STANBUL NVERSTES ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ENSTTS ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ANABLM DALI

YUNAN TARHLNN GZYLE ANADOLU HAREKATI 1919-1923

DOKTORA TEZ Nilfer ERDEM

Tez Danman: Prof. Dr. Sabahattin ZEL

stanbul 2009

T.C. STANBUL NVERSTES ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ENSTTS MDRL

TEZ ONAYI

ATATRK LKELER VE NKILAP TARH Bilim Dalnda ............................ numaral......................................................................................in hazrlad ...................................................................... .. ........................................................................ konulu DOKTORA TEZ ile ilgili Tez Savunma Snav, .. Lisansst Eitim ve retim Ynetmeliinin 10./28. Maddesi uyarnca ............................. gn saat ..........de yaplm, sorulan sorulara alnan cevaplar sonunda aday tezinin ...............................ne* OYBRL/ OYOKLUU ile karar verilmitir.

JR YES

KANAAT(*)

MZA

34452 Beyazt-STANBUL Tel:0212 440 00 00 Fax:0212 513 54 57

ii

Doktora Tezi olarak sunduum Yunan Tarihiliinin Gzyle Anadolu Harekat (1919-1923) adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurulmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olutuundan, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

..../..../2009 Nilfer ERDEM

iii

TEZ VER GR FORMU

iv

ZET
Yunan Tarihiliinin Gzyle Anadolu Harekat (1919-1923) adl tezimiz, giri ve be blmden olumaktadr. Tezin amac, Anadolu Harekatnn Yunan tarih kitaplarnda ne ekilde ele alndn ve Trk tarih yazmyla varsa farkllklarn ortaya koymaktr. Tezimizin giri blmnde Anadolu Harekatn gerekletiren Helen (Yunan) ulusu tanmlanm, Helenizmle Ortodoksluk ilikisi ortaya konmu, Helenlerde ulusal bilincin nasl olutuu ve gelime gsterdiinin yannda, Byk lk anlamna gelen Megali dea kavram zerinde durulmutur. Birinci blm altnda Anadolu Harekat srecinin daha iyi kavranlabilmesi iin, Yunanllar cephesinden Anadolu Harekatn hazrlayan gelimeler konu edilmitir. Bu erevede II. Merutiyet Dneminde Osmanl Rum Cemaatinin etkinlikleri de ele alnmtr. 1909 Gudi Darbesi, Yunan Ordusunun restorasyonu ve harekat dnemi aktrlerini ortaya karmas bakmndan bir dnm noktas olarak deerlendirilmitir. Bu blm altnda Balkan Savalarndan, ayrca Yunanistanda Birinci Dnya Sava yllar itibariyle ortaya kan blnmlkten sz edilmitir ki bunun, Anadolu Harekat esnasnda dahi savaan Yunan Ordusu ve toplumu

zerinde arpc etkileri olmutur. Yine bu blm iinde bir kurmay subay olan oannis Metaksasn Anadolu Harekatndan nce, olas bir Trk-Yunan savann seyrine ilikin deerlendirmelerine yer verilmitir. Tezin ikinci blm alt blmden olumutur. Bunlardan birincisi Yunanistann zmir karmas ncesi etkinliklerini konu etmektedir. Helenlerin Mondros Atekes Antlamas ile ilgili grleri, Yunanistann katld Ukrayna Harekat ve Paris Bar Konferansndaki aktivitesiyle, yapt propaganda neticesinde mttefikler tarafndan Anadoluya kartlmas bu erevede ele alnan konulardr. kinci alt blmde Yunanistann zmiri igali anlatlrken, nc alt blmde de 1919 yl sonuna kadar Bat Anadoluda gerekletirdii igallerden sz edilmitir.

1920 Kasmnda Yunanistanda gerekletirilen milletvekili seimlerine kadar Anadolu Harekatyla ilgili gelimeler, tezin nc blmnn konularn tekil etmitir. Bu blmde 1920 ylndaki diplomatik gelimelerin yannda, Yunan Ordusunun Anadoludaki ilerleyiine ve Dou Trakyay igaline yer verilmi, devamnda ise 1920 Kasm seimleri ve etkileri ele alnmtr. Drdnc blm Bat Anadoluda ilerleyen Yunan Ordusuna kar, dzenli Trk ordu birliklerinin verdii mcadeleye ilikindir. Bu blm altnda 1921 yl sonuna kadar Anadolu Harekatnn muharebeler sreci ele alnm, muharebelerin amalarna, uygulanan stratejilere, bunlarn seyrine ve sonularna, ayrca Yunan tarih kitaplarnda yer alan bunlarla ilgili deerlendirmelere yer verilmitir. Yunan Ordusunun Anadoludaki varlna son verecek olan Trk Byk Taarruzu, tezin beinci blm konusudur. Yine bu blm iinde Yunanllarn Anadoluyu terk edii neticesinde Yunanistanda meydana gelen ihtilal, ihtilalin ald kararlar ve sava bitirecek olan Mudanya Atekesiyle Lozan Bar Antlamas ele alnmtr.

vi

SUMMARY Our thesis titled "The Anatolian Operation (1919 1923) From The View Of Greek Historians consists of an introduction and five sections. The aim of the thesis is to reveal the expression of Anatolian Operation in Greek history books and find the differences with Turkish historiography. In the introduction section of the thesis the Helen (Greek) nation which realized the Anatolian Operation has been defined, the relation of Hellenism with Orthodoxy revealed, the establishment of national awareness and improvement at Helens and meanwhile the "Megali Idea" (Great Ideal) concept has been emphasized. At the first section, the progresses that prepared the Anatolian Operation have been taken as subject in order to understand better the Anatolian Operation. In this context, the actions of Ottoman Greek Association at II. Constitutional Monarchy period has been studied. The Goudi Revolution in 1909 has been evaluated as a turning point for restoration of the Greek Army and to bring into light the actors of the operation period. Under this section, have been mentioned about the Balkan War, also regarding the division in Greece which started in the First World War years. This division had impressive effects on the Greek Army during the Anatolian Operation and on the society. Also, the impressions of staff officer Ioannis Metaxas related to the progress of a probable TurkishGreek war before the Anatolian Operation, has been given at this chapter. The Second section of the thesis consists of three sub-sections. First of them takes as subject the actions of Greece before the Izmir landing. The views of Greeks related to the Mondros Armistice, the Ukrain Operation that Greece participated and activities at Paris Peace Conference and Greeks landing to Anatolia as a result of the propaganda by the Allies are the issues in this frame. At the second sub-section have been mentioned about the Greek invasion of Izmir, at the third subsection was mentioned related the invasions in Western Anatolia up to the end of 1919.

vii

The subjects of the third section of the thesis are the developments related to the Anatolian Operation up to the Parliamentary Election in November 1920. In this section, beside the diplomatic developments of the 1920, the march of the Greek army in Anatolia and the invasion of Eastern Thrace takes place. The elections of November 1920 and its effects have been studied afterwards. The fourth section is about the fight of organized Turkish army against the Greek Army marching to Western Anatolia. In this section the fights of Anatolian Operation up to end of the year 1921 have been studied. The purpose of the fights, the strategies, the progress and results of the strategies, also evaluations in Greek history books related with these subjects have been studied. The subject of the fifth chapter of the thesis is the Great Turkish Assault which would end the existence of the Greek Army in Anatolia. Beside this, the revolution which happened as a result of the Greek Armys retreat from Anatolia and the decisions of the revolution are considered. Also, the Mudanya Armistice and the Lausanne Peace Treaty that would end the war have been studied.

viii

NDEKLER

Sayfa No:

ZET ........................................... SUMMARY . NSZ .. . TABLOLAR LSTES . KISALTMALAR LSTES ..............................

v vii xiii xv xvi

GR HELEN (YUNAN) ULUSU A. Helen (Yunan) Ulusu . 1. Bir Ulusun simlendirilmesi ...... 2. Helen (Yunan) Ulusu'nun Tanmlanmas . 3. Helenizm (Yunanllk) Ortodoksluk likisi .. Helenlerde (Yunanllarda) Ulusal Bilincin Olumas .. 1. Osmanl daresinde Rumlar (Helenler) Turkokratia . 2. Rumlarda (Helenlerde) Ulusal Bilincin Olumasndaki Etmenler ... 3. Yunanistann Byk lks Megali dea .... 4. Yunanistann Osmanl Rum Cemaatini Helenletirme abasnda Cemiyetlerin Rol .... 5. Yunan Osmanll Ya Da Helenotomanizm (Ellinothomanismos) .. 1 1 5 8 11 11 19 24 29 36

B.

BRNC BLM HELENLERN CEPHESNDEN ANADOLU HAREKATINI HAZIRLAYAN GELMELER A. B. C. D. E. Helenlerin Gzyle II. Merutiyet Dnemi . 1909 Gudi Darbesi 1910 1912 Dneminde Yunanistan ve Venizelosun Gerekletirdii Dzenlemeler .. Balkan Sava ve Yunanistan (1912-1913) . Birinci Dnya Sava ve Yunanistanda Ulusal Blnmlk (Ethnikos Dihasmos) Dnemi 1. Ulusal Blnmlkte Taraflar ve Gttkleri Siyaset ... 2. Ulusal Blnmlk Dneminde Yunanistanda Cereyan Eden Olaylar ... oannis Metaksasn Olas Bir Trk Yunan Sava le lgili ngrleri . 44 57 63 68 75 75 80 95

F.

ix

KNC BLM 1919 YILI SONUNA KADAR YUNAN GALLER VE ANADOLU HAREKATI EREVESNDEK GELMELER A. Yunanistann zmir karmas ncesi Etkinlikleri ..... 1. Helenlerin Gzyle Mondros Atekes Antlamas 2. Yunanistann Mttefiklerle Beraber Gerekletirdii Ukrayna Harekat 3. Paris Bar Konferans ve Yunanistann Etkinlikleri . a) Yunan Propagandas . b) Venizelosun Paris Bar Konferansna Sunduu Muhtra ve Yunan Talepleri ........ c) Yksek Konseyin Yunanistan zmire karma Karar ve Bu Karara likin Yorumlar ........ zmirin Yunan Ordusu Tarafndan gali ...... 1. zmirin gali ncesindeki Gelimeler 2. zmirin gali 3. zmirin galine likin Yunan Basnnda Yer Alm Haberlerden rnekler. 4. Yunan Fevkalade Yksek Komiserlii ve Yksek Komiser Steryadis . 1919 Ylnn kinci Yarsnda Anadolu Harekat erevesindeki Gelimeler ............................. 1. Bat Anadoluda Yunan galinin Genileme Sreci 2. Ortaya kan Trk Direnii le lgili Yunan Tarih Kitaplar ve Basnnda Yer Alan Yorumlar 3. lk gallerin Akabinde Anadolu ve Anadolu Harekat le lgili Gelimeler . 100 100 106 114 114 120 133 142 142 158 170 174 180 180 199 204

B.

C.

NC BLM 1920 YILINDA YUNAN MLLETVEKL SEMLERNE KADAR ANADOLU HAREKATI EREVESNDEK GELMELER A. B. C. 1920 Ylnda stanbuldaki Gelimeler ve Buna likin Yunanistanda Yaynlanm Haberlerden rnekler 1920 Ylndaki Diplomatik Gelimeler Genel Taarruz Emri Verilmesinin Akabinde Yunan Ordusunun Gerekletirdii galler 1. Yunan Ordusunun Anadoludaki lerleyii 2. Yunan Ordusunun Dou Trakyay gali . 3. Trakyada Yunan daresi . Yunanistanda 1920 Genel Seimleri ve Anadolu Harekat zerindeki Etkileri . 1. Yunanistanda 1920 Seimleri . 2. 1920 Seimlerinin Akabinde Yunanistandaki ktidar Deiiklii 3. 1920 Seimlerinin, Anadoludaki Yunan Ordusu zerindeki Etkileri ..

213 221 230 230 240 264 268 268 275 284

D.

DRDNC BLM BATI CEPHESNDE YUNAN TAARRUZU VE DZENL TRK ORDUSUNUN MCADELES A. B. Dzenli Trk Ordusunun Kurulmasyla Ba Gsteren Ayaklanmalar ve erkes Ethemin Yunan Ordusuna Snmas .. I. nn Sava ve Sonular .. 1. I. nn Sava .. 2. Yunan Ordusunda Gnll Pliziyotisin Kaleminden, ncesi ve Sonras le I. nn Sava 3. Londra Konferans .. II. nn Sava ve Sonular . 1. II. nn Sava . 2. II. nn Sava Sonrasnda Yunan Askerinin Psikolojisi .. 3. Yeni Bir Taarruz ncesinde Yunan Ordusunun Hazrlklar .. a) Hkmet Yetkilileriyle Metaksas Arasnda, Anadolu Harekatnda Grev Almas Konusunda Gerekletirilen Gizli Grmeler . b) Kral Konstantinin Anadoluya Geii . c) Taarruz ncesinde Yunan Ordusunun Durumu . Yunan Genel Taarruzu .. 1. Ktahya Eskiehir Savalar a) Yunanllarn zmitten ekilii b) Ktahya Eskiehir Savalar ve Sonular 2. Sakarya Sava (Ankara Harekat) a) Ktahyada Toplanan Yunan Sava Meclisi ve Kararlar . b) Sakarya Sava ncesinde Trk Ordusunun Hazrlklar c) Sakarya Savann Seyri d) Tanklarnn Anlatmlaryla Sakarya Savann Seyri ve Helen Toplumunun Trklerin Zaferine Tepkileri e) Sakarya Savann Sonular ve Takip Eden Gelimeler.

292 300 300 308 313 331 331 343 354

C.

D.

354 366 372 378 378 378 385 398 398 406 408 419 430

xi

BENC BLM ANADOLU HAREKATINDAN ANADOLU FELAKETNE A. Byk Taarruz ve Yunan Ordusunun Anadoludan Atlmas 1. Byk Taarruz ve Yunan Ordusunun Yenilgisinin Sebepleri 2. Helenlerin Anadoludaki Son Gnleri . Anadolu Felaketi Sonrasnda Yunanistanda Meydana Gelen Olaylar . 1. 1922 Yunan htilali 2. Mudanya Atekes Antlamas 3. Anadolu Felaketinden Sorumlu Tutulanlarn Yarglanmas Lozan Bar Antlamas 454 454 479 494 494 506 511 522

B.

C.

SONU . KAYNAKA (BBLYOGRAFYA) . EKLER ZGEM .

531 535 547 551

xii

NSZ
Trklerle Rumlar Osmanl mparatorluu dneminde uzun yllar yan yana, kardee ve huzur iinde yaamlardr. Ancak imparatorluun zayflamasnn da etkisiyle Rumlar devlet kurma talebiyle ortaya kmlar, neticede XIX. yzyln ilk yarsnda Yunan Devletini kurmular ve zaman iinde Osmanldan kopardklar topraklarla bu devletin snrlarn bytmlerdir. XX. yzyln balarndaki konjonktr, Yunanistann Anadolu ve Trakyadan da toprak alabileceini dndrm ve 1919 ylnda mttefiklerin de desteiyle Yunanistan bu amac gerekletirmek uruna bir sefer dzenlemitir. Yunan literatrnde topraklara katlmak istenen Egenin kar kys iin Kk Asya anlamna gelen Mikra Asia ifadesi kullanlmaktadr. Biz tezimizde bu blgeyi Anadolu olarak andk. Yunanistann Kk Asya Seferine de, Anadolu Harekat ismini verdik. Onlarn Anadolu Harekat, bizim Kurtulu Savamz ya da dier bir ifadeyle Milli Mcadelemizdir. te bu tezin amac Yunan tarihiliinin bu konuya yaklamn ve varsa Trk tarih yazmyla farklln ortaya koymaktr. Trke kaynaklarda Rumlar denilerek Ortodoks olan Yunanca konuan Osmanl ya da Trk uyruklu aznlk mensuplar, Yunanl ifadesiyle de Yunanistan vatanda olan Ortodoks Hristiyanlar anlatlmaktadr. Biz bu ikisinin i ie getii durumlarda Helenler ifadesini tercih ettik. Zaten Anadolu Harekatn

dzenleyenler de kendilerini Helenler olarak isimlendirmekte ve bu harekat kardelerini kurtarmak iin dzenlediklerini iddia etmektedirler. Tez iin Yunanca kaynaklarn derlenmesi aamasnda Selanik ve Trakya niversitesi ktphanelerinden yararlanlmtr. zellikle Selanik niversitesi, ada Yunanistan Tarihi Blmnn bu konuda zengin bir koleksiyona sahip olduu grlmtr. Sadece birka kayna incelemenin iyi sonu vermeyeceini bilerek, olabildiince farkl tarihi ve yazarlarn eserleri temin edilmeye allm, yine konuya daha geni bakabilmek amacyla harekata katlm Yunanl erlerle subaylarn ve Yunanistana g etmi mbadillerin anlarndan yararlanlmtr. Ayn ama dorultusunda Selanik Belediye Ktphanesinde bulunan Efimeris Ton xiii

Valkanion [Balkanlar Gazetesi] taranmtr. Bunun yannda konunun akn salayabilmek ve balantlar kurabilmek amacyla Trke kaynaklara ba

vurulmutur. Tezin blmleri oluturulurken Anadolu Harekatn daha anlalabilir klabilmek iin, harekat ncesi Yunanistan ve Helenlerle ilgili gelimelere de yer verilmitir. Tez yazm esnasnda yaanan zorluklarn en bata gelenlerinden biri, Yunancann Trk Alfabesi kullanlarak yazlmas konusunda olmu ve bu, bir karar vermeyi gerektirmitir. Bu konuda Trkiyede kurum ve kiilerin farkl uygulamalara gittiklerini bilmekte, ancak bunlarn hi birinin Yunanca okunuu tam olarak karlamadn da fark etmekteydik. Biz bunlar dnerek bu transliterasyon uygulamalarndan hi birini benimsemedik ve tezimizde Yunanca kelimenin okunuunu esas aldk. Dier bir zorluk, harekat dneminde Yunanistann Julius Takvimini kulanmasyla ilgiliydi. Gazeteler, telgraflar ve beyannamelerdeki tarihlerde bunun dikkate alnmas gerekmekteydi. Biz tez metninde Julius Takvimine gre olan tarihleri parantez iine aldk. Dipnotlarda kullandmz kaynak hakknda fikir verebilmek iin, parantezler iinde kaynan knyesinin Trke evirisine yer verdik. Tez konusunun seilip yazlmasnda almam yneten, gr ve nerileriyle katkda bulunan, ynlendiren hocam Prof. Dr. Sabahattin zele, zellikle kaynak temininde bana yardmc olan ve tezin tm aamalar boyunca yanmda duran eim Melih Erdeme, ayrca kuzenlerim Fikret ve Nagihan akrmustafaya teekkr ederim.

stanbul, 2009

Nilfer Erdem

xiv

TABLOLAR LSTES

Sayfa No:

Tablo

1:

Venizelosun Paris Bar Konferansna Sunduu Muhtrada Yer Alan Nfusla lgili Veriler 121

Tablo

2:

Trakyann dari Olarak Blnmesi

267

Tablo

3:

Yunan Kaynaklarna Gre 22 Mart (9 Mart) 1921de eitli Cephelerdeki Trk ve Yunan Kuvvetlerinin Kyaslanmas 334

Tablo

4:

Trk Kaynaklarna Gre Sakarya Meydan Savana Katlan Trk ve Yunan Kuvvetlerinin Durumu 409

Tablo

5:

Trk Kaynaklarna Gre, Byk Taarruz ncesinde Trk ve Yunan Ordularnn Mevcutlar 457

Tablo

6:

Yunan Ordusunun Anadolu Harekat Boyunca Kayplar 478

xv

KISALTMALAR LSTES

A.e. a.g.e. a.g.m. b. Bkz. BMM ev. DRCE Ed. Haz. HF TC s. TBMM t.y. y.y.

: : : : : : : : : : : : : : : :

Ayn eser Ad geen eser Ad geen makale Bask Baknz Byk Millet Meclisi eviren Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesi Editr Hazrlayan Hrriyet ve tilaf Frkas ttihat Terakki Cemiyeti Sayfa ve Selida (Yunancada sayfa demektir.) Trkiye Byk Millet Meclisi Basm tarihi yok Yzyl

xvi

GR

HELEN (YUNAN) ULUSU

A.

HELEN (YUNAN) ULUSU

1.

BR ULUSUN SMLENDRLMES

Giri blmnde ncelikle, Anadolu Harekatn gerekletiren bat komumuzun adn koymakta yarar grdk. nk Trkiyede ve Yunanistanda yazlm olan kitaplarda, Trklerin onlar isimlendirmeleriyle onlarn kendilerini isimlendirmeleri ve kabul konusunda farkllklar grlmektedir. Trkler 15 Mays 1919da zmire Yunanllarn ktn sylerken, kar taraf ise kendini Helen olarak isimlendiriyor ve Anadoludaki soydalar olan Rumlar kurtarmak iin bu karmay gerekletirdiini savunuyordu. Yunanllar ve Rumlar olarak iki ayr ulus mu vard, yoksa tek bir ulus mu sz konusuydu? Bat Anadoluyu igale gelen ulus Grek mi, Yunan (Yunanl) m, yoksa Helen miydi? Hangi szcn seilmesi daha doruydu? Trkiyede Rum denildiinde, Ortodoks olan, Yunanca konuan (Rumca dediimiz dil ok hafif ive farkll ile Yunancann ayndr) Osmanl ve daha sonra Trk uyruklu olan bir aznlk mensubu anlalmaktadr. Yunan ya da Yunanl ise, Yunanistan vatanda olan Ortodoks Hristiyanlardr. Yunanistanda halk, Rum ya da kendi dillerindeki ekliyle Romyos1 (Romios) szcn Yunan halk iin kullanmamaktadr. in bir dier yn de, Yunancada Yunan szcnn hi

Yunancann Trk Alfabesi kullanlarak yazl konusunda Trkiyede kurum ve kiilerin farkl uygulamalara gittikleri grlmtr. Suat Sinanolu, Tarih Kurumu, Ankara niversitesi Dil, Tarih ve Corafya Fakltesi, Ankara Milli Ktphanesi uygulamalar buna rnek olarak gsterilebilir. Biz, kullanlan Transliterasyon uygulamalarndan hi birini benimsemedik. nk bizim kanaatimize gre, bunlarn hi birinde Yunanca okunu tam olarak karlanamamaktayd. Bu esasen, Yunancada i, e ve o gibi seslerin birden fazla harfle karlanmasndan ve bunlarn farkl olarak belirtilmesi gerektiinden kaynaklanan bir zorluktu. Tm bunlar dnerek tezimizde, Yunanca kelimelerin okunuunu esas aldk ve kelimenin Yunanca olarak en yakn okunu eklini vermeye altk.

kullanlmamasdr. Bunun yerine Helen (Ellinas) szc kullanlr. Bir Yunanl, hem Yunanistan, hem de Yunanistan snrlar dnda yaayan ve Yunanca konuan Ortodokslara, Helen ismini vermektedir.Yunanl (Yunan), Helen ve Rum szckleri Avrupa dillerine Grek yada Grecque eklinde evrilmektedir. Yunanca-Trke szle baktmzda Ellinas szcnn karlnn Yunanl, Rum, Helen ve Grek, Ellinika (Helence) szcnn karlnn Yunanca ve Rumca, Ellinismos (Helenizm) szcnn karlnn da Yunanllk ve Rumluk olduunu grmekteyiz. Yunanistan ise Ellas ya da Ellada olarak isimlendirilmektedir2. Yunan szc, yonya (onia) szcnden gelmektedir. Bu szck, bat Anadolu ya da dou Ege kylarnn antik addr3. Antik Helenler ayr kkten gelmilerdir: Akalar, yonyallar ve Dorlar4. yonyallar5 douda, yani Bat Anadoluda yaamlardr6. Doudaki Persler ve Araplar gibi baka kavimler de, ilk yonyallar ile temas ettiklerinden, Hellasn Anadoludaki temsilcilerine yon (yani Yunan) adn vermilerdir7. Zaman zaman, Yunan ya da Yunanl szcklerinden hangisinin seilecei konusunda da tartmalara girildii grlmtr. Aslnda kavram, iki ekilde de kullanlabilir. yonya blgesinde yaayanlar yonyallardr. Yunanl kelimesi buradan gelmektedir. yonas (onas) kelimesi ayn kktendir ve yonyada ikamet eden anlamn tamaktadr. Yunanca-Trke szlkte, yonas szcnn karl olarak, yonyal ifadesinin verildiini grmekteyiz8. Yunan szcnn yonas kelimesinden tretildiine dair herhangi bir yerde bir bulguya rastlayabilmi deiliz. Ancak Yunan kelimesi yonas kelimesini artrmaktadr ve bizde oluan kanya gre, Yunan ya da Yunanl szcklerinin her ikisi de kullanlabilir.
Leonidas Karacas ve Faruk Tuncay, Elliniko Turkiko Leksiko [Yunanca-Trke Szlk] (Sonraki dipnotlarda Yunanca Trke Szlk olarak gsterilecektir), Atina: Ekdosis Rodamos [Rodamos Yaynlar], 1994, s. 247. 3 Herkl Milas, Yunan, Grek, HelenYoksa Rum Mudur? ada Eletiri Dergisi, Yl:2 Say: 7, 1983, s. 46. 4 Ahei [Akalar], Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 3, s. 328. 5 Baz Trke kaynaklarda, (y)onlarn (ya da yonyallarn) bir bat Anadolu halk olduuna dair ifadelere rastlayabilmekteyiz. Bu kaynaklarda yonlarn, Hitit bilim ve kltrn Grek uygarlna alayan kpr bir millet olduu, hr ve aklc dnmeyi ve mspet bilimin metotlarn Greklere rettikleri, bugnk Avrupa kltrnn kklerinin de buradan geldii vurgulanmaktadr. Bkz. Ycel Aktar, Yunanistann Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetine Ynelik Geleneksel Politikasnda Temel Yaklamlar, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 6. 6 Herkl Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, 2. b., stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s. 14. 7 Ekrem Akurgal, Eski Anadoluda Yunanllar, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 55. 8 Trke-Yunanca Szlk, s. 341.
2

Romallar gibi batda bulunan baka kavimler ise, Helenler ile ilk temaslarnda, Bat Yunanistana yerlemi olan Grek (Grekos) denen Helen kavimleriyle karlamlar ve btn Antik Helenler iin Grek kelimesini kullanmlardr9. Bu da Yunanca bir kelimedir. 1985-1990 dneminde Yunanistan Cumhurbakanl yapm olan Hristos A. Sarcetakise gre10, Grek kelimesi Helenlerin ilk ulusal ismidir. Grek (Grekos) kelimesini alan Romallar bunu kendi fonetik yaplarna uydurarak Graecus kelimesini tretmilerdir. Grec, Grce, Grek, Greece gibi szckler, buradan gelmitir11. Eski Yunanllar, kendilerine Ellinas (oulu Ellines) demiler, Helen olmayanlar ise barbar (varvaros) olarak nitelendirmilerdir12. Sre iinde Helen yani Ellinas kelimesi farkl anlamlar da almtr. Helen kelimesinin VI. yzyla kadar var olan anlam putperestliktir. Helen (Yunan) kltrel evresine ait olan ve Helence (Yunanca) konuan, Hristiyan ya da Yahudi olmayanlara verilen isimdir13. Hristiyanl seen Yunanca konuan halklara, daha sonralar Roma Devleti yurttalar olduklar iin Rum denilmitir. Rum szc, Roma kelimesinden treyen ve Romal anlamna gelen Romyos (Romeos) kelimesinden tremitir. Bizans Devleti tarihi boyunca Roma Krall, halk iin de Rumlar (Romei) ifadelerini kullanmtr. Helen (Ellinas) kelimesi putperest anlamna geldiinden dolay, Hristiyanlar bu kelimeyi kullanmak istememilerdir. rnein XV. yzylda Patrik Gennadios Skholarios kesin bir biimde ve Yunanca olarak, Ben Helen deil Hristiyanm demitir14. Helen szcnn kt anlamn yitirmesi iin yzyllar gemesi gerekmitir. Bizans mparatoru, Romallarn (Rumlarn) inanl kral olarak anlm, Rum ifadesi ise daha ok Helenler ile rtmtr. Ancak szcn, imparatorluun dier Ortodoks halklar iin de kullanld grlmtr. Bizanstan sonra Osmanl mparatorluunda ve bugne kadar da Ortadouda Rum milleti denildiinde Ortodokslar anlalmtr. Hacifotis, Bizansl Helenlerin, milli kimliklerini fark ettikten sonra, Rum ve Helen isimlerini beraber kullanmaya baladklarn sylemektedir. Romallarn son
9

Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 14. Eriim: http://www.sartzetakis.gr.pdf.cvgr.pdf [8 Mays 2007] 11 Eriim: http://www.sartzetakis.gr/point/graikoi.html [13 Nisan 2005] 12 Milas, Yunan, Grek, HelenYoksa Rum Mudur?, s. 47. 13 Nikos G. Svoronos, To Elliniko Ethnos [ Yunan Milleti], 6i Ekdosi [6. b.], Atina: Ekdosis Polis [Polis Yaynlar], 2005, s. 54. 14 Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 134.
10

kral olan Konstantin Paleologosun Helenler terimini kullandn, bu yan yana kullanmn halk trklerinden ve zellikle Osmanlnn stanbulu fethi iin yaklan attan belirlenebileceini ifade etmektedir15. stanbul ile ilgili atn szleri yledir: Rum (Romal) milletinin vah haline, vah haline, Nasl da kafir ve itibarsz oldu! Helen milleti ne durumlara dt Ve pek ok tehlike ile alt st oldu ( Allimonon, allimonon sto genos ton Romeon, Pos egine anosion ke katafronemenon! Pos ekatastathike to genos ton Ellinon Ke eperiplethikete meson polon kindinon)16 Svoronos, Rum ifadesi yannda Helen ifadesinin, zellikle Yunanistan corafyasnda yaayanlar tarafndan korunduunu ve bunun halk ezgilerinden belirlenebileceini kaydetmektedir. Yine bu blgede oturanlar, corafi birlik ifade eden Helladik (Elladikos) yani Yunanistanl ifadesini kullanmlardr ki, bu ifade Helen orijinli bir ifadedir demektedir17. Sarcetakis, boyunduruk altnda geen yllar hatrlatmas sebebiyle Rum (Romyos) ve Rumluk (Romyosini) kelimelerinin atlmas gerektiinde srarcdr. Ona gre, 1821 mcadelecileri kimliklerini tanyorlard ve bu sebeple Ben Grek olarak dodum ve Grek olarak leceim demilerdi18. Osmanl idaresi yllarnda Helence (yani Yunanca) konuan Ortodoks Cemaat, kendisini ethnos ya da genos szckleriyle tanmlamt. Cemaat, soy anlamna gelen bu szcklerden birincisi, zamanla byk harflerle yazlmaya ve ulus ya da Helen (Yunan) ulusu anlamnda kullanlmaya balamtr. Ancak bu milletin/ulusun ismi ne olacaktr? Rum mu? Grek mi? Helen mi? Yunan ihtilalinin nclerinden Velestinli Rigasa gre bu ulus Rumlardan oluuyordu. htilalin en saygn ideolou A. Korais, Avrupa bizi byle tanyor
21-23 Mays 1986da yaplan nc Askeri Tarih Seminerindeki konumalar blmnde Melek Deliba, znik Grek mparatorluunun kaynaklarnda, imparatorlarn kendilerine Helen Kral dediklerini, Helen szcnn Bizans dneminde, XIII. yzylda da kullanldn belirtmitir. Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 173. 16 . M. Hacifotis, Kathimerini Zoi Ton Ellinon Sti Turkokratia [Trk daresinde Helenlerin Gnlk Hayat], Atina: Ekdosis Papadima [Papadima Yaynlar], 2002, s. 45-46. 17 Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 62. 18 Eriim: http://www.sartzetakis.gr/point/graikoi.html [13 Nisan 2005]
15

diyerek, ulusa Grek denmesi gerektii grn savunmutur. Sonunda yar, Helen szc kazanmtr ve bugn Yunanistanda Yunanllar kendileri iin bu ifadeyi kullanmaktadrlar19. Burada bir konunun daha altn izmekte yarar vardr. Baz kaynaklarda Helen, dier bazlarnda Hellen yazmnn benimsendiini grmekteyiz.

rnein bu blmde kullandmz Herkl Milasn iki eserinde bu farkllk belirlenebilir. Bize gre bu yazm ekillerinin ikisi de dorudur. Helen kelimesinin orijinali olan Ellinas ve ayn kkten gelen dier tm szcklerde iki l () vardr. Ancak okunuunda tek l duyulur. Biz okunduu eklini yani Helen yazmn benimsiyoruz. Tezimizde, Osmanl tebaas (sonrasnda Trkiye Cumhuriyeti vatanda) Helenler iin Rum, Yunanistan vatandalar iin Yunanl (duruma gre Yunan) ifadeleri kullanlacaktr. Ancak bu ikisinin ii ie getii hallerde, Helen ve Helenizm szckleri tercih edilecektir. Atatrk de Yunanllar daima Helenler olarak anm ve kendisine niin bu ifadeyi tercih ettii sorulduunda, Bu ad tercih ediyorum. nk Helen ad, Trk olan bir kelimedir yantn vermitir20.

2.

HELEN (YUNAN) ULUSUNUN TANIMLANMASI

Bu ksmda amacmz, Helen Ulusunun kendini nasl ve nerede tanmladn ve konu ile ilgili farkl yorumlar ortaya koymaktr. Yunanistann nl tarihilerinden olan ve son zamanlarda okullarda okutulan tarih kitaplarnn Trklerle ilgili blmlerinde yaplan deiikliklerle gndeme gelen Thanos Veremis21, Helen kimlii ile ilgili iki grn hakim olduunu sylemektedir. Bunlardan birincisi Neofitos Dukasa ait olup, Helen denildiinde sadece eski Yunanistanda ikamet edenlerin deil, Yeni Yunanca diyalektinin konuulduu tm alanlardakilerin kapsandn ifade eden grtr. Bu alan, Nil Nehrine kadar uzanmaktadr. Veremis bu grn Yunanistan dnda yaayanlarca savunulduunu, lke iinde yaayanlarn kendilerini eski klasik

dnyann, yani Antik Yunann miraslar olarak grdklerini vurgulamaktadr.

19 20

Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 163. Charles Sherrill, Gazi Mustafa Kemal Hazretleri Nezdinde Bir Yl Elilik, ev. Ahmet Ekrem, stanbul, 1934, s. 47. 21 Yunanl Tarihi Kk Asyada Trklere Kar Arlk Yaptk, Cumhuriyet Gazetesi (Gmlcinede yaynlanmaktadr), 5 Nisan 2007, Say: 197, s. 1.

Gerek Yunanistan iinde, gerekse Yunanistan dnda yaayanlar, bugnk Helenlerin eski atalar ile olan akrabalklarn kabul etmekte ve Bizans iki dnem arasndaki l dnem olarak deerlendirmektedirler22. Bugn Yunanistandaki yaygn inana gre, Helen ulusu bin yldr bir devamllk sergilemektedir23. Konunun dikkatle incelenmesi, bu devamlln yorumundaki farkll ortaya koyacaktr. rnein Dimopulos, kitabn antropolojik aratrmalara dayandrdn, Helenlerin gemiten bugne ayn dil, ayn bilin ve ayn antropolojik zellikleri tadklarn sylemektedir. Ari Irk, Helen Irkndan farkl deildir. Ari Irka mensup olan Akdenizliler, her yerde dier rklarla karmlar ve bugnk Avrupa uluslarn oluturmulardr. Bu uluslar Helen kanna ve Helen ruhuna sahiptirler. Helen

gzellii tm Avrupada sevilmektedir ve Avrupa Birlii (AB) son derece eski olan Ari Helen (Yunan) katks temelleri zerine ina edilmitir. Helenizm Avrupay Prohistorya dneminde olduu gibi sadece egemen g olarak aydnlatmam, nce Roma, stanbulun Osmanllar tarafndan fethinin akabinde ise esir olarak aydnlatmaya devam etmitir. Bu olgu Avrupay Helen ruhunun etki alan haline getirmitir24. Yunan tarihinin Marksist bir analizini yapmak istediini syleyen Svoronos, Yunanistana inen eski Yunan (Helen) soylarnn, kendi aralarnda, blgenin yerlileriyle ve yabanclarla kararak Antik Yunan (Helen) adn alan kitleyi oluturduklarn, bunlarn ehir-devletleri kurduklarn, aralarnda zaman zaman ekitiklerini, Yunancann eitli diyalektlerinin ortaya ktn ve bunlarn bugnk ulus kavram ile deerlendirilemeyeceini sylemektedir. Bunlarda henz cemaat olduklarna dair duygu younluu ve birbirine kar sorumlu bir topluluk olma bilinci yoktur. Baz Helen gruplarn d tehlikelere kar dahi uzlaamadklar grlmtr. Bu sebeplerden dolay, Klasik dnemde Antik Yunan dnyasnn belli bir ulus olduu sylenemese de, bir dereceye kadar panhelenik birlikten, soy kardeliinden, Yunancann diyalektlerinin ortak derinliinden, ortak kltrden ve belli bir blgede olumu sabit bir topluluktan sz edilebilir.
Thanos Veremis, Apo To Ethniko Kratos Sto Ethnos Dihos Kratos To Pirama Tis Organosis Konstandinupoleos [Milli Devletten Devletsiz Millete - stanbul rgt Deneyimi], Ethniki Taftotita Ke Ethnikismos Sti Neoteri Ellada [ada Yunanistanda Ulusal Kimlik ve Ulusalclk], Atina: Ekdosis Morfotiko drima Ethnikis Trapezis [Morfotiko drima Ethnikis Trapezis Yaynlar], 1997, s. 28. 23 Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 144. 24 Dimitris P. Dimopulos, Katagogi Ton Ellinon [Helenlerin Kkeni], Atina: Ekdosis Eleftheri Skepsis [Eleftheri Skepsis Yaynlar], 2002, s. 341-344.
22

Balkanlara dalm olan kavimler, Antik Yunan kavimleriyle bazen daha az, bazen daha youn bir ekilde karmlardr. Buna, zellikle Anadoluya ait unsurlar da dahil olmutur. Siyasal, ekonomik ve kltrel olarak kenetlenmiler, antropolojik olarak tek ve btn, ancak etnolojik adan kark bir halk oluturmulardr. Ancak burada temel unsur, Ona adn veren ve damgasn vuran, uzun yllar sren asimilasyon ileminin katalizr rolndeki Helenizm olmutur. Bu ulus en youn olarak Epir, Makedonya, Trakya, Ege Adalar, Orta ve Bat Anadoluya yerlemitir25. Sarcetakis de, Helenizmin snrlarnn, bugnk Yunanistan snrlarnn ok tesinde olduunu, tm Kuzey Epir, Makedonya ve Trakyay, ayrca Anadoluyu iine aldn, 1. Dnya Savandan sonra Balkan Devletleri arasnda snrlar izilirken, etnolojik yapy dikkate almak yerine byk devletlerin Balkanlardaki karlarn tatmine alldn, bu sebeple ilerleyen yllarda felaketler yaandn kaydetmektedir26. ncelediimiz kitaplar iinde Helenizmin en iirsel tarifi, 1907de stanbul Bykeliliinde grev yapm diplomat, siyaseti ve edebiyat on (ya da oannis) Dragumis tarafndan yaplmtr27. Venizelosa kartl ile tannan Dragumise gre, sadece bir Helen kalsa, dier tm Helenler lseler bile, svireliler, rlandallar ya da Msrllar yerlemek zere Yunanistana, adalara ve Ege havzasna geldikleri takdirde Helenleirlerdi. Hayatta kalm olan tek Helen onlara Yunancay retir ve Onun Helenizmi hepsine dalrd. Helenin Helenizmi hepsi zerine akar ve dierleri topran suyu veya kurutma kadnn mrekkebi itii gibi bunu yava yava ierlerdi. Yine Dragumis, toprak ve kayalarn ruhlar vardr, Helenlere ait bir yere oturduun andan itibaren, Helen olmadn takdirde ruhlardan dolay rahat edemezsin demektedir. Ona gre Yunanistan, liderleri ile birlikte byk ve scak bir rmak gibi akmaktadr. raklitos (Trke literatre Herakleitos olarak gemitir), insann ayn rmakta iki kez ykanamayacan sylemitir. Su ayn deilse bile, rmak ayn rmaktr. Su ayn deildir belki ama, ayn bileene, (H2O)ya sahiptir. Helenizm denilen rmak suyu ise Helendir ve biri dierinin ardndan akmaktadr. Su ayn deilse de, ayn Helenler akmaktadrlar. Helenler her zaman, Helenizm denilen

25 26

Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 16-36. Eriim: http://www.sartzetakis.gr/point/ethnolojika.html [13 Nisan 2005] 27 Dragumis, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 5, s. 263.

bu rman iinde akmaktadrlar. Geerler, geerler nk geicidirler. Ancak Helenizm gememekte ve kalmaktadr28. Bu konu zerine yorum yapan Milas, her ulusta ok eskiden gelen kimi zellikler bulunduunu, ancak yabanc etkilerin ok daha arlkta olduunu kaydetmektedir. ada uluslarn eskiden bugne akan rmaklara benzediini, ancak bu sular bize varana dek rmaklara birok baka rmak sularnn katldn sylemektedir. Yazara gre ulusu ideoloji bu eitlilii hem grmek istememekte, hem de zel bir eitimle yok farz edip kendi tarihsel yorumunu getirmektedir29. Buna ramen, konuya farkl yorumlar getiren tarihi ve yazarlara rastlanabilir. rnein Nakracasn Anadolu ve Rum Gmenlerin Kkeni adl eserinde, Helenlerin Antik Yunann torunlar olduu tezi de sorgulanmaktadr30. u ana kadar yer verdiimiz Helenizm tanmlarndan, yle yada byle, ama Helenlerin antik Helenlerden itibaren kesintisiz bir tarihe sahip olunduuna inanld, okullarda okutulan tarih kitaplar bata olmak zere resmi tarihin bunu bu ekilde ele alarak iledii sonucu kmaktadr. Yine Helenizmin yaad corafi alan olarak Yunanistan, Kuzey Epir, bugn baz blmleri Yunanistan dnda kalan tm Makedonya ve Trakya, Ege Adalar ve Anadolu kabul edilmektedir.

3.

HELENZM (YUNANLILIK) ORTODOKSLUK LKS

Tezle ilgili yaplan okumalarn neticesinde, Helen (Yunan) ulusunu tanmlarken Helenizm-Ortodoksluk ilikisinin de ele alnmas gerektii grne ulalmtr. Bizde bu grn olumasnn sebebi, Ortodoksluk, Helenizmin yaam kouludur, Helen dnyas, Hristiyanlk inancnn asrlardan beri bin bir zorluklara ramen en geleneksel eklini, Ortodoksluu korumaktadr, Hristiyanlk ve zellikle Hristiyan Ortodoks mezhebinin Helen ulusunun tarihinde zel bir yeri vardr gibi ifadelerdir. Helenler ve Helenizm konusunda epey dnm olan Dragumis, tarihimizin ayrlmaz bir paras, soyumuzun tarihinin devam olduu iin Ortodoks Kiliseyi destekliyorum, demitir. Dragumis bu destei ne ekilde verdiini de
28

on Dragumis, O Ellinismos Mu Ke Ellines [Yunanllar ve Yunanllm], Atina: Ekdosis Nea Thesis [Nea Thesis Yaynlar], 1991, s. 21-25. 29 Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 168-169. 30 Georgios Nakracas, Anadolu ve Rum Gmenlerin Kkeni, ev. bram Onsunolu, stanbul: Kitabevi Yaynlar, 2005, Tm Eser.

tanmlamtr. Kiliseye gidip ha kararak, ikonalar ve papazlarn elini perek, tepsiye (kumbaraya) bozukluklar atarak. Ona gre, boyunduruk altndaki Helenler iin kilise bir merkezdir ve okullardan ayrt edilemez. Uzun bir sre iin, pek ok yerde Helenlerin kilisedeki ibadetleri ve orada toplanmalar dnda, herhangi bir kltrel yaamlar olmamtr. Bu seremoniler, Helenlerin tek milli gsterileridir31. Tevratn ve bugnk ncili tekil eden Matthieus, Markus, Lucas ve Johannes (Yani) tarafndan muhtelif tarihlerde yazlan drt ncilin Yunan dili ile yazlm ve bunlarn bat Hristiyanlk dnyasna bu dil ile arz edilmi olmas, batllar nezdinde Helenleri Hristiyanln ncleri konumuna getirmitir32. Okullarda okutulan tarih kitaplarndan da anlalaca gibi resmi Yunan tarihi, Bizans mparatorluunun tarihini, Hristiyanln ve Ortodoks mezhebinin tarihiyle dorudan ilikilendirmektedir. Bu dinin nc ve temel kurumu olan Kilisenin kuruluu, glenmesi ve temel ilkelerin olumas, mezhebin kimlii ve kiilii edinmesi, Ortodoksluun temel ilkelerinin belirlenmesi ve teki din ve mezheplerden ayrlnn olumas, hep Bizans tarihidir. Orta 2. snfa ait tarih kitab Roma ve Bizans dnemini ele almakta ve yukarda ifade ettiklerimizle bire bir rtmektedir33. Yzyllar boyunca bu ilikiden ayr bir kltr domutur. Helenler, Hristiyan Ortodoks mezhebini uluslar ile zdeletirmekte, Ortodoksluun btn dnyada Helen (Yunan) Ortodoks ismiyle bilindiini (Grek Ortodox, Trkede ise bazen Rum Ortodoks) ifade etmektedirler34. Osmanldaki Millet Sistemine gre, Mslmanlar tek millet,

gayrimslimler de inandklar din veya mezhebe gre ayr ayr millet olarak tannm, siyasi idari ve sosyal organizasyonlar da bu ayrmn temelinde gelitirmilerdir35. Trk ve Rum Nfus Mbadelesine likin Szleme ve Protokol da bu esasa gre yazlmtr36. Bu olgu Ortodoksluun Helenizm ile zdeletirilmesinin gstergesi olarak deerlendirilebilir.

31 32

Dragumis, O Ellinismos Mu Ke Ellines [Yunanllar ve Yunanllm], s. 78-89. Fehmi Nuza, Yunanllar ve Yunanllk I, Trk Kltr Dergisi, Yl: 20, Say: 231, s. 551-553. 33 Lambros akiras, Zaharias Orfanudakis, Maria Theoharis, storia Romayiki Ke Vizantini [Roma ve Bizans Tarihi], Gimnasio [Orta] 2, Atina: Organismos Ekdoseos Didaktikon Vivlion [Eitim Kitaplar Yaynlama Kurumu], 2001, Tm Kitap. 34 Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 107-108; 130-135. 35 Emre zylmaz (Sonraki dipnotlarda zylmaz olarak gsterilecektir), Heybeliada Ruhban Okulu zerine Bir nceleme, (Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, 1999), s. 2. 36 smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Antlamalar (1920-1945), Cilt: 1, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 2000, s. 185.

Yunanistan Anayasasnn II. Blm, Kilise Devlet likisi adn tamaktadr. 3. madde, Yunanistandaki din, Hz. sann Dou Ortodoks Kilisesi dinidir. Ba olarak, Efendimiz Hz. say tanyan Yunanistan Ortodoks Kilisesi ile (Konstantinupolis) stanbuldaki byk kilise ve ayn dinde olan btn Hristiyan kiliseleri arasnda inan bakmndan ayrlmaz ba vardr, ayn zamanda kutsal Sinod Meclisleri Kanunlar ile kutsal geleneklere baldr demektedir37. Yunan Anayasasnn kilise ile ilgili hkmleri bununla snrl olmayp, rnein 18. maddenin 8. paragraf Patrikhaneye ve manastrlara ait topraklarn kamulatrlamayacan ifade etmektedir38. 6. Blm, 3. Fasl ise, Agion Oros (Aynoros)un statsn belirlemektedir. Aslnda Anayasann daha en bata Kutsal zde ve Ayrlmaz l Adna ifadesi ile balamas, kilisenin yerini iaret etmesi asndan nemlidir39. 28 Ocak 2008de vefat eden40 Atina ve Btn Yunanistan Bapiskoposu Hristodulosun41, Volosta 30 Ocak 1998 tarihinde blge eitimcileri ile yapt syleinin metni, Ortodoks din adamlarnn konuyla ilgili bak asn ortaya koymaktadr. Hristodulos, eski klasik dnemden Bizans dnemine gelindiini, Helenlerin kleliin zor yllarnda morfolojik zelliklerini kaybetmeden yaamaya devam ettiklerini, ancak bunun Ortodoksluun ruhundan bamsz olarak

deerlendirilemeyeceini ifade etmektedir. Ortodoksluk, soy aacmzn kklerini, vcudunu ve dallarn derin ve geni bir ekilde sulamtr ve bu yle bir noktadadr ki, bundan ayrlmakla ilgili her deneme ulusumuz iin lm tehdididir, geleneimize Helen Ortodoksluk damgas vurmaktadr demektedir. Bapiskoposa gre Ortodoksluu brakmak, Helen olmaktan vazgemek anlamna gelmektedir. Bu gerei Helenlerden ok Helenlerin tm dmanlar bilmekte ve bu sebepten dolay hepsi de Kiliseye ve Helenlerin inancna kar ynelmektedirler. Eski dnemlerde Helenler piskoposlarn, Helenizmlerini ve

Eriim: http://www.parlement.gr/politeuma/syntagma.pdf [16 Mays 2007] Trkesi iin: Yunanistan Anayasas (1975-1986), ev. Mehmet Koca, Bursa: BEBTTAB Mnih / Bat Trakya Aratrma Merkezi Yaynlar, 2001, s. 9-11. 38 A.e., s.27. 39 A.e., 108-110. 40 Sabah Gazetesi, 29 Ocak 2008. 41 Bapiskopos Hristodulos (Hristos Paraskevayidis) 1939 skee (Ksanthi) doumludur. Hukuk ve lahiyat mezunu olup, lahiyat zerine doktora sahibidir. Franszca, ngilizce, talyanca ve Almanca bilmektedir. 1998 ylnda Atina ve Btn Yunanistan Bapiskoposu olarak seilmitir. Eriim: http://www.el.wikipedia.org [17 Mays 2007]

37

10

Ortodoksluklarn ifade eden kii olarak grmlerdir. Bugn diyasporadaki Helenler iin durum ayn ekilde devam etmektedir. Hala pek oklar iin Helen olmak, tartmasz Ortodoks olmak anlamna da gelmektedir. Bu sebeple Yunanistan Anayasasnda Helenizm ve Ortodoksluk birbirinin ayrlmaz paralar olarak grnmektedir Hristodulos laikleme ynndeki faaliyetleri tehlike olarak alglamakta, bu tip admlarn bir takm yeni fikirlerin etkisiyle ve geri kalm grnmemek iin atldn sylemektedir. Ona gre laik devletin, sanki Ortodoksluk Helen soyunun besini deilmi gibi herhangi bir ayrm yapmadan tm dinlere eit mesafede durmas ve Ortodokslua zel bir sempati gstermemesi kabul edilebilecek bir olgu deildir. Oysa Yunanca Kilisenin iinde kirlenmeden korunmu ve Yunan tarihi Kilisede canl kalmtr. Kiliseyi elinde tutan, tm ulusu elinde tutmaktadr42. Bu bilgilerin nda, sonraki blmlerde ele alnan konular daha iyi deerlendirilebilecektir.

B.

HELENLERDE OLUMASI

(YUNANLILARDA)

ULUSAL

BLNCN

1.

OSMANLI

DARESNDE

RUMLAR

(HELENLER)

TURKOKRATA

Tezimizin

anlalabilirliini

arttrabilmek

iin

ele

almakta

yarar

grdmz konulardan bir tanesi de, Osmanl daresinde Rumlar baldr. Ayn dnem Yunan tarihiliinde Turkokratia olarak adlandrlmaktadr. Szle bakldnda Turkokratia43 kelimesinin, Trk egemenlii, ya da Osmanl egemenlii/hakimiyeti olarak akland grlmektedir44. Turkokratia kelimesi birleik bir kelime olup, Turkos ve kratos kelimelerinden olumaktadr. Kratos, devlet ya da iktidar anlamna gelmektedir. Fiil hali krato eklindedir ve

42 43

Eriim: http://www.imde.gr/html/gr/section02/ellinismos/speeches/01/01.htm [13 Nisan 2005] Richard Cloggun Trke olarak da yaynlanan Modern Yunanistan Tarihi adl eserinde, Turkokratia ifadesi Trkeye Trkokrasi olarak evrilmitir. Dimokratia kelimesinin Trkede Demokrasi olarak ifade edilmesi ile tamamen ayn esaslara dayanan bu eviri ekli dorudur ve bizim kanmza gre kullanlabilir. Richard Clogg, Modern Yunanistan Tarihi, stanbul: letiim Yaynlar, 1997, s. 14. 44 Yunanca Trke Szlk, s. 743.

11

egemen olmak, ynetimi altnda bulundurmak anlamna gelmektedir45. Yunan tarihiliinde Frenklerin Yunanistandaki Fragkokratia olarak isimlendirilmektedir. Trk tezlerinde, Trklerin tarih boyunca kendi hakimiyetleri altna aldklar topluluklara daima hogr ile yaklatklar, toplumlarn din, rf, adetlerine dokunmadklar gibi, bu zelliklerin korunmas iin de tedbirler aldklar, hatta bu toplumlarn kendi aralarndaki anlamazlklarda ve bunlarn zmnde nemli roller stlendikleri ifade edilmektedir. Trk tezlerinde konuya u ekilde aklk getirildii grlmektedir: Anadoluyu fetheden Trkler, blgede yaayan topluluklarn dini duygu, dnce ve yaantlarna dokunmamlar, karlatklar sorunlar i bar bozmayacak ekilde zmlemilerdir. stanbulun fethiyle tarihte bir an kapanp, yeni bir an almas gibi olaanst bir hadiseyle birlikte, Trklerin hakimiyetindeki Hristiyan tebaann durumlar iin de yeni bir dnem balamtr. Osmanl mparatorluunda Mslmanlar bir btn tekil etmi, iktidar dnemi de benzer ekilde,

gayrimslimler de snfa ayrlmlardr. 1. slam hakimiyetinde bulunmayanlar (Kafir-i Harb olanlar) 2. slam hakimiyetini kabul edenler (Reaya Zimmiler) 3. slamn himayesini kabul edenler (Msteminler) Osmanl mparatorluunda gerek zimmiler, gerekse msteminler dinlerinin ve mezheplerinin gereklerini serbeste yerine getirebilmilerdir46. stanbul fethedildiinde ve Fatihin Balkanlardaki fetihleri sonrasnda

Osmanl mparatorluunun nfusunun byk bir blmn Rum Ortodokslarn oluturduu grlmtr. Bunun iin Fatih, bo olan patriklik makamna yeni bir Patrik seilmesini emretmitir. Dou ve Bat Kiliselerinin birlemesinin ateli bir muhalifi olan Georgios Kurtesis, II. Gennadios adyla Patrik olmutur. Sholarios (alim) lakapl Patrik, bir teolog ve filozoftur47.

45 46

Yunanca Trke Szlk, s. 409. M. Sreyya ahin, Fener Patrikhanesi ve Trkiye, stanbul: tken Yaynlar, 1996, s. 46.; brahim Meral (Sonraki dipnotlarda Meral olarak gsterilecektir), Mtarekeden Cumhuriyete (30 Ekim 1918 29 Ekim 1923) Aznlklarn Sosyal, Ekonomik, Demografik Yaps ve D lkelerle Olan likileri, (Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, 1998), s. 1. 47 Elin Macar, Cumhuriyet Dneminde stanbul Rum Patrikhanesi, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s. 38-39.

12

Gennadiosun ilk kez patrik seilmesinden sonra Fatih Onu yemee davet etmi ve Patrike verdii nemi belirtmek zere vezirleri karlamaya gndermitir. Kendisi de ayaa kalkarak elini tutmu ve iltifat etmitir. Yeni Ortodoks Patrikine, dini ve idari bakmdan geni imtiyazlar salayan bir ferman verilmitir (Fermann orijinali bugn elimizde yoktur). Kaynaklardan edinilen bilgilere gre Patrik bu fermanla byk bir nfuz ve yetkiye sahip olmakta, imparatorluktaki btn Ortodokslarn hem dini, hem de sivil bakan durumuna gelmektedir. Patrike eskiden Bizans mparatorlarnn yapt gibi patriklik asas verilmi ve bana da on iki havarinin resimleri ile ssl elmastan bir ha tayan ta giydirilmitir. Sarayn kapsna kadar beyaz bir at zerine bindirilerek, yine parlak bir trenle Patrikhaneye kadar uurlanmtr. Osmanl mparatorluunda en byk aznlk nfusuna sahip olan Ortodokslarn pek ou Osmanl ynetimini, Katolik Batya tercih etmilerdir. Fatihin gayrimslim unsurlara tand bu geni ayrcalk ve hogr, onlarn devlete kar minnet ve balln salamtr48. Patrik Millet Ba unvanna sahip olmu, artk Ortodokslarn evlenme, boanma, miras gibi zel hukuk sorunlar ve giderek Ortodokslar arasndaki cezai de olsa teki anlamazlklar, ya Patrik veya yetki verdii papazlar tarafndan zmlenmitir. Osmanl mparatorluu Mslman olmayan uyruklarn yalnz verecekleri vergilerle ilgilenmi, dier ileri kendi dinsel bakanlarna brakmtr. Bylece bir yandan, zaten stanbula uyruk olmam olan Rusya Ortodokslar dndaki btn Ortodokslar stanbula uyruk olurken, btn yaam boyunca sahip olmad yetkilerle donatlm olan Patriklik, btn bu Ortodoks kitle zerinde ok geni hukuksal yetkilere de sahip olarak tarihin en parlak ve en gl dnemini Osmanl zamannda yaamtr49. Anagnostopulu, Babali nezdinde Ortodoks cemaatlerin en yksek temsilcisi ve rgtlenmenin en yksek dzenleyicisi, hi phesiz, stanbuldaki Ekmenik Patrikhanedir. Bylece, cemaatlerin i idaresi, toplumsal yaam okullar, cemiyetler, hayr kurumlar- Ekmenik Patrikhane sayesinde kurumsal bir boyut kazanr. yleyse teorik olarak ve bu devre dair duraan ve ematik bir
48

Yavuz Ercan, Trk Yunan likilerinde Rum Patrikhanesinin Rol, Tarih Boyunca TrkYunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 200-202. 49 Cokun ok, Osmanl mparatorluu ve Rum Ortodoks Kilisesi, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 190-192.

13

yaklam dahilinde

Patrik millet badr, btn Rum Ortodoks cemaatler de

kurumsal olarak eittir demektedir50. Bu anlatmda Trklerden farkl olarak Fener Rum Patrikhanesi, Ekmenik olarak kabul edilmitir. Hristiyan Ortodoks dinine gre Patrikhane Ekmenik sfatyla Evrensel bir nitelik kazanmakta51, yani ulusst bir kurum haline gelmektedir. Oysa Trkiye Lozan sonrasnda artk bir Patrikhane deil, bir Rum Bapapazl olduu grn benimsemi ve Fener Bapapazn sadece Trkiyedeki Ortodoks Hristiyanlarn ruhani lideri olarak kabul etmitir. Bunun da sebebi, Cumhuriyetin ilanyla laikliin benimsenmesi ve Fenerdeki kurumun da buna uyarak, dier lkelerle dini de olsa ilgisini kesmesi gerektiidir52. Osmanl mparatorluu Ortodokslara verdii yetkileri Ermeni Milleti, Yahudi Milleti diye tanmlad dier gayrimslim topluluklara da tanmtr. Baskn Oran bu olguyu, Mslman olmayan aznlklara 1454 ylnda, yani Avrupada daha henz reform yaplp aznlk kavram bile ortaya kmadan aznlk grubu stats tandlar. Bunlarn gelenek ve greneklerini srdrmelerine, yalnz kendilerini ilgilendiren yasalar yapp uygulamalarna, hatta Millet Balar araclyla vergi toplamalarna ve istemlerini her an bunlar araclyla Saraya yanstmalarna izin verdiler. Hem de bu ayrcalklar, Avrupadaki gibi mcadele sonucu zorunlu olarak verilmedi, Berat ad verilen fermanlarla stanbul alnr alnmaz tek yanl olarak verildi saptamasnda bulunmaktadr53. Ayn dneme kar tarafn penceresinden baktmzda neler grmekteyiz? Ansiklopedi, internet, tarih kitaplar ve okul kitaplarnda daha nce tanmn verdiimiz Turkokratia ifadesi ve dnemi ile ilgili yaplacak kk bir gezinti bile, iki tarafn yaklamlar arasndaki derin fark ortaya koymaya yetecektir. Nea Ekdosi Yaynlarndan km olan Yunanca 2002 Ansiklopedisinde (Egkiklopedia 2002) Turkokratia, Yunan tarihinin Helen blgelerinin Trk idaresi altnda bulunduklar dnem olarak tanmlanmaktadr. Bu dnem kat zerinde 1453te stanbulun dmesi ile balayan ve 1821 Yunan htilalinin patlamas ile sona erecek olan dnemdir. Kat zerinde ifadesinin kullanlma sebebi, dnemin
50

Athanasia Anagnostopulu, Tanzimat ve Rum Milletinin Kurumsal erevesi, 19. Yzyl stanbulunda Gayrimslimler, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999, s. 1. 51 Macar, a.g.e., s. 16. 52 Sabahattin zel, Atatrk Dnemi Trkiye-Yunanistan likileri, (Ed. Hasan Celal Gzel), Trkler, Cilt: 16, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 643, 653. 53 Baskn Oran, Trk Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, Ankara: Mlkiyeliler Birlii Vakf Yaynlar, 1986, s. 26.

14

Helenlere ait tm blgelerde ayn anda balayp sona ermemesindendir. Bunun en arpc rneklerinden biri Selaniktir ki, Trkler tarafndan 1423te igal edilmi ve 1912de kurtarlmtr. Oysa Girit Adasnda ayn dnem, 1669-1913 yllarn kapsamaktadr. Ansiklopedide, Yunan tarihinin bu dnemi en karanlk ve Helen ulusu iin en hazin dnem olarak nitelendirilmektedir. Boyunduruk altndaki (ipodulos) Helen nfusun durumu, korkun (friktos) kelimesi ile anlatlmaktadr. galcide insaniyetten eser dahi yoktur. Patrike verilmi olan ayrcalklara hibir zaman uyulmam, vatandalar srekli hapsedilmi veya katledilmilerdir. Vergilere katlanmak zor ve eitim yetersizdir. Reayann hayat, namusu ve mal varl, her Trkn niyetine baldr. galcinin hi kimseye hesap vermesi gerekmemitir. Ancak bu anlatlanlar iinde en korkun olan, ocuklarn devirilmesidir. Bu olgu kan vergisi olarak anlm ve igalcinin bu nlemi, Helenizm iin gerek bir ykm olmutur. Pek ok Helen, Trk zorbalndan (tirannia) kamak iin yurt dnda eitli ehirlere yerlemitir. Buralarda bilimde ve ticarette baar gstermilerdir. Bir ksm Helen de silahlanarak dalara kmlardr. Bunlar kleftler (Yunan tarihinde eteci efe) olarak isimlendirilmiler ve daha sonralar lkenin kurtuluu iin mcadele eden ilk birlikleri

oluturmulardr. 1821den nce de pek ok ayaklanma kaydedilmitir. En nemlileri 1463, 1479, 1495, 1499, 1532, 1574, 1585, 1612de kaydedilen ayaklanmalardr. Ancak Trk egemenliinin sona ermesinin balangc 1821dir54. nternet zerinden yaptmz taramalarda ulatmz bilgiler de tamamen ayn paraleldedir. Baz tanmlar, Turkokratia dnemini 1071den balatmakta ve Osmanllarn bu blgeye aamal olarak yayldklarn, zamanla bugnk Yunanistann tamamn igal ettiklerini ifade etmektedirler. Osmanl Trkleri blgeye, Bizans mparatorluunun, hal seferinden zayflad bir anda ulamlardr. Bu arada Bulgarlara ve Srplara kar kazandklar savalarla Osmanllar Gney Balkanlara doru da ilerlemiler, 1458de Atinay da igal etmilerdir. 1500den itibaren Yunanistann ada ve ovalarnn byk blm Osmanllarn ellerine dm, Helenler przl yzeyden dolay yarmadasn brakarak dalara yerlemilerdir55.
54 55

Osmanllarn

dalk blgelerde etkili askeri ve siyasi varlk gsterememeleri sebebiyle, Yunanistan

Turkokratia, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 19, s.400. Eriim: http://www.el.wikipedia.org [22 Mays 2007]

15

Hacifotisin, Trk daresinde Helenlerin Gnlk Hayat ( Kathimerini Zoi Ton Ellinon Sti Turkokratia) adl kitabnn sunumu, bu dnem iinde ele alnan konular hakknda tam bir fikir vermektedir. Kitabn, ad geen dnemle ilgili

etkileyici bir gezinti olduu sylenmekte, igalcinin ngrd koullarn, skntlarn, ilelerin, ama bunun yannda snflarn, ticaretin, dinin (kilisenin) ve Avrupa ile Msrdaki parikiyalarn56 da anlatld ifade edilmektedir. Bu kitabn okuyucusu d ve ayn zamanda ayaklanmaya sebep olan ykselii, fetih yllarndan itibaren slamlatrmalar, gizli Hristiyanlar, Helen soyunun ekonomik olarak ilerleyiini, Helenlerin milli uyanlar ile ilgili heyecan verici ayrntlar grecektir. Kitapta hznlerden, nfustan, bayramlardan kk ayaklanmalardan, dalk blgelerdeki doktorlardan, limanlardaki hayattan,

(yortulardan),

kleftlerden, halk eitmenlerinden ve byk tercmanlardan sz edilmektedir57. Yunan tarih kitaplarnda dnemle ilgili ele alnan konular bunlardr. Okullarda ad geen dnem, Orta 3. snfta ele alnmaktadr. Ders kitabnda da dnem iin, Yunan tarihinin en kritik dnemi nitelemesinin kullanlm olduu dikkat ekmektedir. Bizansn 1453te k, Helen varln tehdit eden

ktlklerin sebebi olarak gsterilmektedir. Avrupann yeni siyasi ve dini atlmlar yapt ve Rnesans ruhu ile edebiyatta, sanatta ve bilimde nemli gelimeler gsterdii esnada Helenizmin yaam mcadelesi verdii, ancak her eye ramen takdir edilmesi gereken bir dayankllk gsterdii, milli deerlerini bu kt koullarda dahi koruduu ve kendi Rnesansn yaratt sylenmektedir. Maddi ykmlar, slamlatrmalar, ocuklarn devirilmesi (ki pedomazoma, szlk anlamyla ocuk toplama olarak ifade edilmektedir), ar vergiler, eitli basklar onlar yldrmam, Patrikhane ve Kilise etrafnda birlemiler ve kurtulu mitlerini canl tutmulardr. Ders kitabnda, Osmanl mparatorluunun idari rgtlenmesi

anlatlmakta, verimli arazilerin Trklerin eline getiinin, Hristiyanlarn dalk blgelerde snrlandrldnn alt izilmektedir. Hristiyan iftilerin son derece kt koullarda altklar, ancak 17. yzyldan sonra kk arazi sahiplerine rastland,

56

Parikiya, tarihsel olarak olumu, ortak bir ulusal bilin ve ruh yaps tayan ve kendi ulusal yresinin dnda bulunan, ekonomik-toplumsal ilevi ile kapitalist/burjuva iblmn kolaylatran ve zorlayan insan topluluudur. Herkl Milas, Yunan Ulusunun Douu, 2. b., stanbul: letiim Yaynlar, 1999, s. 69. 57 Hacifotis, a.g.e, D Kapak.

16

18. yzyldan itibaren Rum ticaretinin gelime gstermeye balamas ile birlikte byk arazi sahiplerinin olutuu ifade edilmektedir. Osmanl vergilendirme sistemi de olduka ayrntl bir ekilde ele alnmtr. slamlatrmalar Helenizm iin byk tehlike olarak yorumlanm, bu fenomenin Hristiyanlar gizli din tamaya zorladnn alt izilmitir.

slamlatrmann en kt ekli de, ocuklarn devirilmesidir. ocuk seiminde en yetenekli ve salkl olanlarn tercih edilmi olmas sebebiyle, Helenizm en canl ve parlak genlerinden yoksun kalm ve bu durum Helen varl iin tehlike yaratmtr. Korsanlk ve deniz gvenliinin olmamas sebebiyle ky yerleim birimleri ve adalar terkedilmilerdir58. te Orta 3 ders kitabnda Osmanl imaj bunlarla izilmektedir. Yunanistan ve Fransa niversitelerinde, Bizans Tarihi dersleri vermekte olan Nikos Svoronos, yakn dnem Yunan tarihi ile ilgili kitabnn Trk daresi (Turkokratia) Dneminde Helenlerin Sosyal Durumu balkl blmnde unlar kaydetmektedir: Boyun edirilmi olan (ipotagmenos) Hristiyan nfusun hukuki stats eriata gre dzenlenmitir. Bu, hayat ve mal sahibi olma hakkn tanmakta ve direnmeden Osmanl egemenliini kabul etmi olan tm halklara ibadetlerini yerine getirme zgrl vermektedir. Ancak bunun bedeli olarak cizye adndaki kelle (ba) vergisi (kefalikos foros)59 vermek zorundaydlar ki, Hristiyanlar buna hara ismini vermilerdir. lk padiahlar genel olarak eriat kanunlarn uygulamlardr. Ayn kanuna gre zorla igal edilmi olan toprak padiaha gemekteydi ve padiah bunu hizmetleri karl olarak gazilere (sipahilere) ve Osmanl mparatorluundaki bir takm yetkililere datmtr. Bu ekilde Asya, Trakya, Makedonya ve Tesalyadaki verimli arazilerin byk blm, gerek mlk ve gerekse timar olarak Trklerin eline gemi, topran bir blm de vakf olarak dini kurumlara verilmitir. Hristiyan iftiler timarlarda toprak klesi (duloparikos) haline gelmilerdir. Hristiyanlara Makedonya ve bat Tesalya, Epir, Sterea Ellada, Mora (Peloponnisos) ve adalardaki dalk blgeler braklmtr.

58

Vas. Vl. Sfiroeras, storia Neoteri Ke Sighroni [En Yeni ve ada Tarih],Gimnasio [Orta] 3, Atina: Organismos Ekdoseos Didaktikon Vivlion [Eitim Kitaplar Yaynlama Kurumu], 1999, s. 99105. 59 Szlkte Kefalikos Foros ifadesinin karl olarak, Kelle Vergisi denilmektedir. Yunanca Trke Szlk, s. 381.

17

Reayann yapmak zorunda olduu ykmllkler, ilk balarda Bizans ya da Frenk dnemine kyasla daha azdr. Ancak cizye haricinde r vergisi de demek zorunda kalmlardr. Buna reticilerin efendilerine saladklar pek ok yararn da ilave edilmesi gerekir. Reayalar pek ok yasaklar ve zorunluluklara uymak zorunda da braklmlardr. Ata binme ve silah kuanma yasa, yeni kilise ina etme ve an kullanma yasa, tanklklarnn adalet iin deer yanstmamas, zel giysiler giymek zorunda olmalar bu tr zorunluluklardandr. Adalar ve ky eridinde olanlar Trk donanmasna belli sayda denizci (kalyoncu) vermek zorunda olmulardr. Hristiyanlar iin en ar olan da, 6-15 ya aras ocuklarn askere alnmasdr. Bunlar slamlatrlmlar ve Trk geleneklerine altrlmlar, zel okullarda eitim alarak nce acemi olan, daha sonra da yenieri olmulardr. Osmanl mparatorluu st dzey yneticilerini de bu ekilde salamtr. Osmanl mparatorluunun zayflamas ile ilgili sebepler Hristiyanlarn durumunu da etkilemi, artk bundan byle ne eriat, ne de reaya ile ilgili padiah buyruklar sert bir ekilde uygulanamaz olmutur. Her ey paalarn ve Babali memurlarnn insiyatifine terk edilmi, timarlar ve iftlikler miras yolu ile geen mlkler haline gelmi ve reayaya ait topraklar yutulmutur. Epir, Girit ve Anadoludaki nemli sayda Hristiyan slam dinine gemek zorunda kalmtr. Giderek eitlenen ykmllkler daha da katlanlmaz bir hal almtr. 16. ve 17. yzyl, Osmanl daresindeki Helenler iin kritik bir dnem tekil etmitir. Katliamlarn, slamlatrmalarn, birbiri ard sra gelen savalarn, talyaya toplu glerin yaanmas sonucunda Helen nfus eksilmi, ky blgelerin bir blm ve adalarn byk ksm tamamen boalmtr. lkede kalanlar ovalar terk ederek dalara snmlardr. Helenler, tm imkanlardan almlardr60. stte yazlanlardan da anlalaca gibi Yunan tarih yazmnda bu dnem, Helen ulusunun Osmanl daresi ile ilgili ikayetlerinin bilimsel olarak dile getirilmesi diyebileceimiz bir slupla yazlmaktadr. Tm bu zorluklara ramen, bu iki asr boyunca yararlanmay hedefleyerek organize olmaya

60

Nikos G. Svoronos, Episkopisi Tis Neoellinikis storias [ada Yunan Tarihinin Gzden Geirilmesi], Atina: EkdosisThemelio [Themelio Yaynlar], 1999, s. 40-43.

18

Osmanl daresinin Yunanistan iin bir tek pozitif getirisi olmutur. O da, asrlarca uyuyan Helenlik bilincine ac ila etkisi yapmas ve onu uyandrmasdr61. Trkler iinse, Osmanl Devleti gayrimslim reayasna din serbestlii yannda her zaman efkat ve anlay gstermi, imtiyazlar vermitir Bununla birlikte, d tahriklerin de tesiri ile Rumlar istiklal sevdasna dmlerdir62. 2. RUMLARDA (HELENLERDE) ULUSAL BLNCN

OLUMASINDAK ETMENLER

Yunan tarih kitaplarnda Rumlarda (Helenlerde) ulusal bilincin ne zaman olutuu sorusuna yant aradmzda, bunun Malazgirt Savana kadar gtrlebildiini grmekteyiz. Svoronosa gre, Hristiyan olan Helen nfus, ulusal ismini terk etmitir. Daha nceki blmlerde de bahsettiimiz gibi bunun sebebi, kelimenin putperest anlamnn tamaya balamasndandr. Zamanla Hristiyan ve Romal (Rum) kelimeleri neredeyse ayn anlam kazanm ve bunun sonucunda Helen olma bilinci zayflamtr. Ancak sre ilerledike ayn halk ehre deitirmi, kendi z bilincine varm ve eski Helenizme yeniden balanmtr. Helenizmin bu yeni rotas, XI. yzyl sonlarndan balayarak eitli aamalardan gemi ve XIX. yzyl balarna kadar devam etmitir. Bu, eski bir halkn yenilendii ve yeni bir tarihi varlk, Yeni Yunanllar (Neoellines) yani Helen ulusu haline geldii dnemdir. Bu dneme kronolojik olarak bir balang vermek gerekirse, 1071 yl ya da tahta Aleksis Komninosun (Trke kaynaklarda Aleksios Komnenos olarak gemektedir63) kt 1081 yl orijin olarak kabul edilebilir. nk Aleksis Komninos, Helen olan bir hanedann kurucusudur. O andan itibaren Helenizm dman halklar ve uluslar tarafndan evrilmi ve yaltlm olduu durumda, kendi zel siyasal ve kltrel varln derin bir ekilde kavramtr. O gne kadar Helenizm (Yunanllk) fikri halk tabakalar iin uzak bir an iken, her geen gn aydnlar tarafndan daha sklkla ele alnan bir konu olmutur. Bizansl aydnlar, dnyay yeniden Helenler ve barbarlar olarak alglamaya balamlardr. yle ki

61 62

Dimopulos, a.g.e., s. 317. Mbahat S. Ktkolu, Yunan syan Srasnda Anadolu ve Adalar Rumlarnn Tutumlar ve Sonular, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 157. 63 Tahta I. Aleksios olarak km ve 1081-1118 tarihleri arasnda hkm srmtr. Komnenos, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Cilt:13, s. 6913.

19

XIV. yzyl sonunda ve XV. yzyl banda Helenizmin devamll bilinci ok aktr. Helen stanbulun Trkler tarafndan fethedilmesinin akabinde balayan ulusun tekrar dirilecei ryas, Helenlemi bir Bizans mparatorluu olarak dirilme ierii kazanmtr64. Milas, Helen ulusunu ortaya karan Helen ulusal bilincinin kiisel dzeyde ok eskilerde, belki de XV. yzylda, toplumsal bir g olarak ise XVIII. yzylda grldn savunmaktadr65. Dimopulos, Helenizmin hem kavram, hem de ierik olarak Bizans iinde yava yava sndn, buna ramen Yunancann yaadn, Frenk daresi dneminde ilk uyann gerekletiini ifade etmektedir. Ancak bu, ksmi bir uyantr. Bu uyann gereklemesinde Trk idaresi dnemi katalizr ilevi grmtr. Halkn bilincini sarsm, bu halk Trklerle yzleince ulusal farklln ne demek olduunu idrak etmitir. Farkl rklardan gelenlerle yaanan maceralar, z benliin fark edilmesini salamaktadrlar. Helenler sorunun, Trklerle aralarndaki dini farktan kaynaklandn dnmlerdir. Bunun sonucu olarak ise Hristiyan Ortodokslua byk bir balanma gereklemitir. Kilise, Rumlar (Helenleri)

etrafnda toplama baarsn gstermitir. Bizans dneminde Helenlerin ulusal benliklerinden uzaklamalarnda kilisenin sorumluluu bykse de, tersine onlarn Trkler tarafndan farkllatrlmalarna izin vermeyiiyle yapt katk, daha byk olmutur. Zamanla Trklerle olan tm farkllklarn idrak etmilerdir ki bu, hem dini, hem de ulusal farkllktr66. Rumlarda (Helenlerde) ulusal bilincin olumasnda kilisenin rol Trk kaynaklarnca da, Yunan kaynaklarnca da kabul edilmektedir. Svoronos bunu, Ortodoks Kilise kuvvetlerin lideri olmu ya da Helenlerin savunmasn rgtlemi, ulusla balanmtr. Ayn zamanda Bizans mparatorluunu bir ekilde devam ettiren tek siyasal g olarak ortaya km ve gelecekteki Helen Hristiyan devleti ryasn ete kemie brndrmtr demektedir67. yle ki, Ayasofya (Agia Sofia) Kilisesi, stanbulun Helenler tarafndan yeniden elde edilecei sembol haline gelmitir .
68

dncesinin

64 65

Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 54-83. Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 163. 66 Dimopulos, a.g.e, s. 317-319. 67 Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 85 68 Meral, a.g.e., s. 7.

20

Haciantoniyuya gre, Osmanl daresinde Helenler iktidar kaybetmilerse de, tarihi bilince sahip rgtl bir cemaat olarak varolmulardr. Bunda da en nemli pay Ortodoksluk inancnda, Yunancada, cemaatler ve esnaf loncalar ats altnda rgtl bulunmalarndadr. Bu unsurlar ulusun tarihi belleini korumular ve takdire ayan bir dayankll glendirmilerdir69. Hasiotis, cemaat idarelerinin bir dereceye kadar d mdahaleyi hafiflettiini, bir yerleim veya kyn kk dnyas iinde zgrce bir nefes alma imkan sunduunu kaydetmektedir. Cemaatlerdeki ileyi, Rum (Helen) Ortodoks unsurun ilkel bir siyasi yaama sahip olmasna ve problemlerini beraberce zmesine yardmc olmutur. Bu olgu, demokrasi ruhunun ve cemaat yelerinde ulus bilincinin gelimesinde rol oynamtr70. XVII. yzyldan itibaren, Osmanlnn gcn kaybetmesine paralel olarak iki sosyal grup, bakentte Fenerliler ve tarada ayan etkin olmaya balamlardr. Fenerliler Reis-l Kttab (Dileri Bakan) ile Divan- Hmayunda grev almlar, 1716dan 1821e kadar Eflak ve Bodan Beyliklerinde bulunmulardr. Ancak voyvoda olarak grevlendirilen Rum beyleri, Balkan lkelerinde Osmanl Devleti aleyhinde kkrtmalarda da bulunmulardr. Bunlar arasnda Osmanlya sadakatten ayrlmayan drstlkle hizmet edenler olmakla birlikte, kendilerine duyulan gveni ktye kullanarak ihanet edenler ounluu tekil etmitir71. Yunanca tarih kitaplarnda bu konuyla ilgili olarak, Fenerliler snfnn gelime gstermesiyle birlikte, Rumlarn (Helenlerin) kilise liderlii haricinde bir siyaseti snfna sahip olduklar ifade edilmektedir. Bu siyaseti snf, tm karanlk yanlarna ramen (ki bu ifadeyle igalciyle yani Osmanlyla ibirlii kastedilmektedir) g anlarda millete byk hizmetlerde bulunmutur72. Bu arada ayanlar gurubu da benzer bir gelime gstermi, kilise ve Fenerlilerin yannda nc bir siyasal g olarak ortaya kmtr73. Helen ulusuluunun gelimesine katk yapm bir dier unsur

aydnlanma srecidir. Aydnlanma her ne kadar baka bir gereklie, Bat

69

Kostas Haciantoniyu, storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941 [Yeni Yunanistan Tarihi 18211941], Atina: Ekdosis Diyorasis [Diyorasis Yaynlar], 2002, s. 11. 70 . K. Hasiotis, Metaksi Othomanikis Kiriarhiyas Ke Evropaikis Proklisis [Osmanl daresi ve Avrupa Kkrtmalar Arasnda], Thessaloniki [Selanik]: Ekdosis University Studio Press [University Studio Press Yaynlar], 2001, s. 84-85. 71 Meral, a.g.e., s. 7-8. 72 Haciantoniyu, storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941 [Yeni Yunanistan Tarihi 1821-1941], s. 13. 73 Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 90.

21

Avrupaya ait

fikirler retse de,

boyunduruk altndakilerin benliklerini

kazanmasnda byk katks olmu ve zgrlk zlemini arttrmtr74. Bat ideolojisinin Helen topraklarnda yaylmaya balamas, Helen dncesini zenginletirmi ve onu geleneksel Ortodoksluk kalbndan karmtr. Yunan tarih kitaplarnda iaret edilen unsurlardan biri de, Rum (Helen) burjuva snfnn etkinlikleriyle ilgilidir. XVI. ve XVII. yzyllarda snrl ve az saydaki Rum (Helen) tccar ve sanayici grubu, hem sayca, hem de zenginlik olarak gelime gstermi ve ayr bir sosyal snf haline gelmitir. XVIII. yzyl ortalarndan itibaren bu snf, kendini gl hissederek ulusal meselelerin idaresine katlmak istemitir. Helen burjuva snf ykselme eyleminde Trk igali ile yz yze gelmi, snf ile Trk igal koullar arasndaki ztlk, sz konusu olan bu byk ve yeni snfn nemli bir blmnde ulusal ayaklanma fikrinin olumasn salamtr. Bu snf ayn zamanda Bat ile iliki halinde olduundan, ulusal bilincin byk bir kesinlik almasn salamtr. Ulusal varl gvence altna alabilmek iin igalciyle yani Trklerle birlikte varolma ideolojisi, ya da Hristiyan glerin (rnein Rusyann) Osmanl mparatorluuna mdahalesiyle kurtulmaya dnk hayallerin karsna, XVIII. yzyln son eyreinden itibaren, bamsz bir Yunan Devleti kurmak amacyla Rumlar (Helenleri) rgtlemek dncesi kmtr. Hazrln liderliini ve ulusun rgtlenmesi grevini zerine alan Helen burjuva snf, XVIII. yzyl ortalarndan itibaren Helenlerin ideolojisinin taycs olarak kmtr. Gelien kent merkezleri, Helenizmin kltr merkezleri olmular ve bu merkezlerde pek ok okul bulunmutur. Yunanca kitap yaynlarnda ve batda eitim alan Helenlerin saysnda art yaanm, bunlar Rumlara (Helenlere) ait eitim kurumlarnda grev almlardr. Helen burjuva snfnn en dinamik kesiminin ve onu ifade eden

aydnlarn ulusal bilinci, XVIII. yzyl sonunda ve XIX. yzyl balarnda belli bir olgunlua ve safla ulam, dank haldeki ihtilal glerini rgtlemeleriyle

74

Haciantoniyu, storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941 [Yeni Yunanistan Tarihi 1821-1941], s. 13.

22

Yunan Bamszlk hareketine gelinmitir75. Bu snf Yunan Devleti ile de iliki halinde olmu ve aamal olarak bu devletle rtmtr76. Clogg, Eer Osmanl mparatorluu, XVIII. yzylla beraber asker, toprak btnl ve iktisat bakmndan zayflam olmasayd, bu ayaklanmann baarl biimde yrtleceini bile dnmek olanaksz olurdu demektedir77. Bu arada Yanyal Ali Paa gibi bir takm ayan ve paalarn ayaklanmalar, Rumlara (Helenlere) Osmanl mparatorluundaki krizin derinlemekte olduunu gstermitir. Artk Helenler aydnlaryla, tccarlaryla ve gelien bilimsel metotlarla hazrlklarn yapmaktadrlar. Haciantoniyunun deyimiyle, Artk ulus uyanmtr, ihtilal dncesi trmanmaktadr ve geriye fitili atelemek kalmtr. Btn sosyal snflarn kaynamakta olduu durumda, fitili Filiki Eterya atelemitir Dostlar Cemiyeti olarak evirebileceimiz Filiki Eterya, 1814te Odessada kurulmutur. Filiki Eterya tm vilayetlerin, tm toplumsal snflarn ve ideolojik tutumlarn (st ve alt kademedeki ruhban snfnn, byk toprak sahiplerinin, ayanlarn, tccarlarn, armatrlerin, aydnlarn, Fenerlilerin, kleftlerin, denizcilerin, iftilerin v.s.) g birlii yapmasn salam ve bir disiplin getirmitir. Bu, kurtulutan nceki kurtulutur. Gerek i zgrln Helenlere fleyen Filiki Eteryadr. Helenleri zgrletirmi ve o andan itibaren igalciyle birlikte yaamak artk olanaksz hale gelmitir78. Svoronos bu gelimeyi, artk Helen ulusu oluumunu tamamlam ve 1821 ihtilaliyle varln ilan etmitir79 szleriyle ifade etmektedir. syan ksa srede gelime kaydetmi ve Osmanl mparatorluu isyan bir ara bastrmsa da, zaman ierisinde yetersiz kalmtr. Yunan ayaklanmas Rusya, Fransa ve ngiltere tarafndan da desteklenmi, hatta kkrtlmtr. Osmanl sava gemileri 1827de Navarinde ngiliz-Fransz-Rus mttefik donanmas tarafndan batrlm ve Navarin deniz sava Morada Osmanl kuvvetlerini, stn durumdan yenilmi duruma sokmutur80. Devamnda 1828de balayan Osmanl-Rus Sava, Yunanistann bamszln kazanmasnda nemli bir unsur olmutur. Osmanl
Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 97-106. Sia Anagnostopulu, Mikra Asia 19os e.-1919 [Anadolu 19. y.y. 1919], 2i Ekdosi [2. b.], Atina: Ekdosis Ellinika Grammata [ Ellinika Grammata Yaynlar], 1998, s. 317. 77 Clogg, a.g.e., s. 32-33. 78 Haciantoniyu, storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941[Yeni Yunanistan Tarihi 1821-1941], s. 14-18. 79 Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 106. 80 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Cilt: 5, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1995, s. 118119.
76 75

23

mparatorluunun yenilgisi ve 1829 tarihli Edirne Bar ile biten sava, Osmanl mparatorluunun paralanmasnda nemli bir aamadr. Osmanl mparatorluu, Edirne Bar ile Yunanistann bamszln kabul etmitir81. Yunanistan, Osmanl mparatorluunun kavumutur82. Takip eden srete Megali deay uygulamaya sokan Yunanistan, Osmanl mparatorluundan ald topraklarla yz lmn geniletmi ve nfusunu arttrmtr. Bu olgu sebebiyle, 1919 ylnda balayan Anadolu Harekat da dahil olmak zere, Trk ve Yunan uluslar defalarca kar karya gelmilerdir ve bunun yansmalar gnmzde de srmektedir. Londra Protokoln onaylamasyla bamsz devletine

3.

YUNANSTANIN BYK LKS MEGAL DEA

Megali dea, Byk Fikir, Byk Mefkure ya da Byk lk anlamna gelmektedir. Baz Trke kaynaklarda Megalo dea eklinde yazld grlmtr. Ancak fikir ve lk anlamna gelen idea kelimesi feminen bir kelime olduundan dolay, byk sfatnn da diil hali olan megali eklinin kullanlmas gerekir83. Trk tarih yazmnda, Megali deann amacnn, stanbul bakent olmak zere, Bizans mparatorluunu en geni snrlaryla diriltmek, Yakn Douda byk bir Yunanistan kurmak olduu, oysa ki Yunanl(Rum)larn, btn snrlaryla diriltmek istedikleri, kendilerini varisi saydklar Bizansla ne tarih, ne de soy (rk) bakmndan hibir ilgilerinin bulunmad ifade edilmektedir. Amalanan snrlar izebilmek iin seilen hedefler ise unlardr: nce Yunanistan bamszlna kavuturmak; sonra da Yedi Adalar almak; Tesalya, Epir, Makedonya ve Trakyay ele geirmek; Girit Adas, Oniki Adalar ve Kbrs Adasn, Anadolunun Sakaryaya kadar olan kesimini (stanbul dahil) elde etmek ve nihayet Karadeniz kylarn da zaptederek Pontus Rum Devletini ihya etmek84.

81 82

Oral Sander, Siyasi Tarih (lk alardan 1918e), 11. b., Ankara: mge Kitabevi, 2003, s. 299. Erkan enekerci (Sonraki dipnotlarda enekerci olarak gsterilecektir), Siyasal Boyutlaryla Trk Yunan likileri (1830-1952), (Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Anabilim Dal, 1994), s. 58. 83 Trke-Yunanca Szlk, s. 332. 84 ahin, a.g.e., s. 164.

24

Yunanistan yukarda belirttiimiz bu hedeflerden

byk blmne

ulamtr da. Yunan Devleti kurulmu, Yedi Adalar, Tesalya, Epir, Makedonya ve Trakyann bir blm, Girit ve Ege Adalarn ele geirmitir. 1947 ylnda Oniki Ada talyadan alnarak Yunanistana verilmitir. Yunanistan ayn byk ama dorultusunda 1919 ylnda Anadolu Harekatn gerekletirmi, ancak bu kez giriimi felaketle sonulanmtr. Son elli yl iinde Kbrsta Enosisi, yani birlemeyi gerekletirmek iin elinden gelen gayreti gstermitir ve gstermektedir. Kamran nan, Megali deaya ksaca Helen emperyalizmi denilebileceini, Helenlerin nderliinde Bizans mparatorluunu yeniden diriltmek hedefi olarak da tanmlanabileceini ifade etmektedir85. Atina Belediye Bakanl da yapm olan Emmanuil Benakisin86 kz Pinelopi Deltann, Megali dea ryacs olarak da tannan Venizelos ile ilgili aktard bir anekdot, Kamran nann bu tanmn dorulamaktadr. Venizelos 1915te skenderiyeye gelmesi iin yaplan teklifi kabul etmi ve Pinelopi Deltann kardei Andonis tarafndan misafir edilmitir. skenderiye Rum Cemaati kendisine grlmemi bir karlama dzenlemitir. Yollar, pencereler ve balkonlar insanlarla dolmu, her yerde mavi beyaz Yunan bayraklar dalgalanm ve tm gzergah boyunca kendisine, balkonlardan ve pencerelerden iekler atlmtr. Aylardan Nisandr. O gece Andonis Benakisin evinde verilen yemek esnasnda konumalar siyaset zerinde younlamtr. Venizelos o gece orada bulunanlara, siyasi program hakknda geni bilgiler vermitir. anakkale Savana katlmmz bizim sadece kk fedakarlklarmz gerektirmektedir. Ama bunun karl? sorusunu yneltmitir. Andonis Benakis de Venizelosun karsna bir harita amtr.

Venizelos, hzl bir hareketi ile tm Anadolu kylarn ve ilerini taradktan sonra, Karlk olarak Lloyd George bize bunlar vaat ediyordu demitir. Venizelos bu ekilde Helenlere, ryalarnda dahi grmeye cesaret edemeyecei ufuklar sunmutur
87

. Bu anekdottan hareketle, en azndan bir grup Helenin ad geen lknn sk bir

takipisi olduu rahatlkla sylenebilir. Megali dea ifadesini ilk kez dile getiren, Helenli bir Ulah olan, Ali Paann oluna doktorluk ederken bamsz kralln ilk yirmi ylndaki en etkili
85

Kamran nan, Trk-Yunan likilerinde Dinamikler, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 93. 86 Emanuil Benakis, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 13, s. 144. 87 Pinelopi Delta, Elefterios K. Venizelos, Atina: 1978, s. 11-12

25

siyasal kiiliklerden biri olmaya ykselmi oannis Kolettistir. 1844te ilk anayasann oluumuyla sonulanan grmelerde Kolettis, kralln ilk snrlar dndaki blgelerde yaayan Helenlerin davasn, bamszlk savamnn iinde yer alan yerlilerin hegemonyac isteklerine kar savunmutur. Yalnzca krallkta yaayanlarn deil, Yunan tarihi ya da Helen (Yunan) soyuyla ilikili olanlarn da Helen (Yunanl) olduklarnda diretmitir. Helenizm balca iki odakta toplanyordu: Kralln bakenti olan Atina ve tm Helenlerin (Yunanllarn) d ve umudu olan ehr-i Konstantiniye. Kolettis, 1844teki anayasa kongresinde unlar sylemitir: Yunan Krall tm Yunanistan deil, yalnzca onun en kk ve en eski parasdr. Doma byme Helen (Yunanl) olan kimse yalnzca bu krallk ierisinde yaayan deil, ayn zamanda yonyada, Tesalyada, Serezde, Edirnede (Adrianupolis),

stanbulda (Konstantinupolis), Trabzonda, Giritte, Sisamda (Samos) ve Yunan tarihi ya da Helen (Yunan) rkyla ilikili herhangi bir toprakta yaayandr88 Yunan tarih yazm iin sra d ifadesiyle nitelendirebileceimiz

Dimitris Kiikis89, Batl aydnlar, Yunanllarn kalbine rk kini enjekte ederken, byk devletlerin diplomatlar da, Trkler aleyhine bir genilemeyle Megali deann gereklemesi iin tevik ediyorlard demekte, Megali dea teriminin babas olarak tanmlad Kolettisin, Fransz Partisi lideri olduunun altn izmektedir90. Veremis, Megali ideann daha ok halk ynlarnda yank bulduunu, gl olan ulusal mesaj ile halka, ortak bir Helen (Yunanl) kimlii sunduunu ifade etmektedir. Halk siyasal olarak eitlemi, ulus bilincini geniletmi ve devletle uzlatrmtr. Byk lk romantizmi, halk ulusal bir ortaklk etrafnda birletirmitir. Megali dea taraftarl Helenlerin kendilerine yeteceklerini ilan

88 89

Clogg, a.g.e., s. 66. Yazar Trkiyede Kitsikis adyla tannmaktadr. Yunancada t ve s harfleri yan yana geldiinde olarak okunmaktadr. 90 Dimitris Kiikis, storia Tis Othomanikis Aftoktatorias [Osmanl mparatorluu Tarihi] 12801924, B Ekdosis [2.b.], Atina: Ekdosis Estia [Estia Yaynlar], 1988, s. 156.

26

etmekte ve Helenlere yeni bir milli grev sunmaktadr: Bu grev, dounun uygarlatrlmas ve ayn anda Helenletirilmesidir (Yunanllatrlmasdr)91. Ayn konuyu ele alan Pashalis M. Kitromilidis, ulusal birlik ve beraberlik iin ulusalc sylemin yaygn bir ara olarak kullanldn, ulusal glerin bu ekilde, d hedeflere ulaabilmek iin birlikte hareket edebildiklerini ifade etmektedir. Toplum iindeki gr ayrlklar bertaraf edilmeli, ya da ulusal beraberlik iin uzlalmalyd. Megali dea ilk balarda ite byle bir i atma krizine cevaben ifade edilmitir. Topraklar geniletmek ve boyunduruk altndaki kardeleri kurtarmak her ne kadar Megali deann ideolojik ve retorik temellerini oluturuyorlarsa da, 1844te Kolettis tarafndan cokulu bir ekilde ifade edilmesi, Yunanistandaki yerli ve gmen vatandalar arsndaki ekime ile yzleilmesi erevesinde olmutur. Kendisi de bir d Helen olan Kolettisin Megali deay tm ulusu birletirecek bir unsur olarak ele almas doaldr. Megali dea, doum yerlerine baklmakszn siyasal haklarn eitliini desteklemek amacyla, kk kralln snrlarnn ok tesine yaylmtr. Kitromilidis, kimin hangi kriterlere gre Helen (Yunanl) saylacann ve bunu talep edebileceinin yantn aramakta ve varolan karmak tabloya dikkat ekmektedir. Eer dil ulusal bir simge ise, Helen ulusuluu ciddi problemlerle kar karyayd. Bamsz Yunanistanda dillerinin Yunancalatrlmas gereken,

Arnavuta konuan byk bir nfus yaamaktayd. Tesalya ve Epirde, snrlarn kuzeyinde sadece Arnavuta deil, Ulaha konuanlar da bulunmaktayd. Makedonyada dinsel ve dilsel gruplarn oluturduu ulus mozaiinde Trke,

Arnavuta, Bulgarca ve Ladino konuan Mslman ve Yahudiler arasnda, krsal kesimde Ortodoks bir nfus yaamaktayd. Bunlar iinde Yunanca, Arnavuta,

Ulaha ve Srp leheleri konuan gruplar grlebilmekteydi. Egenin tesinde, Anadoluda, tablo yine benzer karmakl

gstermekteydi. Ortodoks Hristiyanlarn byk bir blmnn, yarmadann i blgelerinde yaayanlarn ana dilleri Trkeydi. Dou illerinde kk gruplar oluturan Ortodokslar, Ermenice, Arapa ve Krte konumaktaydlar. Sadece nemli kent merkezlerinde Yeni Yunanca Ortodoks nfusun ortak diliydi. Birka istisna dnda Ege Adalar, Girit ve Kbrs, Yedi Adalar Yunancann konuulabildii blgelerdi. te bu durumda cemaat alanmal, ilenmeli ve de
91

Veremis, Apo To Ethniko Kratos Sto Ethnos Dihos Kratos To Pirama Tis Organosis Konstandinupoleos [Milli Devletten Devletsiz Millete - stanbul rgt Deneyimi], s. 29-30.

27

uyandrlmalyd. Bu ise ancak ulusal bir eitim aracl ile baarlabilirdi. Yunan Devletinin snrlarnn tesindeki ulusal eitimin ilevi, Helen ulusunun sembolik snrlarn geniletmekti92. Bu ama iin Yunan Devleti, Atina niversitesi, Anadoluda kurulan Rum cemiyetleri ve okullar, kilisenin de salad destekle, ibirlii halinde almlardr. Bize gre bu olgu, Anadoluya gerekletirdii askeri harekatn ok ncesinde balayan, Yunanistann Osmanl topraklarndaki eitim seferberlii

kampanyasdr. Bu, Megali deann baka bir boyutudur ve Yunanistan iin en az topraklar geniletmek kadar nemli olmutur. Hedeflere ulald, yani Helen ulusu yaratld durumda, Yunanistann Osmanl topraklarn ilhak etmesi kolaylaacaktr. Bu yazlanlar, Yunanllk ve Rumluk ayn ey deildir tezine de yant iermektedir. Aynoros (Agion Oros)lu bir arhimandrit (manastr papaz) olan Vasilios Gontikakisin, 18-20 Ocak 2004te To Vima Gazetesindeki yazlar, Megali deann bir ruhban tarafndan bugn nasl yorumlandna iaret etmektedir. Arhimandrit, Yunan Devleti kurulunca Megali deann gereklemesine yaknlaldn, Ayasofya (Agia Sofia)nn bir nefes tesine kadar ulaldn, ancak bunu Anadolu Felaketinin izlediini sylemektedir. Gerekte ise, Megali dea yok olmamt. Parlamakta, genlemekte ve ykselmekteydi. Tarihi bir felaketle yok olmas, onun ok da byk olmad anlamna gelirdi. Nihai ama, belli bir corafi blgenin igali deil, cemaatin ykselmesiydi. Bugn milyonlarca nfuslu stanbulda (Konstantinupoliste) Ayasofya hkm srmekte ve kendini kabul ettirmekteydi. Tm camiler onu boyut olarak gemek istemekte, ya da zerafetini taklit etmekteydiler. Bunlar karsnda Ayasofya suskun kalmakta, olan bitenden rahatszlk duymamakta, sadece aydnlatp teselli etmekte ve katlanp beklemekteydi93.

Pashalis M. Kitromilidis, Noeres Kinotites Ke Aparhes Tu Ethniku Zitimatos Sta Valkanya [Akll Cemaatlar ve Balkanlarda Ulusal Meselenin Balangc], Ethniki Taftotita Ke Ethnikismos Sti Neoteri Ellada [ada Yunanistanda Ulusal Kimlik ve Ulusalclk], Atina: Ekdosis Morfotiko drima Ethnikis Trapezis [Morfotiko drima Ethnikis Trapezis Yaynlar], 1997, s. 81-90. 93 Eriim: http://www.antibaro.gr [16 Mays 2007]

92

28

4.

YUNANSTANIN

OSMANLI

RUM

CEMAATN

HELENLETRME ABASINDA CEMYETLERN ROL

Osmanl mparatorluunda, Mslman Trklerle Ortodoks Rumlar, uzun yllar yan yana yaamlar ve etkileim halinde olduklarndan birbirlerinden pek ok kltrel zellik almlardr. Sadece dini ynden ayrlan, beraber alayp glen bir halk sz konusudur. Ancak bu durum, Yunanistann Anadoluda balatt eitim seferberlii ile XVIII. yzyldan balayarak ve zellikle XIX. yzylda birden deimeye balamtr. Megali dea konusunu ele aldmz bir nceki blmde, Yunan Devletinin snrlarnn tesinde eitimin ilevinin, dilleri ya da dinleri sebebiyle Helen ulusunun oluturduu cemaatle rtebilecek olanlarn eitilmeleri aracl ile, Helen ulusunun sembolik snrlarn geniletmek olduunu ifade etmi

bulunuyoruz. Bu ilemi, birbirini tamamlayan iki kurumsal a olabilir klmtr. Biri, dorudan Yunan Devleti tarafndan denetlenmekteydi. Dieri ise Anadolunun yerlisi Yunanca konuanlarn, ya da Ortodoks Hristiyan cemaatlerin elindeydi. Ancak her ikisi de, Atinada eitim grm kiilerden olumaktayd. Sz konusu olan alardan birincisi, 1836dan itibaren gerek Balkanlarda, gerekse Anadoluda ehirden ehre yaylan konsolosluk ve viskonsllerin oluturduu a ve dieri de Rum okullar adr. Bu okullar blgesel cemaatler tarafndan Yunan Devletinin sunduu normlara gre rgtlenmi, Yunan Devletinin eitim formasyonuna gre, yerli cemaatten oluturulmutur. Osmanl mparatorluundaki Yunan konsolosluklar, pek ok sorumluluk stlenmilerdi. Bunlar resmi diplomatik ve ticari sorumluluklarn ok zerinde sorumluluklard. Yunan Devletinin ilk kurulduu yllarda, 1830-1840 yllar arasnda konsolosluk ve viskonsllerin en nemli faaliyetlerinden biri, Yunan bamszlk mcadelesine katlacak ya da herhangi bir ekilde katk yapabilecek olanlara Yunan uyruunu vermek olmutur. Bylece Osmanl mparatorluunun en nemli ehirlerinde, Yunan uyruklulardan bir ekirdek oluturmutur. Bu gruplar en uygun zamanda, bu blgelerin Yunan Krallna katlmas iin alacaklard. Konsoloslar ayrca, Rum basnn yerli kanallar aracl ile de desteklemilerdir. Bu ekilde hala zgrleememi olan kardelerine, zgr Yunanistan ile ilgili haberler aktarlmtr. Siyasal ve eitimsel etkinlikleri destekliyorlar, Yunanistan ile rten etkinlikleri cesaretlendiriyorlar ve Osmanl yetkililerinin kmsenmesini 29

ateliyorlard. Bu tip faaliyetler Rumlarn youn olduu blgelerde ok eskiye dayanyordu. Yunan bamszlnn ncesinde olduu gibi sonrasnda da, Osmanl daresindeki Rum cemaatlerin hayatnda, okullar kurulmas temel konuyu tekil

etmitir. Kurulmasnn akabinde Yunan Devleti ite homojenlii salayacak bir eitim a oluturduunda, Osmanl mparatorluunun eitiminde de byk bir deiim meydana gelmeye balamtr. Yunan htilali ncesinde orta retimdeki retmenler ya dini eitimin en nemli merkezlerinde, ya da Avrupa

niversitelerinde eitim alrlarken, Atina niversitesi kurulduktan sonra Anadolu orta retimine en ok retmen salayan kurum haline gelmitir. Rum genlerinin Atina niversitesine ynlenmeleri phesiz ki konsolosluk faaliyetlerine bal bir gelimeydi. Atina niversitesinde yetimi retmenler, srasyla temel eitimdeki rencileri yetitirmilerdir. Bu ekilde, Osmanl mparatorluunda bir eitim a olumutur. Bu ebeke Helen birliine ynlendiriyor ve Anadoluyla Balkanlarn en cra kelerinde, Rum Ortodoks cemaatin bulunduu yerlerde grevini

srdryordu. Neologos Gazetesinde, Dou halklar anlamaldrlar ki onlarn geliimi, Helen (Yunan) eitimi araclyla olacaktr. Hibir ekilde geri adm atm deiliz. Helenizmin dounun Rnesansnn vaftiz kazan olmas nazik hrsna sahibiz denilmitir94. Helenizm asndan sz etmekte olduumuz bu eitim seferberliinin en nemli katks, Ortodoks nfusun dil olarak Helenlemesi olmutur. Ortodoks cemaatlerin Arnavuta, Ulaha ve Srpa konutuu Balkanlarda, Trke, Ermenice ve Krte konutuu Anadoluda, temel ve ortaretim ann genilemesi, iki nesil sonra gemite konuulduu halde, unutulan Yunancann yeniden canlanmasna sebep olmutur. Dilin yeniden canlanmas, Helen ulusuluu ile ilgili duygularn ilenmesinin yolunu amtr. retmenleri, Yunanistann sunduu yksek retim olanaklarndan yararlanan dier gruplar takip etmitir. Her geen gn, talya, Fransa ya da Almanya yerine Atinada eitim grm avukat, doktor ve gazeteci says artm ve XIX. yzyl sonlarnda bunlar doduklar yerlere geri dnmlerdir.
94

Matula Kurupu, Morfes Kinonikis Ke Politistikis Organosis Tu Mikrasiatiku Ellinismu To Fenomeno Ton Sillogon [Anadolu Helenizminin Toplumsal ve Siyasal rgtlenme Biimleri Dernekleme Olgusu], Periodiko Leksi [ Leksi Dergisi], Noemvrios Dekemvrios [Kasm Aralk] 1992, Tomos [Cilt]: 112, s. 925.

30

Bulunduklar blgede Osmanl mparatorluunun Hristiyan uyruklar arasnda, Yunan Devletinin siyasal geleneini yaygnlatrmakta nclk etmilerdir95. Atina niversitesinde eitim alan Rum cemaat yeleri, herhangi bir zorlukla karlamadan doktorluk, avukatlk ve retmenlik gibi meslekleri icra etmilerdir. rnein Atina Tp Fakltesi rencilerine be ve yllk olmak zere iki farkl program uygulam ve Yunanistanda doktorluk yapacaklar be yllk programla yetitirilmilerdir. yllk programa girenler, Trkiyede hekimlik yapmak ve ayn zamanda siyasi bir misyonla almak zere eitilmilerdir. Bu sistem uzun sre devam etmi, yzlerce Yunan genci ylda renebildikleriyle Trkiyeye gelerek Tp Fakltesinde zayf bir snavdan gemek suretiyle doktorluk yapma yetkisini kazanmlar, bu imkan da o zaman Tp Fakltesinde grev yapan Rum hocalar sayesinde elde etmilerdir96. Bu eitimli grup, Yunan Devletinin dier ulusal merkez olarak ortaya kmasnda tayc rol stlenmitir. Helenizmi gibi konulardan sz eder olmulardr97. Bu sosyal gruplardan yerel ve siyasal cemiyet (dernek) ve birliklerinin nderleri km, bunlar XIX. yzyln son eyreinden itibaren Helen ulusuluk ideolojisini tm Makedonya, Trakya ve Anadoluya yaygnlatrmlardr. Atina

niversitesi mezunlar, bizim ulusal niversitemiz, bizim ulusumuz, Trkiye

Cemiyetilik hareketi yle bir noktaya ulam ve o denli uzak noktalara doru yaygnlamtr ki, 1892de tannm bir Yunan gazetesi, cemiyet manyaklndan (sillogomania) sz etmitir. Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesi (Ellinikos Fillologikos Sillogos Konstantinupoleos) ve Anatoli (1895te Atinada

Anadolulular tarafndan kurulan Dou dernei) gibi cemiyetlerle ba kuran tm cemiyetler, blgelerinin corafi, siyasal ya da toplumsal koullarndan bamsz olarak, Helen ulusunun Panhelenik Cemaatinin en nemli organlar olmulardr. Sylenmesi gereken bir dier unsur da, Anadolu ile iletiim halinde olan Atina merkezli cemiyetlerin beyninin, niversitenin en sekin retim grevlileri olduudur. Bu retim grevlileri, rencileriyle mektuplamalar araclyla yaygn

95 96

Kitromilidis, a.g.m., s. 90-93. Meslek Gazetesinin Gzyle Cumhuriyetin lk Yllarnda Trk Doktorluu ve Tp Fakltesi, ev. Sabahattin zel, Yakn Dnem Trkiye Aratrmalar Dergisi, Yl: 5, Say: 10, 2006, s. 254255. 97 Anagnostopulu, Mikra Asia 19os e.-1919 [Anadolu 19. y.y. 1919], s. 317-318.

31

bir karlkl iletiim iindeydiler. Onlara fikirler, nasihatler veriyor, kltrel ve ulusal misyona ynlendiriyorlard98. Anadolu Rumlarnn cemiyetler kurmasnda, Yunan Devletinin kuruluu ve bu faaliyetleri desteklemesinin yannda, Avrupadaki dernek ats altnda rgtlenme ruhunun da etkisi olmutur. Bu fenomen zerinde etkili olan bir dier unsur, XIX. yzyldan itibaren Osmanl Devletindeki slahatlar ve bunlarn oluturduu zgrlk ortam, zellikle 1856 Islahat Fermandr. Rumlarn cemiyet, kulp v.s. kurmak konusundaki eilimini, stanbulda yaynlanan Neologos gazetesi bir yazs ile desteklemitir. 1873te yaynlanan bu yazda, Avrupann iyi bir konumda olmasnn sebebi olarak sivil toplum rgtleri gsterilmi, Rumlarn da ilerleyebilmek iin bunu gerekletirmek zorunda olduklar, ulusal eitim, ilk ve orta retim iin cemaat idarelerinin her yntemi denemesi gerektii belirtilmitir. Helenlerin cemiyet kurmalar iin belirtilen bir dier gereke ise, Rumlarn dank olmalar sebebiyle ancak cemiyetleri araclyla iletiim kurabilecekleridir. Neologosta ayrca, ticaretin kolaylatrlabilmesi iin, hisseli irketlerin kurulmas gerektiinden de sz edilmitir99. Gerek Trke, gerekse Yunanca kaynaklarda rastladmz bir bilgi de, XVIII. yzyln sonlar ile XIX. yzylda, zellikle Bat Andoluya yeni Yunan glerinin yaanddr. Bu g genellikle Bat Anadoludaki i gc ana dayandrlmaktadr100. Yunan kamuoyunda, g sebebiyle Anadolu kylarnn ve adalarn yeniden Helenletiinden sz edilir olmutur. Atinada 1882de O Astir Tis Anatolis (Dou Yldz)de, Eer Anadolunun bat kesiminin Helenlemesi devam edecek olursa, bu ok byk siyasal anlam olan bir gelime olacaktr denilmitir. Cemiyetler bu ortamn rndr. Cemiyet faaliyetleri stanbul ve zmirde balamtr. Bu akm iin,

Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesinin (DRCE ksaltmas kullanlacaktr) kuruluu kilometre tan tekil etmitir101. Bir dier deyile, DRCEnin 1861de kuruluu, Anadolu Helenizminin sosyal ve siyasal byk uyannn balangcdr. DRCEnin bu kadar byk bir ii yklenmesi, her trl ve her snftan katlacak glerin harekete geirilmesi olarak deerlendirilmitir. Bir ok cemiyet, irket, birlik, okuma
98 99

Kitromilidis, a.g.m., s. 93-94. Kurupu, a.g.m., s. 922-923. 100 Tuncer Baykara, Bat Anadoludaki Rum Nfusun XIX. Yzyldaki Durumu, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 437. 101 Kurupu, a.g.m., s. 923-925.

32

salonu ve kulbn 1861den sonra kurulmaya balamasnn sebebi, DRCEnin verdii ivme ile balantldr. 1920de stanbulda 500e yakn cemiyet olduu ve bu cemiyetlerin cemaat idareleri ve loncalarn birikiminden yararlandklar sylenmektedir102. Helenletirme olgusu asndan arz ettii nem sebebiyle DRCE hakknda bilgi vermekte yarar gryoruz. DRCE 1861 Maysnda kurulduunda, tzn doksan stanbullu imzalam ve ilk bakanln stanbulun nemli kiilerinden olan ve II. Mahmutun ahsi doktoru Stefanos Karatheodoris yapmtr. En nemli ekonomik destek, bankac Georgios Zarifis ve Hristakis Zografos gibi isimlerce salanmtr. Cemiyetin eitim, okul tekilatn yeniden dzenlemek ve adalatrma istei Patrikhane tarafndan ho karlanmam, kendi yetki alanna mdahale olarak alglanm ve alak tonda bir takm ekimelere sebep olmusa da, bir sre sonra diyalog kurulmutur103. DRCEnin faaliyetleri dneme ayrlabilir. lk balarda bir bilim kurumu gibi faaliyet gstermi, bilimsel konularla ilgilenmitir. Bunlar akademik bir

dzeyde olduklar iin, az sayda kiiye seslenilmitir. kinci nemli adm, halka ak dersler olmutur. Bu, stanbulda ve tarada yeni cemiyetlerin ald dnemdir. nc dnem, 1870 sonrasdr. Bundan byle Cemiyet ulusu bir kimlie brnmtr. 1871den itibaren DRCE iin, Osmanl mparatorluundaki Rumlarn Milli Eitim Bakanldr ifadesinin kullanlmas, bu kurumun stlendii roln altn izmektedir104. DRCE stanbul evresi ve taradaki cemiyetlerle yazm ve onlarn

hamiliini stlenmitir. Cemiyetleri retmen, aydn ve okul encmenleri ile ibirlii yaparak, okullara ara-gere teminine armtr. stanbul ve taradaki cemiyetlerle ibirliinde DRCE, danman rolndedir. Pedagojik alandaki problemler iin ona bavuruluyor, eitim mfredatn belirliyor ve eitimde kullanlacak kitaplar seiyordu. Blgedeki cemiyetler, DRCE liderliinde etkinlikler dzenliyorlard. DRCE stanbul ve taradaki cemiyetlerin stlendikleri misyonu yurt dna da duyurmu, mzeler kurularak belgelerin toplanmas, Yunan dili ve folkloru
Kiriaki Mamoni, sagogi Stin storia Ton Sillogon Konstantinupoleos [stanbul Cemiyetlerinin Tarihine Giri] 1861-1922, Periodiko Mnimosini [Mnimosini Degisi], 1988-1990, Tomos [Cilt]: 11, s. 212-214. 103 Anagnostopulu, Tanzimat ve Rum Milletinin Kurumsal erevesi, s. 22-26. 104 Yorgos A. Yannakopulos, O Ellinikos Fillologikos Sillogos Konstantinupoleos 1861-1923 Os Foreas Ethnikis Politikis [Ulusal Siyasetin Taycs Olarak Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesi 1861-1923], Opsis Tu Mikrasiatiku Zitimatos [Anadolu Meselesinin Ynleri], Thessaloniki [Selanik]: Ekdosis Art of Text [Art of Text Yaynlar], 1994, s. 101-104.
102

33

aratrmalar yaplmas konularnda faaliyet gstermitir. Cemiyet 1877de farkl bir grev stlenmi, iliki halinde olduu cemiyetlerle birlikte Trakya ve Makedonya Helenizminin haklarnn ilan edilmesi iin gerekli tespitlerin yaplmasn istemitir. Bunun akabinde hazrlanan muhtra Fransa, Almanya, talya, Avusturya ve Rusya eliliklerine sunulmutur. Mamoni DRCEnin, Gen Osmanllarn kurduklar Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye iin de bir rnek tekil ettiini iddia etmektedir105. DRCEnin toplantlarnda Rum Ortodoks cemaatinin kurumlarnn

ounun, Patrikhanenin ve keza Osmanl hkmet temsilcilerinin hazr bulunmas, DRCEnin etkisinin kant olduu kadar, kilise ve siyaset hiyerarisinden kabul grdnn de gstergesi olarak ifade edilmektedir. II. Merutiyet dneminde

DRCEnin toplantlarna Prens Sabahattinin katld da grlmtr. DRCE siyasi bir rgt olmasa da, faaliyetlerinin dolayl olarak siyasi bir yaps vardr; zira dorudan her siyasi zemine, yani rakip ulusuluklarn mcadelesine katlmtr106. Mondros Mtarekesinin akabinde DRCE etkinliklerini arttrm ve siyasi olaylara girmitir. 1918 Aralknda Venizelos, Helenizmin asrlk lklerini ifade eden kii olarak Cemiyetin fahri bakan ilan edildii andan itibaren, Anadolu Harekatndaki gelimelere gre hareket etmitir. Cemiyet camias, hayran olmu ve Onu saymtr107. DRCE bakan olan Minas Avthentopulos 20 Mart 1919da Bakomutan Paraskevopulosa, Helen ulusunun ikiz silahlarnn sng ve yaz (kalem) olduunu, bunlarn asrlarca mucizeler gerekletirdiklerini, bu gnlerde de ulusun kurtuluu iin birlikte alarak zaferi salayacaklarn dile getirmitir. Cemiyetlerin Megali dea ile akrabalklar daha belirgin bir hal almtr108. seimleri

kaybettii Kasm 1920den nce de, bunun sonrasnda da Venizelosun siyasetine

Mamoni, sagogi Stin storia Ton Sillogon Konstantinupoleos [stanbul Cemiyetlerinin Tarihine Giri] 1861-1922, s. 218-227. 106 Haris Eksertzoglou, Osmanlda Cemiyetler ve Rum Cemaati Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesi, ev. Foti Benlisoy ve Stefo Benlisoy, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2004, s. 19; 52. 107 Kiriaki Mamoni, O Ellinikos Filologikos Sillogos Konstantinupoleos, O Venizelos Ke Mikrasiatiki Ekstratia [Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesi, Venizelos ve Anadolu Harekat], Deltio Kentru Mikrasiatikon Spudon [Anadolu Aratrmalar Merkezi Blteni], 1983, Tomos [Cilt]: 4, s. 291-293. 108 Kurupu, a.g.m., s. 929.

105

34

Helenlerin cemiyetler kurmalar sadece stanbul ve zmir gibi ehirlerle snrl olmayp, Orta Anadolu (Kapadokya) ve Karadeniz de dahil olmak zere her blgede ortaya kmtr109. Yaptmz aratrmalarda rastladmz baz bilgiler, Yunanistann krkledii eitim seferberliinin ve Helenletirme abasnn ne kadar ciddi boyutlara ulatn anlamamza vesile olmutur. rnein Amalthia adndaki zmir Rum gazetesi, 1871-1872 yllarnda eitimle ilgili bir tartma balatmtr. Tartlan konu Yunanca ve Helenlere yakr eitimdir. zmir Merkez Kz Okulu Mdr Sapfo Leontias, kzlarn sadece eitimli birer anne deil, ayn zamanda retmen, yazar ve aydn olmalarn istemektedir. Ayn tartmada tm cemiyetlerin ncelikle anaokullar kurmalar gerektii dile getirilmitir. nk eitim anaokullarndan balamaktadr110. O dnem Mslman Trk ahalinin eitimi dnldnde, talep edilenler daha iyi yorumlanabilecektir. Anadoludan Yunanistana g etmi Aleksis Aleksiyu, 1910da zmirde doduunu, nce Nestoridisin daha sonra da Pashalisin okuluna gittiini, burada kendilerine Yunan milli marn Yunanca olarak, ancak ngiliz milli marnn

melodisi ile rettiklerini nakletmitir. Yunan milli bayramlar bu okullarda kutlanlmakta, o gnlerde ocuklar evzon kyafetleri giymektedirler. Tabii ki okul mdr Nestoridis, nlem amacyla okul dna bekiler yerletirmektedir111. Bu yntemlerle, sadece dini olarak Trklerden ayrlan kitle, retmen, papaz ve salk elemanlar gnderilerek Helenletirilmeye allm ve

Kitromilidise baklrsa bu amaca ulalmtr. Gerek Yunanistan iinde ve gerekse dnda, bu kltrletirme ya da cemaat yaratma ilemi o kadar iyi bir ekilde gerekletirilmitir ki, mbadeleden sonra Anadolu ve Trakyadan youn bir g alan Yunanistan ulusal adan Avrupann en homojen devletlerinden biri haline gelmitir. yle ki Ege Adalar, Bat Trakya ve Girit rneinde olduu gibi birbirinden son derece farkl tarihi deneyime ve geliime sahip blgeler,

109

Kiriaki Mamoni, Somatiaki Organosi Tu Ellinismu Sti Mikra Asia, Sillogi Kapadokias Ke Pontu [Helenlerin Anadoludaki Yapsal Organizasyonu, Kapadokya ve Karadeniz Cemiyetleri], Deltio Kentru Mikrasiatikon Spudon [Anadolu Aratrmalar Merkezi Blteni], 1986-1987, Tomos [Cilt]: 6, s. 155-160. 110 Kurupu, a.g.m., s. 927. 111 Eksodos [k], Tomos [Cilt]: 1, Atina: Ekdosis Kentru Mikrasiatikon Spudon [Anadolu Aratrmalar Merkezi Yayn], 1980, s. 6.

35

Yunanistana

dahil

olduklar

andan

itibaren

birbirlerine

benzemeye

balamlardr112.

5.

YUNAN

OSMANLILII

YA

DA

HELENOTOMANZM

(ELLNOTHOMANSMOS)

Yunan Osmanll, XX. yzyln balarnda baz Helen

aydnlar (sol

ideolojiyi izleyen Helen aydnlar olduklar ifade edilmektedir) tarafndan gelitirilen politik bir inan ve eylem programdr. Buna gre Helenler ve Trkler, bir tek at altnda ve bar iinde yaayabilirlerdi; ve yaamalydlar da. Avusturya-Macaristan mparatorluu modelinden ilham alan aydnlarn dnd devlet biimi, ok uluslu doulu bir federasyondu. Bu devlet iinde Helen-Trk unsuru egemen olacak, Helenler manevi ve ekonomik stnlklerinden yararlanarak zaman getike siyasal hakimiyeti de elde edeceklerdi113. Yunan Devleti genileme siyasetine son vermeli, Jn Trkler Merutiyet ilkeleri yaamalydlar114. Yunan Osmanll fikrinin kkenleri, XVIII. yzylda yaam olan Velestinli Rigasn eserinde bulunmaktadr. Osmanl mparatorluunun iinde bir devrim gerekletirmek iin alm ve bu amala iirler yazm, eviriler yapm, hatta bir anayasa tasla hazrlamt. Osmanl mparatorluu deil, Yunan Cumhuriyeti adyla hayal ettii devlette, bir halk ayaklanmasyla demokratik bir dzen salamak istemekteydi. Bu devlet ok uluslu olup, btn vatandalar eit biimde iinde barndracakt. Ancak yine de Helenler ngrmekteydi
115

tek uluslu devlet kurmaktan saknmal, hrriyet ve iinde farkl dil ve dinden insanlar uyum iinde

iin imtiyazl bir yer

. Velestinli Rigas kurmak istedii devlet biiminde kimi Helen

zelliklerin egemen olmalarn istediinden dolay, Helen ulusu ideolojisinin nclerinden de saylmaktadr. Ancak genel yaklam, Helenlerin ve Trklerin (ayn zamanda dier Osmanl milletlerinin) bir arada yaamalar gerektii ynndedir.

112 113

Kitromilidis, a.g.m., s. 102. Leonidas Moiras (Sonraki dipnotlarda Moiras olarak gsterilecektir), 1909 Gudi Darbesinin Trk ve Yunan Kamuoyuna Yansmas, (Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal, 2006), s. 52-53. 114 Herkl Milas, Hellenotomanizm ya da Yunanosmanll, Tarih ve Toplum Degisi, Kasm 1993, Cilt: 20, Say: 119, s. 57. 115 Moiras, a.g.e., s. 54.

36

Rigas, sol ideolojinin ve pratiinin temsilcisiydi. Ancak iki ulusun bir arada yaamasn istemi olan sa gler de olmutur. Yunan tarih yazmnda Fenerliler eski rejimin (yani geleneksel Osmanl mparatorluunun) savunucular olarak ifade edilmektedirler. Bu anlamda Fenerliler, Rigastan farkl ve hatta kar bir konumdadrlar. Rigas sol, Fenerliler sa ideoloji iinde ele alnsalar bile, Osmanl Devleti iinde Rumlarla Trklerin (ya da Yunanca konuan Ortodokslarla Trke konuan Mslmanlarn) bir arada yaayabileceklerini ileri srmlerdir. Yunan Osmanllnn temsilcileri, ulusu eler ieren, ama ayn

zamanda Balkanlar bir kasrga gibi sarp ykmlara ve kymlara srkleyen tek devlet - tek ulus formlnden ok farkl bir biimde, uluslarn bir arada bar iinde yaayabileceklerini ileri srmlerdir. Bu grn temel temsilcileri, on Dragumis ve Athanasios Suliotis Nikolayidistir116. Veremise gre, XX. yzyln girmesinden yl nce Osmanl kuvvetleri karsndaki yenilgi, Yunan Devletini Helen ulusunun inandrclndan yoksun etmitir. tek savas olma

on Dragumis ve Athanasios Suliotis

Nikolayidis, biri diplomat, dieri ise Yunan Ordusunda subaydrlar. 1897ye gtrm olan bamszlk ruha bir alternatif zm ararlarken dikkatlerini zengin Osmanl Rum milletine evirmiler, Helenizm ile ilgili umutlarn ok uluslu bir devlete dayandrmlardr. Bu devlet erevesinde herkese eit haklar verilecek, dini inan ve rk ayrm yaplmayacaktr. Dragumis, bir cemaatin davrannn belirlenmesinde kltr gcnn

ncelikli rol oynad grne arlk vermitir. Geleneksel bamszlk ideolojinin taraftar olarak yola km, ancak ksa srede ulus tanmnn devletin boyutlaryla e anlaml olmadn fark etmitir. Makedonyadaki grevi, kendisinin de bir temsilcisi olarak bulunduu devletin, tehlike altnda bulunan ulusunu

birletirmek konumunda olmadn anlamasna sebep olmu ve boyunduruk altndaki Helenlere her eyi devletten bekledikleri iin kzmtr. 1908den sonra gnlne Megali deann sonunda iptal edildiini, Helenizmin siyasal restorasyonunun Bizanstan daha derli toplu bir devlet iinde rkn birlemesi eklinde olacan kaydetmitir. Dragumisin derli toplu devlet koulu ile neyi

116

Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 171-179.

37

kastettii tam belirgin olmamakla birlikte, stanbuldaki deneyimimden sonra Suliotisin ok uluslu dou ideolojisine daha yakn hareket ettii kesindir117. on Dragumisin Yunanllar ve Yunanllm (O Ellinismos Mu Ke Ellines) adl eserine yazd nszde Filippos Dragumis, kardeinin eserlerinde frsat kk siyasetle uramadn, Megali deann gereklemesiyle de ilgilenmediini kaydetmektedir. Megali dea, stanbul bakentli Bizans

mparatorluunu yeniden yaatmakla ilgili emperyalist bir siyasettir. Trk egemenliinin korunmasn gerekli grd 1902den itibaren Makedonyada ve 1905ten itibaren Trakyada, Bulgarlarn Egeye ve zellikle Meri ile Mesta-Karasu (Nestos) arasnda kalan blgeye szmalarn nlemek iin almtr. stanbulda bulunduu dnemde ve zellikle II. Merutiyetin ilannn akabinde doulu halklarla ibirlii yapmak istemitir. O andan itibaren, dou halklar ile ibirlii yapma

siyasetini Megali deann her trl emperyalist etkisinden ayrmtr ki, bu hkmetin siyasetine ters bir durumdur. on Dragumis, Yunan hkmetinin Balkan Savaalarna dikkatsiz ve zamansz bir ekilde girdiine inanm, farkl imzalar kullanarak hkmeti bu siyasetinden dolay gazete yazlaryla eletirdii 1912

ylndan itibaren, Venizelosun siyasi grlerine kar olduu ortaya kmtr. Kardei Filipposa gre on, Yunan Devletinin d politikasnn, Panhelenik ve doulu olaca yerde sadece ben merkezci ve macerac bir hal aldn fark etmitir118. Kiikis de on Dragumisin Venizelosun siyasetine kar olduunu ifade etmitir. Yunanllarn, daha sonra Slavlarla paylamak iin Osmanl

mparatorluuna saldrmalarn knam ve bunu, sadece bir parasn alabilmek iin, kendi miras sayd bir eye saldrmak ve rkn birlemesini tamamen engelleyecek bir durum olarak deerlendirmitir. Suliotis de Balkan ttifakn knamtr. Onun iin Osmanl mparatorluu Helenlerin evidir. Yunanllarn, kendi evlerini yamalamak zere Slavlarla ibirlii yapmalar deliliktir. Paylam bu evin, yani blge ve kltrnn, felaketi demektir. Sonuta idareyi batllar alacaklardr119. on Dragumisin gnlnn sayfalar arsnda dolarken grdmz, Ancak olmas gereken baka bir eydir. rnein zamanla Trk Devleti, Yunan
Veremis, Apo To Ethniko Kratos Sto Ethnos Dihos Kratos To Pirama Tis Organosis Konstandinupoleos [Milli Devletten Devletsiz Millete - stanbul rgt Deneyimi], s. 31-34. 118 Dragumis, O Ellinismos Mu Ke Ellines [Yunanllar ve Yunanllm], s. 17-19. 119 Dimitris Kiikis, Sigkritiki storia Ellados Ke Turkias Ston 20o Eona [20. Yzyl Yunanistan ve Trkiye Karlatrmal Tarihi ], G Ekdosis [3.b.], Atina: Ekdosis Estia [Estia Yaynlar], 1998, s. 174.
117

38

Devleti olmaldr. Dou Roma Devletinin, Bizans Helen Devleti olduu gibi dedii cmlesi120, Onda farkl bir ulusuluk anlaynn var olduunu anlamamza sebep olmutur. Dragumis, stanbulda arkadalk ettii Suliotis ve Thimios ile bir gece konumaya daldklarn, Suliotisin douda uluslarn kartn ve doulu denilen bir karmn ortaya ktn, o andan itibaren de Yunanl, Yahudi, Bulgar, Trk, Krt, Ermeninin kalmadn sylediini ve buna da inandn nakletmektedir. Kendisi ise Rumun iki ideal arasnda paralandn gzlemlemektedir. Bir tarafta Suliotisin ideali olan ve doulu bir renk tayacak olan Bizans, Dou mparatorluu ideali, dier tarafta ise Thimiosun rksal, Yunanistanl ve Yunanl olan Yunanistann boyunduruk altndaki vilayetlerin katlmas ile daha da bymesi ideali durmaktadr121. Dragumis, boyunduruk altndaki Helenlerin Trklerden kurtulmak duygusuna sahip olduklarn, Yunanistanda yaayanlarn bu tip duygularnn olmadn ifade etmekte, Neden darda yaayan Helenleri byk doulu bir devlette daha iyi kaderleri olmas iin harekete geirmeyeyim, yani Trkiyeyi Rumlarn -dierlerinin de olduu gibi- Trklerle eit haklara sahip olacaklar byk bir dou devleti yapmayaym? sorusunu yneltmektedir122. Rumluun yeni merkezi olarak Atina ortaya kmtr. Ancak bu geici bir durumdur. Atinann merkez olmas byk devletlerin isteidir. Helenler, ksa bir zaman iinde Atinann geici bir merkez olduunu unutmular, kklklerine almlar ve Atinaya yerlemilerdir. O andan itibaren, her gn yeni bir ideoloji olumaktadr. nk Helenizmin yeni ekirdei, ekirdek olarak ekim gcn gstermitir. Ulusun dier yelerini de kendine doru ekmekte ve nceki ideolojileri bomaya almaktadr. Dolaysyla Yunanistanda yaayanlarn grleri doaldr ve bu gr, yeni ekirdee katlacak vilayetler aramakla ilgilidir. Ulusun dank hcreleri bunun etrafnda toplanmakta ve yapmaya almaktadrlar. Oysa kendisi gibi bazlar, ulusun eski grlerine bal kalmakta, ya da eski ile yeniyi uzlatrmaya almaktadr. Dragumis unutkanlklardan ve sadece Yunanistan ekirdeine dayanan bir devlet beklemenin sradanlndan nefret etmektedir123.
120

on Dragumis, Fila merologiu [Gnlk Sayfalar] 1908-1912, Tomos [Cilt]:4, Atina: Ekdosis Ermis [Ermis Yaynlar], 1988, s.4. 121 A.e., s. 137-138. 122 A.e., s. 162-163. 123 A.e., 238-239.

39

Veremis Suliotisi macera konusunda romantik eilimli biri olarak tanmlamaktadr. Grevdeki yllarnn byk blmn nce Selanikte, ardndan stanbulda gizli rgtler kurarak geirmitir. Daha ok Helenizmin kar karya olduu Slav tehdidi ile ilgilenmi ve Helenler ile Trklerin, Slav aknn kesmek iin ok uluslu bir imparatorluk iinde i birlii yapabileceklerine inanmtr. Osmanl bakentine gittiinde amac, Trakyadaki Bulgar faaliyetlerine kar Rumlarn faaliyetlerini arttrmaktr. Ayn yl bu subay, Atinann da yardmyla stanbul rgtn (Organosis Konstantinupoleos) kurmu ve aamal olarak kendi hareket alann belirlemitir. stanbul rgtnde, grleri Makedonya Savanda ekillenmi insanlar nc rol oynamlardr. Suliotis, Dragumisin stanbul Eliliinde alt dnemde kendisiyle ibirlii yapmtr. stanbul rgtnn ilk balardaki grevi Trakya ehir ve kasabalarnda Bulgar tehtidine kar koymaktr. Suliotis ve Dragumis Helenlerin Ortodoks Bulgarlardan ok, Mslman Trklere daha yakn olduklarn dnmlerdir124. Suliotis her ne kadar Devletinin Helenlemesine bar iin fazla umutlu deilse de, Osmanl gtrecek olan, Trkler ile bar iinde

yaanabileceine inanyordu. ki devlet arasndaki gvensizliin ortadan kalkmas iin Yunanistann Osmanl topraklarndaki her trl genilemeden vaz gemesini nermekte ve mparatorluktaki Rumlar i siyasette ve tm alanlarda, her trl kltrel yeteneklerini ortaya koymaya armaktadr. En byk engel olarak yabanc batl dman gstermekte, bunun Balkan halklarnn duvarlarn topa tuttuunu dnmektedir. Suliotis, Makedonya mcadelesinin iinde yer aldn, ancak Selanike geldii ilk gnden itibaren edindii izlenimlerin kendisine baz eyleri

dndrdn kaydetmektedir. Balkanlarda ve Anadoluda ikamet edenler, kk uluslar halindedirler. Oysa bu iki yarmada dnyann en nemli dm noktalarndandr ve bu sebeple de srekli siyasi ve ekonomik bask altnda kalmtr. Bu yarmadalar zerinde yaayanlar, kendileri de bu basklara yardm etmi ve daha da arlamasn salamlardr. Burada yaayan halklar, mcadeleleriyle birbirlerini yormulardr. Bunun sonucu olarak, biri dieri zerinde stnlk kuramamamtr. Balkan ve Anadolu yarmadasndaki uluslar yakn akrabadrlar. Nesiller nce atalar karm olduundan, imdi ister uluslara, isterse devletlere ayrlm olsunlar,
Veremis, Apo To Ethniko Kratos Sto Ethnos Dihos Kratos To Pirama Tis Organosis Konstandinupoleos [Milli Devletten Devletsiz Millete - stanbul rgt Deneyimi], s. 35-37.
124

40

hepsinin iinde

bir takm antropolojik zellikler bulunmas kanlmazdr. Bu

zelliklerin btn, bu yarmadalardaki halklar Avrupallardan ve Asyallardan ayrmaktadr. Bu halklarn atalar nesiller nce Bizans vatanda olarak yaamlardr ve imdiyse Osmanl tebaasdrlar. O kadar ok ortak zellikleri vardr ki, ayr ayr kltrlerin hepsi beraber, dnyann genel kltrel yaps iinde ayr bir kltrel yapy meydana getirmektedir. Suliotis, Selanikte bu dncelerini bir tarafa itmek istemise de, stanbulda bulunduu dnemde Balkanlar ve Anadolu uluslarnn ortak akrabalklar ve mutsuzluundan heyecanlanm ve bu uluslarn kurtuluunun d basklara kar ibirlii olduunu dnmtr. Bunun olabilmesi iin tabii ki baz glklerin almas gerekmektedir. Ancak tm bu uluslar birletirecek siyasi bir sistem dnldnde bu glkler birer birer ortadan kalkmaktadr. Herkese ne kadar akraba olduklar, hepsinin de yok olma tehlikesi iinde bulunduklar, anlatklar ve uzlatklar takdirde mutlu olabilecekleri anlatld takdirde, belki de onlar birletirecek siyasi bir sistem bulunabilecektir. Byle bir siyasi sistem, bilinen Avrupa sisteminin kopyas olmayacaktr. Suliotis bu dndklerini, II.

Merutiyetin ilan edildii gnlerdeki bayram havas iinde gerekletirmeye karar vermi ve Dragumisle beraber bu gayretin iine girmilerdir125. Buna ramen Veremis, Suliotisin ok uluslu dou imparatorluu ryasnn bir kenarnn uurum olduunu vurgulamaktadr. Bunu ok ksa bir sre sonra Balkanlardaki uluslarn atma dnemi takip etmitir. Blge haritasn deitiren bir dizi savatan birincisi patlak verdiinde Suliotis Dragumise, Bu kadar emeimize yazk oldu diye yazmtr126. Suliotis ve stanbul rgtnn faaliyetlerinden Yunan hkmeti haberdardr ve stanbuldaki Yunan Konsolosluu araclyla rgte direktif ve maddi destek vermekten ekinmemitir. Buna ramen Suliotisin bu ihtirasl dnceleri ve eylemleri Yunan siyasilerince ihtiyatla karlanmtr. Yunan siyasetilerin geneli Osmanl Devleti ve Balkan lkeleriyle bir anlamaya varmann olamayaca kansnda olmulardr. Keza halkn da Yunan Osmanll ideolojisine

Athanasios Suliotis Nikolayidis, Organosi Konstantinupoleos [stanbul rgt], Atina: Ekdosis Dodoni [Dodoni Yaynlar], 1984, s. 60-64. 126 Veremis, Apo To Ethniko Kratos Sto Ethnos Dihos Kratos To Pirama Tis Organosis Konstandinupoleos [Milli Devletten Devletsiz Millete - stanbul rgt Deneyimi], s. 48-49.

125

41

gsterdii tepki ayn biimde olmu, bu sebeple bu ideoloji snrl bir dnr evresi iinde taraftar bulmutur127. Yunan Osmanll son bulmusa da, Yunanistanda zaman zaman bir tr Yunan Osmanll savunan kiiler kmaktadr. rnein Dimitris Kiikis, Helenotrkizm diye evirebileceimiz bir adla Trk-Yunan federasyonunu savunmutur ve kendisi Trkiyede tannmaktadr128. Kiikis, Avrupann Avrasya ktasnn yarmadalarndan biri olduunu sylemekte ve Dnyay kltr blgesine ayrmaktadr. Bunlardan birincisine Bat yada Bat Avrupa ismini vermekte ve bugn bu blgenin Kuzey ve Gney Amerikay, Avustralya ve Yeni Zelanday da iine aldn sylemektedir. kinci blge Dou ya da Uzakdou Blgesidir. Bir de nc blge vardr ki Dou ile Bat arasnda kalmaktadr ve Ara Blge olarak isimlendirilebilir. Balkan lkeleri ve Trkler, Ara Blgede bulunmaktadrlar. Bu blge halklarnn ortak zellikleri vardr. Binlerce yl boyunca bu blgedeki halklarn her nde gelenleri ad geen blgeyi tek bir imparatorluk ats altnda birletirmeye almlardr. Bu sebeple Ara Blgede bir birini takip eden imparatorluklar grlmtr. Bu olgu, Ara Blgenin btnlnn de gstergesidir. Tm dnemlerde Ara Blgenin merkezi Dou Akdeniz olmutur. Tarihte sadece bir kez, Akdeniz etrafnda Bat ile Ara Blge birlemitir ki bu, Roma mparatorluu dnemidir. Ancak bir sre sonra snr tekrar ortaya kmtr. Sadece bir ehre sahip olmak iin, ok uzun yllar boyunca srp giden i mcadeleler yaanm ve bu camia iin bir takm efsanelerin domasna sebep olmutur. Son 900 yl iinde stanbul iin Yunanllar, Trkler ve Ruslar mnakaa etmilerdir. Binlerce yl sren tamaktadr. Kiikis Helenotrkizm ifadesini 1966 ylnda bir kltrel olgunun altn izmek, yani XI. yzyldan itibaren Helenlerle Trklerin ayn topraklar zerinde yaadklarn ve birbirlerine bal olduklarn gstermek iin oluturduunu sylemektedir. Yunan Osmanllnn babas olarak XV. yzylda Trapezuntiosu gstermektedir. Suliotisin Latin kart cepheye ait olduunu sylemekte, bunun Ortaadan balayarak Trapezuntiostan geerek Fenerliler, Suliotis ve Dragumis tarafndan devam ettirilen, antivenizelistler (Venizelos kartlar)
127 128

mcadele

gerekte karde kavgas karakterini

ve oannis

Moiras, a.g.e., s. 57. Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 190-191.

42

Metaksastan, 21 Nisan 1967 Darbesine uzanan bir sre olduunu ifade etmektedir. on Dragumis ve Ziya Gkalp arasnda benzerlikler kurmakta, Gkalpin Trklkn aynen Dragumisin ki gibi Ara Blgeye yerletirmektedir129. Dou Meselesinin XVIII. yzylda baladn ve 1923-1924te Osmanl mparatorluunun dalmas ile son bulduunu, byk devletlerin karlarna hizmet ettiini ifade etmektedir. Bu sebeple Dou ve Bat arasnda bir atma olarak gsterilmek istenmitir. Ancak bu, Bat kaynakl bir yaklamdr. Byle bir yaklam, Ara Blgeyi yok saymaktadr. Oysa Dou Meselesi en nemli halklarn atmasndan kaynaklanmaktadr130. Kiikis 1928den sonra baarlm olan Trk-Yunan yaknlamasnn, gerekten de Helenotrkizmin tarihin aknda olduunu gsterdiini ifade etmektedir. Venizelosun bizzat kendisi, Megali deann 1923teki yenilgisinden sonra, Helenotrkizmden baka bir seenein kalmadn grmtr131. Ara Blgede yaanan,

Batnn da mdahale ettii bir atmadr. Bu bir i atmadr ve blgede yaayan

Kiikis, Sigkritiki storia Ellados Ke Turkias Ston 20o Eona [20. Yzyl Yunanistan ve Trkiye Karlatrmal Tarihi], s. 37-150. 130 Dimitris Kiikis, storia Tis Othomanikis Aftokratorias [Osmanl mparatorluunun Tarihi] 1280-1924, B Ekdosis [2.b.], Atina: Ekdosis Estia [Estia Yaynlar], 1988, s. 149-150. 131 Dimitris Kiikis, storia Tu Ellinoturkiku Horu [Yunan-Trk Blgesinin Tarihi] 1928-1973, Atina: Ekdosis Estia [Estia Yaynlar], 1981, s. 17.

129

43

BRNC BLM

HELENLERN CEPHESNDEN ANADOLU HAREKATINI HAZIRLAYAN GELMELER

A.

HELENLERN GZYLE II. MERUTYET DNEM

Yunan tarih kitaplarnda II. Merutiyetin ilan, 1908deki Jntrk Hareketi (Neoturkiko Kinima) olarak tanmlanmaktadr. Hareketin sebebi olarak, Avrupann Osmanlya asrlardr mdahale etmesi ve batl glerin Osmanl topraklarna uyguladklar smrge siyaseti gsterilmektedir. Jntrk Hareketi Makedonyada patlak vermi ve Padiahn baskc rejimi orada tehir edilmitir. Jntrkler Osmanlnn siyasi ve sosyal rnesansna ilikin tam bir program ortaya koymular, Osmanl vatan fikrini ve Osmanl vatandalarna eitlik idealini getirmilerdir. phesiz ki hareketin Makedonyada ortaya kmasnn sebebi Makedonya meselesinin ok ynllnden, blgeye Avrupa tarafndan yaplan mdahalelerden ve srekli gerginleen ulusal rekabetlerden kaynaklanmaktadr. Makedonyada uzun yllar sren yabanc mdahaleler Osmanllar iin daha hissedilir olmu, ayrca en sekin ve eitimli Trk ulusular orada toplanmlardr. Osmanl toplumuna ait bir grup, Makedonyann bata Selanik olmak zere kozmopolit ehirlerinde yaam ve varolan dzensiz duruma zlmlerdir. Halklarn kardelii, her trl dini inanca saygl olunaca, eitlik, zgrlk, anayasann yrrle girecei ilan edilince, Makedonyadan Yaasn Hrriyet nidalar ykselmitir. Hareket yaygnlam, af ilan edilmi, Bulgar

komitaclar, Yunan eteciler ve dier silahl gruplar snaklarndan karak dalardan inmilerdir. Uzun yllar sren uluslarn arasndaki mcadelelerin son

bulmas Osmanl topraklarndaki Hristiyan nfuslar rahatlatm ve ksa bir sre iin gerekten de siyasi rejimin iyiletiine inanmalarna sebep olmutur. Kostantinos Ap. Vakalopulos, Merutiyetin ilk gnlerinde Makedonyadaki Bulgar,

44

Helen, Srp ve Arnavutlarn heyecannn ve Mslman nfusla kardeliinin, ancak bu ekilde aklanabileceini ifade etmektedir1. Genel heyecan havasna ramen Patrik III. Yuvahim (Yoakim) gelimelere temkinli yaklamtr. Ancak Jntrklerin vaatlerinden etkilenmi olan Rum Ortodokslarn tavrlar karsnda anayasann ilan edilmesinden dolay honutluunu ifade etmek zorunda kalmtr2. Veremise gre, Patrik III. Yuvahimin Jntrklere kar olan tutumunun, ulusu Helenlerin kartlyla edeer tutulmamas gerekmektedir. Patrikhanenin muhafazakar tavrlarnn ne Jntrklerin laik ulusuluuyla, ne de Megali deaclarla hibir ilgisi yoktu. Yuvahimin Jntrk Hareketine kar honutsuzluu ki bu Onu kendi cemaatiyle de kar karya getirmiti devlet idaresinin tam laik bir sisteme dnmesi olaslna kar duyduu bir tepkiydi3. Patrikin ayrca, Rum cemaatinin sahip olduu ayrcalklarn kaybedilmesiyle ilgili kayglar da vard 4. Yunan tarihiliinde Jntrk Hareketinin sadece grnrde zgrlk, znde ise ulusu olduu vurgulanmaktadr. Bu grlere gre Jntrkler, dier uluslar zerinde egemenlik kurmak, Patrikhanenin ayrcalklarn iptal etmek, Osmanl Meclisinde dier uluslarn temsilini snrlandrmak ve ksaca onlar sindirmek iin zaman kazanmak istemilerdir5. Merutiyetin ilannn hemen akabinde Dragumis ve Suliotis Yunan Dileri Bakan Baltacise bir mesaj gndererek, Osmanl Devleti ile ibirlii yapmaya tevik etmilerdir. Yunanistan Osmanl topraklar ile ilgili her trl talepten vazgemeli, Osmanl Devleti de Rumlarn haklar konusunda gvence vermeliydi. Osmanl Devletinden talep edilen gvence vatandalk ve aznlk haklaryla ilgili olup, Rum cemaatin din ve eitimle ilgili konular kendisinin dzenlemesi

istenmekteydi. Gerekten de 1908 yl boyunca Osmanl Devleti ile Yunanistan arasndaki ilikiler son derece iyi olmu ve karlkl resmi geziler dzenlenmitir.

Konstantinos Ap. Vakalopulos, To Neoturkiko Kinima Ke O Ellinismos [Jntrk Hareketi ve Helenizm] 1908-1912, Thessaloniki [Selanik]: Ekdosis rodotos [ rodotos Yaynlar], 2002, s. 13-14. 2 Katerina Bura, Vuleftikes Ekloges Stin Othomaniki Aftokratoria Ellines Vuleftes [Osmanl mparatorluundaki Milletvekili Seimleri Rum Milletvekileri], Deltio Kentru Mikrasiatikon Spudon [Anadolu Aratrmalar Merkezi Blteni], 1983, Tomos [Cilt]: 4, s. 71. 3 Thanos Veremis, storia Ton Ellinoturkikon Sheseon [Trk-Yunan likilerinin Tarihi] 14532003, 3i Ekdosi [3. b.], Atina: Ekdosis Sideris [. Sideris Yaynlar], 2003, s. 71-72. 4 Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay, 4. b., stanbul: Kaynak Yaynlar, 1999, s. 93. 5 Apostolos E. Vakalopulos, Nea Elliniki storia [Yeni Yunan Tarihi] 1204-1985, G Ekdosis [3.b.], Thessaloniki [Selanik]: Ekdosis Vanyas [Vanyas Yaynlar], 1988, s. 332-333.

45

Ancak ksa bir zaman sonra ortaya kan

Girit problemi, Osmanl Devleti ile

Yunanistan arasnda yeni srtmelere yol amtr. Bu arada stanbul Rumlarna ait gizli bir rgt olan stanbul rgt, Merutiyeti bir frsat olarak grerek harekete gemitir. Suliotis, Merutiyetin ilan edildii gnlerde, o bayram cokusu iinde, Balkan ve Anadolu uluslarnn anlamasn ve ibirliini hedefi haline getirdiini ifade etmektedir. Yeni rejim bir frsatt ve Osmanl topraklarnda yaayan uluslar iin yeni bir atmosfer domutu. Rumlar ncelikle Jntrkler ile anlamaya almal, uzlamann olas olmadn anladklar anda onlara kar anayasa hudutlar erevesinde dier uluslarla ve hatta Jntrklere dmanca tavr taknacak olan Mslmanlarla da ibirlii yapmalyd. stanbul rgt yeni rejime daha iyi uyum salayabilmek amacyla durum iin en uygun kiileri, rnein yazarlar, derneklere ye olanlar, kilise yetkililerini yesi yapm ve izledii siyasetin ak bir temsilcisi olarak stanbul Helen Siyasi Cemiyeti (Ellinikon Politikon Sindesmon Konstantinupoleos)ni kurmutur. Siyasi Cemiyetin ilk ve en aktif yeleri, ayn zamanda stanbul rgt mensuplardr. stanbul rgt daha Merutiyetin ilan enlikleri srerken, birim bakanlarna soydalarn yeni rejime gre tutumlarn belirlemesi talimatn gndermitir. Bu talimatta, gerekleen rejim deiikliinin Parikhanenin sahip olduu ayrcalklar zayflatmamas gerektii sylenmitir. Tam tersine bunlarn anayasa ile pekitirilmesine ve onaylanmasna allmas gerektii vurgulanmtr. Bunun yannda Osmanl vatandalar olarak, Trklerle eit hak ve sorumluluklar talep edeceklerdi. Bu zor mcadelede birlik iinde olmak gerekiyordu. Jntrkler ile muhafazakarlar arasnda birincileri ve bunlar arasnda da en az ven olanlar tercih edeceklerdi. Dier uluslarla da dostane ilikiler srdrlecek ve iyi rnei Rumlar vereceklerdi. Helen ulusunun mcadelesi seimlerle balayacak ve bunda olumlu ve drst bir tutum iinde olunacakt. Oy hakkna sahip olan Rumlar seim listelerine kaydolmal, daha sonra da oy kullanmalydlar. stanbul rgt ayrca, Seim Yasasnn Yunancaya evrilmesini salayacak ve Yunanca (Rumca) gazeteler gerekli ayrntlar yaynlayacaklard. Zaman geldiinde Siyasi Cemiyet, stanbul Rum milletvekili adaylarn belirleyecekti. Rumlar ad geen Cemiyetten seimle ilgili herhangi bir bilgiyi isteyebileceklerdi. atmalar braklmal ve herkes kiisel karlarn bir tarafa itmeliydi. Suliotis, rgtteki milletvekillerinin dzenli olarak Siyasi Cemiyete gelerek kendisiyle grtklerini ve stanbul rgtnn siyasi programn takip 46

ettiklerini sylemektedir. Kendi aralarnda ve stanbul rgtnn dier yeleriyle yaptklar grmelerde her trl konuyu inceleyerek hazrlanmlar, mecliste ne syleyecekleri, gazetelerde ne yazacaklar, nasl oy kullanacaklar konusunda anlamlard. Suliotis baz hallerde brosunun meclis dershanesi gibi ilev grdn ifade etmektedir. Mecliste konuan ya da gazetelerde yazan milletvekilleri, sylemlerini ya da makalelerini nce Suliotisle paylamlardr.

Rum milletvekilleri Suliotisle olduu gibi, 1909 ubatnda stanbul Eliliindeki grevinden ayrld gne kadar on Dragumis ile de gr alveriinde bulunmulardr6. stanbul rgt yesi olmayan pek ok milletvekili de ana meseleler sz konusu olunca rgt yeleriyle birlikte hareket etmi ve onlarla dostluk ilikileri iinde olmulardr. Kald ki bu milletvekillerinin bazlarnn, rgt yesi akrabalar vardr7. Osmanl mparatorluundaki milletvekili seimleri ile ilgili olarak yazd makalesinde Katerina Bura konuya Helenlerin gzyle yaklamakta ve nemli bilgiler vermektedir. Buna gre ttihatlar milletlerin temsilcileriyle ibirliini gerekli grmlerse de, onlarn Meclis-i Mebusanda nfuslar orannda temsil edilmesi ilkesini benimsememilerdir. Rumlarn ounlukta olduu blgelerde Rumlar ve Trklerin eit sayda milletvekili gstermeleri nerilmi, ancak bu kural Trklerin ounlukta olduu blgelerde uygulanmamtr. Rumlarn seimle ilgili etkinliklerinin koordine edilmesi grevini Siyasi Cemiyeti kurmu olan stanbul rgt stlenmitir ki, cemiyetin amac Osmanl Meclisinde Rumlarn olabildiince daha geni temsil edilmesini salamaktr. Girit Meselesi seimler esnasnda Rumlar kt ynde etkilemi ve Rumlarla Trkler arasndaki gveni sarsmtr. Bu arada seim ihlalleri de eksik olmam, kendilerine kar yaplan seim hakszlklarna kar Rumlar, seimlerin iptal edilmesi isteiyle stanbulda byk bir toplant gerekletirmilerdir. Rumlara kar Girit Meselesinden kaynaklanan dmanl, seimler sresince Yunan konsolosluk yetkililerinin mdahaleleri fkeye evirmitir. Bu tip mdahalelere Rum basnndaki dikkatsiz yaynlarn elik etmesi ttihatlar kzdrm ve baz durumlarda daha nceki anlamalarn iptal edilmesine yol amtr. Konsoloslarn, Samsun ve Trabzonda olduu gibi seim ncesinde Rum adaylarn

Veremis, Apo To Ethniko Kratos Sto Ethnos Dihos Kratos To Pirama Tis Organosis Konstandinupoleos [Milli Devletten Devletsiz Millete - stanbul rgt Deneyimi], s. 38-43. 7 Suliotis-Nikolayidis, a.g.e., s. 63-83.

47

evlerini ziyaret etmeleri, Rumlar anlatklar Mslman oylarndan mahrum etmitir. Patrik seimler sresince, Helenlerin ar tutumlar ile ttihat Terakki Cemiyetinin (TC) kzgnl arasnda denge kurmak durumunda kalmtr. TC ile yaplan

anlamalarn bir blm, stanbul milletvekili olarak K. Konstantinidis ve P. Kosmidisin seilmesi ile ilgilidir. Bu adaylar Patrik tarafndan nerilmitir. Dier taraftan P. Karolidis, Atina niversitesinde Tarih Profesr olup, uyruunu kaybettii halde zmir milletvekili seilmitir8. u ana kadar yazdklarmzn akabinde bir deerlendirme yapacak olursak, olgunlamam bir siyasi ortamda seimlerde baz dzensizliklerin yaanacan kabul etmek gerekir. Ancak Rumlarn seimlerle ilgili ikayetleri de kanmzca gerekleri tam olarak yanstmamaktadr. Feroz Ahmadn ttihatlktan Osmanl

Kemalizme adl eserinde bu konuya aklk getirilmektedir. Osmanl Rumlarndan bazlar Rus, bir ksm da 1830dan sonra Yunan uyruuna gemilerdi. Dolaysyla seimlerde sandk bana giden Rum cemaatinden pek ok kii, Osmanl Devleti vatanda olduklarn belgeleyemedikleri iin oy kullanamamlard. Bunlarn bir ou gerekte yabanc uyrukluydu ve bir ksm da vergi vermekten kanabilmek iin hibir zaman yurttalk ya da nfus czdan iin bavuruda bulunmamlard. Rumlar sonraki srete bunu seim hilesi olarak yorumlamlardr. 1908 Eyllnde TCne kar Osmanl Ahrar Frkas kurulmutur.

Liberaller idarede adem-i merkeziyeti ve ahsi teebbs nermi ve genel olarak Prens Sabahattinin fikirlerini savunmulardr. Bu neriler Rumlara ve baz Ermeni gruplarna ekici gelmi ve partiyi cokuyla desteklemelerine sebep olmutur9. Yunan tezlerinde Prens Sabahattinin desteklenmesinin sebebi olarak, TCnin dier milletlerin haklarna kar cephe alacan her geen gn biraz daha ak etmesi gsterilmektedir. Ahrar Frkas kurulduunda Theotokis Hkmeti ve ayrca muhalefet partilerinin liderleri olan Rallis, Mavromihalis ve Stefanos Dragumis10 bu partiyi desteklemek grnde birlemilerdir11. Suliotis, Prens Sabahattinin Fransadan stanbula dnn teatral bir olay olarak yorumlamaktadr. Prens, babasnn kemiklerini tamaktadr ve bir gemi kiralanmtr. Yunan Hkmeti kendisine byk bir karlama dzenlemi, bir
8 9

Bura, a.g.m., s. 72-73. Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, s. 89-97. 10 Stefanos Dragumis, on Dragumisin babasdr. Dragumis, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 5, s. 262-263. 11 Veremis, Apo To Ethniko Kratos Sto Ethnos Dihos Kratos To Pirama Tis Organosis Konstandinupoleos [Milli Devletten Devletsiz Millete - stanbul rgt Deneyimi], s. 44-45.

48

heyetle kalabalk bir kitle Onu Pirede selamlamtr. Bir takm araclar vastasyla stanbul rgt Prens Sabahattine yardm etmi, stanbula geldiinde kendisine cokulu bir karlama dzenlenmitir. rgt Prense, seimlerde stanbulda kendi siyasi brosunu kurabilmesi iin maddi ve manevi yardmda bulunmutur12. Prens Sabahattin Bey, stanbula varnn ertesi gn kalabalk bir kitlenin eliinde babasnn naan Eypteki aile mezarlna defnettirmitir. Bu cenaze treninde pek ok nemli kii, bu arada eyhlislam Cemaleddin Efendi ile Hahamba bizzat bulunmular, patrikhanelerden de birer heyet bu trene katlmlardr. Babasnn cenazesine gsterilen bu ilgi nedeniyle Prens Sabahattin Bey eyhlislam Cemaleddin Efendiye teekkre gittii gibi, dier dini kurumlarn temsilcilerini de ziyaret etmitir. Bu olay ttihat gazetelere, Prens Sabahattinin Patrikin elini pt yorumuyla yansmtr13 ki, Suliotisin anlatmna baklrsa bundaki doruluk payn kabul etmek gerekir. Ahrar Frkas, Mslman Arap ve Arnavutlardan gayrimslim gruplara kadar btn ttihat aleyhtar unsurlar kendine ekmitir. zellikle Rumlarn Liberalleri desteklemeleri, ttihatlar ile Patrikhane arasndaki ilikilerin sona ermesine yol amtr. 13 Nisan 1909 kar devrimiyle dorua ulaan ttihat aleyhtar kampanya iinde stanbul Rum basn nemli rol oynamtr. Kar devrime kadar ttihatlar Osmanlclk idealine aznlklarla grmeler yoluyla varmaya almlardr. Bu yntemin iflas etmesi, onlar Meclis yoluyla bu hedefe ulamaya yneltmitir. Bu yzden aznlklarn siyasi ve kltrel zerkliini kstlamaya ve bu faaliyetlerin rnein eitimin denetimini devlete vermeye ynelik yasa nerileri getirmeye balamlardr. Bylece devlet daha sonra okullarda bir ortak Osmanl kltr yaratmaya giriebilecektir. Bu siyaset hem Osmanlca, hem de ayrlktan ziyade birlii zendirme amac tayan ortak bir tarih retimini gerektirdii iin, onu eletirenler tarafndan Trkletirme olarak da tanmlanmtr. Meclisteki tartmalardan da, ttihatlarn fikirleri ile gayrimslimlerin fikirleri arasndaki derin ayrlk ortaya kmtr14. Yunan tarih kitaplarnda bu olgu, ttihatlarn duruma hakim olarak, iktidar ellerine alacak nlemler almalar olarak yorumlanmaktadr. ttihatlar iktidara geldikleri andan itibaren gayrimslimler karsndaki niyetlerini ak
12 13

Suliotis-Nikolayidis, a.g.e., s. 94. Ahmet Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, 2. b., stanbul: Kaynak Yaynlar, 2000, s. 323-325. 14 Ahmad, ttihatlktan Kemalizme , s. 98-102.

49

etmiler, devam eden srete gayrimslim aznlklar yasalara saygl hale getirmeye almlardr. 1908-1912 dneminde bir dizi nlem ve dzenlemeyle

Osmanllatrma (ya da Trkletirme) ilemine hz vermilerdir. ttihatlarn amalarndan biri Patrikhane yetkilerini snrlandrmak olmu ve bu yetkileri direkt olarak snrlandracak konumda olmadklar iin, onlar dolayl olarak zayflatmak istemilerdir. Meclis-i Mebusan Rum milletvekillerinin yrrlkte olan eitim

sistemine iliilmemesi konusundaki tekliflerini reddetmi, eitim devlet denetimine girmi ve yava yava tm Osmanl vatandalar iin ayn olacak olan nlemler alnmaya balamtr15. Gayrimslimler ve zellikle de Rumlar, din ve rk ayrm yaplmakszn btn Osmanl uyruklarnn askere alnmasn ngren Askerlik Yasasnn uygulanmasn da tartma konusu yapmlardr. stanbul rgt bu konu ile yakndan ilgilenmi, konuyu Rumlar asndan dikkatlice incelemitir16. Yunan tarihiliinde Askerlik Yasas uygulamasnn, ulusuluun ykseldii bir dnemde, Hristiyanlara kar bask unsuru olarak kullanlm bir dzenleme olarak yorumlandn grmekteyiz17. Gayrimslim cemaatlerle ttihatlar arasnda tartma yaratan bir dier konu ise Dernekler Yasas (Cemiyetler Kanunu)na ilikin olmutur. Yasann meclisteki grmelerine, Rum milletvekilleri aktif katlmlardr18. Hkmet dernekleri kendi denetimi altna sokmak ve etnik ya da dini temele dayanan siyasi dernekleri yasaklamak istemitir. ttihatlar, bu tr siyasi kurulularn ayrlkl krklediini ve imparatorluun birliini baltaladn savunmulardr. Yasa, kltr ve edebiyat derneklerinin kurulmas iin bir engel oluturmasa da, konuyla ilgili aklamalar cemaatleri tatmin etmemitir. mparatorluktaki i blmnden honut olmayan, Rum ve Ermenilerin ekonomik stnlne ierleyen ve milli ekonomi yaratma gayreti iinde olan ttihatlarn ekonomideki uygulamalar, ayrca Ekiyalk ve Bozgunculuun nlenmesi Yasas ve Atinann Giritin Enosis ilan etmesini desteklemesini

protesto amacyla Yunan ticaretine kar giriilen genel boykot, Helenlerin

15 16

Bura, a.g.m., s. 74-75. Suliotis-Nikolayidis, a.g.e., s. 89-90. 17 Bura, a.g.m., s. 75. 18 Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, Devre:1, tima:1, Cilt: 5, (1909), Ankara: TBMM Basmevi, 1993, s. 196-206; 446-451; 559-565.

50

ttihatlara ynelttikleri balca eletirilerden olmutur19. Yunan gemileri ve rnlerine kar uygulanan ticari boykot, ithalat ihracat ve deniz tamacln byk lde denetlemekte olan Rum tccar, retici ve nakliyecilerini yok etme gayreti olarak yorumlanmtr. 1909 yaznda balayan silahszlandrma nleminin, Makedonyadaki Helenleri artt ifade edilmitir20. 1911 Kasmnda, iinde Trk Liberallerin ve tutucularn, Araplarn, Arnavutlarn, Rum ve Ermenilerin, TCyi yenilgiye uratmak iin enerjilerini harekete geirdikleri bir ttihat aleyhtar koalisyon olan Hrriyet ve tilaf Frkas (HF) kurulmutur. Partinin program, aznlklara padiah iradeleri, fermanlar ve beratlar ile tannm btn ayrcalklarn korunacan vaat etmektedir21. Bu olgu Bura tarafndan, bir kez daha Hristiyanlar ve Mslmanlarn, komitalarn yklmas ortak hedefi etrafnda birlemeleri olarak yorumlanmaktadr22. 1911 ylnda, Helen Ortodokslarca yetenekli bir din adam olarak deerlendirilen Hrisanthos Filippidis (daha sonraki srete Trabzon Metropolitlii grevini stlenmitir) Patrikhane arivinde grevlendirilmi ve Ekklisiastiki Alithia23 (Kilisenin Gerei) adl haftalk yayn organn karmtr. Hrisanthos, stanbul rgtne ye ve Suliotisin de yakn arkada olmutur. Ad geen yayn organnda makaleler yazm ve ttihatlarn deimez tutumlar ile Rumlar, Srplar ve Bulgarlar ibirliine sevkettikleri konusunda Osmanl Hkmetini uyarmtr24. Bu dnem Osmanl Meclisindeki Rum milletvekillerinin davranlarn deerlendiren Bura, bunlarn aznlkta olduklar iin Meclisteki ounluu denetleyen TCnin kararlarn etkileyemediklerini, ancak mecliste bir grup oluturmaya altklarn sylemektedir. Rum milletvekilleri Helenizmi ilgilendiren konularda ibirlii yapmlardr. Siyasi Cemiyet Rumlar siyasi bir parti kurmalar ynnde tevik etmi, baz Rum milletvekilleri TC yesi olduklar iin bu tevik kabul grmemitir. Ancak Siyasi Cemiyetin srarl gayretlerinin sonucu olarak, Rum milletvekillerinin 16sn kapsayan muhteem Rum Grubu oluturulmutur. Bu grubun iinde Boo (Busios), Kosmidis, Digkas, Vamvakas, K. Konstantinidis,
19 20

Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, s. 104-105. Bura, a.g.m., s. 75-76. 21 Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, s. 106. 22 Bura, a.g.m., s. 78. 23 Ali Arslann Osmanldan Cumhuriyete Rum Basn adl kitabnda, yayn organndan Eklisiastiki Alitheia adyla sz edilmekte ve Patrikhane Gazetesi olduu bilgisi verilmektedir. Ali Arslan, Osmanldan Cumhuriyete Rum Basn, stanbul: Truva Yaynlar, 2005, s. 99. 24 Veremis, Apo To Ethniko Kratos Sto Ethnos Dihos Kratos To Pirama Tis Organosis Konstandinupoleos [Milli Devletten Devletsiz Millete - stanbul rgt Deneyimi], s. 46.

51

Honeos, Narlis, Zafiropulos, Saltas, Bostanis, elebidis, Stelios, Th. Konstantinidis, Kigkos, Surlas ve Kurtoglu yer almlardr. Grup lideri cesaretiyle tannan Boodur. Bu gelime Rum milletvekillerini ulusu ve ulusu kart olarak ikiye blm ve Siyasi Cemiyetin, siyasetine katlmayan milletvekillerini sulamasna yol amtr. zellikle Boo ve Kosmidis meclis iinde ok aktif yer almlardr. Ancak gdlen bu siyaset, ttihatlarn bunu propaganda malzemesi olarak kullanmasna yol amtr. stanbul rgtndeki milletvekilleri, ttihatlara kar daha gl

muhalefet yrtebilmek amacyla, mparatorluktaki dier unsurlarla da ibirliine ynelmilerdir25. Feroz Ahmad, Rum milletvekillerinin ounluunun Panhelenist olduunu ve davranlarnn ardnda, kendilerini Atina ile zletirme dncesinin yattn ifade etmektedir. Rum milletvekillerinden Boonun, Ben, Osmanl Bankas ne kadar Osmanlysa o kadar Osmanlym! dediini aktarmakta, bu szn uydurma dahi olsa, dnemin havasn iyi yansttn vurgulamaktadr26. Veremis Ahmadn, ifade ettiine gre Trk tarihileri tarafndan da kabul gren, Osmanl Rumlarnn Atinaya, ya da yeniden doacak Bizansa sadk

olduklar, bunun ayn parann iki yzn tekil ettii ve Rum cemaatin siyasi olarak yekpare olduu ile ilgili grn kabul etmemekte, Ahmadn Patrikhaneyle Yunan Devleti arasndaki ztlklar yadsdn vurgulamaktadr. Her ne kadar Patrikhane ve Yunan Devleti pek ok kez birlikte hareket etmilerse de, bu onlarn siyasetlerinin rtt anlamna gelmemekteydi. Bu yekpare olma hali Balkan Savalarndan sonra ekillenmeye balamt. 1908 seimleriyle ortaya kan Osmanl Meclisindeki Rum milletvekilleri, grleri asndan byk bir eitlilii gzler nne sermilerdi. Bunlardan bir ksm Jntrkleri desteklemi (Emmanuilidis), bir ksm Patrikhaneyle ibirlii yapmt (Kosmidis). Liberal Osmanllar destekleyenler olduu gibi (Skalieris), stanbul rgtyle ibirlii yapanlar da kmt (Honeos, Boo). Bunlarn ou Osmanl daresinde milletlerin daha iyi yaayabilmesi konusunda en iyi gvenceleri verecek siyasi programa desteklerini sunmaya hazr olmulard. Yunan diplomasi birimleri Osmanl Rumlarnn meselelerine aka karm, ancak onlarn gerek problemlerini idrak edememiti. Yunan Dileri

25 26

Bura, a.g.m., s. 76-77. Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, s. 97.

