk hkmetin bugnk biimini
srdrmek isteinden midir?
kincisi: Halk, hkmetin ynetimini bu grevi yklen
mi olanlara brakmak niyetinde midir?
Yukarda ispatladm eyi burada da ispatlanm sayyo
rum: Yani devlet iinde yrrlkten kaldrlmayacak hibir
temel yasa yoktur; toplum szlemesi bile geri alnabilir.
nk btn yurttalar toplum szlemesini oybirliiyle
bozmak iin toplanrlarsa, szlemenin yasaya uygun olarak
bozulacandan kukuya dlemez. Grotius bile, tek tek
her kiinin yesi bulunduu devletten vazgeebileceini ve
yurdundan ayrlarak doal zgrlne ve mallarna kavu
abileceini sylyor.36Buna gre, yurttalarn ayr ayr ya
pabildikleri eyi bir araya gelerek hepsinin yapamamalar
ok sama olurdu.
36 Elbette grevden kamak ve yurdumuz bize muhtaken ona hizmet etme
mek iin ekip gidilmez. Kamak bir su olur o zaman ve cezay hak eder;
bu bir ekilme deil, grevden kama olur.
Kitap IV
i
Genel stem Yok Edilemez
Bir araya gelmi birok insann, kendilerine bir btn g
zyle baktklar srece, yalnz bir tek istemleri vardr. Bu is
tem de btnn gzetilmesi ve herkesin rahad ile ilgilidir.
Bu durumda devletin btn kaynaklar gl ve yaln; kural
lar da ak ve durudur; birbirine girmi, birbirine kart
karlar yoktur orada. Ortak yarar her yerde apaktr ve g
rlmek iin saduyudan baka bir ey istemez. Dirlik dzen
lik, birlik ve eitlik, politika kurnazlklarnn dmandr.
Drst ve basit insanlar basit olduklar iin aldatmak g
tr. Tuzaklar; dolaplar, birtakm kurnazca bahaneler etkile
mez onlar. Hatta aldanacak kadar ince deildirler. Dnya
nn en mutlu ulusunda kme kme kylnn bir mee aa
c altmda devlet ilerini dzenlediklerini ve her zaman akll
davrandklarn grdke, kendilerini bunca ustalk ve giz
lerle nl ve yoksul duruma sokan uluslarn inceliklerini k
msemekten kendini alabilir mi insan?
Byle ynetilen bir devlete ok az yasa gereklidir. Yeni
yasalar koymak zorunluluu duyulduu srece, bu zorunlu
luu herkes duyar. Bu yasalar ilk ne sren kimse, herkesin
daha nce duyduu bir gereksinimi dile getirmekten baka
99
Jeat-]acques Rousseau
bir ey yapm olmaz. Bakalarnn da kendisi gibi davrana
can iyice anlar anlamaz, teker teker herkesin nceden yap
maya karar verdii eyi yasa haline sokmak iin artk ne en
trikalara, ne de sz ustalna bavurmas gerekir.
Kuramclar yanltan ey, gzleri nnde daha balang
tan beri yalnz kt kurulmu devletler bulunduu iin, bu
devletlerde byle bir dzen srdrmenin olanakszl ol
mutur. Bu kuramclar, yaman bir dzenbazn, insann da
marna girmesini bilen bir sz ustasnn Paris ya da Londra
halkna yutturabilecei bir sr samal dndke gl
mekten alamazlar kendilerini. Oysa bilmezler ki, Cromwell
Bernde olsa, halk kendisini susturur, Cenevreliler de Beau-
fort dukasna haddini bildirirlerdi.
Ama toplum ba gevemeye, devlet gcn yitirmeye,
zel karlar kendilerini duyurmaya, kk toplumlar da
bykleri etkilemeye balad m, ortak yarar deiiklie u
rar ve birtakm muhalifler kar ortaya: Artk oybirlii diye
bir ey kalmaz, genel istem de herkesin istemi olmaktan
kar. Tartmalar, tartmalar ba gsterir, en iyi dnce bile
kavgasz grltsz kabul edilemez olur.
Son olarak, yklmaya yz tutan devlet bo ve aldatc bir
biim olarak ayakta durduu, kimsede toplum ba diye bir
ey kalmad ve en aalk karlar utanmadan o kutsal ge
nel yarar adn ald zaman, genel istem artk dilsiz kalr.
Gizli etkenlerin gtt insanlar, devlet sanki yokmu, hi
var olmam gibi, artk bir yurtta olarak dncelerini ileri
srmez, zel karlardan baka amalar olmayan birtakm
haksz kararlar yasa diye benimserler.
Genel istemin ortadan kalkt ya da bozulduu sonucu
kar m bundan? Hayr. Genel istem hibir zaman deimez,
bozulmaz; tertemizdir. Ama kendisine stn gelen baka is
temlere baldr. Tek tek herkes kendi karn ortak kar
dan ayr tutarken bu ii tam olarak yapamadn grr.
Ama tek bana elde etmek istedii yarar yannda, toplumun
100
Toplum Szlemesi
urad ykmdan kendisine den payn hi nemi yoktur
gznde. Bu zel kar dnda, genel yarar kendi kar ad
na, bir bakas kadar canla bala ister. Oyunu para karl
nda satarken bile, iindeki genel istemi sndrmez, sadece
yan izer ona. Yapt yanllk, sorunun nemini deitirme
si ve sorulandan baka eye karlk vermesidir: yle ki, ver
dii oyla, Bu, devlete yararldr. diyecek yerde, u ya da
bu grn kazanmas, u adama ya da u partiye yararl
dr. der. Bylece genel toplantlarda kamusal dzen yasas,
genel istemi gzetmekten ok, ona bavurmay ve her zaman
karlk almay salamaktr.
Her trl egemenlik iinde, salt oy verme hakk stne,
yurttalarn elinden hi kimsenin alamayaca bu hak st
ne birok dnceler ileri srebilirdim. Yine dncesini sy
lemek, ayrp tartmak hakk stne, hkmetin hep kendi
yelerine vermeye alt bu hak stne birok ey syleye
bilirdim. Ama bu nemli konu ayrca ele alnmaya deer. Bu
rada her eyi syleyemeyeceim.
n
Oylar
nceki blmden de anlalaca gibi, kamu ilerinin ele
aln biimi politik btnn ahlak ve salk durumu stn
de olduka gvenilir bir ipucu verebilir. Halk toplantlarnda
ne kadar birlik olursa, yani oylar birlie ne kadar yaklarsa,
genel istem de o kadar baskn kar; uzun tartmalar, ayr
lklar, grlt patrtlarsa, zel istemlerin ar bastn ve
devletin sonu geldiini haber verirler.
Bu durum, devletin yapsnda iki ya da daha ok snf bu
lunduu zaman (Romada pleblerle patricialar gibi) o ka
dar aka belli olmaz; nk bu iki snf arasndaki kavga
lar; cumhuriyetin en parlak gnlerinde bile, comitialar sk
sk allak bullak ederlerdi: Ama bu gerek olmaktan ok, g-
o
rnrde kalan bir ayrlktr; yoksa politik btnn zne
bal bozukluklar yznden, devlet iinde adeta iki devlet
olur. kisi iin birden doru olmayan, ayr ayr her biri iin
dorudur. Gerekte, en frtnal dnemlerde senato ie kar
mad zamanlar halk sessizce ve byk bir ounlukla oyu
nu verirdi: Yurttalarn bir tek kar olduundan, halkn da
bir tek istemi vard.
emberin br ucunda, oybirlii yeniden ortaya kar:
Kle durumuna den yurttalar zgrlklerini ve istemleri
ni yitirdikleri zaman byle olur. O zaman korku ve dalka
vukluk oylar alka evirir; artk grp konuma yok, ya
hayran olmak ya da lanet etmek vardr. mparatorlar dne
minde senato kansn bylesine aalk bir yoldan bildirir
di. Kimi zaman bu, gln birtakm ll davranlarla ya
plrd.37 Tacitusa baklrsa, Othon zamannda senato yele
ri Vitelliusa lanetler yadrrken, bir yandan da -ne olur ne
olmaz, baa geerse, kimlerin neler sylediini bilmesin di
ye- korkun bir grlt yapyorlarm.
Bu eitli dncelerden birtakm kurallar kar ki, genel
istemin az ya da ok kolay anlalr olmasna, devletin de az
ya da ok k halinde bulunmasna bakarak, oylar sayma
ve birbiriyle karlatrma yollarn bu kurallara gre dzen
lemek gerekir.
z gerei, oybirlii ile onanma isteyen bir tek yasa var
dr: O da toplum szlemesidir: nk toplum halinde bir
lemek dnyann en istemli iidir; her insan zgr ve kendi
kendisinin efendisi olarak dnyaya geldii iin, her ne baha
ne ile olursa olsun, hi kimse onu istei dnda buyruk alt
na alamaz. Bir klenin olu da kendisi gibi kle doar de
mek, insan olarak domadn ileri srmektir.
yleyse toplum szlemesi yapld zaman, ona kar ge
lenler bulunursa, onlarn kar kmalar szlemeyi geersiz
37 Tarih, I, 85.
102
Toplum Szlemesi
klmaz, bu szlemeye girmelerine engel olur sadece: Bunlar
yurttalar arasnda yabanc durumuna derler. Devlet ku
rulduktan sonra orada oturan, szlemeyi onam saylr;
devletin topraklarnda oturmaksa, o devletin egemenliine
boyun emeyi gerektirir.38
Bu ilk szleme yannda, ounluun oyu br yurttala
rn hepsini her zaman balar; szlemenin gerektirdii bir
sonutur bu. Ama bize soruyorlar Nasl olur da bir adam
hem zgr olabilip hem de kendinin olmayan istemlere bo
yun emeye zorlanr; muhalifler hem zgr olur, hem ona
mad yasalara boyun eer? diyorlar.
Buna karlk olarak ben de derim ki, sorunu yanl ko
yuyorsunuz ortaya: Yurtta btn yasalar, hatta istei dn
da onananlar, hatta herhangi bir tanesine aykr davrannca
kendini cezaya arptran yasalar bile onam olur. Devletin
btn yelerinin deimez istemleri genel istemdir; yeler
onun glgesinde hem yurttatrlar hem de zgr.39Halk ku
rultayna bir yasa nerildii zaman, halktan istenilen ey,
nermeyi kabul edip etmemesi deil, bu yasann kendi iste
minden baka bir ey olmayan genel isteme uygun olup ol
maddr: Herkes oyunu vermekle, bu konuda dncesini
de sylemi olur ve oylarn hesaplanmasndan genel istem
meydana kar. Benim dnceme aykr bir dnce stn
karsa, bu sadece yanldm, genel istem sandm eyin
genel istem olmadn gsterin Benim zel dncem stn
38 Bu, zgr bir devlet iin sylenebilir; nk baka yerde oluk ocuk, mal
mlk, konutsuzluk, gereksinim, zorbalk bir kimseyi istemeye istemeye
bir memlekette alkoyabilir; o zaman da o kimsenin memlekette oturma
s, bal bana szlemeye ya da szlemenin inenmesine raz olduu
anlamna gelmez.
