URARTU HARTASI

HEDYE

BANL KRALLII
ISSN 13 D 7 - 5 7 5 L j

T 771307 575D

URARTU SANATI - SOSYAL YAAMI - AYANS - AVUTEPE - KEF - ALTINTEPE - REZAN HAS MZES

indekiler,
nsanln Hafzas Siliniyor!..................................................... 8 Haberler............................................................................. 10 Rezan Has M ze si................................................................ 22 RPORTAJ ..... 28 Erturul Cnay ile Arkeoloji... ......... ........................................... 1 U R A R T U 'BA N L KRALLII
Veli Sevin............................... .............. ..... .............................. 42

ASSURLULAR URARTULAR Karen Radner............. ... ........... ................................................ 56 D EM R A IND A NASYA VE URARTU KRALLII
Kemalettin Krolu............................................. ......................... 68

URARTU TAKILARI
Rafet avuolu.......................... ........: ....... . .................................. 82

URARTU SANATI Veli Sevin..................... ..... ....... ............... ......... ......... .jr......... ......... ......... ......... ......... ......... ........ URARTU M EZARLARI
Erkan Konyar.......... ........................ ....... .................................. ...96

U RA RT U 'N U N TEKERLEKL TAITLARI

Bkan Gke................ ........... ................. ; . .............................104

AYAN S KALES
Altan ilingirolu................................................................................................ ......110

U R A R T U 'D A A N A K M LEK
Aylin . ERDEM ............ ................ ....................... .............. ...... .114

TEKERLEKL TAIT LARI

URARTU'NUN

II. SA R D U R 'N N B Y K ESER: SARDU RH NL-AVU TEPE

Veli Sevin.............................. ... ................................................. 118

ERZNCAN-ALTINTEPE Urartu Kalesinden Gnmze Yansmalar

Mehmet Karaosmanolu.............................................................

122

ARI DAI VE A R A S V A D S'N D E U RARTULAR

Aynur zfrat.... 1............... ...................... ................................................. ............ 126

VAN GL H A V Z A S I'N D A YEN URARTU KALELER

Aynur zfrat............ ........ ....... ............................ ........ ............130

UPQPTU
SANATI

Haldiei URUKURZiuquni-KEF KENT

smail Ayman ................ .... ...................................................... 134

ERMENSTAN VE R A N 'D A K URARTU

Stephan Kroll..... ................ .... ........................................ ..........140

m sm $

U R A R T U 'N U N BATI SINIRI: Frat Kysnda Urartu

Ali ifti........ ......................................... ........ ... .................. 148

LVAR VE M A R A N D OVASI
Blent Gen........ .................... .................. ........................... ... 154

URARTU YERLEME TOPOGRAFS

Paul Zimansky................................................... ..................... 158

A N A D O L U M EDENYETLER M ZES K O LEK SY O N U N D A URARTU KEMERLER Filiz AKM A N - Yasemin UHADAR ................. .........164