52

Bakanl, kural olarak Rumlarn herhangi bir Osmanl daresine kendi bildiklerine kar koymalarn istememiti. Veremis bugne kadar hala, Osmanl Rumlarnn ounluunun, yani iiler, iftiler ve kk burjuvalarn siyasi iradelerinin, karlarn ve ideolojilerini kimlerle rttrdklerinin (Trkler, Megali deaclar, Liberaller, Patrikhane ve okuluslu federatif bir imparatorluu destekleyenler) bilinmediini ifade etmektedir27. ttihatlar 1912 baharnda erken seime hazrlanrken, aznlklara kar daha uzlac hale gelmiler ve Patrike bir takm taahhtlerde bulunmulardr. III. Yuvahim ttihatlarla ibirliini desteklemise de, Siyasi Cemiyet Hrriyet ve tilaf Frkas (HF) ile ayrca anlama yapt iin bunun gereklemesine izin vermemitir. Siyasi Cemiyetin HF ile ibirliinin, 1912 milletvekili seimlerinde dorua kt sylenebilir. Ancak TCnin desteklemedii adaylarn seim kazanabilmeleri olanakszdr. TC ile anlamaya girmeyen Rumlar, 1908deki kadar iyi bir sonu alamamlar; 1908deki 25 milletvekiline28 karlk, 1912 Meclisinde

Veremis, storia Ton Ellinoturkikon Sheseon [Trk-Yunan likilerinin Tarihi] 1453-2003, s. 71-76. 28 Yunanl tarihilere gre 1908-1912 dneminde Meclisi Mebusanda 26 Rum milletvekili grev almtr (Feroz Ahmad da 26 saysn vermektedir). Ancak bunlardan , grevden ekilen milletvekilinin yerine meclise girmilerdir. Katerina Burann Vuleftikes Ekloges Stin Othomaniki Aftokratoria Ellines Vuleftes [Osmanl mparatorluundaki Milletvekili Seimleri Rum Milletvekilleri] adl makalesinde verdii isimlerle, bizim Meclisi Mebusan Zabt Ceridelerinde yaptmz taramalarda tespit ettiimiz 25 milletvekilinin isimleri rtmektedir. Bunlar, 1. K. Konstantinidis, 2. P. Kosmidis, 3. . Mamopulos, 4. G. Artas, 5. G. Honeos, 6. G. Kurtoglu (Kurtolu) 7. D. Kigkos (Kinkos) 8. K. Surlas (Konstantin Srla) 9. S. Narlis (Narl) 10. Konstantin Savvopulos, 11. K. Drizis (Koo Drizo), 12. G. Busios (Yorgo Boo), 13. Harisiyos Vamvakas (Haris Vamvakas), 14. D. Zafiropulos (Dimitri Zaferopulos), 15. M. Saltas (Mihalaki Salta), 16. P. Bostanis (Panayot Bostan), 17. T. Nalis (T. Nali) 18. A. Mihailidis, 19. D. Digkas (Dimitri Dingas hatta Dimitri Dimkos), 20. A. Georgancoglu Paa (Aristidi Paa), 21. E. Emanuilidis (Emanuel Emanuelidis), 22. P. Karolidis (Pavli Karolidi), 23. Th. Konstantinidis (Teodor Konstantinidi), 24. M. Kofidis (Matyo Kofidi), 25. M. elembidis (elepidis)tir. Katerina Bura 26. milletvekili olarak, Limni milletvekili dedii M. Stelios ismini kaydetmitir. Ayrca Bura, Amalthia Gazetesinin Limniden M. Kantisin de milletvekili seildiini yazdna iaret etmitir. Milletvekili listesinde yer alan H. Vamvakas, 1909 yaznda Drizisin istifas zerine meclise girmitir. Aristidi (Georgancoglu) Paann ayan yeliine atanmasyla yerine, E. Emanuilidis seilmitir. Karesi Mebusu efik Beyin temyiz mahkemesi yeliine atanmas zerine de, yerine Konstantin Savvopulos getirilmitir. Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, Devre:1, tima:1, Cilt: 1, (1908), Ankara: TBMM Basmevi, 1982, s. 22-62, 748-749; Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, Devre:1, tima:1, Cilt: 2, (1909), Ankara: TBMM Basmevi, 1982, s. 416-417; 698-699; Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, Devre:1, tima:1, Cilt: 3, (1910), Ankara: TBMM Basmevi, 1982, s. 100-103, 639-640; Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, Devre:1, tima:2, Cilt: 4, (1910), Ankara: TBMM Basmevi, 1986, s. 581-582; Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, Devre:1, tima:3, Cilt: 3, (1910), Ankara: TBMM Basmevi, 1986, s. 148-149; Bura, a.g.m., s. 84-85; Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki (1908-1914), 5. b., stanbul: Kaynak Yaynlar, 1999, s. 189.

27

53

Meclisi Mebusan Zabt Ceridelerine gre 14 milletvekilliine dmlerdir29. Seilen milletvekillerinin ounluu da TC ile hareket etmi olan adaylardr30. 1914 Meclisindeki Rum milletvekili says ise 16dr31. Son Osmanl Meclis-ine seilen milletvekillerinin genellikle Mdafaa-i Hukukun destekledii adaylar olduunun unutulmamas gerekir. Rum cemaatle ilikiler soumakla birlikte dzgn bir ekilde srm ve siyasi rengi ne olursa olsun kabinede bir Rum daima yer almtr. Balkan Savalar sonrasnda ise iki cemaat arasndaki ilikiler bir daha dzelemeyecek kadar bozulmutur32. Veremise gre Balkan Savalar, Anadoludaki Rum nfusun knn balangcn tekil etmitir. Makedonya ve Trakyadaki Trk yenilgisi, ayrca Midilli, Sakz ve Sisamn kayb, ttihatlarn hiddetlenmesine sebep olmutur. Anadoluya Trakya ve Makedonyadan pek ok Mslman Trk gmen gelmitir. 1913 Bkre Antlamasnn imzalanmasnn akabinde Edirne blgesindeki Rumlarn sistemli srgn balam ve bu olgu ksa srede Bat Anadoluya yaylmtr. Bu davran

Meclisi Mebusan Zabt Ceridelerine gre 1912 meclisinde yer alan Rum milletvekilleri unlardr: 1. G. Artas (Artas Yorgaki), 2. V. Orfanidis (Vasilaki Orfanidi), 3. A. Kallinoglu (Ananyadis), 4. D. Kigkos (Dimitrakis Kingos), 5. K. Surlas (Konstantin Srla), 6. K. Savvopulos (Konstantin Savoplos), 7. D. Savvas (Dimitraki Sava), 8. T. Nalis (Tarayan Nali), 9. A. Mihailidis (Anastas), 10. P. Karolidis (Pavli Karolidi), 11. E. Emmanuilidis (Emanuel Emanuelidi), 12. M. Kofidis (Matyo Kofidi), 13. Apodiakos (Ahilya Apotyako) ve 14. Kiryako Koanodur. Ancak Katerina Burann ilgili makalesinde, Selanik milletvekili olan Koanonun ismi verilmemi, buna karlk Gelibolu milletvekili olarak S. Narlisden ve Serez milletvekili olarak D. Digkasdan sz edilmitir. Ahmad ise bu meclisteki Rum milletvekili saysn 15 olarak vermektedir. Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, Devre: 2, tima:1, Cilt: 1, (1912), Ankara: TBMM Basmevi, 1991, s. 2-14, 111-112, 235-236, 265-266; Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, Devre: 2, tima:1, Cilt: 2, (1912), Ankara: TBMM Basmevi, 1991, s. 335-336, 557-558; Bura, a.g.m., s. 85; Ahmad, ttihat ve Terakki (1908-1914), s. 189. 30 Bura, a.g.m., s. 78-79. 31 Feroz Ahmad bu meclisteki Rum milletvekili saysn 13 olarak vermektedir. Bura ilgili makalesinde 16 olarak vermitir. Biz de dnemle ilgili Meclisi Mebusan Zabt Ceridelerinde yaptmz taramalarda, bu saynn 16 olduunu dorulam bulunuyoruz. Ancak nceki dipnotlarmzdan da fark edilecei gibi, Osmanlca kaynaklardan aktarma yapldndan dolay Meclisi Mebusan Zabt Ceridelerinde isimler deiikliklere uram olabilmektedirler. 1914-1918 Meclisi Mebusannda grev yapm Rum milletvekilleri unlardr: 1. Orfanidis, 2. V. orbacoglu (Viktor). 3. . Haralambidis, 4. Th. Arzoglu (Theodoraki), 5. A. Kallinoglu (Ananyadis), 6. D. Fitos (Dimitraki Papafitu), 7. K. Savvopulos (Konstantin Savopulos), 8. . Gevenidis (Yanko Kvanolu), 9. Th. Dimitriadis (Tokinidis), 10. A. Mihailidis (Anastas), 11. S. Simeonoglu (Simonaki Simonolu), 12. E. Meymaroglu (Vangel Mimarolu), 13. E. Emmanuilidis (Emanuel Emanuelidis), 14. Th. Evklidis (Themistoklis Efkalidis), 15. M. Kofidis (Matyo Kofidi), 16. G. oannidis (Yorgi Yuvanidi). Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, Devre: 3, tima: 1, Cilt: 1, (1914), Ankara: TBMM Basmevi, 1991, s. 450-451, 540-541; Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, Devre: 3, tima: 3, Cilt: 3, (1917), Ankara: TBMM Basmevi, 1991, s. 195-197; Bura, a.g.m., s. 85; Ahmad, ttihat ve Terakki (19081914), s. 189. 32 Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, s. 108.

29

54

basit bir misilleme olmayp, gidenlerin yerine gelenlerin yerletirilmesiyle Osmanl Hkmetinin ii kolaylamtr33. Birinci Dnya Savann sona ermesinden nceki dnemde ge km Rumlarn ounun, 1918-1919 dneminde geriye dnd anlalmaktadr34. Ne var ki geri dnleri, gidenlerin mlklerine yerletirilen Trk gmenlerle bunlar arasnda bir takm problemlerin yaanmasna sebep olmutur35. Bunun da tesinde bu konu Yunanistan tarafndan tezler, makaleler ve kitaplarla hala canl tutulmaktadr36. Bura, Balkan Savalar dneminde ttihatlarn, okuluslu imparatorluu Trk ulusal devletine dntrme ilemine hz verdiklerini ifade etmektedir. 1915teki yeni eitim yasasyla, Trk hkmeti eitim programn kesin denetimi altna almtr. Dier taraftan savan balamasyla birlikte gayrimslimlerin zorunlu olarak askere alnmas, Hristiyanlarn Amele Taburlarnda yok edilmesine dnmtr. Yunanistann 1917de Almanyaya sava ilan etmesinin akabinde, stanbul Hkmeti Rumlara kar byk nlemler alm ve askeri olarak hassas blgelerdeki Rum nfus uzaklatrlmaya balanmtr37. Yunan tezlerinde rastlanan bu tip sulamalar, 1918 dneminde Rum milletvekillerinin Meclis-i Mebusanda Trk yetkililere ynelttikleri sulamalarla ayn paraleldedir. Bu dnemde zellikle Aydn Milletvekili olan Emanuilidis bata olmak zere dier Rum milletvekilleri de, Rum tehciri ve Amele Taburlarna ilikin sorular sormular, takrirler sunmular ve sulularn cezalandrlmasn talep etmilerdir. Bu uygulamalardan, Trkleri ynlendirdii gerekesiyle Liman Von Sanders de sorumlu tutulmutur. Rum milletvekillerinin Meclis-i Mebusandaki arya kaan bu tutumlar, Meclisin 11 Kanunuevvel (Aralk) 1334 (1918) tarihli oturumunda Erturul Mebusu emsettin Bey tarafndan, Osmanl Meclis-i
33

Veremis, storia Ton Ellinoturkikon Sheseon [Trk-Yunan likilerinin Tarihi] 1453-2003, s. 76. 34 Justin McCarty, Mslmanlar ve Aznlklar, ev. Bilge Umar, stanbul: nklap Kitabevi, 1998, s. 137. 35 brahim Ethem Atnur, (Sonraki dipnotlarda Atnur olarak gsterilecektir), Tehcirden Dnen Rum ve Ermenilerin skan Meselesi, (Yksek Lisans Tezi, Atatrk niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, 1991), s. 167. 36 Konstantinos Ap. Vakalopulos, Diogmi Ke Genoktonia Tu Thrakiku Ellinismu, O Protos Kserizomos [Trakya Helenizminin Srgn Edilmesi ve Soykrm, Kkten lk Kopu] 19081917, Thessaloniki [Selanik]: Ekdosis rodotos [rodotos Yaynlar], 1998, Tm Kitap; Elisavet Kontoyorgi, Plithismiakes Metavoles Stin Anatoliki Thraki [Dou Trakyadaki Nfussal Deiiklikler] 1911-1923, Opsis Tu Mikrasiatiku Zitimatos [Anadolu Meselesinin Ynleri], Thessaloniki [Selanik]: Ekdosis Art of Text [Art of Text Yaynlar], 1994, s. 57-67. 37 Bura, a.g.m., s. 81-82.

55

Mebusannda Yunan Hkmeti mdafilerinin (savunucularnn) bulunduuna hi aklm ermiyor. Osmanl Mebusannda Yunan menafii edilemez szleriyle eletirilmitir. Meclis-i Mebusandaki eitli oturumlarda Mehmet Emin Bey ve Mehmet Faik Bey gibi Trk milletvekilleri, Osmanlnn farkl milletlere kar ne kadar anlayl olduunu, birka ahsn yaptklarna baklarak btn bir Trk ulusunun sulanamayacan izaha almlar ve tehcirin hakl gerekelerini ortaya koymulardr. Gnderilenlerin, Yunan ya da dman ordularna hizmet edenler olduklar ve Rumlarn tehcirinden, Mslmanlara kt davranan Rum etelerin sorumlu olduklar ifade edilmitir.38. Liman Von Sanders Trkiyede 5 Yl adl kitabnda, kendisine yneltilen sulamalar yantlamakta ve Trk niformas giydii iin Rumlar tarafndan sevilmediini sylemektedir39. 1916 yl boyunca sahil blgesindeki Rumlarn casusluk yaptklarn, Anadolu sahilinin u noktalarnda bulunan kylerin, kar adalardan gelen casus ve korsanlarca sk sk basldn nakletmektedir40. Dnemin yetkililerine Amele Taburlarndaki zor koullarla ilgili yneltilen eletirilere gelince41, unutulmamaldr ki bir btn olarak Osmanl Ordusunun iinde bulunduu koullar inanlmaz derecede ktyd. Zrcher bu konuyla ilgili olarak Amele Taburlarndaki koullarn, ordunun btnnde olan bitenin ar bir biimini ifade ettiini sylemektedir42. kinci Merutiyet dnemi boyunca Osmanl Rum Cemaati ttihat basklar karsnda yklmayacak kadar gl ve iyi rgtlenmi durumda olmu, Balkan Savalarnn sonucu ise Helen liderlerinin Helenizm ve Megali dea umutlarn glendirmitir. (karlar) mdafaa

38

Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, Devre: 3, tima Senesi: 5, Cilt: 1, Ankara: TBMM Basmevi, 1992, s. 186-301. 23 Terinisani (Kasm) 1334 (1918) ile, Kanunuevvel (Aralk) 1334 (1918) tarihleri arasndaki oturumlar iermektedir. 39 Liman Von Sanders, Trkiyede 5 Yl, ev. M. evki Yazman, stanbul: Burak Yaynevi, 1968, s. 71. 40 A.e., s. 172-173. 41 Maria Anemodura, Amele Taburu: Tagmata Katangkastikis Ergasias [Amele Taburu: Zorunlu Taburlar], Periodiko storia [storia Dergisi], Aprilios [Nisan] 1990, Tevhos [Say]: 262, s. 22-29. 42 Eric Jan Zrcher, Sava, Devrim ve Uluslama, Trkiye Tarihinde Gei Dnemi: 1908-1928, stanbul: stanbul Bilgi niveritesi Yaynlar, 2005, s. 211-212.

56

B.

1909 GUD DARBES

Bir yl arayla biri Osmanl mparatorluunda, dieri Yunanistanda olmak zere iki askeri hareket gereklemitir. Bunlardan birincisi, nceki blmde ele aldmz 1908de Merutiyetin ilan (Jntrk Hareketi), ikincisiyse 1909 Gudi Darbesidir. Yunanistanda cereyan eden ayaklanmaya ihtilal yerine darbe szcnn seilmesinin sebebi, askeri hareketten sonra gerekleen hadiselerin, Yunanistan dahilinde kkl bir deiiklik getirmemesindendir43. Grigoriadise gre bu iki hareket yzeysel olarak da, derinden de birbirlerinden etkilenmilerdir44. 1890-1909 dnemi, Yunanistanda nemli deiiklikler dnemidir. 1890dan itibaren eitli krizler ortaya km ve sanayiyle tarmda dzenli almalar gerekletirilememitir. sizlikten ya da ancak geici olarak i bulunabilmesinden dolay ktmser olan pek ok kii, kendilerine daha iyi bir gelecek salamak, yeni yaam koullarna ulaabilmek amacyla gzlerini yurt

dna, zellikle de ABDye evirmiler ve g olgusunda srekli bir art yaanmtr. G edenlerin says 1890da 1.108 iken, 1910 ylnda 39.135 kiiye ulamtr ki bu say, kk Yunanistan iin gerek bir kan kaybdr. Geri g, Yunanistann tanmad bir olgu deildir. Ancak nceki dnemlerde g edenler genellikle fakir kylerdeki denizciler ve dalk blgelerdeki sanayicilerken, bundan byle iiler ve iftiler g etmeye balamlardr. Bu, Yunanistan ihtiya duyduu insan gcnden yoksun brakmtr. Byk g dalgasnn yaand esnada Yunanistan tarm alannda biri kuru zm, dieri Tesalya (Thessalia) Sorunu olarak bilinen iki sorun yznden

sarslmtr. Tesalya toprann %75i byk toprak sahiplerinin, yani aalarn elindedir. 1907de karlan bir yasa ile kyllere kendi ektikleri tarlaya sahip olabilme hakk tannmsa da, halkn byk mlklerin istimlak edilmesiyle ilgili talebi gereklememitir. Tesalya Sorunu, kanl ayaklanmalara da yol aan byk bir problem olarak varlk gstermitir. 1898den sonra ticaret ve sanayide baz olumlu gelimeler kaydedilmise de, sermayeler kktr ve bu sanayileme asndan henz daha ilk admlardr. i eksiklii gndeliin ykselmesine sebep olmu, bundan dolay kk sanayide kriz
43 44

Moiras, a.g.e., s. 101. Fivos Grigoriadis, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi] 1909-1940, Tomos [Cilt]: 1, Atina: Ekdosis Kendrinos [Kendrinos Yaynlar], 1971, s. 114.

57

yaanm, pahallk ykselmi, halkta memnuniyetsizlik ba gstermitir. Halk siyasal partilerin kt alkanlklarndan, devletin iyi ynetilmediinden de ikayetidir ve deiim istei giderek daha fazla hissedilir olmutur. Gerekten de 1898-1909 yllar arasnda Yunanistan ynetmi olan siyasetiler, ne yapmak istedikleri konusunda net fikirlere sahip olmamlardr. Dnemin siyasi partileri, Yunan htilalini gerekletirenlerin soyundan gelenlerin aletidirler. Dnemin zelliklerini alglayamamakta ya da bunlar yok saymaktadrlar. Siyasi hayatn barol oyuncusu olan Theotokis, saduyulu bir ynetici olduu halde, enge ve kararszdr. Kibar, diplomasiye yatkn ve meclisteki konumalarnda sakin bir sluba sahip de olsa, fakir kitleleri rahatlatacak bir ekonomik program sunamamtr. Theotokis ordunun eitimi, silah temini ve yeniden dzenlenmesi iin giriimlerde bulunmusa da sarayn etkisinden kurtulamam ve Veliaht Konstantini askeri idarenin lideri konumuna getirmitir. Birka subay haricinde Fransa ve Almanyadaki eitimden yararlanan olmad iin, subaylar arasnda da

memnuniyetsizlikler ortaya kmtr. Varolan koullardan gen aydnlar da memnun deildirler. Kentli nfus srekli artmakta, yeni burjuvalar, tccarlar ve sanayiciler haklarn savunmak iin kooperatifler, dernekler ve birlikler kurmaktadrlar. Fabrika iileri de ilk sendikalarn kurmular, istemilerdir. Mcadeleci bir ekilde ortaya kan tm bu yeni gler, ulusun srekli aalanmasna ve sarayn etkisine reaksiyon gstermiler ve ihtilal ile salanmas olas olan bir deiim istemilerdir45. XIX. yzyln sonlar ve XX. yzyln balarnda, Yunan ordusundaki subaylarn eitimine ve sosyal yapsna bakldnda u olgular dikkat ekmektedir. 1882 ylnda Askeri Akademi (Sholi Ton Evelpidon) yeniden tekilatlandrlmtr. Yllk okul cretlerinin yksek oluu sebebiyle, ancak gelir dzeyi yksek olanlarn ocuklar bu okula gidebilmilerdir. Ayn yl astsubay yetitirmek amacyla, yeni bir Harp Okulu olan (Sholi Ton paksiyomatikon) kurulmutur. Bu okula kaydolmak isteyenlerden cret alnmamas, fakir adaylara askeri kariyerin yolunu amtr. Bunlar ksa bir dnem sonra subay rtbesine terfi edebileceklerdir. Bu yeni gelime, iftiler bir takm ayaklanmalarla seslerini duyurmak

45

Ap. E. Vakalopulos, Nea Elliniki storia [Yeni Yunan Tarihi] 1204-1985, s. 335-342.

58

kk

ve

orta

snf

burjuva

ailelerin,

ocuklarn

askerlik

mesleine

ynlendirmelerine sebep olmutur. Ancak st rtbelere sadece Askeri Akademi mezunlar sahip olabilmektedirler. XX. yzyln balarnda Yunan ordusundaki subaylarn ounun bu iki okuldan geldikleri grlmektedir. Subaylar geldikleri snflarn fikir, duygu ve ideolojilerini benimseyip temsil etmilerdir. 1897de Yunanistann ald yenilgi46, lkenin iinde bulunduu karmak ortam, d tehditler, hanedann askeri konulara dahil olmas ve Megali deay gerekletirme arzusu, askerler zerinde nemli bir etki yaratmtr. Bu sebepledir ki subaylar, yava yava rgtlenip geni bir muhalefet zemini oluturmaya balamlardr. 1908 ylnda Osmanl mparatorluunda Merutiyetin ilan edilmesinin akabinde, Yunanistan lehine mcadele etmek amacyla eitli ekillerde

Makedonyada bulunmu olan subaylar, Yunanistan tarafndan geri ekilmitir. Ancak bu gen subaylar, Balkan lkeleri arasnda askya alnm ve ttihatlarla sren ekimelerin eninde sonunda byk bir savaa dneceine inanyor, Yunanistann bu savata askeri bakmdan zayf olmas halinde, bunun iyi sonular getirmeyeceini dnyorlard. Bu ortam ierisinde bir grup gen subay tekilatlanmaya balam, 1908 Ekiminde Askeri ttifakn (Stratiotikos Sindesmos) kurulmasna karar vermilerdir. 1909 ilkbaharnda astsubaylar da rgtlenmeye balamlardr. Nisan aynda Theotokis hkmeti tarafndan meclise sunulan yasa tasarsnda astsubaylar yetitiren Harp Okulunun (Sholi Ton paksiomatikon) kapatlmas ve orduda bulunan astsubaylarn terfi ettirilmemi olarak kadroya alnmas ngrlyordu. Bu yzden yasa tasla astsubaylar arasnda bir fke dalgas yaratmt. Hedefin baarya ulamasn salamak zere Askeri ttifakn ats altnda ortak hareket etme noktasnda anlalmtr. Gen Trk subaylarn gerekletirdii Merutiyetin ilan olgusu Yunan Ordusunu da etkilemi, Yunanistann geleceini ynlendirecek olan kurumlar iinde bulunduklar kaostan ancak Yunan Ordusunun kurtarabilecei ynndeki kany glendirmitir.

46

Osmanl mparatorluu, ayaklanan Girite bir igal birlii gnderen ve Tesalyadan saldrya geen Yunanistana 17 Nisan 1897de sava amtr. Sava Yunanistann yenilgisiyle sonulanm, stanbulda imzalanan bar antlamasyla Osmanl mparatorluu, kazand zafere karn, Tesalyada lehine yaplacak kk bir snr dzeltmesi ile 100.000.000 franklk bir tazminat elde edebilmitir. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Cilt: 8, Ankara: Tarih Kurumu Basmevi, 1995, s. 115-118.

59

Gudi Darbesini gerekletiren Askeri ttifak, Kraln deitirilmesini ya da hanedan soyunun ortadan kaldrlmasn amalamamtr. stelik Askeri ttifak

yeleri meru hkmete bal kalnacana dair yemin ettiklerinden, bir istibdat ya da cunta ynetimi kurmak istememiler, bir hkmet deiiklii nerisi de getirmemilerdir. lke idaresinin erdemli ve drst olmasn; adaletin abuk, eit ve snf ayrm yaplamadan tarafszca datlmasn; eitimin halkn ihtiyalarna ve askeri gereksinimlere yarayacak ekilde dzenlenmesini; sivillerin yaam, eref ve servetlerinin teminat altna alnmasn ve devletin gelirlerle giderlerinin mantkl bir ekilde dzenlenmesi sayesinde lke ekonomisinin gelitirilmesini istemilerdir. Yakn gelecekte ulusal sorunlarn alevleneceini sezinleyen Askeri ttifak, sz konusu olan konularn baaryla gslenmesi iin, ordunun yeni batan

yaplandrlmasna ilikin nlemlerin acilen alnmas taleplerinde bulunmu, ordunun slahat hakknda bir program belirlemitir. Subaylar hazrladklar muhtray Yunan basnna verdikten sonra Atinann dou banliylerinden Gudide, 15 Austos 1909 sabah saatlerinde toplanmaya balamlardr. Ayaklanm subaylarn yannda, kendilerine tabancalar verilmi Atina niversitesindeki ulusu rencilerin kurmu olduu niversite Birlii

(Panepistimiaki Enosis) mensuplaryla siviller de yer almlardr. Gudide toplanan ayaklanmac subaylar ve erler pek de byk olmayan bir g iseler de, Babakann elinde etkili askeri gcn bulunmamas sebebiyle kendilerine ciddi bir mukavemet gsterilememi ve Babakan Askeri ttifakla grmek zorunda kalmtr. Subaylar Askeri ttifakn programnn hkmet tarafndan yazl olarak kabul edilmesini, programn yasalatrlp hayata geirilmesi iin mevcut parlamentonun feshedilmemesini, darbeye katlan gerek asker, gerekse sivil hi kimsenin takibata uramamasn, komplocu olarak sulanp zorla emekliye sevk edilmi yedi subayn yeniden grevlendirilmesini ve hatta darbeye kar kan subaylarn cezalandrlmasn istemilerdir. 16 Austos 1909da af kararnamesi yaynlanm ve Askeri ttifak mensuplarnn Gudideki klada kalmasna gerek kalmamtr. Bu ekilde Gudi Darbesi sona ermi ve darbeci subaylar, ciddi bir mukavemetle karlamadan amalarna ulamlardr47.

47

Moiras, a.g.e., s. 19-82.

60

Yakn dnem Yunanistan tarihini yazm olan Haciantoniyuya gre Gudi Darbesi herhangi bir snfn deil, ulusun en dinamik unsurlarnn kendini ifade edi biimidir. Kentleme, eitim dzeyinin ykselmesi, yurt dndan girdi salama, sanayiyi gelitirme, bankaclk sisteminin yaygnlatrlmas, orta burjuva snfn glendirilmesi gibi konular, darbenin yorumlanmas asndan ikincildir. Darbenin en nemli talebi ulusaldr. Megali deaya canla, bala ballk, 1897deki yenilgiye tepkidir. Yunanistan gl ve yeterli klamayan siyasi yapnn reddediliidir. Oligarik hkmete tepkili olan eitli toplumsal snf ve ideolojilerin, yenilenme gerekliliini ortaya koyuudur. Bunda, sisteme kar ordu liderleriyle, yani halk ve ulusu temsil eden en saf ve temiz, ayrca snflarn stnde olan bir unsurla ibirlii yapmlardr. Gudi Darbesi nemli bir anda lkeyi ylgnlktan kurtarm, ulusun kendine gvenini salam ve Byk Yunanistann yolunu amtr48. Gudi Darbesi Yunanistan tarihinde bir dnm noktasdr. Darbeyle btn alanlarda slahat sreci balamtr. Kimilerine gre subaylarn elde ettikleri en byk baar, Giritli siyaset adam Venizelosun Yunanistana arlmasdr49. Yksek hedefleri ve umutlar olan darbe kmaza girdii anda, Venizelosun davet edilmesi dnlmtr. Konuyu deerlendiren Prukakis, Eleftherios K. Venizelosun ekilsel bile olsa 1913e kadar Osmanl egemenlii altnda olan bir blgede, Giritte yaadn ve orada sadece Girite deil, tm Yunanistana ait pek ok i ve d problemle yorulduunu kaydetmektedir. Venizelos 1908-1909 dneminde Giriti idare eden Yrtme Kurulunda (hkmette) grev almtr. Dolaysyla o tarihte, etkinlik alan olan Yunanistan, Trkiye ve Avrupay ok iyi tanyan, her ekilde hazr ve deneyimli bir siyasi lider konumundadr. Giritte bulunduu dnemde Yunanistana ilikin ve ilgilenilmesi gereken tm zel problemler zerinde deneyim kazanmtr. Girit Venizelosun Trkleri olduu kadar Osmanl mparatorluunun btnln destekleyen Avrupallar da tand bir okuldur. Deneyimli bir siyasetiyken, ayn anda Ana Yunanistan iin ypranmam bir siyasetidir. nk o gne kadar Yunanistann siyasetine aktif bir ekilde katlm deildir. Dolaysyla, Yunanistan rejiminin slahats ve boyunduruk altndaki Helenlerin kurtarcs rollerini

48

Haciantoniyu, storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941 [Yeni Yunanistan Tarihi 1821-1941], s. 254-255. 49 Moiras, a.g.e., s. 106.

61

rahatlkla talep edebilme ansna sahiptir. Bunu yaparken hem deneyimine, hem de Yunanistandaki ypranmamlna dayanmtr50. Kimilerine gre darbecilerin Venizelosu dnme sebebi, Giritte grev yapm baz subaylarn Giritli siyasetinin yeteneine duyduklar hayranlktr51. Bazlarna greyse darbecilerin Giritin barut kokan siyasetisini tercih etme sebebi, adadaki yksek komiser Prens Georgiosa kar 1905 ayaklanmasnda yer aldndan dolay Venizelosun hanedan kart olduuna dair ndr. Ama belki de bazlar, kendileri de fark etmeden ngilizlerin etkisinde kalmlardr52. Venizelos 1909 Austosunda, kendi yayn organ olan Kiriks gazetesinde, Askeri ttifakn lehine makaleler yazmtr53. Venizelos kendisi 1909 Gudi Darbesi ile ilikisini, dzenleyici hizmetler vermek (prosfora rithmistikon ipiresion) olarak kabul etmektedir. Mecliste kendisine, 1909 darbesinin uygulaycs m, yoksa eitmeni mi olduu sorulduunda, bu yant vermitir. Bu dzenlemeden sonra Yunan halk ile beraber, darbenin gerek karlarna hizmet ettiini ifade etmitir54. Veremise gre subaylar, darbenin baarya ulamasn

salayamadklarndan, siyasi danmanlar olarak davet ettikleri Venizelosun tekliflerini minnetle kabul etmiler, zaferin onlara verdii stnlkten yava yava vazgeerek, Venizelos kendilerine yol gsterdiinde neredeyse hi itiraz etmeden klalarna geri dnmlerdir55. Yunan tarih kitaplarnn ve tezlerinin ounda yer alan yargya gre, Gudi Darbesini gerekletiren gen subaylar, ordu iinde ihmal edilmi baz hususlarn dzeltilmesini, ordunun modernlemesini, demokratik bir idareyi amalamlardr. Nitekim bu dorultuda yaplan reformlar, Yunanistan byk lksn gerekletirecek ileri bir hamle yapacak konuma getirmitir56. Ancak 1909 Gudi Darbesinin bir zellii de, gerek siyaseti, gerekse asker olarak Anadolu Harekatnn baz aktrlerini sahneye karmas ve harekat dneminde yaanan bir
50

Haralambos Hr. Prukakis, Eleftherios K. Venizelos, Atina: Ekdosis Parisianu Epistimonikes [Parisianu Epistimonikes Yaynlar], 2002, s. 100; 172-176. 51 Ap. E. Vakalopulos, Nea Elliniki storia [Yeni Yunan Tarihi] 1204-1985, s. 343. 52 Grigoriadis, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi] 1909-1940, Tomos [Cilt]: 1, s. 130. 53 Moiras, a.g.e., s. 91. 54 Prukakis, a.g.e., s. 117-118. 55 Thanos Veremis, Eleftherios Venizelos Ke Aksiomatiki [Eleftherios Venizelos ve Subaylar] 1909-1924, Meletimata Giro Apo Ton Venizelo Ke Tin Epohi Tu [Venizelos ve Dnemi le lgili ncelemeler], Atina: Ekdosis Filippoti [Filippoti Yaynlar], 1980, s. 563-564. 56 Moiras, a.g.e., s. 147.

62

takm olaylarn tohumlarn serpmesidir. yle ki Konstantinist (kralc) subay Viktor Dusmanise gre, takip eden srete iktidar ve toplumdaki kaos ortam Gudi Darbesinden kaynaklanmtr. nk kendiliinden ortaya kan kimi kurtarclar, Yunanistan kurtarmak isteyerek nceki nesillerin yaptklarn yeterli grmemi, ancak ters bir sonuca ulamlardr. Oysa 1909a kadarki srete gerek siyasi,

gerekse toplumsal adan, kk admlarla da olsa iyileme ynnde yol alnmtr. Gudi Darbesi ve burada taknlan tutum, liderlere kar itaat ve inan atmosferini zayflatmtr57.

C.

1910-1912 DNEMNDE YUNANSTAN VE VENZELOSUN GEREKLETRD DZENLEMELER

Askeri ttifakn gerekletirdii darbe, kesin ideolojik ve siyasi program olan bir hareket deildi. Daha ok eski partilere ve saraya kar varolan youn honutsuzluun bilekesiydi. Askeri ttifak, bir nceki blmde de ifade edildii gibi duruma el koymay dnmemi ve Venizelosu davet etmitir. Venizelos

babakanl stlenmeyi reddetmi, ancak Askeri ttifak, partiler ve saray arasnda gerekletirilecek grmelerde arabulucu olmay kabul etmitir. Partilerin ilk balardaki tepkili tutumlarna ramen Venizelosun bu arabuluculuk faaliyetleri, uzlamac bir zme gtrmtr. Venizelos rejim tartmalarna girilmesini reddetmi ve kraliyet ilikisinin korunmasndan yana tavr almtr. fade edildiine gre Venizelosun bu tutumu, saray olduu kadar yabanc gleri de rahatlatmtr. Venizelosun zm nerisi taraflarca kabul edilmitir: Stefanos Dragumis geici hkmet kuracak, Kurucu Meclis iin seim yaplacak ve Askeri ttifak dalacaktr. Bu zm, Kral Georgios tarafndan da onaylanmtr. Stefanos Dragumis hkmeti lkeyi seimlere gtrmtr. Seimler iin belirlenen tarih, 8 Austos 1910dur. Bu seimler, halkn meclisin yenilenmesi konusundaki youn isteinin ve Yunan toplumunda gereklemeye balayan deiimin kant olmutur. Eski siyasetiler 362 sandalyenin 205ini elde etmilerdir (Theotokis 94, Rallis 64, Mavromihalis 34, Zaimis 13). Tutucu ounluun yannda

57

Viktor Dusmanis, storikes Selides Tas Opias Ezisa [Yaadm Tarihi Sayfalar], Ekdotikos kos Petru Dimitraku [Petros Dimitriakos Yaynevi], t.y., s. 32.

63

157 bamsz milletvekili seilmitir58 ki bu, olaan d bir durumdur. Bamsz milletvekillerinin ou, tarmsal alan olan Tesalyadan ve kent merkezlerinden seilmilerdir. Eleftherios Venizelos da bunlara dahildir. Baz kitaplarda bu olgunun, yeni toplumsal, ideolojik ve siyasi araylarn parlamenter sistem iinde ifade edilii olarak yorumlandn grmekteyiz. Byle bir tutum iinde olanlar, Venizelosun etrafnda toplanmlardr. Venizelos yurt dnda olduu halde Attikoviyotiann (Atinay iine alan blge) ilk milletvekili olarak seilmi ve oylarn %85ini almtr. Patris Gazetesinde yer alan bir yazda, bir ihtilalin gerekletii, ama bunun askeri ihtilal olmayp halkn gerekletirdii barl bir ihtilal olduu kaydedilmitir. Venizelos ise bir sembol, bir fikir, partizanlk kartldr ve yeniden douun umududur. Vayidise greyse Venizelos hibir siyasi teoriyle

aklanamamakta ve Venizelos olmadan yakn dnem Yunan tarihi izah edilememektedir. Onu aklayabilmek iin geriye kalan tek yol udur: Yeni Helenlerin tarihini Megali dea gelitirmi, ekonomik ve sosyal artlar ekillendirmi ve Venizelos ete kemie brndrmtr. Yine de yeni meclisle ilgili zorluklar, almaya balad ilk gnden (1 Eyll) itibaren ortaya kmaya balamtr. Kurucu zellii tadndan dolay bamsz milletvekillerinin ou varolan yemini, yani krala ballk yeminini etmeyi reddetmiler, meclisin karakteri ile ilgili grlmesini salamlardr. Giritli siyaseti adadaki sorumluluklarndan istifa ettikten sonra silah arkadalarna veda ederek Pireye hareket etmitir. 5 Eyllde Pireye ulatnda, dostlar ve taraftarlarnn kendisine scak bir karlama treni dzenledikleri grlmtr. Sintagma Meydanndaki daha ilk sylemi, Onun byk bir lider olduunu gstermitir. Bu syleminde Venizelos parti lideri olarak gelmediini, yeni siyasi fikirlerin bayraktar olarak geldiini sylemi ve kendisiyle ayn dnceleri paylaan herkesi bu bayran altna davet etmitir. Venizelos tm toplumsal hayatla ilgili (yasalar, ynetim, eitim, tarm, ekonomi) dzenlemeler gerektiini ilan etmitir. Ancak halkn tm kkrtmalarna ramen, partiler ve sarayla uzlalmas konusunda srar etmitir. 12 Eyllde Dragumis istifa ettiinde,

58

Baz kitaplarda milletvekili dalmnn, 200e kar 162 bamsz milletvekili olarak verildii grlmektedir. V. Skulatu, N. Dimakopulos, S. Kondi, storia Neoteri Ke Sighroni [En Yeni ve ada Tarih], G Likiu [Lise 3], Atina: Organismos Ekdoseos Didaktikon Vivlion [Eitim Kitaplar Yaynlama Kurumu], 2001, s. 23.

64

Venizelosun lll konusunda ikna olmu olan Kral, Ona babakanlk grevini vermitir. Svoronos, Yunan burjuva snfnn, liberal batnn rneinde ada bir devletin oluturulmas grevini stlendiini kaydetmektedir. Ancak hi kimse ondan radikal bir ruh bekleyemezdi. Ne kkeni, ne de emperyalist bir dnemde iktidara gelii buna izin vermekteydi. Bu snfn en nemli temsilcisi olan Venizelos, siyasal ve sosyal dzenlemeler gerekletirme grevini stlendiinde, son derece ll tavrlar ortaya koyacakt. Venizelos hkmeti 6 Ekimde yemin etmitir. Bu hkmetin bakanlar, ilk defa bakanlk grevi stlenmilerdir ama, yetenekleri ve deneyimleri ile tannan siyasetilerdir. Hkmet program ile ilgili beyanatlarndan, hkmetin ilk hedefinin yeniden dzenleme olduu, devamnda yasama konusunda almalar yaplaca anlalmtr. Ancak ounluu tutuculardan oluan meclis tasarlara tepki gstermitir. Bunun sonucunda babakan Kral, Birinci Kurucu Meclisi datmas konusunda ikna etmitir. 28 Kasm iin seim ilan edilmi, bu seimlere eski tutucu partiler tepki gstererek katlmamlardr. Eski partilerin seime katlmaylarnn sebebi olarak, yeni siyasi gereklere adapte olamadklar ve belki de bir rvan frsat yakalamay amaladklar sylenebilir. Seim ncesi gezilerinin ilkinde, Venizelosa kar ilk suikast giriimi gerekletirilmitir. Aslnda Venizelosa kar, daha Giritte bulunduu dnemden balayarak bir muhalefet varolmutur. ngilterenin Yunanistann kt iblisi olduu noktasndan hareketle, Venizelosun buna krcesine alet olduuna deinenler km, Venizelosun Giritteyken gizlice Fransa ve ngiltere ile anlat, bir hendei dahi ngilizlere verebilecei sylenmitir59. Venizelos Yunanistana geldii dnemde de, tutucu glerin tepkisiyle karlamtr. Yeni seimlerde Venizelos byk bir ounluk elde etmi, 362 sandalyenin 307sini almtr. Ancak nceki seimlere gre seimi boykot edenlerin orannda %8 art gereklemitir. Milletvekillerinin %87sini ilk ya da ikinci kez seilenler oluturmutur. O gne kadar radikal bir grup olarak tannan Sosyologlar Grubundan60 (Omada Ton Kinoniologon) da seilen milletvekilleri olmutur. Sosyal
59

Georgios S. Plumidis, Antivenizelika Filladia Ke Polemiki Tus [Antivenizelist Brorler ve Polemikleri] 1910-1935, Meletimata Giro Apo Ton Venizelo Ke Tin Epohi Tu [Venizelos ve Dnemi le lgili ncelemeler], Atina: Ekdosis Filippoti [Filippoti Yaynlar], 1980, s. 607-610. 60 Sosyologlar Grubu yeleri, Bat Avrupada ve Almanyada eitim grm, Alman aydnlarnn ve zellikle reformist-revizyonist sosyalistlerin etkisi altnda kalmlard. Sosyoloji Cemiyeti

65

dncelere sahip olan bu milletvekilleri, Tesalyann ifti milletvekilleriyle de ibirlii yapmlardr. Sosyologlar bamszlklarn da koruyarak Venizelosun dzenlemelerini desteklemiler, tarm ve ii sorunlar gibi baz konularda dzenlemelere gidilmesi ynnde bask yapmlardr. kinci Kurucu Meclisin hedefi, burjuva liberal bir ynetim erevesinde, Hukuk Devleti yaratmak olmutur. 1911 Anayasas kabul edilmi ve bu anayasayla kiisel zgrlkler, basn zgrl ve mlkiyet hakk pekitirilerek koruma altna alnmtr. Devlet memurlarnn kadroya alnmas ve kalcl salanm, seim sonularnn denetlenmesi grevi zel bir mahkemeye verilmitir (seimlere yarg denetimi getirilmitir). Meclisin yasama grevine hz verilmi, seilebilirlik ya olarak 25 ya snr, ayn anda asker ve milletvekili olunamayaca kabul edilmitir. Temel eitim parasz ve zorunlu hale getirilmi, krsal blgelerde teknik okullar almtr. Kamu yararna olmak zere, tazminat karlnda byk arazilerin kamulatrlmasna izin verilmitir. onia adalarndaki (Yedi Adalar) feodarik

sisteme son verilmi, Ulusal Banka (Ethniki Trapeza)nn desteiyle tarm kooperatifleri kurulmutur. Atina ve Pirenin ii sendikalar tannm, ii kurulularna iverenlerin katlmas yasaklanmtr. Pazar gn tatil gn olarak belirlenmi, ii gvenlii ve gnde sekiz saat alma ilkesi benimsenmi, vergi sisteminde iyiletirmeler gerekletirilmitir. Milli ekonominin canlandrlmasna allm, Tarm, Ulatrma ve alma Bakanlklar, Teknik niversite ve Ziraat Bankas (Agrotiki Trapeza) kurulmutur. Svoronos, 1911 anayasasyla ve bunu takip eden yasalarn uygulanmasyla, Venizelosun Yunanistanda Hukuk Devleti yaratan ilk kii olduunu ve bu dnem icraatlarnn znn bu noktada toplandn kaydetmektedir61. Bu dnem iinde maddi ve manevi olarak askeri hazrlklar

hzlandrlmtr. lerici glerin (darbeciler ve Sosyologlar Grubu gibi) sarayn ordu ynetiminden uzaklatrlmas ynndeki taleplerine ramen almalara ordu ynetiminden balanm, Veliaht Konstantin ordu mfettilii grevine getirilmitir. Bu kararn, lkede bundan sonra yaanacak gelimeler zerinde byk etkisi olmu

(Kinoniologiki Eteria) ismi altnda rgtlenip tekilatlanm olan bu grup, dnemin nde gelen pek ok simasn barndrmtr. Sosyologlar, toplumsal olgularn analizi suretiyle ekonomik hayatn slahat, ada gereklerle badamayan toplumsal kurumlarn modernlemesi ve genel olarak Yunan toplumunun yeniden dzenlenmesini amalamlard. Moiras, a.g.e., s. 58. 61 Svoronos, Episkopisi Tis Neoellinikis storias [ada Yunan Tarihinin Gzden Geirilmesi] , s. 115-116.

66

ve Konstantin bir grup subay toplayan bir kutup tekil etmitir. Bu subaylar iktidar kayna olarak seilmi babakan deil, Konstantini grmlerdir. Kara kuvvetlerini eitmek zere Fransz, deniz kuvvetlerini eitmek zere ngiliz eitmenler davet edilmitir. Bu, Alman eitmenleri tercih eden sarayn tm itirazlarna ramen gerekletirilmi ve kimilerine gre bu ekilde Venizelos, Antant Kuvvetlerini tercih ettiinin anlalmasn salamtr. Venizelos hkmeti gerekten de askerlerin lkenin siyasi hayatna karmasn nlemeye alm, Askeri ttifakla ilikilerini kesmi ve ordu iindeki rakip cephelerin diyalounu normalletirmek amacyla uzlatrc bir siyaset izlemitir. ttifak subaylarnn bir ksmn grevden uzaklatrd gibi, yetenekli olan tutucu ya da kralc baz subaylar da grevde tutmutur. Grigoriadis, Venizelosun savan ulusun blnm olduu halde balamasn istemediini, ancak Onun bu cmertliinin anlalmadn kaydetmektedir. Bu dnem iinde silah ve cephane teminine gidilmi, Averof zrhls, ilk denizalt, yeni kruvazrler satn alnm ve eskiler yenilenmitir. Bu gemilerle Yunanistan, ileriki yllarda Anadolu kylarna harekat gerekletirmitir62. Mart 1912de, kinci Kurucu Meclisin grevini tamamlamasnn akabinde, yeni seimler ilan edilmitir. Liberal Parti (Komma Ton Fileleftheron) Venizelos tarafndan kurulmutu ve ilkelere dayanan bir parti oluturma gayretini temsil etmekteydi. Bu bir yenilikti, nk o gne kadar partiler, Trikupisin (Trikupiko), Deliyannisin (Deliyanniko) gibi ahs ya da yer isimleriyle anlmlard. Liberal Parti resmen, 22 Austos 1910da kurulmu ve burjuva snfn evresinde toplamt. Ancak liderinin gl kiilii, onun ilkelere dayanan gerek bir parti olmasn engellemiti. Nitekim bu dnemde Venizelosu, kiiye dayal bir parti kurduu gerekesiyle eletirenler de kmtr63. Venizelos ve Liberaller, 12 Mart 1912deki seimlerden zaferle kmlardr. Birleik muhalefetin 30 sandalyesine kar (10 Theotokis, 8 Mavromihalis, 6 Rallis, 3 Zaimis, 3 bamsz), 146 sandalye kazanmlardr.

62

Grigoriadis, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi] 1909-1940, Tomos [Cilt]: 1, s. 130-136. 63 Plumidis, a.g.m., s. 610.

67

Sosyologlarn sandalye says ise 5tir64. Yunanistanda Liberal Parti, o dnemin ilerici ve gerek bir yaplanma gsteren ilk partisidir65. Venizelosun karsndaki partileri, aralarndaki tm farkllklara ramen tutucu bir ynelim birletirmitir. Bu partilerin uzun vadeli bir politikalar olmayp, dikkatlerini gncel problemlerin zmne vermilerdir. Venizelosa muhalefet eden bu partiler, Liberallerin siyaseti nedeniyle tehlikeye girmi olan karlarn savunmaya dnk bir yol izlemilerdir. Liberallerle olan ekimeleri onlar daha muhafazakar bir noktaya gtrmtr. Bu partiler iinde en uzlamaz olanlar, Rallisin ve Mavromihalisin partileriyken, Theotokisin partisinin daha lml ya da diyalog kurulabilir olduu sylenmektedir. Rallisin Partisi kraln ahsnda, lke snrlarn aan ulusal birlik sembol grm, kentlerin orta ve alt snflarna ve ayn zamanda kk iftilere ynelmitir. Bu parti ekonomik kalknma iin zel bir programa sahip olmamtr. Mavromihalisin Ulusal Partisi (Ethniko Komma) de ncekinden farkl deildir. Theotokisin Partisi, Gudi Darbesinden 1915 ylna kadar Venizelos kart partiler iinde en byk seim arlna sahip olarak, Antivenizelistlerin ekirdeini tekil etmitir66.

D.

BALKAN SAVAI VE YUNANSTAN (1912-1913)

Balkan Sava, Balkanlarn tarihinin phesiz ki en nemli olaylarndan birini oluturmaktadr. Balkan Devletleri, dalmakta olan Osmanl Devletinin siyasi ve askeri zayflndan ve talya ile sava halinde olmasndan yararlanarak, Balkanlardaki Osmanl topraklarn ele geirmek istemiler ve 1912 ylnda Osmanl Devletine kar birlemilerdir67.

Haciantoniyu, storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941[Yeni Yunanistan Tarihi 1821-1941], s. 255-260; V. Skulatu, N. Dimakopulos, S. Kondi, storia Neoteri Ke Sighroni [En Yeni ve ada Tarih]),G Likiu [ Lise 3], s. 21-29. 65 Ap. E. Vakalopulos, Nea Elliniki storia [Yeni Yunan Tarihi] 1204-1985, s. 345. 66 Diamorfosi Ke Liturgia Ton Politikon Kommaton Stin Ellada [Yunanistanda Siyasi Partilerin ekillenmesi ve Faaliyetleri]1821-1936, Themata Neoellinikis storias [Yeni Helen Tarihi Konular], G Likiu [Lise 3], Atina: Organismos Ekdoseos Didaktikon Vivlion [Eitim Kitaplar Yaynlama Kurumu], 2003, s. 91-95. 67 Ali hsan Gencer - Sabahattin zel, Trk nklap Tarihi, 9. b., stanbul: Der Yaynlar, 2004, s. 40.

64

68

Ancak Yunan tarih kitaplarnda Balkan Devletlerinin ittifak kurmas ve Balkan Savann gerekesi olarak farkl bir anlatm sz konusudur. II. Merutiyetin ilan akabinde gerekleen dzenlemelerin Osmanl Devletindeki gayrimslimlerin beklentilerine cevap vermedii, dnem iindeki siyasetin giderek ulusu bir yapya brnd, bu sebeple Osmanl topraklarnda yaayan Hristiyan nfusun konumunun giderek gletii ifade edilmektedir. Kanuni Esasi yrrle girdii halde gayrimslimlere uygulanan basklar artm, bunun zerine blgede yaayan bir takm uluslar ortak tehlike karsnda anlama zemini aramaya balamlardr. Balkanlardaki ulusal rekabetlerin almasnda Rusyann ve Venizelosun zel kiiliinin nemli rol olmutur. ngilterenin Dou Meselesi ile ilgili tavrnn deitii grlm ve Osmanlnn btnlnden yana tavr koymayaca netlemitir. ngiltere, Fransa ve Rusya byyen Almanya tehlikesine kar g birliine gitmiler, dier taraftan Osmanl Devleti Almanyayla giderek daha fazla yaknlamtr. Yunanistan ve dier Balkan Devletleri, ngilterenin bundan byle dikkate almaya balad gler haline gelmilerdir. Artk Yunanistann ulusu siyaseti Byk Britanyann dou siyasetine ters

dmemektedir. Bu gelimelerle birlikte Balkan ttifak tamamlanm, Osmanlnn Trablusgarp Savana girmesi, Arnavutluk ve Kosovadaki Arnavutlarn

ayaklanmalar, srekli yaanan snr problemleri gibi bir takm olgular, askeri eylemde bulunulmas ynndeki karar hzlandrmlardr. Bunun zerine 8 Ekimde Karada, 17 Ekimde Bulgaristan ve Srbistan, 18 Ekim 1912de de Yunanistan Osmanl Devletine kar sava ilan etmilerdir. Bu anlatma gre Yunan Ordusu Bakomutan Veliaht Konstantin liderliinde Katerini, Grevena ve Kozaniyi kurtarmtr (apeleftherose). Bulgar kuvvetleri douda stanbulun eiine kadar ulam, batda Bat Trakyay ve Dou Makedonyay ele geirmilerdir. Srplar Kuzeybat Makedonyaya ynelmiler, skp ve Manastr ele geirmilerdir68. Selanikin Bulgarlar tarafndan igal edilmesi ihtimaline kar Yunan hkmeti, Yunan Ordusu Komutanlna ehre doru hzla ilerlenilmesi emrini vermitir. Bu grten farkl olarak Veliaht Konstantin, Helen ticaretinin gelime gsterdii Manastra doru ilerlenilmesini istemektedir. Konstantin ve Venizelos

68

Svoronos, Episkopisi Tis Neoellinikis storias [ada Yunan Tarihinin Gzden Geirilmesi], s. 116-117; Haciantoniyu, storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941 [Yeni Yunanistan Tarihi 18211941], s. 262-264.

69

arasnda ilk ekime, tam da bu konu zerinde yaanmtr. Sonrasnda Konstantin yandalar Selanike doru ar ilerlenilmesinin sebebi olarak, Epirdeki savan kaderi belirlenmeden Veliahtn Selanike ynelemeyeceini ve Yunan Ordusunun batsnda gl Trk kuvvetlerinin bulunduunu ifade etmilerdir. Venizelistler ise problemin askeri deil, siyasi olduu grn savunmulardr. Selanikin ele geirilmesi, dier Makedonyann talep edilmesi iin hayati nem tamaktadr69. Selanikin Hasan Tahsin Paa tarafndan Yunanllara teslim edildii gn, ayn zamanda Agios Dimitrios70 yortusudur71. Selanikin Yunanllarn eline getii tarih 8 Kasm 1912dir. Balkan Devletleri iinde Bulgaristan en gl orduya sahipken, Yunanistan donanmas sayesinde Egede hakimiyet kurmu ve Osmanlnn Asyadaki askerlerinin Balkan cephesine tanmasn engellemitir. Egedeki Yunan

Donanmas Trk Donanmasnn anakkale Boazndan kmasna izin vermeyerek Marmara Denizine hapsetmitir. Deniz savalarnda Averof zrhls barol oynamtr72. Bir tek Rauf Bey ynetimindeki Hamidiye zrhls kuatmay aabilmi ve Yunanllarn Egede nemli kayglar yaamasna sebep olmutur. Rauf Bey Trklerin kahraman olmutur ki Grigoriadise gre, takdire deer bir etkinlik gsterdiinden dolay bu Onun hakkdr73. Epirde Yunan Ordusunun hedefi Yanya ehri olmu, Osmanl Ordusu nemli bir direni gstermise de ehir Yunanllarn eline gemitir. Bu arada Bulgar Ordusu da Edirneyi igal etmitir. Birinci Balkan Sava, 30 Mays 1913te imzalanan Londra Antlamasyla sona ermitir. Antlama ile Osmanl Devletinin bat snr Midye-Enez hatt olarak belirlenmitir. Osmanl Devleti Arnavutluk ve Ege Adalarnn geleceinin kararlatrlmasn byk devletlere brakmtr. Yunanistan Selanik, Gney Makedonya ve Girite, Bulgaristan Kavala, Dedeaa ve btn Trakyaya, Srbistan ise Orta ve Kuzey Makedonyaya sahip olmutur74.

Skulatu, storia Neoteri Ke Sighroni [En Yeni ve ada Tarih], G Likiu [Lise 3], s. 37-39. Bugn Trkiye Cumhuriyeti Konsolosluunun ve Atatrkn doduu evin zerinde bulunduu caddenin ismi Agios Dimitrios Caddesidir ve ayn cadde zerinde Agios Dimitrios Kilisesi bulunmaktadr. Thessaloniki Odigos Polis [Selanik ehir Rehberi], Kapak Sayfas 71 Ap. E. Vakalopulos, Nea Elliniki storia [Yeni Yunan Tarihi] 1204-1985, s. 347. 72 Haciantoniyu, storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941 [Yeni Yunanistan Tarihi 1821-1941], s. 265, 268. 73 Grigoriadis, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi] 1909-1940 , Tomos [Cilt]: 1, s. 142-143. 74 Gencer - zel, a.g.e., s. 42.
70

69

70

18 Mart 1913te Yunanistan, Kral Georgiosun Selanik iinde ldrlmesi haberi ile sarslmtr. Tetiki Shinas bir Helendir ve anarist ya da dengesiz olduu sylentisi yaylmtr. Ancak Theodoros Pagkalos anlarnda, tetikinin dengesiz ya da anarist olmadn, sadece yabanc glere hizmet edenlerin aleti olduunu ve bunlarn Kral Georgiosun lmnden kar beklediklerini kaydetmitir75. Kraln, ngilizlere kar scak duygular besledii bilinmektedir. Buna karlk Konstantinin Almanlarn yannda yer alacana dair umutlananlar vardr. O dnem pek ok yazar, ayrca Pagkalos gibi Yunanllarn nde gelen isimleri, Georgiosun zellikle Almanyann Balkanlardaki karlarnn kurban olduunu yazmlardr. Hatta Pagkalosa gre Kral Georgios yaam olsayd, Yunan halk sonraki yllardaki blnml yaamaz ve Anadolu Harekat felaketle sonulanmazd. Baz tarihilerin de Georgiosun ldrlmesini ulusal ykm olarak yorumladklarn grmekteyiz. Georgios 68 yanda ldrldnde salkldr, bedensel ve ruhsal olarak dintir. nnde, tahtta geirecei uzun bir dnem durmaktadr. Bu suikast takip eden dnemden balayarak Yunan halk blnml yaamtr ki bunun sebebi, Konstantin ve Venizelosun farkl d ynelimleridir. fade edildiine gre Georgios, babakanla arasnda herhangi bir atma kmas durumunda kendisi de ulara gitmez, gc ve yeteneiyle karsndakine de (Venizelosa) ulara gitme hakkn vermezdi. Konstantin Mart 1913te krallk yemini etmitir. Georgiosun ldrlmesinin akabinde muhalefet (eski partiler olarak ifade edilmektedir), her yntemi kullanarak iki baskn karakteri kar karya getirmeye almtr. Bu ynde sistemli bir faaliyet yrtlm, kinci Balkan Savann balamas da frsat olarak deerlendirilerek Venizelosa kar saldrya geilmitir76. Londra Antlamas byk devletlerin karlaryla Balkan halklarnn taleplerini dengelemeye almsa da, bir takm belirsizliklere ve eksikliklere sahiptir. En nemli eksiklii, bir ittifak gerekletirmi olan Balkan Devletleri arasndaki snrlarn belirlenmemi olmasdr. Makedonya ve Trakyann

paylalmas problemi, Balkan Devletlerini yeni bir savaa itmitir. Bulgaristan nce Srbistana, ardndan Yunanistana saldrmtr. Bu arada Romanya ve Osmanl
75

Theodoros Pagkalosun hatralarndan konu ile ilgili alnan bir blm, Lise 3. Snf Tarih Kitabnda grlebilmektedir. Skulatu, storia Neoteri Ke Sighroni [En Yeni ve ada Tarih], G Likiu [Lise 3], s. 44-45. 76 Grigoriadis, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi] 1909-1940, Tomos [Cilt]: 1, s. 146-156.

71

Devleti de, Bulgaristana kar yrtlen bu savaa dahil olmulardr. Osmanl Ordusu gelimelerden yararlanarak Edirneyi geri almay baarmtr. Sava kaybetmi olan Bulgaristan, 10 Austos 1913te Bkre Antlamasn imzalamtr. Bu antlamayla Bulgaristan Ege Deniziyle olan balantsn srdrmekle birlikte, nemli lde toprak kaybna uram, baz topraklar komularna brakmak zorunda kalmtr. Osmanl Devleti ile Bulgaristan arasnda 29 Eyll 1913te stanbul Antlamas imzalanm, Bulgaristan Krklareli, Dimetoka ve Edirneyi Osmanl Devletine geri vermitir. Osmanl Devleti bata Rusya olmak zere byk

devletlerin basks zerine Bat Trakyay Bulgaristana brakmtr. Osmanl Devleti ile Yunanistan arasnda 14 Kasm 1913te Atina Antlamas imzalanm, Osmanl Devleti Giritin Yunanistana ait olduunu resmen kabul etmi, ayrca Yunanistann Balkan Savandaki kazanlarn tanmtr. Osmanl Devleti byk devletlerin basksyla Meis hari Oniki Aday talyaya, Gkeada ve Bozcaada hari btn Ege Adalarn Yunanistana brakmtr. Yunan tarihiliinde baz adalarn Osmanl ve talya idaresinde kalmasnn, ulusal btnleme (ethniki oloklirosi) iin nemli bir adm atlmsa da, tm ulusal lklerin gereklemedii eklinde yorumlandn grmekteyiz77. Osmanl Devleti ile Srbistan arasnda ise 13 Mart 1914te stanbul Antlamas imzalanmtr. ki devletin ortak snr kalmadndan, antlamann konusu bu lkede kalm Trklerin ve tanmaz mallarn durumuna ilikindir78. Haciantoniyuya gre Yunanistan, 1897deki ayptan sadece on be yl, Venizelosun liderlie geliinden sadece iki buuk yl sonra, bir yl kadar sren kahramanca bir taarruzun akabinde, kanatlarn geni bir ekilde am ve yzlmn iki katna karmtr. Yunanistann yzlm 63.211km2 den 120.308km2 ye ve nfusu 2.632.000den 4.718.000e ulamtr. Son derece gelimi ehirler, rnein Selanik, Yanya, Kavala, Hanya ve pek ok zengin toprak Yunanistana katlmtr. Avrupaya doru yeni ulam yollar, yeni ekonomik ve askeri olanaklar elde edilmitir. Yunan halk gelimelerin sonucunda kendine gven kazanm ve gelecek iin daha byk umutlara sahip olmutur. 1913te halk ve liderliin fikir birlii, ulusal restorasyon iin gvenli bir esas tekil etmitir.

Haciantoniyu, storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941 [Yeni Yunanistan Tarihi 1821-1941], s. 276. 78 Gencer - zel, a.g.e., s. 43-44.

77

72

Okul kitaplar da dahil Balkan Savan ele alan tm kitaplarda, yukarda ifade ettiklerimizin yannda sonu blmnde, Arnavutluk ile yaanan Kuzey Epir problemine ilikin bilgilerin aktarldn grmekteyiz. Arnavutlukun Avusturya ve talyann desteiyle kurulduu, bunun Yunanllarn sahip olduklar haklara ters bir gelime olduu sylenmektedir. yle ki, yeni kurulan Arnavutluk ile snrlar ve Ege Adalar meseleleri, Yunan Dilerini Balkan Savandan itibaren megul eden en nemli ulusal konular olmulardr. 1913te snrlar izilirken konuulan dil kriter olarak alnm, Arnavuta konuan pek ok Helen, Arnavut saylm ve Kuzey Epir Arnavutluka verilmitir. Kuzey Epir Arnavutluka verilirken blgede 120.000 Helenin yaad, 3 metropolitlie, 376 kiliseye, 360 okula ve 22.000 renciye sahip olunduu kaydedilmektedir79. Olaylar karsnda Kuzey Epirliler, blgenin zerklii amacyla eteler oluturmulardr. 17 ubat 1914te Kuzey Epirlilerin temsilcilerinin oluturduu kongrenin kararyla Kuzey Epirin zerklii ilan edilmi ve babakanla Georgios Hristakis Zografos getirilmitir. Byk gler, Mays 1914te Korfu (Kerkira) Antlamasyla Kuzey Epirin zerkliini tanmlardr. Ancak hibir g, bunun uygulanabilirlii konusunda gvence verememi ve Kuzey Epir problemi aslnda zmsz kalmtr80. Venizelistler (Venizelos yandalar) her ne kadar Balkan Savandaki baary babakana atfetseler de, Konstantinistlere (Konstantin yandalar) gre elde edilen baarda, bata Konstantin olmak zere 1909 Gudi Darbesine katlmam olanlarn pay vardr. Dusmanis bu hislere tercman olmu ve askeri ayaklanmada saf tutmu olan subaylar 1912-1913te savan idaresini ele alm olsalard, ulusal karlar zarar grrd demitir81. Bilindii gibi Osmanl Devleti Balkan Savana hazrlksz bir ekilde yakalanm ve askeri olarak bir takm skntlar yaamtr. Sava ncesinde eitimli bir grup askerin terhis edilmesi, birliklerin Balkanlara zamannda

nakledilememeleri, yaanan zorluklardan sadece birkadr. Yunanistan asndan durum, ifade edildiine gre farkllk gstermektedir. yle ki, ilk gnlerde silah altna alnanlar 90.000e ulam, yurt dndaki yedeklerin gelmesiyle bu rakam
79 80

Ap. E. Vakalopulos, Nea Elliniki storia [Yeni Yunan Tarihi] 1204-1985, s. 350. Haciantoniyu, storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941[Yeni Yunanistan Tarihi 1821-1941], s. 277-280; Skulatu, storia Neoteri Ke Sighroni [En Yeni ve ada Tarih], G Likiu [Lise 3], s. 49-51. 81 Dusmanis, a.g.e., s. 32-33.

73

giderek ykselmitir. Yeni g etmi olanlarn, vatann (Yunanistann) arsna uyarak ellerinde valizlerle Amerikadan hareket ettikleri ve Trkler ile yaplan savaa yetitikleri kaydedilmektedir. Savan ilanyla Avrupada okuyan genler bile orduya katlmlardr. Bu gelimelerin akabinde Yunan ordusu 120-130 bin asker saysna ulamtr. Osmanl Ordusunun dalma sebeplerinden biri olarak ok uluslu bir yapya sahip olmas gsterilmekte, Osmanl daresinin herkesin silah altna alnmas koulunu getirdii, ancak gayrimslimlerin savamak istemedikleri vurgulanmaktadr82. Dman ordularnda saf tutmular arasnda Osmanl vatandalarnn da bulunduu bilinmeyen bir olgu deildir. Anadolu Aratrmalar Merkezinin (Kentro Mikrasiatikon Spudon), Anadolu gmenleriyle gerekletirdii syleilerden de bu ortaya kmaktadr. Ayvalk-Edremit yolu zerinde yer alan ve mbadeleden nce Trklerle Helenlerin beraber yaad bir yerleim merkezi olan Gmeten Vasilia Kuomitu, Balkan Sava esnasnda Yunanistana ok yardm ettiklerini, bunu gizlemeye altlarsa da duyulduunu, bu sebeple de Trklerin kendilerine kar kinlendiini ifade etmitir. Yunanllarn mcadelesini desteklemek amacyla altn liralarla dolu mlekler gndermiler, altnlarn zerini zeytinya ile doldurmulardr83. ileli Vretos Meneksopulos nceleri Yunanistan tanmadklarn, Balkan Sava ile iittiklerini nakletmitir. Osmanl Devletinin Balkan Savanda gayrimslimlere de silah verdiini, dzenli orduya aldn, ancak onlarn soydalarna kar

savatklar her cephede, Bulgarlarla savarken Bulgaristana, Yunanllarla savarken Yunanistana katklarn, bu sebeple Birinci Dnya Savanda Rumlara silah verilmediini anlatmtr. Rumlarn bazlar askere gitmeyerek firar etmiler ve dalarda etecilik yapmlardr. Meneksopulos tehcir sebebi olarak bu tip faaliyetleri grmektedir84. Balkan Sava dneminde, Yunanistana Osmanl Rumlar tarafndan yaplan destein sadece Bat Anadolu ve Marmara blgeleriyle snrl kalmad anlalmaktadr. rnein Nevehirli Efthalia Antoniadu, ayakkab tamircisi olan babasnn Yunancay Balkan Savanda Yunan Ordusunda gnllyken

rendiini, yedi yl grev yaparak pek ok muharebede bulunduunu ifade etmitir.

82

Grigoriadis, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi] 1909-1940, Tomos [Cilt]: 1, s. 139-140. 83 Eksodos [k], Tomos [Cilt]: 1, s. 102. 84 A.e., 339-340.

74

Babas Nevehire dnerken beraberinde, Yunan htilalinin anlatld kitaplar getirmitir. Antoniadu, eitimli olan genlerin Yunanistan gereini daha iyi

kavradklarn vurgulamaktadr ki bu, Yunanistann Anadoluda gerekletirdii eitim seferberliinin sonularn ortaya koymas asndan nemli bir tespittir. Nevehirli Ortodokslar Yunanca (Rumca) gazeteleri okuyamadklarndan, babas okuyup gelimeleri onlara aktarmaktadr85. Yunanistan Balkan Sava esnasnda bir takm izci birlikleri (somata proskopon) kullanmtr. Bu birliklerin grevi, dzenli ordudan nce ilerleyerek blgenin hazrlanmasn salamaktr. Bu birliklerin liderliine subay ya da Makedonya Mcadelesinde ne km sivillerin getirilmesi, sava ilan edilmeden nce snrlar gemeleri veya gemilerle Makedonya kylarna karlmalar, harekat baladnda Osmanl Ordusunun kuatlmasn salamalar amalanmtr. Bu

birliklerde askeri okullardan yeni mezun olmu, gen Makedonyal subaylar da kullanlmtr86. Bu gelimelerle birlikte Birinci Dnya Savann eiine gelinmitir.

E.

BRNC DNYA SAVAI VE YUNANSTANDA ULUSAL BLNMLK (ETHNKOS DHASMOS) DNEM

1.

ULUSAL BLNMLKTE TARAFLAR VE GTTKLER SYASET

Birinci Dnya Savann balamasyla birlikte gerek ttifak ve gerekse tilaf Devletleri, Balkan Devletlerini kendi cephelerine ekmeye almlar ve buna dnk bir siyaset izlemilerdir. tilaf Devletleri, Almanyann yannda yer alan Osmanl Devletine ve ttifak Devletlerine kar Srbistan, Bulgaristan ve Yunanistann ibirliine gitmesini isterken, Almanya daha ok Bulgaristan yanna almaya alm ve Yunanistann tarafsz kalmasn yelemitir. Almanyann bu yaklamnn sebebi, Yunanistann denizlerle evrili olmas ve denizlerdeki ngiliz hakimiyetidir. Byk devletlerin uyguladklar bu stratejilerin
85

Yunanistanda

Eksodos [k], Tomos [Cilt]: 2, Atina: Ekdosis Kentru Mikrasiatikon Spudon [Anadolu Aratrmalar Merkezi Yayn], 1982, s. 137-138. 86 . K. Mazarakis Enian, Agones Tu Neoteru Ellinismu [Yeni Helenlerin Mcadeleleri], Atina: Ekdosis Dodoni [Dodoni Yaynlar], 2003, s. 107-109.

75

yansmalar olmu, iki cephe de taraftar bulmu ve grlerindeki keskinlik sebebiyle Yunanistan ulusal blnml yaamtr. lerleyen sayfalarda anlatlaca gibi bu yllar adeta, kardein kardee kastettii bir i savaa dnmtr. yi bir Yunanl tarihi, gazeteci, Yunanistann sol teorisyenlerinden, Yunanistan Komnist Partisi (Komunistiko Komma Ellados KKE) kurucularndan ve bir dnem bu partinin Genel Sekreterlik grevini de stlenmi olan Yannis Kordatos87, ttifak ve tilaf Devletlerinin yaklamlar ile ilgili olarak u saptamalarda bulunmaktadr: Almanya Osmanl Devletini himayesine alm ve Anadoluyu smrgesi haline getirmiti. Almanyann ekonomik olarak Anadoluya szmas Petrograd, Londra ve Parisin diplomatik evrelerinde byk bir dalgalanma yaratmt. Bylece byk devletlerin, Balkan Devletlerine dolayl ya da dolaysz mdahaleleri balamt. Onlarn bu propagandas, Yunanistanda olduu gibi i ekimelere sebep olmutu. Almanlar, Balkanlardaki yolun ak olmasn ve Anadoluyla Ortadouya kolayca geebilmeyi isterken, bunun tersine ngiliz, Fransz ve Ruslar da Almanya ve Avusturyann yolunu kesmek istemilerdi. Yunanistanda 1912 ylna kadar, ngiliz ve Franszlar etkin olmulard. Yunan htilalinden itibaren Yunan d politikas dnem dnem ngiliz, Fransz ve Rus politikasndan etkilenmiti. Bu gcn de Yunanistanda byk fanatik taraftarlar vard. Kald ki Venizelosun ngiliz yanls siyaset gtt bilinmekteydi. Dolaysyla Venizelosun st dzey ngiliz yetkilileri ile yapt grmelerde, Yunanistann Argostoli Limann ngiliz Donanmasna amas halinde Kbrsn kendisine verilebilecei teklifi getirilmiti. Bu teklif ilk kez 1912 Aralknda veya 1913 Ocaknda gayri resmi olarak yaplmt88. Ancak 1914 ylna gelindiinde Venizelos bu teklifi unutmam ve Birinci Dnya Sava balamadan Londra ve Paristeki resmi kaplar almt. Sava baladnda da tilaf Devletlerine yakn bir siyaset izlemi ve sonuna kadar bu siyasette direnmiti. Babakan Venizelosun bu savata Yunanistann tilaf Devletlerinin yannda yer alarak ulusal btnlemesini salayabilecei ile ilgili grleri, Helen burjuva snfnn grlerini de yanstmaktadr. Helen burjuva snf, Balkan

Savann akabinde nemli lde glenmiti. Yunanistann ekonomik canlla

87 88

Kordatos, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 10, s. 94-95. Georgios Th. Yannopulos, Apo To Nesto Os To Saggario [Karasudan Sakaryaya], Atina: Ekdosis Elliniki Evroekdotiki [Elliniki Evroekdotiki Yaynlar], 1987, s. 55-56.

76

sahip ehirlerle dolu Anadolu kylarna genilemesi sadece ulusal btnlemeye hizmet etmekle kalmayacak, ayrca dinamik bir burjuva snfnn ve ulusu bir burjuva devletinin olumasna yeni bir ivme verecekti. pazar genileyecek ve ticaretle sanayiyi tanyan kiilerle zenginleecekti. Kald ki gerek ticaretle, gerekse sanayi ile uraan burjuva snf bat sermayesine, zellikle ngiliz ve ayrca Fransz sermayesine bamlyd. Bunun sonucu olarak saray ve eski partilerin (Liberallerin karsndaki muhalefetin) etrafna, Yunanistana yeni ticari merkezlerin katlmasyla ortaya kan ekonomik rekabetten korkan bir grup kk burjuva (kk tccar ve sanayiciler) toplanmlard89. Sol teorisyenler ve bilim adamlar tarafndan Venizelosun yaklam, Onun ngiliz emperyalizmine hizmet eden iteki ve dtaki Helen burjuvazisinin temsilcisi olduu eklinde yorumlanmtr90. Psirukis, Birinci Dnya Savann smrgelerin yeniden paylalmas amacyla yapldna, Yunanistann yabanc sermayeye olan bamllnn daha kurulu aamasndan, 1821-1828den itibaren baladna iaret etmektedir. O dnemden balayarak Yunanistann yabanc sermayeye bamll artm, XIX. yzyln sonunda gelimi lkelerin rnlerini stokladklar, ucuz hammadde ve i gc elde edilen bir lke haline gelmitir. Yunanistan 1897de, Osmanl Devletine olan tazminatn deyebilmek iin ilk borcu almtr. Bununla, yabanc devletlerin denetimine girmi ve pazarn

tmyle yabanc sermayeye amtr. Borcu verenler tarafndan Uluslararas Ekonomik Denetim (Diethnis konomikos Eleghos) Tekilat kurulmutur. Bu

tekilat borlar karlayabilmek amacyla Yunan Devletinin tm girdilerini denetlemi, tuz, kibrit, ttn kad gibi tekelleri denetimi altna almtr. Ttn ve gmrk vergilerini de kontrol altna alm, Yunanistanda eker gibi baz sanayi kollarnn gelimesini yasaklamtr. Ksaca, Osmanl Devletindeki Duyun-u Umumiye Tekilatnn ikizi Yunanistana kurulmutur. XX. yzyl balarnda Yunanistanda, yabanc sermayeli hisseli irketler kurulmaya balam, yabanc sermeye Yunan bankalarna da girmitir. Bu konumlarn kullanarak, Yunanistandaki ekonomik hayat etkilemeye balamlardr.

89 90

Skulatu, storia Neoteri Ke Sighroni [En Yeni ve ada Tarih], G Likiu [Lise 3], s. 74-78. Yannis Kordatos, storia Tis Neoteris Ellados [En Yeni Yunanistan Tarihi], Tomos [Cilt]: 5, Atina: Ekdosis 20os Eonas [20os Eonas Yaynlar], 1958, s. 389-397.

77

Venizelos Giritin zgrl iin savam, ancak Balkan Savann baarsndan sonra, saval Yunan para oligarisinin eline gemitir. Yunan sermayesinin temsilcileri Babakann yakn evresi iinde bulunmu ve tutumunu etkilemilerdir. stese de, istemese de ngilizlerin smrgeciliinin ve Yunan sermayedarlarnn taraftar olmutur91. Ancak Kral Konstantin, Genelkurmay Bakanl ve eski partiler, Venizelos ile bu konularda gr ayrlna dmekle kalmam, kendi Alman yanls siyasetlerini uygulamaya almlardr. Konstantinin Almanyann askeri dehasna hayran olduu ve ei Kralie Sofiann Kayzerin kz kardei olduu bilinmektedir. Peki, Kostantin ve evresi, Liberallerin onlar sulad gibi gerekten de ak Alman yanls bir siyaset mi izlemilerdir? Venizelosun yakn evresinden olan Spiros . Spiridonidis, 1917de Atinada yaynlanm ve Byk Ulusal Lider ve Kurtarc sfatyla and Eleftherios Venizelosa ithaf ettii Ulusal hanet ( Ethniki Prodosia) adl eserinde, Konstantini ok ak bir ekilde Almanya ve einin kardei olan Kayzerin yaamas iin Yunanistan lme mahkum etmekle sulamaktadr. Bu tema Venizelistlerce o dnemde srarla ilenmitir. Venizelistler babakanlarn yksek sezgilere sahip olan bir lider olarak kabul ederken, Konstantini iyi bir asker olduu halde manevi cesarete sahip olmamak ve olaylar geni bir ayla deerlendirememekle sulamlardr. Onlara gre Liberallerin byk lideri, asker olmad halde askeri meseleleri ok iyi idrak edebilmektedir92. Buna karlk Konstantinistler, Venizelosu savakanlkla sulamlardr. Taraftarlarna gre ise Venizelos, stn ngrsyle ttifak Devletlerinden dolay Yunanistann tehdit altnda olduunu anlam, tilaf Devletlerinden ancak fayda salanabileceini dnmtr93. Venizelos ve Konstantin arasndaki gr ayrln deerlendiren Grigoriadis, aktrlerin baskn karakterde olmalarn, bir takm siyaseti ve
Nikos Psirukis, Mikrasiatiki Katastrofi [Anadolu Felaketi] 1918-1923, Atina: 1977, s. 30; 7173; 112. 92 Yorgos Ventiris, Ellas Tu 1910-1920 [1910-1920lerin Yunanistan], Tomos [Cilt]: 2, Atina: Ekdosis karos [karos Yaynlar], 1970, s. 23. 93 Spiros . Spiridonidisin Ethniki Prodosia [Ulusal hanet] adl eseri, aada knyesini verdiimiz kitabn iinde yer almaktadr: Apokiriksi Tu Vasileos Konstantinu Apo To Elliniko Lao [Kral Konstantinin Yunan Halk Tarafndan Reddedilii] 1916-1917, Haz. Pavlos Petridis, Thessaloniki [Selanik]: Ekdosis University Studio Press [University Studio Press Yaynlar], 2000, s. 173-175; 184-185; 190.
91

78

kurmaylarn iki lider arasndaki bu ekimeden yarar salamaya almalarn blnmlk iin yeterli grmemekte ve ikincil sebepler saymaktadr. Ona gre gr ayrlnn asl sebebi udur: Asker olan Kral, devletin sadece toplu olduu halde varolabileceine inanmtr. Karasal Alanda genilemeyi dnm, bu sebeple 1912de Manastr hedeflemitir. Oysa siyaseti denize, Egeye, Helen Glnn iki kysna, boyunduruk altndaki Asya Helenizmine ve Osmanl Devletinin paralanmas hedefine ynelmitir. Konstantin 1920de yeniden tahta dnd anda bile, bu savata galip olmayacana inanmtr. Tarafsz kalmann Yunan halknn karna olduunu

savunmu, ancak Antivenizelist cephedeki, Kralie Sofia ile birlikte fanatik Alman yanllarndan byk zarar grmtr94. Grigoriadisin bu ifadesi, Kral taraftarlarnn Konstantin ile ilgili kabullerini yanstmaktadr. Dnemi ele alm olan Konstantinist yazar ve tarihilerin, Kraln tarafszln srarla vurguladklar grlmektedir. Yunan ulusunu 1915ten itibaren iki kampa ayrm olan tarafsz kalma veya savaa katlma sorununda, Venizelos tarafndan savunulan savaa katlma politikasna inanm taraftarlardan olan Pallis, Kral Konstantin ve tarafszln

destekleyenlere kar ayrm yaplmakszn ileri srlen, Alman taraftarl ve bile bile Yunan karlar ile ulusal idealleri hanedan uruna veya deersiz kk siyaset hesaplarna kurban ettikleri iddialarnn ok ar bir biimde bytlp sava propagandas iin kasten yayldna inanmaktadr. Yunanistann 1915te tilaf Devletlerine katlma kararn bir eit kumar olarak yorumlamakta, lkelerini

sonucu belli olmayan bir savaa atmakta ekingen davrananlarn, hain ve cani olarak nitelendirilemeyeceini vurgulamaktadr. Pallis, Yunanllar tilaf taraftar veya Alman taraftar olarak ikiye ayran Venizelosu ve tilaf Devletleri yanls propaganday da, byk bir taktik hata olarak grmekte, sadece tilaf Devletleri yannda savaa katlma yanls olanlarn deil, kar grtekilerin de vatanseverlik hisleriyle hareket ettiklerini vurgulamaktadr95. ki cephenin grleri de Yunanistanda taraftar bulmu ve 1915-1917 yllarnda, Yunanistann Anadolu Harekatnda baarsz olma sebeplerinden birini de oluturan, uzantlar yakn dneme kadar srm yaanmtr.
94

byk bir blnmlk

Grigoriadis, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi] 1909-1940, Tomos [Cilt]: 1, s. 181-182. 95 Alexander Anastasius Pallis, Yunanllarn Anadolu Maceras (1915-1922), ev. Orhan Azizolu, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1995, s. 12-13.

79

2.

ULUSAL BLNMLK DNEMNDE YUNANSTANDA CEREYAN EDEN OLAYLAR

Venizelos Yunanistann anakkale Savanda, tilaf Devletlerinin yannda yer almas gerektiini savunmutur. Babakan, Albay Metaksasn gemite Anadolu ile ilgili askeri ve siyasi incelemelerde bulunduunu, olas bir Trk-Yunan savann dinamiklerini deerlendirdiini bilmektedir. oannis Metaksas 1897 Trk-Yunan Savanda ve 1912-1913 Balkan Savalarnda bulunmu, 1910da Venizelosun yaverliini yapm ve ordunun dzenlenmesi grevini stlenmi96, Almanyada eitim grm yetenekli bir kurmay subaydr. O dnemde Genelkurmay Bakanlna vekalet eden Metaksas ile Babakan grmelerde bulunmulardr. Metaksas grlerini szle ifade etmekten baka, Babakana muhtralar sunmutur97. Metaksas bir dnem Venizelosun grlerini paylamsa da, sonraki srete Venizelos ile atma noktasna gelmitir. Venizelos ile Metaksas arasnda gerekleen 26 Ocak (13 Ocak) 191598 tarihli grmede, Venizelos mttefiklerin Osmanl Devletini yok etmeyi dndklerini ifade etmitir. Metaksas ise bunun ok zor olduunu, ngiliz ve Franszlarn Osmanly yok etmeye niyetli olmadklarn dnmektedir. Mttefikler bunu dndkleri anda stanbul ve anakkale Boazlarn zorlayacaklardr ki, bu durumda Trkler Anadoluda savunma gerekletireceklerdir. Bu ise, Trkleri Anadoluda kimin yok edecei sorusunu akla getirmektedir. Metaksasn bu sorusuna Venizelos, Yunanistann savaa dahil olaca yantn vermitir. Metaksas ise, Yunanistann Avrupa snrlarn Bulgaristandan korunmas gerektiinin altn izmitir.

96 97

Metaksas, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 12, s. 298. Pallis, a.g.e., s. 30-31. 98 Yunanistan 13 ubat 1923e kadar eski, yani Julius takvimini takip etmitir. Bu tarihten itibaren Gregorius takvimini kullanmtr. Julius takvimi, Gregorius takviminin 13 gn gerisindedir. Trkiye de, 1 Ocak 1926dan itibaren Gregorius esasna dayal Miladi takvimi kullanmaktadr. Bu takvim, Gregoryan takvimi adn da tamaktadr. Yunanistandaki takvim deiiklii ile ilgili yararlandmz kaynak: Stilianos Ep. Gonatas, Apomnimonevmata [Anlar], Atina: 1958, s. 263264.

80

Metaksasn 27 Ocak (14 Ocak) 1915 tarihli muhtras Anadolu ile ilgili corafi inceleme niteliindedir. Venizelosun bir gn nceki talebi zerine hazrlanmtr99. Metaksas 2 Mart (17 ubat) 1915 tarihini tayan, Yunanistann anakkale Harekatna Katlm balkl muhtrasnda, Bulgaristan tehlikesine ve Yunanistann bu konuda en ufak bir gvenceye sahip olmadna dikkat ekmitir. Vurgulad bir dier tehlike, stanbulun igali amacyla ngiliz, Fransz ve Yunanllarn beraber gerekletirmeleri olasl olan harekatn, Ruslarn hissiyatna ters dtdr. Ayrca, Yunanistan harekata katlmaya karar vermeden nce ngiliz ve Franszlarn bu ama uruna ne kadar g ayrdklarn grmeli, bunun yeterli olduuna kanaat getirdiinde katlp katlmamaya karar vermelidir. Metaksas varolan koullarda harekat faydasz olarak deerlendirmi, zellikle Makedonyada askeri bir felakete yol aabileceini vurgulam ve kendisini bu gre gtren sebepleri saymtr. Bulgar Ordusu sayca Yunan Ordusundan stndr ve sava halinde tm Yunan Ordusunun Dou Makedonyada toplanmas gerekmektedir. anakkale Savann baars konusunda ise, gvence verilememektedir. anakkale

Boaznn iki yakasndaki Trk ynaklar ile ilgili olarak yeterli bilgi bulunmamaktadr. Bu sebeple bile harekatn baars konusunda phe duyulmaldr. Osmanl Devleti savunma gerekletirmek zere hazrlanmaktadr ve elinde karma harekatna kar koyabilecek yeterli kuvvet vardr. Metaksas mttefiklerin anakkale Sava ile ilgili aldklar nlemlere bakarak, harekatn hi ett edilmediini ve dmann ok kmsendiini vurgulamtr. Metaksas, askeri konularda gr ayrlna dtkleri sebebiyle

Genelkurmay Bakanlndaki grevine devam edemeyeceini ifade ederek, 2 Mart (17 ubat) 1915 tarihinde Babakana istifasn sunmutur100. Gerekten de, stanbul ve Boazlarla ilgili her konuda son derece hassas olan Ruslar, Yunanistann anakkale Savana katlma durumunu veto etmiler, Yunanistann harekata katlmas durumunu kendileri asndan kabul edilemez addederek, sert ve kaygl bir muhtra ile ngiltereden aklama talep etmilerdir. Zafer sz konusu olacak olursa, Yunan askerinin stanbula giriinin yasaklanmas koulunu ne srmlerdir. Fransa Yunan Ordusunun sadece anakkalede deil,

99

oannis Metaksas, To Prosopiko Tu merologio [ahsi Gnl], Ekdosis Gkovosti [Gkovosti Yaynlar], t.y., s. 384-390. 100 A.e., s. 406-413.

Tomos [Cilt]: 2, Atina:

81

her yerde kullanlmasn isterken, ngiltere koullar iinde en zor olann, Yunan yardmnn Kraln da bunu kabul etmesi artyla olabileceini ifade etmitir101. Babakan Yunanistann savaa katlmas teklifini Krala gtrdnde, Yunanistan iin ulusal blnmln de tetiini ekmitir. Spiridonidis tarafndan Venizelistlerin bak asyla nakledilmitir. Spiridonidise gre, Venizelosun sava sevdii yalandr. Tam tersine Babakan, Balkan Savann yaralarnn sarlabilmesi iin Yunanistann en azndan on yllk bir skunet devresine ihtiya duyduunu dnmektedir. lk balarda sava harekatlarnn iinde yer almaktan kanm, ancak anakkale Harekat sz konusu olduunda sava lehine karar almtr. Venizelosun anakkale Harekat ile ilgili olarak Kral Konstantinin huzuruna kt gn yaananlar ilgintir. Venizelos Krala anakkalenin bir Helen ehri olduunu, kendisinin de ulusal gayelerin tercman olarak, Yunanistann tarafszlktan kp tilaf Devletlerinin yannda yer almas gerektii grnde olduunu sylemitir. Yunan halknn koruyucu glere kar duyduu minnet, byk ulusal karlar ve gerekler bunu gerekli klmaktadr. Spiridonidise gre bu ilahi szlerin akabinde, Kraln duygulanarak 12. Konstantin olarak ilan edilmesinin olas olduunu dnp, bu mcadelenin lideri olmay istemesi beklenirdi. Ne yazk ki Kral bunu yapmam, Venizelosun bu siyasetini hibir zaman desteklemeyeceini, nk tahtnn dayana olan Kayzerin yenilmesini istemediini ifade etmitir. O gn Venizelos vatanseverlik tayan ryalarnn alaa olduunu grm, kendisinin bizzat askeri liderlie getirdii kiinin (Konstantinin) vatana ihanet ettiine tanklk etmitir. Onurlu yola getirmek isteyerek Krala, tahtnn dayanann Kayzer olmayp, Yunan halknn sevgisi olduunu sylemitir. Bu szlere karlk Konstantin, Yunan halknn karar verebilmesi iin elinde yeterli donelerin bulunmadn, ttifak Devletlerinin kazanacaklarn dndn ve hibir zaman galiplere kar hareket etmeyeceini vurgulamtr. Venizelosun dncelerine katlmadn ve tarafszlk siyasetine devam edilmesi gerektiinin altn izmitir. Venizelistlere gre Konstantin bu szleriyle Yunanistann kaderini belirlemitir. Bu koullarda Venizelos istifa etmek zorunda kalm ve Dimitrios Bu grme

101

Yannopulos, a.g.e., s. 60-61.

82

Gunaris iktidara gelmitir. Venizelosun istifa ettii tarih 5 Mart 1915tir102. Venizelos istifa ettikten bir sre sonra Msra ve Midilliye gitmitir103. skenderiyedeki Rum Cemaati kendisine grlmemi bir karlama treni hazrlamtr. anakkale Savanda mttefikler hezimete uraynca Konstantinistler arasnda, yapt analizler ve yazd muhtralarla Kral Konstantini etkileyen Metaksasn Yunanistan kurtard gr hakim olmutur. Dimitrios Gunaris, Konstantinin yat ve Venizelosun -drt ya kdr. Hukuk eitimi alm olan Gunaris, byk bir hatip olarak ne kmtr. lerici ve sosyal ierikli gre sahip, drst ve temiz bir siyaseti olarak tannmtr. 1909da Askeri ttifaka danman olmas dnlm, ancak daha sonra Venizelosun ismi ne kmtr. Dolaysyla Antivenizelist cephenin en nemli isimlerinden biri olan Gunarisin, Venizelosa kar tavrnn olabileceini varsaymak gerekir. 1915 Maysnda seim yaplmasna karar verilmitir. Yaplan seimlerde Venizelos yeniden ounluk elde etmi ve Babakan olmutur. 313 sandalyeli

meclisin 188ini Liberaller almlardr (baz kitaplarda 317 sandalyenin 184n kazandklar ifade edilmektedir). 313 sandalye saysna gre Gunaris 89, Theotokis 12, Rallis 7, Dimitrakopulos 6, Mavromihalis 5 ve bamszlar 6 sandalye elde etmilerdir. Bu Liberaller asndan byk bir baardr. nk seim dneminde byk glklerle karlamlardr. Antivenizelist cephe Kral galip bakomutan olarak sunmu ve Liberalleri sava sevmekle sulamtr. Halklarn savaa kolay oy vermedikleri bilinse de bu seimlerde Yunan halk sava yanls bir siyasete oy vermitir. zellikle Makedonyada seimlere askerin glgesi dmtr.

Genelkurmay Bakanl Venizelosa kar tavr almtr. O dnem Kral ciddi bir ekilde terek plevrit geirmi, taraftarlar Konstantinin hastaln kullanmlar ve bir takm sylentilerin dolamasna sebep olmulardr. Kral Babakann zd ve Onun bu sebeple hastaland, Venizelosun kazanmas halinde Konstantinin yaayamayaca ifade edilmitir. Liberaller asndan negatif bir dier gelime ise, anakkale Savann ald ekil olmutur.
Apokiriksi Tu Vasileos Konstantinu Apo To Elliniko Lao [Kral Konstantinin Yunan Halk Tarafndan Reddedilii] 1916-1917, s. 185-191. 103 Venizelosun Msrdaki dnemine ilikin bir anekdotu, Yunanistann Byk lks Megali dea bal altnda aktarm bulunuyoruz. Bkz.: s. 25.
102

83

Tm bunlara ramen Liberaller, toplamda byk bir stnlk elde etmilerdir. Girit, Yanya, Larissa ve Kikladeste tm sandalyeler Venizelistlerin olmutur. Oysa Makedonyada Liberaller Drama, Selanik, Kozani, kazanma Florina sebebi ve sadece bir sandalye alabilmilerdir. Serez gibi Makedonya Trk illerinde semenler

Antivenizelistlerin

olarak

Mslman

gsterilmektedir. Grigoriadisin ifadesiyle Halifelerine kar sava yapmay amalayan birine oy vermemilerdir. Bu doal olarak kabul edilebilir bir eydir. Ancak, bylesi kritik bir seim mcadelesinde dier unsurlarn bu denli varlk gstermesi, Helenler asndan kabul edilebilir bir durum deildir. Yunan meclisinde 16 fesli ve sarkl Bey ile birlikte, 4 de Yahudi milletvekili seildiine dikkat ekilmektedir. Bu milletvekillerinin hepsi Antivenizelist olup, Gunarisin (nce Milli Ethniko, daha sonra Halk Laiko) partisinin kurucu yeleri arasnda yer almlardr. Venizelosun bu yeni babakanlk grevi esnasnda, Bulgaristan Srbistana saldrmak zere seferberlik ilan etmitir. Srbistan ile Yunanistan arasnda karlkl savunma anlamas sz konusudur. Babakann bu vesileyle, Yunanistanda da seferberlik ilan etmeyi istemesi zerine, Kral ile Babakan arasnda yeniden gr ayrl domutur. Bunun zerine 5 Ekim 1915te Venizelos ikinci kez istifa etmitir. Kral hkmet kurma grevini Aleksandros Zaimise vermitir. Venizelosun ikinci istifas, ulusal blnmle hizmet ettii iin ok eletirilmitir104. Venizelist ve 1910-1920 dnemiyle ilgili temel kaynaklardan birine sahip olan Ventiris, Zaimisin 1915 ylnda altm yalarnda olduu, daha ncesinde babakanlk, meclis bakanl ve Girit mutasarrfl yapt bilgisini vermektedir. Babas aa olup, ailesi 1821 ihtilalcilerindendir. Anne taraf ise Fenerlidir. yi eitimli, Avrupa meselelerine vakf, sabrl ve uzlamac biri olarak tannmaktadr. Ancak bu zelliklerinin yannda, halk temsil eden bir siyaseti profiline sahip deildir. Sorumluluk yklenmek konusunda cesaretsiz, grlerinde srar

konusunda mcadeleci deildir. Ventirise gre, snrl bir diplomatik meselenin usta bir uygulaycsdr. Zaimis hkmeti ancak bir ay yaam, bunun zerine Stefanos Skuludis hkmet kurmakla grevlendirilmitir. Ventiris Skuludisin babakanln ise, klasik tragedyalardaki korkun ve kanlmaz bir felakete benzetmektedir. Skuludis

104

Plumidis, a.g.e., s. 612.

84

babakanl

stlendiinde 77

yandadr.

Dolaysyla,

dnemin

yaam

ortalamasna gre ok yal ve sanki XIX. yzyln derinliklerinden gelmektedir. Mizac, eitimi ve manevi deerleri asndan pek ada deildir. Tp eitimi alm, ancak bankaclk yapmtr. stanbuldan Atinaya olduka olgun bir yata, 1877de gelmitir. Bu sebeple yarm yzyl, Yeni Yunanistann uzanda olmutur. Ventiris Onu, ok zengin ancak eli ak olmayan, ok eitimli ama bilgisiz, ok kurnaz ama keskin gre sahip olmayan biri olarak nitelendirmektedir105. Yllardr siyasetin uzandayken, yeniden greve arlmtr. Babakan olmu, Mays 1915 seimleriyle ibana gelen meclisin grevine son vermi ve seim ilan etmitir. Venizelos partisinin bu seimlere katlmasn istememi, gazeteler aracl ile Venizelistlere oy vermemeleri telkin edilmitir. Skuludisin kurduu hkmete eski babakanlar (Theotokis, Rallis, Dragumis, Gunaris), Kraln iki yaveri (Yannakias, Kunduriotis) ve Venizelosun Giritten eski rakibi olan, yine ok yal Mihelidakis katlmlardr. Skuludisin babakanla getirilmesini Liberaller, lkeyi yallar

hkmetinin deil, bakalarnn ynettiinin kant olarak sunmulardr. Burada kastedilen, Yunanistan Sarayn ve Genelkurmay Bakanlnn ynettiidir106. Skuludis Ekim 1915 ile Haziran 1916 arasnda, Yunanistann en kritik ve tarihi dneminde babakanlk yapmtr. Bu arada ngiltere ve Fransa, Balkanlardaki gelimeleri gz nnde

bulundurarak ve Yunanistana tilaf Devletleri yannda savamas iin bask yapmak zere Selanike kmlar ve Yunan tarafszln ihlal etmilerdir (Ekim 1915). Dier taraftan Bulgaristan Srbistana saldrmtr. Srbistann ktlemesi zerine Franszlar, Yunan hkmetinin onayn almakszn, Ocak 1916da Korfuyu (Kerkira) igal etmilerdir. Korfunun, Arnavutluk cephesinden ekilen Srp askerlerinin rehabilitasyonu amacyla kullanlaca bildirilmitir. tilaf elileri, Korfuda ok fazla Srp askeri toplandndan, bunlar Selanike tamaya karar vermilerdir. Dolaysyla Srp Ordusu Makedonyaya tanmtr. Bulgar ve Alman kuvvetleri Yunan topraklarna girmi ve Yunan Ordusunun nemli bir direni ortaya koymasna izin vermeden Rupel Tabyasn igal etmilerdir (Mays 1916). Bunun zerine tilaf Devletleri, Yunanistann Almanya etkisinde kalmas olasln

Ventiris, a.g.e., s. 45; 68-69. Grigoriadis, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi] 1909-1940, Tomos [Cilt]: 1, s. 188-202.
106

105

85

nlemek amacyla hzl hareket etmiler ve Yunan kylarn abluka altna almlardr. Bu nlemler, ekonomisi denizcilie ve ticarete dayanan bir lke iin ar nlemlerdir. 21 Haziran 1916da Fransz, ngiliz ve Rus elileri, Yunan Dileri Bakanlna giderek tehditkar bir nota vermilerdir. Bununla koruyucu devletler olduklarn hatrlatm ve Yunan askerinin terhis edilmesini, Skuludis Hkmetinin yerine ara hkmet kurulmasn, yeni seimlere gidilmesini, Alman emirlerini yerine getiren emniyet grevlilerinin azlini istemilerdir. Nota metni gazeteye verildiinden dolay ierii renilmitir. Skuludis istifa edince hkmet kurma grevi Zaimise verilmitir. Bulgarlar Dou Makedonyay ihlal etmi ve Helen nfusu srmeye balamlardr. Dier taraftan tilaf Devletlerine katlm olan talya, Kuzey Epiri igal etmitir. Yunanistann Balkan Savalarnda elde ettii topraklar kaybetmesi ihtimali domutur. Bu olgularn basksyla 30 Austos 1916da Selanikte, Venizelist subaylar tarafndan Ulusal Savunma (Ethniki Amina) Hareketi

gerekletirilmitir. Pek ok kitapta Hareketin en nemli hedefinin, Yunanistann tarafszlktan kmas ve tilaf Devletlerinin yannda savaa katlmas olduu ifade edilmektedir107. Ulusal Savunma Hareketini biraz amak gerekirse, ayaklanmann doal lideri 11. tmen komutan Emmanuil Zimvrakakisdir. 1897 Girit Ayaklanmas esnasnda Girit renci kolunun komutanln yapmtr108. Ar topu takm komutan Konstantin Mazarakis de ihtilalin yannda saf tutmutur. 400 kiilik Girit jandarmas, rgtn askeri ekirdeini oluturmutur. 1909 Darbesinde olduu gibi, Selanikteki ayaklanma da Venizelosun eseri deildir. Aylar ncesinden Bulgarlara kar direnmeye karar vermi olan komutanlar vardr. Dneme tanklk etmi olanlarn hatralarnda, 1916 Hazirannda Dou Makedonyadaki 4. ve 5. kolordulara bal 70-80 subayn, Venizelosun siyasetini zorla kabul ettirmek istedikleri ve Selanikle Atinadaki ayn grteki askeri ve siyasi evrelerle ilikiye girdikleri, Venizelosa da defalarca temsilci gnderdikleri, ancak Venizelosun her seferinde rahat durulmasn istedii nakledilmitir109. Bu olguyu yorumlayan Veremis, 1916 yaz sonuna kadar Venizelosun, Bulgarlarn ilerleyiini nlemek amacyla Konstantinin tarafszlk
107

Kordatos, a.g.e., s. 444-454; Yannopulos, s. 82-85; Skulatu, storia Neoteri Ke Sighroni [En Yeni ve ada Tarih], G Likiu [Lise 3], s. 78-80. 108 Zimvrakakis, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 7, s. 152. 109 Ventiris, a.g.e., s. 169; 211.

86

politikasndan vazgeeceini umduunu ifade etmektedir. Bu sebeple hkmete kar olan bir darbeye onay vermekten kanmtr. Ulusal Savunma Hareketi Antivenizelistler tarafndan, Franszlarn tasarlad ve onlarn lehine gelime gsteren bir hareket olarak yorumlanmtr. Ksa bir tereddtten sonra Venizelos, Amiral Kunduriotis ve General Daglis ile birlikte, harekete liderlik etmeye karar vermitir. Veremis, ayaklanmaya katlm olan baz subaylarn, Atinadaki meslektalarna gven vermediklerini, Eyll 1916da Venizelos, Kunduriotis ve Daglisin liderlii stlenerek, Selanikteki hareketi bir felaketten kurtardklarn kaydetmektedir. Ulusal Blnmlk Dnemi ncesinde de ordunun siyasete kart grlmtr. Ancak 1916 yl, iki byk dnya sava aras dnemi iine alacak olan, askerlerin siyasi mcadelesinin

balang noktasn tekil etmitir. O dneme kadar Venizelosun asker hayranlar olmutur. Ancak bundan sonra koruyan ve korunan ilikisi gelimi ve karlkl olarak taleplerin karlanmasna dnk bir yol izlenmitir. Ulusal Savunma Hareketi iinde yer alm subaylardan ounluu, kadro alm astsubay ve gen subaylardan olumaktayd. Bunun lider kadrosunu oluturmu olanlar, daha sonra ordudaki Venizelist demokrat ekirdei

oluturmulardr. Ulusal Savunma mensuplar orduya katldklarnda da, resmi hiyerariyi grmezden gelen bir ba korumulardr. Veremis, Yunan Ordusundaki bir olguya daha dikkat ekmitir. Savalar zellikle 1909da astsubay ve 1915te yzba olan subaylarn rneinde olduu gibi, mesleki adan tm subaylarn iine yaramlardr. Bu, ordudaki Akademi mezunlar tarafndan dengelenmitir110. Hareketin liderliini stlenmeye karar vermesinin akabinde Venizelos, Amiral Kunduriotis ve dier taraftarlaryla birlikte Atinay terk ederek Hanyaya ynelmi ve orada Geici Hkmet (Prosorini Kivernisi) adn alacak olan ihtilal hkmetini kurmutur. Geici Hkmetin bildirisi, Hanyada karlan Geici Hkmet Gazetesinin (Efimerida Tis Prosorinis Kiverniseos) 1. saysnda yaynlanmtr. Bildiride aclar ve aalanmalar bardann tat, eksikliklerle dolu bu siyasetin bir buuk yldr ulusal felaketlerle ilgilenmedii ifade ediliyordu. Kt
110

baz subaylar

beklenti sahibi yapmtr. Gen subaylarn savama hevesi, st rtbeli Askeri

Veremis, Eleftherios Venizelos Ke Aksiomatiki [Eleftherios Venizelos ve Subaylar] 19091924, s. 565-567.

87

danmanlara kulak veren Saray, kendi siyasetini uygulatmak istemiti. Bunun sonucu olarak Yunanistan geleneksel dostlarndan uzaklam, atalarndan miras ald dmanlaryla yaknlamak istemiti. En nihayetinde Yunanistan dahilinde anayasadan uzaklalrken, yurt dnda da yalnzlalmt. Bildiride, 1912-1913te galip olan Yunan Ordusunun, yl nce kurtard blgeleri savunmadan terk ettii syleniyor ve tm Helenlerin Geici Hkmetle birlik olmas isteniyordu. Devlet sorumluluklarna ihanet ettiine gre, ulusun zerine deni baarmas gerekirdi. Uygulanan siyasetin, ulusal lmle edeer olduunu hisseden tm ulusal gler, Geici Hkmetle birlik olmaya arlyordu. Devletin olmad yerde ulus duyarl olmalyd. Hareketin liderliini stlenenler, bir mucizenin daha gerekleeceine inandklarn ifade ediyorlard. Geici Hkmetin bu bildirisinin altnda, Eleftherios Venizelos ve Pavlos Kunduriotisin imzas yer almtr111. Geici Hkmet 9 Ekim 1916da Selanike yerlemi ve geni lekli bir askere alma ilemini gerekletirmeye karar vermitir. Mttefiklere katlacak ve onlarla birlikte Makedonya cephesinde savaacak silahl askeri birlikler kurulmutur. Pek ok Giritli, Sakzl, Midillili ve Sisaml mcadele etmek zere gelmi, Albay oannis Fikioris ve Dimitrios oannuya Girit ve Adalar Denizi (Arhipelagos) tmenlerini kurma grevi verilmitir112. Artk blnmlk kesin bir olgudur. Spiridonidisin eserinde, Venizelosun Geici Hkmeti ve uygulamalarna yneltilen sulamalara kar, savunma nitelii tayan ifadeler yer almaktadr. Spiridonidis bu hkmetin Selanike yerlemesiyle, Makedonyann ve Selanikin kurtulduunu ifade etmektedir. Atinadakiler halka, savan felaket getirdii ve aileleri yok ettii propagandasn yapmlardr. Makedonyay, Epiri ve adalar bizden alsalar ne olacak? Onlar aldmzdan beri iyi bir gn m grdk? Tam tersine gmenler gelip ekmeimizi aldlar. Bunlarn sabah akam, Yaasn Venizelos ve yaasn sava diye barmaktan baka yaptklar i yok demilerdir. Oysa Venizelistler greve armlar ve vatan iin lnebileceini ilan etmilerdir. Helenizmin salkl kesimi bu arya kulak vermitir. nce Girit, Makedonya ve Ege Adalar, daha sonra Kiklades ve Yedi Adalar en deerli evlatlarn bu mcadeleye gndermilerdir. Girit Venizlosa 35 bin asker sunmutur. Byk lider, onurlu ve saygdeer bir devlet kurmaktadr. Venizelosun gtt

111

Geici Hkmetin Bildirisinin metnini, Lise 3 tarih kitabnda grmekteyiz. Skulatu, storia Neoteri Ke Sighroni [En Yeni ve ada Tarih],G Likiu [ Lise 3], s. 80-81. 112 Ventiris, a.g.e., s. 215-216.

88

siyaset

akabinde,

tilaf

Devletleri

Yunanistana

yeniden

gvenmeye

balamlardr113. Selanikte Ulusal Savunma Hareketinin ortaya kmasn takip eden srete Zaimis istifa etmi ve babakanlk grevi Kalogeropulosa verilmitir.

Kalogeropulos onsekiz gn iktidarda kaldktan sonra istifa etmi ve yerine niversitede tarih profesr olan Spiridon Lambros hkmet kurmutur. Siyasetin yabancs olan Lambros, gcn Kraldan almaktadr. Kurduu hkmet tarihiler tarafndan, Kraldan ok Kralc ve Yunanistann en iler acs hkmeti olarak nitelendirilmitir. Bu hkmet yemin ettii gn Franszlardan Yunan Donamasnn teslim edilmesini, kylarn silahszlandrlmasn, demiryollar ve posta hizmetlerinin tilaf Devletlerinin denetimine girmesini isteyen bir nota almtr. Franszlar talep ettiklerini aslnda uygulamaya balamlardr. Atina ve Pireye zel grev birlikleri karmlar ve Atina Devletini kuatma altna alarak sktrmlardr. Fransz Amiral Fournet, Yunan Hkmetinin elindeki sava malzemelerinin de kendisine teslim edilmesini istemitir. Bu notann Yunan Hkmeti tarafndan reddedilmesi Franszlar kzdrmtr. Bu arada sava malzemelerinin Selaniktekilere ve onlarn Kral kart askerlerine verilmesi olasl Kralclar fanatikletirmi ve Atina patlamaya hazr bir hale gelmitir. Bunun zerine cephaneliklerden Kralc vatandalara silah

datlmtr. Mttefik, zellikle de Fransz birlikleri Pireye karlm ve bunlara Atinaya doru ilerlemeleri emri verilmitir. Ancak bu birlikler, ordu ve Krala sadk silahl vatandalarn oluturduu gl bir direnile karlamlardr. Fournet birliklerini ekmek zorunda kalm, ancak buna tepki olarak Fransz Donanmasna, Sarayn bombalanmas emrini vermitir. Atlan toplarn Sarayn bahesine dmtr. Sonraki gn Kralclar tarafndan Liberal Parti mensubu ve taraftarlarna kar bir iddet uygulanm ve Yunanistan ykmn eiine gelmitir114. 1916 ylnn Kasm aynda cereyan eden bu olaylar, Kasm Olaylar (Noemvriana) ismiyle anlmtr. Olaylar deerlendiren Ventiris, Atina ehrinin hibir zaman kendinden bu kadar utanmadn kaydetmekte ve olaylar Venizelistlerin gzyle aktarmaktadr.

Apokiriksi Tu Vasileos Konstantinu Apo To Elliniko Lao [Kral Konstantinin Yunan Halk Tarafndan Reddedilii] 1916-1917, s. 245-248. 114 Yannopulos, a.g.e., s. 85-88; Kordatos, a.g.e., s. 457-465; Grigoriadis, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi] 1909-1940, Tomos [Cilt]:1, s. 220-222.

113

89

Kralclardan oluan gruplar naralar atarak Venizelistlerin evlerine saldrmlar, kapal pencerelere yaylm atei amlardr. Yaananlar karsnda kalp krizi geirenler olduu gibi, psikolojisi bozulanlara da rastlanmtr. Venizelist olmaktan baka hibir suu olmayan pek ok vatanda hapsedilmi, muhalefet yapan gazeteler zorla kapatlm, bunlarn bro ve basmevleri etelerle beraber hareket eden yetkililerce yklmtr. Pek ok Liberal dvlm ya da eitli iddetlere maruz kalmlardr. Venizelistler, Atina Belediye Bakan Emmanuil Benakisin bana gelenleri, Kasm Olaylarnn sembol olarak grmektedirler. Msrda pamuk ticareti ile uraarak byk bir servet elde etmi olan Benakis, skenderiyedeki Rum cemaatinin bakanln da yapmtr115. Benakis Venizelosu takdir etmi ve desteklemitir. 1910da Atinaya geldiinde, Venizelos Hkmetinin Tarm, Ticaret ve Sanayi Bakanlna yardmlarda bulunmu, bundan drt yl sonra Atina Belediye Bakanlna seilmitir. Ancak gerek bir vatansever olan Benakisin,

Yunanistann bymesinin sembol olarak Konstantini grd, Atina Belediye Bakannn duvarn Kraln fotorafnn ssledii ve Kraliyet ailesinin Benakisin verdii davetlerde ska yer ald sylenmektedir. Benakis Venizelistlere yardm ettii gibi, Kralie Sofiann Atinadaki aevlerine ve hastanelerine de yardm etmitir. Tm bunlara ramen Kralc ynlar Benakisin evine ynelmiler ve Onu hrpalamlardr116. Benzer olaylar Pire Belediye Bakan yaamtr. Kasm Olaylarna ayrntl bir ekilde yer vermemizin sebebi, bu olaylarn Yunanistandaki krizin en nemli duran tekil etmesindendir. fade edildiine gre, o gne kadar Yeni Yunanistanda pek ok i sava yaanm, ancak ilk kez resmi devlet bir ayaklanma tertipleyerek toplumsal dzeni bozmu ve vatandalarna kastetmitir. Bu olaylar, geleneksel olarak kabul edilen, tahtn hayrsever olduu imajn zedelemitir117. Olaylarn akabinde tilaf Devletleri, Konstantin idaresi altndaki Yunanistana sk blokaj uygulamlardr. Bu blokaj yedi aydan fazla srm ve Yunan halkna zor gnler yaatmtr. Anlarnda o gnleri ele alm olan Zavicianos, elde ok az budayn bulunduunu, onun da krsal blgede kaldn ve ehirlere ulaamadn,
Benakis, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 13, s. 144. Emmanuil Benakisin Kasm Olaylar esnasnda yaadklar, kz Pinelopi Delta tarafndan ayrntl bir ekilde aktarlmtr. Delta, a.g.e., s. 15-35. 117 Ventiris, a.g.e., s. 274-279.
116 115

Panayotopulos da

90

kmrnse tamamen ortadan kalktn nakletmektedir. Buday ykl gemilerin Neo Faliro ve Pirede duraklamalar, geminin ykn boaltaca, ablukann sona erecei veya tilaf Devletlerinin Yunanistann felaketine zldkleri sylentisinin yaylmasna sebep olmaktadr. Bu sylentiler sonucunda sahiller, ekmein ulatndan emin olmak isteyen a ve merakl insanlarla dolmaktadr. Ancak gemiler drt gn durakladktan sonra demir alp Selanike ynelmektedirler. Bunun zerine vatandalarn yzne, hayal krkl ve umutsuzluun resmi izilmektedir. Bu satrlar kaydeden Konstantinos Zavicianos, Liberal Partinin en nemli mensuplarndan olup, 1912-1915 dneminde Meclis Bakanl grevini stlenmitir. Ulusal Blnmlk Dneminde Venizlosun ngiliz ve Franszlara kar taknd tutumun, ulusal bamszl eksilttiini dndnden dolay Liberallerden ayrlm ve bamsz kalmaya almtr. Dolaysyla anlatmlarnn olduka objektif olduunu kabul etmemiz gerekir. Zavicianos halkn ounluunun yaananlar, Yunanistann tilaf

Devletlerinin yannda savamas iin gerekletirildiine inandn kaydetmektedir. Ancak bu dayatmalarla Yunan halknn Kraln terk edeceini dnmek, byk bir yanlgyd. Halk zdrap ektike Kraln evresinde toplanm ve Ona balanmt. Kraln bir yere gidip gelmesi, Onun lehine heyecanl gsterilere sebep olmaktayd118. Zavicianos ile hemen hemen ayn paralelde olduu anlalan Pallis de, tilaf Devletlerinin Yunanistana uygulad blokajn, Eski Yunanistan halk zerinde son derece kt etki yapt ve hizmet edecei umulan gayeden uzaklalmasna sebep olduu grndedir. Halk o kadar derinden etkilemitir ki, Venizelosun bundan istifade ederek salad menfaatler bile bu krgnl unutturamamtr. Bu, Konstantinin halk arasndaki itibarn arttrmtr119. Bu dnem Yunanistandaki blnmln en nemli iaretlerinden biri, 25 Aralk (12 Aralk) 1916 tarihinde Atina Metropoliti Theoklitosun, kutsal sinodu ve ruhban snfn da arkasna alarak, Venizelos iin lanetleme ayini ynetmesidir. Yunanistan Bamsz Kilisesinin lideri, binlerce insan bir Hristiyana lanetleme talar atmaya armtr. Lanetleme ayinine 60.000 Atinalnn katld

Zavicianosun Anamnisis Ek Tis Diafonias Konstantinu-Venizelu [Konstantin-Venizelos atmasndan Hatralar] adl eserinden alntlar, Lise 3 tarih kitabnda grebilmekteyiz. Skulatu, storia Neoteri Ke Sighroni [En Yeni ve ada Tarih],G Likiu [ Lise 3], s. 76; 81-82. 119 Pallis, a.g.e., s. 117.

118

91

sylenmektedir120. Bu ayin Areos Meydannda gerekletirilmi ve byk bir kalabalk ellerindeki talar Venizelosa eytan, veelzevul ve hain diyerek alana frlatmlardr. Ventiris o gn Venizelosun, Bapapazlar hapseden ve Kral ile vatanna komplo hazrlayan Eleftherios Venizelosa lanet olsun! anldn ifade etmektedir121. Eski Yunanistanda bunlar olurken, Yunanistana yeni katlan topraklarda da Venizelos ve Geici Hkmetini desteklemek amacyla mitingler szleriyle

gerekletirilmitir. Bu toplantlarda Konstantin uygulad siyaset sebebiyle eletirilmi ve knanmtr. Kasm 1916 tarihinden itibaren Girit, Ege Adalar, Yedi Adalar, Kiklades, ve Makedonya ehirlerinden gnderilen telgraflarla Konstantin eletirilmi ve knanarak reddedilmitir. rnein Kasm 1916da Kandiye (raklio) halknn gnderdii telgrafta, halkn ehrin byk meydannda toplanarak bir takm kararlar ald ifade edildikten sonra, bunlar sralanmaktadr. Kral Konstantinin anayasaya ihanet ettii ve yeminini bozduu, ulusal egemenlik ilkesine kar karak baskc bir rejim kurmay amalad ifade edilmekte, devletin siyasetin meru zemininden uzaklat ve mttefiklerin gvenini sarst vurgulanmaktadr. Konstantin Helen soyuna ait illeri ve ehirleri dmanlara vermekle, Helen illerini zgrletirmek iin Helenlerle birlikte savam olan ngiliz ve Franszlara katil elini uzatmakla, Helenlerin Helenlere kast etmesi iin emir vermekle sulanmaktadr. Gnderilen tm telgraflarda Konstantine kar benzer sulamalar sralandktan sonra, alnan kararlar ifade edilmektedir. Atinada gerekleen olaylar knanmakta, gerekleen olaylardan dolay halkn sorumlu tutulamayaca, bunun tek sorumlusunun Kral Konstantin ve Onun karar vermekten yoksun kuklalar olduu sylenerek, Konstantin tahtn hak etmedii sebebiyle reddedilmektedir. lgin olan, diyasporadaki Helen Cemaatleri tarafndan da Geici Hkmete destek telgraflarnn gnderilmi olmasdr. Msr, Sudan, ABD, ngiltere, Fransa ve Cezayir gibi lkelerdeki cemaatlerden gnderilen telgraflar olmutur. 1917 Mart ay ierisinde Agion Oros (Aynoros)da yer alan yirmi manastrn temsilcileri de bir araya gelmi ve ortak grleri olarak, Selanikte Geici Hkmet kurulduu andan itibaren Atina Hkmeti ile ilikilerini kestiklerini, Yunan

120

Elena Venizelu, Sti Skia Tu Venizelu [Venizelosun Glgesinde], Atina: Ekdosis Okeanida [Okeanida Yaynlar], 2002, s. 37. 121 Ventiris, a.g.e., s. 299; Delta, a.g.e., s. 279.

92

Konstantin ve hkmetini reddettiklerini aklamlar, Geici Hkmet ve onun babakan Eleftherios Venizelosa ballklarn beyan etmilerdir. Manastr yetkilileri mesajlarnda, Agion Orosa gsterdikleri ilgiden dolay tilaf Devletlerine minnetlerini ifade etmeyi de unutmamlardr122. Bu arada Spiridon Lambros Hkmeti istifa edince, tekrar Zaimis Hkmeti kurulmutur. tilaf Devletleri Konstantini tahttan indirmeye karar vermilerdir. Mttefiklerin notasnn akabinde Kral ekilmeye karar vermi ve 1917 yl Haziran ay iinde Yunanistan terk etmitir123. Konstantin Yunan halkna veda ettii bildiride, Yunanistan iin ve sadece Onun karna olarak grevini yerine getirirken olaylar karsnda boyun ediini, Veliaht ile birlikte sevgili vatann terk ettiini ve taht olu Aleksandrosa braktn ifade etmitir. Kendisi ve Kralienin uzakta dahi olsalar, Yunan halkna kar sevgilerini koruyacaklar vurgulanm ve herkesin bu karar sknetle karlamas rica edilmitir124. Grigoriadise gre, babas Aleksandrosu tahta vekil olarak brakmtr. Tm Kralclar da Aleksandrosu byle kabul etmiler ve lmnden sonra bile Onu Kral olarak anmamlardr. Aleksandrosun da tahta kt andaki duygular bunlardr. Ancak sonrasnda kral olmann cazibesinden etkilenmitir. Sfaktiria adndaki kk sava gemisi Sicilyann Palermo ehrine yneldiinde Konstantine bal subaylar Ondan alayarak ayrlmlar ve Ona olan ballklarn hibir zaman kaybetmemilerdir. Onlarn bu duygular, yeni bir Kraliyet marnda ifadesini bulmutur. Kralmz uzak diyarlara gnderdiler. Ancak O, sonsuza dek kalbimizde yaayacaktr. (Ton vasilia mas stilan se meri makrina. Ma stin kardia mas tha zi pantotina).

1916 ve 1917 ylna ait bu telgraflar, Pavlos Petridis tarafndan derlenmitir. Bkz. Apokiriksi Tu Vasileos Konstantinu Apo To Elliniko Lao [Kral Konstantinin Yunan Halk Tarafndan Reddedilii] 1916-1917, s. 15-169. 123 Yannopulos, a.g.e., s. 90. 124 Kraln Veda Bildirisini Lise 3 tarih kitabnda grebilmekteyiz. Skulatu, storia Neoteri Ke Sighroni [En Yeni ve ada Tarih],G Likiu [ Lise 3], s. 82-83.

122

93

Konstantin herhangi bir direnile karlalmakszn tahttan indirildikten sonra, nemli Antivenizelistler gzaltna alnm veya snr d edilmilerdir. Gunaris, on Dragumis, Dusmanis ve Metaksas snr d edilenler arasndadr. Konstantinin uzaklatrlmasnn akabinde Venizelos Atinaya geri dnm, ekilsel olarak iki Yunanistan birlemi, yeni bir hkmet kurulmu ve Konstantinin datt 1915 Meclisi geri getirilmitir. Bu mecliste yer alan milletvekilleri yeniden hayata dndrldklerinden dolay, sa ile ilgili bir mucizeye dayanlarak bu meclise Lazaroslarn Meclisi
125

ad verilmitir. Aleksandros,

Temmuz ay iinde bu mecliste Kraliyet yemini etmitir126. Yeni hkmetin ilk icraat, ttifak Devletlerine kar sava ilan etmek olmutur. Ayn anda silahl kuvvetler, jandarma, yerel idareler, kiliseler ve eitimde temizlik balam, byk sayda memur, asker ve niversite hocas grevden alnmtr. Bu temizliin sebebi ideolojiktir. Venizelistler, bedel detmek istemilerdir. Asl ykc olan, ordudaki temizlik hareketi olmutur. 570 kadar yargcn, 6500 memurun, 2300 subayn, 3000 jandarma ve astsubayn, 880 deniz subaynn grevden alnd ifade edilmektedir. Ayrca sk bir sansr uygulanm ve muhalefet yaptklarndan phelenilenler srgne gnderilmilerdir127. Bu temizlik hareketleri ve srgnler, iki cephe arasnda derin bir uurum yaratmtr. Anadolu Harekat esnasnda, zellikle Kasm 1920 seimleriyle Antivenizelistlerin iktidara gelmesi ve daha nce emekliye sevk edilmi subaylarn tekrar aktif grevlere getirilmesiyle, Yunan Ordusunda istenmeyen olaylarn yaanmasna sebep olmutur128.

Hristiyan inancna gre Lazaros sann arkadadr. sa Lazarosu lmnden drt gn sonra canlandrmtr. Bir efsaneye gre yeniden dirilmesi mucizesinin akabinde Lazaros, 18 yl yaam ve Kbrsn bir ehrinde piskoposluk yapm, orada da lmtr. Bir dier efsaneye gre ise, Lazaros yeniden dirildiinde 30 yandadr ve 60 yanda lmtr. Lazaros, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 11, s. 10. 126 Grigoriadis, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi] 1909-1940, Tomos [Cilt]:1, s. 233-235. 127 Ap. E. Vakalopulos, Nea Elliniki storia [Yeni Yunan Tarihi] 1204-1985, s. 359. 128 Yannopulos, a.g.e., s. 92-94.

125

94

F.

OANNS METAKSASIN OLASI BR TRK-YUNAN SAVAI LE LGL NGRLER

1913-1914 k boyunca Metaksas, olas bir Trk-Yunan sava konusunda ciddi analizlerde bulunmu ve bunlar raporlar haline getirerek ilgili mercilere sunmutur. Metaksasn bu raporlardaki grlerini okurken, dnemin arz ettii zellikleri de gz nnde bulundurmakta yarar vardr. Bu dnemde Yunanistan Kuzey Epir, Ege Adalarnn gelecei ve Osmanl Devletinin Ege Denizinde stnl ele geirebilecei ile ilgili kayglar yaamaktadr. ttihatlar Bat

Anadolu kylarnda bir takm nlemler almaya balamlardr. Dikkat ekmek istediimiz bir dier husus da, henz Osmanl Devletinin sz konusu olduu bir dnemde, Metaksasn raporlarnda Trkiye ifadesini kullanmasdr129. Metaksasa gre Trkiye ile Yunanistan arasnda eit sava kma olasl vardr: 1. Yunan Ordusunun Dou Makedonyadan, Trk Ordusunun yalnz ya

da Bulgar Ordusu ile birlikte Trakyadan saldrmas sonucu ortaya kabilecek bir sava. 2. Trk Ordusunun Anadolu kylarndan hareketle Yunanistana

saldrmas sonucu ortaya kabilecek bir sava. 3. Yunan Ordusunun Trakya ya da Bat Anadoluya bir harekat

gerekletirmesi sonucu ortaya kabilecek bir sava. Bu sava ihtimalleri faktrden etkileneceklerdir: Dier glerin ve zellikle Balkan Devletlerinin taknaca tutumdan, devletlerin birinin dieri zerinde kuraca deniz stnlnden ve deniz ar bir harekat iin yaplacak hazrln derecesinden. Metaksas, Yunanistann Bulgaristan tehlikesini tamamen ortadan

kaldrmadan giriecei bylesi bir harekat, felaketle sonulanabilecek byk bir hata olarak grmektedir. Yunanistann Anadoluya yaylmak iin gerekletirecei harekat konusunda, Srbistan ve Romanyann tutumlarna gvenilemezdi. Deniz stnlne sahip olan taraf, Ege ulamnn hakimi olacakt. Bu ekilde dmann denizden asker ve tehizat tamas nlenebilir, ynak yapmas geciktirilebilirdi.

129

Biz de yazdmz blmde Metaksasn Trkiye tabirini kullanmaktayz.

95

Metaksas, olas bir Trk saldrsna kar Midilli, Sakz ve Sisam adalarnn savunulmas konusunda hazrlad raporda, iki lke arasnda doabilecek sava ihtimaline kar Yunanistann yapmas gerekenleri sralamtr. Metaksas

Yunanistann Trkiyeyi igal edebilmesi iin, Trk Kara Ordusunun tahrip edilmesi gerektiini vurgulamakta ve bunu ifade ettikten sonra Anadolu ile ilgili bir takm saptamalarda bulunmaktadr. Raporda, Trk ve Mslman nfusun ounluunun, kltr merkezleri ve zenginlik kaynaklarnn Anadolu ilerinde bulunduuna ve bunlarn Trkiyenin Kara Ordusu tarafndan korunduuna dikkat ekilmektedir. Ayrca Trk Ordusu, silah ve cephane hari her trl ihtiyac iin bu blgelere dayanabilme olanana sahiptir. Bu blgeler yiyecek asndan kendilerine yetebilecek durumda

olduklarndan, deniz ulamnn kesilmesi ya da limanlarn dman tarafndan igal edilmesi bu blgelerde yaayan nfusu endielendirmeyecektir. Metaksas, Osmanlnn bakenti stanbul ile ilgili grlerini de ifade etmektedir. stanbul ky kentidir ve Trkiye Asyasnn dnda bulunmaktadr. Ancak stanbul, anakkalede bulunan savunma sistemi sayesinde denizden gelebilecek saldrlardan korunmaktadr. anakkale Boaz iyi korunduu takdirde dman donanmas tarafndan tehdit edilmesi olas deildir. anakkale ve kar kysna byk miktarda asker karlabilirse ancak bir eylerin yaplmas olasl vardr. karlan kuvvetlerin Trk savunmasn tahrip etmesi halinde, bir donanmann Boazlardan gemesi mmkn olur. Trk Ordusu karada tahrip edilmedii srece, anakkale Harekatnn baarl olmas olasl yoktur. Aksi halde Trk Ordusu kar cephe alacak ve donanmann Marmara Denizinde hapis kalma tehlikesi ortaya kacaktr. Dolaysyla anakkale Harekatnda, kara ordularnn da savamas gerekmektedir. Metaksasa gre, Yunan Ordusunun byk karma kuvvetleriyle birlikte hareket ederek anakkale Boazn geip stanbulun nnde grnd varsaylsa bile, bu ehrin kayb Trkiye iin kesin bir yenilgi saylmayacaktr. nk, asl Trk Ordusu hala yerinde durmaktadr. stanbulun askeri deeri ikmal merkezi olduundandr. stanbul, dardan gelen askeri malzemelerin depoland bir yerdir ve burada bulunan askeri fabrikalarn nemi kktr. kmal merkezlerinin kaybnn askeri adan nemi olacaktr. Ancak bu, Trk Kara Ordusunun tahrip edilmesi ya da ileyemez hale gelmesi anlamna gelmeyecektir. Askeri depolarn zamannda baka yerlere nakledilmesi halinde ise, stanbulun askeri adan hibir nemi 96

kalmayacaktr. Yeni koullar karsnda, Anadoluda byk cephaneliklerin kurulmu olmas da muhtemeldir. Manevi adan stanbulun kayb Trkleri etkileyecek, ancak onlar dmana son kar koyamayacaklar akabinde Trklerin, bir duruma

getirmeyecektir.

Metaksas,

savalarn

stanbulun

kaybedilmesi olasln dnerek, bakentlerini Anadolu ilerine tamay dndklerini de kaydetmektedir. Metaksasn olas Trk-Yunan sava ile ilgili dier saptamalar da, birka yl sonra gerekleecek Anadolu Harekat ile ilgili kehanet nitelii tamaktadr. Metaksasa gre, Yunan Ordusu Trk Ordusuna saldrmay dnmedii takdirde, zmir gibi nemli merkezler dahi igal edilse, Trk Kara Ordusu salam kald srece Trkiye iin ykm olmayacaktr. Anadolu ilerine bir harekatn

gerekletirilmesi ihtimalinde, Trk Ordusu limanlarn igal altnda olmasndan etkilenmeyecektir. nk Anadolu kylar, Trklerin olmaktan ok, Avrupallarn ve Helenlerin ticaret merkezleridir. Buralar, daha ok sanayi rnlerinin ithal edildii limanlar olma zelliini tamaktadrlar ki, bu rnlerin i piyasadan temin edilmesi olasl da vardr. Bat Anadolu kylarndaki ticaret daha ok Avrupallarn ve Helenlerin elinde olduundan dolay da, aksamalar yaanmas Trkleri ok fazla etkilemeyecektir. Metaksas, Anadoludaki Trk Ordusunun saldrlarna kar limanlardaki Yunan igalinin srdrlebilmesi iin, nemli askeri gcn bulundurulmas gerektiine ve bunlarn kylardan uzaklap, Trk Ordusuna kar mcadele vermeleri gerektiine dikkat ekmektedir. Bu koullarda ise sava, sadece ky

eridinin igaliyle snrlandrlamayacaktr. Yunanistann Trkiyeyi tam manas ile igal edebilmesi iin, Yunan askerinin Trk Ordusunun asl kuvvetlerini yok etmesi arttr. Yunan Ordusunun bunu ya Anadoluda, ya da Trakyada gerekletirmesi gerekecektir. Her iki durum da, Yunanistann denizlere hakim olmasn gerektirmektedir. Birinci durumda bunun gereklilii aktr. kinci durumda ise, deniz stnl olmakszn Yunan Ordusunun zamannda Dou Makedonyaya toplanmas olas deildir. Yunanistan denizlerde stn olmas haricinde, dier

devletlerin dmanca tavrlarna kar da Avrupadan tam bir gvence almaldr. Metaksas, Trkiyenin stn olmas halinde Yunanistana saldrmas durumunu da deerlendirmi ve bir takm tespitlerde bulunmutur. Yunan halknn ounluunun adalarda oturduunu, Yunanistann en nemli merkezlerinin kylarda bulunduunu ve bu merkezler arasnda ulamn deniz yolu ile yapldn ifade 97

etmitir. Dolaysyla herhangi bir seferberlik halinde askerler, byk lde deniz yoluyla toplanacaklardr. Bunun haricinde bir lde demiryolu kullanlacaktr. Yunanistann ekonomisi byk oranda denizcilie, ya da deniz ticaretine

dayanmaktadr. retilen rnler, halkn ihtiyacn karlamak konusunda yetersiz kalmakta, buday ve unun byk blm ithal edilmektedir. Hayvanclk halkn ihtiyalarn karlayabilecek dzeyde olmasna ramen, kara ulamnn kt olmas sebebiyle hayvansal rnlerin ounluu deniz yoluyla ithal edilmektedir. Dolaysyla Yunanistan, halkn ihtiyalarn temin etmek asndan da baml durumdadr. Trkiye denizlere hakim olarak, Yunan donanmasnn nn kesecek konuma gelecek olursa, Yunan askerinin toplanmas imkanszlaacaktr. Bu Yunan Ordusundaki birliklerin koordineli hareketini ya ok yavalatacak, ya da imkanszlatracaktr. Byle bir durum, gl bir Trk Ordusunun Atinay igali ihtimalini douracaktr. Buraya konulanacak bir Trk Ordusu ise, Yunan Ordusunun eitli merkezlerine saldrma ansna sahip olacaktr. Eer Trkiye, deniz harekatn Trakya ve Makedonyadaki kara harekatyla birlikte gerekletirecek olursa, bu durumda da Yunanistana istediini

yaptrabilecek bir konumda olacaktr. Byle bir olaslk Trkiye ile Bulgaristann ibirliini gerektirecektir. Ancak byle bir ibirlii, Trkiye ile Bulgaristann siyaseti asndan imkansz grnmemektedir. Metaksas, ulam engelleyen ve kylar abluka altna alan, ya da benzer ekilde Trakyada stnlk elde etmi bir Trkiyenin Yunanistana istediini yaptrabilecei grndedir. Ancak Trkiyenin Trakyada yenilmesi, Yunanistana stanbulun yolunu aacaktr. 1914 Hazirannda Metaksasn anakkale Harekat ile ilgili Genelkurmay Bakanna sunduu raporda, savan iki lke arasndaki gr ayrlklarnn savatan baka yntemlerle zlmedii durumda ve Yunanistann deniz stnlne sahip olduu bir dnemde gereklemesi gerektiinin alt izilmitir. Trkiyeye asl darbenin, tm Yunan kuvvetlerinin Anadoluya kmas ve Trkiyenin askeri glerini imha etmesiyle olabilecei sylenmitir. Metaksas asndan teknik ve askeri olarak imkanl olan bu harekat, Bulgaristann dmanl sebebiyle imkansz olarak deerlendirilmitir. Metaksas bu raporunda da, stanbul ve Trakya olamadan Trkiyenin varolabileceini, gerek baar iin Boazlara hakim olmann

98

gerekliliini ortaya koymutur. Metaksas, hazrlk ve harekatn balamasna kadar geen dnemde mutlak gizlilii ve ani taarruzu art olarak grmtr130. Metaksas 1915 ylnda da ayn konular zerinde raporlar sunmaya devam etmitir. Bunlardan 27 Ocak (14 Ocak) 1915 tarihli raporu Anadolu (Kk Asya) ile ilgilidir. Metaksas bu raporunda, Anadolunun ekonomik ve etnolojik yansmalar olmayacak bir ekilde blnmesinin zorluklarna dikkat ekmi, blgelere ayrmann zamanla atmalara yol aabileceini ifade etmitir. Raporda Anadolu corafyas son derece ayrntl bir ekilde analiz edilmi ve bu corafyann zorluklar ortaya konmutur. Metaksasn gnlnde, Venizelos ile 28 Ocak (15 Ocak) 1915 tarihindeki diyalou nakledilmitir. Bu grmede Metaksas, Anadoluda Trk nfusun Helen nfusa gre fazla olduunu, Anadoluya yaplacak harekatn byk bir n hazrlk gerektirdiini ifade etmitir. inde bulunulan koullarda, Yunan Devletinin bylesine geni bir lkeden smrge olarak yararlanmas ve onu ynetmesi iin hazr olmadna dikkat ekilmitir. Blgenin gvenliini salamak ve kabilecek

tepkisel olaylar susturmak iin Yunan Ordusunu uzun yllar burada bulundurmak gerekecek, Anadolu yerlilerinden yeterli bir ordunun kurulmas uzun zaman gerektirecektir. Bu artlar altnda Yunan Devletinin tm imkanlarn kullanmas durumu ortaya kacaktr. Sonuta Yunanistann Avrupadaki konumu zayflayacak, Bulgaristan Yunanistana saldrd takdirde ise felaket yaanmas ihtimali doacaktr. Dolaysyla Metaksasa gre Yunanistan, Avrupadaki konumunu glendirdii ve varolma problemini ortadan kaldrd takdirde ancak, Anadoluya doru genilemeyi dnmelidir131. Grld gibi Metaksas grlerini her vesile ile ifade etmi, ancak bu grleri sebebiyle yaad dnemde pek ok kez eletirilere maruz kalmtr. Fakat tarih Onun grlerinin doruluunu ortaya koymutur. Salahi R. Sonyel yazd makalesinde Metaksas, Yunanistann Anadolu felaketini sekiz yl nceden sezen Yunan generali olarak anmtr132.

Metaksas, To Prosopiko Tu merologio [ahsi Gnl], Tomos [Cilt]: 2, s. 225-309. A.e., s. 386-392. 132 Salahi R. Sonyel, Yunanistann Anadolu Felaketini Sekiz Yl nceden Sezen Yunan Generali oannis Metaksasn Hatralarndan, Trk Kltr Dergisi, Cilt: 9, Say: 102, Nisan 1971, s. 538551.
131

130

99

KNC BLM

1919 YILI SONUNA KADAR YUNAN GALLER VE ANADOLU HAREKATI EREVESNDEK GELMELER

A.

YUNANSTANIN ETKNLKLER

ZMR

IKARMASI

NCES

1.

HELENLERN ANTLAMASI

GZYLE

MONDROS

ATEKES

Venizelos Hkmeti genel seferberlik sayesinde 300.000 asker toplamay baarm ve bunlarn byk blm Makedonyada savamakta olan ngiliz ve Fransz ordularna katlmlardr. Mays 1918de Yunan Ordusu Skra muharebesinde Alman ve Bulgarlara kar zafer elde etmitir. Zafer Venizelosun prestijini arttrm, gen Kral Aleksandros isteyerek veya istemeyerek, Venizelosun i ve d siyasetini desteklemek zorunda kalmtr1. Yunan tarihiliinde, Yunanistann savaa katlmasnn eletirilebildiini de grmekteyiz. Bu eletiriler, Venizelosun siyasetinin askeri imkanlar hat safhada yorduu noktasnda toplanmaktadrlar. Gelime konusunda yetersiz ve i atmalar sebebi ile blnm bir ulus iin, savan getirecei ekonomik ve siyasi maliyetin iyi hesaplanmadn, sava i ve d siyasette ara olarak kullanmaya niyetli olan Venizelosun, bunun tehlike dolu devamn grmezden geldiini ya da kmsediini syleyenlere rastlanabilmektedir2.

1 2

Kordatos, a.g.e., s. 496-499. Georgios V. Leontaridis, Ellada Ston Proto Pagkosmio Polemo [Birinci Dnya Savanda Yunanistan] 1917-1918, Atina: Ekdosis Morfotiko drima Ethnikis Trapezis [Morfotiko drima Ethnikis Trapezis Yaynlar], 2000, s. 20.

100

Birinci Dnya Savanda ttifak Devletleri yannda yer alm olan Trkiye de, 30 Ekim 1918 tarihinde Limni Adasnn bir liman olan Mondrosta, ngilizlerin Agamemnon zrhlsnda, bir atekes antlamas imzalamtr. Mondros Atekes Antlamasn Osmanl Devleti adna Bahriye Nazr Rauf Bey, Hariciye Mstear Reat Hikmet Bey ve Yarbay Sadullah Bey; ngiltere adna ise Akdeniz Blgesi Bakumandan Amiral Sir S. A. G. Calthorpe imzalamlardr. Mondros Atekes Antlamas, Osmanl Devleti iin son derece ar hkmler ieren 25 maddeden olumaktayd. Snrlarn denetlenmesi ve i dzenin korunmas iin gerekli olan birlikler dndaki ordunun derhal terhis edilmesi, Trk karasular ya da Trkiyenin igalindeki sularda bulunan btn sava gemilerinin teslim edilmesi istenmekteydi. Atekes Hicazda, Asirde, Yemende, Suriyede ve Iraktaki btn garnizonlarn, Trablus ve Bingazide btn subaylarn teslimini, terhis edilecek ordunun btn ara, gere, silah ve cephanesi hakkndaki buyruklarn yerine getirilmesini gerekli klmaktayd. Kk gemiler hari btn donanma dmann gzetiminde olacak, Dou Cephesinde ran ve Kafkasyadaki Osmanl Kuvvetleri savatan nceki snrlara ekilecek, ulam ve haberleme a tilaf Devletleri tarafndan denetlenecekti. Mondros Atekes Antlamasnn en nemli noktas, 7. ve 24. maddeleriydi. 24. Maddede, Doudaki alt ilde (Atekesin ngilizce metninde bu alt ilden, alt Ermeni ili olarak sz edilmiti) karklk karsa, mttefikler bu illerin herhangi bir blmn igal etme hakkn ellerinde tutarlar denilmiti. Bu ifade ile kastedilen iller Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Elaz ve Sivast. 7. Madde ise bu olana btn Osmanl topraklarna geniletmekte ve Mttefiklerin, kendi gvenliklerini tehdit edecek herhangi bir durum ortaya karsa, herhangi bir stratejik noktay igal etme hakk bulunmas demekteydi. Bu maddelerle Mondros bir atekes antlamas metninden ok te bir anlam kazanmakta, mttefiklerin herhangi bir biimde kolayca tahrik edecekleri bir olayn ardndan istedikleri yeri igal hakkn douran bir belgeye dnmekteydi3. Yunan tarih yazmnda Mondros Atekes Antlamas geni bir yere sahip deildir. Konuyla ilgili tarih kitaplar genellikle zmire yaplan Yunan karmas ile balamakta, bu karmay hakl gstermek iin Anadolu Helenlerinden sz edilmekte ve eer Mondros Atekes Antlamasna yer verilmise, bu ok ksa bir anlatmla

Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava, Ankara: Babakanlk Basmevi, 1973, s. 11-14

101

geitirilmektedir. yle ki bu satrlar okuyan okuyucuda, Atekes metninde yer alan maddelerden donanmas ziyade, iinde Atekesin akabinde Boazlara bulunmasnn demirleyen nemsendii mttefik kans

Yunan

gemilerinin

olumaktadr. Dimitris Hronopulosun Atina Akademisi dll Doudan Tehlike (O Eks Anatolon Kindinos) adl kitab, konu ile ilgili en geni bilginin yer ald kaynaklardan biri olup, Helenlerin yaklamlarn yanstmak amacyla rnek olarak seilebilecek nitelikte bir eserdir. Ad geen kitapta Venizelosun Mondros Atekes Antlamas ile ilgili tepkileri de yer almtr. Hronopulos, Mondros Atekes Antlamas esnasnda Yunanistann tamamen yok sayldn, konu zerinde zellikle ngiltere ve Fransa arasndaki Byk Hastann miras ve Osmanl Devletindeki ekonomik etkinliklerle ilgili rekabetin nemli rol oynadn ifade etmektedir. Bu dnemde Yunanistan yok sayldndan dolay Venizelos kayglanm ve Paristeki Yunanistan Elisi Athos Romanostan, mttefiklerin Osmanl Devletiyle ilgili grlerini renmesini istemitir. Romanos, Mondros Atekesi imzalanmadan nce Babakan Venizelosa gnderdii 8890 sayl telgrafnda4, grmelerin Osmanl Devletinin paylalmas ile ilgili olduunu bildirmitir. Telgrafta, ngilterenin Osmanl Devletinde ekonomik egemenlik kurmak istediine de yer verilmitir. Kaygl olan eli, Franszlarn itirazlar ile ilgili ne yaplacan renmeye almtr. Bu telgraf gnderdii ayn gnn akam kaleme ald bir baka telgrafta ise Romanos, tartlan atekes hkmlerinin bar artlarndan uzak olduunu, Trakyann Trklerde kalacan, zmir blgesinin talyaya verileceini bildirmi, durumu sadece Venizelosun kurtarabileceini syleyerek, Onun bir an nce Avrupaya gelmesi gerektiinin altn izmitir. Mondros Atekes Antlamasn deerlendiren Hronopulos, belgenin altnda tilaf Devletleri adna bir tek ngiliz Amiral Calthorpeun imzasnn bulunmasn eletirmektedir. Bunu, Fransz General Franchet dEspereyn, Fransz tmeninin banda stanbula yryor olmasna balamaktadr. ngilizler olay antlamalara uygun hale getirmek iin Fransz Generale postac gndermilerse de, bunu zamannda gerekletirmemilerdir. Fransz General anl bir ekilde stanbula girmise de, siyasi adan ngiltere Fransaya fark atmtr. Atekes metninde bir tek ngilterenin imzasnn bulunmas, dier mttefiklerin aldatldklarn dnmelerine
4

Telgraf, 7 Ekim 1918 tarihlidir. Ancak bu tarihin hangi takvime gre verildiini kesinletirebilmi deiliz.

102

yol amtr. Bu tepki sadece kskanlklara bal olmayp, Atekes metninin eksik olarak deerlendirilmesinden de kaynaklanmtr. nk Mondros Atekesine ramen Osmanl Devleti tamamen silahszlandrlamamtr. stanbul

silahszlandrlm, Boazlarn denetimi salanm olabilirdi ancak, Anadoludaki merkezlerde denetim yetersiz kalmtr. Zamanla bu olgunun olaylarn geliimi zerinde byk etkisi olmu, Trklerin Ankara ve Sivas depolarnda bir hayli sava malzemesi topladklar ortaya kmtr. Almanlardan derlenen bu sava malzemeleri nce Osmanl yetkililerine, ardndan Kemalist Harekete teslim edilmitir. Trkiyenin dousunda, Kazm Karabekir Paann tmenlerinin tamamen silahl olduu anlalmtr. Ayrca Osmanl Devleti, ngiltere tarafndan ve Onun smrgeci yntemleriyle

denetlenmitir. Ancak Anadoluda nceden kaydedilmi ve mhrlenmi olan depolar daha sonra bo bulunmulardr. Hronopulosa gre bunlara baklarak dahi Trkiyenin neden lmediini anlamak olasdr. Sonunda Kaderin Adam bulunmu ve Trkleri yeniden ataa geirmitir5. Atina Akademisi dll bir dier kitap, Yunanistan elisi olan Konstantinos M. Sakellaropulosundur. Kitapta Sakellaropulos Mondros Atekesi ile ilgili grlerine gemeden nce, Lord Curzonun Mondrosu barn gvencesi olarak gren ve bar ile ilgili en ufak bir tehlikenin sz konusu olmadn ifade eden szlerine yer vermektedir. Sakellaropulos bunlar bo szler olarak

nitelendirmektedir. Tm dmanlarna kar mttefikler zafer kazanmlard ancak, bar kazanm deillerdi. Trklerin durumunda olduu gibi zafer, baka hibir durumda bylesi bir oyalamaya maruz kalmamt. Bu Atekes bara gtrebilir miydi ki? Daha Atekes imzalanmadan zaferi kazananlar arasnda son derece vahi bir yar ortaya kmt. Hatta zaferi kazananlardan bazlar nce dman cesaretlendirmi, ardndan da tm olanaklaryla Trk direniine yardm etmilerdi. Mttefiklerle ilgili yaanan bu durum, tm tarihi dnemler asndan bir ilkti. Zaferi kazananlardan bazlar mttefiklik ilikilerini koruduklar halde aka dmann yannda yer almlard6. Mondros Atekes Antlamas ile ilgili Psirukisin yaklam Trk tezlerine yakn olmakla ve Yunanistanda Anadolu Harekat ile ilgili daha objektif

Dimitris Hronopulos, O Eks Anatolon Kindinos [Doudan Tehlike], Atina; Ekdosis Estia [Estia Yaynevi], 1985, s. 25-32. 6 Konstantinos M. Sakellaropulos, Skia Tis Diseos [Batnn Glgesi], Atina: 1960, s. 39-40.

103

yaklalabilecei konusunda umut vermekle birlikte, resmi Yunan syleminin olduka uzanda bulunmaktadr. Psirukis, Mondros Atekes Antlamasnn

hkmlerinin son derece ar olduunu ve Trk halkna hibir bamszlk hakk tanmadn, sz konusu olan atekesle sadece Trk halknn deil, ngilterenin stnlne katlanamayan dier mttefiklerin de mcadele ettiklerini ifade

etmektedir. Birinci Dnya Savandaki yenilgiden sonra ttihat liderler yurt dna kam, Osmanl idaresi Hrriyet ve tilaf Frkasnn eline gemitir. Bu parti

ngiliz emperyalizminin gerek bir kuklasdr. stelik stanbuldaki bu sac liderler, ngiliz Muhipleri Cemiyetini kurmulardr. Padiah, Damat Ferit, ileri Bakan Ali Kemal ve pek ok sarayl bu cemiyete ye olmutur. tilaf Devletleri Mondrosun akabinde Osmanl topraklarnda igaller gerekletirmilerdir. Osmanl Devletinin dalacana kesin gzyle baklrken Trk halk bunu kabullenmemi ve bamszlk bayran kaldrmtr. rgtl olmasa bile Trklerin ilk direnii Mondros Atekes Antlamasndan hemen sonra balamtr7. Anadolu Harekatna katlm kurmay subaylardan biri olan G. L. Spiridonos kitabnda, Trk halknn Mondros Atekes Antlamasna tepkisini yorumlamaktadr. Anadolu halknn Yunan subaylar tarafndan nasl alglandn da ortaya koymas asndan Spiridonosun yaklam bir hayli ilgintir. Spiridonos, Trk halknn yzde sekseninin ifti ve geleneklerine bal olduunu, Trk askerininse iyi bir komutana sahip olduunda ok iyi, kt bir komutann elinde kt bir asker olduunu kaydetmektedir. Trk halknn ksmetten ziyade olmaz diyerek ciddi konulara tepki vermediini, bunlarn Allah tarafndan belirlendiine (aln yazs olduuna) inandn ifade etmektedir. Bu saf ve tarmla uraan Trk halk yannda farkl bir grup Trk daha bulunmaktayd. Bunlar sayca az olmakla birlikte, Trk toplumunu ynlendirmekteydiler. Subaylar, devlet idarecileri, bilim adamlar ve Bat ile tanm Trklerin oluturduu bu grup fanatik milliyeti olup eitimliydi ve kaderci de deildi. Trk halk Mondros Atekes Antlamasn bu durumdayken renmiti. nce byk bir devletin himayesini, hatta Amerikan mandasn dnmlerdi. Ancak fanatik Mslman olmayan yeniliki Trkler, ehirlerde olduu kadar krsalda da direni rgtleri oluturmaya balamlard. Bunlarn liderliini, Mondros hkmlerine kar km askerler yapmt. Asrlar boyu Hristiyanlara ait

Psirukis, a.g.e., s. 108-111.

104

topraklara sahip olan Trkler iyi birer diplomat olduklarndan, Atekesin daha ilk gnlerinden itibaren mttefiklerin zayf noktalarn grmler ve bunlar ilemeye balamlard8. Mondros Atekes Antlamasn takip eden gnlerde mttefikler, Trk topraklarn igal etmeye balamlardr. 13 Kasm 1918de ise, 61 gemiden oluan karma donanma Dolmabahe nlerine demirlemitir. Bu filoda ngiliz, Fransz ve talyan gemilerinden baka, Yunanistana ait 14 kruvazr ile 4 muhrip de bulunmaktadr9. Yunanllarn kutsanm olarak andklar Averof zrhls10, ayrca Panthir, eraks ve Aetos stanbula gelen gemiler arasndadr. Gemilerin

Dolmabahe nne demirlemeleri, Yunanistandaki tarih kitaplarnda ulusu bir sylemle aktarlmaktadr. Yunan gemilerinin stanbula demir attklar esnada Averof zrhlsnda Yunan milli mar alnm, binlerce stanbullu Helen bunu alklam ve kendilerini ryada yayor zannetmilerdir. Mttefikler stanbula girdiklerinde Fransz Bakomutan Franchet

dEsperey, Yunan Bakomutan Paraskevopulosu stanbula davet etmitir. stanbulu kurmaylaryla ziyaret eden Paraskevopulos stanbullu Helenler tarafndan heyecanla karlanmtr. Paraskevopulosu karlamak zere tm evler ve dkkanlar Yunan bayraklaryla sslenmitir. Yunan Bakumandan Patrikhaneyi ziyaret

ettiinde ise her ey Yunanllarn asrlk ryalarnn yaklamakta olduunu gstermektedir. stanbulun fethinden sonra ilk kez Patrikhaneye Bizans bayra ekilmitir. Paraskevopulos ve kurmaylarn kabul eden Patrik Vekili Kesarias Nikolaos, yaananlarn tarihi neminin altn izmitir. 1919 ylnn Mart ay iinde Paraskevopulosun Pera Palasta dzenledii resepsiyona, Rum Cemaatinin tm ileri gelenleri katlmlardr. Resepsiyon esnasnda Fransz Bakomutan heyecanl bir anda ve Yunanca olarak, Yaasn Byk Yunanistan! diye barmtr. Buna paralel zmirde, mttefiklerin onay ile demir atan lias Mavrudis komutasndaki Leon muhribi sevinle karlanmtr. Bu muhribin limana

G. L. Spiridonos, Polemos Ke Eleftheria Mikrasiatiki Ekstratia Opos Tin da [Sava ve zgrlk Grdm ekliyle Anadolu Harekat], Atina: Ekdosis Zavra Afon Vasiliu [ Zavra Afon Vasiliu Yaynlar], 1957, s. 13-16. 9 erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, Cilt: 1, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991, s. 73. 10 Grigoriadis, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi] 1909-1940, Tomos [Cilt]:1, s. 248.

105

girmesinden birka gn sonra srgn olan Metropolit Hrisostomos zmire geri dnmtr11. Bunlar olurken dier taraftan Venizelos, Paris ve Londrada olabildiince Helenlerin ryalarn gerek klmaya abalamaktadr12. Ancak gereklerin

dnyasnda ryalara yer yoktur.

2.

YUNANSTANIN

MTTEFKLERLE

BERABER

GEREKLETRD UKRAYNA HAREKATI

Aralk 1918de Parise gidecek Yunan heyeti Atinadan ayrlmtr. Heyet nce Romaya uram, Venizelos orada Arnavutluk ve Trkiye topraklar zerindeki talyan-Yunan rekabetini talya Babakan ve Dileri Bakan ile grmtr. Ancak bir anlamaya varlamamtr. Yunanllar Parise vardklarnda, ngilterenin kald yere yakn olan Hotel Mercedesin katna yerlemilerdir. Heyetlerinde yalnzca on dokuz kii vardr ancak, seksen kiilik oda tutmulardr. Yunan delegeleri iinde en nemli kii Venizelostur. Margaret MacMillan Paris Konferans ile ilgili yazd kitabnda, tm delegelerin, tm maslahatgzarlarn Onu sevip saydklarn, ama ok iyi bilinen ekiciliinden de korktuklarn, Venizelosun Yunanistann en byk kozu, uzun vadeli bakldnda ise en byk riski olduunu kaydetmektedir. Venizelos olmasa, Yunanistan konferans masasnda kazandklarn asla kazanamaz; ama Anadoludan koskoca bir lokmay yutmaya da asla kalkmazd, demektedir. Ei Elena13 da Venizelos ile ilgili benzer grtedir. Elena Venizeluya gre insanlar, Eleftherios Venizelosa bo verememekte, Ondan ya nefret etmekte, ya da delicesine sevmektedirler. yle ki Clemenceau 1899da Yunanistandan dndnde gezinin en ilgin ksmnn, adn telaffuz edemedii bir gen avukatla yapt grme olduunu sylemitir. Onu Venizuelo olarak anm ve birka yl iinde

Kostas Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, Atina: Ekdosis Pelagos [Pelasgos Yaynlar], 1994, s. 25. 12 Hronopulos, a.g.e., s. 41-42. 13 Elena Skilii Venizelu, Eleftherios Venizelosun ikinci eidir (1921-1936). Venizelos ilk evliliini, 1891de Hanyal Maria Kateluzu ile yapm ve bu evlilikten Kiriakos (1893-1942) ve Sofoklis (18941964) isimli iki ocua sahip olmutur. Ancak Maria Kateluzu ikinci doumu esnasnda vefat etmitir. Elena Venizelu Yunanistana eitli yardmlarda bulunmutur. Maddi yardmlarn yannda, ngiliz basnndaki haberleri de telgrafla Yunanistana gndermi ve bunlarn, Patris gibi Yunanistandaki Venizelist gazetelerde yer almasn salamtr. Venizelu, a.g.e., s. 8-9, 38, 64-65.

11

106

tm Avrupa Ondan sz edecek demitir. Ayn anekdot, Venizelos iftinin yakn dostlar olan Pinelopi Delta tarafndan da aktarlmtr14. Margaret MacMillann anlatmlarna baklrsa, Venizelos Paris

Konferansnn yldzlarndan biri olmutur. Wilson seyrek sergiledii bir hevesle, mrmde grdm en byk adam demitir. Venizelos akam yemeklerinde, Girit dalarndaki gerilla gnlerinin ykleriyle dinleyicilerini kendinden

geirmekte, dizine tfeini dayayp The Times okuyarak nasl kendi kendine ngilizce rendiini anlatmaktadr. Bu konumalarn bir yerinde mutlaka, Yunanistann gemiiyle ve geleceiyle ilgili ihtiam da ifade etmektedir. Gen ngiliz diplomatlarndan Nicolson, Glmseyen, gzleri gzlk camlarnn ardndan prl prl parlayan, tepesine siyah ipekten kare takke giymi bu adam, bizim iin bir ekicilik, haydutluk, klas politika, vatanseverlik, cesaret, literatr karmn temsil ediyordu demitir. Lloyd Georgea gre, Periklesin15 gnnden bu yana Yunanistandan kan en byk devlet adam Venizelostur. Lloyd Georgeun Venizelosa verdii destein bykl pek az insana verdii dzeyde olmutur. Venizelos iin, O aslnda bir liberal ve demokrat, o yzden tm gerici unsurlar Onun ideallerinden, yasalarndan ve kiiliinden nefret ediyor ve Ondan korkuyorlar demitir. Venizelosla Lloyd George, 1912deki ilk grmelerinden itibaren birbirlerini iyi tanm ve sevmilerdir. Venizelosun gznde Lloyd George, Adriyatikten frlam bir peygamberdir, mthi kapasitesi vardr, insanlar ve olaylar anlama yetenei inanlmazdr. Lloyd Georgeun gznde ise Venizelos, byk adamdr; ok byk adamdr. Sava boyunca ikisi arasnda temas hi kesilmemi, Ekim 1918de, savan son aamasna gelindiinde dahi Lloyd George youn programndan vakit ayrp Venizelosla le yemei yemi ve Yunan taleplerini konumutur16. Konuyla ilgili bu girii yapmamzn sebebi, Yunan tarih kitaplarnda bunun tersi bir sylemle karlamamzdandr. Hronopulosun anlatmna gre Eli Romanostan gelen telgraflarla panikleyen Venizelos, hemen Fransann bakentine hareket etmitir. Amerika Bakan Wilson, Fransa Babakan Clemenceau, ngiltere
14 15

Delta, a.g.e., s. 8. Perikles (. . 494-429), Atinada siyasal yaam demokratikletirmeye alm asker ve devlet adamdr. Atina, Perikles Yzyl ile uygarln doruuna ulamtr. Bu dnem, Altn Yzyl (Hrisus Eon) adyla da anlmtr. Perikles, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 15, s. 360-361; Perikles, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Cilt: 18, s. 9287-9288. 16 Margaret MacMillan, Paris 1919, ev. Belks Dibudak, Ankara: ODT Yaynclk, 2004, s. 341349.

107

Babakan Lloyd George

ve talya Babakan Orlando Paristedir. Ancak

Venizelosun Pariste karlat atmosfer Yunanistan asndan elverili deildir. Venizelos mttefiklerin niyetlerini anlam ve Yunan emelleri konusunda onlar ikna etmek iin dev bir gayret gstermitir. Venizelos baklarn Anadoluya evirdiinde, ilk karlat itiraz talyadan gelmitir. talyann itirazlar 1917de imzalanan ve Antalya, Konya, Aydnla zmir blgesini talyaya veren Saint Jean de Maurienne Antlamasna dayanmaktadr. Ancak tm bunlara ramen Venizelos iyimserliini korumu ve diyaloglarn srdrmtr. Repulise17 gnderdii 12 Aralk 1918 tarihli mesajnda18, Yunanistann meselelerinin bir ay ncesine oranla daha iyi konumda olduunu, iyimser olmaya baladn, tam bir baar iin

umutsuz olmadn, bu umudun belki de kstaha (thrasitita) olduunu, ama buna kendisinin sahip olduunu yazmtr. Venizelos Pariste bulunduu dnemde, mttefiklerin Rusyada

Boleviklerin tutumundan dolay rahatsz olduklarn anlamtr. O dnemde hakim olan gre gre, ktln yldrm hzyla yok edilmesi, askeri mdahale yaplmas gerekmektedir. Venizelos Romanosa mttefiklerin niyetlerini renme grevi vermitir. Bunu, Clemenceaunun Yunan elisine yapt beyanat izlemitir. Clemenceau bu beyanatnda, Yunanistann Rusyaya yaplacak harekata katlarak zerine den fedakarl yapt takdirde, Fransann Yunanistann Trakyaya genilemesinde nclk edecei, drst bir ekilde zmir meselesinin zmn destekleyeceini ifade etmitir. Olay ilahi bir frsat olarak deerlendiren Venizelos, Londradan Romanosa bir telgraf gndermitir. Bu telgrafta, Repulisin ve Dileri Bakanlnn konu ile ilgili bilgilendirilmesini istemitir. Ancak zafer sarholuu iinde hi kimse olas tehlikeleri dnmemitir. Yunan ve Fransz birlikleri Odesaya kmlar ve bununla Yunan Ordusunun Ukrayna maceras balamtr. Yunan Harekat kuvvetlerini, K. Nider komutasndaki 1. Kolorduya bal 2. ve 13. tmenler oluturmutur.

17

Emmanuil Repulis Liberal Parti mensubu bir siyaseti olup, Eleftherios Venizelosa sadakati ile tannmtr. Liberal Parti hkmetlerinde iileri ve ekonomi bakanl grevlerinde bulunmu, Ulusal Savunma Hareketi (Ethniki Amina)nden sonra babakan yardmcl grevini stlenmitir. Repulis, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 17, s. 217. 18 Mesaj, 12 Aralk 1918 tarihlidir. Ancak bu tarihin hangi takvime gre verildiini kesinletirebilmi deiliz.