39 Genoveda cezaevlerinin nnde krek hkmllerinin zincirleri stnde
libertas (zgrlk) sz yazldr. Bu, yerinde ve hakl olarak kullanlm
tr. Gerekte, her devlette yurttalarn zgrlne engel olanlar kt ki
ilerdir. Btn bu adamlarn krek cezasna arptrld bir memlekette,
tam zgrlkten yararlanlabilir.
103
ksayd, istemi olduumdan bambaka bir eyi yapardm
ve asl o zaman zgr olmazdm.
Geri bu, genel istemin btn zellii hl ounluktadr
demeye geliyor ama, ounlukta olmad m, o zaman insan
hangi yan tutarsa tutsun, artk zgrlk diye bir ey kalmaz
olur.
Halk toplantlarnda genel istemin yerini zel istemlerin
nasl aldn yukarda gsterirken, bu yolsuzluu nlemenin
pratik yollarna yeterince deinmitim, aada da bundan sz
edeceim. Genel istemi belirtmek iin gerekli oylarn orants
na gelince, bunun dayanaca kurallar da sylemitim. Tek
bir oy fark eitlii, bir tek muhalif de oybirliirii bozar. Ama
oybirlii ile oy eitlii arasnda birbirinden farkl birok oy de
receleri vardr; bunlarn her birinde bu oran politik btnn
durumuna ve gereksinimlerine gre saptanabilir.
Oylar arasndaki bu ilikiyi dzenlemek iin iki genel ku
ral vardr: nce, grlen sorun ne denli nemli ve ciddi
ise, ar basan gr oybirliine o kadar yaklamaldr. Son
ra, ele alman i ne kadar abukluk isterse, oylarm blmn
de aranan fark o kadar azaltmak gerekir. Hemen bir sonu
ca balanmas gereken grmelerde bir tek oy fazlal ye
ter grlmelidir. Bu kurallarn ilki yasalara, kincisi de ilere
daha elverili grnyor. Her ne olursa olsun, bir karara var
mak iin ounlua gerekli olan en iyi oranlar bu kurallarn
birleimiyle elde edebiliriz.
m
Seimler
Hkmdarla devlet grevlilerinin seimine gelince -bun
larn karmak iler olduunu daha nce sylemitim- bura
da tutulacak iki yol vardr: seim ve kura. Bu yollarn ikisi
de eitli devlederde kullanlmtr, bugn de hl Venedik
dogelarnn seiminde bunlarn ok karmak bir karm
kullanlmaktadr.
104
Toplum Szlemesi
Montesquieu der ki, Kura yoluyla oy vermek demokrasi
lerin z gereidir. Kabul; ama nasl olur bu? Montesquieu
yine der ki, Kura yle bir seim yoludur ki, kimseyi krmaz;
her yurttaa yurda hizmet yolunda akla uygun bir umut pa
y brakr.' Birer neden olamaz bunlar.
Balar semenin bir ynetim grevi olduuna dikkat edi
lirse, kura yolunun demokrasinin zne neden daha uygun
olduu anlalr, nk demokraside ynetim, ilerin sayca
azl lsnde daha iyidir.
Her gerek demokraside ynetim grevi bir stnlk de
il, pahalya oturan bir grevdir; yle bir grev ki, hakl ola
rak una ya da buna yklenemez. Bu grevi kura den kim
seye yasa ykleyebilir yalnz. nk o zaman koullar her
kes iin bir olduundan ve seim de hibir insan istemine
bal olmadndan, yasann genelliini bozan hibir zel uy
gulama yoktur.
Aristokraside hkmdar yine hkmdar seer; ynetim
kendini srdrr. Oylar ancak orada yerini bulur.
Venedik dogelarmn seim rnei bu ayrl ortadan
kaldrmak yle dursun, onu bsbtn destekler: Bu kark
yol karma bir ynetime uyar, nk Venedik hkmetini
gerek bir aristokrasi sanmak yanltr. Orada halkn yne
timde yeri yoksa, soylu snfn kendisi halktr da ondan. Bar-
nabote denilen, parasz pulsuz bir sr soylu hibir ynetim
grevine yanaamad; soyluluk onlara bir eye yaramayan
adlarndan, sanlarndan ve byk kurultayda oturmaktan
baka bir ey salam deildir. Bu byk kurultay Cenev
redeki Genel Kurultaymz kadar kalabalktr ama, o nl
yelerinin basit yurttalarmzdan ok ayrcalklar yoktur.
ki devlet arasndaki byk aykrlk bir yana braklrsa, u
ras su gtrmez ki, Cenevre burjuvazisi tam tamna Vene-
dikin soylu snfnn yerini tutmakta, Cenevre yerlisi ve hal
k Venedik yerlisi ve halknn, kyllerimiz de topraklarnda
ki uyruklarnn yerini tutmaktadr. Ne ynden baklrsa ba
105
klsn, bykl bir yana, devletin ynetimi bizimkinden
daha aristokratik deildir. Aralarndaki btn ayrlk udur:
mr boyunca bakanmz olmad iin, onlar gibi kuraya
ihtiyacmz yoktur.
Kura yoluyla seim. Gerek bir demokraside az verimli
olur. nk demokraside gerek treler ve yetenekler, gerek
se ilkeler ve zenginlik bakmndan her eyde eitlik olduu
iin, filan ya da falan seilmi hemen hemen nemsiz kalr.
Ama daha nce de syledim, gerek bir demokrasi hibir za
man var olmamtr.
Seim ve kura yollar birletirilirse, seim yolu askerlik
grevi gibi zel yetenekler isteyen yerlere; kura ise, yarg g
revi gibi yalnz saduyuya, dorulua ve drstle bal
yerlere adam bulmak bakmndan elverilidir: nk iyi ku
rulmu bir devlette bu zellikler btn yurttalarda bulunur.
Monari ynetimlerinde ne seimin yeri vardr, ne de ku
rann. Monark, yasa gereince tek hkmdar ve tek yksek
grevli kii olduu iin, vekillerini seme hakk yalnz ken-
dindedir. Abbe de Saint-Pierre, Fransa kralna danma ku
rullarn oaltmasn ve yelerinin kura yoluyla seilmesini
salk verdii zaman, bununla ynetim biiminin de deitiril
mesini salk verdiinin farknda deildi.
imdi, halk toplantlarnda oy verme ve oy toplama yol
larndan sz etmem gerekiyor. Ama belki de Roma politik
dzeninin tarihesi bu bakmdan benim koyabileceim b
tn ilkeleri daha iyi aklayacaktr. ki yz bin kiilik bir top
lantda genel ve zel ilerin nasl incelendiini biraz etraflca
grmek, akl banda bir okuyucu iin pek de yabana atlr
bir ey deildir.
IV
Romann Comitialan
Romann ilk gnleriyle ilgili hibir salam belge yok eli
mizde: Hatta grne gre, bunlar stne anlatlanlarn o
106
Toplum Szlemesi
u da uydurma eylerdir40 ve genel olarak uluslarm kurulu
lar stne yazlm tarihlerin en retici paralar da yok eli
mizde. mparatorluklardaki devrimlerin ne gibi nedenlerden
doduklarm grp yaadmz olaylardan reniyoruz her
gn. Ama artk yeniden uluslar kurulmad iin, bunlarm
nasl kurulduklarn ancak grne dayanan birtakm san
larla aklayabilmekteyiz.
Yerlemi trelerin varl, hi deilse bunlarn bir balan
gc, bir kayna olduunu gsterir. Ucu bu kaynaklara da
yanan, en yetkili kiilerin dorulad ve en salam belgele
rin ispatlad gelenekleri en salam gelenekler diye kabul
edebiliriz. Dnyann en zgr ve gl ulusunun yksek
devlet gcn nasl kullandn aratrrken uygulamaya a
ltm kurallar bunlardr.
Romann kuruluundan sonra yeni gelimeye balayan
cumhuriyet, yani kurucunun ordusu, Albinler, Sabinler ve
yabanclardan oluan ordu kola ayrld ve bu nedenle
bunlara kol (tribu) denildi. Bu kollardan her biri on curiaya,
her curia da decurialara ayrld. Bunlarn bana geenlere
de curion ve decurion ad verildi.
Ayrca, her koldan yz svarilik ya da valyelik centuri
ad verilen bir birlik karld ki, grld zere kk bir
kent iin pek de gerekli olmayan bu blmler balangta or
du birlikleriydi. Ama yle grnyordu ki, bir eit byk
lk igds kk Roma kentini, nceden dnya bakenti
olmaya yarar bir dzen salamaya doru gtryordu.
Bu ilk blnmeden byk bir saknca dodu ok geme
den: Albin41ve Sabin42 kollarnn hep ayn durumda kalma
larna karlk, yabanc43 kollar Romaya yerleen yabanc
40 Romulustan tretildii ileri srlen Roma szc Yunancadr ve anla
m da gtr. Numa szc de Yunancadr yasa anlamna gelir. Bu ken
tin ilk iki kralnn yaptklar ilere bylesine uyan adlan nceden alm ol
malarna nasl inanmal?
41 Ramnenses.
42 Tatienses.
43 Luceres.
107
larn katlmasyla durmadan artt ve ok gemeden br
ikisini glgede brakt. Serviusun bu tehlikeli duruma bul
duu are blm deitirmek, rk ayrmna dayanan bl
mn yerine her kolun kentte oturduu yerlere gre bir b
lm koymak oldu. Servius, olan kol saysn drde kar
d. Bunlardan her biri Roma tepelerinden birinde oturmak
ta ve o tepenin adn tamaktayd. Servius, o gnk eitsiz
lie are bulurken, ilerisi iin de eitsizlii nledi. Bu bln
menin yalnz yerlere gre deil, insanlara gre olmasn da
salamak iin, bir mahalle halknn baka bir mahalleye
gemesini yasak etti. Bu da rklarn birbirine karmasn
nledi.
Servius, eski svari centurisini iki kat oaltt ve ayn
adlar tamalar kouluyla bunlara on iki tane daha ekledi.
Bu basit ve iyi dnlm are ile valyeler birliini hibir
szlanmaya meydan vermeden halktan ayrd.
Bu drt kent koluna, Servius on be tane daha ekledi.
Bunlara ky kollar denildi; nk on be blgeye ayrlm
olan bu kollar ky halk meydana getiriyordu. Bunlarn ar
dndan bir o kadar daha kol kuruldu; sonunda Roma halk
otuz be kola ayrld ve bu say cumhuriyetin sonuna kadar
deimedi.