Arkeo o
Dergisi < #
Yaz leri Mdr
M ura t N A I
muratnagis@aktuelarkeoloji.com.tr

Akteli

Editrden
30. SAYI VE URARTULAR
Henz yeni yla iki ay var ama Anadolu'nun maden ustalar URARTULAR' konuk ettiimiz bu son say, bizim iin zor ve yorucu bir yln daha bittii anlamna geliyor. Siz Anadolu'nun byk uygarlklarndan birini renirken, biz 2013 yln planlamaya koyuluyoruz. Urartu'nun, Trkiye'de arkeoloji ve eskia tarihilerinin en ok zorland alanlardan biri olduunu syleyebiliriz. Arkeolojinin belki de en fazla maniple edilen bu alan, her ne kadar gerek bilim insanlar tarafndan uzun yllar anlatlm, aratrlmsa da binleri srekli olarak Urartulardan farkl politik kimlikler ve siyasi alanlar karmak iin uraa durmular. Bu nedenle amacmz bu sayy hazrlarken Urartu'yu olabildi ince objektif olarak deerlendirmek ve sizinle paylamak oldu. Bugn Anadolu Uy garlklarnn byk bir parasn oluturan Urartular dnya ile ne kadar paylatmz ise baka bir tartma konusu. Hala UNESCO Kltrel Miras Listesi'nde bu byk uy garla ait bir mirasn tanmlanmam, kabul edilmemi olmas olduka dndrc. Urartularn, kendisi ile ada bir dier byk g Assur kadar iyi bilinmemesi belki de bizim eksikliimizden, kendi iimizdeki atmalar ve ksr dnglerden kaynaklanmak ta... Son dnemde gen ve retken bilim insanlarnn dhil olmas ile artarak by yen aratrmalarla umut ediyoruz ki gelecek yllarda Urartu, dnyada adndan sklkla sz edilen, korunan ve merak uyandran bir konuma ykselir. Bu ekilde Van merkez olmak zere Demir ann bu sanatkr - zanaatkr ve retici gcn, gnmzn ypratc koullarndan koruyabilir ve insanlk tarihinin byk bir paras olarak gelece e tayabiliriz. Demir a her ne kadar karanlk bir dnem olarak bilinse de Urartular bize aktardklar yaztlar ve muhteem sanat eserleri ile Anadolu tarihine k tutmaya devam ediyor. Gelecek yl Aktel Arkeoloji planlamasnda hangi konular var? Antik dnemde kadn, inan sistemleri, ticaret yaam, Anadolu'nun kayp dilleri, Lelegler ve karmak toplumlar konunun uzmanlarnn kaleme ald muhteem yazlarla szlerle... Her yl giderek artan sorumluluumuzun bilincindeyiz. Bu nedenle ekibe yeni katlan mes lektalarmzla birlikte, bir nceki yldan daha ok alyor, arkeolojiyi gnlk yaamn iine daha ok katabilmek iin yeni fikirler, yeni projeler retmek iin aba harcyoruz. 2013 ylnda, 2. sini yapacamz Fotoraf Yarmas ve uzun sren aratrmalarn rn olan Arkeoloji Emek dlleri" bizi imdiden heyecanlandryor. Trkiye turizmi, son on ylda dnyann en hzla byyen turizmi olarak geen yl dnya sralamasnda yaklak 35 milyar dolarla altnc srada yer ald. Gelecek yllarda ise bu rakamn 50 milyar dolara ulamas ve dnya sralamasnda ilk bee girilmesi hedef leniyor. Trkiye turizmi inanlmaz bir ivme ile byrken, arkeolojik alanlarda yrtlen kazlar devlet btesinden aktarlan katklarla srdrlmeye allyor. Trkiye turiz minin hem i piyasa, hem de d piyasada bymesi, sadece kapal otellerin sunduu avantajlar, deniz, kum ve gne ile deil byk oranda arkeolojik alanlarn salad zenginlik ve eitlilikten de kaynaklanyor. Oteller ya da turizm acenteleri tantmlarn yaparken arkeolojik alanlar ve ren yerlerini kullanmyorlar m? Yerli ve yabanc turiste "Kltr Turu" kapsamnda Anadolu uygarlklarn gezdirmiyorlar m? Ya da TURSAB, arkeolojik sit alanlarn ve mzeleri turizmin hizmetine sunmuyor mu? Arkeoloji ve kltrel miras turizm tarafndan bir meta olarak sonuna kadar kullanlyorken, turizm arkeolojiye ne veriyor? Koskoca bir hi! Hangi arkeolojik kazya, restorasyon projesine destek oluyorlar? unun altn izmek gerekir ki; arkeoloji, Trkiye'de turizmin gelime sindeki nemli faktrlerden biri ve gelecek yllarda kltrel miras kavramyla birlikte dnyann yeni ykselen deeri olma yolunda. Bu nedenle turizm, arkeoloji zerinden elde ettii gelirin bir ksmn arkeoloji almalarna aktarmal ve arkeoloji turizm sekt rnden destek grmeli ki uzun vadede lkemiz adna srdrlebilir bir kazanm elde edilsin, m

Yayn Koordinatr
Aye TA TA R
aysetatar@aktuelarkeoloji.com.tr

Editor
M ehm et B E Z D A N
mbezdan@aktuelarkeoloji.com.tr

Yayn Koor. Asistan

Hilal GLTEKN hilalgultekin@aktuelarkeoloji.com.tr

Grsel Ynetmen
D oruk Z B E Y
dorukozbey@aktuelarkeoloji.com.tr

Fotoraf Editr
A y k a n ZEN ER fotograf@ aktuelarkeoloji.com .tr

Biliim Danman
Ra m aza n A K T A internet@ aktuelarkeoloji.com .tr

Muhabir Temsilci
E rtu E R G R E R

eviriler
Aye TA TA R
-

llstratr
Ece ZEBER

H ilal G LT E K N

Arkeoloji Dkkan Proje Koor.