108

Sol teorisyenlerden Kordatosa gre ise, byk devletler sadece dier Avrupann Boleviklikle kirlenmesini nlemek istemiyor, ayn zamanda arlk Rusyaya verdikleri borlar da tanzim etmek istiyorlard. Bolevikler iktidara geldikleri ilk andan itibaren, savaanlarn tazminat demeden bar yapmalarn, Afrika ve Asyadaki esir halklardan da, ayaklanarak emperyalistleri kovmalarn istemilerdir. Bir baka sebep, arlk Rusyasnn ngiltereden ve Fransadan ald kredilere karlk tek bir rublenin denmeyeceini aklam olmasdr. Bu aklamalar, tm dnyada byk yank yaratm ve Avrupann da ilgisini ekmitir. arlk Rusyasna en ok krediyi vermi olan Fransz emperyalistler ve sermayedarlar, ayaklanm Rusyaya mdahale karar almlar ve bunun zerine Gney Rusyaya bir kolordu ve sava gemileri yollamlardr. Venizelos Fransann niyetini bilmektedir ve onlarn aleti olma yoluna gitmitir. Fransz hkmetine O da bir kolordu ve Odesaya bir donanma gnderebileceini ifade etmitir. Franszlar Venizelosun bu ikramn kabul ederek, Yunanistan zmir ve Trakya konusundaki taleplerinde destekleyeceklerini sylemilerdir. Sevinle ellerini ovuturan Venizelos Repulise ve Bakomutan Paraskevopulosa, Ukraynaya gnderilecek kolordunun dzenlenmesi emrini vermelerini istemitir. st dzey subaylarn Venizelist olmalar istendiinden, baz subaylar bu grev iin seilmilerdir. Kimilerine de, harekatta yer almay isteyip istemedikleri sorulmutur. General Nider komutasndaki birlikler, 1919 ylnn ilk aylarnda gemilere bindirilerek Gney Rusyaya gnderilmilerdir. Stilianos Ep. Gonatas, Odesa ssne komutan olarak atandndaki duygularn anlarnda nakletmitir. Kendisi iin koullar yenidir, deniz tesi yabanc bir topraa harekat dzenlenmitir ancak, yine de dost olan yabanc ordularla yaplacak bir harekata katlmak, kendisinde byk bir ilgi uyandrmtr. Buna ramen bu harekatn, Yunanistann karlarn direkt olarak etkilemeyeceine inanmaktadr. Harekat Franszlarn hatrna yaplmaktadr. nk Franszlarn bu ite ekonomik karlar vardr. Yunanllar, yaptklar fedakarlklara karlk, Bar Konferansnda Yunan taleplerinin destekleneceini ummaktadrlar. Harekata katlan subaylardan Plastiras, karsndaki alaya harekatn amacn u szlerle aklamtr: Bu yeni harekata katlarak Trakya ve Anadoludaki haklarmz iin byk destekiler bulacaz. zmire giden yol, imdi Rusyadan gemekte. Oraya, Boleviklere kar savamak iin gideceiz. anakkale ve stanbul Boazlarn geerek, stanbul ve Ayasofya ile temas edeceiz. Ruslara, bize nceden 109

verdikleri destein karln, bu ekilde ocuklarmza zmir ve stanbulu sunacaz. Burada isimlerini andmz gerek Plastiras, gerekse Gonatas, Venizelist subaylardr ve ilerleyen blmlerde karmza yeniden kacaklardr. 1883 Kardia doumlu Nikolaos Plastiras, Balkan Savana, Birinci Dnya Sava esnasnda Makedonya Cephesine ve 1916da Selanik Ulusal Savunma (Ethniki Amina) Hareketine katlmtr. Manastr Harekat ve Skra Muharebesindeki

yararllklarndan dolay yarbayla ykseltilmi, Ukrayna Harekatnda albay olmu ve bu rtbeyle Anadolu Harekatna katlmtr. Anadolu Harekat sonrasnda gerekleen ve Yunanistann alt liderinin infazna gtren 1922 htilalinin de lideridir19. Elena Venizelu ei iin yazd kitabnda, Venizelos ile Plastirasn karde ilikisi iinde olduklarn, ikisinin de gzlerinin ayn hedefe kilitlenmi olduunu nakletmektedir. Venizelos Plastirasn zekasn, vatanseverliini ve cesaretini takdir etmektedir. Bazlar yz gne yan olan Plastiras Hintli bir prense benzetmekte, bu yz Onun canl baklar aydnlatmaktadr20. Stilianos Gonatasn hayat hikayesi de Plastirasnkiyle byk benzerlik tamaktadr. 1876 Patra doumlu olup 1897-1922 dneminde gerekleen Yunanistann ulusal mcadelelerinde yer almtr. 1909 Darbesine katlmtr. Kasm 1922den Ocak 1924e kadar, ihtilal hkmetinin babakandr. Farkl dnemlerde, eitli bakanlklarda bulunmutur21. Yunanistann Ukrayna Harekatn gerekletirmeyi dnd gnlerde Yenign Gazetesinde, Patrikhanenin Bayra Meselesi balkl bir haber yer almtr. Haber Rumlarn Patrikhaneye gazetelerinde, bir bayrak Ortodokslarn ekileceini Ylba yazmalar Yortusu zerine

mnasebetiyle

hazrlanmtr. Bu bayran ne olduu ve neyi ifade ettii aratrlmtr. Bayrakta, ha penesiyle tutan ift bal kartaln bulunduu (dikefalos aetos)22 ifade

Plastiras, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 16, s. 104-105. Venizelu, a.g.e., s. 83-84. 21 Gonatas, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 4, s. 390. 22 Bizans Bayra son dnemlerde sar zemin zerine ift bal siyah bir kartaldr. Kartal sol penesinde kl, sa penesinde ise ha tutmaktadr. Kl imparatorun dnyevi iktidarn, ha ise kilisedeki iktidar simgelemektedir. Bu bayrak Rus arlna da esin kayna olmutur. Ayn zamanda Yunan Ortodoks Kilisesi ve Yunan Futbol Kulplerinden AEK (Athlitiki Enosis Konstantinupoleos stanbul Atletik Birlii) da bu simgeyi kullanmlardr. Efstathios Pelagidis, Alismonites Patrides O roikos Pontos [Unutulmaz Vatanlar Kahraman Karadeniz], Thessaloniki [Selanik]: Ekdosis Ciambiris Piramida [Ciambiris Piramida Yaynlar], t.y., Kapak; http://www.megarevma.net/patrikhane.htm;
20

19

110

edilmektedir. ki bal kartal Bizansn da sembol olup, imparatorluun dou ve bat olarak iki bal olduuna dairdir. Haberde, Patrikhaneye Bizansn krmz ve siyah, Yeni Yunanistann mavi ve beyaz renklerini tayacak olan bu bayran ekilecek olmasyla siyasi olarak neyin amaland sorgulanmaktadr23. Bu haberi takip eden gnlerde, Ukraynaya giden gemiler, ubat ve Mart 1919da Boazlardan gemilerdir. Byk blm Odesaya gitmektedirler24. Ukraynaya giden Yunan Donanmasna ait gemiler stanbul Boazna vardklarnda ve Ayasofya ile temas ettiklerinde, Helen ulusunun ryalarnn gerekleme zamannn geldiine inanlmtr. Bu arada stanbuldaki evlerin balkon ve pencerelerinden binlerce Yunan bayra dalgalanmaktadr. Anlatldna gre, Yunan birliklerini tayan Aftokrator Nikolaos buharl gemisi, Yaasn bizim stanbul! nidalaryla sarslmtr. Haliin giriine, Ayasofyaya kar demir atlmtr. Bu noktadan padiahn sarayna kar demirlemi tilaf Devletlerinin sava donanmasnn ortasnda Averofun mavi beyaz bayra fark edilmektedir. Ukrayna Harekatnn anlatld btn tarih ve an kitaplarnda, stanbuldaki bu molaya yer verilmektedir. Ancak bu molay en ilgin klan,

subaylara ehre ini izni verilmesidir. Bu arada General Nider Fransz Bakomutan grmeye gitmi, ancak Onu bulamamtr. Harekata askeri doktor olarak katlan Panayotis . Panayotopulos25, subaylarn ehre kmasna izin verildiini, kendisinin de drt subay arkada ile birlikte bir filika ile ehre ktn nakletmektedir. Bindikleri araba onlar Galata Kprsnden Ayasofyaya gtrmtr. Yunan alayndaki dini grevliyi takip ederek Ayasofyaya girmilerdir. Ancak bu dini grevli, vatanseverliini gizlemeyi baaramam, byk bir heyecanla papaz atksn takarak dua etmeye balamtr. Trkler ve ngilizlerle srtmeyi nlemek amacyla, bu kendisine zg din

http://www.sozluk.sourtimes.org/show.asp?=bizans+bayra; http://www.tr.wikipedia.org/wiki/AEKAtina. [9 Eyll 2007]. 23 Patrikhanenin Bayra Meselesi, Yenign Gazetesi, 17 Ocak (Kanun_i Sani) 1919, Say: 135, s. 2. 24 Grigoriadis, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi] 1909-1940, Tomos [Cilt]: 1, s. 251. 25 Panayotis . Panayotopulos, Atina niversitesinde tp eitimi alm ve 1913 ylnda mezun olmutur. Balkan Savalarnda, Birinci Dnya Savanda, Ukrayna ve Anadolu Harekatnda, 1940l yllarda talyan-Yunan Savanda askeri doktor olarak grev yapmtr. Anadolu bozgunundan krk gn nce Tireli bir Rum kzyla evlenmitir. Panayotis . Panayotopulos, Anamnisis Ek Tu Makedoniku, Ukraniku Ke Mikrasiatiku Metopu [Makedonya, Ukrayna ve Anadolu Cephesinden Anlar], Atina: Ekdosis olkos [olkos Yaynlar], 2003, s. 10-13.

111

adamnn heyecann yattrmak iin mdahale edilmesi gerekmitir26. Asker din grevlisinin bu ayinine pek ok kitapta yer verilmektedir. Yunanllar iin Trk bekilerin akn baklar altnda gerekleen bu ayin, 1453ten sonra Ayasofyada gerekleen ilk ayindir. Kostas Haciantoniyu, Nikolaos Plastiras iin yazd kitapta, stanbul molasn son derece cokulu bir dille anlatmaktadr. Rhtmda byk bir kalabalk evzonlar beklemektedir. Plastiras ve 13. tmen komutan Albay K. Manetas gemiden inerek ehri tanyan bir evzonla birlikte Yksek Komiserlike gitmilerdir. Arabaya binerek ehri grmek istemilerdir. Halie hayran kalarak Galata Kprsnden gemiler, Ortodoks Hristiyanlkn sembol olan Ayasofyaya ulamlardr. Hocadan iki ift terlik alarak ieri girmiledir. Huu iinde birka dakika hi kprdamadan hafzalarnda Bizansn parlak yllarnn, patrikler ve imparatorlarnn gezinmesine izin vermiledir. Bundan sonra Patrikhaneye yneldiklerinde, yolda bir Rum tatlcnn dkkannda mola vermilerdir. Dkkan sahibi onlara ne ikramda bulunacan armtr. Halk, subaylar ve evzonu izlemek iin toplanmtr. Onlar dkkandan kmadan hemen nce, solgun ve akln karm bir ihtiyar girmitir. Komaktan yorulmutur ve iterek yol amaktadr. Subaylara ulatnda diz kerek ha karm ve bir bebek gibi alamaya balamtr. Plastiras ve Manetasn elini pm ve Ryada mym? diye sormutur. Plastiras ve Manetas, daha sonra Patrikhaneyi ziyaret etmilerdir. Yunan gemileri stanbuldan ayrlrken, balkonlardaki bayrak ve araflar onlar uurlamaktadr27. Harekat gerekletiren kuvvetler karma esnasnda direnile

karlamamlarsa da, Yunan birliklerine ilkbaharda kydan i blgelerde s olacak mevkilere ilerleme emri verildiinde byk bir direnile karlamlardr. Bolevikler saldrm ve Yunan Kolordusunu gerilemeye mecbur etmilerdir. K olduundan dolay ilk ay taarruza geilememi, ayrca cephane ve yiyecek sknts ekilmitir. Gonatas, Odesada eskiden beri zengin bir Helen Cemaatinin bulunduunu, ancak bu cemaatin genelinde Yunan Ordusunun ihtiyalarn karlamak konusunda ok az bir isteklilik gsterdiini ifade etmektedir. Bunun sebebi, Yunan birliklerinin er ya da ge gideceklerini dnmeleridir. Bu durumda cemaat mensuplar, Boleviklerin intikamna maruz kalmaktan korkmulardr.
26 27

A.e., s. 40-46. Kostas Haciantoniyu, Nikolaos Plastiras, Atina: Ekdosis olkos [olkos Yaynlar], 1999, s. 48-54.

112

Sonunda Yunanllar gerilemi ve esir dmekten zor kurtulmulardr. Sol grl olan Kordatos, aslanlar gibi savaan Bolevikler, Franszlar ve Yunanllar kovalamlardr, Franszlar ve Yunanllar Fransz sava gemileri tarafndan korunmam olsalard, hepsi de esir deceklerdi, demektedir. Kordatosa gre, Fransz sermayedarlarn kredilerinin karln alabilmeleri, arlk taraftarlarnn desteklenmeleri iin yaplan bu harekat, Yunanistan fazlasyla etkilemitir. Bir tek fanatik Venizelistler, Franszlarn yannda yer alan Venizelosu onaylamlardr. Ancak byk halk ynlar bu harekat sadece bir ok anne evladn kaybettii iin deil, Yunan tarihinde kara bir leke olduu iin de yarglamlardr. Byk bir Helen Cemaatine sahip olan ehirlerde, Yunan askerleri paral asker roln oynamlardr. Ancak bu harekatn baka bir etkisi daha olmutur. Rusyada kalan ller ve mr boyu sakat kalanlar dnda, Rusyaya yerleik bulunan pek ok Helen iin iyi sonu getirmemitir. Bunlarn bir ksm Bolevik rejimine kar saf tutmulardr. Yunanistann Rusyaya kmas ile Bolevik rejiminin sonunun geldiine inandklarndan, Fransz ve Yunan karmaclarn emrine girmilerdir. Fransz ve Yunanllar blgeyi terk ettiklerinde, bu Helenlerin bazlar snr d edilmi, kimi de hapsedilmitir28. Panayotopulos, Gney Rusyaya dzenlenen bu harekatn, Avrupadaki diplomatlarn olduu kadar, idaredeki askeri evrelerin de isabetsiz bir dncesi olduunu, ald ekilden farkl bir gelime gstermesinin de mmkn olmadn ifade etmektedir. Yz milyondan daha byk bir halk, otuz bin (yirmi iki bin Yunanl, sekiz bin Rus, Fransz, Romen ve Polonyal) mttefik askeri tarafndan nasl durdurulabilirdi? demektedir. Yunanllarn, Dou Trakya ve Egenin Yunanistana verileceine dair aldatmacaya inanarak Ukraynada pek ok l ve gelimi Helen kolonisi braktklarn vurgulamaktadr29. Stilianos Gonatas, harekatn bir baka ynne daha dikkat ekmektedir. Yunan Ordusunun 15 Mays 1919da zmire gerekletirdii karma, Gney Rusya ve Romanya Helen Cemaatleri tarafndan da sevinle karlanm ve buralarda bulunan kiliselerde kran ayinleri dzenlenmitir. Bu etkinlikler genellikle o blgelerde bulunan konsolosluklarca dzenlenmi ve bunlara askerler de katlmlardr. Hatta baz yerleimlerde, askerler ve Helen okullar, ellerinde Yunan bayraklar olduu halde resmi geitler yapmlardr.
28 29

Kordatos, a.g.e., s. 520-523. Panayotopulos, a.g.e., s. 85-87.

113

1919 yl Temmuz aynda Yunan buharl gemileri blgeden ayrlmlardr. Gemiler stanbuldan geerek zmire ynelmilerdir. Harekata katlm olan birliklere, zmir ssne katlma emri verilmi, subaylar eitli hizmetlerde grevlendirilmilerdir. Gonatas zmire varldnda ssn dalmasna, subaylarn nereye gideceklerine ve ellerindeki malzemeyi nereye teslim edeceklerine dair verdii gnlk emrinde, u ifadelere de yer vermitir: Rusyadaki bu harekatn sona ermesinin akabinde, bu harekata ne ekilde olursa olsun itirak etmi olanlar, bu katlmlarndan dolay gurur duymaldrlar. nk, deniz ar ve son derece zor koullarda gerekleen bu harekat, vatanmza hakl taleplerin kabul edilmesi asndan fazlasyla yararl olmutur. Ayrca ordumuzun sava harekatlar esnasndaki ve bu lkelerdeki vatandalar karsndaki mkemmel tutumu, Yunan Ordusunun meziyetlerinin ve deerinin uluslararas evrelerde tannmasn salamtr30. Harekata yneltilen eletirilerin yannda yine de Venizelosu Rusyaya birlik gndermeye iten grn, diplomatik olarak doruluunu savunanlara rastlanmaktadr. Bu gr savunanlar iin daha byk bir hedefi olan Venizelos, Anadoluya giden yolun, Rusyadan getiine inanmtr. Bu hesap muhtemelen de dorudur. Ancak atmalar ve tehlikeler ok daha byk yaanmtr. Hronopulos, Hi kimse, ne Venizelos, ne de mttefikler, Ukrayna Harekatnn ve binlerce rkdan trajik bir ekilde vatanlarn terk etmelerinin, daha sonra takip edecek Anadolu trajedisinin kk lekli bir denemesi olduunu tahmin edemezdi demektedir31.

3.

PARS

BARI

KONFERANSI

VE

YUNANSTANIN

ETKNLKLER

a)

Yunan Propagandas

Yunanistan 1918 ncesinde de propaganda almas yapmtr. 1912de Yunan birlikleri Selanike girdikten sonra, Yunanistan propaganda yapma ihtiyac duymutur. Bakente gelen yabanc basn temsilcileriyle ilgilenmek ve bunlarn savan gidiat hakknda varacaklar hkmleri etkilemek zere Atinada bir basn

30 31

Gonatas, a.g.e., s. 89-117. Hronopulos, a.g.e., s. 32-40.

114

brosu kurulmutur. Yunanistan 1912den nce resmi bir basn brosuna sahip olmamtr. Bu basn brosu Dileri Bakanlna yerletirilmi ve dorudan bakana balanmtr. Yunan propagandas yapacak elemanlar genler arasndan seilmi ve bunlarn Venizelosun davasna bal kiiler olmalar istenmitir. lerinde gazetecilik yapm olanlar da bulunmaktadr. Bu kiiler sadece Yunan propagandas iin deil, Konstantine kar da almlardr. Ancak imdi sz konusu olan Batda yeni bir cephe amak, diplomatik tekilata benzer bir propaganda ebekesi oluturmak ve bunu olabildiince iyi organize etmektir. Gerekten de Bar Konferans dneminde, Yunan hkmeti Fransz ve ngiliz basnna karlarn savunacak ekilde nfuz etmeyi baarm ve her ne kadar zamanla geveseler de kurulan bu balantlar, kinci Dnya Savana kadar korunmutur. Kiikisin deyimiyle, Yunanistan, hibir zaman 1919daki

propagandaya ynelik enerjisini bir daha bulamamtr. Byk Yunanistan ryas 1922deki trajik felaket iinde dalm ve ulus, yorgun dm olarak yeniden kk bir lkenin mtevaz yaamna dnmtr32. Yunanistan bu propaganda almasn iki safhada gerekletirmitir: 1918 yl boyunca sren birinci safhada, daha ok Yunanistann savata sarf ettii gayret, Bulgarlarn iledii cinayetler ve Makedonya zerinde Bulgaristann hakk bulunmad konusu ilenmitir. Atekesten sonra Yunan propagandasnn ikinci safhasna geilmi ve Yunanistann toprak taleplerinin hakl olduu gsterilmeye allmtr. Ege ve Marmara blgeleri ile Kapadokyada, Karadenizde (Pontus), stanbulda, Trakyada ve talep edilen dier blgelerde Rum (Helen) esinin ounlukta olduu, bu blgelerdeki Rum (Helen) topluluklarn Eski Yunanllarn katksz torunlar olduklar ve bin yldan beri orada varlklarn aralksz ve ulusal bilin ve kimliklerini deitirmeden srdrdkleri, Trklerin basklar altnda yzyllardan beri ezilen bu topluluklar ve bunlarn yaad topraklar kurtarmann zamannn geldii temas zerinde durulmutur. Yunanistan bu propaganday yapabilmek iin her kanal denemi, bunun iin kiisel grmelere, dostluklara, toplantlara ve sohbetlere zel bir nem vermitir. Gnlk basnda yer alan makaleler, mektuplar ve mlakatlarla, Yunanistann taleplerinde hakl olduunu ispatlamak iin eitli belgeleri bir araya getiren kitaplarla, niversite ve benzeri salonlarda dzenlenen konferanslarla, Bat
32

Dimitris Kiikis, Ellas Ke Kseni [Yunanistan ve Yabanclar] 1919-1967, Atina: Vivliopolion Estia [Estia Kitabevi], 1977, s. 13.

115

bakentlerinde komiteler ve dernekler gibi oluturulan eitli bask gruplaryla, bu propaganday gerekletirmek iin byk bir etkinlik ortaya koymutur. 1918de balayan Yunan propagandas iin, ngilterenin dnya siyaseti zerindeki etkisi dnlerek, en nemli merkez olarak Londra seilmitir. Yunanistann 1919 ve 1920 yllarndaki d propaganda almalarnda tek ve gerek orkestra efi ise, bizzat Venizelostur. Yunanistan eitli dostluklar kullanarak Times, Manchester, Guardian, Morning Post ve Wensmister, Temps, Journal des Debats ve Figaro gibi gazetelerle de iliki kurmutur. Yunan hkmetinin Bat bakentlerinde Yunanistan lehine bask yapmak zere faydaland kiilerin en banda, sanayici Sir Basil Zaharoff gelmektedir. ngiliz iadam olan Zaharoff, resmen bir Fransz vatandadr. Ancak daha da nemlisi, ailesi stanbulun Tatavla (Kurtulu) semtinden gelen, 1849 Mula doumlu bir Rumdur. Hem ngiliz soylusu, hem de Legion dHonneur ulu hana sahip olan Zaharoff, Venizelosun siyasal ve parasal danmanln yapmtr33. Venizelosun olduu kadar Lloyd Georgeun ve Clemenceaunun da yakn dostu olan Zaharoff, dorudan olmasa da, Birinci Dnya Sava ve Paris Konferans srasnda uluslararas siyaseti kuvvetle etkilemitir. Yunanistan amacna giden yolda, kendine dost bildii ulus ve lkelerle de ibirlii yapmaya almtr. Bulgaristana kar Srplarla, Trkiyeye kar Ermenilerle kurulmaya allan dostluklar, buna iyi birer rnek tekil etmektedirler34. Elena Venizelu kitabnda, Venizelosun vefat zerine M. G. L. Guerdann sylemine yer vermektedir. Guerdan syleminde, Ermenilerin Venizelos iin yas tutma sebebini aklamaktadr. Guerdan, Venizelos ile ilk kez atekesten ksa bir sre sonra Mercedes Otelinde, Byk Devletlerin temsilcilerinin dnyann gelecekteki rejimini ele aldklar srada rastlatklarn belirtmitir. Kendileri o srada hayal krkl yaamaktadrlar. Tm gayret ve giriimlerine ramen, Bar Konferansnn grme masasna oturmalarna izin verilmemitir. Venizelos kendilerine,

zgnm, dostum Bogos Nubar Paa konferans almalarna kabul edilmedi. Ancak bilin ki savunucunuz olacam ve lkemi savunduum ayn scaklkla sizin meselelerinizi de savunacam demitir. Daha sonra masaya bir Anadolu haritas

33

Richard Lewinsohn, Esrarengiz Avrupal Zaharoff, ev. Cem Muhtarolu, stanbul: letiim Yaynlar, 1991, s. 10-13, 91-93. 34 Dimitris Kiikis, Yunan Propagandas, stanbul: Meydan Neriyat, 1964, Tm Kitap.

116

am, olmas gerekenleri, kendi grne gre gelecekteki Ermenistan snrlarn gstermitir. Byk bir sprizle, Trabzon limann da iine aldn grmlerdir. Onlara gzlerinde kurnazca bir bakla, Evet, Trabzon liman zerindeki hakknz tanyorum. Bunu vatandalarmn tm zt grlerine ramen yapyorum. Onlar, Karadenizin bu byk limann kendilerine saklamak isterler. Bizim orada hibir iimiz yok. Tm lkelerin denize alan serbest bir ka ihtiyac olduu gibi, sizin de bu ihtiyacnz var. Helenlerle Ermenileri balayan dostluk asrlardr srmektedir. Bu jestim bunu glendirecektir Ortaada Bizansn en gl imparatorluk olarak gelimesine katk yapm Ermeni kkenli ok saydaki komutan, devlet

adam, yazar ve sanaty dnn. Bu ok eski ibirlii kanttr. Artk bundan byle Helenler ve Ermeniler zgr kaderlerini belirleyecekler, karde gibi yaayacaklar ve halklarmzn karna, Anadoluda uygarlklarnn k samasna alacaklardr demitir35. Elena Venizelunun kitabnda yer verdii bu sylem, Venizelosun ve Yunanistann ilediimiz dnemdeki siyasetine iyi bir rnektir. Geri Venizelosun Dou Karadeniz kylarn talep etmemesinin bir sebebi de, Trakya ve Anadoluyla elinin kolunun yeterince dolu olmasndandr. Yunanistan toprak taleplerinin desteklenmesi amacyla dost bildii ulus ve lkelerle yaknlk kurmaya alt gibi, kiliseler arasndaki diyaloa da nem vermitir. O dnem Yunan gazeteleri incelendiinde, Osmanl topraklarnn paralanacana dair haberlere rastlanabilmektedir. rnein Efimeris Ton Valkanion (Balkanlarn Gazetesi)nin
36

, Trkiyenin Paralanmas (O Diamelismos Tis

Turkias) adl 18 Mays (5 Mays) 1919 tarihli haberinde, Osmanlnn paralanmas halinde, Osmanl topraklarnn ne ekilde paylalaca aktarlmtr. Yunanistann zmir ve evresini ald, Kbrs hakknda konuulmad, ancak ngilterenin zaten Kbrs kendiliinden ve hediye olarak Yunanistana verecei ifade edilmitir.

35 36

Venizelu, a.g.e., s. 100-102. Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi] 1918 Temmuzunda yaynlanmaya balamtr. Drt sayfa olan gazete, akam yaynlanmaktadr. 1922-1924 dneminde Selanikte yaynlanan be byk gazeteden biridir. Gaztenin ruhu olduu ifade edilen N. Kastrinos, 1922-1924 dneminde Selanikteki basn hayatnn en nemli ahsiyetlerindendir. 1890 Midilli doumlu olup, Odesada eitim alm ve 1910dan itibaren stanbulda gazetecilik yapmtr. 1914te Trkler tarafndan srgn edilmesinin akabinde Selanike yerlemitir. Ulusal Savunma (Ethniki Amina) Hareketini ve Venizelosun siyasetini desteklemitir. Yorgos Anastasiadis, Thessaloniki Ton Prosfigon Mesa Apo Tis Stiles Tis Efimeridos Ton Valkanion [Efimeris Ton Valkanion (Balkanlarn Gazetesi) Stunlarndan Gmenlerin Selaniki] 1922-1924, Opsis Tu Mikrasiatiku Zitimatos [Anadolu Meselesinin Ynleri], Thessaloniki [Selanik]: Ekdosis Art of Text [Art of Text Yaynlar], 1994, s. 138.

117

Yunanistann beklentilerini ve o dnemdeki iyimserliini yanstan bu haberde alt balk olarak, ngiltere Kbrs bize kendiliinden verecek ifadesi kullanlmtr37. Ayn gazetenin 30 Haziran (17 Haziran) 1919 tarihli nshasndaki Mttefiklerin Trk Notasna Yantlar ( Apandisi Ton Simmahon s To Turkikon pomnima) balkl haberde ise, mttefiklerin Trk ulusuna kar iyi niyetli olduklar ve Trk ulusunun vasflarn da takdir ettikleri, ancak bu vasflarla Trklerin dier halklar ynetebilecek konumda olduklarn kabul edemedikleri ifade edilmektedir. Haberin devamnda, Helenlerin bu konuda byk bir deneyime sahip olduklar, Trk idaresinin her zaman fakirlik ve barbarln hkm srmesi anlamna geldii vurgulanmaktadr38. Venizelos da Yksek Konseyin nne ktnda, Trklerin iyi altklar, ilikilerinde drst olduklar ve iyi bir tebaa olduklar, ama ynetici olarak tahamml edilemez olduklar temasn ilemitir39. Trklerin dier uluslar ynetmekteki yetersizlii ve onlara uyguladklar mezalim, Yunan basnnda olduu kadar, Yunan propagandas iin kullanlm olan ve kullanlan eitli kitaplarda da yer bulmutur. Yunanistan Trk topraklar ile ilgili taleplerini eitli haritalar ve istatistiklerle ilemitir. artc olan bu tip yaynlara 2000li yllarda dahi rastlanabilmesidir. zmirli bir gazeteci olan Pantelis Kapsisin olu Yannis Kapsisin Yitik Vatanlar (Hamenes Patrides)40 ve 1922 Kara Kitap (1922 Mavri Vivlos)41 adl kitaplar, Yunansitann Venizelos gnlerindeki propagandasnn ve o gnlerdeki ynteminin bir uzants grnmndedir. Kapak sayfasnda Karadenizin (Pontus) Anadoludan sonra gerek arazi, gerekse nfus bakmndan en byk unutulmaz vatan olduunun ifade edildii Unutulmaz Vatanlar Kahraman Pontus (Alismonites Patrides O roikos Pontos)42 kitab da bu tr kitaplardan birisidir. Ayn seri iinde, Helen olduu iddia edilen tm blgelerle ilgili kitaplar grmek mmkndr. Trakyann Unutulmayan Vatanlar (Alismonites Patrides Tis Thrakis) adl kitabn kapak sayfasnda, bugn
O Diamelismos Tis Turkias [Trkiyenin Paralanmas], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 18 Mays (5 Mays) 1919, s. 2. 38 Apandisi Ton Simmahon s To Turkikon pomnima [Mttefiklerin Trk Notasna Yantlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 30 Haziran (17 Haziran) 1919, s. 2. 39 MacMillan, s.420-421. 40 Yannis P. Kapsis, Hamenes Patrides [Yitik Vatanlar], 3i Ekdosi [3. b.], Atina: Ekdosis Livani [Livani Yaynevi], 1989, s. 5. 41 Yannis P. Kapsis, 1922 Mavri Vivlos [1922 Kara Kitap], Atina: Ekdosis Livani-Nea Sinora [Livani-Nea Sinora Yaynlar], 1992, Tm Kitap. 42 Pelagidis, Alismonites Patrides O roikos Pontos [Unutulmaz Vatanlar Kahraman Karadeniz], D Kapak.
37

118

Trakyann te ikisinin yabanc lkelerin elinde olduu ifade edilmektedir43. Anadolu ile ilgili olan Unutulmaz Vatanlar Ik Kayna Anadolu ( Alismonites Patrides Fotodotra Mikrasia) kitabnn kapanda ise, Anadolunun tartmasz olarak eski dnemde olduu kadar Bizans dneminde de Helen olduu ifade edilmektedir. Atina ve stanbulun yzyllar boyunca, biri Eski Yunan uygarlnn, dieri Hristiyan kltrnn olmak zere iki parlak fener olduklar ve bunlarn parlaklnn Helen-Hristiyan uygarlnn muhteem birleimini oluturduklar vurgulanmaktadr. Kitabn okuyucusunun, Helenizmin bu blgelerdeki baarlar ve felaketleriyle ilgili kk ve ac bir tat alaca, ulusal gururla beraber bir fke hissedecei, ulusal zeletiri yaparak kendini tanmaya balayaca sylenmektedir44. Bu kitaplarn kapaklarnda ve i sayfalarnda ift bal kartal amblemine rastlanmakta, Helenlerle ilgili her trl belgenin deerlendirildii dikkat ekmektedir45. Bu tip yaynlar, Yunanistanda hala bir takm marjinal gruplarn yaklamlarnn deimediini dndrmektedir. Georgios Nakracasn Anadolu ve Rum Gmenlerin Kkeni adl kitabnn evirmeni bram Onsunolu kitaba yazd nszde, Anadolu Felaketi diye adlandrlan yenilgiyle sonulanan Anadolu Seferinin ardndan Megali deadan vazgeildiinin resmen ilan edildiini, ancak yzyl boyunca bir lkenin ve ulusun siyaset ve davrann belirlemi ulusal ideolojinin belleklerden kolay kolay

silinemediini ifade etmektedir. rnek olarak verdiimiz kitaplarda da grlebilecei gibi son yllarda, 1923 nfus mbadelesinden nce Anadolu Rumlarnn yaadklar blgeler iin kaybedilmi (ya da yitik) topraklar (ya da vatanlar) teriminin yerini, unutulmayan topraklar (ya da vatanlar) terimi almaya balamtr. Onsunolunun nsznde bu kelime oyunuyla ilgili bir deerlendirme yaplmakta ve unutulmayan vatanlar ifadesiyle, zlemle birlikte onlar yeniden elde etme arzusunun da dile getirildiine dikkat ekilmektedir46. evirmenin bu satrlar bize, Yunanistanda baz anlaylarn kolay deimedii hakknda fikir vermektedir.

N. Muopulos, K. Vakalopulos, Ap. Kesopulos, Alismonites Patrides Tis Thrakis [Trakyann Unutulmayan Vatanlar], Thessaloniki [Selanik]: Ekdosis Ciambiris Piramida [Ciambiris Piramida Yaynlar], t.y., D Kapak. 44 N. Muopulos, K. Vakalopulos, Ap. Kesopulos, Alismonites Patrides Fotodotra Mikrasia [Unutulmaz Vatanlar Ik Kayna Anadolu], Thessaloniki [Selanik]: Ekdosis Ciambiris Piramida [Ciambiris Piramida Yaynlar], t.y., D Kapak. 45 Bu kitaplarn yaynland yla ilikin, kitaplar zerinde veri bulunmamaktadr. Ancak kitaplar, bizim tezimizi hazrladmz dnem iinde kitap vitrinlerinde yer almtr. 46 Nakracas, a.g.e., s. XI-XIII.

43

119

b)

Venizelosun Paris Bar Konferansna Sunduu Muhtra ve Yunan Talepleri

1918 Kasmnda Yunan temsilciler, Yunan talepleri konusunda hummal bir almaya girmilerdir. fade edildiine gre Venizelosun talimatyla Aleksandros Mazarakis Enian, Kuzey Epir, Trakya ve Anadolu ile ilgili bilgi toplamaya balam, harita ve nfusla ilgili istatistikler hazrlama grevini

stlenmitir. Venizelos ilk muhtray 2 Kasm 1918 tarihinde Lloyd Georgea sunmutur. Ancak Venizelosun asl nemli muhtras, 30 Aralk (17 Aralk) 1918de Bar Konferansna sunulan muhtradr. 1919 ylnn ilk alt ay boyunca Yunan temsilciler ve zellikle de Venizelos, Yunan talepleri dorultusunda ciddi bir alma yrtmlerdir. Yunan talepleri belli bir blgedeki nfussal stnle, mttefiklerin beyanatlarna ve Wilson lkelerine dayandrlmlardr. Nfussal stnlk tezine ek olarak tarihi, corafi, ekonomik ve askeri tezler de kullanlmtr47. Bar Konferansna sunulan 30 Aralk (17 Aralk) 1918 tarihindeki muhtrayla Venizelos Kuzey Epiri, tm Trakyay, Bat Anadoluyu, Oniki Aday ve Kbrs talep etmitir. Bu muhtrada Helen ulusu ile ilgili bir takm veriler sralanmtr. Yunanistanda 4.300.000, Trakya ve stanbulda 731.000,

Bulgaristanda 43.000, Kuzey Epirde 151.000, Anadoluda 1.694.000 ve Kbrsta 233.000 Helenin yaad sylenmi ve diyasporadaki Helenlerin says verildikten sonra Helen ulusu 8.256.000 olarak hesaplanmtr. Diyasporadaki Helenlerle ilgili olarak Msr ve Afrikada 150.000, Amerikada 450.000 ve Gney Rusyada 400.000 rakamlar verilmitir. Bu rakamlarla Helenlerin yaklak olarak yzde elli kadarnn zgr Yunanistanda bulunduu, dierlerininse Trk, ngiliz veya talyan egemenlii altnda yaadklar iddia edilmitir. Muhtrada Trakya ve Anadoluyla ilgili yer alan veriler unlardr:

TRAKYA a) Edirne li: 366.363 Helen 24.060 Ermeni 508.311 Trk 19.300 Yahudi 107.843 Bulgar 1.096 eitli Toplam: 1.026.973

47

Mazarakis Enian, a.g.e., s. 211-212.

120

b) stanbul li: 364.459 Helen 159.193 Ermeni 449.114 Trk 46.521 Yahudi 4.331 Bulgar 150.055 eitli Toplam: 1.173.673 ANADOLU a) Aydn li: b) Bursa li: c) zmit Sanca: d) anakkale Sanca: e) Sivas li: f) Ankara li: g) Trabzon li: h) Konya li: ) Kastamonu li: j) Adana li: 622.810 Helen 278. 421 Helen 73.184 Helen 38.830 Helen 99.400 Helen 45.950 Helen 353.570 Helen 87.120 Helen 24.930 Helen 70.160 Helen 940.843 Trk 1.192.749 Trk 116.949 Trk 138.902 Trk 839.514 Trk 668.400 Trk 957.866 Trk 988.723 Trk 938.435 Trk 479.114 Trk

Tablo 1: Venizelosun Paris Bar Konferansna Sunduu Muhtrada Yer Alan Nfusla lgili Veriler48 Gkeadada 8.125, Bozcaadada 3.752 ve Oniki Adada 102.000 Helenin yaad sylenerek, Ege Adalarnda Helen nfusun fazla olduu yanstlmaya allmtr. Venizelos byk glerin stanbulu Yunanistana vermeyeceklerini dndnden stanbulun zmit ve anakkale sancaklarn da iine alacak ekilde uluslararas bir statde olmasn talep etmitir. Bu istatistiksel verilerle birlikte anlan bir iddia da, Trklere ilikin verilen rakamlarn iinde, dier Mslman unsurlarn ve gizli Hristiyanlk inanc tayanlarn bulunduu, dolaysyla gerek Trk nfusunun verilen rakamlarn ok altnda olduudur49. Birinci Dnya Savann sonrasndaki dnemde Yunanistann bu tr mantk oyunlarna ba vurduu grlmtr. Anadoludaki Hristiyanlarn aslnda pek ok toplum iinde btn olarak en byk tek toplum olduu kantlanmak istenmi ve bu amala Anadolu Mslmanlar eitli alt blmlere ayrlmtr. Bu
48

Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 27-29. 49 Hronopulos, a.g.e., s. 51-52.

121

blmlemeler yapldktan sonra da, Trkler pek ok saydaki etnik ve dinsel topluluklardan sadece biri olarak gsterilmitir. Blmler iinde yer alan baz unsurlarn, Helenlerin soyundan geldikleri iddia edilmitir. Trabzon Metropoliti Hrisanthos da Pontus ile ilgili hazrlad muhtrada, Karadeniz blgesinde gizli Hristiyanlarn yaadn iddia etmitir50. Bu tip iddialar Anadolu Harekatndan ve Mbadeleden sonra da devam etmitir. rnein, Atinada Anadolulularn kurduu Anatoli Cemiyeti51 Bakan Konstantinos G. Lamerasn cemiyette yapt sunumun 1929da kitaplatrlan metninde, Mbadeleden sonra Anadolunun tm nfusunun Trk olduuna inanldn, ancak bunun hatal olduu vurgulanmtr52. Lameras, Trklerin Anadoluyu tanmadklarn, ehir ve kasabalarda ikamet ettiklerini, krsalda ise Anadolunun eski yerli halklarnn bulunduunu iddia etmitir. Anadolunun yerlisi olan bu unsurlar, asrlardan beri Trkler tarafndan hrpalandklarndan dolay da, Trk olmadklar bilincini korumular, saylar daha az olan iktidardaki Trklere kar kin duymular, bu hislerle zaman zaman ayaklanmlardr. Lameras sunumunun devamnda, Dervilerin (Konya ve Ankara illerinde oturan derviler ifadesi kullanlyor), Yrklerin ve Kzlbalarn Helenlerin torunlar ve Anadolunun yerli halklarndan olduklarn ifade etmektedir. Bir de zorla Mslmanlatrlan, Mslman grnmnde olan, gerekte ise Hristiyanlk inancn koruyanlar vardr ki, Lamerasa gre bunlarn saylar tam olarak bilinmese de 130 bin, 300 bin, hatta 500 bin kadar olduklarn ifade edenler vardr. Bunlar dnda Trkiyede bir de Pomaklar, Bonaklar, Giritliler, Tatarlar

yaamaktadrlar. Sonu olarak Trk Devleti Mbadeleden sonra da farkl unsurlarn oluturduu bir mozaiktir ve Mustafa Kemalin dzenlemelerinin de Trkiye halklarn birletirmesine olanak yoktur53. Gnmzde de zellikle Karadeniz (Pontus) blgesiyle ilgili yazlan kitaplarda benzer iddialarla karlaabilmekteyiz54. Nakracas, Anadolu ve Rum Gmenlerin Kkeni adl eserini, baz grleri ve uyduruk tarihi sylenceleri aydnlatmak ve hatalarn dzeltilmesine
Sabahattin zel, Milli Mcadelede Trabzon, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1991, s. 249. Bkz. s. 29. 52 Konstantinos G. Lameras, Posi Ke Piyi Katiki Tis Mikras Asias Meta Tin Antallagin [Mbadeleden Sonra Anadolu Nfusu Ka Kiidir ve Kimlerdir], Atina: Ekdosis Mikrasiatiku Sillogu Anatoli [Anadolu Anatoli Cemiyeti Yayn], 1929, s. 3. 53 A.e., 19-91. 54 Efstathios Efstathiu Pelagidis, Mikrasiatikos Ke Pontiakos Ellinismos [Anadolu ve Karadeniz Helenizmi], Thessaloniki [Selanik]: Ekdotikos kos Ant. Stamuli [Ant. Stamuli Yaynevi], 2004, s. 159.
51 50

122

katkda bulunmak iin yazdn sylemekte ve Hristiyanlarn iddia edildii gibi zorla deil, kendi istekleriyle Mslmanl kabul ettiklerini, bunda Mevleviliin byk rol oynadn ifade etmektedir. Kapadokya Blgesindeki Hristiyanlarn Ortodoks olmayp, byk lde Heretik; yani Paulusu, Manieist, Monofizit v.b. olduklarna ve stanbuldaki Ortodoks Bizansa kar byk bir kin beslediklerine dikkat ekmektedir. Hristiyanlarn zorla slamlatrlmasn istisnai bir olay olarak deerlendiren Nakracas, Bizans mparatorunun kardei ve yeeni olan saakios ve oannis Komninosu da, Trkleen Bizansllarn en tannmlar olarak gstermektedir55. Yunanllarn Trklerle ilgili iddialarn grdmze gre, Birinci Dnya Savann hemen sonrasnda Yunanllar ve Yunanseverlerce yaynlanm bulunan Helen nfusuna ilikin saylarn, gerein ne kadar yaknnda bulunduunu sorgulayabiliriz. Justin McCarthynin Mslmanlar ve Aznlklar adl kitabnda, Rum nfusuna ilikin kafamzda beliren baz sorularn yantlarn bulabilmekteyiz. O dnemde Anadoludaki Helen nfusu konusunda, gven verebilecek aklamalarn gerek saym almalarndan karlm bulunmas gerektiini kabul eden Helen bilim adamlar ve siyasetiler, kendilerinin Anadoludaki toprak taleplerini desteklemek zere iki sayma gnderme yapmlardr. Bu saymlardan birinin Trkler, dierinin Helenler tarafndan yapldn iddia etmilerdir. Ancak Yunanllar tarafndan sunulan bu iki saymn verdii sonular, Osmanlnn

gerek resmi verilerine ters dmektedir. Yunanllar tarafndan kullanlan saymlarda Anadoluda yaayan Helenlerin (Rumlarn) says, Osmanlnn gerek verilerine gre ok daha fazla gsterilmitir. Yunanllar, taleplerinin dayana olan tm istatistiksel verilerin, daha ok Osmanl kaynaklarndan alnm olduunu ve dolays ile inkar edilmelerinin zor olduunu ifade etmilerdir56. Bar

Konferansnda da, batl yayn organlarnda da bu saylardaki elikilerin farkna varlmam, Yunanllarn verdikleri saylar gerek Osmanl verileriyle hibir zaman karlatrlmamtr. Oysa Yunanl temsilciler tarafndan nfusla ilgili verilen saylar, aslnda bilinli olarak hazrlanm bir aldatmacaydlar. Yunanllarn verdii saylar, Osmanllarn nfusu zerine hazrlanm iki dizi istatistikten olumaktayd. Bunlar Rum Patrikhanesi 1912 statistikleri ve 1910 Ylna likin Trk Resmi statistikleri olarak isimlendirilmekteydi.
55 56

Nakracas, a.g.e., s. XXIII, s. 37-39. Mazarakis Enian, a.g.e., s. 212.

123

kincisinin Osmanl Devletinin 1910 ylnda

yapt nfus saymndan alnd

sylenmekteydi. Oysa ki Osmanl Devleti tarafndan 1910 ylnda iddia edildii gibi yaplm herhangi bir nfus saym sz konusu deildi. Bu iki istatistik dizisi ilk kez Londrada, 1919 ylnda Polybios (D. Kalopothakis57) tarafndan, Konferans [Bar Konferans] nnde Yunanistan (Greece Before The Conference) kitabnda yaynlanmt. Rum Patrikhanesi statistikleri bundan bir yl nce yine Londrada ve Atina niversitesi profesrlerinden G. Sotiriadis tarafndan yaynlanm bulunuyorlard58. 1919 ylndan itibaren de eitli yazarlar ve siyasetiler, bunlarda gsterilen Helen saysn, Birinci Dnya Savandan nce Anadoluda 1,7 ile 1,8 milyon arasnda Helen (Rum) bulunduunun kant olarak kullanmlardr. Polybios, Rum Patrikhanesince verilen saylarn, Osmanllarca hazrlanm nfusa ilikin verilerle desteklenerek yaynlanrlarsa, doruluklarnn tartmasz kabul edilebileceini dnmt. Bu arada Almanach de Gothann 1914 basm iin Osmanl Devleti yaynclara Osmanl nfusu hakknda, nfus sicillerinden karlm, nfus saylarn gsteren malzeme salam bulunmaktayd. Aslnda Almanach de Gothada, her bir Osmanl ilinin yalnzca toplam nfus says yaynlanmt; etnik ya da dinsel topluluklara gre blmlenmi nfus saylar verilmemiti. Polybios o toplam nfus saylarn alm ve kendi kendine bunlar etnik toplumlara bltrmt. Oluturduu nfus blmlerinde toplam sayy daima Almanach de Gothada yaynlanan saynn ayn olarak tutmutu. Onun dzenlemesiyle etnik topluluklar iinde Helenlerin (Rumlarn) says, kabaca Patrikhane istatistiklerindeki sayy yanstmt. Her bir il iin verilen Helen nfus saysnn, Patrikhane istatistiinde gsterilen sayya yakn olmasna, ama onun tpa tp ayn olmamasna zen gsterilmiti. Bu almann sonucu daha sonra, Trk Resmi statistikleri 1910: (Toplamlar in Almanach de Gotha 1915e baknz) balyla yaynlanmt. Bununla Polybios, Trklerce yaplm 1910 nfus saym dedii bir saymn ayrntl verilerini yaynlam grnts vermiti. Oysa Almanach
1919 ylnda Yunan propagandasn geni apl olarak balatmak isteyen Venizelosla Dileri Bakan Politis, Atinadaki merkez basn brosunun (kuruluun tam ad Dileri Bakanl Basn ubesiydi) bana, gazeteci Dimitris Kalapotakisi getirmiler ve Onu, kuruluu tepeden trnaa yeniden dzenlemekle grevlendirmilerdir. Venizelosun 1920 seimlerini kaybetmesinin akabinde, Venizelist Kalapotakis grevden alnm ve yerine tam yetkili bakan titriyle Dimitris Aravandinos getirilmitir. 1922de Venizelistler tekrar iktidara gelince, Kalapotakis yeniden bronun bana gemitir. Bkz. Kiikis, Yunan Propagandas, s. 89. 58 Nakracas, Sotiriadisin istatistiinde verilen rakamlarn abartl olduuna dikkat ekmitir. Bkz. Nakracas, a.g.e., s. 53.
57

124

de Gothada sadece toplam saylar yaynlanmt ve bu say iinde hangi etnik ya da dinsel enin hangi sayda bulunduunu gsteren herhangi bir metin ortada yoktu. Polybios, bir toplumun nfus says iinden bir miktarn dierine aktararak, Trkleri Helen edivermiti. Rum Patrikhanesi istatistikleri de gerek kaytlara dayanyor

grnmndeydiler. Ama aslnda bunlar da herhangi bir nfus saymna dayanmyorlard. McCarthyden rendiimize gre, Patrikhane statistiklerini hazrlayan kii, Cuinetin La Turguie dAsie adl yaptn kullanm, sonra bu saylarn iine aklnn erdii kadar Helen sokmutu. Bu, her bir kaza iin ayr ayr yaplm, kimi blgedeki Helen nfusa ekleme yapld gibi, kiminde Cuinetin istatistiklerindeki Mslman nfusa ilikin stunda bulunanlarn saysndan bir miktar alnp, Helenler stununa eklenmiti. stelik Helen nfusu hakknda aldatmaca amal istatistikler, bir tek yukarda sz ettiimiz istatistiklerle de snrl deildi. Trabzon Metropoliti Hrisanthos savlarn kantlamak iin resmi bir Osmanl kaynana, Trabzon linin 1908deki salnamesine gnderme yaparak, Trabzon lindeki Helen (Rum) nfusu 500 bin olarak gstermiti59. Ne var ki 1908 yl iin byle bir salname bulunmamaktayd. McCarthy Trabzon salnamelerinin

yaynlanmasna 1905 ylnda son verildiine ve hibir Trabzon salnamesinde, hibir zaman Helen (Rum) nfusun 200 binden fazla gsterilmediine dikkat ekmektedir. McCarthynin Helen nfusu konusunda dikkatimizi ektii bir dier olgu da, Helenlerin younlat merkezlerin Osmanllarn oralardaki nfus hakknda dzgn kaytlar tuttuu blgeler olduudur. Anadoluda deniz kysndaki illerin nfusu, kaytlara geirilmesi en dzgn yaplm halk blmleriydi ve Helenler de bu illerde yayorlard. Dolaysyla, Anadoludaki Helen nfusun yazmlanmas asndan, Osmanl istatistiklerinin en tutarl ve gvenilir kaynaklar oluturduklar kabul edilmelidir ve bunlarda Helenlere (Rumlara) ilikin verilen gerek saylar, Yunanllarn verdiklerinin ok uzandadr. Yunanllarn kulland saylarla Anadolunun Helen nfusu 1,7 - 1,8 milyon seviyesinde karken, 1330 Nfus-i Umumiden alnan saylarla bu hesap yapldnda, Birinci Dnya Savandan nce Anadoluda 1,1 milyon seviyesinde Helenin (Rumun) yaad ortaya kmaktadr. u bilginin de eklenmesi gerekir ki, yabanc devlet vatanda olarak kaydedilenlerin kata kann hangi soydan, hangi kltrden geldiinin ve ka

59

Bkz. zel, Milli Mcadelede Trabzon, s. 248.

125

tanesinin Helen soyundan geldiinin belirlenmesi zordur. Ancak Yunanistan devleti vatanda olduu halde Osmanl Devletinde yaayanlarn hemen hemen tm Helendi ve byleleri zellikle Ege blgesinde yayorlard60. Nakracas, Venizelosun sunduu istatistikteki saylara bakarak Helenlerin istisnasz her ilde aznlk oluturduklarna dikkat ekmekte ve her il iin Helen nfusun toplam nfusa orann vermektedir: Helenler Aydn linin %37,7sini, anakkale linin %21,8ini, Bursa linin %17,7sini, zmit Sancann %30,1ini, Konya linin %7,9unu, Ankara linin %5,5ini, Kastamonu linin %2,5ini, Sivas linin %8,9unu ve Trabzon linin %25,9unu oluturmaktadrlar. Nakracas bu olguyu, Helen topluluklarn zmir Sancann ky kesimi hari her tarafta, ounluk oluturan Mslman nfus iinde kaybolmu, byk veya kk Rum Ortodoks adacklar oluturduklar cmlesiyle ifade etmektedir61. Venizelos Konferansta, Trakyann hemen hemen tamamn istemitir. Bunu talep ederken en byk dayana, rakamlaryla zekice oynanm

istatistiklerdeki nfus oranlar olmutur. Halbuki 1913ten beri Bulgaristana gemi olan Bat Trakyada Trkler ounluktadr. Ayrca blgede nemli bir Bulgar aznl bulunmaktadr. Eer Wilson lkeleri uygulanacak olursa, Yunanistann Bat Trakyay talep etmesine olanak yoktur. Bu olasla kar Yunanllar, blgedeki Bulgarlarn, hatta Trklerin bir ounun aslnda Helen olduklarn iddia etmilerdir. Yunanllarn kullandklar bir dier taktik de, Bat Trakya Trklerinin, Yunanistan tarafndan ynetilmeyi tercih edecekleri iddias olmutur. Venizelos bu tezini glendirmek iin blge Trklerinden ald bir mektubu kullanmtr62. Bu mektup, . K. Mazarakis Enian tarafndan hikaye edilmektedir. . K. Mazarakis Enian, Venizelosun realist olduunu ve konferanslar neyin etkileyeceini ok iyi bildiini ifade etmektedir. Trakya meselesi grlrken de, Bulgar Meclisinde bulunan 10 Trk milletvekilinin, Sofyadaki askeri heyetin lideri
60 61

olan

Albay Konstantinos

Mazarakis

Eniana63

sunduklar

mektubu

McCarthy, a.g.e., s. 90-100. Nakracas, a.g.e., s. 54-61. 62 MacMillan, a.g.e., s. 357-358. 63 Dikkatli bir okuyucunun da gznden kamayaca gibi, incelediimiz dnemde Yunan tarihinde Mazarakis Enian soyadl iki subay bulunmaktadr. Bunlardan birincisi Aleksandros Mazarakis Eniandr. Bir topu subaydr ve 1897den itibaren Yunanistann yaad tm savalarda grev almtr. 1906-1908 yllarnda gizli bir grevle Selanik Konsolosluunda alm, 1914te Dramadaki 5. Tmenin kurmay bakanln yapmtr. 1919 ylnda zmir Tmeni komutan olmutur. 1923te Lozan Konferansnda, teknik ve askeri konularla ilgili danman olarak bulunmutur. 1924-1925 ve 1926-1927 dneminde Genelkurmay Bakanl, 1927-1928 dneminde de Sava Bakanl yapmtr. 1929da Yunanistan Milli Gvenlik Kurulunda grev almtr

126

kullanmtr. Bu mektupta Trk milletvekilleri, Bat Trakyadaki Mslman ahalinin Bulgar boyunduruundan kurtulmak istediini dile getirmekte ve blge nfusunun korunmas iin Yunan askerinin de iinde bulunaca mttefik kuvvetlerinin Bat Trakya Blgesini igal etmelerini talep etmektedirler. Bu mektup Venizelosu son derece memnun etmi, Konstantinos Mazarakis Eniann rtbesi bu baarsndan dolay generallie ykseltilmitir. Eyll 1919da stanbulda evlenen ve balayn geirmek iin Atinaya giden Mazarakis Enian, ayrca Dou Trakya meseleleriyle ilgili olarak da grevlendirilmitir. Kitapta anlatldna gre, Bulgaristanla yaplan atekesten hemen sonra Konstantinos Mazarakis Enian, Venizelos tarafndan Sofyaya gnderilmitir. Albay Konstantinos Mazarakis Enian Bulgarlarla ilgili her trl konuya vakftr. Sofyada Trk milletvekilleri ile iletiim kurmu ve Bat Trakyann Yunanistana dahil edilmesini istemeleri konusunda onlar ikna etmeyi baarmtr. Trk

milletvekillerinin imzasn tayan bu mektup, Franszca olarak Konstantinos Mazarakis Eniann yardmlaryla hazrlanmtr. Bu anlatma gre Trk

milletvekillerinin tavr Sofyada renilir renilmez bir alkant yaanm ve bu milletvekilleri aileleri ile birlikte Yunan yetkililerine snmak zorunda kalmlardr. Olaylarn byle bir seyir izlemesi zerine Bat Trakya konusu kapanmtr. Dou Trakya ile ilgili belirlenmesi gereken blgenin dou snrdr. . K. Mazarakis Eniann ifadesiyle, Sevr Antlamas ile Venizelosun uzun yllar sren abas tamamlanm ve ulusun asrlk ryas gereklemitir. Ancak her ey Venizelosun 30 Aralk (17 Aralk) 1918de sunduu muhtrayla balamtr. Venizelos stanbulla ilgili tek kelime etmeden, Yunanistan stanbul surlarna kadar tamtr64. . K. Mazarakis Enian anlatmyla, btn Bat Trakyal Trkler Yunan daresini istiyorlarm gibi bir hava estirmektedir. Blge 1913 ylnda Osmanl snrlarnn dnda kalmasna ramen Trkler, Bat Trakya Komitesi ve Bat Trakya Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti gibi ulusal oluumlarla, blgeyi yabanc boyunduruundan kurtarmak iin bir mcadele ortaya koymulardr. Ayrca, Bulgar
Konstantinos Mazarakis Enian da bir topu subaydr ve 1897deki savata grev almtr. Makedonya Komitasnn (Makedoniko Komitato) ilk yesidir. Makedonya Mcadelesinde Kaptan Akritas ismiyle yer almtr. 1916 Selanik Ulusal Savunma (Ethniki Amina) Hareketinin en nemli isimlerindendir. 1922de, Anadolu Harekat ile ilgili inceleme komisyonunun bakanln yapmtr. 1926da askerlik grevinden ayrldnda Korgeneral rtbesindedir. Bkz. Mazarakis, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 11, s. 393. 64 Mazarakis Enian, a.g.e., s. 212-233.

127

meclisindeki Trk milletvekilleri de, Sofyadaki byk devletlerin temsilcilerine 31 Aralk (18 Aralk) 1918de bir muhtra sunmular ve Bat Trakyann kaderini tayin hakkn talep etmilerdir. 14 Mays 1919da Gmlcine Yunan Ordusu tarafndan igal edildii esnada, Trk ahali miting halindedir. Bu arada ehirdeki Eski Camide sala okunmutur. Halknn matemi caminin erefelerine aslan siyah bayraklarla ilan edilmitir. Ne yazk ki, ulusal amal oluumlarn yannda 1919 ylnda, Yunan ve yabanc parasyla kurulmu ve Bat Trakyann Dou Trakya ve Trkiye ile her trl ilikisini kesmeyi amalayan, Trakyallar Birlii ve Bat Trakya Umumi Merkezi gibi oluumlar da ortaya kmtr. Bunlardan ilki, Yunan Meclisinde Trakya milletvekili olan alt Trk milletvekili tarafndan kurulmutur. Ayrca Venizelos, Bulgar meclisindeki Bat Trakya milletvekillerinden satn alnm bir kann Bulgar zulmnden kurtulmak iin, blgelerinin Yunan askeri tarafndan igalini isteyen bir dilekesini de, bu srada basna vermitir65. te . K. Mazarakis Eniann sz ettii dileke budur. Blge Trkleri, Bulgar ete ve hkmetinin eitli bask ve zulmlerine maruz kaldklarndan dolay, Bulgarlar sevmiyorlard. Biz de byklerimizden, Bulgar Zaman66 dedikleri dnemlere ilikin pek ok anekdot dinlemi

bulunuyoruz. Ayrca Mtarekenin akabinde ok iyi Trke bilen ve Osmanl Meclis-i Mebusannda Kozani milletvekili olarak uzun yllar bulunmu Harisiyos Vamvakas67, ilgili siyasi gelimeleri izlemek zere Yunan Hkmetini temsilen

Tevfik Byklolu, Trakyada Milli Mcadele, Cilt:1, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1955, s. 83-148. 66 kinci Dnya Sava yllarnda Bulgarlarn Bat Trakyay yeniden igaliyle, blge Trkleri iin zor bir dnem balamtr. Hatta 23 Nisan 1941de katledilme tehlikesi yaamlardr. Kemal evket Batbey, Ve Bulgarlar Geldi, stanbul: Boazii Yaynlar, t.y., s. 8. 67 Yeeni Petros K. Vamvakasn eserinde ifade edildii ekliyle Harisiyos Vamvakas, 1872 ylnda domutur. Kozaninin zengin ve nde gelen ailelerinden birine mensuptur. Cenevrede hukuk renimi almtr. Avrupada bulunduu dnemde hem renci olarak, hem de Helen milliyetiliine ynelik faaliyetleri ile dikkat ekmitir. Hukuk doktoru olarak stanbula yerlemitir. Tm meslek hayat boyunca, stanbuldaki Rum aznln karlarnn iten destekisi olmutur. Salam karakteri ve zekas sayesinde Harisiyos Vamvakas Patrik III. Yuvahim (Yoakim)in sempatisini kazanm ve Patrik, 1919 ylnda Onun Kozani milletvekili olarak Osmanl Meclisi Mebusanna girmesine yardmc olmutur. Milletvekilliine Drizisin yerine seilmi ve 1919 ubatndan 1912 Eyll sonuna kadar Meclisi Mebusanda bulunmutur. Vamvakas, Meclisi Mebusandaki Rum milletvekilleri arasnda nemli bir yere sahip olmutur (Bkz. 42-53). Rum milletvekillerinin Arap Ortodokslar ve dier Balkanl unsurlarn temsilcileriyle ibirlii yapmas iin gerekletirilen grmelerde nemli roller oynamtr. En nemli icraatlarndan biri de, Trakya Bulgarlarnn sadece bir milletvekili ile temsil edilmesini salamasdr. O dnemde Meclis Mebusandaki Rum milletvekilleri Vamvakas liderliinde stanbulda, Patrikhaneyi ve genel olarak Rumlar ttihatlarn hedefi olmaktan korumay amalayan, Politiki Epitheorisi (Siyasi nceleme) adl yayn organn karmlardr. Vamvakas, 1913 ubatndan 1914 Haziranna kadar

65

128

blgeye gnderilmitir. Blge Trklerinin bilgisizliinden yararlanan Vamvakas68, onlarn sevgisini kazanm ve ne yazk ki blgenin ileri gelenlerinden bazlarn da etkilemeyi baarmtr. O dnemde Trk ileri gelenlerinden bir ksm ise, Yunanllar Trklere oranla gszdrler. Onlarn elinden Bat Trakyay gnn birinde kurtarmak mmkn olabilir gibi dncelere sahiptiler69. unu da ilave etmemiz gerekir ki, Venizelos Paris Konferansnda Trakya meselesini Yunanistan lehine zebilmek amacyla Vamvakas stanbula da gndermitir. Vamvakasa zellikle, Venizelosun Paristeki propagandasnda glk karan Trakya Komitesinin stanbul ubesi yeleriyle grmek ve onlar kandrmak grevi verilmitir. Vamvakas 12 Eyll 1919 gn Trakya Cemiyeti delegeleri Celal ve Tahsin Beyleri Beyolunda kalmakta olduu Metropol Oteline zel olarak davet etmi, Yunanistann Trakyay igaline yardmc olmalar karlnda baz vaatlerde bulunmutur. Celal ve Tahsin Beyler, Albay Konstantinos Mazarakis Eniann da hazr bulunduu davete Trk makamlarnn bilgisi altnda katlmlardr. Vamvakas ayrca Yunanistann siyasi emellerine hizmet ettii kantland iin snr d edilen Kavalal smail ile srekli temas halinde olmu ve kendisine nemli paralar demitir.

gerekletirdii faaliyetlerinden dolay, Osmanl Hkmeti tarafndan gyabnda lme mahkum edilmitir. Makedonyann Yunan topraklarna katlmasnn akabinde Harisiyos Vamvakas Selanike yerlemi ve orada Franszca olarak Tribune Gezetesini karmtr. Bu gazeteyi karmaktaki amac yeeni tarafndan, yabanc kamuoyunu Yunan meseleleri konusunda bilgilendirmek ve Yunanistana kar olanlarn propagandalarn yalanlamaya almak olarak ifade edilmektedir. Vamvakasn yeteneklerini takdir etmekte olan Eleftherios Venizelos, 1913 ubatndan 1914 Haziranna kadar Ona eitli Avrupa bakentlerinde Yunan haklarn savunmak konusunda diplomatik grevler vermitir (Londra, Paris, Petrograd v.s.). 28 Ekim 1918den 1919 Eyllne kadar Paris Konferansnda bulunmutur. Petros Vamvakasa gre Onun Helen meselelerine en nemli katks, 1919-1920 dneminde Trakyada olmutur. Harisiyos Vamvakas sistemli, diplomatik ve aktif alarak, byk bir baar elde etmitir. yle ki Bat Trakya daha Yunanistana katlmadan, blgeyi idari olarak Yunanistana balamtr. 5 Eyll 1920den 26 Kasm 1920ye kadar Dou Makedonya Mdrlne atanmtr. 21 Nisan 1929da senatrle, 1930 ylnda Selanik Belediye Bakanlna seilmitir. 1 Temmuz 1933e kadar Selanik Belediye Bakanl grevini yrtm ve 1935te siyasetten ayrlmtr. Byk bir hastalk dneminin akabinde, 1952 ylnda vefat etmitir. Petros K. Vamvakas, Peri Tin Apeleftherosin Tis Ditikis Thrakis [Bat Trakyann Kurtuluu le lgili], Atina: Ekdosis yapetos [yapetos Yaynlar], 1986, s. 13-17. 68 Kemal evket Batbey, Bat Trakya Trk Devleti (1919-1920), stanbul: Boazii Yaynlar, t.y., s. 7-12. 69 A.e., s. 76, 107-117.

129

Trakya meselesinde Paristeki Venizelosun yardmna koanlardan biri de, Patrik Vekili Dorotheos olmutur. Bir Yunan sava gemisine binerek Parise gitmi, Trakya Rumlar adna baz giriimlerde bulunmutur70. Venizelosun 30 Aralk (17 Aralk) 1918de Konferansa sunduu muhtra, Karadeniz (Pontus) Helenizmine yer vermedii iin Yunan kaynaklarnda

eletirilebilmektedir. Bu konuya lml yaklaanlar bunun bir eksiklik olmadn, kasten byle yapldn sylemektedirler. Venizelos, Yunanistann dier

taleplerinin reddedilmemesi iin Pontus Meselesini muhtra kapsamna almamtr. Ancak, Venizelosun Pontus Helenizminin nemini bilmedii dnlemezdi. Pontus Devleti kurmaya ynelik faaliyetler, Trabzon Metropoliti Hrisanthos nclnde gerekletirilmekteydi71. Ayn konuyu deerlendiren Koliopulos, hkmetin genel politikasna hizmet eden Venizelosun, Pontus Meselesi yznden iddetli eletirilere maruz kaldn kaydetmektedir. 1918 yazndan itibaren Karadenizli Rumlara ait eitli cemiyetler, Karadenizde olduu kadar yurt dnda da Bamsz Pontus ya da Pontus Rum-Ermeni Devleti kurulmas konusunu gndeme getirmiler, bu taleplerini Paris Bar Konferansna da sunmulard. Koliopulosa gre Venizelos, blgede bir Rum devleti kurulmasn olas grmemekte, Karadenizli Rumlarn bu taleplerinin, Yunanistann dier taleplerini zayflatacan dnmekteydi. Venizelos Karadenizli Rumlarn bir Ermeni Devletini desteklemelerini ngrmekteydi. Yunanistan Babakanna gre byle bir devletin kurulmas, Pontus Rum Devletine kyasla, daha ulalabilir bir hedefti. Ayrca bu olgu, patrikhanelerce de desteklenmekteydi72. Pinelopi Delta, Konferans gnlerinde Venizelos ile Hrisanthosa ilikin bir anekdot aktarmakta ve iki ahsn o gnlerdeki tavrn gzler nne sermektedir. Venizelosun Hrisanthos ile diyalouna bakldnda, Yunan babakann bu konuya aslnda kaytsz olmad dikkat ekmektedir. Deltaya gre Venizelos, hatasn kabul etmek konusunda kararszlk gstermez ve onu dzeltmek iin elinden geleni yapard. rnein, Trabzon Metropoliti Hrisanthos fanatik bir Konstantin taraftaryd. Yunanistan Venizelist ve Kralclara blen ikiliin yaand dnemde Kralclarla saf tutmakla kalmam,
70

Sabahattin zel, Milli Mcadelede Yunanistan ve Fener Rum Patrikhanesinin stanbuldaki Faaliyetleri ve Atatrkn Patrikhane Konusundaki Grleri, Askeri Tarih Blteni, Yl: 21, Say: 40, 1996, s. 2-3. 71 Hronopulos, a.g.e., s. 53-54. 72 oannis Koliopulos, storia Tis Ellados Apo To 1800 [1800den tibaren Yunanistan Tarihi], Tomos [Cilt]: 2, Thessaloniki [Selanik]: Ekdosis Vanyas [Vanyas Yaynlar], 2002, s. 280-281.

130

Venizelos aleyhine bir iki de yaz yaynlamt. Hrisanthos, Trk idaresi altndaki Rumlar zerinde de ok etkili bir isimdi. Bu tavryla Metropolit, Rumlarn Venizelosa olan gvenini de sarsmaktayd. Venizelos tm bu olan bitenleri ve Metropolitin kendisine duyduu antipatiyi de bilmekteydi. Ancak bunlar, Venizelosun Metropolit Hrisanthos ile ibirlii yapmas, Pontus ve Kilise Meseleleri ile ilgili konularda gr al veriinde bulunmasn engellememiti. Venizelos, Hrisanthosun arkada olmadn biliyor, ancak bunun nemli olmadn syleyerek yeter ki Helenizm iin drstlk iinde alsn diyordu. Hrisanthos, Pontus Meselesi ile ilgili 1919 Nisannda Venizelosla birlikte alm ve bu meseleyle ilgili ansn Deltaya aktarmt. Hrisanthos, Karadenizde Pontus Rum-Ermeni Devletinin kurulmasn istemekle birlikte, Helen Pontusun, hibir ekilde Ermenistana verilmesini istememektedir. Venizelosun ise elinde, Yunan tezlerini destekleyebilecek herhangi bir kant bulunmamaktadr. Metropolitin kendisine bir muhtra sunmasn istemitir. Hrisanthos bunu hazrlayp gnderdiinde Venizelos metni okumu ve konuyla ilgili grn deitirmitir. Pontus Meselesini iyi ele alamadn, bu sebeple Pontus Meselesinin konuulduu her ortamda Hrisanthosun kendisini yalanlamasn ve Metropolitin hemen hzl bir ekilde yetkililerle grmesini istemitir. Metropolit Jules Cambona gitmi ve Pontus Devletiyle ilgili grlerini aktarmtr. Cambonun Venizelosun grn sormas zerine de, Hrisanthos

Venizelosun kendisi ile ayn grte olduu yantn vermitir. O zaman Cambon, Venizelos kabul ediyorsa kendisinin de kabul edebileceini, bir kere de Wilsonla grmesini sylemitir. Wilson konuyu dinleyince, O da kabul etmitir. Buna sevinen Hrisanthos, Venizelosun yanna gitmitir. Venizelos Metropolite, kendisini yalanlayp yalanlamadn sormutur. Metropolitten buna gerek kalmad yantn alan Venizelos, ngilizce bilen sekreteri olakise, ilk grmelerde Pontus Meselesi ile ilgili sylediklerini, yazl olarak yalanlamas iin talimat vermitir. Zaten o arada Ermenilerle de konu zerinde uzlalmtr73. 20 Mart (7 Mart) 1919da Patrikhane, Paris Bar Konferansna istatistikler ieren bir muhtra sunmutur. Muhtra Patrik Vekili ve Bursa Metropoliti Dorotheos tarafndan hazrlanmt ve Clemenceauya hitap etmekteydi. Muhtra, renci saylar baz alnarak hazrlanm, her yz kiiye sekiz rencinin karlk geldii

73

Delta, a.g.e., s. 50-51.

131

kabul edilmiti. Bu ekilde yaplan bir hesaplama sonucunda, Osmanl idaresi altndaki Helenlerin 2.955.026 saysna ulatklar ifade edilmekteydi. Muhtra Helenleri gruba ayryor, blgenin Yunanistana olan uzaklna gre eitli nerilerde bulunuyordu. rnein Orta Anadoluda (Kapadokya) yaayan Helen nfusun zgrce gelimesi konusunda garanti talep edilmekteydi. Ancak Karadeniz (Pontus) Blgesinin Helen bir karakter tad, Komninoslarn (Trke kaynaklarda Komnenos) devletinden kalan antlara baklarak bunun grlebilecei, ayrca blgedeki Pontus Rum etelerinin Trk Ordusuna kar gl bir savunma gerekletirerek savan seyrini etkiledikleri sylenerek, blge iin otonomi talep edilmekteydi. Bat Anadolu ve Marmara Denizi evresinde Helenlerin yaad blgeler ise, Yunanistana dahil edilmeliydi. nk, hem blgedeki Helen nfus ok youndu, hem de blge her adan Yunanistann devam niteliindeydi. stanbul, Asya ve Avrupada yaayan Helenleri birletirmekteydi. Bat Anadolu Blgesi Yunanistann devamyd ve adalarla deniz, doal bir kpr oluturuyorlard. Kald ki Helen uygarl ve zgrlk fikri bu topraklarda domutu. Dier taraftan tm ehirler, adalar ve boazlar Perslerin, Araplarn ve Trklerin aknlarna ramen, Yunanca isimlerini koruyorlard. Blgedeki en nemli ekonomik ve kltrel etkinlii ortaya koyanlar Helenlerdi. Osmanl Devleti, en nemli

gelirlerini Hristiyanlardan ve zellikle de Helenlerden salamaktayd. Pelagidis bu muhtraya bakarak, Karadenizli (Pontuslu) Rumlarn faaliyetleri bilindii halde, neden blge iin otonomi istenmekle yetinilmitir? sorusunu yneltmektedir. Hrisanthosun blge ile ilgili olarak sunduu muhtrada da bamszlk talep edilmemi, otonomi, hatta Rum-Ermeni federasyonu erevesinde bir otonomi talep edilmitir. Pelagidis bunu, Patrikhanenin ve Metropolit Hrisanthosun diplomatik manevras olarak yorumlamaktadr. Blgenin

Yunanistandan ok uzak olduunu dnerek otonomi ile yetinmiler ve gelecekte otonominin bamszla dneceini mit etmilerdir. Ayrca Venizelosun sunduu muhtrada tm Trabzon li Ermeni Devletine terk edildii gibi, Helen nfus da dk gsterilmiti. Pelagidise gre, Venizelosun muhtrasna kyasla Patrikhanenin muhtras, Karadeniz (Pontus) asndan olduka ileri bir hamleydi74.

74

Efstathios (Stathis) Pelagidis, Prosfigiki Ellada [Gmenlerin Yunanistan] 1913-1930, Thessaloniki [Selanik]: Ekdotikos kos Adelfon Kiriakidi [Adelfon Kiriakidi Yaynevi], 2003, s. 2230.

132

Gelimelere baklarak Yunanistann tezlerini kabul ettirmek iin her yntemi denedii sylenebilir. Venizelosun Paris Bar Konferansnda ortaya koyduu etkinlik,

Hronopulos tarafndan, Yaplan tm aaal gsteriler ve heyecanl szlerin tesinde, biti noktasna ulalabilmesi iin almas gereken daha epey engel vard. Venizelos bunu biliyordu. Bylece byklere kar zor bir seferberlik balatt szleriyle yorumlanmaktadr. Venizelos 4 Nisan (22 Mart) 1919da Paristen Repulise bir mesaj

gndermitir. Bu mesajnda, dn ve bugn Yksek Konseyin karsnda tezini savunmak iin elinden gelen gayreti gsterdiini kaydetmitir. Wilson, Clemenceau ve Lloyd George veda esnasnda, Yunanistann Trakyaya genilemesi konusunun ciddi bir ekilde tartldn ifade etmilerdir. Ayn mesajda Venizelos, ulusal ryalarn gereklemesine yaklaldn ifade ederken, bunlara kesin gzyle bakmadn da not dmektedir. zmir ve Ayvalk Blgesinin, tam olarak belirleyemedii i blgeyle birlikte Yunanistana verilmelerinin neredeyse kesin olduunu, birka adadan vazgeilmesi halinde Kbrs ve Oniki Adann ve belki de Kuzey Epirin yarsnn verileceini ifade etmektedir. Yunanistann Anadoluya yerlemesi durumuyla ilgili olarak, talyann tepki ortaya koymas halinde bu tepkileri yumuatmak amacyla Venizelos, Kuzey Epir ve Oniki Adalardan baz fedakarlklar gerekli grmektedir75.

c)

Yksek Konseyin Yunanistan zmire karma Karar ve Bu Karara likin Yorumlar

Maysn ilk haftasnda talyanlar, Bar Konferansn boykot etmi durumdaydlar76. zmirin Yunanllar tarafndan igal edilmesi karar, Bar Konferans tarafndan talyanlarn yokluunda alnmtr.

Hronopulos, a.g.e., s. 45-49. Bakan Wilsonun Adriatikteki talyan iddialarn kamuoyuna ikayet etmesi zerine, 24 Nisan 1919da talyan heyeti Bar Konferansn terk etmitir. Fakat daha nce talyanlar, Anadolu kylarn igal iin baz hazrlklar yapmlardr. 21 Martta Paristeki talyanlar ngilizlere bavurarak Antalyay igal etmek istediklerini bildirmilerdir. ngilizler, Amerikadan habersiz olmaz diye bunu kabul etmemilerdir. Fakat Konyada esasen bir mttefik kuvveti bulunduundan oraya bir talyan birliinin gelmesinin sakncal olmayacan sylemilerdir. 22 Martta Regina Elena gemisi Antalyaya gelmitir. Asayi bozukluunu bahane ederek 28inde karaya asker karmtr. ngiliz Dileri Bakan Curzon bunu protesto etmitir. ngiliz Yksek Komiseri Calthorpeun 16 Nisanda bildirdiine gre talyanlar o srada Fethiye, Bodrum, Ka ve Alanyaya karma yapmlardr. 23 Nisanda Regina Elena Marmarise gelip yerel makamlara, burann talyanlar iin ikmal merkezi
76

75

133

Yksek Konseyin 2 Mays 1919, saat 11:00daki toplantsnda Lloyd George, Atinadaki Kurtarlmam Helenler Merkez Komitesinden ald bir mesaj iletmitir. Mesajda, Trklerin zellikle zmir blgesinde bir d g, yani talya tarafndan tahrik edilerek, zulm ve katliam siyasetini srdrdkleri syleniyor ve askeri kuvvet gnderilmesi isteniyordu. Lloyd George Venizelosla diyalog kurduunda, Yunan Babakan talyanlarn Trkleri tahrik etmekte olduklarn ve aralarnda anlatklarnn phesiz olduunu sylemiti. Yksek Konsey 6 Mays 1919, saat 11:00da toplandndaysa Lloyd George, Trkiye zerinde durmak gerektiini, aksi halde talyanlarn oraya yerleeceklerini sylemitir. Lloyd George Venizelosa soydalarn korumak zere zmire iki veya tmen karmas konusunda izin verilmesi gerektiini dnyordu. Clemenceau ve Wilson da izin verilmesinden yana tavr almlardr. Clemenceau, Saint Jean de Maurienne Antlamasn hatrlatm, Lloyd George bu antlamann geerliliinin Rusyann onayna bal olduunu ifade etmitir.

Gerektiinde karaya karmak zere Venizelosa zmire gemiyle asker gndermesi iin yetki verilmesini nermitir. Wilson, adamlarn gemide rahatsz olacaklarn ileri srerek, neden hemen karlmayacaklarn sormutur. Lloyd George buna itiraz etmemitir. Yksek Konseyin 10 Mays 1919, saat 15:00daki toplantsnda, karmann ekli ve ayrntlar saptanmtr. Osmanl makamlarnn son ana kadar Yunan karmasn bilmemeleri, bunu bir mttefik karmas sanmalar, yani gafil avlanmalar iin tedbirler oluturulmutur. Yksek Konseyin 12 Mays 1919, saat 11:00daki toplantsnda, ki talyanlar konferansa geri dnmlerdi, talyanlara zmir konusu aktarlmtr.

Yksek Konsey Yunanllara, katliamlar nlemeleri iin asker karmalarn teklif etmiti. Bu toplantda Lloyd George, mttefiklere haber vermeden Fethiye, Marmaris, Bodrum ve Kuadas olmak zere talyan karmalarnn yapldn

belirttiinde Clemenceau, Antalyaya da karma yapldn hatrlatmtr. Lloyd Georgeun 2 Mays 1919 tarihindeki toplantda ne srd iddialar, Atinadaki Kurtarlmam Helenler Merkez Komitesi gibi, tarafgirlii son derece ak bir kuruluun mesajna dayandrlmaktaydlar. Ancak sonraki srete Lloyd
yaplacan bildirmitir. Asl igaller 11 Maysta Bodrum, 12sinde Marmaris ve Fethiye, 13nde Kuadas eklinde gereklemitir. Sina Akin, Paris Bar Konferansnn Yunanllar zmire karma Karar, Tarih Boyunca TrkYunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s.175-185.

134

George, bunun pek inandrc olmayacan dndnden olsa gerek iddiasn, kendisinin de iyi tand ok gvenilir bir ngilizden gelen mektupta yer alan bilgilere dayandrmtr. Gerekte ise bu mektubu yazan mehuldr. Kald ki Amiral Bristol bakanlnda alan Egede Yunan igalini soruturmakla grevli kurul, bu iddialarn aslszln ak seik ortaya koymutur. Sina Akin, talyanlarn zmiri igal etmesini de hemen hemen ihtimal d grmektedir. talyanlar Anadoludaki baz igallerini gerekletirirken, daha nceki gizli antlamalara dayanmlardr. kasabalar igal etmesi, zmirin Oysa ki talyanlarn Gney Egedeki baz igaline benzetilemezdi. zmir byk bir ehir

olduu gibi, ayn zamanda uluslar aras bir limand. talya zmir oldu bittisini byk bir uysallkla kabul etmitir. zmiri igal edecek olan bir devlet, kendisine empoze edileni bu derece uysallkla kabul edebilir miydi? Yunanistann zmire karlmas karar alnrken en etkin rol, Lloyd George oynamtr. Mays banda Lloyd Georgela Venizelos bir akam yemei yemilerdi. Ayn ortam paylaan Lloyd Georgeun sekreteri Frances Stevenson gnlne u notlar dmt: kisi birbirine hayranlk duyuyor ve Lloyd George zmiri Yunanllara kazandrmak istiyor. Ama bu konuda talyanlar idare etmekte zorluk ekiyor. Lloyd George Yksek Konseyde zmir konusunda bir karar alnmas iin tm arln ortaya koymu, harekete geilmezse talyanlarn Anadoludan koskoca bir paray yutabileceklerini sylemitir. Yunan kuvvetleri ise hazrdr. talyanlar ertesi gn Bar Konferansna dndklerinde onlara, mttefiklerin baz katliamlar nlemek iin, onlarn yokluunda bir takm kararlar almak zorunda kaldklar ifade edilmitir. Yunan karmasnn tarihi, 15 Mays olarak saptanmtr. ngiliz askeri uzmanlarndan Henry Wilsona gre bu karar, batan sona lgnlk ve ok kt bir karardr77. Ayn konuyu deerlendiren Churchill, Venizelosun yzmeye hazr bir rdek edas iinde olduunu sylemi, 15 Mays 1919 Yunanistann zmiri igali her trl kar kmamama ramen gerekleti demitir78. Eli Sakellaropulos Batnn Glgesi adl eserinde ayn konuyu analiz ederken, Clemenceaunun talyanlar zmirde tercih etmedii iin Yunanistann zmire gnderilmesini kabul ettiini yazmtr. Yksek Konseyde Clemenceaunun

77 78

MacMillan, a.g.e., s. 422-423. Kenan Krkpnar, Milli Mcadele Dneminde ngiliz Basn, ada Trkiye Aratrmalar Dergisi, Cilt:1, Say: 3, Yl: 1993, s. 169.

135

nc bir zm yoktu dediini, ancak her frsatta Yunanistann Anadoludaki varlnn geici bir karakter tadn vurguladn, bunun bir an nce bitmesini istediini belirtmitir79. Bu karar ele alndnda, Zaharoffun katklarnn da unutulmamas gerekir. Zaharoffun zmirin Yunanistan tarafndan igal edilmesi konusunda oynad rol ve bu role ilikin tanklklar, Dimitris Kiikisin Yunan Propagandas adl kitabnda ayrntl olarak ele alnmtr. Zaharoff Yunanistann zmiri igal edebilmesi iin, Clemenceau ve Lloyd Georgela olan dostluklar gibi btn kudretli yaknlklarn harekete geirmitir80. Yunan tarih kitaplarnda, Paris Bar Konferans erevesinde stanbulun Yunanistana verilebileceiyle ilgili baz grler Toynbee ve Harold Nicolsonun tasarlar gibi), ortaya konduunda (Arnold Venizelosun bu olaslklara

taklmayarak zmire kmay kabul ettii sylenmektedir. nk Helen nfusa ilikin en elverili istatistiksel veriler, zmir li ile ilgili olanlardr81. ehirde yaplan ticaret daha ok Helenlerin elinde olduu gibi, kent ayn zamanda Helen ulusuluunun merkezlerindendir ve Trk ekonomisinin82 ok nemli paralarndan birini oluturmaktadr83. Pealis-Diomidis, Venizelosun stanbul yerine zmiri tercih edeceinin, karmadan birka hafta nce Basri Bey ile yapt grmeler ve n anlamadan da anlaldn ifade etmektedir. Osmanl Meclis-i Mebusannda Arnavut kkenli milletvekillerinden biri olarak yer alm Basri Bey, muhafazakar ve ttihat aleyhtarlar olarak tanmlanmaktadr. Osmanl Rum milletvekillerinden Vamvakas ve Pappas araclyla Venizelos ve Dileri Bakan Politis ile grm ve iddia edildiine gre taraflar arasnda Osmanl-Yunan ibirlii ile ilgili bir n anlama imzalanmtr. stanbulun Trklerde kalmas karlnda Yunanl yetkililer, Osmanl hkmetinin bir beyanatla, Venizelosun muhtrasnda yer ald ekliyle
Sakellaropulos, a.g.e., s. 86. Kiikis, Yunan Propagandas, s. 287-295. 81 Yannopulos, a.g.e. s. 109-110. 82 Blent ukurova yazd makalede, zmir ili ile ilgili u bilgileri aktarmaktadr. zmirde igal ncesinde birok Yunanca gazete ve dergi kmaktadr. Buna karlk yalnzca iki Trk matbaas bulunmaktadr. Aydn linde 594 Trk, 136 Rum okulu, zmirde 55 Trk, 52 Rum okulu vardr. Blgede 5 Trk bankasna kar 3 Yunan, 2 Fransz, 1 ngiliz-Fransz, 1 Alman, 2 Avusturya Macaristan, 2 talyan Bankas bulunmaktadr. irketler ve ticarethanelerin ou yabanclarn elindedir. Trkler 28.804, Rumlar 15.946 para topraa sahiptirler. Trklerin 202, Rumlarn 111, yabanc uyruklularn 88 fabrikas vardr. Blent ukurova, 1919da Yunanistann zmiri gal Karar ve Yunan Ordusunun Anadoluda Yenilgisinin Sebepleri, Trk Kltr Dergisi, Say: 296, Yl: XXV, s. 749-751. 83 MacMillan, a.g.e., s. 421.
80 79

136

Yunanllarn Anadolu ve Trakya ile ilgili taleplerini kabul ettiini duyurmasn istemilerdir84. Venizelos stanbulu reddedebilecek dnya zerindeki tek Helen olmakla vnmtr. Fakat bu konudaki tavr sebebiyle eletirilebilmektedir. PealisDiomidise gre belki de bu, Yunan Babakannn en trajik hatalarndan biridir. Ancak yine de Venizelosun, stanbulun herhangi bir dnemde Helen olmas fikrinden uzaklatn gstermemektedir. Venizelosun stanbul konusundaki tavr, basit bir diplomatik manevra olarak yorumlanmaldr. Mttefikler Venizelostan zmire ordu gndermesini istediklerinde, stanbulun Yunanistana verilmesi fikri henz olgunlam deildir. Venizelos 1919-1920 dneminde defalarca,

Yunanistann stanbulu Anadolu araclyla, Anadolu Helenlerinin dinamizmi ve stanbul evresinde yaayan Helenlerin yardmlaryla alacan ifade etmitir.
Pealis-Diomidisin bu iddias, Bakomutan Paraskevopulosun arivinde yer alan ve 1919 ylnn Nisan aynda gerekleen iki toplantnn tutanana dayandrlmaktadr. Tutanaklardan biri Basri Bey ile Vamvakas ve Pappas; dieri ise Basri Bey ile Venizelos, Politis, Vamvakas ve Pappas arasnda gerekleen grme ile ilgilidir. Bu kaynakta yer alan bilgilere gre Basri Bey, Arnavut hkmetinde babakanlk yapm, 1916dan sava bitimine kadar Viyanada esir olarak alkonulmutur. svirede Yunan elisi Aleksandris ile tanmtr. 1919 Martnda Aleksandris Venizelosa, Basri Bey ile grmesini telkin etmitir. Basri Beyin Trkler ve Helenleri Anadolunun en nemli unsurlar olarak grd ve bu iki unsurun ibirliine dayanan siyaseti destekledii sylenmektedir. Yabanclarn Anadoluya szdklar herhangi bir rejimdense, Yunanllarla ibirliini daha iyi bir durum olarak deerlendirmektedir. stanbulun uluslar aras olmas, byk devletlerin etkisine girmesi demekti. stanbul Trk olarak kalacak olursa, bir konfederasyonun, gelecekteki birlemenin ekirdei, mikrokosmosu olabilirdi. Bu durumda Yunanllarn pek ok kazanmlar olurken, Trkler de yok olmaktan kurtulurlard. TrkYunan ibirlii olmalyd, nk aksi halde Osmanl smrge haline gelir, ya da yeniden ttihatlarn eline derdi. Basri Bey, Yunan yetkililerin kime dayand sorusuna, Padiah, Damat Ferit ve eyhlislam Mustafa Sabri yantn vermi, dier siyaseti dostlarnn da ibirlii ile Trk halkn, Trk-Yunan ibirlii konusunda ikna edebileceini sylemitir. Venizelos Yunanllara, bir tek Osmanl Hkmetinin bir beyanat ya da padiah iradesinin gvence verebileceini sylemitir. Trk hkmeti bu beyanatyla, Venizelosun muhtrasndaki Yunanllarn Trakya ve Anadoludaki taleplerini kabul etmeliydi. Osmanl idaresinde kalacak Rumlara idarede yer, en azndan Adalet ya da ileri Bakanlklarndan biri verilmeliydi. Bu koullar gerekleecek olursa, Yunan Hkmeti Bar Konferansnda Trklerin stanbul ile ilgili grlerini destekleyebilirlerdi. Padiah iradesi istenirken, byle bir iradeye dayanan bir Yunan igalinin Trkler tarafndan daha farkl karlanaca, en azndan Trk direniini geciktirecei dnlm olmaldr. Yunanllar tarafndan Basri Beyin iini kolaylatracak tm olanaklar salanmtr. Basri Bey stanbula, Venizelosun Yunan gal Komiseri Kanellopulosa yazd referans yazsyla gitmi ve iddia edildiine gre, Venizelosla yapt n anlamann uygulanmas konusunda siyaseti arkadalarnn niyetlerini anlamaya alm, Kanellopulosa Osmanl hkmet evreleriyle ilgili bilgi aktarmtr. Kaynakta Basri Beyin zmir Valisi olarak atanmasnn tasarland da ifade edilmekte, ayrca Basri Beyin belki de Osmanl Hkmeti adna resmi bir grme yapmam olabileceinin de alt izilmektedir. Yine de sunduu tekliflerin kaydadeer olduu ve st dzey Osmanl yetkilileriyle ilikilerinin bilindii ifade edilmektedir. Bu sebeple Venizelos Onunla bir n anlama yapmann deeceini dnmtr. Nik. Pealis-Diomidis, 1919: Ti Smirni, Tin Poli [zmir Mi, stanbul Mu?], Meletimata Giro Apo Ton Venizelo Ke Tin Epohi Tu [Venizelos ve Dnemi le lgili ncelemeler], Atina: Ekdosis Filippoti [Filippoti Yaynlar], 1980, s. 101-118.
84

137

Dolaysyla Bar Konferansndaki tavr Trakya ve Bat Anadoluyu talep etmek, stanbul ve Boazlarda kk yapay bir devletin olumasn desteklemek eklinde olmutur. Dier taraftan Bakomutan Paraskevopulos da, purosunu Merite yakp, Pera Palasta imekten sz etmektedir. Venizelos Yunanistann zmire yerlemesi durumunda stanbulun da umulabileceini dnm, ancak bunun tersini olas grmemitir. Yunanistan nce stanbulu elde edecek olursa Egeyi kaybedebilir; kald ki Anadoluda ulusal temeller zerine ina edilecek olas bir Trk devleti, Bat Anadolunun Yunanistana verilmesine izin vermez, eklinde dnmtr. Venizelosun stanbul konusunda baka ekinceleri de olmutur. Mttefiklerin boazlarn denetimi yknden veya Yunanistann dier taleplerinden kurtulmak iin bunu yapabilecekleri ihtimali, Onu korkutmutur. Pealis-Diomidis, eer stanbulun Yunanistana verilmesi ile ilgili alternatif incelenmi olsayd, bunun gereklemesi halinde Yunanistann Dou ve Bat Trakyay elde edebilecei, Midye-Enez hattnn dousuna geebilecei, denizlerin Trakya Helenizmini saldrlardan koruyabilecei grlebilirdi, demektedir. Kendisini bu konuda eletirenlere gre Venizelos, krcesine Egenin cazibesine kaplmtr. zmire gnderilecek lke olarak Yunanistann seilmesiyle ilgili, zellikle sol grte olduklar anlalan bir takm tarihi, aratrmac ve yazarlar, Yunanistann ngilterenin Ortadou politikasn uygulamak zere seildiini, bunun da bir takm objektif sebeplere dayandn ifade etmektedirler. Konu zerindeki grleri sebebiyle eserine en ok atfta bulunulan Nikos Psirukistir. Psirukise seilmesindeki gre Yunanistann sebep, ngiliz zmire gnderilecek Yunan lke olarak

birinci

beklentilerinin

sermayesinin

beklentileriyle ayn olmasdr. Yunan armatrlerin Ortadou ve Karadenizde byk karlar vardr. nk etkinliklerinin byk blm bu blgelerdedir. Rusyadaki ihtilal, yerel bir burjuva snfnn olumas, Ortadoudaki ulusal bamszl amalayan akmlar, Yunan sermayesi iin problemler yaratmlardr. Sovyet Rusyann varln srdrecei anlalmtr ve bunun, Ortadouda yeni kazanmlarla telafisine allmaktadr. Yerel burjuva snfnn etkinlikleri bu ihtiyac daha da arttrmaktadr. ngiliz-Yunan ibirliine gtren dier bir sebep, Yunan sermayesinin gsz yapsdr. Byk Yunanistann ngiliz himayesinden kurtulacak gc 138

olmad gibi, var olabilmesi iin ngiltere ile olan ekonomik ve siyasi ilikilerini arttrmak zorundadr. ngiliz himayesi olmadan Byk Yunanistann, kartlardan oluturulmu bir kule misali dme olasl vardr. ngiltere ise, Ortadouda sabit ve sadk bir jandarma istemektedir. ngiltere Yunanistan, nemli miktarda silahl gce sahip olduu iin de semitir. Dier taraftan Trk halk, 1919 ylnn bandan itibaren direnie gemi durumdadr. Silahl kuvvetlere yer vermeden, emperyalist amalarn gereklemesi olasl bulunmamaktadr. ngiltere en uygun asker olarak, sayca fazla ve deneyimli Yunan askerini grmtr. Sava sonrasnda ngilterede ortaya kan bar yanls ve sendikac akmlar, ngilterenin Ortadouda ak bir sava gze almasn engellemektedir. ngiliz kuvvetleri kstl ve sadece petrol blgelerinde (MusulMezopotamya) kullanlmaldrlar. Ayrca bir deniz lkesi olarak Yunanistann, Akdenizdeki ngiliz donanmas araclyla denetlenmesi imkan dahilindedir. Psirukis, Yunanistann seilmesinin bir dier sebebi olarak, Anadoluda Helenizmle ilgili etnik meselelerin varolduunu gstermektedir. Anadolu

Helenizminin problemi, tm Yunan halknn problemiydi demekte, ancak bu problemin Yunan ekonomik evrelerine, tm Helenleri bir ideolojinin hkmne sokma olana verdiini, Megali dea ile yaylmac siyasetin rttn vurgulamaktadr. Yunan halknn Osmanlya kar duyduu kin, olayn son derece venist bir karaktere brnmesine sebep olmutur. Byle bir atmosferde de, Yunan halknn hakl istekleriyle, haksz yaylmacln snrlarn ayrt etmesi zorlamtr. Yunan halk idarecilerinin ne zaman ulusal, ne zaman yabanc dil konutuklarn ayrt edememitir. Petrol Sava, Megali dea tarafndan Helenlerin kutsal sava olarak gsterilmitir. Megali dea ngiliz emperyalizmine byk olanaklar sunarken, Yunanistana ok daha byk zararlar amtr85. Dido Sotiriyu ise, Yunanistann zmire gnderilmesi kararnn bir oldu bittiyle alndn ifade ettikten sonra, Yunanistan Anadoludaki durumu incelemeden tuzaa dt demektedir. Sotiriyu Anadolu Harekatnn, bir taraftan Trk ulusal direniinin liderini, dier taraftan da dier tilaf Devletlerini tehdit etmek isteyen ngilterenin oyunu olduunu vurgulamakta, Yunan askeri zgr

85

Psirukis, a.g.e., s. 74-77.

139

deildi. Yunanllarn emriyle, Yunanllarn karlar iin savamyordu. Her hareketi iin ngilterenin onayn bekliyordu demektedir86. Koliopulos, Yunanistann savaa girmesi sonucunu ortaya karan olgularn daha iyi anlalabilmesi iin, bunlarn bir takm donelerin altnda deerlendirilmesi gerektiini ifade etmektedir. Koliopulos, lkenin corafi konumu ve mttefiklerin ihtiyalar sebebiyle, Yunanistann savaa girmesini kanlmaz grmektedir. Mtefiklerin Yunanistan savaa ikna edebilecek konumda olduklarn, Yunanistann Trakya ve Anadoluyla ilgili taleplerinin bunu kolaylatrdn ifade etmektedir. Bu konuda Yunan halknn geni onaynn olduunu, nk lkenin Balkan Savalarna girerek yeni topraklar kazandn, Anadoluya asker gnderilmesi geni bir ulusal destee sahipken seimden km hibir Yunan hkmetinin bunu grmezden gelemeyeceini vurgulamaktadr. Yunanistan bir asrdr Yunan topraklar kabul ettii blgenin

birlemesini hedefleyen bir siyaseti semi ve bu siyaseti byk bir tutarllkla uygulamt. Dier taraftan Yunanistan, Balkan Sava esnasnda kazand topraklar garanti altna alm da deildi. Onlarn garanti altna alnmas, takip eden sava dneminde uyank olmay gerektirmekteydi. Bu sebeple Birinci Dnya Sava ve Anadolu Harekat, Yunanistan ve komular iin Balkan Savann devamyd87. Olay bir kurmay subay olarak deerlendiren Spiridonos da, Mttefikler her yere dalm durumda olduklar iin Yunanistan zmire kardlar demektedir. Spiridonos, Yunanistan Dileri arivinde bulunan Venizelosa ait bir muhtrada, Osmanlnn alt milyona indiinin ifade edildiini, bu sebeple kolayca etkisizletirilebileceinin dnldn kaydetmektedir. Dolaysyla, Venizelosa yaplan teklifi geri evirmenin bir mant olmayacaktr. Dier taraftan 300 bin firarisi olduu sylenen Trk askeri de, tamamen etkisizletirilmi saylmaktadr. Spiridonos, Mttefikler arasndaki kskanlktan dolay Trk askerinin yeniden yaama geeceini kim bilebilirdi? demektedir. Bu sebeple Yunan askerinin zmire kmas, Yunan siyasetinin bir baars saylmtr. Bu konuda kukulu olanlar bile aksi grlerini bir kenara iterek, Yunan halknn ortak cokusuna katlmlardr88.

Dido Sotiriyu, Mikrasiatiki Katastrofi Ke Stratigiki Tu mperyalizmu Stin Anatoliki Mesogio [Anadolu Felaketi ve Dou Akdenizde Emperyalizm Stratejisi], 9i Ekdosi [9.b.], Atina: Ekdosis Kedros [Kedros Yaynlar], 1991, s. 29; 39-40. 87 Koliopulos, a.g.e., s. 280-281. 88 Spiridonos, a.g.e., s. 53-54.

86

140

Yunan tarihiliinde Venizelosun Anadolu ile ilgili umutlarnn bir takm varsaymlara dayand vurgulanmaktadr. Bu varsaymlardan bir ka, Yunan ordu ve donanmasnn yorgun olmad, Anadoludaki Helen nfusun gelimi olduu ve zgrl iin mcadele edecei, Yunanistann maddi ve manevi kaynaklarnn Anadolu Harekat iin yeterli olduu, Anadoludaki dost mttefik devletlerin Yunanistan koruyacaklar89 ve Trk ulusunun ayaklanmayacadr. Venizelos, bu varsaymlarndan dolay da eletirilmektedir. nk Venizelosun Trk ulusunun ayaklanmayaca ngrs tamamen gerek ddr. Aslnda olaylarn bu ekilde gerekleeceklerine dair hibir iaret yoktur. Anadolu Helenlerinin, harekatn daha abuk gereklemesi iin destek verecekleri tezi de dayanaklardan yoksun grnmektedir. Olaylar, Yunanistann Anadolu Helenlerini rgtleyecek yntem ve imkandan yoksun olduunu gstermitir. Anadolu Helenleri de baz sembolik kahramanlklar dnda, zgrlk savas olarak talepleri Yunanistann yalnz braklmayaca, zmirde karlayamamlardr. Yunan ssnn

kurulacak

mttefiklerce korunaca tezinin de bir hayal rn olduu ortaya kmtr. Yunanistann Anadolunun herhangi bir parasn topraklarna katma giriimi Trk halknn tepkisini ekmi ve Yunanistan bir Asya Savana srklenmitir90. Hemen hemen konuyla ilgili tm Yunan kaynaklarnda Anadoludan sz ederken, Kk Asya ifadesi kullanlmaktadr. Kk Asya denildiinde,

Asyann en bat ucunda yer alan bir yarmada anlalmaktadr. Bu yarmadann kuzeyi Karadeniz, bats Ege Denizi ve gneyi Akdenizle evrilidir. Ege Denizi ve Karadeniz, Marmara Denizi ve Boazlar araclyla balanmaktadr91. Yunan kaynaklarndaki bir dier tanmda, blge iin nadiren Anatolia isminin kullanld ifade edilmektedir92. Anadolu kelimesi, Anatoli kelimesini artrmaktadr. Anatoli, Dou-Gnein doduu yer anlamna gelmektedir93. Bat dnyas blge iin daha ok Kk Asya ifadesini kullanmtr. Bu terimi ilk kullanan, V. yzylda, artk

89 90

Hronopulos, a.g.e., s. 53. Yannopulos, a.g.e., s. 115-119. 91 http://el.wikipeda.org [02.03.2006] 92 Mikra Asia [Kk Asya], Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 12, s. 366. 93 Trke-Yunanca Szlk, s. 56.

141

Bizanslamakta olan Dou Romann tarihilerinden Orosius olmutur94. Trke literatrde, Asya-y Sugra ifadesine de rastlanmaktadr95. Dergah Dergisinde yaynlanan Memleket Manzaralar-Kk Asya isimli makalede de ifade edildii gibi, Anadolu Trkler iin ok deerlidir; nk bal bana bir alemdir. O Anadolu ki her kesinin rengi, dokusu ve zellii bakadr. Baz blgeleri Akdenizi, baz blgeleri Osmanlnn kaybettii Suriyeyi, Msr, Irak, Kafkaslar ya da Rumeliyi hatrlatmaktadr ve bu sebeple Trklerin kalplerinde biriken aclar biraz olsun hafifletebilir. Anadolu, gkleri bir, dilleri bir, dinleri bir olan bir halkn yurdudur96. ncesinde pek ok kayplara uram olan Trkler, Anadolu denilen bu gzel ve gizemli topraklar kaybetmemek iin ellerinden gelen gayreti, mcadeleyi ve azmi gstereceklerdir.

B.

ZMRN YUNAN ORDUSU TARAFINDAN GAL

1.

ZMRN GAL NCESNDEK GELMELER

zmirle ilgili olarak Mondros Atekes Antlamasn takip eden sre, Hronopulos tarafndan u szlerle anlatlmaktadr: Mondrosu takip eden birka gnlk sessizlikten sonra, zmir limannda iki ngiliz gemisi grnmtr. Bunlarn gelmesi zmirli Rumlar heyecanlandrmtr. Hemen rhtma komular ve dkkanlarna Yunan ve mttefik bayraklar asmlardr. Nurettin Paa baz nlemler almsa da, iki gn sonra bir Fransz gemisi limana girdiinde Rumlarn heyecan daha da bymtr. Daha sonra talyan gemisi de gelmitir. Geri talyan gemisinin gelii Rumlarn kark duygular yaamalarna sebep olmutur. Rumlar mttefiklerin gelmelerine sevinmekte, Yunanistann eksikliine zlmektedirler. Sonunda 24 Aralk (11 Aralk) 1918 sabah bir Yunan muhribi olan Leon zmire girmi ve heyecanl gsterilerle karlanmtr. Bu gemi, zmirli Rumlar tarafndan zgrlk habercisi olarak yorumlanmtr. Birka gn sonra Yunan Kzlhan getiren gemilerin gelii de Rumlarn gsteriler yapmalarna sebep olmutur. Yunan
94

Yulu Tekin Kurat, Yunanistann Kk Asya Maceras, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 407. 95 Muzaffer Gkman, Atatrk ve Devrimler Tarihi Bibliyografyas, stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1981, s. 264. 96 Hamid Sadi, Memleket Manzaralar-Kk Asya, Dergah Dergisi, Say: 2 , stanbul: 1922 (1337), s. 28.

142

Kzlhann bahekimi V. unukastr. Bu ekilde neeli bir atmosferde, gelecek iin duyulan byk bir merak iinde, 1919 Nisanna ulalmtr. Bu arada zmir limanna 30 kadar mttefik sava gemisi girmi bulunmaktadr. Bunlarn iinde Amerikann da bir gemisi vardr. Yunanistan asndan nemli olan ise, Akeksandros Hacikiriakosun idaresindeki Averof zrhlsnn demir atmasdr. Ancak ayn zamanda, Trklerin bir katliam gerekletirebileceklerinden endie edilmektedir. Hronopulosa gre, ite bu endie sebebiyle Yksek Konsey Yunanistan zmire karmak ynnde bir karar almtr. Bu karar, bir telgraf trafii sreci takip etmitir. 6 Mays (23 Nisan) 1919da Paristen Atinadaki Dileri Bakanlna gnderilen ve Venizelosun imzasn tayan telgrafta, Babakan Yardmcs Repulisle bizzat grlerek tm yk ve tama gemilerinin hazrlanmas iin harekete geilmesi isteniyordu. Bu telgraf, Venizelosun Lloyd George ile yapt syleinin akabinde yazlmt. Aggelomatise gre telgraftaki birka satrda, onlarca Helen neslinin ryas gizliydi. Sonraki gn Venizelos, Repulise bir telgraf gndermi ve Bar Konferansnda alnan kararlarla ilgili ayrntlar aktarmtr. 7 Mays (24 Nisan) 1919 tarihli ve Venizelosun imzasn tayan telgrafta, tm gemilerin hzl bir ekilde Elefthera97 limanna hareket etmesi sylenmektedir. Bu gemiler, 1. Tmeni zmire tayacaklardr. Bu Wilson, Clemenceau ve Lloyd Georgeun karar ile

gerekleiyordu ve Konsey kendisini (Venizelosu) birka dakika nce haberdar etmiti. Yunan gemilerine ngiliz sava gemileri elik edecek ve igal, askeri igal karakterini tayacakt. Ancak askeri yetkililerin yannda bir siyasi danman da gnderilecek ve bu kii muhtemelen Steryadis olacakt. Steryadisin hemen zmire gnderilmek zere, bulunduu grevden arlmas gerekmekteydi. Ancak bu ekilde oradaki eitli problemlerle mcadele edilebilirdi. Steryadise talep ettii memurlar verilmeliydi. Venizelos, Eski Drama Valisi Ali Naipzadenin de orduyla beraber zmire gnderilmesinde yarar gryordu. Ayrca iyi subaylardan oluan 500 kiilik jandarma kuvvetinin de hazrlanmas gerekliydi. Bu kuvvet, olabildiince hzl
97

Yunan askerinin gemilere yklenecei limann adnn Elefthera (baz kitaplara Eleftheron olarak gemitir) olmas ilgimizi ekmitir. Bu kelime, Yunan Babakannn serbestlik tarafls ya da liberal anlamna gelen Eleftherios ismi gibi, eleftheria yani zgrlk szcyle ayn kkten gelmektedir. Bu askerler, resmi Yunan tezlerinde ifade edildii ekliyle, boyunduruk altndaki kardelerini zgrletirmeye eleftherosi gitmekteydiler ki, Hrisostomos onlar eleftherotes yani kurtarclar olarak anmtr. Trke-Yunanca Szlk, s. 246.

143

bir ekilde hareket etmeli, Sisamda ordunun ulamasn beklemeli ve Yunan Ordusundan sonra zmire kmalyd. Benzer ekilde Sava Bakan Yardmcs oannis Athanasakis, salk hizmetleri iin gerekli nlemleri almalyd. karmann Trkler tarafndan alglanmamas iin gizlilie nem verilmeliydi. Ayn tarihi, yani 7 Mays (24 Nisan) 1919 tarihini tayan, Repulise gnderilmi olan Venizelos imzal ikinci bir telgrafta, karmann gizli tutulabilmesi amacyla gemilerin, Rusyadan yeni gmen tamak iin, ya da Selanike son gelen gmenlerin Karadenize ve stanbula geri gtrlmesi iin, belki de Rum nfusun tehlikede olduu Karadenize birlik gnderilmesi iin hazrlandnn sylenmesi gerektii vurgulanmaktadr. Telgrafta, her trl boboazln ok nemli sonular olabileceine dikkat ekilmektedir. Venizelos 6 Mays (23 Nisan) 1919 tarihinde, stanbuldaki Yunan Komiseri Kanellopulosa da bir telgraf gndermi ve Kanellopulosu Yksek Konseyin karar hakknda bilgilendirmitir. Ayrca Venizelos Bakomutan Paraskevopulosa gnderdii telgrafta,

zmire kmas muhtemel olan 1. Tmenin hazr tutulmas gerektiini ifade etmitir. Bu telgrafta 1. Tmene ek olarak bir tmene daha ihtiya duyulabileceine dikkat ekilmitir. Telgrafta bunun Makedonyadaki orduyu zayflatabileceine de deinilmi, zmirde ngiltere, Fransa ve Amerikann gemileriyle Averof zrhls ve iki Yunan muhribinin de bulunduu vurgulanmtr. Aslnda bu surette Venizelos, tmenin gerektiinde himaye edilebileceini anlatmtr. Venizelos telgrafnda, en ksa zamanda yeni bilgileri ileteceini, zaman kaybetmeden ordunun yarn gemilere binecek ekilde hazr edilmesini istemitir. Repulisin Bakomutan Paraskevopulosa gnderdii telgrafta (tarih yok), 1. Tmenin Eleftheraya gelen gemilere binmek zere hazrlanmas, ancak bu grevin hzl, fakat gizli tutularak yaplmas gerektiine dikkat ekilmitir. Telgrafta, Sadece biz grevin zmir krfezinin askeri igali ile ilgili olduunu bilmeliyiz denilmi, askeri g hakknda bilgi istenmitir. Repulisin 8 Mays (25 Nisan) 1919da Paraskevopulosa gnderdii telgrafta gemiler hakknda bilgi verilmi, bu gemilere on bir binin zerinde askerin sabilecei sylenmitir. Gemilerin grevi ve rotalarnn gizlenmesi gerektiinin alt izilmitir. Aggelomatis bu telgraf trafiini yorumlarken, Bu hazrln ne iin olduunu bilen bir avu insan dnda dierleri hissediyor, ancak ne olduunu tam 144

olarak bilmiyorlard. te Venizelos 10 Mays (27 Nisan) 1919da hazrlk atei ile yanarken ve kayglar iindeyken, Paraskevopulosa aadaki telgraf gnderdi demektedir. 10 Mays (27 Nisan) 1919 tarihli ve Venizelos imzasn tayan Paraskevopulosa hitap eden birinci telgrafta, Ykleme ileminin yarn balayp Pazartesi gn tamamlanacak ve o gn hareket edilecek ekilde her trl nlemin alndn mit ediyorum denilmekteydi. Resmi sylemden farkl olarak Psirukis, hazrlklarn gizli ve hzl yaplmasnn dman gafil avlamak iin olmadn, Trklerin zaten dzensiz, silahsz ve askeri igal altnda olduklarn, Fransa ve Amerika grlerini deitirmeden, talya kar nlemler almadan kararlarn uygulanmas gerektii iin Yunanistann hazrlanmad bir oyuna ekildiini ifade etmektedir98. Venizelosun Paraskevopulosa 11 Mays (28 Nisan) 1919da gnderdii dier telgrafta ise, Umarm her ey hazrdr. Bugnk toplantda, tmenin hareketinin Pazartesi gn olacana karar verildi. Bizim kabahatimiz sebebiyle gecikme olmasn vurgusu yaplmaktayd. Venizelos 12 Mays (29 Nisan) 1919 tarihli telgraf ile Dileri

Bakanlna bekledii haberi vermitir. Venizelos telgrafnda, Zito To Ethnos!, yani Yaasn Millet! demektedir. Venizelos buna paralel Leon muhribi komutan Mavrudise gnderdii dier bir telgrafnda Yksek Konseyin kararn bildirmi ve ulama saatinin Amiral Calthorpetan renilmesini istemitir. Mavrudise hitap eden bu telgrafn da tarihi 12 Mays (29 Nisan) 1919dur. zmirin igalini gerekletirecek olan 1. Tmen Yunan tarih kitaplarnda, Yunan Ordusunun en anl tmeni olarak nitelendirilmektedir. Bu tmendeki askerlerin ekseriyeti Tesalyaldrlar ve ifade edildiine gre Yunan Ordusunun en disiplinli ve yakkl ocuklardrlar99. Tmen, Topu Albay Nikolaos Zafiriyunun komutasnda olup, 4., 5. Piyade Alaylar, 1/38 Evzon Alay, Topu Alay, Tmen stihkam ve Muhabere Blkleri ile Shhiye ve Lojistik tekillerinden ibarettir. Aggelomatis Yunan igal kuvvetlerinin Yunanistandan zmire doru

hareketini u szlerle anlatmaktadr: 13 Mays (30 Nisan)n ilk klar, muhteem bir grnty aydnlatyorlard. Bir gemi konvoyu, Yunanistann binlerce ocuunu
98 99

Psirukis, a.g.e., s.113-114. Kordatos, a.g.e., s. 528.

145

bilinmeyene doru tayorlard. ou, 1. Kolorduyu desteklemek iin Gney Rusyaya gittiklerini dnyorlard. Tmen komutan Zafiriyu, kurmaylarla birlikte Siriann kaptan kknde oturuyordu. Deniz Binba Sakturis tmen komutanna denize almak iin her eyin hazr olduunu bildirdiinde, Zafiriyu kez ha karm ve eilerek tmen piyadesinin komutan Albay Harilaos erulisi pmt. Themistoklis gemisinden Yunan Milli Marnn sesleri duyuluyordu. Ancak karma gemileri daha limandan kmadan, tekrar limana geri dnmeleri emri gelmiti. On saatten fazla bir gecikmeden sonra, 13 Mays (30 Nisan) saat 17:00da, gemiler yeniden demir almlardr. Konvoya Yunan ve ngiliz muhripleri de elik etmektedirler. Birka saat sonra askerler, Rusyaya gitmedikleri bilgisini almlardr. Tmen komutan 13 Mays 1919 akam yaynlad emirde;

stikametimiz neresi olursa olsun, esaret altnda yaayan kardelerimizi kurtarmaya gidiyoruz. Heyecanmz yerindedir. Fakat irkin bir harekette bulunmamak lazmdr. Bu heyecan, greve ballkla ve verilen emirleri yerine getirmekle belli olacaktr. Kardelerimiz, babalarmz, evlatlarmz, biraz sonra varacamz yerde

bulunuyorlar. Unutmaynz ki, gideceiniz yerde baka dinlerden insanlarla, yani Trkler ve Yahudilerle de karlaacaksnz. Bunlara kar hibir hareket deiiklii olmasn. nk biraz sonra bunlar da Helenler gibi kardelerimiz olacaklardr. Bunlara kar davranlarmz, uygar dnyaya kar vereceimiz baarl bir snav olacaktr. Bylece Yunanistann, yalnz Helenleri deil, bakalarn da idare etmesini bildiini gstereceiz. Her birimizle temsil olunan Helen ulusunun, ciddi, adil ve erdemli bir ulus olduunu gstermeliyiz. te davranmz. Her an yaklayoruz. Tanr bizimledir denilmektedir. Ayn anda Venizelosun tmene verdii emir de aklanmtr: Byk devletler tarafndan, ehirde gvenlii salamak

amac ile Yunan Ordusunun zmiri igal etmesine karar verilmitir. Ulusal ordumuzun tarihinde, size verilen grevden daha onurlandrc ok az grev olmutur. nceden de biliyorum ki, grevinizin seviyesinde olacaksnz. Tm subay ve askerlerin, bu greviniz iin hakl bir gurur tadnz, her birinizin ulusa kar tad sorumluluun sonularn

hesapladnz da biliyorum.

146

Tmendeki herkesin, bizzat kendisinin Yunanistan temsil ettiini bilmesi gerekir. Herkes Yunanistana kar gsterilecek kymetin, sadece soydalarna kar deil, zmirdeki ok saydaki yabanc unsurlara kar da gsterecei her szne ve her hareketine bal olduunu her an hatrlamaldr. Konseyin, (y)onyann annesinin dzenini salayacamz konusunda bize gvenerek verdii onur, bize ne kadar gvendiini gstermektedir. Bu gvene layk olacanzdan eminim. Soydalarnza kar davranlarnz konusunda size

nerilerde bulunmam gerekmez. Asrlardan beri, en byk felaketlerde bile umutsuzlua kaplmakszn bu mutlu gnleri bekliyoruz. Ancak bunun dnda; Trk, Yahudi, Ermeni unsuruna ve eitli Avrupa kolonilerine de davranlarnzla, Yunan Ordusunun mttefiklerden yiitlik, zveri ve incelik konusunda geri kalmadn, ayn zamanda uygarln ilk hattnda olduunu gstermeniz gerekir. Ulusal taleplerimizin gereklemesi byk lde tm yabanc unsurlara ve zellikle bunlarn iinde en kalabalk olan Trklere vereceiniz gvene baldr. Tm ulusun dualar size elik etmektedir. Tmen karargahn tayan Siria, 4. Piyade Alayn tayan Adriatikos, 5. Piyade Alayn tayan Themistoklis, 1/38 Evzon Alayn tayan Patris ve Atromitos, topu takmn tayan Elda, Kentavros rmorkrnn ve Leon liderliindeki Yunan muhriplerinin eliinde Midilliye ulamtr. Sada ve solda ngiliz muhripleri olmakla birlikte, bunlar ok yaknda deillerdir. Konvoy adann bat ucunu geip Yero (Geras) limanna ulat esnada, ngiltereden buraya demirlenmesi iin iaret almtr. Bu emir yerine getirildiinde, 14 Mays (1 Mays) 1919 ve saat 12:00dr. Bu emrin amac, Yunan kuvvetlerinin zmir karmasndan nce hazrlk yapmasdr. Alnan mesajda, Amiral Calthorpeun karma iin 15 Mays (2 Mays) 1919 saat 07:30u belirledii de bildirilmektedir. Gemilerin zmire ulamas iin be

147

buuk saate ihtiya duyulduundan, 14 Mays 15 Maysa balayan gece saat 02:00da hareket edilmesi gerekmektedir100. Yunan Genelkurmaynn konuyla ilgili kitabnda, Midillide beklenen saatlerin tmen komutan ve kurmaylarna, zmir limann tanma ve birliklerin

hedeflerini belirleme konusunda zaman kazandrd ifade edilmektedir. Tmen Komutan Albay Zafiriyu, tmenin zmire k ve oradaki tertibatn kararlatrmak zere Leon muhribi ile zmire hareket etmitir. Yunan Deniz Albay Mavrudis ile grerek karmann tarzn ve karmadan sonra birliklerin yerleecekleri blgeleri belirleyen tmen komutan, davet zerine Amiral Calthorpe ile de temas ederek fikir al veriinde bulunmutur. Calthorpe ile yapt grme esnasnda Zafiriyu, karma koullarnn salandn ve Trk askerine karma esnasnda klalarnda kalmalarnn emredildiini renmitir101. Tmeninin bana dnen Zafiriyu, u emri vermitir: Direnie imkan brakmamak iin, zmir ehrinin etraf sratle abluka altna alnacaktr. Yabanc unsurlarn ehir iinde karklk karmalarna imkan braklmayacaktr. ehir iinde meydana

gelebilecek direnii krmak iin, Trk ve Rum mahalleleri birbirinden tecrit edilecektir. Evzon Alay Karantina (dahil) Kadifekale (dahil) zmiri batdan ve gney batdan evirecek ve koruma altna alacaktr. 4. Piyade Alay, yerli klavuzlarn gsterecekleri sokaklar igal etmeye ve Rum mahalleleriyle Trk mahallelerini birbirinden tecrit etmeye memurdur. 5. Piyade Alay ehrin kuzey ve kuzey dou blgesini kuatmaya memur edilmitir. 14 Mays (1 Mays) 1919 le saatlerinde, Averoftan kan zel grev takmlar rhtmdaki bir takm noktalar igal etmi ve Yunan Konsolosluunun gvenliini glendirmilerdir. Bu arada ehrin ileri gelenleri, leden sonra saat 17:00da zmir Metropolitliine davet edilmilerdir. Hepsi de, nemli bir gelimenin
100

Hr. Em. Aggelomatis, To Hroniko Megalis Tragodias [Byk Trajedinin Tarihi], 2i Ekdosi [2. b.], Atina: Ekdosis Estia [Estia Yaynlar], 1971, s. 24-35. 101 Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, Atina: Ekdosis Diefthinseos storias Stratu [Askeri Tarih Yaynlar Mdrl], 1967, s. 15.

148

sz konusu olabileceinden kukulanmaktadrlar. Onlarn bu kukular Helen topluluu iinde yaygnlanca, Agia Fotini Kilisesinin102 bahesi dolmutur. O gn Metropolitlikte yaananlar zmirli gazeteci Pantelis Kapsisin olu Yannis Kapsis, babasnn kaleminden aktarmaktadr. Ar milliyeti duygularla kaleme alnd anlalan Yannis Kapsisin eserinde, zmirli Rum ileri gelenlerine karmay mjdeleyen Deniz Albay Mavrudisin, bu haberi verme erefine nail olduu ifade edilmektedir. Mavrudisin Metropolitlikte zmirli Rum sekinlerine hitap ettii salonda, Pantelis Kapsis de bulunmu ve o an yaananlar aadaki szlerle ifade etmitir: Piskoposluk Meclisinde Anadolunun Ortodoks din adamlar ve zmirin ileri gelenleri bir araya gelmilerdi. Ancak bu defa yzlerine sevin ve gurur yansmaktayd zmirin Hrisostomosu103 imparatorluk cppesini giymiti ve saygdeer ehresini ilahi bir k aydnlatyordu. Mbairin haber vermesi zerine, Deniz Albay Mavrudisi karlamak zere bizzat kendisi hareket etti. Csseli subay, ar heyecandan sararmt. Askeri bir selam verdi ve genel bir duygusallk iinde duyurdu: Yunan Ordusunun 1. Tmeni hareket etmi olup, yarn sabah zmire kacak ve onu Kral Aleksandros adna igal edecektir. Babakan Venizelos, Anadolu Helenizmine aadaki duyuruyu yapmaktadr Ne sevin lklar, ne alk duyuldu. Sadece hkrk. Sevin ve milli gurur hkrklar. Hrisostomos, Deniz Albayn kutsad ve alayarak Onu kucaklad. Zapt olunamaz iflah kesilmi olarak bir koltua yld
104

deniz kurdu, heyecandan

Agia Fotini Kilisesi, ayn zamanda zmir Metropolitlii olarak ilev grmekteydi. Sylendiine gre, zmir kiliseleri iinde, en yksek an kulesine sahipti (33metre). Bkz. Muopulos, Alismonites Patrides Fotodotra Mikrasia [Unutulmaz Vatanlar Ik Kayna Anadolu], 113; 168. 103 zmir Metropoliti Hrisosotomos Kalafatis (1868-1922), Heybeliada Ruhban Okulu mezunu olup, Drama Metropolitlii grevinde de bulunmutur. Drama Metropolitlii esnasnda da Trk yetkilileri kayglandran faaliyetlerde bulunmu olan Hrisostomos, zmir Metropolitliini 1910 ylnda stlenmitir. 1922 Martnda, din adamlar ve Anadolu Rumlarn en uygun anda halk rgtlemek ve Yunan Ordusuna yardm etmek zere Anadolu Savunma (Mikrasiatiki Amina) gizli rgtn kurmaya ynlendirmitir. Bkz. Muopulos, Alismonites Patrides Fotodotra Mikrasia [Unutulmaz Vatanlar Ik Kayna Anadolu], 149-155. 104 Kapsis, Hamenes Patrides [Yitik Vatanlar], s. 9-10.

102

149

Mavrudisin okuduu Venizelosun beyanatnda, zamann geldii ve Yunanistann Bar Konferans tarafndan zmirin gvenliini salamakla grevlendirildii sylenmekteydi. Venizelosa gre, Konferans ynetenlerin gnlnde, zmirin Yunanistan ile birlemesine karar verilmiti. Kendisi de Balkan Savalarna kadar boyunduruk altnda olduundan dolay, Anadolu Rumlarnn gnlnn nee ile nasl cotuunu ok iyi anladn syleyen Venizelos, bu duygularn da vurumunu engellemeyi dnmediini, ancak bu da vurumun ehirdeki dier unsurlara kar dmanca ya da kibirli bir hal almayacandan emin olduunu ifade etmekteydi. Dier unsurlara Yunan zgrlnn herkes iin din ve rktan bamsz olarak, eitlik ve adalet getireceinin anlatlmasn istemekteydi. Venizelos mesajnda, talyanlara zellikle dikkat edilmesi gerektiini de iaret etmekteydi. Ancak Venizelosun beyanatnda Hronopulosun iaret ettii, Yksek Konseyin kararndan uzak olan bir ifade de yer almaktayd. Venizelos, ksa zamanda Anadolunun yeniden douunu salayan kii olarak, bu topraklar ziyaret etmeyi dilemekteydi105. Kilisedeki bu toplantnn akabinde, ehirdeki gergin hava son haddine ulamtr106. Metropolitlikte Mavrudis ile yaplan toplantdan sonra, Hrisostomos zmir Rum gazetelerinden Amalthiada107, zmir halkna bir beyanat yaynlamtr. Beyanatnda, kardeler zaman geldi, asrlk hasretlerimiz gerekleiyor, 14 Mays (1 Mays)tan itibaren Byk Yunanistann parasyz deniliyordu. Metropolit sonraki gn ehrin, kurtarclar (eleftherotes) tarafndan igal edileceini mjdeliyor ve beyanatn Yaasn Millet (Zito To Ethnos)! szleriyle tamamlyordu108. Nakracas, milliyeti syleme sahip olanlarn, Trkleri barbar bir igalci, Helenleri ise kurban olarak gstermeye altklarn, oysa Ortodoks Rumlarn

Hronopulos, a.g.e., s.64- 68. Fethi Zabsz, zmirin galinde Yunan Vaheti, Kemalizm Dergisi, Cilt:15, Say: 170, Yl: 1976, s. 10. 107 Amalthia Gazetesi 1838 ylnda Yunanca (Rumca) olarak yaynlanmtr. nceleri haftalk olan gazete, 1882de gnlk hale gelmitir. Gazete, 28 Eyll 1922de kapanmtr. Anadolu Harekat sonrasnda, zmirdeki Rumlarn Yunanistana g etmeleri zerine Amalthia Gazetesi Atinada yaynlanm ve 28 Ekim 1923te kapanmtr. Arslan, a.g.e., s. 79-80. 108 Haralambos D. Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, Atina: Ekdosis Dodoni [Dodoni Yaynlar], 1984 , s. 26-27.
106

105

150

banker, tccar ve kentsoylu olduklarn, dolays ile kurban tanmna uymadklarn ifade etmektedir109. Psirukis de Bat Anadolunun Trkiyenin akcieri olmas sebebiyle, zmire sahip olann Anadolunun ekonomisine de sahip olacan, etnik olarak Bat Anadolunun Helen olmadn, bundan dolay Yunan askerinin kurtarc olmayp, igalci konumunda olduunu ifade etmektedir. Resmi olarak da Yunan askeri igal askeri, komutan da igal askeri komutan olarak adlandrlmaktayd. Tarihsel sebeplerle Yunan boyunduruunun Trk halk iin kesinlikle

katlanlamayacak bir durum olduu dnlecek olursa, Yunanistann dt tuzak daha iyi deerlendirilebilirdi110. Resmi Yunan tarih yazmnda, zmirin Yunan Ordusu tarafndan igal edilmesi srecini sadece Anadolu kylarn igal eden talyanlarn deil, Rumlarn katledilmesi tehlikesinin de hzlandrd ifade edilmekte ve Osmanl Rumlarnn dmanlar arasnda zmir Valisi Rahmi Beyin111 ad da saylmaktadr. Ancak

zmirdeki Helenist hareketin karlat en byk engel olarak Nurettin Paaya iaret edilmektedir. Onun Trkler zerinde byk etkiye sahip olduu112 sylenmekte, bunun sebebi olarak Nurettin Paann Kt-l Amarede ngilizlere kar kazand zafer gsterilmektedir. zmir Vali Vekillii ve ayn zamanda 17. Kolordu Komutanl grevlerinde bulunmu olan Nurettin Paa Yunan tarih kitaplarnda, Trkler iin asl tehlikenin talya deil, Yunanistan olduunu anlayacak kadar zeki, hzl hareket eden biri olarak gsterilmekte ve zmirdeki

Nakracas, a.g.e., s. 68. Psirukis, a.g.e., s. 115. 111 Rahmi Bey zmir Valiliine 1913 ylnda getirilmitir. Rahmi Beyin zmir Valiliine getirilmesindeki en byk etken, ttihat Terakkinin blgeye verdii nemdir. Rahmi Bey bu greve, Ege Blgesinde Rumlarn ve yabanclarn etkinlikleri olmas sebebiyle, ynetimsel ve ekonomik nlemler dorultusunda yaplacak olan almalar sebebiyle getirilmitir. Rahmi Beyin bilinen resmi grevi dnda, zel bir siyasi grevi de vardr. Bu grev, ekonomisi yabanclaan Ege Blgesinde, Osmanlnn karlarn ne pahasna olursa olsun gzetmek ve bir ok askeri, politik ve toplumsal etkinliklerin yan sra lkenin ulusal glerini gelitirmek, Trk halkn ekonomik ve sosyal hayat iinde daha iyi bir ekilde ortaya koymaktr. Sava yllarnn olaanst koullar sebebiyle zorlaan ehir gvenlii, Rahmi Beyin gayretleriyle dzene konmu, gvenliin salanmasnda aznlk ve yerli ayrm yapmadan hizmet vermeye allm ve bu dorultuda alnan nlemler sonunda Paskalyada silah atlmas yasaklanm, ayinlerde Yaasn (Zito) Venizelos! diyenler hakknda soruturma almtr. Rahmi Bey, Birinci Dnya Sava iinde tm imkanszlklara ramen ehre modern grnm kazandrmak iin eitli giriimlerde bulunmu, ancak bu almalar srasnda olduka fazla sayda istimlak yaplmas gerekmitir. zellikle Birinci Dnya Savann etin koullarnda alnan sert tedbirler, Rahmi Beye dosttan ok dman kazandrmtr. Mondros Atekes Antlamasnn imzalanmasndan alt gn nce, Dahiliye Nezaretinden gelen bir telgrafla, Rahmi Beyin zmir Valilii grevine son verilmitir. Bkz. Ahmet Mehmetefendiolu, Rahmi Beyin zmir Valilii, ada Trkiye Aratrmalar Dergisi, Cit:1, Say: 3, Yl: 1993, s. 347-370. 112 Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s.8.
110

109

151

subaylar rgtlemek, i blgelerde silahl birlikler oluturmak ve dolaysyla Yunan igali esnasnda olaylar kmasnn zeminini hazrlamakla sulanmaktadr. Nurettin Paaya yneltilen bir dier sulama, Metropolit Hrisostomosun dman olduudur. Hrisostomos Birinci Dnya Sava sonrasnda, menfi ve zararl hareketlerinden dolay Osmanl Hkmeti tarafndan zmirden uzaklatrlmtr. 1919 ylnn Ocak aynda zmire dnm, bu yrede bulunan yerli Rumlarn, bir Yunan igalinde uygulayacaklar tutumun planlanmas bakmndan, srgnden nceki etkinliklerinin ok stnde bir gayret sarf etmi, stanbul Patrikhanesi ve Atina ile devaml balant halinde olmutur. Hrisostomos, zmir Vali Vekili ve 17. Kolordu Komutan Nurettin Paa varolduu srece amaca erimenin olanaksz olduunu, bu nedenle Onun, bir an nce zmirden uzaklatrlmas gerektiini dnmtr. Bu grev deiiklii gereklemi, Nurettin Paa stanbula alnarak 17. Kolordu Komutanlna Ali Nadir Paa getirilmitir. zmir Valiliine ise, zzet Bey (Kambur zzet) atanmtr113. Mersin Milletvekili smail Safa Beyin 15 Mays 1920 (1336) tarihli meclisteki konumasna baklrsa, zmiri gerek kalem ve gerekse silahla savunmak amacyla rgtlenilmesi Helenlerin iine gelmemi ve stanbul ile diyalog kurarak Nurettin Paay grevden aldrtmlardr. Bunun zerine Nurettin Paa yerine, zayf, aciz, ve bu vatanla alakas pek pheli bir kii gnderilmitir114. Yunanllar zmiri igal edebilmek iin mttefiklere bir takm nedenler ileri srdklerinde ve Trklerin yerli Rumlar katledeceklerini iddia ettiklerinde bunu, Aydndaki bir Trk jandarma birliinde grevli bulunan ve szde Slav rkndan olan Kolonovi adndaki bir Trk jandarma subaynn verdii dzmece bir rapora dayandrmlardr. Bu rapora gre Nurettin Paa, Rumlarn toptan ldrlmesi iin jandarma tekilatna bir emir yollamtr. Kolonovi de, zmirli ve Aydnl Rum ileri gelenlerini bu durumdan haberdar etmi, onlar da bu belgeyi ve bizzat Kolonovii zmirdeki Fransz ve ngiliz temsilcilikleriyle tantrmlardr. Bylelikle dzmece katliam belgesi, Paris Bar Konferansna aksettirilmitir. Gerekte ise bu belge dzmece olduu gibi, Trk Ordusunda bu isimde bir subayn bulunmad saptanmtr. Ancak yine de bu belge Konferans evrelerinde beklenen etkiyi yapm ve en ok da Lloyd Georgeun iine yaramtr. Daha sonra Yunan mezalimini
Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, Cilt:1, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1991, s. 172-173; Sabri Durusu, 15 Mays 1919da zmire kan Yunanllarn zmir ve evresinde Yaptklar Katliam, Silahl Kuvvetler Dergisi, Cilt: 104, Say: 295, Yl: 1985, s. 101102. 114 TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 1, tima Senesi: 1, Cilt: 1, 3. b., Ankara: TBMM Matbaas, 1959, s. 309. (15 Mays 1920 (1336) oturumu).
113

152

aratrmakla grevli komisyonun raporu Bar Konferansna ulatnda ise, Venizelosun zmir igalini elde edebilmek iin Konferansa sunduu belgenin dzmece olduu netlemitir115. Yine de, sahtelii anlalmam gibi Kolonovie atfedilen belgenin hikayesi Yunan tarih kitaplarnda btn ayrntsyla yer almakta ve Nurettin Paa ile Hrisostomos, birbirlerinin rakibiymi gibi resmedilmektedir. 13 Mays 1919 gn mevcut sava gemilerine ilaveten, tilaf Devletleri donanmasna mensup birok sava gemisi, Yunan igalini Trklere kar korumak ve kolaylatrmak iin zmir limanna gelmitir. zmir Valisi zzet Beyin, zmir ve evresindeki Blgelerdeki Yunan galini Tahkik Mttefikleraras Komisyonuna sunduu 16 Austos 1919 tarihli raporundan rendiimize gre zzet Bey, zmirin igalinden bir gn nce, yani 14 Mays 1919 sabah, zmir ve yresinin istihkamlarnn, mttefik gler tarafndan igal edileceini ve bunun askeri yetkililere bildirilmesini isteyen Amiral Calthorpeun notasn almtr. Nota, Amiral Calthorpe tarafndan ve mttefik devletler adna kaleme alnmtr. zzet Bey, Kolordu Komutan Ali Nadir Paa ile Onun Kurmay Bakan Abdlhamit Beyi evine davet ederek, notay getiren ngiliz Yksek Komiserlii delegesi James Morgan ve Yzba Smithin huzurunda notann ieriini iletmi ve gerekenlerin yaplmasn istemitir. Bu notada arpc olan, Yunan askerinin zmiri igal edeceinden sz edilmemesidir. Bu arada Helenler, Mavrudisten mjdeyi almalarnn akabinde sevince boulmular, bunu iiten Trkler ise panikleyerek Hkmet Konana komulardr. zzet Bey Trklere, imdilik yalnzca limann igalinin sz konusu olduunu, bunun sk sk yaandn, bu yzden telaa gerek olmadn syleyerek onlar teselli iin aba harcam, ancak ahaliyi sakinletirmesi hayli g olmutur. zzet Bey leden sonra nce Amiralin yardmcsn, ardndan da Calthorpeu ziyaret etmitir. Amiral Calthorpe zzet Beyi huzuruna kabul etmi, J. Morgan da grmeye katlmtr. zzet Bey, Calthorpeun kendisini aydnlatmasn istemitir. Calthorpe, akama doru Paristen bir telgraf beklediini ve bunun belki de zmirin igaline ilikin olacan bildirmitir. zzet Bey igalin kimin tarafndan yaplacan renmek istediinde Calthorpe, bu grevle Yunan Ordusunun grevlendirilmesinin muhtemel olduunu beyan etmitir. zzet Bey igalin yalnz Yunan Ordusuna braklmamasn rica etmise de Amiral Calthorpe buna yetkisi
115

Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, I. Ksm, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1963, s. 15-16.

153

olmad yantn vermi, zzet Beyden dzeni ve asayii salamak konusunda zen gstermesini istemitir. zzet Bey geri dnnde Hkmet Konann, cereyan eden olaylar sezinleyen Trklerle dolduunu grmtr. Yine de zzet Bey onlara, yaplm bir ilhakn sz konusu olmadn sylemi, ancak askeri bir igal olasln da gizlememitir. zzet Bey ahaliye kayglanacak bir durum olmadn bildirerek, onlar evlerine geri gndermitir. zzet Bey daha sonra Belediye Bakanna gnderdii bir yazda da, ortada dolaan dedikodularn aksine bir ilhakn sz konusu olmadn, olayn geici bir askeri igalden ibaret olduunu bildirmitir. Polis ve jandarma amirlerini huzuruna ararak, ehrin dzen ve emniyetini bozmaya izin verilmemesi konusunda emirler vermitir. Huzuruna gelen bir heyete, zntlerini dile getirmek ve Avrupann kararn deitirmesini talep etmek zere Amiral Calthorpe ve temsilcilerinin huzuruna kmak konusunda izin vermitir. Akam saat 22:00da zzet Beye, J. Morgan ve Yzba Smith tarafndan ikinci bir nota ulatrlmtr. Bu notada, zmirin ertesi gn sabah saat sekiz sularnda Yunan Ordusu tarafndan igal edilecei, igal boyunca askerlerin klada kalmalar gerektii sylenmektedir. zzet Bey, Ali Nadir Paa ve Onun Kurmay Bakann ararak, James Morgan ve Yzba Smithin huzurunda onlara notann ieriini iletmitir. zzet Bey Ali Nadir Paaya hem yazl, hem de szl olarak, Yunan Ordusuyla atmaya izin verilmemesini bildirmitir. Gece yars Osmanl Hkmetini durumdan haberdar etmi ve acil talimat istemitir. Ancak zzet Beye hkmetten byle bir talimat gnderilmemitir116. Dier taraftan 14 Mays 1919 sabah 17. Kolordu Komutan Ali Nadir Paa, henz Amiral Calthorpeun notasn almadan, halkn heyecan ve basklar karsnda Harbiye Nezaretine telgraf ekmi ve bu telgrafta, halk arasndaki sylentilere yer vermitir. Bu sylentilere gre, zmirin Yunan veya talyan ktalar tarafndan igal edilmesi olasl vardr. Dier bir olaslk ise ehrin, daha nce Yunanistan tarafndan blgeye getirilmi olan Yunan Kzlha ekiplerinin el altndan silahlandrd yerli Rumlardan oluturulan silahl kuvvetlerce ierden igal altna alnmasdr.
Seluk Ural ve Mehmet Okur, Vali zzet Beyin Kaleminden zmirin gali, A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Say. 17, Yl: 2001, s. 267-270.
116

154

Kolordu Komutan bu telgrafa cevap almadan Amiral Calthorpeun birinci notasn alm, bunun zerine bizzat telgraf makinesi bana geerek Harbiye Nazr akir Paa ile grmtr. Harbiye Nazr akir Paa cevabnda; gal vukuuna dair Babaliye verilmi bir malumat yoktur. Amiralin bu teklifi, mtareke artlar hkmleri icabndan olmakla, muvafakat edilmesi lzumu tabiidir diyordu. akir Paa, ayialara ehemmiyet verilmemesini tavsiye ediyordu. Kolordu Komutan Ali Nadir Paa Nezaretten ald yantn akabinde, zmir evresinin tilaf Devletleri ktalar tarafndan igal edileceini syleyerek, Kolordu tarafndan verilen emre gre hareket edilmesini, igal esnasnda kar konmamasn ve igale gelecek tilaf Devletlerine ait mfrezelere, gereken kolayln gsterilmesini emretmitir. Oysa ki zmirli vatanseverler, zmirin bir Yunan igalinden korunmas iin rpnyorlard. zmirin igalinden nce binlerce Trk Maatlkta toplanm, fakat nceden hibir hazrlklar olmad gibi, kendilerine bir yol gsteren de bulunmad iin, herhangi bir harekette bulunamamlardr. Yine de Yunan igalinin ilhakla sonulanmasna engel olmak esasnda birlemiler ve Reddi lhak prensibini kabul ederek, tilaf Devletleri temsilcileri nezdinde Yunan igalini protesto etmi, ilhak kesinlikle kabul etmeyeceklerini bildirmi ve Trkiyenin btn illerine telgraflar yazarak, Yunan igaline kar yaplacak direnie katlmalarn istemilerdir. Ali Nadir Paa, Amiral Calthorpeun ikinci notasn aldktan sonra da durumu Harbiye Nezaretine bildirmise de, hibir cevap alamamtr. Kolordu Komutan Amiral Calthorpeun ikinci notas zerine birliklerine verdii emirde, 15 Mays 1919da, Yunan ktalarnn zmire kacaklarn ve

perdeypey ehri igal edeceklerini bildirdikten sonra: Esef verici olaylarn vuku bulmamas iin btn askeri ktalar bulunduklar garnizonlarda kalacaklardr. kacak ktaat ile ktalarmz ve askerlerimiz arasnda en ufak bir hadisenin, bir ok esef verici olaylara sebebiyet verecei muhakkak bulunduu iin, skunetin muhafaza olunmas ok lzumlu grnr. Bunu her subayn ve her erin dikkat nazarna kemal-i ehemmiyetle koyuyorum diyor, bu ekilde zmirin igali iin elverili bir zemin hazrlyordu117. Yunan tarih kitaplarnda zmirin igali ncesindeki hazrlklar, Trk tarih yazmna gre olduka farkllklar gstermektedir. Bu noktada, talyann blgeyle
117

Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, I. Ksm, s. 43-54.

155

ilgili niyetlerine ve zmir, Buca ve Bornovada nemli miktarda Giritli Trkn yaadna ve bunlarn reaksiyon gstermelerinden korkulduuna dikkat

ekilmektedir. Bu sebeple, 1919 yl ubatnda zmire Giritin Kandiye (raklio) kentinden Mihail Makrakis gelmitir. Makrakis, Venizelosun ahsi dostudur ve kendisine, Giritli Trklerle temas kurmas emri verilmitir. fade edildiine gre daha nce Giritte yaanan atmalar esnasnda, Makrakis pek ok Giritli Trk kurtarmtr. Uzun boylu ve gsterili bir kii olan Makrakis, Giritli Trklerin mahalle ve kahvehanelerinde Girit kyafetleriyle bulunmu, eski arkadalaryla konumu ve onlarn tarafsz kalmasn salamtr. Yunan tezlerinde yer ald ekliyle, Onun Giritli Trklerle grmesi o kadar byk bir etki yaratmtr ki, Trk gazeteleri Ona kar gerek bir seferberlik balatmlardr. Ancak talyan propagandasnn balatt sava, Yunan igalinin balad gne kadar ve daha sonra da devam etmitir. Yunan tarih yazmna gre zmirin igal edilecei haberi 14 Mays le vakti Trk mahallerine ulatnda, Nurettin Paann rgtlerinin ve talyan propagandasnn sonucu hemen grnmeye balamtr. ehrin eitli

noktalarndaki toplantlarda, fanatikler direni gsterilmesiyle ilgili sylemler yapmlar, pek ok noktada silah ve bildiri datmlardr. Gece, talyann dmanln ortaya koyan bir olay daha gereklemitir. Hkmet Konann arkasndaki ehir hapishaneleri, atekesten sonra talyann denetimine verilmitir. Rum ve Ermeni mahkumlar, zaten gnler ncesinden ngiltere Konsolosu tarafndan braklmlardr. te, 14 Mays 15 Maysa balayan gece hapishane nbetisiz kalm ve cani olduklar sylenen Trkler, kaplar ak bularak yollara kmlardr. Yunan tarihiliinde, 15 Mays gn gerekleen Yunan igali esnasndaki atmalarda, hapishaneden kaan bu Trklerin de etkin olduklar sylenmekte ve talyanlar ihmallerinden dolay sulanmaktadrlar. Bu arada Yunan Konsolosluunda, Deniz Binba Bufis ve Konsolos Liatis idaresinde oluturulan bir istihbarat birimi, zmirdeki gelimeleri yakndan izlemitir. Bir Yunan dostu olan ngiliz Aleksander Vedova, 14 Mays leden sonras boyunca Trk mahallerinde bulunarak Bufise bilgi aktarmtr. Gece Trk gazetelerinde Trk halkn toplantya aran bildirilerin basld renildiinde, Mavrudis Amiral Calthorpela iliki kurmu ve Calthorpe kendisine, dzenin salanmasndan Ali Nadir Paayla zzet Beyi sorumlu kld 156

yantn vermitir. Buna ramen Trkler tepelerde toplanmlar, ateler yakmlar ve trampet alarak ateli Yunan kart sylemlerde bulunmulardr. Bu srele ilgili daha ayrntl bir yorumu, Panayotis Dimitrakisin, Anadoludaki Gizli Harekatlar (Mistikes Epihirisis Stin Mikra Asia) adl eserinde bulmaktayz. Dimitrakise gre, Mondros Atekes Antlamasnn imzalanmasndan, Yunanllarn zmire kmasna kadar geen dnem, youn siyasi mayalanmalar ve Osmanllarn haklarn savunmak iin kurulan cemiyetlerle ilgili bir karakter tamaktadr. Trk burjuvalar, mftler, siyasetiler ve askerler, Yunanllarn niyetlerinden ve tilaf Devletlerinin Anadoluyla ilgili tasarlarndan dolay kaygldrlar. ehirlerde kurulan cemiyetler, Trk direniinin ideolojik ve siyasi platformunu oluturmulardr. En nemli kurulular Trk Ocak, Halka Doru Cemiyeti, Mdafaa-i Hukuk-i Osmaniye Cemiyeti, Reddi lhak Cemiyeti gibi kurululardr. Bu cemiyetlere ye olanlar, eitimli Trklere ilanlar, okur yazar olmayanlara da szl mesajlar ulatrmakta ve Trk nfusta ulusal duygular harekete geirmeye almaktadrlar. Bu arada baz Trk subaylar (Mustafa Necati Beyin ismi verilmektedir), Anadolu nfusunu tehlikenin yaklat konusunda ve Helenlerin zmirde silahlandklar, bir eyler bekledikleri konusunda

uyarmaktadrlar. Biz kalemle bir eyler yapmaya alyoruz. Tm Trkler olabileceklere demektedirler. Yunan karmasndan nce zmirde byk bir miting dzenlenmi ve Trklere silah ve cephane datlmtr. Birinci Dnya Savanda Makedonya ve Egede Yunanistan lehine faaliyet gstermi bir ngiliz ajan olan Vedova, geceye kadar Trk mahallerinde kalarak Trklerin beyanatlarn ve hazrlklarn izlemitir. Vedova, Bufis ve Mavrudisi olabilecekler konusunda uyarmtr118. te Trk mahallerinde datld sylenen bildiride ifade edilenler unlard: Ey bedbaht Trk! Wilson Prensipleri unvan- kar silahlanmaldrlar. Benzer ekilde rgtlenmeliyiz

insaniyetkaranesi (vicdanll) altnda senin hakkn gasp ve namusun hetk ediliyor (paralanyor). Buralarda Rumlarn ok olduu ve

Trklerin Yunan ilhakn memnuniyetle kabul edecei sylendi. Bunun

Panayotis Dimitrakis, Mistikes Epihirisis Stin Mikra Asia [Anadoludaki Gizli Harekatlar], Atina: Ekdosis Epikinonies A. E. [Epikinonies A. E. Yayn], 2005, s. 55-56.

118

157

neticesi olarak gzel memleketin Yunana verildi. imdi sana soruyoruz. Rum senden ok mudur? Yunan hakimiyetini kabule taraftar msn? Artk kendini gster. Tekmil kardelerin Maatlktadr. Oraya yz binlerce toplan ve kahir (ezici) ekseriyetini orada btn dnyaya gster. Burada zengin, fakir, alim, cahil yok, fakat Yunan hakimiyetini istemeyen bir kitle-i kahire vardr. lan ve ispat et. Bu sana den en byk vazifedir. Geri kalma! Hsran ve nekbet (dknlk) faide vermez. Binlerce, yz binlerce Maatlka ko ve Heyeti Milliyenin emrine itaat et. 15 Mays 1335 (1919) lhak Red Heyeti Milliyesi119 Trk mahallerinde bu bildiri datlrken, 14 Mays 15 Maysa balayan gece Amalthiann basmevinde Yunan komutannn bildirisi baslm120, Trke ve Yunanca olarak hazrlanan bildiri duvarlara aslmtr. Bu bildiri, Yunan gal Komutanndan Vatandalara! ifadesiyle balyordu. Zafiriyu, mttefiklerin onay ve hkmetinden ald emir ile zmir ve evresinin igaline giritiini, bu igalin nfusun dzenini salamay amaladn, siyasi ve dini mercilerin etkinliklerine devam edeceklerini, bunlarn dzenin salanmas ve etkinliklerinin devam iin her an Yunan Ordusunun desteini isteyebileceklerini sylyordu. Zafiriyu, herkesin dinine, gelenek ve greneklerine sayg gsterileceini vurguluyordu. Karargahnn kapsnn her zaman sorunlar dinlemek zere ak olaca ifade ediliyor, vatandalarn sakin bir ekilde grevlerine devam etmeleri tavsiye ediliyordu. Albay Zafiriyunun imzasn tayan bu bildiri, 15 Mays (2 Mays) 1919 tarihini tayordu121.

2.

ZMRN GAL

15 Mays 1919 gn sabaha kar saat 02:00da Midilliden hareket etmi olan Yunan gemi konvoyu, saat 07:30da zmir nne gelmi ve tmen birlikleri saat 08:30 dolaylarnda plan gereince karaya kmaya balamlardr. Bu gemiler
119

F. Altay, zmir Faciasnn Muhakemesi, Belleten Dergisi, Cilt: 23, Say: 89, Yl: 1959, s. 137138. 120 Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 17. 121 Aggelomatis, a.g.e., s. 39-48; Zabsz, a.g.m., s. 10.

158

Themistoklis, Patris, Siria, Athina, Atromitos, Kalutas, Repulis, Andigoni, Aris, Ksenia, Ukrania, Argolis, Delfin ve Elda gemileridir. Bunlarn beraberinde, Yunanistann Leon muhribiyle birlikte, drt ngiliz muhribi ve torpido gemileri olan Sfendoni, Loghi, Alkion ve Egli vardr. Patris gemisi, 1/38 Evzon Alayn tamaktadr. Karaya ilk kanlar, 1/38 evzonlar olmutur. Birinci evzon eilmi ve zgr zmirin topran pmtr. Evzon Alaynn komutan, Albay

Stavrianopulostur. Bu arada Rumlardan Yaasn! nidalar ykselmektedir. Avclar Kulb nnde Hrisostomos Yunan bayran kutsam, Albay Stavrianopulos da eilerek Metropolitin elini pmtr. Haciantoniyunun anlatmyla, gemi ddkleri ve Agia Fotini, Agia Ekaterini, Agios Yannis ve Agios Trifonas Kiliselerinin anlar atmosferi doldurmaktadr. Rumlar bayraklar ve Venizelosun resimleri ellerinde olarak sramakta, evzonlarn ellerini pmekte, kurtarclarnn silahlarn sslemektedirler. zmirli kzlar gl yapraklar ve ieklerini, Binba Kostas Cavellasn komutasndaki Evzon Taburunun zerine serpmektedirler122. Ayn gn Kapsis aadaki szlerle resmetmitir: nce bir muhrip, ardndan Patris gemisi gelmitir. Gverte haki renkle kapldr. Askerler Yaasn zmir! diye baryor, kalabalk buna Yaasn Yunanistan! szleriyle yant veriyordur. nce 1/38 evzonlar karma yapmlardr. Alay Komutan

Stavrianopulos o kadar solgundur ki, heyecan ve aknlk iinde sallanmaktadr. Yaklaan Metropolit, heybetli bir sesle Onu kutsamtr. Geleni,Yce Tanr adna kutsuyorum!. Hrisostomos heyecandan bakaca hibir ey syleyememitir. Ancak devam edebilse bile, kalabaln heyecanndan sesinin duyulmasna olanak yoktur. Binba Cavellas sevinten dans ederek ilerlemitir. Cavellas da, emrindekiler de, zmirli kzlar tarafndan talandrlmlardr123. Olaya tanklk etmi olan 1910 zmir doumlu Aleksis Aleksiyu, 15 Mays 1919 gn ebeveynleriyle birlikte zmir karmasn izlemeye gittii o gn nakletmitir. Aleksiyu, tm zmirin Paskalya Yortusu gibi bayram ettiini, gemilerden top atlarnn duyulduunu, her yanda Yunan bayraklarnn

dalgalandn, tm Helenlerin gslerinde ulusal kokartlar tadklarn aktarmtr. Hepsi de barmakta ya da arklar sylemekte, evzonlar, Yunan askerini ve

Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 38-41. 123 Kapsis, Hamenes Patrides [Yitik Vatanlar],s. 11-12.

122

159

gemilerini grmek iin sabrszlanmaktadrlar. O gn Rumlar, unutulmaz anlar yaamlardr. Aleksiyularn evlerinin yaknlarnda bir atletizm birlii olan Apollon Smirnisin (zmirin Apollonu) sahas bulunmaktadr. Yunan Ordusu buraya yerlemitir. Annesi Yunan genlerine duyduu sempati sebebiyle, kendisi araclyla onlara yiyecekler gndermektedir124. Mavrudis Venizelosa gnderdii ilk telgrafnda, askerin 15 Mays (2 Mays) sabah karma yapmaya baladn, imdilik her eyin normal olduunu bildirmitir. Albay Zafiriyu da grev sorumluluunu stlenir stlenmez Parise telgraf gndermi, sabah 07:50 de ilk birliklerin ktn, sabah 08:45te 4. Alayn elinde bayraklar ehre yrmeye baladn, 5. Alay ve Evzon Alaynn karmasnn normal devam ettiini, tam bir sessizliin hkm srdn, askeri dzenin rnek bir ekilde olduunu ifade etmitir. Ayn gn Bakomutan Paraskevopulos Yunan askerine ynelik emrinde, Yunan Ordusunun boyunduruk altndaki Helenlerin byk bir blm iin teselli ve zgrlk, geri kalanlar iinse umut getirdiklerini, zmirin Yunan askerine efkatle krfezini atn, adaletin mttefiklerin elinde parladn, Helenizmin Trk boyunduruundan kurtulduu iin enlik yaptn, Babakann siyasetinin

uygulaycs olan askerlerin, Helenlere zgrlk cokusu tadklarn ifade etmitir. Olguyu yorumlayan Hronopulos, ite tam bu noktada bir karmaaya dikkat ekmektedir. zmir zgrlk cokusunu yaarken, henz buna karar verilmi deildir. zmirin Yunanistan ile birlemesinden, Trk boyunduruundan kurtulma sevincinden sz edilmektedir. Oysa ki herkes, dehetli bir yanlg iindedir. Yaasn nidalar, heyecanlar ve sevin gz yalar arasnda, gerek olduu gibi durmaktadr. Yunanistan zmire dzeni salamak iin gnderilmitir. Kesinleen baka bir ey yoktur. Bakaca bir cesaretlendirme de sz konusu deildir. Kaderin habercisi gibi zmirde Yunan askerine alan ate, Yunanistann Egeyi talebinin Trk nfusun iddetli bir direnii ile karlaacan gstermitir. Ukrayna Harekatnn ac dersi, iki olgu birbirinden farkl dahi olsalar, imdi daha geni lekte tekrarlanmaktadr. Ukrayna Harekat ile snrl bir Helen nfusu tehlikeye atlmtr. imdiyse, Ege Helenizmi lm tehlihesiyle kar karyadr125.

124 125

Eksodos [k], Tomos [Cilt]: 1, s. 6-7. Hronopulos, a.g.e., s. 70-73.

160

zmirde Yunan gal Kuvvetlerine, Maatlkta alnan kararlar yeterli bulmayan Hasan Tahsin ve arkadalar tarafndan sklan ilk kurun126, Dimitrakis tarafndan olduka geni bir ekilde ele alnmtr. Dimitrakisin anlatmyla, Yunanllarn ilk alaylar karma eklinde deil de, resmi geit eklinde kmlardr. Bu arada binlerce vatanda, rhtma kan Yunan kuvvetlerinin hareketlerini zorlatrmaktadrlar. Yunan askerleri drtl kollar halinde ilerlemektedirler. Yunan Genelkurmaynn karar, Karantina mahallesinin iki evzon taburu tarafndan igalini gerektirmektedir. Bunlar, Kordonboyuundan ilerleyerek Hkmet Konann ve ehrin hapishanelerinin nnden geeceklerdir. O ana kadar herhangi bir gvenlik problemi yaanm deildir. Ancak, nceden baz Trklere silah datlmtr. Leon Muhribinde grev yapmakta olan Simeoforos Aristomenis Liatis, Nisan sonunda zmir Konsolosluuna atanmtr. Trke bilen bu Yunanl subay, Trk vatandalarn konumalarndan, bir nceki gn rgtlenen silahl Trlere emir ve talimat verildiini renmitir. Ancak olaylarn hzl bir gelime gstermesi, Liatisin amirlerine ilettii bu mesajn ele alnmasna ve karma plannda yeni bir dzenlemeye gidilmesine olanak vermemitir. Sabah erken saatlerde Liatis, Konsolos Liatisi (akrabasyd) rhtmda bulmu, o da kendisini Albay Stavrianopulos ile buluturmutur. Simeoforos Liatis Stavrianopulosu silahl bir olayn vuku bulabilecei konusunda uyarmtr. Simeoforos Liatis Stavrianopulosun, askerin herhangi bir olasla kar tfeklerini hazr etmesi iin emir vermesini nermi, ancak bu mdahale Stavrianopulosu kzdrmtr. Stavrianopulos Liatise,

Korkaksn, ilk sraya git! emrini vermi, Liatis de bu emri yerine getirmitir. lerleyen Yunan kuvvetlerinin n, enlik yapanlar tarfndan srekli kesilmektedir. Saat 10:30 sularnda Trkler, kolay bir hedef durumundaki Yunan askerlerine ate amlardr. Yunan bayran tayan kii Trkler tarafndan vurulunca, bayra Simeoforos Liatis kurtarmtr127. Cavellas, Trklere kar konulmas emrini vermitir. Yunan Genelkurmaynn tarih kitabnda da evzon taburunun, heyecan iindeki Rum ahali sebebiyle, sahildeki yoldan zorlukla ilerledii ifade edilmektedir. Bu anlatma baklacak olursa, saat 10:30 civarnda gmrk istikametinden ve sahildeki bir takm evlerden silah sesleri duyulmaya balamtr. Bu ilk balarda,

Rahmi Apak, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1990, s. 4-5. 127 Dimitrakis, a.g.e., s. 56-57.

126

161

sevin atlar olarak yorumlanmtr. Tmen tarafndan bir kurmay subay grevlendirilmi, bu subay dndnde Hkmet Kona civarnda ciddi bir atma gerekletiini bildirmitir. 1/38 Evzon Alaynn komutan, iki taburun karma yapmasnn akabinde, nc taburun verilen emirlere gre Karantinaya kmadn fark etmitir. Bunun zerine dier iki tabura, sahilden Karantinaya doru ilerlemelerini emretmitir. Kol, Rum nfus tarafndan etraf evrilmi bir halde belirlenen istikamete doru yola koyulmutur. Ancak Hkmet Meydanndan geip Karantina Caddesine doru geldiinde, bu caddeden atee maruz kalmtr. Tabur kendine geldiinde, buna atele karlk vermitir. Trk direniinin nne geilmi, direniilerin bir ou gz altna alnmtr. Yunan Genelkurmaynn ad geen kitabnda, gz altna alnanlar iinde Ali Nadir Paa ile birlikte dier 2 paa, 28 st rtbeli, 123 kk rtbeli subay, 540 er ve 2000 kadar silahl vatanda saylmaktadr. Hepsi de Patris gemisinde alkonulmulardr. Bu anlatma gre, atma yaklak olarak bir saat srmtr. ehrin farkl noktalarnda Trklerle Rumlar arasnda atmalar yaanm, bu karmaa iinde kalabalktan bazlar denize dm ve bunlarn bir ksm boulmulardr. Zaman zaman yaanan bu atmalar, gemilerde bulunan mttefik subaylarnn, gz altna alnan esir koluna saldrldn dnmelerine sebep olmutur. Ancak bunlarn hibiri ldrlmeden ve herhangi bir ktle maruz kalmadan Patris gemisine gtrlmlerdir. Bu gz altna almalar atmann olduu noktalardan

gerekletirilmi, silahl direnii bastrma esnasnda, o yaknlarda bulunanlar ya da kamaya alanlar gz altna alnmlardr. Ayrca Hkmet Kona Trk direniinin en nemli merkezi olduundan, Hkmet Kona iinde bulunan herkes gzaltna alnmtr. Bunlarn iinde zmir Valisi zzet Bey de vardr. Hkmet Konandaki direni bastrldktan sonra, Yunan birlikleri hedeflerini gerekletirme iine devam etmilerdir. Hedeflere ulalm, gece skunet iinde gemitir. Tmen komutanlnn ilk eylemi, ehrin igali ile ilgili dine, erefe, tm uluslardan vatandalarn gelenek ve greneklerine saygl olunacana dair bir bildiri yaynlanmas olmutur. Saat 02:00-06:00 aras dolam yasaklanmtr. 17 Maysta askeri mahkeme faaliyete gemi, yarglama ilemine nce Helen sululardan balamtr. Bununla Yunan Ordusunun rk ayrm yapmad rnei verilmek

162

istenmitir. ki gn sonra iki lm karar verilmi, bunlarn infaz ayn gn iinde yaplmtr128. 16 Maysta Metropolitlik Kilisesinde Hrisostomos, ldrlen evzonlarn cenaze ayinlerini yapmtr. Duygulanan Hrisostomos, zmirin Yunanistan ile birlemesine dair antlamann, bu yiit evzonlarn kanyla imzalandn sylemitir. Bu arada biri Kbrs Bapiskoposuna ait, zmirin igaliyle ilgili pek ok telgraf alnmtr. Bu telgrafta, Kbrs Kilisesi ve halknn, yaanan nemli gnleri kutlad ve beraber bayram yapt ifade edilmektedir129. zmirin igali esnasnda yaanan olaylar, gerekten de Yunan

kaynaklarnda nakledildii gibi mi gereklemitir? smail Safa Bey, zmirin igalinden bir yl sonra, yaananlar mecliste nakletmitir. Amiral Calthorpeun notalarndan sonra akna dnen Trk genleri, gafil avlandklarn ve zmirdeki btn Trklerin, ehirde yz binlerce Trk ve Mslmann yaadn gstermek iin, rhtma gitmesini dnmlerdir.

Aralarndan temsilciyi Amiral Calthorpea gndermiler, ancak bekledikleri yant alamamlardr. Bu arada rhtm civarndaki az saydaki Trk, kt bir akibete uramamak iin Hkmet Kona civarna kamlardr. Yerli Rumlar

Metropolitlikte stoklanan silah ve elbiseleri giymekte, kilisenin bir tarafndan sivil girip, dier taraftan bir asker halinde kmakta ve Yunan Ordusuna dahil

olmaktadrlar. Silahlanan bu Rumlar, daha sonra Yunan askerleriyle beraber klalar igale gelmilerdir. zmirde silahlar patlar patlamaz Yunan askerleri sokakta grdklerini snglemeye balam ve yaylm atei amlardr. Ali Nadir Paa, maa vermek zere subaylar klalara davet etmi durumdadr. Ali Nadir Paa herhangi bir olaya sebebiyet vermemek iin elinden geleni yapt halde, kla atee tutulmutur. Bir subay teslim bayran ekmi ve Yunanllar teslim bayran ekeni ldrmlerdir. Sonunda klada bulunanlar teslim alnm ve onbe, yirmi erin korumas altnda gemiye sevk edilmilerdir. Trk subaylar elleri yukarda rhtma kafile halinde ikier ikier sevk edilmilerdir. Bu kafile geerken rhtmdaki evlerin balkonlarnda olan Rumlar, kafile zerine ate etmilerdir. Kafileye, Leon muhribinden de ate edilmi, kafileyi korumakla grevli Yunan askerleri de Trk esirlerini snglemeye balamlardr. Bu ekilde seksen,
Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 18-20. 129 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 44.
128

163

doksan kadar subayn otuzunu ldrmlerdir. Onbe, yirmi kadar yarasz, fakat balar dipik darbelerinden ezik ve perian bir ekilde, gemiye sevk edilmilerdir. Kendi itiraflarna gre Yunanllar zmire ayak bastklarnda, be bin Trkn kann dkmlerdir. zmirde kan bir Rum gazetesine gre o gn, ne yazk ki iki Helen de lmtr. Ancak unu da belirtmek gerekir ki sonraki srete Helenler, sulanacaklar kaygsyla bu tip sylemlerden kanmlardr. O gn pek ok kii hapsedilmi, soyulmu ve dkkanlar yamalanmtr130. Yunan tarihi Dimitris Kiikis de zmir karmasnn hadisesiz

gemediini kabul etmekte, talanlar oldu ve cinayetler ilendi demektedir. Kiikise gre askerler gerei Venizelostan bile saklam ve btnyle bu hadiseler Batda olduka ge renilmitir. Yunan Babakan Venizelosun olaylar soruturmakla grevlendirdii Albay Mazarakis, elleri balanm durumda rhtma srklenen Trk esirlerin, kudurmu dedii Rum kalabal tarafndan paralanarak ldrldn raporunda belirtmek zorunda kalmtr131. Bir ksm Trk askeri, esir olmaktansa kladan ayrlmay tercih ederek, geceden zmiri terk etmilerdir. Klann Yunanllar tarafndan ate altna alnd esnada da, arka tarafndan klay terk edenler olmutur132. Vali zzet Bey Amiral Calthorpeun direktifleri dorultusunda hareket

ettii halde, Hkmet Kona Yunan askeri tarafndan igal edilmitir. Yunan askeri Hkmet Konann nne geldiinde, yzlerce, binlerce sivil de onlarla beraber ilerlemekte ve hepsi de Yaasn (Zito) Venizelos diye barmaktadrlar. Yunan askeri Konakn etrafn sarp ate etmeye balamtr. Bu ate bir buuk saat

durmakszn devam etmi, ancak hi kimse Konaktakilere yardma gitmemitir. Bir sre sonra Hkmet Kona, namlularnn ucuna snglerini takm olan Yunan askerlerince baslmtr. Vali dahil memurlar, silah darbeleri eliinde rhtma gtrlmlerdir133. lk kurunu yorumlayan Kapsis, atma bir saat srd. Ancak Trk direnii kana bouldu. Pek ou ld, bin kii esir alnd ve sadece iki bin kii

TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 1, tima Senesi: 1, Cilt: 1, 3. b., Ankara: TBMM Matbaas, 1959, s. 309-311. (15 Mays 1920 (1336) oturumu). 131 Kiikis, Yunan Propagandas, s. 212-214. 132 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, I. Ksm, s. 56. 133 Ural, Vali zzet Beyin Kaleminden zmirin gali, s. 271.

130

164

panik iinde kamay baard. Bu hadise, byk gnn sevincini dengeleyen bir yazgyd. Hazin bir iaret, zc bir mesajd demektedir134. Anadolu kkenli bir dier yazar Dido Sotiriyu, Yunanllarn zmiri igalinin reaya Rumlar sevince boduunu ifade etmektedir. Rumlar, zellikle 15 Maysta Yunan askerini karlama trenlerinde sevinten alayarak arklar sylemiler, askerlere gl yapraklar ve pirinler atarak, Yunanistan ocuklar kk saln! En ksa zamanda stanbula! lklar atmlardr. Sotiriyuya gre, o andaki etkinliklerde mantk aranmamaldr. Rumlar, zgrlk arabnn sarholuundaydlar. Kleliin fesini atmakta ve Byk Yunanistan lksnn gerek olduuna inanmaktaydlar. Bu ryann gereklemesini gemi nesiller de istememiler miydi? Anadolulular tutarszlklar, belirsizlikleri o anda nasl dnsnlerdi? Yunan askeri gerekte Anadoluya ne iin gitmiti? Beyanatta gveni salamak amacyla denilmekteydi. Yine beyanatta, mttefiklerin gznde zmirin Yunanistanla birlemesinin istendii sylenmekteydi. Ama sadece bu sylenmiti, daha fazlas deil. Hibir kesinlik, hibir belge, hibir aydnlk yoktu. Anadolulular dikkat etmeli, olanlardan cesaret almamal, iyi hal snavlar vermeliydiler. nk kurtlar beklemekteydi ve bu kurtlar, sadece Trkler de deildi. Levantenlerin geici bir Yunan idaresine kar bile dmanca tavrlar bilinmekteydi. ngilizler sanayi, petroller, hal ticareti ve demiryollaryla ilgileniyorlard. Franszlar ticaret ve misyonerlik faaliyetleriyle urayorlard. talyanlar ise vatanda saysn arttrarak blgede kalmak istiyorlard. Yunan igalinden nce talyan Konsolosu, isteyen herkese talyan vatandalnn verilebileceini sylemiti. Yunan askeri zmire ayak bast andan itibaren sadece Trklerin deil, ayn zamanda talyanlarn phe ve engeline, en sonunda da ngilizlerin ark felek oyununa maruz kalmt135. Sotiriyuya gre, tek hakl direni, Trklerin gerekletirdikleriydi136. Dimitrakis de, enliklerin olabileceinin Yunan kuvvetlerinin gznden katn, gerek durum fark edildiinde ise Yunanllarn tepkisinin beklendii gibi olmadn ifade etmektedir. Yunan kuvvetlerinin hareketleri zmirliler tarafndan engelleniyorlard ve yollar ok dard. Trk mahallerinde, Hkmet Konanda ve Trk klalarnda atmalar yaanmt. Baz vatandalar panikleyerek denize dm ve boulmulard. Sonu olarak yaklak iki saat sren atmalar, olduka

134 135

Kapsis, Hamenes Patrides [Yitik Vatanlar], s. 12-13. Sotiriyu, a.g.e., s. 18-19. 136 A.e., s. 41.