Kent kollaryla ky kollarnn ayrlmasndan doan so
nu, zerinde durulmaya deer bir sonutur. nk bunun
baka bir rnei yoktur ve Roma da gerek trelerin korun
masn, gerek imparatorluun genilemesini buna borludur.
Kent kollarnn ok gemeden egemenlii, an, erefi kendi
lerine mal ettikleri sanlrsa da bunun tam tersi olmutur. lk
Romallarn kr yaamn ne denli sevdiklerini biliriz. Bu sev
gi, ky ve askerlik ilerini zgrlkle badatrm ve sanat
lar, zanaatlar, entrikalar, zenginlii ve klelii adeta kent
lere srm olan o bilge kuruculardan gemitir onlara.
Bylece Romann ne kadar nl yurtta varsa, hepsi
kylerde yaayp tarm ileriyle urat iin, cumhuriyetin
dayanaklarn kylerde aramak adet olmutu. Bu durum
108
Toplum Szlemesi
en onurlu patricialarn durumu olduu iin, herkesin say
gsn kazand. Kyllerin almayla geen sade yaamlar
Roma burjuvalarnn aylak ve tembel yaaylarndan s
tn tutuldu. Kentte zavall bir emeki olmaktan kurtula
mayacak bir adam, tarlalarda iftilik etmekle saygn bir
yurtta oluyordu. Varron: Yksek ruhlu atalarmzn ken
dilerini savata koruyan, barta da besleyen o grbz, o yi
it kiilerin yetitii yuvalar kurmalar bouna deildi, der.
Plinius da der ki, ky kollar kendilerini kuran kimseler do
laysyla sayg grr, deerden drlmek istenilenler ise,
yz karas diye kent kollarna yollanrd. Sabial Appius
Claudius Romaya yerlemeye geldii zaman sayg grd
ve bir ky koluna yazld. Bu kol sonradan onun adn al
d. Azatl kleler de ky kollarna giriyor, kent kollarna
girdikleri olmuyordu hi. Btn cumhuriyet dnemi bo
yunca, bu azatl klelerden hibirinin yksek bir devlet g
revine ulat grlm deildir.
yinin iyisi bir kurald bu. Ne var ki, bunu uygulama iin
de ylesine ileri gidildi ki, politik dzende deiiklie ve su
gtrmez bir ktle yol ald.
nce, censorlar uzun zaman yurttalar canlarnn istei
gibi bir koldan bir bakasna gnderme hakkn ellerine ge
irdikten sonra, birok yurttaa istedikleri kola yazlma izni
verdiler. Bu izin hibir ie yaramadktan baka, censorluun
elinden en byk yetkilerinden birini alm oluyordu. Ayr
ca, byklerin ve sz geen kimselerin hepsi ky kollarna
yazlyordu. Yurttalk haklarn kazanan azatl klele aa
halk tabakasyla birlikte kent kollarnda kaldklar iin,
genel olarak kollarm yer bakmndan da, toprak bakmn
dan da anlamlar kalmad. Ama hepsi birbirine ylesine ka
rm oldu ki, kollarn yelerini sicil defterine bakmadan
ayrt etmek gt. yle ki, kol szcnn anlam mal mlk
kavramndan soyunup kiisel oldu, daha dorusu hemen he
men temelsiz bir duruma dt.
109
Ayrca kent kollar daha el altnda olduklar iin, ok za
man comitialarda daha gl bir durum elde ettiler ve co-
mitialar meydana getiren ayak takmnn oylarnda gz
olanlara devleti sattlar.
Curialara gelince, byk kurucu her koldan on curia
kard iin, kentin surlar iinde bulunan btn Roma halk
otuz curiaya blnm oldu o zaman. Bunlardan her birinin
kendine zg tapnaklar, tanrlar, grevlileri, rahipleri, yor
tular vard. Sonradan ky kollarnda yaplan paganalia'larn
bir benzeri olan bu yortulara compitalia ad verildi.
Bu otuz says drt kol arasnda eite blnemedii iin,
Servius son yapt blmlemede bunlara dokunmad. Kol
lardan bamsz kalan curialar Roma halknn bir baka b
lmn oluturdular. Ama gerek ky kollarnda, gerek bun
lar meydana getiren halk arasnda curialar sz konusu ol
mamt. nk curialar batan baa sivil bir kurum duru
muna geldikleri ve asker toplama iinde baka bir yol tutul
duu iin, Romulusun kurduu ordu blmlerinin artk bir
anlam kalmamt. Bylece her yurtta bir kola yazl ol
makla birlikte, ou curia yesi deildi.
Servius, yukardaki blmleme ile hibir iliii olmayan
bir nc blmleme daha yapt ki, etkileri bakmndan
bunlar daha nem kazandlar. Servius, btn Roma halkm
alt smfa ayrd; bunu yerlere ve insanlara gre deil, varlk
lara gre yapt. yle ki, birinci snflar zenginler, sonuncular
yoksullar, orta snflarsa orta hallilerle doluydu. Bu alt snf
da centuri demlen yz doksan birlie blnd. Bu birlik
ler o trl dalmlard ki, birinci snf tek bama hepsinin
yarsndan ounu iine alyordu. Sonuncu snftaysa bir tek
centuri vard. Bylece sayca en az olan snf, yine sayca en
ok centuriye sahip oldu. Roma halknn yarsndan ounu
iine almakla birlikte, bir tek centuri saylyordu bu.
Halk, bu son biimin nemini pek anlayamasn diye,
Servius ona askerimsi bir hava verdi: kinci snfa silah us-
110
Toplum Szlemesi
talarndan iki centuri, drdnc snfa da sava aleti yapan
iki centuri koydu. Sonuncu snf dnda, her snfta gen
lerle yallar birbirinden ayrd, yani askerliini yapmak
zorunda olanlarla, yalar dolaysyla ve yasa gereince as
kerlik dnda tutulanlar. Bu ayrma, mal mlkle ilgili ayr
madan daha ok, sk sk nfus saymn gerektirdi. Son ola
rak, Servius halk toplantlarnn Campus Martiusda yapl
masn ve askerlik andakilerin buraya silahlaryla gelme
lerini art kotu.
Sonuncu snfta yallarla genlerin birbirinden ayr tutul
masnn nedeni, bu snf halka, yani aa tabaka halkna
yurt urunda silah tama onurunun tannmamasyd. Aile
ocaklarn savunmaya hak kazanmak iin insann evi bark
olmas gerekti. Bugn krallarn ordularn ssleyen o saysz
dilenci srs iinde, Roma cohortelarndan nefretle kovul
mayacak bir tek kii gsterilemez, hele askerlerin zgrl
n savunucular olduu bir dnemde.
Bununla birlikte, bu sonuncu snfta, prolaetarius'larla
capiti censi ad verilenler de birbirlerinden ayrt edildi. Bs
btn parasz pulsuz olmayan bu birinciler, devlete hi ol
mazsa yurtta, skk durumlarda da asker salarlard. Hi
bir eyleri olmayan ve ba ba saylan kincilere gelince, on
lar bsbtn yok saylrlard. Bunlar arasndan asker alma
ya ilk yanaan Marius olmutur.
Bu nc ayrmann iyilii ya da ktl stnde hi
bir yargda bulunmadan unu syleyebilirim ki, bunun uy
gulanmasn salayan tek ey, ilk Romallarn yaln treleri,
kar gzetmemeleri, tarma olan eilimleri, ticarete ve ka
zan tutkusuna olan tiksintileri olmutur. Her eyi yiyip biti
ren agzllk, kayg, entrika, o durmadan yer deitirme-
ler, o sonsuz talih ve varlk deimeleri iinde, devleti batan
baa altst etmeden byle bir kurumu hangi ulus yirmi yl
srdrebilir bugn? unu da gz nnde tutmak gerekir ki,
bu kurumdan ok daha gl olan treler ve censorluk, Ro-
mada bu kurumun eksikliklerini gidermi ve varlyla gere
inden ok gsteri yapan varlkl kiiler yoksullar snfna
atlmtr.
Gerekte alt snf olmakla birlikte, yalnz be snftan sz
etmemizin nedeni yukarda sylediklerimden kolayca anla
lr. Altnc snf orduya asker, Campus Martiusa44 da semen
salamad ve devlette hemen hibir i grmedii iin, pek
hesaba katlmazd.
Romann eitli blmleri ite bunlard. imdi de bunla
rn comitialarda yaptklar etkiyi grelim. Yasaya uygun
olarak toplantya arldklar zaman, bunlara comitia (halk
kurultaylar) denirdi. Bunlar, genel olarak Roma meydann
da ya da Campus Martiusda toplanrlard. Curia, centuri ve
kol blmlerinden hangisine gre arlmlarsa, ona baka
rak comitia curiata, comitia centuria ve comitia tributa ad
laryla birbirinden ayrlmlard. Comitia curiatay Romu-
lus, comitia centuriay Servius, comitia tributay da halk tri-
bunlar kurmutu. Yasalar yalnz comitiada onaylanp y
netim grevlileri oralarda seilirdi ancak. Curia, centuri ya
da kola kayd olmayan hibir yurtta bulunmad iin, hi
biri oy hakkndan yoksun braklmazd ve Roma halk hak
bakmndan olduu kadar gerekten de egemendi.
Comitialarn yasaya uygun olarak toplanabilmeleri ve
oralarda alnan kararlarn yasa gc kazanabilmesi iin,
koulun gereklemesi gerekirdi: nce, onlar toplantya a
ran birliin ya da grevlinin bu konuda gerekli yetkisi bu
lunmal; sonra toplant yasann izin verdii gnlerde yapl
mal; son olarak da fallar elverili olmalyd.
Birinci kuraln nedenini aklamaya gerek yoktur. kincisi
bir dzen iidir: rnein, yortu gnleri, pazar kurulduu
44 Campus Martius diyorum, nk comitialar centuriler halinde orada
toplanrlard. br iki biimdeyse forumda ya da bir baka yerde topla
nlrd. te o zaman capitis censilerin en ileri gelen yurttalar kadar etki
leri olurdu.
112
Toplum Szlemesi
gnler halk toplantlar yaplmazd. nk o gnlerde i iin
Romaya gelen kyllerin btn gn meydanda kalmaya va
kitleri olmazd. nc kural da senatonun gururlu ve kab
na smayan halk dizginlemesini ve kkrtc tribunlarn ta
knln zamannda yattrmasn salard. Ama tribunlar
bu baskdan kurtulmann birok yolunu bulmulard.