Ece B R EK ecebircek@ aktuelarkeolojishop.com w w w .aktuelarkeolojishop.com

Trizm Projeleri Asistan

A ysu n Y IL M A Z aysunyilm az@ aktuelarkeolojitrauel.com w w w .aktuelarkeolojitravel.com

Kapak Grseli
Rezan Has M zesi - Urartu Kemeri

Yaznsal ve Grsel Katkda Bulunanlar

Kitr ve Turizm Bakan Erturul Gunay Prof. Dr. Akan ilingirolu, Prof. Dr. Aynur zfrat, Prof. Karen Radner, Prof. Dr. Kemalettin Krolu, Prof. Dr. Mehmet Karaosmanolu, Prof. Paul Zimansky, Prof. Dr. Stephan Kroll, Prof. Dr. Veli Sevin, Yrd. Do. Dr. Erkan Konyar, Yrd. Do. Dr. Rafet avuolu, Dr. Ali ifti, Dr. Aylin . Erdem, Dr. Bilcan Gke, Blent Gen, A. Fatih Snmez, Alparslan Berber, smail Ayman, Filiz Akman, Filiz ztrk, Irmak Yceil, Mehmet Ayranc, Yasemin uhadar Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, Rezan Has Mzesi, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Van Mzesi letiim ve Abonelik:

www.aktuelarkeoloji.com.tr
.

ehit M u h ta r M ahallesi, stiklal Caddesi, Bekar So ka k No; 18 Kat; 4 Beyolu 34440 stanbul Tel: (+ 9 0 ) 212 2442502
/

Trkiye

info@aktuelarkeoloji.com.tr - abone@aktueiarkeo!oji.com.tr

Datm
YA YSAT

Bask
Pasifik Ofset www.pasifikofset.com Cih a ng ir M ah. G vercin Cad. No: 3/1 Baha M erkezi A Blok Kat: 2, 34435 H aram idere A v cla r stanbul Tel: (+ 9 0 ) 212 412 17 77 Yazlarn tm sorum luluu yazarlara aittir. 2 ayd a bir yaym lanr, basn m eslek ilkelerine uyar. Yayn alm alar ve yn etim - idari a lm a lar kiilerin gnll katlm ile gereklemektedir. 'Aktel A rkeo loji D ergisinin yayn projesi T P R A n destei ile srdrlm ektedir" Aktel Arkeoloji Basn Yaynclk Turizm Organizasyon Limited irketi

yi okumalar,

Murat NAI

Yaz ve Fotoraflar: Aynur ZFIRAT Mustafa Kemal niversitesi, Arkeoloji Blm

Erebuni (Arin Berd) ile kendi adn verdii Argitihinili (Armavir) kenti ve II. Rusanm (M 675ler) kur duu Teisebai URU (Karmir Blur) kentleri ise Urartu Krallnn bu blgedeki en nemli yerleimleridir. Ar Da, Kafkasya ve ran topraklar giriindeki konumu, kuzey eteinde uzanan Aras Vadisi ve g neydeki Doubayazt Ovasyla blge iinde zel bir konuma sahiptir. Urartu Krallnn Aras Vadisine verdii nemin nedeni birden fazladr. Bunlarn ba nda zorlu Urartu corafyas iinde Aras Vadisinin 800 metre ykseltisi ve tarma elverili toprayla tek olmas ile Kafkasya ana gzergah olmas gelir. Bugn de bereketli tarm alanlar ve yeil baheleriyle dr Ovas/Aras Vadisi Dou Anadolu Blgesi iinde bir vahay andrr. Nitekim blgenin en nemli arkeolo jik yerleimleri de kesintisiz olarak Ge Kalkolitikten

vermi grnr. Urartunun neredeyse tm sreci boyunca Transkafkasyada yeni kentler ve eyalet mer kezleriyle kendini gsteren toprak kazanmlar ve s rekli saldrlar devam etmitir. Sevan Gl blgesine dein uzanan bu seferlerde, bata Etiuni olmak zere Igani, Eriahi, Uiteruhi, Uelikuhi gibi birok lkeden sz edilir. Aras Vadisinde nehrin dou sahilindeki Aza lkesinde yer alan Urartu Kral I. Argiti (M 785/80-756) tarafndan kurulmu olan eyalet merkezi
126 Aktel Arkeoloji