165

memnuniyetsiz olan talya ve Fransa tarafndan malzeme edilmilerdi. Yunan kuvvetleri, dost topraklarna gittiklerini zannettiklerinden dolay, byk bir aknlk yaamlard. Trk saldrs zor farkedilebilecek, hafif silahlarla yaplmt ve talyanlar da Trklerin niyetlerini bilmekteydiler. Dimitrakise gre Trk direniinin, Yunanistann uluslar aras arenadaki resmini karalamak ve ehir halkna dehet tohumlar ekmekten baka bir askeri amac yoktu. Uyarlar zamannda dahi yaplm olsalar, Atinann reaksiyon gsterecek vakti olmazd. Yunan kuvvetleri zmire aniden kmal ve talyanlar bir oldu bittiye getirmeliydiler. ehrin iindeki durumu, uluslar aras bir bar kuvveti daha iyi kontrol edebilirdi ama, bu Yunanistann tercih edecei bir diplomatik seenek deildi. Trk vatandalarn elinde her zaman hafif silahlar bulunurdu. Yunan kurmaylar ehrin kesin bir topografik planna sahip deillerdi. ehirdeki vatandalar zamannda uyarlmal ve enlikler

snrlandrlmalyd. Aggelomatis kitabnda, Yunan igalinden nce Trk Ordusunun zmirden uzaklatrlmas, ya da en azndan silahszlandrlmas gerektiini savunmaktadr. nk, zmirde Trk Ordusu varolduu srece Trk halk umutlanyor ve fanatikleiyordu. zmirde Trk Ordusu bulunmam olsayd, hibir Trk vatanda ate etmeye cesaret edemezdi. Bu cesaret gsterilmi dahi olsa, olaylar 15 Maystaki boyutuna ulamazd. Hapishanelerin almasna kaytsz kalnmt. Amiral Calthorpe, Trk yetkililere yapt aklamalar ve tehditlerle yetinmiti. Olaylar bir Yunanl kurmay subay olarak yorumlayan Spiridonos, gemi yolculuu sresince tmen komutannn, dier din ve uluslardan olanlara kar iyi davranlmas emrini verdiini, dier subaylarn da bu temay askere ilediklerini, ayrca Mondros gerei Trk askerinin tamamen silahszlandrldnn sanlarak, Yunan tmenindekilerin Trk askeri ile bir atma beklemediklerini kaydetmekte, hi kimse bugnn (15 Mays 1919) Yunan rknn felaketinin balangc

olabileceini dnemiyordu demektedir. Spiridonos ayrca, evzon taburunun silahlar bo ve herhangi bir gvenlik nlemi alnmadan yrye getiine dikkat ekmektedir. Yaanan atmalar esnasnda doal olarak Trklerden de, Helenlerden de lenler olmutu. Bunlar izleyen yabanclar, Levantenler tarafndan da doldurularak tm dnyaya, Vahi Yunanllar, kar kmaz gnahsz Trkleri katletmeye baladlar diye duyurmulard. Spiridonos, pek ok Trkte Hristiyanlara hkmetmek fikrinin olduunu, dolays ile dne kadar kendi tebaas olan bir halkn zmire kmasnn, bu tip olaylara sebebiyet verdiini ifade etmektedir. 166

karma esnasnda yaanan olaylardan kayglanan Venizelos, Amiral Calthorpetan bilgi alm ve Repulisi zmire gndermitir. Repulis olaylar soruturmak ve Trklerin ileri gelenlerini sakinletirmekle grevlendirilmitir137. Repulis, Valkanikos Tahidromos gazetesinin o gnk mdr imbidaros, Dileri Bakanl grevlisi ve Trke bilen Papas ile birlikte, biri topu, dieri piyade subay iki yaveri de olduu halde, krk sekiz saat sonra Nea Genea isimli muhriple zmire ulamtr. zmir e ulatnda Averofa binmitir. Orada bir biri pei sra, gal Ordusu Komutan Zafiriyu ve Yunan Kzlhan idare etmekte olan Bahekim unukas kabul etmitir. Repulisin kabul ettikleri arasnda, mttefik gemilerinin komutanlar ve eitli cemaatlerin ileri gelenleri de bulunmaktadr138. karmay deerlendiren Yannopulos, bunun gndz, gsterili bir ekilde ve Venizelosun Trklerle srtmeyi nlemek ve durumu denetlemek iin art grd iki kiinin bulunmad bir srada gerekletiini, bu kiilerin Steryadis ve Drama Valisi Ali Naipzade olduunu ifade etmektedir. Epir Blgesinde idareci konumunda olan Giritli Steryadis, zmire Yksek Komiser olarak atanmtr. Steryadise Trk nfusun korunmas iin talimatlar verilmitir139. Ali Naipzade, Venizelos tarafndan arabulucu olarak dnlmtr. zmire Yunan kuvvetlerinin kmasnn akabinde, Yunan igal blgesi idari olarak rgtlenmeye balamtr. Yunan ileri Bakanl ve jandarmasna bal subay ve devlet memurlarna ait eitli kademeler, zmir blgesindeki idari mekanizmalara yerletirilmilerdir140. 18 Temmuzda Yksek Konsey, zmirin igali srasnda ve daha sonra yer alan olay ve hareketleri aratrmak zere bir Mttefikleraras Komisyon tayinine karar vermitir. Komisyonun grevi sorumlular meydana karmak ve sonulara vararak tavsiyelerde bulunmak olacakt. Venizelos aratrma yaplmas teklifine hibir itiraz ileri srmediyse de ngiliz, talyan, Fransz ve Amerikal yelere bir de Yunanlnn ilave edilmesini istemitir. Clemenceau, Yunan igal blgesindeki Trklerin, Yunan yenin nnde doruyu ifade etmeye cret etmesinin ok g olaca gerekesiyle, Venizelosun isteini kabul edilemez bulmutur. Arkasndan da Venizelosa oy hakk olmamak ve varlacak sonulara katlmamak artyla bir Yunanlnn Komisyon almalarn izleyebilecei bildirilmitir. Venizelos tarafndan
137

Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas Mcadelesi] 1919-1922, s. 44-45. 138 Aggelomatis, a.g.e., s. 54-58 139 Spiridonos, a.g.e., s. 54-59. 140 Dimitrakis, a.g.e., s. 57-58.

[Anadolu zgrletirme

167

Komisyon ile birlikte almak zere atanan subay, Albay Aleksandros Mazarakis Eniandr 141. Daha sonra ayn ayrcalk, bir Trk temsilcisine de tannmtr. Mttefikler sratli davranmlar, 1 Austosta talya temsilcisi olarak General Alfredo DallOlioyu atamlardr. ngiltere ve Fransa da srasyla General Hugh Hare ve Georges Hippolyte Bunoustu, bir hafta sonra da Amerika, ayn zamanda Trkiyedeki Amerikan Komiseri grevini ykleyerek Amiral Mark Lambert Bristolu atamtr. zmir ve evresindeki Blgelerdeki Yunan galini Tahkik

Mttefikleraras Komisyonu resmi adn alan Komisyon, 12 Austos ile 15 Ekim 1919 arasnda 46 toplant yapmtr. lk ve son toplantlar stanbulda yaplmakla beraber, Komisyon, almalarnn esasn olay mahallinde younlatrmtr. Komisyon Trk, Yunanl, Ermeni ve Yahudi gibi eitli cemaatlerle birlikte, ayn zamanda Amerikallar, ngilizleri, talyanlar ve Franszlar da dinlemitir. Yaplan aratrmada, harekatn acemice yapld fikrine ulalmtr. Yunan karmasnn yaklat haberi zmirde yayld gece, binlerce Trk bir ak hava toplants gerekletirmilerdir. Burada Yunan aleyhtar sylemler yapld tahmin edilse bile, Komisyonun resmi raporuna gre; Bu toplant, Yunan karmasna kuvvetle kar koymak iin rgtlenmek amacna ynelmemitir. Hedef, sadece ehrin kapsad yabanc unsurlara ramen nfusun ounluunun Trk olduunu spatlamaktr. karmadan nce zmir Cezaevinden birka yz mahkum kam ve bunlarn bazlar silah temin etmi olabilirdi. Ancak, karma esnasnda rhtma dolan Rumlarn birou da silahlyd. zmir Metropoliti bir kran ayini dzenlemiti ki, rapora gre bu ayinin, ancak esef verici etkileri olabilirdi. Komisyon silahlarn kimler tarafndan atelendiini ortaya karamamt. Ancak zmirli Rumlar, silah seslerini Trklerden intikam alnmas iin izin kt eklinde yorumlamlard. Trk esirlerine kt davranlmt ve Yunanl subaylar, kk istisnalar dnda askerlerini ve kalabal durdurmak iin hibir teebbste bulunmamlard. Raporda, Yunan igali iin bir sebep olmad belirtiliyordu. Komiserler ayn zamanda zmirin ekonomik hayatnn felce uradn ve Yunanllar ekilip gitmedike de canlanmayacan kantlayacak delillere sahip olmulard. stelik en bandan direnie gemi olan Trk milliyetilik ruhu, ilhak asla kabul etmezdi.

141

Bkz., s. 126.

168

Komiserler, Trklerin asla teslim olmayacaklarn ve Yunanllarn da tek balarna Trkleri teslime zorlayacak gten yoksun olduklarn ileri srmlerdir. Komisyon yeleri Wilson Prensiplerini esas aldklar iin, Yunan igalini haksz bulmulardr. Venizelosun zmir ehri ve Aydn li ile ilgili iddialar, Komisyon yeleri tarafndan reddedilmitir. Drt komiserin ittifakla aldklar ve Yunanistan ile Trkiyenin izleyecekleri program ile ilgili kararlar, Yunanistan tarafndan kabul edilemez bulunmulardr. nk Komisyon, Yunan Ordusunun yerini, ok kk mttefik birliklerine brakmasn nermekteydi. Asayi kurulduktan sonra mttefik kuvvetler ekilmeliydi. Ayrca, Yunan igal kuvvetlerince gerekte fiilen i bandan uzaklatrlm olan Trk sivil ynetimi, yeniden faaliyete geirilmeliydi. Doal olarak raporun sonucunda varlan kararlar, Venizelos tarafndan kabul edilmemilerdir. Venizelos kararlarn uygulanamaz olduklarn ifade ederek, bunlar protesto etmitir. Bununla beraber komisyon yeleri, Venizelosun

protestosunun tesiri altnda kalmamlardr. Yksek Konsey, gelecekte ayn hatalarn tekrarlanmamas iin Venizelosa uyarda bulunmutur. Neticede Yksek Konsey zmir raporunda yer alan nerileri kabul etmemi ve rapor neredilmemitir142. Bu aratrmann belki de Trkler asndan tek getirisi, Yunanllar daha dikkatli davranmaya yneltmi olmasdr. zmirin igalini ele alan tarih kitaplarnda, ad geen Komisyonun faaliyetlerine ve raporuna da deinilmektedir. rnein Yannopulos, bir Tahkikat Komisyonunun kurulmasn ele alm, Trk yetkililere yklenen tek suun, hapishaneden firarlar nleyecek nlemleri almamak olduuna iaret etmitir. Buna kar bir savunma olarak, saldry bir tek sulularn deil, ayn zamanda Trk askerinin de gerekletirdiini ve bunlardan ounun gz altna alndn ifade etmitir143. Sakellaropulos, Anadolu Harekatn anssz olarak yorumlamakta ve balangcnn bo yere kana bulandn, olaylarda Yunanllarn sorumluluklar bulunduu gibi, daha genel sorumluluklarn da bulunduunu ve Yunanllarn hatalarndan dmanlarnn yararlandklarn ifade etmektedir. Sakellaropulos
142

Peter M. Buzanski, zmirin 1919 Ylnda Yunanllar Tarafndan galinin Bir Mttefik Gzyle ncelenmesi, ev.: Vahit nderin, Silahl Kuvvetler Dergisi, Cilt: 84, Say: 213, Yl: 1965, s. 6471; Kayhan Salamer, Anadolunun gali ve Yunan Mezalimi Hakknda Mttefikler Aras Komisyonun Raporu, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Cilt: 9, Say: 49, Yl: 1971, s. 6-10. 143 Yannopulos, a.g.e., s. 125-127.

169

Komisyonun aratrma yaparken uygulad metodu deerlendirirken, Venizelosun tm gayretlerine ramen Komisyona Yunanl bir subayn alnmadna ve Aleksandros Mazarakis Eniann, Trk gzlemciyle ayn haklara sahip olarak Komisyon grevlerini izlediine iaret etmektedir. Komisyon, Yunan askerinin hemen mttefik askeriyle deitirilmesiyle ilgili seimini yapm ve dile getirmitir. Sakellaropulosa braklmtr144. zmirin Yunanistan tarafndan igal edilmesi zerine 16 Maysta stanbulda hkmet istifa etmi, yeni hkmet kurma grevi tekrar Damat Ferit Paaya verilmitir. Yldz Saraynda cemiyet ve parti temsilcilerinin katld Saltanat uras adyla bir meclis toplanm ve igal, Trk yurdunun drt bir yannda mitinglerle protesto edilmitir145. gre bu sebeple Yunanistan, Anadoludaki harekatn

balangcndan itibaren, dost ve dmanlarna kar mcadele etmek zorunda

3.

ZMRN GALNE LKN YUNAN BASININDA YER ALMI HABERLERDEN RNEKLER

Efimeris Ton Valkanion

15 Mays (2 Mays) 1919 tarihli nshasnda

zmirin igalini, zmirin Yunan Ordusu Tarafndan gali balkl yazsyla duyurmutur. Bu yazda, Bakanlar Kurulunun zmire kldn ve ehrin evresiyle beraber igal edildiini aklad ifade edilmektedir. Bu habere gre, zmirde tarif edilemez bir coku hakimdir. Dkkanlar kapanm ve ahali, Yunanistan lehine naralar atarak ehrin tm sokaklarnda enlikler dzenlemitir. zmir kiliselerinin anlar durmakszn almlar, yollar, evler ve dkkanlar, Yunan ve ngiliz bayraklaryla donatlmlardr. zmirli Helenler, Hristos Anesti (sa Dirildi)!146 diye naralar atmlar, Urla gibi tm dier evredeki Rum kyleri de, zmire akmlardr. Haberde, zmirin igalinin herkes tarafndan Helen rknn yeniden canlan olarak kabul edildii ifade edilmektedir147.
Sakellaropulos, a.g.e., s. 89-94. Gencer - zel, a.g.e., s. 97-98. 146 Paskalya Yortusunda, sann diriliini sembolize eden ayinin akabinde, Ortodokslar birbirlerini Hristos Anesti (sa Dirildi)! diyerek kutlamaktadrlar. zmirin Yunan Ordusu tarafndan igali de, Helenler tarafndan yeniden doumu gibi sembolize edilmektedir. Pasha [Paskalya], Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 15, s. 280. 147 Katalipsi Tis Smirnis po Ton Ellinikon Stratevmaton [zmirin Yunan Ordusu Tarafndan gali], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 15 Mays (2 Mays) 1919, s. 2
145 144

170

16 Mays (3 Mays) 1919 tarihli ten Kutlayalm balkl yazda, zmir, Egenin gzel ehri, asrlar nce konulduu mezardan yeniden doruldu ve bugn zgr Helen havas soluyor denilmektedir. zmirin bundan byle zgr olduu ve annesi Yunanistanla kucaklat, gnn Helenler iin bir yortu, nee ve kucaklama gn olduu, Helen rknn grkeminin ykselmeye balad ve Asya Helenlerinin, klelik prangalarn asrlar sonra paraladklar ifade edilmektedir148. Ayn gn gazetede yer alan bir baka haber, Yunanistann tm illerinden gelen telgraflara dayanmakta ve zmirin Yunan Ordusu tarafndan igal edildiiyle ilgili mutlu haberin, tm Yunanistanda kutlandn duyurmaktadr. Selanikte de ani bir sevin patlamas yaanmtr. leden sonra Belediye Bakan liderliinde bir miting gerekletirilmitir. Byk bir heyecan ve Yaasn! nidalar arasnda Bakomutan Paraskevopulosun evine gidilmitir. Bakomutan yaananlarn, benzer olaylar iin bir balang olmasn temenni etmitir. Bu mitingten sonra Selanikteki eitli sivil toplum rgtleri, Paristeki Venizelosa tebrik telgraflar gndermilerdir. gal Atinada da byk bir debdebe ile kutlanm, ehir bayraklarla sslenmi ve leden sonra mzikli bir miting dzenlenmitir. htiyat blkleri erulis liderliinde, merkezi caddelerde Yaasn! nidalar arasnda resmi geit gerekletirmilerdir. Ayrca byk bir kalabalk, Kurtarlmam Helenler Cemiyetinin bulunduu Denizcilik Bakanl nne toplanmlar ve oradan Atina Belediyesine gemilerdir. Burada Atina Belediye Bakan kalabala seslenmitir. Miting giderek kalabalklamtr. Mitingiler daha sonra, ngiliz ve talyan

eliliklerine ynelmilerdir. Haberde, bu akam (16 Mays 1919) saat 21:00da marlar eliinde, zmirin igali sebebiyle fener alay dzenlenecei duyurulmaktadr149. Efimeris Ton Valkanionun 17 Mays (4 Mays)taki haberinde, zmirin igalinin geniledii ve zmire kan subay ve askerlerin, kalabalklar tarafndan ilahlatrld duyurulmaktadr. Gelen telgraflara dayanan habere gre, Yunan Ordusu zmirde son derece muhteem bir ekilde kabul edilmitir. Albay Zafiriyu ilahlam ve Metropolit Hrisostomos Onunla alayarak konuabilmitir. Haber, Rum sivil toplum rgtlerinin byk bir kutlama hazrl iinde olduklarn, Trklerin
148

Yunanllarn

karmasn

dehetle

izlediklerini

duyurmaktadr.

As Eortasomen likrinos [ten Kutlayalm], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 16 Mays (3 Mays) 1919, s. 1. 149 To Panellinion Eortazi [Tm Helenler Bayram Yapmaktadrlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 16 Mays (3 Mays) 1919, s. 2.

171

Helenlerin cokusuna ilk balarda tepki gstermi olan Levantenler ekimser kalmay yelemiler, Ermenilerse bu cokuya ortak olmulardr. Bu haberde Yunan Ordusunun da bir beyanatna yer verilmitir. Bu beyanatta, Trk Ordusunun silahl Trk ynlaryla birlikte Trk mahallerinde silahl direnie getii, buna karlk veren evzon alaynn az bir kaypla direnii bastrd, kar koyanlarn byk ksmnn ele geirildii ve zmirde tam bir skunetin hkm srd ifade edilmektedir. Ayn haberde, karmadan ksa bir sre nce Mavrudisin zmir Metropolitliinde okuduu Venizelosun beyanatna yer verilmi, Kutsal Sinodun zmir Metropoliti Hrisostomosa tebrik telgraf gnderdii ve Drama Valisi Naipzadenin, Venizelosun emriyle Zafiriyunun danman olarak zmire hareket ettii duyurulmutur150. Efimeris Ton Valkanionda 18 Mays (5 Mays)ta yer alan haberde ise zmirde skunetin hkm srd, zmir Valisinin de gz altna alnd ve gz altna alnanlarn byk olaslkla Pireye gnderilecekleri bilgisi yer almaktadr. Ayrca Venizelosun Patris Gazetesi muhabirine verdii bir beyanata da yer verilmitir. Venizelos bu beyanatnda, 14 Mays (1 Mays) 1919un, Yunanistann Egenin iki kysna hakim olmaya balamasnn balangc olmas sebebiyle, Yunan ulusunun tarihindeki en nemli gn olduunu ifade etmi, Ulusal mutluluklaryla ilgili vatandalarmza en iten dileklerimi iletmenizi istiyorum. Kendileri bu mutluluu tamamyla hak ediyorlar. nk tm zorluklara kar Yunanistan tarafndan verilen sze ve ulusal geleneklerine sadk kalmlardr demitir. Yunan siyasi evrelerinin, zmirin igali srasnda yaanan direnie nem vermedikleri sylenmekte ve ayn evrelerin, igalin belirlenen tm alanlara

yayld konusunda gvence verdikleri duyurulmaktadr. Ayn haberde stanbuldan gnderilmi olan bir bilgiye de yer verilmitir. Buna gre bir Osmanl buharl gemisi tam zmire ekilmek zereyken, ngiliz Polisi tarafndan alkonulmutur. Gemide yaplan aramada byk miktarda silah ve cephane ele geirildii, gemide gz altna alnanlarn zel bir grevle ve Ege Blgesindeki etelerle birlikte faaliyet gstermek zere gnderildiklerini itiraf etmek zorunda kaldklar ifade edilmitir151.

Apovasis Tu Stratu s Smirni Eperatothi Htes [Ordunun zmir karmas Dn Tamamland], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 17 Mays (4 Mays) 1919, s. 2. 151 Peri Tin Katalipsi Tis Smirnis [zmirin galiyle lgili], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 18 Mays (5 Mays) 1919, s. 1.

150

172

19 Mays (6 Mays) 1919 tarihli ve zmir Olaylar baln tayan haber, Bakanlar Kurulunun Steryadisin Yksek Komiser olarak atanmasna karar verdiini, Askeri Mahkemenin ncelikle zmirin igali srasndaki olaylarn nde gelenlerini yarglayacan Konandan Yunan duyurmaktadr. Haberde, zmirdeki Hkmet kar konulduu iddia

Kuvvetlerine

mitralyzlerle

edilmektedir. Buna Yunan askerinin ar makineli tfeklerle karlk verdii ve bahriyelilerin desteiyle yarm saatlik bir mcadelenin akabinde Hkmet Konann igal edildii, burada bulunan herkesin gz altna alnd, direnii bizzat Vali zzet Beyin tertipledii ve gzaltna alnanlarn Pireye gnderildikleri sylenmektedir. Olaylarn akabinde, zmirdeki eitli devlet daireleri de ele

geirilmitir. Metropolitlik Saraynda, Tmen Komutan Zafiriyu onuruna yemek verilmi ve zmirin ileri gelenlerinden pek ou bu yemekte bulunmulardr152. 20 Mays (7 Mays) gn Efimeris Ton Valkanionda stanbuldan

aktarlan haberler yer almtr. zmirin igalinin daha ilk andan itibaren stanbulda yankland, Pera ve atalcadaki dkkanlarn kapand, byk bir heyecann yaanmakta olduu, olaylarn Helenler tarafndan rkn kurtuluu ve Osmanl mparatorluunun sonu olarak deerlendirildii ifade edilmektedir. Camiler, fanatik hocalarn tarafndan abluka halk galeyana getirmesini nlemek amacyla, mttefikler altna alnmlardr. Haberde, byk camilerde sava

malzemelerinin bulunduu iddia edilmektedir. Mttefik igali ya da ablukas altnda olan camiler arasnda Ayasofya, Kariye ve Fatih camileri de saylmaktadr. Padiahn Damat Feritin istifasn kabul ettii haberi, bu hkmetin stanbuldaki son Trk hkmeti olabilecei ve mttefiklerin idareyi devralabilecekleri eklinde yorumlanmaktadr153. 21 Mays (8 Mays) tarihli haberde, zmir Valisi zzet Beyin Trk yetkililerce yetersizlikle suland, ancak deitirilmesinin dnlmedii ifade edilmektedir. Ayn haberde, Trk basnnn zmirin igali sebebiyle, feryatlar iinde olduu bilgisi de yer almtr154. 23 Mays (10 Mays)ta Efimeris Ton Valkanionda, zmirdeki olaylarn sulularn yarglamak zere kurulan askeri mahkemeyle ilgili
152

Zafiriyunun

Ta Gegonota Tis Smirnis [zmir Olaylar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 19 Mays (6 Mays) 1919, s. 1. 153 Katalipsi Tis Smirnis [zmirin gali], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 20 Mays (7 Mays) 1919, s. 1. 154 Meta Tin Katalipsi Tis Smirnis [zmirin galinden Sonra], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 21 Mays (8 Mays) 1919, s. 2.

173

beyanatna yer verilmitir. Zafiriyu beyanatnda, toplumun bir takm kurallara gre yaadn, her vatandan yasalara uymas gerektiini ve mahkemelerin, toplumun kuru dallarn kesen baltalar olduunu ifade etmitir. Askeri mahkemenin verdii lm cezalarnn uyguland duyurulmutur155. Ayn tarihli bir baka haberde, Saltanat urasnda zmirin igalinin deerlendirildii, Osmanl yetkililerinin son derece kaygl olduklar ve mttefiklere ait devriyelerin stanbulu batan baa dolatklar ifade edilmektedir. Sultanahmet Meydannda (haberde Beyazt Meydan denilmektedir) Trkler byk bir miting dzenlemiler ve mitinge binlerce Trk vatanda katlmtr. Krsye gelen konumaclar, Osmanlnn (Trkiyenin) iinde bulunduu durumu vurgulayarak, Trkleri vatanlarn savunmaya armlardr. Mitingiler ellerinde byk bir Trk bayrayla Galata Kprsn gemeye almlar, ancak mttefik gleri tarafndan engellenmilerdir. Bunun yannda Rumlar zmirin igalini enliklerle kutlamak istemiler, ancak enlikleri olaylar kmasn nlemek amacyla mttefikler tarafndan ertelenmitir. Haber, taradaki Trklerde de heyecann gzlenmekte olduunu, Bursada da Trklerin, bayraklar ve flamalarla mitingler dzenlediklerini ve mttefiklerin Hristiyanlarn katledilmesini nlemek amacyla, eitli ehirlerde silahl birlikler bulundurmaya karar verdiklerini aktarmaktadr156. 24 Mays (11 Mays) tarihli Efimeris Ton Valkanionda, stanbulda Trklerin zmirin Yunanllar tarafndan igaline tepki olarak gerekletirdikleri mitinglerden bir resim yer almaktadr. Osmanl Hkmetinin yaynlad bildiri ile, zmirin igalinin kabul edilemeyeceini duyurduu bildirilmektedir157.

4.

YUNAN FEVKALADE YKSEK KOMSERL VE YKSEK KOMSER STERYADS

karma esnasnda yaanan istenmeyen olaylar sebebiyle, zmire acilen Yunanl bir siyasi temsilcinin gnderilmesi gerekmitir. Venizelosun giriimleri

Meta Tin Katalipsi Tis Smirnis [zmirin galinden Sonra], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 23 Mays (10 Mays) 1919, s. 1. 156 Katastasi En Konstantinupoli Tarahodis [stanbulda Durum alkantldr], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 23 Mays (10 Mays) 1919, s. 2. 157 Turki Diatelun En Anastatosi [Trkler Paniktedir], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 24 Mays (11 Mays) 1919, s. 1.

155

174

sonucunda 21 Mays 1919da,

Aristidis Steryadis158 zmire gelerek grevine

balamtr. Artk bundan byle askeri mercilerin de, blgede yaayan tm vatandalar gibi, Onun emirlerine uymas gerekmitir. Yksek Komiserlikin ekirdeinde Steryadisten baka, Eski Drama Valisi Ali Naipzade, Preveze Valisi T. Krionas, Yunan Ulusal Ekonomi Bakanlnda st dzeyde bir memur olan G. Ksinopulos, ayrca E. Kufidakis, ve P. Gunarakis bulunmulardr. Gunarakis, Yksek Komiserlikin genel sekreterliini stlenmitir. Naipzade komiser yardmcl grevinin yannda, Trklerle iliki kurulmasndan sorumlu slam leri ubesinin de bakanln yrtmtr. Kk ilerde alan Trk memurlarn grevde kalmalarna izin verilirken, st dzey memuriyetlerde Atinadan getirtilenler ve bunlarn yetmedii noktada ise yerli Rumlardan seilen kiiler kullanlmtr. Yksek Komiserlik, aamal olarak 11 ubeden olumutur: Bunlar, Yksek Komiserlik ubesi ve Sekreterlik ubesinin yannda, Diplomatik likiler, Salk, Gmenleri Yerletirme, Hapishane, Postane, Mali ler, Tercme, Kamu Hizmetleri ve slam leri ubeleridir. Yksek Komiserliin, ynl bir grevi olmutur: a) Bar antlamasnn imzalanmasnn akabinde Yunanistann blgenin tam ynetimini stlenmesine kadar, Osmanl mercileri zerinde ll bir denetim uygulamak, b) Mttefik temsilcilerinin ve Osmanl Hkmetinin karsnda Yunan karlarn savunmak, c) Bat Anadolunun gelecekte Yunanistana katlmas ncesinde hazrlk yapmak. Komiserlikin almas iki safhaya ayrlmaktadr. Bunlardan birincisi 1919 yl Mays aynda balamakta ve Sevr Antlamasnn imzalanmas ile sona ermektedir. kinci safha ise, 1922 ylnn Eyll ayna kadar devam etmitir. kinci safhada zmir Yksek Komiserlii, zmir Yunan daresi adn almsa da, Steryadis sonuna kadar Yksek Komiser olarak kaldndan dolay dnemler arasndaki ayrm belirgin olmamtr. Yksek Komiserlike eski Yunan Konsolosluu binas tahsis edilmitir. Yunan Ordusunun igal ettii ehirlerde, Yksek Komiserin temsilcileri
158

Steryadis, 1861 ylnda Giritin Kandiye (raklio) ehrinde domutur. Babas ya tccardr. Pariste hukuk renimi grm ve slam Hukuku uzman nl bir avukat olmutur. 1917-1919 yllar arasnda Epir Valisi ve tm igal sresince zmirde Yunan Yksek Komiseri olarak grev yapmtr. fade edildiine gre Venizelos, Steryadisin Yunan askeri ile birlikte zmire kmayn bir felaket olarak yorumlamtr. Aggelomatis, a.g.e., s. 59.

175

grevlendirilmilerdir. Yunan Ordusu tarafndan igal edilmi blgede oluturulmu olan temsilciliklerin says yirmidir. En st temsilcilik Bursada olup dierleri Mudanya, Bandrma, Gemlik, Mihali (Karacabey), negl, Biga, Ezine, Balya, Balkesir, Soma, Edremit, Salihli, Alaehir, Kula, Uak, Simav, Afyon, Ktahya ve Eskiehirdir. Bu temsilciler, Osmanl daresinin ve adaletinin uygulamalarn denetlemekle ve takip etmekle grevlendirilmilerdir. Ayrca Trk yetkililerle Yunan Ordusu arasnda, arabulucu olarak da kullanlmlardr. Yksek Komiser hkmetin talimatna gre ncelikle zmirin igali esnasnda meydana gelen kargaa ve anarinin ortadan kaldrlmasna almtr. Vali zzet Beyi de ziyaret ederek olaylardan hkmetinin duyduu rahatszl dile getirmi, igalin askeri nitelikli olduunu syleyerek, kendisine her trl yardm yapmay taahht etmitir. zzet Beyin gvenini bu ekilde kazanan Steryadis, igal esnasnda Yunan birlikleri tarafndan tilaf Devletleri vatandalarnn ev ve iyerlerinde yaplan yama ve talann karlanmas iini ele almtr. Yerel basn zerinde uygulanan sansre resmiyet kazandrm ve bunu, ehirde farkl unsurlarn varolduu sebebiyle bir takm insani kayglar ileri srerek kamuoyuna duyurmutur. Steryadis Trk idarecilerinin yan sra tilaf Devletleri temsilcileri ile de yakn ilikiler kurmaya gayret etmi ve bunda olduka baarl olmutur. Bu yaknlk sayesinde, Yunan gal Kuvvetlerinin i blgelere doru ilerlemesi iin gereken izin rahatlkla alnmtr. Sistemli bir ekilde Trk kanun ve mahkemeleri hkmsz braklm, Trk polis ve jandarma tekilatnn yerine yerli Rumlardan oluturulan polis ve jandarma tekilatlar oluturulmutur. zmirin mlki idaresini bu ekilde kendine balayan Steryadis, bundan sonra blgenin nfussal, ekonomik ve kltrel adan Yunanlatrlmas zerine almalar yrtmtr. Yksek Komiserlikin nezareti altnda 1919 sonlarna kadar 100.000 Rum blgeye yerletirilirken, bunun en az iki, kat kadar Trk de, i blgelere kamak zorunda braklmtr. Bu konuyu incelemi olan Theodoruya gre, Yunan daresinin yapt en byk harcamalar, tahrip edilmi olan ehirlerin onarm (Aydn rnei verilmektedir), geri dnen Rum gmenlerin yerletirilmesi ve igalin ilk gnlerinde zarara urayanlara tazminatlarn denmesi iin yaplmtr. Ancak bunun yannda niversite inaat (Venizelosun tevikiyle, Matematiki Konstantinos

176

Karatheodorisin nderliinde zmire kurulmas dnlen Yunan niversitesi159), ayrca ulam ve haberleme ann iyiletirilmesi iin de masraf yaplmas gerekmitir. Anadolu ngiltere, Fransa ve talyann gznde bir smrge iken,

Yunanistan iin asrlk balardan dolay farkl bir anlam tam ve Yunanistan Asyada srekli kalmak istiyorsa, kendini en iyi ekilde ortaya koymas gerektiini fark etmitir. Ancak, biraz ileride savald gz nnde bulundurulacak olursa, Theodoruya gre Yksek Komiserlikin icraatlar pek de mantkl deildir160. Belirtmeliyiz ki, Yunan tarihilii Anadolu Harekatnn askeri boyutuyla ilgilenirken, mlki idare konusunda ok az bilgiyi iermektedir. Yunan tarih kitaplarnda Yunan Yksek Komiserliinden ziyade, Yksek Komiser Steryadis zerinde durulmakta, az yada ok, ama mutlaka Onun kiilii irdelenmektedir. Steryadis bazlar tarafndan Anadolu Helenizmi zerindeki lanet, bazlar tarafndansa harika bir idareci161 olarak sunulmaktadr. Trke kaynaklarda Steryadisin, en az Venizelos kadar Megali deac162 olduuna ilikin cmlelere rastlanmaktadr. Oysa Kiikise gre, gerek durum bundan farkldr. Venizelos ok nceden Helenotrkizmi163 sebebiyle dikkat ekmi olan Steryadisi sz konusu greve atayarak, Trklerle Helenlere huzuru getirebilmeyi ummutur. Bu ekilde Bat yanda Venizelos, Trk ruhunu iyi tanyan Dou cephesinin bir taraftarna, Yunan igalinin lideri sorumluluunu vermiti. Kiikis Steryadisin, Giritli tm Rumlar gibi adada Trklerle beraber yaadn, ancak dier Giritli Venizelosun aksine, onlar yok etme dncesinden ilham almadn ifade etmektedir. Steryadis yirminci yzyln balarnda Venizelosu tanm ve bu iki adam tm ideolojik farkllklarna ramen, birbirlerine kar byk bir hayranlk beslemilerdir. Steryadis Venizelosa inanyordu ancak, Venizelist deildi. Huysuz bir mizaca sahip olan Steryadis sinirlendiinde, sara nbetine tutulmu bir insan izlenimi vermekte, ancak bilgisiyle kendisiyle konuanlar

Karatheodoris Konstantinos, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 9, s. 15. Bkz. s. 197. 160 Georgios Theodoru, Alli Opsi Tis Mikrasiatikis Embirias: Organosi Ke To Ergo Tis Ellinikis Diyikisis Tis Smirnis [Anadolu Deneyimin Bir Dier Yz: zmir Yunan daresinin Organizasyonu ve Eseri], Opsis Tu Mikrasiatiku Zitimatos [Anadolu Meselesinin Ynleri], Thessaloniki [Selanik]: Ekdosis Art of Text [Art of Text Yaynlar], 1994, s. 35-39. 161 Kapsis, Hamenes Patrides [Yitik Vatanlar], s.15. 162 Seluk Ural, Milli Mcadelede Yunanllatrma Hareketinin Siyasi Kolu: Yunan Fevkalade Komiserlii, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Say: 18, Yl: 2001, s. 310-319. 163 Bkz. s. 36-43.

159

177

bylemekteydi. sevmemekteydi.

Drstl

ile

tannmakta,

resepsiyonlar

ve

siyaseti

Steryadis Yunanistann Anadoluda hezimete uramasnn akabinde kendini Fransaya srgn etmi, daha sonra ABDye gemi ve kendisini son derece kt yarglam olan Yunanistana hibir zaman geri dnmemitir. Kiisel arivi bulunamamtr. Bunu yok ettii anlalmaktadr. 1922den sonra siyasetin iinde yer almamas sebebiyle, kiilii gizemli kalmtr. 1950de vefat etmitir164. Steryadisin Yunan igali esnasnda yaananlarn tekrarn nlemek ve Rumlar disiplin altna almak iin gsterdii abalar, anlaldna gre Onun Helenlerden sempati toplayamamasna sebep olmutur. Dolaysyla Yunan tarih kitaplar iinde milliyeti syleme sahip olanlarda, mutlaka Steryadis aleyhine yazlm sayfalara rastlanmaktadr. Bu kaynaklarda Yksek Komisere ilikin anlatlan anekdotlar genellikle, zmir Yunan Yksek Komiserliinde Basn ve Sansr ubesi Mdrl grevinde bulunmu olan Mihail Rodasa dayanmakta, Steryadisin Trk nfus lehine kararlar verdii, bata Hrisostomos olmak zere Ortodoks din adamlarna kar sert ve amansz olduu ifade edilmektedir. Aggelomatisin sylemi, bu tip anlatmlara iyi bir rnektir. Aggelomatis, Steryadisin ehir durulduunda zmire ulatn, Epirdeki idareciliinde adaletli, sert, istekli ve becerikli olarak tanndn, Egeye gelecek ilk idarecinin de byle olmasnn istendiini, ancak Onun karmak bir kiilie sahip olduunun ortaya ktn sylemektedir. Aggelomatise gre Steryadis, adaletsiz, sert, otoriter, saygsz ve kendini beenmitir. Delilik, ani dengesizlik ve dehann karmdr. Daha ilk andan itibaren nasl davranlacan programlam ve vatandalar da, askerleri de korkutmak istemitir. Steryadis Helenlerin en ufak bir sevin gstermelerine izin vermemi ve Onun yznden Helenler bir an olsun zgrln tadna varamamlardr. Bir gn Rodasa, Yolumun zerinde kimi ve ka kiiyi bulacam umurumda deil. taat ve dzeni salamak iin etlerinin zerinden geeceim demitir. Askeri Mahkemenin baz Hristiyanlar lmle cezalandrmakta tereddt ettii bir baka gn Askeri Mahkeme Bakan Daskalakisi arm ve Ben, birka gn iin Atinaya gidiyorum. Dndmde bunlar yarglanm ve kuruna dizilmi olsun diye emretmitir. Akl banda olduu

Kiikis, Sigkritiki storia Ellados Ke Turkias Ston 20o Eona [20. Yzyl Yunanistan ve Trkiye Karlatrmal Tarihi], s. 212-215.

164

178

saatlerde adaletli, mantkl oluyor ve tartmasz bir ekilde idari yeteneklerini ortaya koyuyordur165. Bir Yunan subay olan Gonatasa gre askeri igalden sonra sra siyasi igale geldiinde, Yksek Komiserlike Venizelosun yakn dostu olan Steryadis atanmtr. Steryadis Venizelostan byk deer grmektedir. Ancak komutanlara, metropolitlere ve tm Yunan yetkililerine zalimce davranm ve sadece Trkler tarafndan sevilmek istemitir. Hapishanelere giderek, askeri yetkililerin

hapsettiklerini serbest brakmtr. Steryadis vatandalarn silahszlandrlmasna ve etelerin belirlenen hattn tesinde takip edilmesine izin vermedii iin, askeri yetkililer ou zaman zor durumda kalmlardr166. Haciantoniyu Steryadisin zmire gnderilmesini, Venizelosun en byk siyasi hatas olarak yorumlamaktadr. Asker, ileri gelenler ve Hrisostomosun tm itirazlarna ramen 1920den sonra da yerinde kalm ve ngilterenin gz kula olmutur. Mslmanlar ve Levantenleri korumu, ilklerinin silahlanmasn engellemi, ancak ikincilerin istihbarat faaliyetlerine katlanmtr. Grevi,

Yunanistann igali zerine oluan korkular datmaktr. Ancak, uygulad siyaset yznden, 1922den sonra Yunanistana dnmeye cesaret edememitir167. Metropolit Hrisostomos, lmnden yirmi drt saat nce yazld sylenen, 7 Eyll (25 Austos) 1922 tarihli mektubunda, sevgili arkadam ve kardeim diyerek hitap ettii Venizelosa, Anadolu Helenizmi, Yunan Devleti, Yunan Devleti Kainat ve Helen Ulusu, artk bundan byle Hadese168 (yeraltna) inmektedir ve artk oradan onu kimse kurtaramaz. Tabi ki bu ykmn sorumlular siyasi ve ahsi dmanlarmzdr. Ancak siz de, iki davrannzdan dolay byk sorumluluk sahibisiniz. Birincisi, Anadoluya Yksek Komiser olarak lgn, egoist, geveze, kendini beenmi ve tm salkl ve akl banda unsurlar kmseyen, kfreden, dven, srgn eden ve hapseden Steryadisi gnderdiniz. Bugn Anadolu halknn felaketinin son meyvelerini topluyoruz. kincisi, eserinizi daha

tamamlamadan, stanbul Yunan askeri tarafndan tam igal edilecek ve siz

Aggelomatis, a.g.e., s. 60-63. Gonatas, a.g.e., s.120. 167 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [ Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 45. 168 Yunan mitolojisine gre Hades, yeralt tanrsdr. Ayn zamanda, ayn isimli tanrnn ve llerin barndklar yer anlamna gelmektedir. Bkz. Adis [Hades], Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 1, s. 157.
166

165

179

stanbula tam girecekken, seim gerekletirme anssz ve kabahatli ilhamna sahip oldunuz demektedir169.

C.

1919 YILININ KNC YARISINDA ANADOLU HAREKATI EREVESNDEK GELMELER

1.

BATI ANADOLUDA YUNAN GALNN GENLEME SREC

Yunanllar igallerini zmir, Kordonboyu, Bornova ve Buca izgisinden Seydiky, Cumaovas, Develi ve Urla istikametine doru geniletmiledir. Menemen 21 Mays, Bayndr 22 Mays, Manisa ve Turgutlu (Kasaba) 25 Mays, Aydn ve Nazilli 27 Mays, Tire 28 Mays, Ayvalk 29 Mays, Dikili 31 Mays, demi 1 Haziran ve Bergama 12 Haziranda igal edilmitir170. gerekletirdikleri ilk igaller esnasnda herhangi bir Trk Yunanllar direniiyle

karlamamlardr. Ancak ksa srede bu direni Kuvay Milliye olarak ortaya kmtr. Kapsis Yitik Vatanlar adl kitabnda, Menemenin igalinin nemli bir askeri deerinin olduunu ifade etmektedir. nk Menemen nfusunun ounluu Trktr ve Kapsise gre bunlar, ttihatlar desteklemektedirler. Buna ramen 5. Piyade Alay Komutan Yarbay akalos ehri kan dkmeden igal etmi ve Trk askerinden devralmtr. Kapsise gre Menemenin kansz bir ekilde igal edilmesi mucizesi, gazeteci Kostas Misailidis sayesinde gereklemitir. Misailidis, hayati tehlikelere ramen ehrin ileri gelenlerini etelerin etkisinde kalmamalar ve yazglarn kabul etmeleri konusunda ikna etmitir. kna edememesi halinde katledilme ihtimaline ramen korku gstermemi, Yunan Ordusu ilerlerken Trk klasna komutur. Trk binba Onu kabul etmi ve aralarnda dramatik bir sylei gereklemitir. Sonunda binba yazgsn ve teslim olmay etmitir171. kabul

169 170

Kapsis, 1922 Mavri Vivlos [1922 Kara Kitap], s. 107-111. Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 48. 171 Kapsis, Hamenes Patrides [Yitik Vatanlar], s. 24.

180

Mamoninin bir makalesinden, Misailidisin Yunan propagandasnn nemli ahsiyetlerinden biri olduu anlalmaktadr. Misailidis Anadolu Harekat erevesinde, 1921-1922 yllarnda stanbuldaki Rum cemiyetlerinde de eitli konferanslar vermi ve cepheyle ilgili izlenimlerini aktarmtr172. Menemen 21 Mays 1919 tarihinde Yunanllar tarafndan igal edildiinde, Yunanllara kar direni gsterebilecek kuvvetler henz organize olamamt173. Bu arada Yunanllara kar silah kullanlacak olursa, onlarn da silahla karlk

verecekleri konusunda propagandalar yaplmaktayd. Yerli Rumlar ve Rum papazlar da halkn maneviyatn krmakta olan bu propagandalarda yer almlard. Bu sylem byk bir beceriyle ilenmi ve Akhisar gibi baz yerlerde ksa zamanda meyvesini vermitir. Yunan bayra, Yunan zulmne kar tek kurtulu aresidir eklinde bir kanaat domutur. ehirlerin Yunan bayraklaryla donatlmas salanarak, Trk halknn Yunan igaline kar olmad, tersine bu igali istedii grnm ve izlenimi yaratlmtr. Bu gelimeler, zmirin igalinin yaratt aknlk ve bunlara engel olabilecek gl liderlerin henz i banda olmamasna balanabilir. Eer byle liderler o anda buralarda bulunuyor olsalard, ehirler savunmasz bir ekilde teslim olmazlard kukusuz. Ancak ne yazk ki blgedeki idarecilerden bazlar, Yunan propagandasnn oyununa gelmilerdir. Byle bir durum Manisada da ortaya kmtr. 1922 Eyllnde Manisa Yunanllar tarafndan yaklmadan nce ehir nfusu, baz istatistiklere gre 86 bindir. Bunun 22 bini Rum, 2500 Ermeni ve 1300 Yahudidir. Bir Yunan igaline kar ehrin savunulmasn isteyenler, 17. Kolordunun Manisada bulunan silah ve cephane depolarndan yararlanarak Menemen Boaznda bir savunma hatt kurulabileceini dnmlerse de, bu giriimleri yabanc temsilcilerin ve 25 Mart 1919da Manisa Mutasarrfln stlenen Giritli Hsn Beyin engellemeleri yznden sonu vermemitir174. Yerli Rumlarn ve Ermenilerin alklar ve Zito Venizelos! lklar arasnda Yunanllar ehre girmilerdir. ehrin savunmas iin rpnan vatanseverler, artk bir ey yapma olaslnn kalmadn grerek, mcadelelerini baka yerlerde ve sonuna kadar srdrmek iin sevdikleri ehirden ayrlmlardr. Manisann igali yldan fazla
172

Mamoni, O Ellinikos Filologikos Sillogos Konstantinupoleos, O Vanizelos Ke Mikrasiatiki Ekstratia [Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesi, Venizelos ve Anadolu Harekat], s. 277-279, 288. 173 Kazm zalp, Milli Mcadele (1919-1922), Cilt:1, 4. b., Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1998, s. 13. 174 Kamil Su, Manisada Yunan gali I, Trk Kltr Dergisi, Yl: 20, Say: 227, s. 306-310.

181

srm, igalin ertesi gn resmi dairelerden Trk bayraklar indirilip, yerlerine Yunan bayraklar ekilmitir. Bunun akabinde zulm, ikence, bask ve sindirme hareketleri ortaya kmtr. Trkler her trl bahaneyle tutuklanp hapse atlm, evlere basknlar dzenlenmi, cami duvarlarna ve mihraplara halar izilmi, ehirde sk ynetim ilan edilmi ve sk ynetim mahkemeleri kurulmutur. galden on be gn sonra Manisaya evzon taburu gelmi ve bu taburun geliinden hemen sonra Trklerin silahlarn hemen teslim etmeleri istenmitir. Hatta evlerde silah aramas yaplm, bu ama dorultusunda iki avu, iki evzon eri ve iki yerli Rumdan oluan postalar meydana getirilmitir. Bu bahaneyle evlere girilerek Trklere ait para, altn ve gmlere el konulmutur. Trklerin bulunduu kylerden toplanan silahlar, Mihailli (shak elebi)de depo edilip, sonra da Rum kylerine datlmtr175. Silahlarn toplanma sreci, Efimeris Ton Valkanion stunlarna da yansmtr. 1 Temmuz (18 Haziran) tarihinde gazetede, Komutan Niderin Manisal sekinlere hitab grlmektedir. Nider bu hitabnda, Hepiniz ayn haklara sahip vatandalarsnz. Mslmanlarn, Ermenilerin ve herkesin dinine, geleneklerine

saygl olunacaktr. ikayetiniz olduunda askeri kuvvetlere gidin. Onlara, her trl olayn tarafsz olarak ele alnmas emrini verdim demitir. Nider Aydnllara da bir bildiri sunmutur. Drt gn iinde her trl silah teslim etmelerini, aksi halde askeri mahkemeye gnderileceklerini duyurmutur. Bu arada Manisada drt bin silah toplanmtr ve silahszlandrma srmektedir176. u bilgileri de eklemek gerekir ki, Ukrayna Harekatnda grev alm birlikler, zmir ssnde grevlendirilmiler ve 1919 yaznda Anadoluya

gelmilerdir. Bu kuvvetlerden 5/42 Evzon Alay Manisaya slenmitir. Bu alayn komutan Plastirastr177. Haciantoniyunun Plastiras ile ilgili yazd kitaba baklacak olursa, bu alay Bakomutan Leonidas Paraskevopulosun Selanikten zmire geldii gn Manisaya slenmi ve Manisa halk tarafndan son derece scak bir ekilde karlanmtr. Bu scak iliki, evzonlar ehirde bulunduklar tm sre boyunca devam etmitir. Plastiras ska, svariler ve alayn atlet takmyla gsteriler ve yarmalar dzenlemi, kendisi de bunlara katlmtr. Bu kk etkinliklerle alayn hazr tutan Plastiras, koro dahi kurmutur. fade edildiine gre Plastiras, byk
Kamil Su, Manisada Yunan gali II, Trk Kltr Dergisi, Yl: 20, Say: 228, s. 367-373. Ta Gegonota Tis Mikras Asias [Anadoludaki Olaylar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 1 Temmuz (18 Haziran) 1919, s. 2. 177 Bkz. s. 110.
176 175

182

deneyimler geirmi olan yerli halk iin de zlmektedir. Makedonyann Sarabannda Bulgar katliamnn sonrasnda drt kimsesizi evlat edindii gibi, Manisada da ocuk evlat edinerek onlar Yunanistana gndermitir. Buna paralel, blgede bir yetimhane kurulmas iin giriimleri olmutur. Bu arada gazeteci Misailidisi de klasnda misafir etmektedir178. lk igaller dnemi Efimeris Ton Valkanionun stunlarndan, aada

rneklerini vereceimiz haberlerle Yunan kamuoyuna duyurulmutur. 21 Mays (8 Mays) 1919 tarihinde Efimeris Ton Valkanionda yer alan haberde, Aydnda Yunanllar ve Trklerden bir kurul oluturulduu ve bu kurula, ehrin dzenini salamak ve Yunan Ordusunu kabul etmekle ilgili grev verildii ifade edilmektedir179. 24 Mays (11 Mays)ta ise tm Aydnn Yunan Ordusu tarafndan igal edildiine dair manet atlmtr. Bu haber zmirden gnderilen bir telgrafa dayanmakta ve bin kiilik evzon ordusunun Aydn igal ettii bildirilmektedir. Ayn yne doru Adalar Denizi (Arhipelagos) Tmeni de hareket etmitir. Habere gre evzonlar, Aydn Trk etelerinden temizlemilerdir. Bu etelerin Hristiyanlar hedef ald ve Rum kylerini yaktklar, Aydnn nde gelen Trklerinden oluan bir kurulun ise, igalci glerin komutanlarnn karsna kt ve Aydn lini igal etmek zere emir alm olan Yunan Ordusuna kar hibir direni gsterilmeyeceini syledii ifade edilmektedir. Ayn haber

Cumaovas Kyndeki Trk nfusun, balarnda Tevfik Aa olmak zere kyn meydannda toplanp mavi beyaz Yunan bayran gndere ektiklerini ve kyn Yunan askerleri tarafndan igalini istediklerini duyurmaktadr. Manisa sakinleri de Yunan Ordusunun blgeyi igalini talep etmilerdir ve zaten Yunan svarileri Manisa ve Menemen ynnde hareket etmeye hazrdrlar. Habere gre zmir Karyakallar, Yunan askerinin emirlerine uyacaklarn bildirmilerdir180. 25 Mays (12 Mays) tarihinde gazetede, ayn ierie sahip bir baka haber daha yer almtr. Bu haberde, zmire bal ky ve kasabalarda Trk ve Rumlardan oluturulan komisyonlarn zmirdeki Yunan Askeri daresine giderek, blgelerinin Yunan Ordusu tarafndan igalini istedikleri, blge halkndan gelen bu kabuln Yunan askerini sevindirdii, gerek zmirin iinde, gerekse krsalnda dzenin hkm
178 179

Haciantoniyu, Nikolaos Plastiras, s. 64-66. Meta Tin Katalipsin Tis Smirnis [zmirin galinden Sonra], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 21 Mays (8 Mays) 1919, s. 2. 180 Katalipsis Olokliru Tu Nomu Aydiniyu [Tm Aydn linin gali], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 24 Mays (11 Mays) 1919, s. 2.

183

srd ifade edilmektedir. Haberde o ana kadar zmir evresinde igal edilen yerleim birimleri saylmakta ve Zafiriyunun Yunan jandarmas sayesinde dzeni salad, Yunan ileri Bakanlnn blgeye gnderilecek memurlar setii ve bunlarn ilk frsatta gnderilecekleri bildirilmektedir181. 27 Mays (14 Mays) tarihli haberde Yunan askeri yetkililerinin, Trk subaylarnn i blgeye doru ilerleyen Yunan kuvvetlerine kar direni rgtleyeceklerine dair bilgi edindii ifade edilmektedir. Bu bilgiye gre direni yeri Aydn olacaktr. Yunan Askeri daresinin ele geirdii Trklere ait bir bildiride, inananlar Aydnda direnie arlmtr. Yunanl yetkililer, Trklerin i blgelerde hareketinin zor olaca gerekesiyle, bu bildiriyi ilk balarda nemsememilerdir. Ancak zmir-Aydn demiryolu istasyonundaki Helen bekilerden birisi, yabanc pasaportlar tayan Trklerin son gnlerde Aydna fazlaca gittikleri bilgisini iletmitir. Bekinin ilettii bu haber, Yunan askeri yetkililerini Trklerin direni gsterecekleri konusunda harekete geirmi, bunun zerine zmirde bulunan tm Trk subaylarnn Hkmet Konanda toplanmalar istenmitir. Haber bu subaylarn, beraberlerinde Yunan korumalar olduu halde stanbula

gnderileceklerini duyurmaktadr. Ayn haberde bir Yunan alaynn Menemene hareket ettii, bir dier hareketin Manisadan Aydna doru olduu ve bu kesin nlemler sayesinde her trl Trk eyleminin balamadan bastrlaca ifade edilmektedir182. Yunan tarih kitaplarnda bu dnemi incelediimizde, bize gre Aydn Direnii, onlara gre Aydn Olaylarnn ne karldna ahit olmaktayz. Aydnn Helenler iin nemini, fotoraf Nellynin anlatmlarnda grebilmekteyiz. Nelly, Anadolu Harekat ncesi Aydnl Rumlarn yaantsn anlatmtr. Aydn, Trkiyenin i blgelerine doru giden hattn istasyonu olmas sebebiyle hareketli bir ehirdir. zmirden gelen demiryolu, yoluna buradan devam etmektedir. ehir ticaret asndan nemli olduu gibi, belli bir sanayiye de sahiptir. Derici ve tabakhaneleri vardr. Aydnda Helenler anaokulundan ortaokula, kz okullarna kadar eitim kurumlarna sahiptirler. Yunanistan, Fransa ve talyann konsolosluklar bulunmaktadr. Helenlerin Melissa (Balars) isimli bir kltr dernekleri, Agios Haralambos isminde, gzel bir binaya sahip hastaneleri vardr.
Ta Meta Tin Katalipsi Tis Smirnis [zmirin galinin Sonras Gelimeler], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 25 Mays (12 Mays) 1919, s. 2. 182 Ta Ellinika Stratevmata Proelavnun s Tin Mikrasian [Yunan Birlikleri Anadoluda lerliyorlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 27 Mays (14 Mays) 1919, s. 2.
181

184

Bunun yannda Fransz rahibelerin idare ettikleri, St. Vincent de Paul isimli bir de misyoner okulu faaliyet gstermektedir. Nellyye gre Aydnda yaayan Rumlar, birka bin kadar olmaldrlar. Bu Rum nfus, dier Osmanl yerleim birimlerinde de olduu gibi, ayr bir mahallede oturmaktadr. Rum mahallesi ehrin merkezinde olup, Trkler ehrin kysnda yaamaktadrlar. Rum evleri balkonlu, Rum mahallelerinin yollar ta demelidir. evredeki gzel mesire yerlerine gidenler sadece Rumlardr. Buralara herhangi bir Trkn adm atmas olanakszdr. Trkler, Helenlerin stnlklerini hissetmiler ve yazglarn kabul etmilerdir. Tm ticaret ve ekonomi Rumlarn elindedir. Trkler Rumlara alyor ve onlarn ekmeini yiyorlardr. Rum erkekleri, Trklerle iliki iinde olduklarndan hepsi de Trke konuabilmektedirler. Ancak hibir Rum kadn Trke bilmemektedir. Trk ve Rum mahalleleri birbirinden ok uzak olduundan dolay, Rum kadnlarn Trke renmelerine olanak bulunmamaktadr. Trkeyi ancak, mahallerine meyve ve sebze satmaya gelen satcdan iitebilmektedirler183. Kapsis de Aydn dounun en gelimi ehirlerinden biri olarak tanmlamakta, Rumlarn iki izci grubu bulunduunu ve bunun, Rumlar iin bir vn kayna olduunu ifade etmektedir184. Yunanllar ehri nemsediklerinden dolay, Aydnn talya tarafndan igal edilebilecei sebebiyle kayglydlar. Aslnda ehirde ngiliz subaylar

bulunmaktayd. Bu sebeple ngilizlerin gerek durumdan habersiz olmalar beklenemezdi. Aydnn igaline izin verilmi, igalle grevlendirilmi olan birlikler ksmen yry, ksmen de trenden faydalanmak suretiyle Byk Menderes Vadisine aktarlmlardr. Bu aktarma 24-27 Mays 1919 gnlerinde gereklemi ve 27 Mays 1919 sabah Erbeyli Blgesinde toplanm olan birlikler, ayn gn hibir direnile karlamadan Aydn igal etmilerdir. Aydn halknn bir ksm igalden nce yurtlarn terk ederek eitli ynlere g etmilerdir. Tmen Komutan var olan artlar altnda Aydn savunmann imkanszln dnerek ncesinde ekilme karar vermi, Yunan birliklerinin Aydna yaklamas zerine 26 Mays 1919 gn

Nelly, Gennitika Sto Aydini [Aydnda Dodum], Periodiko Leksi [ Leksi Dergisi], Tevhos [Say]: 112, Noemvrios-Dekemvrios [Kasm-Aralk] 1992, s. 808-810. 184 Kapsis daha da ileri giderek Adnan Menderesin bu izci gruplarn kskanarak onlar taklit etmek istediini de ifade etmektedir. Kapsis, Hamenes Patrides [Yitik Vatanlar], s. 52.

183

185

Aydndan ekilmitir185.

Yunanllar Aydn igal etmelerinin akabinde, Nazilli

ynnde ilerleyerek buraya da girmilerdir. 28 Mays (15 Mays) tarihli Efimeris Ton Valkanionnda, Aydnda

cereyan eden olaylarla ilgili bir haber yer almtr. Bu haberde, Aydndaki Trk askerlerinin ehri brakarak evredeki tepeleri tuttuu, ehirde kalan Trklerin silah depolarnn kilitlerini krarak silahlandklar ifade edilmektedir. zmir Valisinin

Babaliye bilgi aktarmas zerine Zafiriyu, Valinin stanbul ve ileri Bakanlyla telgrafhaneye tutuklanmasnn edilmektedir
186

haberlemesini Yunanl ve

yasaklamtr.

Ayrca

devlet

basmevine zmir

ve

bekiler askeri

konulmutur.

Haberde,

Valisinin ifade

mahkemeye

karlmasnn

beklendii

Triantafillidis takip eden dnemi, gal Ordusunun gvenlii asndan durum i ac deildi. Trk birlikleri tarafndan gerekletirilen saldrlarn geri pskrtlmesi iin ciddi anlamda takviyeye ihtiya vard. eteciler

oalmaktayd. Anadolu ilerinde ngilizlerin denetiminde olan cephane depolar yamalanmaktayd szleriyle anlatmtr Yksek Komiser Steryadis, Paristeki Venizelosa gnderdii 2 Haziran 1919 tarihini tayan telgrafnda, zmir ve stanbuldaki talyan propagandasnn Trkleri tahrik ederek, onlar Yunanllarn ilerleyiine kar kullandna iaret etmitir. Steryadis ayrca, Trklerin talya tarafndan Avusturya silahlaryla silahlandrldklarna dair bir bilgi iletmitir187. Bu arada Trkler rgtlenmelerine hz vermi, Kuvay Milliyenin Aydna yapt taarruz, 30 Haziranda Yunanllarn yenilgisiyle sonulanmtr188. Rahmi Apakn ifadesiyle Aydn savunmasna, Civar kylerden kadn, ocuk, ihtiyar binlerce halk silahl, silahsz, ifteli, tabancal katlmtr. Tam bir halk ayaklanmasdr. Bu savunmada kadnlar nemli rol oynamlardr. Yln son derece scak bir dneminde cereyan eden savata kadnlar, ellerinde su testileriyle, ayran kaplaryla birinci safta bulunarak mcahitlere ayran ve su datm, ayn zamanda onlar motive etmeye almlardr. Emir Aye elinde sopasyla dmann mitralyz

185 186

Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, I. Ksm, s. 83-90. O Stratos Mas s Tin Mikrasian [Anadoludaki Askerimiz], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 28 Mays (15 Mays) 1919, s. 2. 187 Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 31-32. 188 Gencer - zel, a.g.e., s. 166.

186

ateine kar ilerlemi ve Neredesiniz kahraman erkekler, benimle beraber geliniz diye barmtr. 15 Mays 1920 tarihindeki meclis oturumunda sz alan Mahmut Celal Beyin konumas, Aydnllarn psikolojisini ok iyi anlatmaktadr. Gencecik insanlarn atee atlarak yakldn, yangnlarn, tecavzlerin yaandn,

mezzinlerin ezan okurken kurun yediini, yani maddi ve manevi varlna kast edildiini gren halk, kkremi aslan gibi ortaya atlmtr. Aydnda bu ekilde, alt bin Yunan askerine kar yz Trk, byk bir mcadele sergilemitir189. te bu dzinelerce kk mfrezeler, hibir yerden bir emir ve talimat almakszn kendi kararlaryla ve kendi aralarnda bir uyum sergileyerek Aydnn kenarna kadar yaklamlar, bunun zerine gal Ordusuna ait birlikler ehrin iine kapanmlar ve minarelere, yksek evlere yerletirdikleri makineli tfeklerle mcadelelerini srdrmlerdir. Yunanllar sokak muharebesinde milli etelere kar koymaktan ziyade Aydndaki silahsz Trk halkn ldrmek ve evleri yakmakla megul olmular, ieriye giren Trkler bu manzara karsnda kendilerini tutamayarak, asayi kuruluncaya kadar baz Rumlar ldrmlerdir. Ancak Yunanllar takip edilmemi, Trk mfrezeleri ilerinin bittiini zannederek dalmlar ve bu yzden iki gn sonra tekrar kolayca Aydna giren Yunanllar ehri tamamen yakmlar ve on binlerce Trk yerinden, yurdundan etmilerdir. Trklerin gerekletirdii Aydn taarruzu adeta basz gerekletirilmi, taarruzu ksmen 175. Alay Komutan Hac kr Bey idare etmitir. O gn iin taarruz eden zeybekler arasnda dzen salamak da kolay bir i deildir190. Aydn Olaylar Yunan Genelkurmaynn tarih kitabnda da ele alnmtr. Bu anlatma gre, Aydnn evresinde nemli Trk gruplarnn bulunduuna dair bilgiler alnmaktadr. Aydn 27 Mays tarihinde Yunan ktalar tarafndan, herhangi bir vukuatla karlalmadan igal edilmi, ehirde bulunan Trk Ordusu gneye ve douya doru ekilmitir. Bunun akabinde Menderes Vadisinde dzenli Trk Ordusu ve Kuvay Milliye gruplar toplanm ve bunlar Aydn almay hedeflemilerdir. 29 Haziranda bu kuvvetler topularla da desteklenerek, her ynden ehre saldrmlardr. ehri savunan Yunan ktasyla saldrganlar arasnda etin bir mcadele yaanmtr. Yaanan atma sonunda, Yunan komutan Aydn

189

TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 1, tima Senesi: 1, Cilt: 1, 3. b., Ankara: TBMM Matbaas, 1959, s. 308. (15 Mays 1920 (1336) oturumu). 190 Apak, a.g.e., s. 96-99.

187

boaltmak zorunda kalmtr. Balack ynndeki ekilme esnasnda, geri kuvvetler etin mcadeleler vermek zorunda kalmlardr. Aydn alevler sarmtr. ehir 3 Temmuzda yeniden ve ayn alay tarafndan igal edilmi, ehri igal altnda bulunduran Trk kuvvetleri gl takviye kuvvetleri geldii haberini aldklarndan, herhangi bir direni gstermeden ekilmilerdir191. Kurmay Subay Spiridonos, Trklerin 28 Haziranda gerekletirdii bu taarruzu, Yunan kuvvetlerine ynelik byk bir saldr olarak yorumlamaktadr. Kalabalk olan Trk kuvvetleri, tamamen silahl olarak Aydn igali altnda bulunduran Yunan kuvvetlerine saldrmlardr. Aydnda kskaca alnm olan

Yunan kuvvetleri, 30 Haziranda iki gnlk bir atmann akabinde, Aydn terk ederek batya, Erbeyliye doru gerilemilerdir. Yunan kuvvetlerini Aydn ve evresinden 800 Hristiyan da takip etmitir. Dierleri de ehrin kuzeyindeki dalara kmlardr. 2000 kadar evlerinde beklemeyi yelemilerdir. Ancak ehre giren Trkler bunlara ynelmiler, Rum evlerini, dkkanlarn ve fabrikalarn

yamalamlardr. gal Kuvvetleri Komutanl Tire ve Erbeylide gerekli kuvvetleri topladktan sonra, Aydnn yeniden igali emrini vermitir. Kk bir direniten sonra Aydn yeniden igal edilmitir. Bununla Trk ynlarnn, douya ve gneye doru g balamtr. Aydn yeniden igal edildiinde, ehirde sadece 50 Trkn kald grlmtr. Aydna gerekletirilen Trk taarruzu ve devamndaki olaylar, Selanikte bulunan Yunan bakomutan Paraskevopulosu acilen zmire gitmeye zorlamtr. Bu arada Aydnda bastrlan ete saldrlar, baka yerlerde gl bir ekilde devam etmitir. Bunlar byk mcadelelerle geri pskrtlm, ancak takipleri yaplamamtr192. Aydn Olaylar ele alndnda, mutlaka Trk direniine talyann yardm ettiine iaret edildii dikkat ekmektedir. Aggelomatisin anlatm, ulusu Helen syleminin tipik bir rneini tekil etmektedir. Aggelomatis, talyan direniinin Mays sonundan itibaren genilemeye baladn ifade etmitir. talyan birlikleri Trk Kuvay Milliyesine (dzensiz ordusuna) yardm ediyor ve kalar esnasnda onlar koruyorlardr. Bat Anadolulu Metropolitler, mttefik devlet hkmetlerine ve Babakan Venizelosa gnderdikleri telgrafla, Yunan kart ve zellikle talyan

Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 27. 192 Spiridonos, a.g.e., s. 68-69.

191

188

propagandasnn, Yunan Ordusu ve daresi iin yaratt belirsiz duruma dikkat ekmilerdir. Bu telgrafta, Trk ve talyan egemenlii altnda bulunan Hristiyan nfusun byk ktlklere maruz kald, Trk subaylarn idare ettii Trk rgtlerinin, Trk yetkililerin korumas altnda faaliyet gsterdikleri ve Hristiyanlar katlederek onlarn servetlerini aldklar sylenmitir. talyan igali altnda bulunan Ske, Kuadas, Kllk ve Mula gibi blgelerin Hristiyan kart merkezlere dnt, talyan gemilerinin Trk liderlerini ve cephane tadklar anlatlmtr. Telgrafta insanlk ve adalet adna, talyan birliklerinin uzaklatrlmasnn emredilmesi istenmitir. nk talyann varl Trkleri cesaretlendirmektedir. Aggelomatis bu durumun, Anadolu Helenizminin son gnlerine kadar devam ettiini ifade etmekte ve Gerekten de talyan gemi ve aralar Trk etecileri tamakta ve talyan askeri, Yunan askeri takip ettiinde Trk etelerini korumaktayd demektedir. Bu kabule gre Trkler talyan zonu iinde rgtlenmi ve snrl olan Yunan birliklerine saldrmlardr. Aggelomatis ehirden kurtulan vatandalarn dalardaki Fransz

rahibelerinin okuluna sndn ifade ettikten sonra, resmi raporlarn ve gazetecilerin gerekletirdii syleilerin, Aydn Olaylarnn sorumluluunun byk blmnn, talyanlarda olduunu ortaya koyduunu vurgulamaktadr.

Aggelomatise gre talyanlar, Kuvay Milliyeye talyan zonunda sadece rgtlenme ve silahlanma izni vermekle kalmam, Menderes kprlerini geerek taarruz etmelerine de gz yummulardr193. Dido Sotiriyu, Yunan askerine yklenen grevlerin iinde, talyanlarn hareketlerinin izlenmesi de vard demekte ve Aydnda yaananlar, talyann Yunanistana duyduu antipatiye balamaktadr. Sotiriyu anlatmnda, Rodasn konuyla ilgili yorumuna da yer vermitir. Rodas Aydnda yaananlar, insani mcadelenin en vahisiyle tanmak olarak yorumlam, ykmn sorumluluunun Yunanllara, Trklere ve talyanlara yklenmesi gerektiini ifade etmitir194. Gelimeler, Venizelosun olaylardan kayglandn ortaya koymaktadr. Babakan Venizelos 1 Temmuz (18 Haziran) 1919 tarihinde 1. Kolorduya gnderdii telgrafnda, ardn ifade etmitir. Dmann takip edilmesini, ehrin gvenliinin salanmasn ve Trklerin yeni bir giriimleri olacak olursa direnebilmek iin, dou ve gney noktalarnn igal edilerek glendirilmesini
193 194

Aggelomatis, a.g.e., s. 76-79. Sotiriyu, a.g.e., s. 42-43.

189

istemitir. Benzer ekilde 2 Temmuz (19 Haziran) 1919da Bakomutan Paraskevopulosa gnderdii telgrafnda, Aydnn boaltlmasnn kendisini ok zdn, ehrin -drt gn iinde yeniden igal edilmedii takdirde, siyasi olarak Yunanistann kritik bir noktaya geleceini vurgulamtr. Yunan gal Blgesinin dardan gelecek saldrlara kar gvenliinin salanmas amacyla, yeni kuvvetlerle takviye edilmesi dnlm, bunun akabinde gal Ordusu 2. ve 13. tmenlerle takviye edilmitir. Bunlar, Ukrayna Harekatna katlp, Romanya zerinden gelen tmenlerdir. Ayrca Venizelos, Yksek Komiserlik aracl ile General Nidere de telgraf gndermitir. Bununla, Aydnn yeniden igalinden sonra, askerin prestijini sarsacak benzer bir ansszln yaanmamas iin, Trk ynaklarnn tahrip edilmesini istemitir195. Yunan propagandas dorultusunda Yunan tarih kitaplarnda, Trklerin Aydnda Rumlara kast ettiklerine ilikin bir sylem kullanldnda, bunun belgesi olarak General Niderin raporu gsterilmektedir. Nider 6 Temmuz (23 Haziran) 7 Temmuz (24 Haziran) tarihleri arasnda Aydnda bulunmu ve raporunda, Aydnda iler acs bir durum algladn ifade etmitir196. Ulusu Helen syleminde Aydn Olaylaryla ilgili kaleme alnan dier bir ayrnt da, Rum izci gruplarnn Yunan Ordusuna yaptklar yardmdr. ki gruptan oluan izciler 31 gentir. Kuvay Milliye Aydna taarruz ettiinde Rum izciler Yunan Ordusuna yardma komular, bazlar atma annda vurulmulardr. Panik halinde kaan Shinas geri ekilirken, kendisini korumalar iin silahlar izcilere teslim etmitir. Pek ok Yunan tarih kitabnda bu izcilerin katledildikleri sylenerek isim listeleri verilmekte, Trk izcilerin lideri olan Adnan Menderesin, Kuvay Milliye ile beraber savamakta olduuna dikkat ekilmektedir. Kapsis kitabnda, Trklerin Aydn igal ettikleri gn Kondilis

komutasndaki 3. Alayn Ukraynadan zmire geldiini sylemektedir. Kondilis dinlenmeden alayn demie tam ve bu ekilde Trk taarruzunun nn kesmek istemi ve onlara hak ettikleri cezay vermitir. Kapsis, Kondilisin intikam eklinin eletirilere maruz kaldn ifade etmekte, Biz de yaptk! diyenlerin bulunduuna dikkat ekmektedir. Kapsise gre ortaya kan bu durum, aptalln cinayetten daha tehlikeli olduunu gsteren durumlardan biridir. nk herhangi bir
Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 31-32. 196 Muopulos, Alismonites Patrides Fotodotra Mikrasia [Unutulmaz Vatanlar Ik Kayna Anadolu], s. 135.
195

190

sava, byk ve devaml bir cinayettir. Kapsis sonrasnda rakamlar vererek bu almay hakl gstermeye almakta ve zellikle izcilerin zerinde durmaktadr. Oysa izcilerle ilgili anlatlanlar daha nce kaleme aldmz, Yunanistann Makedonyay elde etme stratejilerini hatrlatmaktadr197. Yunanistann siyasi

amalarna hizmet etmek maksadyla, Yunan subaylar tarafndan ynetilen bu tip Rum izci gruplarna stanbulda da rastlanmtr. sattklarna ahit olunmutur198. Bakomutan Paraskevopulos anlarnda, gsterdikleri yiitlik sebebiyle izcilere olan takdirini beyan etmitir. Helen izcilerinin bu kahramanlklarla gurur duymas gerektiini ve trajik olayn yl dnmnde bir anma gn tertip edilmesi gerektiini vurgulamtr. 25 Mart 1922de, Yunanllarn ulusal bayramlarnda, vatana hizmetlerinden dolay izci birliinin bayrana birinci snf askeri hizmet madalyas verilmitir. Ulusu syleme sahip olan kitaplarda, Aydn igal etmi olan Yarbay Shinas yetersizlikle sulanmakta ve Hrisostomosun konuya ilikin yorumu verilmektedir. Metropolit Hrisosotomos tepkisini, Shinas, askerin ehrin iine toplanmas emrini verdi Yani, saldranlarn plann yerine getirdi ki onlar sava, halknn byk blmnn silahl olduu ehre tamak istiyorlard Bundan sonra Trkler, . Yunan mahallelerine girdiler szleriyle ifade etmitir199. Aydndan Yunanistana g etmi olan Violeta Amorgianunun Bunlarn ellerinde Yunan

bayraklar olduu halde gsteriler yaptna, Ayasofyay hal gsteren resimler

tanklnda, Aydnda cereyan etmi olaylarn halk tarafndan nasl algland ortaya kmaktadr. Amorgianu, (Yunanistan) 27 Maysta, Aydna yakn

yerleri igal etti. Bu, herhangi bir vukuat olmadan gerekleti. Trkler, Menderesin tesine ekilmilerdi ve bu sebeple kan dklmedi. Aydnl Hristiyanlar hallar serdiler ve Yunan askeri geerken misler ve iekler satlar. Ancak (onlar) insan gibi davranmadlar. Trkleri hemen vurdular. Asker saylar da ok deildi. Bizi bulan belann en byk sebebi Shinast. Onun bir hanm arkada200 vard ve
Bkz. s. 75. zel, Milli Mcadelede Yunanistan ve Fener Rum Patrikhanesinin stanbuldaki Faaliyetleri ve Atatrkn Patrikhane Konusundaki Grleri, s. 7-8. 199 Kapsis, 1922 Mavri Vivlos [1922 Kara Kitap], s. 167-185. 200 Bu anlatmn yer ald kitapta, Shinas ile ilgili bir aklamann bulunduu dikkat ekmektedir. Yarbay Shinasn Aydn igal eden birliin komutan olduu, olaylardan sorumlu tutularak Askeri Mahkemede yargland ifade edilmektedir. Olaylardaki sorumluluu, durumu gerektii gibi deerlendirememesinden kaynaklanmtr. Yunan halkn ve askerini koruyacak nlemler almamtr. Ancak, aklamaya gre, hanm ajanla ilgili anlatlan anekdot, Yunan komutann ciddiyetsiz
198 197

191

Trklere yardmc olmak istiyordu Bu hanm, bir ekilde Yunan Ordusunun saysn renmi. Hemen haber verince Trkiye ayakland ve Yunan Ordusunu kovalad. Halk bile vurdular Alanacak haldeydik. Evlerimiz yanmt. Yaknlarmz kaybetmitik ve her ey darmadan olmutu Yunanllar takviye kuvvet aldlar ve Aydn yeniden igal ettiler. Trkler yeniden nehrin tesine

ekildiler. Drdnc gn Yunanllar Aydna tekrar girdiler Hkmet Kona Dzalandayd. Olup biten anlalana kadar Yunanllar binaya girdiler ve Trkleri yakalayp astlar demektedir. Yarbay Shinas, 2 Austos (20 Temmuz) 1919 tarihinde, dier baz birlik komutanlaryla birlikte zmir Askeri Mahkemesinde yarglanmtr. Askeri Mahkeme alayn, gnderilen takviye kuvvet ulaana dek birka saat savunma yapabilecei sonucuna ulamtr201. Yunanllar iin bir dier nemli ehir Ayvalktr. Kapsis Ayvalk ve Ayvalkllar, Sultan bile onlarn cesareti karsnda geri adm atmt. Onlara, Trkleri kk dren iki ayrcalk vermiti. Bir tek cami dahi ina edilememesi ve bu muhteem ehre hibir zaman Trklerin atl girememesi ayrcalklar. Ancak Ayvalk sadece yiitlerin ehri deildi. Gelimi bir ehirdi de. Helenizmin kltr merkeziydi. Ortaokulu, eski bir Rum okuluydu. .. Ayvalkta ilk Rum matbaas faaliyet gstermiti. Halk gelimiti, zekiydi ve her eyden nce zengindi szleriyle anlatmaktadr202. Yunanistan Mondros Mtarekesinin akabinde, Anadoluya Kzlha

ekipleriyle birlikte subay, casus, propagandist ve bunlarla birlikte silah ve cephane sevk ederek yerli Rumlar bir Yunan igaline hazrlamtr. Yunan Kzlha, Amfitriti adl hastane gemisine sahipti. Ancak bir hastane gemisi olmasna ramen Amfitritide, ila sandklar iinde silah, cephane ve Yunan askeri niformalar bulunuyordu. Buna paralel Urla, Aydn, Manisa, Bergama ve Ayvalkta Rum fakirlerine yardm kollar oluturulmutur. Bu etkinlikler, Anadoluda yeni huzursuzluklara sebep olmutur. Bu tip huzursuzluklar Ayvalkta da yaanmtr. Kzlha ekiplerinin gelmesinden sonra Ayvalkta, Rumlarn taknlklar ve Mslman halka saldrlar artmtr. Kzlha ekipleriyle beraber Ayvalka gelen

davranlaryla ilgili kamuoyunun yaklamn yanstmaktadr. Eksodos [k], Tomos [Cilt]: 1, s. 152-153, 220. 201 Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 37. 202 Kapsis, Hamenes Patrides [Yitik Vatanlar], s. 28.

192

Yunan subaylar, aslnda Yunan Ordusunun ncleriydiler. Bu heyetlerin etkinliklerinde, zmirin igalinin akabinde daha da bir art gzlenmitir. Ancak Yunan Kzlha ekiplerinin etkinlikleri sadece Bat Anadoluda deil, bunun yannda Trakya ve Karadenizde de ortaya kmtr203. Ali etinkayann Ayvalkla ilgili anlatmlarndan, baz mlki idarecilerin Yunanllarla ibirlii yaptklar anlalmaktadr. rnein Ayvalk Kaymakam Osman Nuri Bey ile ngiliz temsilcisi olarak Ayvalkta bulunan Hadkinson, Bergama kazas kylerine gitmiler, Boleviklikten, ttihatlktan ve Bolevikliin ahaliye getirecei zararlardan sz etmiler, bunu engellemek iin yakn zamanda gerekleecek olan igale kar sakin olunmasn ve silahlarn teslim etmelerini telkin etmilerdir. Silahlarn teslim edecek olurlarsa, ngiliz Hkmetinin himayesine sahip olacaklardr. Olaylar, Ayvalk Kaymakam Osman Nuri Beyin Yunan igalinden haberdar olduunu ortaya koymutur. Bu arada Ayvalkta bulunan Yunan Kzlhann da, salk grevi haricinde pek ok ile ilgilendii ortadadr. Ayvalk Rumlarnn heyecanndan da igali bekledikleri anlalmaktadr. Ayvalkta bulunan 172. Alay Komutan Yarbay Ali (etinkaya) Bey gelimelere seyirci kalmak istememi ve mcadele etmeye karar vermitir. Cephane ve silahlar olabildiince abuk bir ekilde gvenli yerlere nakletmeyi baarm, olaylarn gerek boyutu konusunda subaylar ve evresindekileri bilgilendirmitir. Bu motivasyon, 172. Alaya yeni bir gayret vermitir204. gal Komutan, Steryadis ile grerek onayn aldktan sonra, zmirde bulunan 8. Girit Alayndan bir binba komutasnda iki piyade bl ile bir jandarma takm tertip etmi ve bu kuvvetin 26 Mays 1919 sabah Ayvalka sevk edilerek burasn igal etmesini emretmitir. Trk garnizonunun iddetli direni gstermeye hazrlanmakta olduu hakkndaki bilgiler zerine Albay Zafiriyu, igal kuvvetlerini arttrmak ve topu ile de takviye etmek zorunda kalmtr. Trk kuvvetleri stn Yunan kuvvetlerinin taarruzu karsnda, etin bir arpmadan sonra Kozak istikametindeki zeytinliklere doru ekilmek zorunda kalmlardr. Yunan kuvvetleri 29 Mays 1919da Ayvalk igal etmitir.

Mesut apa, Anadoluda Yunan Kzlhann Faaliyetleri (1919-1920), Tarih nceleme Dergisi, Say: 7, 1992, s. 217-224. 204 Ali etinkaya, Ali atinkayann Milli Mcadele Dnemi Hatralar, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1993, s. 17-43.

203

193

Ayvalkn igali zerine Burhaniye ve Bergama Blgesindeki halk, bir takm endieleri sonucunda geni lde g etmeye balamtr. Ayvalkn igali Yunan tarih kitaplarnda geni bir yere sahip deildir. ehrin Helen yapsna dikkat ekilmekte ve igal edildiinin ifade edilmesiyle yetinilmektedir. Buna ramen basnda yer alan haberlerden, Yunan Kzlhann blgedeki varl grlebilmektedir. rnein Efimeris Ton Valkanionun 29 Mays (16 Mays) tarihli nshasnda Aydn, Bayndr ve Ayvalkn Yunan Ordusu

tarafndan igal edildii duyurulmutur. Habere gre Ayvalkta halk bayram yapmaktadr. Ayrca Yunan Kzlhana ait baz birimlerin, nfusun rehabilitasyonu iin Ayvalka gittikleri ifade edilmektedir. Bu arada Makedonyada bulunan alt alay daha, zmire gitmek zere emir almtr205. demite bata kaza kaymakam olmak zere, btn devlet memurlar ve Trk halk, coarak silahl direnie karar vermilerdir. Duvarlara yaptrlan beyannamelerle, eli silah tutanlarn askerlik ubesi debboyundan silah almas tavsiye edilmitir. Debboylar alm ve halka silah, cephane datlm, 15 kadar yedek subay silah altna alnm ve hemen Kuvay Milliye tekiline balanmtr. Evzon taburuna, demiteki Trklerin hazrlk iinde olduu bilgisinin gelmesi zerine, 1 Haziran 1919 sabah evzon taburu komutan, Aydndan gelecek bataryay beklemeksizin taarruza gemitir. stn Yunan taarruzu karsnda Trk milli kuvvetleri, adm adm savunma gerekletirerek ekilmilerdir. Yunan kuvvetleri, yerli Rumlarn klavuzluuyla, 1 Haziran 1919 akama doru demii igal etmilerdir206. Yunan tarih kitaplarnda Aydna benzer bir durum, Bergama Olaylar ile karmza kmaktadr. Bergama 12 Haziran (30 Mays)da igal edilmi ve bunun zerine Trkler Bergama-Soma Cephesini kurmulardr. Bu srada Bergamay igal eden Yunan kuvvetlerine kar Trk milli kuvvetlerinin baskn yapmas mmkn ve faydal grlm ve Kuvay Milliye 14 Haziranda Bergamaya baskn yapmtr. Orada bulunan Yunan mfrezesi ksmen imha edilmi ve ksmen de Menemen ve Dikili istikametinden dalara savumutur. 16 Haziranda Kuvay Milliye svarileri

Ta Stratevmata Mas Katelavan To Aydiniyon [Birliklerimiz Aydn gal Ettiler], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 29 Mays (16 Mays) 1919, s. 2. 206 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, I. Ksm, s. 91-103.

205

194

Bergamann gneyinde bulunan Readiye Kyne kadar ilerleyerek, buradaki Yunan mfrezesine de baskn dzenlemilerdir207. Yunan Genelkurmaynn tarih kitabnda, 15 Haziranda Yunan

kuvvetlerinin, her cepheden Trk gruplarnn saldrsna uradklar ve sonu olarak Yunan kuvvetlerini etin bir savunma gerekletirmek zorunda braktklar sylenmektedir. Ayn gn ktann nakliye grubu, ikmal yapmak zere Dikiliye giderken, baka baz Trk gruplarnn saldrsna uram, telgraf haberlemesi de kesilmitir. Tabur akam saatlerine kadar savunma yapm, ancak Eski Bergamann Trkler tarafndan igali, kta komutannn akam saatlerinde ekilme karar vermesine sebep olmutur. Trklerin taarruzuna kyller de katlmlardr. Saat 21:00da balayan kurtulma harekat, sorunsuz bir ekilde gerekletirilmitir. Ancak nakliye aralarnn yapt grlt Trkler tarafndan duyulmu ve bunun sonucunda ate amlardr. Bu, karkla ve panie sebebiyet vermitir. ofrlerin ou, ykl aralarn terk etmilerdir. Tm kta, dzensiz bir ekilde Menemene doru gerilemitir. Menemene sonraki gece saat 22:00da ulamlar, bu arada 80 km.lik bir mesafeyi katetmek zorunda kalmlardr. Kta Menemene doru hareketi esnasnda, atl Trk birlikleri ve silahl kyl gruplarnn saldrsna uramtr. Menemende yeni bir darbeye daha maruz kalm, ancak bu sefer taarruz hzl bir ekilde geri pskrtlmtr. Bergamada ilk kez olarak Trk kuvvetleri rgtl bir ekilde ortaya kmlardr. Planl bir ekilde taarruz etmiler, Yunan kuvvetlerinin nemli kayplar vermesine sebep olmulardr. Yunan kuvvetlerini ehri terke ve dzensiz bir ekilde gerilemeye zorlamlardr. Bu ekilde Trklerin maneviyatn nemli bir ekilde glendirmeyi baarmlardr. Bergama yaklak 1000 kiilik Trk milis kuvvetlerinin etin bir direniinden sonra yeniden igal edilmitir. Geri pskrtlen Trk kuvvetleri, dzensiz bir ekilde douya doru ekilmilerdir. Sonraki gn iinde BergamaAyvalk blgesi temizlenmi ve Adalar Denizi (Arhipelagos) Tmeni tarafndan dzen salanmtr. Bergamaya doru ilerleyen birlikler yol gzergah zerinde, 8. Girit Alayna ait asker cesetleriyle karlamlardr208.

Apak, a.g.e., s. 61. Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 25-26.
208

207

195

Bergama baskn, Trk milli kuvvetlerinin ilk hamlesi, savunmadan taarruza ilk gei olarak kabul edilmelidir. Yunanllarn beklemedikleri bir saldrdr. Buradan kap kurtulan Yunanllar, 17 Haziranda Menemende gerekletirdikleri katliamda pek ok Trk ve bu arada vatansever bir devlet memuru olan, Menemen Kaymakam Kemal Beyi de ldrmlerdir209. Ancak kendi kayplarndan sz eden Yunan kaynaklar, Menemende gerekletirilen katliamdan etmemektedirler. Efimeris Ton Valkanion 26 Haziran (13 Haziran) tarihli nshasnda, nedense hi sz

Bergama olaylarna yer vermitir. Bu haberde Bergama ve Menemendeki olaylarn Paristeki Venizelosu ok fazla megul ettikleri ve Yunan Babakannn mttefiklerden, Trk direniinin sona erdirilmesi konusunda Osmanl Hkmetine bask yapmalarn istedii ifade edilmektedir. Yunan Kuvvetleri mttefiklerin emriyle Anadoluya ktklarna gre, ttihatlarn bu hareketleri mttefiklere de kardr. Haberde Bergamadaki ekya etelerinin yamalamalar gerekletirdikleri, Bergamal ileri gelenlerin ekyalara kar Yunan himayesini istedikleri bilgisi

verilmitir. Yunan Ordusu, igal edilen blgelerde dzeni salamak zere yeni nlemler alacaktr. Ayrca, Trk etelerin takibi iin de emir verilmitir. Sz konusu etelerin, Trk Ordusunun paralar olduuna dikkat ekilmitir. Pireye gnderilmitir210. Buna benzer bir haber, gazetede 20 Temmuz (7 Temmuz) tarihinde de yer alm, Bergamadaki Ermeni ve Yahudi Cemaatlerinin, Ahmetli ve Salihlideki Mslmanlarn, ekya saldrlarna kar can ve mal gvenliklerinin salanmas konusunda Yunanl yetkililerden korunma talep ettikleri ifade edilmitir211. Bu dnem Yunanllarn, Yunanistan Anadoluya mttefiklerin emriyle kt. Dolaysyla Yunanllara kar gerekletirilen direni, ayn zamanda mttefiklere de kardr tezini iledikleri, Efimeris Ton Valkanionun 4 Temmuz (21 Haziran) nshasnda yer alan baka bir haberde de karmza kmaktadr. Bu haberde, ilerleyen Yunan askerlerinin Ahmetli Ky yaknlarnda yaklak drt bin kiilik Trk etesinin
209 210

Bu arada

Bergamada Trklerle yaanan atmalarda yaralanan 123 kii, bir buharl gemiyle

saldrsna uradndan hareketle, yaanan atmada

zalp, a.g.e., s. 25. Ekstratia Tis Mikras Asias [Anadolu Harekat], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 26 Haziran (13 Haziran) 1919, s. 2. 211 O Agon Mas s Tin Mikrasian [Anadoludaki Mcadelemiz], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 20 Temmuz (7 Temmuz) 1919, s. 1.

196

Trklerin sava alannda braktklar silahlarn yabanc desteinin iaretlerini tadklar, bu destei esirlerin de doruladklar ifade edilmektedir. Yunan

ilerleyiini durdurmaya ynelik Trklerin bu abas, bo bir aba olarak yorumlanmaktadr. Ayn haber, bir ngiliz binbann Aydn ve Denizlide devlet memurlar ve blgenin ileri gelenlerini toplayarak onlara seslendiini duyurmaktadr. Binba, Yunan askeri mttefiklerin emriyle bu yerleri igal etti. Onlara ynelik her hareket, ayn zamanda mttefiklere kar yaplm bir harekettir de. Yunan askeri bu gne kadar tahamml gsterdi. Sabrn tarmayn. Gelecekte yaptklarnz, her Helene kar bir Trk kyyle deyeceksiniz uyarsn yapmtr. Bergamadaki direni sebebiyle bin drt yz Trk gz altna alnm ve bunlarn on sekizi kuruna dizilmitir212. Trk silahlarnn yabanc propagandasnn iaretlerini tadn ifade eden bir haber, Ske ve Kuadasndaki duruma istinaden, gazetenin 24 Temmuz (11 Temmuz) tarihli nshasnda da yer almtr213 Tm Haziran ve Temmuz ay boyunca Trk direniinin medyay megul ettii, gazetenin 11 Temmuz (28 Haziran) tarihli haberiyle de ortaya kmaktadr. Sz konusu haber Paristen gelen bilgilere dayanmakta ve Konferansn Anadoludaki olaylarn boyutunu anladn, olaylarla ilgilenmeye baladn ve Trk direniinin bastrlacan duyurmaktadr214. Trk direniine ilikin haberler bundan sonraki tarihlerde de devam etmitir. rnein 18 Aralk (5 Aralk) tarihli haberde, Yunanllarn Aydn ve Bergamada en byk direnile karlatklar ifade edilmitir. Bu tip haberlerde yer alan nfus istatistikleriyle, blgenin Helen olduu ispat edilmeye allmtr. Aydn nfusunun 30 bin olduu, bunun 20 bininin Rum ve 4,5 binin Ermeni ve Yahudi olduu sylenmitir. Blgeden g olduuna dikkat ekilmi, Aydndaki gelimelerin Yunanllarn lehine olmakla beraber, tam gvenlii salamak iin belirlenen blgenin dna klmas gerektii vurgulanmtr215. Yunan tarih yazmnda ancak istisnai tarihi ve yazarlar, Yunanllarn zmire kndan birka saat sonra katliam yaptklarn ve bunu zellikle Aydn, Menemen ve Bergamadaki kymlarn izlediini kabul etmektedirler ki, Nakracas bu
E Mahe is Tin Mikrasia [Anadoludaki Muharebeler], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 4 Temmuz (21 Haziran) 1919, s. 1. 213 Nea Orgia s Tin Mikrasia [Trklerin Anadoludaki Arlklar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 24 Temmuz (11 Temmuz) 1919, s. 1. 214 Ta Gegonota Tis Mikrasias [Anadolu Olaylar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 11 Temmuz (28 Haziran) 1919, s. 1. 215 Apo Tin Tragodian Tis Mikras Asias [Anadolu Trajedisinden], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 18 Aralk (5 Aralk) 1919, s. 1.
212

197

istisnalardan

birisidir216.

Oysa ki Yunanistana getmi blge Rumlarnn

anlattklar, halkn olabilecekleri daha ilk andan itibaren sezinlediini ortaya koymakta ve sermektedir. zmirin Pnarba Kynden Eleni Karandoni, Bizimkiler Eskiehire kadar herhangi bir direnile karlamadan ilerlediler. Ktlk Helenlerden ve Trklerden (beraber) balad. Bizimkiler Trkleri camilere koyup yakyorlard. Bunlar Trkler grdler. Onlar da katletmeye ve yakmaya baladlar Gzlerimiz byle bir felaket daha grmedi! Babam bunu ngrmt. Yunan askeri zmire knda Hkmet Konan igal etmiti. Bir evzon, bir Trk kadn rahatsz etmi. Yunan subay rnek olsun diye Onun ldrlmesini emretmi. Onu ldrdler. Bunu gren babam bize zgn bir ekilde, Olan grdnz m? Kllarn kendi kanlarna buladlar. imdi grn neler olacak. yi eyler olmayacak. aikard demektedir217. Menemenden Aglaia Kontu, Yunanllar grdklerinde Tanry Felakete savan, halklar iin ne kadar ac verici olduunu gzler nne

urayacaz. Yine de bekleyelim. Belki de Tanr bize acr dedi. Felaketimiz

grdklerini zannettiklerini, asker gesin diye kemerler yaptklarn, Kral ile Venizelosun fotoraflarn astklarn anlatmtr. Yunan askerinin srekli kalacan zannetmiler ve etraflarndaki hi kimseye aldr etmemilerdir. Trk komular Rumlarn yaptklarn grp, Neden Rumlar? Herhangi bir ikayetiniz mi var? yi yaamyor musunuz? diye sormulardr. Kontu, Biz bunlar yaparak onlar mutsuz ettik Menemenin atlar askere yiyecek tayor ve daha sonra Trk evlerindeki hal ve dier eyleri ykleyip dnyorlard demektedir218. Manisann Koldere Kynden Evaggelos Gkalann anlatm da yaananlar yanstmas asndan arpcdr. Kydeki dere Rumlar Trklerden ayrmaktadr. Ancak Yunan igali gerekleince, Trkleri daha da telere

kovalamlardr. Gkala, Kimbilir hangi Trk kyne sndlar. Yunan Ordusu srekli ilerliyordu. ok sk kan dklyor, ya da baka felaketler yaanyordu. Ancak heyecandan zlemiyorduk. nce gnllleri aldlar. Sonra savata ie yarayabilecek hayvanlara el koydular demektedir219.

216 217

Nakracas, a.g.e., s. 70. Eksodos [k], Tomos [Cilt]: 1, s. 25-26. 218 A.e., s. 63. 219 A.e., s.109

198

Kemalpaa (Nif)dan Anna Karabeu, 1919da Yunan askerinin kasabaya geldii gnleri nakletmitir. Kasabann ne klas, ne de byk binalar vardr. Bu sebeple Yunan askeri ev kiralamak zorunda kalmtr. Evlerini kiralamaya geldiklerinde babas onlara: Biz sizi yllardr, hayatmz boyunca bekledik. Kira istemiyoruz demitir. Karabeunun iki kardei Yunan Ordusuna katlmlar ve ancak cephedeki yenilgiden sonra kylerine geri dnmlerdir220.

2.

ORTAYA IKAN TRK DREN LE LGL YUNAN TARH KTAPLARI VE BASININDA YER ALAN

YORUMLAR

zmirin igali esnasnda Harbiye Nazr akir Paadr. Ancak igal zerine 15 Mays 16 Maysa balayan gece kabinenin istifa etmesiyle akir Paa Nezaretten ekilmi ve yerine evket Turgut Paa atanmtr. evket Turgut Paann greve gelmesiyle birlikte, askeri mekanizma daha hzl almaya balamtr. Gerek evket Turgut Paa ve gerekse Genelkurmay Bakan Cevat Paa, lkenin yakn zamanda ok zor bir durumda braklacan biliyorlard. Bu sebeple, gvendikleri baz kiilerin i bana gelmesini salamlardr. Bat Anadoludaki buhranl duruma da son verecek bir dzen dnlm ve bu maksatla, Yunanllara kar mcadelenin ilk temelini kuranlardan Albay Bekir Sami Bey (Gnsav) Bat Anadoluda, zmir faciasyla dalm olan birliklerin yeniden oluturulmas ve dzenlenmesiyle grevlendirilmitir. 56. Tmen Komutanlna ve 17. Kolordu Komutan Vekilliine atanan Bekir Sami Bey, bu ama dorultusunda eitli faaliyetlerde bulunmutur. Bekir Sami Beyin Bandrmadan Anadoluya kt tarih, 21 Mays 1919dur. zmirin igaliyle birlikte 56. Tmen subaylarnn bir ksm sebepsiz olarak Yunanllar tarafndan ldrlm ya da yaralanm, kk bir ksm ehrin arkasndan memleket gerisine, Aydn ve Manisa istikametine kam, geri kalanlar da Yunan vapuru ile Mudanyaya getirilip atlmlardr. Bunlar Bursaya gemiler ve tmen Bursada yeniden kurulmutur. Bu arada Bandrmada slenmi olan 61. Tmen Komutanlna da, Albay Kazm (zalp) Bey atanmtr. 14. Kolordu
220

A.e., s. 30.

199

karargah Bandrmaya yerlemi ve gerek Balkesir, gerekse Bursada ulusal hareketin olumasnda byk roller oynamtr221. 17. Kolordu Komutan Vekili Albay Bekir Sami Bey ile 57. Tmen Komutan Albay efik (Aker) Bey, zmirde Yunan karmasn mteakip Bat

Anadoluda beliren artlar karsnda savunmann Kuvay Milliye tekilat ile olabileceini dnmler ve almalarn buna gre dzenlemilerdir. Bu ekilde bir organizasyonun sebebi, Yunan igaline kar direnmenin stanbul Hkmetince kabul edilmemesi, bunun sonucu olarak dzenli ordu birliklerinin duruma aka mdahalelerindeki zorluklar ve erlerin esir olmaktansa birliklerini terk etmeyi tercih etmeleriydi. Ayrca Bandrmadaki Kolordu Komutan Yusuf zzet Paa ve 61. Tmen Komutan Kazm Bey de, kendi blgeleri ierisinde milli kuvvetler tekiline balam bulunuyorlard. zmirin igalini takip eden Yunan genilemesi, Bat Anadoluda savunma ruhunun uyanmas ve Kuvay Milliye fikrinin daha ziyade kabul grmesini ve yaylmasn salamlard222. Kurulmu olan Kuvay Milliye birlikleriyle Yunanllarla muhtelif iddette arpmalar balam ve bu arpmalar Yunanllara gerek durumu anlatmtr. Gerei idrak etmeye balayan Yunanllar, evvelce dndkleri gibi az bir kuvvetle kollarn sallayarak ve getikleri yerlerden alklar toplayarak Trk yurdunu istila edemeyeceklerini anlamlardr. Bu sebepten zmire daha fazla kuvvet getirmeye balamlar ve cephelerini kuvvetlendirmeye mecbur kalmlardr. Btn bu gayretlerin de yeterli olmadn grnce, tilaf Devletlerinden yardm talebinde bulunmulardr. Kuvay Milliyenin her tarafta faaliyete gemesi ve Yunanllarn gece gndz basknlarla kayba uramalar onlar iyice artrken, bu kuvvetlerin kazandklar en ufak bir baar da, Trk halknn maneviyatn arttrmakta ve bunun neticesi olarak cepheye yeni kuvvetlerin katlmasna sebep olmaktadr223. 19 Mays 1919da Trk direniini birletirecek ve rgtleyecek olan Mustafa Kemal Paa da, 9. Ordu Mfettii unvanyla Samsundan Anadoluya

kmtr. Bundan byle Trk direnii Yunan basnnda, Kemalist Hareket olarak anlmaya balamtr. Triantafillidis, Trk rknn sert karakterlerinden olan Mustafa Kemal

Paann isminin Birinci Dnya Savanda ne ktn ve Onun, Osmanl

221 222

Apak, a.g.e., s. 9-17, 32, 42-43. Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, I. Ksm, s. 67-69, 123-124. 223 zalp, a.g.e., s. 9-12, 35-37.

200

Devletindeki ulusal hareketi oluturan kii olduunu ifade etmektedir. Mustafa Kemal Paa 1919 ilkbaharnda stanbulda bulunmu ve bar artlarna kar reaksiyon gstermeye niyetli subaylar, Onun etrafnda toplanmlardr.

Triantafillidise gre Mustafa Kemal Paa, padiahlk rejiminin gizli bir takm unsurlarnn da desteine sahiptir. stanbuldaki talyan Komiseri Kont Sforza da kendisini desteklemitir224. Aggelomatis Trk direniinin sertlemeye baladn ifade ettikten sonra, yeni Trk Ordusunun lideri ve rgtleyeni dedii Mustafa Kemal Paay biraz daha geni bir ekilde tantmaktadr. Mtareke, Mustafa Kemal Paay Yldrm Ordular Grubu Komutan olarak bulmutur. Gelecekte Trk Devletinin lideri olacak olan Mustafa Kemal, skenderunu Franszlara vermeyi reddetmitir. Mtarekeden sonra stanbula geri dnm, ancak arkasnda rgtlenmi direni birimleri brakmtr. Ayrca byk miktarda silahn saklanmasn salamtr. stanbulda, mttefiklerin de desteiyle dou illerine askeri mfetti olarak atanmtr. stanbuldan ayrld gn (16 Mays), Yunan Ordusunun zmire ktn renmitir. Aggelomatise gre Mustafa Kemal Paa Anadoluya gemitir, nk Anadoluda mtareke artlarna ramen Kazm Karabekir komutasndaki Trk kuvvetleri dzenli bir ekilde durmaktadrlar. Mustafa Kemal Anadoluya geerken stanbulda Rauf Bey, smet Bey, Fevzi Paa ve Cemal Paa gibi kendisine bal arkada ve meslektalar brakmtr. Aggelomatisin iddiasna gre Mustafa Kemal Paa stanbulu terk edip, direni mcadelesini stlenmeye karar verdiinde, Yunan askeri birimleri bunu renmilerdi. stanbuldaki Yunan heyetinin lideri, Albay Yorgos Katehakisti. Katehakis sahip olduu bilgileri General Milne iletmi ve Mustafa Kemalin gz altna alnmasn istemiti. Ancak ngiliz general bunu kabul etmemi ve Brakn gitsin. Daha iyi. Bu ekilde Trk direniini tamamen temizleme ansna sahip oluruz demiti. Mustafa Kemal Paa 19 Mays 1919da Samsuna ktnda, ehri igal altnda bulunduran ngilizler tarafndan hi rahatsz edilmemiti. Anadolu ve Trakyadaki tm komutanlarla iletiim kurmu ve Amasyaya gemiti. Orada Trk Ordusunun liderleriyle gizli bir toplant yaplm, ulusal hareketin liderliinin Mustafa Kemal Paaya verilmesine karar verilmi ve Yunan igaline kar bir hareket plan oluturulmutu. Gizli bir seferberlik iin karar verilmi, sava
224

Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 39.

201

malzemelerinin nasl toplanaca belirlenmi ve son olarak da yeni bir devlet rgtlenmesinin ekli konusunda uzlalmt. Mustafa Kemalin evresindekilerin ilk amalar, silah ve cephane toplanmas olmutu. Bu halledilmesi zor bir konu deildi. nk mtareke gerei toplanan Trk Ordusuna ait silahlar depolanmlard ve bunlar ya hi korunmuyorlar, ya da mttefik birlikleri tarafndan son derece zensiz bir ekilde korunuyorlard. Dolaysyla bunlarn yamalanmas kolayd. zellikle talyanlarn koruduu depolarda, bu i ok daha kolay halledilebilmekteydi. Sivas ve Ankaradaki silah depolarysa korunmuyorlard. Aggelomatise gre buna paralel, Trk Ordusunun dalmam birlikleri ve subaylarn komuta ettii dzensiz ordular tarafndan, Yunan Ordusuna kar rgtl ve sistemli bir direni balamt225. Hronopulos ise, Mustafa Kemal Paann bo durmadn, nce Erzurum, ardndan Sivas Kongresini topladn ifade etmekte ve Sivas Kongresi kararlarn verdikten sonra bunlar yorumlamaktadr. Bilindii gibi Sivas Kongresi, daha nce Erzurum Kongreside kararlatrld zere vatann btnln ve blnmezliini, milletin dmana kar savunma ve direnme kararn ilan etmekteydi. Tam bamszlk ve milli egemenlik ilkelerini vurgulayarak temel prensipleri haline getirmekte, bu ekilde Misak- Milli esaslarn da ortaya koymaktayd226. Hronopulosa gre kongre beyannamesi, sadece padiah veya Yunanistana deil, tm Batya sunulmu bir notayd. Bu kararlar padiah dehete drm ve bunun neticesinde padiah, Damat Ferit Paa hkmetine son vererek Ali Rza Paay hkmet kurmakla grevlendirmitir. Ancak Bat tutumunu deitirmemi, stanbuldaki glge hkmetlerle diyalounu srdrmeye devam etmitir227. Trk direniinin g kazand ve rgtlenmeye balad 1919 yl

sonunda Yunan basnndan da anlalmaktadr. Bu haberlerden biri, stanbulun kendilerinden istenmesi halinde Trklerin Hristiyanlara kar tavr alabilecekleri ve son gnlerde gizli bir takm rgtlerin halk vatann kurtuluu iin direnie ardklaryla ilgilidir228. Bu arada mttefikler Avrupa kentlerinde sadece stanbulun deil, ayn zamanda Mustafa Kemal Paann temsilcilerini de kabul etmeye karar vermilerdir. Bu karar bildirmek iin milliyetilerin bakenti Sivasa,
225 226

Aggelomatis, a.g.e., s. 89-91. Sivas Kongresi Beyannamesinin metni iin: Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1999, s. 113-115, Gencer - zel, a.g.e., s. 112-113. 227 Hronopulos, a.g.e., s. 84-85. 228 Turki Peri Tis Tihis Ton [Trklerin Kaderiyle lgili], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 10 Ocak 1920 (28 Aralk 1919), s. 2.

202

Suriyedeki Fransz yetkili Picot gnderilmitir. Mustafa Kemalin temsilci gndermesine ait giriim, Fransa ve talya Dilerinin etkisiyle ortaya kmtr. Bu haberin Yunan basnn ve kamuoyunu ok artt anlalmaktadr229. 1920 ylnn ilk gnlerinde Osmanl bakentinde niversite rencileri tarafndan bir miting

dzenlenmi ve bunu rgtleyen ekip, tm Mslmanlar dkkanlarn kapatarak mitinge katlmalar, vatanlar ile ilgili kararlar alnrken seslerini duyurmalar konusunda tevik etmitir230. eitli sebeplerle gzaltna alnanlarn sorgusu Mustafa Kemalin hareketine

stanbuldan pek ok zenginin, hatta bakann

katldklarn ortaya karmtr. Fransz kamuoyu, Trklerle ilgili meselelerin bir an nce zlmesini istemektedir. Trklerin camilerde gizli toplantlar tertiplediklerine, silah dattklarna ve Patrikhaneye kar giriimlerin ortaya kabileceine dair duyumlar alnmaktadr231. Bu dnem Yunan basnnda, Kemalist Hareket ve Boleviklik ilikisi de irdelenmitir. rnein bu haberlerden biri Paris gazetelerine dayanmakta, Trkiyenin atekesten sonra durgunlamasna ramen Mustafa Kemalin ulusal hareketinden sonra ivme kazandn ve bu hareketin Bolevik karakter kazanmas olaslnn bulunduunu ifade etmektedir. Haberin manetinde, Trk Meselesinin zm istenmektedir232. Gazetede sonraki gn, bir Fransz yetkilinin Sivasta Mustafa Kemal ve arkadalaryla grt haberi yer almtr233. Bolevikler ve Trkiye likisi hakkndaki haberler, 1920 Ocak ay iinde Yunan basnn megul etmeye devam etmitir234.

To Turkiko Provlima [Trk Meselesi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 20 Aralk (7 Aralk) 1919, s. 1. 230 Sillalitirion En Konstantinupoli [stanbulda Miting], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 21 Ocak (8 Ocak) 1920, s. 2. 231 Enehonte Ke Episimi s To Kinima [Resmiler De Harekete Karmaktadrlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 13 ubat (31 Ocak) 1920, s. 1. 232 Lisate To Turkiko Provlima! [Trk Meselesini zn!], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 14 Aralk (1 Aralk) 1919, s. 2. 233 Nea Zimosis En Konstantinupoli [stanbulda Yeni Mayalanmalar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 15 Aralk (2 Aralk) 1919, s. 1. 234 Bolseviki Ke Turkia [Bolevikler ve Trkiye], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 23 Ocak (10 Ocak) 1920, s. 1; Peri To Turkiko Provlima [Trk Problemi Hakknda], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 14 ubat (1 ubat) 1920, s. 2.

229

203

3.

LK GALLERN AKABNDE ANADOLU VE ANADOLU HAREKATI LE LGL GELMELER

11 Temmuz (28 Haziran) 1919da Selanikten zmire Leonidas Paraskevopulos gelmitir. Paraskevopulosun zmire geldii bu
235

dnemde . Leonidas

Anadoludaki Yunan Ordusu 2082 subay ve 63.223 erden olumaktadr

Paraskevopulos zmir kkenli olduundan dolay, zmirli Rumlar Onu byk bir heyecanla karlamlar, yava yava ilerleyen arabasna iek ve defne yapraklar atmlardr. Bakomutan Hrisostomos karlam, bu cokuya Paraskevopulos

alayarak yant vermitir. Paraskevopulos yapt konumada Venizelosla almaktan ne kadar gururlu olduunu ifade ettikten sonra Venizelosu kastederek halktan, Yaasn rkmzn lideri! ve Yaasn gzel zmir! diye barmalarn istemitir. Sonraki gn Paraskevopulosun zmire geliine istinaden bir kran ayini gerekletirilmitir. Haciantoniyunun ifadesiyle tm kilise, Geliin kutlu olsun! diye dua etmitir. Paraskevopulos kran ayininin akabinde Metropolit

Hrisostomosun yanndan halka hitap etmitir. Yapt konumada kendisinin de ayn koullardan geldiini syleyerek, zmirli Rumlarn duygularn ok iyi anladn, bu koullarn kendisine vatann sevmeyi rettiini ifade etmitir.

Szlerinin devamnda ulusal karlarn gemii unutmay ve Rumlarn hemehrisi olan Osmanllara dosta el uzatmay gerektirdiini ifade ederek, Onlara Yunan bayrann altna gelin. nk bu bayrak eitliin, adaletin, zgrln, medeniyetin ve dine saygnn semboldr diyelim demitir. Paraskevopulos, ehrin idaresini dzenlemek maksadyla zmirde bir ay kalmtr. Paraskevopulosun Selanike geri dnmesiyle birlikte, gal Ordusu Komutanln yeniden General Nider stlenmitir. General Nider, 1. Kolordu Komutan olup, Anadoludaki tm askeri gler ve hizmetler Ona verilmilerdir. Yunan tarih kitaplarnda bu dnemle ilgili olarak, talyanlarn en kk meseleler iin dahi Yunan yetkilileri megul ettikleri sylenmektedir. ddia edildiine gre, 15 Maystaki ziyanlar karlamas iin tazminatlar belirlemek amacyla karma komisyon toplandnda, en ok talepte bulunanlar talyanlar

Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 30; Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 58.

235

204

olmular, sinir krizi geirdikleri iin dahi tazminatlar istemilerdir. talyan propagandasnn dehet sat ve bu propagandann sadece hkmetleri deil, Yunanllara kar Bat Anadoluda yaayan dier unsurlar da harekete geirdii sylenmektedir. talyanlarn zmirli Yahudileri harekete geirdiinin rnei olarak, niversite Meselesi gsterilmektedir. Yunanllar zmirde, Ege niversitesi ((y)oniko Panepistimio) adn verdikleri bir Yunan niversitesi kurmak iin harekete gemilerdir. Bu niversitenin kurulabilmesi iin, Anadolu Rumlarndan birisi bata bulunmutur. niversite, eski Yahudi mezarlklarnn bulunduu Basri Baba mevkiinde kurulacaktr. fade

edildiine gre Vali Rahmi Bey daha nce buralar temizlemi ve buradaki mermerleri bir okul ina etmekte kullanmtr. Yunan igali bu inaat yarm olarak bulmutur. Ege niversitesinin organizasyonu, Almanyada matematik profesr olan Konstantinos Karatheodorise236 verilmitir. niversite kurulmasna karar verildiinde, binann tamamlanmas ve dzenlenmesi iin harekete geilmitir. Ancak Rahmi Beye237 en ufak bir itiraz getirmemi olan Yahudi Cemaati, talyanlar tarafndan harekete geirilerek hemen itiraz etmeye balamlar ve Basri Baba

arazileri zerinde son derece grltl bir ekilde hak iddia etmilerdir. Bunlarn Steryadis ile grme talepleri olmusa da, Yksek Komiser Yahudi Cemaatinin tazminat hakknn olmadn syleyerek, onlarla konumay reddetmitir. Binann tamamlanmasna ve niversitenin 1923 ylndan itibaren faaliyete gemesine dnk almalar, Yunanllarn zmirden ayrld gne kadar devam etmitir238. Yunanistan-talya ilikileri, dnem boyunca Yunan basnn megul etmitir. 10 Temmuz (27 Haziran) 1919da basna yansm bir habere gre talya, mttefikleri Almanya ile ibirliine gideceini syleyerek tehdit etmektedir. Ancak Yunan basnndaki gre gre, talyann bu ekilde mttefiklerin gvenini kazanmasna ve meselelere zm getirmesine olanak yoktur239. Bunu takip eden

Konstantinos Karatheodoris (1873-1950), Osmanl mparatorluunun Avrupadaki Rum diplomatlarndan birinin oludur. naat mhendislii eitimi alm, Msrda iki yl mesleini icra ettikten sonra Almanyaya dnerek matematik eitimi almtr. 1913-1924 yllar arasnda pek ok niversitede grev yapmtr. 1920 ylnda Berlin niversitesinde alt dnemde Venizelos tarafndan, zmirde bir Yunan niversitesi kurmak zere davet edilmitir. zmire giderek iki yl youn bir ekilde almtr. Ancak Yunanistann Anadoludan ekilmesi ile birlikte, ksa bir sre Atinada bulunmu, daha sonra Monako niversitenin teklifini kabul ederek Atinadan ayrlmtr. Karatheodoris Konstantinos, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 9, s. 15. 237 Bkz. s. 151. 238 Aggelomatis, a.g.e., s. 84-92. 239 Ta Gegonota Tis Mikrasias [Anadolu Olaylar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 10 Temmuz (27 Haziran) 1919, s. 2.

236

205

dnemde basnda, Tittoni ile Venizelosun uzlat, problemlerin grmelerle zlecei haberleri yer almtr. talyan ve Yunan liderler zmir konusunu da

deerlendirmi ve Tittoni Venizelosa, talyan ve Yunan etki blgelerinin tayinini nermitir. Bu neri Konferans tarafndan da kabul grm ve imdiden blgelerin snrlar belirlenmitir. talyan ve Yunan blgeleri arasnda, tarafsz ngiliz-Amerikan blgesi bulunmas beklenmektedir240. 1 Austos (19 Temmuz)da, talya ile Yunanistan arasnda, ngilterenin arabuluculuuyla Tittoni-Venizelos Antlamas imzalanmtr. Yunan tarih

kitaplarnda bu ekilde talyann, Kuzey Epiri ve Aydn lini Yunanistana vermeyi kabul ettii ifade edilmektedir. talyann da karlk olarak Atinadan bir takm talepleri olmutur. talyann Arnavutluku korumasn, Korfu (Kerkira) Boaznn srekli tarafsz olmasn, Menderes Nehrinin gneyindeki Anadolu topraklarnda talyan varlnn tannmasn istemitir. talya Rodos haricinde Onikiaday Yunanistana verecektir. ngiltere Kbrs Yunanistana vermeye karar verdiinde, Rodosta halkoylamasna gidilecektir. Yaplan yoruma gre Antlamas saldrmalar olayna da bir skunet getirmitir241. Kasm ay iinde yer alan bir baka haber Venizelos, Tittoni ve Montanann, talyan-Yunan ilikilerinde nemli problemlerin zm konusunda altklarn duyurmaktadr. Venizelosun Roma ziyareti karlkl itenlii, sempatiyi, dostluk ve gveni gstermektedir. Buna gre talya, Yunanistann ulusal ve tarihsel sebeplerle hakl olarak istedii blgeleri tandnn samimi iaretlerini vermitir. talyan-Yunan ilikilerinin temelini atacak kii Venizelostur. Venizelos Romada bir Yunanl gazeteciye Roma ziyaretinden memnun kaldn, artk iki lkeyi ayran bir eyin kalmadn, karlkl gvene dayal bir ortamda her konunun grldn ifade etmitir242. Gonatas anlarnda, 1919 yaznda ve sonbaharnda Aydnda cereyan eden olaylar nakletmekle, Anadoluda yaanan durum hakknda ipular vermitir. Gonatas varolan durumu, Tarlalar bo, hi kimse ilemiyor. ki zon nfusu arasnda hibir iletiim yok. ncirler, zmler, arpalar ve otlar toplanmadan kalyorlar.
Peri To Mikrasiatikon Zitima [Anadolu Meselesi Hakknda], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 15 Temmuz (2 Temmuz) 1919, s. 2. 241 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 59-61. 242 Ti Edilose Peri Tis Siskepseos Tu s Romin [Roma Ziyareti Hakknda Ne Syledi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 2 Aralk (19 Kasm) 1919, s. 2.
240

Tittoni-Venizelos

dier avantajlarn yannda, Trk etelerinin talyan blgesinden

206

(Blgeden) ayrlan Trklerin gtrmeyi baaramadklar kzler ve mandalar, sava ganimeti saylyorlar ve baz yerlerde ordumuz (Yunan Ordusu), onlar yiyerek beslenmekte. Ayrca, epey bir yk hayvan kalm durumda. Bunlar sayesinde birliklerimizin tama kapasitesini arttrdk. Ot ve arpa toplayarak onlar besliyoruz. Trklerin Aydnda terk ettikleri evlerden yorgan, dek, hal, mobilya ve mutfak gereleri gibi eyalar topluyor ve onlar yamalanmaktan korumak iin tekrar depoluyoruz. Daha sonra bunlar, milletine bakmakszn, yerlerine yeniden dnen gmenlere datyoruz. Bize yetebilmesi iin her eidin ve yiyecein, blge dna kmasn yasaklam bulunuyoruz Bunlara ilaveten, evredeki bataklklar sebebiyle epey stma vakasna sahibiz szleriyle anlatmaktadr.. Gonatas 1919 yl Eyll ayna rastlayan yortuda, ordunun emri zerine son muharebelerde hayatn kaybedenler iin gerekletirilen ayinlere de deinmitir. Kendileri de Aydnda, olabildiince byk bir anma treni dzenlemilerdir. Gonatas dzenlenen trende sz alm ve toplanm olan Yunan birliklerine ve Aydnl Rumlara seslenmitir. Eski Yunanllarn sevdiklerine sadece mutlu bir yaam deil, ayn zamanda gzel bir lm dilediklerine iaret etmi ve bu lmler iinde en gzelinin, vatan iin lmek olduunu, sadece bu tip uluslarn zafer kazanp yaayabildiklerini, Yunanllarn da bu tip uluslardan olduklarn ifade etmitir. Bu arada evlerini kaybetmi olan Rumlar, blgeyi terk etmi olan Trk evlerine yerlemilerdir. Aydnl Trklerin tekrar geri dnmesi olasl belirince, Aydnl Rumlarn bir ksm zmire gitmek niyetinde olduklarn aklamlar ve bunun zerine Rumlara, depolarda kalan Trk eyalarnn datlmas emredilmi, bunlarn demiryolu ile zmire tanmasna da izin verilmitir. ngiliz rahip Emvlin, Trklerin Aydna yeniden yerlemesi konusuyla ilgilenmek zere

grevlendirilmitir. Rahip istasyona ylm olan eyalar grnce bunlarn kimlere ait olduunu renmek istemitir. Rahibe eyalarn ounun Yahudi tccarlara ait olduu ve kendilerinin bunlarn tanmasn istedikleri sylenmitir. Tabii Trklere ait olup, Rumlarn kullandklar eyalar da vardr. Rahip, Yksek Komiser Steryadisin, herhangi bir felakete maruz kalan Rumlarn tazminat alacaklar konusunda gvence verdiini, Trklerin vatanlarna tekrar dneceklerini, dolaysyla eyalarnn tanmasnn doru olmadn vurgulamtr. Blgede yaanan bir dier sorun, zeytinlerin toplanmas sorunudur. Aydn daha ok, Trklere ait olan zeytinliklerle evrilidir. Ancak Trkler gitmilerdir ve byk bir ziyana sebebiyet vermemek iin zeytinlerin toplanmas gerekmektedir. Bir 207

ksmn teslim etmeleri kouluyla, isteyenlerin zeytinleri toplayabilecekleri sylenmitir. Bunlarn karl, tazminat bedeli olarak Trk toprak sahiplerine verilecektir. Her gn Rumlar, Yahudiler ve ok az sayda blgede kalm olan Trkler krlara karak zeytinleri toplamlardr. Olan bitenler tepelerdeki Trkler tarafndan izlemekte ve zaman zaman atmalar yaanmaktadr243. Efimeris Ton Valkanion incelendiinde, 1919 Temmuz ay ierisinde

Trakya ile ilgili haberlerde art olduu gzlenmektedir. 25 Temmuz (12 Temmuz) tarihli bir haber, Franszlarn Trakyadaki igalinin geniledii ve Bulgar askerlerinin eski Trk-Bulgar hududuna ekildikleri bilgisini vermektedir244. Bundan ksa bir sre sonra yaynlanan bir dier haberde, Fransz ve Rum nfusun son derece iten bir ekilde kaynatklar, Dimetokada klk deitirmi Trk subaynn yakaland, bu subaylarn silahl direni iin Bulgar eteleriyle srekli iliki halinde olduklar ve Konferansn kararlarna srekli kar ktklar duyurulmutur245. Gazetede Kasm ay iinde Trakya konusunda benzer bir haber daha yer almtr. Bu haberde de, Mustafa Kemal Paaya ait baz ajanlarn Trakyada ele geirildii, bunlar ele geiren Yunan kuvvetlerinin yarglanmak zere onlar zmire gtrdkleri ve olay Trklerin de hayretle karladklar ifade edilmektedir. Bu haberin maneti, Mustafa Kemal Yine Tehdit Ediyor eklindedir246. Aralk aynda Yunan basnnda, Trakya konusunda Konferanstan Yunanistan lehine karar kaca havas hakim olmutur. Eleftheros Tipos muhabirinin Paristen bildirdiine gre Venizelosun Fransa bakentine ziyareti, Trklerin Avrupadan kovulmas iin mttefiklere yardm etmek amacyla yaplmtr. istemektedir. ngiltere stanbulun kesinlikle uluslararas statde olmasn

Ayn haber, Londradan elde ettii baz bilgileri de vermektedir.

Bunlara gre bir sko tmeni stanbula gnderilmi ve Padiahn stanbuldan uzaklatrlmas ynnde kesin karara varlmtr247. Bu dnem iinde, Konferansta stanbulun kaderi ile ilgili alnabilecek kararlarn yannda248,
243 244

Osmanlnn

Gonatas, a.g.e., s. 124-130. Apeleftherosi Tis Thrakis Eksakoluthi [Trakyann Kurtuluu Devam Ediyor], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 25 Temmuz (12 Temmuz) 1919, s. 2. 245 Ti Ginete s Tin Thraki [Trakyada Ne Oluyor], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 13 Austos (31 Temmuz) 1919, s. 2. 246 O Mustafa Kemal Apili Ke Pali [Mustafa Kemal Yine Tehdit Ediyor], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 2 Aralk (19 Kasm) 1919, s. 1. 247 To Thrakikon Ke Tihi Tis Konstantinupoleos [Trakya Meselesi ve stanbulun Kaderi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 29 Aralk (16 Aralk) 1919, s. 2. 248 Peri Tin Lisin Tu Turkiku [Trk Meselesinin zmne likin], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 27 Aralk (14 Aralk) 1919, s. 2.

208

bakentinin zmit olacandan hareketle, zengin Trklerin buralardan arazi almaya baladklar da yazlmtr249. Venizelos, Yunanllarn Anadoluda karlatklar direni sebebiyle, 1919 yl Haziran aynda Clemenceauya bir mesaj gndermitir. Bu mesajda, Yunan askerine evredeki nemli yerleri igal etme hakk verilmedii srece Yunanllar iin ayrlan blgenin, korunma ve savunma iin uygun olmad sylenmitir. Bu ekilde Celemenceauya, igal blgesinin geniletilmesi gerektii beyan edilmitir. Blgenin Edremit, Bandrma, Krkaa, Akhisar, Salihli, Nazilli ve Aydna geniletilmesi istenmitir. Bu genilemenin askeri amac aktr. Bandrmada, zmir-BalkesirBandrma demiryolu sonlanmaktadr. Salihli, zmir-Afyon-Konya demiryolunun dm noktasdr. Nazilli, zmir-Aydn-Eirdir hattnn nemli bir dmdr. Ayn mesajda Venizelos, atekes artlarnn Trkler tarafndan ihlal edildiini ifade etmitir. Venizelos sonraki srete de, Yunan Ordusu asndan kayg verici olan haberleri iletmeye ve benzer talepleri dile getirmeye devam etmitir. Yunan tarihiliinin yaklamyla, Venizelosun bu talepleri hemen kabul grmemitir. 9 Eyll (27 Austos)e kadar, Yunan kuvvetlerinin belirlenen hattn dna kmas yasaklanmtr. Bu tarihte Trk saldrs olduu takdirde, 1000-1500m. derinlie kadar savunma yapma izni verilmitir. 10 Ekim (28 Eyll)de Yunan kuvvetlerine, saldrya maruz kalacak olurlarsa, dman takip etmeleri iin izin verilmitir. Ancak bu hak, baz balayc artlarla verilmitir. Bu harekat yerel lekli olmal ve Yunan askeri, kendisine yaplan saldranlar geri pskrttkten sonra yerine dnmelidir. Bu sebeple Yunan Hkmeti, Anadoluya srekli takviye birlikler gndermek zorunda kalmtr. Bu arada, zmir evresinin salamlatrlmas iin de bir faaliyet balamtr. Yunan tarih kitaplarndan rendiimize gre, Yunan Ordusunun zmire kmasnn akabinde, Kurmay Bakan Pagkalosun srarlaryla, zmirin Kemalpaa (Nif)dan Turgutlu (Kasaba) ve Manisaya kadar glendirilmesi iin tekilat kurulmutur. Pagkalos Venizelosa askeri gereklilikleri hatrlatm, deniz tesi bir harekat sz konusu olduuna gre, glendirilmi bir sse ihtiya olduunu ifade etmitir. nk bir ansszlk halinde, karma yapm olanlarn her zaman denize
Anisihie Ke Proparaskeve Ton Turkon [Trklerin Kayglar ve Hazrlklar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 26 Aralk (13 Aralk) 1919, s. 2.
249

209

dklme olasl vardr. Venizelos bu teklifi kabul etmi ve zel bir sylei iin Pagkalosu Atinaya davet etmitir. Pagkalosun da bulunduu Bakanlar Kurulunda, Venizelos barn topik karakter tadn ortaya koymu ve Ege zonunun glendirilmesine karar verilmitir. ncelikle ngilizlerden sava malzemeleri satn alnacaktr. Ordu harita hizmetleri, tm blgeyle ilgili haritalar yaynlamak iin acilen zmire gnderilecektir250. Ancak bu abalar, inceleme ve kaz aamasnda kalmtr. nk, askeri birlikler yer deitirdii gibi, sz konusu almalar byk miktarda ii, malzeme ve ekonomik olanaklar gerektirmektedir251. gal Ordusu Komutannn srekli bavurular neticesinde General Milne, Yunan kuvvetlerine hedefi snrl taarruzlar yapma yetkisi vermitir. Nitekim generalin zmirdeki temsilcisi Hamburgun 29 Ekim 1919da Nidere gnderdii mektupta zetle, Yunanllarn cephelerinin gerisinde meydana gelecek Trk topluluklarna kar istedikleri gibi hareket edebilecekleri sylemitir. Cephelerinin ilerisindeki Trk topluluklarna Yunanllar yapacaklar kar taarruzlarda ise, taarruza urayan mevkilerden itibaren 3 km. yi amamak artyla takip yapabileceklerdir. Bu snrl olan saha iinde, daima Trklerin taarruzuna kar koymak zorunda kaldnz takdirde, istediiniz ekilde harekette serbestsiniz denilmitir. Bununla beraber Yunanllar, her kar taarruzdan sonra tekrar asl mevkilerine dnmeye mecburdurlar. Verilen bu yetkiye gre yaplacak harekat, kesin bir zorunluluk karsnda ve General Milnenin arzusuna uygun olmaldr. Konferansn tayin ettii hattn ilerisine yaplacak herhangi bir harekat iin, daha nce Trklerin oralara taarruz etmi olmalar lazmdr252. Ekimde Venizelos Steryadisi, Konferansn Trkiye ile Yunanistan ayran hat konusunda karar verdii konusunda bilgilendirmitir. Bu hat, Milne Hatt olarak bilinmektedir. Milne Hatt olarak adlandrlan hatla, Yunanllarn en ileri snr tespit edilmitir. 3 Kasm 1919da General Milne tarafndan Harbiye Nazr Cemal Paaya bildirilen hat, Ayvalk-Kozluca kuzeyinden, Soma, Akhisar batsndan, Manisa kuzeyinden, Salihli batsndan, demi ve Aydn dousundan geerek, Byk Menderes Nehri boyunca uzamaktadr253.

Kostas Haciantoniyu, Theodoros Pagkalos, Atina: Ekdosis olkos [olkos Yaynlar], 2004, s. 184. Yannopulos, a.g.e., s. 128-130. 252 Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s.34. 253 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, II. Ksm, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1965, s. 120-124.
251

250

210

25 Aralk (12 Aralk)ta Anadoludaki kuvvetlerin idaresini, Korgeneral Miliyotis Komninos stlenmitir. Artk Anadoluda iki Yunan kolordusu oluturulmutur. Bunlardan 1. Kolordu 1., 2. ve 13. tmenleri kapsamaktadr. 2. Kolordu, zmir Kolordusu ismini tamakta, zmir Tmeni ile Adalar Denizi (Arhipelagos) Tmenini iine almaktadr. Olaylar yeniden deerlendirilerek,

Anadolu Ordusunun bir tmenle daha desteklenmesine karar verilmi, Manisa cephesinin glendirilmesi ve Paraskevopulosun zmire yerlemesi gerekmitir. 1920 yl ubat aynda Selanikte, Ayvalk Tmeni hazrlanmaya balamtr. Ayn dnem zmire, Karadenizli (Pontuslu) Rum gnlllerden oluan bin kiilik bir tabur ulamtr. ubat sonlarna doru Ayvalk Tmeninin byk blm

Anadoluya ulam, bu arada yeni bir Manisa tmeni hazrlanmaya balamtr. 28 ubat (15 ubat)ta Orgeneral Paraskevopulos tm kurmaylaryla birlikte zmire gelerek, savan komutanln bizzat stlenmitir254. Efimeris Ton Valkanion zmirde Paraskevopulosa dzenlenen karlama trenini, 3 Mart (19 ubat) 1920 tarihinde stunlarna tamtr. Haberde anlatldna gre, grubun zmire

gelmesiyle resmi geit treni ve parlak gsteriler yaplmtr. Btn dkkanlar sabahtan kapatlm ve binlerle ifade edilebilecek bir kalabalk rhtmda toplanmtr. Tm ehirde mavi beyaz Yunan bayraklar dalgalanmaktadr. Rhtm boyunca silahl kuvvetler sraya dizilmilerdir. Yunan ve ngiliz yetkililer Hkmet Meydannn sa tarafnda yerlerini almlardr. Karlarndaki bando, aralksz marlar almaktadr. Paraskevopulos Yaasn! nidalaryla karlanm, resmi geit treni len saat 13.00a kadar devam etmitir. Bunun akabinde tm resmi yetkililer, karargahtaki resepsiyona katlmlardr255. Tmgeneral Vlahopulos ise, zmir Komutanlna atanmtr. 1920 yl Martnda Yunan Ordusuna, Anadoludan gnlller

alnmtr. fade edildiine gre Yunan Ordusunun bu arsna, binlerce Rum genci karlk vermitir256. Bu dnem basn Venizelosun, Trk Meselesinin Konferansta bir an nce zlmesini istediini, Yunan kamuoyundaki beklentinin de bu ynde olduunu257 ve Yunan Babakannn Anadolunun, genel olarak Yunanistann idaresi ile ilgili
Spiridonos, a.g.e., s. 87. To Stratigion Mas s Tin Smirni [zmirdeki Karargahmz], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 3 Mart (19 ubat) 1920, s. 1. 256 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 61-69. 257 Venizelos Anahori Apopse [Venizelos Bu Gece Gidiyor], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 23 Aralk (10 Aralk) 1919, s. 2.
255 254

211

konular dndn ortaya koymaktadr. Venizelos gelecekte zmir merkezli, tm Anadolu ve adalardaki Helenleri kapsayacak, otonom ve svireyi andran bir idare kurmay dnmekte, zmir ve adalarla ilgili her trl idari ve adli mekanizmann buraya bal olmasn istemektedir. Venizelos Yunanistan da be, ya da alt eyalete blmeyi dnmektedir. rahatlatacaklardr
258

Bunlar byk yetkilere sahip olacaklar ve merkezi

1919 yl sonundan itibaren, Venizelosun seim dndyle ilgili haberler ne kmaya balamtr. rnein 21 Aralk (8 Aralk) 1919 tarihinde Gazetede, imdiden n seim almalar balamtr. Liberallerin taraftarlar tarada hazrlanmaktadrlar ve baz yerlerde yeni dzenlemelere gidilmektedir diyen bir haber yer almtr259. Venizelos bir beyanatnda gazetecilere, halknn kendisini anladn ve desteklediini, yaplacak seimlerde de Yunan halknn kendisiyle beraber olduunun ortaya kacan ifade etmitir260. Venizelos, Liberal Parti (Komma Ton Fileleftheron)yi de Avrupada oluan yeni koullara gre dzenlemek istemektedir. Gazete Venizelosun ii ve kk burjuva snfna ynelerek, iileriyle ilgili programn gerekletirmek iin onlardan destek arayacan ortaya koymaktadr. Venizelos yeni topraklarn idaresinin nasl olacan dnmenin yannda, bu topraklar temsil edecek en uygun kiilerin arayna da girmitir. Yunan Babakan seim hazrlklarnn hzlandrlmasn, Trklerle anlama imzalanr

imzalanmaz harekete geilmesini dnmektedir. Yeni topraklardaki Helenlerin potansiyelinden yararlanmay amalamakta, eitimleriyle ve etkinlikleriyle dikkat ekmi kiileri Yunanistana ararak, ortak yarar iin almalarn istemeyi dnmektedir261. Gazetede seimlerle ilgili yer alan bu haberler, 1920 ylna ilikin tm sinyalleri iermektedir.

Sovare Dilosis Tu Venizelu [Venizelosun nemli Aklamalar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 5 Ocak 1920 (23 Aralk 1919), s. 2. 259 Venizelos Anahori Sindomos [Venizelos Hemen Yola kacak], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 21 Aralk (8 Aralk) 1919, s. 2. 260 Dilosis Tu Venizelu [Venizelosun Beyanat], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 11 Ocak 1920 (29 Aralk 1919), s. 2. 261 Ti Skeptete O Venizelos Dia Ta Esoterika Mas [Venizelos ilerimizle lgili Ne Dnyor], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 24 Aralk (11 Aralk) 1919, s. 2.

258

212

NC BLM

1920 YILINDA YUNAN MLLETVEKL SEMLERNE KADAR, ANADOLU HAREKATI EREVESNDEK GELMELER

A.

1920 YILINDA STANBULDAK GELMELER VE BUNA LKN YUNANSTANDA YAYINLANMI HABERLERDEN RNEKLER

Yunan tarih kitaplar bu dnemele ilgili olarak stanbuldaki gelimelere ok az yer vermekte, doal olarak sreci Yunanistan ve Yunan Ordusu balamnda ele almaktadrlar. 1920 ylnda stanbuldaki gelimelere yer veren eserlerden biri, Yunan Genelkurmaynn Anadolu Harekat ile ilgili yaymlad kitaptr. Burada, 1919 yl sonunda yaplan Meclis-i Mebusan seimlerinin, Trk ulusal hareketinin temsilcileri asndan son derece baarl getii kaydedilmitir1. Bilindii gibi son Osmanl Meclis-i Mebusan 12 Ocak 1920 tarihinde stanbulda alm ve 28 Ocak 1920 tarihindeki gizli oturumda Misak- Milliyi kabul etmitir. Bu seimleri yorumlayan Psirukis, seim sonularnn emperyalist gler dedii tilaf Devletlerini hayal krklna urattna dikkat ekmitir. Seilen milletvekillerinin ounluu Mdafaa-i Hukukudur ki, Mustafa Kemal Paa da seilen milletvekilleri arasndadr. Yasad konumundaki ihtilalciler, bundan byle seilmi milletvekilleri haline gelmilerdir. Erzurum ve Sivasn resmi olmayan ortam, imdi padiahn meclisi olmutur. Emperyalistler kukla olacak bir meclis beklerken, Trklerin bamszl iin savaan ihtilalci bir meclis

Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 49.

213

kurulmutur. Bunun zerine 16 Mart 1920 tarihinde tilaf Devletleri stanbulu fiilen ve resmen igal etmiler ve gelimelerin akabinde Meclis-i Mebusan feshedilmitir2. 21 ubat (8 ubat) 1920 tarihindeki bir haber bize, stanbulun mttefikler tarafndan igal edileceini nceden sezdirmektedir. Haberde, Harbiye Nezaretinin bir blm ile Sleymaniyenin igal edildii bildirilmektedir. Trk ulusal rgtlerinin buluma yeri olarak ifade edilen Trk Ocann da ngilizler tarafndan igal edildii ve Trklerin cesaretlerini kaybetmeye baladklar nakledilmektedir3. Bunu takip eden gnlerde ve ayrntl olarak 10 Mart (26 ubat) tarihindeki bir baka haberde, stanbulun ngilizler tarafndan igal edildii duyurulmutur. Habere gre ngiliz karmas, Dolmabahe Saray nne yanaan sava gemilerinden gerekletirilmitir. Byk ngiliz kuvvetleri klalar, silah depolarn ve tm askeri binalar igal etmi ve direniilerin evlerine basknlar dzenlenmitir. stanbuldaki ngiliz donanmasnn nemli lde takviye edildii ve bu donanmann sekiz byk sava gemisinden olutuu, Anadoluda, Filistinde ve Msrda bulunan ngiliz kuvvetlerinin stanbulu glendirmekte kullanlaca kaydedilmitir. stanbul Hkmetinden Mustafa Kemalin faaliyetlerinin sonlandrlmas iin nlem almas istenmitir4. Ertesi gn bir baka haberde ise stanbulun ehresinin deitii, srekli karaya kan mttefik askerlerinin silahl olarak resmi geitler gerekletirdikleri ifade edilmekte ve Trk liderlerinin konutlarna gerekletirilen basknlar ve eitli gzaltna almalar, nemli bir askeri faaliyet ncesinde bulunulduu eklinde yorumlanmaktadr. Trk semtlerinde paniin hkm srd ve baz subaylarn Anadoluya gemekte olduklar duyurulmaktadr. Londraya dayandrlan haberde Yunan askerinin, Mustafa Kemalin faaliyetlerini yok etmekte aktif grev stleneceinin alt izilmektedir5. Bilindii gibi ngilizler Ali Rza Paa hkmetine bask yapmlar ve 3 Mart 1920 tarihinde istifasn salamlardr. Bunun yerine 8 Martta Salih Paa Hkmeti kurulmutur. 12 Mart (28 ubat) tarihinde Efimeris Ton Valkanion, bu hkmet deiikliini duyurmu ve konuyla ilgili baz yorumlarda bulunmutur.
2 3

Psirukis, a.g.e., s. 121-122. O Epithanatios Kodon Tis Turkias [Trkiyenin lm anlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 21 ubat (8 ubat) 1920, s. 2. 4 Konstantinupolis Katelifthi po Ton Agglon [stanbul ngilizler Tarafndan gal Edildi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 10 Mart (26 ubat) 1920, s. 4. 5 Katalipsis Tis Konstantinupoleos [stanbulun gali], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 11 Mart (27 ubat) 1920, s. 2.

214

Haber, Ali Rza Paann dmesinden sonra mecliste ounluu bulunan Mdafaa-i Hukukularn, yeni sadrazam olarak Padiaha Ahmet zzet Paay iaret ettiklerini ifade etmektedir. Ancak mttefiklerin, milliyeti rgtlere dayanan bir hkmete tahamml etmeleri olas deildir. Padiah mttefiklerin dncelerini sezinlemi ve hkmet kurma grevini Ahmet zzet Paaya vermeyerek Tevfik Paay davet etmitir. Tevfik Paann hkmet kurmay reddetmesi zerine Padiah Damat Ferit Paay dnmse de, Onu da Mdafaa-i Hukukular reddetmilerdir. Padiah kmaza girdiinde Salih Paay davet etmitir. Haber yeni sadrazamn setii tm nazrlar, Kuvay Milliyeci olarak nitelendirmektedir6. Ayn gne ait bir baka haberde, Wilsonn dzenin salanmas iin Trklere kar yrtlecek harekat desteklemeye sz verdii ifade edilmektedir. ngilizlerin, stanbul ve evresinin seksen bin kiilik bir kuvvet tarafndan igal edilebilmesi iin hazrlk yaptklar, mttefiklerin Trkiyeye yeni bir nota verecekleri ve imdiden Mustafa Kemal Paann Osmanl bakenti ile iletiiminin kesildii sylenmektedir7. 13 Mart (29 ubat) tarihinde Efimeris Ton Valkanionda, ngiliz ve

Franszlar arasnda rekabetle ilgili sorunlar yaanabileceine dair bir ngr yer almtr. Haber bunu, baz gazeteler, stanbuldaki kuvvetlerin liderlii iin ngiltere ile Fransa arasndaki tartmalardan dolay korkularn dile getiriyorlar ifadesi ile vermitir. ngilizler Topkap Sarayn igal etmiler, ngiliz ve Fransz askerleri stanbulun byk caddelerinde resmi geit trenleri gerekletirmilerdir8. Bir sonraki gn ayn gazetenin, stanbulun igali ile ilgili daha geni bir habere yer verdii grlmektedir. Bu habere gre Haydarpaa, Galata ve Sirkeciye yaplan karmalar, halk ve yetkilileri korkutmutur. ehrin nemli merkezleri ngiliz ve Fransz askeri tarafndan igal edilmeye devam etmektedir. ili, Taksim, Boyacky ve Ayasofya Meydan gibi ehrin yksek noktalarna top ve makineli tfekler yerletirilmi, stanbul Boaznn eitli noktalar dikenli tel ile evrilmitir. Harbiye Nezaretinde ngiliz bayra dalgalanmaktadr. Bahriye Nezareti ve hemen hemen tm klalar igal edilmitir. Halk yetkililerin de tutuklanacan, ya da bunlarn yetkilerinin azaltlacan dnmeye balamtr. Sadrazam Damat Ferit
Kivernitiki Krisis En Turkia [Trkiyede Ynetim Krizi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 12 Mart (28 ubat) 1920, s. 1. 7 Simmahiki Stratiotiki Drasis Kata Tis Turkias [Trkiyeye Kar Mttefiklerin Askeri Etkinlii], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 12 Mart (28 ubat) 1920, s. 2. 8 Simmahiki Ekstratia Kata Tis Turkias [Trkiyeye Kar Mttefik Harekat], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 13 Mart (29 ubat) 1920, s. 2.
6

215

Paa Padiahla grmesinin akabinde

ngiliz yetkiliyi ziyaret etmi ve

mttefiklerin Trkiyeye kar aldklar nlemlerin yumuatlmasn istemi, bu ekilde Trk ynlarnn tepkilerinin nlenebileceini ifade etmitir. ngiliz yetkili, mttefiklerin her trl tepkiyi en bandan bastracak gte olduklarn sylemitir. Kuvay Milliyeye kar olan stanbul gazeteleri, ngiltereyi yattrmak iin ngiliz yanls yayn yapmaya balamlardr. Haberde Salih Paa hkmetinin, olumsuz unsurlardan olutuu sebebiyle yaayamayaca, sz konusu hkmette

ttihatlarn ve Mustafa Kemalin arkadalarnn ounlukta olduu ileri srlmektedir. Mttefikler yeni hkmete kar harekete gemeyecekler, fakat ihtilalcilerle her trl ilikinin kesilmesini isteyeceklerdir. Haberde Mustafa Kemale kar savaacak mttefik ordusunun yz bin askerden olutuu, Mustafa Kemalin ise 25 bin, o da dank bir kuvvete sahip olduu sylenmektedir9. stanbuldaki duruma ilikin bir arpc haber de, Mttefiklerin stanbuldaki Etkinlikleri maneti ile verilmitir. Bu haberde ngiliz, Fransz, talyan ve Amerikan donanmasnn stanbula girdii, mttefiklerin Fener Rum Okulunu gzetleme kulesi gibi kullandklar ve buraya mitralyzler yerletirdikleri ifade edilmektedir. Ayrca Fener Rum Okuluna, Patrikhaneye ve Kurtulu (Tatavla)a toplar yerletirmilerdir. stanbul postanesi ve telgrafhanesi de igal edilen yerler arasndadr. Rumlar ve Ermeniler olas katliamlardan korunmak amacyla, gnll asker olabilecekleri nerisini getirmilerdir. Yetkililerse, tm Rum mahallelerine bekiler yerletirilmesine karar vermilerdir. Haberde talyan yetkililerin, Kemalin askerlerinin binlerceye ulat bilgisini aldklar ifade edilmektedir. talyanlar bunlarn imha edilebilmesi iin 200 bin askere gereksinim duyulacan ve Yunanistann sunduu 100 bin askerin yetmeyeceini ileri srmlerdir10. stanbulun igaline ilikin haberler sonraki gnlerde de devam etmitir. 18 Mart (5 Mart) tarihli haberde, stanbulun gerek ve geni igalinin balad, stanbul Boazna demirleyen gemiler arasnda Yunanistann Kilkis (Klk) muhribinin bulunduu, Thiela kruvazrnn Halie gelerek Patrikhaneye kar demirledii, ngilizlerin ttihatlar gz altna almaya baladklar, Sultanahmet Camiinin de ngiliz askerleri tarafndan igal edilerek minarelerine telsiz yerletirildii ifade edilmektedir. Amerikann iki hafif muhribi Robert Kolej
Stratiotiki Drasis Kata Tis Turkias [Trkiyeye Kar Askeri Harekat], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 14 Mart (1 Mart) 1920, s. 1. 10 E Energiye Ton Simmahon En Konstantinupoli [Mttefiklerin stanbuldaki Etkinlikleri], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 16 Mart (3 Mart) 1920, s. 1.
9

216

karsna demirlemi, ngilizler Haydarpaa Garn da igal etmilerdir. Padiah ise haremiyle birlikte Beylerbeyi Sarayna gtrlm, ancak olayn basna intikal etmesi istenmemitir. Padiahn yer deitirmesi stanbulda, istifa ettii

sylentisinin dolamasna sebep olmutur. Bir dier sylenti ise, Enver Paann stanbulda olduudur. Haberde bu sylentileri ttihatlarn bilinli olarak yaydklar ifade edilmektedir11. stanbulun igali ile ilgili Yunan basnnda, talyan basnndan alnan bir yorum aktarlmtr. Buna gre talyanlar stanbulun ngilizler tarafndan igalini kendi karlar asndan fazlasyla tehlikeli bulmakta, bu igale ngilizlerin nclk ettiini ve siyasi amalarnn bilinmediini sylemektedirler12. 24 Mart (11 Mart) 1920 tarihli Kemalin lk Sarsntlar balkl haberde ise, stanbulun igalinin Anadoludaki Trk ulusal rgtlerini sarstndan

hareketle, milliyeti liderlerin Ankarada toplanacaklar ve nasl bir vaziyet alacaklarn dnecekleri ifade edilmitir13. Sonraki gnlerde, Sarayn mttefiklerin stanbulun igalini beyan eden notasna cevap verdii duyurulmaktadr. Trkler, atekesten sonra ilk mttefik

askerinin gelmesiyle igalin baladn dnmektedirler. Bu gr ileri sren Saray son igale kar kmakta, Osmanl Hkmetinin srekli sakin ve lml kalaca konusunda gvence vermekte, ulusal rgtler tarafndan silah ve cephane karldndan dolay zntsn dile getirmektedir. Saray ulusal rgtlerin bir takm etkinlikleri hakknda gr beyan etmekten kanmakta, ya da bunlar reddetmektedir. Haberde, Damat Ferit Hkmetinin Meclis-i Mebusan dataca, Mustafa Kemalin rgtlerine kar sert tutum taknaca, Trk halkndan atmalara girmemesini isteyecei ifade edilmektedir. Bu habere gre, Osmanl Devletinin ancak bu ekilde ateten kurtulmas mmkndr14. Efimeris Ton Valkanionun 31 Mart (18 Mart) tarihli nshasnda, Meclis-i Mebusann almalarna belirsiz bir sre iin ara verdii duyurulmaktadr15. Bir

11

Peri Tin Katalipsin Tis Konstantinupoleos [stanbulun gali Hakknda], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 18 Mart (5 Mart) 1920, s. 2. 12 tali Ya Tin Katalipsin Tis Konstantinupoleos [stanbulun gali Hakknda talyan Grleri], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 20 Mart (7 Mart) 1920, s. 2. 13 Proti Klonismi Tu Kemal [Kemalin lk Sarsntlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 24 Mart (11 Mart) 1920, s. 1. 14 Apantisis Tis Turkias s Tin Diakinosin Ton Armoston [Yetkililerin Notasna Trkiyenin Cevab], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 30 Mart (17 Mart) 1920, s. 1. 15 Apelpistike Dilosis Turkiku Vuleftu En Ti Vuli [Trk Mebusun Meclisteki Karamsar Beyanat], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 31 Mart (18 Mart) 1920, s. 2.

217

baka haberde, Salih Paann Saraya giderek istifasn sunduu ifade edilmektedir. Salih Paann bu karar almasnda Anadoludaki heyetin, stanbul Hkmeti ile hibir ekilde uzlamayacan beyan etmesi etkili olmutur. Salih Paann Mustafa Kemale kar aciz kald, ngilterenin istei dorultusunda ulusal rgtleri datamad kaydedilmektedir. Devamnda Padiahn derhal Damat Feriti

ard ve Ona hkmet kurma grevi verdii nakledilmektedir. Haber bu bilgileri aktardktan sonra, Damat Ferit hkmetinin programn aklamakta ve programnn ilk hedefinin, Meclis-i Mebusan datmak olduu sylenmektedir. Dier hedefler olarak ise ulusal oluumlar datmak, mttefiklerin isteklerine uymak ve bar antlamasn imzalamak belirtilmektedir16. Haberi pekitirmek asndan u bilgiyi eklememiz gerekir ki, Sadrazam Salih Paa stanbulun igalini protesto etmi, tilaf Devletlerinin Kuvay Milliyeye kar olduunu ilan etmesini istemeleri zerine bu neriyi reddederek istifa etmitir. Padiah tm itirazlara ramen 5 Nisanda Damat Ferit Paay yeniden sadrazam olarak atam, 11 Nisanda da meclisi feshetmitir17. stanbulda Hkmet Deiiklii baln tayan bir baka haberde, Padiahn Damat Ferite tam bir zgrlk sunduu ifade edilmektedir. Damat Feritin setii bakanlarn Hrriyet ve tilaf Frkasnn en sekin kiileri olduunun sylendii haberde, mttefik evrelerin bu deiimi temkinli karladklar, nk yeni sadrazamn tilaf Devletlerine ve ngiltereye kar besledii tm iyi niyetine ramen, Anadoluda Mustafa Kemalle mcadele etmesinin olanaksz grld kaydedilmektedir. Damat Ferit asndan tek olumlu bulunan, Meclis-i Mebusan datacak ve bar antlamasn imzalayacak olmasdr18. Efimeris Ton Valkanion 15 Mart (2 Mart) tarihli nshasnda, Yksek

Konseyin skdar, Haydarpaa, zmit, Adapazar ve Bandrmann da igaline karar verdiini ve bu grevin zellikle Yunanistana verileceini duyurmutur19. Ayn gnlerde yer alan bir dier haber ise, ngiliz devriyelerle Trk askerler arasnda ehzadeba ve Kasmpaada atmalar yaandn, karlkl olarak kayplarn

16

Paretisis Tis Turkikis Kiverniseos [Trk Hkmetinin stifas], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 7 Nisan (25 Mart) 1920, s. 2. 17 Gencer-zel, a.g.e., s. 120-124. 18 Kivernitiki Metavoli En Konstantinupoli [stanbulda Hkmet Deiimi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 8 Nisan (26 Mart) 1920, s. 1. 19 Nee Apovasis Dia Tas Katalipsis Ton Simmahon [Mttefiklerin gali in Yeni karmalar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 15 Mart (2 Mart) 1920, s. 2.

218

olduunu nakletmitir. Haberde, Mustafa Kemal Paann Ankara ve Sivas illerine sktrlaca kaydedilmitir20. Daha nce de eserinden alntlar verdiimiz Psirukis, Padiahn Damat Ferit Paay yeniden sadrazamla getirmesini, stanbulu asl idare edenlerin ngilizler olduu eklinde yorumlamtr. Psirukise gre Padiah ve hkmeti, ngilizlerin yrtme organdr ve Trk halkndan giderek uzaklamaktadr. stanbulun mttefikler tarafndan igal edilmesi zerine Ankara, Trk kurtulu mcadelesinin merkezi haline gelmi ve burada, 23 Nisan 1920 tarihinde Byk Millet Meclisi (BMM) almtr. BMMnin kurulmasyla birlikte, ihtilalci Trkiyenin Padiahla gr ayrl daha da belirginlemitir. tilaf Devletlerinin uydusu konumundaki Padiahn ayaklanmalar kkrtmas, Anadoludaki ulusal hareketi daha da glendirmitir21. bastrlmtr22. Yunan Genelkurmay tarih kitabnda, Anadoluda yaanan i ayaklanmalara da deinmitir. Burada ifade edildiine gre stanbul Hkmetinin subay ve Bilindii gibi i ayaklanmalar 1919 ylnda

balam, 1920 ylnda en geni boyutlara ulam ve 1921 yl sonunda da

taraftarlar Anadolu ilerine giderek, Padiah adna Kemalistlere kar ayaklanmalar balatmlardr. Bunun sonucu olarak iki Trk cephesi kar karya gelmitir. Ancak Mustafa Kemal Paa bunlara kar, kendine sadk birlikler ve milliyeti Trk rgtleriyle birlikte hzl bir tepki ortaya koymutur. Bu ayaklanmalar iinde en nemlisi Anzavurunkilerdir. 1920 ylnda Marmara Blgesi haricinde

ayaklanmalar yaanmsa da, bunlar Mustafa Kemal Paa tarafndan bastrlmlardr. Kuvay Milliyeye kar ayaklanmalarn yaand blgeler anakkale, stanbul, zmit ve bunlarn evresindeki blgeler olup, ayn zamanda ngilizlerin igali altnda bulunan blgelerin yaknndadrlar. Ancak ayaklanmalarn bastrlmas Mustafa Kemalin liderliindeki hareketi glendirmitir. Bu olgu Kuvay Milliyenin moralini ykseltmi, bunun neticesinde Yunan cephesine kar konulandrlacak kuvvetleri salayabilmilerdir. Kitaptaki anlatmdan,

ayaklanmalarn bastrlmas ile birlikte Trk Ordusunda sz konusu olan hareketliliin Yunan Ordusunu kayglandrd anlalmaktadr.

20

O Kemal Perisfiggete [Kemal Sktrlyor], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 21 Mart (8 Mart) 1920, s. 4. 21 Psirukis, a.g.e., s. 122-123. 22 Gencer-zel, a.g.e., s. 130.

219

Ayn kitabn bir baka yerinde Boazlardan Kafkaslara kadar olan blgelerdeki kyllerin ayaklandklar ve Anadolunun i sava alanna dnd nakledilmitir. Bir ehrin nfusu dierine, aileler birbirine, babalar oullara saldrmaktadrlar. Mustafa Kemale kar gerekletirilen bu ayaklanmalar, Ankaraya yaklamaktadrlar. Doudaki Ermeniler, mttefiklerin kendilerine sz verdii illeri igal etme giriiminde bulunmulardr. Dier taraftan Diyarbakr iine alan blgede Krt ayaklanmalar sz konusu olmutur. Batdaki Yunan igali ise genilemekte, i savalar ve dman saldrlar her geen gn Ankaray sktrmaktadr. Tam da Kemalist hareketin ciddi bir tehlikede olduu noktada, tilaf Devletleri ayr ayr ve kendilerine has siyaset izlemeye balamlar ve ngilterenin gcn arttrmas karsnda dier mttefikler duyduklar endie neticesinde Ankara Hkmeti ile yaknlama yoluna gitmilerdir. Bu hem Kemalist Hkmetin devamn, ayn zamanda da Yunanllara kar giritikleri mcadeleden baaryla kmalarn salamtr23. Anadoluda yaanan ayaklanmalara ilikin haberlerden birisi 31 Mart (18 Mart) 1920 tarihli olup, Bigada yaananlar nakletmektedir. Haberde, Kuvay Milliyenin Biga ehri dna yerletii, ancak Yenicekyde bulunan Ahmet Anzavurun kaymakam tarafndan haberdar edilerek Bigaya ulat ve ksa srede kylleri rgtledii ifade edilmektedir. Taraflar arasndaki atmalar iki gn iki gece srm, Kuvay Milliye mensuplar yenilerek geri ekilmiler, bu arada pek ok da kayp vermilerdir. Kuvay Milliyeye casusluk etmi olanlar ldrlmlerdir. Biga Anzavurun idaresine gemitir. Aznavur Ermenileri korumak amacyla, her Ermeni konutuna bir Pomak beki yerletirmitir24. Aznavura ilikin haberler, bundan sonraki srete de verilmeye devam etmitir. 14 Nisan (1 Nisan) tarihli bir haberde, Kemalistlere kar gerekletirilen Aznavur isyannn yaygnlat bildirilmekte ve bu isyan, Kemalistlere kar indirilmi byk bir darbe olarak yorumlanmakta, Bandrmaya doru ilerledii, Edremit ve Bayramiin nakledilmektedir .
25

Anzavuru asker ve silah ynnden destekledikleri

23

Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 44-45; 50-51. 24 Ta Nea Gegonota Tis Bigas [Bigadaki Yeni Olaylar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 31 Mart (18 Mart) 1920, s. 4. 25 E Dinamis Tu Kemal E Proodi Tu Aznavur [Kemalin Kuvvetleri-Anzavurun lerlemesi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 14 Nisan (1 Nisan) 1920, s. 3.

220

2 Mays (19 Nisan) 1920 tarihli haberde ise, Mustafa Kemalin Kastamonu blgesinde nemli kayplar verdiine iaret edilmitir. Habere gre bu blgelerin sakinleri, Kemalin askerlerinden kurtulduktan sonra mitingler dzenlemiler ve devletin kabul edecei herhangi bir bar kabul edeceklerini bildirmilerdir. Blge sakinleri stanbula bir heyet gndererek tahta ballklarn bildirmeye karar vermilerdir. Haber, Sinopta da Mustafa Kemale kar bir ayaklanmadan sz

etmekte ve Mustafa Kemalin iktidarnn, Bursa-Bandrma arasnda snrl olduunu kaydetmektedir. Saray, Mustafa Kemalin hareketine kar koymaya vermitir26. Kemalin Glerine Kar Mcadele manetini tayan haberde, Kastamonudaki isyana da dikkat ekilmekte ve Anzavurun bir ifadesine yer verilmektedir. Habere gre Aznavur, Anadoludaki tm nfusun Mustafa Kemale kar ayaklanmaya hazr olduunu sylemitir. Hatta kadnlar bile ayaklanmaya hazrdr. Baar, devletin verecei destee baldr27. Efimeris Ton Valkanion okurlarn Yozgat, Zile ve Tokattaki ayaklanmalar hakknda da bilgilendirmi, Aziziye ve Sivastaki erkezlerin, kendilerine kar gnderilen glere kar koyduklarn kaydetmi, Bolu ve Dzce halknn da ayaklanmalara katldn nakletmitir28. karar

B.

1920 YILINDAK DPLOMATK GELMELER

Dneme ilikin olgulara daha ok diplomatik adan yaklaan Hronopulos, Fransz Babakan Clemenceaunun seimleri kaybetmesinin akabinde Millerandn iktidara gelmesiyle, Fransann Yunanistana kar politikasn deitirdii grn savunmaktadr ki, bu Yunan tarihileri tarafndan benimsenen bir grtr. Hronopulosa gre bu deiim, Fransa ile ngiltere arasndaki rekabetle ilgilidir. Venizelos, Pariste Fransa babakann ziyaret ettiinde Onun souk tavrlaryla karlam ve deiimi hissetmitir. 25 ubat 1920de Bakanlna gnderdii telgrafnda Venizelos, sabah
26

Paristen Dileri Fransa Babakann

O Kemal fistate Epannilimmenas ttas [Kemal Birbiri Ard Sra Yenilgiler Alyor], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 2 Mays (19 Nisan) 1920, s. 2. 27 O Agon Kata Ton Dinameon Tu Kemal [Kemalin Glerine Kar Mcadele], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 13 Mays (30 Nisan) 1920, s. 1. 28 Ekstratia Tis Pilis Enantion Tu Kemal [Sarayn Kemale Kar Harekat], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 21 Austos (8 Austos) 1920, s. 2.

221

grdn, Millerandn inat bir tutum iinde olduunu, Fransann Trkiye ile tekrar savamak niyetinde olmadn kaydetmitir. Venizelos Milleranda, Anadoludaki askeri araclyla Yunanistann sadece Yunan taleplerini deil, Trkiyeye bar artlarn da kabul ettirebileceini sylemitir. Hronopulos, sonraki gelimeler asndan Venizelosun bu beyanatnn nemli bir rol oynadn savunmaktadr. Neticede Venizelos Londraya davet edilmi, Churchill ve Kurmay Bakan Wilson ile uzun Harbiye Nazr

grmelerde bulunmutur.

Venizelos 19 Mart 1920de Londradan Yunan Dileri Bakanlna gnderdii telgrafnda, burada edindii izlenimleri de nakletmitir. ngilterenin Harbiye Nezaretinde Venizelosa, Trklerin bar artlarn reddetmesi durumunda bunlar uygulatmak durumunda olup olmad sorulmutur. Churchill Fransa ve talyann desteinin beklenmemesi gerektiini hatrlatm ve Yunanistana gerekli sava malzemelerinin verilecei vaadinde bulunmutur. Hronopulosa gre bu telgrafta ifade edilenler, Venizelosun bir kere daha bar artlarn uygulatmak iin Kemalist kuvvetlerin yok edilmesi grevini stlendii anlamna gelmektedirler. Dier taraftan ngilterenin Yunanistana sava malzemesi verecek olmas, ngiliz-Yunan ibirliinin koullarnnn salanmas demek deildir. Kald ki ngiltere bir sz vermi, ancak uygulamada zayf kalmtr. Venizelos ise iyimser grnmesine karn, znde kayglar tamtr. Devamnda Parise

dnmtr ki buras Hronopulosun ifadesiyle, Yunanistana kar duyulan tepkinin merkezidir. Yunan Babakan Fransadaki evreleri etkilemeye almtr. Venizelos Dileri Bakanlna gnderdii 23 Mart 1920 tarihli telgrafnda, Fransz Hkmetinin Yunanistana kar tavrnn kayg verici olduunu, Trklere bar artlarn uygulatma konusunun byk bir direnle karlanacan, Millerndn Yksek Konseyin bar artlar ile ilgili ald kararlarn yeniden gzden geirilmesini nerdiini ve bu teklifin ngilizler tarafndan reddedildiini nakletmitir. Fransann yeni babakannn bir takm ekonomik evrelerin etkisi altnda olduuna ve Trklerle yaplacak grmeler esnasnda Fransann

Yunanistann karlarna ters davranma tehlikesinin bulunduuna dikkat ekmitir. Hronopulosa gre Venizelosun Fransadaki siyaset deiiminden sz ettii dnemde, talyan direniinden sz etmeye bile gerek yoktur. Bu sebepledir ki

222

Venizelos bundan sonra abalarn, Yunan askerine ilerleme izni verilmesine younlatrmtr29. Haciantoniyu bu noktada, Venizelosun yaklamna dikkat ekmektedir. Paraskevopulos Londrada bulunan Venizelosa 23 ubatta30 gnderdii telgrafla, on be gn iinde taarruz edilmesini nermitir. Bakomutan baarya kesin gzyle bakmaktadr. Trk cephesindeki gelimeleri izleyen Yunan Ordusunun, Manisa ya da zmire taarruz edilebileceinden endie duyduu anlalmaktadr. Venizelos Paraskevopulosa gnderdii bir telgrafla, Trk Ordusuna kesin bir darbe vurma olasln ve Yunan kuvvetlerini slerinden uzaklatrmadan, byk kuvvetlerin geri pskrtlmesinin ve esir edilmesinin mmkn olup olmadn sormutur. Haciantoniyu bunu, Venizelosun ikmal merkezlerinden uzaklamaktan korktuunun ve Yunan Ordusunu Sakarya macerasna srklemeyeceinin kant olarak yorumlamaktadr. 17 Mart (4 Mart) 1920 tarihinde Agios Dimitriosta Anadoludan silah altna alnan ilk askerler iin bir ayin dzenlenmi ve ayinden sonra zmir Resmi geit esnasnda askerlere,

sokaklarnda resmi geit gerekletirilmitir.

iekler ve konfetiler atlmtr. Hrisostomos Egelilere seslenmi, sonraki gn ise yeni silah altna alnanlarn yemin treninde bulunmutur. Yunan Ordusuna yeni kuvvetlerin katlmas askerin savakanln arttrd gibi, Ege savunmasn da glendirmitir31. Mondros Mtarekesi 30 Ekim 1918 tarihinde imzaland halde mttefikler, Osmanl Devletine sunulacak bar artlar konusunda hemen uzlaamamlardr. Ancak aralarnda beliren anlamazl gidermek ve Anadoluda Trkler arasnda gittike yaylmakta olan ulusal mcadele ruhunu nlemek iin tilaf Devletleri, Osmanl Devletine sunulacak bir bar antlamasn ortaya karmay arzulamlar ve bununla ilgili hazrlklara balamlardr. Bilindii gibi Paris Bar Konferans, Osmanl Devletiyle yaplacak barn artlar kararlatrlmadan dalmtr. I. Londra Konferans 12 ubat - 10 Nisan 1920 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Bunu, 18 - 20 Nisan 1920 tarihleri arasnda gerekleen San Remo Konferans izlemitir. Bu sre, beklentileri yksek olan Yunan kamuoyu iin
29

Bu blmde Hronopulosun eserinden alnt yaparak Venizelosun Avrupa bakentlerinden gnderdii telgraflara yer vermi bulunuyoruz. Ancak yazarn tarihleri Julius takvimine mi, yoksa Gregorius takvimine gre mi verdiini belirleyebilmi deiliz. Hronopulos, a.g.e., s. 105-109. 30 Julius takvimine gre 23 ubat olmaldr. nk Haciantoniyu eserinde, bu takvimi kullanmtr. 31 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 71-75.

223

bir hayli heyecanl olmutur. Bu heyecan, konuyla ilgili bir biri ard sra yaynlanan gazete haberlerinden rahatlkla anlalabilecek niteliktedir. rnein 3 Mart (19 ubat) 1920 tarihinli bir haberde, birka gn sonra silahszlandrlmasn amalayan bir kurulun Osmanl Devletine gidecei,

Osmanlnn ekonomik olarak mttefiklerin kontrolnde olaca, Trakya ve zmir blgelerinin otonom olacaklar, Kuadas ile Mersin arasndaki blgenin talya, Mersin Beyrut aras blgenin Fransa ve Filistinin ngiltere tarafndan denetlenecei kaydedilmitir. Varlan bu kararlarn nce Wilsona, ardndan da imzalanmas iin Osmanl Devletine sunulaca, Padiahn stanbulda kalaca ve stanbulun bir halifelik merkezi olarak 500 Trk askeri tarafndan korunaca ifade edilmitir. Ancak stanbulda bir ngiliz ve bir Fransz tmeni kalacak, jandarma kuvvetleri yerli unsurlardan ve her birinin nfus oranna gre dzenlenecektir. Ayn haber, zmirin ve Edirneyi de kapsayacak ekilde Trakyann tamamen Yunanistana verileceini duyurmaktadr. stanbul ve anakkale Boazlar mttefiklerce denetlenecek, stanbulun st denetimi ngiltere, Fransa, talya, Yunanistan ve Osmanl temsilcilerinden oluacaktr32. Ayn hafta iinde basnda yer alan bir dier haber stanbulun Osmanl Devletine braklmasn analiz etmeye alarak, Yunanistann bu karardan dolay zlmemesi gerektiini, hi kimsenin kolay kolay yz bin Yunan askerini yerinden edemeyeceini vurgulamaktadr. Bu haber Osmanl donanmasnn mttefikler arasnda paylalacan, Osmanl askerinin krk bine indirileceini ve Osmanl Devletine byk miktarda tazminat yklemesi yaplacan duyurmaktadr. Bar antlamasndan sonra Osmanl Devletinin nfusu, alt milyon olarak hesaplanmaktadr33. 8 Mart (24 ubat) tarihli nshasnda Efimeris Ton Valkanion Trklerin, kararlarn kendilerine uygun olmamas halinde ateli direni gstermeye

hazrlandklarn kaydetmektedir. Bunun zerine mttefiklerin nlemler almaya baladn duyuran haberde, bin be yz Fransz askerinin stanbula yolland bildirilmekte, stanbulda mttefik donanmasnn grnmesi ve zmite ngiliz askerinin kmas, ttihatlarn her trl hareketinin bastrlacann gvencesi olarak yorumlanmaktadr. Mustafa Kemal Paann kuvvetlerini glendirmek zere
32

E Lifthise Apofasis Dia Tin Turkian [Trkiyeye likin Alnan Kararlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 3 Mart (19 ubat) 1920, s. 2. 33 E Lifthise Apofasis Dia Tin Turkian [Trkiyeye likin Alnan Kararlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 6 Mart (22 ubat) 1920, s. 2.