Comitialar kararma sunulan sorunlar, yalnz yasalar ve
balarn seimi sorunu deildi: Roma halk en nemli yne
tim ilerini eline ald iin, btn Avrupann yazgs halk
toplantlarnda karara balanrd denebilir. lerin bu eitli
lii, halkn karar verecei konulara gre, bu toplantlarn e
itli biimler almasna yol ayordu.
Bu eitli biimler stnde bir yargya varmak iin, onla
r birbiriyle karlatrmak elverir. Romulus curialar kurdu
u zaman, senatoyu halk kanalyla, halk da senato kanaly
la dizginlemeyi, ayn zamanda ikisini birden avucuna alma
y dnmt. Onun iin, bu biimle halka, patricialara b
rakt yetki ve zenginlikleri denkletirmek amacyla, oun
luun btn gcn verdi. Ama monari ruhuna uygun ola
rak, patricialara clienteslerin oy okluu stndeki etkileri
dolaysyla daha byk yararlar salad. nsana zgrlk ve
ren bu patron-client kurumu politika ve insanlk ynnden
esiz bir eserdir; onsuz cumhuriyetin ruhuna bu kadar ayk
r olan patricialk yaayamazd. Dnyaya bu kadar gzel r
nei vermek onuru yalnz Romanndr. Bundan hibir za
man bir saknca domadysa da, ona uyan da olmad.
Serviusa kadar krallar dneminde curialk srp gitti
i ve sonuncu Tarquiniusun krall da yasal saylmad
iin, krallk dnemi yasalarna genel olarak leges curiatae
ad verildi.
Curialar, cumhuriyet dneminde hep drt kent koluyla
snrlandndan ve yalnz Romann ayaktakmm iine ald
ndan, ne patricialarm ba olan senatonun, ne de -kendi
leri pleb olmakla beraber- varlkl yurttalarn banda bulu
113
nan tribunlarn iine geliyordu. Onun iin gzden dtler
ve ylesine alaldlar ki, comitialarn yapaca ileri onlarn
otuz lictoru yapmaya balad.
Centurilere blnme aristokrasiye ylesine elveriliydi
ki, insan niin senatonun consullar, censorlar ve baka
yksek grevlileri seen ayn addaki comitialardan her za
man stn kmadn birden anlayamyor. Gerekte, btn
Roma halknn alt snfn oluturan yz doksan centu-
riden doksan sekizi birinci snfa girdii ve oylar centuri he
sabyla sayld iin, oy bakmndan birinci snf tek bana
br snflara stn geliyordu. Btn centuriler sz birlii
ettiler mi, artk oy toplama bile srdrlemezdi. Aznln
verdii karar ounluun karar saylrd. Denebilir ki,
comitia centurialarda iler, oylarn fazlalndan ok, para
pul saysna gre sonulanrd.
Ama bu ar g iki yoldan yumuatlyordu: nce genel
olarak tribunlar ve pleblerin birou, (her zaman varlkllar
snfndan olduklar iin) bu birinci snfta, patricialarn say
gnl karsnda bir denge oluturuyorlard.
kinci yol da uydu: Centurilere her zaman birinciden
balamak zere, srayla oy verdirecek yerde, kura ekiliyor
du. Kura hangi centuriye derse, o tek bana45seim iine
balard; ondan sonra bir baka gn centuriler snflarna
gre arlrd; bunlar da ayn seimi yineler ve genel olarak
onaylarlard. Bylece rnek olmann verdii g, snftan al
np demokrasi ilkesine uygun olarak kuraya veriliyordu.
Bu yollara bavurmann bir baka yarar daha oluyordu:
Kylerdeki yurttalar; geici olarak gsterilen adaylarn ie
yarayp yaramayacan renmeye vakit buluyor ve oylar
n ona gre verebiliyorlard. Ama ilerin abuk grlmesi
bahanesiyle bu yoldan vazgeildi ve iki seim ayn gnde ya
plmaya baland.
45 Kura ile seilen bu centuri, oyuna bavurulan ilk centuri olmak bakmn
dan praerogativa adn alrd. Preogative (ayrcalk) szc buradan gelir
114
Toplum Szlemesi
Comitia tributa, Roma halknn asl kurultay idi. Onlar
yalnz tribunlar toplantya arrd. Tribunlar bu toplant
larda seilip onlar iin kamuoyuna burada bavurulurdu. Se
natonun orada yeri olmad gibi, bunlara katlma hakk da
yoktu. Oy vermedikleri yasalara boyun emek zorunda olan
senato yeleri, bu konuda herhangi bir yurttatan daha az
zgrdler. Bu hakszlk tmyle yanl anlalmakta ve b
tn yelerinin kabul olunmad bir birliin kararlarn ge
ersiz saymaya yetmekteydi. Patricialar, yurtta olarak sahip
olduklar hakka dayanarak bu comitialara kabul olunsalar-
d bile, herhangi bir kii durumuna deceklerinden, en aa
prolaetariusun bir principes senatus kadar etki sahibi bu
lunduu bu toplantlarda oylamay pek etkileyemezlerdi.
nk bu toplantlarda adam bana bir oy dyordu.
Grlyor ki, bu kadar byk bir halkn oylarn topla
maya yarayan bu eitli blnmeler, bir dzen oluturduk
tan sonra, nemsiz birer kalp durumuna dmyor her bi
ri kendini destekleyen grlerle ilgili birtakm etkilerde bu
lunuyordu.
Btn bunlar uzun uzadya anlatmaya kalkmadan sy
leyeyim: Yukarda sylediklerimden u sonu kmaktadr:
Comitia tributalar halk ynetimine, comitia centurialar da
aristokrasiye daha uygundurlar. ounluunu Romann
ayaktakmnn oluturduu comitia curiataya gelince, bun
lar sadece zorbala ve kt niyetlere yol atklar iin gz
den dtler. Kkrtclar bile niyetlerini fazlasyla aa vu
ran byle bir aratan el ektiler. uras su gtrmez ki, Ro
ma halknn btn ululuu comitia centurialarda kendini
gsterirdi. nk yalnz bu kurultaylar tam ve eksiksizdi;
comitia curiatalarda ky kollarnn, comitia tributalarda da
senato ile patricialarn yeri yoktu.
Olaylar toplama iine gelince, ilk Romallarda Spar-
tadaki kadar basit olmamakla birlikte, kendi treleri kadar
sadeydi. Herkes oyunu yksek sesle bildirir, bir yazman da
115
bunlar kaydederdi. Her kolda oylarn okluu o kolun
oyunu; kollar arasndaki oy ounluu da halkn oyunu be
lirlerdi; curialarda ve centurilerde de durum aynyd. Bu oy
toplama yolu, yurttalar arasnda drstlk geer ake ol
duu ve herkes haksz bir dnceye ya da uygunsuz bir e
ye aka oyunu vermekten ekindii srece iyi idi. Ama
halkn ahlak bozulup da oylar satn alnmaya baland
zaman, oy avclarn yldrp dizginlemek ve dzenbazlara
ihanet yollarn kapamak amacyla, oylarn artk gizli veril
mesi uygun grld.
Bu deiiklii Ciceronun knadn ve cumhuriyeti y
kma gtrmekle suladm biliyorum. Ama burada
Ciceronun szlerinin ne denli ar basabileceini biliyor
sam da, onun dncesini kabul edemem: Bana kalrsa,
durum bunun tam tersidir. Buna benzer deiiklikler yete
rince yaplmad iindir ki, devletin kmesini abukla
trmalardr. Salam insanlarn yiyip itii ey hastalara na
sl iyi gelmezse, ahlak bozulmu bir halk, ahlaka salam
bir halkn yasalaryla ynetmeye kalkmak da iyi olmaz.
Hibir ey bu kural Venedik Cumhuriyetinin uzun yaa
m kadar destekleyemez. Bu cumhuriyet imdi bir glge gi
bi srp gidiyor, nk yasalar yalnz kt adamlarn ii
ne yaramaktadr.
Gizli oy usul kabul edilince, yurttalara levhalar dat
lyordu. Her yurtta, dncesini gizli olarak bu levhalarla
bildiriyordu. Levhalarn toplanmas, oylarn saylmas, say
larn karlatrlmas vb. iin birtakm nlemler alnd, for
maliteler kondu. Ama bu nlemler, bu ileri gren grevlile
rin doruluundan kukuya dlmesine engel olamad.46
Oy alveriini, dzen ve dolaplarn nlemek iin birtakm
yazl buyruklar yaymland. Bunlarn okluu yararszlkla
rn gsterir.
46 Custodes diribitores, rogatores suffragiorum.
116
Toplum Szlemesi
Cumhuriyetin sonlarna doru, yasalarn eksiini ta
mamlamak amacyla, ou zaman olaanst birtakm
yollara bavurmak zorunda kalnd. Kimi zaman birta
km mucizelere bavurulduu oluyordu; ama halkn g
zn boyayabilecek olan bu nlem, halk ynetenlere
kar etkisiz kalyordu. Kimi zaman adaylar birtakm do
laplar evirmeye frsat bulamasnlar diye, halk toplantya
arlyordu; kimi zaman da kandrlan halkn kt bir
karar verebilecei anlalnca, btn bir oturum ene al
makla geitiriliyordu. Ama sonunda, an eref tutkusu
btn bunlar etkisiz brakt. in inanlmayacak yan u
ki, bunca ktlkler ortasnda, bu byk halk yn eski
yasalara, tzklere dayanarak nerdeyse senato kadar ko
laylkla grevlileri semekten, yasalar kabul etmekten,
davalar zme balamaktan, genel ve zel ileri gr
mekten geri kalmyordu.
V
Tribunluk
Devleti oluturan paralar arasnda tam bir iliki kurula
mazsa ya da nlenemeyen baz nedenler bu ilikileri durma
dan bozarsa, br grevlerle birlemeyen bir zel grevliler
bl kurulur ve bu blk tekilerden ayrlr, her terimi
gerek ilikisi iine koyar ve gerek hkmdarla halk, gerek
egemen varlk ve gerekse her iki taraf arasnda bir balant
ya da bir orta terim oluturur.
Tribunluk ad verebileceim bu btn, yasalarn ve yasa
ma gcnn koruyucusudur. Kimi zaman Romada halk tri-
bunlarnn yapt gibi, egemen varl hkmete kar ko
rur; kimi zaman bugn Venedikte Onlar Kurulunun yapt
gibi, hkmeti halka kar desteklemeye; kimi zaman da
Spartada ephorelarn yapt gibi, her iki taraf arasnda
denge kurmaya yarar.
117
Tribunluk siteyi oluturan paralar arasnda yer almaz:
Onun iin, ne yasama gcnde pay olabilir; ne de yrtme
gcnde; site gcnn ok daha byk oluu da buradan ge
lir; nk hibir ey yapamad iin, her eye engel olabilir.