rartu Krall, kuruluundan balayarak dikkatini Transkafkasyaya, dolaysyla da ncelikli olarak Ar Da ve Aras Vadisine

balayarak Akhaimenid dnemini de iine alarak Ar Da nm eteklerindeki lav tepeleri zerinde ve uzants olan bu ovadaki hyklerde neredeyse aralksz sra lanmtr. Srmeli ukur olarak da adlandrlan Aras Vadisi, nasyanm en yksek volkanlar olan Aragats/ Alagz Da ve Ar Da arasndan akan Aras Neh ri dzldr. Transkafkasyamn Kuradan sonra en byk nehri olan Aras, lkemizin dousunda Erme nistan, Nahvan ve ranla uzun bir snr oluturur, vadinin lkemiz snrlar iindeki ksm dr Ovas, karda Ermenistan iinde yer alan blm de Ararat Ovas olarak isimlendirilir. Kral Minuann (M 810-785/780) yeni bir kent kura rak Urartu snrlar iine ald Ar Dandaki ara trmalarmzda belirlediimiz yz yerleimin hemen hemen hepsinde Urartu Dnemine ilikin bulgulara rastlanmtr. Hykler ve tek tabakal yerleimlerin dnda bu merkezlerin birou, Son Tun-Erken De mir a kalelerinin devam eklindedir. Kralln yeni ina ettirdikleri ise kuzey ve bat eteklerdeki Akta, Karakoyunlu, Lanetlitepe, Korhan, dan karsnda bat ynde Balk Gl Suyu Vadisindeki Tutumlu, gney etekte Doubayazt Ovas ynndeki Bozkurt, meraa ve Ziyarettepedeki kalelerdir. Kuzeybat etekte Meleklide bulunan Kltepe ise buradaki Urartu me zarl nedeniyle nemlidir. Urartu lkesi, kralln kuruluundan nce birok kk krallk ya da beylik arasnda paylalmt. Bunlardan biride, dr Ovas iinde yer alan Erikua/ Irekua Kralldr. Kral Minua Erikua Krallnn ba kenti Luhiuniyi ele geirip, kralla son vererek Aras Vadisini Urartu snrlar iine dahil etmi ve burada

Karakoyunlu Kalesi, aada dr Ovas/ Aras Vadisi.

Aktel Arkeoloji

127

Minuahinili adn verdii yeni bir kent kurmutur. Erikua Krallnn fethi, bakent Luhiuni den elde edi len ganimetlerin listesi ve kentin kadnlarnn bakent Tupadaki hareme gtrlmesi kraln bu kalede ve yine kral Minua tarafndan kurulmu bulunan Mura diye Ovasnda Aruniuni (Krzt) kalesindeki yazt larnda yle anlatlr: Tanr Haldi, kendi mzrayla sefere kt, Erikuahi lkesini ele geirdi ve Luhiuni ehrini ele geirdi. (Onlar) Minuann nnde boyun edirdi. Tanr Hal di gl ve tanr Haldinin mzra da gldr. Tanr Haldinin kudretiyle, spuini olu Minua sefere kt. Tanr Haldi nden gitti. Minua der ki: (Tanr Haldi) Erikuahi lkesine geldi. Tanr Haldi, hi kimsenin nceden zapt etmedii krali ehir Luhiuni yi spuini olu Minuaya verdi. Luhiuni ehri ni ele geirdim. Luhiuni ehrini hara (demesi koulu) ile baladm. Minua der ki: Her kim bu yazt tahrip ederse, her kim su ilerse veya her kim bir bakasna bunlar yaptrr sa (veya) her kim deiik bir ey, yani Ben Luhiuni ehrini ele geirdim derse, tanr Haldi, tanr Teiseba, tanr Sivini, (ve btn) tanrlar onu gne ndan yoksun etsinler. (5.1.3) Tanr Haldinin kudretiyle, spuini olu Minua der ki: Haldi kapsnn temellerini atrdm ve Haldi kaps-