224

harekete getii ve durumun kritik olduu ifade edilmektedir. Haber Ahmet zzet Paay, Mustafa Kemalin stanbuldaki temsilcisi olarak yanstmaktadr34. 29 Mart (16 Mart) 1920 tarihli bir haberde, Trklere sunulacak antlamann Versailles Bar ve Antlamasndan Pariste daha geni ifade olaca, Paskalyaya kadar edilmektedir35.

hazrlanaca

imzalanaca

Osmanlnn

Paralanmas manetini tayan bir dier haberde ise, bar metninin hemen hemen hazr olduu, ikinci derecede nemli baz ekonomik koullarn dahi belirlendii, Arabistan, Filistin, Suriye, Mezopotamya, Ermenistan ve zmirin tamamen Osmanl Devletinden koparlaca, Trakyann Edirne ile beraber Yunanistana verilecei bildirilmektedir36. Ancak bar antlamas ile ilgili tm ayrntl haberlere ramen, bu dnem basnnda mttefikler aras gr ayrlklarn ortaya koyan haberlere rastlamak da mmkndr. Mart ay iinde yer alan bu nitelikte bir haber, Trk Meselesi le lgili Gr Ayrlklar baln tamakta, bazlarnda Anadoluyla ilgili karamsar bir havann hakim olduuna iaret edilmektedir37. 19 Nisan (6 Nisan) tarihli bir haberde, Trk temsilcilerin San Remoya arlarak kendilerine antlama metninin iletilecei ve bir ay sonra antlama metnini imzalamak zorunda olduklar sylendii halde, ayn haberde ngilizlerle Franszlar arasndaki gr ayrlklarndan da sz edilmekte ve konferansta bu durumun noktalanmas dilenmektedir38. San Remo Konferansnn Londra Konferans dorultusunda kararlar aldnn ifade edildii bir baka haberde ise, Venizelosun antlama koullarn uygulatma sorumluluunu almay nerdii ifade edilmektedir39. Dnem basnnda, talyann yeni harekatlara katlmayacann ifade edildii haberlere rastlamak da mmkndr40. Bu dnem iinde, Osmanl topraklarnda bulunan Yunanistan ve mttefiklere ait kuvvetlerin antlama artlarn Trklere dayatmak iin yeterli
Turki Prokalun Tus Simmahus [Trkler Mttefikleri Tahrik Ediyorlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 8 Mart (24 ubat) 1920, s. 2. 35 Sintaksis Tis Turkikis Sinthikis [Trk Antlamasnn Hazrlanmas], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 29 Mart (16 Mart) 1920, s. 1. 36 O Diamelismos Tis Turkias [Trkiyenin Paralanmas], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 3 Nisan (21 Mart) 1920, s. 2. 37 Diafonie Dia To Turkiko [Trk Meselesi le lgili Gr Ayrlklar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 10 Nisan (28 Mart) 1920, s. 2. 38 E Ergasie Tis Diaskepseos Tu San Remo [San Remo Konferansnn almalar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 19 Nisan (6 Nisan) 1920, s. 2. 39 Eksetasis Tu Anatoliku Zitimatos [Dou Meselesinin ncelenmesi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 23 Nisan (10 Nisan) 1920, s. 2. 40 To Turkiko Zitima [Trk Meselesi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi] , 27 Nisan (14 Nisan) 1920, s. 2; Peri Tin Sinthikin Tis Turkias [Trk Antlamas le lgili], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 30 Nisan (17 Nisan ) 1920, s. 2.
34

225

olduunu ifade eden haberler de yaynlanmtr. Bu tip haberlerde genellikle, Trk topraklarnda bulunan bu kuvvetler saylmaktadr41. Osmanl Devletiyle yaplacak barn artlarnn kararlatrld San Remo Konferansnda hibir Osmanl heyetinin fikri ve gr alnmam, tilaf Devletleri kararlatrdklar bar artlarn 11 Maysta Parise giden eski sadrazamlardan Tevfik Paann bakanlndaki Osmanl heyetine bildirmilerdir. 14 Mays (1 Mays) 1920 tarihinde Efimeris Ton Valkanionnda, Osmanl yetkililerine antlama metninin takdim edildii seremoniye ilikin bir haber yer almtr. Metni Osmanl yetkililerine Konferans Bakan olan Millerand sunmutur. Yunanistan Paristeki Yunan elisi Romanosun temsil ettii bu basit seremonide yz kii hazr bulunmutur. Habere gre Osmanl yetkilileri duygusallklar ve korkularyla, Millerand ise resmi oluu ile ilgi uyandrmlardr. Resmi bir trende Ermenistan ilk kez temsil etmi olan Bogos Nubar Paa sevincini gizleyememitir. Antlama metni on blm olarak dzenlenmitir ve stanbul ancak antlama sk bir ekilde uygulanacak olursa Osmanl Devletinde kalacaktr42. tilaf Devletleri bar artlarn zorla kabul ettirmek amacyla Yunan Ordusunu taarruza geirmilerdir. Ayrca Osmanl Hkmetinin antlamay imzalamamas ve Anadoluda otoriteyi salayamamas durumunda, Trklerin stanbuldan karlaca tehtidini yneltmilerdir. Psirukis San Remoda

ngiltereyle Fransa arasnda Ortadou petrolleri paylald derken, Yunan Ordusunun da sorumluluk aldka yabanc glere daha da baml hale geldiinin altn izmektedir43. tilaf Devletlerinin bu basklar Padiah ve stanbul Hkmeti zerinde beklenen etkiyi salam, 20 Temmuzda kabinede ve Padiahn aile meclisinde bar artlarnn kabul edilmesi kararlatrlmtr. Padiahn iradesiyle 22 Temmuzda Yldz Saraynda Saltanat uras toplanm ve Sevr Antlamasnn kabul edilmesine karar verilmitir. 24 Temmuz (11 Temmuz) 1920 tarihli bir haberde, Saltanat urasnn yapld gnk sk nlemlerden sz edilmektedir44. Sonraki gnk haberde ise,
41

To Turkiko Zitima Termatizete [Trk Meselesi Sonulanyor], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 24 Nisan (11 Nisan) 1920, s. 2. 42 Antlamay Takdim Etme Treni [ Teleti Tis Epidoseos Tis Sinthikis], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 14 Mays (1 Mays) 1920, s. 2. 43 Psirukis, a.g.e., s. 125-126. 44 Peri Tin pografi Tis Turkikis Sinthikis [Trk Antlamasnn mzalanmasyla lgili Olarak], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 24 Temmuz (11 Temmuz) 1920, s. 2.

226

birka gn nce stanbulda Yldz Saraynda Saltanat urasnn topland, uraya Padiahtan baka hkmet yelerinin, krk ayann, eski sadrazamn, on yedi komutann ve sekiz ulemann katld ifade edilmektedir. Habere gre Sadrazam Damat Ferit Paa antlamann imzalanmasndan yana tavr alm ve Padiah sadrazam desteklemitir. Uzun tartmalardan sonra uraya katlanlar da bu fikre sahip kmlardr. Antlamay imzalamak zere Parise bir komisyon

gnderilmesine ve kk bir takm dzenlemeler istenmesine karar verilmitir. Haber, istenecek en nemli addettii dzenlemeleri de saymaktadr. Antlamann belirledii atalca snr hattnn daha batya ekilmesi, Mustafa Kemalin emirlere uymamas halinde Yunan askerine Anadolunun ilerine ilerleme emri verilmesi, stanbul Hkmetine anlama hkmlerini uygulatabilmesi iin ihtiya duyduu kolayln salanmas ve Osmanl Devletinin Mustafa Kemalin etkinliklerinden dolay sulanmamasnn istenmesi talep edilecek dzenlemeler arasnda saylmaktadr45. Sevr Antlamas, 433 maddeden oluan olduka kapsaml bir antlamayd. Bu antlamaya gre Osmanl Devletine, stanbul ve Anadolunun sadece Ankara ve Kastamonu vilayetlerini kapsayacak bir ekil verilmiti. Boazlar uluslararas bir komisyon tarafndan ynetilecek, barta ve savata btn devletlerin ticaret ve sava gemilerine ak olacakt. Ege Blgesinin byk ksm, Ege Adalar ve Dou Trakya Yunanistana verilecekti. Dou Anadoluda bamsz bir Ermenistan ve onun gneyinde zerk bir Krdistan kurulacakt. Sevrin imzaland gn ngiltere, Fransa ve talya arasnda imzalanan ikinci bir antlamayla Fransa ve talyaya Anadoluda nfuz blgeleri tannmt. Bunun sonucu olarak Osmanl Devletinin Ege ve Akdenizde kys kalmyor, denize k sadece Karadenizle oluyordu. Osmanl Devletinin ordusu ve donanmas olmayacak, i gvenliin salanmas amacyla 50.700 kiilik bir kuvvete, 13 gambot ve torpidoya sahip olabilecekti. Kapitlasyonlar geniletilerek yeniden yrrle konacakt. lkeyi terk etmi gayrimslim aznlklar lkeye dnebilecek, bunlarn zararalar devlete

karlanacakt. Osmanl Devleti ekonomik koullarn hibirinde tek bana karar alp uygulayamayacak, ngiltere, Fransa ve talya temsilcilerinden oluan Komisyonunun gr ve onay dorultusunda hareket edecekti. Maliye

45

Turkia Tha pograpsi Tin Sinthikin [Trkiye Antlamay mzalayacak], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 25 Temmuz (12 Temmuz) 1920, s. 2.

227

Sevrin ayrntlar daha Mays ayndan itibaren basna aksetmi ve BMMnin 22 Mays 1920 tarihli oturumunda bar metni okunmutu. BMM 7

Haziran 1920de kard yasa ile de, stanbulun igal edildii tarihten itibaren BMMnin onay dnda stanbulun yapt ve yapaca tm antlamalar tanmayacan ilan etmiti. BMM, Sevrin imzalanmasnn ardndan da gerekli tepkiyi gstermekte gecikmemiti46. Yunan Genelkurmaynn hazrlad tarih kitabnda, Sevr Antlamasnn Yunanistan zor durumda braktna dikkat ekilmektedir. nk Sevr

Antlamasnn hkmlerinden ou ve zellikle Yunanistan ilgilendiren hkmler, sadece Kemalistlere kar zafer kazanlmas halinde dayatlabilirdi. Dolaysyla Sevr Antlamasnn kaderi, Yunan Ordusunun Kemalist birliklere kar baarl bir harekat gerekletirmesine balyd. Yunanistan bunun yannda, Fransa ve talyadan gelecek tepkilere kar koymak zorundayd. nk gerek Fransa, gerekse talya, antlamay istemeden imzalamlard ve gelecekte iptalini arzuluyorlard47. Hronopulos, Sevri sadece iyi niyetlilerin byk bir baar olarak yorumladklarn ve aslnda geersiz bir antlama olduunu kaydetmektedir.

nk teoriden baka, Yunanistana hibir ey getirmemitir. Yunanllar Sevrin kendilerine teorik olarak sunduu nimetleri, kanlar ile almaya almlardr. Uluslararas bir tatmin de salamam, tersine Fransz basn Sevr Antlamasna saldrmtr. Bunun yannda ngiliz basn da Sevri eletirebilmitir. Gelimeler karsnda Venizelos ngiliz gazetelerine gnderdii telgrafnda, Yunanistann gl olduu ve mttefiklerden yardm almadan da antlama artlarn uygulatabilecei tezini savunmutur48. Hronopulosa gre Sevr ile Yunanistann Ege ve Trakyadaki haklar sadece diplomatik metinde kabul edilmitir. Antlama metnindeki artlara boyun eenler de, Anadoluda yeni filizlenen Trkiyenin fertleri deildir. Antlamay imzalayanlar gerileyen, iktidarn kaybetmi, lkesinin i blgelerine sahip olamayan Padiahn Trkiyesinin fertleridir. Oysa ki, Yunan taleplerinin uygulamaya konulmas gereken blge Anadoludur ve Yunanllar burada, yeni

46

Sevr Antlamasnn Yunanistan ile ilgili maddeleri, Triantafillidisin eserinin ikinci cildinin ekler ksmnda grlebilmektedir. Haralambos D. Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 2, Atina: Ekdosis Dodoni [Dodoni Yaynlar], 1984 , s. 677-682; Gencer-zel, a.g.e., s. 137-140. 47 Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 62. 48 Hronopulos, a.g.e., s. 121-124.

228

Trkiyenin her trl uzlamaya hayr diyen ve boyun emeyen tavr ile kar karyadrlar49. Psirukise gre Trk ihtilalcilerinin bu antlamay kabul etme olaslnn bulunmamas yannda, ABD, Fransa ve talyann da byle bir paralanmay kabul etmesine olanak yoktu. Bu paylamda en byk pay ngiltere almaktayd. Bu sebeple Sevri imzalayanlar, resmi trenden sonra onu yalanlamlard. Yunanistan asndan Sevr, ulusal karlarn onaylanmas anlamna gelmiyordu. Sevrde Byk Yunanistan oluturulmu da deildi. Tam tersine Sevr metni, 1922 felaketinin n koullarn iermekteydi. Her ne kadar kutlamalar yaplm ve hkmet yetkilileri zafer sylemlerinde bulunmularsa da, Yunan halk savan ve skntlarn henz sona ermediinin farkndayd. Sevr Antlamas Trkiye ve Yunanistan iin, iki ulus arasnda sava demekti. Dier taraftan Yunanistann i sorunlar da trmanmaktayd50. Sevr Antlamasnn ierii yaynlandnda Venizelistler bayram yapm, anlar alnm ve kran ayinleri gerekletirilmiti. Ancak Kordatosun ifadesiyle, bu gelimeler karsnda Venizelos kartlar kahrolmulard51. Yunan tarihiliinde Sevr sz konusu olduunda, zmir Blgesinin

rejimine dikkat ekildii grlmektedir. Bu konu San Remo Konferansnda ele alnm ve konuyla ilgili bir forml retilmitir. Bu formlde, Savatan nce zmir Blgesinde Rum halk ounlukta bulunduundan, Aydn dahil olmak zere zmir Sanca, idari bakmdan Yunanistana braklmakla beraber; Padiahn Trk halk zerinde egemenlii kabul edilecek ve zmir Kalesinde Trk bayra ekili kalacaktr denilmektedir52. Bu konu Sevr Antlamasnda da ilgili maddelerle dzenlenmitir. Be yl srecek Yunan idaresinin akabinde halkoylamasna gidilerek blgenin gelecei belirlenecektir53. Aggelomatis eserinde Mihail Rodastan alnt yaparak, zmirin idaresinin devrine ilikin seremoniyi nakletmitir. Steryadis Sevr Antlamasnn

imzalandna dair telgraf alr almaz zmir Valiliine getirilmi olan Ahmet Besim Beye, 12 Austos (30 Temmuz) tarihinde il idaresinin Yunanistan temsilcisine devredilmesi gerektiini bildirmitir. Belirtilen tarihte Trk ve Helen memurlar
49 50

A.e., s.145. Psirukis, a.g.e., s. 129-130. 51 Kordatos, a.g.e., s. 541. 52 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, II. Ksm, s. 180. 53 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 114.

229

valiliin byk salonunda toplanmlardr. nce Helen memurlar salona girmiler ve hareket etmeden ciddi bir ekilde durmulardr. Trk memurlarn psikolojisini

anlamaya ve onlara sayg duymaya almlardr. Salonda, derin bir sessizlik hkm srmektedir. Belirlenen saatte Ahmet Besim Bey gelmi, solgun ve baklar sabit bir ekilde bir an salonun ortasnda durduktan sonra, reverans yapp ilerlemitir. Byk masann nnde, gzleri yal ve lm kadar sessiz durmutur. Devamnda ehrin teslim edilmesi ve alnmas ile ilgili protokolun okunmasna geilmitir. Mihail Rodas bunu, tarihi ve unutulmaz bir an olarak kaydetmitir. Okumann sona ermesi zerine Ahmet Besim Bey imzalamak zere byk masaya eilmi ve protokolu titreyerek imzalamtr. Ne yazk ki, bu sorumluluu yerine getirmek iin kader Onu semitir. Dramatik tren derin bir oh ekile sona ermitir. Protokola Ahmet Besim Bey ile ehri teslim alan Petros Gunarakis imza atmlardr. Petros Gunarakis Yksek Komiserlikin genel sekreteri olup, Steryadisin direktifleriyle hareket etmektedir54.

C.

GENEL

TAARRUZ

EMR

VERLMESNN

AKABNDE

YUNAN ORDUSUNUN GEREKLETRD GALLER

1.

YUNAN ORDUSUNUN ANADOLUDAK LERLEY

Yunanllar 22 Haziran 1920de Milne Hattndan taarruza gemilerdir. 3.443 subay ve 98.182 erden55 oluan Anadoludaki Yunan kuvvetleri, alt tmene ykselmi bulunmaktadr. tmen ile, iki koldan Akhisar-Soma ynnden; iki tmen ile Salihli ynnden; bir tmen ile de Aydn Cephesinden saldrmlardr. Yunanllarn kuzey kolu 30 Haziran 1920de Balkesire girmi ve svarileri de 2 Temmuz 1920de Mustafa Kemal Paa (Kremasti) ve Karacabeyi igal etmilerdir. Bu dman karsnda bulunan 61. ve 56. Trk tmenleri, Ulubat Kprsn ykarak Bursaya doru ekilmilerdir. Ancak Trk birliklerini izleyen Yunanllar Bursaya da girmiler ve ileri kollarn Dimbos-Aksu kesimine dek srmlerdir. Bunun karsnda Trk kuvvetleri ok sarslmlar ve Eskiehire dek ekilmilerdir.
54 55

Aggelomatis, a.g.e., s. 103-104. Epihirisis Filadelfias-Prusis-Usak [Alaehir-Bursa-Uak Harekatlar], Atina: Ekdosis Diefthinseos storias Stratu [Askeri Tarih Yaynlar Mdrl], 1957, s. 21; Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 79-80.

230

Bu savalar srasnda ngilizler, 25 Haziran 1920de Mudanyaya ve 2 Temmuz 1920de de Bandrmaya birer birlik karmlardr. Salihli ynnden douya ilerleyen iki Yunan tmeni de, 24 Haziranda Alaehire girmi ve daha sonra ilerleyerek 29 Austosta Uak alm, Dumlupnar srtlar Trklerde olmak zere bu blgeye dek ilerlemitir. Bu dman karsnda bulunan 23. Tmen ve Kuvay Milliye ok sarslm ve Aydndan ilerleyen bir Yunan kolu da, Nazilliye dek gelmitir56. Yunan tarih kitaplarnda genel taarruzun emredilmesi, beklenen komutun en nihayet verilmesi olarak deerlendirilmektedir. Haciantoniyu, Venizelos bir yldan beri beklenen haberi orduya duyurdu diye kaydetmitir57. Benzer bir ifade Triantafillidis tarafndan da kullanlmakta, Yksek Konseyin Lloyd George, Millerand, Venizelos ve askeri uzmanlar arasnda gerekletirilen grmelerin akabinde, Yunan Ordusuna Bandrmaya kadar ilerleme izni verdii ifade edilmektedir. Venizelos ordu komutanna telgraf gndererek Yksek Konseyin kararn bildirdii gibi, gerekli talimatlar da vermitir. Resmi Yunan syleminde konu ile ilgili bu giriin yaplmasnn akabinde, taarruz ncesinde Anadoludaki Yunan kuvvetleri hakknda bilgi verilmektedir. Bu kuvvetler, Korgeneral Nider komutasndaki 1. Yunan Kolordusu, Korgeneral Yoannu komutasndaki zmir Kolordusu, Tmgeneral Othoneos komutasndaki bamsz Ayvalk Tmeni ve Albay Nikolayidis komutasndaki svari tugay idi. 1. Kolordu, 1. ve 2. Yunan tmenlerini, zmir Kolordusu ise Tmeni ve 13. Tmeni kapsyordu58. Ancak bu resmi sylem dnda, taarruz emri verilmesini eletiren Yunanl yazar ve tarihiler de bulunmaktadr. rnein Dido Sotiriyu, Bakomutan Paraskevopulosun 21 Haziran (8 Haziran) 1920de verdii emre deinmekte ve Paraskevopulosun bu emirle, en nihayet beklenen taarruzun balayacan ve boyunduruk altndaki kardeleri zgrletirmek adna dmana saldrlacan duyurduunu ifade etmektedir. Paraskevopulos Anadolu halkna da bir beyanatta bulunmu ve Yunan askerinin Yksek Konsey tarafndan Anadolunun ilerine doru ilerlemek zere seildiini duyurmutur. Ama, pek ok beyanatta da ifade edilen,
56 57

zmir Tmeni,

Adalar Denizi (Arhipelagos)

Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt:2, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1999, s. 619. Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 77. 58 Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 42-43.

231

Mustafa Kemalin rgtlerini datmak, rk ve dinden bamsz olarak tm nfusa dzen ve gven getirmektir. Yunan askerinin igal amac gtmediine iaret edilen beyanatta, blgenin kaderi ve siyasi durumunun mttefik devletler ve Osmanl

Devleti arasnda imzalanacak bar antlamas ile belirlenecei ifade edilmitir. Mustafa Kemalin taraftarlar sadece mttefiklerin kararlarna deil, ayn zamanda kendi vatanlarna ve Padiahlarna kar da ayaklanm asiler olarak

nitelendirilmitir. Paraskevopulos beyanatnda Kemalistlerin Yunanllara kar halk zorla silahlandrdklarndan, vergi topladklarndan, Anadolu nfusunu

korkuttuklarndan ve barl hayat engellediklerinden sz etmitir. Dido Sotiriyu Yunan delikanllarnn, byk bir zveriyle on be gn iinde epeyce ilerlediklerine dikkat ekmektedir. Mttefiklerle Venizelosun arasndaki anlamaya gre, Yunan Ordusunun Bandrmaya kadar ilerlemesi gerekiyordu. Oysa hi kimse Bursann igaline kar kmamtr. nk ngiliz donanmas, Mudanyada Trklerin saldrsna uramtr. Yalvaran taraf bundan byle Yunan askeri olmadndan, bu ayn zamanda byk bir dnm demektir. Dido Sotiriyuya gre bu dnmn sebeplerini, 1920 yl balarnda ve ortalarnda, mttefikleri zorlayan olgularda aramak gerekmektedir. Birincisi, Mustafa Kemal liderliinde Ankarada bir hkmet kurulmutur. Bunun yannda Kuvay Milliye, ngiliz ve Fransz kuvvetlerine gl darbeler indirmeye balamtr. Gney Anadolu (Kilikya) Blgesindeki Franszlar zorlanmaktadrlar. Boazlarn da Kuvay Milliyenin eline gemesinden korkulmaktadr. Yine Uak, Bursa, Alaehir ve Balkesirde Kuvay Milliyeye ait gl merkezler olumu durumdadr. San Remo Antlamas ise, ngiltere ve Fransa arasnda Ortadou petrollerinin paylam konusunda sadece geici bir mutabakat salamtr. Dolaysyla Yunanllar, mttefiklerin durumunu iyiletirmek iin askeri bir artmaca uygulayacaklardr59. Psirukis de benzer ekilde 1920 ylnn ilk alt ayndaki koullar saydktan sonra, 20 Haziran 1920deki karar, bu artlar altnda alnd ifadesini kullanmtr. Psirukise gre kararn alnmasndaki sebep ngilizleri Boazlarda rahatlatmak, Uak ve Bursadaki Kuvay Milliyeyi bozguna uratmaktr. Taarruz emri verilirken Psirukise gre, Yunan askerine aslnda hibir zgrlk ve yetki verilmi deildir. Yunan Ordusu bununla sadece daha byk bir yk altna girmitir. 22 Haziranda Yunanllar taarruza getiklerinde, savamak zorunda olduklar Trk kuvvetleri de

59

Sotiriyu, a.g.e., s. 56-59.

232

sayca artm durumdadr. Yunanllar Balkesir, Bandrma ve Bursay igal etmilerse de, ne Dzenli Trk Ordusu bastrlabilmi, ne de Kuvay Milliye datlabilmitir. Yunan taarruzu Trk ihtilalcilerinden baz topraklar almsa da, hibir nemli problemi zmemitir. Trkler doru bir strateji uygulayarak, askerlerinin yok olmasn nlemilerdir. Ayn dnemde Yunan Ordusu Trakyay da igal etmise de, bu baarlarn iinde gelecekteki yenilgisi sakldr. Trkler, Yunan Ordusuna ynelik basklarn arttrmlardr. Bundan byle cephenin korunabilmesi iin daha byk g ve harcamalara ihtiya vardr. Anadolu Rumlarnn, doduklar topraklarda varlklarn srdrmeleri problemli olmaya balamtr. Haziran taarruzu Trk-Yunan savann balamas demektir. Bu harekat ne Niderin bekledii gibi savaa son vermi, ne de Venizelosun bekledii gibi Trkleri anlama yapmaya zorlamtr. tilaf Devletlerinin bu taarruzu Ankara Hkmetinin genel bir seferberlik ilan etmesine sebep olmutur ki, devamnda Mustafa Kemal Paa bakomutanl stlenecektir. Artk, Trk Bamszlk Sava balamtr60. Haralambos Pliziyotisin gnlnde, Balkesirin igaline ilikin notlar bulunmaktadr. Pliziyotis, tipik bir Anadolu Rum ailesinin ocuudur ve 1913te arkada Sotos ile birlikte gizlice evinden kaarak Balkan Savalarna katlm, Anadolu Harekat dneminde de 1920 ylndan itibaren, drt kardei ile birlikte Yunan Ordusunda gnll olarak bulunmutur. 30 Haziran (17 Haziran) 1920 gn gnlne unlar kaydetmitir: Yolda epeyce bir silah ve mermi bulduk. Bir kye vardk ve yz yirmi Kuvay Milliyeci hi kar koymadan teslim oldular. leye doru Balkesir grnd Balkesirden iki saat uzakta durduk. antalarmz braktk ve sonra Trk direniiyle karlama olasln gz nnde bulundurarak, savaa hazr bir ekilde yrdk. Yry esnasnda yerde epey bir Trk cesedi grdk. Anlaldna gre, nde giden svariler tarafndan ldrlmlerdi. Neredeyse koarak yrdk. Bugn ok scak olduundan, pek ok asker baygnlk geirdi. Herhangi bir olayla karlamadan demiryoluna ulatk ve yorgunluktan bitmi bir ekilde oturduk. O anda tmen komutan Mazarakis Enian oradan geiyordu ok iyi ocuklar, ok iyi szleriyle dayankllmz iin bizi kutlad. Biz,
60

Psirukis, a.g.e., s. 126-127.

233

Yaasn! diye bardk. Yarm saat sonra kalktk. Ayaklarmzn zerinde zor durabiliyorduk. Sonunda silahlarmz omuzlarmzda, ehrin iinde resmi geit yaptk. Tm halk ayaktayd. Rumlar ve Ermeniler bize selam veriyor ve alklyorlard. Trkler ellerindeki beyaz bayraklar sallyorlard. Ayrca Trk dkkanlar ve evleri, beyaz teslimiyet bayraklar ile bembeyazd. Balkesirin bir eyrek uzana yerletik. Bir saat sonra, bir uak gelerek ehrin zerine alt bomba att. Bir asker lrken, ikisi yaraland. Sonradan

rendiimize gre Yunan uaym. Balkesirin bu kadar abuk igal edildiini bilmiyormu61. Taarruz emri verilmesinin akabindeki gelimeler konusunda en ok ne karlanlar, Bursa ile Uakn igalleridir. Bu igallere, Venizelosa haber

verilmeden gerekletirildiklerinden dolay dikkat ekilmektedir. Konuyu ele alm olan Spiridonos, harekat gerekletiren Yunan tmenlerinin hem grnm, hem de hazrlk asndan mkemmel olduklarn sylemekte, yllarca sren savalardan edinilen deneyim ve ordu mensuplarnn seimindeki baardan sz etmektedir. Btn bunlar tmenlere byk bir deer katm, bu sayede ok ksa bir srede tm hedeflere eriilmitir. Yunan Ordusu pek ok silah ele geirdii gibi, be yz Trk de esir almay baarmtr. Spiridonosun kaydettiine gre hareket esnasnda tm hizmetler salanmlardr. Bandrmann igalinden sonra ngilizler, Mudanyada mahsur kalan yetmi be ngiliz askerinin bulunduu sava gemisinin kutarlmas iin, igal blgesinin Bursaya doru geniletilmesini istemilerdir. Kurmay Bakan Albay Pagkalos douya doru hzl bir ilerleme gerekletirilmesi dncesinde olduu iin bu talebi kabul etmi, Adalar Denizi (Arhipelagos) Tmeninin Bursaya doru ilerlemesi iin
61

mkemmel bir ekilde

Kitabn nsznden rendiimize gre Haralambos Pliziyotisin gnl, Anadolu Aratrmalar Merkezinde bulunmaktadr. Gnlk, Nisan 1920 ile Ekim 1921 arasndaki dnemi kapsamaktadr. Pliziyotis yaadklarn kendi gzyle anlatmaktadr. nszde Onun anlatm slubu, tutkusuz ve kinsiz, bazen ilgisiz, bazen ac ve alayc olarak nitelendirilmitir. Resmi kutlamalar sz konusu iken, savan sonucu konusunda kuku duymutur. Yry esnasnda antasndaki fazlalklardan kurtulmas gerektiinde ailesinden ald mektuplar yakm, sadece gnln brakmtr. Anadolu Harekat esnasnda Yunan askeri ok fazla yer deitirmitir. 500 kilometrelik cephe boyunca bir yukar, bir aa hareketler olmutur. Biz de tezimizde bundan sonraki blmler iinde, Pliziyotisin gnlnden alntlar yaparak, olaylarn basit bir asker tarafndan nasl alglandna yer vereceiz. Haralambos Pliziyotis, Anamnisis Tu Metopu, 1920-1921 Mikrasia-Thraki [Cephe Hatralar, 1920-1921 Anadolu-Trakya], Atina: Ekdosis Kentru Mikrasiatikon Spudon [Anadolu Aratrmalar Merkezi Yayn], 1991, s. 9-13; 46-47.

234

emir vermitir. Ad geen tmen svari tugay tarafndan desteklenmi,

Bursa

civarndaki atmalardan sonra ehir igal edilmitir. Ancak sz konusu gelime, Pariste bulunan Venizelostan onay almadan vuku bulmu, Yunan Babakan Bursann igalini gazetelerden renmitir. zmirin igali srasnda yaananlarn benzerlerinin Bursada da olabileceinden korkan Venizelos, Yksek Komiser Steryadisin nlem almak zere hemen Bursaya gitmesini istemitir. Bursann igal edildiinin ertesi gn Steryadis, buharl gemiyle Bandrmadan Mudanyaya hareket etmitir. Mudanyaya vardnda, kalabalk esir grubuyla ve pek ok sava ganimetiyle karlamtr. Esirlerin hibir ey bilmediklerini grnce aralarnda ok yal ve ok gen olanlardan 100-150 kadarn semi ve ifade edildiine gre yanlarna bir miktar para vererek onlar serbest brakmtr. Bunun devamnda Steryadis, Bursaya gemitir. Bandrmann igalinin akabinde, Trakyaya kmak iin hazrlklara geilmitir. Bursa gibi Uak da Venizelostan izin almadan igal edilmitir. Bu Venizelosu, Anadoludaki ordunun idaresiyle ilgili honutsuzlua sevk etmitir. Spiridonosun dikkat ektii bir dier nokta da, 22 Haziran ile 26 Temmuz arasnda Yunan askerinin 500 kilometrelik bir cephe boyunca savam olmasdr. Baz birlikler de Trakyaya karlmlardr. Spiridonos ayrca Anadoludaki Yunan tmenlerinin ngilizler tarafndan maddi ve manevi desteklenmesi halinde, Bursann igalinin akabinde Kemalistlerin tamamen yok edilebileceine inanmakta ve bu gr, Anadolu Harekatn bandan sonuna kadar izleyen biri olarak ifade ettiini, ancak bu frsatn karldn sylemektedir62. Osman Gazinin on yl sreyle kuatt Bursa, olu Orhan Gaziye teslim olmutu (1326). Osmanllar, bakent yaptklar Bursay bir ticaret ve kltr merkezi olarak gelitirmilerdi. Osman Gaziden II. Mehmete dein Osmanl sultanlarnn ve ok sayda ehzadenin trbesi de Bursada bulunmaktayd63. Bu da ehrin nemini bir o kadar daha arttrmaktayd. Orhan Gazinin Osmanlya sunduu ehre Yunan Ordusu, ciddi bir direnile karlamakszn girmitir64. Bu sebepledir ki baz tarihi ve yazarlar, Yunan babakannn olu Binba Sofoklis Venizelosun65 da ehri igal eden askerler iinde bulunduunun zellikle altn izmektedirler66.
62 63

Spiridonos, a.g.e., s. 89-95. Bursa, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Cilt: 4, s. 2026-2027. 64 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, II. Ksm, s. 224. 65 Sofoklis Venizelos, 1911-1920 dneminde Yunan Ordusunda grev yapm, subay olarak Anadolu Harekatnda aktif grev alm ve 1920 Temmuzunda gerekletirilen Bursann igalinde

235

Kapsisin anlatmna gre, Binba Sofoklis Venizelos zmir Hastanesinde tedavi edilmitir. Bandrma ve Bursaya taarruz edileceini rendiinde, kulaklarndan rahatszdr. Buna ramen herhangi bir kararszlk gstermeden hastaneden kam ve birliine katlmtr. ok hastadr ve bir arabaya uzanarak yolculuk yapmtr. Sava an gelip attnda, tekrar atna binmitir. Trklerin kutsal ehrine ilk giren kii olmak iin, atn drt nala Bursaya srmtr. Bunu da neredeyse baarmtr. Kapsise gre zaten, Byk Yunanistann babakannn olunun, zafere doru ilerleyiten yoksun kalmas uygun dmezdi67. Pek ok kitap ya da dergide, Binba Sofoklis Venizelosun Osman Gazinin Bursadaki trbesi nndeki fotoraf grlebilmektedir68. Nikos Vasilikos, Anadolu Harekat ile tuttuu gnlkte 8 Temmuz (25 Haziran) 1920 tarihine ilikin olarak unlar kaydetmitir: Bugnk harekatmzn somut hedefi Bursa. Erken saatte sava emri aldk evredeki Konstantinato ve Kuvukliya ismindeki Rum kyleri ahalisi, susam kurtarclarn sevindirmek iin yol kenarna su kazanlar ve bardaklarla dizilmilerdi. Beni, Kuvukliya kynn retmen ve rencilerinin, Yunan bayra ve Venizelosun resimlerini tayarak, Venizelos Marn mkemmel bir ekilde sylemeleri etkiledi saatlik bir boumadan sonra, topu ateine dayanamayarak Trkler byk kayplar vererek ekilmek zorunda kaldlar. 8 Temmuz (25 Haziran) saat 15:00da bir Perembe gn yeil Bursa, bir hocalar heyeti tarafndan ehrin batsnda teslim edilmi ve Adalar Denizi (Arhipelagos) Tmeninnin 5. Alay zaferle ehre girmitir. Nikos Vasilikos 9 Temmuz (26 Haziran) 1920 tarihindeki gelimeleri de gnlne not dmtr:

bulunmutur. 1920deki seimlerde Hanyadan ilk kez milletvekili seilmitir. Sonraki srete Yunanistann siyasi hayatnda nemli rol oynamtr. Defalarca milletvekillii, bakanlk, parti bakanl ve babakanlk yapmtr. Prukakis, a.g.e., s. 68-69. 66 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 102. 67 Kapsis, Hamenes Patrides [Yitik Vatanlar], s. 75. 68 Yorgos Stefanakis, Dafnes Ke Penthos [Defneler ve Matem], Periodiko Leksi [ Leksi Dergisi], Tevhos [Say]: 112, Noemvrios-Dekemvrios [Kasm-Aralk] 1992, s. 802.

236

 Trkler tamamen paniktedirler. Maneviyatlarn tamamen kaybettiler. Yunan askeri geerken, ellerini gslerine gtrerek temenna yapyorlar. Ulusal ykseliin unutulmaz gnleri. Dnk reaya, eski sahibi ve idarecisi tarafndan sayg objesi oluyor. Trkler, tamamen hayal krklna uram grnyorlar. Sultan Osman ve Orhann kemiklerinin yatt ehrin igal edilmesi, Osmanllarn kaderci karakterini ok etkilemitir. Onlar, bir zamanlarn parlak imparatorluunun yok oluuna zlerek tank oluyorlar. Osmanlnn bakentlerinden birinde (metinde Osmanlnn ikinci bakenti ifadesi kullanlmaktadr) Yunan askerini grnce, gzlerini kuruluyorlar. Akam zeri Metropolitlik Kilisesinde, savata lenlerin cenaze trenleri yapld Kilise, kahraman delikanllarn vefatna alayan Rum kzlar ile dopdoluydu. Hayatn kaybedenler iin dklen gz yalarnn yerini, daha sonra kendi kurtulular iin dklen sevin gz yalar ald. Akam, mandolin ve gitarlarn elik ettii, geici bir koro kurduk69. Yunanllar, Bursa cephesine kar drt piyade, iki svari alay ile ordu topu birliklerini kullanmlar ve ngilizlerin, Mudanya ile Gemlik dolaylarna yaptklar karmann endirekt etkilerinden de faydalanmlardr. Ortalama yirmi bin Yunan askerinin stn silah ve gerele giritii Bursa taarruzu, 56. Tmenin

2500n altnda bulunan ve morali yerinde olmayan, eitim ve disiplini zayf birliklerine kar yaplmtr. Cephedeki ekilme hareketine, Bursa ehrinden bir ksm halk da katlmtr70. Yunan tarih kitaplarnda Uaka taarruz edilmesinin sebebi olarak, Trklerin Demircideki Yunan askeri birliklerini tehdit etmeleri gsterilmektedir. Harekat 28 Austos (15 Austos)ta balam ve sonraki gn Uak, ciddi bir direniin akabinde igal edilmitir. Uakn igaline ilikin 31 Austos (18 Austos) 1920 tarihli bir haber, Yunan kuvvetlerinin Uakn igalinden sonra ilerleyilerine devam ettiklerini ve geri ekilen Kemalistlerin, demiryolu malzemeleriyle cephanelerini
Nikos Vasilikosun Anadolu Harekatna ilikin gnl, olu Vasilis Vasilikos tarafndan daktilo edilmi ve sava sulusu addedilen alt kiinin mahkeme tutanaklarn da ierecek bir ekilde geniletilerek, okuyuculara bir kitap olarak sunulmutur. Nikos Vasilikos, merologio Tis Mikrasiatikis Ekstratias [Anadolu Harekatnn Gnl], Atina: Ekdosis Gnosi [Gnosi Yaynlar], 1992, s. 45-47. 70 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, II. Ksm, s. 222-224.
69

237

Uak dna karmay denediklerini ifade etmektedir. Habere gre bu malzemeler, yk vagonuna yklenmilerdir. nc vagon tamamen cephane dolu olup, Uak dndaki Yunan birlikleri tarafndan havaya uurulmutur. Vagon kpry getii esnada havaya uurulduundan, kpr de yklmtr. Haberde, makinistler ve demiryolu iileriyle birlikte, krk Kemalist subay ve askerin hayatn kaybettii kaydedilmektedir. Havaya uurulann yannda yeni bir kpr yaplaca ve on be gn iinde ulama alaca duyurulmaktadr. Uakn igalinden sonra Rum kilisesinde kran ayinleri dzenlenmitir. Binlerce Rum, Nider ve Vlahopulosu ilahlatrmtr. Ayinde Hrisostomos konumutur. Nider de sz alm, ayinden

sonra ziyafet verilmitir. Habere gre tm blge nfusu, rk ve dinden bamsz olarak Yunan askerine ballklarn dile getirmilerdir. Trk yetkililer yerinde braklmtr71. Ayn tarihli bir baka haberde ise Anadoludaki Yunan baarlarnn Kemalist evrelerde byk yank uyandrd ve onlar ikiye bld nakledilmektedir72. 6 Eyll (24 Austos) 1920 tarihinde yaynlanan haberde Trklerin, Uakta aydan beri nemli bir g bulundurmalarna ramen buradan uzaklatrldklar, harekatta Vlahopulos ve Mannetas komutasndaki tmenlerin grev ald, bu harekatn Trk evreleri zerinde byk etkisi olduu, Afyonda Mustafa Kemale bal komutanlarn bir sava meclisi topladklar ve bu komutanlarn Afyon iin byk endie duyduklar kaydedilmektedir73. 11 Eyll (29 Austos) tarihli bir baka haberde ise Kemalist birliklerin yirmi be bin kiiye ulatklar, Afyon ve Uak mevkiinde konulandklar ve Mustafa Kemalin, taraftarlarnn maneviyatn ykseltmek iin Yunan kuvvetleri toplanmadan bir harekat planlad

nakledilmektedir. Yunanllarn her trl saldry geri pskrtmek iin hazr olduklarnn ve Yunan askerinin maneviyatnn ok yksek olduunun kaydedildii haberde, Yunan askerinin ilerleyeceine kesin gzyle bakld iin, baz evreler tarafndan Byk Millet Meclisinin Ankara dna tanmasnn da dnld ifade edilmektedir74. Eyll ay iinde yer alan bir dier haberde ise Afyonun

71

Nea Proelasis Mas s Tin Mikran Asian [Anadoludaki Yeni lerleyiimiz], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 31 Austos (18 Austos ) 1920, s. 2. 72 Diafonie s Tin Kivernisin Kemal [Kemal Hkmetinde Gr Ayrlklar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 31 Austos (18 Austos ) 1920, s. 2. 73 Proelasis Pros To Usak Elikse [Uaka Doru lerleyi Bitti], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 6 Eyll (24 Austos ) 1920, s. 1. 74 E Epihirisis s Tin M. Asian [Anadoludaki Harekatlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 11 Eyll (29 Austos ) 1920, s. 2.

238

Kemalistlerden temizlenmesinin, Anadoluda byk yank uyandrdnn alt izilmitir75. Oysa Babakan Venizelos ordunun yeni bir ilerleyiine kar olduu iin, Paraskevopulosun bu izinsiz ilerleyii karsnda memnuniyetsizliini ifade etmitir. Kendisine kar bir suikast giriiminde bulunulmu ve bunun sonucu olarak Venizelos elinden yaralanmtr. Venizelos iyileir iyilemez Narkissos buharl gemisiyle 4 Eyll (22 Austos) tarihinde zmir limanna gelmitir. ehre kmadan Yksek Komiseri, Kurmay Bakann ve Bakomutan gemiye davet etmitir. Aggelomatis Venizelosun bu geliini, zmire izahat almak iin mi geldi? Yoksa gerek sava, gerekse diplomatik alanda kendisi iin bu kadar etin mcadele verilen gzel Helen ehrine (zmire) bakmak iin mi geldi? szleriyle sorgulamaktadr. Narkissosta bulunanlar arasnda neler konuulduu tam olarak renilememitir76. Ancak Venizelos olduka sert bir tavrla Paraskevopulostan, Uaka doru ilerleyi hakknda bilgi istemitir. Krlm olan bakomutan istifasn sunmusa da, Venizelos bunu kabul etmemitir. Neticede Venizelos oldu bittilerden kanabilmek amacyla, karagahn Atinada slenmesini emretmitir. Bir ay sonra bu emir iptal edilmi ve karargah yeniden zmire tanmtr. Venizelos ile Paraskevopulos arasnda cereyan etmi bu olay nakletmi olan Triantafillidis, Kemalist Ordunun datlmasnn ve bar koullarnn dayatlmasnn 1920 sonbaharna kadar olabileceini syleyenlerin bulunduuna dikkat ekmekte, ancak bu tip yaklamlar yanl, enine boyuna dnlmemi ve ciddiyetten yoksun olarak nitelendirmektedir. Triantafillidise gre Yunan

Ordusunun ilk bata Egeye bir tmenle kt grmezden gelinmektedir. Yunan Ordusu bu karmay gerekletirirken, mttefiklerin gnlls konumundadr. Yunanistann en batan gl kuvvetlere sahip olmas halinde ancak Bergama ve Aydndakilere benzer kazalarn yaanmas nlenebilirdi. Uakn igalinden

sonra da bir takm ansszlklar yaanmtr ki, bunlar da kuvvet eksikliinden kaynaklanmaktadrlar. Dier taraftan 1920 yaznda kilometrelerce yol katetmi olan Yunan Ordusunun, ulam imkanlar snrldr. Triantafillidise gre Venizelos,

75

Ekkenosis Tu Afyon Karahisar [Afyon Karahisarn Boaltlmas], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 22 Eyll (9 Eyll ) 1920, s. 1. 76 Aggelomatis, a.g.e., s. 106.

239

ngilterenin destei olmadan Trklere bar artlarnn dayatlmasn, hibir zaman slenmemitir77. Yannopulos ise, dnemin elikilerle dolu olduunu kaydetmitir. Trkler usuz bucaksz bir araziye ve halkn inancna sahipti diyen Yannopulos, Kuvay Milliyenin mcadele eklini baarl bulmakta, kmal merkezleri en batan tahrip edilmi olsayd ancak, bu birlikler yok edilebilirdi. Sonrasnda ok ge oldu demektedir. 1920de Yunan askeri Anadolu ilerine doru ilerlemi, zmirden kilometrelerce uzaklam ve cepheler arasnda iletiim, corafi koullar sebebiyle zorlamtr. Oysa Mustafa Kemal Paann zaman genitir. Zaman, Onun lehine almaktadr. Her ey Yunanistann lmcl bir kmaza girdiini gstermektedir ki, bu kmazdan kurtulacak yerde Venizelostan idareyi devralm olanlar, bunu daha da zorlatrmlardr78.

2.

YUNAN ORDUSUNUN DOU TRAKYAYI GAL

Osmanl bar hakknda mttefikler, 1920 ylnn Nisan ay sonlarnda San Remoda bir anlamaya varabilmilerdir. Bu bir senelik gecikmenin Anadoluda Mustafa Kemal Paann liderliindeki milli mcadele lehine son derece kymetli bir zaman kazandrd sylenebilir. Trakya Mcadelesi isimli eserin yazar

Georgancis bu sreci ele alm ve Trakya konusundaki dzenlemelerle San Remo Konferansnn sona erdiine deinmesinin akabinde, Bu ekilde Yunanistann Trakya ile ilgili diplomatik mcadelesi sona erdi. Artk bundan byle San Remoda karar verilmi olanlarn hayat bulmas iin sadece tarihin belirlenmesi gerekiyordu. Buna ramen yine de, Yunan Ordusunun Trakyaya girmesine talya olduu kadar Fransa da tepkiliydi ve eitli yollarla Anadoludaki Mustafa Kemale ve Trakyadaki Cafer Tayyar (Eilmez) Beye yardm ediyorlard demitir79. Konunun ele alnd kitaplarda, Dou Trakyann Yunan Ordusu

tarafndan igal edilmesi srecinin anlatmna geilmeden nce, Bat Trakyann Yunan Ordusu tarafndan igali konusu ele alnmakta ve mutlaka, Dou Trakyann

77

Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 57-59. 78 Yannopulos, a.g.e., s. 142-143. 79 Petros A. Georgancis, Thrakikos Agonas [Trakya Mcadelesi] 1912-1920, Ksanthi [skee]: 1992, s. 323.

240

Helen bir karakter tad vurgulanmaktadr. Bunun akabinde Dou Trakyadaki Trk direnii, Cafer Tayyar Beyle zdeletirilerek anlatlmaktadr. Neuilly Antlamasnn 48. maddesine dayanlarak, Bat Trakyann dalk kuzey ksmn tekil eden Nevrokop, Ropoz, Pamakl, Eridere, Dardere, Krcaali, Koukavak, Ortaky ve Mustafapaa kazalar Bulgarlara braklmt. Bulgarlara braklan bu dokuz kazada, ancak on bin Bulgar vard. Ahalisinin ezici ounluunun Trk olduu hi de hesaba katlmamt. Bat Trakyann geri kalan ksm, yani Karaaa, Dimetoka, Sofulu, Dedeaa, Gmlcine ve skee kazalar,

Mttefikleraras Trakya Hkmeti ad altnda Fransz askeri makamlarnn idaresine verilmiti. Bu hkmetin bana, mttefikler yksek meclisi adna ve doudaki mttefik ordular bakumandan Mareal Franchet dEspereyin delegesi sfatyla, General Charpy vali tayin olunmutu. Bu karar zerine Bulgarlar 18 Ekim 1919 tarihinde, Bat Trakyann gneyini boaltmlard. Tevfik Byklolu, Bat Trakyann Bulgarlardan boaltlan ksmnda kurulan hkmeti, Bat ve Dou Trakyann kaderi konusunda karar verilinceye kadar Yunan igalini kolaylatrmak ve Venizelos siyasetine nclk etmek zere dnlen bir tertip olarak deerlendirmitir. u bilgiyi de eklememiz gerekir ki, skeenin igaline uzun mddet Vodine ve Klk Blgesinde bulunan 9. Yunan Tmeni seilmi, bu tmen 11 Austos 1919da Mesta-Karasu zerinden Bk civarna gelmi, 17 Ekim 1919 gn skeeyi igal etmiti. 9. Yunan Tmeninin kumandan Leonardopulostu. Bat Trakya Komitesi karar uyarnca Yunan askeri ehre girerken cadde ve sokaklarda hibir Trk grnmemi, btn Trk dkkan, maaza ve evlerine gn boyunca siyah bayrak aslmt. Trklerin bu sessiz protestosu sebebiyle Yunan kumandannn igal gn askerine yaptrd resmi geit neesiz gemi ve yarda kesilmiti80. Ancak Yunan kaynaklarna gre Yunan Ordusunun yerli Mslman nfusa kar gsterdii iyi niyet, Trakyann Yunanistana verilmesi konusunda pozitif bir etki yapmt81. Yunanistann Bat Trakya konusundaki stratejilerinden biri, daha nceki blmlerde de deindiimiz gibi, Yunan Hkmetini temsilen Harisiyos

80 81

Byklolu, a.g.e., s. 183-187. Mazarakis Enian, a.g.e., s. 250.

241

Vamvakas82 blgeye gndermek olmutur. Yeeni Petros K. Vamvakas da, 12. Alaydan alnarak zel sekreterliine getirilmitir. Bat Trakyadaki Yunan Temsilciliinin ilk hedefi, blgeden g etmi olan Helenlerin yeniden blgeye yerletirilmesiydi. nk Yunanistann blgenin Helen bir karakter tadn kantlamak zorunda olduu bu dnemde, blgedeki Helen nfus aznlk durumundadr. Petros Vamvakasn ifadesiyle her yntemi deneyerek, blge Trkleri ile ibirlii yapmak gerekmektedir. Ancak blge Trkleri Anadoludaki Trk Yunan mcadelesi ve Dou Trakyadaki Cafer Tayyar Beyin etkinlikleri sebebiyle, Yunanllara kar sempati duymamaktadrlar. Trklerin grlerini deitirmeleri iin kullanlan ilk yntem, onlara yiyecek yardmnda bulunmak olmutur. Bu sebeple Trakyann tm ehirlerinde (Gmlcine, Dedeaa, Sofulu, Dimetoka v.s.) Yunan Kzlha merkezler kurmutur. nk Yunanistan, savan getirdii zorluklar konusunda o gne kadar Trk nfusla kimsenin ilgilenmediini fark etmi ve blgedeki temsilciliine vagonlar dolusu yiyecek (st, pirin, makarna, eker v.s.) gndermitir. Strateji gerei tm ihtiya duyanlar, hangi dine ya da ulusa mensup olurlarsa olsunlar, Yunan Temsilciliine davet edilmilerdir. htiya sahiplerinin yiyecek alabilmeleri iin fakirlik belgesi temin etmeleri istenmitir. Ancak bunun, mftlkten alnmas gerekmektedir. Yunan

Temsilcilii blge mftsnn kendilerine meyilli olmadn ve bu tip belgeler vermekten kandn bilmektedir. ddia edildiine gre bu, mft aleyhine bir kamuoyu olumasn salad gibi, Trklerin Yunan Temsilciliine yaklamn da deitirmitir. Dier taraftan Yunan Temsilcilii eitli toplantlar, danslar ve enlikler gerekletirerek Franszlar davet etmekte ve onlara Yunanllarn canlln, gelimiliini ve nezaketini gstermeye almaktadr. Blgedeki Yunan Temsilciliinin uygulad dier bir strateji, blge Trkleri ve Rumlarnn gnlk problemleriyle ilgilenmek zere eitli hizmetlere Helenlerin yerletirilmesi olmutur. Fransz idaresinin emrine verilecek Helen memurlar, Franszca bilenler arasndan seilmitir. Ayrca Sofya ve stanbuldaki Yunan elilikleri, Franszca bilen gen Rumlarn Gmlcineye gelerek sorumluluk almalarn tevik etmek konusunda harekete geirilmitir. Bu suretle pek ok hizmet

82

Bkz. s. 128-129.

242

Helenlerin eline gemitir ki, bu memurlar her ekilde Yunan davasna destek olmulardr. Petros Vamvakasn kitabnda, sylediimize rnek tekil edebilecek bir anekdot aktarlmaktadr. Yunan Genelkurmay Bakanl Trakyann igali konusunda Fransz askeri yetkilileriyle ortak bir plan hazrlam ve harekat tarihi olarak 14 Mays 1920 belirlenmitir. Fransz birlikleri Dou Trakya ve stanbul istikametine

ekileceklerdir. Plana gre Yunan birliklerinin byk blm skeeden demiryolu ile hareket edecekler ve iki saat farkla, ekilen Fransz birliklerini takip edeceklerdir. Ancak Yunan Temsilcilii, Franszlarn ayrldklar gn ve zellikle

kprlerin nbetisiz kalacaklar o iki saatlik zaman aralnda, Bulgarlarla Trklerin ibirlii halinde kprleri uuracana ve Yunan birliklerinin ayn gn iinde Karaaaa ulamnn engelleneceine, nfusun Yunan igalini istemediini gstermek iin ayaklanma gerekletireceine dair bilgiler almtr. Bulgarlarla Trklerin Franszlarla anlaarak gerekletirebilecekleri byle bir etkinlik,

Franszlarn blgeden ekilmeyi ertelemelerine sebep olabilir, bu da Bat Trakyada Fransz mandas kurulmas olasln gndeme getirirebilirdi. Bulgarlar ve Trklerin kolay deieceini dnerek Fransz mandasn tercih ettikleri de bilinmekteydi. Yunan yetkilileri byle bir oldu bittiden korkarak bir nlem alma ihtiyac duymulardr ki, kanmzca bu nlem ekli Yunanistann mttefiki olan Franszlara gvenmediini de ortaya koymaktadr. Petros Vamvakasn ifadesiyle ite o anda, eitli hizmetlere yerletirilmi olan Helen memurlarn faydas grlmtr. Demiryolu a bir Fransz irketine ait olmakla birlikte, bu adaki istasyon mdrleri ve makinistler Helendirler. Yunan Temsilcilii onlarla ilikiye gemi ve onlar da Yunanistan desteklemilerdir. Fransz birliklerini tayan son katar Dedeaatan hareket etmi ve yolda dier birlikleri de toplayarak Sofuluya ulamtr. Orada istasyon mdr olan Fotios Aksonidis, katar ikinci bir hatta srmtr. Bunu yaparken, su temin edilecek eklinde bir gereke kullanlmtr. Helen olan makinist de tamir edilmesi gereken bir arza tespit edince, katar oyalanmtr. Sonu olarak Fransz nbetilerden bazlar yerlerinde kalarak, geciken katar beklemek zorunda kalmlardr. Sofuludaki yetkili Fransz subay ilk balarda herhangi bir oyundan phelenmemitir. stasyon mdr, gerekirse ilk gelen Yunan katarnn makinelerinin kullanlabileceini syleyerek, Onu yattrmaya almtr. Bu arada Yunan katar gelip gemi, ancak

243

Franszlar

yerlerinde

kalmaya

devam

etmilerdir.

Franszlarn

blgeden

ayrlmalarna, Yunanllarn harekat tamamlad anda ancak izin verilmitir83. Trakyadaki Harekat, Tmgeneral Emmanuil Zimvrakakis84

komutasndaki Milli Savunma (Ethniki Amina) Kolordusu stlenmi, bu kolordu daha sonra Trakya Ordusu adn almtr. Serez (Serres), 9. ve yeni kurulmu olan skee (Ksanthi) tmenlerini iermektedir. Serez Tmeni Tmgeneral Epaminontas Zimvrakakis, 9. Yunan Tmeni Tmgeneral Leonardopulos ve skee Tmeni Tmgeneral Konstantinos Mazarakis Enian komutasndadr85. 14. Yunan Tmeni Bat Makedonya snrlarn koruma grevini stlenmitir. Dou Trakyann igali aamasnda, Trakya Ordusuna geici olarak Albay Aleksandros Mazarakis Eniann komutasndaki zmir Tmeni de katlmtr86. Trakyann igali iki safhada gereklemitir. Mays 1920de nce Bat Trakya Merie kadar, devamnda Temmuz 1920de Dou Trakya Sevr Antlamasnn belirledii hatta kadar igal edilmitir. 14 Mays 1919dan itibaren Yunanllar skeeden Gmlcineye demiryolu ile girmeye ve Kavala ile Dedeaa limanlarna asker karmaya balamlardr. 27 Maystan 4 Hazirana kadar Edirnenin Karaaa istasyonundan, gneyde Eneze kadar btn Meri Nehri boyunca I. Trk Kolordusunun karsna gelip yerlemilerdir. Bu arada Bat Trakya Blgesi Yunan idare ve igaline girmitir87. Dou Trakyann igali ncesinde unun da unutulmamas gerekir ki, 1919 yl Ocak balarndan itibaren Uzunkpr Hadmky demiryolu hatt bir Yunan taburu tarafndan tutuluyordu ve bu da blgede bir huzursuzluk yaratm
83 84

Vamvakas, a.g.e., s. 20-39. Trakyann igalinde, Zimvrakakis soyadl iki komutan grev almtr. Bunlardan birincisi, Milli Savunma (Ethniki Amina) Kolordusu Komutan Emmanuil (Manolis) Zimvrakakistir. kincisi ise, Serez (Serres) Tmeni komutan Epaminontas Zimvrakakistir. Baz kitaplarda, Epaminontasn ksaltmas olan Pamikos isminin kullanldn da grm bulunuyoruz. Emmanuil Zimvrakakis 1897deki Girit Ayaklanmasna renci kolunun lideri olarak katlmtr. Devamnda, Kral I. Georgiosun yaverlii ve Selanik Tmeni komutanl grevlerini stlenmitir. Venizelosla olan yakn dostluuyla balantl olarak, 1917-1920 dnemindeki askeri harekatlara Milli Savunma (Ethniki Amina) Kolordusu komutan olarak katlmtr. 1861 doumlu olan Emmanuil Zimvrakakis, 1928de Atinada vefat etmitir. Epaminontas Zimvrakakis, 1886 ve 1897 Girit Ayaklanmalarnda gnll olarak bulunmutur. XX. yzyln balarndaki gelimelerde srekli Venizelosun yannda yer alm, 1918de Makedonyada gerekletirilen askeri harekatlarda tmen komutanl grevini stlenmitir. 1863 doumlu olan Epaminontas Zimvrakakis, 1922 ylnda vefat etmitir. Ventiris, a.g.e., s. 211-212; http://el.wikipedia.org (11.07.2008) 85 skee Tmenine ait baz birlikler, Haziran ay iinde Erdek ve Bandrmaya da karma gerekletirmiler ve zmir Tmeni ile birlemilerdir. Grevi yerine getirdikten sonra skee Tmeni tekrar Bandrmada toplanm ve Trakyaya dnmtr. Mazarakis Enian, a.g.e., s. 250-254. 86 Bkz. s. 126. 87 Byklolu, a.g.e., s. 308-309.

244

durumdayd. Yunan taburu demiryolu istasyonundan baka hat boyundaki Hadmky, atalca, orlu, Muratl, Lleburgaz ve Uzunkpr gibi Trk ehirlerine de kk mfrezeler yerletirmiti. Bu durum, blgedeki Rum etelerini de cesaretlendirmi ve Osmanl Hkmetinin otoritesini sarsmt88. Gazete haberleri, Trakyann igali ncesinde Yunan kamuoyuna verilen mesajlar hakknda ipular vermektedir. Bu haberlerden biri 12 Mays (29 Nisan) tarihli olup, skeeden gnderilen bilgilere dayananmakta ve her an bir ilerlemenin beklendiini duyurmaktadr. gali gerekletirecek olan tmenler, gerekli

konumlarn almlardr. Haberde, Trklerin de ilerinde bulunduu Edirnenin ileri gelenlerinin bir yardm kampanyas balattklar ve kampanyada toplanacak paralarn, Yunan birliklerinin cokulu bir ekilde karlanmasnda kullanlaca, yeni oluan koullarda Cafer Tayyar Bey ve arkadalarnn komik bir durumda kaldklar ve Yunan askerinin her trl direnii bastrmaya hazrlandnn alt izilmektedir89. Sonraki gnk bir haberde, Trakyada Hristiyanlara kar su ilemi olanlarn, Yunan askerinin blgeyi igal etmesinden korkarak stanbula katklar, Trakya nfusunun Kemalistlerin tm kkrtmalarna ramen sakin olduu sylenmektedir90. Ayn gnlerdeki bir dier haberde ise, Trklerle Bulgarlar arasnda tam bir yardmlama olduu vurgulanmaktadr91. 21 Mays (8 Mays) tarihli haberde Trakya halknn bayram yapt, Yunan askerinin kabul iin her tarafta hazrlklar yapld, Trklerin de katld bu gsterilerde Ermenilerin n ektii ifade edilmektedir92. 23 Mays (10 Mays) tarihli habere baklacak olursa, Trakyadaki Trk yurtseverlerin etkinlikleri duraandr. Cafer Tayyar Bey Lleburgazda yeni baz asker almlar iin giriimde bulunmusa da, habere gre bu giriimin de baarsz olaca aktr. Silahl olarak dalara kaan Trkler olmutur. Bu arada Kemalistlerin, Marmaradaki adalar igal etme tehdidinde bulunduklar, ancak Rumlarn Kemalistlerin saldrlarn geri pskrttkleri sylenmektedir93.

88 89

A.e., s. 200. Proelasis s Tin Thraki [Trakyaya Gei], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 12 Mays (29 Nisan) 1920, s. 2. 90 O Agon Kata Ton Dinameon Tu Kemal [Kemalin Glerine Kar Mcadele], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 13 Mays (30 Nisan) 1920, s. 1. 91 Turki Th Antistathun s Tin Thrakin [Trkler Trakyada Direni Gsterecekler], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 16 Mays (3 Mays) 1920, s. 3. 92 E Proetimasie Dia Tin Thrakin [Trakya in Hazrlklar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 21 Mays (8 Mays) 1920, s. 1. 93 Egkatastasis Ton Ellinikon Arhon s Tin Thrakin [Yunan Kuvvetlerinin Trakyaya Yerlemesi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 23 Mays (10 Mays) 1920, s. 4.

245

Bat Trakyann igalinin hemen hemen tamamlandn duyuran bir baka haberde, Zimvrakakisin Gmlcineye yerletikten sonra, igali gerekletirmi olan birlikleri tefti edecei ve Bakomutan Paraskevopulosun zmire hareketinden biraz nce gazetecilere edilmektedir. Bat Trakyann igali ile ilgili grlerini aklad ifade aklamalarnda, igalin direnisiz olarak

Paraskevopulos

gerekleeceinden emin olduunu, nk Franszlara gvendiini dile getirmitir. Franszlara minnetini de ifade etmi olan Paraskevopulos, Dou Trakyann da ayn kolaylkla igal edileceini sylemitir. Paraskevopulosun bu grte olmasnn sebebi, Bat Trakyay igal ettiinden dolay Yunan askerinin maneviyatnn yksek olmas, Mslmanlarn San Remo kararlarnn aynen uygulanaca konusunda ikna olduklarndan dolay, Cafer Tayyar Beyin kuvvetlerinin direni konusunda yetersiz kalmalardr. Paraskevopulos ayrca Trakyann Trk halknn, Yunan askerinin

dzen ve medeniyet getirdii konusunda ikna olduunu, bu sebeple etecilerin direniinin komik kaldn ifade etmi, Trakyann kolay bir ekilde igal edileceini stne basarak vurgulamtr. Anadoludaki durumla ilgili olaraksa Yunan

bakomutan, Yunan askerinin serbest braklmas halinde Mustafa Kemale bal oluumlar hzl bir ekilde yok edebileceini, Kemalist hareketin ulusal bir hareket olduuna inanmann bir yanlg olduunu dillendirmitir. Paraskevopulosa gre haberler, Trk halknn dzenin salanmas iin Yunan askerini istediini ortaya koyar niteliktedir. Bakomutann Anadolu ile ilgili tek ikayeti, Yunan askerine taarruz emrinin verilmemesidir. Szlerini, Bu maneviyat ile askerimizin neler baarabileceini dnebiliyor musunuz? diyerek tamamlamtr94. Ayn dneme

ait bir baka habere greyse Cafer Tayyar Bey Vamvakasa temsilci gndererek, kendi blgesiyle Yunan askeri kuvvetleri arasndaki snrn belirlenmesi iin toplant yaplmasn nermitir. Ayn haberde Cafer Tayyar Bey liderliindeki Trakya direniinin, stanbul Hkmeti tarafndan desteklendii bildirilmektedir95. 13

Haziran (31 Mays)taki habere gre, Uzunkprye bin Trk askeri ile birlikte, yz de dzensiz ordu birlikleri gelmitir. Bunlarn amacnn, Yunanllarn ilerleyiine kar koymak olduu sylenmektedir. Hristiyan ve Trk kylerine toplarn yerletirildii, Uzunkpr ve evresine birka gn iinde drt yz otuz

94

Katalipsis Tis D. Thrakis Simplirothi [Bat Trakyann gali Tamamland], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 1 Haziran (19 Mays) 1920, s. 1. 95 E Energiye Tu Tayyar s Tin An. Thrakin [Tayyarn Dou Trakyadaki Faaliyetleri], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 10 Haziran (28 Mays) 1920, s. 1.

246

cephane dolu araba geldii, Kemalist liderlerin Trk subaylarla toplant yaparak snrlar korumaya ve direnmeye karar verdikleri ifade edilmektedir96. Gazetelerde rastladmz, Dou Trakya direniinin Cafer Tayyar Beyle zdeletirilmesi olgusuna, Yunan tarih kitaplarnda da rastlamaktayz. rnein Mazarakis Enian, stanbulun mttefikler tarafndan igalini takip eden srete I. Trk Kolordusu Komutan Cafer Tayyarn atekesi knayarak, Padiah ve hkmetine kar ayaklandn kaydetmektedir. Cafer Tayyar Dou Trakyadaki Trkler iin genel seferberlik ilan etmitir ki bunun amac, I. Trk Kolordusunu savaabilecek duruma getirmek ve Dou Trakyann Yunan Ordusu tarafndan igal edilmesi durumunda direni gerekletirmektir. Ancak bu seferberlikten sonu alnamamtr. Trkler kongreler toplamlar, gc eksik de olsa tmen oluturmulardr. Cafer Tayyar Bey ise, Trakyadaki kuvvetlerin komutanln stlenmitir. Bu arada stanbulun igalini takiben Damat Ferit Paa yeni bir hkmet kurmu ve ayaklanm olanlara kar bir padiah ferman yaynlanmtr. Ancak hi beklenmedik bir ekilde Cafer Tayyar Beyin stanbula gidii, Trklerin maneviyatn zedelemitir. Bir sre sonra Cafer Tayyar Bey Edirneye geri dnmtr. Mazarakis Enian bunu, Anlald kadaryla resmi hkmetin gizli desteini salamtr. O andan itibaren, Trakyann otonomisi ve Dou ile Bat Trakyann birlemesi konusundaki gr ne kmaya balamtr eklinde yorumlamtr. Yine Mazarakis Eniana gre, daha Cafer Tayyarn ihtilal hareketi ortaya kmadan Trakyada bir takm oluumlar iin harekete geilmitir. Cafer Tayyar Beyin Edirneye dnmesi, bu tip abalar hzlandrmtr. Dier taraftan Cafer Tayyar Bey, Bulgarlarla da yakn iliki gelitirmeye alm ve bu amala Trakyadaki Bulgar komitas ile uzlat gibi, resmi olarak atekes koullarn

yerine getiren, ancak sz konusu olabilecek bir Yunan baarszlndan yararlanmak isteyen Bulgar Hkmeti ile de grmtr. Bir takm ekincelerden sonra, Dou Trakyada silahl bir direni gerekletirilmesine karar verilmi ve seferberlik ilan edilmitir97. Georgancis, 1920 Maysnda Bat Trakyann Yunan Ordusu tarafndan igalinin akabinde, ayn askerlerin daha douya doru ilerlemesi iin tm koullarn

96

Apo Tin Anatoliki Thraki [Dou Trakyadan], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 13 Haziran (31 Mays) 1920, s. 1. 97 Mazarakis Enian, a.g.e., s. 254-257.

247

hazr olduunu, ancak Gney Anadolu (Kilikya) Blgesinde Franszlarla milliyeti Trkler arasnda cereyan eden muharebeler sebebiyle, o ana kadar Dou Trakyada bulunan Fransz kuvvetlerinin Gney Anadolu Blgesine tanmalarnn gerektiini ve bunlardan pek aznn stanbul-Edirne demiryolu hattn beklemek zere Trakyada kaldklarn kaydetmitir. te, Cafer Tayyar Bey direni rgtlemek konusunda bu durumdan yararlanm ve bu direni iin Bulgar komitaclar ve Kemalistlerle ibirliine giderek, Yunan ilerleyiinin nne gemek istemi, ancak netice alamamtr98. Yunan tarih kitaplarnda yazlanlar daha iyi kavrayabilmek asndan belirtmeliyiz ki, Atatrkn talimat zerine 1920 ylnn balarnda Yunan

taburunun ve Trakya Rumlarnn tecavzlerine kar silahl mfrezeler kurulmasna gidilmitir. I. Kolordu stanbulun igal edildiini Atatrkten renmi ve Kolordu Komutan Cafer Tayyar Bey ilk i olarak Dou Trakyann stanbul Hkmeti ile olan ilikisini keserek, btn Edirne linde rfi idare ilan etmitir. Seferberlik de ilan edilmi ve bu seferberlik, Tekirda livas haricindeki her yerde sorunsuz uygulanmtr. Lleburgaz Kongresi 31 Mart 1920 gn toplanm ve oy birliiyle, Trakyada kimin tarafndan olursa olsun, yabanc igaline ve i ihtilal hareketine kar savunma ve direni karar vermitir. Kongre savunmann ayrntlarn dnmemi ve bu grevi, Trakya Paaeli Cemiyetinden ayr olarak yeni kurulmu olan Trakya Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Merkez Heyetine vermitir. Mdafaa-i Hukuk Merkez Hayetine kolordu komutan da dahil olup, bu karar Dou Trakyann savunmas iin atlm ilk ciddi admdr. Ancak gerek Padiah, gerekse Damat Ferit, bu savunmaya iddetle kar olmulardr99. Trakyann savunma azmini krmak konusunda dnlen tedbirlerden biri, kolordu komutann stanbula getirmek olmutur. Cafer Tayyar Beyin bir dman saldrs karsnda savunma tarafls olduu anlalm ve Onun Trakyadaki grevinden uzaklatrlmas gerektii dnlmtr. Bunun zerine stanbul Hkmeti, 60. Tmen komutan Albay Muhittin Beyi, Cafer Tayyar Beyin yerine I. Kolordu komutanlna atamtr. Muhittin Bey bu grevi 29 Nisan 1920 gn, Cafer Tayyar Bey stanbuldayken stlenmitir. Cafer Tayyar Bey Muhittin Beyin de

98 99

Georgancis, a.g.e., s. 373. Byklolu, a.g.e., s. 209-219.

248

kendisiyle ayn grte olduunu bildii iin, bu deiiklikte bir saknca grmemitir. Cafer Tayyar Bey, Trakya Paaeli Cemiyeti Merkez Heyetinin ve daha sonra Byk Edirne Kongresinin onay ile, Trakya Milli Kumandanln stlenerek, btn Trakyann savunulmas sorumluluunu yklenmitir. Bu ayn zamanda, Cafer Tayyar Beyin bakomutanlk mevkiine karlmas anlamna da gelmektedir. Muhittin Bey, kolordu komutan ve bir asker olarak Ankara ile ilikide bulunmam ve bu ii Cafer Tayyar Beye ve Trakya Cemiyetine brakmtr100. Kostas Geragasn Dou Trakyann Helen karakter tadna ilikin yazdklar, Yunan tarih kitaplarnn konuyla ilgili resmi sylemine iyi bir rnektir. Geragasa gre 1878 ylna kadar Trakya etnolojik adan Helendir. O andan itibaren, dier unsurlar arttrmak ve Helenlerin etkisini azaltmak iin sistemli bir gayret ortaya kmtr. Ancak yine de Helenlerin sosyal, kltrel ve ekonomik stnlkleri devam etmitir. Dou Trakyada grev alm Yunan yetkililerinden biri olan Geragas, Trakya topraklarna ilk admlarn attklar anda, bu gerein gzlerinin nnde parladn kaydetmitir. Kurtarc Helenler Trakyada, son derece temiz bir Helenizmin ortasnda bulunmular ve tm blgeye renklerini vermilerdir. Trakyaya giden Yunanl yetkililer, Helenizmin bu parasnn, vatansever bir heyecana sahip olduunu grmlerdir. Meriten Karadenize, Marmaraya ve anakkale Boazna kadar Helenlerin, Hristos Anesti (sa Dirildi)! ve Her ey vatan, Yunanistan iin! diyen sesleri yanklanmaktadr. Geragas, te bizi, bu Helenler Trakyaya davet ettiler demektedir101. Yunan tarihileri genellikle byle bir sylemin akabinde, Dou Trakyann Yunan Ordusu tarafndan igalinin anlatmna gemektedirler. Dou Trakyann igaliyle ilgili taarruz planna gre, Trakya Ordusu skee ve 9. tmenleriyle Merii geerek, Edirneyi igal edecekti. Ayn anda zmir

Tmeniyse, Marmara Erelisi ve Tekirdaa karak, Hayrabolu ve Babaeskiye yryecek ve Meriteki birliklerle birleecekti. Birleme baarldktan sonra Trakya Ordusu birlikleri, Trk kuvvetlerinin Bulgar snr ile ilikisini koparmak iin Krklareline ynelecekti. Bu arada zmir Tmenine ait birlikler, 7 Temmuzda Bandrmada toplanmlardr. 17 Temmuz tarihinde tmenin gemilere yklenmesine

100 101

A.e., 231-240; 322. Kostas Geragas, Anamnisis Ek Thrakis [Trakyadan Anlar] 1920-1922, Katerini: Ekdosis Mati [Mati Yaynlar], 2005, s. 4-5.

249

geilmi, bunun iin Bandrma ve Erdek limnalarnda bulunan on sekiz buharl gemi kullanlmtr. Bu gemilere binmi askerlerden biri olan Pliziyotis, 19 Temmuz (6 Temmuz)da gece saat 03:30da uyandrldklarn, adrlarn bozarak

hazrlandklarn kaydetmitir. Askerler bir nceki gn Kral Aleksandrosun Bandrmaya geldiini renmilerdir. Gn iinde be gemi gelmi, kendileri de akamst birine binmiler ve saat 21:00da hareket etmilerdir. Yarm saat sonra tm gemiler Bandrma limanna demir atmlar ve gece yars sava gemileriyle birlikte hareket etmilerdir. Askerler nereye gtrldklerini bilmemektedirler. Pliziyotis askerin gemilerdeki durumunu, Geminin iindeki halimizi bover Kimi ayaklarn, kimi kafasn kaybediyordu szleriyle ifade etmektedir. Gemi konvoyunun gvenlii iin ayrlan kruvazrler haricinde harekatta Kilkis (Klk) muhribi de yer alm ve tmenin komuta merkezi olarak kullanlmtr. Iron Duke ve Revenge ismindeki gemilerin de iinde bulunduu ngiliz donanmasna ait bir filo, Yunan karmasn desteklemitir. 20 Temmuzda nce Ereli ve devamnda orlu, dier baz birliklerce de Tekirda igal edilmitir102. Pagkalosla ilgili yazlm olan kitaplardan rendiimize gre, Yunan Ordusundaki pek ok kurmay subay gibi mttefik devletlere ait subaylar da, Yunanllarn Marmara Erelisine karma yapmasn nermilerdir. fade edildiine gre bir tek Pagkalos Tekirda zerinde srar etmitir. Onun tezine gre Tekirda iskelesi mkemmel olup, ar yk ve iki bin hayvann inmesi asndan kolay bir karma gvencesi sunmaktadr. Dier kurmay subaylarn srar zerine geri adm atan Pagkalos, katrlarmz kumsala batacaklar ve epeyce gecikeceiz ngrsnde bulunmutur. fade edildiine gre Marmara Erelisine yaplan karma esnasnda yaanan zorluklar, Pagkalosun haklln ortaya koymutur103. Pliziyotis 20 Temmuz (7 Temmuz) 1920 ile ilgili defterine, Sabah saat 07:00da Ereli limanndaydk. Gemi says yirmi beti. Bunlarn sekizi sava gemisiydi. Kilkis (Klk), Aetos, Leon ve Alkion, bir ngiliz dretnotu, bir asker sevkiyat gemisi ki ua vard ve bir de Fransz muhribi. Tayyarn Trkleri kamlard. Bu sebeple asker rahata kyya kyordu. Bizim bulunduumuzla birlikte baz gemiler, Tekirdaa gitme emri aldlar. leden sonra te hareket ettik
102 103

Mazarakis Enian, a.g.e., s. 258-260. Haciantoniyu, Theodoros Pagkalos, s. 190-191.

250

ve iki buuk saat sonra Tekirdadaydk. Burada adet de ngiliz gemisi vard. Bir ada gibiydiler!!! Ayrca Averof, Kilkis, eraks, Panthir ve Amfitriti de oradayd. Sava gemilerinin yanndan geerken, dnya ayaa kalkyordu. erakstan fotoraflarmz ekiyorlard. Rhtmda bir sr insan kouyor ve bayraklarla iskeleye geliyorlard. Daha sonra Krala elik ettiklerini anladk. Biraz sonra yanmzdan, Kral getiren bir benzinli gemi geti. O anda olanlar anlatlamaz. O (Kral), glerek selam veriyordu notunu dmtr104. Efimeris Ton Valkanion Tekirda karmasn, 22 Temmuz (9 Temmuz) tarihli nshasnda duyurmutur. karmann Averof zrhlsyla iki ngiliz dretnotu ve Yunan muhriplerince desteklendiini ve Trklerin karmaya topu ateiyle kar koyduklar ifade edilmitir. Kral, Averofun komutanyla birlikte zrhlnn kulesine karak karmay izlemitir. Trkler, bu ilk direniten sonra Tekirda terk etmilerdir. ehre kan Yunan kuvvetleri igali gerekletirmilerdir. Averof Tekirda limanna demir atarken, karma devam etmitir. Averof zrhlsna gelen blgenin Rum ileri gelenleri Kraln huzuruna kmlardr. ehir Krala teslim edilmitir. Trklerin brakt on top ele geirilmitir. blgelere doru kaan Trk askerlerinin, silahlarn terk ettikleri sylenmektedir. Tekirdada Yunan bayraklar dalgalanmaktadr. Sonrasnda Kral, yaverleri ve Averofun komutan eliinde Tekirdaa ktnda, cokuyla karlanmtr. Kral Hkmet Konanda Tekirdal Rum, Ermeni ve Trkleri kabul etmitir. Tekirda Belediye Bakannn, ehrin igalinden duyduu sevinci ifade ettii sylenmektedir. Kral ehirde iki saat kaldktan sonra Averofa geri dnmtr. ngiliz amiral ve komutanlarn gnderdikleri telgraflarla, Tekirda karmas ve baarlarndan dolay kutladklar ifade edilmektedir105. Sonraki gn ayn gazete, Tekirdan igalinin byk bir heyecan yarattn kaydetmitir. karmayla ilgili olarak mttefik evrelerinin, dzen ve hzllk konusunda Yunanistana takdirlerini beyan ettikleri ifade edilmektedir. Bu arada Sultankye km olan kuvvetlerin bir blm orluya hareket edince, panikleyen Trkler Muratlya doru kamak istemilerdir. Tekirdan igalinin Kral

akabinde Yksek Komiser Sakturis, Tekirda Valisi Papidaton ve dier idarecilere verdii emirle, derhal yerlerini almalarn istemitir. Tekirda idarecileri blgeye

104 105

Pliziyotis, a.g.e., s. 51-52. rhisen Drasis s Tin Anatoliki Thraki [Dou Trakyada Faaliyet Balamtr], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 22 Temmuz (9 Temmuz) 1920, s. 1.

251

hareket etmilerdir. Tekirdan igalinden sonra Yunan kuvvetleri i blgelere doru hareket edince Trkler, iki ate arasnda kalmlardr. Haberde Lleburgazn igalinin an meselesi ve Yunan askerinin maneviyatnn ok yksek olduu kaydedilmektedir. Kral Bandrmaya dndnde, byk trenlerle karlanmtr. leden sonra beraberindekilerle birlikte Erdeke hareket etmitir. Erdek halk da, Metropolitin liderliinde kendisini ehir giriinde karlamtr. Buradaki trenlere Ermeniler de katlmlardr. Sonrasnda Kral Bandrmaya geri dnm ve Averofa binmitir106. 24 Temmuz (11 Temmuz) tarihli haberde, keif uuu yapm olan Yunan uann, Tekirda ve Erelide Trk askerinin izine rastlamad ve Trklerin muhtemelen Hayrabolu ya da Vizede direnie geecekleri kaydedilmektedir. Bu yne doru Yunan ilerleyiinin neredeyse balamak zere olduunun ifade edildii haberde, Tekirda ve Ereli blgesindeki Trk kylerinin, temsilcileri vastasyla igali gerekletiren tmenin komutanna ba vurduklar ve Cafer Tayyar Beyin zulmnden kurtarlmay istedikleri nakledilmektedir. Habere gre Yunan igal kuvvetlerine, Trakyann bakentine zarar vermemeleri emredilmitir. Edirnedeki Mslmanlara ait eserlerin, zellikle de Sultan Selim Camiinin zarar grmesi istenmemektedir. Oysa Trkler, caminin minarelerini gzetleme kulesi gibi kullanmakta olup, buralara mitralyzler de yerletirmilerdir. Trk genlerinin Yunanllara kar dernek kurduklar ve Cafer Tayyar Beyin liderliinde faaliyet gstermekte olduklarnn da kaydedildii haber, Dini kurumlara olan sayg nereye kadar srecek? cmlesi ile bitmektedir107. Sonraki gnk bir baka haberde, Yunan Ordusunun bir blmnn orluyu igal ederek dman Muratlya doru

srd nakledilmektedir. Silivrideki Trk kuvvetlerinin de gerilediine dikkat ekilen haberde daha da nemlisi, Cafer Tayyarn Karaaataki bombardmana devam etmesi halinde, Sultan Selim Camii minarelerinin Yunan topular tarafndan yklacann ifade edilmesidir108. Kral Aleksandros 21 Temmuzda Averof zrhl gemisiyle Tekirdadan Dedeaaa gelmi, Yunan kaynaklarnda yer alan ifadelere gre leden sonra ehre
Ekseliksis Ton Epihiriseon s Tin Anatolikin Thrakin [Dou Trakya Faaliyetlerindeki Gelimeler] , Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 23 Temmuz (10 Temmuz) 1920, s. 2. 107 O Tayyar Perisfiggete Pantahothen [Tayyar Her Taraftan Sktrlyor], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 24 Temmuz (11 Temmuz) 1920, s. 2. 108 Proelasis is Tin Anatolikin Thrakin [Dou Trakyada lerleyi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 25 Temmuz (12 Temmuz) 1920, s. 1.
106

252

ktnda halk tarafndan cokuyla karlanm ve Kraln onuruna Dedeaa ehrinin ismi, Aleksandrupolis (Aleksandrosun ehri) olarak deitirilmitir. Metropolitlik kilisesinde gerekletirilen kran ayininin akabinde Kral, askeri ve siyasi yetkililerle, aznlk temsilcilerini kabul etmitir. Vamvakas Kraldan Gmlcine halk adna, Gmlcine ehrini ziyaret etmesini talep etmitir. Sonraki gn Gmlcine ehrini ziyaret etmi olan Kral, ehirde scak bir ekilde karlanmtr. Kral Aleksandros 23 Temmuzda beraberindekilerle birlikte

Dimetokaya giderek eitli yetkilileri huzuruna kabul etmitir. Ayn gn Trakya Ordusunun karar uyarnca Yunan tmenleri Merie doru taarruza gemilerdir. skee Tmeni 23 Temmuzu 24 Temmuza balayan gece Sofulunun gneyinden Merii gemi ve hzl bir ekilde Uzunkpr ynne doru ilerlemitir. Bu ekilde bir gn iinde (24 Temmuz) krk kilometrelik mesafe alm, gece Kuleliburgaz (Pityon) Uzunkpr mevkiine ulaarak burada zmir Tmeniyle birlemitir. Edirne 25 Temmuz gn le vakti igal edilmi ve ayn gn ehre 3/40 Evzon Alayna ait birlikler girmilerdir. Georgancisin ifadesiyle bu kuvvetler, tarihi ehrin halk tarafndan ilahlatrlmasna karlanmlardr. 26 Temmuzda Yunan Kral Edirneye geldiinde mthi bir ekilde karlanm, Yunan askeri resmi geit gerekletirmi ve yazn scanda, daha douya doru ilerlemitir109. Geragas, kaydetmitir: Kprden metropolitlie kadar tm yol Edirne sakinleriyle doluydu. Halk Yaasn! diye baryor ve Kralla Kral Aleksandrosun Edirneye geldii gn iin unlar

beraberindekilere vericiydi. Heyet

iekler atyordu. Olay ok byk ve heyecan metropolitlie yneldi ve kran ayini

gerekletirildi Metropolit Polikarposun szleri, Gzlerimin grdkleri rya m, yoksa gerek mi? cmlesiyle balyordu. Orada bulunan Helenlerin hi biri gz yalarn tutamamtr. Bunu, belediyedeki resepsiyon takip etti. Trk sekinler her ekilde Yunan idaresine duyduklar ball ve gveni ifade ettiler.. leden sonra Kral, tarihi cami Sultan Selimi ziyaret etti. badet etmekte olan Mslman
109

nfus

tarafndan

kabul

grd

Ordumuzun

iyi

Georgancis, a.g.e., s. 374-376.

253

davranlar onlar sevindirmi ve minnet duymalarna sebep olmutur110. 26 Temmuz (13 Temmuz) tarihli bir haber Edirnenin igalini, Kral ve Komutan Zimvrakakisin ehre girdiklerini, Cafer Tayyar Beyin ise Krklareli istikametine doru yneldiini duyurmutur. Bu arada Yunan uaklar, Edirne evresindeki kpr balarn bombalamlardr. lerleyen Yunan kuvvetleri

Babaeskiye ulam ve Edirneyi kuatmlardr. Enez ve anakkalede Trk kalmadnn kaydedildii haberde, Trklerin Edirne-Havsa-Krklareli genine ekilerek sava vermeye hazrlandklar, Bulgar snrlarna ekilmeleri olaslnn da bulunduu ve bu noktalarda byk birikimlerin gzlendii ifade edilmektedir111. 28 Temmuz (15 Temmuz) tarihli haber, Kralla Komutan Zimvrakakis, Yksek Komiser Sakturis ve dier kurmay subaylarn, askeri kuvvetlerden sonra Edirneye girdiklerini duyurmutur. Edirne halk byk bir kabul treni dzenlemitir. Trklerin Krala, kendilerini Cafer Tayyar Beyden kurtard iin minnetlerini sunduklar sylenmektedir. Habere gre, Hristiyan halkn heyecan ifade edilir gibi deildir. Edirnenin Hristiyan mahalleleri kadn ve ocuklar ile bu karlama trenine katlm ve Yunan askerini tanrlar kabul eder gibi kabul etmilerdir. ehre giren Kral Rum kilisesine ynelmi ve burada bir kran ayini dzenlenmitir. Kraln Edirnede birka gn kaldktan sonra zmire hareket edecei sylenmektedir. fade edildiine gre Zimvrakakis, Trklere ait askeri binada slenecektir. imdiden Yunan askeri mercileri, binaya yerlemi durumdadr. Cafer Tayyar Beyin esaretten kurtulmak iin brakt ganimetlerin sayld, Edirnede Yunan bayrann dalgaland ve Bat Trakyadaki btn kiliselerde Edirnenin igal edilmesi sebebiyle kran ayinlerinin dzenlendii kaydedilmektedir. Haber Cafer Tayyar Beye ilikin bir takm sylentilere de yer vermekte, kendisinin Bulgaristana getiine ilikin haber alndn nakletmektedir. Cafer Tayyar Bey kaybolduundan dolay, intihar ettii fsltlar da dolamaktadr. Yunanllarn elinde pek ok Trk esir bulunmaktadr. Haber, Dou Trakyaya gelmi olan Yunanl idarecileri de saymaktadr112.

Geragas, a.g.e., s. 17-18. Tayyariki pohorun Ataktos [Tayyarn Kuvvetleri Dank Olarak ekiliyorlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 26 Temmuz (13 Temmuz) 1920, s. 1. 112 Ekstratia Tis Thrakis Theorite Liksasa [Trakya Harekat Bitmi Saylyor], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 28 Temmuz (15 Temmuz) 1920, s. 1.
111

110

254

skee Tmeni 26 Temmuzda Krklareline ynelmi ve 27 Temmuzda ehri igal etmitir. Yine ayn gn, Cafer Tayyar Beyin esir edildii haberleri dolamaya balamtr. 22 Temmuzda Yunanllar gneyden Kartrandaki mukavemeti kolaylkla ykarak Lleburgaz igal etmi ve Lleburgazdan Babaeskiye doru

ilerlemilerdir. Ayn gnn akam Yunanllar Babaeskide tutulan mevzilere taarruz etmilerdir. 23 Temmuz gn karargaha gelen Cafer Tayyar Bey, Havsa ve Babaeski blgesindeki durumu yerinden grmek ve bozulan birlikleri derleyip toparlamak istemi ve bu nedenle 23/24 Temmuz gecesi otomobille Havsaya doru hareket etmitir. Cephe durumu hakknda bilgi aldktan sonra sivil kyafetle yanna ald yaveri Yzba Halit Bey ve birka atl birlikte keif iin daha ileri hatlara gemi; ancak bir daha geri dnmemitir. Babaeskiye doru ilerleyen Cafer Tayyar Bey, dman svarilerine rastlamtr. Daha sonra Havsadan ayrlan Cafer Tayyar Beyin Yunanllara esir dt renilmitir. Onun esir dmesi ile ilgili stanbuldaki Rum gazetelerinden birinde yaynlanan habere gre, Cafer Tayyar Bey cephedeki durumu bizzat grmek zere Babaeskiye gitmitir. Babaeskiye geldii zaman Yunan svarileri ile karlam, bunun zerine maiyetindekilerle birlikte Edirnenin gneybatsndaki Bostanl Kyne ynelmitir. Fakat Yunan svarileri bunlar grnce takibe koyulmular ve Cafer Tayyarn maiyetindeki svarilerden birini ldrmler, bir ksmn da esir almlardr. Kurtulmay baaran Cafer Tayyar Beyin bindii Arap at Bostanl Ky civarnda ahlanarak Onu yere drm ve sa gz ile sa kaburga kemii zedelenmitir. Bir sre baygn kaldktan sonra Bostanl Kyne doru giderken karlat bir oban Onu kyne getirmi, kyller de durumu yakndaki Yunan alayna bildirmilerdir. Bu ekilde Yunanllara esire den Cafer Tayyar Bey, Havsada bulunan bir Yunan Tmeni karargahna getirilmi ve orada ilk sorgulamas yapldktan sonra bir yk otomobili ile iki subay ve askerin korumas altnda Edirneye gnderilmitir113. Sonraki gnlerde Cafer Tayyar Beyin esareti hakknda daha kesin bilgilere ulalmtr. Alnan bu bilgilere gre, Yunan kuvvetleri Babaeski-Mandra hattna geldii zaman Edirne-Uzunkpr tarafna gnderilen kuvvetler de Babaeski civarna yetierek 55. Tmene katlm ve Cafer Tayyar Bey de otuz atl ile bu kuvvetlere
Mesut apa, Cafer Tayyar Beyin Esareti ve Yunanistanda Trk Esirleri, Toplumsal Tarih Dergisi, Say: 31, s. 13-14.
113

255

yetimek zere Yzba Halit Beyi yanna alarak ilerlemitir. Sabaha kar HavsaBabaeski arasnda kuvvetli bir Yunan svari koluna rastlannca atma balam, gne ykselene kadar devam eden svari muharebesinde otuz atldan yirmi bei ehit olmutur. Yaral olarak geri ekilmeye alan Cafer Tayyar Beyi de Yunanllar takibe balamlardr. Yzba Halit Beyin de yaralanp dmesinden bir saat sonra Cafer Tayyar Bey, atyla beraber yakalanmtr. Ksrak dt gibi kalm, arkadan yetien svari takm zabiti Cafer Tayyar Beyi karmak zere yanna gitmi; fakat kendisini hareketsiz bulmutur. Cafer Tayyar Beyin gz zerinde byk siyah bir ilik gren svari takm zabiti yanna yaklaarak Onu biraz hareket ettirmek istemise de, Yunan svarilerinin gelmesi zerine terke mecbur olmutur. Takm subay Cafer Tayyar Beyin bu suretle ldn zannederek lm haberini ordu karargahna getirmi ve cenazenin naklini istemitir. Bulgaristanda toplanan Trk askerleri Cafer Tayyar Beyin ehit olmayp esir edildiini ancak Bulgaristana gittikten sonra gazetelerden okuyarak renmilerdir114. Cafer Tayyar Beyin esir edilmesi, Geragas tarafndan da ele alnmtr. Bu anlatma gre, Cafer Tayyar Bey ordusunun ve milislerinin dalmas zerine, kurmaylaryla beraber Krklareline doru ynelerek Bulgaristana kaabilmeyi mit etmitir. zmir Tmeninin svarilerinin eline dm, buna ramen atnn hz ve sivil kyafetli olmas sebebiyle tannmayarak kamtr. Ksa bir sre sonra attan bir hendee dm ve uzun bir sre bilinsiz kalmtr. Kendine geldiinde taraftarlarnn kendisini terk ettiini anlayan Cafer Tayyar Bey, otuz alt saat a ve susuz olarak byk bir gayret sarf etmi ve bir kye ulamtr. Orada gen bir obanla karlam ve nerede olduunu renmitir. oban Rum olduu halde adnn Mehmet Ali olduunu sylemitir. Cafer Tayyar Bey obana konumas gerektiini syleyerek, nde gelenlerden iki kiiye haber vermesini istemi, oraya gelen iki Rum kylden biri Cafer Tayyar Beyi tanyarak tabancasn ekmi ve teslim olmasn istemitir. Cafer Tayyar Bey elindeki tabancay indirerek kimliini aklam ve teslim olacan sylemitir. Cafer Tayyar Edirneye getirildiinde kendisini Yksek Komiser de ziyaret etmi ve ilk balardaki olumsuz istihbarata ramen, Edirnedeki Rumlara kar

V. Trkan Doruz, (Sonraki dipnotlarda Doruz olarak gsterilecektir), Milli Mcadelede Krklareli, (Doktora Tezi, stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, 2005), s. 103-105.

114

256

davranlarnn iyi olmas sebebiyle, Cafer Tayyar Beye teekkr etmitir. Bu sylei srasnda Cafer Tayyar Bey, kendisini Trakya savunmasna temiz bir vatanseverliin ve Trakyay kurtarma sorumluluunun ynelttiini sylemitir115. Ancak birlikleri, zellikle de Trakyallarn hibir ekilde savamak istememeleri ve kendisini terk etmeleri sebebiyle, baarsz olmutur. Geragasa gre daha da nemlisi, Cafer Tayyar Beyin, siyasi, etnolojik ve ekonomik sebeplerle Trakyann btn olarak Yunanistana verilmesi gerektiini ve Trakyann hibir parasnn, zellikle de Pomaklarn koparlmamas gerektiini ifade etmesidir116. Pliziyotisin 27 Temmuz (14 Temmuz)da gnlne, Tmen

komutannn gelen arabasn grdk. Arkasnda, biraz nce ele geirilen Cafer Tayyar tayan bir araba daha vard ekilinde dt not, Trk komutann esir edildii tarihi dorulamaktadr. Cafer Tayyar Beyin esir edildiine ilikin haberler, Efimeris Ton Valkanion stunlarnda da yer almtr. 29 Temmuz (16 Temmuz) 1920 tarihli bir haber, Cafer Tayyar Beyin Bostanl Ky ve Krklareli arasnda bin askeri ve topularyla birlikte ele getiinin resmi olarak aklandn ilan etmektedir. Habere gre Cafer Tayyar Bey, Krklarelinin kuzeyindeki bir kye snm ve burada esir alnmtr. Ayrca kendisine gnlden bal Trklerin de ele geirildii duyurulmaktadr. Cafer Tayyar Beyin kald evde epey bir para ile nemli evrak da bulunmutur. Haber, Cafer Tayyar Beyin kasasndaki para miktarn elli bin altn lira ve eitli banknotlar olarak vermektedir. Cafer Tayyar Bey Edirneye
General Franchet dEsperey 6 Nisan 1920de Edirnenin Karaaa istasyonunda Kolordu Komutan Cafer Tayyar Beyle grm ve Cafer Tayyar Bey generalin syleminden Dou Trakyann Yunanistana verildiini anlamtr. Generalin grevi Yunan igali karsnda Trk silahl direniini nlemek, bu ii yapacak kumandan ve siyasi tekilat ileri gelenlerinin maneviyatn krarak, bu iten vazgeirmek ve bu arada ne suretle olursa olsun Fransaya Trakya idaresinde siyasi nfuz salamaktr. DEsperey Cafer Tayyar Beye de fikrini sormu, Cafer Tayyar Bey ise bir vatan evlad sfatyla milli vazifenin bana geerek bu topraklara Yunanllar sokmamaya alrm yantn vermitir. Cafer Tayyar Bey Millet Dergisinde yaynlanan anlarnda, o gnlerdeki duygu ve dncelerini, stanbula bir fatih gururuyla giren Fransz generalinden ayrlrken, vatan tarihinde ok buhranl ve o nispette fedakarlk, feragat, himmet isteyen bir devresine girildiini hissediyordum. Fakat hi mitsiz deildim stanbulun ani olarak igali btn memlekette ve bu arada Trakyada da derin heyecan ve teessr uyandrmt. Anadoluda uyanmaya balayan milli harekete, Avrupa Trkiyesinin de katlmasn salamak gerekliydi. Nihayet bu netice, Trk Trakya zerinde birok iddialar ve arzularn belirdii bir anda, vatan blnmezliini mnakaa kabul etmez kesinlikle ortaya koymak bakmndan artt. Trakya, Trk vatannn Avrupa topranda son penceresiydi. stanbulu korumak iin Dou Trakyann elde tutulmas artt. Sonra, o zamanki dmanlarmzn emeli, bizi Anadolu yaylasna atarak, Asyal bir millet haline getirmekti ki bu emellerine ulaacak olurlarsa, Trk milletinin tam manasyla bamszlna sahip olmas ve Trk milletinin var olmas ancak bir hayal olacakt. Bu sebeple mcadeleye atlmak gerekiyordu diye ifade etmitir. Byklolu, a.g.e., s. 223-227; General Cafer Tayyar Eilmez, Hatra ve Vesikalarndan, Millet Dergisi, Say: 109, 4 Mart 1948, s. 8. 116 Geragas, a.g.e., s. 20-21.
115

257

gtrlmtr. Enezde clz bir Trk direnii sz konusu olmusa da, ehir Yunan kuvvetleri tarafndan igal edilmitir. Pek ok Trk askerinin teslim olduu, yabanc temsilcilerin Yunan Ordusunun baarsndan dolay Kral kutladklar, Krklarelinin117 de igal edildii ve Trakyann dier ksmlarnn da, en ge gn iinde igal edilecei kaydedilmektedir118. Sonraki gn gazete Cafer Tayyar Beyin ele geiriliine, daha ayrntl bir ekilde yer vermitir. fade edildiine gre, iyi at binen Cafer Tayyar Bey Havsaya giderken attan dm ve saat baygn kalmtr. Kendine geldiinde durumunun kt olduunu anlam ve msr tarlalarna gizlenerek takipten kurtulmutur. Orada iki gn gizlenen Cafer Tayyar Bey, acknca gizlendii yerden kmak zorunda kalmtr. Bostanl Kyne giderek ekmek istediinde, aknlkla Edirnenin igalini renmi ve kyllerden Mustafa Kemal Paaya gidebilmek iin yardm istemitir. O zaman kyller Cafer Tayyar Beyi tehis etmiler, yaptklar gr al veriinin akabinde silahlarna el koymaya karar vermilerdir. Hemen en yakndaki 28. Alayn bir taburunu haberdar etmiler ve tabur kuvvet gndererek Cafer Tayyar Beyi gz altna alm ve kendisini nce Havsaya, ardnda da arabayla Edirneye gtrmlerdir. Cafer Tayyar Bey daha sonra, Dedeaataki Genelkurmay Bakanl Dairesine teslim edilmitir. Haberde Cafer Tayyar Beyin son derece iyi arland119, arabayla Binba Ragkakos eliinde Dedeaaa gtrld ve Atinaya nakledilene kadar evzonlarca beklenecei sylenmektedir120. 31 Temmuz (18 Temmuz) tarihinde, Trakyadaki harekatn bittiini

manetten veren bir haber yaynlanmtr. Krklarelinin igal edildiini duyuran haberde tmenin bandaki komutana, kendisini ilahlatracak bir trenin yapld duyurulmaktadr. Byk bir kalabalk ve ellerinde defne dallaryla iekler tayan renciler, ehir giriinde komutan ve askerleri karlamlardr. Trk belediye
117

Bu dnemde Krklareli, Krkkilise ad ile anlmaktadr. Krkkilise isminin deitirilmesi, ilk defa TBMMnin 4 Aralk 1924 tarihli toplantsnda gndeme gelmitir. Bu toplantda Krklareli Milletvekili Dr. Fuat (Umay) Bey, Krkkilise isminin Krklaereline dntrlmesi teklifini sunmu; fakat yaplan ilk grmede kabul grmemitir. sim deiiklii teklifi ikinci defa TBMMnin 20 Aralk 1924 gnk oturumunda gndeme gelerek grlm ve bu defa kabul edilerek ilin Krkkilise olan ismi, ilin Osmanl Devletine katlmasnda yardmlar grlen ve hepsi ehrin alnd gn ehit den krk kimsenin ansna hrmeten Krklareli olmutur. Doruz, a.g.e., s. 5. 118 Pos Sinelifthi O Tayyar [Tayyar Nasl Gz Altna Alnd], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 29 Temmuz (16 Temmuz) 1920, s. 3. 119 Cafer Tayyar Bey, Temmuz 1920den Mart 1923 tarihine kadar Yunanistanda esir olarak yaam, byk skntlar ektii gibi, casuslukla dahi sulanmtr. Bkz. apa, Cafer Tayyar Beyin Esareti ve Yunanistanda Trk Esirleri, s. 14-15. 120 To Telos Tis Ekstratias Thrakis [Trakya Harekatnn Sonu], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 30 Temmuz (17 Temmuz) 1920, s. 1.

258

bakan komutana hitaben yapt konumada, Yunan idaresi altnda tm unsurlarn tam bir uyum ve kardelik iinde yaayacaklarn sylemitir. Askerin ehir merkezine doru yapt resmi geit esnasnda iekler atlm ve alk sesleri ykselmitir. Tm tmenin geidini tamamlamasnn akabinde, meydanda bir gece ayini dzenlenmitir. Metropolitlikte byk bir kabul treni yaplm, kzlar mandolinleriyle eitli mzik paralar almlardr. Bu arada Yunan Kral Krklarelini ziyaret etmitir. Sonrasnda Dedeaa zerinden Atinaya hareket etmitir. Karaaata bulunduu esnada Kral, Atinaya gtrlmek zere orada bekleyen Cafer Tayyar Bey ile karlamtr. Cafer Tayyar Beyin kendisine asker selam vermesi zerine buna karlk vermi ve ifade edildiine gre, Cafer Tayyar Beyin davranlarn merakla izlemitir. Ayn haber Edirneden ald baz bilgileri de aktarmaktadr. Yunan askerinin eline byk ganimetlerin getii, depolarn azna kadar cephane dolu olduu ve byk miktarda besin maddesinin ele geirildii sylenmektedir. Krklareli evresindeki blge Rumlar, Yunan askeri gelene kadar otonomi ilan ederek gvenlii salamlardr. Haber tm Trakyann igalinin iki gn iinde tamamlanacan, Uzunkprde el dememi iki deponun bulunduunu, bu depolardan birinin top malzemeleri, dierininse salk malzemeleri ierdiini kaydetmektedir. Bunlar ihtiyar heyeti tarafndan Yunan glerine teslim

edilmilerdir. Bu arada Bakomutan Paraskevopulos, Trakyay igal eden ordunun komutan Zimvrakakise, kendisini kutlayan bir telgraf gndermitir121. Geragas Krklareline ulatklarnda skee Tmenine ait askerleri grdklerini ve tmenin Konstantinos Mazarakis Eniann komutasnda ehre

girdiini nakletmektedir. Ksa bir sre sonra ehre girdiklerinde, ehrin mavi beyaz bayraklar iinde yzdn grmlerdir. ehir skee Tmenini karlamak zere ayakta olduundan dolay, arabalar zorlukla ilerlemektedir. Trenin devam ettii meydanda, piskopos (metropolit bulunmamaktadr) bayram ilan etmektedir. Bunu takiben metropolitlikte resepsiyon gerekletirilmitir. ehrin kzlar, mzik aletleri alarak arklar sylemilerdir. Aslnda uzun yolculuklar, scak ve srekli uykusuzluktan dolay yorgundurlar. Ancak Helenlerin canllyla serinlemilerdir. Biraz sonra idari personel Hkmet Konana yerlemitir. Sabah Yunan Kral geleceinden dolay tm gen hanmlar ve beyler hazrlk yapmlar ve geceyi uykusuz geirmilerdir. lene doru Yksek
121

E Epihirisis s Tin Thrakin Ligun [Trakyadaki Operasyonlar Sona Eriyor], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 31 Temmuz (18 Temmuz) 1920, s. 1.

259

Komiserle birlikte Kral Aleksandros ehre gelmi122 ve Krklarelindeki Helenler, bir kez daha vatansever olduklarn gstermilerdir. Geragas Krklareli Rumlarn, Trakyallar iinde en canl, en gururlu ve vatansever olanlar, ayrca en zengin Trakyallar olarak tanmlamaktadr. Bu arada Havsaya da Niki (Zafer) ismini vermilerdir. 31 Temmuzda Enez igal edilmitir. 1 Austos (19 Temmuz) tarihli bir habere gre, Gelibolunun igali tamamlanmtr. u ana kadar hi deitirmeden ve kesmeden verdiimiz, Anadoluyla Trakyann ehir ve kasabalarnn Yunan Ordusu tarafndan igali ve takip eden seremonilerle ilgili anlatmlarn neredeyse birbirinin ayn olduu, hatta varolan bir ablon zerinde gazete ve yazarlarn zaman, mekan ve komutan isimlerini deitirdiklerini sylememiz, hatal olmayacaktr. Enezin igalini duyuran haber de, benzerlerini grdmz haberlerin tekrardr. Habere gre Enez nfusundan bir heyet, Panthir (Panter) gemisi komutanlarna karak, Cafer Tayyarn etelerinden korktuklar iin ehirlerinin Yunan askeri tarafndan igalini istemilerdir. Panthir gemisinden karaya kan jandarma kuvvetleri derhal Eneze girmilerdir. Halk Yunan askerini ellerinde bayraklar ve iekler olduu halde, Yaasn! nidalaryla karlamtr. ehre sonrasnda Panthirin

komutanyla, Dedeaataki svari birliklerinin komutan olan albay gelmitir. Albay Hkmet Konana giderek, ehrin Mslman ve Rum ileri gelenlerini kabul etmitir. Gnderdeki Trk bayra indirilmi ve Yunan bayra ekilmitir. leden sonra verilen yemee, resmi grevlilerin yannda mft de davet edilmitir. Bu arada Yksek Komiser, eitli hizmetlerin organizasyonuna balamtr. Hali hazrda Tekirda ve Krklareli valileri atanm, Edirne valisi de belirlenmi durumdadr. Haber Midyenin de igal edildiini ve Leon muhribinin yardmlaryla buraya kk bir kuvvet karldn duyurmaktadr. Midyeye de Yunan bayra ekilmitir. Edirnedeki Trk gazeteleri yeniden kmaya balayacaklardr. Baz Trkler, Trk ocuklarnn Yunancay renmeleri iin zel bir okul kurma grevini stlenmilerdir. Ayn haber Dedeaatan gelen bilgilere dayanarak, Cafer Tayyar

122

Doruz de Milli Mcadelede Krklarelini ele ald doktora tezinde, Yunan Kralnn Krklareline geliinin Rumlar arasnda byk bir coku yarattndan ve Onun gelecei gn Krklarelili btn Rumlarn, Rumlarn ounlukla yaad Yayla Mahallesinin meydannda toplandklarndan, meydana bakan evlerin balkonlarnn tklm tklm dolu olduundan sz etmektedir. Yaplan karlama treninde Yunan Kralna bir tepsi iinde ehrin anahtar verilmi ve Kraln erefine evlerde hazrlanm olan saray tatllar halka ikram edilmitir. Yayla Meydannda bu coku yaanrken, Mutasarrf Ahmet Hilmi Bey (Ergeneli)nin ailesi ve mahallede az sayda bulunan birka Trk ailesi evlerine kapanmlardr. Doruz, a.g.e., s. 118.

260

Beyin demiryolu ile Selanike hareketinin sz konusu olduunu, sonrasnda ise Atinaya gtrleceini duyurmaktadr123. Ancak Gelibolunun igali konusunda Franszlarn hassasiyetine dikkat edilmesi gerekmi, blgeye doru ilerleyen Yunan kuvvetlerine srtmeden kanmalar konusunda talimatlar verilmitir. Geragastan rendiimize gre Yunan Komiserinin stanbuldaki Fransz yetkililerine, Yunanllarn yrttkleri harekatn blgeyi Trk milliyetilerinden arndrmak zere olduu ve Boazlarla ilgili Bar Antlamas hkmlerinin ihlal edilmeyeceiyle ilgili gvenceler verilmesi gerekmitir124. Georgancis on gn gibi ksa bir srede, Yunan silahl kuvvetlerinin Meriten atalcaya, Gelibolu ve Marmaradan Karadenize kadar tm Dou Trakyay igal ettiklerinden ve bu durumun, dost ya da dman herkesi arttndan sz etmektedir. Daha da nemlisi aralarnda Cafer Tayyar Beyin de bulunduu pek ok Trk subay ve eri esir edilmi, deerli sava malzemeleri ele geirilmitir. Bir direnile karlalmad gibi Yunan igali, blge halk tarafndan kabul grmtr. Georgancis bunu, Trklerin Bulgarlar ve Cafer Tayyar Beyden kurtularak rahatladklarna balamaktadr125. Georgancisin kitabnda olduu gibi, Pliziyotisin anlarnda rastladmz baz ifadeler de bizi zd gibi, ayrca bunun nedenlerini sorgulamamza sebep olmutur. rnein Pliziyotis 25 Temmuz (12 Temmuz)da gnlne, Artk karpuzsuz yapamyorduk almtk! len buradan ayrldk ve iki saat sonra bo bir Trk kyndeydik. Burann insanlar dn gitmilerdi. Albay bir arama yapmamz istedi. Bir de ne bulduk? Tavuklar, yumurtalar, peynir ve daha bir sr ey! On dakika sonra dmanca hi bir ey kalmad. Ben, Pezaros ve Simitopulos sadece drt tavuk ve biraz peynir aldk. Daha fazlasn ne yapalm? Daha sonra yola koyulduk. Akam st saat 18:00da iki kye daha ulatk. Bunlar da botu. Onlara da dier kye olanlar oldu Akam mkemmel yedik! diyerek, Trk kylerinin yamaland gibi, Trakyadaki durumu da gzler nne sernektedir. 29 Temmuz (16 Temmuz)da ise Pliziyotis, Susuzluktan mahvolduk. Neeli bir sr Rum ky var. Zavall insanlar, kurtarclarna nce kim su verecek diye birbirlerini ldryorlar!.. Rum kylerinden getik. Akam 20:00da
Apo Tin Anatolikin Thrakin [Dou Trakyadan], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 1 Austos (19 Temmuz) 1920, s. 1. 124 Geragas, a.g.e., s. 31-40. 125 Georgancis, a.g.e., s. 376.
123

261

Maltepedeydik. Halk bizi fener ve lambalarla karlad. Bayraklar, flamalar, Hristos Anestiyi sylyorlard. Akam kilisede ayin yaptk diye yazmaktadr126. Trklerde grlen bu ylgnln ve Trakya cephesinin bu kadar ksa bir srede kmesinin sebepleri neydi? ncelikle Anadoludaki Yunan ilerlemesinin, Dou Trakyadaki Trk direnii zerinde kt bir etkisi olmutur. Dier taraftan stanbul Hkmeti, Dou Trakyadaki direni karar ve azmini krmak iin her yntemi denemi ve Trakyann direni kararn gevetmek iin Edirne, Tekirda ve atalca gibi Trakya kaplar saylacak yerlere gvendii idare adamlarn atam, Trakyadaki askerleri firara ve halk bozgunculua tevik etmek iin ajanlar gndermekten de ekinmemitir. Dou Trakyaya Yunan taarruzu baladnda, stanbul Hkmetinin ykc propagandasnn da etkisiyle I. Kolordunun savunma sistemi birka gn iinde kmtr127. stanbulun Trakyadaki kolorduya silah, cephane ve subay bakmndan pek bir yardm olmamtr. Dolaysyla Trakyallar, yurt savunmas iin bir takm nlemleri kendi balarna almak zorunda kalmlardr128. Dier taraftan I. Kolordunun 6 Haziran 1920 tarihli savunma plannn da pek ok hatas sz konusudur. En nemli hata, kuvvetlerini datmas ve hibir yerde gze arpacak bir arlk merkezi oluturmamas ve kuvvetli bir kolordu ihtiyat ayrmamasdr. Kolordunun Trakyann her yerini ayn derecede rtmek ve

savunmak istemesi bir felakete sebep olduu gibi, Tekirda ve Saros blgelerine bir Yunan karmasn ayn derecede muhtemel grmesi de, isabetsizliktir. Kolordu, Trakya Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin byk fedakarlklarla kurduu tekilattan ciddi bir ekilde yararlanamam, gnll birliklerine kolordu

erevesinde ciddi bir grev verememitir. Tekirda Mutasarrf ve 55. Tmen Komutan direnile ilgili hibir hareketi desteklememiler, bu da tmenin ve Tekirda savunmasnn maneviyatn sarsm, Yunanllarn Tekirda karmasnn kolay gereklemesine sebep olmutur. Trakya cephesinin ksa bir srede kmesinin en nemli sebebi, morallerin bozulmasdr. Dier taraftan Yunanllar sk ve aralksz keif ve propaganda faaliyetlerinde bulunmular, uaklaryla DouTrakyadaki kolordunun faaliyetlerini ve ynaklarn takip etmiler, Trakyallarn ve askerlerin maneviyatn krmay

126 127

Pliziyotis, a.g.e., s. 55-59. Byklolu, a.g.e., s. 214, 249-250, 295-299. 128 A.e., s. 305, 322.

262

hedefleyen beyannameler atmlar, metropolitlikler kanalyla Rumlar sz konusu olacak igale hazrlamlardr. Mtarekenin bandan beri kolordunun banda bulunan Cafer Tayyar Beyin harekat srasnda grevden alnmas iyi olmam, bu greve getirilen Muhittin Bey yurtsever, grevine bal, alkan ve bilgi sahibi bir asker olmasna ramen, Cafer Tayyar Beyin yerini dolduramamtr129. Mustafa Kemal Paa Nutukta, Cafer Tayyar Beyin stanbul Hkmetinin ars zerine stanbula gitmesinin akabinde davranlarnn deitiinden sz etmektedir. Mustafa Kemal, Cafer Tayyar Bey yabanclarn verdii gvence

zerine, yaplan ary kabul ederek stanbula gitmi; ancak dnnden sonra durumu bize bildirmiti. Anlaldna gre, Dou Trakyann yalnz bana varln koruyamayaca, ancak Bat Trakya ile birleerek bir yabanc ynetimle yaayabilecei yolunda dnceler alanm Her halde i gcn kracak bir takm propagandalar yaplm. Cafer Tayyar Bey stanbulda iken tmen komutanlarndan Muhittin Bey, stanbuldan Kolordu Komutanlna atanm. Cafer Tayyar Beyin Trakyaya dnmesine izin verilmi. Cafer Tayyar Bey, stanbuldaki ilgililerle grtkten sonra, Muhittin Bey nermise de, artk kolordunun komutanln zerine almam, Muhittin Beyin zerinde brakm. Bylece Trakyann aln yazs, stanbul siyasal evrelerinin etkisine braklm demektedir. Oysa ki verilen karar, stn kuvvetlerin saldrsna uranlsa dahi sonuna dein dayanmaktr. Mustafa Kemal Paaya gre ancak, askerlik grev ve gereklerini yapp uygulamakta elindeki kuvveti sonuna dek, son sng ve son solua dek kullandktan sonra kann aktmak frsatn bulmakszn dman eline derse bir komutann esir olmas mazur grlebilirdi130. Sebepler ne olursa olsun, Yunanllar Trakyay son derece ksa bir srede igal etmilerdir. 13 Austos (31 Temmuz) 1920 tarihine kadar gnln Trakyaya ilikin gzel anlarla ssleyen Pliziyotis, bu tarihte Trakyadan nasl ayrldklarn anlatmtr: Ayrlmaya hazrlanyoruz (Argo gemisiyle) Bizi ambara attlar ve uvalmz gibi ydlar. Katrlar da yanmzdayd. Trakyadan bu ekilde ayrldk. Bir dolu anyla. imdi nereye gittiimizi hi kimse bilmiyor131.

129 130

A.e., s. 331-346. Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt: 2, s. 657-661. 131 Pliziyotis, a.g.e., s. 61.

263

3.

TRAKYADA YUNAN DARES

1920 ylnn Nisan sonu, Mays ba itibariyle, Efimeris Ton Valkanionda Trakya ile ilgili haberlerde byk bir arta rastlanmaktadr. rnein 5 Mays (22 Nisan) 1920 tarihinde, Trakyann hangi illerden oluacana ve ne ekilde idare edileceine ilikin bir haber yer almtr. Asl ilgin olan, bu haberin daha Trakya igal edilmeden yaynlanm olmasdr. Habere gre Trakya yedi ilden oluacaktr. Bunlar Gmlcine merkezli Rodop li, Dedeaa Merkezli Enez li, Gelibolu Merkezli Gelibolu li, Tekirda Merkezli Tekirda li, atalca Merkezli Terkoz (Durusu) li, Krklareli (Krkkilise) merkezli Pontus li ve Edirne Merkezli Edirne li olacaktr. Haberde Geliboluya, Boazlarn idaresi ile ilgili zel bir komisyonun da burada bulunacandan dolay ayrca nem verilecei ifade edilmektedir132. Trakyann idaresine ilikin haberler sonraki srete de kaleme alnmtr. Mays ay iinde yer alan bu haberlerden birinde, Yunan hkmetinin blgeye gnderilecek vali ve idarecilerin seilmesine zel bir nem verdii, alt dzeydeki yneticilerin belirlendii ve Trakyann idaresini Sakturisin yklenecei ifade edilmektedir133. Trakyaya gnderilen Yunanl memurlardan biri olan Kostas Geragasn (titri, Trakya Genel Mdr Yardmcsdr) anlarndan, Yunanistann Trakyada oluturulacak idare ile ilgili dncelerini ve uygulama eklini, daha ayrntl bir ekilde renebilmekteyiz. Yunanistan daha Trakya igal edilmeden, Trakyada kurulacak Yunan idaresi konusunda harekete gemitir. Bat Trakya igal edildii ve buraya yetkililer yerletii andan itibaren, Yunan Ordusunun Meriin tesine geeceine kesin gzyle baklmtr. O andan itibaren, Sakturisin Yksek Komiser olarak atanmasna karar verilmi, ayrca bakanlklara Trakyadaki Yksek Komiserlikte alacak memurlar belirleyip, seilenleri bilgilendirmek konusunda talimat

verilmitir. Geragasn ifadesiyle, Byk Trakyada Yunan idaresi genel hatlar ile oluturulurken, Atinada ve Eski Yunanistanda bulunanlardan pek ou, Edirne ve tm Dou Trakyann kurtarlmasnn bu kadar kesin olduuna inanmak istememilerdir. Ayrca, Cafer Tayyar Beyin liderliindeki direniin oluturduu
132

Diyikitiki Diyeresis Tis Thrakis Ke Tis Hersonisu Tis Kallipoleos [Trakya ve Gelibolu Yarmadasnn dari Olarak Blnmesi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 5 Mays (22 Nisan) 1920, s. 2. 133 Diyikitiki Diyeresi Tis Thrakis [Trakyann dari Olarak Blnmesi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 29 Mays (16 Mays) 1920, s. 2.

264

bir grlt sz konusudur. Bu, Trakyada grevlendirilecek memurlarn akraba ve arkadalarn olaylarn seyri konusunda kayglandrm, bunun etkisiyle Trakyaya gidecek memurlar alkoymaya almlardr. Geragas, Buna ramen biz bu ite grevlendirilen memurlar, geici bir seyahat iin deil, Edirne ve tm Trakyaya kesin yerlemek zere hazrlandk demektedir. Trakyaya gidecek memurlar, 12 Temmuz (29 Haziran)da verilen emre uyarak, buharl gemide yerlerini almlardr. Gemide Yksek Komiser Sakturis, Siyasi Danman Karatheodoris, Yksek Komiserlik zel Sekreteri Konstantopulos, Krklareli Valiliine atanacak olan Nikolopulos, Tekirda Valisi olarak Patrikhane eski danman Ahileas Papadatos, Trakya Mali ler Mdr oannis Nikolopulos ve bunlarn beraberindekiler bulunmulardr. nce Dedeaaa klm ve harekatn beklendii esnada, geici olarak metropolitliin bir odasna yerleilmitir. Geragas Yksek Komiserin Dedeaata bulunduu dnemde, Mslman Trkleri temsilen bir heyetin kendisini ziyaret ettiinden sz etmektedir. Bu anlatmdan, Yksek Komiserin Trklerin gnln alma siyaseti izledii anlalmaktadr. Yksek Komiser kendisini ziyarete gelen heyete, Bulgarlar tarafndan tahrip edilmi olan camilerini restore etmeleri iin on be bin drahmi vermitir. Edirnenin igalinin akabinde Yksek Komiser Sakturis, 26 Temmuz (13 Temmuz) 1920 tarihinde Trke, Yunanca ve Franszca olarak bir beyanname

yaynlamtr. Bu beyanname de, kaleyi ierden fethetme stratejisinin tm inceliklerine sahiptir. Trakya halkna hitaben yazlm olan bu beyannamede, Trakyann daha ilk tarihi dnemlerden itibaren Helen olduu ve olmakta devam ettii, bu karakterini Osmanl idaresi altnda da koruduu sylenmekte ve Bugn yine Helen ailesi iinde yerini almtr. Dolaysyla Yunanistan yabanc bir igalci olmayp, ev sahibi ve evkatli bir anne olarak evine geri dnmtr denilmekteydi. Trakyann

Yunanistana dahil edilmesiyle kt bir idareden kaynaklanan felaketin son bulaca ifade edilmekteydi. Kral ve Yunan hkmeti adna rk, ve din ayrm yaplmakszn herkese zgr toplum; evkatli bir ynetim; hayat, mal ve namus gvencesi; eitlik, adalet ve ynetime eit olarak katlma sz verilmekteydi. Beyannamede ifade edildiine gre Mslman Trklerin gelenek ve greneklerine sayg gsterilecek, din ve eitimleri konusunda tam bir serbestlik iinde olacaklard. Camilere ve tarihi eserlere sayg gsterilecei gibi, bunlarn korunmas ve bakm iin de, her trl nlem alnacakt. Vatandalardan gerek yazl 265

ve gerekse szl olarak gelecek her trl talep veya ikayet kabul edilerek, ciddiyetle incelenecekti. Sular sabit olanlar haricinde isteyen devlet memuru, dinine baklmakszn grevde kalabilecekti. Grevde kalan memurlar, Yunan Devletinin memurlarnn sahip olduu tm haklara sahip olabileceklerdi. Trakyaya son dnemlerde yerlemi olan Trklere ait konular, iyi niyetle inceleneceklerdi134. Yunanistan, asker girdii andan itibaren Trakyada mlki idare

oluturulmasn nemsemiti. Tekirda, Edirne, Krklareli, Uzunkpr, Lleburgaz ve orluda igalle birlikte mlki idare de tekil edilmiti. Yunan idaresi, tm hizmetlere ait arivleri ve resmi dairelerin demirbalarn, byk lde tam olarak devralmt. Geragas tm Trakyada, ehirlerde olduu gibi kylerde de, yerli Rumlarn Yunan idaresine destek verdiklerini kaydetmektedir. Yine Onun ifadesiyle, Yunan idaresinin en nemli amac, aznlklarla iyi ilikiler gelitirmek olmutu. Eski Yunanistandaki hizmetlerden alnarak hizmete verilen memurlar, en iyi ve deneyimliler arsndan seilmilerdi. Yerli memurlarn seiminde de itina edilmiti. Osmanl idaresinden kalan devlet memurlarndan isteyenler ve deerlendirilebilecek olanlar, Yunan idaresinde grev alabilmilerdi135. Trakyada idari blnme; Bat Trakya iki, Dou Trakya drt il ve toplam yirmi kaza eklinde olmutur. l ve kaza merkezleriyle Trakyadaki yerleimlere Yunanca isimler verilmitir. rnein Havsaya Niki, Uzunkprye Makra Gefira, Lalapaaya Droggilion, Babaeskiye nce Elefthere ve ardndan Artiskos, Lleburgaza Arkadiyupoli, Demirkye Sidirohorion, Pnarhisara Vrisis, Saraya Anaktorion, arkye Peristasis ve psalaya Kipsala denilmitir.

134 135

Geragas, a.g.e., s. 7-20. A.e., s. 43-46.

266

Trakyada dari Blnme

Edirne Vilayeti Krklareli Vilayeti Tekirda Vilayeti Meri Vilayeti Gelibolu Vilayeti Rodop Vilayeti Edirne Merkez Krklareli Merkez Tekirda Merkez Dedeaa Merkez Gelibolu Merkez Gmlcine Merkez Karaaa Lalapaa Uzunkpr Havsa

Pnarhisar

Demirky

Babaeski

Vize

Lleburgaz

Saray

Hayrabolu

Malkara

orlu

Mrefte

Silivri

Sofulu

Dimetoka

psala

Enez

arky

Kean

Maydos

skee

Tablo 2: Trakyann dari Olarak Blnmesi136 Blgeye atanan valiler, blgeyi tanyanlar ve Trke bilenler; hizmetlere mdr olacaklar da, kadrolu ve devlet idaresinde deneyimli memurlar arasndan seilmilerdir. Mdrlerin de ou Trke bilmektedirler. Kazalara kadrolu memurlar yerletirildii gibi, yerel unsurlardan szlemeli personel almna da gidilmitir. Kaymakamlarsa, atandklar blgenin zel sorunlarn bilmektedirler. Geragastan rendiimize gre Trakyallar tm hizmetlerin her ubesinde Trk, Ermeni ya da Yahudi, Trke ya da dier dilleri, zellikle de Franszcay bilen memurlarla karlaabilmilerdir. Bu ekilde rgtlenen idari mekanizma, Trakyallarn gnln fethetmeyi baarmtr. Yunan idaresi iki aylk problemli bir dnemin akabinde, bir yada bir buuk ay iinde milletvekillii seimleri iin listeler oluturmu ve bu ekilde tm Trakya illerinde seimler gerekletirilmitir. Belirlenen 52 sandalyenin yirmisi Trklere, birisi Yahudilere ve birisi de Ermenilere gitmitir. Geragasa gre tm vatandalarn seimlere dahil olmas, Trakya nfusunun Yunan rejimini tandnn ve sosyal hayata katlarak balln gsterdiinin kantdr. Bu olgu, sistemli

rgtlenmeden, personelin baarl bir ekilde seilmi olmasndan, byk bir istek ve alma hrsndan kaynaklanmaktadr. Geragas Kasm seimlerinden sonra Trakyadaki idari mekanizmann deitirilmeyiini de, son derece isabetli olarak yorumlamaktadr137.
136 137

Doruz, a.g.e., s. 119. Geragas, a.g.e., s. 123-127.

267

D.

YUNANSTANDA 1920 GENEL SEMLER VE ANADOLU HAREKATI ZERNDEK ETKLER

1.

YUNANSTANDA 1920 SEMLER

Sevr Antlamasnn imzalanmasndan iki gn sonra Venizelosa suikast giriiminde bulunulmutur. ki gen ve kadrosuzluk sebebiyle emekliye sevk edilmi subaylar olan Apostolos erepis ve Yorgos Kiryakis, Paristeki Lyon Garnda Venizelosa on el tabanca skmlardr. Bu suikast giriimi baarsz olmusa da, Venizelistler arasnda alkantlara sebep olmutur. Haber Atinaya ulatnda polis tekilat Antivenizelistleri toplad gibi, fanatik Venizelistler de mitingler

dzenleyerek Antivenizelist gazetelere saldrmlardr. ki- saat gibi bir sre zarfnda Antivenizelistlere ait bro ve basmevleri tahrip edilmitir. Bunlarn iinde solcularn gazetesi olan Rizospastis (Radikal) de vardr. Bu suikast giriimine misilleme olarak, Venizelosun muhafzln yapan Giparis komutasndaki bir birlik on Dragumisi138 nce gz altna alm, ardnda da ldrmtr. Ayn gnlerde baka katliam giriimleri, yamalamalar ve

kundaklamalar da yaanmtr. Bu olaylar Temmuz Olaylar (yuliana) olarak anlmtr ki, bu dnemin karakteristik zellii karlkl cinayetlerle denge

kurulmaya allmasdr. on Dragumisin ldrlmesi, pek oklar tarafndan blnmln zirvesi olarak addedilmektedir. Kald ki on Dragumis

Antivenizelist cephe iinde keskin bir u olmayp Yannopulosa gre O, herhangi zel bir talebi ve incelemesi olmakszn Antivenizelist cephe iinde yer alm bir aydn ve ayn zamanda Makedonya savasdr. Dragumisin lm emrini kimin verdii hibir zaman renilememitir. Geri bu dnem iinde Yunanistann i ilerinin duraan olduunu sylemek mmkn deildir. 1915 ylnda kurulan meclisin mr 1919 ylnda sona erdii halde nce alt, sonra drt, daha sonra da ay olarak uzatlm, 1919 ve 1920 yllar boyunca olaanst haller, askeri

mahkemeler ve sansrler eksik olmamtr. Ancak tm nlemlere ramen muhalefet yine de rgtlenmeye devam etmitir.

138

Bkz. s. 37-39.

268

1920 Eyllnde Yunanistana dndnde, Venizelosa byk bir karlama treni dzenlenmi ve Yunan Babakan bulunduu ngiliz Otelinden Sintagma Meydannda toplanm olan halka seslenmi, Meclis Bakan Sofulisin nerisiyle 8 Eyll (26 Austos) 1920de ulusal kahraman ve kurtarc ilan edilmitir139. Ancak ok gemeden, Venizelosu zor durumda brakan byk bir olay gereklemitir. Kurt kpei sarayda beslenen maymunlardan biriyle dalam ve onlar ayrmak isteyen Aleksandrosu maymun srmtr. Yarann mikrop kapmas zerine bir ay sonra, 25 Ekim (12 Ekim) 1920de Kral vefat etmitir. Elena Venizelunun yorumuyla krall olduka ksa ve renksiz gemi olan Aleksandrosun Atinadaki cenaze treninde, kraliyet ailesinden bir tek byk annesi Olga bulunmutur140. Ancak Aleksandrosun lm, Venizelosu zor durumda brakmtr141. Gunaris ve dier baz isimler, Konstantinin yeniden tahta kmasn istemektedirler. Geici olarak kral naiplii grevi, Pavlos Kunduriotise verilmitir. Dier taraftan Antivenizelist cepheyi aka desteklemekte olan talya da, Yunanistanda seimlere gidilmesiyle ilgili sylemlere balam durumdadr. Bu dnem iinde muhalefet Venizelosu despotik bir ynetim uygulamakla, particilikle ve devlet gelirlerini ktye kullanmakla sulam ve seim istemitir. O dnemi yaayanlardan biri olarak Kordatos, Antivenizelistlerin giderek

cesaretlendiklerine rnek olarak Gunarisin Patra ve Atinadaki konumalarndaki saldrgan ifadelere yer vermektedir. eletirmekle Gunaris kalmyor, Venizelosu seimi sava yanls olurlarsa

politikalarndan

dolay

kazanacak

Konstantini tahta karmak iin halkoylamasna gidilebileceinden de sz ediyordu. Gunaris, Stratos, Rallis ve dier Antivenizelist liderlerin bu konumalar sindirilmi Kralclar, daha ok da Anadoludaki askerlerin evlerine dnmesini isteyen kylerdeki ve ehirlerdeki kk burjuva snfn etkiliyordu142. Hronopulos, Sevr Antlamasnn akabinde gerekletirilen suikast

giriiminin Venizelosu psikolojik olarak ok etkilediinden ve bunun sonucu olarak seim karar aldndan sz etmekte, pek ok tarihi ve yazar gibi sava srerken seim yaplmas doru muydu? sorusunu yneltmektedir. Hronopulosa gre
139

M. Murat Hatipolu, 1918-1922 Yllar Arasnda Yunanistandaki Deiimler, Trk Kltr Dergisi, Yl: 21, Say: 247, 1983, s. 773-775. 140 Venizelu, a.g.e., s. 40. 141 Yannopulos, a.g.e., s. 137-141. 142 Kordatos, a.g.e., s. 541-542.

269

Venizelos, daha ileri gitmeden nce halkn siyasetini destekleyip desteklemediini bilmek istemitir. Ksenofontas (Ksenofon) Stratigosun143 da dikkat ektii gibi, Anadolu batana batt anda sorumluluu muhaliflerine ykmak iin bu yola saptn ifade edenler kmsa da, bu tezin dayana yoktur. nk Venizelos, iini sonlandrmasna izin verecek byk bir seim zaferine kotuunu dnmtr. Seimler nemli bir dnm noktas olup, i ve d meseleleri yaknlatrm ve birbirini etkiler hale getirmitir144. Spiridonos ileri grl bir lider dedii Venizelosun neden bir seim yapma ihtiyac duyduunu sorgularken, Pariste bulunduu esnada yerine brakt temsilcilerinin kartlarna kt davranmalarnn tepkilere neden olduunu

vurgalamakta ve

Kullanlacak oylarn iinde Yunan baarlarna ters bakan

Trklerin ve Yahudilerin oylarnn da bulunacan bilmiyor muydu? demektedir. Gazeteler, Antivenizelist liderlerin 1917 Maysndaki kraliyet urasnda, iktidara yeniden gelmeleri halinde Konstantini tekrar tahta karmak iin protokol imzaladklarn yazmlardr. Dolaysyla Kasmdaki seimleri kazanr kazanmaz Antivenizelistlerin ilk yapacaklar ey, Konstantini tahta karmak olacaktr. Kald ki bunlar ok iyi bilen Venizelos Patrada yapt seim konumasnda, Konstantinin tahta getirilmesiyle birlikte yaanabilecek olgulara dikkat ekmi, ciddi bir i savan balayabileceinden, mttefiklerle ilikilerin ve Srbistanla

yaplan anlamann bozulabileceinden, alt ay iinde zmir ve evresiyle, Makedonya ve Epirin kaybedilebileceinden sz etmitir. Spiridonosa gre Venizelos sylediklerine inand gibi, ayn zamanda ileride olabilecekleri de grmektedir145. Venizelist olan Ventiris, Spiridonosun kaydettiklerine daha bir aklk getirmektedir. Ventirise gre, Venizelosun halkn emri olmadan ynetmesi imkanszdr. 1917-1920 aras dnemdeki pek ok olayda Venizelos, lke ounluunun kendisine olan gveninden pheye dmtr. lke karlarna glge dmemesi iin baz ihlaller yapmsa da, rejimi ihlal etmemi ve byk ulusal baarlar sz konusu olduunda halkn bir takm anayasal ihlalleri affedebileceini
1869 doumlu olan Ksenofontas (Ksenofon) Stratigos, Balkan Savalarnda bulunmu ve genelkurmay bakan yardmcl grevini stlenmitir. Tmgenerallie kadar ykselmi olan Stratigos, 1917de ordudaki grevinden alnm ve 1920de tekrar greve getirilmitir. 1922de sava sulusu olarak yarglananlardan biridir. 1927 ylnda vefat etmitir. http://el.wikipedia.org [24.07.2008]; Ksenofontas Stratigos, Ellada Sti Mikra Asia [Anadoludaki Yunanistan],5i Ekdosi [5.b.], Atina: Ekdosis Ap. A. Harisis [Ap. A. Harisis Yaynlar], 1999, s. 139-140. 144 Hronopulos, a.g.e., s. 153-154. 145 Spiridonos, a.g.e., s. 95-97.
143

270

dnerek hareket etmitir. Ulusun tm emellerinin stne km ve hedefleri amken, halkn bunlar onaylamayacan dnememitir. Bu dnemde lkedeki en nemli g konumundaki Venizelos, uluslararas konferans ve toplantlarda bulunmas gerektiinden dolay srekli yurt dnda olmutur. Sadece bu ekilde ulusal hedeflere ulamas mmkndr. Ancak bunun, Atinada bulunmaynn yarataca zarar karlamasna olanak yoktur. Yurt dnda bulunan Venizelosu Repulis temsil etmi ve Yunanistanda ilk kez babakan yardmcl makam oluturulmutur. Ventiris, Emmanuil Repulisi Yunanistann yetitirdii en sekin parlementerlerden biri olarak tanmlamakta, Onun az bulunur bir saduyu, emsalsiz bir erdem, parlak bir hitabet yetenei ve lke gerekleri konusunda geni bilgi sahibi olduunu ifade etmektedir. Bu zellikleriyle meclisteki grmelerin ampiyonu olan Repulis, Venizelosun verecei kararlarn deerli bir danman konumundadr. te Repulis, tam da bir danmandr. lllk ve deerlendirme yetenei, karakter basknl ve cesarete denk deildir. Repuliste kararllk eksik olduu gibi, rakipleri karsnda da sert olamam, bu sebeple lkeye byk hizmetler vermise de, sorumluluunun devasa arl altnda ezilmi ve Onun yumuak tavr, cretkarlar cesaretlendirmitir146. Seim sreci ile ilgili olarak Triantafillidis, Bu ekilde halk, Gunarisin askerlerin tekrar ocaklarna dnmesi konusundaki vaatleriyle,Venizelos arasnda seim yapmaya arlmtr yorumunu getirmektedir. Triantafillidise gre Venizelosun seim yapmayarak 1915 meclisini Anadolu Harekatnn sonuna kadar korumas gerektiini yazanlar, o dnemde Yunanistan iindeki siyasi durumu, muhalefetin iteki ve dtaki etkinliklerini bilmemektedirler. Byk Yunanistan oluturan antlamay getiren lkenin babakann ldrmekle grevlendirilenler adi katiller olmayp, gen subaylardr. Suikast giriimine maruz kalan Babakann, yllar sren abalarndan yorulmu olarak eilmesi ve seimlere gitmesi, insancadr. Venizelos, en nemli i arkadalarnn yanltc szlerinden hareketle, seimleri kazanacana inanmtr147. Yunanistandaki siyasi partilerle ilgili eserinde Gunnar Hering, Bu seim yaplmas gerektiinden deil, her eyden nce Venizelos Anadoluda uzun sre

146 147

Ventiris, a.g.e., s. 369-372. Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 60.

271

kalacan

hesapladndan

ve

siyaseti

iin

gvence

almak

istediinden

gerekletirilmitir. Belki de, iteki muhalefet cephesinden yorulmutur. Ancak Liberallerin seim zaferi alacaklar konusunda da, hi kuku duymamtr demektedir. Seim tarihinin belirlenmesi, Antivenizelist partilerin nefret ettikleri siyasi rakiplerine kar birlemeleri gayretinin kvlcmn tekil etmitir. Bu ittifakn ekirdeini aldaris, Stratos ve Kalogeropulos oluturmulardr. ok gsz

konumdaki Theotokis ve Mavromihalisin partileri de bu cephe iinde yer almlardr. Muhalif cephe 1920 Martnda Birleik Muhalefet anlamna gelen nomeni Antipolitevsis ismini alm, Antivenizelist cephe iinde yer alan Gunaris, seim ncesi konumalarnda Venizelistlere kar youn bir kampanya yrtmtr. Hering, Antivenizelistler tiranln sonunu isterlerken, sadece hkmetin baskc siyasetini kastediyor deillerdi. in znde, Konstantinin dnn amalyorlard demektedir. Konstantin grevi resmen brakm deildi.

Mttefiklerin basksyla uzaklatrlmt ve tahtla ilgili talepleri srmekteydi. Aleksandrosun yaad dnemde Kralclar kendilerini frenlemilerdi. Ancak

Aleksandrosun vefat, bu hassasiyeti ortadan kaldryordu. Gunaris seim ncesi sylemlerinden birinde, Gerekten de taht meselesi yoktur. Tahtn yasal sahibi vardr. Yunanllarn kral, Konstantindir! diyerek, muhalefetin kazanmas durumunda halkoylamasna gidilecei konusunda sz vermitir. Heringe gre oylarn muhalefete kaymasndaki en nemli neden, savan srekli artan younluudur. Ailelerin paralanmasnn verdii ac, anne babalarn oullar iin duyduklar kayg, tarlalarn ilemekte, rn toplamakta ve ocuklar konusunda kadnlarn yaadklar yalnzln yaratt skntlar ngrlebilir nitelikte olup, muhalefet bu olgular Venizelosa kar yrtt propagandada

kullanmtr. En byk muhalefet partisinin lideri olan Gunaris, merkezi yerlerdeki seim ncesi konumalarnda, d meselelere deinmekten kanmtr. Gunarisin ve muhalefet adaylarnn her frsatta kulland ocuklarnz geri getireceiz!

eklindeki cmleler, halkta umut yaratmtr. Antivenizelist adaylardan olan Kumunduros, halkn nnde Byk Yunanistan haritasn yrtarak ilgi toplamaya almaktadr. yle ki Psirukis, halkta sava kart hareketin trmand ve halk ynlarnn fakirlemesi olgularnn yaand dnemde kaydetmektedir. Kordatos Antivenizelistlerin solcularn seimlerdeki davranlarndan sz etmekte, seimlere gidildiini

tm Yunanistanda seimlere ortak

listeyle girdiklerine 272

deindikten sonra,

Sosyalist i Partisi (Sosyalistiko Ergatiko Komma)nin

Liberallerle de, Antivenizelistlerle de ibirliine gitmediinin altn izmektedir. i Partisi Merkez Heyetinin yapt toplantda sava kart; kamulatrmadan, sekiz saatlik almadan, demokrasiden ve kadnlara seme seilme hakk verilmesinden yana bir sylem kullanlmasna karar verilmitir. Atinada seim ncesi mitinglerden ilkini, Sosyalist i Partisi gerekletirmitir. 50 bin kiinin zerinde katlmn saland bu mitingte, katlmclarn ounluunu Antivenizelistler tekil

etmilerdir. Kordatosa gre kendileri miting dzenlemekten korkmular ve komnistlerin mitinglerine katlarak, Venizelos Aa! ve Savaa Son! gibi sloganlar atmlardr. Dier byk ehirlerde de benzer olaylarn yaanmas, Venizelistlerin kaybedeceini gstermektedir. Seimler 14 Kasm (1 Kasm) 1920 tarihinde, olduka sert bir ortamda gerekletirilmitir. Hering seim sonularnn Liberalleri olduu kadar, Antivenizelistleri de arttn kaydetmektedir. Muhalefet seimleri nemli bir farkla kazanmtr. Liberaller toplam 369 sandalyenin sadece 118ini (%32sini) alabilmilerdir. Antivenizelistlerin kazand sandalye says 251dir. Bu olgu ayn zamanda, 1912 ve 1915 seimlerine kyasla blgelerdeki oy dalmnn kkten deitiine iaret

etmektedir. Liberaller Trakya seim blgeleri olan Edirne, Meri, Gelibolu, Tekirda, Rodop ve Krklarelide, bunun yannda Yanya, Preveze, Midilli, Sakz ve Giritte ounluu elde edebilmilerdir. Liberallerin ounluu elde ettii blgeler, 1912-1913 ya da 1917den sonra Yunanistana katlan blgelerdir. Anadoludaki Yunan Ordusuna ilikin seim sonular hibir zaman net olarak yaynlanmam, ancak Venizelist subaylar seim mekanizmasn etkilemilerdir. Hering seim sonras davranlarla ilgili olarak, Atinadaki askerlerin havaya ate ap, Hakiye Son! Savaa Son! sloganlar attklarn kaydetmektedir. Kral iin yaplan halkoylamas ncesinde de halk prenslerin nnde, zmiri stemiyoruz! Trakyay stemiyoruz! diye barmtr. Sava yorgunlaryla birlikte komnistler, Mslmanlar ve Yahudiler de muhalefete oy vermilerdir. Hering seimlerdeki tutumu etkileyen faktrlerden biri olarak Liberallerin diktatrce tutumlarn, zellikle de taradaki orta ve alt snftan gelen parti yelerinin kibirli davranlarn kaydetmektedir. Bunlara hzl olduu kadar, o ana kadar duyulmam ve anlalamayan deiimler karsnda duyulan kayglarla birlikte, gvensizlik de eklenmitir. Tabii ki, Byk Yunanistan lks pek ok Helende kk salm durumdadr. Ancak Anadoluda bu lk uruna savalacak saat 273

geldiinde ve Liberallerin mttefiklerle yardmlamas gerektiinde, Boleviklere kar Rusyaya bile asker gnderilmitir. Giderek daha fazla kii, zellikle de kk ifti ve kk burjuva snf, tm olup bitenleri acayip ve yabanc bir ey olarak grmtr. Bunun tersine Trakyadakiler Liberallere oy vermilerdir nk, bir tek Liberallerin mttefiklerle ibirlii
148

halinde

blgeyi

Yunanistana

kazandrabileceklerini dnmlerdir

Dier taraftan Venizelos, Makedonya ve Trakyadaki Mslmanlarla Yahudilerden oy alamamtr. Hatta Vamvakas, Venizelosun seim yenilgisi almasnn Yunanistana ykm getirdiini ifade ettikten sonra, bunun sorumluluunun Helenlerde olmayp, Makedonyadaki Yahudiler ve Trklerde olduunu

kaydetmektedir. Dolaysyla yakn dnemlerde bu aznlklar, Helenizmin kaderini belirlemilerdir. Venizelos tarafndan zgrletirilmi olan Selanikte on bin Yahudi oyu, seilecek yirmi milletvekilini belirlemitir demektedir149. Haciantoniyu bu konudaki yorumunda daha da ileriye gitmekte, 14 Kasmda yaplanlar seim deillerdir. Yunanistann felaketi iin kap almtr. Muhalefet, Makedonyadaki Trkler ve Yahudilerle birlikte milyon Anadolulunun kaderini belirlemitir. Antivenizelistlerin bayraktarln Mslmanlar ve Yahudiler yapyordu. lk komnistlerle birlikte Yunanistann yeniden douunu katlettiler Trkler Makedonyadaki camilerini klarla sslemiler, almlardr demektedir150. Venizelosun seim yenilgisi almasnn sebeplerden bir dieri de, baz tccar ve araclar ani bir ekilde zenginleirken, halk ynlarnn en temel besin maddelerinden yoksun olmasdr. Bunun kabahati, iktidarda olan Venizelist cepheye yklenmitir151. Bu konuda yaplan kampanyalara, Moshulas adndaki milletvekili adaynn sylemi iyi bir rnek tekil etmektedir. Moshulas semenlerine, Yunanistan byd m? Senin tarlan bytt m? diye seslenmitir. Hronopulos seimlerin, Venizelosun hkmeti ve siyaseti iin yarglayc olduklarn ifade etmektedir. Ancak sz konusu seim sonular sadece Venizelosun siyasetini yarglamamakta, byk devletleri de knamaktadrlar. Hronopulosa gre
148

Kemalistler rahat bir soluk

Gunar Hering, Ta Politika Kommata Stin Ellada [Yunanistandaki Siyasi Partiler] 1821-1936, Tomos [Cilt]: 2, Atina: Ekdosis Morfotiko drima Ethnikis Trapezis [Ethniki Trapeza Kltr Kurumu Yayn], 2004, s. 937-952. 149 Vamvakas, a.g.e., s. 44-45. 150 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 123-126. 151 Pelagidis, Mikrasiatikos Ke Pontiakos Ellinismos [Anadolu ve Karadeniz Helenizmi], s. 7677.

274

soukkanllkla, tarafsz, fanatizm ve kine yer vermeksizin bakldnda sonularn, Yunanistan alaltan yabanclara kar yiit bir cevap olduklar grlecektir152. Benzer ekilde Psirukis de, Yunan halknn oyuyla sava yarglad grndedir. Ancak ksa srede, Antivenizelistlerin bar yanls syleminin szden ibaret olduunu anlayacaklardr153. Kordatosa gre ise, Venizelosun seim sonularndan dolay kzmaya hakk yoktur. ncelikle zorla ve yabanc namlularn eliinde Yunan halknn ocuklarn, emperyalist karlar dorultusunda savamak zere Ukrayna ve Anadoluya gndermitir. Yunanistan iinde bir bask rejimi uygulanm, siyasi rakipler ya snr d edilmi, ya da tutuklanarak hapse atlmtr. Serbest olanlar da ses karamamlardr. Giparisin yandalar Atina ve Pirede, Giritli jandarma ve subaylar tm ehirlerde ve kylerde korku salmlardr. Dolaysyla Yunan halk seimlerde savaa ve baskya oy vermemitir154.

2.

1920

SEMLERNN

AKABNDE

YUNANSTANDAK

KTDAR DEKL

Seimleri kaybetmesinin akabinde Venizelos, hem babakanlktan, hem de parti liderliinden ayrlarak Yunanistan terk etmitir. Bu arada, Anadolunun kaybedilecei korkusuyla kendisine diktatrlk ilan etmesini ve iktidar

brakmamasn telkin edenler olmutur. Bunlara Venizelos fakir ve aciz bir Yunanistan bulduunu, Onu Makedonya ve Trakyaya, oradan da Anadoluya tadn, stanbulda Yunan bayrann dalgalandn, Megali deann drtte nn tamamlandn, ancak Yunan halknn byk bir Yunanistan istemeyip, 1897lerin Yunanistann istediini ve ayrlma kararnn kesin olduunu beyan etmitir. Gerekten de, seimlerden gn sonra Venizelos Yunanistandan ayrlmtr. O gne kadar Antivenizelistler ardan almlarsa da, Venizelosun ayrlyla birlikte gsteriler balamtr. Bir aya yakn Atina Yaasn! nidalaryla inlemitir. Antivenizelistler bu heyecan patlamas iinde hapishanede tutuklu bulunan arkadalarn da zgrletirmilerdir.

152 153

Hronopulos, a.g.e., s. 155. Psirukis, a.g.e., s. 132-136. 154 Kordatos, a.g.e., s. 543-547.

275

Elena Venizelu, Eimin mekan deiikliine ihtiyac vard. 1920 seimlerindeki baarszlk ve Yunanistann snrlarn daha yeni geniletmiken ve zirvedeyken kendisine kar dzenlenen suikast giriimi, Onu zmt. Salkl, kendinden emin ve dengeli biri olduu iin dayanyor, her trl zorluu ayordu. Kendisine kar deil, hayatn vakfettii vatanna kar gerekletirilen hakszlklara zlyordu Evlenmemiz sz konusu olduunda, eim siyasetten tamamen ekileceini ve bahesiyle ilgilenmek ve tarlasn ilemek istediini sylemiti. Ben, bu konu ile ilgili teredddm ifade ettiimde kzmt. alkantlar ve kayg, baka yerde olmasnn daha iyi olacana inanamasna sebep olmulard Ancak siyasetten afyonlu ve vatanndan bylenmi gibiydi. Tek varlk sebebi, vatanna hizmet etmekti. Sadece vatannn an iin yayor ve faaliyet gsteriyordu. Bu sebeple her eyi brakt, ya da kendini srgn etti. Bu, bir bamlnn yeminiydi. ldnde, dman durumundayken bile lkesinde egemen olduunu yazdlar. Bu kk lke iin ok byk olduunu ve Onun ihtirasnn lsz olduunu sylediler. Bu adamn bykln, lkenin yz lmne gre snrlandrmak olas mdr? Yunanistan sevdii iin iddial planlar vard. nk Yunanistana da, kendisine de inanyordu. yimserlik, byklerin karakteridir diyordu demektedir155. Pinelopi Deltaya gre de tm Yunanistan Yaasn Venizelos! diye barm, ama Ona oy vermemitir. Venizelos da sznn eri olarak gitmeye, yani Yunanistandan ayrlmaya karar vermitir. Venizelos Yunanistandan ayrlmadan nce kendisini ziyaret edenler arasnda Delta da vardr. Deltann ifadesiyle, Frtnann eemedii bir aa misali, Venizelos dimdik ayaktadr ve kendisine yaplan duygusal konumalar karsnda korktuu iin deil, lkesinin hatr iin gitmesi gerektiini sylerken, ruhuna kadar zgndr. Aldatldn,

gerekletirilen byk ilerde halkn kendisini takip ettiini sandn ifade etmitir. Oysa halk yorgun ve bkkndr. Kendisi halktan byk fedakarlklar,

kaldrabileceinin de stnde fedakarlklar istemitir. Venizelos halkn gcn iyi analiz edemediini, bu sebeple bu ar yenilgiye srklendiini vurgulamtr. Krgn olduundan, bouacak gcnn kalmadndan sz etmitir. O anda Acaba cephede bana oy verdiler mi? diye dnmekte, ancak askerin subaynn kendisine verdii oyu kullandn da bilmektedir. Yllardan beri ocuklar cephede

155

Venizelu, a.g.e., s. 50-63.

276

olduundan dolay

babalarn kendisine oy vermediklerinden, kamuoyunun

yaplanlarla ilgilenmediinden, Megali deadan vaz geildiinden, Yunanistann kt ynetildiini bildiinden, ancak d meseleler hallolduu iin artk i meselelerle ilgilenebileceinden sz etmitir. Venizelos halkn kendisine ya inanmadn, ya da d meselelerle yeterince ilgilenmediini dnmektedir. Venizelos kartlarnn zmirin ne demek olduunu anlamadklarndan ve Anadolunun igalinin anlamn bilmediklerinden yaknm, bazlarnn Kk,

ama drst Yunanistan! sloganyla hareket ettiklerinden bahsetmitir. Tarihe kar byk sorumluluk tadn ve hesap hatas yaptn vurgulayan Venizelos, kazanlanlarn kaybedilmesi olaslndan ve elde sadece fedakarlklarn

kalacandan da korkmaktadr. Yunanistanda kalmas iin sebep grmemekte, bunun hkmetin iini zorlatracan dnmektedir. Yeni Babakan Rallis de Venizelosa bir mektup gndererek, lkede bulunmas halinde ynetemeyeceinden, dzeni salayamayacandan ve atmalar nleyemeyeceinden sz etmitir. Venizelos tm arkadalarna, ortaya kan eserin olabildiince korunabilmesi iin hkmeti icraatlarnda desteklemeleri nerisinde bulunmutur. O gn yaknnda bulunmu olan Delta, Venizelosun ykm annda, anl anlardan daha da byk olduunu nakletmektedir. O, ccelerin yedii devdir ve Onunla birlikte yzyllarn ideolojisi de yklmtr. Orada bulunanlar Venizelosa, Geri dneceksiniz. Bu halk sizi alt ayda geri aracaktr demilerdir. Venizelosun buna yant, Alt ayda yle byk felaketler gelecek ki, bunlar onarmak mmkn olmayacaktr. Ayrca gen olmadm gibi, krgnm. Halkn beni onaylamamas, beni parmpara etmitir eklinde olmutur. Venizelos Rallisin mektubunu emir olarak kabul etmekte, ancak dostlarna gelecekle ilgili kehanetlerini de ifade etmektedir: Konstantini geri getirecekler. Sevr Antlamas bizi kurtaramayacak. Konstantinin dn, ittifak antlamalarn bozacak. Bu antlamalar bozulunca da, byk snrlar koruyacak yeterli askerimiz olmayacak. Ne de u anki askerin ikmalini yapabilecek imkanmz olacak. Venizelosun, belki kendisinin de bilmedii iin dostlarna sylemedii, Dolmabahe Saraynn karsna demir atmasn salad Averofun tm mrettebatnn, subaylarnn ve erlerinin seimlerde siyasetine oy vermedikleridir.

277

Venizelos, beraberinde sadece birka arkada olduu halde Pireden Narkissos buharl gemisine binmi, vedalama annda Petros Vulgarise son szleri Katil gibi gidiyoruz! olmutur156. Yunan tarih kitaplarnda, Venizelosun 1920 seimleri akabindeki davranlaryla balantl olarak, Onun Yunanistann rejimiyle ilgili tutumunun deerlendirildii gze arpmaktadr. Venizelosun 1917de olduu gibi, 1920de de cumhuriyet rejimine geilmesi konusuna ihtiyatl yaklat, byle bir rejim deiikliinin Yunanistanda ve yurt dnda karklklara sebep olacan fark ettii sylenmektedir. 1920de konu reddetmitir. Rejim deiiklii konusunu bir makalesinde ele alm olan Papakosmas, 1910 ylnda Yunan siyasi yaamna ilk girdii andan itibaren, Venizelosun hanedanla bir prensip anlamas yapmaya altn kaydetmektedir. Byle bir anlama dzenlemelere izin verecei gibi, tahtn despota uygulamalarn engelleyecektir. Papakosmasa gre Venizelos meruti monariyi, Yunanistan iin en iyi idare ekli olarak grmtr. Venizelos demokratik cumhuriyeti yerletirmeye alan, cesur bir devrimci deildir. 1920 seimlerini kaybedince, anayasal dzenlemelere de gidememitir157. Venizelos 1931 ylnda Ventirise, 1917-1920 dneminde izledii siyaseti analiz eden bir mektup gndermitir. Venizelos mektubunda, Kasm Olaylarna (Noemvriana)158 kadar monarik sistemin yklmasn da, Konstantinin yine gndeme geldiinde, ayn sebeplerle

deitirilmesini de reddettiini kaydetmektedir. Bunun sebebi, Konstantinin sonunda kendi siyasetlerini kabul edeceiyle ilgili tad umuttur. nk ulusal birliin salanmas, mcadelede baary garanti edecektir. Ancak Kasm Olaylarndan sonra Konstantinin tahtta kalmas imkanszlamtr. Buna ramen pek ok sebepten dolay, rejim deiiklii noktasna gelmekten kanmtr. Demokratik cumhuriyeti yerletirmenin i paralanmalara sebebiyet

verebileceinden, diktatrlklerin sz konusu olabileceinden ve zor olan durumu daha da zorlatrabileceinden korkmutur.

Delta, a.g.e., s. 60-73. Viktor Papakosmas, Eleftherios Venizelos Ke To Zitima Tu Avasileftu Dimokratiku Politevmatos [Eleftherios Venizelos ve Kralsz Demokratik Rejim Meselesi] 1916-1920, Meletimata Giro Apo Ton Venizelo Ke Tin Epohi Tu [Venizelos ve Dnemi le lgili ncelemeler], Atina: Ekdosis Filippoti [Filippoti Yaynlar], 1980, s. 485-499. 158 Bkz. s. 89.
157

156

278

Venizelos, Taht ortadan kaldrp diktatrl stlenseydim, bu ulusal meselelere nasl yansrd, bilemem demektedir. Byle bir eyin, ancak kendisinin diktatr kumandan olmas halinde olabileceini kaydeden Venizelos, Ben byle bir kumatan deilim vurgusunu yapmaktadr. Venizelos dalm olan meclisi armay yelemi159 ve yeni bir seim yapmay ertelemitir. nk o dnemde seim yapmas halinde, hkmetine oy verilmeyeceini bilmektedir. Bunun da sebebi, askerin zehirlenmi olmas ve Kasm Olaylarnn sebep olduu abluka dnemidir. Dolaysyla Mays 1915 meclisinin anayasal bir ekilde dalmadn dnerek, halkn bu tarihte onaylad siyasetini uygulamak istemitir. Bunun rn toplandktan sonra, halk yeniden seimlere ararak onayn isteyecektir. Ancak 1920 Kasm aynda gerekletirilen seimlerle birlikte, engeller ortaya kmtr. Venizelos Sevr Antlamas tam manasyla uygulanana kadar seimleri ertelemedii konusunda kendisine ciddi sulamalar yneltildiini ve bunu yapmas halinde halkn kararnn farkl olabileceinin sylendiini kaydetmektedir. Dolaysyla mektubunda, bu konuya da aklk getirmitir. Venizelos muhalefetin 1919 yl Mays ayndan itibaren seimlere gidilmesi ile ilgili taleplerini, sava sebebiyle seimlerin ertelenebileceini, baka devletlerin de bu yola ba vurabildiklerini, bar antlamasnn imzalanmasn beklemenin uygun olacan syleyerek reddetmitir. Sevr Antlamas imzalandktan sonra ise,

seimleri daha fazla ertelemek iin mazeretinin olmadn dnmtr. Uygulad siyasetin sonular, imzalam olduu antlamada yazldr. Seim sonularyla ilgili kayglar olsa da, halkn yaplanlar anlayacan dnmtr. Kendisinin de, Sevr Antlamasn uygulatmak iin gereken atlm yapmadan nce, halkn siyasetini onayladn grmeye ihtiyac vardr. Venizelos hatasnn hanedan sonlandrmamak olmadn, Aleksandrosun lm zerine Konstantin ve byk glerle tahta anayasal veliaht Georgiosun kmas iin grmek zere seimleri ertelememesi olduunu ifade etmektedir. Byle bir zmn kabul, Venizelosa gre imkansz deildir. Bu zmn kabul edilmesi halinde ulusal birlik salanabilir ve seim sonular da bambaka olabilirdi. Sonu Kasm 1920de alnana benzer olsa dahi, tilaf Devletleri zerinde Konstantinin yeniden tahta kmas halindeki gibi bir terslik yaratmaz, kendisi de

159

Bkz. s. 94.

279

Yunanistan terk etmek zorunda kalmayarak, Atinada yeni idarecilerle iliki halinde onlar temel hatalarndan uzaklatrabilirdi. Venizelos, Grmde srar etmi olsaydm, byk bir olaslkla onu uygulatabilirdim. Israr etmediim iin hatam sadece byk deil, ayn zamanda affedilir gibi deildir demektedir. Venizelos Ventirise gnderdii bu mektupta affedilemez hatasn itiraf etmesinin akabinde, bunun hafifletici sebeplerini de saymaktadr. 1920 sonbaharnda, uzun mcadelelerden dolay bitkindir. Mcadelesi 1915 ubatnda balam ve yaklak alt yl srmtr. Bu bitkinliinin, suikast giriiminden sonra psikolojik bir yn de bulunmaktadr. nk bu giriim bireysel olmayp, bir grubun etkinliidir. Venizelos, Tm iyi niyetime ramen, soydalarmn byk blmne beni ldrmekten baka are olmadn dndrdm demektedir. Dolaysyla Georgios zmn kabul ettirmek konusunda almas gereken engeller, o an sahip olduu manevi gcn zerindedir. (Taht Prens Pavlosa nerilmi, ancak Pavlos bu neriyi babas ve kardeinin taht zerindeki haklar devam ettiinden dolay yasad addederek reddetmitir)160. Venizelos mektubunun sonunda yine diktatrlk konusuna geri dnmekte, Damarlarmda mavi kan olmadna gre, Yunanistan ynetmek iin tanrsal buyrua sahip olduumu da dnmyorum. Halka kulak vermeden idare etmeye devam etseydim, kendimden nefret ederdim Yeteneksiz olduum rol oynamakta srar etseydim, ok baarsz olurdum demektedir. Venizelos herhangi birinin, kendisinin 1920 sonbaharnda bulunduu noktada olmas halinde seimleri erteleyecei ve iktidarn bir on yl daha uzataca inancndadr. Venizelosun 1920 seimlerine kadar olan son iktidar dneminde anayasa yrrlkte kalm, askeri sebeplerden sulu bulunanlar dnda hi kimse, rejime kar faaliyetlerinden dolay yaamn yitirmemitir. Venizelos, buna ramen Yunan halknn byk blmnn kendisini zalim olarak nitelendirdiinden ve kendisinden kurtulmak iin Sevri yrttndan yaknmaktadr161. 17 Kasm (4 Kasm)da seimlerden kan hkmet, Kral Naibi Kunduriotisin huzurunda yemin etmi ve Babakanl Dimitrios Rallis stlenmitir. Rallis ayn anda Dileri Bakanl ile, geici olarak Adalet Bakanln stlenmitir. aldaris ileri ve geici olarak Ulam, Zaimis Kilise ve Eitim ile geici olarak Sosyal Hizmetler, Kalogeropulos Ekonomi ve geici olarak ae,
160 161

Yannopulos, a.g.e., s. 141. Ventiris, a.g.e., s. 423-427.

280

Mavromihalis Ekonomi ve geici olarak Tarm, Gunaris Harbiye ve oannis Rallis Denizcilik Bakanlklarn stlenmilerdir. 25 Kasm (12 Kasm)da Yksek Komiser Kanellopulos stanbuldan Babakan Rallise gnderdii telgrafnda, seim sonularnn Rum nfusu ktmserlie srklediini ve iddetli bir kzgnla sebep olduunu bildirmitir. Rumlar, ngiliz ve Franszlarn Yunanllara bundan byle gvenmeyeceini zannetmektedirler. Rumlarn byle dnmesinin sebeplerinden biri, cephedeki Yunan Ordusunun disiplininin bozulduuna ilikin gelen sylentilerdir. Trkler seim sonularndan dolay bayram yapmlar ve Levantenler Rumlarla alay etmilerdir. Kanellopulos mttefikleri ve Rumlar d politikada deiiklik olmayaca konusunda ikna etmeye almtr. Babakan Rallis bu telgraf hemen yantlam, Rum ve mttefik evrelerine d politikada deiiklik olmayaca konusunda gvence vermeye almtr. Bu arada 17 Kasm (4 Kasm)da I. Georgiosun dul ei Kralie Olga, Amiral Kunduriotisin yerine geerek, kral naipliini stlenmitir. Liberal Parti (Komma Ton Fileleftheron) liderliini ise, ll biri olarak tannan Daglis stlenmitir. Hering, Venizelosun son dnemde Daglise tam manasyla

gvenmediini kaydetmektedir. Liberaller Kulb, yeleri ortadan kaybolduu iin brolarn kapatmtr. Antivenizelistler 5 Aralk (22 Kasm) tarihinde Konstantinin yeniden tahta getirilmesi iin halkoylamasna gitmilerdir. Hronopulosa gre halkoylamasnn sonucu son derece grkemli olmu, 783.599 semen Konstantine oy verirken, 4345 kii kar oy kullanmtr. 18 Aralk (5 Aralk) 1920 tarihinde Pinelopi Delta defterine, Halkoylamas yapld ve yarn Konstantin geliyor. Atina ve Pirede 80 bin semenin katld seimlerde, Venizelistler ve iiler de oy kullanmasna ramen Konstantine 125 bin oy kullanlmtr. Epirde 400 semenin bulunduu blgelerde 1200 evet kmtr notunu dm ve halkoylamasnda ike yapldn ima etmitir. Delta Selanikte Yahudilerin Venizelistler iflastadr dediklerinden, Yahudilerle Trklerin Yaasn Konstantin (Koos)! diye bardklarndan sz etmektedir. Halkoylamasndan nce byk gsteriler yaplm, balkonlardaki prensler halk selamlayarak teekkr etmilerdir162.

162

Delta, a.g.e., s. 73-76.

281

Konstantin 19 Aralkta Atinaya geldiinde, son derece cokulu karlanmtr. Atina halkna ynelik konumasnda Konstantin minnetini ifade ettikten sonra, Yunanistanla byk devletler arasndaki ilikilere deinmi, mttefiklerle daha temiz ilikilerin salamlatrlmas iin her trl giriimde bulunacan vurgulam ve anl Yunan askerinin asrlk beklentileri yerine

getirmek iin gsterdii yiitliklerden duyduu sevinci dile getirmitir. Hronopulosa gre bu ifadeler, Yunanistann Anadoludaki harekata devam edeceine dair ilk imalardr. Sonraki srete, buna ilikin daha ak beyanlar da sz konusu olmutur. Daglis ve meclisteli Liberallerin byk blm lml bir izgi izlemiler, Kral tanmlar, ancak Onunla iliki kurmaktan kanmlardr. Liberaller, mecliste maruz kaldklar hakaretlere ramen, srekli meclis toplantlarna katlmlardr. lk balarda hkmeti d politikasnda tam, sonraki srete de en azndan askeri konularda desteklemilerdir163. 3 Aralk (20 Kasm) 1920de, yani Konstantin iin gerekletirilen halkoylamasndan iki gn nce mttefikler Yunan hkmetine, Konstantinin tahta getirilmesinin ilikileri kt etkileyeceini ifade ettikleri bir nota vermilerdir. Bundan alt gn sonra ikinci bir nota daha verilmi ve bununla, Konstantinin yeniden tahta getirilmesi halinde Yunanistann mttefiklerden hibir ekonomik destek alamayaca ifade edilmitir. stanbulda mttefiklerin verdikleri notalar renildiinde, durum Rumlarn gerginlik yaamalarna sebep olmutur. Yksek Komiser Kanellopulos 5 Aralk (22 Kasm)da Yunan Dileri Bakanlna gnderdii telgrafnda, Rum derneklerinin temsilcileriyle kalabalk bir halk kitlesinin Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesi (Ellinikos Fillologikos Sillogos Konstantinupoleos) salonunda bir toplant

gerekletirdiklerini, Helen nfusun ulusun stn karlarn dndn ve Konstantinin tahta getirilmesinin ykma sebep olacandan korkarak

halkoylamasna kar olduunu bildirmitir. 7 Aralk (24 Kasm) tarihinde Kanellopulos bakanla, Patrikhane Vekili Bursa Metropoliti Dorotheosun Konstantine hitaben ve vatann kurtuluunun Onun taleplerinden vaz gemesine bal olduunu ifade ettii telgrafn bildirmitir. Buna

163

Hering, a.g.e., s. 952-953; 961.