Yasalarn koruyucusu olarak, yasalar yapan egemen varlk
tan ve onlar yrten hkmdardan daha kutsal ve saygn
dr. Ayn durum, btn halk oldum bittim hor gren u ku
rumlu patricialarn, hibir stnl ve yarg yetkisi olma
yan bir halk temsilcisinin nnde boyun emek zorunda kal
dklar Romada aka grlmtr.
Akll, ll bir tribunluk iyi bir devlet yapsnn en sa
lam dayanadr; ama gc azck ly at m, her eyi al
tst eder: Gszlk onun doas ile badaamaz ve ne tr
l olursa olsun, gc hibir zaman gereinden az deildir.
Tribunluk, dizginlemekle grevli olduu yrtme gcn
zorla eline geirdi mi ve korumak zorunda olduu yasalar
keyfine gre uygulamaya kalkt m, zorbala den Sparta
ahlak ve trelerini elden brakmad srece kendisi iin bir
tehlike tamayan ephorelarn o byk iktidar, balam olan
ahlak bozukluunu hzlandrmt. Bu zorbalarn ldrd
Agisin cn halefi ald: Ephorelarn su ve cezalar cumhu
riyetin bir an nce yok olmasna yol at. Cleomenesten son
ra da Sparta bir hi derekesine dt. Roma da ayn yoldan
yok olup gitti: Tribunlarn yava yava ele geirdikleri ar
g, zgrl korumak amacyla yaplan yasalar yard
myla imparatorlar korumaya yarad. mparatorlar da z
grl ortadan kaldrdlar. Venedikin Onlar Kuruluna
gelince, halka da, patricialara da iren gelen kanl bir ku
ruldu o. Bu kurul, yasalar yukardan korumak yle dur
sun, yasalar deerden dtkten sonra karanlklarda kimse
nin grmeyi bile gze alamad cinayetler ilemekten ba
ka bir ie yaramad.
Tribunluk da, tpk hkmet gibi, yelerinin says arttk
a etkisini kaybeder. Saylar nce iki, sonra be olan Ro
118
Toplum Szlemesi
mann halk tribunlar, saylarn iki kat artrmak istedikleri
zaman senato buna bir ey demedi. nk onlar birbirleriy-
le dizginleyeceini kesin olarak biliyordu. Nitekim ok ge
meden dizginledi de.
Bylesine korkun bir btnn eline zorla g geirmesi
ni nlemek iin imdiye kadar hibir hkmetin dneme
dii en iyi are, i gremeyecei zamanlar dzenlemektir.
Ktlklerin yerleip gelimesine meydan verecek kadar
uzun olmamas gereken bu zaman aralklar, gereinde ola
anst komisyonlarca ksaltlabilecek ekilde birtakm ya
salarla saptanabilir.
Bu yol bana sakncasz grnyor nk nce de syle
diim gibi, tribunluk anayasada yer almad iin, anayasa
ya zarar vermeden kaldrlabilir. Bu yol bana etkili gibi geli
yor, nk yeniden ie alman bir grevli hibir zaman ken
dinden ncekinin yetkisiyle deil, yasann kendine verdii
yetkiyle harekete geer.
VI
Diktatrlk
Yasalarn olaylara uymasna engel olan bklmezlikleri
onlar kimi zaman zararl duruma sokabilir ve bunalm gei
ren devleti de ykma srkleyebilir. Formalitelerin sras ve
yaval yle bir zaman aral ister ki, olaylar kimi zaman
buna elverili olmazlar. Yasacnm nceden dnemedii bin
bir eit olay kabilir ortaya ve her eyin nceden kestirile-
meyeceini bilmek de gerekli bir ngrdr.
yle ise, politik kurumlan, etkilerini nlemek yetkisini
elimizden alacak kadar glendirmek doru deildir. Sparta
bile yasalarn uyumaya brakt.
Ama kamu dzenini bozma tehlikesini en byk tehlike
ler dengeleyebilir ancak. Yurdun gvenlii gerektirmedike
de yasalarn kutsal gcn hibir zaman durdurmamaldr.
119
Byle binde bir rastlanan apak durumlarda halkn gven
lii zel bir ilemle salanr; bu ilem gereince gvenlik g
revi buna yarar bir kimseye verilir. Bu grev tehlikenin e
idine gre iki trl verilebilir:
Tehlikeyi nlemek iin hkmetin abasn artrmak ye
tiyorsa, ynetim gc hkmet yelerinden birinin ya da iki
sinin eline verilir: Bylece yasalarn gcne dokunulmaz, sa
dece uygulan biimi deimi olur. Yasa ve mekanizmasnn
insanlarn korunmasna engel olabilecei tehlikeli anlarda,
her eyi kesip atan bir ba seilir ve o yasalar yapar, halkn
egemenliini bir sre durdurur. Byle durumlarda genel is
tem kararsz deildir ve uras apaktr ki, halkn en birinci
istei devletin yok olmamasdr. Yasama gcnn bylece i
lemekten alkoyulmas, bu gc ortadan kaldrmaz: Bu g
c susturan yneticinin onu dile getirmek elinde deildir; bu
gc bask altnda tutabilip ama temsil edemez; yasadan
baka her eyi yapabilir.
Roma senatosu, cumhuriyetin esenliini salamak gre
vini zel bir formlle consullara verdii zamanlar bu birin
ci yola bavururdu. Consullardan biri bir diktatr atad
zaman da ikinci yola gidilirdi47; bu adet Ramaya Albeden
kalmtr.
Cumhuriyetin ilk gnlerinde sk sk diktatrle bavu
rulmutur; nk devlet yalnz ana yapsndan ald gle
tutunacak kadar deimez bir temelden yoksundu.
O gnlerde ahlak ve treler bir baka zaman iin gerekli
olabilen birok eyi gereksiz kldndan, diktatrn ne g
cn ktye kullanmasndan korkulurdu, ne de bu gc
diktatrlk sona erdikten sonra elinde tutmaya kalkmasn
dan. Tam tersine, bu kadar byk bir g onu kullanmakla
grevli olanlara bir yk gibi gelir ve sanki yasalarn yerini
47 Bu atamay sanki bir adam yasalarn stne karmaktan utanyorlarm
gibi, geceleyin gizlice yaparlard.
120
Toplum Szlemesi
tutmak ok etin ve tehlikeli bir eymi gibi, bir an nce bun
dan yakalarn syrmaya bakarlard.
te, ilk zamanlarda diktatrle geliigzel bavurulma
sn knaym, ktye kullanlmak deil, belki ayaa dr
mek tehlikesindendir. nk seimlerde, trenlerde birtakm
formalite ilerinde bol bol bavurulunca, bu byk grev,
gereinde yldrc olmaktan kyor ve halk onu artk bo bir
formalite olarak grmeye balyor.
Cumhuriyetin sonlarna doru daha ll olan Romal
lar diktatrle nceleri ne denli bo yere bavurmularsa,
imdi de nedensiz yere pek bavurmaz oldular. Korkularmn
yersiz olduu meydandadr; bakentin gszl, iindeki
grevlilere kar kendi gvenliini salyordu; bir diktatr ba
z durumlarda kamunun zgrln hi de tehlikeye atma
dan savunabiliyordu ve Romann klelik zincirleri Romada
deil, orduda yaplacakt. Mariusun Sullaya, Pompeiusun
da Caesara pek kar koymamalar, darnn gcne kar
ierinin gcnden neler beklenebileceini gstermitir.
Bu yanlg Romallara byk yanllar yaptrd: rnein,
Catilina iine bir diktatr seilmemesi bir yanlgyd; nk
bu komplo yalnz kentin iini ve en ok talyann birka vi
layetini ilgilendirdiine gre, yasalarn diktatre verdii s
nrsz yetkiyle kolayca bastrlabilirdi; oysa insan lll
nn beklemeye hakk olmayan birtakm mutlu rastlantlarn
bir araya gelmesiyle bastrlmt.
Senato bir diktatr seecek yerde, btn yetkisini con-
sullara brakmakla yetindi: yle ki, Cicero etkilice i gr
mek iin, nemli bir noktada bu yetkiyi amak zorunda
kald ve nceleri birtakm sevin gsterileri davrann
onayladysa da, sonradan yasalara aykr olarak dklen,
yurtta kanlarnn hesab soruldu ondan, hem de hakl ola
rak; oysa bir diktatrden byle bir hesap sorulduu olmaz
d. Ama consulun pek parlak szleri her eyi istedii yana
ekti. Kendisi Romal olmakla birlikte, an erefi yurdun
121
dan ok sevdii iin, devleti kurtaracak en hakl ve en a
maz yollardan ok, bu iin btn onur payn kendine ayr
mann yollarn aryordu.48Onun iin, Cicero bir yandan
Romann kurtarcs diye gklere karlrken, br yan
dan yasalar inedi diye hakl olarak cezaya arptrld,
grevinden alm ne denli parlak da olsa, sadece bir ba
lamayd bu.
Bununla birlikte, bu nemli grev ne trl verilirse veril
sin, bunun sresini ok ksa tutmak ve hibir zaman uzatl
mamasn salamak ok nemlidir. Diktatrl gerektiren
bunalml gnlerde, devlet ok gemeden ya kurtulur ya da
yok olup gider; skk durum ortadan kalkt m, diktatrlk
ya zorbala kaar ya da etkisiz kalr. Romada diktatrler
yalnz alt ay iin seildikleri halde, ou bu sreden nce g
revlerinden ayrlmlardr. Bu sre daha uzun olsayd, belki
de onu uzatmaya zenirlerdi, bir yllk srelerini uzatan de-
cemvirler gibi. Diktatr, seimini gerekli klan gereksinmeyi
karlamaya ancak vakit bulurdu: Baka eyler dnmeye
pek zaman yetmezdi.
vn
Censorluk
Genel istem nasl yasa ile dile geliyorsa, kamuoyu da cen-
sorlukla dile gelir. Kamuoyu yle bir yasadr ki, censorluk
onu uygulamakla grevlidir. Censorun yapt, tpk h
kmdar gibi, yasay zel durumlara uygulamaktr sadece.
Censorluk kamuoyunu istedii gibi yorumlayamaz, onu
sadece dile getirir; halkn grnden ayrlnca da, kararlar
bo ve etkisiz kalr.
48 Cicero bir diktatr ileri srmekle bunu salayacana gvenemiyordu; ne
kendini bu ie atmay gze alabiliyor, ne de bakasnn kendini semesini
salayabiliyordu.
122
Toplum Szlemesi
Bir ulusun ahlak ve trelerini, onun deer verdii eyler
den ayrmak bounadr, nk btn bunlar ayn ilkeye ba
ldr ve ister istemez birbirine karr. Dnya yzndeki b
tn uluslarn haklarnda, beenilerinde ar basan doa de
il, kamuoyudur. Halkn gr ve dnn ykseltin, ah
lak, treleri kendiliinden arnr. nsan her zaman gzel ola
n ya da gzel bulduunu sever; ama asl gzel stne verdi
i yargda aldanr: Demek, yaplacak ey bu yargy dzenle
mektir. Treleri yarglayan onuru yarglar, onuru yarglayan
da kamuoyuna dayanr.