m yaptrdm zaman tanr Haldinin huzuruna ktm ve tanr Haldi ye yalvardm. O, Irekua oymann lke sine vard. Irekua oymana kar sefere ktm, Irekua oyma ikesininin Luhiuni ehrini ele geirdim ve Etiuni lkesi ni yok ettim. spuini olu Minua der ki: Tanr Haldi, hi kimsenin nceden zapt etmedii Irekua oymann krali ehri Luhiuniyi spuini olu Minuaya verdi ve o, Luhiuni ehrini ele geirdi. (Minua,) o yl 50.000, X bin X yz X on X kadn ve erkek hara (olarak demesi koulu) ile Etiuni lkesini brakt. Kimilerini ldrdm ve ki milerini de canl aldm. 1.733 at, 7.616 bykba hay van ve 15.320 kkba hayvan: krala den pay bu kadard, fakat savalarn, lkeyi terk ettikleri zaman aldklar, ayrdr. Tanr Haldinin kudretiyle spuini olu Minua der ki: Tuspa ehrinin haremine(?) bu kadar ok kadn gtrebilen bir kral varsa, gerekten (o kral) spuini olu Minuadr. Luhiuni ehrinden... kadnlar ... Diruniu lkesinin Aelia ehri... Aelia ehri... Siad lkesinin ltuquia ehri... Tanr Haldinin byklyle spuini olu Minua, gl kral, byk kral, Biainili lkesinin kral ve Tuspa ehrinin kahramandr. (5.1.4) Minuahinilinin kuruluu ise aadaki gibi anlatlr: Tanr Llaldinin kudretiyle Minuann Irkua lkesini [ Jt zaman, Minua bu yeri yaptrd. Kusursuz bir e kilde bir Haldi kaps ve bir kale yaptrd. Minua der ki:... yaptrdm.... kurdum. (5.3.12) spuini olu Minua kusursuz bir ekilde bu binay yaptrd ve kusursuz bir ekilde efendi tanr Haldiye bir kale yaptrd. (Oraya) Minuahinili adn verdi. Tanr Haldinin byklyle spuini olu Minua, gl kral, Biainili lkesinin kral ve Tuspa ehrinin kahramandr (5.3.13) Aratrmalarmza dein Doubayazt Kalesinde yer alan ve Urartu olarak tarihlenmi bir mezar dnda hibir bilgimizin olmad Doubayazt Ovasnda ki Urartu kaleleri, dan eteklerindeki lav tepeleri zerindedir. Ovann Kafkasya ve rana giden ana yollardan biri olmas nedeniyle Urartunun burada yaplamam olmas pek mmkn grnmyordu. Nitekim Urartu Krallnn en fazla nem verdii ve sistemli yaplat blgelerin iinde Kuzeybat ran gelir. Bu blgede ve snrmzn hemen dousundaki Urartu Kral II. Rusa tarafndan kurulmu olan Rusai URU.TUR (Bastam) en byk Urartu kentidir. Bu yol zerindeki meraa Kalesi ise konumu, boyutlar ve iindeki tapmakla Doubayazt Ovasndaki ynetim merkezi olmalyd.

meraa Kalesi, Ar Dann gney eteinde Doubayazt Ovasna uzanan lav tepesi zerindedir.

Aktel Arkeoloji

Ar Da ve yakn evresindeki aratrmamz ve Bozkurt Kurgan Mezarl Kazs Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlgnn izin ve destekleri bata olmak zere, Ar Valilii, Trk Tarih Ku rumu, TBTAK (SBB-105K063) ve Mustafa Kemal niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinasyon Birimi (1003 M 0113), (1101 M 0115) proje destekleriyle gerekletirilmitir. Ayrca Ar Valilii ve l Kltr Mdrl, Doubayazt Kaymakaml, dr l

Jandarma Komutanl ve Doubayazt le Jandarma Komutan l her zaman destek ve ilgileriyle almalarmzn kolaylkla y rmesini salamlardr. Tm bu kurumlara teekkr ederim. Prof Dr. Veli Sevin ise aratrmamzn gerek arazi gerekse laboratuar almalarnda ve daha da nemlisi yorumlar ve fikirleriyle ara trma sonularmza son derece nemli katklarda bulunmutur. Kendisine teekkr etmek bizim iin zevkli bir grevdir.

A ktel A rkeo lo ji

129