282

karlk

Kanellopulosa

gnderilen

telgraf,

Babakan

Rallisin

tepkilerini

iermektedir164. Venizelosun halefleri, savaa devam etme karar almlardr. Psirukis bunu, Antivenizelistler iktidara gelir gelmez, halkn taleplerine ters dtler. Seimlerde bar taraftar olarak oy aldklar halde, seim sonrasnda hemen yabanclarn ua oldular. Ktlk bununla da bitmiyordu. Antivenizelistlerin iktidara gelii, her eyin yeniden dzenlenmesi demekti szleriyle eletirmektedir165. Hronopulos ise durumu, mttefiklerden yana kayma, gemiteki olaylar reddetme olarak yorumlamakta ve Venizelosun yerine geenlerin, neden bu byk olduu kadar cretkar ve gvenilemeyecek mcadeleye devam etme karar aldklarn sorgulamaktadr. Neden varolan problemler karsnda direnme cesaretini gsterememiler ve kahramanca bir karar alamamlardr? Gunaris Anadolu Harekat sonrasnda, bozgundan sorumlu tutulanlar yarglayan mahkemeye sunduu yazl savunmasnda, ktidar alan bizler harekat askda bulup, Yunanllar olarak sadece ulusal karlara yneldik ve bunun baarl olmas iin tm gcmz kullandk. Askeri ve diplomatik arenada her trl yntemle, sadece ulusal hedeflerin baars ve ulusal emellerin gereklemesi iin altk demitir. Gunarise gre, bunu isteseler dahi Anadoluyu boaltmalar, hatta bunu dnmeleri olasl yoktur166. Ayn soruyu yantlayan Ksenofontas Stratigos, hkmetin nnde iki yolun bulunduunu ve bunun, Anadolu Harekatna devam etmek, ya da bundan vaz geerek Anadoluyu terk etmek olduunu, Anadoludaki harekattan vaz geilmesi halinde de sz konusu corafyada bulunan Helen nfusun akibeti konusunun

gndeme geleceini ifade etmektedir. Stratigos bununla ilgili olarak Gunarisin Bu zavall halk ne olacak? dediini, ayrca Yunanistann byk glere verdii szleri geri almas gerekeceini kaydetmektedir167. Yannopulos iktidara gelenlerin siyasetiyle ilgili olarak bir baka olguya daha dikkat ekmekte ve Konstantinin tahta getirilmesine mttefikler tepkili olunca, onlarn taleplerini gerekletirecek bir siyasete gittiler ve savaa devam

164

Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 60-64. 165 Psirukis, a.g.e., s. 138. 166 Hronopulos, a.g.e., s. 156-159. 167 Stratigos, a.g.e., s. 143-144.

283

ettiler. Zafer cokusu iinde de, bunu omuzlayabilecek gte olmadklarn anlayamadlar demektedir168.

3.

1920 SEMLERNN, ANADOLUDAK YUNAN ORDUSU ZERNDEK ETKLER

Seimlerin Yunan Ordusu zerinde byk etkisi olmutur. unu da belirtmemiz gerekir ki subay ve erlerin gnlklerine kaydettikleri notlar, seim ncesinde de orduda blnmlk yaandna iaret etmektedirler. rnein Gonatas anlarnda, 22 Nisan (9 Nisan)da 1. Tmenin 1744/8.4.20 sayl emrini aldm 4. Piyade Alay Komutan Georgios Ziras rejimi sabote etmek, subaylarn iki kampa blnmesi, Paskalyada Kraln lehine yasakl ark olan Kartaln Olunu syledikleri nedeniyle sorgulamam isteniyordu. Btn bunlar, Ziras tarafndan yaverlik grevinden alnan Yzba Leontokanakis tarafndan ihbar edilmilerdi Ancak sonu Zirasn lehine, Leontokanakisin aleyhine oldu diye kaydetmektedir169. 11 Kasm (29 Ekim) 1920de Nikos Vasilikos gnlne, Seim arifesinde bulunuyoruz. Ne yazk ki cephede de siyasi mayalanmalar balad. Pek oklar Venizelist oluumlar fanatike karalayarak, savatan holanan tirann dmesiyle barn ve tezkerenin geleceine inanyorlar. Bu, ackl bir yanlgdr notunu dmtr. Vasilikosun seimlerden sonra dt notta ise, gndr sonular renmeye alyoruz. Biz Venizelistler, dev siyasetinin seimleri kaybetmesiyle ilgili haberleri son derece teferruatl veren stanbul gazetelerini takip ediyoruz denilmitir170. Pliziyotis yaananlara duyduu tepkiyi, Seimler yapld ve kimseye oy vermedim szleriyle anlatmtr171. Daha da nemlisi Pliziyotisin gnlnde Yunan Ordusunda varolan, Eski Yunanistanl ve Anadolulu ayrmn ortaya koyan ifadelerin yer alm olmasdr. Pliziyotis Konstantin iin yaplan

halkoylamasyla ilgili olarak 5 Aralk (22 Kasm) 1920 tarihinde gnlne, Halkoylamas yapld. Ancak biz Anadolulular oy kullanmadk. nk biz

168 169

Yannopulos, a.g.e., s. 145. Gonatas, a.g.e., s. 138. 170 Vasilikos, a.g.e., s. 52. 171 Pliziyotis, a.g.e., s. 105.

284

gnllleriz!!! Dolaysyla Yunanistann kralnn kim olduu bizi ilgilendirmiyor Biz gnlller neler ekiyoruz. Ancak bunda kimsenin kabahati yok notunu dmtr172. Pliziyotisin 22 Aralk (9 Aralk) 1920 tarihinde dt not, Kartaln Olu Marnn seim sonrasnda kazand neme iaret etmektedir. Plizyotis, Dn gece ge vakit bir olay yaand. ay imemizin akabinde kazan ykayan bir asker, bulak suyunu pencereden dar dkm. O anda borazanclar dnyorlarm ve kapda durmu Kartaln Olunu alyorlarm. Su zerlerine dklm. Bu durum, bir yanl anlalmaya sebebiyet verdi. Blktekilerin ou Anadolulu ya da Giritli olduklarndan dolay, az kalsn blk altst olacakt. Neyse ki, sonunda uzla saland diye kaydetmektedir.173. Veremis, Venizelosun subaylarla olan ilikisini irdeledii makalesinde, 1917 Temmuzuyla 1920 Kasmna kadar geen srede yaklak bin be yz subayn ordudan ihra edildiine; emekliye sevkedildiine ya da rejim kart olarak aa alndna dikkat ekmektedir. Veremise gre bu ihralar, bir tepkiler paradoksu oluturmutur ki, bu da yeni ihralara sebep olmutur. Liberallerin lider kadrosunun taktik hatalar ve Kralclarn da propagandasnn sonucu olarak, 1917 ile 1918 yllar arasnda Yunan Ordusu mttefiklerin yannda savarken, pek ok isyan sz konusu olmutur. Ulusal Savunma (Ethniki Amina) subaylar174, zorluklarla bu isyanlar bastrabilmilerdir. Srgndeki ou zaman byk Konstantin, asker

taraftarlarnn hkmete kar ayaklanmas hedefine ulamaya alnca, hkmet de kartlarn sert bir ekilde ihra etmek zorunda kalmtr. Bu rekabetin olduka dramatik bir yn daha vardr ki, o da siyasi mcadelenin uzanda olan subaylarn da mesleki olarak sndrlmesidir. Veremis, General P. Kontoyannisi buna rnek olarak vermektedir. Eitimli ve mantkl bir subay olan Kontoyannis, iki cephe iinde de yer almad, ya da almak istemedii iin engellenmitir. Venizelosun 1920 Kasmnda seim yaplacan ilan etmesi taraftarlarn kayglandrm ve 1919 yazndan itibaren bir grup binba ayaklanma her iki cephe tarafndan da

tasarlamlardr. Bunlarn amac, Venizelist rejimin sonsuza dek srdrlmesidir. Ancak bu gayret, Venizelosun kendisi tarafndan yreklendirilmemitir.

172 173

A.e., s. 115. A.e., s. 123-124. 174 Bkz. s. 86-87.

285

Aleksandros

Mazarakis

Enian

anlarnda,

1920de Kurmay Bakan

olan

Pagkalosun, Venizelosun seimleri kaybetmesi halinde darbeyle oluturulacak bir askeri hkmette, kendisine ileri Bakanln nerdiini nakletmitir. Ancak seimlerde bask uygulanmas konusundaki bir takm snrl olaylar dnda, sonulara ynelik hibir rgtl iddet, ya da sonular deitirmeye ynelik bir giriime etmitir175. Gonatas anlarnda, seimlerle gelen deiimin kayg yaratmasnn sonucu olarak, baz subaylarn kendisinden Atina ile temas kurmasn istediklerini nakletmektedir. Kendisinden Atinaya, bir takm kiisel tatminler iin nceki rastlanmamtr. Kald ki ordunun oylar da, seimin sonucunu

deitirmemitir. Venizelos ise, daha asker oylar saylmadan yenilgiyi kabul

dnemde ihra edilmi yeteneksiz subaylarn gnderilmemesi gerektiini anlatmas istenmitir. Gonatas Atinaya gitmemise de, biri Harbiye Bakanlnda personel mdr olan Albay Digenise ve dieri Genelkurmaydaki Eksadaktilosa olmak zere iki mektup gndermitir. Gonatas bu mektuplarnda derhal yeni bir bakomutan ve kurmaybakan gnderilmesini vurgulamtr176. Kleanthos K. Bulalas da, Ne yazk ki dostluk ruhu yerine cephede ayrmclk ve particilik ruhu yaylmtr. Sonu, Anadoludaki askeri birlik brolarnn, parti merkezlerine dntrlmesidir. Yunanistanda ncesinde parti ajan olarak kullanlm olan ihra edilmi subaylarn yerletirilmesiyle orduda geni bir korku dalgas yaylmtr. Askerler kollayclar sayesinde, birliklerine dnmeyecek ekilde Yunanistana gitmek zere izin alyorlard. Yeteneksiz subaylar nemli grevlere getiriliyordu demektedir177. Bujaka gre de, evvelki rejimin ihra ettii bin be yz subayn tekrar hizmete alnmasyla, Yunan Ordusu can evinden vurulmutur. Yeniden hizmete arlan subaylar yksek rtbelere sahip olmulardr. Pek ok da general atanmtr. Kadrolar, bteyi aacak ekilde doldurulmutur. Buna karlk pek ok subay da ihra edilmi, ya da yeni rejimde almak istemediklerinden kendi arzularyla orduyu terk etmilerdir. Bu suretle, yeniden silahna sarlacak ve savaacak olan Anadolu Ordusu tahrip edilmitir. Bujak bu atamalarla Yunan Ordusunun, birka
175

Veremis, Eleftherios Venizelos Ke Aksiomatiki [Eleftherios Venizelos ve Subaylar] 19091924, s. 568-570. 176 Gonatas, a.g.e., s. 151. 177 Kleanthos K. Bulalas, Ellas Ke Sighroni Polemi [Yunanistan ve Yakn Tarihteki Savalar], Atina: 1965, s. 276-277.

286

hafta iinde tarihte rneine rastlanamayacak ekilde deiime uradnn srarla altn izmektedir178. Spiridonos da seim kararnn cephede kaynamalara sebep olduunu ifade etmektedir. Seimlerden nce parti temsilcileri birliklerde konumalar yapnca, askerler arasnda muhalefeti destekleyen odaklar olumutur. Bunlarla, yllardr sava halinde olmaktan yorgun dm Venizelistler de ibirlii yapmlardr. Seim sonucuna mdahale giriimi, askeri birliklerdeki disiplini bozmutur. Spiridonos, Trklerin de bu giriimleri takip ettiklerini kaydetmektedir. Neyse ki

Padiahlarla Kemalistler sava halinde olduklarndan dolay, nemli hadiseler gereklememitir. Spiridonos ayrca, karargah evresinde Konstantin lehine naralar atldna iaret etmektedir. yle ki Bakomutan Paraskevopulos, Trklerin durumdan yararlanmamas iin tam bir disiplin emretmitir. Seimlerden sonra bir karmaa yaanmsa da, cephenin gvenliini bozacak boyuta ulamamtr. Bu durum, yeni bakomutan Papulas gelene dek srmtr. Seimlerin akabinde, daha nce ordudan ihra edilenlerin yeniden greve arlmasn Spiridonos, Hi phe yok ki bunlarn ou, ok iyi askerlerdi. Ancak greve getirili ekilleri yanlt. Seim ncesi hizipilik hareketleri, karlkl gveni sarsmt. Seim sonras hkmetin bunlar yeniden greve armas baz zorluklara sebep olmutur. Bunlar, hazr olmadklar grevlere getirildiler. Savata, birlikleri ynetecek birikime sahip deillerdi szleriyle eletirmektedir. Spiridonosa gre seimlerden nce ordu, baarl ya da baarsz bir dizi mcadele vermitir. Bu muharebeler esnasnda her subayn yetenei ve verimlilii ortaya km ve ordu iin yararl bir dzen kurulmutur. Savata yeterlilik gsteremeyenler ya uzaklatrlm, ya da geri hizmetlere verilmitir. Dier taraftan savata verimlilik gsterenler, yeteneklerini gsterebilecekleri yerlere

yerletirilmilerdir. Bu ekilde ordu, en savakan hale getirilmitir. Oysa denenmemi yeni subaylarn grevlere getirilmesi, ordunun savama yeteneini drmtr. zellikle bu durum Mays 1921e dek devam etmi, bu tarihten sonra yeni subaylar da sava deneyimine sahip olmulardr. Bunun yannda, ordu brolarnn ve kurmay dairelerinin ileyilerinde de nemli sorunlar yaanmtr. Antivenizelist cephenin seim zaferi, Konstantinin Yunanistana geri dnmesi ve ordudaki Venizelist subaylarn ihra edilmesi, bir grup siyaseti ve
178

Bujak, 1918-1922 Yunan Ordusunun Seferi, ev. brahim Kemal, stanbul: Askeri Matbaa, 1939, s. 14.

287

subayn stanbulda yeni bir Ulusal Savunma (Ethniki Amina) Hareketi oluturmalarna sebep olmutur. Spiridonos, stanbula kaan drd general olan altm subayn akl almaz davrannn, Yunan Ordusunun prestijini son derece kt etkilediini nakletmektedir. Bunlar stanbul Rumlarnn yardmlaryla yaamlar ve dostun, dmann alaylarna sebep olmulardr. Oysa ki, Yunanistann sava verdii dnemde, onlarn hizmetlerine ihtiya duyulmaktadr. Kald ki ou,

ordunun en deneyimli subaylardr. Firar ederek yaptklar ktlk, aklanr gibi deildir179. Ulusal Savunma (Ethniki Amina) Hareketi iinde K. Mazarakis Enian, Epam. Zimvrakakis, G. Kondilis, Nap. Zervas, Dim. Flulis, Pav. Kaotas, Kalomenopulos ve Vakkas gibi pek ok sekin asker yer almtr. Orduda gerekletirilen yeni atamalar Venizelistlerin bak asyla deerlendiren Pinelopi Delta 1 Haziran (19 Mays) 1921 tarihinde gnlne, Yollar yeni subaylarla dolu. Giysileri yepyeni, altn srmalar parlyor. Bu niformalar siper grmediler, onlar barut yakmad, hibir zaman da cepheyi grmeyecekler Bu subaylar para, maalarnn iki kat olmasn istiyorlar lakin, an istemiyorlar. an, kan ve cefa ile kazanlr. Kahveler, bunlarla dolup tayor. Sadece bizim ocuklarmz cepheye gittiler Hastaneler de bizim ocuklarmzla dolu, yarallar. Dierleriyse yeni niformalaryla Caprice ve The Russelar

dolduruyorlar ve sabahlara kadar dans ediyorlar. Bu, iki farkl ideolojidir. Venizelistler sessizce savamaya devam ediyorlar. Kralclar ise baryor, yrtnyor, kahvehanelerde oturuyor, fakat savamyorlar. Venizelistler baz silahrlerden phelendiklerinde, onlar cepheden alarak geri hizmetlerde grevlendiriyordu. Kralclar ise, herhangi birinin Venizelist olduundan phelendiklerinde, onu ilk hatta gnderiyorlar. Ate hattna. nk onun iyi savaacan biliyor ve onun vurulmasn umut ediyorlar. Venizelistlerden ne kadar fazla lrse, o kadar ilerine yaryor. te bu iki farkl ideolojidir notunu dmtr180. Kralclar Haciantoniyunun ifadesiyle, gemiin unutulmas iin ordu birliklerinin isimlerini dahi deitirmilerdir. Bunun yannda Pagkalos bata olmak zere kurmay subaylar Othoneos, Hacimihalis, Aleksandros Mazarakis Enian; kolordu komutanlar olan K. Nider, Mavromihalis, D. yoannu, dokuz tmen

179 180

Spiridonos, a.g.e., s. 104-108. Delta, a.g.e., s. 104.

288

komutanndan yedisi ve pek ok da alay komutan deitirilmitir181. Plastiras grevde alkonulan az saydaki Venizelist subaylardandr. Alay, son derece zgr bir ekilde Antivenizelistler lehine oy kullanm, evzonlarnn ou Kral yanls olduklar halde Onun kalmasn isteyerek ayaklanmlardr. Plastirasla ilgili olarak Gonatas, olayn baka bir boyutunu daha gzler nne sermektedir. Gonatasa, Yzba Spencosun ikayeti zerine Plastiras sorgulamas emredilmitir. Plastiras Konstantin aleyhine konumak ve Ulusal

Savunma (Ethniki Amina) Hareketine mensup olmayan subaylara kar bir takm arlklara gitmekle sulanmaktadr. Gonatasn o gne kadar Plastirasla hibir ilikisi olmad gibi, Onu ahsen de tanmamaktadr. Ancak aratrma bunun tam tersini ortaya koymutur. Albay Plastiras iyi bir alay komutan olup, yiit, ahlakl ve her ekilde tarafsz bir subaydr. Seim ncesi srete, askerlerinin olaylara dahil olmasn yasaklamtr. Gerekletirilen soruturma, ikayette bulunan yzbann yeni durumdan yararlanarak paye almak istediini ortaya koymutur182. Plastirasn Evzonohori (Evzonky) adn verdii klasnda hayat devam etmitir. Plastirasn arkada N. Deasa 1921 yl ubatnda, vatan iin her trl bencilce dnceden arndn ifade ettii sylenmektedir183. lk aknlktan sonra Paraskevopulos greve ballk, yasal hkmete itaat tavsiye etmi ve 16 Kasm (3 Kasm) tarihinde Atinaya istifasn sunmutur. Dusmanis akabinde184, Harbiye tutukluluk halinin sona ermesiyle Atinaya dnmesinin Bakan Gunarisle bulutuunu ve birlikte durum

deerlendirmesinde bulunduklarn nakletmektedir. Gunaris, Balkan Savalarna korgeneral rtbesiyle katlm, Konstantinin yaverlii, genelkurmay bakan yardmcl ile bakanl grevlerini yrtm ve ayrca Askeri Akademide (Sholi Evelpidon) retim yelii yapm olan Dusmanise185, imdi Anadolu Ordusu konusunu dnmeliyiz. General Paraskevopulos hibir ekilde orduda kalmak istemiyor ve zaten istifa etti. Komutan olarak kimi nerirsiniz? sorusunu yneltmitir. Dusmanis n alma yapmadan geldii halde, orduyu ynetebilecek yetenekte birinin ismini vermitir. Ancak Gunaris, bu kiinin atanmasnn orduda iyi yank uyandrmayacan, dolaysyla atanmasnn mmkn olmadn sylemi ve
181

Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 129-130. 182 Gonatas, a.g.e., s. 153. 183 Haciantoniyu, Nikolaos Plastiras, s. 71. 184 Bkz. s. 94. 185 http://el.wikipedia.org [30.07.2008]

289

Papulas gndermeye karar verdik demitir. Bunun zerine Dusmanis Papulasla ilgili grlerini beyan ederek, Gunarisin grn deitirmek istemitir. Dusmanis szlerinin devamnda, Neticede hkmet Papulas gndermeye karar verdiine gre, Yunan Ordusunun Anadoluda bulunma sebebinin daha ok sava olduunu gzden karmamalsnz. Papulas, dier askeri yetenekleri konusunda iyidir. Ancak askeri harekatlar ynetmek konusunda deneyimsizdir. Kendisine, Onun bu konudaki bilgisizliini telafi edecek ve askeri harekatlar stlenmeye hazr olan bir yardmc verilmelidir demitir. Gunaris bu tespiti yerinde bulmu ve Dusmanisten bu yetenekte bir subay nermesini istemitir. Bunun zerine Dusmanis, Topu Yarbay K. Pallisin ismini vermitir. Dusmanis, Anadolu Ordusunun idaresiyle ilgili dnlen bu zm, benim prensiplerime uygun deildi. Ancak K. Pallisin atanmas ile ilgili teklifim sayesinde, hkmetin Papulas atamak konusundaki hatasn, olabildiince azaltmaya alyordum demektedir. Dusmanis bu zm o gn de, gelecekte de geici bir zm olarak grm, hkmetin bu ilk ve temel hatasn dzeltmesi iin gerek szl, gerekse yazl olarak abalarn srdrmtr186. Bujak Papulasla ilgili olarak, Onun Balkan Savalarnn sekin piyade komutanlarndan olduunu ifade etmektedir. Papulas Balkan Savalar esnasnda alay komutan olarak tannm, Kral Konstantin tarafndan generallie terfi ettirilmitir. Ancak Kralc olan Papulas, bakomutanla getirilmesinin akabinde adaletli ve tarafsz olmaya gayret etmitir187. Bulalasa gre Papulas eski ulusal sava ve tarihi bir ahsiyet olup, Balkan Savalarnda muhteem bir etkinlik ortaya koymutur. Akll olduu kadar doasnda bir hrs ve kararllk vardr. Ancak ipler karanlk glerin elindedir. Subay atamalar ve nakiller, Papulasn bilgisi dnda Atina tarafndan

gerekletirilmilerdir. Genelkurmay Bakanl

birlikten, ortak bir hedeften ve

gl bir ynetimden yoksundur. Cephenin partisel mcadelelerden, rvetlerden ve kayrmaclktan zarar grmemesi gerektii bir anda, yaananlarn savaan ordu zerinde direkt etkisi olmutur188. Yeni Bakomutan General A. Papulas zmire 22 Kasm (9 Kasm)

tarihinde gelmi, karaya kt anda arabaya binerek, kendisini Bakomutan Paraskevopulosun bekledii karargaha ynelmitir. Ksa bir grmenin akabinde

186 187

Dusmanis, a.g.e., s. 205-206. Bujak, a.g.e., s. 15. 188 Bulalas, a.g.e., s. 278-279.

290

Paraskevopulos Papulas birim mdrleriyle tantrm, Ona iyi anslar ve mcadelede baar dileyerek ayrlmtr. fade edildiine gre, Paraskevopulosun zmir klasnda subaylara vedas son derece duygusal olmutur. zmirliler de, General Paraskevopulosa duyduklar sempatiyi ve ayrldndan dolay zntlerini ifade etmek istemilerdir.

Paraskevopulos sadece cemaat ileri gelenlerini ve bir elenk vermekle grevli heyeti kabul etmitir ki, bu heyete zmir Metropoliti Hrisostomos da dahildir. Bu, her yapranda Yunan Ordusunun igal ettii ehirlerin yazl olduu altn bir elenktir. Paraskevopulos bunu gzleri yal ve titreyerek kabul etmitir. Haciantoniyu Paraskevopulosun Kurmay Bakan Pagkalosa ynelerek, Olum, bu elengi senin aklna ve na borluyum dediini kaydetmektedir189. General Paraskevopulos Marsilyaya gitmek zere zmirden ayrlm, halefi ise rhtma bir muhafz ve merasim ktas gndermeyi ihmal etmemitir. Merasim ktas gnderilmesinin gerek sebebiyse, subaylarn herhangi bir gsteride bulunmasna mahal vermemektir190. Papulasn Anadolu Ordusunun bakomutanlna atanmas ile birlikte, General Momferatos da Trakya Ordusu Komutanln stlenmitir. Z.

Papathanasiyu yerine 1. Tmen Komutanlna General Fragku, N. Vlahopulosun yerine 2. Tmen Komutanlna G. Valettas, Hr. erulisin yerine 7. Tmen Komutanlna A. Platis, K. Manettasn yerine 13 Tmen Komutanlna K. Digenis ve P. Gargalidis yerine Manisa Tmeni Komutanlna N. Kladas atanmlardr. Sonrasnda Ayvalk Tmeni Komutan de ifade ettiimiz gibi K. Pallis getirilmitir191. imikalis ve 1. Kolordu

Komutan K. Nider de deitirilmilerdir. Theodoros Pagkalos yerine ise, daha nce

189 190

Haciantoniyu, Theodoros Pagkalos, s. 196. Bujak, a.g.e., s. 197. 191 Aggelomatis, a.g.e., s. 108-110.

291

DRDNC BLM

BATI CEPHESNDE YUNAN TAARRUZU VE DZENL TRK ORDUSUNUN MCADELES

A.

DZENL

TRK

ORDUSUNUN

KURULMASIYLA

BAGSTEREN AYAKLANMALAR VE ERKES ETHEMN YUNAN ORDUSUNA SIINMASI

Bilindii gibi Trk Ordusu Birinci Dnya Savanda ar kayplara uram, geriye kalan ksmnn da Mondros Atekes Antlamas uyarnca terhis edilmesi gerekmitir. Ancak tamamen ordusuz kalmann dourabilecei tehlikeleri sezen baz komutanlar atekesin bu hkmne ellerinden geldiince direnmiler, komuta ettikleri birliklerin bir ksmn ellerinde tutmulardr. Fakat elde kalan bu kuvvetlerle dmana kar koyabilme olana yoktur. Bu nedenle Trk ulusu, Anadolunun igali srasnda hemen her yerde harekete geerek silahl gruplar oluturmutur. Bu gruplarn oluumunda ve ynetiminde el altndan pek ok Trk subay da grev almtr. Trk ulusunun Milli Mcadele dneminde kendiliinden silahlanmak suretiyle kurduu kuvvetlere Kuvay Milliye denilmitir. Kuvay

Milliye tam bir askeri disipline sahip bir kuvvet olmasa da, dmana en azndan istedii yerleri rahata igal edemeyeceini gstermek suretiyle caydrc bir rol oynamtr. Olanakszlklarna ve aleyhindeki propagandalara ramen Kuvay Milliye, dzenli ordu birlikleri kuruluncaya kadar dman karsnda baaryla

mcadele etmi, zellikle ayaklanmalarn bastrlmasnda byk hizmetleri gemitir. Ancak istilac dman ordusunu lkeden atabilmek iin dzenli bir ordu sistemine geilmesi ve an modern silahlaryla donatlp eitilmesi gerekmektedir1. Kald ki

Gencer - zel, a.g.e., s. 141-142.

292

Yunanllarn ksa zamanda Anadoluda ilerlemelerinin nedenlerinden biri de, karlarnda dzenli ordu birliklerinin bulunmaydr. Bunu deerlendiren Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti kuvvetli, disiplinli ve eitimli bir ordu kurulmasna, milli kuvvetlerin de ordu kurulu ve kadrosu iine alnmasna karar vermitir. Nitekim erkes Ethemin tevik ve isteiyle 24 Ekim 1920de balayan ve iki ay kadar sren2 Gediz Taarruzu Yunanllara kar baar salayamaynca, Ethem ve taraftarlar bunun sorumluluunu dzenli ordu birliklerine yklemek iin onlarn iyi savamadklarn ileri srmler ve ordu aleyhindeki propagandalarn iddetlendirmilerdir. Buna karlk kta komutanlar ve subaylar ise, erkes Etheme bal Kuvvei Seyyarenin dmana gerektii gibi kar koymadn ifade etmilerdir. Ordu ve Kuvvei Seyyare arasndaki gerginlik artmaya balaynca, Bat Cephesi Komutan Ali Fuat Paa duruma el koymaya alm, ancak bir sonu alamamtr. Bu gelimeler dzenli ordu birliklerine olan ihtiyac ve zorunluluu kesin olarak ortaya karm ve Byk Millet Meclisi Hkmetinin daha nce verdii karar gerekletirmek iin toplanan Bakanlar Kurulu, 9 Kasm 1920de ordudaki yeni yaplanmaya almtr. Bu karara gre Bat Cephesi iki ksma ayrlmtr. nemli ksmlar Kuzey Cephesi adyla Genelkurmay Bakan olan Albay smet Bey (nn)in komutasna verilmitir. Gney ksmna da, zellikle svari tekilatn kurmak zere Albay Refet Bey (Bele) komutan olarak atanmtr. smet Beyin komutasndaki ksm zmit, Erturul, Eskiehir ve Ktahya sancaklarn; Refet Beyin komutasndaki ksm ise Afyon, Isparta, Burdur, Denizli, Aydn, Mentee, Antalya sancaklaryla Konya li, Silifke, Nide sancaklar ve Adana merkez sancan kapsamaktadr. Kuzey Cephesi ad, daha sonra Bat Cephesi olarak deitirilmitir. Bu karardan nce Ankaraya arlan Bat Cephesi Komutan Ali Fuat Paa komutanlktan alnarak, kendisine o dnemde ok nemli grlen Moskova Bykelilii nerilmi ve bu neri kendisi tarafndan kabul edilmitir3. Bulalasn eserinde, Gediz Muharebesi ile ilgili bir takm saptamalarda bulunduu gze arpmaktadr. yle ki bu muharebe kk bir alan iinde gereklemi de olsa, Anadolu cephesinin en etin muharebesidir ve her iki taraf iin ilikin kararn

2 3

Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, II. Ksm, s. 330. Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, III. Ksm, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1966, s. 41-42.

293

de retilerle doludur. Yunanllar asndan, askerlerin esiz savama gayretini ortaya koymutur. Bu gayret, Kondilis ve Konstantinu gibi nderlerin ilham vermesiyle ortaya kmtr. Bulalasa gre Gediz Muharebesinin Trk kamuoyu zerinde o kadar dorudan ve kt bir etkisi olmutr ki, ylgnlk iinde olan Trk halk Mustafa Kemal Paaya kar cephe almtr. Bat Cephesi Komutan Ali Fuat Paayla Kuvvei Seyyare komutan erkes Ethem arasnda derin bir gr ayrl yaanm, bu gr ayrl Ethemin isyan ile sonulanmtr. Bunun bir sonucu olarak da Bulalasn ifadesiyle eteler datlm, yani Trk Ordusu yeniden yaplandrlmtr. Kemalist cephede bir karklk yaanmsa da Mustafa Kemal iradesini ortaya koymu, hzl bir ekilde dzenli ordu kurulmas yolunu semi ve ncelii svari birliklerinin kurulmasna vermitir. Bulalas, Ne yazk ki bizden, Kemalist rejimin bu ar krizinden yararlanmay bilecek bir kii kmad ktidar deiiklii sebebiyle, esiz bir frsat karld demektedir4. Yunan Genelkurmaynn tarih kitabnda da, Trkler Ekim 1920de Gedizdeki baarszlklarnn ardndan, Yunanllarn karsndaki Bat Cephesini ikiye blmlerdir. Kuzey ksm Eskiehir merkezli olarak smet Beye, gney ksm ise Konya merkezli olarak Refet Beye verilmitir denilmektedir5. Dzenli ordunun kurulduu gnlere rastlayan erkes Ethem ve Demirci Mehmet Efe Ayaklanmalar, Milli Mcadele dneminde grlen dier

ayaklanmalardan farkl zellik tamaktadrlar. nk gerek erkes Ethem, gerekse Demirci Mehmet Efenin Kuvay Milliye ierisinde nemli hizmetleri grlmtr. Ancak dzenli ordunun kurulmasnn akabinde balarna buyruk almakta srar etmiler ve bu tutumlarn tm uyarlara ramen ayaklanmaya kadar vardrmlardr6. Gney Cephesi Komutan, 22-23 Kasm 1920de Ispartada bulunan Demirci Mehmet Efeyi merkezi Konyada olan Atl Takip Kuvvetleri

Komutanlna atayarak, Onu ordu birlikleri arasnda hizmete davet etmitir. Demirci Mehmet Efe bu teklifi nce kabul etmise de, gn getike etrafndakilerin kkrtmalarna kaplarak kararszla dm ve sonradan Gney Cephesi

Komutannn yapt teklifi kabul etmemitir. Dier taraftan erkes Ethem de, cephe komutanyla aras aldndan dolay Ankara Milli Hkmetine kar dier milis kuvvetlerini bir araya getirip kar durmak istemektedir. Demirci Mehmet
Bulalas, a.g.e., s. 273-274. Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 75. 6 Gencer - zel, a.g.e., s. 136.
5 4

294

Efenin tek bana bir faaliyet gstermesi mmkn deilse de, Ethemle ibirlii halinde elden kmas kesin grlerek, Demirci Mehmet Efeye kar harekat dzenlenmesine karar verilmitir. Bu harekat iin Gney Cephesi emrindeki kuvvetler kullanlm ve neticede Efe, yanndaki kuvvetlerle birlikte 30 Aralk 1920de teslim olmutur7. Yunan Genelkurmaynn tarih kitabnda konuyla ilgili olarak, 1920 sonbaharnda Kemal, askeri ve siyasi olarak Anadoludaki konumunu sabitlediinden dolay, zellikle Ethem Beyinkiler olmak zere, silahl eteleri datmaya karar vermitir. Bunlar, dzenli Trk birliklerine katmak istemitir. Bunun akabinde Isparta Dinar mevkiinde faaliyet gsteren Demirci Mehmet Efe, Ethem Beyin onay ile Mustafa Kemale kar dmanca bir tavr almtr. Gney Cephesi Komutan Refet Bey drt svari alay ile birlikte Dinara ulam ve orada bulunan Demirci Mehmet Efenin birliklerini datmtr Bu faaliyet Ethem Beyin honutsuzluuna sebep olmutur. Bu arada Mustafa Kemal, kuvvet toplayarak Ethem Beye kar harekat dzenlemeye karar vermitir denilmektedir8. erkes Ethem zmirin Yunanllar tarafndan igalinin akabinde Salihli cephesini kurmu, kendisini Salihli cephesi komutan ilan etmi, sonra da kuvvetlerine Kuvvei Seyyare adn vermitir. Ethemin i ayaklanmalarn bastrlmasnda, zellikle de Anzavurun kuvvetlerini yenip datmakta, Dzce, Adapazar ve daha sonra Yozgat ayaklanmalarnn bastrlmasnda, Ankarann ve Ankara Hkmetinin korunmasnda hizmetleri olmu, bu arada pek ok kanunsuz ve keyfi hareketleri de grlmtr. Trk Ordusunun yaplandrlmasyla ilgili Bakanlar Kurulunun ald karar Ethem ve taraftarlar zerinde iyi bir etki yaratmam ve Ankara Milli Hkmetine kar cephe almlardr. Mustafa Kemal Nutukta erkes Ethem Beyin etkinliklerine yer vermekte, Anzavuru kovalamakta ve sonra Dzce ayaklanmasnda baarl kimi iler grdnden dolay Yozgata gitmek zere Ankaraya geldii zaman, Onun herkesin beeni ve vgleri ile karlatndan sz etmektedir. Mustafa Kemal, Ethem ve kardelerinin bu vglerden dolay bylendikleri ve dahas, kimi kuruntulara kapldklar grndedir. Trk Ordusunda deerli hibir subay ve komutan bulunmad ve kendilerinin herkesten stn birer yiit olduklar sansna

Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, III. Ksm, s. 59-65. Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s.80.
8

295

dmler ve bunu herkese de sylemilerdir. Dorudan doruya valilere ve herkese buyruk savurmular, buyruklarn yerine getirmeyenlerin aslaca ynnde gzda dahi vermilerdir. Ethem Bey ve kardeleri buyruklar altndaki birlikleri denetletmemiler, kendilerine verilmemi yetkilerle unvanlar kullanmlar ve

Ankaradaki hkmeti etkilemeye almlardr. Ankara Hkmeti tedbiri gerekli grmekle birlikte yine de Kuvvei Seyyare meselesinin barl yollarla zlmesi iin giriimlerde bulunmu, anlama yoluyla sonuca ulalamayaca anlalnca nlem alma yoluna gidilmitir. Mustafa Kemal erkes Ethemle kardelerine olan tepkisini, Bu kardeleri, ellerindeki btn kuvvetler ve dayandklar dmanla birlikte tepeleyip yola getirerek, devrim tarihimizde etkili bir rnek gstermek zorunlu grld szleriyle ortaya koymaktadr. Neticede ordu eyleme gemi, Ethemi kovalayan birlikler Gedizi ele geirerek o blgede toplandklarnda, Ethem ve kardeleri kuvvetleriyle birlikte Yunanllarn tarafna ynelmilerdir9. Yunan askeri tarih kitaplarnda, ya da olaya tanklk etmi olan subaylarn baslm olan anlarnda, erkes Ethemin Yunan Ordusu ile nasl diyalog kurduuna ilikin anlatmlara rastlanabilmektedir. rnein Gonatas, erkes Ethemin Yunan Ordusu nezdindeki giriimlerine anlarnda yer vermitir. Gonatas, 13. Tmen Komutan Manetasn 2 Ocak 1921 (20 Aralk 1920) tarihinde kendisine ve ordunun kurmaybakanna telefonla, Selaolu ileri karakollarnda beyaz bayrak tayan haberciler kabul ettiini bildirdiini nakletmektedir. Bunlar, erkes Ethemin yaveri kr Bey ile iki refakatisidirler. Bu ahslar Manetasa, erkes Ethemin Mustafa Kemale kar cephe alacan ifade etmilerdir. erkes Ethemin bu giriiminin sebebi, Mustafa Kemalin tutumunu Trkiye iin sakncal bulmasdr. erkes Ethem emrindeki kuvvetler zayf dtklerinden dolay Ktahya zerinden

Ankaraya ilerlemeyi dnm ve Yunanllardan karlarndaki Kemalist birliklere saldrmalarn, Uaktan Afyona doru taarruz etmelerini talep etmitir. Ethemin istekleri arasnda, geri ekilmek zorunda kalrlarsa dosta kabul edilmek de vardr. Yunan Ordusu bu taleplere verdii yantta Ethemin nerilerini kabul etmekle birlikte, adamlar Yunan hatlarna doru ilerleyecek olurlarsa

silahszlandrlacaklarn, birlikte hareket etme konusunun ise dnleceini ifade etmitir. Yunan taarruzu nce gerekleecek olursa, Ethem de bu taarruzda yer almal

Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt: 2, s. 631-633; 687-697; 713; 729-733.

296

ve Mustafa Kemale olan dmanln aka ortaya koymaldr. erkes Ethem tarafndan gnderilen kiiler iki gn sonra memnun bir ekilde yeniden gelmiler ve Yunanllara Kemalist kuvvetler ve yerleri hakknda bilgiler aktarmlardr. atma baladnda erkes Ethemin bir beyanatn da getirerek baslmasn ve uaklarla Kemalist hatlara atlmasn istemilerdir. Bunun onaylanmasnn ardndan bakalar da gelerek Yunanllara yeni bilgiler nakletmilerdir. Gonatas Manetasn kendisine, Ethemin blgede byk etkiye sahip olduunu ve arlanmas gerektiini yazdn ifade etmektedir. Gonatas I. nn Savayla ilgili olarak, 6 Ocak 1921 (24 Aralk 1920)de hazrlandmz taarruz gerekleti. Dman, savamadan geriledi. Afyonu igal etmemiz iin iyi bir frsatt ama, ordu bunu istemedi Ethem bize, 10 Ocakta Ktahyay igal ettiini bildirdi. Pek ok malzeme ve 600 esir ele geirmi, ancak bunlar serbest brakmt demektedir. erkes Ethem Eskiehire doru ilerlemek niyetinde olduu iin Yunanllardan baz takviyeler istemitir. Bu ekilde hareketi kolaylaacaktr. Ethemin talep ettikleri arasnda cephane, kablo, bunun yannda Konya, Ankara ve Sivas blgelerinin haritalar da bulunmaktadr. Ethemin istekleri Bursadaki Yunan karargahna bildirilmi, ancak karargah 9 ve 10 Ocak tarihlerinde Bozyk gneyinde Kemalistlerin etin direniiyle karlaldn bildirmitir. Karargahn Ethemle ilgili verdii yantsa, Yunan Ordusunun Onunkilere gre deil, Onun Yunan Ordusunun kararlarna gre hareket etmesi gerektiidir. 16 Ocak 1921de Ethemin kardei Reit Bey beraberinde be ar yaral olduu halde Uaka gelmi ve Ktahya ile Gedizi terk etmek zorunda kaldklarn bildirmitir. Yarallar Yunanllar tarafndan hastaneye sevk edilmilerdir. Reit Bey Yunanllar iin yararl olabilecek bir takm bilgileri de aktarmtr. Gonatas 17 Ocakta 1. Yunan Kolordusu Komutan Nider tarafndan arlm, Ethemle ibirlii konusunda ordu ve Steryadisle grmek zere zmire gitmesi istenmitir. Gonatasn ifadesiyle Nider bu konuya byk bir nem vermekte, ancak konuyu daha ok siyasi bir mesele olarak grmektedir. Ayn gn hareket etmi olan Gonatas, sonraki gn Papulas, Pallis ve Steryadis ile grmtr. Steryadis, Etheme abartl bir deer verilmemesi ve Mustafa Kemalle uzlaabileceinin unutulmamas gerektiinin altn izmektedir. Bu arada Ethemin tm cephe boyunca geriledii renilmi ve Ona gnderilen cephane, kablo ve haritalar geri dnmtr. Bu gerileyi devam etmi ve Kuvvei Seyyarenin bir blmyse Akhisarda Yunan hatlarna gemitir. Gonatas 297

erkes Ethemin bir miktar kuvvetiyle birlikte Susurluka geldiini ve orada silahszlandklarn ifade etmektedir. Yunanllara bin silah, drt top ve bir takm ar makineli tfekler teslim etmilerdir10. erkes Ethemin Yunan Ordusuna snmasna ilikin en ayrntl anlatm, Yunan Genelkurmaynn nn Savalaryla ilgili kitabnda yer almaktadr. Buradaki anlatma gre Gedizde bulunan Ethem, Mustafa Kemalin Bat Cephesiyle ilgili kararn renir renmez, Onunla mcadele etmeye karar vermitir. Ancak zayf olduunu hisseden erkes Ethem, Kemalist Ordu ile mcadelede cephaneye de ihtiyac olduundan, Yunan Ordusunun yardmn istemeyi dnmtr. Bu amala Alaehirdeki 1. Kolordu karargahna Salihliden Ethemin dostu olan bir Rum gelmi, Niderin huzuruna karak Ethem adna Kemalistlerle mcadele iin Yunan Ordusunun maddi ve manevi desteini talep etmitir. Bunun zerine General Nider, daha emin bir gre sahip olabilmek adna Piyade stemen Athanasios Cacarisi Ethemle grmeye gndermitir. Bu buluma Ahmetli Kynde ve 31 Aralk (18 Aralk) 1920 tarihinde gereklemitir. Ethem, Kemalist kuvvetlerin basksyla Simav ve Gedize doru ekilmektedir. stemen Cacaris tarafndan ikna edilmi ve Nider ile iliki kurmutur. Nider maddi destek iin bir takm szler vermi, ancak bu gereklememitir. 29 Aralkta dzenli Trk kuvvetleri Etheme saldrmlar ve Ktahyay ele geirmilerdir. Ethemse kuvvetlerinin bir blm ile Gedize ekilmi ve Mustafa Kemale saldrmak iin Padiahn onayn istemitir. 1921 Ocaknn ilk gnlerinde Ethemin yaveri 13. Tmenin ileri karakollarna gelerek, Onun Mustafa Kemale kar tavr aldn syleyip, Yunanllarn desteini ve ibirliini istemitir. 4 Ocakta Ethem Gedizi boaltmak ve Simava ekilmek zorunda kalmtr. Bu arada Mustafa Kemal olas Yunan taarruzunu renerek Eskiehirde byk g toplamak zorunda kalm ve Ethemle ilgilenen kuvvetlerin byk blmn geri armtr. Durumdan yararlanmak isteyen erkes Ethem Ktahyada bulunan Trk Ordusuna saldrm, ancak oradaki Mustafa Kemale sadk glerin stesinden gelememitir. 8 Ocakta Ethemin temsilcileri 13. Tmenin Selaolu ileri karakoluna gelerek, Ethemin adamlarnn drt top ele geirdiklerini, Kuvvei Seyyarenin

10

Gonatas, a.g.e., s. 155-157.

298

Gedizde iki bin kii ile arptn, Kemalistlerin yz esir braktklarn ve Ktahyaya ekildiklerini aklamlardr. Bundan birka gn sonra yine Etheme ait bir haberci, Kuvvei Seyyarenin Ktahyay igal ettii ve alt yz kiiyi esir ald bilgisini getirmitir. Ethemin Eskiehire ilerlemeyi dndn bildirmi ve Yunan birliklerinin Bilecikle Karatata kalmalarn ve Dumlupnar igal etmelerini istemitir. Bu ekilde Ethem, Eskiehir Ankara Sivas ynnde daha rahat hareket edebilecektir. Trk Genelkurmay Gney Cephesi Komutan Refet Beye erkes Ethemi bastrma emri vermi, Ispartada ayaklanm olan Demirci Mehmet Efeyi bastrm olan Refet Bey Ktahyaya ynelmitir. Bu arada nnde de, Trkler iin uygun koullar olumutur. Refet Beyin emrindeki dzenli ordu birlikleri, Ethemi Yunan Ordusuna doru gerilemek zorunda brakmtr. Bunun zerine erkes Ethem 1. Yunan Kolordusunun desteini istemitir. General Nider Albay Gonatas zmire gndermitir. erkes Ethem adamlarnn Yunan blgesine girmesi konusunu grmek zere temsilci gndermitir. Bu temsilciler 21 Ocak 1921de Akhisara

ulamlardr. Buraya Ethemin kardei Tevfik Bey de gelmi, grmeleri 2. Yunan Kolordusunun emriyle orada geici olarak bulunan Yarbay Mikonios

gerekletirmi ve ilgili protokol de imzalamtr. Kitapta, Bu protokoln en nemli artlar silahlarn teslim edilmesi, atlarn ve kamalarn korunmasyd. nk bu, erkes geleneinin bir parasyd. zgrce evlerine gideceklerdi denilmektedir. 22 Ocakta Ethemin kuvvetlerinin peyderpey teslimi balamtr. Derekyde yirmi subay, drt yz on svari ve iki yz on piyade teslim olmutur. Sonraki gn iki subay ve yirmi alt kii, ondan sonra yirmi kii daha teslim olmulardr. Teslim olanlar silahszlandrlarak Akhisara tanmlar ve orada camilere yerletirilmilerdir. 27 Ocakta Ethem koulsuz olarak teslim olmak istemi, sonraki gn ikindi vakti Susurluka altm drt taraftar ile birlikte gelerek, orada bulunan 12. Yunan Piyade Alayna teslim olmutur. Baka bir tabura da, krk kii teslim olmulardr. 25 Ocaktan itibaren Akhisarda Ethemin taraftarlarnn azli balam ve ilem be gn iinde tamamlanmtr11.

Epithetike Epihirisis Dekemvrios 1920 Martios 1921 [Taarruz Harekatlar Aralk 1920 Mart 1921], Atina: Ekdosis Diefthinseos storias Stratu [Askeri Tarih Yaynlar Mdrl], 1963, s. 53-56.

11

299

Tm gelimelere ramen erkes Ethemin ete reislerinden Pehlivan Aa (Parti Pehlivan veya Pehlivan Mehmet) Yunanllara snmay onuruna yaktramam12 ve emrindeki iki yz kii ve drt ar makineli tfekle birlikte Yunanllara kar mcadeleye devam etmek zere Trk Ordusuna teslim olmutur13.

B.

I. NN SAVAI VE SONULARI

1.

I. NN SAVAI

1921 ylna gelindiinde Anadoludaki Yunan Ordusu yeni hkmetin grlerine gre dzenlenmi, bu arada byk birliklerin isimlerinde de deiikliklere gidilmiti. zmir Kolordusu 3. Kolordu ismini alrken, Adalar Denizi (Arhipelagos) Tmenine 7. Tmen denilmiti. Ayvalk ve Girit tmenleri birleerek 5. Tmeni oluturmular, zmir Tmeni 10. Tmen, Manisa Tmeni ise 11. Tmene dntrlmt. Trke kaynaklarda I. nn Savann balca sebebi olarak, seimlerden sonra Yunanistanda kurulan yeni hkmetin, tilaf Devletlerinin gvenini kazanmas iin yeni bir harekata ihtiya duyduu ifade edilmektedir. Anadoluda g durumda olan Yunanllar, Bursa Uak Sarayky hattna kadar ilerledikleri halde Trk kuvvetlerini ortadan kaldramadklar gibi, siyasi ynden de Ankara Hkmetine kendi isteklerini kabul ettirememilerdir. Ocak 1921 balarnda Bat ve Gney Cephesi komutanlarnn asl kuvvetleriyle Ktahya ve Gediz kesiminde Ethemle uramas, Yunanllarn lehine uygun bir durum yaratmtr. Dier taraftan Yunan karargahna Trklerin Aralk 1920 balarndan beri geni bir faaliyette

bulunduklar ve yaknda taarruza geecekleri bilgileri gelmektedir. Bu koullar Yunanllar, Trk savunma g ve azmini ykmak iin uygun koullarn olutuuna inandrmtr. Bu inan, Yunan komutanln hazrlksz ve mevsimsiz bir harekata srklemitir14. Konuyu ele alm olan Yunan kurmay subaylarndan Spiridonosa greyse, Yunan Ordusunun seimlerden nceki savakanlnn devam edip etmedii
12 13

Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, III. Ksm, s. 67-146. Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s.85. 14 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, III. Ksm, s. 150-151.

300

konusunda pheler vardr. Byk birliklere atanm olan yeni komutanlarn tek sava deneyimi, 1912-1913 Balkan Savalarnda elde ettikleridir. Sz konusu dnemde kk rtbelere sahip olan, imdiyse kolordu ve tmen komutanlklarna getirilen bu subaylar, grevlerinin gerektirdiklerini uygulayabiliyorlar mdr? Dier taraftan, Yunan Ordusundan firar edenlerin, ordudaki grevini srdren

arkadalarn etkilemesinden

korkulmaktadr. Bu sebeple bir keif taarruzu

yaplmasna karar verilmitir. Spiridonosa gre keif taarruzu kararnn alnmasnn sebebi, yeni Kemalist dzenli ordunun denenmesinin yannda, yeni atanm olan Yunan subaylarnn da denenmesidir. Ordu yeni ekliyle henz denenmemi olduundan, Trklerin tamamen ortadan kaldrlmasna ynelik bir harekat dnlmemitir. K koullarnda bulunulduundan dolay da, Eskiehir ynnde gl bir keif taarruzu yaplmasna karar verilmitir. Ayrca bu blge, ulamn dm noktas olmas sebebiyle, Trk cephesinin en can alc noktasn da tekil etmektedir. Bu keif taarruzunun 3. Yunan Kolordusu ile yaplmasna karar verilmitir. 3. Kolordunun Trkleri blgeden uzaklatrmas halinde, Eskiehiri koruyan en nemli hat elde edilmi olacaktr. Bu taarruza ilikin 2 Ocak 1921 (20 Aralk 1920) tarihli ve 1699 sayl emir, Bilecik ve Bozykde toplanm olan Trk kuvvetlerini ortadan kaldrmak iin 3. Kolordunun tm kuvvetleriyle bu harekat stleneceini, bu harekatn Bozyk Bilecik demiryolu, gerekli durumda nnne kadar ulaacan, grev tamamlandktan sonra sava malzemesini toplayana ve geriye tayana blgede kalnacan ifade etmektedir15. Yunan Genelkurmaynn tarih kitabnda, 2 Ocak 1921 (20 Aralk 1920)de Ordu, zmir Kolordusuna (3. Kolorduya) Bozyke doru hareket emri vermitir. Gerekli halde, orada bulunan Trk kuvvetlerini datmak iin nnne kadar ilerleyecektir. Bu grev tamamlandktan sonra, kolordu tekrar stlerine geri dnecektir Harekatn balang tarihi olarak 6 Ocak 1921 (24 Aralk 1920) belirlenmitir denilmektedir16. Peki Yunanllarn bu harekat kararn almasnda erkes Ethemin rol olmu mudur? nceki blmde de ifade ettiimiz gibi, Ethemin dostu olan bir Rum Niderin huzuruna km ve bunu mteakip 31 Aralk 1920 tarihinde Piyade kadar

15 16

Spiridonos, a.g.e., s. 110-111. Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s.81.

301

stemen Cacaris Ahmetlide Ethemle bir grme gerekletirmitir. Manetas erkes Ethemin yaverini kabul ettiini Gonatasa, 2 Ocak 1921 tarihinde bildirmitir. Harekata ilikin 1699 sayl emir de, 2 Ocak 1921 tarihlidir. Yine Yunan Genelkurmaynn konuya ilikin tarih kitab, Ethemin Yunanllarn Bilecikle Karatata kalmalarn ve Dumlupnar igal etmelerini istediini de ortaya koymaktadr. Bizim dikkatimizi eken tm bu olgulara ramen Yunan tarihiliinde harekatn sebeplerinden birinin, erkes Ethemin yaratt ortamdan yararlanmak olduu gibi bir ibareye rastlam deiliz. Yine de harekat ncesinde Yunanllarn Ethemin grlerini bildikleri, bir gerektir. Hronopulos eserinde Papulasn, Babakan Rallis ve Harbiye Bakan Gunarise, Yunan kuvvetlerinin hazr olup olmadklarnn anlalmas ve Trklerin gcnn belirlenmesi amacyla bir taarruz gerekletirilmesi konusunu atndan sz etmektedir. Bakomutan ve Kurmaybakan bunu talep ettiklerine gre, Gunaris ve Rallis de bunu kabul etmilerdir. Harekat 6 Ocak 1921 tarihinde balam ve takviye kuvvetlerle yeterli istihbaratn olmad bir dnemde gerekletirilmitir. Hronopulos, Neden hkmet hemen askeri liderlerin teklifini kabul etti? sorusunu yneltmekte ve bunu askeri ve siyasi bir hatann gstergesi olarak kabul etmektedir17. Yunan kaynaklar, 1699 sayl emre dayanarak bu harekattan keif taarruzu olarak sz ederlerken, Trk kaynaklar Yunanllarn baarszlklarnn ardndan bu ifadeyi kullandklarna iaret etmektedirler ki, taraflar arasnda bu noktada belirgin bir gr ayrl sz konusudur. Yunan Genelkurmaynn

konuyla ilgili tarih kitabnda I. nn Sava ile ilgili olarak, 1921 Ocak (1920 Aralk) Askeri Keif Harekat ( Stratigiki Anagnorisis Tu Dekemvriu 1920) bal kullanlmtr18. 6 Ocakta Yunan Ordusunun Bursa cephesinden ileri harekete getiini haber aldnda, Albay smet (nn) Bey Gedizde bulunmaktadr. Refet Bey de smet Beyin karargahna gelmi, ayn gn Uak cephesindeki Yunan kuvvetlerinin de Afyon istikametinde harekete getiklerini renmilerdir. smet Bey ve Refet Bey konuyu grmler ve Etheme kar yrtlen harekat geici olarak durdurmaya karar vermilerdir. smet Bey Yunan kuvvetlerini nnnde karlayacaktr.

Hronopulos, a.g.e., s. 162. Epithetike Epihirisis Dekemvrios 1920 Martios 1921 [Taarruz Harekatlar Aralk 1920 Mart 1921], s. 57.
18

17

302

nn mevzii gerekli savunma artlarna sahip olup, Eskiehir stratejik merkezini korumaktadr. Mevzi, Eskiehir Ankara genel istikametinde Yunanllarn olas bir taarruzuna kar 5 Temmuz 1920de 20. Kolordu Komutanl tarafndan seilmi, Albay smet Bey tarafndan da savunma iin uygun bulunmutur19. nn mevzii olarak anlan bu blgenin yanlar dalara dayanmakta ve kuatmalar nlemektedir. Bu sebeple az saydaki kuvvetlerle, daha stn kuvvetlere kar baarl bir savunma yapma olasl sunmaktadr20. Trk stiklal Harbi tarih serisinin ilgili cildinde, 6 Ocak 1921 sabahndan 10 Ocak 1921e kadar harekata katlan Yunan kuvvetlerinin mevcudu 427 subay, 15.816 er, 12.500 tfek, 270 makineli tfek, 120 ar makineli tfek ve 72 top olarak verilmitir21. Yunan Genelkurmay Bakanlnn hazrlad tarih serisinin ilgili cildinde, 1920 ylnn sonunda Yunan Ordusunun toplam gc 4273 subay, 127.255 asker ve eitli cins 297 top, ayn sayfada 1699 sayl emre gre harekat stlenecek 3. Kolordu ismini alm olan zmir Kolordusunun mevcudu ise 753 subay, 23.380 er ve eitli cins 68 top olarak kaydedilmitir22. Trk stiklal Harbi tarih serisinin ilgili cildinde, 10 Ocak 1921 sabah nn mevziinde toplanabilen Trk birlikleri 8500 insan, 5500 tfek, 47 makineli tfek ve 28 top olarak verilmitir. Bunlardan baka, Bat Cephesi emrine verilen bir takm kuvvetler de nnye gelmek zere yolda idiler ki, bu birliklerin mevcudu da 4000 insan, 850 tfek, 8 ar makineli tfek ve 700 kl kadard. Ancak bu birliklerin bir ksm 10 Ocaktaki muharebeye katlabilmilerdir23. Yunan Genelkurmaynn tarih serisinin ilgili cildinde, I. nn Savana katlan verilmitir . Bat Cephesi kuvvetleri nn mevziine drt, Yunanllar ise gnlk mesafede bulunuyorlard. Bunun zerine Albay smet Bey cephedeki tmen komutanna Efendi Kprsnde dman oyalamasn emretmitir. Dier taraftan da Ankara ile grerek, nnne kuvvet yetitirmelerini istemitir. Ethemin
24

Trk kuvvetleri 7000 olarak

Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, III. Ksm, s. 160-161. Selami Trker (Sonraki dipnotlarda Trker olarak gsterilecektir), Birinci kinci nn Muharebeleri, (Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Anabilim Dal, 1997), s. 11-12; 65. 21 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, III. Ksm, s.198. 22 Epithetike Epihirisis Dekemvrios 1920 Martios 1921 [Taarruz Harekatlar Aralk 1920 Mart 1921], s. 6. 23 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, III. Ksm, s.196. 24 Epithetike Epihirisis Dekemvrios 1920 Martios 1921 [Taarruz Harekatlar Aralk 1920 Mart 1921], s. 73.
20

19

303

karsnda zzettin (allar) Beyi brakarak, Gedizde bulunan Bat Cephesi kuvvetlerinin byk bir ksmn geriye hareket ettirmitir. Albay smet Bey 9 Ocak 1921de nnne ulamtr. Yunan ileri harekat koldan balamtr. lk gn Yeniehir kasabasn alan Yunanllar; ileri ktalarmz geri ekmeye mecbur ederek 8/9 Ocak gecesi Bileciki de ele geirmilerdir. Karlarnda zayf rtme kuvvetleri bulunduu iin zorlukla karlamayan Yunanllar, dier bir koldan da negl Pazarck zerine yryp negl Ovas ile Karaky, Bilecik Lefke hattndaki Sakarya Boaz

arasnda bulunan Ahu Dalarn ap, 9 Ocak 1921de nn nne gelmilerdir. Bu muharebenin en etin gn, 10 Ocak olmutur. Trk kuvvetleri yorgun bir halde cepheye yetitikleri halde, kendilerinden beklenmeyecek iddette byk bir inat ve grev akyla savamlardr. En nihayetinde Yunanllarn iradesi kmtr. Yunan kaynaklarnda Yunan Ordusunun bu savata 8i subay 51 l, 6s subay 130 yaral verdii, Trklerin kayplarnn ise, kesinletirilemedikleri halde nemli olduklar kaydedilmitir25. Trk stiklal Harbi serisinin ilgili cildinde, 6 Ocak 1921den 12 Ocak 1921e kadar sregelen bu muharebelerdeki Trk kayplar 4 subay, 117 er ehit; 12 subay, 85 er yaral; 5 subay, 29 er esir olmak zere toplam 252 olarak verilmitir26. Trk Ordusu nn cephesinden ekilen Yunanllar, ancak hafif kuvvetlerle takip edebilmitir. smet (nn) Bey, Yunan Ordusu Bakomutan Papulas, Ethem ile de ayr bir cephede savatmz hesaba katarak, bizden byle bir diren beklemiyordu. Fakat 9 ve 10 Ocak gnleri bizim kar taarruzlarmzla karlap, o zamana kadar Anadoluda grmedii bir sava tarzna Trk Ordusunda rastlaynca, keif yaptm, bu kadar kafi, rendik dedi ve brakt gitti. Yani savamakta srar etmedi demektedir. I. nn Sava askeri bakmdan mtevazi lde de olsa, Anadolu

Hkmetinin kurulmas iin yeterli olmutur. Zafer iin ordu, orduyu yaratmak iin zaferin gerektii durumda, bu iki ucu bir araya getirmitir. Byk Millet Meclisinin iteki ve dtaki prestijini ve dzenli ordu ile zafere gidileceine duyulan inanc arttrmtr27.

25 26

A.e., s. 72. Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, III. Ksm, s.247. 27 smet nn, Hatralar, Cilt: 1, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985, s. 240-246.

304

Spiridonos harekatn seyri ve sonucu ile ilgili olarak, 3. Kolordu Trkleri uzaklatracak olursa, Eskiehiri koruyan en nemli hatta sahip olacakt. Doal olarak yenilmi olan Trkler, Yunan askerlerinin geri ekildiini grerek ardlar. Bundan dolay kendilerini sava kazanm olarak ilan ettiler ve bunu, igalci Yunan Ordusuna kar ilk zafer olarak gsterdiler demektedir. Spiridonos Trklerin 6, 7 ve 8 Ocak tarihlerinde ciddi bir direni gerekletiremediklerini, 10 Ocak ikindi vakti tm Trk yerleimlerinin Yunanllar tarafndan igal edildiini, Trklerin yeni bir hatta doru gerilediklerini, bu yeni hatta Yunanllarn yeniden saldrmasn beklerken, onlarn gerileyii karsnda ardklarn kaydetmektedir. 3. Kolordunun bu isabetsiz hareketi karsnda maneviyatlarn ykseltmek iin bir zafere ihtiyac olan Trkler, Yunanllara kar ilk zaferlerini kazandklarn ilan etmiler ve Yunan taburlarnn birinin blgede brakt antalar bu tezlerine dayanak oluturmutur. Yunan tmenlerinin iki yz esirle geri dnd harekattan Spiridonosa gre alnmas gereken ders, orduya yeni katlanlarn, Yunan

Ordusunun sava yeteneini drdkleridir. Seim ncesi mensuplaryla 3. Yunan Kolordusu bu harekat gerekletirmi olsa, Albay smet Bey kuvvetlerini Gedizden nnne tayamayacak ve belki de Ethemin isyann bastramayacaktr. Eskiehir ciddi olarak tehdit edilecek, bunun sonucunda Trklerin morali dzelecek yerde bozulacaktr. Spiridonosun ifadesiyle bu harekattan karlacak en nemli sonu, Kemalist Ordunun artk disiplinsiz etelerden deil de, tamamen disiplinli ordu birliklerinden olutuu, bu orduda byk deneyimlere sahip ordu mensuplarnn grev yapt ve o dnemin artlarna gre iyi silahlanm olduklarnn anlalm olmasdr. Bunun yannda Bakomutan Papulas, st dzey subaylarnn

yetersizliklerini grerek bunlar deitirmitir. 3. Kolordu Komutanlna General Vlahopulos, 10. Tmen Komutanlna General Leonardopulos, 3. Tmen Komutanlna General Trikupis ve 7. Tmen Komutanlna da Albay Platis atanmlardr. Harekat, haber alma merkezinin yetersizliini ortaya karmtr. Ayn anda Kemalist Orduya kar sava vermekte olan Ethemin desteklenmeyii de bir hatadr. 1. Yunan Kolordusu birliklerini Gedize, Ethemin kaderinin belirlendii blgeye evirecekken, Banaz Sivaslya ynelmitir28.

28

Spiridonos, a.g.e., s. 112-116.

305

Yunan Genelkurmaynn tarih kitabnda, Mcadelenin sona ermesi zerine 3. Kolorduya ait kuvvetler, emir uyarnca hadeflerine ulam olarak, ilk hareket noktalarna geri dnmeye balamlardr. Trkler yenilgilerinden sonra tekrar kar karya gelmek istememiler ve bu sebeple kolordu kuvvetlerinin geri ekilii sorunsuz olarak gereklemitir Trkler bu atmay I. nn olarak

isimlendirmiler ve Kemalistler byk zafer kutlamlardr. Bundaki ama ierde Trk halknn maneviyatn ve darda da Kemalist Ordunun tilaf Devletleri karsndaki prestijini arttrmaktr. Sava alannda yenildikleri halde, hem darda, hem de gerek siyasi, gerekse askeri olarak ieride prestijlerini arttrdklar tartmasz gerek bir olgudur denilmektedir. Ayn kitapta, harekatla ilgili bir takm sonular da karlmaktadr. Buna gre Eskiehir dorultusunda yaplan bu askeri keif, Trklere indirilen byk bir darbe olduu gibi, nemli bilgiler edinilmesini de salam ve Mustafa Kemalin taarruza niyetli olmadn da ortaya koymutur. Dier taraftan Kemalist Ordunun gerek yaplanma ve gerekse eitim asndan nemli ilerlemeler kaydettii ve bundan byle dzenli ordu karakterine brnd anlalmtr. Bu harekatla Yunanllara kar olan cephede Trk tmenlerinin saysnn dokuza kt dorulanmtr. Trklerin sz konusu bu tmenleri 2000 3000 askerden oluan kk tmenler olup, Mustafa Kemalin ya askeri yaplanmayla ilgili daha geni planlar olduunu, ya da sahip olduu gle ilgili kamuoyunu yanltmak istediini dndrmektedir. Kemalist Ordu top says bakmndan eksikse de, Eskiehirde top kamas imalat balamtr. Yunan Ordusu asndan ise bu taarruz, harekatlarda harita kullanma ve kollar arasnda diyalog eksiklii olduunu, rgtlenmenin iyi olmadn ve tmen kurmaylarnn sistemli almadan yoksun olduklarn ortaya koymutur. Emirleri kuryeler vastasyla ulatrma sistemi, arazi koullar ve Yunanllara dman vatandalarn olmas sebebiyle iyi ilememitir. Dalk bir arazi olmas sebebiyle gzlem yapmak konusunda zorluklar yaanm, telefon haberlemesiyse sadece

geriye doru baarlabilmitir. Kullanlan cihazlar arzalandklarndan dolay, telgraf haberlemesi gerekletirilememitir. Dier taraftan piyade birliklerinin

komutanlarnn,

nemsiz Trk birliklerine mdahalede

orantsz kuvvetler

kullanmalar, harekat yavalatmtr. Araba yollarnn varolmas sebebiyle birliklere ikmal yaplabilmi, ancak istihkam blkleri grevlerini yerine getirememilerdir.

306

Bu sava neticesinde Trk kamuoyunun gznde Ankara Hkmetinin prestiji ykselirken, dier taraftan da Sevr Antlamasnn yeniden ekillendirilmesi grlr olmutur29. 1918-1922 Yunan Ordusunun Seferi isimli kitabnda Bujak da, 1921 Ocaknda Yunanllarn gerekletirdikleri harekatn iyi idare edilmediini ve on sekiz aylk gayret ve fedakarlklarn faydal sonularn bir hamlede hie indirdiini ifade etmektedir30. Harekat deerlendiren Haciantoniyu, Trklerin son savunma hattna, Eskiehire doru geriledikleri esnada, hibir yerde yenilgi tatmam olan Yunan kuvvetlerine geri ekilme emri verildi! Ordu karmas gereken sonular karmt. Kuvvet stnlne sahipken ciddi bir darbe vurulacana, dmana nefeslenme ve zaferden sz etme olana verildi demekte ve Yunan Ordusunun sava alanndan geri ekiliini, blgeyi terk eden 3000 Rum ve Ermeninin de takip ettiini iaret etmektedir31. Yannopulos konuya, Rallis hkmeti devralr almaz, Papulasn

Eskiehire bir askeri keif yaplmas teklifini kabul etti. Bu ilerleyi 6 Ocak 1921de balam, birka baardan sonra kesilmitir. Bu bir baarszlktr. Yunanistanda hkmet ve halk, byk bir aknlk geirmilerdir yorumunu getirmektedir32. Kiikisin gr ise, 6 Ocak 1921de Yunan ordular yeni bir taarruza getiler. 9 Ocakta Bileciki igal ettiler ve ayn gn daha doudaki ve Eskiehirden fazla uzak olmayan nn Kyne ulatlar. Orada 10 Ocakta smet Bey ve Kemalist Ordu, Yunan ilerleyiini durdurdular. lk defa Yunanllar dzenli bir ordunun direniiyle karlamlard. O gne kadar, Kemalistlerin ordusu kyl gruplarnn tekil ettii Kuvay Milliye birliklerinden oluuyordu. Bu muharebe Kemalistler iin ete savandan, klasik savaa geilmesi anlamna gelmekteydi eklindedir33. Psirukis ayn harekat kendi bak asyla deerlendirmekte ve

Seimlerden hemen sonra ngilizler yine Yunan askerini kullanmaya baaldlar. Bylece 1921 yl Ocak balarnda, Yunan askerinin Anadolu cephesinde yeni bir
Epithetike Epihirisis Dekemvrios 1920 Martios 1921 [Taarruz Harekatlar Aralk 1920 Mart 1921], s. 73-78. 30 Bujak, a.g.e., s. 201. 31 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 141. 32 Yannopulos, a.g.e., s. 153. 33 Kiikis, Sigkritiki storia Ellados Ke Turkias Ston 20o Eona [20. Yzyl Yunanistan ve Trkiye Karlatrmal Tarihi], s. 225.
29

307

harekata gemesine karar verildi. Yeni harekatn amac, Ortadouda ngilizlerin siyasetinin devamn salayacak koullar oluturmakt ngilizler Amerikal,

Fransz ve talyanlara, Ortadoudaki siyasetlerini gerekletirecek olanaklara sahip olduklarn gstermek istiyorlard. Bu sebeple de yeni harekat, stanbul Musul Badat demiryolu hatt dorultusuna yneldi. Taarruz Eskiehir ynnde gerekleti. Baz demiryolu hatlarnn igalinden sonra, Yunan askeri 10 Ocak 1921de I. nn Savayla Trk kuvvetleri tarafndan durduruldu. Papulas resmi beyanatyla harekatn son bulduunu aklad. I. nn, Trk bamszlk savalarnn ilk zaferiydi Ocak 1921deki bu baarszlk, ngilizleri zor durumda brakmtr. Fransa ve talya aka Sevrin yeniden gzden geirilmesini istemeye balamlardr. Yunanistanda da hkmet krizi meydana gelmitir demektedir34.

2.

YUNAN

ORDUSUNDA

GNLL

PLZYOTSN LE I. NN

KALEMNDEN, NCES VE SONRASI SAVAI

Pliziyotisin35 anlarnda, I. nn Sava ncesi ve sonrasna ilikin nemli tanklklar yer almaktadr. Biz de tezimizde, bu anlatmlardan bazlarna yorumsuz olarak yer vermekte yarar grdk. 5 Eyll (23 Austos) 1920: Tm alay birlikte Mesopoliye gittik ve Agios oannis Klisesinin dndaki narlarn altnda oturduk. Masalarla birlikte, bir de geici tiyatro hazrladlar. Hemen laternalar36 balad. nce bir komedi ve arkasndan Kasiani37 balad. Oyuncular askerlerdi Dramn nc blmne

gelindiinde herkes raksa ve laternaya daldndan, birka kii dnda kimse gsteriyle ilgilenmiyordu 8 Eyll (26 Austos) 1920: Bir saat sonra Ketelek mevkiindeydik. Gidince srrmz akladk ve bize silahlarn teslim etmeye baladlar. Bu arada bize ttn, peynir, yumurta, karpuz v.s.

34 35

Psirukis, a.g.e., s. 139-140. Bkz. s. 233-234. 36 Laterna, belli paralar alan bir eit alg aletidir. 37 Kasiani, . Stamatiadisin bir oyunudur.

308

getirdiler Ancak tm silahlarn getirmeye niyetlerinin olmadn anladk. yi bir dayak dmeye balad. Bu ekilde biraz daha teslim ettiler. ki kz arabas ykledik. Bu arabaya antalarmz da koyup ayrldk Bir kyden daha getik. Ancak baka bir birlik buradan gemi ve silahlar toplamt. Yine de dayak yntemini denedik ve mucize gerekleti. Bize on be silah daha getirdiler... 31 Eyll (18 Eyll) 1920: Bir saat sonra ayrlarak znike gittik. Gece iki kyn dnda durduk. Yanyorlard. 4 Ekim (21 Eyll) 1920: len birden itibaren tm blk, Trk kynn silahlarn almaya gitti. Silahl grdmz vurmamz emri vard. ne de gittik ve ikincisinde tabancal birini bulduk. Temen Onu ayn silahla ldrd. Ancak ncesinde Ona, silah olup olmadn sormu ve O da olmadn sylemiti. Her kyden on sekiz kadar kyly aldk. Onlar znike getirdik ve dierlerine yarn silahlarn getirdiklerinde, alkoyduklarmz serbest brakacamz syledik. znike dndmzde, sonraki gn

Gemlike gideceimizi rendik. 6 Ekim (23 Eyll) 1920: ehrin iindeki askerlerin ok ii vard. zniki on drt yerinden atee veriyorlard. Hemen biz de yardma kotuk. Epeyce kibritimiz vard. Ancak bunu yapana kadar ter zerimizden dere gibi akt. Daha sonra tepelik bir yere oturarak Romay yakan Neron gibi gururlandk Geriye kalan vatandalar aldk ve onlar kale dna braktk. 14 Ekim (1 Ekim) 1920: Sabah yedide hareket ettik. Sisten burnumuzun nn grmyorduk. Her yer da. Dn sabahtan beri srekli trmanyoruz. Nerede inie geeceiz bilmiyorum. Bugn be kyden getik ve gece beincide kaldk. Grevimiz agalara ikayetleri olup olmadn sormak. Birileri onlar rahatsz ediyor mu? v.s.. yi geirdiklerine gre de, temenin tuttuu katlar imzalayacaklard. 28 Ekim (15 Ekim) 1920: len Kprhisar frn gibi tterken grdm. Grld kadaryla nce iyice yamalanm ve sonra yaklmt. Akama kadar iyi geirdik. Ancak souk iddetleniyordu.

309

Saat 19:30da nbeti devraldm. Karanlk deildi. nk Kprhisar elektrik gibi aydnlatyordu 29 Ekim (16 Ekim) 1920: aymzn iine kanyak kattlar. Saat onda blkten, hayvanlara ve kanlara el koymak iin kye gidenler oldu. Dier blkler de ayn grevle baka kylere gittiler. Tm tabur yz elli kadar kz arabas, epey kz, koyun ve kei toplad Saat 15:00da ayrldmzda ince ince kar yayordu. Yeniehire hareket ettik. Korkun bir souk beraberimizde altm da esir vard. Yan tarafmzda iki ky yanyordu. Az ileride birinci blk, bir tanesini daha yakmaya gidiyor. Gemlike dnene kadar, epey ky yakacamz syleniyor. Askerler gizlice ilerini yapyorlard. Dkkanlarda bulduklarn zorla alyor ve helvalar, cevizler, ipler, peynirler, ineler, sabunlar, mumlar ve bulabildikleri dier eylerle tekrar hana dnyorlard 31 Ekim (18 Ekim) 1920: Saat onda yaknmzdaki kyn mensuplar geldi. Dier kylerdeki Ermenilerin ve Rumlarn onlar rahatsz ettiklerini sylediler. Onlar dinleyen yzba, hibir ey olmayacan, kylerine geri dnmelerini syledi. Giderlerken ilerinden biri, gavurlar dedi. Bunu birisi duydu ve yzbaya syledi. Hemen kurunlanma cezas verildi Etrafmzda ky yanyor. Biz de etrafna oturup gururlanyoruz 1 Kasm (19 Ekim) 1920: nce be yz ton kadar eitli eylerle yklenmi olan kanlar hareket etti. ou buradan ve

Kprhisardan alveri yapm olan beylerin ve subaylarn ykleri. Bunu hayvan srleri takip ediyordu. Koyun, inek, kei v.s. Saat altda hareket halindeydik. Kar devam ediyor. Vadi bembeyaz. Biz de kar yklyz. ki kilometre kadar yrnmtr. Dndmde Yeniehirin tttn grdm! Saat sekizde bir kye vardk. Ancak bir sre sonra, o da Tanr Moloha38 kurban edildi. Yine de hala bir sr ky var

38

Moloh, insanlardan kendilerini kurban etmelerini isteyen eski semit tanrsdr. Yunancada, savan Molohuna kurban edilmek deyimi bulunmaktadr. http://iu.sozluk.net.moloh.iu [25.08.2008]; Moloh, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 13, s. 26.

310

5 Ocak 1921 (23 Aralk 1920): Kyn dna kamp kurduk ve yeni tabur komutan Fotopulos, vatanseverlikle ilgili bize samalad. Bize yarn, ya da br gn taarruz yaplacan, emir aldmz takdirde Eskiehire yryeceimizi syledi! Orada

dinlenecekmiiz!!! Bu son yolculuumuzmu!!! Oradan demiryoluyla evlerimize gidecekmiiz!... ve daha bir sr samalk 6 Ocak 1921 (24 Aralk 1920): len Yeniehire ulayoruz ki saat sonra Kprhisarn dndaydk. Drtl sra halinde gzel, gzel yryorduk ve anszn bum yine bum baka ve daha baka Bir dakika sonra gauv! Birincisi neredeyse yanmzda patlad Bunu bakalar izledi. nmzde, arkamzda, yanmzda Planlarn yapmlar. Bize servis yapmak iin, onlarn istedii yere ulaana kadar, kaygszca ilerlememize izin verdiler Neyse ki epeyce tepe vard ve korunabildik 7 Ocak 1921 (25 Aralk 1920): Noel! Gerekten gzel, Kemale bir eyler sylemeye geldik ama, O bizden nce syledi 8 Ocak 1921 (26 Aralk 1920): Bir sre sonra yanan bir kyden geiyoruz. Vatandalarn hepsi de vadiye toplanmt 9 Ocak 1921 (27 Aralk 1920): leden sonra saat ikide bir kye ulatk. Epeyce Rum vard. Bunlar, bayraklarla bizi

karladlar Bize, buradan Trklerin getiini sylediler Ayrldmzdan bir buuk saat sonra Bilecike ulatk. Buradaki Rumlar da bizi karladlar. Trkler buradaki kpry tahrip etmiler. Yine de, glkle de olsa topular getiler. Akamst biz de getik ve Bilecikin dier tarafna kamp kurduk 10 Ocak 1921 (28 Aralk 1920): Btn gece boyunca gzm yummadm Dediklerine gre epeyce ay geeceiz. nk Trkler, buradaki kprleri tahrip etmiler. Peki bu donda nasl geeceiz? Bunu dndke cinnet geiriyorum!... Kprden baka,

demiryolunu da tahrip etmilerdi 11 Ocak 1921 (29 Aralk 1920): leden sonra Aaky ve ay geiyoruz. Rumlar kamt. nk asker ayrldktan sonra, burada kalmalar zordu. Demiryolu istasyonu yanyordu. lerleyi esnasnda, sada ve solda yal, gen, ocuk srtlarna 311

alabildikleriyle, korku ve zntden sapsar ve dkn hale gelmi kaan vatandalar gryoruz! Akamst Bilecike ulayoruz. Buradakiler de altst olmu bir ekilde aa, yukar koturuyorlard. Hepsi de bize, ne anlama geldiini tayin edemediim bir bakla bakyorlard. Acaba gittiimize mi zlyorlard? Yoksa bundan dolay bize kinleniyorlar myd? Onlar korumamz iin bize yalvaryorlar myd? Bilmiyorum. Getiimiz kyden dolay kalbim paraland. Eik yryorum ve herhangi birini grmemek iin bam kaldramyorum Kayorlar ve yine kayorlar. Yoksa Yunan askerinden yoruldular m? Onlar Trk boyunduruundan kurtard, daha ne istiyorlar? Zavall insanlar! Her naslsa yayorlard. Olduka iyi ve sakin Gzel bir sabah, kardeleri Yunanllarn teselli melei ve kurtarc olarak geldiklerini grdler!!! ki gn sonra, kurtarlm bu blgenin kylerine ne olacan Tanr bilir!!! 13 Ocak 1920 (31 Aralk 1920): Kprhisar ve kpry

geiyoruz. Yiyecek almak iin aada duruyoruz. eyrek kadar oturduk. Tm asker getikten sonra, istihkamclar kpry uurdular. Bizi takip edenlerden epeycesi kprnn dier tarafnda kald. Evlatlarndan bir ksm bizim tarafmzda kalrken, anneler br tarafta kaldlar. Bir tarafta kadn, dier tarafta kocas. Daha bir sr ey. Bunlar, zgrln nimetleri!! Ve de medeniyetin! Her neyse. Bu ileri hareket epey bir ky, binlerce sakin insan tahrip etmek ve bizim de bu gariplikleri ekmemiz iin yapld!39. 1921 yl Ocak aynda Rum ahalinin halini anlatan Pliziyotisin bu satrlarn okurken, Anadolu ve Balkanlardaki Trk ahalinin 19. yzyldan, zellikle de Balkan Savalarndan itibaren yaadklarnn farkl olmadn syleme ihtiyac hissettik. Ruslarn desteini alan Ermeniler dou illerinde Mslman Trk ahaliye kar byk bir kym balatmlar, mttefiklerin tevikiyle Anadolu ve Trakyaya kan Yunanllar Bat Anadolu illerini harabe yn haline getirmilerdir. Bu durum 1922 ylna kadar devam etmi, Trkler Anadolunun baka blgelerine g etmek

39

Pliziyotis, a.g.e., s. 66-137.

312

zorunda braklm, pek ok katliam, tecavz ve gasp vakasna maruz kalmlardr40. Sava bir taraf iin deil, onu yaayan iki taraf halk iin de ykmdr.

3.

LONDRA KONFERANSI

Yunanllardaki hakim gr yanstan Yannopulosa gre

Londra

Konferans, Dou Meselesinin halli ve aslnda Sevrin Fransz ve talyan talepleri dorultusunda yeniden dzenlenmesi iin gerekletirilmitir41. Spiridonosa greyse Mustafa Kemalle Boleviklerin uzlamas gerek bir tehlike olarak

alglandndan dolay mttefikler, 1921 yl ubat aynda bir konferans gerekletirmeyi dnmlerdir42. 1920 yl Mays ayndan itibaren, gazetelerde Mustafa Kemalin Boleviklerle yaknlatna ilikin haberlere ska rastlanabilmektedir. rnein stanbul Kemal Tarafndan gal Edilme Tehlikesinde manetini tayan bir haberde, Mustafa Kemalin Batumda askeri organizasyona gittii ve oluturulan birliin bayrann, Boleviklerin gnln almak iin krmz beyaz olduu vurgulanmaktadr43. Ayn gnlerde, bir hayli ilgin ierie sahip bir baka haberde ise, Sarayn bar metnini imzalamay ka kadar erteleyecei ifade edilmektedir. Bunun sebebi olarak, bu sre zarfnda Boleviklerin Asyada byk kuvvetler toplayacaklar ve bu olgunun, Trklerin antlama metnini reddini mmkn klaca sylenmektedir. Haber stanbulda bulunan pek ok Rus subayn, Mustafa Kemale katlmak zere Anadoluya getiini de ifade etmektedir44. Temmuz ay iinde yaynlanm bir dier haberde, Lloyd George ile

Venizelosun Boleviklii Anadolu ile ilikili olarak deerlendirdiklerine dikkat ekilmektedir. Haberde Yunanistann Anadoluyu Kemalistlerden temizlemeye karar verdii ve Mustafa Kemalin Boleviklerle uzlat sylentisi dorulanacak olursa, ngilterenin Karadeniz kylarna byk bir askeri g karaca ifade

Bnyamin Kocaolu, Kurtulutan Kurulua Bat Anadoluda TBMM Yardmlar, Sakarya: Deiim Yaynlar, 2008, s. 11-13. 41 Yannopulos, a.g.e., s. 154. 42 Spiridonos, a.g.e., s. 120-121. 43 Konstantinupolis Kindinevi Na Katalifthi po Ton Kemal [stanbul Kemal Tarafndan gal Edilme Tehlikesinde], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 1 Haziran (19 Mays) 1920, s. 2. 44 Turkia Den Tha pograpsi Amesos [Trkiye Hemen mzalamayacak], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 4 Haziran (22 Mays) 1920, s. 2.

40

313

edilmektedir. Bu durumda ise stanbuldaki ngiliz birliklerinin yerini, Yunanistana ait kuvvetlerin almas beklenmektedir45. Bir baka haberde Mustafa Kemalin

Ankarada Byk Millet Meclisinde Mslman ahaliye bir duyuru yapt ve Boleviklerin edilmektedir46. Kemalistlerin Boleviklerle ilikisine ait haberler 1921 yl iinde de milliyetileri destekleyecekleri gvencesini verdii ifade

devam etmitir. Bu tr haberlerden birinde, Mustafa Kemalin Afganistann yeniden dzenlenmesi ve Boleviklerle daha yakn iliki kurulmas iin zel bir heyet gnderdii, baz Boleviklerin Ankarada bulunduklar ve iki taraf arasndaki ilikilerde deniz ss olarak Trabzonun seildii sylenmektedir47. Kemalistlerin Boleviklerle ilikisine dair en farkl haber, Yunanistandaki seimlerin akabinde Efimeris Ton Valkanionda yaynlanan ehzade Abdlmecit Efendi ile yaplan bir mlakattr. Abdlmecit Efendi Ankara ve Moskova arasndaki ilikilerin kendisine sorulmas zerine, bundan Kemalistlerin Bolevik olduklar anlamnn karlamayacan, Boleviklerin eski dnyann yklmasn istemelerine karlk, Kemalistlerin sadece bir antlamann yeniden dzenlenmesini istediklerini beyan etmitir. Abdlmecit Efendi San Remo grmeleri esnasnda mttefiklerin Yunanistann deil, sadece Venizelosun sesini duyduklarn, bir aala orman olamayacan ve Yunanistann Venizelos olmadn ifade etmitir48. Bu haberler, Yunanistann bu ikili ilikiyi dikkatli ve hatta kaygl izlediini ortaya koyar niteliktedir. Psomiadis eserinde, milliyeti Trk hkmetinin 23 Nisan 1920 tarihinden itibaren d politikadaki ilk icraatnn Sovyet Rusya ile yaknlamaya almak olduuna dikkat ekmektedir. Mttefiklerin Sovyet Rusyaya mdahalesi ve Anadoluyla ilgili Yunan taleplerinin desteklenmesi, Moskova ile Ankarann yaknlamas sonucunu dourmutur. Ortak dmanla yaplacak mcadele Ermeni Meselesiyle ilgili uzlaya gtrm ve 1920 yl Austos ay itibaryla taraflar diplomatik ilikiye gemeye karar vermilerdir. Bunun neticesinde nce Moskova, ardndan da Kars Antlamas imzalanmtr.
45

Avrion pografete Turkiki Sinthiki [Yarn Trk Antlamas mzalanyor], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 11 Temmuz (28 Haziran) 1920, s. 1. 46 Prokiriksis Tu Kemal [Kemalin Beyanat], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 20 Temmuz (7 Temmuz) 1920, s. 2. 47 O Rantek s Agkiran [Rantek Ankarada], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 29 Ocak (16 Ocak) 1921, s. 1. 48 Dilosis Tu Diayadohu Tis Turkias [Trk ehzadenin Aklamalar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 21 Aralk (8 Aralk) 1920, s. 2.

314

Sovyet Rusyann hedefi uyanan dou halklarnn yannda yer almak ve onlarn emperyalistlere kar savalarn desteklemek olunca, Trkiye ile dostluk Sovyet Rusya iin nem kazanmtr. Bu diyaloun sonucunda salanan ekonomik ve askeri yardm Trk milli kuvvetlerinin maneviyatn ykselttii gibi, onlarn sonuca ulama yeteneklerini de arttrmtr. Psomiadise gre milliyetiler iin ayn derecede nemli bir dier unsur da, Ankara Hkmeti ile talya ve Fransa arasnda diyalog kurulmasn ve anlama yaplmasn salamaktr. Grmelerden ou ngilizlerden gizli gerekletirilmitir ki, bu bile mttefikler arasndaki atla gstermeye yeterlidir. Bu atlak, her gn giderek daha da belirginlemitir. Psomiadis sznn devamnda, mttefikler arasndaki bu atlan sebeplerini analiz etmeye almaktadr. Psomiadise gre Yunan birliklerinin baars, Yunanllarn Anadoluyla ilgili taleplerinin genilemesi ve Ortadouda ngilterenin lider konumu Fransann phelenmesine, ayrca talyann blgeyle ilgili ngiliz ve Yunan taleplerine kar ak dmanlna sebep olmutr. Gerek Fransa ve gerekse talya, Egenin iki tarafna yaylacak daha byk bir Yunanistan fikrine kar kmlardr. Fransann tepkisinin balca sebebi, ngilterenin Ortadouda daha da glenebileceidir. talya ise Balkanlardaki dengenin

bozulabilecei ve Yunanistan sebebiyle kendi beklentilerinin suya debilecei sebebiyle Konstantinin kayglanmtr. Venizelosun Kasm seimlerini kaybetmesi ve dn, Psomiadise gre mttefikleri Yunanistana kar

sorumluluktan kurtaran Tanrnn bir ltfu olmutur. Konstantinin dnne zellikle Franszlar ok sert bir tepki vermiler ve bunu prestijlerini lekeleyen bir unsur olarak deerlendirmilerdir49. 1920 ylnn son aynda Efimeris Ton Valkanionda yer alan bir yaz, mttefiklerin ibirliinde bozulmalar olduuna deinmektedir. Yazda talya ve Fransann istei zerine Sevr Antlamasnn yeniden dzenlenecei haberine

inanmak istemiyoruz. nk ngilterenin buna kar olduunu biliyoruz denilmektedir. Yazya gre ngiltere Yunanistandan baz gvenceler almak

istemekle birlikte, antlamalarn olduu gibi kalmasndan yanadr. Ancak talya ve Fransa buna katlmamakta ve eski emperyalist siyasetlerini devam ettirmek istemektedirler. Fransadaki Hristiyanlar ve talyadaki papalar, Asyadaki ovalar
49

Harlambos . Psomiadis, Telefteya Fasi Tu Anatoliku Zitimatos [Dou Meselesinin Son Safhas], Atina: Ekdosis Efesos [Efesos Yaynlar], 2004, s. 48-51.

315

sonsuza

dek

kullanmay

ve

gya

Anadolu

halkn

medeniletirmeyi

amalamaktadrlar. Yazya gre Fransz ve talyan emperyalistlerin bu yndeki arzular, onlar Yunan gerekleri ve haklar ile mcadele etmeye ve Mustafa Kemali ak veya gizli bir ekilde desteklemeye yneltmektedir. Ancak Yunan halk, mcadele verdii antlamalarn yeniden dzenlenmesini kabul etmek zorunda kardelerini kurtarma

deildir. Mttefikler Yunanistana, boyunduruk altndaki

fikrini alamlardr. Yunan halk sadece kendinin addettii topraklar kurtarmak iin mcadele etmi deildir. Bundan da te Rus steplerinde, ayn para sahibi Franszlar tarafndan ve onlarn milyonlar iin savamak zorunda braklmtr. Yunanistann kan ile satn ald ve byk bir halkn (Trklerin) dmanln kazand bir durumda, bugn ayn Fransz para sahipleri nasl gelip de, imzalarn geersiz klnmasn isteyebilmilerdir? Ancak Yunanistan, ngilizlerin de destei ile dier mttefiklerin politikasna ters olarak hareket edecek, igal ettii yerlerde kalacak ve hi kimse onu oradan karamayacaktr. Yaznn devamnda Anadolu ve Ortadoudaki karlarn ngiliz ve Yunan halklarn birletirdiinden hareketle, ngilterenin Yunanistan destekleyeceine duyulan inan, talyan ve Fransz emperyalistlerin de bu kr siyasetleri sebebiyle diplomatik bir yenilgi alacaklar ifade edilmitir50. Haberlerden ayrca, Sevr Antlamasnn yeniden dzenlenebilecei olgusunun Helen kamuoyunu son derece heyecanlandrd anlalmaktadr. rnein Efimeris Ton Valkanionun stanbul Darmadank balkl haberinde, stanbul Rumlarnn Sevrin yeniden dzenlenebileceiyle ilgili gelimeleri kaygyla

izledikleri ifade edilmektedir. Ayn haber daha da ilgin olarak bir Savunma Heyeti (Epitropi Tis Aminis)nden ve bu heyetin tm Rumlar mitinge davet ettiinden sz etmektedir. Haberden, giriimde bulunulmas iin Venizelosa ar yaplmasnn dnld anlalmaktadr51. Patrikhane, Bakan Wilsonn Trabzonu Tireboluyu da iine alacak ekilde Ermenistana verebilecei haberi zerine harekete gemi ve konferansa, blgenin Helen karakter tadnn altnn izildii bir telgraf gnderilmitir52.
50

Peri Tin Anatheorisin Ton Sinthikon [Antlamalarn Yeniden Dzenlenmesiyle lgili Olarak], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 3 Aralk (20 Kasm ) 1920, s. 1. 51 Konstantinupolis Anastatos [stanbul Darmadank], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 28 Ocak (15 Ocak) 1921, s. 2. 52 To Patriarhion Pros Tin Diaskepsin Dia Tin Tihin Tis Trapezuntos [Trabzonun Kaderi le lgili Olarak Patrikhaneden Konferansa], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 30 Ocak (17 Ocak) 1921, s. 2.

316

Anadolu

Rejimi

balkl

yazda,

Anadolu

rejiminin

yeniden

dzenlenecei ve bu yeni dzenlemenin Byk Yunanistann snrlarn tehdit ettii sylenmektedir. Avrupa bakentlerinden alnan bilgilere dayandrlan habere gre sadece zmiri kaybetme tehlikesi deil, Yunanistann Gelibolu ve atalcay da kaybetme tehlikesi bulunmaktadr. Haberde Fransz evrelerinin Bulgaristana da Ege k olarak Dedeaa vererek, onu memnun etmek istediklerine dikkat ekilmektedir53. Londra Konferans Hakknda balkl yazda da benzer kayglara ve Fransz basnndaki haberlere yer verilmitir. Fransz basn, Fransz karlarnn Trkiyenin zmir, Gelibolu ve Edirneye sahip olmas gerektiinin altn izmeye balamtr54. Yunan basnnda Londra Konferansnn grevinin Trk yetkililere verilen kararlar duyurmak ve antlamay kabul etmeyip uygulamayacak olurlarsa olabilecekler hakknda uyarmak55 olduu sylendii gibi, dier mttefiklerin tavrlarna kar ngilterenin desteine gvenildiini yanstan yazlar da

yaynlanmtr.

Bunlardan birinde ifade edilen talyann grlerine gelince:

Mttefikler aras Londra Konferans Sevr Antlamas ve Trkiye ile ilgili konular ele alacandan dolay bir hayli ilgin olacaktr ve nemlidir. talya Trk nfusun sesinin bastrlmamas gerektiini ve farkl grlerin iitilmesi gerektiini savunmakta ve Sevr Antlamasnn Trk halknn ounluu tarafndan kabul edilmedii takdirde bar getirmesini olas grmemektedir. talyaya gre Londra Konferansnn nce stanbul Hkmeti ve Ankara Hkmetini, sonrasnda da bu iki Trk hkmetiyle Yunanistan uzlatrmas gerekmektedir. zlmesi gereken dier bir problem, Yunanistan ile mttefikler arasndaki gr ayrlklardr56. Fransz evrelerinde de Sevrin yeniden dzenlenmesiyle ilgili bir gr sz konusudur. Buna karn ngiltere Sevr Antlamasnn yeniden dzenlenmesinin dier

53

To Kathestos Tis Anatolis [Anadolu Rejimi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 6 ubat (24 Ocak) 1921, s. 2. 54 Peri Tin Diaskepsi Tu Londinu [Londra Konferans Hakknda], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 14 ubat (1 ubat) 1921, s. 2. 55 Peri To Ergo Tis Diaskepseos [Konferansn craat Hakknda], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 16 ubat (3 ubat) 1921, s. 2. 56 E talike Apopsis Dia To Anatolikon [Dou Meselesi Hakknda talyan Grleri], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 17 ubat (4 ubat) 1921, s. 2; taliko pmnima s Tin Gallian [Fransaya Verilen talyan Muhtras] , Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 18 ubat (5 ubat) 1921, s. 2.

317

antlamalar iin de kt bir rnek tekil edeceinden korkmakta ve Yunanistanla kar karya gelmek ve Sevrin yeniden ele alnmasn istememektedir57. ngilterenin konferansta taknaca tutumla ilgili haberler ubat sonuna kadar gndemdeki yerini korumutur. Bu haberlerden birinde ngiltere ile ilgili tek aydnlk taraf olarak, Lloyd Georgeun bar metninin yeniden dzenlenmesinin karsnda olan tavr gsterilmitir. Haberde Kalogeropulosun Yunanistan elisinin eliinde Lloyd Georgeu ziyaret ettii ve bu ziyaretin iten getii sylenmektedir. Kalogeropulos bu grme esnasnda, Lloyd Georgeun kiisel olarak Yunanistann yannda olduu sonucunu karmtr58. Bir dier haberde Lloyd Georgeun Anadoluda Trk milliyetilerine kar Yunanistan, ngiltereye karada ve denizde yardmc olacak yegane unsur olarak grd ifade edilmektedir59. Haberler,

Londradaki Yunan kolonisinin bu dnemde aktif altn ortaya koymaktadr. Bunlardan birinde Londradaki Yunan kolonisinin Kalogeropulosa yemek verecei, bu yemee Venizelos ve ngiliz Hkmetini temsilen bir bakann katlaca sylenmektedir60. Mttefikler Londra Konferans iin karar verdikten sonra, Atinadaki Fransa elisi vastasyla karar Yunanistana duyurmulardr. Konferansta

Yunanistan temsil edecek kiilerin belirlenmesi aamasnda Babakan Rallis, Bakanlar Kurulunda Gunaris ile gr ayrlna dmtr. Rallis Fransa elisine kendisinin Yunan heyetine liderlik edeceini sylemitir. Ancak bu, Gunarisin houna gitmemitir. Gunaris de ayn grevi talep ettiinden dolay aralarnda atma domu, Rallisin istifasnn akabinde meclisteki ounluun lideri olan Gunarisin babakanl stlenmesi konusu gndeme gelmitir. Ancak ngiliz ve Fransz basnlarnda Gunarisin istenmediini beyan eden yaynlar yer almtr. Bunun zerine Kalogeropulos hkmet kurmu ve ilk defa N. Theotokis, P. Protopapadakis ve G. Baltacis bu hkmette bakan olarak grev almlardr.

E Antilipsis Ton Simmahon Epi Tu Ellinoturkiku Zitimatos [Mttefiklerin Trk-Yunan Meselesi Hakkndaki Grleri], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 21 ubat (8 ubat) 1921, s. 2. 58 E Provlepsis Peri Ton Apofaseon Tis Diaskepseos [Konferansn Kararlar Hakknda ngrler], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 23 ubat (10 ubat) 1921, s. 2. 59 Agglia Tha Hrisimopiyisi Tin Ellada Os Voithitikon Paragonta s Tin Anatolin [ngiltere Yunanistan Anadoluda Yardmc Bir Unsur Olarak Kullanacaktr], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 23 ubat (10 ubat) 1921, s. 2. 60 Kalogeropulos-Venizelos Tha Parakathisun s Gevma [Kalogeropulosla Venizelos le Yemeinde Bir Araya Geleceklerdir], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 25 ubat (12 ubat) 1921, s. 2.

57

318

30 Ocak (17 Ocak) 1921 tarihli haber, Yunan Hkmetinin Londra Konferansna temsilci gnderilmesiyle ilgili talebi kabul etmeye hazr olduunu ortaya koymaktadr. Yunan Dileri Bakanl Londra ve Paris bykeliliklerinden konferans hakknda bilgi talep etmitir. Haber, toplanacak konferansta Yunanistan Rallis bakanlnda bir heyetin temsil etmesine karar verildiini duyurmaktadr. Heyetin dier yelerinin henz belirlenmedii, Kalogeropulosun da yer almasnn olaslk dahilinde olduu, ancak Gunarisin bu heyette yer almayaca

sylenmektedir. Habere gre hkmet evreleri, heyete Bakomutan Papulasn da elik edeceini ifade etmektedirler61. Bu haberi takip eden gnlerde gazetelerden, konferansta Yunanistan kimin temsil edecei konusunun nemli bir hkmet krizi yaratt anlalmaktadr. 1 ubat (19 Ocak) 1921 tarihli bir habere gre, hkmeti oluturan unsurlar arasnda kkten bir gr ayrl meydana gelmitir ki bu gerginliin sebebi, Rallisin Londraya bizzat gitmek istemesidir. Rallis,

Kalogeropulosun da heyete katlmasn kabul etmektedir. Dier taraftan Gunaris, Konferansta Yunanistan temsil edecek tek yetkilinin kendisi olduunu aklam, Rallisin Londra yolculuunda ar derecede ypranacana ve konferansn gerektirdii abaya yeterince yant veremeyeceine dikkat ekmitir62. 3 ubat (21 Ocak) 1921 tarihli haberde ise, Rallisin Londra ve Paris bykeliliklerinden gnderilen bilgileri ald ve bunun akabinde Gunaris ile, srasyla Gunarisin de Kalogeropulosla alt duyurulmaktadr. Rallis Kral Konstantinin de huzuruna karak, Onu dilerindeki son mevzular hakknda bilgilendirmitir63. 10 ubat (28 Ocak) 1921 tarihli haber, Bakanlar Kurulunun Londra Konferansna katlacak Yunan heyetinin listesini onayladn duyurmaktadr. Heyet bakan ve Yunanistan tek temsil edecek kiinin Kalogeropulos olmasna karar verilmitir. zmirden ayrlmas sorun tekil etmedii durumda, Kalogeropulosa Steryadis de elik edecektir. Heyete, Ethniki Trapeza (Ulusal Banka)ya ait birka memurla birlikte Maksimos da katlacaktr. Askeri konularda Albay Eksadaktilos ve Sariyannis, denizcilikle ilgili konularda Deniz Binba Kriezis danmanlk yapacaktr. Haber heyete, bir ya da iki subayn daha ilave edilebileceinden sz etmektedir. Heyete dileri personelinden katlacak olanlar Sicilianos, Papadopulos,
61

Apantisis Tis Kiverniseos s Tus Simmahus [Hkmetin Mttefiklere Verdii Cevap], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 30 Ocak (17 Ocak) 1921, s. 1. 62 To Zitima Tis Ellinikis Andiprosopias s Londino [Londradaki Yunan Temsilcilii Meselesi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 1 ubat (19 Ocak) 1921, s. 2. 63 Peri To Ergon Tis Neas Diaskepseos [Yeni Konferansn Grevi Hakknda], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 3 ubat (21 Ocak) 1921, s. 2.

319

Vikellas, Argiropulos, Sidikas ve Laskaristir. Enformasyon Dairesi Mdr osifin katlmas da muhtemel grlmektedir. Koromilasn katlmnn iptal edilmediinin ifade edildii haberde, Yunan heyetinin Londraya gitmeme durumunun sz konusu olmad sylenmektedir. Kalogeropulosun ngiliz eliyle grmesi iten gemitir64. Yunan heyeti Londrada sadece Sevrin sk bir ekilde uygulanmasna deil, ayn zamanda tm mttefikler iinde sadece Yunanistann silahlanm ve seferberlik halinde olduuna dikkat ekerek destek bulmaya da alacaktr65. Londra Konferans ile ilgili ilk haberler, Kral Konstantinin mttefikler tarafndan tannmas mevzuunu da gndeme tamtr. 31 Ocak (18 Ocak) 1921 tarihinde Efimeris Ton Valkanionnda Rallisin bir beyanat yer almtr. Rallis hkmetin Sevr Antlamasndan kuku duymadn, Londra Konferansna gidecek Yunan temsilcilerinin yetki belgelerinin zorunlu olarak Kral tarafndan imzalanmas gerektiini, kendisinin de Konstantinin krallnn 2 ubat (20 Ocak)ta tannacana dair bilgilere sahip olduunu ifade etmitir. Bu gereklemedii takdirde konferansa katlma olaslnn bulunmadn syleyen Rallis, konferansta kesin kararlar alnacann, dolaysyla temsilcilerin resmi yetki belgelerine sahip olmas gerektiinin altn izmitir. Bu dnemde Yunan kamuoyunun merak ettii bir dier olgu da, Venizelosun kurtarlmam Helenleri temsilen konferansa katlp katlmayacadr66. Ayn gnk bir dier haberde Venizelosun Lloyd George ile gr birlii iinde olduu ve Yunanistann karlar iin Konstantinin yannda yer alabilecei ifade edilmektedir67. Yunan kamuoyunun ayn zamanda dileklerinin ifade edildii bu haberlerden biri 1 ubat (19 Ocak) 1921 tarihilidir. Haberde

Eleftheros Tipos (zgr Basn) Gazetesi Mdr Kavafakisin Paristen gnderdii bir telgrafa yer verilmitir. Bu telgrafta Venizelosun Lloyd George tarafndan davet edildii ve uzun bir syleide bulunduklar, Venizelosun tm ekincelere ramen konferans yeleriyle olan syleisinde Yunan grlerini muhteem bir ekilde destekledii ifade edilmektedir. Venizelos Yunanistann Anadoluda yklendii sorumlulukta mttefikler tarafndan desteklenmesi

gerektiine dikkat ekmitir. Haberde yer alan telgrafta, Venizelosun Konstantini

64

Antiprosopia Mas s Tin Diaskepsin [Konferanstaki Temsilcilerimiz], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 10 ubat (28 Ocak) 1921, s. 2. 65 Ellas Tha Zitisi s To Londino Ke Nea Antalagmata [Yunanistan Londrada Yeni Bedeller De steyecektir ], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 5 ubat (23 Ocak) 1921, s. 2. 66 Ellas s Tin Diaskepsin Tu Londinu [Yunanistan Londra Konferansnda], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 31 Ocak (18 Ocak) 1921, s. 2. 67 E Sinentevksis Tu Venizelu En Parisiis [Venizelosun Paristeki Demeci], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 31 Ocak (18 Ocak) 1921, s. 3.

320

destekledii ifade edilmektedir68.

5 ubat (23

Ocak) 1921 tarihli haberde ise

Patrikhanenin Venizelosa kurtarlmam Helenlerin temsilciliini nerdii dorulanmakta ve Venizelosun da kabul ettii ifade edilmektedir69. Mttefikler Londrada bir konferans yaplmasna karar verdiklerinde stanbul Hkmetine bu defa, gnderilecek heyet iinde Ankaray temsil edecek kiilerin de bulundurulmasn tebli etmilerdir. Konferansa temsilci gnderip

gndermemek konusu Byk Millet Meclisinde bir hayli tartlm, Yunan Ordusu Anadolunun ortasnda btn kuvvetiyle bulunduu esnada Londra Konferansndan ulusal dava lehine netice alnmas olaslnn bulunmadn savunanlar kmtr. Dier taraftan konferansa itirak edilmesi taraftar olanlar mzakerelerden Trklerin lehine bir netice kmayacan bilmekle beraber, bu vesileyle orada yaplacak siyasi temaslarla dava lehine propaganda yaplabilecei ve bunun faydal olaca grn dillendirmilerdir70. Mustafa Kemal tilaf Devletlerinin hala Byk Millet Meclisi Hkmetini meru saymayan tutumu karsnda, Trkiyeye ait btn ilerin hallinde her trl d ilikilerde yetkili tek hkmetin Byk Millet Meclisi Hkmeti olduunu

bildirmi, dorudan davet edilmedike Londra Konferansna katlmamay kararlatrmtr. Ayrca konferansa katlacak olan heyette grevlendirilecek temsilcilerin belirlenerek stanbula gnderilmesini isteyen Sadrazam Tevfik Paaya, Trkiyenin mukadderatna el koymu meru ve bamsz tek egemen kuvvetin, Ankarada kurulmu olan Byk Millet Meclisi olduunu bildirmitir. Byk Millet Meclisi Hkmeti bu arada dorudan davet almas halinde ge kalmamak amacyla, Dileri Bakan Bekir Sami Beyin bakanl altnda bamsz bir heyet oluturmu, bu heyet Londra Konferansna zel olarak davet edildiinde katlmak zere ve geecek zamandan yararlanmak amacyla Antalya zerinden Romaya gnderilmitir. Heyet, talya Dileri Bakan Kont Sforza araclyla konferansa resmi olarak arldklar kendilerine bildirildikten sonra Londraya gitmi71 ve iki Trk heyeti konferansta byk bir uyum sergilemitir. Grebildiimiz kadaryla konferansa Ankara Hkmeti temsilcilerinin davet edilmesi Yunan kamuoyu ve basnn bir hayli telalandrm, hatta Yunan
68

E Energie Tu Venizelu En Parisiis [Venizelosun Paristeki craatlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 1 ubat (19 Ocak) 1921, s. 2. 69 Venizelos Edehthi Antiprosopian Alitroton [Venizelos Kurtarlmam Olanlarn Temsilciliini Kabul Etmitir], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 5 ubat (23 Ocak) 1921, s. 2. 70 zalp, a.g.e., s. 173. 71 Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt: 2, s. 769-771; Gencer - zel, a.g.e., s. 174-176.

321

Hkmetinin tepkisine yol amtr72. Efimeris Ton Valkanionda,

Trk heyeti

iinde yer alan eski Atina Bykelisi Galip Kemali Beyin Romadaki Kathimerini (Hergn) Gazetesi muhabirine verdii bir deme yer almtr. Eski Atina bykelisi bu demecinde, Size lkemin ve lkenizin karlar iin tam bir serbestlik ve samimiyetle konumak istiyorum. Uzun zamandan beri, Trk ve Yunanllarn anlamas gerektiine inanyorum. Bunu bugn Yunanistan iin tamamen gerekli addediyorum. nk Bulgaristan ve Srbistandan gelecek tehlike ile uramas gerekecektir. Bunlar, Selanik ve Dedeaatan k arayarak Yunanistana saldracaklardr demi ve Yunanistann harekata devam

edemeyeceinin, giderek zayflayacann, halbuki Trkiyenin Ermeni tehdidinden kurtulmu olarak tm kuvvetlerini Yunanistann karsna tayabileceinin altn izmitir73. Ayn gnlere rastlayan bir baka haberdeyse, Ankarada toplanan Byk Millet Meclisinin bar iin ne srd koullara yer verilmitir. Bu koullar, zmir de dahil Yunanllarn igal ettikleri topraklar tamamen terk etmeleri, Dou ve Bat Trakyaya otonomi verilmesi ve Trakyadaki uluslarn oranlarna gre bir idare eklinin benimsenmesi, Ermenistandaki varolan koullarn korunmas, nk Kemalistlerin kurtard topraklarn Trklerin olduu, Trk Ordusu ile ilgili antlama hkmlerinin yeniden dzenlenmesi, Trk Ordusu kuvvetlerinin devletin i ve d gvenliinin ihtiyalarna gre olmas gerektiidir. Habere gre iki Trkiye adna Londra Konferansna verilecek muhtrada yer alacak en nemli unsurlar bunlar olup, baz evreler Anadolunun bu istekleri ok ar bulmulardr. Ayn haberde Yunanistann igalinden vazgemesi halinde Mustafa Kemalin,
74

konferans

kararlarna uymaya hazr olduu da ifade edilmitir . 8 ubat (26 Ocak) 1921 tarihli haber, Trklerin Londra Konferansna davet edildii sylendii anda Tevfik Paann bizzat telgrafhaneye giderek, bu daveti Ankaraya ilettiini kaydetmektedir. Ayn haber Mustafa Kemalin davetin dorudan Ankaraya hitap etmesini ve mttefiklerden zmir, Trakya ve Sevr Antlamasnn ekonomik koullaryla ilgili gvenceler vermelerini istediini ifade etmektedir. Aksi halde Ankara Londra Konferansna temsilci gndermeyecektir. Mustafa Kemalin szlerinin stanbul basnnda aknlk yarattna dikkat ekilen
72

Apantisis Tis Kiverniseos s Tus Simmahus [Hkmetin Mttefiklere Verdii Cevap], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 30 Ocak (17 Ocak) 1921, s. 1. 73 Dilosis Tu Galip Kemali [Galip Kemalinin Aklamalar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 3 ubat (21 Ocak) 1921, s. 2. 74 Telefthei Ori Tu Mustafa Kemal [Mustafa Kemalin Son Koullar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 6 ubat (24 Ocak) 1921, s. 1.

322

bu haberde, Anadolu nfusuna datld sylenen Mustafa Kemalin bildirisindeki maddelere yer verilmektedir. Bildiriye gre Mustafa Kemal, 1. zmirin Yunanllar tarafndan boaltlmasn istemektedir. nk Helenlerin bu ille ilgili ne ulusal, ne de tarihi herhangi bir haklar bulunmamaktadr. Buraya ticaret iin gelmilerdir ve aznlk durumundadrlar. ngilizlerin emperyalist emellerine dayanarak yarmadaya asker karmlar ve verimli topraklar le evirmilerdir. 2. Trakyann tamamen Trk vatan, Edirnenin Osmanlya bakentlik yapm olduunu ve koylarnda Trkler iin tarihi ve dini hatralar sakladn, dolaysyla koulsuz olarak Trkiyeye verilmesi gerektiini ve Bat Trakyann kaderinin halkoylamasyla belirlenmesi gerektiini ifade etmektedir. 3. Sevr Antlamasn yok saymakta ve sahip olunan topraklarda tam bamszlk gvencesi verecek yeni bir bar antlamas istemektedir. 4. Yunanllarn haksz bir ekilde igal ettikleri topraklar terk etmeleri halinde, iyi ilikiler kurulabileceine iaret etmektedir. 5. Ermenilerle savatk, onlar yendik ve onlarla bar yaptk. Silahlarmz onlara evirdik ve Mslman katliamna son verdik demekte ve Trkiye ile Ermenistan arasnda varolan koullarn korunacan vurgulamaktadr. 6. stanbul Trk olarak kalmal demekte ve konuyla ilgili en ufak bir koulu kabul etmemektedir. anakkale ve stanbul Boazlarndan geiin Trk egemenliini zedelemeyecek ekilde ve Trkiyeyle Karadeniz komular arasnda dzenlenmesini talep etmektedir. 7. ngilterenin her trl mdahalesini reddetmekte, ancak Amerika Birleik Devletleri (ABD)nin lml mdahalesinin kabul edilebileceini ifade etmektedir. 8. Ekonomik meselelerin iyilemesi ve uygarln nimetlerinden yararlanlmas iin ABDnin desteine ihtiya duyulduuna iaret etmektedir75. Basnda sonraki gn yer alm bir baka haberde ise, Mustafa Kemalin temsilci seilmesiyle ilgili stanbulun teklifine yant verdii ve Byk Millet

Meclisinin Trk halknn tek temsilcisi olduunu vurgulayarak bir takm koullarn kabul edilmesini istedii ifade edilmektedir. Habere gre bu koullar unlardr: a) stanbul Hkmetinin dalmas b) Padiahn Ankara Byk Millet Meclisi Hkmetini tanmas c) stanbul evresinin Trk Devletinin bir ili olarak ilan edilmesi ve bakentin Ankara olmasdr. Haberde Mustafa Kemalin padiahn stanbulda kalmasna izin verdii, ancak kendisi ile diyalog halinde olmasn

75

Mia Prokiriksis Tu Kemal [Kemalin Bir Bildirisi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 8 ubat (26 Ocak) 1921, s. 2.

323

istedii ifade edilmekte ve Mustafa Kemalin bu yantnn stanbulda byk bir aknlk yarattnn alt izilmektedir76. Konuyu ele alm olan Hronopulos, Franszlarn Kemalist Trkiyenin konferansa katlmas iin byk bir aba iine girdiklerine iaret etmektedir. Bu ekilde Kemalist (ya da ulusal) Trkiye ilk kez uluslar aras bir arenada kendini gstermi ve yerini talep etmeye balamtr. Hronopulosa gre bu olgu, gelecek iin byk bir neme sahiptir. Yeni bir yol almakta ve ihtilal halindeki Trkiye, sadece kendisinin lmekte olan Osmanl mparatorluunu temsil ettiini gstermek iin kanatlarn amaktadr. Lloyd George buna tepki duymu, ancak tepkisi Onun kiisel politikas olarak deerlendirilmi ve bilinen kadaryla ngiliz Hkmeti nezdinde yank bulmamtr77. Triantafillidis Anadolu Harekatyla ilgili eserinde, Yunan Dileri arivinde yer alan Babakan Kallogeropulosun telgraflarna yer vermekte ve bunlarn, ngiliz ve Fransz hkmetlerini ikna etmek iin Yunan temsilcilerinin gsterdikleri umutsuz gayretleri gzler nne serdiine dikkat ekmektedir. Trianrafillidis mttefik liderlerle yaplan grmeleriyse, bilinsiz diplomatik grmelerdeki aalanmalar olarak addetmektedir78. Yunan heyeti Londraya gitmek zere Paristen getiinde, Kalogeropulos Millerand ile grmtr. Yunan heyeti 19 ubat (6 ubat)ta Londraya ulatnda ise, Kalogeropulos ayn gn Lloyd George tarafndan kabul edilmitir. yle ki Kalogeropulos ayn tarihi tayan telgrafnda, Lloyd George tarafndan son derece iyi ve samimi karlandklarn ifade etmitir. Lloyd George Yunanistana kar dosta tavrn beyan etmesinin akabinde, Sevr Antlamasnn ksmen deitirilmesi konusunda Yunanllarn niyetlerini anlamaya almtr. 21 ubat (8 ubat) 1921de Yunan heyetinden Yunan Ordusunun

durumuyla ilgili bilgi istenmitir. Kalogeropulos yantnn banda Yunanistann 121 bin askeri bulunduunu, bunlarn morallerinin dzgn olduunu ve askeri danmanlarnn grne gre bu kuvvetin ay iinde Ankaraya doru ilerleyerek Kemalistleri yok etmek ve Anadoluya bar getirmek iin yeterli olduunu ifade etmitir. Yunanistan Babakan askeri konularla ilgili bu grlerini, kendisine elik
76

Nee Aksiosis Tu Kemal [Kemalin Yeni Talepleri], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 9 ubat (27 Ocak) 1921, s. 2. 77 Hronopulos, a.g.e., s. 171-173. 78 Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]:1, s. 67-70.

324

etmekte olan Albay Sariyannis, Albay Eksadaktilos ve Albay Lakonasa dayandrmaktadr. Ekonomik konulara da temas etmi olan Kalogeropulos, Yunanistan kaynaklarnn henz tkenmediine, dier bir ifadeyle eer Yunanistana ihtiya duyduu kaynaklar salanacak olursa, Yunanistann sava devam ettirebileceine dikkat ekmitir. Ancak Fransa Babakan mdahale ederek Kalogeropulos kadar iyimser olmadn ifade etmitir. Bu noktada Fransz askeri danman General Guro sz alm ve Yunanllar ilerleyecek olurlarsa zmir Ovasnda olduundan Trkleri daha iyi silahlanm ve sava bulacaklarna, ayrca Trklerin yenilebilmesi iin 27 tmen gerektiine dikkat ekmitir. Oysa Sariyannis, Yunan askerinin Anadoludaki olanaklarna ilikin son derece iyimser tablolar izmitir. Haciantoniyu Anadolu Harekatyla ilgili eserinde, Yunan heyetinden askeri durumla ilgili bilgi istenmesi konusunu ele almakta ve Yunan heyetinin son derece art niyetsiz olarak mttefiklere ayrntlaryla Yunan Ordusunun analizini yaptn, cephedeki durum ve Yunanistann ekonomik imkanlar, beklentileri, taarruz planlar hakknda gr beyan ettiini ifade etmektedir. Haciantoniyu sznn devamnda, Kim Trklerin Franszlar ve talyanlardan bunlar renmediklerinin teminatn verebilir? sorusunu yneltmektedir79. Yannopulos ise Kalogeropulosun syleminin Venizelosun taklidi olduuna dikkat ekmektedir80. Konferans 23 ubat (10 ubat)ta Yunan heyetinin bulunmad halde, Trk temsilcilerin grn almak iin toplanmtr. lk sz stanbul Hkmetini temsil eden Tevfik Paaya verildiinde, kendisi ulusun gerek temsilcisinin Ankaradan gelen delegeler olduunu syleyerek, sz Bekir Sami Beye brakmtr. Trk temsilciler Sevrin iptalini istemilerdir. Efimeris Ton Valkanion Londra Konferansn sk bir ekilde takip etmi ve bunu kamuoyuna yanstmtr. Gazete Trk delegelerin konferansta dile getirdiklerine 26 ubat (13 ubat) 1921 tarihli nshasnda yer vermitir. Habere gre Trk temsilciler Trkiyenin ulusal btnln, gerek snrlarn belirlenmesini, Boazlarn serbestlemesini ve ekonomik denetimin azaltlmas gerektiini savunmulardr. Bekir Sami Bey sz aldnda, Mttefiklere kar dosta bir tutum iinde olan Ankara Hkmeti, zgrlk ve bamszlk temelinde bir bar

79

Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 147. 80 Yannopulos, a.g.e., s. 154.

325

istemektedir. zmir, Trakya, anakkale ve stanbulun igali, Anadoluda ihtilale sebep olmutur. Trklerin en asgari koular, ncelikle tm Osmanl topraklarn ele almaktr. Araplarn yaad topraklar bunun dndadr. Ancak bunlara da kendilerini ynetme hakk verilmelidir. kinci olarak da, tm dier milletlere gvence verilecektir demitir. Trklerin taleplerine yant veren Lloyd George bu

taleplerin Sevre uymadklarn syleyerek, Trkleri bunlar zerinde yeni dzenlemeler yapmaya davet etmitir81. Haberler, Mustafa Kemal ve arkadalarnn mttefikler nezdinde Misak- Milliyi savunma amacna ulatklarn dorular niteliktedir. Yunan tarihiliine gre Trkler konferansa, Sevr Antlamasnn dayanaklarn pheye dren istatistikler sunmulardr. Bunun zerine Yunan heyeti de kendi istatistiklerini sunmutur. Sonuta konferans, Anadolu ve Trakya nfusunun etnik analizinin yaplmas iin bir komisyon kurulmasn nermeye karar vermitir. Trk heyeti ilkin aratrma komisyonunu kabul ettiini sylemitir. Ankaradan yaplan uyar zerine de sonradan, soruturmann yaplmasn Yunanllarn buradan ekilmesine dek erteleme nerisinde bulunmutur.

Kalogeropulos yantlamadan nce meclise danmas gerektii yantn vermitir. Yunan Meclisi 28 ubat (15 ubat) tarihli oturumunda, konferansn zmir ve Trakyaya aratrma komisyonu gndermesiyle ilgili teklifini grm, ancak teklif oy birliiyle reddedilmitir82. Konferansla ilgili Yunan kamuoyunu en ok megul eden konulardan biri, Anadolu ve Trakyaya nfusun belirlenmesi ile ilgili komisyon gnderilmesi olmutur83. Yunanllarn konuyla ilgili kayglarn ortaya koyan haberlerden birinde Kalogeropulosun konferanstan, Yunanllarn igal ettikleri blgeleri boaltmas

halinde Rum nfus ve Yunan Ordusu iin gvence istedii ifade edilmektedir. Haberde Yunanllarn tezlerinin sarslmaz olduu ve ngilizlerinkiyle rtt ve bunlarda nemli deiikliklere gidilmeyeceine inanld vurgulanmaktadr84.

Kemaliki Antiprosopia Enopion Tis Diaskepseos [Kemalist Temsilciler Konferansn Huzurunda], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 26 ubat (13 ubat) 1921, s. 2. 82 Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s.86-90. 83 E Apofasis Tis Diaskepseos [Konferans Kararlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 27 ubat (14 ubat) 1921, s. 2; Apantisis Tis Turkias [Trkiyenin Yant], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 5 Mart (20 ubat) 1921, s. 2. 84 O Kalogeropulos Ezitise Eggiisis [Kalogeropulos Gvence stedi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 1 Mart (16 ubat) 1921, s. 2.

81

326

Trakya ve Anadoluya nfus konusunu aratrmak zere bir komisyon gnderilmesi olasl, Anadolu Rumlarna ait dernekleri ataa geirmitir. Efimeris Ton Valkanion 2 Mart (17 ubat) 1921 tarihinde, Bakan P. Ksistois ve Genel Sekreter G. Evrenidis imzasn tayan, Anadolu Derneine ait konferansa gnderilmi bir protesto metnini yaynlamtr. Metinde Trkler iin hakaret ieren ifadeler kullanld gze arpmaktadr. Protesto metni Lloyd Georgea hitaben

yazlm olup, Ynetim Kurulu ve Selanikle Makedonyada yaayan yz binin zerinde yesi ile Selanikteki Anadolu Derneinin, Londra Konferansnn Anadoluya inceleme heyeti gndereceini aknlkla karlad ifade edilmektedir. Sevr Antlamasnn imzalanmas esnasnda mttefikler, resmi Trk devletinin

istatistiklerini tartmasz olarak kabul etmilerdir. Ayrca o dnemde, dehetli rakamlaryla Anadolu Helenlerinin maruz kald vahi katliam ortaya koyan baka istatistikler de gz nne alnmtr Bu lke yaknda huzura kavutu ve boyunduruktan henz kurtuldu Biz imzas olanlar, tm Anadolulularn duygularna tercman olarak size saygyla itirazmz sunar ve size ana Yunanistanla sonsuza dek bal kalmak konusundaki sarslmaz kararmz bildiririz denilmektedir85. O dneme ait bir dier haberde, konferansn Trakya ve zmire aratrma komisyonu gnderecek olmas ile ilgili kararn renilmesinin akabinde Trklerin

cesaretlendikleri ve daha tecavzkar olduklar ifade edilmektedir. Dier taraftan Helenler de ayaklanma ve kaynama noktasna gelmilerdir. eitli merkezlerde her gn Trkler ve Rumlar arasnda kk olaylarn yaandnn kaydedildii haberde, bunlarn nemli atmalara dnebileceinin alt izilmektedir86. Konferansn sunduu teklifler ve Trk yetkililerin tavrlaryla ilgili haberlerden biri 9 Mart (24 ubat) 1921 tarihli olup, bu haberde Bekir Sami Beyin tavr yanstlmtr. Haberde Kemalist temsilci Bekir Sami Beyin sunulan antlamay renince hiddetlendii ve Ankaraya dneceini aklad, Kemalistlerin Mcadeleye devam edeceiz! cmlelerini kullandklar kaydedilmektedir. Bekir Sami Bey Tevfik Paann da stanbula dnmesini istemitir. Ayn haber, Mustafa Kemal ile Fransa arasndaki anlamann hazr olduunu da duyurmaktadr87. Bir dier haberde konferansn Trkiye iin elverisiz grld durumda, Mustafa
85

Mikrasiate Pros Tin Diaskepsin [Konferansa Hitaben Anadolulular], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 2 Mart (17 ubat) 1921, s. 2. 86 Turki Anatharrisan [Trkler Cesaretlendiler], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 3 Mart (18 ubat) 1921, s. 2. 87 Pithanos Ellinoturkikos Simvivasmos [Olas Trk-Yunan Anlamas], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 9 Mart (24 ubat) 1921, s. 2.

327

Kemalin Yunanllarla yz yze grme imkannn olup olmadn renmeye alt ve Bekir Sami Beyin buna, Yunanistann siyasi olarak mttefiklere bal olduu ve karlarn tehlikeye atmayaca yantn verdii ifade edilmektedir88. Bir dier haber Fransa-Trkiye antlamasndan, bu antlamann akabinde Trklerin Gney Anadolu (Kilikya)daki birliklerini ekerek zmiri tehdit edebileceklerinden ve konferans kararlarndan nce Yunanllar ekilmeye zorlayabileceklerinden korkulduundan sz etmektedir. Mttefikler Trklerle Yunanllara grmeler sresince dmanca tutumdan vazgemelerini telkin etmilerse de, ngiliz evreleri mutlu deillerdir. Haberde ngilizlerin mutsuzluunun sebebi olarak, mttefiklerin tm iyi niyetine ramen Trklerin meseleleri yavalatmas gsterilmektedir89. 16 Mart (3 Mart) 1921 tarihini tayan bir haberde, Ankarada Byk Millet Meclisinde grmelerin balad duyurulmaktadr. Mecliste ilk sz alan konumaclarn konferans kararlarna ok ters bir tutum aldklar ve kararlarn Byk Millet Meclisi tarafndan reddedileceine kesin gzyle bakld ifade edilmektedir90. Baka bir haberde ise, Trk yetkililerin uzun telgraflarla teklifleri ve grleri Ankaraya bildirdikleri ve Mustafa Kemalin zmir ve Trakyada Trk egemenlii konusunda srar etmelerini emrettii kaydedilmektedir91. 22 Mart (9 Mart) 1921 tarihli bir haberde, Bekir Sami Beyin Romadan ayrlmadan nce gazetecilere verdii beyanat yer almaktadr. Bekir Sami Bey mttefiklerce teklif edilenlerin bazlarn tatmin edici bulmakla beraber, Trakya ve zmir konularnn halen sallantda olduunu ve Ankarann bu konuda fikir deitirmesinin sz konusu olmadn sylemitir. Bekir Sami Bey, Biz Yunanllar tanmyoruz. Bize kar onlar gnderen mttefiklere sesleniyoruz. Yunanllar etnolojik aratrmayla ilgili teklifi reddederek haksz olduklarn gstermilerdir. Gerekte Trkiyede sadece bir tek hkmet vardr, o da Ankara Hkmetidir Trkiyenin hibir zaman zmir ve Trakyadan vazgemesi dnlemez. Bu konu

O Kemal Theli Na Diapragmatefthi ApEfthias Me Tus Ellines [Kemal, Yunanllarla Yz Yze Grmek stemektedir], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 10 Mart (25 ubat) 1921, s. 2. 89 Kathoristi To Oristikon Shedion Tu Anatoliku [Dou Meslesinin Son ekli Belirlenmitir], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 15 Mart (2 Mart) 1921, s. 1. 90 rhisen Sizitisis s Tin Ethnosinelefsin Tis Agkiras [Ankara Byk Millet Meclisinde Grmeler Balamtr], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 16 Mart (3 Mart) 1921, s. 2. 91 O Kemal Dietakse Epimonin [Kemal Israr Edilmesi Emrini Vermitir], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 17 Mart (4 Mart) 1921, s. 2.

88

328

Anadolu meydanlarnda askeri olarak zlecek ve kesin zafer getiren zm salanacaktr demitir92. Efimeris Ton Valkanionun 23 Mart (10 Mart) 1921 tarihli nshasnda, Dou Meselesine ilikin konferansn sunduu teklif yer almtr. Metinde silahszlandrlacak, yani ne Trk ne de Yunan silahl kuvvetlerinin bulunmayaca, ancak mttefiklerin bulunaca blgeler dile getirilmitir. Bu blge stanbul Boaznn ve Marmara Denizinin iki kysndan itibaren 25 kilometrelik bir kuaktr. Padiaha stanbulda snrl bir asker bulundurma hakk verilecek, stanbul ancak mttefikler Trklerin iyi niyetleri konusunda ikna olduklarnda boaltlacaktr. Trkiye Boazlar Komisyonunda temsilci bulundurabilecektir. Eer Trkiye bar istediini kantlayacak olursa, bu komisyonun bakan Trk de olabilecektir. Ekonomi komisyonunda Trkiyenin i meselelerle ilgili sadece danmanlk deil, oy hakk da olacaktr. Metinde Trk silahl kuvvetlerinin 75 bine kartlabilecei, bunlarn 30 bininin dzenli ordu, 45 bininin jandarma kuvvetleri olaca sylenmektedir. Yunan kuvvetleri ehir ii hari tm zmir Blgesini terk

edeceklerdir. Krsal blgelerde yerel jandarma kuvvetleri, mttefik subayn komutas altnda grev yapacaklardr. Bu kuvvetler iinde yerel unsurlar, nfus oranlarna gre temsil edileceklerdir. Tm il Trk egemenlii altnda ancak otonom, zmir liman tm lkelerin ticaretine ak olacaktr. Padiaha zmir gelirlerinden belli bir oran denecektir. Trakya rejimi deimeyecek, Yunanllar bulunduklar yerde kalacak ve Sevr Antlamas uyarnca igal ettikleri yerleri alacaklardr. Metinde belirtilen

dzenlemelerin Trkiye tarafndan onaylanmas ve yasal bir ekilde uygulanmas halinde, mttefiklerin Trkiyenin Milletler Cemiyetine yeliini destekleyecekleri ifade edilmektedir93. Hronopulos konferansn sunduu tekliflerle Trkiyenin egemen g haline geldiini, mttefiklerin eliyle glendirildiini ve bu teklifler zerine Yunanistann sz syleyemediini ifade etmektedir. Trklerse zaman kazanmak mttefiklerin teklifini 25 gn sonra yantlayacaklarn bildirmilerdir94. amacyla

Dilosis Tu Sami Bekir [Bekir Saminin Aklamalar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 22 Mart (9 Mart) 1921, s. 1. 93 Olokliron To Kimenon Tis Protaseos Tis Diaskepseos Dia To Anatolikon [Anadolu le lgili Konferansn Sunduu Teklifin Tam Metni], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 23 Mart (10 Mart) 1921, s. 1. 94 Hronopulos, a.g.e., s. 188.

92

329

Gelimeler zerine Gunarisin Londraya gitmesi gerekmi, Londraya gittiinde Kalogeropulos ile birlikte Lloyd George ile temas kurmular ve Yunanistann mttefiklerin bu yeni teklifini kabul edemeyeceini aklamlardr. Dileri Bakanlna gnderdii telgrafnda Kalogeropulos, Gunaris ile birlikte Lloyd George tarafndan kabul edildiklerini aktarmtr. Lloyd George Trk yetkililerinin Ankaraya dndklerini sylemi ve Ankarann teklifleri kabul

etmedii durumda yeni koullarn ortaya kacana iaret etmitir. Gunaris ve Kalogeropulos harekatn baars iin yeni ya grubunun daha silah altna alnacan, bunun 45 bin kadar yeni asker salamasn beklediklerini ifade etmilerdir. Lloyd George hibir eyin ansa braklmamas gerektiinin, askeri harekatlarn baarszl halinde Trklerin byyeceklerinin altn izmitir. Gunaris Lloyd Georgeun harekatn ne zaman balayaca sorusuna, gelecek hafta yantn vermitir. Lloyd George ngilizlerin kalbinin en scak kesinin Yunanistana ait olduunu ve ngilterenin yardm etmek niyetinde olduunu sylemi, ancak Yunanistana herhangi bir ekonomik yardm verilmemitir. Triantafillidise gre Kemalist Ordunun yok edilecei ile ilgili yle bir kanaat domutur ki, Kral ge kalmaktan korkarak cepheye gitmek istediini beyan etmitir. Bu ekilde hkmet Yunan Ordusunu felaket dolu bir maceraya srklemi ve srarla hatalarna devam etmitir. Kald ki bu hatalara, baka hatalar da eklenmitir. Kalogeropulos 8 Nisan (26 Mart) 1921 tarihinde istifa etmi ve ayn gn Gunarisin babakanlnda kurulan hkmet yemin etmitir95. Dier taraftan Efimeris Ton Valkanion, Bekir Sami Beyin stanbula dndkten sonraki beyanatna da yer vermitir. Burada Bekir Sami Beyin stanbula dndkten sonra desteklerinden dolay talyan heyeti ve Kont Sforzaya teekkr ettiine ve Kt gnler artk geride kald. Daha iyi bir gelecek bekleyebiliriz. Trkiye ve Yunanistann kaderi u anda sava alannda belirlenmektedir. Ocaklarmz kanmzn son damlasna kadar savunmaya kararlyz. Bizim davamz hakldr ve Allahn yardmyla baaracamzdan eminiz dediine ekilmektedir .
96

dikkat

Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 71-73. 96 Dilosis Tu Bekir Sami Ti Epidiyokun Kemaliki [Bekir Saminin Aklamalar Kemalistler Ne stiyorlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 20 Nisan (7 Nisan) 1921, s. 2.

95

330

Spiridonos Martta gerekletirilen taarruzun gerekesi olarak, Trklerin Londra Konferansna yant vermeyi reddetmesini gstermektedir97. Psirukis getirdii yorumda Londra Konferansnn, tilaf Devletleri

arasndaki gr ayrlklarn su stne kardn ifade etmektedir. Uzla abalar boa km ve konferans kmaza girmitir. Konferans 12 Mart 1921 tarihinde herhangi bir sonu alnamadan, ancak ngilizlerin Yunanistann taarruza gemesini syleyen ak emriyle bitmitir. Psirukis dier Yunan kaynaklarndan farkl olarak, Londra Konferansnn bir sonu vermeden dalmas zerine Bekir Sami Beyin ngiltere, Fransa ve talya ile baz konularda ayr ayr imzalad anlamalara da deinmektedir. Fransa ve talya ile yaplan anlamaya gre, bunlar byk ekonomik karlarla Anadoluyu boaltacaklardr. ngiltereyle yaplan anlamaya greyse, ngiliz esirlerin tamam serbest braklacak, buna karlk ngiltere Trk esirleri arasnda Ermenilere ve ngilizlere kt davrandklarn iddia ettiklerini serbest brakmayacaktr. Psirukise gre Ankara Hkmeti Bekir Sami Beyin anlamac ve emperyalist yanls politikasn benimsememi, Onu Dileri Bakanl grevinden alm ve bu gelimeler Trk Sovyet ibirliinin yolunu amtr98. Mustafa Kemal Bekir Sami Beyin ngiltereyle imzalad anlamay Trk uyruklarnn Trkiye snrlar iindeki davranlar zerinde yabanc bir hkmetin yarglama hakkn onaylamak, Fransa ve talya ile imzalad anlamalar da, bu lkelere bir takm ekonomik ayrcalklar vermek olarak yorumlam ve bunlar kabul edilemez bulmutur99.

C.

II. NN SAVAI VE SONULARI

1.

II. NN SAVAI

Yunan Genelkurmaynn tarih kitabnda II. nn Savann anlatmndan nce, Trk Ordusu hakknda bilgiler ve yorumlar yer almaktadr. Bu aktarma gre Mustafa Kemal Paa, I. nn Zaferi olarak adlandrlan muharebenin akabinde Yunan Ordusuna taarruz edip yenmeye karar vermitir. Kemalist Trkiyenin
97 98

Spiridonos, a.g.e., s. 122. Psirukis, a.g.e., s. 140-142. 99 Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt: 2, s. 771-773; 785-793.

331

Londra Konferansna davet edilmesiyle birlikte Trk Ordusundaki subaylar kalabalklat gibi, ordu saflar da sklamtr. Mttefiklerin Anadoludaki depolar Mustafa Kemalin emrine girmi, bunun dnda Trk lider uaa kadar her trl sava malzemesini rahata temin edebilecek konuma gelmitir. Trk Ordusu ar toplar zellikle Sovyet Rusyadan temin etmi ve gl svari birlikleri oluturmaya nem vermitir. Kitapta, Trk Genelkurmaynn elde ettii bilgilerin her zaman doru olduu ve Yunan birliklerinin her trl hareketiyle ilgili bilgilerin mttefik subaylar ve baka ajanlar tarafndan Trklere aktarld ifade edilmektedir. Ayrca Londrada bulunan Trk temsilciler, Lloyd Georgeun destekledii Yunanllarn Eskiehir ve Afyonu igal etmek zere taarruza geecekleri bilgisini iletmilerdir. Tersine Yunan Ordusu, I. nn Savann akabinde Trk kuvvetlerinin durumuna ilikin kesin bilgiye sahip olamamtr. 25 Ocak (12 Ocak) 1921de Yunan Genelkurmay Bakanl grevini Tmgeneral Guvelis stlenmitir. Yeni bir taarruz olasl grlmeye

balandnda Guvelis, 29 Ocak (16 Ocak)ta Harbiye Bakannn huzuruna karak Anadolu Harekat ile ilgili grn aklam, bundan iki gn sonra olaylarn zetini ve kiisel dncelerini ieren bir rapor sunmutur. Guvelis raporunda, Bu deniz tesi harekat tehlikeli ve baars pheliydi. Halka yk getiriyordu. Bunun en ksa zamanda noktalanmas gerekirdi demekte, koullarn zorluuna ve askeri

zaferin hzl ve kararl nlemlerle gelebileceine dikkat ekmekteydi. Anadolu Harekatnn Kemalist Ordu zlnceye ve yok edilinceye kadar devam etmesi

gerektiini ifade eden Guvelis, hzl bir taarruzdan yana tavr koymakta, Karadeniz Ereli Antalya hattnn igalini ve askeri harekatlarn iki dneme ayrlmasn nermekteydi. Bu hat her cepheden daha ksa olup, Trkiyeyi Anadolunun 2/5inden etmekteydi. Ayrca bu alan, Trklerin askeri ve ekonomik merkezlerinin bulunduu aland100. Harekatn birinci aamasn Eskiehir-Afyon hattnn igali tekil edecekti. kinci aamada Trk Ordusu Ankaraya srlecek, tamamen yok edilip datlacakt. Ancak bu plann baars iin yeni ya gruplarnn silah altna alnmas gerekliydi. Guvelis raporun sonunda hzl ve dorudan bir harekatn gerektiinden hareketle, her trl kararszlk, etkilenme ve hareketsizliin gerek bir felakete sebep olacana dikkat ekmekteydi ki, plan esasen Harbiye Bakan

Gunaris tarafndan da beenilmiti. Ancak Guvelisin geni bir harekat iin derhal
100

Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 149-150.

332

gl kuvvetlerin silah altna alnmasn ifade eden gryle, Anadolu Ordusu Kurmay Bakannn Anadoluda varolan kuvvetleri sadece -drt bin askerle destekleyerek gerekletirilecek snrl lekli bir harekat stlenilebilecei tezi ikileme sebep olmu, hkmet tarafndan Anadolu Ordusunun nerisi seilince Tmgeneral Guvelis istifa etmi ve 15 Nisan (2 Nisan) 1921de grevden alnmtr101. Kalogeropulos ve Gunaris 10 Mart (25 ubat) 1921 tarihinde Steryadis araclyla Papulasa telgraf gndermiler ve telgrafta durumun, Eskiehir ve Ktahyann igali iin hemen harekete geilmesini gerektirdiini ifade etmilerdir. Bu emir Sariyannis ve Pallisin verdii gvencelere dayandrlmakta ve harekatn Yunanllarn ulusal davasna byk yarar salayaca sylenmektedir. Emrin sonunda Papulasn gr sorulmu, Papulas Eskiehir-Ktahya-Afyon ynnde yaplacak harekat iin asker takviyesi istemitir102. 14 Mart (1 Mart) 1921 tarihinde Bakomutan Papulas, Eskiehir ynnde gerekletirilecek harekat bizzat stlenmek amacyla Bandrma zerinden Bursaya hareket etmitir. Bakomutann Bursaya gitme sebebi, harekat derhal balatmaktr. Kar sebebiyle harekatn 3-4 gn ertelenmesi gerekmi, ayrca istenmi olan 3000 asker takviyesi de gecikmitir. Bakomutan yeniden talep etmise de, bunlarn salanmas zor olmutur. Hibir zaman korku ya da phe ifade edilmemi, her eyin hazr olduu varsaylarak takviye gcn ulamas beklenmeden, hatta bunlarn Yunanistandan cepheye hareket ettikleri haberi gelmeden, harekatn 23 Mart (10 Mart) 1921 tarihinde balamas emredilmitir103. Bulalas bu noktada baka bir olguya daha dikkat ekmektedir. Papulas Eskiehir ve Ktahyann igali iin harekatn gerekli olduunu bildiren telgrafn akabinde Sariyannise emir vermi, Sariyannis de acil bir harekat iin gerekli olan plan hazrlamtr. Bu plana gre Bursadan 3. Yunan Kolordusu ve UakKtahyadan 1. Yunan Kolordusu Eskiehire doru hareket edecektir. Her iki ynden baskya maruz kalacak Kemalist Ordunun ya ok byk ve kendisi iin elverisiz bir sava vermesi gerekecek, ya da gerileyecektir. Bu durumda Eskiehir 3. Kolordunun eline geecektir. Harekatn bu evresinden sonra 1. Kolordu Afyona ynelecek ve Afyonu igal edecektir ki buras, az sayda Trk kuvveti tarafndan
Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 91-93. 102 Spiridonos, a.g.e., s. 122-123. 103 Stratigos, a.g.e., s. 194-195.
101

333

korunmaktadr. Bulalasa gre Avrupada olduundan dolay Sariyannisin fazlasyla baarl bu plan ne yazk ki uygulanmam ve bunun yerine Kurmay Bakan Pallisin plan uygulanmtr. Oysa ki Pallisin plan, dank kuvvetlerle birtakm gereksiz artma harekatlarn gerekli klmaktadr. Bu plana gre bir taraftan Eskiehire, dier taraftan Afyona ynelinecektir. Bulalasn ifadesiyle ngilterenin Fransaya karlk vermek iin baar bekledii bir anda, kendi iinde baarsz olan bir plan uygulanmtr. Avrupadan dnen Sariyannis Atinada Genelkurmay Bakan Guvelise neden harekat plannn deitirildiini sorduunda ald yant, Halkn bayram yaptn duymuyor musun? olmutur ki, o anda anlar almaktadr. Sariyannis Duyuyorum. Ama ne zamana kadar? yantn vermitir104. Yunan Genelkurmaynn tarih kitaplar serisinin ilgili cildinde, 22 Mart (9 Mart) 1921 tarihinde eitli cephelerde bulunan Trk ve Yunan kuvvetleri kyaslanmtr:
Ar Makineli Tfek

Tfek Cephe

Kl

Top

Yunan
zmit

Trk 4126 12341 19285 6600 41772

Yunan 66 911 290 1267

Trk ? 1377 3405 450 5235

Yunan 72 252 192 120 636

Trk 16 98 143 39 296

Yunan 16 104 104 36 260

Trk 4 39 69 40 152

5130 18990 15450 12665 52235

Kuzey (Bat) Gney

Art Blge Toplam

Tablo 3: Yunan Kaynaklarna Gre 22 Mart (9 Mart) 1921de eitli Cephelerdeki Trk ve Yunan Kuvvetlerinin Kyaslanmas105

Trk stiklal Harbi serisinin ilgili cildinde, II. nn Savana katlan Trk kuvvetleri 34175 tfek, 235 ar ve 55 hafif makineli tfek, 3500 kl ve 104 top olarak verilirken, Yunan kuvvetleri 41550 tfek, 720 ar ve 3134 hafif makineli tfek, 3100 kl ve 220 top olarak ifade edilmitir106.
Bulalas, a.g.e., s. 281-283. Epithetike Epihirisis Dekemvrios 1920 Martios 1921 [Taarruz Harekatlar Aralk 1920 Mart 1921], s. 146. 106 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, III. Ksm, s. 281.
105 104

334

II. nn Savanda Yunan Ordusunun uygulad plana gre, 3. Kolordu Eskiehir ve 1. Kolordu Afyon dorultusunda taarruz edecek, kuzeyde 11. Tmen Adapazar, gneyde 1. Tmen Bykmenderes kesiminde gsteri taarruzlaryla harekata katlacaklardr. 3. Kolordunun grevi, 23 Mart 1921de Eskiehir genel dorultusunda taarruza geerek Trklerin gerilerini kesmek, ya da onu ember iine alarak yok etmek ve nemli bir ulatrma merkezi olan Eskiehiri igal etmektir. 1. Kolordunun greviyse, Dumlupnar dorultusunda taarruz etmektir. Bu taarruz karsnda Trk kuvvetleri Afyona ekilirlerse, kolordu Ktahya ynn emniyete alp Afyona kadar ilerleyerek burasn igal ettikten sonra, bir ksm kuvvetiyle Konya istikametini emniyete alarak kuvvetinin ouyla Eskiehir istikametinde 3. Kolordu ile birleecektir. Eer Trkler Ktahyaya ekilirlerse; kolordu bir ksm kuvvetiyle Afyonu igalden sonra Konya ynn emniyete alarak Trk kuvvetlerini Ktahya istikametinde takip edecektir. Uak-Afyon ve Afyon-Eskiehir

demiryollarn elde etmeye nem verilecektir. Yunan hedefleri, Trk savunma plannn aadaki ekilde yaplmasna sebep olmutur: Bursa blgesinden Eskiehir, Uak blgesinden de Afyon ynnde gelimesi muhtemel Yunan taarruzuna kar, iki ynde de ayn kuvvetle savunma yaplmas olas deildir. Dolaysyla, daha nemli olan Eskiehir-Ankara yn byk kuvvetle tutulacak ve zayf kuvvetlerle oyalama muharebesi yaplarak Afyon dorultusunda taarruz eden Yunan kuvvetlerinin kuzeye sarkmalar nlenecektir. Eskiehir istikametinden gelecek Yunan kuvvetlerine kar ilk muharebeden bu yana daha da salamlatrlmtr107. Eskiehir ynnde iki koldan ilerleyen Yunan kuvvetleri, cephenin ileri hattndaki Trk birlikleriyle savaarak 27 Martta nn mevzilerine yanamlardr. smet (nn) Bey, II. nn Sava tam bir askeri harekettir. Yunanllar bu savata, bizim iki nn Sava arasnda toplayp tanzim edebildiimiz kuvvetten iki misli fazla bir kuvvetle harekata giritiler demitir. Fakat Trkler de, I. nn Savana oranla daha hazrlkldrlar. 28 Martta iddetli bir taarruz balam, 28, 29 ve 30 Mart gnlerinde dehetli muharebeler yaanmtr. smet Bey cereyan eden I. nn Savanda

olduu gibi, en uygun savunma hatt olan nn mevzileri tutulacaktr. Bu mevziler

muharebeleri, Kyasya savayoruz. ki tarafn avc hatlar hem sa cenahta, hem sol cenahta birbirine kart. Tedbirler alyor, kumandanlara tebli ediyorum:

107

A.e., s. 304-306.

335

Birlikler mevzilerinden kmaya mecbur olurlarsa, daha geride, dmandan ayrlmadan yer tutacaklar. Adm adm savaacaz. Sava gece gndz durmadan devam ediyor. Cepheler girintili kntl bir hal ald. Dmanla burun burunayz. Karlkl cepheler, yakn cepheler, tpk anakkalede olduu gibi. Bir tepeyi, bir yeri kaybedince, hemen mukabil taarruzla geri almaya alyoruz. Sng muharebesi yapyoruz. Sngs olmayan askerler, tfeklerinin dipikleriyle dvyorlar szleriyle anlatmtr. 28 Martta sabahn erken saatlerinde sava btn cephede iddetlenip, mevzinin kilit noktas saylan Metristepe dnce, gelimeleri renen Mustafa Kemal Paa Byk Millet Meclisi muhafz taburunu da cephe emrine vermitir. Muhafz taburu hemen hemen bir tmene karlk olup, seme er ve subaylardan olumaktadr. Takviye kuvvetler 29 Mart gn cepheye ulamlardr. Neticede Yunan Cephesi kertilmi ve ekilmeye zorlanmtr. Mustafa Kemal Paa smet Beye gnderdii mesajnda, Siz orada yalnz dman deil, milletin makus kaderini yendiniz tespitinde bulunmutur108. Spiridonos II. nn Sava ile ilgili, 27 Martta Trklerin asl

kuvvetleriyle kar karya gelinmitir. 28, 29 ve 30 Mart tarihinde, sava byk bir inatla gereklemitir. Dmann korumaya ald yerler srasyla bir Trklerin, bir Yunanllarn eline gemitir. Trk Bakomutan smet olaylar ok iyi deerlendirip, I. Yunan Kolordusunun hareketsizliinden de yararlanarak 28, 29 ve 30 Martta gneyden demiryoluyla 8., 23. ve 28. Trk tmenlerini ve ayrca Ankaradaki tm kuvvetleri, hatta meclisi koruyan kuvvetleri dahi cepheye tamtr. 30 Martta Trk destek kuvvetlerinin cepheye ulamasyla, o ana kadar baarl olan Yunanllar baarszla itmitir. 3. Yunan Kolordusunun kayplar 360 subay ve 4900 silahre ulamtr. Bu rakamlar, gn sren bu muharebelerin iddetini gstermek iin yeterlidir notunu dmtr109. Yunan askeri tarih kitaplarnda II. nn Sava bal altnda, 1. ve 3. Yunan Kolordularnn gerekletirdii taarruzlarn kyasland dikkat ekmektedir. rnein Yunan Genelkurmaynn tarih kitabnda, Trklerin Dumlupnar Muharebesi adn verdikleri muharebenin byk bir Yunan baars olduu, Refet Beyin hem yenildii, hem de geriledii kaydedilmektedir. Ancak 1. Kolordu Eskiehire doru

108 109

nn, Hatralar, Cilt: 1, s. 248-251. Spiridonos, a.g.e., s. 123-124.

336

hareket etmek iin yeterli gce sahip deildir. Bu sebeple her iki grup da kendi balarna ve bamsz hareket etmiler ve birbirlerini destekleyememilerdir110. Spiridonos da 1. Yunan Kolordusunun harekatla ilgili 1030 sayl emri uygulayabilmek amacyla 2. ve 13. tmenlerini harekete geirdiini, 17 Martta 2. Tmenin Uak-Dumlupnar, 13. Tmenin Akarda istikametine doru ilerlediini ve bu tmenlerin basit bir direnile karlatklarn ifade etmektedir. Bylelikle 27 Martta Afyon igal edilmi, 1. Kolordunun kayplar l ve yaral olarak 140 gememitir. Spiridonos 3. Kolordunun 4900 kaybna kar 1. Kolordunun sadece 140 kayp verdiinden hareketle, bunun sava alanlar arasndaki farkll ve kolordular arasndaki yardmlama eksikliini ortaya koyduunu iaret etmektedir111. II. nn Savanda Trk Ordusu 44 ehit, 102 yaral, 4 esir, 2 kayp ve 4 firar olmak zere, toplam 156 subayn kaybetmitir. Trk Ordusunun kaybettii toplam er says ise, 4794tr. Bunlarn 637si ehit olmu ve 1720si yaralanmtr. Ayrca kayplar ve firarlar vardr112. nnde zafer kazanan Trk kuvvetlerinin Eskiehir, Altnta zerinden Dumlupnara ynelerek, Afyonun dousunda bulunan Yunan grubunun geri

ekilme yolunu kesmesi ve bylece o grubun byk bir ykma uratlmas olasl deerlendirilmi ve ilk serbest kalan tmenler Gney Cephesi Komutan Refet Beyin emrine verilmitir. Fahrettin Paa Afyondan ekilen Yunanllar kovalayp zorlarken, Refet Bey de Yunanllarn Aslhanlar yresinde bulunan bir alayna saldrmtr. Aslhanlardaki Yunan alay Refet Beyin taarruzunu durdurmu, ok da zaman kazanm ve bu sre iinde glendirilmitir. Refet Beyin emrindeki kuvvetler baarl olamadklar gibi, pek ok da kayp vermilerdir. Yunanllar stnlk salayarak Dumlupnar mevzilerine yerlemi ve orada kalmlardr. I. ve II. nn gibi savunma savalarnda baarl olmu olan Trk Ordusu, Aslhanlar ve Dumlupnardaki taarruz giriimlerinde baarl olamam, bu durum ordunun taarruz gcnn olmadn ortaya koymutur. Refet Beyin komutasndaki orduda kendisine kar gven kalmad anlalnca, Gney Cephesi Bat Cephesine balanarak smet Beyin emrine verilmitir113.

Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 133-134. 111 Spiridonos, a.g.e., s. 124. 112 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, III. Ksm, s. 509; Epithetike Epihirisis Dekemvrios 1920 Martios 1921 [Taarruz Harekatlar Aralk 1920 Mart 1921], s. 342. 113 Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt: 2, s. 777-783.

110

337

Ayn konu Spiridonos tarafndan, 3. Kolordu 31 Martta Bursaya doru gerilemeye baladnda, Trkler takip etmemilerdir Eskiehir-Afyon demiryolu hattn kullanarak, asl kuvvetlerini Ktahya ve Dumlupnara tamlardr. Bunda amalar, Afyona doru gerileyen 1. Kolordunun nn kesmektir szleriyle anlatlmtr. Spiridonosa gre Uak ve zmir arasnda baka nemli bir kuvvet bulunmadndan, Trkler 1. Yunan Kolordusunu yok etmi olsalard zmire doru rahata ilerleyebilirlerdi. Kald ki talyan Blgesi Yunan birlikleri iin srekli bir tehdit oluturmaktayd ve 3. Kolordu zmirden etin geen bir mcadelenin ardndan

kilometrelerce uzakta, mdahale edebilecek durumda bulunmuyordu.

Afyon ve Bursa aras blgenin Trk yerleim alan olduu ve Trk svari birliklerinin harekat destekleyebilecekleri dnldnde, durumun kritiklii daha iyi ortaya kmaktayd. 1. Yunan Kolordusu 7 Nisanda Afyonu terk ederek Dumlupnara ynelmitir. Trkler 8 Nisanda Dumlupnara taarruz edince, savunma yapmakta olan 34. Yunan Alayn zor durumda brakmlardr. Mcadele 8 Nisandan 10 Nisana kadar devam etmitir. yi dzenlenmi, iyi ynetilen ve demiryolu ayrcalna sahip olan Trkler 3. Kolorduyu byk kayplara uratmalarnn yannda, 1. Kolorduyu da kalk noktasna geri gndermilerdir. 1. Kolordunun zamannda Afyonu boaltmas ve Dumlupnarn 34. Piyade Alay ile savunulmas, genel bir felaket yaanmasn nlemitir114. anakarise greyse, Dimosthenis Diyaletis komutasndaki 34. Alayn bu savunmas Yunan htilaliden tam yz yl sonra, yani 7 Nisan (25 Mart) 1921de Yunan Ordusunu kurtarmtr. Plastiras Yunan Ordusunun savunmasna, iki evzon taburuyla byk katkda bulunmutur115. Gonatas II. nn Sava gnlerinde Yunan Ordusunun yaad en byk sorunun, ulamla ilgili olduunu vurgulamaktadr. Trklerin demiryollarn

ellerinden geldiince tahrip ettiklerinden ve bunun Yunan birliklerine byk ikmal sorunlar yarattndan sz eden Gonatas, onarm almalarnn arlndan ve bunun her zaman mmkn olmadndan ikayet etmektedir. Fransz irketi 28 Mart gece yarsndan itibaren asker, ya da sava malzemesi tayan hibir vagonun hareket ettirilmemesini emretmitir. Gonatas Yunanllarn Fransz irketinin bu ihanet ieren tutumu karsnda ardklarn, irket sava iinde bizi demiryolunu kullanmaktan

Spiridonos, a.g.e., s. 125-126. Vasilis . anakaris, Dakrismeni Mikrasia [Alayan Anadolu] 1919-1922, Atina: Ekdosis Metehmio [Metehmio Yaynlar], 2007, s. 280.
115

114

338

yoksun brakyordu szleriyle anlatmaktadr. Yunanllar kendi imkanlaryla hatlar onarmaya almlar, ancak onarm almalar ar yrm, ya da bir takm teknik sorunlar ortaya kabilmitir. kmal problemlerine de deinen Gonatas, yk aralarnn ya tahrip edilmi olduuna, ya da bunlar iin yol bulunmadna ve ulamn korumasz yrtldne iaret etmektedir. Trkler demiryolu

malzemelerini Konya istikametine kardklarndan dolay Yunanllar Afyonda bu tr malzemeler bulamamlar, ancak arpa, buday ve deirmen bulup, ekmek retebilmilerdir116. II. nn Zaferi Byk Millet Meclisinde ve Anadoluda sevinle karlanm, smet Bey 31 Mart 1921de paala ykseltilmitir. Trk Ordusunun kendisinden say ve silaha ok stn olan Yunan Ordusunu dize getirmesi, ulusun Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine olan gvenini arttrm, tilaf Devletleri Trk-Yunan Savanda tarafsz olduklarna dair bir bildiri yaynlamlardr. Fransa Byk Millet Meclisi Hkmetiyle grmelere balam ve Zonguldaktan ekilmitir. talyanlar askerlerini ekmeyi vaat etmiler ve ardndan Anadoluyu boaltmlardr. ngiltere Malta Adasndaki Trk tutuklulardan bir ksmn serbest brakmtr. ngiliz generali Harington Mustafa Kemal Paayla grmek iin giriimde bulunmu, Yunanistan ise igali altnda bulundurduu Kocaeli Blgesinden ekilmitir117. Yunan askeri tarih kitaplarnda II. nn Savann sonucu, dier bir ifadeyle Yunan baarszl, olduka geni bir ekilde ele alnmaktadr. Ksenofontas Stratigosa gre Martta gerekletirilen bu harekat, genel bir harekatn balangcn oluturmaktayd. Kolayca tehlikeye girebileceinden dolay, baarsndan emin Ordu kurmaylarndaki iyimserlik, Londrada

olmadan balatlmamas gerekirdi.

bulunan Yunan Hkmeti temsilcilerine de gemi ve bu zaafla harekat iin emir verilmiti. Bunun neticesinde Bakomutan Papulas, gerekli takviye gc beklemeden harekat baaltmt. Stratigos bu noktada, Ordu Kurmay Bakan Yardmcs Londrada harekatn baars konusunda son derece emin konutuu esnada, bu denli gl Trk oluumlarnn ortaya kabileceini gz nnde bulunduruyor muydu?... Bakomutan Papulas Trklerin deiebileceini imkansz m gryordu?...

Harekatn takviye g gelmeden yaplabileceinden ok mu emindi? Sariyannis Londrada Harekat buradan verilecek basit bir emirle baalayabilir derken, ikmal
116 117

Gonatas, a.g.e., s. 159-160. Gencer-zel, a.g.e., s. 179-180.

339

imkanlarnn iyi incelenmediini ve bu sebeple cephane sknts yaandn bilmiyor muydu? Yoksa tm bunlar, harekatn baarszlndan sonra m anlaldlar? sorusunu yneltmekte ve yimserliin ve ihtiyatszln kurbanlar, o zamanki siyasetle ilgilenen bakanlar oldular demektedir. Stratigosa gre harekatn baarszl her adan Yunanistan iin zarard ve Mustafa Kemalin prestijini arttrmt. Mustafa Kemal bundan byle ngiliz ve Yunan siyasetinin her trl dman tarafndan desteklenmiti. Eskiehir ynnde yaplan bu harekat, Mustafa Kemalin artk gl bir orduya ve ar toplara sahip olduunu ortaya koymutu118. Bulalas harekatta uygulanan plann saysal stnle dayandn, harekat planlayan Pallis kadar, plan uygulayanlarn da Anadolu gereini bilmediklerini ve dolaysyla taarruzun kt sonulandn kaydetmektedir. Bulalasa gre plann uygulayclar savamay bilmedikleri gibi, e zamanl hareket de edememilerdi. Papulas I. nn Savann baarszlnn ardndan, ordu mensuplarnn deneyimlilerle deitirilmesini isteyecek cesarete sahip olamamt. Bunun tersine, sekin bir komutan olan General Niderin yerine, 1. Kolordu Komutanlna Kontulisin atanmasn itirazsz kabul etmiti. Kontulis gemii olaanst olmakla beraber, yeni koullara uyum salayamamt. Trkler Dumlupnara taarruz

ettiklerinde ise, 1. Kolordu kesin esaretten Kontulisin hzl hareketi sonucunda kurtulmutu. Bu ayn zamanda Yunan Ordusunun kurtuluuydu119. Bujak II. nn konusunda yapt deerlendirmede, Trk mukavemetinin derecesi hakknda hata yapldna, acele edildiine, hazrln eksik olduuna ve Yunan Odusuna taarruz arifesinde acemi subaylarn atanmasnn iyi sonu vermediine iaret etmektedir120. Triantafillidis yorumunda, 1921 ylnn ilk yarsnda gerekletirilen harekatlarn Yunan Hkmeti ve askeri liderlerde ciddi bocalamalar yaratm olabileceine iaret etmekte ve Bu askeri baarszlklardan, Trk Ordusunun imdiden kayda deer bir g haline geldii ve hzl bir art eilimi gsterdii ortaya kmt demektedir. Triantafillidis Mustafa Kemal liderliindeki Trk Ordusunun ancak sava deneyimi olan subaylarn komutas altndaki byk bir askeri gle, yetenekli ve denenmi bir bakomutanla paralanabileceini, hkmetlerin iyi hesaplanmam, rastgele ve partizanca hareketlerinin ordu iin bir darbe olduunu,

118 119

Stratigos, a.g.e., s. 197-198. Bulalas, a.g.e., s. 283-284. 120 Bujak, a.g.e., s. 207-208.

340

ne yazk ki bunu kendilerinin anlamadklarn kaydetmektedir. Mart ve Nisan 1921deki genel seferberlik, belki asker olarak byk bir kuvvet salamt. Ancak bu, geni bir cepheye yaylm olan harekatlar iin sayca yetersizdi diyen Triantafillidis, Trk Ordusu saflarna dahil olan subaylarn Almanya tarafndan eitilmi ve Birinci Dnya Sava deneyimine sahip olduklarna iaret etmektedir. Triatafillidis eserinde yorumunu desteklemek amacyla, eitli

kademelerdeki Yunan subaylarnn raporlarndaki cmlelere yer vermektedir. lerleyen satrlarda grlecei gibi, ast ve st rtbelerdeki saduyulu tm subaylar, komutan deiikliinin Yunan Ordusuna zarar verdiini hemen hemen ayn cmlelerle ifade etmilerdir. rnein Piyade Yarbay Fesopulos, hra edilmi olan subaylar, ordudan buuk yl uzak kalmlard. Bu dnemde, byk savala ilgili bir takm eyler retilmi ve sava usulleri nemli lde deimiti. Bu, savala ilgili pek ok yeni cihazn girmi olmasyla ilgiliydi. [hra edilmi olanlar orduya dnerek] idareyi stlenip de harekatlara katldklarnda, byk taktik hatalar

yapmalar doald. Bu hatalar sadece mcadelenin sonucuna etki etmekle kalmayp, askerin amaszca kurban edilmesine sebep oldular Komuta kademesinin yetersizliini, subaylarn fedakarl ve askerin kahramanl byk lde telafi etmitir. Ancak bu harekatlarda Yunan Ordusunun filizleri [genleri] biilmitir tespitinde bulunmutur. hra edilmi subaylardan olup, daha sonra grev alm olan Albay

Nikolaos Ragkavisin raporundaysa, 3. Kolorduya atanan eski ihra edilmi subaylardan byk blm, grevde kalm olan subaylara kyasla yeteneksizdi. yl ordu dnda kaldklarndan dolay, yeni sava yntemleriyle ilgili bilgilerini tamamlayamamlard. Daha ok kar grteki meslektalarn izleyip, onlar engellemeye almlardr. Bunlarla Venizelist subaylar mesleki adan

kyaslandnda, ordunun sava yeteneinin eksildii izlenimi domaktadr ifadeleri yer almtr. Seim sonras grevden uzaklatrlan Aleksandros Mazarakis Eniann dnceleri de ayn dorultudadr. Mazarakis Enian, Byk birlik komuta kademeleri, geri gelen eski ihra edilmi subaylarla deitirildi. Bunun yannda, yetenekli olan pek ok st dzey subay da uzaklatrlmtr. Her uzaklatrlann yetenekli olduunu savunmuyorum. Ne de yeni gelenlerin hepsi yeteneksizdi. Ancak birincilerin ikincilerden stnl, drt yl srekli sava halinde olduklarndan dolay deneyim kazanm olmalaryd. Bu dnem iinde ikinciler, her trl askeri i ve 341

dnceden uzaklamlard. Byk Savan yaand yllarda, yeni sava mekanizmalarnn ve yeni yntemlerin girdii bilinmektedir. Tabii ki sz konusu olan ihra edilmi subaylar, bunlar bilmiyorlard. Bunun haricinde bunlarn ou fanatiklemilerdi ve Anadoluyu smrge olarak addediyorlard. Subaylarna Anadolunun kangren olduunu syleyen albay gibi, bununla ilgili kinlerini gsteriyorlard. Yeni rejimin setii her iki bakomutan da, son derece anssz

seimler olmutur. lki Papulas, zor koullar altndaki bu grev iin uygun biri deildi. Kral ve hkmet istedii takdirde, felaket olaca batan belli olan harekatlara girmeye bile hazrd. Tek meziyeti, Ulusal Savunma (Ethniki Amina)ya ait baz subaylarn hizmet vermesini mmkn klmasyd. Ne O, ne de kurmaylar Mart 1921, Haziran 1921, hatta Sakarya Harekatnn byk bir budalalk ve byk bir cinayet olduunu anlamadlar. Mteakip geri ekilmede de kk ordumuzu 600 kilometrelik bir kordon haline getirdiler ki, bunun her taraf zayft ve ilk atmada dalmaya mahkumdu demektedir. Paraskevopulos da subay kadrosundaki deiiklikle ilgili benzer grleri ifade etmi ve yeni atanan deneyimsiz subaylarla ilgili olarak, Bunlarn ou Yunan sngsnn dman kamak zorunda brakacan zannediyorlard demitir121. Bat Cephesi Komutan smet (nn) Paann da hi grmedii, ancak sava meydanlarndan tand Yunan bakomutanla ilgili grleri ilgintir. smet Paa, Dman bakomutann tanm olmak, gelecee gvenle bakmamzda ve nmzdeki savalar kazanmamzda nemli bir faktr olmutur diye kaydetmitir. smet Paann Papulas ile ilgili gr, Onun iyi yetimi, askerine hakim, daima askerin banda bulunan, askerini iyi hazrlayan bir komutan olduudur. Papulas askerinin banda gelip taarruz etmekte, sevk ve idare ettii kuvvetleri savaa sokabilmektedir. Bunun yannda abuk sonu almak istemekte, ancak sava uzadnda sinirleri abuk bozulmaktadr. Anadolu gibi bir yarmadada emrindeki kuvvetlerin yetmedii kanaatindedir ve tahmin etmedii bir direnile karlatnda, iki gn uratktan sonra brakmaktadr. Tedirgin ve temkinli karakterinden dolay, tehlikeye uramamak iin mcadeleden vaktinden nce ekilmektedir. smet Paa Papulasn daima felakete uramaktan korktuunu ve hibir zaman felakete uramadn, ancak hibir muharebeyi de kazanamadn ifade etmektedir. General

121

Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 87-94.