Bir ulusun gr ve dnleri ana yapsndan doar.
Her ne kadar yasa, treleri dzenlemezse de, yasama ii on
lar dourur; yasalar gevediler mi, ahlak ve treler bozulur;
ama o zaman yasa gcnn yapamadn censorlarn yar
gs yapamaz.
Bundan kan sonuca gre, censorluk ahlak ve treleri
korumada yararl olabilirse de onlar yeniden kurma iinde
yararl olamaz. Yasalar glyken, censorlar greve ko
un; yasalar gcn yitirdi mi, her eyden umudu kesmek
gerek, yasalar glerini yitirdikten sonra hibir eyin gc
kalmaz artk.
Censorluk ahlak ve treleri ayakta tutmak iin dn
celerin bozulmasna engel olur, akll uygulamalarla doru
luklarn srdrr, kimi zaman da, henz kesinlememi
olanlar saptar. Dellolarda yardmc bulundurma alkan
l (ki, Fransa krallnda arya vardrlmt) bir kral
buyruundaki u szlerden tr ortadan kalkt: Yardm
clar getirmek alaklnda bulunanlara gelince... Halkn
yargsndan nce verilmi olan bu yarg, birden halk da
ayn yola gtrd. Ama yine kral buyruklar dellonun da
bir alaklk olduunu bildirmeye kalknca, halk onlara al
dr etmedi; nk aslnda ok doru olmakla birlikte,
halkn dncesine uymayan bu karar stnde halk yarg
sn oktan vermiti.
123
Bir baka kitapta49 demitim ki, halk oyu hibir bask
ya uramadndan, onu temsil amacyla kurulan mahke
melerde bask izi bulunmamaldr. Bugnk uluslarda
tmden kalkm olan bu nlemden Romallarn ve onlar
dan daha ok Lakedemonyallarn byk bir ustalkla ya
rarlanm olmalarna ne kadar hayran kalnsa yeridir.
Ahlak bozuk bir adamn Sparta kurultaynda iyi bir
dnce ileri srmesi zerine, ephorelar buna aldrmadan
ayn dnceyi erdemli bir yurttaa sylettiler. Bu iki
adamdan hibirini vmeye ya da yermeye kamakszn,
birisi iin ne onur, br iinse ne onur krc bir eydi bu!
Sisaml50birka sarho, ephorelarn mahkemesini kirletti
ler: Ertesi gn bir kararname ile Sisamllarn her eit ah
lakszlk yapmalarna izin verildi. Gerek bir cezaszlk bu
nun yannda bu denli etkili olamazd. Sparta bir ey iin,
drsttr ya da deildir dedi mi, artk Yunanistan onun
yarglarna dil uzatmazd.
vra
Toplum Dini
Balangta insanlarn tanrlarndan baka krallar, di
ne dayanan ynetimden baka ynetimleri yoktu. Tpk
Caligula gibi dnmlerdi ve o zaman iin dnceleri
yerindeydi. nsann, benzerini kendine efendi diye kabul
edebilmesi ve bunun yararl olaca umuduna kaplabil-
mesi iin, dnce ve duygularnda uzun bir deiiklik ol
mas gerekir.
Her politik toplumun bana bir tanrnn konulmu ol
mas, ortaya ulus says kadar tanr kmasna yol am
49 M. dAlemberte Mektupta uzun uzadya stnde durduum konuya bu
blmde sadece yle bir demiveriyorum.
so Bir baka adalydlar onlar; dilimizin nezaketi adlarn sylememe engel
dir. [evirenin notu: Chio Adas.]
124
Toplum Szlemesi
tr. Birbirine yabanc ve hemen her zaman dman olan iki
ulus, uzun sre ayn varl efendi olarak tanyamamlar
dr: Birbiriyle arpan iki ordu da ayn ban buyruunda
olamazlard. Bylece ulus ayrlndan oktanrclk do
du, bundan da, aada anlatlaca zere, dinsel ve top
lumsal hogrszlk dodu ki, bunlarn ikisi de ayn ka
pya kar.
Eski Yunanllarn kendi tanrlarn barbar uluslarda da
bulma merak, kendilerine bu uluslarn doal efendileri
gzyle bakma eiliminden geliyordu. Ama bugn trl
uluslardaki tanrlarn ayn olduunu ileri sren derin bilgi
ok glntr; sanki Moloch, Satrn ve Chronos ayn tan
rymlar, sanki Fenikelilerin Baali, Yunanllarn Zeusu
ve Latinlerin Jpiteri ayn olabilirmi ve sanki eitli ad
lar olan dsel varlklar arasnda ortak bir ey bulunabi
lirmi!
Paganlk dneminde her devletin kendine zg dini ve
tanrlar olduu halde, nasl oluyor da din kavgalar yok
tu diye soracak olanlara derim ki, her devlet kendine z
g hkmeti ve dini olduu iin tanrlarn yasalarndan
ayrt etmezdi de ondan. Politik sava ayn zamanda din
sel savat; tanrlarn etki alanlar uluslarn snrlar d
na tamazd. Bir ulusun tanrs, br uluslar zerinde hi
bir hakka sahip deildi. Paganlarn tanrlar kskan de
illerdi hi: Dnya egemenliini aralarnda paylarlard.
Musann kendisi ve Yahudiler srael tanrsndan sz
ederken bu dnceye uyarlard kimi zaman. Geri Yahu
diler, yerini alacaklar Kenanilerin, o yklmaya mahkm,
yerden yere kovulan Kenanilerin tanrlarn yok sayarlar
d. Ama dil uzatmalar yasak edilen komu uluslarn tan
rlarndan bakn nasl sz ediyorlard: Jephtah, Ammonit-
lere yle diyordu: Tanrnz Chamosun malnn mlk
nn sahiplii size dmyor mu hakl olarak? Muzaffer
tanrmzn edindii topraklara ayn hakla biz de sahi
125
biz.51Bana kalrsa, Chamosun haklaryla srael tanrs
nn haklarn aka bir saymakt bu.
Ama nce Babil, sonra da Suriye krallarnn buyruu al
tna giren Yahudiler, kendi tanrlarndan baka tanr tanma
makta ayak diredikleri zaman, bu davran yenene kar ba
kaldrma sayld ve balarna, tarihlerinde okuduumuz ve
Hristiyanlktan52nce eine rastlanmayan zulmler geldi.
Her din onu kabul eden devletin sadece yasalarna bal
olduundan, bir ulusa dinini deitirtmenin yolu onu sadece
boyunduruk altna almakt; bu yeni dinin rahipleri fatihler
oluyordu; dinini deitirme zorunluluu da yenilenlerin aln-
yazs olduundan, bu konuda sz etmeden nce ie yen
mekle balamak gerekiyordu. nsanlar tanrlar urunda sa
vamaz, Homerosda olduu gibi, tanrlar insanlar urunda
savarlard; herkes kendi tanrsndan utku ister ve tanrnn
utkusunu yeni sunularla derdi. Romallar bir yeri almadan
nce, tanrlar oradan ayrlmaya arrlard; Tarentiallarn
fkeli tanrlarna dokunmamalarnn nedeniyse bunlar Ro
ma tanrlarna bal ve onlara sayg gstermekle grevli say
malaryd. Romallar yendikleri uluslara yasalarn braktk
lar gibi, tanrlarn da brakrlard. Yenilenlerden istedikleri,
ou kez Capitolen Jpiterine bir elenk koymakt.
Ksaca, Romallar imparatorluklar ile birlikte dinlerini
ve tanrlarn yayp, yendikleri uluslarn ou kez dinlerini ve
tanrlarn kabul ettikleri ve hepsine yurttalk haklar sala
51 Nonne ea quae possidet Chamos deus tuus, tibi jure debentur? Vulgatede
byle yazldr. Rahip Carrieres bunu yle evirmi: Tanrnz
Chamosun malna mlkne sahip kmaya hakknz olduuna inanm
yor musunuz? Yahudice metnin nasl olduunu bilmiyorum, ama gr
yorum ki, Vulgatede Jephtah tanr Chamosun haklarn kesin olarak ta
nyor ve Franszca evirmeni, Latince metinde olmayan size gre szn
kullanarak bu tanmay hafifletiyor.
52 Phociallarn kutsal sava dedikleri savalarn bir din sava olmad
aktr. Ama, dinsizleri hak yoluna getirmek deil, dine aykr davran
lar cezalandrmaktr.
126
Toplum Szlemesi
dklar iin, bu geni imparatorluun halk yava yava her
yerde, aa yukar birbirinin ayn bir sr din ve tanr edin
di; ite bylece paganlk da btn dnyada tek ve ayn din
olarak tannd.
sa bu koullar altnda gelip yeryznde din krall kur
du: Bu, din sistemini politik sistemden ayrarak devleti tek
g olmaktan kard ve Hristiyan uluslar durmadan altst
eden i blnmelere yol at. br dnya krall dncesi
ni, bu yeni dnceyi hibir zaman kafas almayan paganlar
Hristiyanlara hep gerek asi gzyle baktlar; onlara gre,
Hristiyanlar grnrde uysald, ama gerekte bamszlkla
rn kazanp egemen olma ve gszken boyun eer gibi g
rndkleri gc kurnazca ellerine geirmek frsatn kolluyor
lard. Hristiyanlara yaplan ikencelerin nedeni buydu ite.
Paganlarn korktuklar balarna geldi. Her eyin rengi de
iti, o alakgnll Hristiyanlar az deitirdiler ve ok ge
meden o szde br dnya krall gzle grlen bir ban y
netiminde, bu dnyada en amansz bir zorbalk oluverdi.
Bununla birlikte, her zaman ortada bir hkmdar ve top
lum yasalar bulunduu iin, bu iki gten, yarglama bak
mndan, sonsuz bir anlamazlk dodu ve bu Hristiyan dev
letlerde her trl iyi politika olanan ortadan kaldrd; y
le ki, artk kimse krala m, yoksa papaya m boyun eecei
ni kestiremez oldu.
Ama birok ulus, hatta Avrupadakiler ve Avrupa evre
sindekiler eski dzeni elde tutmak ya da yeniden kurmak iste
dilerse de bunu baaramadlar; Hristiyanlk ruhu her eyi sar
d. Kutsal tre hep egemen varlktan bamsz kalm ya da
yeniden bamsz olmu bir devletle hibir zorunlu iliki kur
mamtr. Muhammetin pek salam grleri vard; politik
sistemini iyi temellere oturttu ve kurduu hkmet kendinden
sonraki halifeler zamannda biimini srdrd srece tam
bir birlik iinde kald, onun iin de iyi bir hkmet oldu. Ama
Araplar geliip edebiyat sever, uygar, yumuak ve gevek in
127
sanlar oluverince, barbarlar boyunduruk altma ald onlar: O
zaman iki g arasnda paralanma yeniden ba gsterdi. H-
ristiyanlardaki kadar gze batmamakla birlikte, Mslman-
lar arasnda, zellikle iilerde vard bu anlamazlk; hele ran
gibi devlederdeyse kendini duyurmaktan geri kalmyor.
Biz Hristiyanlar arasnda, ngiliz krallar kendilerini kili
senin ba saydlar, arlar da yle; ama bu sfatla kilisenin ba
deil, daha ok onun arac oldular; onu deitirmekten
ok, korumak yetkisini elde ettiler; kilisenin yasaclar deil,
hkmdarlar oldular. Rahipler her nerede bir birlik duru
muna gelmilerse, yurtta hem efendi kesilmilerdir, hem ya-
sac.53Demek, baka yerde olduu gibi, ngiltere ve Rus
yada da iki g, iki egemen varlk vardr.
Btn Hristiyan yazarlar iinde, hem derdi, hem devay
grp kartaln iki ban birletirmeyi salk vermek cesareti
ni gsteren yalnz filozof Hobbes olmutur. Ona gre, her e
yi politik birlie gtrmek gerek. nk politik birlik olma
dan ne devlet iyice kurulabilir, ne de hkmet. Ama Hobbes
ister istemez grd ki, kendi sistemi Hristiyanln ar ba
san havasyla badaamyordu ve rahibin kar her zaman
devletinkinden daha gl idi. Hobbesun politik sisteminde
tiksinti uyandran ey, ondaki yanl ve korkun eylerden
ok, hakl ve doru olanlardr.54
53 u noktaya dikkat etmek gerekir ki, rahipler snfn bir btn haline ge
tiren ey, Fransada olduu gibi, resmi kurullar deil, kiliselerin inan bir
liidir. Communion ve aforoz, rahipler snfnn toplum szlemesidir; bu
szlemeyle uluslarn da, krallarn da efendisi olurlar hep. nan birliin
de olan rahipler; isterlerse dnyann ayr ularnda olsunlar, birbirlerinin
yurttadrlar. Bu bulu, politikada ei bulunmaz bir baardr. Pagan ra
hipler arasnda buna benzer bir ey yoktur; zaten bu yzden deil mi ki,
hibir zaman snf haline gelememilerdir.
54 rnein, Grotiusun kardeine yollad 11 Nisan 1643 tarihli mektuba
bakn, bu bilgin kiinin De Cive adl yaptnda neyi beendiini, neyi be
enmediini grrsnz. Geri hogrl davranp, yazarn iyi yanna
bakarak kt yann balar grnyor ama, herkesten onun kadar ba
layc olmas istenemez ki!
128
Toplum Szlemesi
yle sanyorum ki, tarihsel olaylar bu adan incelenirse,
Baylein ve Warburtonun birbirine kart dnceleri kolay
ca rtlebilir. Bayie hibir dinin politik btne yararl ol
madn, Warburton da tam tersine, Hristiyanln politik
btn iin en salam dayanak olduunu ileri srmektedirler.
Bunlardan birincisine kar, temelinde din olmayan hibir
devlet kurulmadn; kincisine kar da Hristiyan yasasnn
gerekte devletin gl yapsna yararl deil, zararl olduu
nu ispatlayabiliriz. Sylemek istediklerimi iyice anlatmak
iin, dinin konumla ilgili olan dumanl kavramlarn biraz
daha aklamam gerek.
Toplumla ilgisi bakmndan hem genel, hem zel olan
din, bir de insann dini ve yurttan dini diye de ikiye ayrla
bilir. Birincinin tapna, suna, trenleri yoktur; yce Tan-
rya salt iten bir tapntr ve yksek ahlak devleriyle snr
ldr; bu din, Incilin esinlendii temiz ve sade din, gerek tan
rclk, doal Tanr hukuku diyebileceimiz eydir. kincisi
ise, bir tek memlekette geer ve o memlekete tanrlarn, er
milerini, koruyucu meleklerini salar; onun da dogmalar,
ayinleri, yasalarla belirtilen d trenleri vardr; onu kabul
eden ulustan bakas onca imanszdr, yabanclar barbardr.
Mihraplarn tesinde insanlar iin ne hak tanr, ne dev.
te, ilk kavimlerin dinleri byleydi; bu dine de toplumsal ya
da pozitif din hukuku diyebiliriz.
nsanlara iki eit yasa, iki ba, iki yurt veren, birbirine
kart grevler ykleyen, ayn zamanda hem dinli, hem yurt
ta olmalarn engelleyen daha tuhaf bir nc din vardr.
Lamalarn, Japonlarn, Roma kilisesine bal Hristiyanlarn
dini byle bir dindir. Bu sonuncuya papaz dini denebilir.
Bundan karma ve toplum yaamna uymayan bir eit hu
kuk doar ki, bunun ad yoktur.
Politik bakmdan incelenince grlr ki, bu eit dinin
kendilerine zg eksiklikleri vardr. Hele ncs o kadar
aka ktdr ki, bunu ispatlamaya kalkmak bouna va
129
kit kaybetmek olur. Toplumsal birlii bozan her ey ktdr;
insan kendi kendisiyle elime durumuna koyan kuramlarn
hibiri be para etmez.
ikinci din u bakmdan iyidir: Tanr sevgisini yasa sevgi
siyle birletirir ve yurttalara yurda kar ar bir hayranlk
alayarak devlete hizmet etmenin, devletin koruyucusu
Tanrya hizmet olduunu retir. Bu, bir eit teokrasidir;
onda kraldan baka fetvac, yneticiler dnda da rahip
yoktur. O kadar. Yurdu urunda can vermek ehit olmak
tr; yasalar inemek dinsizlik; bir sulunun stne herke
sin lanetini ekmek, onu tanrlarn fkesine kurban etmek
demektir: Sacer esto.
Ama yanlg ve yalan dolan zerine kurulu olan bu din,
insanlar aldatt, abuk kanan, kr inanl kiiler durumu
na soktuu ve gerek tapnmay birtakm bo trenlere bo
duu iin ayrca ktdr. Yine ktdr, nk tekelcilie ve
zorbala kaarak, bir ulusu can kyc ve hogrsz yapar;
yle ki, o ulus artk asp kesmekten baka bir ey dnmez
olur ve kendi tanrlarna inanmayanlar ldrmekle kutsal
bir i yaptna inanr. Bu da byle bir ulusu br uluslarla
doal bir sava durumuna, kendi gvenliine ok zararl bir
duruma sokar.
Geriye kala kala insan dini ya da Hristiyanlk (bugnk
Hristiyanlk deil, ondan btn btn ayr olan ncil dini)
kalyor. Bu kutsal, yce ve gerek din sayesinde ayn Tan-
rnn kullar olan insanlar birbirlerini karde bilirler: Ve on
lar birletiren toplum lmle bile dalmaz.
Ama bu din, politik btnle hibir zel ilikisi olmad
iin, yasalarn kendi varlklarndan aldklar tek gc yine ya
salara brakr ve onlara yeni bir g eklemez ve bu yzden
zel topluluun en byk glerinden biri etkisiz kalr. Ayr
ca, yurttalar devlete yrekten balayaca yerde, onlar dn
yann baka eylerinden ayrd gibi, devletten de uzaklat
rr. Toplum ruhuna bundan daha aykr bir ey bilmiyorum.
130
Toplum Szlemesi
Gerekten Hristiyan olan bir halkn, insan kafasnn d
nebilecei en olgun toplumu kuracan ileri sryorlar.
Bu dncede bir tek glk, hem de byk bir glk var
bence: O da u ki, gerek Hristiyanlarn kuraca bir toplum
artk bir insan topluluu olamaz.
Hatta bence byle bir toplum btn yetkinliine karn,
ne en gl toplum olur ne de en srekli. Yetkinletike ba
lantdan yoksun kalr. Onu kemiren kurt, yetkinliinin ta
kendisidir.
Herkes devini yerine getirecek: Halk yasalara boyun
eecek, bakanlar doru ve ll olacaklar, askerler lm
hie sayacaklar, ne kendini gsterme olacak, ne de lks. B
tn bunlar pek iyi, ama iin tesine bakalm.
Hristiyanlk tmyle ruhani bir dindir, br dnya ile
riyle urar; Hristiyann yurdu bu dnyada deildir. devi
ni yapar geri, ama gsterdii zenin baarsna ya da baa
rszlna hi mi hi bakmadan yapar onu. Elverir ki, kendi
kendini knayacak hibir eyi olmasn; bu dnyada her ey
yolunda gidiyormu ya da gitmiyormu, umurunda deildir.
Devlet gelime halindeyse, halkm mutluluundan yararlan
maya pek cesaret edemez; yurdunun anyla vnmekten
korkar; devlet yok olmaya yz tutarsa, kullarnn tepesine
inen tanr eline rahmet okutur.
Toplumun dirlik iinde olmas ve dengesinin srp git
mesi iin yurttalarn hepsinin iyi Hristiyan olmalar gerekir;
ama kazara gz ykseklerde bir tek kii, bir tek ikiyzl
adam, diyelim bir Catilina, bir Cromwell bulundu mu, bu
adam hi kukusuz yurttalarnn hakkndan gelir. Hristiyan
iyilikseverlii, insann benzeri iin kt eyler dnmesine
izin vermez. Byle bir adam birtakm hilelerle yurttalarn
buyruk altna almann ve devlet gcnn bir parasm eline
geirmenin yolunu bulur bulmaz, sayg grmeye balar. Tan
r ona sayg gsterilmesini istiyordur. ok gemeden byk
bir g kazanr Tanr ona boyun eilmesini istiyordur. Bu
131
gc elinde tutan adam onu ktye kullanyorsa, Tanr kul
larn cezalandrmak iin, balarna bir bela salm demektir.
Devlet gcn zorla eline geiren byle bir adam kovmaya
vicdan el vermez: nk bunu yapmak iin zor kullanmak,
kan dkmek gerekecektir, oysa Hristiyanln yumuakly
la uzlar eyler deildir btn bunlar; hem bu aclarla dolu
dnyada insan kle olmu, zgr olmu ne nemi var en
nemli ey cennete gitmektir. Olacaa boyun emek de cen
nete gitmenin yollarndan biridir.