342

Papulas II. nn Savanda gn, drt gn dayanm, taarruz etmi, fakat ondan sonra her taraf karanlk grmeye balayp, savamay brakmtr122. Resmi sylem dnda bir syleme sahip olan Psirukis, Yunanllarn 1921 yl Martnda gerekletirdikleri harekat emperyalist devletlerin planlarnn bir paras; askeri olmaktan ok, politik bir gsteri ve ngilterenin yeni bir manevras olarak yorumlamtr. Psirukise gre ngilizler Mustafa Kemalin birliklerinin

Sovyet Rusyayla olan dostlua isyann salamak, Trk ihtilalcilerin moralini bozmak ve Kemalist Orduyu stanbul-Eskiehir-Afyon demiryolu hattndan uzak tutmak istemilerdir. nk bu hat Afyonda durmayp, Musulu da geerek Badata varmaktayd ki, ngilizlerin srarla talep ettikleri blgenin zerindeydi. Yunan Ordusu bu harekatta yok olmaktan ans eseri kurtulmutur. Harekatn baarszlkla sonulanmas Yunanistann i huzurunu, Anadoludaki askerin maneviyatn ve disiplinini bozmutur123. 2. II. NN SAVAI SONRASINDA YUNAN ASKERNN PSKOLOJS

Anadoluda gerekletirilecek yeni bir harekat iin yeni ya gruplarnn askere alnabileceiyle ilgili Efimeris Ton Valkanionda yaynlanan ilk haber, 20 Mart (7 Mart) 1921 tarihlidir. Yunan Ordusunun baz birliklerinin nakledildiini, bu gelimenin stanbul araclyla Romaya ve talyan basn kanalyla tm dier Avrupa merkezlerine bildirildiini duyurmaktadr. Yunanistann Anadoludaki

konumunun kt olmadnn ifade edildii haberde, Yunan Ordusunun Kemalist Ordudan stn ve ngilizlerle Yunanllarn Anadoludaki karlarn koruyan tek ordu olduunun alt izilmekte ve bunun, siyasi adan Yunanistan glendirdii ifade edilmektedir. Haberde ayrca, antlamann Trkiyeye zorla kabul ettirilmesi halinde ya da drt ya grubunun daha askere alnabilecei kaydedilmektedir124. 21 Mart (8 Mart) tarihli bir baka haberde, Yunan cephesinin karsndaki eitli noktalarda Kemalistlerin hareketlenmesi sonucu Anadoludaki Yunan Ordusunun takviye edilmesi iin ya grubunun daha silah altna alnmasna karar verildii ve Yunan Hkmetinin Gunarisin bu karar bildiren telgrafn ald
122 123

nn, Hatralar, Cilt: 1, s. 252-253. Psirukis, a.g.e., s. 159-160; 163. 124 Peri Epitheseos Tu Elliniku Stratu [Yunan Ordusunun Taaruzu le lgili], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 20 Mart (7 Mart) 1921, s. 2.

343

kaydedilmektedir.

Protopapadakis telgraf alnca saraya gitmi ve Konstantini

telgraf konusunda bilgilendirmi, ayrca silah altna alnmalarla ilgili emri de imzaya sunmutur. Bunun akabinde Protopapadakis Bakanlar Kurulunu Dileri

Bakanlna davet etmi ve bakanlarn toplants gece yarsna kadar srmtr. Bunu, Protopapadakisin basn aklamas izlemitir. Ancak hkmet, harekatlar gerekletirmek iin gerekli olan ekonomik kaynaklarn nasl temin edilecei ile ilgili sorulara kesin yant vermekten kanm ve ayn kesinlikle bu konuda kaygs olmadn gstermitir125. 22 Mart (9 Mart)ta gazetelerde silah altna alnacaklar ve bunlarn nereye teslim olacaklaryla ilgili bir duyuru yer almtr126. Ayn haber sonraki gn de yaynlanm ve tecilli olan baz gruplarn da silah altna alnacaklar duyurulmutur. Bu banka ve posta telgraf memurlarn, ekonomistleri, ilk ve orta eitimdeki retmenleri, rencileri ve gazetecileri kapsamaktadr127. Yedekteki jandarma kuvvetlerinin de silah altna alnmasna karar verilmitir ki Zaimis yapt aklamada, aile bireylerinin saysna gre bunlarn ailelerine aylk bir denek verileceini duyurmutur128. 25 Mart (12 Mart) tarihli bir haber Kemale kar taarruz emri verildiini, Yunan Ordusunun byk bir heyecanla taarruza getiini ve ate hattnn Balkan Savalarnn nidalar ile inlediini duyurmaktadr129. Ayn gnlerde yaynlanan bir dier haber, Trklerin eitli noktalardan geri pskrtlmesi ve ulam merkezlerinin igalini amalayan harekatn duyulmas zerine zmirin bayram ettiini kaydetmektedir130. Cephedeki gelimelerin nakledildii bir haberde Mustafa Kemalin gvenlik asndan bakenti tayaca bilgisine yer verilmektedir. (Byk Millet Meclisini) Kayseriye Ayn haber Yunan Genelkurmay

Bakanlnn duyurusunu da iletmektedir ki burada, Yunan Ordusunun kk ve

Dilosi Tu Protopapadaki Dia Tin Epistratevsin Ke Tin Sinthikin Ton Sevron [Protopapadakisin Seferberlik ve Sevr Antlamasna likin Aklamas], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 21 Mart (8 Mart) 1921, s. 2. 126 Peri Tin Epistratevsin [Seferberlikle lgili], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 22 Mart (9 Mart) 1921, s. 1. 127 Peri Tin Epistratevsin [Seferberlikle lgili], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 23 Mart (10 Mart) 1921, s. 1. 128 Peri Tin Epistratevsin [Seferberlikle lgili], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 24 Mart (11 Mart) 1921, s. 1. 129 Enarksis Tis Ellinikis Epithesos [Yunan Taarruzunun Balamas], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 25 Mart (12 Mart) 1921, s. 1. 130 E Epihirisis En Mikra Asia Vomvardizete To Afyon Karahisar [Anadoludaki Harekat Afyon Karahisar Bombalanmaktadr], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 26 Mart (13 Mart) 1921, s. 1.

125

344

nemsiz

kayplarla ilerledii ifade edilmektedir131.

27 Mart (14 Mart) tarihini

tayan ve zmirden gnderilen telgraflara dayanan bir baka haberde ise, ilerleyiin azgn ve frtna gibi devam ettii, Trklerin geri ekildikleri ve bu geri ekiliin uaklarla takip edildii, Eskiehir, Ktahya ve Afyon halknn panik ierisinde olduu kaydedilmektedir. En nemli muharebenin Afyon nndeki dalk mevkide verileceinin ve bu muharebenin Mustafa Kemal asndan ok nemli olduunun ifade edildii haberde, Yunan Genelkurmaynn hedefinin Trklerin kuzey ve gney cephesi arasndaki iletiimi koparmak olduuna deinilmektedir132. Efimeris Ton Valkanionun 28 Mart (15 Mart) 1921 tarihli nshasnda resmi bir aklama yer almtr. Aklamada cephelere ilikin bilgiler

nakledilmektedir. Bu haber ayn zamanda, cereyan eden muharebelerle ilgili Yunan kamuoyuna aktarlanlar konusunda fikir sahibi olmamz salamaktadr. Buna gre Bursa cephesinde Yunan birliklerinin ilerleyii devam etmektedir. Trkler Bilecikin 40 kilometre tesine kadar gerilemi, 300 Trk askeri esir edilmi ve drt top ele geirilmitir. Aklamaya gre Trk halk kurtulduu iin bayram yapmaktadr. Uak cephesinde Atina Tmeni Trk savunmasn geri pskrtmeyi baarmtr. 600 Trk askeri esir edilmi, 14 top ve 6 mitralyz ele geirilmitir. Trk askerinin maneviyatnn bozuk olduu ve silahlar braktklar ifade edilmektedir. Uak

cephesinde btn olarak Trk birliklerinin esir edildii ve bunlar arasnda Yarbay Arif Beyin bulunduu, askeri evrelerin Trklerin Afyon nnde savamasn mmkn grmedikleri kaydedilmektedir. Trkler Ktahyay boaltmlardr133. Ayn gn yaynlanan ve Parise dayandrlan habere gre ise Trk dostu olan evreler aresizlik iinde olup, Mustafa Kemalin Yunan birliklerine kar nemli bir direni gsteremeyeceini ve davalarn kaybettiklerini dnmektedirler134. 29 Mart (16 Mart) 1921 tarihli resmi aklamada Yunan kamuoyuna Bizim kayplarmz azdr135 ve 24 Nisan (11 Nisan) tarihli karargahn aklamasnda ise, Saysal

E Epihirisis Tu Metopu [Cephedeki Harekatlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 27 Mart (14 Mart) 1921, s. 1. 132 Proelasis Sinehizete, O Ehtros pohori Metadidon Ton Panikon [lerleme Sryor, Dman Panii Yayarak Geriliyor], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 27 Mart (14 Mart) 1921, s. 2. 133 Ta Ellinika Stratevmata Proelavnun [Yunan Birlikleri lerliyorlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 28 Mart (15 Mart) 1921, s. 2. 134 Turkofili Apelpismeni [Trk Dostlar Hayal Krkl indedir], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 28 Mart (15 Mart) 1921, s. 2. 135 E Epihirisis En Mikra Asia [Anadoludaki Harekat], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 29 Mart (16 Mart) 1921, s. 1.

131

345

olarak srekli artan dman karsnda tam bir stnlk halindeyiz136 mesaj verilmitir. Ayn tarihlerde devlet memurlarnn silah altna alnmasna ilikin bir haberde, konuyla ilgili meclise sunulacak yasa tasars hakknda bilgi verilmektedir. Bu yasa tasars iin Yunan Genelkurmayndan bir subay heyeti ve Ekonomi Bakanl Genel Sekreteri Barlas almlardr. Yasada, askerlik andaki devlet memurlarnn aylk hizmeti ile ilgili hkm deitirilmitir. Yeni hkmde tecilin sadece, ynetim kurullarnn hizmetlerin ak iin gerekli addettii devlet

memurlarn kapsayaca ifade edilmektedir. Dolaysyla bu hkme gre memurlar deil, sadece efler silah altna alnmayacaklardr. Harbiye Bakanlnn aklamasna gre, 23 Mart (10 Mart)ta greve arlan gruplarndaki devlet memurlarnn birliklerine teslim olmalar gerekmektedir137. Efimeris Ton Valkanion 18 Nisan (5 Nisan) 1921 tarihinde, zmirli

meslektamzdan diyerek, muharebelere ilikin bir aktarmda bulunmutur. Burada, 28 Mart (15 Mart) gn u cmlelerle anlatlmaktadr: Askerimiz, ate okyanusuna atlayarak lm hie saymaktadr. Kurun yamuru, Kemalin toplarnn yaylm atei, mermiler ve paralanan kayalklarn zerreleri iinde onlar dseler de gergin snglerini dikerek tepeleri ve sradalar igal ediyorlard. 28 Mart (15 Mart) gn, tarihi bir gn olarak kalacaktr. Btn gn sabahtan akama kadar muharebe lgnca oldu, evzonlar ve askerler yiite davrandlar. Savaanlara, dmann yeni kuvvetleri ilave oluyordu. Ancak hepsi de paralanyor ve geri pskrtlyordu. Azar Tepe sarp danda gurur duyulacak kahramanlklar yaanmaktayd. Asker alay karacalarn dahi kskanaca bir bini gerekletirdi. Tepede dman snglerle savunma

yapmaktayd. Askerimiz ne doru azgn bir sertlikle frlayp, kenarda bulunan Trk askerlerini elleriyle yakalamakta ve bolua frlatmaktayd. Kemalin pek ok askeri bizimkileri snglemeye almaktayd Anszn iki Trk bl kt ve uurumdan atlan asker arkadalarna yardm etmek iin tepeye doru akn gerekletirdi. Yine de askerler gerilemedi. O zaman gs gse bir mcadele

E Epihirisis s Ton Metopon [Cephedeki Harekatlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 24 Nisan (11 Nisan) 1921, s. 2. 137 Anastole Ton Dimosion pallilon [Devlet Memurlarnn Tecili], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 29 Mart (16 Mart) 1921, s. 1.

136

346

gerekleti. Trkler bizi korkutmak iin, Trke olarak barmaktaydlar. Bu kelimelerin iinde srekli Millet ve Allah kelimeleri duyulmaktayd138. Oysa ki II. nn Savan yaayanlar, sava ayn szlerle

anlatmamlardr. lerleyen satrlarda kaynaklarda rastladmz bunlardan birkann anlatmlarna yer verilecektir ki, savan tanklarndan biri Nikos Vasilikostur139. 23 Mart (10 Mart)da Eskiehirin igali konusunda hareket emri verildiini, 27 Mart (14 Mart)ta herkesin tmenin Eskiehire varaca konusunda iyimser olduunu, ancak Trklerin nn mevzilerindeki granitten ve eilmez direniinin kimse tarafndan hesaba katlmadn, 28 Mart (15 Mart) 1921 tarihinde vahi bir savan baladn kaydeden Vasilikos, ilerleyen gnlerde de izlenimlerini not etmeye devam etmitir: 30 Mart (17 Mart) 1921: Merkezi oluturan 22. Alay byk kayplar vermitir Ne yazk ki 3. ve 10. tmenler Poyraz ve Avgnda korkun bir mcadele veriyorlar. 28. Alay paniklemi bir ekilde dald. Firariler ve yarallar gruplar halinde gerilere kaarak, alaylarn esir dmesiyle ilgili sylentiler getiriyor ve bu ekilde paniin ve umutsuzluun yaylmasna sebep oluyorlard 31 Mart (18 Mart) 1921: Eskiehirin alnmas midi Trklerin direnii karsnda yava yava yok olmaktadr. leden sonra saat 17:00da gerideki birliklerin Pazarcka doru hareketi balad. Kolordu merkezi de, Pazarcktadr. Byk bir gayretle gece Pazarcka varabildik 1 Nisan (19 Mart) 1921: Tmen yerini koruyor. Ancak 10. ve 3. tmenler byk bir baskya maruz kalp, byk kayplar veriyorlar. Artk harekat, herkes tarafndan baarsz olarak nitelendirilmeye baland. Geriye ekilmeyi iaret eden hazrlk almalar balad. Her yerde motivasyonsuzluk, cesaretini kaybetmilik grlyor ve sinirlilik gnlne savala ilgili

hakim Birbiri peine hayal krklklar getiren haberler ulayor. Pazarck yarallarla dolu 2 Nisan (20 Mart) 1921: Sabah sabah olaanst hareket. Geriye ekili balamadan blkler byk bir dzensizlik ve grltyle
Apo Tin Mahi Tu Eskiehir [Eskiehir Muharebesinden], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 18 Nisan (5 Nisan) 1921, s. 1. 139 Bkz. s. 237.
138

347

toplanyorlar. Herkes, nce kendi kollarnn ekilmesi iin acele ediyor. Tama aralar koarcasna hareket ediyorlar. Kurmaylar atlaryla koturarak kollarn acele etmesini tavsiye ediyor ve kurtuluumuzun hzl ekilmemize bal olduunu sylyorlar. Herkesi gizlenmesi g olan bir panik saryor. inde bulunduumuz psikolojik durumdan dolay, pek ok kt sylenti imek hzyla dolayor 3 Nisan (21 Mart) 1921: General Vlahopulos, Trk evinin balkonunda sinirli ve dnceli bir ekilde gezinirken, gerileyen askerin haline de gz atyordu. Gerileyen askerler, Onu yuhalamaya balamlard Geridekiler srekli Trk svarileriyle savayorlar ve gerileme hzlandrlmal. Sonunda ayakkablarm elime almak zorunda kalyorum ve oraplarla yryorum Otuz alt saatte 95 kilometre yryerek tam len vakti eski hatlarmza ulamay baaryoruz Bir kez daha Yunanllarn gerileyite rakipsiz olduklar gr ve sylentisini dorulam olduk. Yorgun ve acnacak halde Ay Su hattna adr kuruyoruz. Mart 1921 harekat bu ekilde talihsizlikle son buldu140. Pliziyotis 16 Mart (3 Mart) 1921 tarihinde gnlne, Ne olduunu kimse bilmiyor! Ve hemen askerin hastal olan sylentiler balyor!! Geri dneceiz! Hayr, ben hazrlandmz rendim Atekes olduundan dolay taarruz edilmedi! Bar imzaland! Ve neler, ne gzel eyler! Askerin iyi niyeti notunu dmtr. Pliziyotisin gnlnden Yunan askerinin savamak istemedii anlald gibi, II. nn Savann ne ekilde cereyan ettii de takip edilebilmektedir: 21 Mart (8 Mart) 1921: Yarn gidiyoruz, taarruz hazrl

var!... Kyde okul ocuklarn grdm. Okulu tatil etmiler. Dediklerine gre Patrik lm141! Taarruzu emreden lseydi daha iyi deil miydi? 23 Mart (10 Mart) 1921: Kylerden geiyoruz. Bayrky, sonra Kapclar ki yanyor, sonra Yuurdere, bu da yanyor. Aada bir

Vasilikos, a.g.e., s. 54-60. Bursa Metropoliti ve Patrik Vekili (1918-1921) Dorotheos, 19 Mart (6 Mart) 1921 tarihinde Londrada vefat etmitir. Macar, a.g.e., s. 65-66; 77.
141

140

348

baka ky, o da yanyor! nmzde tfek sesleri, zaman zaman da top sesleri duyuluyor. Akamst Yeniehiri gemitik. 24 Mart (11 Mart) 1921: Kprhisara yeni varmtk ki, Trk toplar balad Bizim, topularmz karlk verdi. Yanlardaki bo kyler yanyor! Karmzda bir ky yanyor. Yanmzdan bir sre nce 27. Alay geti. Tm yk aralar tavuk, yumurta, peynir ve bir ky yanmadan nce ne ihtiva ediyorsa, onunla yklydler! 25 Mart (12 Mart) 1921: lerliyoruz ve Bilecike ulayoruz. Bilecik Kprs gerileyen Trkler tarafndan imha edilmi. Oturduk ve drt saat sonra kpr tamir edilir gibi olunca getik. Bilecik de bombo. Aakye ulayoruz. Bu da bo. Askerin oradan getii anlalsn diye, onu da atee vermiler! Solumuzda 3. Tmen yryor ve onun tarafnda da iki ky yanyor 27 Mart (14 Mart) 1921: Muharebe yedi saat srd[Trklerin] siperlerine ulayoruz. Epeycesi lm. Mermi, top, battaniye, ttn, galeta ve dier eyler siperlerde ve dnda dank bir ekildeydi. Birka da esir aldk Akpnar Muharebesi bu ekilde bitti. lerliyor ve bir kyde onu yamalayacak ve yakacak kadar kalyoruz!! Sonra biraz daha yryoruz. Bir kye daha ulap, orada kalyoruz. Ksa bir sre sonra balayarak, ky bizi sabaha kadar aydnlatt!! 28 Mart (15 Mart) 1921: 1. Taburun 28. Alay desteklemesi emri verildi! Gidiyoruz ve bir buuk saat sonra 28. Alayn arpt yere ulayoruz. Yaknlatmzda 28. Alay, sngyle Dzdaa taarruz ediyordu. Anlayana kadar yine toplar ve mermilerle ayn hikaye ve gariplikler!!! Bugnk susuzluk anlatlr gibi deil. Kar yiyoruz. Ancak bu, susuzluu kesecek yerde daha da glendiriyor. Ayrca boaz artyor. Hpsinden mkemmeli de, daha nce bir lnn bulunduu yerden kar almak zorunda kalmak Hava karardnda, astsubay konomu ile biz on kiiyi kaldrdlar ve sa desteklemeye gnderdiler. Derbentlerden ilerliyorduk. Trkler sada, solda yatyorlard. Kiminin eli, kiminin kafas yoktu. Kimi farkl ekilde, kanlar karlarn zerine akm. Hedefimize ulancaya kadar eyrek geti. Cesetlerden dolay hissettiimiz tm dehete ramen galetalarn alyorduk Sada 2. Blk de bulunuyor. Tfek ve top 349

artk susmutu yice kararmt. Geri dnme emri aldk. Tm alay toplandktan sonra cesetlerimizi aldk ve Dzdaa geri dndk. 29 Mart (16 Mart) 1921: Btn gn muharebe iyiydi. Epey bir cesedimiz, daha ok da yaralmz vard. En azndan bunlar gidiyor ve ileden kurtuluyorlar! .

Plizitotis gnlne, Yunan Ordusu yarallarnn yaadklarn da kaydetmitir: 31 Mart (18 Mart) 1921: Saat drt gibiydi. Elimin aa doru dtn ve ardn hissettim. Yanmdakilerden mendil aradm ve elimi sardm. Bklm bir ekilde tepeden indim. Albay ve doktor buradayd. Doktor elimi sardktan sonra, Derbentler boyunca ilerle, ameliyethaneyi bulacaksn dedi ki saat sonra ameliyathaneye ulatk. Ancak ameliyathane gerilemeye balamt Srekli yryoruz ve onbirde yanan bir kye ulayoruz. Orada ameliyathaneye gtrmesi iin bizi bir arabaya bindirdiler. Arabada sedye vard. nde de birer asker Birine nesi olduunu soracak oldum, ancak yant alamadm. Elleri donmutu. de lmt!!! Sonunda ameliyathaneye ulatk. Yaral seliydi. nce kime baksnlar? Souk da dehetli 1 Nisan (19 Mart) 1921: Dokuz saatlik bir yoldan sonra

Pazarcka ulatk. Ameliyathaneye gittik ve ayn hikaye! Bir alak duvara oturarak alma ve halime alamaya baladm! Birden Hacelisi grdm. Kla brolarndayd. Tam zamannda kurtarc melek gibi gelmiti. Yzmden a olduum belli olmal ki, hemen geri dnd ve bana yarm ekmek ve helva getirdi Yaralardan dolay etraf pis kokuyor. Daha hi kimsenin yaras pansuman yaplmad. Durumumuz hi kimseyi ilgilendirmiyor. Pliziyotis gnlnde, yaral olarak Yunanistana gittiinde yaadklarn da nakletmitir. 7 Nisan (25 Mart) 1921: Sabah, sabah Pire. Prensler, Prensesler, Kralie Sofia ve bir sr insan rhtmdayd. Gemiden

350

inenlere bir paket sigara ve portakal veriyorlard. Atina ve Pire hastanelerine gitmek iin hemen tramvaya bindik Burada yeni portakallar! Tramvayla Omoniann evresini dolatk ve Birinci Hastaneye ulatk Krk altmz Zapiyon Hastanesine gndermek zere ayrdlar. Tekrar tramvaya binip Zapiyona gittik. Soruyorlar, yer yok diyorlar ve Asklipiona gitmek iin tekrar tramvaya biniyoruz. Orada da yer yoktu. Omoniann etrafnda bir kez daha dolayoruz. Sonra Ambelokipusa Drdnc Hastaneye gidiyoruz. Orada bir oumuzu alkoyup, biz on be kiiyi kinci Hastaneye gnderiyorlar ki, nihayet orada kalabildik142. Bu anlatmlarla Aggelomatisin eserinde kaydettikleri yan yana

geldiklerinde, olgular daha iyi bir netlik kazanmaktadr. Aggelomatis Mart 1921de mttefiklerin tekliflerini, Yunanistann dramnn balang olarak

deerlendirmektedir. Yunanistan mttefiklerin bu tekliflerini reddetmi ve Trklere bar dayatmak iin daha genel bir seferberlie ve harekata girimitir. Ancak halk, olabilecekler konusunda kayglanmaya balamtr. Aggelomatis, son ana kadar asker gibi grevlerini yerine getiren zmir izcilerinin demiryolu istasyonundan tadklar yarallar arasnda, kendi kendini yaralam olanlara da rastlandna iaret etmektedir. Bazlar da yarallar arasnda gizlenmi olarak bulunmutur. Bir ksm hastanelere, bir ksm da karakollara gtrlp, bunlara neden kendilerini yaraladklar ve grev yerlerini terk ettikleri sorulduunda alnan yant, Kazanmamz sz konusu olmadna gre, neden lelim? olmutur143. Leksi (Szck) Dergisine yazd makalede futbolcu Mios Vlastosun cepheden arkada Takis Lekosa144 gnderdii mektuplara yer veren Yorgos Zevelakis, bu mektuplarn byk bir neme sahip olduklarn, Anadolu Felaketine ait belgeler iinde halk insanlarnn yaadklar hayat anlattklar belgeler azdr. Bu dnemi yazanlardan ou, olaylar bulunduklar st mevkilerden grm ve deerlendirmilerdir. Bunlar da genellikle subaylardr szleriyle anlatmtr.

Pliziyotis, a.g.e., s. 193-214. Aggelomatis, a.g.e., s. 114. 144 Mios Vlastos, kardei gibi sevdii Takis Lekosa iletiim ihtiyac iinde cepheden mektuplar gndermitir. Bunlardan birincisi 29 Ekim 1920, onikincisiyse 9 Mays 1921 tarihlidir. Mios Vlastos ve Takis Lekos, Olimpiyakos Takmnn 1925te kurulmasna katk yapm olan, Pirayikos Sindesmos (Pire Birlii) futbolculardr.
143

142

351

Vlastos Lekosa cephedeki ilelerini ve skntlarn, ilk ate hattndaki eksiklikleri, kt koullar, savan seyri ile ilgili karamsar dncelerini, hayal krklklarn ve umutsuzluklarn aktarmtr. zerinde 11 Nisan tarihini tayan mektupta Vlastosun, Yeni bir harekat iin bugn, yarn ate hattna gitmemiz sz konusu. anslysam bu defa kurtulurum. Anadolunun bir ukurunu dolduracak olursam daha iyi. Her eyi kadere braktm Sen neler rendin? Senin grubunu ne zaman aryorlar? Bu patrtdan kurtulursan iyisin. nk birka ay iinde byk bir patrt kopacak ve sonra durumlar durulacak. Bir ay ve belki de daha fazla yryeceimiz syleniyor. ekeceklerimizi sen dn Zavall postum, ne gnahlar dyorsun? szleri dikkat ekmektedir. 26 Nisan 1921 tarihini tayan mektubunda, Bu sabah Uakta bir tepeye vardk. Ancak burada da birka gn iin konakladk. nk iki gn iinde daha da ileriye gideceiz. Grdn gibi byk yrylerin ve srekli yer deitirmelerin ilesi balad. Hepimiz muharebelerin balamas ve hayrl

merminin nmze derek bu skntlardan kurtulmamz ve dinlenmemiz iin dua ediyoruz. nk bir kere, bundan kurtulamayacaz. Neden bo yere ile ekelim ve savan eksikliklerini ve kt ynlerini yaayalm Bar ok ge gelecek ve onu gren ok az kii olacak diyen Vlastos, daha az sknt ekmesi iin arkadana jandarma kuvvetlerine kaydolmasn tavsiye etmektedir. Vlastos mektubunu, Arkadam bizim neslimiz, bunlar ekmeye mahkum ve bu sebeple de herkes, daha az sknt ekmek iin uramak zorunda. Bu aylar iinde dounun byk skntlar balayacak szleriyle srdrmektedir. Zevelakis makalesinde Vlastosunkilerle birlikte, Niki (Zafer)

Dergisinde 6 Mays 1921 tarihinde yaynlanm bir baka mektuba daha yer vermitir. 1920-1922 dneminde gazete ve dergilerde pek ok asker mektubunun yaynlanm olduuna dikkat eken Zevelakis, bunlarn hepsinin de iyimser ve yaknlarnn moralini ykseltmeye dnk olduunu ifade etmektedir. Zevelakise gre er Dimitrisin mektubu, Vlastosunkilerle birlikte dnlmeli ve olgular buna gre deerlendirilmelidir. Niki Dergisinde yaynlanan mektubunda er Dimitris, unlar kaydetmektedir: Bu ikinci mektubum ve hala cevabnz almadm. Kardeim ne oluyor? Sen de ehrin bataklnda yayorsun. Ancak gerekten

352

yayor musun? nk bu sizinki yaam deil. Yaam, bizim burada yaadmzdr. ifte hayat. Hissettiin ve gurur duyduun bir hayat Keke ne kadar deitiimi bilseydin. Yeniden dodum, farkllatm ve erkek oldum. Sava sanki Siloamn vaftis kazan145 da, insan gerek bir erkek yapyor Heyecan doluyum ve Atinay zlemiyorum bile. Sen de buraya gelmeyi dene ve o zaman iinde savan ne kadar byk, ne kadar muhteem bir ey olduunu hissedeceksin Ya grubun arlacak olursa, bunu talihin yardm olarak kabul et. Bunu Atinada hissetmesen bile, buraya geldiinde ve atele vaftis
146

olduunda,

yeniden

genletiinde

hissedeceksin

Pliziyotis 1921 Eyllnde dt notta, Sakaryaya gnderildiimiz syleniyor!! Kkleri c ile korkuttuklar gibi, onlar da Sakarya ile korkutuyorlar!147 demektedir ki, Psirukis de kitabnda ayn olguya dikkat ekmektedir. Yunanistanda bu dnemde sava kart eylemlerin arttna, ancak bu direni halini hkmetin iddetle yok etmek istediine ve grevcilere ynelik en byk cezann cepheye gnderilmek olduuna iaret eden Psirukis, Bir taraftan Anadolu Harekat byk ulusal hcum olarak gsterilirken, yine ayn hkmet tarafndan halk iin en byk lanet olarak gsteriliyordu demektedir. Marttan sonra da yeni harekat hazrlklarna gidilmiti ki, bu siyasetilerin Yunanistan yok olmaya srklediklerini anlamadklarn ortaya koymaktayd. Oysa ki halk ynlarnn ekonomik durumu giderek ktlemekte, vergiler artmakta, ekmek

fiyatlar katlanmakta, fakir ve firari says ykselmekteydi. Psirukisin ifadesiyle, Cephe gerisinde desteklenmeyen hibir ordu, sava kazanamazd148.

Siloamn vaftis kazan, eski alardan beri Kuds halknn ime suyunu karlayan en nemli sarnlardan biriydi. Sarncn suyunun iyiletirici zellii olduuna inanlmaktayd ki, sa da kr gzlerini ykayp tedavi olmas iin buraya gndermiti. Kr yeniden grmeye balamt. Siloam, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 18, s. 173; Eriim: http://img.pathfinder.gr/clubs/files/70363/10.html [13 Ekim 2008] 146 Yorgos Zevelakis, Grammata Apo To Metopo Tu Podosferisti Miu Vlastu [Futbolcu Mios Vlastosun Cepheden Gnderdii Mektuplar], Periodiko Leksi [ Leksi Dergisi], Noemvrios Dekemvrios [Kasm Aralk] 1992, Tomos [Cilt]: 112, s. 830-840. 147 Pliziyotis, a.g.e., s. 242. 148 Psirukis, a.g.e., s. 162-163.

145

353

3.

YEN BR TAARRUZ NCESNDE YUNAN ORDUSUNUN HAZIRLIKLARI

a)

Hkmet

Yetkilileriyle

Metaksas

Arasnda,

Anadolu

Harekatnda Grev Almas Konusunda Gerekletirilen Gizli Grmeler Her ne kadar bunun aksi sylense de, Trklerin nnnde kazandklar zafer Yunan Ordusunun manevi gcn negatif ynde etkilemitir. Dnem iinde rastladmz baz gazete yazlarndan da anlald gibi, Yunanllar dnya kamuoyunun aleyhlerine dnmeye baladn da hissetmilerdir. Gazetelerde Ankara Moskova yaknlamasna149 ilikin haberler grlebildii gibi, Franszlarn Trklerle yaknlamaya baladklarna ait de pek ok haber yer almtr. Bu tip haberlerden biri 2 Haziran (20 Mays) 1921 tarihli olup, Franszlarn Kemalistlerin dzenlemelerini kabul edeceklerini manetten vermektedir. Haber Franklin Bouillonun Fransz Hkmeti tarafndan Kemalistlerle grmek zere

grevlendirildii, bu amala Ankaraya gittii ve yeni bir Fransz Trk antlamas iin yol arand bilgisini aktarmaktadr150. Bir baka haberde ngiliz General Haringtonn Londraya gitmesiyle ngilterenin dou politikasnn deitii vurgulanmaktadr. Harington, Moskovayla Ankarann anlatna dair kantlarla Londraya gitmitir ki, bu kantlar stanbulun igaline alldn da ortaya koymaktadrlar151. Bu haberden iki gn sonra ayn gazetede, gelimeler asndan teselli saylabilecek nitelikte ifadelerin yer ald bir haber dikkatimizi ekmitir. Burada, Lloyd Georgeun tutumu, Anadolu politikasnn deimediini

gstermektedir ngiliz siyasi evreleri, btn konularda, ngiltere ile Fransann anlamasnn art olduunu dnmektedirler denilmitir152. Efimeris Ton Valkanionun yansttklarna baklacak olursa, Fransz basnnn Anadolu krizi karsndaki karmaas, Fransann bir gei dneminde olduunu gstermektedir. Fransa henz Ankaraya kar ngiliz siyasetini mi desteklemeli, yoksa Avrupayla
Neon Komma En Agkira [Ankaradaki Yeni Parti], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 24 Mays (11 Mays) 1921, s. 2. 150 Gallia Tha Dehthi Tas Kemalikas Tropopiyisis? [Fransa Kemalist Dzenlemeleri Kabul Edecek Mi?], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 2 Haziran (20 Mays) 1921, s. 2. 151 Apo Pote Eksedilothi Aggliki Metastrofi? [ngilizlerin Dn Ne Zaman Ortaya kt?], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 6 Haziran (24 Mays) 1921, s. 2. 152 Agglia Kata Ton Kemal [ngiltere Kemale Kar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 8 Haziran (26 Mays) 1921, s. 2.
149

354

ilgili tm konularda ngiltereyi karsna alarak bamsz bir siyaset mi izlemeli, karar verememitir153. Sre ilerledike Fransa ile Ankarann yaknlatna ilikin haberlerde art balamtr. Bekir Sami Beyin imzalad anlamalarda deiiklik yaplarak uzlalmaya alld154 ve Fransz Dileri Bakanlnn Lord Curzondan memnun olmad155 ifade edilmitir. Bu arada ekonomik glkler ve sava yorgunluu iinde kvranan Yunan Hkmeti, Trk zaferinin kendisi asndan negatif etkisinden kurtulabilmek amacyla yeni bir harekat dzenlemeye koyulmu ve General oannis Metaksasn harekata destek vermesinde srar etmitir. Herhangi bir Anadolu Harekat konusundaki fikirlerini daha nce verdiimiz Metaksas156, 14 Kasm 1920

seimleriyle Venizelistlerin iktidardan dmesinin akabinde srgnden Atinaya geri dnmtr. Yunan Hkmeti yetkilileri biri 7 Nisan (25 Mart), dieri 11 Nisan (29 Mart) 1921 tarihinde olmak zere kendisi ile grmeler gerekletirmiler ve Metaksasa ilgili tekliflerini gtrmlerdir ki, generallin anlarnda bu grmelerin tutanaklar yer almtr. 7 Nisan (25 Mart) 1921deki buluma gece saat 22:00da Protopapadakisin evinde; Metaksas, Gunaris, Protopapadakis ve Eksadaktilos arasnda

gereklemitir. Gunaris Metaksastan durumla ilgili bir deerlendirme istemitir. Metaksas, yaplacak askeri harekatla ilgili kuvvetlerin yetersizliini, cephenin ve ulatrma hattnn geniliini, sahann g ve halkn Yunanllarn karsnda olduunu dillendirmi, yetersiz bir kuvvetle Ankaray igal gibi olduka nemli bir kararn nasl alnabildiiyle ilgili merakn ifade etmitir. Metaksasa sava sahasndaki komutanlara gvenildii yant verilmitir. Metaksas, bu harekatn btn Trk halkna kar yaplan bir sava olduunu hatrlatma ihtiyac hissetmitir. Bunun zerine kendisine, bar bir hal aresi bulunmad takdirde ne olabilecei sorulmutur. Metaksas genel seferberlik ilan edilmesini, Yunan Ordusunun

Distagmi Tis Gallikis Politikis [Fransz Siyasetinin Kararszlklar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 9 Haziran (27 Mays) 1921, s. 2; Uden Veveyon Peri Ton Diyatheseon Tis Gallias [Fransann Niyetiyle lgili Hibir ey Kesin Deildir], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 11 Haziran (29 Mays) 1921, s. 2. 154 Gallokemalike Diyapragmatevsis [Fransz-Kemal Grmeleri], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 4 Temmuz (21 Haziran) 1921, s. 2. 155 Ti Prospathun Na Epithihun Galli [Franszlar Neyi Baarmaya almaktadrlar], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 6 Temmuz (23 Haziran) 1921, s. 2. 156 Bkz. s. 95-99.

153

355

toplanarak var gcyle Mustafa Kemale saldrmasn tavsiye etmitir. Ancak bunun karl, kafi derecede asker ve silahn bulunmad olmutur. Metaksasn Yunan Hkmetinin sava gayelerinin ne olduu sorusuna verilen yant, Afyon ve Eskiehir tren hatt, daha sonra da Ankara ve Konya ele geirilirse Mustafa Kemalin direnii yok edilecek ve o zaman bizzat kendisi bar imzalamaya taraftar olacak eklindedir. Metaksas ise byle bir harekatn istenilen sonucu getirmeyeceini, nk Trk direniinin daha ierilere nakledileceini ve Trkleri kendi devletlerinin ortadan kaldrlmasna yol aacak bir bar imzalamaya ikna edebilmek iin btn Anadoluyu igal etmek gerektiini sylemitir. Oysa byle bir sava iin Yunan askeri kuvvetleri kafi deildir. Kald ki Metaksas,

Venizelosun iktidar gnlerinden itibaren Yunanistann Trk Devletini tamamen yok edebilecek kuvveti olmad tezini savunup durmutur. Yeni yaplacak harekatn sonucunu da grememektedir. Bunu takiben Gunaris, neden Venizelosun d politikasn takip etmek zorunda kaldn ve sava durdurmak iin Londra Konferansnda niin bir hal aresi bulunamadn izah etmitir. Gunarise gre, Yunanistann bu sava kaybetmesi yalnz zmirin deil, Trakyann da kaybedilmesine yol aacaktr. Metaksas Yunanistann diplomasi kanalyla bundan kaabileceini ileri srmtr. Metaksasa gre bir tek noktada netlik vardr. O da, Yunanistann kesin bir zafer elde edemeyecei, yani Trkiyeyi boyun emeye zorlayamayacadr. Toplantda Metaksasa, Trklerin askeri durumu hakkndaki gr de sorulmutur. Askeri kuvvetlerin azl bir yana, bu kuvvetlerin birbirinden uzak iki grup halinde bulunmasndan dolay Metaksas durumun kritik olduu yantn

vermitir. Bunun zerine Metaksasa, Eskiehirin igali iin ne yaplmas gerektii sorusu yneltilmitir. Metaksas her eyden nce ordunun yeniden yaplandrlmas gerektii yantn vermitir. Birlikler yeniden oluturulmal, bunlarn ihtiyalar karlanmal ve harekat iin ya Eskiehir, ya da Afyon olmak zere tek yn seilmeliydi. Ancak Metaksas, o anda harekat plan hazrlayacak durumda deildi ve Eskiehire doru harekatn baarsn da zayf grmekteydi. Uzunca bir konumann akabinde Protopapadakis Metaksasa, Papulasn Kurmayn takviye etmesi teklifinde bulunmutur. Metaksas, Papulas

bakomutanken gidip de Onun hareketlerini kontrol etmenin doru olmayacan ileri srerek, bunu kabul etmemitir. Bunun zerine Protopapadakis Metaksasa

356

bakomutanlk

teklif

etmitir.

Ancak

Metaksas

askeri

harekat

onaylayamayacandan, bu teklifi de reddetmitir. Protopapadakis ve Eksadaktilos Metaksas ikna etmeye altklarnda aldklar yant, Baarszlk olasln halktan gizleyerek bakomutanl kabul edersem, onlara benim hi de inanmadm bir umut vermi olurum. Yani halk aldatm olurum. Bunu yapamam; vicdanma aykrdr olmutur. Bunun zerine Protopapadakis, Yzde 60 orannda baar midi yok mu? sorusunu yneltmitir. Metaksasn bu soruya yant, Byle bir umut olsa kabul etmeyeceimi mi sanyorsunuz? Vatanseverlik bir yana, eref kazanmak istemez miyim? eklindedir. Protopapadakisin Ne kurtarabilirseniz kurtarmay kabul edin: Yzde 30, 20, hatta 5 demesi zerine Metaksas byk bir heyecanla, Benden istediiniz baar deildir. Vatanmdan ziyade bakalarnn sorumluluklarn rtbas etmem iin kendimi feda etmemi istiyorsunuz. Bunu yapamayacam yantn vermitir. Metaksas kendisine kar son derece diplomatik hareket etmekte olan Gunarise de, imdi askerden terhis edilmi bulunuyorum. Herhangi bir askeri veya mlki mevki almak arzusunda deilim demitir. Hava biraz yatnca dierleri Metaksasa, imdi ne yaplmas gerektiini sormulardr. Metaksas yeniden resmi grev almayacann altn izdikten sonra, szlerine unlar ilave etmitir: Madem ki Papulas size gnderdii mesajnda kendisine baz takviye kuvvetleri gnderirseniz baar salayabileceine dair sizi temin ediyor; bu kuvvetleri gnderiniz ve askeri harekat deneyiniz. Metaksasn bu sz zerine konu, Papulasn taleplerine gelmitir. Metaksas Papulasn taleplerini hakl bularak, silahsz bir harekatn gerekletirilemeyeceine iaret etmitir. Gunaris Papulasn arzusu yerine getirildii takdirde, daha baka taleplerde bulunabilecei ve saldrya gememek iin baka mazeretler ileri srebileceiyle ilgili grn ifade etmitir. Bundan sonra Papulasn yerini alacak bir halef konusu zerinde durulmu, fakat Onun rtbesinde bu grev iin uygun biri bulunamam ve Papulasn grevde braklmasna karar verilmitir. Gunarisin, Papulas saldrya gemez de devaml surette ii geciktirirse ne olacak? sorusu zerine Metaksas, ertesi gn kendisine bir mesaj gnderilerek, btn isteklerinin yerine getirildiinin bildirilmesi ve askeri harekat balatp balatmayacann kendisinden kesin olarak sorulmas teklifinde ve Papulas kabul ederse neticeyi beklemeleri tavsiyesinde bulunmutur. Kabul etmez ve yeni istekler ileri srerek ii geciktirirse, durumu yerinde soruturmak iin Gunarisin Anadoluya gitmesi gerektiini ileri srmtr. Bunun zerine Gunaris Metaksasa, 357

kendisine refakat edip etmeyeceini sormutur. Metaksas bir anlk tereddtten sonra, Evet, size refakat edeceim, fakat herhangi bir kii olarak ve resmi bir grev almaya davet edilmemek artyla yantn vermi ve Gunaris bunu kabul etmitir. 11 Nisan (29 Mart) 1921de Protopapadakisin evinde, saat 21:30da balayan toplantda ise Metaksasla beraber Gunaris, Protopapadakis, Theotokis ve Eksadaktilos hazr bulunmulardr. Gunaris, askeri harekata yn verebilmek amacyla Kraliyet Karargah kurulmasnn lzumunu belirtmi ve Metaksasn da bu projeye katlmasn

istemitir. Metaksas hangi sfatla bu projeye katlabileceini sorduundaysa kendisine verilen yant, bunun o anda kararlatrlaca eklinde olmutur. Metaksas ayrca, Dusmanisin emri altna girmek arzusunda olmadnn altn izmitir. Bunun zerine Gunaris, Metaksasn komutay stlenmesini nermitir. Metaksas szn devamnda, Kraliyet Karargah kurmann maksadn

anlamaya almtr. Toplantda bulunan hepsinin verdii yant, Memleketin her tarafndaki btn ordulara komuta etmek olmutur. Metaksas Kim komuta edecek? sorusuna yant alamamsa da, bunun iin Kral Konstantinin dnldn anlamtr. Muhataplarnn kabul etmesi zerine Metaksas, Ne yapmak istiyorsunuz? Kral btn ordularn bana m geirmek istiyorsunuz? sorusuyla devam etmitir. Gunarisin verdii yant, Evet, istiyoruz. Ortada bir sava var. Deiik cepheler, deiik ordular var. Btn bunlarn banda bir bakomutan olmas gerek. O da, ancak Kral olabilir eklindedir. Metaksas, Afedersiniz ama, yalnz bir tek cephe var, o da Anadoludadr. Dierleri cephe deil, hudut karakollardr Demek, Papulas ve kurmaynn stnde askeri harekat Kral idare edecek? demitir. Buna verilen yant da, Hayr, Anadolu cephesi Papulasn komutasnda kalacaktr. Kraln grevi ancak btn kuvvetler zerinde denetimden ibaret olacaktr eklinde olmutur. Protopapadakis yalnz Anadolu Harekat deil, seferberlik, malzeme temini, Yunan ordularnn silahlanmas ve sevkiyat gibi meselelerin de var olduunu syleyince Metaksas, [Bunlar] Theotokis yapacak, tabii. Harbiye Bakan sfatyla bu, Onun grevidir eklinde tepki vermitir. Theotokis bilgisi olmayan konular halledemeyeceini, bilen birine sorma ihtiyac iinde olduunu, bundan dolay da bir karargah istediini syleyince Metaksas, Byle bir karargah, ancak Kraln kendi grlerini aksettirecek. Demek Kral ne derse siz onu yapacaksnz demitir. Bunun zerine Theotokis, Tabii, Kral genel komutanlk vasfyla ne tavsiye ederse. Baka ne yapmam istiyorsunuz? 358

yantn vermitir. Metaksas, Demek Kral sorumlu bir Harbiye Bakanna sahip olaca yerde, kendi bakannn sorumlu bir danman haline gelecek! Ne gzel! Fevkalade! Demek durum bu? Sorumluluu Kraln omuzlarna nasl yklemek? Theotokis, bir bakann sorumlu olduunu anlamyor musunuz? Bilmiyor musunuz ki, bir bakann ne yapacan bilmediine dair bir mazereti olamaz? Bakann her eyi bilmesi lazm. Bir Harbiye Bakannn orduyla ilgili her meseleyi bilmesi, halletmesi gerekir. Kral savunmas, kraln arkasna gizlenmemesi lazm szleriyle, asabiyet iinde youn bir tepki ortaya koymutur. Metaksas, Az daha, ayet orduya direktif verecek durumda deilseniz yerinizden ekiliniz diyecektim. Fakat bunu benim Harbiye Bakan olmam arzusunda olduum eklinde anlamalarndan ekinerek, sylemekten kandm demektedir. Metaksas ksa bir sessizlikten sonra szlerine devam etmi ve Kraln byle bir grevi stlenecek durumda olmadna iaret ederek, Byle bir komutay gerekte kim yrtecek? Tabii st kapal bir ekilde kendi kurmay bakan Bu da sorumsuzluk yaratacak demitir. Metaksas ayrca Harbiye Bakannn sorumluluklar zerinde durmutur. Kendisine Harbiye Bakan olmas teklifinin yaplmasn bo yere beklemi, nk byle bir teklif yaplmamtr. Gunarisin, Bunun bakan ve grevleriyle bir ilgisi yoktur Mesele kamuoyunun ve halkn duygularyla ilgilidir. Byk bir huzursuzluk iinde olan halk, Kraln ordunun bana gemesini istiyor Kral orduya komuta etmeli ve millet iin kendini feda etmelidir. Halkn arzusunu yerine getirmeliyiz szleri arpcdr. Bunun zerine Metaksas, halka neden gerekleri sylemediklerini

sormutur. Gunaris ise hkmet olduklarn ve byle bir Kraliyet Karargahn gerekli grdklerini aklam ve Metaksasa grev almay kabul edip etmediini sormutur. Metaksas olumsuz yant verince toplantda olan dierleri, devletin iinde bulunduu glkleri anlatarak kendisini iknaya almlardr. Devamnda Gunaris Metaksasa, Genelkurmay Bakanln kime vermeleri gerektiini sormutur. Metaksas, Dusmanisin bu greve layk olmad grndedir ve dolaysyla General Stratigosu nermitir. Dierleri yine Metaksasn Genelkurmay Bakanl grevini kabul etmesinde srar etmilerdir. Metaksasn neden kendisine bu srarn yapld sorusu zerine Gunaris kamuoyunun kaygl olduuna iaret ederek, Senin atanman onlar sakinletirecektir yantn vermitir. Bu defa Metaksas, halkn niin endie duyduu sorusuna yant aramtr. Buna Protopapadakis, Halk askeri harekat

359

kaybedebileceimizden, askeri bakmdan zafer kazanamayacamzdan korkuyor. Komutay stlenirseniz, onlarn zafere olan inanc iade edilecek yantn vermitir. Metaksas grev stlenmesi halinde Yunan halkna, Endie etmeyiniz, madem ki ben buradaym, size teminat veriyorum, kazanacaz; bundan emin olabilirsiniz! demi olacandan hareketle, bunun halk aldatmak olduunu, nk stratejik olarak bu amaca varlacana inanmadn belirtmitir. Protopapadakise greyse, halk aldatmak pahasna dahi gerekirse bu yaplmaldr. Bunun zerine Metaksas Helen halkn aldatmak istemediini, gerein her zaman halka aklanmas prensibine inandn, uzun yllardr Anadoluda bir sava siyaseti gdlmesi fikrine muhalefet ettiini, bu yzden Venizelosla arasnn aldn izah etmi ve O zaman orduda bulunuyordum. imdi terhis edilmi olduum halde, imkansz olan bir ey hakknda benim Yunan halkn temin etmemi mi istiyorsunuz? O zaman nasl bir adam olurum? demitir. Metaksasa gre Anadoluyu Yunanllatrmak iin gerekli hazrlklar nceden yapmadan, orada fetih peinde koulmaktadr ve grnte bu, Sevr Antlamasyla ilgilidir. Gerekteyse Trkiyenin ortadan kaldrlmas ve Trk topraklar zerinde Yunan Devletinin kurulmas demektir. Sevrle ilgili dahi olsa, zmir Blgesinde Helenler aznlktadrlar. Anadolunun ilerinde ise Helen nfus, daha da azdr. Trkler, Yunanllarn ne istediklerini sezinlemektedirler. Trklerin siyasi duygular olmad takdirde, byle bir siyaset amacna ulaabilirdi. Fakat Trkler yalnz dini deil, milli duygular da olduunu gstermilerdir. Onlara kar Yunanllarn urunda savatklar zgrlk ve bamszlk iin, imdi de Trkler Yunanllara kar savama arzusuyla yanmaktadrlar. Anadolunun kendi vatanlar olduunu hisseden Trkler, Yunanllarn istilac olduklarn da fark etmektedirler. Metaksasa gre Yunanllar Mustafa Kemal ve tek bir partiyle deil, btn bir Trk halkyla uramak durumundadrlar. Ortada tek bir parti olmas halinde bu, malubiyetle dize getirilir ve Yunanllarn taleplerini kabul edecek yeni bir parti bulunabilirdi. Fakat kendi varl iin arpan bir halka ne yaplabilirdi? Byle bir halk, daima kendine yol gsterecek liderler bulacakt. Trkler zmir ve blgesini ulusal kayp ve kendi vatanlarnn paralanmasnn bir balangc addediyorlard. Metaksas, Bu artlar altnda Eskiehir Savan kazandmz varsayalm. Bu ksmi zafer, Trklerin iradesini kracak m? Hi phesiz hayr. mitsiz de olsa mcadelelerine devam edecekler ve kendilerini Ankara nnde savunacaklardr. Onlar oraya kadar takip mi edeceiz? Hangi kuvvetlerle Ankaraya varacaz? 360

Askeri kuvvetlerin ancak te biriyle. Gda ve malzeme glkleri nasl karlanacak? Bu gibi artlar altnda Ankaray alsak dahi ne yapacaz? Ankaraya kadar olan btn blgeyi, btn kuvvetlerimizle igal edecek ve dmanca davranlarla kar karya kalacaz? demi ve spanyann Napolyonun en iyi ordularndan birinin mezar haline geldiine de dikkat ekmitir. Metaksas, Kafi kuvvetlerimiz olup da btn Anadoluyu igal etsek ne olacak? Trkler Sevr Antlamasn imzalayncaya kadar btn memleketi igale devam m edeceiz? Sevri imzalayacak Trkler bulunsa dahi, veya Eskiehirde bizim zaferlerimizden sonra Sevri bizzat Kemal imzalasa dahi, imzadan sonra ne yapacaz? zmir Blgesi hari, btn Anadoluyu boaltacak myz? O zaman ne yapacaz? Askerimizi terhis edip, zmir ve blgesinde ancak takviye edilmi yerel kuvvetler mi brakacaz? Birka ay sonra ne olacak? szleriyle konuyu sorgulamaya devam etmitir. Metaksasa gre bir sre sonra, Yunan hatlarnn dndaki Trklerin isyan ettiklerine, kuvvet topladklarna, sava isteyen yeni liderler tarafndan tahrik edildiklerine dair Atinaya haberler gelmeye balayacaktr. nk Trkler, Yunanllar Anadoludan uzaklatrma isteinden asla vazgemeyeceklerdir. Bu durumda yeni bir seferberlik mi ilan edilecektir?. Metaksas gdlen siyaseti, stila edilmek istemeyen bir halk, istila hedefi gden bir siyasettir. Kendi medeniyet ve nfuzumuzun esasl surette zemini hazrlanmadan gdlen bir istila siyasetidir szleriyle ifade etmitir. Bu szler zerine Gunaris, Bu bizim siyasetimiz deildir Bizi oraya gtren Venizelostur. Biz sava hazr bulduk deyince Metaksas, Siz uzlamaya varabilirdiniz yantn vermitir. Gunaris denediini, Londrada Lloyd Georgela anlatktan sonra zmir meselesinde byk fedakarlklar yapmay kabul ettiini, ancak Trklerin ani olarak fikirlerini deitirdiklerini ve hi bir eyi kabul etmediklerini ifade etmitir. Gunarisin Ben ne yapabilirdim? demesi zerine Metaksas, Saldrmayacaktnz. Sonra, Yunan Ordusu da hazrlkszd. Kasmdan beri hibir hazrlk yaplmamt. Hazr olsa dahi, daha fazla kaybetmekten kanmalydk yantn vermitir. Gunaris, saldrnn kesin olarak zaferle

sonulanacan ve harekatn ksa olacan ileri sren kurmay mensuplarna inanarak, harekatn baarsndan emin olarak ngilizlere teminat verdiinden dolay hata ilediini kabul etmi, bunun zerine Metaksas nerilerini dile getirmitir. Metaksasa gre Sevr snrna ekilmeli ve esasl bir savunma sava yaplmaldr. Metaksas bunu, Kafalarmz Kemalin istihkamlar zerinde 361

paralayacamza, brakalm Kemal kendi ehresini bizim istihkamlarmz zerinde paralasn szleriyle ifade etmitir. ngilizlerin yardm etmesi halinde Boazlarn da savunulabilecei, bu ekilde fazla kuvvet ve masrafa gerek kalmayaca grndedir. Protopapadakis, askeri uzmanlarn byle bir savunma sava iin 17 tmene ihtiya duyulacan bildirdiklerini ifade etmitir. Metaksas buna, Savunma iin 17 tmene ihtiya var da, saldr iin yalnz 5 tmene mi ihtiya var? Bu ne biim dnce? szleriyle byk bir tepki gstermitir. Protopapadakis bunun zerine Metaksasa, Byle bir savunma savayla Yunanllarn zmir zerindeki haklarndan vazgemelerini mi, yoksa Anadoludan ekilmesini mi istiyorsunuz? sorusunu yneltmitir. Metaksas Yunanllarn zmirin askeri igaline ve oradaki hakimiyetlerine son vermeleri gerektii yantn vermitir. Metaksasa gre ayn zamanda Helenizmin orada yava yava gelimesine ve hakim duruma gelmesine yardm edecek otonom bir rejim kurulmaldr. Bu dostluk iinde beraber yaama siyaseti, Trkiyeye kar da doru bir siyaset olacaktr. Eksadaktilosun Bizi

boazlyorlar demesi zerine Metaksas, Bizi boazlyorlar, nk Anadoluda onlar istila etme program kendilerine uyguluyoruz. olan Bizim dostluumuzu hibir asla zaman

kazanamayacaklarn,

dmanlmzn

deimeyeceini ve dolaysyla bizden hibir ey kazanamayacaklarn biliyorlar. Bunlar katliamlar hakl gstermez. Ancak biz de boazlamyor muyuz? yantn vermitir. Eksadaktilos ise, Tabii biz de boazlyoruz. Onlar imha etmek mecburiyetindeyiz. Trkler baka dilden anlamaz szleriyle grnde srar etmitir. Protopapadakis Anadoludan feragat edildii takdirde, Trakyann da kaybedileceinden korkmaktadr. Metaksasn buna tepkisi, Nasl kaybedeceiz, anlamyorum? Az sayda askeri kuvvetlerle dahi Trakyay devaml surette tutabiliriz eklinde olmutur. Bunun zerine Protopapadakis, Trakyay

kaybedeceiz. nk ngiltere bizi bundan da vazgeemeye zorlayacak. Trakya zerinde ngiliz desteine mazhar olabilmemiz iin, ngiltere Kemali ezerek Sevri empoze edeceimizden emin olmaldr yantn vermitir. Metaksas ararak Nfusu tespit etmek zere oraya komisyonlar gnderilmesi nerildii zaman, her ne olursa olsun Trakyann bizde kalaca grndeydim. yle deil mi? Byle bir komisyonu niin kabul etmediimizi ve bu korkun savatan neden

kurtulamadmz merak ediyorum deyince, Gunaris gerein bu noktada olmadn ifade etmitir. Aslnda ngilizler Yunanllarn soruturma komisyonlarn 362

reddetmelerini istemiler, hatta Londra Konferansna verilecek cevabn metnini hazrlamlar ve Trakyann Yunanistanda kalacana dair hibir umut

vermemilerdir. Gunaris hatal da olsa uygulanan siyasetten vazgeilemeyecei, felaket tehlikesi de bulunsa sava devam ettirmek zorunluluu olduu grndedir. Gunarise gre aksi halde ngiltere, Yunanllar ciddi bir ulus olarak

vasflandrmaktan vazgeecek ve Yunanllarn verdikleri sz tutmadklar sansna kaplacak ve belki de Yunanistan terk ederek Trkiyeyi destekleyecektir. Gunaris, Byk bir kuvvetin gvenebilecei bir ulus olduumuzu spatlamak zorundayz grndedir. Metaksas ise, byk bir devletin Yunanllara gvenebilmesi iin

mahvolmak gerekmediini ve bu mcadelenin Yunanllarn glerine gre yrtlmesi gerektiini dnmektedir. Gunaris zaferi mutlaka gerekli grmekte ve srarla Metaksasn hizmetini talep etmektedir. Metaksas, Kazanamayz; elde ettiimizi temin edebilmek iin Kemale kendi arzumuzu empoze edemeyiz. Gcmzn stnde bir harekete girimeye alyoruz dese de Protopapadakis, Anadoludan ekilinmesi halinde halkn kendilerine ierleyeceini ve bu tepkilerden Kraln da nasibini alacan ifade etmitir. Metaksas buna, Milleti, sonsuz ve yorucu bir savata ezersek ne gibi tepki yaratm olacaz? Kendi gcn hesaplayarak, kabiliyeti dnda bir savatan ekilmek, bir millet iin kt birey midir? Bunu bir sivil savan takip etmesi mi gerekir? Hkmet kendi siyasetinin hatal olduunu halka aklamaldr. Hkmet iktidardan debilir, fakat Krala ve rejime bir ey olmaz szleriyle karlk vermitir. Grlerinde srarl olan Protopapadakis, Oluacak hayal krkl ve cesaretsizlii nasl halledeceiz? Yunan halkn hibir ey iin, hatta kendi yurdunun snrn savunmak iin dahi harekete geiremezsiniz. O zaman seferberlik yaplamayacak ve dman Makedonyay igal edecek demitir. Metaksas gelecekteki hkmetin hesapl davrand takdirde, halkn onu destekleyecei grndedir. Eskiehirdeki hezimetten nce ekilmi olunsa durumun deiik olacan ve imdi bunun yaplamayacan ifade eden Protopapadakise gre, Malubiyete uramak, mcadelenin ortasnda bunu terk etmekten daha iyidir. Gunaris stratejik bakmdan ne yaplmasyla ilgili grn istediinde Metaksas yine, Sevr Antlamasnn size verdii snr savunmakla yetininiz yantn vermitir. Bunun zerine Protopapadakis, Ne zamana kadar savunalm? Uzun sreli bir savunma iin kafi miktarda paramz yok. 2-3 aya kadar ii bitirmemiz lazm demitir. Harekat daha fazla zaman ve paray gerektirdiinden dolay bu 363

szler Metaksas hayretler iinde brakmtr. Metaksas, Belki tek bir hal aresi var. Anadoludaki orduyu savunma iiyle grevlendiriniz; Trakyadaki orduya ise,

stanbulu igal etmesi emrini veriniz. Bu byk manevi darbe ya Trkleri bizim istediimiz artlarla bar imzalamaya zorlar, veya onlar harekete geirmezse

stanbulu igalimize alr, zmirle ilgimizi keseriz. Yunan halk bunu byk bir heyecanla kabul edebilir nerisini getirmitir. Bunu imkansz gren Gunaris, mttefiklerin stanbulla ilgili herhangi bir igal hareketini yasakladklarn ve

stanbulun kendi igalleri altnda olduunu ileri srdklerini ifade etmitir. Gunaris Metaksasn Deneyemez miyiz? sorusuna da, Hayr, imkansz yantn vermitir. Gunaris Metaksasa, kendileriyle ibirlii teklifini yinelemi ve bu neri bir sz dellosuna dnmtr. Metaksas, btn harekatta baarsz olunaca grnde srarldr. Protopapadakis ise Metaksasa, Bize imdi bir zafer verin, derhal bar yapalm teklifini sunmutur. Metaksas byle bir zaferden sonra beklentilerin artacan, Sizden ne talep edeceklerini biliyor musunuz? Btn Anadoluyu igal etmenizi isteyecekler! Bir zaferden sonra batakla daha fazla batm olacaksnz szleriyle anlatmtr. Protopapadakisin Size ne? Bize yalnz bir zafer veriniz ve ondan tesine karmaynz demesi zerine Metaksas, Beni ok ilgilendirir. Evvela byle bir zaferden emin deilim. Sonra bir zaferi mteakip uzlamaya varmazsanz, ben ne yaparm? stifa ederek orduyu savan ortasnda brakabilir miyim? Ancak bir artla kabul edebilirim. Anadoluyu fethetmek veya Sevrin bize verdiklerini temin etmek iin deil de, kendi silahlarmzn an iin savatmza, zafer kazandmz takdirde sava durdurarak Trklerle bir uzlamaya varacamza dair basn yoluyla halka bir aklama yaynlamalym yantn vermitir. Bunun mmkn olmad ileri srlm, bunun zerine Metaksas yine halk aldatamayacan ifade etmitir. Bu konumalarn akabinde Metaksas, eitli basklara maruz kalmtr. Venizelos ve taraftarlarnn iktidara gemesi ihtimali ileri srlm, bu sonu vermeyince vatanseverlik duygularyla oynanmaya balanmtr. Metaksas tepkisini, Tehlikede olan kim? Vatan m? Hayr! Tehlikede olan bir siyasettir. Bir siyaset ki, Yunanistan isterse, hibir tehlikeye maruz kalmadan bundan vazgeebilir. Evet, hkmet tehlikededir Belki rejim de tehlikededir, fakat vatan tehlikede deildir. Niin vicdanma kar grev alaym? Memleketimin karlar aleyhinde

vasflandrdm fikirler iin neden alaym? szleriyle ifade etmitir. Bir anda hiddetlenen Gunarisin Metaksasa, Burada arkadalk bayla bal kiiler olarak 364

konusak da, biz buradaki kii, senin olmadn bir eyiz. Hkmetiz. Dolaysyla baz haklarmz var. Bu haklarn iinde, seni istediimiz zaman askere armak da vardr. Eer cesaretin varsa, buna itaat etme diyen szleri, tartmalarn vard tonu gstermesi asndan arpcdr. yle ki Metaksas, Bir koltua oturarak bam ellerimin arasna aldm. ok yorgundum. Gece yarsn da gemiti ve saat 02:00d. Drt saat boyunca, vicdanma ters iler konusunda drt kiinin basklarna maruz kalmtm Bundan byle bu adamlarla ruhsal olarak ayr dtmden, ya da onlarla hibir ortak noktamn olmadn kefettiimden dolay iimi bir hzn kaplad demektedir. Neticede Metaksas, Genelkurmay Bakanlna Dusmanis yerine, General Stratigosun getirilmesini tavsiye etmitir157. Triantafillidis eserinde Metaksasn hkmet tarafndan yeniden greve arlmasn, ok ar bir hastaya uygun doktorun arldnda, hastay kurtarma midinin kalmadn aklamasna benzetmektedir. Sava tekniklerini iyi bilen Metaksas da, Kemalist Orduyu bastrmak zere ordunun ilerlemesinin baarszla mahkum olduunu dnerek, kendisine teklif edilen grevi reddetmitir. Triantafillidis, Metaksasn sunduu grler ya da tavsiyelerin doru olduunu, ancak Gunarisin gerek siyasi ya da askeri liderlerin sahip olduu ngrye sahip olmadn kaydetmektedir. Triantafillidis eserinde, Aleksandros Mazarakis Eniann da Metaksasn grlerine benzer grler savunduuna dikkat ekmektedir. Mazarakis Enian, Askeri olarak ne yaplabilirdi? sorusunu u ekilde yantlamtr: Harekatlarn 14 Kasm 1920de igal edilmi olan blgenin tesine genilemesini amasz ve ykc, 1922 felaketinin ilk sebebi olarak eletirdim ve eletiriyorum. Anadoluyu elinde tutmak isteyen hkmete baka hangi askeri siyaset nerilebilirdi?... 14 Kasm 1920de bulunulan alanla yetinilmeli ve burada iyi bir ekilde rgtlenilmeliydi. Bunun bir adm tesine geilmemeliydi. Bu gereksiz ve tehlikeliydi. yi bir ekilde rgtlenerek ve bu saflar gl silahlarla silahlandrarak buralar dmana kar

savunabilirdik. Buralara yakn geni bir alandaki ulam imkanlarn yok ederek, dman teknik adan zayflatr ve bize kar saldr

157

oannis Metaksas, To Prosopiko Tu merologio [ahsi Gnl], Tomos [Cilt]: 3, Atina: Ekdosis Gkovosti [Gkovosti Yaynlar], t.y., s. 71-101; Sonyel, a.g.m., s. 538-551.

365

yapmaktan yoksun brakabilirdik. Bu artlar altnda, igal edilen blgenin alkonulmas iin 7-8 tmenin yeterli olacan

dnmekteyim Cephe kk olacakt. Sk bir ekilde igal edilmi olacak, bunun ortasnda gl yedekler bulunacakt. slerden ikmal yaplmas ve idare etmek son derece kolay olacak, Trk nfusun yaad blgenin igali iin kuvvet harcanmayacakt. Bu ordunun ihtiyalarnn karlanmasnn arlna uzun sre dayanlabilirdi ki, byle bir ordunun byk bir blmn soydalar oluturacaklard. Trkler ne yapabilirlerdi? yi rgtlenmi slere saldrmak iin yeterli imkanlar olmayacakt. Bunu yaptklar takdirde, kolayca geri pskrtleceklerdi. Yllarca duraan bir ekilde silah altnda m alkonulacaklard? Tabii ki ekonomik gszle ve Kemalin prestijinin yava yava dmesine varacaklard158. Bu noktada Metaksasn Antivenizelist, Mazarakis Enian ise Venizelist bir subay olduu gzden karlmamaldr.

b) Kral Konstantinin Anadoluya Geii 28 Nisan 1921de Yunan Hkmeti yetkilileri zmire gitmilerdir. Aggelomatisin ifadesiyle bu, Gunarisin Egenin bakentiyle ilk temasdr. Steryadis tarafndan kabul edilen Yunan Babakan daha sonra Uaktaki karargah ziyaret etmi, Yunan askerinin maneviyatnn ne kadar yksek olduunu grm ve kendi azndan savamak istediini iitmitir. Efimeris Ton Valkanion da gelimeleri stunlarna tamtr. yle ki 28 Nisan (15 Nisan) 1921 tarihli haberde Gunaris, Theotokis, Genelkurmay Bakan Dusmanis, Stratigos ve kurmay albaylar Eksadaktilos, Vernardos, Hrisanthakopulos ve Anastasopulosun Naksos gemisiyle zmire hareket ettikleri kaydedilmektedir. Gunarise cepheye gidip gitmeyecei sorulmu, buna zmire gittikten sonra karar verecei yantn vermitir. Gunaris ziyaret amacn, Hzl ve kesin zafer iin u ana kadar alnan kararlar takviye etmek iin gidiyoruz eklinde aklamtr. Seyahatin ksa srecei ve esasen Yunan topraklarndan uzaklalmayaca dnlerek,

Trantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 98-100.

158

366

Gunaris ve Theotokis yerlerine vekil brakmamlardr159. Gunaris Uaktan dndnde duygularn, Ate hattndan zafere ve kazanacamza dair sarslmaz bir inanla geliyorum. Askerimizin heyecan ve maneviyat beni sadece etkilememi, derinden de duygulandrmtr szleriyle ifade etmitir160. Bunu takip eden gnlerde Yunan liderinin Pireye indiini duyuran bir haberde, Gunarisin cepheyle ilgili szleri yer almtr. Gunaris, Askerimizi ziyaret ettik. Bize morallerin iyi olduu gvencesi verilmiti. Ancak orada grdklerimiz her trl beklentinin de zerindeydi. Subay ve askerler, dnebileceimizin ok tesinde bir izlenim verdiler. Gittiimiz her yerde askerler byk bir heyecanla vatan ve kral lehine Yaasn! naralar atyor ve mmkn olduunca abuk, dmana kar yrmek istiyordu. Herkesin sarslmaz bir inanc vard. Askerlerin duruunu, niformalarnn kln, disiplinlerini, asker ve subaylarn karlkl gvenini gren herkes, onlarn tek vcut olduklarn dnrd Salk hizmetleri ve hastaneler yorulmak

bilmeden almaktayd. Neredeyse tm bulac hastalklarn nne geilmiti. kmal hizmetleri mkemmel ayarlanmt. Paskalya gnnde bir takm uzak karakollar dolatk. Hibir yerde kuzu, yumurta ve ekerlemeler eksik olmad. Askerimize kar byk bir gven ve hayranlkla dnyoruz demitir161. Triantafillidis yetkililerin bu ziyaretini, Yunan Ordusunun Trk Ordusunu yok etmek iin Ankaraya kadar ilerlemesi konusunda hkmetin kesin kararn ifade etmektedir cmlesiyle aklamtr. Cepheden iyi izlenimlerle dnen Gunaris, hkmetin bu kararn Papulasa iletmitir. Kald ki Anadoludaki ordunun Kurmay Bakan Albay Pallis Dusmanise 2 Mays (19 Nisan) 1921 tarihinde bir rapor sunmu ve burada byk kuvvetlerle ve hzl bir ekilde taarruz edilmesi fikrini savunmutur. Pallise gre ordunun Sevr hattna ekilmesi, Yunan karlarna aykrdr. Pallis raporunda kendisini hakl gsterecek sebepleri saydktan sonra, Takip edilecek yol ikidir sonucuna ulamaktadr. Ya meselelerin barl yolla zm iin grmeler derhal balayacak, Yunanistan gerekirse Anadoluyu terk etmek ve boaltmak konusunda karar verecek, veya Trk kuvvetlerinin kesin zaferle

Anahorisis Tu Gunari s Smirni [Gunarisin zmire Hareketi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 28 Nisan (15 Nisan) 1921, s. 2. 160 O Gunaris s Tin Smirni [Gunaris zmirde], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 6 Mays (23 Nisan) 1921, s. 2. 161 Epanodos Tu Gunari [Gunarisin Dn], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 9 Mays (26 Nisan) 1921, s. 1.

159

367

yok edilmesinin yolunu arayacaktr. Ancak Pallise gre bu durumda, orduya hemen gerekli takviyelerin yaplmas arttr162. Gazetede Yunan yetkililerin ziyaretine ilikin haberlerin yaynland sayfalarda, Anadoludaki eitli ayaklanmalarla ilgili haberlerin de verilmi olduu dikkat ekicidir. Bu haberler Erzurum163, Yozgat ve Dersimdeki isyanlarla ilgilidir. Ayaklanmaclarn Mustafa Kemali drmek istediklerinden, ancak bastrldklarndan sz edilmektedir164. Ayn gnlerde bir baka haberde Mustafa Kemal Paann ttihatlarla ilikisi ele alndnda ise, Mustafa Kemal iktidarda olduu srece Enver ve Cemalin kiisel etkileri ok fazla hissedilir olmayacaktr. Mustafa Kemalin konumu son derece gvensiz grnmektedir. Yakn gelecekte iktidarn bu iki ttihat lider tarafndan igal edilecei dnlmektedir denilmitir165. 11 Haziran (29 Mays) 1921 tarihinde Konstantin gerekletirilen ayinin akabinde Pireye gitmi ve beraberinde Veliaht Georgios, Nikolaos ve Andreas adndaki prenslerle Gunaris ve Theotokis olduu halde Limnos gemisine binerek zmire hareket etmitir. 11 Haziranda Kraln cepheye hareketini Rizospastis (Radikal) Gazetesi aadaki szlerle vermitir: Dn sabah Metropolitlik Kilisesinde ayin gerekletirilmitir mttefik elileri davetliler arasnda yer almamtr -. Tm kraliyet ailesi ayine askeri niformayla ve Bakanlar Kurulu da tren kyafetleriyle katlmlardr. Trende Metropolit, Konstantin

Paleologosun Veliahtnn grevini yerine getirmesini dilemitir. Orada bulunan devletin st yetkilileri de, Yaasn mparator! diye barmlardr. Ayinin akabinde Kral, yetkililerle birlikte saraya gitmi ve burada basnda yaynlanacak bildiriyi imzalamtr Kral bekleyen bakanlar, anlatklar gibi leden sonra saat 15:30da Neo Faliroda toplanmlardr. Kraln gelmesiyle birlikte hepsi de Limnosa binmilerdir. Limnosa ordu ve donanmann komutan
Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 111. 163 Epanastasis Ton Kurdon [Krt Ayaklanmas], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 6 Mays (23 Nisan) 1921, s. 2. 164 To Antikemaliko Kinima En Agkira [Ankaradaki Antikemalist Hareket], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 9 Mays (26 Nisan) 1921, s. 1. 165 Meta Tin Aporipsin Ton Oron Tu Kemal [Kemalin Koullarnn Reddedilmesini Takiben], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 30 Mays (17 Mays) 1921, s. 2.
162

368

olarak Kraln flamas ekilmitir. Tam 16:00da Limnos, tm donanmann eliinde zmire hareket etmitir. 12 Haziran (30 Mays) 1921de Konstantinin zmire geliini

Haciantoniyu, zmir halknn ounluu Venizelist olduu halde, yine de Kral tek vcut halinde ve cokuyla karladlar. Onun ahsnda Bizans mparatorunu canlandryorlard szleriyle ifade etmitir166. anakarisin ifadesiyle de, Konstantin Egenin bakentinde halk tarafndan cokuyla karlanmtr. nk her eyden nce zmir, Yunanistandr. Yunanistan gibi grmekte, yaamakta ve ulusal gvdeyle kaynamak iin gsterilen byk gayretteki barol oyuncularyla ilgilenmektedir. Kald ki Kraln Anadolu Cephesindeki varl, bu gayretin en st noktasdr. Gunaris Hkmeti imdi, elindeki son kozu oynamaktadr. Megali dea taraftarlar iin Konstantinin ismi, stanbulun son imparatoruyla balantldr ve bol miktarda da efsaneyle kapldr. anakaris zmir Halk Heyetinin [blge Rumlarnn] Konstantine sunduu bildiriye de temas etmektedir. Bildiride Bizansn son imparatorunun kahramanca lm zerinden asrlarn getii ve Kraln zmir Halk tarafndan 12. Konstantin olarak selamland ifade edilmektedir. Konstantinin zmire gelii Anavatan Yunanistanla birlemenin sembol olarak addedilmekte, Kralmz, zafer kazan ve rkmzn talam ryalarna hayat fle! nk seni, onlar canlandrman iin be asrdr bekliyorlar! denilmektedir. Bunlar ifade edilirken, blge Trklerinin duygularnn unutulduu dikkat ekmektedir. Bakomutan Papulasn karaya kmas iin kendisine elini uzatmasyla Ege toprana ayak basan Konstantin, bir sre karargahta bulunmutur. skeleden karargah giriine kadar yere deerli bir hal serilmitir. Kral bunun zerinde, kendisini selamlamak iin ne frlayan subaylarn, erlerin ve vatandalarn arasnda, ancak byk bir glkle yryebilmitir. Ordu bandosuysa Yunan Milli ve Kartaln Olu Marlarn almaktadr. Kral ve tm yetkililer bakomutann brosuna

yneldiklerinde, anakarisin ifadesiyle meydann atmosferi muhteemdir. Askerler ve kalabalk saatlerce Kral balkona armakta srar etmilerdir. Binlerce az, Kralmz grmek istiyoruz! diye haykrmtr. Bir sre sonra Konstantin, deniz yoluyla Karyakaya hareket etmitir.

166

Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 179.

369

13 Haziran (31 Mays) 1921de Konstantin askere bir bildiri yaynlamtr: Askerler! Vatann sesi, bir kez daha beni liderlie ard. Kralnzn iten selamn kabul edin. Sizinle gurur duyuyorum. Asrlardr Helenlerin nefes ald bu topraklarda, ulusal zgrlk savanda byk bir kahramanlkla mcadele ediyorsunuz

Dnyann hayranln her zaman ekecek olan emsalsiz uygarl burada meydana getirmi olan Helen ideali iin savayorsunuz. Sizin yiitliiniz, bu mcadelenin garantisidir Bu uygarl meydana getiren sizler olacaksnz. Atalarnza layk olarak, ocuklarnza onlar iin de, bizim iin de nemli olan bir eser balayacaksnz. Askerler! Eser iin! Hepimiz birlik olalm. Tek ve blnmez olan Yunanistan sevgisi ile kalbiniz dolsun. Hepimiz, bu byk ve asrlk misyonun vastalar olarak buna bal olalm. Grevimize ileri! Kralnz sizinledir ve sizi, vatann hepimize emrettii yere gtrmektedir. Tanr hakl davamz kutsayacaktr167. Karyakada kendisi iin hazrlanan kke prenslerle birlikte yerleen Kral, burada st dzey askerleri ve Yksek Komiser Steryadisi kabul etmi ve kendisini ziyaret edenlere karlama treni hakkndaki memnuniyetlerini ifade

etmitir. O gnlerde Karyakann, Kraln gelii sebebiyle Yunan subaylar ile dolup tat ifade edilmektedir. Kral beraberinde ahsi muhafzln yapan ve sekin askerlerden oluan bir de tabur getirmitir. Hkmet yanls Politia (Devlet) Gazetesi sava muhabiri Nikos Karvunis 15 Haziran (2 Haziran) 1921 tarihli yazsnda, Konstantinin Egedeki ilk gnlerini anlatmtr. Blgedeki Trk varln unutan Karvunise gre de, o gnlerde Ege halk byk bir heyecanla Kraln etkinliklerini takip etmitir. zmirde Kral ile ilgili sylentiler dolamakta ve srekli O konuulmaktadr. Karvunisin ifadesiyle Konstantinin resmi yollardaki tm duvarlarda, evlerin girilerinde ve her yerdedir. zmir Onu, Helenizmin geleceinin gvencesi olarak kabul etmitir. Kartaln Olu Mar da zmirde bir deiime uram ve aadaki dizelerle sylenmitir:

167

Aggelomatis, a.g.e., s. 116-119.

370

Byle bir Kral, byle bir Konstantinle stanbula ve Anadoluya gireceiz! (Me tetyon vasilya, me tetyon Konstanti Tha bume mestin Poli ke tin Anatoli!) Konstantinin, yenilmez ordularn gayretini yakndan izlemek iin Anadoluya maneviyatn gittii sylenmekteydi. Onun Anadoludaki varl askerin

glendirecek,

hafzalarda

Balkan

Savalarnn

baarlarn

canlandracakt. Ancak Kral, Anadoluya gerekten de bakomutan olarak m gidiyordu? anakaris kitabnda Atinadaki bir Fransz askeri yetkilinin,

Kalabalklar elendirmek zere panayr panayr dolatrlan bir ayymasna Konstantini kullanyorlar diyen szlerine de yer vermektedir168. oannis Metaksasn 11 Nisan (29 Mart) 1921de gnlne, Kral felakete srklyorlar eklinde dt not da arpcdr169. Ancak bu konuyu enine boyuna

deerlendirenler iinde en nemlisi, Konstantine yaknlyla bilinen Dusmanistir. Dusmanise gre Konstantinin beraberinde Kraliyet Karargah olduu halde Anadoluya gelii, basit ve sembolik bir durum almtr. nk Kraln Anadolu Ordusunun hibir harekatna katlmasna izin verilmemitir. Dusmanis Gunarisin, olas Anadolu Zaferinin Konstantine vakfedilmesinden ve Onun ykselen itibarnn kendi siyasi varln yok etmesinden korktuunu

kaydetmektedir. Bu yzden Gunaris, askeri harekat bizzat kendisi idare etmek istemitir. Ancak askeri danmanlar ktdr. Bazlar tarafndan, 1915 Maysnda geirdii hastaln akabinde170 Kral Konstantinin anlama yeteneinin azald, bu sebeple zellikle askeri idareyi stlenemeyecei ifade edilmitir. Dusmanis, Biz [Kralla ilgili] byle bir eyi hi hissetmedik demektedir. Tabii ki yaad srgn ve mttefiklerin kendisine kar olan tutumu Kraln cesaretini krmtr. Konstantin samimi bir vatansever olarak, yanl anlalmalar sebebiyle Yunanistann ulusal karlarna ters gelimeler yaanabileceinden korkmu ve bu korku kendisini korkak olduu kadar, bakanlarn karsnda tavizkar da yapmtr. Bunun zerine bazlar Kraln deimi olduunu syleyerek, kar salamay amalamlardr. Gerekleri bilmeyen kimileri de, Onu yle
168 169

gstermek

isteyenlerin

peinden

srklenmilerdir.

Her

halkarda

anakaris, a.g.e., s. 292-301. Metaksas, To Prosopiko Tu merologio [ahsi Gnl], Tomos [Cilt]: 3, s. 77. 170 Bkz. s. 83.

371

Konstantinin psikolojisinin kt olduuna dair bir sylenti yaylm ve buna inanlmtr. Dusmanis srarla hkmetin lkenin siyasi gndemini kendisi belirlemek istedii zerinde durmaktadr. Konstantin hkmetin bu karar karsnda gerilemi, dolaysyla kendisini bir glge haline getirmek isteyen hkmet, hedefine ulamtr. Ancak Konstantinin geri ekilme karar ulusal davaya olduu kadar, ahsna da zarar vermitir. Anadoludaki orduya liderlik etmedii halde Konstantin felaketin akabinde srgn edilmi ve yaban ellerde can vermitir. Dusmanis sznn devamnda, Konstantinin salkl olduu tezini pekitirmek amacyla bir takm anekdotlar aktarmaktadr. Bir gn Dusmanis ile Steryadis birlikte Kraln Karyakadaki

ikametgahna gitmilerdir. Konumalardan hkmetin Konstantini Anadolu Ordusunun gelecekteki harekatlarna kartrmak niyetinde olmadn anlayan Steryadis Dusmanise, Ne? Orduya Kral komutanlk etmeyecek mi? sorusunu yneltmitir. Ancak kararn hkmetten geldiini anlayan Steryadis, tm sert ve sinirli mizacna ramen susmutur. Yine de heyecan ve harekatn seyri konusundaki kayglar aka hissedilmektedir. Dusmanise gre Steryadis, Kralla birlikte gerekletirdii mesaiden ve yapt syleilerden, Onun yeterliliini ve zekasn anlamtr. Ayrca gerek Gunaris ve gerekse Theotokis, Atina ve Anadoluda zaman zaman bir takm devlet meselelerini Kralla konuup inceledikten sonra kararlar almlardr171. Dusmanis Kraln karar alabilecek ve ordulara komutanlk yapabilecekken hkmetin buna izin vermediini savunurken, aslnda ayn anda Kraln ve belki de kendisinin Anadoluda yaanacaklarla ilgisi olmadn savunuyor deil midir?

Kald ki olayn bir de insani boyutu bulunmaktadr. Kral Konstantinin de, Kralie Sofiann da, daha birka ay evvel oullar Aleksandrosun dehetli lmnden etkilenmi olmalar muhtemeldir. c) Taarruz ncesinde Yunan Ordusunun Durumu

14 Nisan (1 Nisan) 1921 tarihinde Yunan Ordusunda bulunan 8.093 subayn 4.364 Anadolu Ordusunda grev yapmaktayd. Yunanistann sahip olduu 224.993 erin de, 122.164 Anadoludayd172. Ancak taarruz edilmesiyle
Dusmanis, a.g.e., s. 187-201. Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 137.
172 171

372

ilgili yeni bir karar alnmasyla birlikte, Yunan Ordusunun elden geldiince glendirilmesine allmtr. Stratigosun ifadesiyle bu byk gerekliliin ncesinde Yunan Hkmeti halkna ynelmi ve ondan kan ve para olarak yeni fedakarlklar talep etmitir. Yunan halk yaknmadan bu talebi kabul etmitir. Bu fedakarlk o kadar byktr ki, Helenlerin ulus olarak dnya zerinde var olduklar andan itibaren buna edeer bir bakasn gstermeleri mmkn deildir. Stratigosa gre takip eden srete askeri olarak baarsz olunmusa da, bu abann herhangi bir gn meyve verecei kesindir. Irk aacnn yapraklar solmutur ancak, kkleri salam ve gvdesi din kalmtr. Dolaysyla yeni bir bahar ruhuyla yeerecektir. Stratigos bu ifadelerin akabinde Nisan, Mays ve Haziran aylarnda gerekletirilen hazrlklar anlatmaktadr. Hazrlklar erevesinde yeni ya gruplar silah altna alnmtr. Bu arada eitli brokratik grevlerde bulunanlarn da silah altna alnmas gerekmi ve bu ilem Stratigosun ifadesiyle, byk bir ciddiyet iinde gerekletirilmitir. Ancak bu aamada bakanlardan, bankalarn ve irketlerin mdrlerinden hizmetlerin aksadyla ilgili pek ok ikayet gelmitir. yle ki hibir ikayete kulak verilmemi ve gerek bir demokratik eitlik uyarnca cepheye sevk ilemleri yrtlmtr. Stratigos grn pekitirmek amacyla, ilgili ilemleri yrten bir st dzey subayla, o dnemin Ekonomi Bakan Protopapadakis arasnda cereyan eden bir olay nakletmektedir. Protopapadakis, devlet gielerinin pek ounu kapatmak zorunda kalacan ifade etmitir. Gerekten de memur ihtiyac aktr. Ancak Ulusal Banka (Ethniki Trapeza) da ayn ihtiyac duymaktadr. Bir esneklik gsterilecek olursa, buna hangi noktada son verilir? dncesiyle subayn Protopapadakise yant, Bakanm. Bu gerekli grdnz tm memurlarn, gece ierisinde ldklerini ve sonraki gn onlarn grevini bakalarna vermeniz gerektiini dnn olmutur. Efimeris Ton Valkanion stunlarnda rastladmz bir haber, iin

Yunanistann olabildiince ok askeri silah altnda bulundurabilmek

uygulad yntemleri gzler nne sermektedir. 20 Mays (7 Mays) 1921 tarihli bu haber, re ayrlm olanlar ve yedekleri inceleyecek bir heyetin 30 Maysta greve balayacan duyurmaktadr. Bu inceleme zel salk heyetleri tarafndan gerekletirilecektir. Sz edilen bu heyetler eitli merkezleri dolaacaklar ve incelenecek olanlar bu heyetlerin karsna karlacaklardr. Haberde ilk deerlendirmelerde ok hogrl davranld, dolaysyla ounun sava hizmeti 373

iin yeterli bulunmasnn beklendii kaydedilmektedir173. Haber bize, Pliziyotisin Haziran 1921de dt notu hatrlatmtr: 5 Haziranda heyetten getim. zmir Birinci Askeri Hastanesi Mdr Ekselans Yarbay Pashalis, heyetteki tm meslektalarnn itirazlarna ramen beni yeterli buldu. Dediine gre, geriye kalan iki parmakla tfei kullanabilirmiim. imdi kime kafa tutmal? Bize bir sr parmak ykleyen doaya m? Yoksa parti hrsyla beyni dnm olup Anadolular kerataya m?174. Yunan Genelkurmaynn hazrlad tarih kitaplarnda, 24 Haziran (11 Haziran) 1921 tarihinde Yunanistann Anadolu Ordusunun 6.159 subay, 193.994 er, 63.639 hayvan ve 318 toptan olutuu kaydedilmitir. Takviyeler yapldktan sonraki savaabilir kuvvet ise 2.526 subay, 107.476 er, 106.007 tfek, 908 makineli tfek, 1.469 kl ve 344 toptur175. Trk stiklal Harbi serisinin ilgili cildinde, Haziran 1921 sonlarnda Yunan Ordusunun 136.142 insan, 66.300 tfek, 825 makineli tfek, 460 top ve 3.100 kltan olutuu sylenmitir176. Yunan Genelkurmaynn hazrlad tarih kitaplarnda Trk Ordusunun Bat Cephesi kuvvetlerinin 14 Haziran (1 Haziran) 1921de 79.530 piyade, 7.370 svari ve 8.750 dzensiz ordu mensubu olmak zere, toplam 95.650 insandan olutuu ifade edilmitir177. Trk stiklal Harbi serisinin ilgili cildinde ise Bat Cephesi kuvvetlerinin 15 Haziran 1921de 6.040 subay (4.516s muharip), 116.091 er (77.034 muharip), 60.103 tfek, 432 ar makineli tfek, 238 hafif makineli tfek, 162 top ve 4 uaktan olutuu sylenmitir. Bu dnemde Trk kuvvetleri 9.785 subay, 178.142 er, 100.555 tfek, 701 ar makineli tfek, 355 hafif makineli tfek ve 303 toptan olumaktadrlar178. ve Giritlilerle fazlasyla uraan bu

Anatheorisis Ton Anikanon [Yetersizlerin Yeniden ncelenmesi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 20 Mays (7 Mays) 1921, s. 1. 174 Pliziyotis, a.g.e., s. 236-237. 175 Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 139-153; Epihirisis uniu-uliu 1921 [Haziran-Temmuz 1921 Harekatlar], Atina: Ekdosis Diefthinseos storias Stratu [Askeri Tarih Yaynlar Mdrl], 1964, s. 34, 117 176 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, 4. Ksm, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1974, s. 68. 177 Epihirisis uniu-uliu 1921 [Haziran-Temmuz 1921 Harekatlar], s. 18- 19. 178 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, 4. Ksm, s. 44-46.

173

374

Yunanistan bu dnemde silah saysn arttrmak iin de byk bir gayret sarf etmitir. Epir, Trakya ve Eski Yunanistann dier blgelerinde bulunan Mannliher silahlar Anadoluya sevkedilmitir. Ksa srede bir iki istisna dnda tm tmenlerin ayn silahlarla silahlandrlmas salanm, yeni silah ve cephane almna da gidilmitir. Nisan ortalarndan balayarak Haziran ortalarna kadar

orduya 1000 ar, 500 hafif ve 250 ambulans arac temin edilmi, dier ulam imkanlar da arttrlmaya allmtr. Demiryolu ulamn iyiletirme, edilmi olan tahrip

yol ve kprleri onarma almalar yrtlmtr. Havaclk

hizmetleri de ihmal edilmemi, uaklar gnlk uularyla fotoraflar ekmiler ve emformasyon hizmetlerine nemli bilgiler salamlardr. Bu arada haritaclar Yunan igali altndaki blgelere dalm ve tanmadklar bu lkenin haritalarn karmlardr. Salk hizmetleri gelitirilmi ve yeni hastaneler kurulmutur. Yaplan hazrlklardan vnerek sz eden Stratigos, zmir ve Mudanya rhtmnda yiyecek ve malzemelerden tepeler olutuunu ve bunlarn her trl tama olanaklarndan yararlanlarak datldn kaydetmektedir. Her ikmal merkezinde frn oluturulmutur ki, bunlarn iinde en byk ve mkemmel olan zmirdekidir179. 16 Haziran (3 Haziran) 1921de Karyakada bir Kraliyet uras gerekletirilmitir. Bu toplantya Kral Konstantin dnda Papulas, Pallis, Sariyannis, Dusmanis ve Stratigos katlmlardr. Pallis harekat plann anlatm ve grlerini ifade etmitir ki, bunlar zerinde gr birliine varlmtr. Plana gre Trkler ember iine alnacaklardr. Hkmet Trk Ordusunun yok edilmesi amacyla harekatn devamna karar verdii anda, ngiliz Hkmetine de haber verilmesini kararlatrm ve konuyla ilgili muhtray Babakan Gunaris kaleme almtr. Muhtrann ilk satrlarnda Yunan Hkmeti, Anadoluda yeniden harekata geerken, bu konudaki dncelerinden ngiliz Hkmetine haber vermeyi dev sayar denilmekte, devamnda Trklerin faaliyetlerinin arttndan ve glendiklerinden sz edilmekte, Trklerin tamamen ekil deitirdii, Mart 1921 harekat sonunda anlalmtr ve zellikle byk apl toplar dikkatimizi ekmitir vurgusu yaplmaktayd. Bu yeni durum karsnda Yunan Ordusunun takviyesine iddetle lzum grlmt. Yunan ulusu da gerek lzumlu erleri vermekten, gerekse maddi fedakarlklarda

179

Stratigos, a.g.e., s. 201-209.

375

bulunmaktan

kanmamt.

Muhtrada

Yunan

Hkmetinin

ngiltereye

ballndan da sz edilmekte ve Yunan Hkmeti, ngilterenin de bu cihetleri kabul ettiine inanmakla giritii bu byk mcadelede yardm ve takviye greceini umar denilmekteydi180. Bu dnemde Efimeris Ton Valkanion, Bakomutan Papulasn yabanc gazetecilere verdii beyanat yaynlamtr. Bu beyanatnda Papulas, Her ey

hazrdr ve Yunan Ordusu Helenizmin asrlk dmanna sngsn dorultmak iin son emri beklemektedir. Sonutan phe etmiyorum. Organizasyonumuz ve stnlmz, son zaferin kesinlii iin teminattr. Ksa bir sre sonra rahatlayacaz. yi rgtlenmemiz sebebiyle, hzl bir ekilde noktalanacak bir mcadele sz konusudur demitir181. Bahsettiimiz gelimelerin yaand gnlerde ayn gazete tarafndan Anadoludaki durum, u szlerle anlatlmtr: Beklenen taarruzdan dolay Ankaradaki siyasi evrelerde byk bir hareketlilik gzlenmektedir. Kraln Yunan Ordusuna yapt duyuru, Ankara gazetelerinde kelimesi kelimesine yer almtr. Bu Kemalin askeri evrelerinde karklk ve alkantlara sebep olmutur. Bat Cephesi Komutan smet Paa Eskiehire giderek, Kemalist Orduyu tefti etmitir. Bu ekilde ordusunun maneviyatn ykseltmeye almtr. Gney Cephesi Komutan Refet Bey de ordusunu tefti etmitir. Bursadan gnderilen telgrafta, Kraln karlanmas iin ateli hazrlklar yapld bildirilmektedir. ehrin dna grkemli kemerler kurulmaktadr. Karyakadaki kran ayininden sonra Kral, Efes Yunan silahlarna parlak bir zafer

Metropolitini kabul etmitir. Metropolit

dilemitir. Kral bunun zerine u yant vermitir: Tanrnn yardmyla byk mcadeleye hazrz. Tabii ki zafer, Yunan silahlarn talandracaktr.

Karadenizdeki eitli Trk limanlar Yunan donanmas tarafndan bombalanmtr. Sava gemilerimiz, byk apl toplarla [Trk] savunma mevzilerine at gerekletirmilerdir. Karadeniz Erelinin savunma mevzilerinin ykm tamamlanmtr182. u bilgiyi eklemek gerekir ki, bu dnemde Yunan gemileriyle nemli bir silahl atma yaanmam, ancak Haziran banda bir Yunan muhribi ile

180 181

Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, 4. Ksm, s. 22-25. Dilosis Tu Arhistratigu Papula [Bakomutan Papulasn Beyanat], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 30 Haziran (17 Haziran) 1921, s. 1. 182 Peri Tin Epikimenin Epithesin [Beklenen Taarruzla lgili], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 22 Haziran (9 Haziran) 1921, s. 1.

376

Erelideki ky bataryas arasnda karlkl topu ate muharebesi olmutur. Ayrca Kilkis (Klk) sava gemisi neboluyu top ateine tutmutur183. Bir baka haberde Kraln Gunaris, Theotokis ve beraberlerindekilerle

birlikte cepheye gitmek iin zmirden ayrld duyurulmaktadr. Gunaris, Olaylar soukkanllkla deerlendiren birisi olarak size gvence veriyorum. Konumam gerekirse, zaferin bize ait olduunu ve haklarmzn tannacan size aklamam gerekir demitir184. Bu arada Haziran ay iinde mttefikler Yunan ve Ankara hkmetlerine arabuluculuk teklifi gtrlmler ve herhangi bir barl zm iin askeri Yunan Hkmeti yant vermeden nce

harekatn durdurulmasn istemilerdir.

Anadolu Ordusu Komutanlnn fikrini

sormu ve teklifin askeri adan

incelenmesini istemitir. Komutanlk, her trl ertelemeyi faydasz ve tehlikeli bulduuyla ilgili bir gr aklamtr. Bu gre gre Yunan Ordusu en st seviyede hazrlanmtr. Kald ki Trk Ordusunun Gney Anadolu (Kilikya)

Blgesi gibi blgelerden getirilecek kuvvetlerle takviye edilmesi ve bunlarn Yunan Ordusunun karsna konulandrlmas olasl bulunmaktadr. Ayrca, Yunan Ordusunun yksek olan manevi gc, hareketsiz kalnmas halinde decektir. Bu dencelerle Yunanllar arbuluculuk tekliflerine itibar etmemiler ve taarruzu ertelememilerdir185. Triatafillidis Gunarisin siyasi izgisine bal kaldn ve Venizelosun tavsiyelerini dikkate almadn ifade etmektedir186. Dier taraftan Ankara Hkmeti de kesin zafere ve zmirle tm Anadoluyu kurtarana dek savaa devam edileceine dair gr aklamtr. Gunarisin bu dnemde byk bir iyimserlikle Mihalis Argiropulos, Antonios Athinogenis ve Stavros Depastas adndaki zmirli avukata, Hayr Beyler! Herkes unu rensin. Sonunda Lloyd George ve Briand Karyakaya gelip, bar imzalamak zorunda brakacam dedii ifade edilmektedir. anakaris bu durumu, Antivenizelistler savala ilgili meselelerde Venizelosu amaya karar vermilerdi cmlesiyle aklamaktadr. Buna ramen o dnemde, hkmet

Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, 4. Ksm, s. 69. Epikimeni Epithesis [Beklenen Taarruz], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 30 Haziran (17 Haziran) 1921, s. 2. 185 Stratigos, a.g.e., s. 233-234. 186 Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 126.
184

183

377

yetkililerinin ne yapmak istediklerini bilmediklerini ve programsz hareket ettiklerini dnenler vardr187.

D.

YUNAN GENEL TAARRUZU

Yunanl tarihiler 1921 ylnn yaz aylarndaki Yunan taarruzunu Genel Taarruz (Geniki Epithesis) ismiyle anmakta ve bunun iki evreden olutuunu ifade etmektedirler. Evrelerden birincisi, bizim Ktahya-Eskiehir Savalar adn verdiimiz savalardr. kinci evre ise Sakarya Savadr. Hronopulosun ifadesiyle Yunan askeri byk bir cesaret ve enerjiyle savam, koyulmu olan hedeflere de olduka yaklamtr. Yunanistann daha nce byle bir aba gsterdii grlmemi, bu denli byk bir arazi igal edilmemi ve bu derece nemli bir askeri harekat gerekletirilmemitir. karlalmamtr188. Ancak bu denli inat ve sert bir direnile de

1.

KTAHYA-ESKEHR SAVALARI

a)

Yunanllarn zmitten ekilii

ngilizlerin stanbul Boaznn dousunda tampon bir blge oluturma abalar, Adapazar ve yresindeki ayaklanmalarn 1920 yaz sonlarnda tamamen bastrlmasyla baarszla uramtr. ngilizler Kuvay Milliyenin zaman zaman Kocaeli Yarmadasnn nlerine kadar gelerek kendileriyle arpmalara

girmesinden dolay kayglanmlar ve yarmadada kendilerini askeri olarak zayf grdklerinden, Yunan Ordusundan yararlanmay dnmlerdir. tilaf

Devletlerine her trl hizmeti sunmay grev bilen Yunanllar da, kuvvetlerini geni bir alana yaymann kendilerine verecei zarar dnmeksizin 11. Tmenlerini (Manisa Tmeni) Kocaeli Yarmadasna gndermilerdir. 11. Yunan Tmeninin birlikleri zmit ve yresine Eyll 1920de gelmilerdir. Yunan kuvvetlerinin geliiyle, zmite dardan bir takm Rumlar iskan edilmi ve bunlar zorla Trk evlerine ve camilere yerletirilmilerdir. Bu ekilde
187 188

anakaris, a.g.e., s. 302-305. Hronopulos, a.g.e., s. 211.

378

zmit bir takm isyanclarn barnabildii bir ehir haline gelmi ve dolaysyla da nfusu artmtr. Baz byk binalar Yunan birliklerine ayrld gibi, ortaokul binas da hastaneye dntrlmtr. Devamnda Adapazar da Yunanllar tarafndan, 26 Mart 1921de igal edilmitir. Yunanllar erkesleri
189

doal

mttefikleri

saydklar

Ermenileri

[hatta

baz

] kendi emelleri dorultusunda kullanmlardr. Aslanbey, Bahecik ve

Yuvack Ermenilerinden 300 gnll bir Yunan subay eliinde stanbula gtrlmlerdir. Bu blgede ayrca, pek ok Rum ve Ermeni etesi faaliyet

gstermitir. Yenikyl Deli Yani, Kocaba Hristo, Barbar Yani, Deli Hristo ve Mihali Kynden Konstantin eteleri, Rum eteciliinin rnekleri arasnda saylabilirler. Bunun yannda Vahan ve Donik etesi gibi Ermeni eteleri de faaliyet gstermilerdir. zmitin igal altnda bulunmas ve mlki amirlerin stanbula bal kalmalar gibi sebeplerden dolay Yunanllarn geliine kadarki dnemde Kuvay Milliye, zmit ve yakn evresinde pek bir varlk gsterememitir. Ancak Yunan kuvvetlerinin geliiyle bu durum hzla deimi, yrede Kuvay Milliye faaliyetleri byk bir canllk kazanmtr. Yunanllarn yerli Rum ve Ermenileri silahlandrp, savunmasz halka saldrmalar, kyleri yakp ykmalar bunda balca etkenlerdir. Silah ve cephane tayan takalarn Karadenizdeki varlklar da, silahlanma imkanlarn kolaylatrmtr. Yunan igali karsnda alnan en nemli nlemlerden biri, 30 Mart 1921de Kocaeli Blgesinde Mrettep Kolordunun kuruluudur. Albay Halit Bey II. nn Savanda yaralandndan, Kolordu Komutanlna Albay Kazm (zalp) Bey atanmtr ki, Mrettep Kolordunun grevi Kocaeli Blgesini dman igalinden kurtarmaktr. Anadolunun stanbulla balanmas iin Adapazar ve zmitin Yunan

189

13 Nisan 1920 tarihinde zmit mutasarrf vekilliine atanan erkes ileri gelenlerinden, saraya sk skya bal ve ok geni ihtiraslar olan brahim Hakk Bey, ngilizlerle ve Yunanllarla uyum iinde tam bir iirliki olarak grev yapmtr. Ahalinin brahim Hakk Bey ve avanesinden grd zulm, 1921 yl Haziran ay sonlarnda Yunanllarn geri ekilmesiyle son bulmutur. brahim Hakk Bey Patris adl Yunan vapuruyla kamay baarm ve 1921 yl Ekim aynda zmirde toplanan erkes Kongresinde barol oynamtr. Yunanistana g etmi mbadillerin anlatmlarndan da, baz erkes gruplarnn Yunanllarla ibirliine gittikleri ve Yunanllarn Kuvay Milliyeye kar bunlar kullanmann iyi olacan dndkleri sonucu kmaktadr. Sabahattin zel, Milli Mcadelede zmit-Adapazar ve Atatrk, stanbul: Derin Yaynlar, 2005, s. 77; . Can Erdem, brahim Hakk Beyin zmit Mutasarrfl, Yakn Dnem Trkiye Aratrmalar Dergisi, Say: 5, 2004, s. 105122; Eksodos [k], Tomos [Cilt]: 1, s. 313-315, 336-337.

379

igalinden kurtarlmalar zorunluydu. Ayrca bu blgenin dman elinde bulunmas, Trk Ordusu iin sakncalar yaratmaktayd190. Yunan Genelkurmaynn Anadolu Harekatyla ilgili tarih kitaplar serisinin, Haziran-Temmuz 1921 Harekatlarna ilikin cildinde zmit, Sapanca ve Adapazar Blgesinde ve aslnda dier Yunan tmenlerine gnlerce yry

mesafesinde bulunan 11. Yunan Tmeninin Karadenizin gney kysna kadar yaylm olduu ifade edilmektedir. Grevi kuzeyden Bursa, doudansa stanbula kar ngiliz Blgesini gvence altna almaktr. Ayrca Beykozda ngilizlere bal bir Yunan taburu bulunmaktadr ve Yunanistan iin bunun manevi deeri ok

byktr. Buna paralel Yunan donanmasna ait gemiler Marmara kylarn ve zmit Krfezini dolamakta ve kylardaki Helen nfusla, orada bulunan askeri birliklerin denizden korunmasn salamaktadrlar. Gemilerin grevleri arasnda Kemalistlere malzeme salamak iin stanbulun eitli limanlarndan yaplan kaakln takibini yapmak ve bu konuda ngiliz karargahna rapor sunmak da vardr. Yunan Genelkurmaynn st satrlarda adn verdiimiz kitabnda Kuvay Milliye birliklerinin II. nn Savandan sonra etkinliklerini arttrdklar, blgedeki Trk nfusun Yunan igaline kar dmanca bir tavr ald, silahlanarak 11. Tmenin mnferit kuvvetlerine saldrmaya balad, ayrca gerek stanbul ve gerekse Ankaradan bir takm ajanlarn blgede Yunan kart propaganda yaptklar iddia edilmektedir. 11. Tmeni genel taarruzda kullanmay dnen Yunan Ordusu, Harbiye Bakanlna blgeden ekilme emrinin verilip verilmeyeceini, ya da siyasi ve mttefiklere kar sorumluluklar sebebiyle zmitin Yunanistan tarafndan igalinin gereleip gereklemeyeceini sormutur. Byle bir durumda varolan tmenin yeni bir tmenle daha desteklenmesi gerekmektedir. Koullarn sralanmasnn akabinde 11. Tmenin kaydrlmas ve zmitin boaltlmasnn emredilmesi talep edilmitir. Yaplacak taarruza katlmas hesaplanarak 11. Tmene zmit Blgesinden 24 Haziran (11 Haziran) sabah ayrlmas, drt gnlk bir yolculuun akabinde Gemlik ve Derbent Blgesine ulamas, znik Glyle zmit Krfezi sahilinin gneyi arasndaki gzergah kullanmas emredilmi, Adapazar ve Sapanca Blgesi komutan Albay Miltiadis Kaybalise birliklerin ekilmesi konusunda gerekli talimatlar verilmitir. unun da belirtilmesi gerekir ki, zmit Krfezinin gney

190

zel, Milli Mcadelede zmit-Adapazar ve Atatrk, s. 177-202.

380

sahiliyle znik Gl arasnda Yunan birlikleri bulunmuyordu. Bu

35 kilometre

geniliinde bir hatt ve 11. Tmenle 3. Yunan Kolordusunun Bursa Blgesindeki dier kuvvetleri arasnda Trk kuvvetleri vard. Triantafillidis konuya, Aslnda Yunan Hkmeti blgeyi elinde tutmak istemi, ancak oradaki ordu ve donanma birliklerinin yetersizliinden dolay geri ekilme karar verilmitir191 yorumunu getirmektedir. 1921 yl Haziran balarndan itibaren Yunanllarn tereddt iinde olduklar, en kk bir keif veya baskn faaliyeti karsnda byk bir tela ve korku belirtileri gsterdikleri, Haziran bandan yarsna kadar olan dnemde zmit Krfezinde Yunan gemilerinin etkinliklerini arttrdklar ve 16 Haziran (3 Haziran)da zmit-Sapanca-Adapazar yolunda her zamankinden youn bir oto

ulamnn var olduu Trklerin dikkatlerinden kamamtr. Aslnda 11. Tmen ald emir uyarnca malzemelerini toplayp, 13 Haziran (31 Mays) 1921 tarihinden itibaren bir buharl gemiyle Gemlike gndermeye ve 16 Hazirandan itibaren zmitte toplanmaya balamtr192. Yunan askeri tarih kitaplarnda konunun aktarmnda takip eden cmle, 11. Tmenin karsndaki Trk kuvvetleri, tmenin ekilmesi konusundaki

hazrlklar sezinleyerek, tmeni korumakla grevli birimleri ciddi bir ekilde rahatsz etmeye balamlardr olmaktadr. zellikle Bahecik Blgesinde Trklerin srekli ve srarl bir bask uyguladklar, tmenin Sapanca Blgesindeki birliklerinin nn kesmeyi hedefledikleri kaydedilmektedir. 15 Haziran (2

Haziran)da Geyve Boaznn kuzey kndaki tm cephe boyunca Trk saldrlar kaydedilmi, 17-18 Haziran (4-5 Haziran) gecesi Sapanca Gl gneyindeki bir takm Yunan karakollar, birbiri ard sra saldrlara maruz kalmlardr. lk defa ortaya kan iki Trk topu, 18 Haziran (5 Haziran) 1921den itibaren Bahecikteki tmen hatlarn topa tutmutur. Trk dzenli ordu birlikleri 11. Tmenin birliklerine doudan ve gneyden bask uygulamlar, i blgelerde de Kuvay Milliye birlikleri saldrmak iin uygun zaman kollamlardr. zmiti korumak ve 11. Tmenin birliklerinin yerini almakla

grevlendirilmi olan 47. Yunan Piyade Alayna ait ilk birlikler, 20 Haziran (7

191

Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 135. 192 zel, Milli Mcadelede zmit-Adapazar ve Atatrk, s. 203-204.

381

Haziran) 1921de zmite ulamlar ve sonraki gn tmenin birlikleriyle yer deitirmilerdir. unu da ilave etmemiz gerekir ki, Yunan kuvvetleri ekilirken Firuzlu (Ferizli) ve Damlk gibi kyleri yakmlardr. Esasen bu, daha nceki blmlerimizde rneklerini verdiimiz gibi Anadoluda pek ok kyn bana gelen bir durumdur. Adapazar halk da ayn kaderi yaamaktan korkmu, ancak ehrin yaklmasna frsat verilmeden Trk kuvvetleri 21 Haziran sabah Adapazarna girmilerdir. zmit ynnde ekilen Yunan kuvvetlerini Adapazar Blge Komutan Emin Bey, Seymen ynnde ekilenleri Mtrettep Tmen Komutan Nurettin Beyin emrindeki kuvvetler takip etmilerdir. zmitte daha 22 Haziranda Kuvay Milliyenin ehir civarna geldii sylentisi olmu, bu haber Yunanllarla ibirliine gitmi olanlarda panik yaratmtr. 11. Tmen 23 Haziran (10 Haziran)da bulunduu blgeden Bursaya doru harekete gemitir. Ayn gn zmitteki 47. Piyade Alay Komutan, 11. Tmenden takviye kuvvet talebinde bulunmutur. Alayn birlikleri gl Trk hcumlar sebebiyle sorunlar yaamaktadrlar. Yunan Ordusu stanbuldaki askeri temsilcilik kanalyla zmitteki durumun kritikliini renince, Marmarayla stanbul

Boaznda bulunan tm gemilere orada toplanm olan Rum, Ermeni ve erkeslerin yklenmesi iin hareket etmelerini emtretmitir. Pek ou nakliye vapurlarn beklemeden motorlarla zmiti terk etmilerdir. Aslnda Yunanllar, sadece gemileri zmite sevk etmemilerdir. Tekirda ve Trakya sahillerindeki tm kayk ve motorlara el koyarak zmite getirmilerdir. 24 Haziran (11 Haziran)da 11. Tmen 47. Piyade Alaynn destek talep eden ikinci telgrafn alnca Karma Kol (art) oluturmu ve zmite gndermitir. Daha ayrntl olarak ifade edecek olursak alay, 17. Alayn 1. Taburu, 45. Alayn 1. Taburu ve bir da bataryasyla takviye edilmitir. Bunun zerine Trkler Sapancaya doru gerilemilerdir. Yunanllar 27 Haziran (14 Haziran) saat 20:00da zmiti boaltmaya balamlar; yerli Rumlarla birliklerin bindirilmesi 28 Haziran (15 Haziran) saat 03:00a kadar srm ve gemiler bu saatte demir alarak limandan kmlardr. Benzer ekilde tahliye ncesi zmit Trkleri de ehirlerinin yaklaca korkusunu yaamlardr. Nihayet 28 Haziran sabah 08:00da, bir direnile karlalmakszn

382

Sakarya Blge Komutanl emrindeki bir Trk svari birliinin zmite giriiyle, ehir Yunan igalinden kurtulmutur193. 11. Tmen 29 Haziran (16 Haziran)da Karamrselin dou ucunda toplanm ve sonraki gnlerde hareketine devam etmitir. 1 Temmuz (18 Haziran)da Yalovaya ulam ve burada kendisini yzen bir depo olarak takip etmi olan Maria Kurupu adl buharl gemiden yiyecek ve cephane ikmali yapmtr. Tmenin hastalar yzen hastane Amfitritiye nakledilmilerdir194. zmit Karma Kolu ise, 30 Haziran (17 Haziran)da Gemlike gelmi ve Yunan taarruzu esnasnda ulam korumakla grevlendirilmitir195. Gelimeler byle bir seyir izlerken, ekiliten kayglanan Yunan kamuoyuna bunun nedeninin anlatlmas gerekmitir. 2 Temmuz (19 Haziran) 1921 tarihinde Efimeris Ton Valkanionda yaynlanan haberlerden biri, Yunan Ordusunun zmitten ekilmesiyle ilgilidir. Habere gre Yunan Ordusunun zmitten ayrlmasyla birlikte, gerekle hibir ilgisi olmayan bir takm sylentiler dolamaya balamtr. Oysa Yunan Genelkurmay buna ay ncesinden karar vermitir. Efimeris Ton Valkanion devamnda, Kathimerini (Hergn) ve Patrida (Vatan) gazetelerinden yapt alntlarla, Yunanllarn zmitten ekiliinin haklln ortaya koymaya almaktadr. Kathimerini Gazetesi konuyla ilgili unlar yazmtr: Yunanllar zmiti igal etmilerdi. Bir Yunan tmeni dier birliklerden ayr olarak zmitte stlenmiti. Birlikleri ok uzak mesafelere yaylm durumdayd. Kemalistlerin Boaza kadar gelip de stanbulu tehdit etmemeleri iin, zmit yarmadasnn

savunulmas amac gdlmt. Kald ki bir sene nce Kemalist eteler, Boazn dou kysna kadar ulam bulunuyorlard. O anda stanbul ve evresi sadece toplarn deil, tfeklerin tehdidi altna da girmiti Sz konusu tehlike karsnda mttefikler, dehete kaplmlard. te Yunan mdahalesi, bu tehlikenin nne gemitir. Yunan igali Beykozdan balayarak tm yarmadaya genilemi ve yarmadadaki Kemalistler temizlenmitir. Ancak Yunan Ordusu icra ettii bu grevle Boazlarn gvenliine hizmet ettii

Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, 4. Ksm, s. 130-141. Epihirisis uniu-uliu 1921 [Haziran-Temmuz 1921 Harekatlar], s. 100-102; 112. 195 Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 152-153.
194

193

383

halde,

Yunanllarn ihtiyac,

askeri

ihtiyalarna ok

hizmet olan

edememitir. cephelerde

Yunanllarn

zmitten

uzak

karlanabilirdi. Mttefikler adna Boazlarn korunmasn stlenmi olan Yunanistan, u ana kadar bunun karln tam manasyla alamamtr. Eskiehire ynelik harekatn balamasyla, zmit Tmeninin kk Kemalist etelere kar geciktirici ve atmalar nleyici faaliyetlerinin nemsiz olduu ortaya kmtr. Bunun zerine ordunun, bu defa da bir tmenlik ok deerli olan bu kuvvetten yoksun braklmamasna ve zmitin boaltlarak tmenin gerekli olduu yerde kullanlmasna karar verilmitir. Yunanistan ngiliz hkmetine kararn, krk gn nceden haber vermitir. stanbul ve Boazdaki durum Kathimerini Gazetesi yazar tarafndan, Gerekten de stanbul pek ok tehlikeyi barndrmaktadr. nk stanbulda ou silahl 300 bin Trk bulunmaktadr Osmanl bakentini ve Boaz kylarn mttefiklerin tarafsz ilan ettikleri bir blge evrelemektedir. Kemalistlerin, sava halindeki blgeyle tarafsz blge arasndaki izgide durmas zordur. Bu durumda stanbul ve Boazlarn savunulmas iin kimin arlacan greceiz szleriyle deerlendirilmitir. Patrida Gazetesi yazar Rentis de, zmitin tarafszlnn ilan edilmesinin akabinde Yunanistann bu blgeyi korumak iin asker bulundurma zorunluluunun kalktn yazmtr. Yunan karargah zmit cephesinin askeri hedefleri tam yerine getirmediini dndne gre, Yunan Ordusu nce yerli Rumlar gvenceye alarak ekilmekle iyi etmitir. Rentise gre Yunan karargahnn karar zerinde mttefiklerin itiraz hakk yoktur196. zmitin kurtarlmasnn nemli siyasi ve askeri etkileri olmutur. Yunan basnnda Kuvay Milliyenin stanbula gelecei dahi yazlmtr. Bunun bir rneine, 3 Temmuz (20 Haziran) 1921 tarihli Efimeris Ton Valkanion nshasnda rastlam bulunuyoruz. Haberde, Yunan Ordusunun zmitten ayrlndan sonra, stanbula giden yol akta kalmtr. Buna ramen Kemalistler bu ilerleme giriiminde, Boazn Asya kysndaki ngiliz birlikleriyle uramak zorunda kalacaklardr. Bu birlikler, dier ngiliz kuvvetlerince desteklenecek ve denizden de

Pos Dikeologite Ekkenosis Tis Nikomidias [zmitin Boaltlmas Neden Hakldr], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 2 Temmuz (19 Haziran) 1921, s. 2.

196

384

donanma tarafndan korunarak, Kemalistlerin ilerleyiini engelleyeceklerdir197 denilmektedir. Naklettiimiz ifadelerde hissedilmektedir. Kuvay Milliye Kocaeli Blgesindeki harekatla sa kanadna ynelik muhtemel bir Yunan tehtidini ortadan kaldrm, ynak yapmak isteyen Yunan kuvvetlerini ezmitir. Savunma durumunda bulunan milli kuvvetler dman ezme yeteneine sahip olduklarn kantlam, kuzeyden Bursa Cephesindeki kuvvetleri bask altna alabilme olana yaratmlardr. Sonu olarak Kocaeli Blgesine dolgun mevcutlu bir tmenini gnderen Yunan Genelkurmay arzulad sonular elde edememi, blgedeki Trk kuvvetlerini tespit edemedii gibi, Bat Cephesindeki Yunan Ordusunun sol kanadna da etkili destek salayamamtr. Dier taraftan yrenin yerlisi olan nemli bir grup Yunan Ordusunun kkrtmalaryla ibirliki bir konuma dm ve bu onlarn yerlerinden, yurtlarndan olmalar sonucunu dourmutur198. anakaris 30 bin Rum, 10 bin Ermeni ve 4 bin erkesin blgeyi terk ettiini kaydetmektedir199. hem kayg, hem de teselli aray

b)

Ktahya-Eskiehir Savalar ve Sonular

17 Haziran (4 Haziran) 1921de Yunanistann Anadolu Ordusu, Gney ve Kuzey Cepheden olumaktayd. Bunlardan Gney Cephe 1. Kolorduyu, 2. Kolorduyu, Gney Tmenler Grubunu ve 9. Tmenin Karma Ktasn iermekteydi. Kuzey Cephe ise 3. Kolordu ve Kuzey Tmenler Grubunu kapsamaktayd200. Yunan Ordusu Gney Cephesinde 1.438 subay ve 58.567 eri, Kuzey Cephesinde ise 694 subayla 32.833 eri bulundurmaktayd. Yunan Ordusunun ayrca Uaktaki komutanlnda 254 subay ve 11.076 eri, Bursadaki komutanlnda da 140 subayla 5.000 eri vard201. Harekatla ilgili kurmaylarn plan, byk birimlere bu tarihte gizli bir talimatla duyurulmutu. Yunan Genelkurmaynn Anadolu Harekatyla ilgili tarih kitaplar serisinin, Haziran-Temmuz 1921 Harekatlarna ilikin cildinin nsznde Korgeneral Kon. Kanellopulos, bu dnem harekatlaryla Yunan Ordusunun Ktahya
Kemaliki Proelasis Pros Tin Konstantinupolin [stanbula Doru Kemalist lerleyi], Efimeris Ton Valkanion [Balkanlarn Gazetesi], 3 Temmuz (20 Haziran) 1921, s. 2. 198 zel, Milli Mcadelede zmit-Adapazar ve Atatrk, s. 217-218. 199 anakaris, a.g.e., s. 313. 200 Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s.141. 201 Epihirisis uniu-uliu 1921 [Haziran-Temmuz 1921 Harekatlar], s. 118-120.
197

385

civarnda toplanm olan Trk Ordusunu yok etmeyi, bu ordudan arda kalanlarn amanszca takibini gerekletirmeyi ve Eskiehirdeki asl Trk ikmal merkezlerini igal etmeyi hedeflediini kaydetmektedir. Kral Konstantinin srgnden geri

dnmesi, Yunan halknn ok byk bir blmn heyecanlandrm ve Onun zmirde bulunmas ordunun moralini, yeni fedakarlklar stlenecek ekilde glendirmitir202. Tasarlanan harekat plannda Trklerin piyade ve topu bakmndan Yunanllardan geri olduu, hava kuvveti ve ulatrma aralarnn da yeterli olmad kabul edilmi; Ktahya gneyi, dou ve kuzeyiyle Eskiehirin kuzey batsndaki dalk arazide Trklerin kuvvetli tahkimat hatlar meydana getirdikleri, Trk asl kuvvetlerinin Ktahya kesiminde toplanm bulunduu, bu durum karsnda tahkimli mevzie cepheden taarruzdan saknmak gerektii hesap ve tespit edilmiti. Bu sebeple harekat plannda ana fikir, cepheden taarruz etmemek olmutu. Cepheden taarruz edildii takdirde fazla kayp verileceinden, Trk kuvvetlerinin gle uramadan ekilmesine de engel olunamayacakt. Ordu komutanl tarafndan durum bu ynde deerlendirilerek; Ktahya kesimindeki Trk kuvvetlerinin zayf kuvvetlerle igaline ve Uak kesiminde toplanacak stn kuvvetlerle geni bir evirme hareketi yaplarak Trkler iin tehlikeli olan kesimlerde Trk kuvvetlerinin muharebeyi kabule mecbur edilmesine, ayn zamanda geri ulatrma ve ikmal hatlarnn da kesilmesine karar verilmitir. Bu ekilde hareket edildii takdirde, btn Trk kuvvetlerinin olmasa bile, nemli bir ksmnn gerisinin kesilmesi ihtimal iinde grlmtr. Yunan Ordusunun harekat plannn ana hatlarn, Trk kuvvetlerini cepheden tespit edip, asl kuvvetlerle gney kanattan kuatarak yok etmek eklinde zetlemek mmkndr. Ordu komutanl bu plana gre hazrlad harekat emrini birliklere yaynlamtr. Buna gre: iki tmen Eskiehir istikametinde, iki tmen Ktahya mevzii kuzey kesimine, bir tmen Ktahya mevzii gneydou kesimine, drt tmen Trk kuvvetlerinin gney kanadn kuatacak ekilde Seyitgazi genel istikametinde taarruz edecek; svari tugay ile iki tmen de gney kanat korunmasna tahsis edilecekti. Birlikler genel olarak 19 Temmuz 1921de harekata balayacaklard203.

202 203

A.e., s. VII. Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, 4. Ksm, s. 98-100.

386

Triantafillidis harekatn baarsnn, farkl kollarn ezamanl hareketine bal olduunu kaydetmektedir. Saldrnn Trklerin asl cephesine yaplaca hissi uyandrlabilirse, ordu evirme hareketini phe ekmeden gerekletirebilir ve

Trkler gafil avlanabilirlerdi. Triantafillidis ayrca, Anadolu Ordusunu oluturan iki cephenin dalk ve zor geilir Simav Blgesiyle birbirlerinden ayrldklarna dikkat ekmektedir. Ordu birimlerinin eitli birlikleri Trklerle temas ettiklerinde 200 kilometrenin zerinde evreye sahip bir yarm daire gelitirmi olacaklard ki, bunun d kanatlar arasnda 100 kilometrelik bir mesafe ve zor geilir sradalar olacakt. Dier taraftan Trk kuvvetleri slerine yaknd ve bir demiryolu hattyla, birka iyi yola sahip olarak daha ansl bir konumda bulunuyorlard. Bu Trklere, hzl ve kendileri iin elverili manevralar yapabilme olana salamaktayd. Mevzilendikleri blgelerde sava kaybetseler bile, dou istikametinde ekilmeleri halinde Yunan Ordusunun askeri plannda belirledii ekliyle evirme hareketini tamamlamas mmkn olmaz ve Trkler yok edilemezlerdi. Triantafillidis srarla askeri harekatlarn cereyan ettii blgenin dalk ve zor geit veren bir blge olduunun altn izmektedir. Gneyde Murat Da, kuzeyde Uluda bulunmakta, ayrca bunlara paralel, ya da dikey baka sradalar uzanmaktayd. Dolaysyla dalardan, tepelerden, vadilerden ve dar geitlerden oluan bir corafya sz konusuydu ki, bu da blgeyi zor ilerlenilebilen ve zor haberleilebilen bir hale sokmaktayd204. Arazinin dalk olmasndan kaynaklanan zorluklar, harekata katlm olan Nikos Vasilikosun gnlne de yansmtr: 8 Temmuz (25 Haziran) 1921: Blge dalk ve ormanlk. Tm Uluda aarak dmana Ktahyada yanlardan saldrmamz gerekiyor. 10 Temmuz (27 Haziran) 1921: Hibir yerde su yok. ou gne arpmasndan hislerini kaybetmi olarak dyorlar lerleyiimiz kei yollarndan devam ediyor. 11 Temmuz (28 Haziran) 1921: Eriilmez dalardaki devaml ve zor ilerleyiimiz bizi vahiletirdi. Bu arada alk zorlamaya balad. kmal merkezleri ok geride kald. Bizi takip etmeyi baaran tek deve kervan, gerekenleri salamakta yetersiz. Az bir galeta ve bir
204

Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 137-144.

387

kutu sardalya ile, dalk ve sarp bir blgede, byk bir gayretle gnde 10-12 saat yryoruz 15 Temmuz (2 Temmuz) 1921: Her geen gn tkenmilik artyor Ah, anneciim! Vatan! Neden cadaloz bir kadn gibi evlatlarn Asyann ilerinde zorluyorsun? 205. Triantafillidis Yunan askerinin Anadolunun dalk arazisinde ve devamnda Sakarya Savanda emsalsiz savatn, ancak bunun Yunan

Genelkurmaynn ilgili kitabnn nsznde Kanellopulosun kaydettii gibi Kral Konstantinin dnyle ilgisi olmadn ifade etmektedir. Askerler Gunarisin seim ncesindeki syleminden dolay, Konstantinin yeniden tahta kn evlerine dnmekle ilikilendirmilerdir. Kraln Anadoluya gelii hi kimsenin iine yaramad gibi, ordunun her elemanna gereksinim duyduu bir dnemde cepheden seilen askerlerden muhafz ktas oluturulmas gerekmitir Harekat gz nnde bulundurularak, 9 Temmuz (26 Haziran) 1921de ordu karargah zmirden Uaka tanmtr. On bir tmen ve svari tugay 8-12

Temmuz (25-29 Haziran) tarihleri arasnda ve verilen emir uyarnca cephedeki konumlarna ve stlenecekleri rollere gre, farkl tarihlerde balamlardr. Harekata katlm askerlerden olan Triantafillidis, kitabnda gnlndeki notlarna da yer vermektedir. 15 Haziran 9 Temmuz (2-26 Haziran) tarihleri arasnda gnlne kaydettii gelimelerden biri, Yunanistandaki partilerden birinin bakan olan Stratosun cepheyi ziyaretidir. Stratos askerlere harekatn sadece 40 gnlk bir yryten ibaret olacan ve Ankaradan dnte kendisine birer Ankara kedisi getirmelerini sylemitir. Triantafillidis Stratosun bu esprisi sebebiyle, dehetli ilerleyi esnasnda askerlerden byk bir tepki aldn kaydetmektedir206. 13 Temmuz (30 Haziran)da Afyon, 17-18 Temmuz (4-5 Temmuz)da Ktahya ve 19 Temmuz (6 Temmuz)da Eskiehir Yunan askeri tarafndan igal edilmi, ancak bundan sadece iki gn sonra, yani 21 Temmuz (8 Temmuz)da Trkler geri dnmlerdir. Kalabalk bir Trk Ordusu Eskiehirin hemen dnda
205

ilerlemeye

206

Vasilikos, a.g.e., s. 71-75. Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 152.

388

Yunan Ordusuna tan vaktinden itibaren taarruz etmeye balam ve bir lm kalm sava verilmitir. Nikos Vasilikos, izlenimlerini gnlne tamtr: 18 Temmuz (5 Temmuz) 1921: lerleyiimiz Eskiehir ynnde devam ediyor. Artk sevinliyiz nk, hepimizin gr, Ktahyann dmesinden sonra [Trklerin] artk gl bir savunma

gerekletiremeyecei ynnde. Taburumuz nc. Bugn yol zerinde ok ky var. Her yerde yiyecek bulunuyor Saat 15:00da 250 atldan oluan bir dman kolu grlyor. Bunlar top ateinden sonra geriliyorlar. lerlesek de tepelerden dman ateiyle karlayoruz. Top mermileri dankla sebep oluyor. Albay Karahristos saduyusunu tamamen kaybediyor. Emir subay yzba Gazis, kolu atl olarak gezerek sava iin gerekli emirleri veriyor Trkler savunma yaparak geriliyorlar ve akam oluundan da yararlanarak ekiliyorlar 19 Temmuz (6 Temmuz) 1921: Artk Eskiehir yolu ak. Ancak uaklarn verdii bilgiye gre, nn mevziinde 5-6 bin kiiden oluan [Trk] birlii grlm olduundan, onlarn kovalanmas iin kuzeye doru ilelememiz emri veriliyor. Eskiehire ilk biz giremeyeceimiz iin zlyoruz. nk Eskiehirin igali, bu seferin amacyd 20 Temmuz (7 Temmuz) 1921: Hibir direnile karlamyoruz. Herkes artk Trklerin tamamen ekildiini dnyor. Muttalip Ky yaknlarndaki vadide kukulanmadan yryor ve Temen Nevropolitisle harekatn mutlu sonularn konuuyorken, ayn zamanda ovaya dalarak kamaya alan kazlar kovalayan askerin haline bakyorduk. Aniden solda patlama duyuyoruz. Arkasndan ikinci ve nc. Bozdadan topa tutulduumuzu fark ediyoruz. Bu, beklenmeyen bir eydi. Kol dalyor [Trklerse] hedefi kolayca vuruyorlar. Sonunda gerekli emirleri alyor ve ilerlemeye balyoruz. Top mermileri kafamzn stnde tyorlar. 21 Temmuz (8 Temmuz) 1921: Hi kimse bugnn bu kadar kritik ve kanl olacandan phelenmemiti. Herkes, [Trklerin] Sakarya ilerine erkenden ekileceinden emin olarak Eskiehiri

389

ziyaret etmeye hazrland. Mustafa Kemalin ate hatt olan ehir, Trk halknn korkudan evlerinden kmamasndan dolay neredeyse bo. Sadece birka Ermeni ve Rum dkkan ak. ehirdeki baz gruplar, tek kk Rum Kilisesinde akam zeri yaplacak kran ayinine hazrlanyorlar Trkler ehrin kaplarna dayandlar ve sava byk bir vahetle balad[Trkler] bin metreye kadar yaklatlar. Kritik anlar. Pek ok subay birliklerini kaybetti. Bunlarn iinde ben de varm. Alaym mcadeleye ilk giren olarak, [Trklerin] kudurmu taarruzlarna karlk veriyor Rum ve Ermeni halk, muharebenin safhalarn heyecanla takip ediyorlar. Vadi yanyor. Top mermileri kurumu otlar tututurmu olduklarndan, gne dumanla kaplanm durumda. leden sonra saat 16:00da tarafmzdan kar bir saldr dzenlendiinden, Trkler

sarslyorlar Kaderini bilmediim alaym bulmaya gidiyorum Sakin memleketimizi zlyorum Eskiehirin kimsesiz

kaldrmlarnda yryorum. Atn nallarnn Trk semtlerinin kimsesiz kaldrmlarna vurduklarnda kardklar ses, beni rktyor Vurulmu bir askerin zerinde, Halkidikideki annesine yazlm bir not bulunuyor. 20 Temmuz (7 Temmuz)da yazlm notta, Anne, bugn Eskiehiri aldmz ren. Trkler bizi hibir yerde durduramyorlar. Srekli kayorlar. Artk zdrabmz bitti diye yazyor. Talihsiz ocuk. Mektubunu gnderemeden yedii mermi, Onu bu dnyann btn zdraplarndan kurtarmtr207. Btn bu sreci zetlemi olan Kanellopulosa gre harekatla ilgili

oluturulan plan, ordu kuvvetlerinin arln kuzeyden gneye doru kaydrmtr. Uak-Dumlupnar Blgesinde toplanm olan tmenler, asl faaliyet grevini stlenmilerdir. Gneyden taarruz edilecek ve zellikle Ktahyann gneyinde ve dousunda toplanm olan Trk ynann dou kanadnn almasna allacaktr. Dier gl kuvvetlerle de Bursadan hareketle, Ktahyada ve Eskiehirin kuzeybatsnda toplanm olan Trk birimlerinin bat kanadna taarruz edilecektir. avu iftlii ve 1777 rakml tepelerdeki 15-16 Temmuz (2-3 Temmuz) 1921deki etin muharebelerde, 5., 1. ve 2. Yunan tmenleri Trklerin dou kanadn
207

Vasilikos, a.g.e., s. 78-83.

390

paralamlardr. 7. ve 10. Yunan tmenleri de, Ktahyann kuzeybatsndaki Trklerin bat kanadna bask uygulamlardr. Tehlike karsnda Trklerin st komuta kademesi, Ktahyadaki ve Eskiehirin kuzeybatsndaki kuvvetlerini 16 Temmuz (3 Temmuz) gecesinden itibaren kk kayplarla ekmeyi baarmtr. Yunan kuvvetleri Trk askerini takipte baarsz olmu, bylece Yunanllarn parlak bir baar kazanma ans elden kamtr208. Kanellopulos anlatmnn devamnda, 21 Temmuz ( 8 Temmuz)da Yunan Ordusunun Eskiehir Blgesinden dou ve gneydou ynne doru hareket ettiini ve Trk Ordusu ile muharebeye girdiini ifade etmektedir. Trk Ordusu gerilemesini durdurarak geri dnm ve taarruz halini almtr. Eskiehirden Seyitgaziye kadar geni bir cepheden, Yunan Ordusunu artmay umarak byk bir cesaret ve kararllkla taarruz etmitir. Kanellopulosa gre Yunan tmenlerinin hzl ve baarl manevrasyla taarruz etmekte olan Trk kollar geri pskrtlm ve geceye kadar bunlar takip edilmitir. Sz konusu Trk birlikleri asker ve malzeme olarak byk kayplara uramlardr. Bunun zerine Trk Ordusu Sakarya Nehrine doru ekilmi ve Yunan Ordusu da kk bir ilerleyiin akabinde EskiehirSeyitgazi-Afyon hattnn dousuna yerlemitir209. Yunan kurmay subaylarndan Spiridonos, 21 Temmuz (8 Temmuz) 1921deki Eskiehir Savan, Trk ve Yunan ordular arasnda Anadoluda gerekleen savalarn en nemlilerinden biri olarak deerlendirmitir. Her iki taraf da bu savaa, tm kuvvetleriyle katlmlardr. smet Paa kar taarruzla Yunan askerinin ilerleyiini durdurmak istemitir. Spiridonosa gre smet Paay bu

karar vermeye iten sebepler, Yunan askerinin on iki gndr srekli taarruz halinde
fade etmeliyiz ki, 2. Kolordu Komutan General Vlahopulos, Yunan askeri tarih kitaplarnda eletirilebilmektedir. Papulasn da Vlahopulosa ynelik bu tip eletirileri olmutur. Bu sulamalar 15-16 Temmuz (2-3 Temmuz)da 13. Yunan Tmeninin etkinlikleriyle ilgilidir. 15-16 Temmuz gecesi Trklerin srar sebebiyle 5. Yunan Tmeni tarafndan al Tepe on kez igal edilip terkedilmitir. 2. Kolordu Komutannn, youn ve hzl davranlmasnn gerektii o anda tereddt gsterdii ifade edilmektedir. 5. Tmenin solunda bulunan 13. Tmen senkronizasyon konusunda ge kalm ve savan uzamasna sebep olmutur. Bunun neticesinde Trkler btn gn boyunca byk bir hareket serbestisine sahip olmular, nemli kuvvetlerini 5. Tmenin karsna kaydrabilmiler ve savan sonucunu deitirmilerdir. Buna ramen Triantafillidis 13. Tmenin yklendii grev iin uygun olmadn syleyerek, 2. Kolordu Komutan Vlahopulosa yneltilen bu eletirilerin temelsiz olduklarn kaydetmektedir. Neticede Vlahopulosun yerine 2. Kolordu Komutanlna Prens Andreas atanmtr. 2. Kolorduya yneltilen sulamalar 13. Tmenden kaynakland halde, tmenin komutan Albay Kimon (Kimonas) Digenis 1921 Ekimde tmgenerallie ykseltilmi ve 1921 Aralknda 2. Kolordu Komutanlna getirilmitir. Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 240-243. 209 Epihirisis uniu-uliu 1921 [Haziran-Temmuz 1921 Harekatlar], s. VII-VIII.
208

391

ilerlemesi ve asl ikmal merkezlerinden kilometrelerce uzaklam olmasdr. Bu sebeple Trk komutan, Yunan Ordusunun cephane eksiklii yaayacan dnmtr. Kald ki bu eksikliin telafi edilmesi, Uak ve Eskiehir arasndaki dalk arazi sebebiyle imkanszdr. smet Paa doru dnm ve doru karar vermitir. Ancak Yunan Ordusu, byk birimler arasndaki karlkl yardmlamalar ve hareketli depolar sayesinde bu tehlikeden kurtulmutur. Yunan Ordusunun asl ikmal merkezi olan Uakla iletiimi hemen hemen kesilmitir. Ancak, hareketli depolar sayesinde Trkler umduklarn gerekletirememilerdir. Bu muharebede Trkler atl birlikler kullanmlardr ki, Spiridonosa gre bu da onlarn art hanesine yazlmas gereken bir gelimedir210. Spiridonos Trk birliklerinin Sakaryann dousuna ekilmesi olgusunu da, Mustafa Kemal, Yunan askerinin burada tutunamayacan biliyordu szleriyle deerlendirmektedir. inde bulunulan durumdan tek k yolu, Kemalist liderlerin hata yapmalar, yanl zaman ve yanl mevki belirlemeleridir. Oysa Mustafa Kemalin Ordusundaki deneyimli subaylar gece uyumadan hizmet veriyorlardr ve bu hatay yapmalar olanakszdr. Trk kurmaylar dzenli ve Mustafa Kemal Paa sabrldr. Dolaysyla Afyon, Ktahya ve Eskiehirin Yunan tmenleri tarafndan igali, hemen hemen hibir yarar getirmemitir211. Gelimeleri Trklerin cephesinden aktaran Bat Cephesi Komutan smet (nn) Paa hatralarnda, Yunan Ordusunun hazrlklarndan hareketle byk bir taarruzun beklenmekte olduuna dikkat ekmektedir. Btn olaslklar

deerlendirilerek, Trk Ordusu elden geldiince buna hazrlanmaya almtr. smet Paa Trk Ordusunun arlk merkezini Ktahya istikametinde yerletirmitir. Yunanllar hazrlklarn bitirince, sonu almaya kesin kararl bir ekilde Temmuz banda taarruza gemilerdir. Yunanllarn hareket tarzndan, Afyon-Eskiehir hattnn nnde grup halinde toplanm olan Trk kuvvetlerini ember iine alan bir meydan sava yapmay hedefledikleri anlalmtr. Yunanllarn ileri harekete balamasyla, Trk asl mevzilerine ulamas drt-be gn srmtr. Bu taarruz, muhtelif ynlerde gelimi ve muharebeler 10 Temmuzda iddetlenmeye balamtr. Eskiehir ilerisinde ok iddetli ve kanl muharebeler gereklemitir. Afyon zerinden ilerleyen Yunan kuvvetlerinin yapt bask neticesinde, Trk kuvvetleri ekilmek zorunda kalmlardr. Eskiehir braklarak douya ekilinmi,
210 211

Spiridonos, a.g.e., s. 150-155. A.e., s. 138-139.

392

ancak Yunanllarla temas korunmutur. Trklerin Eskiehirden ekilmesi, Eskiehir Savalarnn kaybedildii haberlerinin yaylmasna sebep olmu, bunun zerine Mustafa Kemal Paa cepheye gelmi ve smet Paayla konuyu

deerlendirmilerdir. smet Paa Eskiehir zerine bir taarruz yapmay planladn ifade ettiinde, Mustafa Kemal Paa bu giriimi onaylam ve denemesini sylemitir. Bu giriimde de sonu alnamamas halinde, o zaman hzl bir ekilde mesafe ap, Sakarya gerisine ekilinecektir. Eskiehir dousunda Yunanllara kar yaplmas dnlen bu taarruz denenmitir. Bu giriim Yunanllar telalandrm ve cephenin baka yerlerinden Eskiehire kuvvet ekmelerine sebep olmutur. Ancak akama doru Yunanllarn taarruzlar baladndan, tekrar ekilmek zorunda kalnmtr. nk Trklerin sol kanadna yaplan Yunan taarruzu, btn cepheyi kuatacak ve Ankara ile iletiimi kesecek bir hal almaya balamtr. Gelimeleri gn gnne takip etmekte olan Mustafa Kemal Paann Zaman geldiyse ekil! demesi zerine smet Paa, 22 Temmuzda ordusuna ekilme emri vermi ve kuvvetlerini eitli istikametlerden Sakarya gerisine sevk etmeye balamtr212. Triantafillidis eserinde Ktahya-Eskiehir Savalar ile ilgili olarak pek ok askeri belge ve yoruma bakarak, bunlar son derece anlalr bir ekilde zetleyen bir sonu karmtr. Buna gre Yunan Ordusunun 23 Temmuz (10 Temmuz)a kadarki ilerleyii erlerin, kk rtbeli ve bir takm st rtbeli subaylarn askeri erdeminden ve fedakarlklarndan kaynaklanm, ancak on iki gnlk bu ilerleyi byk kan kaybna mal olmutur. Kemalist Ordunun yok edilmesi ve datlmas amal harekat hedefine ulaamam, askeri hatalar sebebiyle zafer elden karlmtr. Kald ki harekat plan topik olduundan dolay, byle bir zaferin kazanlmas da olanakszdr. Harekat plann hazrlamakla grevlendirilmi olan komutan ve kurmaylar bylesine byk lekli bir plan iin yeterli olmayp, bunlarn yetersizlikleri uygulamann eitli aamalarnda ortaya kmtr.

Triantafillidise gre baarszlk, yine de sadece harekat planndaki hatalarda aranmamaldr. Uygulama hatalar daha da byktr. Fakat Yunan Ordusunun karsnda Trkler de hatalar yaptklarndan dolay, karlkl hatalar birbirini dengelemitir.

212

nn, Hatralar, Cilt: 1, s. 255-258.

393

Triantafillidis sznn devamnda, Yunan Ordusunun baarszlnn dier sebeplerini sralamaktadr. ncelikle Yunan piyade ve svari kuvvetleri

yetersiz olup, topular daha fazla topa sahip olunduu halde hedefe ulamak konusunda geride kalmlardr. Trklerin o gnk sava imkanlaryla mevzilerinde yok edilmeleri iin taarruz edenlerin savunma halindekilerden misli fazla olmalar gerekirken, Trk kuvvetleri karsndaki Yunan kuvvetleri byle bir stnle sahip olmamlardr. Oysa misli kuvvete sahip olmadan, evirme hareketinin

tamamlanmasna olanak yoktur. Dier tarftan harekat plan, daha ilk gnden itibaren aksamaya balamtr. Triantafillidis bu aksamalarn rneklerini de sralamaktadr: 4. Yunan Tmeninin 13 Temmuz (30 Haziran) 1921de Afyonu igal ettikten sonra plana gre orada Karma Birlik brakarak, 12. Tmen ve Svari Tugay ile birlikte sa kanatta ilerlemeye devam etmesi gerekirken, Trk kuvvetleri tm tmeni Afyon Blgesinde alkoymulardr. Ayrca Yunan Ordusunun sol kanadndaki Kuzey Tmen Grubu hadeflerini gerekletirememitir. Bunun sebebi Trk piyade ve svari birliklerinin gerekletirdikleri aknlarla, 11. Tmeni iki kez dnmek

zorunda brakmalardr. Ayrca Trklerin malzeme konvoylarna verdikleri zararlar, Yunanllarn Eskiehire doru hzl ilerleyiini engellemitir. 3. Kolordu (7. ve 10. tmenler) Bursadan ilerleyite, dalk arazi sebebiyle gecikmitir. Bunun, harekat plannn hedefleri zerinde negatif bir etkisi olmutur. Bu gelimelerin yannda haberleme imkanlarndaki yetersizlik ordu emirlerinin gecikmeli alnmas sonucunu dourmutur ki, bu sadece Ktahya-Eskiehir Savalarnda yaanan bir aksaklk olmayp, Yunan Ordusunun 1922 Austosunda yenilgi almasnn sebeplerinden de biridir. Tama aralar ve svari birliklerinde de yetersizlikler yaanmtr. Triantafillidis varolan koullarda Yunan Ordusunun Uak ve Bursann tesinde bir harekat stlenmesinin cinayet olduunu ima etmekte ve lkenin askeri ve ekonomik olanaklarnn doru olarak deerlendirilmesi, Bursa Blgesinin terk edilmesini ve ordunun Sevr Antlamas snrlar iinde glenmesini gerektiriyordu demektedir. Ne yazk ki Yunan siyasi ve askeri liderleri hatalarn anlayamadklar gibi, bunlarda srar etmiler ve bir an iin enliklerle rtmlerdir. Bizans mparatorluunun yeniden hayat bulduu ile ilgili tamir edilemez ryalar, en nihayet Anadolu Ordusunu felakete srklemilerdir213.
213

Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 252; 262-264.

394

Kanellopulos bu dnem harekatlarnda, ksmi bir baar elde edildiini ifade etmektedir. Trk Ordusu 17 Temmuz (4 Temmuz) Ktahya ve 21 Temmuz (8 Temmuz) Eskiehir muharebelerinde yenilmitir. Yunan Ordusunun toprak btnl salanm ve byk bir deere sahip olan zmir-Afyon-Eskiehir demiryolu hatt tamamen Yunanllarn eline gemitir. Buna ramen Trk Ordusu yok edilememi ve Anadolu probleminin askeri zm gerekletirilememitir. Bu, Anadolu Ordusunu yeni mcadeleler ve fedakarlklar bekledii anlamna gelmektedir214. Yunan tarih kitaplar incelendiinde, Yunan Ordusunun gerekletirdii bir takm igaller ve zaferlerin enlikle, an sesleri, resmi dairelerin klandrlmas ve mitinglerle kutland fark edilmektedir. O gnn atmosferi, Pinelopi Deltann gnlne de yansmtr. Delta, Dn gece Mustafa Kemali yakaladmz haberi yayld. Saat dokuzda bile Gunaris bunun doru olmadn biliyordu. Buna ramen Atina ve evresindeki tm kiliselerin anlar ile kutlamalar yapmalarna izin verdi. Gece yarsna kadar sren tabanca ve tfek atlarndan dolay, telefon ve telgraf hatlar yine koptu. Kifisiadaki bu vahi panayr, saat on birde balad. Halbuki saat dokuzda yakalanmad biliniyordu. Byk ve iyi bir sava verilmi, iyi sonular alnmt. Bu gzden kat. Mustafa Kemali yakalayamadmzdan dolay duyduumuz hayal krkl ok bykt demektedir215. Harekata katlm olan komutanlarn emir ve telgraflarndaki sylemlerinde de, zaferden sz edildii grlmektedir. rnein 3. Yunan Kolordusu Komutan Eskiehirin igal edildiini Krala ve Yunanistann Anadolu Ordusuna, Byk bir sevin ve milli gururla size, bugn 19 Temmuz (6 Temmuz) saat 20:00da, zat ahaneniz adna Eskiehirin igal edildiini bildiriyorum. Halk, rk ve din ayrm olmakszn Kemalin basksndan kurtulduu iin byk bir cokuyla bayram etmektedir Osmanl, Rum, Ermeni ve Avrupal cemaatlerin binbir enlikle ifade ettikleri sevin, anlatlr gibi deildir szleriyle duyurmutur. Ordunun Krala hitabettii telgrafta da, Byk bir milli gururla bildiriyorum ki, dn saat 20:00da 10. Tmen Eskiehiri igal etmitir. Anadolu Ordusu, byk nderini kucaklayarak Ona kahramanca mcadelesinin ilk neticesini sunmaktadr ifadeleri yer almtr. Yunan Ordusunun o dnemdeki yaklamlar, Ordu Komutan Papulasn 20 Temmuz (7 Temmuz)daki emrinde de hissedilmektedir:
214 215

Epihirisis uniu-uliu 1921 [Haziran-Temmuz 1921 Harekatlar], s. VIII. Delta, a.g.e., s. 108-109.

395

Yiit subaylar ve askerler, Vatan onurunu ve varln, size gvendi ve siz buna layk olduunuzu gsterdiniz. Saygdeer kralmzn ve bakomutanmzn liderliinde, kahramanca iler baardnz. Sizin kannz ve Yunan halknn fedakarlklaryla, Yunan tarihine parlak bir sayfa yazdnz. Anadolu arazileri boyunca baarl ilerleyiiniz, Helen kltrne yeni bir hayat ilham etmektedir. Mucize yaratan sngnz sayesinde, boyunduruk altndaki kardelerimiz, zgrlk havas solumaktadrlar. Eserinizle gurur

dolu, ancak yenilen dmana kar alicenap (yce ruhlu) olun. Barbarlara gre ve medeniyetsiz halklarn davranlar, zaferin parlakln lekelemesin. Yunan rknn byk hedefinin bilinci, bugne kadar yaptnz ve yapacak olduklarnzda size g verecektir Sevgili askerler sizinle gurur duyuyorum. Byle askerlere lider olma onuruna sahip olduum iin gurur duyuyor ve haykryorum. Yaasn lmsz Yunan ulusu. Yaasn byk kralmz ve bakomutanmz. Triantafillidis 19 Temmuz (6 Temmuz) 1921de Trk Ordusunun savamadan gerilediinden hareketle, Eskiehirin igali iin duyulan ar ve abartl heyecan, askeri liderlerin ihtiyatszl olarak deerlendirmektedir. Bu, Trk Ordusunun yok edilmesi ve datlmasndaki baarszlktan doabilecek

tehlikelerin bir tarafa itilmesidir. Harekat, yeni topraklar igal etmek iin yaplmamtr. Ktahya ve Eskiehirde az sayda Rum bulunmakta ve bunlar kk cemaatler tekil etmektedirler. Dolaysyla ordu komutannn emrindeki boyunduruk altndaki kardelerin zgrletirilmesi ve bunlarn zgr havay solumalar ifadeleri, gereklikten uzak ve ciddiyetten yoksundurlar. Trkler ordularnn en nemli

ksmn, gzbebekleriymiesine saknarak gerilemilerdir. Temmuz banda Embros (leri) Gazetesi, Ktahya depremi sebebiyle stanbul imdiden Trklerin ayaklarnn altnda titremeye balad diye yazmtr. Yine de gelimelere temkinli yaklaanlar olmutur ve bunlardan biri oannis

Metaksastr. Nitekim Metaksas 13 Temmuz (30 Haziran) 1921de gnlne, Harekatla ilgili haberler Gazeteler, lirik ve debdebeli ifadelerle dolu notunu 396

dmtr. Metaksasn kaydettiklerine gz attmzda 19 Temmuz (6 Temmuz)la ilgili gnlndeki, Haberler Trk Devletinin yenildiiyle ilgili. Pek ok esir ve top elde edilmitir. Ancak ok kukuluyum. Halk heyecanl. kran ayini satrlar dikkat ekmektedir. 21 Temmuz (8 Temmuz)da ise, Gazeteler Mustafa Kemalin muhteem bir ekilde yenildiini ifade ediyorlar. Atinada enlikler demektedir. Bir sonraki gn dt notta ise Metaksas, kamuoyunun genelinin haberlerden sarho, ok az sayda kiinin dnceli olduunu kaydetmitir. Metaksasn 23 Temmuz (10 Temmuz)da dt not ok daha arpcdr. Notta, Eskiehirin dousundaki savala ilgili haberler. Byk zafer. Kutlamalar. kran ayinleri. Heyecanlanmalar. Buna ramen hi kimse, nasl olup da nceki gn imha edilmi olan Kemalist Ordunun, bugn taarruz ederek bizi bu kadar kritik bir duruma soktuunu sorgulamyor. Hi kimse yanl haberlerle ilgili aklama talep etmiyor demektedir. Yunanistanda enliklerin yapld bu dnemde, Pireye ilk yarallar da gelmeye balamlardr. 21 Temmuz (8 Temmuz) sabah yedide, yzer hastane Elsi yz yaral getirmitir. Ancak sava devam ettike yaral says giderek artm ve duyulan ihtiya zerine Yunan Hkmeti, Konstantinupolis (stanbul) isminde yzer bir hastaneye dntrmek amacyla, bir transatlantik satn almaya karar vermitir. Bu arada Yunanistann kyleri, dalar ve ehirleri, on binlerce firariyi barndrmaktadr216. Yunanistann Eskiehiri igalinin akabinde Atinadaki ngiliz elisi Dileri Bakan Baltacisi ziyaret ederek, Yunan Hkmetinin mttefiklerin bar konusundaki arabuluculuunu kabul edip edemeyeceini sormutur217.

Triantafillidise gre bu Yunanistann nne kan son anstr. Buna ramen hkmet Ankaraya doru yolun ak olduunu varsayarak bu teklifi reddetmi ve Yunan kamuoyundan da gizlemitir218. Yunan Ordusu Ktahya-Eskiehir Savalarnda toplam 8.073 kayp

vermitir. Bunlardan 75 subay ve 1.416 er l, 208 subay ve 6.264 er yaraldr. 110

anakaris, a.g.e., s. 316-324. Bu teklif, Metaksasn 29 Temmuz (16 Temmuz) 1921 tarihli gnlkteki notunda da grlebilmektedir. Metaksas, To Prosopiko Tu merologio [ahsi Gnl], Tomos [Cilt]:3, s. 116-118. 218 Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 205-206; 251.
217

216

397

erin de kayp olduu ifade edilmektedir219. Trk Ordusunun 121i ehit, 267si yaral ve 54 esir olmak zere toplam 442 subay sava d kalmtr. Erlerin 1.522si ehit olmu, 4.714 yaralanm ve 320si esir dmtr220.

2.

SAKARYA SAVAI (ANKARA HAREKATI)

a)

Ktahyada Toplanan Yunan Sava Meclisi ve Kararlar

Bir nceki blmde de iaret ettiimiz gibi, Ktahya-Eskiehir Savalar Yunanllarn moralini olumlu ynde etkilemi, Hkmet bununla ilgili bir takm taknlklara da gz yummutur. Yunan Ordusu Eskiehir Savann akabinde Ktahyadan, Anadoluda bulunan Harbiye Bakan Theotokis vastasyla harekatn birinci evresinin bittiini aklam ve bunun devamyla ilgili gr istemitir. Stratigosun ifadesiyle harekatn birinci evresinin bittiiyle ilgili haberler, Hkmetin mcadelenin Yunanistan lehine dndn dnmesine sebep olmutur. Kald ki yaplan teklif reddedildiinden dolay, arabuluculuk konusunda mttefiklere snma imkan da kalmamtr. Harekata Ankara istikametinde devam etme dncesi yeni ve ilk olarak ortaya atlmam olmakla beraber; harekatn bykl ve sorumluluunu kavrayan Babakan Gunaris, Atinadan bunu onaylayp onaylamadn bildiren bir telgraf gnderemeyeceini ve orduyla yz yze grmesi gerektiini dnmtr.

Gunaris, Harekat devam etmeli midir? Bunun uygulanabilirlii nedir? Bu harekattan ne sonu alnabilir? sorularnn yantlarn arayacaktr. Dolaysyla Harbiye Bakan Theotokisin telgrafn alr almaz Anadoluya gemeye karar vermitir221. Gunaris 27 Temmuz (14 Temmuz) 1921de Atinadan Ktahyaya gelmitir. Zaten Kral Konstantin, Harbiye Bakan Theotokis ve Yunan Ordusunun st dzey yetkilileri Ktahyadadrlar. Dolaysyla askeri yetkililerin kendisine gr sunmalar iin, sonraki gn sava meclisi toplamaya karar vermitir222. Papulas hatratnda, savala ilgili meclisten nce Ordu Kurmay Bakan Yardmcs ve 3. Kurmay Dairesi Amiri Sariyannis ve 4. Kurmay Dairesi Amiri
Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 204. 220 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, 4. Ksm, s. 583. 221 Stratigos, a.g.e., s. 241-242. 222 Epihirisis Pros Agkiran 1921 [Ankaraya Doru 1921 Harekat], Meros Proton [Birinci Ksm], Atina: Ekdosis Diefthinseos storias Stratu [Askeri Tarih Yaynlar Mdrl], 1965, s. 4-5.
219

398

Spiridonosla

Ankaraya doru yaplacak bir harekatn olabilirlii konusunu Kurmay Bakan Pallisin de katldn ifade

grtn, bu toplantya

etmektedir. Anadolu Harekatyla ilgili sava sulusu addedilenlerin mahkemesinde Spiridonos, ki bu mahkeme Yunan literatrnde 6larn mahkemesi olarak isimlendirilmektedir, 25 Temmuz (12 Temmuz)da Kurmay Bakanndan eldeki ikmal imkanlaryla ordunun Ankaraya kadar ilerleme yeteneine sahip olup olmadn incelemek konusunda bir emir aldn beyan etmitir223. Ankaraya doru gerekletirilen harekat tm Anadolu Harekatnn kaderini belirlediinden, bununla ilgili sorumluluu gerei Spiridonos ayrca, Papulasn hatratnda beyan ettii 26 Temmuz (13 Temmuz)da gerekletirilen toplanty kitabnda

nakletmitir. Spiridonosun amiri bulunduu 4. Kurmay Dairesi, ikmal ve ulatrma hizmetlerinden sorumludur. 26 Temmuzdaki toplantda ilk sze giren Bakomutan Papulas olmutur. Harekat konusunda karar verebilmek amacyla dzenlenecek ve Kral ile Babakann hazr bulunacaklar bir toplantya katlacan aklayarak, orada

bulunanlarn fikirlerini sormutur.

Bunun zerine grn ilk aklayan

Sariyannis olmutur. Trklerin tm mcadele gcn yitirdiklerinden, zaman kaybetmeden ve yeniden rgtlenmelerine gerektiinden sz etmitir. Spiridonosun gr ise, ordunun ilerleyebilmesi ve yeni muharebeler gerekletirebilmesi iin, iyi bir donanma sahip olmas gerektii ynndedir. Spiridonos, tmenlerin ellerinde bulunan sava malzemelerinin ancak 1-2 gnlk gereksinimleri karlayabileceini, Sakarya Nehrinin tesine ilerlenilmesi halinde askerin sava imkanlar konusunda snrlanacan ifade etmitir. Son olanak vermeden taarruz edilmesi

muharebelerden dolay tamayla ilgili tahribatlar olumutur. Dolaysyla eldeki olanaklar, Sakaryann tesine gemek iin yeterli olmayacaklardr. Spiridonosa gre Sakaryann dousuna gemek konusunda bir karar verilmesi ve epeyce gn srecek bir savaa girilmesi halinde, bakm ve salk konusunda eksiklik yaanacaktr. Dier taraftan cephane eksiklii sebebiyle malup olunmas halinde, o gne kadar elde edilmi olanlar da yitirilecektir. Sariyannis ve Spiridonosun grlerini alan Papulas, Kurmay Bakan Pallisin
223

dncesini

sormutur.

Pallis,

Sariyannisin

tam

bir iyimserlik,

Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 267.

399

Spiridonosun da tam bir karamsarlk iinde olduunu, kendisininse bunlarn arasnda bir gre sahip olduunu aklamtr. kmal ve ulatrmadan sorumlu bronun, her zaman sz verdiinden fazlasn sunduunu bildiinden dolay, tavr daha ok Sariyannisden yanadr. Spiridonos grnn rakamlara ve tablolara dayandn, ordu ynetimi istedii takdirde grevden alnabileceini ve kendisinin piyade subay olarak da grev yapabileceini sylemi, ancak Spiridonosa istifa edemeyecei ifade edilmitir224. Papulas hatratnda, Pallise ordunun grn ieren bir rapor

hazrlamasn emrettiini nakletmektedir. Kraln bakanlnda toplanacak sava meclisine sunulmak

225

zere

bu

rapor

hazrlanm

ve

Papulas

tarafndan

imzalanmtr

. Kral Konstantinin bakanlnda

28 Temmuz (15 Temmuz) 1921de,

Ktahyada sz konusu bu Sava Meclisi toplanmtr. Bu mecliste Kral haricinde Babakan Gunaris, Harbiye Bakan Theotokis, Bakomutan Papulas, Genelkurmay Bakan Dusmanis, Kurmay Bakan Pallis ve Askeri Danman General Stratigos hazr bulunmulardr. Bu toplantnn gndemi, Giderek tekilatlanan ve glenmeye balayan Trk Ordusunu, bu zayf durumda iken imha etme olaslklarn aratrmak ve bir karara balamaktr. Toplantda ilk sz Babakan Gunaris alm ve toplantnn amacn akladktan sonra, sorunu siyasi ynden de dnmek zorunda olduundan, askeri kanadn noktaya aklk getirmesini istemitir: Meydana gelmi olan durum, hkmetin ilerideki icraatna salam bir zemin tekil edebilecek midir? Yani Yunan Ordusu, o ana kadar ele geirilmi olan arazide rahata kendi gvenliini salayacak kadar gl mdr? Ordunun durumu hkmete, silah altndaki en yal erleri aamal olarak terhis etme olana vermekte midir? Bu ilk iki soruya olumsuz yant verilmesi halinde, bundan sonra ne yaplmaldr? Bakomutan kendisine yneltilen bu sorulara Kurmay Bakan Pallis araclyla yant vermitir. Trk Ordusunun byk kayplara urad, dalmaya yakn olduu, ancak yok edildiinin ifade edilemeyecei sylenmitir. Babakann
224 225

Spiridonos, a.g.e., s. 157-159. General Papulasn Hatrat, stanbul: Yeni stanbul Yaynlar, 1969, s. 10.

400

ne yaplmas gerektii sorusuna verilen yant, Trklerin Ankaraya doru takip edilmesi gerektii olmutur. Toplantya katlanlar, Yunan Ordusunun Ankaraya doru ilerlemesi konusunda gr birliine varmlardr. Stratigosun ifadesiyle, ordunun Ankaraya doru taarruz edilmesi teklifi karsnda olumsuz ynde tek bir ses dahi iitilmemitir. Ne herhangi bir itiraz, ne de herhangi bir eletiri dillendirilmitir. Kararn devamnda eldeki olanaklar ve harekatn sresi konusu konuulmu, harekatn hazrlk evresi iin 20, uygulama evresi iin 20 ila 40 gnlk bir zaman dilimine gereksinim duyulaca hesaplanmtr. Toplantnn sonuna doru, ordu tarafndan hazrlanm olan ve ordunun harekatla ilgili grlerini ieren Papulas imzal muhtra sunulmutur. Muhtrada Eskiehirin igaliyle ve Trklerin Eskiehir-Afyon cephesinin yklmasyla harekatn birinci dneminin sonuland belirtiliyor ve devamnda bir takm neriler getiriliyordu. Harekatn bundan sonraki srecinin amacnn Kemalist kuvvetleri datmak, ya da kolay kolay yaklaamayacaklar ekilde Eskiehir Cephesinden uzaklatrmak olduu syleniyordu. Bunun baarlabilmesi iin, ordunun Ankara dorultusunda aknlar yapmas, bu aknlar srasnda Trk kuvvetleriyle karlat takdirde onu ezmesi, Ankarada toplanm bulunan ikmal maddelerini tahrip etmesi; Trkler yine teslim olmazlarsa Ankarada kalmak sakncal olacandan dolay, demiryollarn esasl bir ekilde tahrip ederek, Eskiehire dnlmesi gerektii aklanyordu. Yaplacak bu aknlardan sonra, Trklerin nemli sayda bir kuvveti elde tutma olanann bulunamayaca ve yaayacaklar bir takm mahrumiyetler sebebiyle tekrar byk kuvvetlerle Eskiehir Cephesine kolayca

yaklaamayacaklar ileri srlyordu. Bakomutan Papulas bu muhtrada ayn zamanda, Ankara Harekat iin mesafenin uzunluu, yollarn durumu, Sakarya ve Porsuk sularnn kprler dnda geit vermeyileri ve Eyll ayna doru yamur mevsiminin gelmesi yznden glkler yaanacan da belirtiyordu. En nemli sorun ise ikmal zorluuydu ve yaplan incelemelerde ordunun Beylikkpr-Kavak hattna kadar ilerleyebilecei sonucuna varlmt. ayet bu sre iinde ordu Trklerle karlar ve bozguna uratmay baarrsa, bu halde bir ksmyla Ankaraya doru takip etmek zor olmayacak, bunun aksine olarak Trkler; Sakaryann dousuna ekilecek olurlarsa, o zamana kadar 401

meydana kabilecek yeni durumlara gre ordu ya ilerlemeye devam edecek, veya bulunduu yerde kalacakt. Yani, Trkler tarafndan tahrip edilmemi yollarn ve kara ulatrma aralarnn iyi bir durumda ele geirilmi olmas gibi uygun bir ekil meydana gelirse ordu ilerleyecek, aksi halde Beylikkprden sonra Eskiehirin 100 kilometre dousuna kadar demiryolunu esasl bir biimde tahrip ederek, Eskiehire geri dnecekti226. Spiridonos, Trklerin stratejisinin harekat balad andan itibaren geri ekilerek Yunanllar ikmal merkezlerinden uzaklatrmak olduunu ve dolaysyla kesinlikle Sakaryann tesine ekilmelerinin beklenmesi gerektiini ifade etmektedir. Bu durumda dikkat ekilmi olan tm olanakszlklarn Yunan Ordusunu bulmas beklenmeliydi. Spiridonos, Yunan Ordusunun 100 kilometrelik demiryolunu ve bir takm ikmal merkezlerini tahrip etmek iin Sakaryann dousuna gemesine, 25 bin kiinin lmesine, Yunan askerinin ln ortasnda yz kilometrelerce yrtlerek bitkin drlmesine gerek var myd? sorusunu yneltmektedir227. 29 Temmuz (16 Temmuz) 1921de Babakan Gunaris bir telgraf gndererek, hkmetin dier yelerini grmeler ve Ankaraya doru ilerlenilmesi karar hakknda bilgilendirmitir228. Stratigos kitabnda Genelkurmay Bakan Dusmanisin, Ankarada durmamalyz. Kzlrmaka kadar devam etmeliyiz nerisini getirdiinden sz etmektedir. Theotokis buna biraz da damdan dercesine, Sen yava yava rana gitmemizi istiyorsun eklinde bir tepki vermitir. Aslnda Dusmanis Kzlrmaka kadar ilerleyelim demekle, Ankarann igalinin akabinde ileri karakollarn buraya kadar ulamas ve Kzlrmaka kadarki blgenin temizlenmesi gerektiini iaret etmek istemitir. Stratigos, Gunaris ile Theotokisin askeri konular hakknda fikir sahibi olmadklarn, Bakomutann kurmay heyetiyle grerek harekat yaplmasn nerdiini, Genelkurmay Bakan Dusmanisin bunu sadece kabul etmekle kalmayp, ayn zamanda Kzlrmaka kadar telediini, kendisinin de hibir

itirazda bulunmadn iaret etmekte ve Meclisteki herkes bu harekat gerekli ve

Stratigos, a.g.e., s. 242-246; Epihirisis Pros Agkiran 1921 [Ankaraya Doru 1921 Harekat], Meros Proton [Birinci Ksm], s. 5-6; Sabri Durusu, 1921 Ylnda Ktahyada Toplanan Yunan Harp Meclisi Kararlar, Askeri Tarih Blteni Dergisi, 1984, Cilt 9, Say: 16, s. 59-66. 227 Spiridonos, a.g.e., s. 160-161. 228 Gunarisin sava meclisi ve alnan kararlarla ilgili Hkmetin dier yelerini bilgilendirdii telgraf iin: Bkz. Stratigos, a.g.e., s. 245-246.
226

402

yaplabilir bulmutur demektedir. Herkesin neden bu cretkar harekat uygun bulduunun yant ise, zor deildir. Temmuz harekat esnasnda Yunan Ordusu, elde edilen sonula kyaslandnda fazla bir kayba uramamtr. Tabii ki dinlenmeli ve bir takm sava malzemelerini temin etmelidir. Ancak morali dzgndr ve zaferle birlikte atlganl da ykselmitir. Kald ki harekat, karargahn da ifade ettii gibi, sonlanm deildir. Elde edilmi zaferlere ramen, aamal terhise dahi gidilememekte ve Trkler, atekes ya da bar nermemektedirler. Byk

devletlerin de bu ynde bir teklifi olmamtr. Tam tersine ngiltere, balayan zaferlerle dolu harekatn, geniletilmesi konusunda cesaret vermektedir. O ana kadarki gelimelere bakldnda stn konumdaki Yunanistann, Mustafa Kemalden bar dilemesi de mmkn deildir. Kald ki Mustafa Kemalin tutumunun deimezlii bilinmektedir. Ktahya-Eskiehir Savalarnn akabinde Trk Ordusunda zlmeler grlm, Eskiehirde her eit sava malzemesinden nemli miktarlar ele geirilmitir. Durum Trk Ordusunun daldn gstermese de, byk bir yara aldn ortaya koymaktadr. Tm bu fikir jimnastiinin akabinde, harekatn baars konusunda umutlanlmtr. Dier taraftan Trklerin Ankaradaki ikmal merkezlerine dokunulmamtr. Ayrca Kafkaslardan, Karadenizden ve Gney Anadolu (Kilikya) Blgesinden

ikmal yapabilme yollar aktr ki, bu da Trk Ordusunun zaman iinde glendirilebileceini dndrmektedir. Bir ihtilal hkmetinin lideri

konumundaki Mustafa Kemal, ieride pek ok zorlukla mcadele halindedir. Mustafa Kemal Ankaradan uzaklatrlmas halinde tedavi edilemez bir manevi yara alaca gibi, bakentini ve sava malzemelerinin de byk blmn yitirecektir. nk tm malzemeyi hzl bir ekilde nakletmesi olas deildir. Ktahyada demiryolunu kullanarak bunu gerekletirebilmitir ancak, Ankarann ilerisinde demiryolu bulunmamaktadr. Mustafa Kemal askerinin bir ksmn kurtarmas halinde, manevi olarak sarslm ve prestijini kaybetmi olarak daha i blgelere; Sivasa, Kayseriye, ya da Harputa doru ekilecek olursa, bu durumda kuzeyden Karadenizli Hristiyanlarn, kuzeydoudan Ermenilerin, gneyden Krtlerin, gneybatdan ayaklanm olan Konyallarn ve batdan Yunanllarn basklarna maruz kalacak, ordusunu yeniden yaplandrmas ve zellikle onu donatmas imkansz hale gelecektir. Mustafa 403

Kemalin bir tek, o da problemli Karadenize k kalacaktr. Dolaysyla durum, harekat kesinlikle gerekli klmaktadr. Gelimelerden ok etkilenmi olan Kathimerini (Hergn) Gazetesi, bu dnemde unlar yazmtr: Yunanistan, 21 Temmuz (8 Temmuz)daki kritik muharebeden sonra harekata son vermi durumdadr ve iki Trk bakenti arasnda zafer kazanm ekilde durmaktadr: stanbulun ve Ankarann. Padiahn bakentine mi, yoksa ihtilal liderinin bakentine mi ynelecektir? Ancak ister douya, isterse batya doru ynelsin, ister Ankaray igal etsin, isterse stanbula girsin, Trk meselesinin zm kendiliinden gelecektir Yunan Donanmas, byk Anadolu Kalesinin kydaki surlarn vurmaya balamtr: Trabzon, nye, Samsun, Sinop, nebolu ve dier pek ok Karadeniz kapsn. Buradan Erzuruma, Sivasa ve Ankaraya giden yollar balamaktadr Yunanllar kaplarn nndedirler!229. Sakarya Savann akabinde ortaya kan durumdan dolay, karar alma mekanizmas iinde yer alm Yunanl liderler birbirlerini sulayabilmilerdir. Tarihi ve yazarlar arasnda da farkl grler olabilmektedir. rnein Stratigos, Bu harekat dnm ve buna karar vermi olanlarn hibiri ne kan iiciydiler, ne akllarn yitirmilerdi, ne de vatan hainiydiler. Askeri ve siyasi gerekliliklerle hareket ediyorlard. Ancak Ankarann alnmas halinde Anadolu Harekat, Yunanllarn gnlnde yer ald ekilde bitebilirdi230 demekte, fakat grdmz gibi bunun yannda Ankara istikametine ilerlenilmesi teklifini ordunun getirdiine, ordunun getirdii bu teklife itiraz edilmediine de iaret etmektedir. Prens Andreas da, Papulasn meclise muhtra sunmaktaki amacnn Hkmetii aydnlatmak olmadn, daha ziyade Ordu Komutanlnn sorumluluklarn Hkmetin omuzlarna atmak istediini ifade etmitir231. Papulasa greyse muhtrada, ortaya kabilecek zorluklar sebebiyle bu harekatn sonucundan emin olunmad kaydedilmitir. Dahas, bu harekatn baaryla sonulanaca ve Kemalist tehlikesinin tamamyla yok edilecei hakknda
anakaris, a.g.e., s. 328. Stratigos, a.g.e., s. 246-258. 231 Nusret zseluk, Yunan Kaynaklarna Gre Sakarya Muharebesi, Silahl Kuvvetler Dergisi, 1987, Cilt; 106, Say: 311, s. 81.
230 229

404

siyasi liderleri ikna etmeyi baarm olan Stratigosun ar iyimserlii sebebiyle harekata karar verilmitir. Papulas Stratigosu, baz siyasi liderleri kendi dncesine srklemek ve Anadolu davasna ilk darbeyi hazrlam olmakla sulamaktadr. Triantafillidis de eserinde Stratigosun Ankara Harekatn

desteklediini; Ordu, Hkmet ve Kral arasnda en nemli rol oynadn dnenler arasndadr. Yunan Genelkurmaynn tarih kitaplar serisinin ilgili cildinde, Kral ve Genelkurmay Bakan Dusmanisin harekatla ilgili dzenlemelere ve uygulama evrelerine katlmadklar, harekatla ilgili hibir belge ve emirde 2. Konstantin imzasnn bulunmad, harekatn idaresinin tamamen Anadolu Ordusuna brakld kaydedilmektedir. Konstantinin Anadoluda bulunmasndaki ama, Balkan Savalarnda zafer kazanm bir lider olarak saflarnda Balkan savalarn da barndran Yunan Ordusunun moralini ykseltmektir. Sakarya Sava srasnda Kral, sal iyi olmad halde aniden hastaland gne kadar Eskiehirde kalmtr. Aniden hastalannca Bursaya dnmesine karar verilmi ve harekat, kendisine sunulan askeri bltenlerden takip etmitir232. Ancak Triantafillidis, Ankara Harekat konusunda karar verilmeden nce bunun gereklemesi iin ilk admn Kraln buna onay vermesi olduunu, aksi halde Ankaraya doru ilerlenemeyeceini iaret etmektedir. Triantafillidise gre baz yazarlar ve tarihilerin Kraln karar verme yetkisini hkmete devrettiiyle ilgili sylemleri salam temellere dayanmamaktadr. Kral Ktahyadaki mecliste de, sonrasnda da susmay tercih etmitir. Kraln Metropolit Hrisostomosa yetkili

syledikleri, kant tekil etmekten uzaktr.