Yabanc bir devletle sava m oluyor yurttalar nazlanma
dan savamaya giderler; hibiri kamay aklndan bile geir
mez; hepsi de devini yerine getirir, ama utku tutkular yok
tur; yenmekten ok lmesini bilirler onlar. Yenmiler, yenil
miler umurlarnda deildir. Onlara neyin gerektiini ulu Tan
r onlardan daha iyi bilmez mi? Gururlu, cokun ve ateli bir
dmann onlarn bu kahramanlndan ne kolay yararlana
can bir dnn! Bunlarn karsna yurt sevgisi, an eref
tutkusuyla yanp tutuan u cmert uluslar getirdiniz; Hris
tiyan cumhuriyetinizi Sparta ya da Romann karsna kar
dnz diyelim: Sofu Hristiyanlar daha akllarn balarna top
lamaya kalmadan yenilecek, ezilip darmadan olacak ya da
dmanlarnn kendilerini adam yerine koymamas sayesinde
canlarn kurtaracaklardr. Fabiusun askerlerinin ettii yemin
tam benim istediim gibi bir yemindi; ya lr ya yeneriz diye
deil, muzaffer dneceiz diye yemin ettiler; yeminlerini de
tuttular. Hristiyanlar hibir zaman byle bir yemin edemez
lerdi; bu onlara Tanr ile boy lmek gibi gelirdi nk.
Ama Hristiyan cumhuriyeti derken yanlgya dyo
rum: Bu iki szck birbiriyle uzlaamaz. Hristiyanlk kle
lik ve ballk tleri verir sadece. Bu dinin havas zorbal
a o kadar elverilidir ki, zorbalk her zaman yararlanr on
dan. Gerek Hristiyanlar kle olmak iin yaratlmlardr;
bunu bilir ve zlmezler, bu ksa yaamn onlarca pek az
nemi vardr.
132
Toplum Szlemesi
Hristiyan askerler iyinin iyisidir diyorlar bize. Hayr, de
ildirler diyorum ben de: Bir rnek gstersinler bana. Ben
Hristiyan ordular diye bir ey tanmyorum. Hal Seferle-
rini gsterecekler rnek olarak. Hallarn deeri stnde
tartmadan nce una deineyim ki, Hristiyan deildiler,
papann askerleri, kilisenin yurttalaryd onlar; askerler
onun ruhsal lkesi iin arprken, kilise ne yapp yapp bu
lkeyi dnyaya yerletirmitir. yi dnlecek olursa, bu bir
eit paganlktr: ncil ulusal bir din kurmadna gre, H-
ristiyanlar arasnda hibir din sava olamaz.
Pagan imparatorlar zamannda, Hristiyan askerler yiit
kiilerdi; btn Hristiyan yazarlar byle olduklarn yaz
yorlar. nanyorum onlara: Pagan askerlere kar bir onur ya-
rmasyd bu. mparatorlar Hristiyan olur olmaz, bu yar
ma ortadan kalkverdi ve ha kartal kovunca, Romallara
zg o gz peklik de yitip gitti.
Ama politik dnceleri bir yana brakp, hukuk alanna
dnelim ve bu nemli nokta stnde ilkelerinizi koyalm.
Toplum szlemesinin egemen varla uyruklar zerinde ta
nd hak, daha nce de sylediim gibi, kamu yararnn s
nrlarn hibir zaman amaz.55 Demek, uyruklar egemen
varla yalnz kamuyu ilgilendiren dncelerinin hesabm
vermek zorundadrlar. Onun iin, her yurttan kendine g
revini sevdirtecek bir dini olmas devlet iin ok nemlidir;
ama bu dinin dogmalar devletle yelerini, bu dinden oldu
unu aka syleyen kimsenin ahlak ve bakalarna kar
yerine getirmek zorunda olduu devler bakmndan ilgilen
55 Marquis dArgenson der ki: Cumhuriyette herkes bakalarna zarar
vermeyen eyleri yapmakta tamamen zgrdr. te deimez snrlama
bundan daha iyi tanmlanamaz. Bakan olmasna karn, gerek bir yurt
ta duygusuyla yurdun ynetimi stnde doru ve salam gr olan,
nl ve saygn bir adamn ansn saygyla anmak iin, ara sra halkn
pek bilmedii bu elyazmasndan birtakm paralar vermekten alamadm
kendimi.
133
dirir ancak. Ayrca, herkes cannn istedii gr benimse
mekte zgrdr; egemen varln bunu bilip renmeye hak
k yoktur: nk br dnyada hibir yetkisi olmad iin,
uyruklarn orada bekleyen ey onu ilgilendirmez, elverir ki,
bu dnyada iyi birer yurtta olsunlar.
Demek, sadece toplumla ilgili bir inan belirtisi vardr;
bunun maddelerini saptamak egemen varln hakkdr;
bunlar din dogmalar gibi deil, insanlar uzlatrc duygu
lardr; bu duygular olmadka, ne iyi bir yurtta olunabilir,
ne de sadk bir uyruk.56 Egemen varlk kimseyi bunlara
inanmaya zorlayamamakla birlikte, inanmayanlar devlet s
nrlar dna srebilip dinsiz diye deil, toplum yaamna el
verisiz diye; yasalar ve doruluu iten sevmeye ve gerein
de devi urunda yaamn hie saymaya yetersiz bir adam
diye. Bu dogmalar herkesin nnde kabul edip, bunlara
inanmyormu gibi davranan kimseyi lmle cezalandrma-
ldr; sularnn en byn ilemitir nk: Yasalara kar
yalan sylemitir.
Toplum dininin kurallar yalm, az sayda, aklamalara
ve yorumlara yer vermeyecek kadar belirli olmal. Her eye
gc yeten, akll, iyiliksever, her eyi nceden gren, yar
dmsever bir Tanrnm varl, dorularn mutluluu, ktle
rin ceza grmesi, toplum szlemesinin ve yasalarm kutsall
. te, olumlu dogmalar! Olumsuzlara gelince, ben de on
lar bire indiriyorum: O da hogrszlktr ki, hesaptan
kardmz dinlere girer.
Toplumsal hogrszlkle dinsel hogrszl
birbirinden ayranlar bence yanlyorlar. Bunlar birbirin
den ayrlmazlar. nsan cehennemlik sayd kimselerle ba
56 Caesar, Catilinay savunurken, ruhun lmezlii dncesini kurmaya a
lyordu. Cato ile Cicero bunu rtmek iin, onun sadece bir yurtta gi
bi konutuunu ve devlete zarar getiren bir dnceyi savunduunu gs
termekle yetindiler. Gerekte, Roma senatosu tanrbilim sorunu stnde
deil, asl bu sorun stnde yargsn verecekti.
134
Toplum Szlemesi
r halinde yaayamaz; onlar sevmek, onlar cezalandran
Tanrdan nefret etmek demektir; bunlar ya kesin olarak
imana getirmek ya da tedirgin etmek gerekir. Bu hogr
szln kabul edildii yerde toplumsal bir etki olmama
s dnlemez.57 Etki olunca da, egemen varlk artk
egemen varlk deildir, dnya ilerinde bile: O zaman ger
ek efendiler, rahipler, krallar da sadece onlarn grevlile
ri olur.
imdi salt ulusal bir din olmad ve olamayaca iin,
baka dinleri ho gren kimse, btn dinleri ho grmelidir;
elverir ki, dogmalarnda yurttalk grevlerine aykr bir ey
bulunmasn. Ama kilise devlet, kral da papa olmad sre
ce kilise dnda kurtulu yoktur diyen kimse, devletten ko
vulur. Byle bir dogma, ancak bir din ynetiminde iyi olabi
lir. Ondan bakalarysa zararldr. Kral IV. Henrynin Kato
liklii kabul etmesi stne gsterilen nedenlerin her drst
insan, zellikle kafas ileyen her hkmdar bu dini brak
maya zorlamas gerekirdi.
57 rnein, evlenme medeni bir szleme olduu iin sonular medenidir;
bunlar olmazsa toplumun yaamas bile olanakszdr. Diyelim, rahipler s
nf bu szlemeyi yapma hakkn yalnz kendine mal etti (ki hogrsz
bir dinde bu hakk ister istemez zorla alr), kilisenin gcn bu bakmdan
ne srp, hkmdarnkini etkisiz brakm olmuyor mu bu davrany
la? Apak meydanda deil mi bu? O zaman hkmdarn, rahipler sn
fnn kendisine brakaca uyruklardan baka uyruu kalmayacaktr. u
ya da bu mezhepten olmalarna, u ya da bu din geleneini kabul edip et
memelerine, kendine az ya da ok bal olmalarna bakp, kiileri birbir-
leriyle evlendirip evlendirmemekte zgr olan bu topluluk, miraslara, g
revlere, yurttalara, hatta devlete istedii gibi el koymu olmayacak m?
Artk pilerden kurulu olduu iin devlet de yaayamaz olacaktr. Ama
buna diyecekler ki, yasalara, yarglara bavurulur. Rahiplerin dnyal
na el konur. Ne kar bundan! Biraz yrei deilse bile, akl olan papaz,
sizi brakr yapasnz; btn bunlar sessiz sessiz seyreder ve yine de diz
gini elinde tutar. nk bir btn eline geireceini kesin olarak bilen
bir insann o btnn bir parasndan vazgemesinde byk bir zveri
yoktur bence.
135
Jeat-Jacques Rousseau
IX
Sonu
Politik hukukun gerek ilkelerini koyduktan, devleti ken
di temeli zerine oturttuktan sonra, sra onu d ilikilerinde
desteklemeye gelir ki, bu da devletler hukukunu, ticareti, sa
va ve fetih hukukunu, birlemeleri, konumalar, antlama
lar vb. iine alr. Oysa btn bu konular benim dar gr
m aar; amacm daha yakn alanlara yneltmem gerekirdi.
136
]ean-]acques Rousseau (1712-1778): Bilimler ve
Sanatlar stne Sylev den Emile nsanlar Arasnda
Eitsizliin Kaynandan itiraflar^, insanlk tarihinde
r aan Aydnlanma dncesinin en nemli
romantik dnr-yazardr.
Toplum Szlemesiyse (1762) yaymland gnden
bugne toplumlarn bir arada yaaylarna ilikin en
temel dnce yaptlarndan biri olma zelliini
srdrmek tedir.
Vedat Gnyol (1911-2004); Kltr tarihimizin Tercme
Brosu ruhunu, sonraki dnemlerde yayncs olduu
Yeni Ufuklar dergisi ve an Yaynlaryla srdren en
nemli kiilerinden biridir. Rabelaisden Rousseau'ya
T. Mor edan M. Gandhiye uzanan evir iler inin yan ra,
kendi denemeleri de yirmiyi akn kitapta toplanmtr.
789754 589481
KDV dahil fiyat
10 TL

Jean Jacques Rousseau Toplum Sozlesmesi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Jean Jacques Rousseau Toplum Sozlesmesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

JEAN-JACOUES

You might also like