Kral Hrisostomosa sadece

olmadn, kararlar hkmette olanlara sormas gerektiini sylemitir. Kraln gerek niyetini, kendisine bal olan Babakan ortaya koymutur. Triantafillidise gre Kral sorumluluu Babakann omuzlarna ykm ve Ankaraya doru ilerlemekle ilgili byk kararlar, Onun onayyla alnmtr. unu da ilave etmeliyiz ki, 1. Yunan Kolordusu Komutan Kondulis, 31 Temmuz (18 Temmuz) 1921de Eskiehirde Babakan Gunarise ordunun yeterince gl olmadn beyan etmi ve Ankaraya yaplacak harekatn ierdii zorluk ve tehlikeleri anlatmtr233. O gn Konstantin Yunan askerini tefti etmi ve harekatta

Epihirisis Pros Agkiran 1921 [Ankaraya Doru 1921 Harekat], Meros Proton [Birinci Ksm], s. 9-10. 233 General Papulasn Hatrat, s. 13-16.

232

405

baarlaryla ne km olan alaylarn bayraklaryla subay ve askerlere madalyalar datmtr. Scak bir gn olmasna ramen tren, debdebeli gereklemitir. Yine de asker saflarndan Terhis! Terhis! sesleri duyulmutur234. Spiridonos Meclisin topland salonda Kemalin kurmaylarnn gz vard [Kemalistler haber alyorlard] derken235, Vurnas bu olgunun Yunan askeri iindeki ihanetin boyutunu ortaya koyduuna iaret etmektedir236. Ktahyadaki sava meclisinde konuulanlarla ilgili tutanak da tutulmamtr237.

b)

Sakarya Sava ncesinde Trk Ordusunun Hazrlklar

Bat Cephesi Komutan smet Paann 22 Temmuzda Trk Ordusuna ekilme emri vermesi zerine Trk Ordusu 25 Temmuz 1921 akam byk bir ksmyla ve savama yeteneini tamamyla koruyarak Sakaryann dousuna ekilmi ve bu harekat srasnda Yunanllara hemen hibir ey kaptrlmamtr. Bu ekilmeyi zorunlu klan nedenler, Mustafa Kemalin Sylevinde grlebilmektedir. II. nn Savandan sonra genel seferberlik gerekletirmi olan Yunan

Ordusu insan, tfek, makineli tfek ve top says bakmndan Trk Ordusu karsnda nemli bir stnlk ele geirmitir. Dolaysyla gelimeleri yakndan izlemi olan Mustafa Kemal Paa, smet Paaya gerekli durumda Sakaryann dousuna ekilebileceini iaret etmitir. nk Trk Ordusuyla Yunan Ordusunun arasna byk mesafeler girdii takdirde, Trk Ordusu derlenip toparlanabilecek ve glenebilecek bir imkana sahip olacaktr. Yunan Ordusu hi durmadan ilerleyecek ve Trk Ordusunu takip edecek olursa hareket ssnden uzaklaacak, yeniden destek rgtleri kurmak zorunda kalacak ve ncesinde ngremedii glklerle karlaabilecektir. Dier taraftan Trk Ordusunun koullar daha elverili hale gelecektir. Ancak bu karar Byk Millet Meclisinde byk tartmalara sebep olmu, neticede farkl yaklamlarla da olsa Mustafa Kemal Paann Trk Ordusunun

bana gemesi gr zerinde uzlalmtr. Mustafa Kemal Paa durumu, [Bazlar] istiyorlard ki, kendi sanlarna gre bozulmu ve bozgunu srecek
234 235

anakaris, a.g.e., s. 329. Spiridonos, a.g.e., s. 161-163. 236 Tasos Vurnas, Mikrasiatiki Katastrofi Ke To Kserizoma Tu Ellinismu [Anadolu Felaketi ve Helenlerin Yerlerinden Olmalar], Atina: Ekdosis Afon Tolidi [Afon Tolidi Yaynlar], t.y., s. 1314. 237 Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 266-274.

406

olan ordunun banda benim de kiiliim bozguna urasn! Baka bir takm kiiler de, diyebilirim ki ounluk, bana olan gven ve inanlarndan tr, eylemli olarak ordunun bana gememi yrekten diliyorlard szleriyle aklamaktadr. Daha bandan beri ekilen skntlar ve karlalan glkleri yakndan bilen Mustafa Kemal Paa, bakomutanl geni yetkilerle istemitir. Sylevde, Dnce ve kararlarm abuk ve iddetli olarak yrtmek ve uygulatmak zorunluluu vard. Bakanlar Kurulundan, Meclisten izin istemekle doacak gecikmelere durum elverili olmayabilirdi. Btn lkeye ve lkenin btn kaynaklarna yaygn olmas gereken buyruklarm ve bildirimlerim iin, her iin bakanndan ya da Bakanlar Kurulundan oy ve izin almak benim yapacam bakomutanlktan umulan yararlar salayamazd. Onun iin snrsz ve koulsuz olarak buyruk verebilmeliydim. Bunun iin de, Byk Millet Meclisinin yetkisi benim kiiliimde belirmeliydi. Bunu, baar iin zorunlu gryordum demektedir. 5 Austos 1921 gn ilgili yasa km ve Bakomutan Mustafa Kemal Paa derhal zihnindeki gereksinimleri sraya koyarak, seferberlik ilan etmitir. Bir yandan asker toplanrken, dier yandan Mustafa Kemal Paann ilan ettii Ulusal Vergi Buyruklar (Tekalifi Milliye Emirleri) ile halktan destek talep edilmi ve seferberlik halindeki orduyu yedirecek, giydirecek ve donatacak imkanlar yaratlmtr. Ksa srede Sakarya gerisindeki Trk Ordusu byk ordularda bulunan her trl gere ve olanakla donatlm, insan ihtiyac karlanm, yiyecek ve tehizat bakmndan skntlar olmayan bir ordu haline gelmitir. Bulalas, Mustafa Kemal Paann tm meclis yetkilerini ahsnda toplam olarak, son derece hzl ve ilevsel olacak ekilde kendini Yunan Ordusu ile mcadeleye hazrlanlmas ilerine verdiini kaydetmektedir. yle ki alnan nlemlerin, firarlarn nlenmesi ve geni bir seferberlik asndan son derece olumlu sonular olmutur. Bulalasa gre Mustafa Kemal Paann ortaya koyduu trden etkinlikleri Yunanl komutanlarn hayal etmesi olas bile deildir. Bulalas Yunanl komutanlarn, durumun gerektirdii fedakarl yapmadklar grndedir238. Mustafa Kemal Paa 12 Austos 1921 gn, Genelkurmay Bakan Fevzi (akmak) Paa ile birlikte Polatldaki cephe karargahna gitmitir239.

238 239

Bulalas, a.g.e., s. 302. Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt: 2, s. 813-825; nn, Cilt: 1, s. 259-260.

407

c)

Sakarya Savann Seyri

Yunanllar Ktahya-Eskiehir Muharebelerinin akabinde ar stnlk ve gven duygusuna kaplmlar, Trk Ordusunu btnyle imha etmek ve Trk Milli Mcadele Hareketinin sembol durumundaki Ankaray ele geirmek amacyla ileri harekata devam etme kararn almlardr. Ankaraya kadar ilerletilecek taarruz iin ikmal ileri ve taarruz hazrlklar gibi dncelerle hafta kadar bir duraklama sresi geirmilerdir ki, bu sre Trk Ordusunun Sakaryada kararlatrd savunmay tertiplemesi bakmndan yararl olmutur. Konuyla ilgili olarak Stratigos, [Trklere] son derece iyi bir ekilde yararlandklar 20 gnn verildii bir gerektir. Ancak u da bir gerektir ki, ne gerekletirilen iten bynn, ne de hzlsnn yaplabilmesi olasl vard. Ordu balad tarihten nce de harekete geemezdi demektedir240. Yunan ordu birimlerinin yeni bir taarruz iin hazrlk aamas 22 Temmuz 11 Austos (9-29 Temmuz) tarihlerini kapsamaktadr. Yunan Ordusunun yz kilometrelerce mesafe katetmesi gerekeceinden, zellikle ulam ve ikmal problemlerinin zlmesi gerekmitir. Spiridonos, Demiryolunun salam

kalmayaca anlald gibi, yollarn dzeltilemeyecei de fark edilmiti. Arabalarsa, srekli kullanmdan dolay kt durumdayd. Ksaca, uygun koullarn hibirinin salanmas olas deildi. zellikle [Yunan] igali altndaki blgede demiryolunun, tm teknik imkanlar tahrip edilmiti. Sahip olduumuz

deneyimlerden hareketle, Trklerin ellerindeki blgenin demiryollarn da tahrip edeceklerini biliyorduk. Peki bu koullar altnda Sakaryann dousuna geme karar nasl alnd? demektedir241. Yunan Ordusu 120 bin askerden oluuyordu ve 38 bin hayvana sahipti. Bu kuvvet gnlk 150 ton yiyecee ve 115 ton ota gereksinim duymaktayd. Yunan Ordusunda 600 ar ve 240 hafif olmak zere epeyce bir yk arac mevcuttu. Hafif olanlar 1 ton, ar olanlar ise 3 tonluk tama kapasitesine sahiptiler. Bu durum Yunan Ordusunun kz arabalar ve deve kervanlarn da kullanmasn gerektirmiti242. Cephaneleri tamak iin oluturulan hareketli depolar, Yunan

kolordularn bir gnlk mesafeden takip etmiler ve ou zaman Trk svarilerinin

Stratigos, a.g.e., s. 264. Spiridonos, a.g.e., s. 167. 242 Fivos Grigoriadis, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi] 1909-1940, Tomos [Cilt]: 2, Atina: Ekdosis Kendrinos [Kendrinos Yaynlar], 1971, s. 42-44.
241

240

408

engellemeleriyle karlamlard. Kald ki Trk Svari Kolordusu Komutan Fahrettin (Altay) Paa da kitabnda, Trk svarilerinin Yunanllar telaa drdklerinden, cephanelerini sarfa mecbur ettiklerinden ve Yunanllardan mhimmat ve esir ele geirdiklerinden sz etmektedir243. Yunan Ordusunun ikmal merkezi Eskiehirdi. zmirden her gn kalkan yk gemileriyle malzemeler Mudanyaya tanmt. Toprak yollarda kilometrelerce yol kateden malzemeler Eskiehirin 50 kilometre uzandaki stasyonunda yk vagonlarna yklenmi ve Eskiehire ulatrlmt244. Trk kaynaklarna gre Yunan Ordusu sahip olduu toplam 11 tmenden ikisini, korunma amal olarak znik Gl ve Afyon blgesinde brakmt. Yaplacak harekata 1., 2. ve 3. Yunan Kolordular er tmenle katlacaklard. Bunun yannda bir svari tugay, 11. Tmene ait bir piyade alay ve bir topu alay da itirak edeceklerdi. Yunanllarn 9 tmenine kalk, Trklerin 16 tmeni bulunmaktayd. Ancak Trklerin baz tmenleri yeni kurulmutu ve bir ksm da kuvvete zayf kalmt. Bu dnemde Bat Cephesi Komutanlnn genel kuvvesi 6.855 subay, 122.186 er, 63.416 tfek, 344 hafif makineli tfek, 524 ar makineli tfek, 181 top, 1.309 kl ve 2 uakt. Sakarya Sava srasnda Yunan Ordusunun Anadoludaki kuvveti ise 5.500 subay ve 178.000 erdi. Sakarya Meydan Savana katlan karlkl kuvvetlerin durumu ise yleydi:
Subay Er Tfek Mak. Tfek Top Uak

Karaky

Trk Ordusu 5.401 Yunan Ordu. 3.780

96.326 120.000

54.572 75.900

825 2.768

169 286

2 18

Tablo 4: Trk Kaynaklarna Gre Sakarya Meydan Savana Katlan Trk ve Yunan Kuvvetlerinin Durumu245 Tablo incelendiinde Trk Ordusunun subay mevcudu dnda piyade, ate gc ve uak bakmndan zayf olduu grlmektedir 246. Yunan Genelkurmaynn hazrlad tarih kitaplarna gre bu harekat esnasnda Yunan Ordusu, Ktahya-Eskiehir Savalarndaki 11 tmen ve 1 svari
243 244

Fahrettin Altay, 10 Yl Sava 1912-1922 ve Sonras, stanbul: nsel Yaynlar, 1970, s. 295-301. anakaris, a.g.e., s. 332-333. 245 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, 5. Ksm, 2. Kitap, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1973, s. 4. 246 Muzaffer Erendil, Sakarya Meydan Muharebesi, Silahl Kuvvetler Dergisi, Cilt:106, Say: 311, 1987, s. 59-71.

409

tugayna sahipti. Ancak harekata asl katlanlar 9 tmen ve 1 svari tugayyd. Dier iki tmen yanlarn ve ordunun gneyinin gvenliini salamakta kullanlmlard. Yaplan takviyelerle ordu mevcudu 5.500 subay ve 178.000 ere kmt. Yunan Ordusunun kolordusunda bulunan subay says 3.515 ve er says ise 113.380di. Dier birliklerde 265 subay ve 6.620 er, nc birliklerde 765 subay ve 28.000 er, geri birliklerde ise 955 subay ve 30.000 er bulunmaktayd. Ayn kitaplarda bu ordunun asl savar durumdaki kuvvetlerinin 1.860 subay, 75.200 er, 50.000 tfek, 2.084 hafif makineli tfek, 684 ar makineli tfek, 296 top, 1.380 kl ve 18 uaktan meydana geldii ifade edilmektedir. Yunan Genelkurmaynn tarih kitaplarna gre Sakaryann dousunda Yunan taarruzuna kar koymu olan Trk kuvvetleri 90.000 insan ve 60.000 tfekten olumaktayd. ki ordu kyaskandnda ise, Yunan Ordusunun 120.000 insandan oluan kuvvetine kar, 90.000 insandan oluan Trk kuvvetinin konuland ortaya kmaktayd. Yunan Ordusu 50.000 piyade tfeine, 2052 hafif makineli tfee ve 672 ar makineli tfee sahipken, Trk Ordusunun elinde 60.000 tfek, 205 hafif makineli tfek, 515 ar makineli tfek vard ve Trk svari kuvvetlerinin ak bir stnl sz konusuydu. 296 olan Yunan toplar, 167 Trk topu karsnda sayca bir stnle sahipse de, kalitece eksikti247. Ortaya kan durumla ilgili olarak Haciantoniyu, lk defa harekata katlan Trk kuvvetleri daha glyd. 90 bin piyade ve 6 bin svariden oluuyordu. Silahlar da kalitece daha stnd. Savan gerekleecei alan dehete sebep oluyordu yorumunu getirmektedir. Haciantoniyu Trk savunma hatlarn da

deerlendirmekte ve Ankaraya doru Trkler (baz yerlerde drt) savunma hatt oluturmulard. Ynaklar ok glyd. Bu alan, Trklerin yaadklar bir aland. Yz yze bir harekat, mutlak bir delilikti. Bu sebeple Yunan plan, Trk kuvvetlerini gney ve gneydoudan kuatma prensibine dayanyordu demektedir248. Asker gazetesi olan Sinadelfos [Meslekta]u karm ve Embros [leri] Gazetesinin sava muhabirlii grevini yrtm olan Vutyeridis249, Yunan Ordusunun 1921 ylnda gerekletirmi olduu askeri harekatlar yakndan
Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 209-211; Epihirisis Pros Agkiran 1921 [Ankaraya Doru 1921 Harekat], Meros Proton [Birinci Ksm], s. 12-22. 248 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 216-218. 249 Aggelomatise gre Sinadelfos Gazetesini karmakta olan Vutyeridis, Yksek Komiser Steryadisle arasnda geen bir tartma esnasnda, kendisinin sadece Anadolu Ordusundan emir aldn ifade etmitir. Aggelomatis, a.g.e., s. 154.
247

410

izlemitir. Vutyeridis blgenin doasnn savunma iin son derece elverili olduunu kabul etmekte ve Trkler her trl corafi avantaj kullanmlardr demektedir. yle ki, Yunan birlikleri tamamen akta yrmek zorunda kalmlar ve Yunanllar, sava sahasn tanmamann verdii zorluu da yaamlardr. Haritalar ve Trkler hakknda elde edilmi olan istihbarat yetersiz kalmtr. Vutyeridis Trk savunma hattn, derin vadilerden, itlerden, batarya slerinden oluan ve 20 kilometrenin zerinde derinlii bulunan bir labirent olarak tanmlamaktadr. kinci savunma hatt ilkinin sadece 4-5 kilometre uzanda ve bu da evreye hakim bir konumdadr. Yine Onun ifadesiyle, Her savunma hattnda Trkler harika bir at sahasna sahip olup, bu yerleri Mustafa Kemal Paa byk stratejik zekasyla semitir250. Haciantoniyu gibi pek ok yazar ya da tarihi, blgenin Trklerin yaad bir blge olduunun altn izmilerdir. rnein anakaris kitabnda bu olguyu, Anadolu ilerinin Yunanllara dman bir nfusu vard. Anadolu derinliklerinde Yunan unsurunun ok clz bir varl sz konusuydu. ok uzak Yunan medeniyetlerinin sadece kalntlar mevcuttu szleriyle ifade etmitir. Hafif ve kolay hareket edebilen birimlere sahip olan ve kendi arazilerinde savamakta olan Trkler fazla bir tama aracna gereksinim duymamlar, Trk Ordusuna bu hizmeti Trk kylleri sunmulardr. 10 Austos (28 Temmuz)da Yunan kuvvetlerinin ate hattna doru ilerleyii balamtr. 17 Austos (4 Austos)ta Sakaryaya ulamlar ve sonraki gn nehri gemeye balamlardr. Hemen hemen tm Yunan tarih kitaplarnda Mustafa Kemal Paann, Sakarya Nehrini doal bir engel olarak dnd ve Yunan kuvvetlerinin kprler kurarak getikleri noktalarda nehrin geniliinin 10 ve derinliinin 3-4 metre olduu ifade edilmektedir. 19 ve 20 Austos (6-7 Austos) tarihlerinde 7., 2., 12. ve 10. Yunan tmenleri Sakaryay gemi ve Bozkra girmilerdir ki zaten, 17 Austos (4 Austos)tan itibaren bu blgeye girmi olan kuvvetler vardr. Bunu ifade etmelerinin akabinde Yunan tarih kitaplar, bizim Bozkr olarak adlandracamz, onlarn Almira Erimos [Tuzlu l] ismini verdikleri blgeden geiin hikayesini anlatmaktadrlar251. Nehri gemi olan
250

Yunan Ordusuna ait tmenlerin bu

lias P. Vutyeridis, Ekstratia Peran Tu Saggariu [Sakaryann tesine Harekat], Atina: Tipis D. Deli [D. Deli Basmevi], 1922, s. 27-38. 251 Almira Erimos [Tuzlu l], Orta Anadoludaki bozkr olarak tanmlanmaktadr. fade edildiine gre bozkr olan bu arazi, Byk skenderin ilerleyiiyle duyulmutur. Corafi olarak Afyon ile Tuz Gl arasnda bulunmaktadr. Tuz Glnn bir blm kurumakta ve dolaysyla Tuzlu ln

411

yolculuu 3 ila 6 gn arasnda srmtr. Haciantoniyu Bozkr iin, Su azd, temiz de deildi. Zor ikmal yaplabilmekteydi. Terli vcutlara bulaan toz, askerlerde rahatszlk yaratmaktayd. Yksek maneviyatn yerini ikmal problemleri,

talihsizlikler ve hastalklar almt. Susuz, kumluk ve aasz bu alan, tam bir lmd ifadelerini kullanmtr252. Spiridonostan rendiimize gre Yunan Ordusunun Bozkr geii esnasnda ekmek ve yiyecek ikmali gecikmiti. En byk sorun, ekmekleri koyacak uvallarn olmaynda kaynaklanmt. kmal merkezi ekmek nakli iin her

defasnda 8 bin uvala gereksinim duymaktayd. Gn iinde yorgun den askerler bunlar yere serdiklerinden, tm neri ve emirlere ramen bo uvallar geri dnmemekteydiler. Bu basit gibi grnen problem sebebiyle datm

yaplamamakta, ikmal merkezlerindeki ekmekler kflenmekteydi.

Sonrasnda

ekmek yerine buday datlmt. Odun ve zaman eksikliinden dolay bu buday yar pimi, hatta slatlm olarak tketilmiti. Gnein batyla beraber scak gnn yerini keskin bir souk almaktayd. Bozkrda yaayanlar srler beslediklerinden yaratlamamaktayd et
253

bulunabilmekte,

ancak

piirecek

zaman

ve

olanak

. Yunan askerinin Bozkrda ilerleyiine ilikin pek ok rnek

verilebilir. Ancak bu anlatm takip eden cmle genellikle, Yunan askerleri bu mesafeyi yryerek amlardr. Trk siperlerine ulatklarnda da bir lm kalm sava balamtr olmaktadr254. Savan balad tarih, 23 Austos (10 Austos) 1921dir. Yunan Ordusunun Trk cephesine doru ilerleyerek, bunun sol kanadndan kuataca yargsna varldndan, Mustafa Kemal Paa gerekli nlemleri alm ve dzenlemeleri yaptrmtr. Yunan Ordusunun saldrya gemesiyle birok kanl ve bunalml evreler ve dalgalar yaanmtr. Meydan sava 100 kilometrelik bir cephe zerinde cereyan etmitir. Trk Ordusunun yn batyayken gneye dnm, arkas Ankaraya doruyken kuzeye verilmitir. Trk savunma hatlar yer yer krlm, ancak krlan yerin hemen yaknnda arabuk yeni bir savunma hatt oluturulmutur. Savunma hattna ok umut balamak ve onun

devamn tekil etmektedir. Almira Erimos [Tuzlu l], Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 2, s. 88. 252 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 218-221. 253 Spiridonos, a.g.e., s. 169-170. 254 anakaris, a.g.e., s. 334-338.

412

krlmasyla ordunun bykl orannda ok gerilere ekilmek kuramn rtmek iin Mustafa Kemal Paa, dnya literatrne girmi olan emrini vermitir: Savunma hatt yoktur. Savunma alan vardr. O alan btn yurttur. Yurdun her kar topra, yurttan kanyla slanmadka dmana braklamaz. Onun iin, kk byk her birlik ilk durabildii noktada yeniden dmana kar cephe kurup sava srdrr. Yanndaki birliin ekilmek zorunda kaldn gren birlikler ona uyamaz. Bulunduu mevzide sonuna dek dayanmak ve direnmekle ykmldr255. Grigoriadis, Mustafa Kemal Paann asla pasif savunma halini almadna dikkat ekmektedir256. anakaris ise Mustafa Kemal Paann terli, uykusuz, toza bulanm ekilde ilk hattan cereyan eden muharebelerin ounu takdire ayan bir ekilde idare ettiine iaret etmektedir. Emrindekilerin bir an iin bile nefes

almalarna izin vermemitir. Askerlerine olduu gibi, kendisine kar da serttir. Yememekte, uyumamakta ve sakinleememektedir. Yllardan beri ar yorgundur ve bbrek sanclar ekmektedir. imdiyse omuzlarnn zerinde Trkiyeyi tadn ve kmemesi gerektiini bilmektedir. Mcadeleyi izlemekte, bir biri ard sra emirler vermekte, ynlendirmekte ve dzenlemeler yapmaktadr. Aslnda, sava sertlemeden nce Mustafa Kemal Paa attan dm ve kaburga kemiini krmtr. Yine de muharebeler esnasnda enerjisini btn Trk kuvvetlerine hissettirmi ve savan kazanlmas iin gece gndz byk emek vermitir. smet Paann da ifade ettii gibi, Trk Bakomutan ve Genelkurmay Bakannn cephede bulunmas, savan enerjik bir ekilde idare edilmesinde ve verilen emirlerden randman alnmasnda etkili olmutur257. Spiridonos gelimelere bakarak, Ordular arasnda mcadele eitlii olsa bile, komutanlarn istenleri asndan eitlik yoktu. Bu da Yunanllarn aleyhineydi. Ne yazk ki byk bir Yunan vatanseveri olan Papulas, inanmad bir harekatn komutanln stlenmek zorunda kalmt yorumunu getirmektedir258.

Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt: 2, s. 825-827. Grigoriadis, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi] 1909-1940, Tomos [Cilt]: 2, s. 58. 257 nn, Hatralar, Cilt: 1, s. 261-262. 258 Spiridonos, a.g.e., s. 167.
256

255

413

Stratigosa greyse, harekatn baarl olmas iin Yunan askeri her trl insani gayreti gstermitir. Hedeflenen amaca ulaabilmek iin Yunan Ordusu emsalsiz bir yiitlik ortaya koymu ve sahip olduu maddi ve manevi gc en u noktasna kadar kullanmtr. Ancak Trk Bakomutan Mustafa Kemal Paa ve tm Trk topraklarndan gelerek Onun etrafnda kenetlenmi olan subaylar, son siperleri savunarak Trkiyeyi kurtarmay amalamlar ve bunu baarmlardr. Ankarann nndeki savunma hatlar, gerilmi olan Yunan dinamizminin sinirlerinin kopmasna, Yunan ruhunun hcum yeteneinin kesilmesine ve Mustafa Kemal Paann istencinin daha gl olduunu grerek, Yunan istencinin bklmesine sebep olmulardr. Karlkl istenler arasndaki bu korkun mcadele Yunanllarn asabn bozmu ve onlar tketmitir259. Yunan tarih kitaplarnda deinilen bir dier husus, Yunanl Bakomutan Papulas ve Veliaht Prens Georgiosun, Fahrettin (Altay) Paa Komutasndaki Trk svarileri tarafndan, sadece bir Yunan taburunun bulunduu Uzunbeyli Kynde esir edilecekken, svarilerin ani bir emirle geri dnmeleri sonucu ans eseri kurtulmalardr. Bu olay 27 Austos (14 Austos) gn cereyan etmi, arm olan Veliaht, Papulas kendisini aa ekene kadar elinde tabancayla ayakta kala kalmtr. Kyde bir ameliyathane ve biri Komutan Trikupisin ei olmak zere Atinadan gelen hanmlar da bulunmaktadr. Uak pistinin bulunmad kye

uaklar alalarak yaklamakta ve karargahtakiler iin gerekli bir takm dosyalar atmaktadrlar260. Sakarya Savann akabinde Fahrettin (Altay) Paa kye uradnda, kyllerden burann Yunan Ordusunun bakomutanlk karargah olduunu renmitir261. Veliahtn sonraki srete 2. Georgios olarak tahta kt262 dnlecek olursa, Trk kuvvetlerinin kardklar frsat daha iyi deerlendirilecektir. Yunanllarn saldrya gemesiyle Mangal Da, Beylikkpr, Trbetepe, Gedikli, Kseaptall, alda, Duatepe ve Kartaltepe muharebeleri gibi, pek ok muharebe yaanmtr. Triantafillidise gre Yunan savalarnn 23 Austos - 2 Eyll (10-20 Austos) 1921de Sakaryann dousunda gerekletirdikleri destans muharebelerin sonucu, sarp tepeler ve sradalarn fethedilmesi olmutur. Ancak
259 260

Stratigos, a.g.e., s. 265-266. Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 234. 261 Altay, a.g.e., s. 302-303. 262 anakaris, a.g.e., s. 340-341.

414

Trkler kuvvetlerini tam zamannda takviye ettiklerinden dolay sol kanatlarnn almas mmkn olmamtr. Yunan tmenlerinin kayplar byktr ve Yunan askeri takviye edilememektedir. Harekattaki dengelerin deimesi olasl karsnda Bakomutan Papulas, Tmgeneral Stratigos kanalyla Bursada bulunan Harbiye Bakan Theotokise gndermitir. Bu raporunda Papulas, Trk kuvvetlerinin Yunan Ordusununkilerle denk olduunu ve Yunan kuvvetlerinin, zellikle subay olmak zere eksikliklerinin bulunduunu ifade etmitir. Bunun yannda Papulas tama aralarnn her geen gn hzla eksilmekte olduklarndan, Trklerin topraklarn adm adm 4 Eyll (22 Austos) 1921 tarihli bir rapor

savunduklarndan ve karlkl kuvvetlerin denk olmas sebebiyle kuatma hareketinin gerekletirilemediinden sz etmitir. Papulas, Ankarann igali iin yaplacak yeni bir gayret istenen nihai zaferi getirebilir. Ancak u ana kadarki olumlu yndeki gelimeleri, yenilgiye evirecek bir ansszlk getirmesi de mmkndr demekte ve byle bir gelimenin siyasi grmeleri kt etkileyeceine dikkat ekmektedir. Ordunun siyasi gelimeler hakknda bilgisiz olduunu ve ksa bir sre sonra mevsim sebebiyle harekatn gleeceini ifade eden Papulas, hkmetten emirlerini hzl bir ekilde ulatrmasn talep etmektedir. Bu raporuyla e zamanl olarak Papulas ayrca, ifreli telgraflar vastasyla Harbiye Bakan Theotokisi daha ileriye doru gidilmemesi gerektii konusunda bilgilendirmi ve Babakan Gunarisin derhal Bursaya gelmesini istemitir263. Triantafillidis Bursada bulunan Harbiye Bakan Theotokisin, Kral ve zellikle Genelkurmay Bakan Dusmanisin etkisi altnda olduundan dolay Papulasn raporunun nemini anlayamadndan sz etmektedir. Dolaysyla raporda sralanan gerekelerle ikna olmayarak, harekatn kesilmesini emretmemitir. Kald ki Gunaris de, cepheye gitmekten kanmtr. Bu arada cephe, 5 Eyll (23 Austos) 1921 tarihinde konumunu korumutur. Harbiye Bakan Theotokis 8 Eyll (26 Austos) 1921 tarihinde, Papulastan bir telgraf daha almtr. Bu telgrafnda Papulas, mcadelenin denk kuvvetlerle siper savana dntyle, takviyeler yapabildiklerinden dolay bunun Trklerin yararna olduuyla, harekatn devamn tehlikeli bulduuyla ve Yunan Ordusunun elinden geleni yaptyla ilgili grn beyan etmitir. Papulas
263

Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 1, s. 338-341; 345.

415

telgrafnda,

Bugne

kadarki

baarlarn

neticesinde,

hzl

bir

atekesin

gerekletirilmesi hem manevi adan, hem de askeri karlar gerei mkemmel bir zm olacaktr. Askeri nlemleri alabilmem iin ltfen Hkmetin grleri bana bildirilsin demektedir. Theotokis harekatn kesilmesinin iteki ve dtaki yanklarnn kt olacan dnm, ayrca durumun tehlikeli gsterilmesine de arm olarak Babakan Gunarise telgraf gndermi, ordunun kendisini kmaza srklediinden ve sabrn tardndan sz etmitir264. Gunaris 10 Eyll (28 Austos) tarihinde, Ordu her trl siyasi dnceden uzak ve bamsz olarak, askeri gereklere gre karar vermelidir yantn vermi ve bu metni Theotokis Yunan Ordusuna ulatrmtr. Gelimelerin akabinde 11 Eyll (29 Austos) sabah Papulas, Eskiehirin dousuna dnlmesiyle ilgili kararn vermitir. Triantafillidise gre Yunan Ordusunun geri ekilmesine karar vermi olan Papulas, bakomutanl dnemindeki en akllca ve gerekli ii gerekletirmi, orduyu tam zamannda kesin bir felaketten kurtarmtr. Aksi halde yamur dneminin gelmesiyle birlikte ikmal problemleri artacaktr. Kald ki Yunan Ordusu, ulamn korunmasna destek verecek svari birliklerinden de yoksundur265. Geri ekilme 11 Eyll (29 Austos) akam balam, ilk ekilen

kuvvetler 1. Yunan Kolordusuna ait tmenler olmu ve 13 Eyll (31 Austos)de tamamlanmtr. Ancak Yunan Ordusunun geri ekiliinin, birliklerin disiplini ve maneviyat zerinde negatif etkileri olmutur. Spiridonos ar kayplar verilmi olmas ve binlerce yaraldan dolay, askerlerin ynetime kar kin ve inanszlk beslemeye baladklarndan sz etmektedir. Ynetimdekiler harekatn sonularn grememekle sulanmlardr. yle ki yarallarn bulunduu kamplar ziyaret eden her yksek rtbeli subay, tepkilerle karlanmtr266. Grigoriadis pek ok Yunan tarih kitabnn yazd, ordunun bu savata filizlerini kaybettii ifadesinin abartl olmadn ve kayplarn sadece saylara bakarak deil, kalitece de deerlendirilmesi gerektiini
267

belirtmektedir.

Haciantoniyuya gre bu harekatta Yunan Ordusunun

264

3.782 l, 18.732 yaral ve

Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s.284. 265 Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 2, s. 381-400. 266 Spiridonos, a.g.e., s. 203. 267 Triantafillis, 1921 ylndaki muharebelerde Yunan Ordusunun 38.708 subay ve erinin sava d kald bilgisini vermektedir. Hayatn kaybeden subay says 385, asker says ise 7211dir. 1116

416

376 akibeti bilinmeyen olmak zere, toplam 22.890 eri sava dnda kalmtr. Hayatn kaybeden subay says 217, yaral subay says ise 953tr268. Yunan Genelkurmaynn tarih kitabnda Yunan Ordusunun 217si l, 736s yaral olmak zere toplam 953 subaynn; 3.565 l, 18.626 yaral ve 376 kayp olmak zere de toplam 22.567 erinin sava d kald sylenmektedir. Trk Ordusu 14 Austos (1 Austos) 30 Eyll (17 Eyll) 1921 tarihleri arasnda ayn kaynaa gre, 145 subay ve 2.704 erini ehit vermitir. 571 Trk subay ile 9.582 Trk eri yaralanmtr. 27 subay ve 5.043 er ise kayptr. Bu bilgilere gre Trk Ordusunun 743 subay ve 17.329 eri sava dnda kalmtr269. Trk stiklal Harbi serisinin ilgili cildine gre Sakarya Savanda Trkler Bat Cephesi kuvvetlerinden 277si subay ve 5.436s er olmak zere, toplam 5.713 ehit vermilerdir. Yaral subay says 1.058 ve yaral er says ise 17.422dir. Yunan Ordusunun 208i l ve 700 yaral olmak zere toplam 908 subay, 3.750si l, 18.255i yaral ve 354 kayp olmak zere 22.359 eri kaybedilmitir270. Tabii ki stratejik kurallar ekilen Yunan Orsusunun durmadan takip edilmesini, cepheden byk kuvvetlerle bask yaparken, kanatlardan da evik kuvvetlerle kuatlmasn gerektirmekteydi. Bu koullar uyguland takdirde Yunanllarn geri ekilii bozguna dnrd. Ancak Trk Ordusu o anda bu kuvvet ve olanaklara sahip deildi. Bat Cephesi birlikleri Meydan Muharebesinin akabinde olduka ar zayiata uram ve ypranmlard. Takip vastalar eksikti. zellikle arada Sakarya Nehrinin bulunmas, takip hareketini daha da gletirmekteydi. Buna ramen kuzey ve zellikle gney kanatlardan piyade ile takviyeli svari birlikleriyle yaplan takip harekat Yunan Ordusunu g durumlara drerek, hzla ekilmek zorunda brakmtr. Btn takip harekat srasnda yaanan eksiklikler sebebiyle, Trk Ordusu ihtiyatl davranmak zorunda kalmtr. Bu da Yunan Ordusuna olduka rahat bir ekilde ekilme frsat vermitir. Yunan durum ve tertibat hakkndaki deiiklikler ve kuvvet kaydrmalar ile ilgili zamannda bilgi alnamadndan Afyon Blgesindeki Yunan kuvvetleri olduundan az tahmin edilmi ve bir taarruz tasarlanmtr. Ancak Yunanllar Afyon
subay ve 29451 er yaralanmtr. Bkz. Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 2, s. 415. 268 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 240-251. 269 Epihirisis Pros Agkiran 1921 [Ankaraya Doru 1921 Harekat], Meros Defteron [kinci Ksm], Atina: Ekdosis Diefthinseos storias Stratu [Askeri Tarih Yaynlar Mdrl], 1965, s. 177178. 270 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, 5. Ksm, 2. Kitap, s. 484.

417

Blgesine ok nem veriyorlard ve gereken tedbirleri almlard. Afyonun kuzeybatsndaki muharebeler, 1 8 Ekim tarihleri arasnda devam etmi, 10 Ekimden itibaren her iki ordu karlkl savunma dzeni iine girerek, glendirme ilerine hz vermilerdir271. Grigoriadis Afyondaki muharebeleri, bu harekatn son sz olarak deerlendirmektedir272. Sakaryada yenilgi almalarnn akabinde Yunanllar, zellikle geri ekilirken Polatl, Haymana, Sivrihisar, Mihalk, Mahmudiye, ifteler ve Eskiehir merkez ilesinde yollar zerindeki kylerde, veya ksa bir sre konakladklar yerlerde cinayetler ilemiler, yollar zerinde bulunan kyleri planl bir ekilde yakm ve imha etmilerdir. Prens Andreas da anlarnda bu mezalimin ipularn vermitir273. Takip eden balk altnda verdiimiz Vasilikosun anlarnda da, Yunan askerinin gerileyi esnasnda kyleri yaktndan sz edilmektedir274. Psirukis Sakarya Sava, Anadolu ilerinin tahrip edilmesi iin yaplm bir savatan baka bir ey deilidir275 grndedir. Nakracas da bu gr

paylamakta, Sakarya seferi, Trkiyenin i blgelerini sistemli olarak tahrip etme abasyla birlikte yrtld Trk blgelerindeki korkun tahribat zellikle 1921 Sakarya Savana katlm erlerin gncelerinden reniyoruz demekte ve askeri mercilerin resmi belgelerinde ak bilgilerin bulunmadna ekmektedir276. Kazm (zalp) Bey Yunanllarn Sakarya Savanda yenilmelerinin pek ok sebebi olduunu, planlarnda ve stratejilerinde hatalar bulunduunu ifade dikkat

etmektedir. Ancak en byk hatalar, Trkleri kk grmeleri olmutur. Ortaya kan netice, bir muharebenin nasl kazanldn bilfiil tecrbe etmeyenlerin szlerine kaplarak, yzbinlerce insan macera peinde koturmann sonucudur. Trkler srekli Yunan kuvvetleri hakknda ak ve geni bilgiler edinmeye almlar, olaslklar hesap ederek kar nlemleri ona gre dnmlerdir. Yine de Kazm (zalp) Bey Yunan askerinin cesurca savatn, fakat iyi sevk ve idare edilmediini belirtmektedir277.

A.e., s. 462-465. Grigoriadis, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi] 1909-1940, Tomos [Cilt]: 2, s. 82-88. 273 Hseyin Ik, Prens Andrenin tiraf, Askeri Tarih Bilteni, Cilt: 16, Say: 30, 1991, s. 98-99. 274 Bkz. s. 423-424. 275 Psirukis, a.g.e., s. 172. 276 Nakracas, a.g.e., s. 136. 277 zalp, a.g.e., s. 214-218.
272

271

418

Spiridonosa gre Yunan Hkmetinin byk glerin karsna hemen kmak iin dzenledii Sakarya Seferi, 1921 yaznda Yunanllarn bulabilecekleri zmler iinde en ktsdr. Kral Konstantinden terhis istemi olan askerler ok iyi savamlarsa da, kolordular arasnda senkronizasyon gerekletirilememitir. Yunan Ordusunda felaketlere sebep olan gecikmeler yaanrken, bu durum Trk Ordusunda yaanmamtr. Uaklardan elde edilmi olan istihbarat ou kez hatal olduundan dolay, hatal kararlar alnmtr. Tm bunlarn sonucu olarak, Yunan askeri taarruz yeteneini kaybetmitir278. Spiridonosun yorumuna ek olarak Bulalas, Yunan Ordusundaki hatal terfilerden, nceki savalarda deneyimsizlii ortaya km olan personelin grevde alkonulduundan ve parti karlarnn, vatann karlarndan stn tutulduundan sz etmektedir. Ayrca Trk Ordusunun aksine muharebeler, hibir zaman kolordu komutanlar ya da Bakomutan Papulas tarafndan idare edilmemilerdir. Umutsuz arlarna yardm alamam olan tmenler, tek balarna savamak zorunda braklmlardr. Bulalasa gre Yunan Ordusu gerekli grd iin geri ekilmeye karar vermitir. Ancak bu, Yunan Ordusunun sonuna kadar hareket serbestisine sahip olduu anlamna gelse bile, hareket serbestisini korumak, zafer kazanmak anlamna gelmemektedir279.

d)

Tanklarnn Anlatmlaryla Sakarya Savann Seyri ve Helen Toplumunun Trklerin Zaferine Tepkileri

Sakarya Savan yaam olan Nikos Vasilikos izlenimlerini gnlne son derece ak bir dille ve gn gnne kaydetmitir. Yaptmz tm okumalardan hareketle, Vasilikosun yaananlar olduka objektif yansttn dndmz de belirtmeliyiz. Yunan askerinin olgular nasl algladn gstermesi asndan,

Vasilikosun notlarndan bir ksmna tezimizde yer vermekte yarar grdk: 28 Temmuz - 5 Austos (15-23 Temmuz) 1921: Ankaraya doru ilerleyeceimize dair baz sylentiler balad. 5-9 Austos (23-27 Temmuz) 1921 : Yzba Kogopulos canl bir merakla ilerleyie dair sylentilerin gerekliini soruyor.

Sylentilerin doruland yantn verdiimde, ktlkleri nceden

278 279

Spiridonos, a.g.e., s. 195-198. Bulalas, a.g.e., s. 312-313.

419

hissederek kafasn moralsizce sallyor ve Artk kurtulamayacaz diyor. 13 Austos (31 Temmuz) 1921: Her ey hazrlanp,

tamamlanyor. Akamst Albay Grigorakis alay toplayarak birka gn iinde gerekletireceimiz harekatn ciddiyetini ve nemini izah ediyor 14 Austos (1 Austos) 1921: Kaderi belirleyecek harekat balyor. Gerek zdraplar greceimize dair bir korku var iimizde. ok az tayn ve aymzn olaca bildiriliyor. nmzde srekli susuzluk tehlikesi var Toprak tamamen plak Btn gn boyunca hibir direnile karlamadk. 16 Austos (3 Austos) 1921: Stavro ile yolun sanda serin sular olan bir emecik kefediyoruz Vatanmmzn kristal emelerini hatrlayarak, bir an iin orada bulunduumuzu hayal ediyoruz Geri ekilen Trkler, demiryolu kprlerini havaya uuruyorlar. 17 Austos (4 Austos) 1921: lerleyi delirtici bir scak altnda sryor 22 Austos (9 Austos) 1921: Biz Sakaryaya doru ilerlerken, dman geri ekiliyor. Nehrin yaknnda hibir direni olmad 23 Austos (10 Austos) 1921: ren ekilde kuru ve plak bir arazi, kk tepecikler ve tebeir gibi beyaz bir toprak. Kum, her yer kum. Tam bir Sahra l. leden sonra 17:00da hareket etmeye hazrlandmzda, vahi bir saanak balad Beklenmeyen bu saanak, bazlar tarafndan savan kaderiyle ilgili kt bir belirti [haberci] olarak yorumland Alaca karanlkta hareket emri verildi. Gelecein lleri, kukulanmadan ve neeli bir ekilde ark syleyerek lme doru yryorlar Ordu komutanlarnn

onaylad dolaan haberlere gre, 21 Temmuz (8 Temmuz) muharebesinde dalm olan dman zayflamaktadr ve sadece

savunma yapabilecek durumdadr. Gece yars da ilerleyi sryor Saat sabahn . Nehrin kysna ulayoruz. Sigara imek ve grltl ekilde hzl konumak yasaklanyor. Herkesi bir mistisizm kaplyor. Saat sabahn drd Yklm olan Beylikkpr yerine ina 420

edilen kpr hazr. Trkler vardmz ancak imdi anladlar. Karlkl ilk seyrek atlar gerekleti. 24 Austos (11 Austos) 1921: Nispeten kk bir direniten sonra, Sakaryadaki ilk kk tepeler alaymz tarafndan alnyor 7. Ameliyathane hazrlanarak ilk yarallar kabul etmeye balyor. Hibir yerde su yok. nsanlar ve hayvanlar zorunlu olarak su ihtiyalarn, dman ateinden dolay bulank ve kan boyal bir hal alm nehir sularndan karlyorlar. Gece boyunca tfekler devam etti Trkler iki taburlaryla saldrlarna devam ediyorlar Neredeyse bizimkilerle karacak mesafedeler. Top ve tfekler hi susmuyor Panik oluuyor ve zellikle nakil aralar havaya ate aarak nehre doru kayorlar. Gl bir kar saldryla, Trkleri ar kayplarla eski yerlerine geri pskrtyoruz. 27 Austos (14 Austos) 1921: Srekli savunma halinde olmamz, kuvvetlerimizi tketti. Birbiri ard sra gerekletirilen Trk atlar hedefleri vuruyor. Kk birliklerimizin hareketini dahi engelliyorlar 28 Austos (15 Austos) 1921: Azrail her yerde 29 Austos (16 Austos) 1921: Kolordularn baarlarna dair bir takm sylentiler dolayorsa da, gzlerimin grd plak gerekler bunlar yalanlyor. 30 Austos (17 Austos) 1921: lene doru dmann daha nce ald yerleri terk ettiini gsteren bir hareketlilik grld. Hepimizi tarifsiz bir sevin ve rahatlama kaplad. Ayn anda dmann tam manasyla yklm olarak geriye ekildiine dair mitlendik. Bundan yararlanarak nehrin oradaki ikmal aralarna giderek yiyecek temin etmeye alyorum. nk iki gndr taynmdaki kuru somundan da yoksunum 31 Austos (18 Austos) 1921: Sava erken bir saatte balad. Daha ilk sabah toplarndan itibaren, dmann dnk gerileyiinden doan mitler dald. Polatl tepelerinden sabrszca kar koymaktalar Burnumuz toprakta, istiridyeler gibi tepelere

yaptk Esir dme tehlikesine kar tekrar geri dndm ve bundan

421

byle ilerlememeye yemin ettim Gecenin derinliklerine kadar aralksz devam eden sava, byk kayplar vermemize sebep oldu. 2 Eyll (20 Austos) 1921: Dman topran her karn talep ediyor 3 Eyll (21 Austos) 1921: Srekli az. Gndzleri scakken, geceleri dayanlmaz bir souk var. Acmasz susuzluk, uzun sren ktlkler ve zahmetlerden geriye kalan azck kanm da emerek rahatszlk veren bit, kayg ve heyecanlar gcm tketti. Gnler getike Ankaraya girme midimiz azalyor. On bir gndr sadece 5 kilometre ilerleyebildik Arkadam Galatulas ile nehre doru giderken, nceki gnlerin sava alann geiyoruz. Terk edilmi

siperlerde yok olu ve lm havas devam ediyor. lm uykusundaki silahrlerin cesetleri zerinden siyah sinek bulutlar kalkyor. Davul gibi imi ve rm cesetler. Gen salar dalgalanrken, insan eti topraa gidiyor Trk ve Yunan cesetlerini, lm karde kucaklamasyla birletirmi 6 Eyll (24 Austos) 1921: Sakarya Kprsne gidiyorum. Dier tmenin alanacak durumdaki yarallarn tayan yzlerce araba geiyor. [Yarallar] sardalyalar gibi istiflenmiler ve kiminin bacaklar krlm, kiminin elleri. ryen yaralarnn acsyla tatlarda inlerken, ackl bir manzara sunuyorlar 8 Eyll (26 Austos) 1921: Birliklerimizde tam bir hayal krkl hakim olmaya balad 9 Eyll (27 Austos) 1921: Geri ekileceimize ve Bakomutan Papulas ile Veliaht Georgiosun esir dtklerine dair belirsiz sylentiler dolamaya balad 10 Eyll (28 Austos) 1921: Tm kar saldrlarmz verimsiz olmutur. Harekat bizzat Mustafa Kemal idare etmitir 11 Eyll (29 Austos) 1921: Kolordu komutanlar bir adm gerilememizin dahi tm kolordunun ykm anlamna geleceini syleyerek, bize yemin ettirdiler. 12 Eyll (30 Austos) 1921: Dman saldrs devam ediyor Binlerce araba, kan ve ikmal konvoyu gn boyu aralksz olarak geriye doru hareket etti len Sanclardaki demiryolu havaya 422

uurulmaya baland Bu olgu, Ankara harekatnn anssz sonucuna inanamayanlar da artk inandrd Gerileyen ordu kollarnn hareketinden oluan devasa toz bulutlar, Austos gneinin batndan kaynaklanan nemin basncyla, stmze ken kocaman bir tl oluturmakta. Uaklarmzdan biri, bizi selamlamak iin alaktan utuktan sonra, ufkun bat ynndeki karanlklarn iinde kayboluyor Trkler gnlerce nceden niyetimizi anlayarak, srekli artan bir iddetle ve kararllkla saldryorlar Gerileyiimizi anlyor, ancak takip etmeye cesaret edemiyorlar. Geri hatlarda varolan dzensizlik, nehri kim daha nce geecek diye rekabet eden birliklerin karmaasna sebep oluyor. Kprnn uurulmasna yetiemeyenler, nehre derek bouluyorlar. Daha kk birlikler, zamannda uyarlmayp siperlerinde kaldklar iin esir dtler. Donuk bir hilal, geriye ekiliimizin admlarn aydnlatyor. Sabah te Demircikyde toplanyoruz. 23 Austos (10 Austos)ta tam da bu noktadan, glmeler, arklar ve byk umutlarla Sakaryaya doru hareket etmitik. ada Yunan zamanlarnn kanl dram gsterisini bitirdi ve perde ekildi. 13 Eyll (31 Austos) 1921: Prens Andreas, kardeinin krallnn askerlerinin acl gerileyiini izlerken sinirli ve dnceli grnyor 17 Eyll (4 Eyll) 1921: kindi vakti her tarafa karanlk ktnde, devasa kayaln tepesinden, hepimiz Neron gibi vahi ve grkemli manzaray seyrettik. Gerileyen Yunan askerleri

tarafndan vadinin tm kyleri yaklyor 19 Eyll (6 Eyll) 1921: Yorgun argn uykuya daldmz srada, demiryolunun havaya uurulmasyla uyandk.

Bombardmandan uuan paralar, kafamzn zerinden geiyorlar 20 Eyll (7 Eyll) 1921: Kol duraklyor ve art kuvvetler savamaya balyorlar. saat sren mcadelenin akabinde, Trkler geriye ilerleyi yolumuzu serbest brakyorlar 27 Eyll (14 Eyll) 1921: Trkler bizi fark etmeden hzla uzaklamamz gerekiyor. lk balarda neredeyse koarak ilerledik. 5. Blk Komutan Andreadisle halimizi tahlil ederek yryoruz. Tm 423

kyler yanyorlar. Kurak Aa geiimizi engelleyecek ekilde alevler ve dumanlar iinde yanyor. Ky sakinleri pime tehlikesi karsnda fareler gibi evlerinden frlyorlar 280. Pinelopi Deltann gnlne bakldnda, Sakarya Savann yaand gnlerde Atinada dolaan sylentiler grlebilmektedir: Corcis Melas yaral olarak dnd ve bu harekatn ilelerini anlatyor. Al, susuzluu, scakl, yorgunluu ve cesaret kaybn. Anna Papadopulu281 mektup gndermi. Mektubu trajik. Bozkrda susuzluk o kadar bykm ki, insanlar kan slak toprakla dudaklarn serinletmek iin topra kazyorlarm. Bir aya ulatklarnda, atlar kudurmu gibi aya hcum etmiler ve suyun onlar srklemesi zerine boulmular. Beraberlerinde

srkledikleri on drt kii de boulmu. Dediklerine gre Eskiehirde deniz uaklar, yanllkla bizim askerimizi

bombalamlar. Bunlarn 300 lm Yarallarn hepsi yar plakm. amarlar ve gmlekleri yokmu. Yarallar tayacak ara bulunamadndan, ar yarallar lme terk ediyorlarm. [Papadopulu] byk subay eksikliinden sz ediyor Burada felaketten sz ediyorlar Corcis Melas, alt gn sren a, susuz ve kz arabasyla yaplan bir yolculuun akabinde ameliyathaneye ulaabilmi. Makasn ameliyathanesinin nnde byk bir kalabalk varm. Yarallar yere brakyorlarm282. Ordu Bahekiminin emriyle Eskiehirde 3. Askeri Hastaneyi kurmu ve Sakarya ncesi ve sonrasn kapsayan yedi aylk bir dnem boyunca bunu ynetmi olan Panayotopulos, binlerce yaraly kabul ettiklerini kaydetmektedir. Et ve et suyuyla bnyelerini glendirdikleri yarallar demiryoluyla Karakye, oradan da arabalarla Bilecik, negl ve Bursaya gndermiler ve hastaneye yeni yarallar
280 281

Vasilikos, a.g.e., s. 86-113. Yunanistanda Makedonya Savas olarak anlan, ismi caddelere ve parklara verilen Pavlos Melasn kz kardei olan Anna Papadopulu, Anadolu Harekat balad gnden itibaren yardm faaliyetleri yrtm ve bundan dolay Yunan askerleri tarafndan askerin annesi olarak adlandrlmtr. Yine de Yunanistandaki blnmln bir ifadesi olarak, Venizelist propaganda yapt gerekesiyle ordunun emriyle yardm ilerinden uzaklatrlmtr. anakaris, a.g.e., s. 372. 282 Delta, a.g.e., s. 114.

424

kabul etmilerdir. Bursaya gelen hastalar burada birka gn dinlendikten sonra Mudanyaya nakledilerek, yzer hastanelere bindirilmilerdir. Panayotopulosun ynettii hasteneden, yirmi gnde 17.500 yaral gemitir. Panayotopulos, O lmcl harekatn sebep olduu byk yorgunluk ve eksiklikler askerleri cesetlere evirmi, tam
283

gerekleecekken .

Yunan

ryalarn

kl etmitir

ifadesini

kullanmaktadr

Dier taraftan kazanlan zafer Trk halknn gayretlerini

arttrm, Ankara hastanelerinde bulunan yarallarn ou, yaralar kapanmadan cepheye gitmek istediklerini beyan etmilerdir284. zmirdeki Yksek Komiserlik ve Yunan Karargah 14 Eyll (1 Eyll)e kadar gerek durumdan haberdar olamamlardr. Bu durum, olan bitenleri telgraflardan renmeye alan Kral Konstantini de heyecanlandrmtr. Hkmet Bakomutan Papulasn geri ekilmekten sz eden raporunun

yaynlanmasn yasaklad gibi, gazetecilerin telgraflarna da el koymu, bu ekilde geri ekilmeyi zenle gizlemitir. Ancak Yunan Hkmetinin gizlemeye alt, Trklerden renilmitir285. Bire bir yaam olanlar olgular tm aklyla ortaya koyarken, Sakarya Savann akabinde Konstantin 29 Eyll (16 Eyll) 1921 tarihinde Atinaya Galip Kral olarak dnmtr. enliklerle karlanm ve Metropolitlik Kilisesinde kran ayini gerekletirilmitir. Atinaya geliinden bir gn nce gazetelerde, Kraln 24 Eyll (11 Eyll)de orduya hitabettii beyanat yaynlanmtr. Triantafillidis bu beyannamede ordunun kahramanlklarnn anlatldn, bunun yannda durumun ciddiyetine ve Kraln komutan vasfna yakmayan ifadelere de yer verildiini kaydetmektedir: Subaylar, Astsubaylar ve Erler Size teekkr etmek ve sizi vmek istiyorum. Ancak szcklerin sizin iin hissettiklerimi ifade edemeyeceklerinden korkuyorum. Tm dnyann kabul ettii ve beendii baarlarnzn bykl, Tanrya Helen olduum iin kretmeme sebep oluyor. Helen ulusunun dnyaya getirdii tm kahramanlara layksnz ve tarih bizim dnemimizi altn harflerle yazacaktr. Vatann sesine kulak verdiimiz takdirde sizler, biz Helenlerin nelere layk olduumuzu ve
283 284

Panayotopulos, a.g.e., 129-134. zalp, a.g.e., s. 216. 285 anakaris, a.g.e., s. 356.

425

neler

baarabileceimizi

gsterdiniz

Helen

kardelerimizi

boyunduruktan kurtarmak ve atalarmzn byk eserler meydana getirdikleri topraklara yeniden medeniyet gtrmek iin kannz, ok deerli Helen kannz akttnz. Bunu gerekletirmek iin, hibir ordunun gerekletiremeyecei bir ii, hzl bir ekilde baardnz. Ankaraya! Ankaraya! diye bardnz iittim. Ancak yeniden yorulmayasnz ve yeni fedakarlklar yapmak zorunda kalmayasnz diye, oraya gitmenizi eser, istemedim. hedefimiz nk u ana kadar

gerekletirdiiniz zgrletirdiiniz

asndan

yeterlidir.

topraklar, gcnzle skca tutacanzdan

eminim Bunu, atalarnzn lkesine yerlemi olan Mslman halklarla savamak iin yapmadnz. Herkese, ulus ve dininden bamsz olarak medeniyetin ve sevginin hediyelerini vermek iin yaptnz Vatann size emrettii sava, parlak bir gelime gstermektedir. imdi size kalan, bunun sonularn gvenceye almaktr. Gerekli iin ve organizasyonun yaplabilmesi iin zaman vermeniz gerekiyor. Bunca gayretin, bu kadar mcadele, fedakarlk ve ann yitirilmesi yazk olur. Size kalan bu azck ii de tamamlayacak olursanz, evlerinize vatanmz byttnz ve anlandrdnz iin mutlu ve gururlu dneceksiniz Vatan iin savaan Helenlerin yorulmadklarn onlara gsterin Benzer ekilde Bakomutan Papulas da Mudanya zerinden deniz yoluyla 12 Ekim (29 Eyll)de zmire geldiinde enliklerle karlanmtr. Olaylar hatralarnda deerlendiren Aleksandros Mazarakis Enian, Yunan Ordusunun baarszlnn akabinde yalanlarla halkn aldatldn ifade etmektedir. Eniana gre bu aklszca harekatn tek sebebi, Ankaraya ulalacak olunursa tilaf Devletleri Kral Konstantini tanyacaklardr umududur286.

286

Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 2, s. 409-411.

426

Takip eden srete bir takm hatipler, eitli Helen derneklerinin dzenledii etkinliklere katlmlar ve cepheyle ilgili izlenimlerini aktarmlardr. Bu tr etkinliklerin moralleri ykseltmenin yannda, Yunan Ordusuna yardm toplamay da hedefledii anlalmaktadr. Bu hatipleren biri, Vutyeridistir287. Vutyeridis, 1922 ylnn Ocak aynda Filologikos Sillogos Parnassos [Parnassos Filoloji Cemiyeti]nin etkinlii olarak, izlenimlerini iki konferans erevesinde sunmutur. Daha sonra iki konferanstaki sunumlarn Ekstratia Peran Tu Saggariu [Sakaryann tesine Harekat] ad altnda kitaplatrmtr. Konferanslarda ve dolaysyla kitapta, Yunan askerlerinin corafi ve iklimsel sebeplerle yaadklar byk skntlara deinmeden nce Vutyeridis, Yunan askerinin kararllndan sz etmitir. Savaa katlanlar, harekatn Ankaray igal etmek iin yapldn dnmlerdir. Harekata katlan askerler, buna

inanmlardr. Bu inanla ileriye doru yrmlerdir. Bu ayrnt, Yunan askerinin harekat baladndaki manevi gcnn ve kararllnn anlalmasna katkda bulunacaktr. Ordu, her kolordu iin izilmi olan gzergahta

ilerlemektedir. Anadolu ilerindeki topraklar, gelen Yunan gcyle sarslmaktadr. Bu ilerleyi, ama ve cesaret asndan en grkemli harekatlardan birinin gerekletiini dorulamaktadr. Develerin, atlarn, katrlarn, eeklerin, kz ve yk arabalarnn, salk ve yolcu aralarnn, tmen kollarnn ve eitli oluumlarn uzun konvoyu kzlerin ve develerin brtleri ar, atlarn ve katrlarn kinemeleri gl, ordu srsn oluturan hayvanlarn sesleri ok eitli olup, g yerinden oynatmaktadrlar. Tm bu yaayan dnya, ileriye doru konumlanm bir ekilde hareket ederken, takdir edilesi bir manzara ortaya koymaktadr. Bu giriin akabinde Vutyeridis, Yunan Ordusunun yaad skntlar aktarmtr. Vasilikosta olduu gibi, Vutyeridisin anlatmnda da hayatn kaybetmi silahrlere ilikin satrlar grmek mmkndr. Trk savunma hatlarn yarabilmek iin Yunan kollarnn akta ilerlemesi gerekmi, yz yze taarruz

287

Bkz. s. 410.

427

sebebiyle sert ve kanl mcadeleler gereklemitir. Alaylardaki askerlerin dinlenecek zamanlar olmam, ou iki gn boyunca a ve uykusuz kalmlardr. Yunan askerlerinin kahramanlklarndan rnekler veren Vutyeridis, Yunan askerleri o gnlerde sadece dmanla savamyorlard. Ayn zamanda tm eksiklikler, zellikle alk, susuzluk ve uykusuzluu yenmeleri gerekiyordu demektedir. Vutyeridise gre Yunan Ordusu, mesafeler ve kn o yaban ellere erken gelmesi yznden yenilmi ve geri dnmek zorunda kalmtr. Yunan Ordusunun bu savata yenildiini bir trl kabul etmek, veya ifade etmek istemeyen Vutyeridisin varmak istedii nokta, aadaki satrlarndan daha iyi anlalacaktr: [Trklerin] harekat esnasnda maruz kald ypranma ve sarslma sebebiyle, geri ekilme tehlikesiz bir ekilde gereklemitir. Ordu ynetimi geri ekilii son derece sofistike bir ekilde planlam ve zamannda karar vermitir Pek oklar, Yunan askerinin yenildii iin geri dndn dnmlerdir. Hibir zaman bundan daha byk bir yanlg yaanmamtr Yunan Ordusu [Trkler] tarafndan rahatsz edilmeksizin gerilemitir Kprleri zecek ve ie yaramayacak malzemeleri toparlayacak zaman dahi bulmu olan ordu, yenilgiyle geri dnen bir ordu deildir Sakaryann geilmesiyle birlikte, Sakaryann tesine yaplan bu harekat tamamlanm, harekatn amacna ulalmtr. Yunan Ordusu dman her yerde yenmi ve onun gcn ciddi lde zayflatmtr. Geni bir blgede ulam imkanlarn tahrip etmi ve bu blgede [Trklerin] yararlanabilecekleri her eyi yok etmitir. Tam bir zafer sz konusudur. Yunan Ordusu tarihin hibir zaman unutmayaca en byk askeri baarlardan birini

gerekletirmitir Yunan Ordusu dnda hibir ordu, anlattmz koullar altnda bu ilerleyii gerekletiremezdi288. Vutyeridis gibi Atina gazetelerinden Patris, Ethnos, Akropolis, Eleftheros Logos, stanbul gazetelerinden Proodos ve Proia, ayrca Kosmos, Tilegrafos, Armonia Smirnis, Nea mera Tergestis, Ethnikos Kiriks ve Londrada

288

Vutyeridis, a.g.e., s. 3-63.

428

yaynlanmakta olan Esperia gazetelerinin muhabiri olan Misailidis289 de, Aralk 1921-Nisan 1922 aylarn kapsayan dnemde Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesi (Ellinikos Fillologikos Sillogos Konstantinupoleos) gibi stanbul Rum

derneklerinde, Anadoludaki cepheden izlenimlerini aktard konferanslar vermitir. Misailidisin ilk konferans, 1921 Martnda kurulmu ve amac sava halindeki Yunan askerine yardm olan Sindesmos Ellinidon Konstantinupoleos [stanbullu Rum Hanmlarn Dernei]290 tarafndan dzenlenmi ve Rum Cemiyet-i bu Edebiyesi dnemde, salonlarnda Anadoludaki gerekletirilmitir. Yunan Ordusunu Dersaadet Rum

stanbul

Cemaatinin

destekleyecek

faaliyetlerden geri durmad anlalmaktadr. Misailidis, Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesi konferans salonunda yapt konumalardan nce de stanbul Rum Cemaati tarafndan tannmaktadr. Kendisi ilerleyen srete o gnlere deindiinde, stanbulda bulunduu dnemde Trklerin Sakarya Zaferini kazanmalarnn cokusuna tanklk ettiini kaydetmitir. Buna tepki olarak gazetelere demeler vermi ve eitli konferanslar

gerekletirmitir. Misailidise gre Yunan askerinin Ankaraya doru ilerleyii beklenen sonucu getirmemesine ramen, Rum Cemaatinin hayranln kazanmtr. lk konferansn akabinde Misailidisin n stanbulda yanklanr yanklanmaz, kendisi pek ok Rum derneinden konferans ars almtr. Elliniki Leshi Halkidonos [Kadky Rum Kulb] ve Ellinikos Sindesmos Tatavlon [Kurtulu Rum Cemiyeti]nde de konumu, Misailidisin sunumlarn daha sonra Patrik seilmi olan Kadky Metropoliti Grigorios Zervudakis de dinlemitir. Misailidis kendisine gsterilen ilgiyi, Her gittiim yerde bana tapyorlard. Beni tanyanlar ve tanmayanlar mcadelemi desteklemek ve stanbulda ikametimi uzatmak iin bana paralar sunuyorlard szleriyle anlatmaktadr. yle ki stanbul Rum basn savaan Yunan Ordusunun destancs olarak nlenen Misailidisin konferanslarn ark, nitelendirmitir291.
Bkz. s. 180-181. zmirde de Sindesmos Adelfi Tu Stratiyotu [Askerin Hemiresi Birlii] gibi, Rum hanmlarnn Yunan askerlerine yardm etmek iin kurduklar derneklere rastlamak mmkndr. Bu tr yardm derneklerine mensup olanlar cephedeki askerlerle gnlk mevzular hakknda yazmlar, onlara asker iin lzumlu malzemelerin bulunduu paketler gndermiler ve gerektiinde zmir hastanelerinde bakmlarn stlenmilerdir. anakaris, a.g.e., s. 372. 291 Misailidisin stanbuldaki konferanslaryla ilgili kaynamz, Kiriaki Mamoninin bir makalesidir. Mamoni makalesini Kostas Misailidisin arivine dayandrmaktadr. Mamoniden rendiimize gre bu arivde, K. Misailidis, 1921-1922 stanbul Konferanslar isimli bir defter de bulunmaktadr. Bu
290 289

ya da

lmsz Yunan

askerine mar olarak

429

e)

Sakarya Savann Sonular ve Takip Eden Gelimeler

Sakarya Sava Trk ve Yunan ordularnn rollerini deitirmenin yannda, siyasi alanda da nemli sonulara sahiptir. Bunlardan birincisi Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan ile 13 Ekim 1921 tarihinde imzalanm olan Kars Antlamasdr. Kars Antlamas gerek Trkiyenin snrlar, gerekse koyduu ilkeler asndan 16 Mart 1921 tarihli ve Moskovada imzalanm olan TrkiyeSovyet Rusya Antlamasnn benzeridir. Sakarya Savann dier siyasi sonucu, 20 Ekim 1921 tarihli ve Trkiye ile Fransa arasnda bir n bar niteliindeki Ankara Antlamasdr. Ankara Antlamasyla savaa son verilmi, Fransann igalindeki Suriye ile Trkiye arsndaki snr belirlenmi, daha sonraki ilikiler asndan kimi ilkeler konulmu, ancak mttefiklerle bir arada zmlenmesi gereken sorunlar ister istemez sonraya braklmtr ki, bu antlama iin n bar nitelemesinde bulunmamzn sebebi budur. Bilindii gibi Mondros Atekes Antlamasnn akabinde Franszlar, Ermenilerin de yardmyla Gney Anadolunun bir blmn igal etmiler, ancak Kuvay Milliyenin direnii sebebiyle sarslmlardr. Bir yandan mttefikler arasnda zellikle Almanya sorunu zerinde kan anlamazlklarn, te yandan Fransz kamuoyunda yeni savalara kar tepkinin de etkisiyle, Fransz Hkmeti Anadoluda artk varln ve gcn kantlayan Ankara Hkmetiyle bir an nce anlamak istemi ve temaslara girimitir. Sakaryada kazanlan Trk zaferinin akabinde Fransz Hkmeti Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetiyle bir anlama yapmaya karar verince, Senato Bakan Henri Franklin Bouillonu yar resmi temaslarda bulunmak zere Ankaraya yollamtr. Ankara Antlamas srecinde Fransa kendi bana hareket etmi, dolaysyla Trkiye karsndaki bat devletlerinin cephesi blnmtr. Byk

Milet Meclisi iin bu antlama, Moskova Antlamasndan sonra ikinci ve nemli siyasal baar olup, Trkiyenin uluslararas alandaki durumunu glendirmitir.
defterde Misailidis stanbuldaki konferanslarn ve Anadoludaki Yunan ykmyla ezamanl olarak yaanm bir takm olaylar aktarmtr. Mamoniye gre Misailidisin aktarmlar nemlidir. nk bu ayrntlar, dnemin stanbul Rum basnnda ve Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesinin raporlarnda yer almamlardr. Mamoni, O Ellinikos Filologikos Sillogos Konstantinupoleos, O Venizelos Ke Mikrasiatiki Ekstratia [Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesi, Venizelos ve Anadolu Harekat], s. 277-294.

430

Geri gney snr belirlenirken, Misak Milli snrlar iinde dnld halde skenderun ve Antakya Blgesinin snrlar dnda kalmas kabul edilmitir. Bu fedakarln, Fransayla bir an nce uzlamak iin yapld anlalmaktadr. Nitekim Mustafa Kemal Paa Nutukta, Ankara Antlamasnn byk ve kanl Sakarya Savandan 37 gn sonra olumu bir belge olduuna dikkat ekmektedir292. Ancak antlamann 7. maddesiyle skenderun ve Antakya Blgesinde zel bir ynetim kurulmas saland gibi, oradaki Trk varl ve kltrnn korunmas iin yetkili temsilciler ortak bir aklama yapmlardr293. Trkiye Byk Millet Meclisi Gney Cephesinde serbest kalan kuvvetlerini Bat Cephesine nakletme imkan bulduu gibi, Fransadan da bir miktar askeri yardm salamtr294. Hronopulos Fransayla Kemalist Trkiyenin antlama imzaladklarn resmen aklamalarn, yeni bir dneme gelindiinin iareti olarak deerlendirmektedir295. Psomiadis ise, Trk ulusal hkmetinin bir Bat Avrupa devleti ile yapt bu ilk antlamann nemi byktr. ki devletin [Fransa ve ngilterenin] Dou Akdeniz politikalar arasna kesin bir izgi ekmitir demektedir. Psomiadise gre talyan ve Fransz birliklerinin Anadoludan ayrlmalar ve bu lkelerin hkmetlerinin Trkiye ile dostluk antlamas yapmak istemeleri, Anadoludaki Yunan ve ngiliz varln zayflatmtr. talyanlarn Mustafa Kemal Paaya satt silahlar, Moskovann verdii paralarla alnmtr. ngilterenin onay olmadan gerekletirilen Ankara Antlamas, Mustafa Kemal Paaya Gney Anadoludaki kuvvetlerini ekerek, Yunanllarn karsna

konulandrma olana vermitir. Psomiadis Sovyet Rusya, talya ve Fransadan Trk Ordusuna olanak salanmasn, Trk diplomasisinin en byk baars olarak deerlendirmektedir296. Olay bir kurmay subay olarak deerlendiren Spiridonos, Sakarya Savann akabinde talya ve Sovyet Rusyann Mustafa Kemal Paay tebrik etmek iin harekete getiklerinden, ancak siyasi kar elde etmek iin ilk harekete geenin Fransa olduundan sz etmektedir. Ankara Antlamas Anadoludaki

Helen nfus ve Yunan Ordusu iin byk bir darbeydi diyen Spiridonos, TrkiyeFransa yaknlamasn Yunan Ordusunun Anadoluda alaca yenilginin balca
292 293

Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt: 2, s. 835. Soysal, a.g.e., s. 39-52. 294 Kazm (zalp) Bey Franszlarn Adanay tahliyeleri esnasnda 10089 tfek ve 1505 mermi sand braktklar bilgisini aktarmaktadr. zalp, a.g.e., s. 221. 295 Hronopulos, a.g.e., s. 214. 296 Psomiadis, a.g.e., s. 52-53.

431

sebepleri arasnda saymaktadr.

Ankaray rahatlatan, ancak antlamann ortaya

kard koullar ierisinde Anadoluda savaan Yunanistan asndan en kt gelime ise, Mustafa Kemal Paann demiryoluyla Afyona balanan Mersin ve skenderun limanlarndan ikmal yapabilme olanana kavumu olmasdr297. Tm bu sylenenlerin yannda Triantafillidis, Ankara Antlamasnn akabinde Rum ve Ermeni nfusun Gney Anadolu (Kilikya) Blgesini terk etmek zorunda kaldna da dikkat ekmektedir. Bunlarn yaklak olarak 8 bin kadar Yunan gemileriyle zmir ve Yunan adalarna tanmlardr298. Bunu ifade eden Triantafillidis, Rum ve Ermenilerin Franszlarn himayesinde taknlklar gerekletirdiklerini unutmaktadr299. Ankara Antlamas vesilesiyle unu da ilave etmeliyiz ki, Yunanistann Anadoludaki felaketinde byk glerin rollerine ilikin Yunan literatrnde pek ok kitap, ya da makale yer almaktadr. rnein Vlasis Agcidis makalesinde, Fransann en bandan itibaren Trk direniini cesaretlendirdiini ve bunun Ankara Antlamasnda ifadesini bulduunu, Amerikann Osmanl mparatorluunun dalmasn istemediini, Sovyet Rusyann Ege, Dou Trakya, Karadeniz ve Dou Anadoluyu Trk topra olarak grdn ve ngilterenin de Yunanistann yenilgisini nleyecek ekilde mdahale etmediini kaydetmektedir. talya ve Fransa Kemalistlere malzeme salarken, Vatikan da gelimelere dahil olmutur. Agcidis Ortodoks Helenlerin stanbula yerlemelerini ve kendisine rakip olmalarn istemeyen Vatikann, Fransay Trkiyeye yardm etmek konusunda cesaretlendirdiini ifade etmektedir300. Psirukis konuyla ilgili deerlendirmesinde Franszlarn ve talyanlarn Anadolu cephesinden ekilmesiyle, Yunanistann trajik sonu iin artk hibir phe
Spiridonos, a.g.e., s. 215-222. Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], [Cilt]: 2, s. 421. 299 Fransa Mondros Atekes Antlamas sonrasnda igal ettii Gney Anadolu (Kilikya) Blgesinde Ermenileri, kendi emelleri dorultusunda kullanmtr. Daha 1918 yl Aralk ay iinde Ermeniler, Fransz niformalaryla blgeye girmiler ve Suriyede srgnde olan 100 bin Ermeni Gney Anadoluya dnmlerdir. Bogos Nubarn iddiasna gre blge Ermenilere vaat edilmi, bu nedenle Ermeni gnlller Suriyede Fransz komutasnda savamlardr. Ankara Antlamas Ermenilerde byk bir hayal krkl yaratm, Mslman komularna yaptklar fenalklardan dolay birlikte yaama olana grmediklerinden dolay, limanlara koarak canlarn kurtarma kaygsna dmlerdir. Kald ki bu hzl gte Trklerin bir sorumluluu olmadn, Fransa da kabul etmitir. Bkz. Sabahattin zel, Ermenilerin ve Yabanclarn Gzyle Trk-Ermeni likileri ve Ermeni Sorununa Bak, Yakn Dnem Trkiye Aratrmalar Dergisi, Yl: 2003, Say:3, s. 209-210. 300 Vlasis Agcidis, Efthines Ton Megalon Dinameon Ya Tin Katastrofi Tu Ellinismu Tis Anatolis [Dou Helenizminin Felaketinde Byk Glerin Sorumluluklar], Periodiko Hellopia [Hellopia Dergisi], Winter 1991-1992, s. 42-43.
298 297

432

kalmamt Gunaris hkmeti Kemalle bar yapm olsayd belki iktidar kaybeder, lakin Yunanistan kurtulurdu demekte, ancak o dnem hkmetinin iktidar kaybetmeyi gze alamadnn da altn izmektedir301. Gunaris tilaf Devletlerinin bakentlerine gitmeden nce, gvenoyu tazelemek iin 15 Ekim (2 Ekim) 1921 tarihinde meclisi toplam ve 80.700km2 lik bir Anadolu toprann igal edildiinden, buradaki nfusun 3 milyon olduundan ve tm ulam dmlerinin kontrol edildiinden sz etmitir. Triantafillidise gre Gunarisin bu syleminden, baarsz siyasetinin sonularn idrak edemedii anlalmaktadr. Mvekkilini savunan bir avukat edasyla son derece kt olan gelimeleri, aksine aaal ve akc cmlelerle renklendirmitir. 1921 yazndaki askeri baarszlklar ve Sakarya Savandaki korkun kayplar iyi gizlemi ve olduka tatminkar bir tablo izmitir. Neticede Gunaris hkmeti gvenoyu almay baarmtr. Babakan Gunaris ve Dileri Bakan Baltacis, beraberlerinde bir takm danmanlar olduu halde 20 Ekim (7 Ekim) 1921de Parise ulamlar ve Fransann Trklerle antlama imzaladn renmilerdir. Fransa Babakan Briand ile 21 ve 25 Ekim (8 ve 12 Ekim)de, Yunan tarihiliine gre Fransz Hkmeti ve kamuoyunun Trklere yakn olduu bir ortamda grmlerdir. Yunan igali altndaki blgelerin ekonomisini dzenleme giriimlerinden sz eden Gunaris, Brianddan Trklere silah vermekten vazgeilmesini talep etmitir. Triantafillidise gre bu noktada en korkun olan, Gunarisin bu sylemde bulunduu esnada Ankara Antlamasnn imzalanm ve Kemalist Trkiyeye sava malzemeleri aktarlm olmasdr. Briand kesin yant vermekten kanm, hzl bir ekilde bar yaplmas ve Sevrin artk yok saylmas gerektiinden sz etmitir. Gunarisin yant ne daha nce, ne de imdi bar reddettikleri, ancak tekliflerin Yunan halknn fedakarlklarna yant vermesi gerektii eklinde olmutur. Sylemini Gunarisin Avrupadan gnderdii telgraflara dayandran Yunan tarihiliine gre, Gunarisle Baltacis 26 Ekim (13 Ekim) 1921de Londraya gitmiler ve iki gn sonra Dileri Bakan Lord Curzon ve bir hafta sonra Babakan Lloyd George tarafndan kabul edilmilerdir. Yunanl yetkililerle grmesi esnasnda Lord Curzonun kulland ifadeler, Yunanl tarihiler tarafndan grgsz ve acmasz olarak nitelendirilmektedirler. Yeni bir bar antlamasn

301

Psirukis, a.g.e., s. 176.

433

gerekli grdn ifade eden Lord Curzon, Anadoludaki bar konusuyla ilgili meselelerde Fransz ve talyan hkmetlerini gz ard edemeyeceini vurgulamtr. Bir hafta bekledikten sonra Gunarisle Baltacis, 3 Kasm (21 Ekim) 1921de Lloyd Georgeun huzuruna kabul edilmiler, ancak burada da tek karlar ngiltere Babakannn iki yzl diplomatik yantlar olmutur. Haciantoniyu, Fransann Kemalist Trkiyede nemli ayrcalklara sahip olduunu ve problemlerini hallettiini gren ngilterenin, arm olduundan sz etmektedir. Londrada hibir netice almakszn iki ay kaldktan sonra Gunaris ve Baltacis, yeni bir mttefikler aras konferansn gerekletii Kan (Cannes)a hareket etmilerdir. Romada mola vermiler, ancak talyayla derin gr ayrl iinde olunduunu hissetmilerdir. Kandaki konferansn asl gndemi, sava sonras Avrupa ekonomisinin canlandrlmasdr. Dier gndem maddeleriyse, Almanya konusundaki gelimeler ve Sovyet Rusyaya kar taknlacak tutumdur. Lloyd Georgeun talebi zerine Trk-Yunan meselesinin de konuulmasna karar verilmi, bu sebeple Gunaris ve Baltacis 1922 Ocakndaki bu konferansa dahil olmulardr. Ancak Yunanl yetkililer konferansta destek bulamadklar gibi, Yunanistann tilaf Devletlerinin onay olmakszn hareket etmemesi gerektii uyarsyla karlamlardr302. Gunaris ve Baltacis diplomatik temaslar kurmaya alarak uzun bir sre bo yere yurt dnda kalmlar, lakin hibir sonu elde edememilerdir. Sonusuz diplomatik giriimlere bakarak Triantafillidis, 1921 yl sonbaharn Bizansn stanbulu kaybetmezden nceki son yllarna benzetmektedir303. anakaris ise yaanan durumu, Yunanistan galip olma durumundan, yalvaran durumuna dmt szleriyle zetlemekte ve Anadoludaki felaketten nceki kn Yunanistanda ar getiinden sz etmektedir. Gazetelerde l, yaral ve kayp askerlerin listeleri yaynlanmakta, bu Yunanistann ky ve ehirlerini yasa bomaktadr. Bu arada yollarda ilk gaziler, kol ve bacaklarn kaybetmi genler grlmeye balamtr. Anadolu Harekatnn o gne kadar Yunanistana 3 milyar drahmiye mal olduunun, ordunun k iindeki masraflarnn 1 milyar drahmi olacann

302

Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 253-258. 303 Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 2, s. 425-435;478-479.

434

hesaplandnn renilmesi304, halk panie sevk etmitir. 1921 Ocak ile 1922 Ocak arasnda temel gdalarn fiyatlarnda %30 ila %50 arasnda art yaanm, drahminin deeri %50 orannda azalm ve Yunanistann d borcu artmtr. Oysa yaanan krizden ok byk ekonomik g olanlar etkilenmemi, tam tersine karlarn arttrarak kmlardr. On alt Yunan bankas 1921 yl iindeki karlarn %60 orannda, Ulusal Banka (Ethniki Trapeza) altn ve dviz rezervini 494 milyon drahmi dolaynda arttrmtr. Dolaysyla koullar, ii grevlerini tetiklemilerdir. 1921 yl iinde 40 bin iinin katlmyla 50 byk grev yaanmtr305. An kitaplarnda Yunanistann o gnlerde yaad glklerin ipular

grlebilmektedir. rnein Delta 24 Kasm (11 Kasm) 1921 tarihinde gnlne, nceki gn aniden elektrik iileri ve demiryolu memurlar grev yaptlar. Bakent ksz ve tramvaysz notunu dmtr306. Yunan Ordusundaki blnmlk, Sakarya Savann yaand gnlerde de srmtr. 2. Kolordu Komutan Prens Andreas, 15 Austos 1921de 13.

Tmenin ileri karakollarn teftie gittiinde Venizelist bir subay olan Plastiras, kendisini Prense takdim etmekten ekinmitir. Yine Prens Andreas 20 Austos 1921de 9. Tmen Komutanna rastladnda, tmen komutannn arkasndaki kurmay heyetinden bazlar kendisini selamlamamak iin uzaklamlardr307. Vasilikosun anlarnda bu blnmln rnekleri grlebilmektedir. Vasilikos Aralk 1921de yedek subaylk snavna girmeye karar verdiinden, ancak Venizelist olduklar gerekesiyle alayndakilerden bazlarnn snava girmelerinin engellenmek istendiinden sz etmektedir. Bu arada snava girmi olan yedek subay adaylarnn da ounluu Venizelisttir. Snava girdikleri gn Agios Eleftherios Yortusu olmas sebebiyle comular ve Venizelos Marn sylemilerdir. Vasilikos da, 27 Aralk (14 Aralk) 1921e tekabl eden o gn, Kral ajanlarnn terrne dair bir sylemde bulunmutur. Vasilikos snav kazanm, ancak davranlarndan dolay sorgulanm, kendisine ve ayn grteki arkadalarna yedek subaylk iin uygun olmadklar bildirilmitir. Vasilikosun gnlndeki, Bizi Alay Komutan Kotis tefti etti ki Venizelistlerin amansz takipisidir ve

anakaris, a.g.e., s. 362, 368. Psirukis, a.g.e., s. 177-178. 306 Delta, a.g.e., s. 115. 307 Hseyin Ik, Sakarya Meydan Muharebesinde Trk ve Yunan Ordular Personelinin Moral ve Disiplin Ynnden Karlatrlmas, Silahl Kuvvetler Dergisi, Cilt: 107, Say: 314, 1988, s. 42.
305

304

435

Yedek subaylk iin hibir itahm olmamasna ramen, bu hakszlk ve hak ettiimizin engellenmesi beni derinden etkiledi cmleleri arpcdr308. Triantafillidis gnlne, 1921 Kasmnda Afyon Blgesindeki birlikleri tefti eden Veliaht Georgiosun, Sinan Paa Kynde piyade erlerinin Terhis! Terhis! nidalaryla karland notunu dmtr309. Gonatas ise, askerlerin maneviyatn ykseltmeye altklarn, ancak gayretlerin boa gittiini ifade etmitir. Gonatas 1921 yl sonunda Anadolu Cephesindeki durumu, Atinal hanmlarn askerler iin hazrladklar ynller cepheye ulamadlar. Halbuki yamur, kar, sis ve souk var. Drahmi srekli dyor. lk balarda bir drahmiye 15 kuru kar geliyorken, imdi 6 kuru kar geliyor. Bu da asker ve subaylarn maalarn yetersiz klyor szleriyle anlatm ve 23 Aralk (10 Aralk) 1921de bir Trk ua tarafndan Yunan askerlerine atlan bildiriden sz etmitir. Bu bildiride, Anadoluda ne iiniz var. Sizi buraya bir takm kapitalistler getirdiler. Onlar savatan yararlanarak zenginleiyorlar. Subaylarsa nianlara sahip oluyorlar. Oysa siz, anne ve kzkardeleriniz kylerinizde aken, kannz dkyorsunuz. Savan sona ermesi iin bir tek yol var. Bize snn. Biz sizin ihtiyalarnz karlayacaz ve sava bittiinde vatannza gnderileceksiniz denilmitir. Gonatas bu tip bildirilerin pek yank bulmadklarn, ancak sinsice komnizm propagandas yapldn kaydetmektedir. 1921 yl sona eriyor. Yunan ihtilalinin zerinden yz yl geti Ankarann nne kadar ulatk. Kan, para ve gcmz harcadk. Baz eylerin yokluunu ektik. Duygulandk, umutlandk ve hayal krklna uradk. u ana kadar da pozitif herhengi bir gelime yok. Belki de, bunlarn boa gittii ortaya kacaktr. Trkler Misak Milliyle topraklarndan son yabanc asker gitmedii, devlet olarak tam bamszlklarn elde etmedikleri, ehir ve kylerdeki ykmlarn, yamalanan srlerinin, ynlerinin ve dier eylerin tazminatn almadklar takdirde bar imzalamayacaklarn ima ediyorlar. Bu durumda, hemen ve tatmin edici bir barn sz konusu olabilecei konusunda nasl iyimser olabiliriz? diyen Gonatas, 1921 yl sonunda Yunan askerinin iinde bulunduu umutsuzluu dile getirmektedir310. Anadolu Harekatnda sulu bulunanlarn yarglanmas aamasnda tank olarak dinlenmi olan Binba Panagakosun ifadesi de, Gonatasn kaydettikleriyle
308 309

Vasilikos, a.g.e., s. 127-147. Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 2, s. 463. 310 Gonatas, a.g.e., s. 184-187.

436

paralellik gstermektedir. Panagakos Sakarya Sava srasnda Yunan askerinin ar yorulduundan ve asker zerinde komnizmin negatif etkilerinden sz etmitir. Uak ve Manisada yaplan sorgulamalardan, Uakta cephede de uzantlar olan ve cepheye baz gazetelerle bildirileri nakleden bir komnizm merkezi tespit edilmitir. Sol bir yayn olan Rizospastis Gazetesi orduda yasaklanm, buna ramen bazlar tarafndan dier gazetelere sarlarak cepheye ulatrlmtr. Sol yaynlar

karakollarda ve zellikle telgraflar arasnda yaylm, gerileyen birlikler arasndaki komnistlerin baz provakatif eylemleri ortaya kmtr. Panagakos ifadesinde bunlarn silahlarn braktklarndan ve Yaasn Kemal! diye bardklarndan sz etmitir311. Konuyu deerlendiren Spiridonos, bu ideolojinin trmanma sebebini silah altndakilerin uzun yllardan beri evlerinden uzak olmalarna ve Yunanistandaki yaam koullarnn zorlatna balamakta ve hareketin Moskovann Yunanistan Komnist Partisine verdii direktiflerle olutuuna dikkat ekmektedir312. Bat Anadolunun igali, Yunanistan Komnist Partisi tarafndan bandan beri eletirilmitir. Balkan Komnist Federasyonu ile birlikte Yunanistanda ve cephede savaa kar aktif mcadele yrtme karar alm olan Yunanistan Komnist Partisi, 1921 ylnn Maysnda bu dorultuda kiilik zel bir komite oluturmutur. Cephedeki Komnist Askerler Merkez Komitesi. Komitenin asl amac,

Anadoludaki Yunan askerleri arasnda savaa kar aktif bir muhalefet gc yaratmak ve bu dorultuda, ordu iinde zaten varolan honutsuzluu gl bir emre itaatsizlik kampanyasna dntrmektir. Kald ki bir takm gelimeler bunun n koullarn hazrlamlardr. Mart 1921de Yunanistan demiryolu iileri daha iyi cret ve i gvencesi iin grev balatmlar, ancak Yunan Hkmeti askeri durumu bahane ederek bunu yasaklamtr. Karara uymayan iiler tutuklanm ve sulu grlen 300 kadar ceza mahiyetinde Anadoluya sevk edilmilerdir. Anadolu cephesindeki demiryollarnn dzenlenmesi ve Yunan Ordusunun ilerlemesi iin uygun hale getirilmesi iinden sorumlu tutulan bu 300 demiryolu iisinin nemli bir ksm Komnist Partisi yesi olup, sava aleyhtardr. Kapsis, Gunaris Hkmeti iin Bat Anadolunun Yunanistann Sibiryas gnderilmelerinin srgn
311 312

olduunu ve demiryolu iilerinin bu blgeye anlamna geldiini ifade etmektedir. Dolaysyla

Vasilikos, a.g.e., s. 332-333. Spiridonos, a.g.e., s. 224.

437

iilerden

komnist olmayanlar da srgn cezasn alr almaz

olmular ve

tepkilerini Kahrolsun Sava! sloganyla ortaya koymulardr. Yunanistan Komnist Partisi Genel Sekreteri E. Stavridis, Hkmetin bu nlemleri sayesinde cephenin ktlemesine amamaldr. Cephedeki 300 demiryolu alan, komnist gruplar arasnda sadece iyi bir balant olmak ve gazeteyle bror gibi propaganda malzemelerini tamakla kalmadlar. Ayrca firarilerin ve komnistlerin yolculuklarna yardm ettiler. yle ki, Anadolu Ordusu 60 bin firariye sahip bir noktaya ulat. Firarilerin ou, komnist denizcilerin bulunduu bir takm gemilerle Yunanistana gnderilmitir. Komnistlere en byk hizmeti veren, komnist bir doktor ve birka hemirenin hizmet verdii Elsi gemisi olmutur diyerek, konuyla ilgili detayl diyebileceimiz bilgiler aktarmtr. Kapsis Anadoludaki Yunan Ordusuna ilk firar mesajn verenlerin, 41. Alaya mensup iki komnist avu olduklarn iddia etmekte313, ancak Yunan Hkmetinin firarlar durdurmak konusunda kesin nlemler almayarak, askeri mahkemeler ve infaz birimleri oluturulmayn da eksiklik olarak yorumlamaktadr314. Milliyeti Helenler komnizmin ivme kazanmasn, Yunanistann felaketindeki balca etkenler arasnda saymaktadrlar. Yunanistan Komnist Partisi Yunanistan iinde de sava kart kampanyasna hz verince, 1922 ylnn yaz aylarnda btn Merkez Komitesi ve baz yeleri vatan hainliiyle sulanarak yarglanmlardr315. Kordatos buna ilikin savunmasnda, kendilerine Rizospastiste yaynlanan makalelerle askerleri firara sevk etme suunun yneltildiini, oysa tutuklananlardan bir ikisi dnda dierlerinin Rizospastiste yazmadklar gibi, Rizospastis stunlarnda askerleri firara sevk edecek yazlara yer verilmediini ifade etmektedir. Yargya intikal etmi Rizospastis yapraklar kktr ve Kordatos bunlar Kemalistlerin oalttklarn iddia etmektedir. Ancak itirazlar kabul edilmemitir. Babakan Gunaris varolan koullarda, 5 ubat (23 Ocak) 1922de ordudan askeri durumla ilgili gr talep etmitir. 8 ubat (26 Ocak) 1922 tarihli telgraf kanalyla Papulas askerin maneviyatnn iyi olmakla beraber, artk Trklerin saysal stnle sahip olduklarn, maddi destein ve sava malzemeleri ihtiyacnn acil kopyadr. yine de

313 314

Kapsis, Hamenes Patrides [Yitik Vatanlar], s. 224-226. A.e., s. 132-133. 315 Blent Gkay, Yunan Komnistleri Anadoludaki Yunan galine Kar, Tarih ve Toplum Dergisi, Say: 103, Cilt: 18, 1992, s. 8.

438

olduunu bildirmitir. Sevr izgisine ekilmeyi reddetmekle birlikte, ordunun hemen takviye edilmedii takdirde Anadolunun boaltlmas gerektiini vurgulamtr. Bunun akabinde Gunaris uzun bir nota hazrlayarak, 23 ubat (10 ubat)ta Lord Curzona sunmutur. Bu notada Yunan Devletinin ekonomisinin ktletiini, Trk askerinin her ynden glendiini dile getirmi ve Yunanistann ekonomik ve silah ynnden desteklenmedii takdirde Anadoludan ekilmek zorunda kalacan sylemitir. Bu durumda Anadoludaki Hristiyan nfus terk edilmek zorunda kalnacakt. Bu tehtidi salamlatrmak iin Anadolu Ordusu Kurmay Bakan Pallis, Theotokis tarafndan geriye ekilmenin nasl yaplacan tartmak zere Atinaya arlmtr. 21 Aralk (8 Aralk) 1921de Amiral Pavlos Kunduriyotise ynelik suikast giriimi baarl olmam, ancak Ocak ve ubatta terr trmanma eilimini srdrmtr. ubat sonunda Venizelist bir yazar olan Eleftheros Tipos (zgr Basn) Gazetesi Mdr Andreas Kavafakis ldrlmtr. Bu Liberallerin sol kanadn tetiklemi ve 25 ubat (12 ubat) 1922 tarihinde Patrida ve Eleftheros Tipos gazetelerinde Demokratik Manifesto isimli bir metin yaynlanmtr316. Kordatos bu metnin hazrlanma sreciyle ilgili olarak, Venizelistlerin Liberal Partisi iinde de alkantlar yaanmtr. zellikle Papanastasiyu liderliindeki Sosyologlar Grubu317 (Spiros Melas, Spiros Theodoropulos, Th. Petimezas, Periklis Karapanos, Vilaras ve dierleri) harekete gemilerdir. Bunlar Antivenizelistlerin siyasetiyle ilgili tm gereklerin ve Konstantinin

sorumluluklarnn halka anlatlmas gerektiine, Demokratik Manifestonun hazrlanmasna ve Venizelist gazetelerde yaynlanmasna karar vermilerdir demektedir318. Demokratik Manifesto metninde gelinen kritik noktada gerein

sylenmesi gerektii, mttefiklerin Sevri uygulatma grevini Yunanistana verdikleri, ancak Trklerle beraber dmanca tavrlar sergiledikleri sylenmekteydi. Kral Konstantinin Yunanistana geri dnmesiyle mttefiklerin gveninin

sarsldna ve bundan sonra ulusal felaketlerin baladna deinilmekte, tersine Mustafa Kemal ve Ankara Hkmetinin Trkiyenin tek temsilcisi haline geldiine iaret edilmekteydi. Metinde Sevr Antlamasndan vazgeildii, Yunanistann
316

Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 259-260. 317 Bkz. s. 65-66. 318 Kordatos, a.g.e., s. 561, 573.

439

yalnzlat, hatta Anadoludan ekilmesinin talep edildii ve Anadoluyla Dou Trakyann Trk egemenliine gemesinin istendii ifade edilmekteydi. Oysa felaketin geldii ve devam ettii bir anda, Yunanistann idarecileri gerei halktan gizlemiler, ulusal kurtulu yerine Kraln ahsi karlarna ncelik vermilerdi. Bundan byle ulusal karlar gzetilmeliydi. Demokratik Manifestoda

Demagojiler ve Bizans entrikalar bitmeli, Anadolunun Sevr ile alnan paralarnn yeniden Trk egemenliine gemesi kabul edilemez ve Yunanistann Trakyada gerilemeyi kabul etmesinin sz dahi edilemez denilmekteydi. Demokratik Manifestoyu kaleme alm olanlara gre mttefiklerin tam destei gerekli olduu iin, Yunanistan rejimi mttefiklerin brnmeliydi. Bu metin Yunan kamuoyunu etkilemi metni imzalam olan yedi kii gzaltna
319

gvenecekleri bir ekle , yaynlanmasnn akabinde ve yl hapisle

alnm

cezalandrlmlardr. Dier taraftan Mart ay banda Gunaris hkmeti gvenoyu alamayarak istifa etmitir. Ancak Gunaris ounluu elinde bulundurduundan dolay, bakasnn liderliinde yeni hkmet kurma giriimleri baarsz olmutur. Yeni oluturulan Gunaris hkmeti 18 Mart (5 Mart) 1922de meclisten yeniden gvenoyu istemi ve almtr. 22 Mart (9 Mart)ta ngiliz, Fransz ve talyan Dileri Bakanlar Paris Konferansnda bir araya gelmiler ve savaan taraflara atekes nerisinde bulunmulardr. Her iki tarafn da koullar kabul etmesi halinde, bar hazrlklarna geilecektir. Haciantoniyu mttefiklerin atekes nerisi ve Yunan Hkmetinin tutumuyla ilgili olarak, [Yunan askerlerinin] Anadoludan ekilmesine karar verildii halde, [Yunan Hkmeti] atekes artlarn ve tm bar srecini kabul etmitir. Dier taraftan Trkiye, bar artlarn renmeden balanmak

istememitir demektedir.

Sevr Antlamas deitirilecek, Geliboluda mttefik

askerleri bulundurulmas haricinde tm Trakya silahszlandrlacak, stanbul ve zmir Trklere verilecek, ekonomik koullar Trkiye iin daha elverili bir hale getirilecektir. Atinada bu artlarn renilmesi, muhalefetin hkmete saldrmas sonucunu dourmutur. Gunaris bu tasary kabul etmemise de, resmi olarak reddetmemitir de. Yine Haciantoniyuya gre Yunan Hkmetini iinde bulunduu ikilemden kurtaran, Mustafa Kemal Paann kabul edilemez koullar
319

Vurnas, Mikrasiatiki Katastrofi Ke To Kserizoma Tu Ellinismu [Anadolu Felaketi ve Helenlerin Yerlerinden Olmalar], s. 15-23.

440

ileri srmesi olmutur. Doal olarak mttefiklerin arabuluculuk giriimlerinden sonu alnamamtr320. Sakarya Savandan sonra yaanan ekonomik kriz nedeniyle, Yunan Ordusunun gerekli silahlarla donatlmas ilemi tamamlanamam, hatta askerlerin yeterli beslenmesi dahi salanamamtr. Yunan Hkmeti Londra ve Paristen

kredi temin edemeyince, 7 Nisan (25 Mart) 1922de yaynlanan 2749 sayl yasayla Yunan halkndan kredi temin etmeye karar vermitir. Ekonomi Bakan Protopapadakisin zekice ve zgn olduu kadar sert, ama kurtarc nlemi sayesinde, banknotun ikiye blnmesi yntemiyle Yunan Devleti 1.600.000 drahmi salamtr. Bu yasayla banknot sahipleri, yirmi yl iinde denecek tahviller karlnda devlete zorunlu olarak kredi vermilerdir321. 10 Mays (27 Nisan)da mecliste 161 milletvekilinin evet ve 160 milletvekilinin hayr dedii bir gvenoyu gerekletirilmitir. Bundan iki gn sonra Gunaris hkmeti istifa etmi ve yeni hkmeti kurma grevi Stratosa verilmitir. Ancak Stratos hkmeti 17 Mays (4 Mays)ta gvenoyu alamayarak istifa etmitir. Neticede 22 Mays (9 Mays) 1922de Protopapadakisin Babakan ve Stratosun ileri Bakan olduu bir koalisyon hkmeti kurulmutur322. Tam da hkmet bunalmlarnn yaand bu dnemde, sve pasaportu tayan ve Yunanistan Komnist Partisi sekreteriyle grmekle grevlendirilmi olan bir Sovyet yetkili Yunanistan ziyaret etmitir. Yunan tarih kitaplar bu gelimeyi, o dnemde ad geen partinin sekreteri Yannis Kordatostan323 alnt yaparak aktarmaktadrlar. Bu yetkili Sovyet Rusya Dileri ve Savunma Bakanlklar tarafndan, Sovyetlerin Yunanistan Anadolu kmazndan kurtarmaya hazr olduklarn bildirmek zere gnderilmitir. Kordatosun naklettiklerine gre Sovyet Rusya nce Mustafa Kemal Paaya verdii maddi ve manevi destei ekecek, ikinci olarak da Hristiyanlarn yaad Anadolu ky eridinin otonom olmas iin tm etkisini kullanacaktr. Sovyet Rusyann karlk olarak talep ettii, Yunanistan tarafndan tannmaktr. Kordatos bu teklif karsnda arm ve neden Sovyetlerin siyaset deiikliine gittiklerini sormutur. Bu soruya ald yant, Mustafa Kemal liderliindeki Trk hareketinin zgrlk olduu, bu sebeple
Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 267-269. 321 Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]:2, 474-491. 322 A.e., s. 522-524. 323 Bkz. s. 76.
320

441

destekledikleri, ancak nlerinde 2. Merutiyet Dnemi rneinin durduu olmutur. 2. Merutiyet Dneminde ttihat Terakki farkl bir sylemle yola km, lakin farkl bir siyaset uygulayarak Alman militarizminin etkisine girmitir. Sovyet yetkili Mustafa Kemal Paann Franszlarla anlatnn kantlarnn bulunduuna, Trkiyenin kurtulduu anda yzn batya dneceine, burjuva snfnn zayf olduundan hareketle Trkiyenin Fransa ve ngiltereden kredi almakszn ayaklarnn zerinde duramayacana dikkat ekmitir. Gemi deneyimlere bakarak Sovyet Rusya aznlklar Trkiyedeki zgrlk hareketlerinin kayna olarak grmekte ve basit bir duygusallkla deil, gereki sebeplerle Rumlarn Anadoluda kalmasn istemektedir. Kordatos Sovyet yetkiliye, hkmet yetkilileriyle kendisini bir araya getirme giriiminin problemli olabileceini, keza partisinin kk olmas sebebiyle Yunanistann siyasi hayatnda aktif rol oynayamadn ifade etmitir. Ancak Sovyet yetkilinin dayatmas zerine Kordatos, o dnemde muhalefetin lideri olan Stratos ile grmtr. Kordatos Stratosun kendisini byk bir dikkatle dinledikten sonra, Hemfikirim. Bu gnlerde hkmet deiiklii olacak Hkmet kuracak olursam, Dileri Bakanl dosyalarn inceledikten sonra, size haber vereceim. Eer ngiliz ve Franszlardan byk bir engelleme olmayacana kanaat getirirsem, beni Rus yetkili ile bir araya getirmeniz iin sizi arayacam. Ancak Kartalisin azn

aramanzn iyi olacan dnyorum. Belki hkmetin niyetleri konusunda azndan laf alrsnz demitir. Kartalis Gunarisin siyaseti zerinde etkili olan bakanlardan biridir. Kordatos Kartalisi de ziyaret etmi ve Sovyet yetkilinin Atinada bulunduunu sylemeden, Sovyet Rusyann arabulucu olabileceini kendisine ima etmitir. Ancak hemehrisi olan Kartalis, babasnn hatrna polise teslim etmediini syleyerek Kordatosu azarlamtr. Neticede Sovyet yetkilinin arabuluculuk teklifi dikkate alnmamtr324. Yunanistann Anadoluyu terk edecei sylentilerinin ortaya kmas zerine zmirin ileri gelenleri, zmir Metropoliti Hrisostomosun liderliinde 1921 yl sonbaharnda, Egede otonom bir devlet kurulmasna dnk bir etkinlik ortaya koymulardr. Veremise gre bu devletin Trk nfusun rzasn nasl alaca, ya da

Kordatos, a.g.e., s. 566-568; Vurnas, Mikrasiatiki Katastrofi Ke To Kserizoma Tu Ellinismu [Anadolu Felaketi ve Helenlerin Yerlerinden Olmalar], s. 24-28.

324

442

Trk nfus olmadan nasl varolaca hibir zaman akla kavumamtr325. Triantafillidis ise bir takm sebeplerden dolay, bu hareketin baar ansnn sfr olduunu dnmektedir. Sakarya Savandan sonra Yunan Ordusu, elverisiz bir konumdadr. Kald ki byle bir otonom devletin varolabilmesi iin Sevr snrlarnn ve zmir evresinin glendirilmesi, Anadolu Rumlarndan tmenler oluturulmas ve bunun iin ekonomik imkanlar gereklidir. Askerlerin silahlandrlmas ve eitilmesi iin paraya olduu kadar, zamana da ihtiya vardr. abalarn sonu vermesi halinde en fazla alt tmen oluturulmas mmkndr ki, bu Ege Blgesinin savunulmas iin yetersizdir. 1921 Ekiminin sonlarna doru Solomonidis, oakimidis, Dulgeridis, Hariatis, Lambru ve Yksek Komiserlikin st dzey memurlarndan P. Evripeos, Doktor Ap. Psaltofun da hazr bulunduu brosunda bir araya gelmiler ve Anadolu Rumlarnn direnii amacyla Anadoluyu Savunma [Mikrasiatiki Amina] adndaki gizli rgtn temellerini atmlardr. Bununla ilgili olarak Anadolu kkenli

milliyeti bir yazar olan Kapsis, Anadolu Harekat bir smrge sava deildi. [Dolaysyla] bu sava terk etme karar, sadece bir hkmetin veya bir partinin hakk olamazd Anadolulular Atinann niyetini hissettiler ve kaderlerini ellerine almaya karar verdiler. Anadoluyu Savunma rgtn kurdular Yunanistann onlar istememesi halinde otonom bir Helen devleti kurmaya hazrdlar demektedir326. Byle bir rgtn temellerini atm olanlar tarafndan, Papulasn konuya scak bakt bilinmektedir. Triantafillidis Papulasn yaklamn, Yunan Hkmetinin gcn kaybettiinin ve Bakomutann hkmete ve Krala kar olan inancnn sarsldnn gstergesi olarak yorumlamaktadr. 23 Aralk (10 Aralk) 1921de Papulas, stanbuldaki ayn amal rgtlenmenin temsilcilerini kabul etmitir. Ziyaretine gelmi olan heyet Papulasa, Bat Anadolunun otonomisine dair tasarlarn anlatmtr. 20 ubat (7 ubat) hareketin sebeplerinin, ekonomik

1922de grme tekrarlanm ve Papulasa

imkanlarnn, faaliyet eklinin ve ngiliz Hkmeti tarafndan desteklenme ihtimallerinin anlatld bir muhtra sunulmutur. Papulas ifade edilenlerin ciddi olduunu dnerek 23 ubat (10 ubat) 1922 tarihinde grmeler konusunda Yunan Hkmetini bilgilendirmi, ayrca stanbula konuyu aratrmak zere yetkili

325

Veremis, Eleftherios Venizelos Ke Aksiomatiki [Eleftherios Venizelos ve Subaylar] 19091924, s. 570. 326 Kapsis, Hamenes Patrides [Yitik Vatanlar], s. 136.

443

gndermitir. Papulasn stanbula gnderdii subaylar zmire bir rgt mensubuyla birlikte dnm ve stanbulla ilgili izlenimlerini Papulasa aktarmlardr327. 19 Mart (6 Mart) 1922de Tenekidis bir muhtra hazrlam ve bu metin Yksek Komiserin onayna sunulmutur. Steryadis tarafndan onaylanm olan metin, 21 Mart (8 Mart) 1922de ngiltere, Fransa, talya Babakanlar, Amerika Bakan ve ifade edilen lkelerin Dileri Bakanlarna gnderilmitir. Helen

Anadoluyu Savunma Ynetim Kurulu [ Diyikusa Epitropi Tis Ellinikis Mikrasiatikis Aminis] tarafndan imzalanm olan bu metinde, cemaatin kaderi

konusunda karar verilmeye allan bu dnemde, byk devletlerin baz noktalara dikkat etmeleri gerektii vurgulanmtr. Muhtrada Hristiyan nfusun Osmanl rejimini katlanlamaz bulduu ve bu rejimi yeni batan yaamaktansa Anadoluyu terk etmeyi yeleyecei sylenmi ve Helenlerin Osmanl Devletine atfettikleri sular sralanmtr. Bunlara, Ankara Antlamasnn akabinde Hristiyanlarn Gney Anadoluyu terk etmek zorunda kaldklar ilave edilmi ve Sevr Antlamasnn 66. maddesiyle belirlenen blgede Trkler aznlktadrlar. 35 bin yerli Rum, bugn mttefiklerin himayesiyle zmire kan Yunan Ordusuna hizmet vermektedirler denilmitir. Yunan Ordusunun Anadoluda dzeni salad, ayrlmasnn dzensizlii ve anariyi getirecei, Anadolu Rumlarnn her zaman mttefiklere bal kaldklar iddia edilmitir. Muhtrann sonunda, Adaletinizden emin olarak kararnz bekliyoruz cmlesine yer verilmitir. zmirdeki Anadoluyu Savunma rgt mensuplar, Anadolunun terk edileceiyle ilgili sylentilerin artmas zerine Babakan Gunaris, Meclis Bakan Lomvardos, Liberal Parti Bakan Daglis, Yeniliki Parti [Metarrithmistiko Komma] Bakan Stratos ve bamszlarn lideri konumundaki Bussiosa hitabettikleri bir telgraf gndermilerdir. Bu telgrafta Anadolu Rumlarnn yl nce zgrl tattklar ve byk devletlerin bugnlerdeki zgrlk ve hayat hakkn yok sayan davranlarn acyla izledikleri, Anadoluyu Savunma rgtnn ulusun birlii ve dayanmas adna Yunan Meclisine terk edilmemeleri iin yalvard ifade edilmitir. 28 Mart (15 Mart) tarihli bu telgraftaki asl nemli satrlar, Anadolu Rumlarnn kritik olan bu saatlerde direnmeye karar verdikleri ve Yunan Ordusunu desteklemek konusunda her trl fedakarl yapacaklaryla ilgili olanlardr.
327

Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]:2, 496-500.

444

Anadoluyu Savunma Ynetim Kurulu Bakomutan Papulasa da bir telgraf gndererek, zgrlk mcadelesinin devamn rica ettiklerini bildirmitir. Bu gelimelere paralel 31 Mart (18 Mart) 1922de kuruldakiler, halka hitaben de bir duyuru hazlamlar ve halktan olabildiince moralli olmasn istemilerdir. Bu duyuruda, Helen Anadoluyu Savunma rgt acn paylamakta ve kaderinle ilgili son ac haberlerin sebep olduu hakl heyecanna katlmaktadr denilmi, Anadoluyu Savunma rgtnn Helen halknn sabrn ve yiitliini bildii ve durumun kritikliini gizlemedii ifade edilmitir. Anadolu Rumlarna hitaben bu duyuruda, zgrln tehlikededir!, Yeniden boyundurua girmen sz konusu!, Anadolu Halk! Soukkanlln ve ulusumuzun son zaferi iin sarslmaz inancn koru!, Patriimiz Kutsal Fenerden bu kritik saatlerde Tanrnn yardmn istemekte, mcadeleni desteklemek ve cesaretlendirmek iin hayr dualarn gndermektedir cmleleri yer almtr. Toplumun her katmanndan Helen milliyetilerinin savamaya hazr olduklarnn vurguland ve Anadoluyu Savunma Ynetim Kurulu olarak Psaltof, Tenekidis ve Dimas imzalarn tayan duyuru, Yaasn sarslmaz zgrln! cmlesiyle noktalanmtr. 21 Mart (8 Mart)ta Papulas, hkmetin Anadoluyu Savunma rgtnn tasarlarn desteklememesi zerine istifa etmi, ancak istifas reddedilmitir. Babakan Gunaris 29 Mart (16 Mart) 1922de Atinada bulunan Papulastan, Anadolunun boaltlmasyla ilgili grlerini sormutur. Papulas sunduu raporunda, Yunanistann bunca abadan sonra Anadoluyu terk edemeyeceini, ancak bulunulan kmazdan dolay bunun yaplmas gerekiyorsa, kendisine Anadoluda otonomi ilan etmesi iin izin verilmesini istemitir. Ayn dnemde Atinada bulunan stanbuldaki Milli Savunma [Ethniki Amina] mensuplarnn en aktiflerinden Siyotis de Gunarisle grm ve kendisine stanbul ve zmir Rumlarnn grlerini aktarmtr. Aslnda Gunaris ve Theotokis Anadoluda otonom bir devlet kurulmas dncesini gereki bulmamakta ve ordunun yetersiz ekonomik imkanlarla Kemalistlere kar koyamayacan dnmektedirler. Ayrca otonom devlet kurulmas dncesinin daha ok Venizelistlerce ifade edilmesi, Gunaris ve Theotokisin ikna edilmesini gletirmektedir328. zmire dnmesi emredilmi olan Papulas, bunu 5 Nisan (23 Mart) 1922de gerekletirmitir. fade edildiine gre zmirliler tarafndan cokulu bir ekilde karlanm ve Anadoluyu
Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 270-271.
328

445

Savunma rgt mensuplarn Yunan Hkmetinin yaklamlar konusunda bilgilendirmitir. Anadoluyu Savunma Ynetim Kurulu 1922 Nisannda Atinay ziyaret etmi ve 29 Nisan (16 Nisan)da Babakan Gunarisin huzuruna kmtr. Bu grmede Theotokis, Baltacis ve Protopapadakis de hazr bulunmulardr. Doktor Psaltof heyetin hangi sebeplerle Atinaya geldiinden ve amalarndan sz etmitir. Psaltof Yunan yetkililerine Anadolu Rumlarnn korktuklarn syleyerek, onlara gven verilmesi gerektiini vurgulam, Anadoluyu Savunma yelerinin siyasi amalar olmadnn ve Yunan Hkmetinin yannda yer aldklarnn altn izmitir. Psaltofun konumasndan etkilenmi olan Gunaris, siyasi ve askeri glkleri anlatm ve Yunan Hkmeti mcadeleye devam etmek konusunda kararldr. Ancak Anadolu halk Yunan Hkmetine maddi ve manevi yardmda bulunmaldr demitir. 35 binin zerinde Anadolu Rumunun Yunan Ordusunda savatn vurgulayan Haciapostolu, her trl maddi imkan sunacaklar taahhdnde bulunmutur. Ayn heyet sonraki gn, o anda Atinada bulunan Steryadisle de grmtr. Meclis Bakan Lomvardatos Anadoluyu Savunma mensuplarna, hibir Yunanlnn Anadolu Rumlarn terk edemeyeceini ve kendisinin de meclis bakan olarak zerine den sorumluluu yerine getireceini sylemitir. Ayn heyet Bussiosu ziyaret ettiinde Onun, Mcadele Yunan Ordusunun Anadoludan uzaklatrlmasyla sona eremez. En azndan Anadoludaki Helen blgesinin tam otonomisi salanmaldr diyen szleriyle karlamtr. Stratos ise Yunan

Ordusunun Anadoluyu terk etmesinin, Rum nfusun yok edilmesi anlamna geleceini vurgulamtr. Anadoludan Atinaya gelen heyet Liberal Parti Bakan Daglisi ve bir takm yabanc elilikleri de ziyaret etmitir. En nihayet Baltacisin evinde Gunaris ve Protopapadakis ile grlm, grmenin neticesinde bir bildiri hazrlanm ve bu bildiri 4 Mays (21 Nisan) 1922de zmir ve Atinada ayn anda yaynlanmtr. Bildiride Rumlarn talepleri olabildiince st dzeyde karlanmadan Yunan Hkmetinin Anadolu topraklarn terk etmek grnde olmad, ancak Trk Ordusuyla mcadele edebilmek iin sava saysn arttrmak gerektii sylenmi ve Yunan Hkmetinin grlerinin Anadolu Rumlarnnkilerle rttnn alt izilmitir.

446

Anadoluyu Savunma rgtne mensup olanlar, Sakarya Sava akabindeki gelimelere bakarak bir takm kararlar almlar, 18-50 ya arasndaki Anadolu Rumlarnn Yunan Ordusu saflarn sklatrmasn, Anadolu Rumlarnn servetlerinin bete birine el konulmasn, cemaatlere ait arazi varlklarnn, hatta kiliselerdeki bir takm dini gerelerin satlmasn dnmlerdir. Aggelomatisin Anadoluyu Savunma rgtnn ruhu olarak nitelendirdii Hrisostomos, zgrlmz savunmak iin kanmz da, kiliselerdeki altn ve gm deerli neyimiz varsa vermeliyiz. Biz imdi bunlar vermezsek, sava ganimeti olarak Trklerin ellerine geeceklerdir demektedir. Zengin Helen tccarlar bu ama dorultusunda muazzam servetler, hatta Ulusal Banka (Ethniki Trapeza)nn sahip olduu altnlardan bile fazlasn sunmakta, yurt dndaki bankalarda bulunan yatrmlarn getirmekte ve Patrik Meletios hareketi benimsemektedir. Venizelos kendisiyle yazan Meletiosa verdii yantta, hareketin siyasi bir karaktere brnmemesini, otonomiyi talep eden Anadolu halknn bir hareketi olarak ortaya kmasn, mttefiklerin ancak bu ekilde Anadolunun otonomisine ynelik bir hareketi kabul edebileceklerini sylemitir329. Anadolu Harekatyla ilgili milliyeti syleme sahip olan Yunanl tarihi ve yazarlar, Steryadisin Anadoluyu Savunma rgtnn giriimlerinin nn kestiine ait pek ok anekdot anlatmakta ve bunun Papulas ylgnla ittiini ifade etmektedirler. Bu tip syleme sahip olanlardan Aggelomatis, Papulasn yakn evresine Ne olacan bilemem. Ancak kesin bir ey varsa, mcadelenin hergn yeni engellerle karlaacadr dediine iaret etmektedir. Cepheyle ilgili gelimeleri gazetelerden takip etmekte olan stanbuldaki Milli Savunma mensubu subaylar, Yksek Komiser Triantafillakosu ziyaret ederek, grev stlenmeye hazr olduklarnn hkmete bildirilmesini talep etmilerdir. Grev talep eden subaylar arasnda General oannu, Kalomenopulos ve Epam. Zimvrakakis de vardr. Ancak bu dnemde Atinada bulunan Steryadis, bu

subaylarn orduya dnmeleri halinde hkmet ve rejimin maruz kalaca tehlikelerden sz etmitir. Spiridonos bu konuya farkl bir adan yaklamakta ve Sakarya Savann cereyan ettii dnemde stanbuldaki Venizelist subaylarn yazlarnn ve Kral kart syleme sahip stanbul Rum basnna ait bir takm gazetelerin, Kemalistlerce Yunan askerlerine ulatrldn ifade etmektedir.

329

Kapsis, Hamenes Patrides [Yitik Vatanlar], s. 190.

447

Dolaysyla Yunan Hkmeti bu subaylarn Atinaya gelmelerini, haklarnda tahkikat yapldktan sonra cepheye gnderilebileceklerini dnm ve bu ekilde sz konusu subaylarn cepheye katlmlar nlenmitir330. Anadoluyu Savunma rgt Papulasn liderliini talep etmitir ki, Anadoludaki Yunan yenilgisinden sorumlu tutulanlarn yarglanma srecindeki ifadesinde Papulas da, bu otonom devletin tilaf Devletlerince destekleneceine inandn, Patrikhaneden bunun iaretlerini aldn, zmirdeki Rum olmayan dier Hristiyan nfusun ve hatta erkezlerin otonomi zmn destekleyeceklerine inandn beyan etmitir331.

Ancak yine de Papulasn

hkmetten onay almakszn byle bir hareketin liderliini stlenmesi mmkn deildir ve Yunan tarihilerinin iddialarna gre, Anadolu Rumlarn kurtarma abalarnn engellenmesine dayanamayarak 25 Mays (12 Mays) 1922de yeniden istifasn sunmutur. stifa dilekesinde Papulas son yaadklarndan dolay

sarsldn, kararndan dnmeyeceini ifade etmitir. Yunan Hkmetinin Sakarya Savann hemen akabinde ve 1922 Mays ay ierisinde Dusmanisle grmeleri olmu ve Dusmanis bakomutanla Polimenakosu nermise de, neticede Papulasn yerine Hacianestisin atanmasna karar verilmitir332. Bu istifa zerine Harbiye Bakan Theotokis, 3 Haziran (21 Mays)da hkmet adna gnderdii telgrafla, Papulasn hizmetlerine kar duyduklar minneti ve istifasndan dolay zntlerini bildirmitir. Papulasn istifa haberi halktan nce gizlenmi, duyulmas Yunan Ordusunda byk zntye, Anadolu Rumlarnda ise heyecan ve umutsuzlua sebep olmutur. Papulas Anadolululara veda ettii 9 Haziran (27 Mays) 1922 tarihli bildirisinde, zor olan grevi esnasnda her zaman kendisine destek vermi olan Anadolu halkna teekkr etmi ve Helen halknn olaanst fedakarlklarnn hzl bir ekilde dllendirileceine duyduu inanc beyan etmitir. Aggelomatis Papulasn Anadoludan ayrln son derece dramatik ifadelerle anlatmakta ve Onun Anadoluyu Savunma rgt

mensuplarndan birine, Tanr Anadoluyu kurtarsn dediini iddia etmektedir. Gemiyle zmirden ayrlaca esnada, ilerinde Ermeni heyetinin de bulunduu pek ok zmirli rhtmda toplanmlardr. Aggelomatise gre Papulas yolcu edenlerin

330 331

Spiridonos, a.g.e., s. 225-226. Vasilikos, a.g.e., s. 242-243. 332 Dusmanis, a.g.e., s. 262-267.

448

gr, O anda Anadolunun topraa verildiidir333. Byk Taarruz sonras gelimelerin anlatld blmde de, Helen milliyetisi tarihi ve yazarlarn Ermenilere atfta bulunduklar ve bylelikle Helen-Ermeni kardeliinin altn izdikleri grlecektir. Bunun nedeni, Yunanllarn Ermenileri doal mttefikleri saymalardr. Venizelosun da evresine, Trklere kar Ermenilerin dostluuna ihtiyalar olduunu telkin ettii grlmtr. Bu siyaset sonu vermi, kiliselerde dzenlenen ortak ayinlerde birlikte hareket edileceine dair yaminler edilmi, baz Ermeniler Yunan Ordusuna gnll olarak katlmlardr334. Hacianestis bakomutanl stlendii 5 Haziran (23 Mays) 1922 tarihinde 59 yandadr. 1909 Gudi Darbesine tahamml edemeyerek istifa etmi ve 19121913 Balkan Sava esnasnda yeniden greve arlmtr. Savata kurmay subay olarak hizmet vermi ve 1913te Askeri Akademi (Sholi Ton Evelpidon)ye mdr olarak atanmtr. 1915te Dramadaki 5. Tmenin komutanln stlenmi, ancak daha sonra bu grevden uzaklatrlarak aa alnmtr. svirede kesine ekilmiken, 1921 yl sonunda korgenerallie ykseltilmitir. 1922 Martnda Atinaya dnm ve sonraki ay iinde Trakyadaki ordunun komutanlna getirilmitir. Bu greve atandnda Trakyadaki kuvvetlerin yetersiz olduklarn ve zellikle etecilerle mcadele edebilmek iin bunlarn glendirilmesi gerektiini dnmtr. Hacianestis Anadoludaki kuvvetlerin geriye ekilmesi halinde, Trakya iin gerekli olan kuvvetlerin salanabilecei inancndadr. Gunaris Hacianestise bakomutanl nerdiinde, Anadolu cephesindeki kuvvetleri geri ekmek ve Trakyadaki kuvvetleri de elinde bulundurmak kouluyla grevi kabul etmitir. Bakomutanl stlenmi olan Hacianestis, Anadolu Ordusu Kurmay Bakan Pallis ve Kurmay Bakan Yardmcs Sariyannisi grevden alarak, Pallisin yerine 2. Tmen Komutan Valettas ve Sariyannisin yerine de Albay Pasarisi atamtr. Hacianestis 3. Kolordu Komutan Polimenakosu da grevden alarak, yerine 10. Tmen Komutan Petros Sumilas getirmitir. Tmen ve kolordu komutanlklarnda baka deiikliklere de gitmi ve 8 Haziran (26 Mays)dan itibaren on be gn boyunca tm cepheyi tefti etmitir.

333 334

Aggelomatis, a.g.e., s. 127-159. zel, Ermenilerin ve Yabanclarn Gzyle Trk-Ermeni likileri ve Ermeni Sorununa Bak, s. 208.

449

Yunanl tarihiler Hacianestisin mizacn tanmlarken, Onun teorik bilgiye vakf ve aktif, ancak sava esnasnda ordu ynetecek yetenee sahip olmadn, bunun en iyi gstergesinin de Byk Taarruzu idare eklinin olduunu belirtmektedirler. Hacianestis kendine zg ve huysuz olarak tannmakta, bu sebeple ordudaki st rtbelilere gven telkin edememektedir. Kordatos Hacianestisin atandnn iitilmesinin, ilk gnden itibaren askerlerde nefret uyandrdna iaret etmektedir335. Yunanllarn Anadoludaki hezimetinden sorumlu tutulanlarn yarglanmas aamasnda tank olarak dinlenmi olan Kimisis, Hacianestisin daha gelmeden Anadoluyu boaltaca sylentisinin yayldn ve 200 bin kiilik bir orduyu ynetebileceine inanlmadn, bu sebeple de bakomutanla atanmasnn askerler tarafndan ho karlanmadn ifade etmektedir. Hacianestisin ordu birliklerini tefti ederken askeri kutlamadna, bu sebeple antipati uyandrdna deinen Kimisise gre Hacianestis, etrafnda olup bitenlere kar da ilgisizdir336. Hacianestis bakomutanl stlenirken orduyu geri ekmeyi bir n koul olarak ileri srd halde, hkmetin bir takm bocalamalarna dahil olmutur. Anadolu Cephesini teftii esnasnda duyduu cephenin dayankllyla ilgili sylenenlerden de etkilenmi olarak, geri ekilme ileminin incelenmesi grevini bir takm heyetlere devretmitir. 1922 Haziran ay ierisinde ulam yollarn tahrip ederek ekilinmesi halinde yeni bir savunma hattnn dzenlenmesi sz konusu olabilecekken ve dosyalarn incelenmesiyle Trk Ordusunun glendii

grlebilecekken bunlar yapmam, tam tersine Yunan tarihiliinde lmcl bir hata olarak nitelendirilen, Afyondan Trakyaya kuvvet aktarmna gitmitir. Triantafillidis bu dnemde grevde bulunan Koalisyon Hkmetinin hayalci siyasetlere devam ettiine, Harbiye ve Dileri Bakanlklarnn Theotokis ve Baltacis tarafndan stlenildiine dikkat ekmektedir. Baarsz siyasetin asl sorumlusu durumundaki Gunaris Adalet Bakanln stlenmi, aslnda hkmetin gerek lideri olma durumunu srdrm ve Protopapadakisin babakanl

grnrde kalmtr. Koalisyon Hkmeti yeni ve gereki bir siyaset uygulayacak yerde, stanbulun igal edilmesi ve Anadoluda Yunan igali altndaki blgede otonomi ilan edilmesi gibi planlara ba vurmutur. Yunan Ordusu o dnemde Afyondan Konyaya kadar olan blgenin zerinde uabilecek ve Trklerin hareketlerini gzleyebilecek 2-3 yeni uak almna gidememitir. Tam tersine
335 336

Kordatos, a.g.e., s. 571. Vasilikos, a.g.e., s. 248-250.

450

Trakyada savaa hazr bir ordu kurmak iin byk masraflar yaplm ve 9732 kiilik Trk gcnn geri pskrtlmesi halinde stanbula doru

ilerlenilebileceine inanlmtr. lerleyen Yunan kuvvetlerinin, mttefik gleriyle kar karya gelebilecekleri hi dnlmemitir. Oysa 9704 kiilik Fransz, 5000 kiilik ngiliz ve 1950 kiilik talyan gc de sz konusudur. 23 Temmuz (10 Temmuz)da Bakomutan Hacianestis byk bir gizlilik iinde Pirenin Keraini mevkiine gelmi ve orada Averof Zrhlsnn iinde Babakan ve Harbiye Bakanyla bir araya gelerek, stanbula doru yaplmas dnlen harekatn detaylarn grmlerdir. Grmeler neticesinde harekatn balama tarihi olarak 29 Temmuz (16 Temmuz) belirlenmitir. Bakomutan buradan Tekirdaa hareket etmitir. Ancak 28 Temmuz (15 Temmuz)da stanbuldaki Yksek Komiser Simopulos son derece acil bir telgrafla, Fransz komutanla bir araya geldiindeki izlenimlerini aktarmtr. Simopulosun aktard bilgilere baklacak olursa Fransz komutan, byk bir mantkszlk olarak deerlendirdii stanbulun igaline ynelik bu harekat geri pskrtecek tm nlemleri almtr. Sonucun Yunanistan iin kt olacan da dnmekte ve tm mttefik kuvvetlerinin komutan olarak kendisine kar koymasnn emredildiini beyan etmektedir. Fransz komutana gre Yunan Hkmeti, Yunanistanda olabilecek i gelimeleri ve stanbul Rumlarnn akibetini iyi hesaplayamamtr. Simopulos ayn telgraf vastasyla bir ngiliz birliinin, Franszlarn emrine verildii bilgisini de aktarmtr. Ayn gnlerde Paristeki Yunan maslahatgzar Metaksas da Yunan Hkmetine gnderdii telgrafyla, mttefiklerin hatta silahla kar koymay dndklerini ve imdiden, stanbulun Yunan kuvvetleri tarafndan igaline ynelik harekatn iptalini emrettiklerini bildirmitir. 31 Temmuz (18 Temmuz)da Atinada bulunan Fransz maslahatgzar ise, talyan ve ngiliz meslektalar adna da olmak zere Yunan Hkmetine bir nota sunarak, Mttefik Ordusu Komutanna igalleri altndaki blgedeki her trl askeri hareketin geri pskrtlmesi emrinin verildiini duyurmutur. 31 Temmuzu 1 Austosa (18 Temmuzu 19 Temmuza) balayan gece, Yunan Hkmeti Yksek Komiser Simopulos ve Bakomutan Hacianestise gnderdii telgraf vastasyla, harekat hazrlklarnn ertelenmesini emretmitir. Benzer ekilde 3 Austos (21 Temmuz)ta Atinadaki ngiliz, Fransz ve talyan maslahatgzarlarna, stanbulun igaline ynelik harekatn iptal edildii 451

bildirilmitir. Hkmet beyannda, stanbula doru gerekletirilmesi dnlen bu harekatn amacnn olabildiince abuk bar gerekletirmek olduuna iaret etmi ve Kesin bara ulamadaki her trl gecikme, Hristiyanlar iin yeni felaketlere sebep olmakta, katlanlamaz durumu ebediletirmekte ve barla ilgili tm taraflarn sorumluluunu arttrmaktadr vurgusunu yapmtr. 8 Austos (16 Temmuz)ta Bakomutan Hacianestis yeniden zmire gelmitir. unu da ilave etmeliyiz ki Haciantoniyu gibi baz Yunanl tarihi ve

yazarlar, stanbulun igaline ynelik harekatn iptalini hkmetin cesaretsizlii ve kararszl olarak yorumlamlardr. Haciantoniyu bunu, Mttefikler adice davranyorlard. Ancak Atinadakilerin de yiite davrandklar sylenemez. Nitekim mttefiklerle srtmeyi gze alamamlardr ifadeleriyle yanstmtr. Dier taraftan Spiridonos olaylar bir Yunanl subayn gznden deerlendirerek, ngiltere youn bir ekilde stanbul Harekatndan vaz geirmeye alm, bu ordunun maneviyatn olumsuz ynde etkilemi ve askerler olanlar bo fedakarlklar olarak deerlendirmeye balamlardr demitir337. Triantafillidis ise, harekatn

baar ansnn olmadna iaret etmitir. Pasaris Anadoludaki felaketten sorumlu tutulanlarn yargland mahkemede Anadoludan Trakyaya on bir tabur, toplam 13 bin askerin gnderildiini, topularla birlikte bu rakamn 15.400e ulatn ifade etmitir338. Pasaris gibi Triantafillidis de, bunun Anadolu Cephesini zayflatt inancndadr339. 30 Temmuz (17 Temmuz) 1922de zmirde Yunan Hkmeti ve Yksek Komiser Steryadisin nclnde, Bat Anadolunun otonomisine ynelik bir miting gerekletirilmitir. Ancak ncesinde Anadoluyu Savunma rgtnn giriimlerinin desteklenmemi olmas sebebiyle, Steryadisin miting ars yeterince yank bulmamtr. Haciantoniyunun iddiasna gre Steryadis, Papulasn grevden alnmasnn akabinde otonomiden yana tavr almtr. Haciantoniyu bu otonom devleti, Padiaha bal ve aslnda ngiliz mandas olacak, ne Helen, ne de Hristiyan ama Anadolulu bir karakter taycak, ayn oranda Mslmanlara da yer verilecek bir devlet olarak tanmlamtr340.

337 338

Spiridonos, a.g.e., s. 214. Vasilikos, a.g.e., s. 252-254. 339 Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]:2, 525-535. 340 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 283-285.

452

Ancak youn telkinlere ramen zmir Rum basn sadece resmi beyanatlar yaynlamakla yetinmitir. Her ne kadar maazalar kapatmak zorunlu tutulmusa da, dkkan sahipleri ve dier halk mitingin gerekletirilecei rhtma gitmemilerdir. Baz yollar emniyet gleri tarafndan kapatlarak, yayalarn belli yollar kullanmas salanm ve dolaysyla miting alanna zorla gtrlenler olmutur. Yksek Komiserlik verdii emirlerle baz ehirlere ait az sayda temsilciyi zmire getirmeyi baarm, ancak Trklerin katlm son derece snrl kalmtr. Anadoluyu

Savunma rgt mensuplarndan ou mitingte bulunmamlar, Metropolit Hrisostomos Foaya gitmitir. Steryadis miting boyunca Hkmet Konanda bulunmu, grevli heyetler de buraya gelmilerdir. Steryadis, Hepiniz bu topraklarn evlatlarsnz. Ancak dini ve siyasi maceralar, ou zaman sizi blmtr Gemiteki hatalar, gelecek iin iyi birer ders olsunlar diyerek sadece Helenlere deil, tm Anadolululara seslenmeye almtr. Bu baarszlnn akabinde Steryadis, ngiliz Meclisindeki Trklere kar tavrndan dolay Lloyd Georgea Helen ulusunun minnetini sunmas amacn tayan, 13 Austos (31 Temmuz) tarihli ve nispeten kalabalk bir mitinge daha nclk etmitir. Ancak mttefikler ortak bir mesajla otonomi tasarlarna son noktay koymular ve Anadolu rejiminin bir bar antlamasyla belirlenebileceini bildirmilerdir341. Tm bu gelimeler Helenlerin, hezimetten nceki son abalardr.

341

Aggelomatis, a.g.e., s. 164-168.

453

BENC BLM

ANADOLU HAREKATINDAN ANADOLU FELAKETNE

A. BYK TAARRUZ VE YUNAN ORDUSUNUN

ANADOLUDAN ATILMASI

1.

BYK

TAARRUZ

VE

YUNAN

ORDUSUNUN

YENLGSNN SEBEPLER

Sakarya Savann akabinde Byk Millet Meclisi Mustafa Kemal Paaya Mareallik rtbesi ve Gazilik unvan vermi, ancak Trk Ordusunun hemen taarruza gememesi, zellikle Bakomutanlk Yasasnn uzatlmas her defasnda meclisteki muhalif grubun eletirilerine sebep olmutur. Neticede 20 Temmuz 1922 gn Bakomutanlk Yasas yeniden grldnde, Mustafa Kemal Paann bakomutanlk yetkisinin sresiz olarak uzatlmasna karar verilmitir. Sakarya Savann akabinde muhalif gruptan Aylar getii halde ordu niin saldrya gemiyor? Ne olursa olsun saldrya gemelidir! Hi olmazsa dar, belli bir cephede bir saldr yaplmaldr ki, ordumuzun saldr gc olup olmad anlalsn! sesleri ykselse de, Mustafa Kemal Paa Trk Ordusunun hazrln iyice tamamlayarak genel ve sonulu bir saldr dzenlenmesi grnde srar etmi, bu dorultuda Trk Ordusu eksikliklerini giderme yoluna gitmitir. Bat Cephesindeki Trk kuvvetleri iki ordu eklinde yaplandrlm, 1. Ordu Komutanna Ali hsan Paa, 2. Ordu Komutanlna da Yakup evki Paa atanmtr. Ancak sre iinde Ali hsan Paa grevden alnm ve yerine Nurettin Paa getirilmitir1. Trk Ordusu taarruzda kullanmak amacyla ar toplarnn saysn arttrmak ve svari birliklerini kuvvetlendirmek gayreti iinde olmutur.

nn, Hatralar, Cilt: 1, s. 272-275.

454

Trk Ordusu Mustafa Kemal Paann deyimiyle Byk bir nemle dnya nnde verecei snava hazrlanrken, bir yandan da bat dnyasnn ruh ve dncelerini ve bunlardan lehimize bir sonu karma midi olup olmadn anlamak zere nce Dileri Bakan Yusuf Kemal (Tengirek) Beyi, ardndan ileri Bakan Ali Fethi (Okyar) Beyi Avrupaya gndermitir. Bu gelimelere bakarak Stratigos, Mustafa Kemal Paann konferansn oybirliiyle verecei kararlarn oluturduu rejimi tehlikeye sokacan grdn, Trkler asndan uygun olmayan koullar dzeltmenin tek yolunun bir askeri zafer kazanmak olduunu idrak ettiini ve Yunanllarn lehine gelien durumu en azndan dengelemek iin snrl da olsa bir zafer gerektiini anladn iddia etmektedir. Herhangi bir taarruzda baar elde etmesi, Onun iin byk bir kazan olacakt. Kaybetmesi durumunda koullar ok az deiirdi. nk Yunanllarn yeni bir taarruzu gsleyecek g ve hevese sahip olmadklarn ve hzl bir bar istediklerini ok iyi biliyordu diyen Stratigos, Mustafa Kemal Paann bar konferansna hazr olduuna inanlmasn salarken, bir taraftan da taarruza hazrlandna dikkat ekmektedir. Nihayet mttefiklerin Venedikte toplanacak konferansa kimleri davet edeceklerini tarttklar ortamda, 26 Austos (13 Austos)ta Trk taarruzu balam ve bu taarruz Mustafa Kemal Paaya sadece istedii ve mit ettii baary deil, her eyi sunmutur2. Mustafa Kemal Paa Trk Ordusunun ihtiya ve eksikliklerini

tamamlamak zere olduu gnlerde Byk Taarruz kararn vermi, Genelkurmay Bakan Fevzi Paayla grtkten sonra Adapazar ve zmit yresine yapaca gezi iin Ankaradan ayrlmtr. stanbuldan gelecek annesini karlayacan sebep gstererek Kocaeli Grubunu denetlemek amacyla 11-12 Haziran gece yarsndan sonra zel bir trenle Ankaradan ayrlan Mustafa Kemal Paa, Milli Savunma Bakan Kazm (zalp) Paay da beraberinde Sarky stasyonuna kadar gtrm, buraya davet ettii Cephe Komutan smet Paann da katlmyla yaplan grmede, genel taarruzun Austos sonlarnda yaplabilecei anlalmtr. Annesi ve Trk dostu Fransz edibi Claude Farrre ile de grm olan Mustafa Kemal Paa, 24 Haziranda Ankaraya dnmtr3.

Stratigos, a.g.e., s. 403. Mustafa Kemalin Byk Taarruz ncesinde zmit-Adapazar blgesine gerekletirdii gezi iin, Bkz: zel, Milli Mcadelede zmit-Adapazar ve Atatrk, s. 245-281; Gencer-zel, a.g.e., s. 189-190.
3

455

Sakarya Savann akabinde Yunan Ordusu, byk ve kuvvetli bir grupla Afyon-Dumlupnar arasnda bulunuyordu. Bir baka kuvvetli grubuyla da Eskiehir Blgesindeydi. Bu iki grup arasnda yedek kuvvetleri vard. Sa yann Menderes Blgesinde bulundurduu kuvvetleriyle, sol yann da znik Gl kuzey ve gneyindeki kuvvetleriyle koruyordu. Yunan cephesinin Marmaradan Menderese kadar ulatn sylemek mmkndr. Cephenin konumuna bakarak Triantafillidis, Yunan Ordusunun 12 tmenlik kuvveti, 715 kilometreye ulaan tm cephenin korunmas ve Trk taarruzlarnn geri pskrtlmesi iin yeterli deildi yorumunu getirmektedir. Tmen birlikleri arasnda boluklar bulunduuna, bu boluklarn Trk etelerinin ve svarilerinin girmesine olanak saladna da dikkat eken Triantafillidis, ulam ve haberleme andaki yetersizliklere de deinmektedir. Telefon hatlar topran iki metre altndan ve siperlerin iki kilometre uzandan gemesi gerekirken bu nlem alnmam ve sava baladnda direklere bal olan hatlar Trk toplarnn atlaryla birlikte kopmulard. Demiryolu hatlar cephenin 620 kilometre uzandan getiklerinden dolay, geri ekilme annda demiryollarnn korunmasnda glk ekilmiti4. Haciantoniyu ise Yunan Ordusunun o gnk koullarna deindiinde hastanelerin ve baz depolarn ate hattna bitiik olduklarndan, savunma hatlarnn mkemmel olmadklarndan, dikenli tellerde dahi eksiklikler bulunduundan ve Yunan Ordusunun Venedikte toplanacak konferans sebebiyle ekilme plann uygulamaya sokmasa da, byle bir plann hazrlandn bilerek sarsldndan sz etmektedir5. Yunan Ordusu kolordu ve bir takm bamsz birliklerden olumaktayd. Yunan kolordusunda on iki tmen bulunuyordu. Yunan Ordusunun bamsz birlikleri de ayrca tmene eitti. ki ordu olarak yaplandrlm Trk kuvvetleri on sekiz tmenden olumaktayd. Bunun haricinde tmenlik bir svari kolordusu ve ayrca er saylar daha az olan iki Trk svari tmeni daha vard. Kurulular farkl olan iki taraf ordular karlatrldnda, insan ve tfek glerinin hemen hemen birbirine denk olduklar grlmekteydi6.

Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 2, s. 538-540. 5 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 287-288. 6 Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt: 2, s. 829; 849-851; 863-889.

456

ki taraf rgtlenmesindeki farkllk, Yunan tmenlerinin ok mevcutlu ve kuvvetli, Trk tmenlerininse onun yarsna veya te ikisine yakn bir kuvvette olmasndan kaynaklanyordu. Bununla ilgili olarak smet Paa anlarnda, kk rtbedeyken Anadolu Harekatnda bulunmu Yunan Generali Kondilisin kendisine naklettiklerine yer vermektedir. Kondilis smet Paaya, Yunan Ordusunun tekilat gayet kuvvetli tmenlere, kolordulara dayanyordu. Dolgun mevcutlu bu hantal birliklerin hareketi, sevk ve idaresi g oluyordu. zellikle herhangi bir yanl hesaba dayanarak bir tmen yanl bir istikamete, yanl bir hedefe sevk olunursa hata ok ar neticeler veriyor, yanl bir hedefe sevk edilmi ve balangta muharebe iin bir defa lzumlu yerden ayrlmak gibi bir hata ilemise, bilahare bunun farkna varlsa bile tamir etmek iin ok zamana ihtiya oluyor ve ekseriya tamiri mmkn olmuyordu. Halbuki karmzdaki Trk ktalar az mevcutlu ve gayet evik ktalard. Lzum hasl olduka her tarafa kolaylkla sevk ediliyorlard. Nihayet bir tanesi yanl bir istikamete sevk olunursa, mevcudu az olduu iin hem kayp az oluyor, hem kaybedildii anlaldndan itibaren sratle doru bir yere getirmek mmkn oluyordu demitir7. Trk stiklal Harbi serisinin ilgili cildinde, taarruz ncesinde Trk ve Yunan ordularnn mevcutlar aadaki gibi verilmektedir. Ancak unu da ilave etmek gerekir ki, bilgiler deerlendirilirken Trk Ordusunun elindeki tfek, makineli tfek ve toplarn cinslerinin deiik ve baz cins silahlarn cephanesinin ok az olduunun unutulmamas gerekmektedir:
Subay Er 199.2838 218.432 Kl 5282 1280 Uak 10 50 Tfek Makineli Hf. Tk Ordusu Yunan Ordusu 8659 6565 Top Tk Ordusu Yunan Ordusu 323 418 100.352 90.000 Kamyon 198 4036 2025 3139 A. 839 1280

Oto. Ve Ambulans 33 1776

Tablo 5: Trk Kaynaklarna Gre, Byk Taarruz ncesinde Trk ve Yunan Ordularnn Mevcutlar9
7 8

nn, Hatralar, Cilt: 1, s. 286-287. 15 Austos 1922 tarihinde Bat Cephesinin genel kuvvesini veren tabloda, 1. Ordu yekunu olarak 106.851 erat kaydedilmitir. Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, VI. Ksm, 2. Kitap, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1968, s. 316-317.

457

Kanellopulos Yunan Ordusunun Anadoludaki yenilgisine ilikin yazd kitapta, Yunan Ordusunun sahip olduu istihbarata gre Trk kuvvetlerinin (ki smet Paann Grubu adyla anmaktadr) 160.000 insan amadn kaydetmitir. Kanellopulos ayrca Trk kuvvetlerinin 96.000 tfek, 5.000 kl ve 40 ar olmak zere 352 toptan, Yunan kuvvetlerininse 90.000 tfek, 1.200 kl ve 48i ar olmak zere 380 toptan olutuu bilgisini aktarmtr10. Haciantoniyu Yunan Ordusunun 220 bine ulatn kaydetmekle birlikte, bunlarn 80 bininin 2592 otomatik tfek, 980 ar makineli tfek ve 264 topla savaabilir Yunan kuvvetini tekil ettiini kaydetmitir. Anadoludaki ordu 1., 2. ve 3. olmak zere kolordudan (4. Yunan Kolordusu Trakyadayd), svari tmeninden ve bakomutanlktan olumaktayd. Ancak drt kolordunun

komutanlarndan hibiri korgeneral rtbesinde olmayp, hepsi de tmgenerallerdi. Tmen komutanlarnnsa sadece tmgeneral, dierleriyse albay rtbesindeydiler11. Yunan Ordusunun sahip olduu 50 Yunan uann 40, bombardman ua olarak da kullanilabilecek keif uaklaryd12. Yunan Genelkurmaynn hazrlad tarih kitaplar serisinde, Trk kuvvetleriyle asl 1. ve 2. Yunan Kolordularnn mcadele ettikleri, 1. Yunan Kolordusunun 42 ve 2. Yunan Kolordusunun 41 piyade taburuna sahip olduu, toplam 83 piyade taburununsa sadece 37sinin ate hattnda bulunduu, dier 46snn yedek tekil ettii, 1. Yunan Kolordusunun 32si ar toplam 158, 2. Yunan Kolordusununsa 8i ar toplam 104 topa sahip olduu sylenmektedir. Ayrca Yunan svari tmeni de, 4 hafif topa sahiptir13. Bunlara kar 110u ate hattnda olmak zere toplam 140 Trk taburunun konuland ifade edilmektedir. Daha da nemlisi asl muharebenin verildii noktada, 90 Trk piyade taburuna kar, 33 Yunan piyade taburunun bulunduuna iaret edilmesidir. Asl taarruz grevini stlenmi olan 1. Trk Ordusunun kuvvetiyse, 76500 savaabilir silahl ve 32500

A.e., s. 13. K. D. Kanellopulos, Mikrasiatiki tta, Avgustos 1922 [Anadolu Yenilgisi, 1922 Austosu], Atina: Ekdosis Eleftheri Skepsis [Eleftheri Skepsis Yaynlar], 2009, s. 60. 11 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 290-293. 12 Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 340. 13 To Telos Tis Ekstratias 1922, pohoritiki Agones Ton A Ke B Somaton Stratu [Harekatn Sonu 1922, 1. ve 2. Kolordunun Gerilerkenki Muharebeleri], Atina: Ekdosis Diefthinseos storias Stratu [Askeri Tarih Yaynlar Mdrl], 1962, s. 17-18.
10

458

silahsz yedek kuvvet olarak verilmektedir14. Bunun yannda 3. Yunan Kolordusu, 20si ate hattnda olmak zere 38 tabura sahiptir15. Kazm (zalp) Paa, Ordumuzun kuvveti Yunan Ordusuna yakn bir dereceye gelmiti. ki yz bin Yunan tfeine karlk, yz seksen bin tfeimiz vard. Hafif makinali tfek Yunanllarda bin iki yz, bizde ise iki bindi. Ar makineli tfek Yunanllarda bin, bizde sekiz yz; top Yunanllarda yz elli, bizde yzd Sadece kl olarak Yunanllara belirli bir stnlk gsteriyorduk. Onlarn bin yz klcna karlk, bizim be bin iki yz klcmz vard demektedir. Kazm Paa ayn zamanda Yunanllarn kendilerine yardm eden ngiltere gibi bir devlet sayesinde Sakarya Savann sonrasndaki eksikliklerini ksa bir zaman zarfnda tamamladklarna, ancak manevi kayplarn gideremediklerine iaret etmektedir16. ki taraf kuvvetleriyle ilgili olarak Spiridonos, Svari Kolordusunu Trklerin en nemli silah olarak deerlendirmi, 150 Trk taburuna karlk 120 Yunan taburunun konulandn, tam sava ancak Yunan taburlarnn seyreklemi etmitir.

olduklarndan

dolay

yeteneinde olmadklarn

ifade

Spiridonosa gre Trkler iin durum bunun tersidir. Mustafa Kemal Paann uygulad seferberlik sayesinde Trk taburlarndaki eksiklikler sratle giderilmi, iki taraf toplar kyaslandnda zellikle Trklerin ar toplarda nemli fark yarattklar grlmtr. Spiridonos Yunan kuvvetlerinin en nemli zaafnn cephane eksiklii olduunu, Trklerinse Ruslar ve Yunanllarn eski, Trklerin yeni mttefikleri olan Fransa ve talya sayesinde cephane bolluuna sahip olduklarn iddia etmitir17. Trklerin cephane konusunda bat devletleri tarafndan desteklendii iddiasn Stratigos da dile getirmi ve Savat ve kendisiyle bar masasna oturacak devletler, gayr meru yntemlerle kendisine [Mustafa Kemal Paaya] bolca sava malzemesi salamakta ve Mustafa Kemalin ordusunu sava kazanma yeteneine sahip olacak ekilde desteklemekteydiler demitir18. Yunan

14 15

A.e., s. 36-38. A.e., s. 4. 16 zalp, a.g.e., s. 228-234. 17 Spiridonos, a.g.e., s. 218-219. 18 Stratigos, a.g.e., s. 403.

459

komutanlarn anlarnda ve yazdklar kitaplarda yer alan bu grler, Yunan tarihileri tarafndan da tekrarlanmaktadrlar19. Taaruzdan nce cephenin geni olduu ve cephenin her yerine taarruz ederek baar elde etmenin ve kesin sonu almann mmkn olmad, bunun sava uzataca grlerek, Yunan Ordusunun sa kanadna byk kuvvetler toplayarak gneyden kuzeye doru taarruz ederek Yunanllarn ekilme ynnn kesilmesine ve bir meydan muharebesiyle Yunan Ordusunun imha edilmesine karar verilmitir. Bu amala Trkler ana kuvvetlerini Yunanllarn Afyon yaknlarnda bulunan sa kanat grubu gneyinde ve Akaray ile Dumlupnar karsna kadar olan yerde toplamaya karar vermilerdir. Mustafa Kemal Paa Dmann en can alc ve nemli noktas orasyd. abuk ve kesin sonu almak, dman bu kanadndan vurmakla olabilirdi demektedir. Haciantoniyuya gre Trklerin bu karar isabetlidir. nk on iki Yunan tmeninin sadece ikisi Afyonun gneyindeki Akaray gneyinde bulunmaktadr. Konya-Afyon demiryolu hattndan yararlanan Trkler kuvvetlerinin byk

blmn burada toplamlar ve ayn zamanda bir ikmal merkezi olan Afyonun nn Eskiehirden deil, Dumlupnardan kesmilerdir. Hal byleyken

Haciantoniyuya gre, Yunanllarn eksikliklerle dolu cephesi Trkler iin kolay bir hedeftir20. Trk Ordusu verilen karara gre ynak yapmaya karar verdiinde ve kuvvet kaydrmaya baladnda, olabildiince dikkatli hareket ederek taarruz plann Yunanllardan gizli tutmak gayreti iinde olmutur. Mustafa Kemal Paa 23

Temmuz 1922de Ankaradan ayrlp, Bat Cephesi Karargahnn bulunduu Akehire gitmitir. 28 Temmuz gn leden sonra yaptrlan bir futbol man grmeleri ileri srlerek ordu komutanlar ve kimi kolordu komutanlar da Akehire arlmlardr. Bu vesileyle Mustafa Kemal Paa komutanlarla taarruz hakknda grm ve taarruz plannn ayrntlar saptanmtr. Mustafa Kemal Paa ordu hazrlklarnn tamamlanmasn ve saldrnn abuklatrlmasn emrettikten sonra Ankaraya dnmtr21.

19

Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 293-294; Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 327. 20 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 288. 21 Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt: 2, s. 895-897.

460

28/29 Temmuz 1922 gecesi Akehirde Bakomutan, Genelkurmay Bakan, Bat Cephesi Komutan, Ordu Komutanlar, 1. ve 4. Kolordu Komutanlar, 5. Svari Kolordusu Komutannn toplanmasyla uzun tartmalardan sonra taarruz planna u ekil verilmitir: 1. Ordu, Kalecik sivrisiyle iiltepe arasnda olmak zere Afyon

Toklu sivrisi hattna taarruz edecek ve Yunanllarn zmirle balantsn kesecektir. 5. Svari Kolordusu, svari tmeniyle iiltepe ile Toklu sivrisi arasnda Ahr Dalarn aarak Yunanllarn bat kanadn kuatacaktr. 2. Kolordu tmeniyle Sandkl uhut Efesultan blgesinde ordu ihtiyat bulunacaktr. 2. Ordu, kuzey Sakarya ile Afyon arasndaki cephede bulunan Yunan kuvvetlerini taarruzla tespit edecektir. Kocaeli ve Menderes gruplar da karlarndaki Yunan kuvvetlerini taarruzla tespit edeceklerdir22. Bat Cephesi Komutan smet Paa anlarnda ktalarn kaydrlmasnda gsterdii dikkati, Hibir ktann boaltt yerde, burann boaltldna dair bir emare brakmasn istemiyorum. Kta kumandanlarna kesin talimatlar veriyorum. Yeni geldikleri yerde mevcudiyetlerini bildirecek herhangi bir iaret olmasn istemiyorum Bizim asl taarruz edecek kuvvetlerimizin sol cenahnda Svari Kolordusu ynan yapacak. Yry hep gece olacak. Bu yryn atlar ile, arabalar ile, malzemesi ile hibir iaret vermeyecek surette yaplmasn salamaya mecburum szleriyle anlatm, gndz yryen bir svari ktasn grdnde mdahale ettiine deinmitir. fadelerinden be bin atly yrtmenin tm zorluklar hissedilen smet Paaya gre Yunanllar bir eyler sezinlemiler, ancak Trklerin ald nlemleri asla anlayamamlardr23. Haciantoniyu taarruz ncesini kitabnda, [Trkler] sadece geceleri ve byk bir gizlilikle hareket etmilerdir. [Trklerin] topland renilse de, boyutu nemliydi Keif uular da Trklerin Afyonun gneyinde toplandn gstermiti 1. ve 4. Yunan tmenlerinin gzlemcileri, Trk tatlarn ve

piyadelerini grerek tehlikeyi aktaryorlard. Kayglanan Trikupis yarallarn Afyondan zmire tanmalarn istedii gibi, tatlarn da Afyon istasyonunda

22 23

Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, VI. Ksm, 2. Kitap, s. 16. nn, Hatralar, Cilt: 1, s. 283-285.

461

toplanmasn istemitir Arabalarn grltleri, birliklerin hareketi, kpek havlamalar, sigara ateleri uyaryordu szleriyle anlatmaktadr24. Triantafillidis ise, Trkler ani bir taarruz gerekletirmek istemiler ve bunu baarmlardr. nk Anadolu Ordusu Karargah ve 1. Yunan Kolordusu, Akarayn gneyindeki Trk ynaklarnn boyutunu snrl askeri keifler ve enformasyon dairesindeki danklk sebebiyle renememilerdir yorumunu getirmekte ve Trk taarruzunun baarsndaki etkenlerden sz ederken, asl taarruz ncesinde Yunan cephesinin iki yannda gerekletirilen yanltc Trk taarruzlarna dikkat ekmektedir. Triantafillidis zellikle 19 Austos (6 Austos)ta Buldan ve 24 Austos (11 Austos) ile 27 Austos (14 Austos)ta Bilecik mevkiinde gerekletirilen bu tip taarruzlardan hareketle bunlarla Trklerin, Yunanllarn savunma dzenini bozmay hedeflediklerini kaydetmektedir25. Vasilikosun Byk Taarruzun balamasndan bir gn nce gnlne dt not, taarruz ncesinde Yunan askerinin psikolojisini gzler nne sermektedir: 25 Austos (12 Austos) 1922: Dn ge saatte 22 Austos (9 Austos)ta snav vermek iin gittiim Afyondan dndm. Saat 10:00da Subaylar Kulbnde snava girdik. Cephede geirdiim yln ardndan, daha i blgelere gidebilmek iin her trl snava katlma taktiini uyguluyorum. Ancak bo bir umut. Gnlerden beri, hatlarmzn nnde [Trk] birliklerinin nemli bir hareketlilii sz konusu. Hazrlklar dmann harekete geeceini haber veriyorlar. Herhangi bir duruma hazrlkl olmamz iin emirler geliyor. Teyakkuz halindeyiz. Bir sinirlilik hakim. Sabah 03:00dan itibaren dman taarruzunu bekler durumdayz. Bizim blmzn bulunduu taraf, korunaksz olduundan en gvensiz olanlardan. Yine talihsiz bir tarih ve Sakarya Harekatnn yl konuksever olmayan

dnm. Geen yl ayn gn ve saatte

Sakaryada, bizi bomak iin nehre atmay amalayan azgn dman taarruzuna maruz kalmtk. imdi yine ayn ekilde, kan aktlmasn

24

Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 294-299. 25 Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 2, s. 548-549.

462

bekliyoruz. Yllardan beri bo yere mcadele ediyor ve kana bulanm taht [Konstantinin tahtn] desteklemek amacyla kanyoruz26. Bat Cephesi Komutan smet Paa 6 Austos 1922de ordulara gizli olarak taarruz etmek zere hazrlanmalar emrini vermi, Genelkurmay Bakan ve Savunma Bakan paalar da Ankaraya dnmlerdir. Ancak 13 Austos 1922de Genelkurmay Bakan yeniden cepheye gitmitir. Bakomutan Mustafa Kemal Paa da bundan birka gn sonra hareket etmitir. Mustafa Kemal Paann Ankaradan ayrln gizlemek amacyla, kendisinin ankayada davet verdiinin gazetelerde yaynlanmasna karar verilmitir. Mustafa Kemal Paa arabayla Konyaya gitmi ve buraya varr varmaz telgrafhaneyi denetim altna aldrarak Konyada bulunduunun hibir yere bildirilmemesini salamtr. 20 Austos 1922de Mustafa Kemal Paa Akehirde bulunmaktadr ve ksa bir grmenin ardndan 26 Austosta taarruzun balamas emrini vermitir. 24 Austos 1922de karargahlar Akehirden saldr cephesi gerisindeki uhut Kasabasna getirilmi ve 25 Austos 1922 sabah uhuttan savan ynetildii Kocatepenin gneybatsndaki adrl ordugaha gidilmitir. Bakomutan Mustafa Kemal Paa 26 Austos sabah Kocatepededir27. Yunan kuvvetlerinin 10 kilometre uzanda olan Kocatepeyi Haciantoniyu, Saat 03:00dan itibaren Mustafa Kemal Paa ve beraberindeki Trk komutanlar, Kocatepeden sava izlemekteydiler [Kocatepe] mthi bir gzlem imkan sunmaktayd. Drbnle Afyon ehri ve Balmahmut dahi seyredilebilmekteydi szleriyle tarif etmitir. 26 Austos afakla beraber taarruz topu ateiyle balam, bir taraftan da piyade ileri harekete gemitir. Taarruzun ilk gn Yunan cephesi yarlamam, ancak baz nemli tepeler zapt edilmi ve Trk Svari Kolordusu Yunan Ordusunun gerilerine sarkmtr. Haciantoniyu kitabnda, 26 Austos (13 Austos) sabah doan gnein her zamankinden krmz doduundan ve Afyonun ar seslerle uyandndan sz etmektedir. O gnk top atlaryla ilgili Haciantoniyu, Yunan askeri 1919dan balayarak byle iddetli bir bombardmana maruz kalm deildi. Yunan topular ve mfrezeleri dalm ve cephe boyunca savunma yapma olana bulamamlardr. Ovada bulunan toplar uygun bir hareket alan bulamadklarndan,

26 27

Vasilikos, a.g.e., s. 167. Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt: 2, s. 897-899.

463

Trklere kar koyacak ekilde hareket edememilerdir. Skodalar sayesinde Trk topular aralksz ate etmilerdir. Yunan toplar mermi sknts da ekmitir. Bombardman Trk piyadelerinin iini kolaylatrmtr notunu dmtr28. Nitekim smet Paa da anlarnda, birka saatlik muharebenin ardndan Yunan toplarnn sustuklarna deinmitir29. O gn Vasilikos gnlne u szlerle aktarmtr: 26 Austos (13 Austos) 1922: Kesin gzyle baklan Trk taarruzunu beklerken btn gece uykusuz kaldk lk dman dalgalar geri pskrtlyor, ama hemen daha youn, daha saldrgan ve kararl taarruzlar geliyor Birka saat sonra lecek olan Astsubay Aggelopulos soukkanl ve ilgisiz bir ekilde, Vasilikos, olaylar nasl gryorsun? Trkler ok kzgn

grnmyorlar m? diye sorduu srada kurunlar tyor ve bamz kaldrmaya frsat vermiyorlard. lk umudun yerini, umutsuzluk ald. lk andan itibaren durum kritik ve ciddi bir ekil ald Mcadele azgn bir ekilde cereyan ediyor. Azlarnda Urra! ile youn dalgalar halinde saldryor ve verdikleri ciddi kayplara ramen durmay bilmiyorlar. Ar [Trk] bombardman ciddi kayplara sebep oluyor. Ayn zamanda Afyon ehri de bombalanyor Gne Kalecikteki mcadeleden daha feci bir

manzaray aydnlatmamtr. Her yerde gmlmemi cesetler var. Ar yarallarn inlemeleri duyuluyor ve onlarn tanmas pek ok tehlikeyi ierdiinden dolay yava gerekleiyor Bu dehetli manzaraya, bombardman ateinin sebep olduu kuru otlarn yanmas da eklendi Btn gn boyunca durum kritikliini korudu. Trkler birbiri ard sra devam eden hcumlaryla gedii bytmek istediler. Tm saldrlarmza inat ve kararllkla kar koyuyorlar Srekli byk kayplar veriyoruz. Austos 1922, Anadolu

Harekatnn trajik sonunun balangcdr.

28

Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 301-305. 29 nn, Hatralar, Cilt: 1, s. 287-290.

464

Trk Ordusunun asl neticeyi almak iin

27 Austosu beklemesi

gerekmitir. Taarruzun ikinci gn Yunanllar bozguna uratlm ve Afyon kurtarlmtr. Plann ilk evresindeki baarnn akabinde muharebeler tm cephelerde Trklerin lehine gelime gstermi ve geceli gndzl drt gnlk muharebeden sonra Trk kuvvetleri iin istenilen noktaya gelinmitir. Vasilikos 28 Austos (15 Austos) 1922yi de gnlne tamtr: 28 Austos (15 Austos) 1922: [Trkler] gece evredeki tm tepeleri aldlar ve bizi snaa hapsettiler. Neredeyse tamamen evrilmi durumdayz. Dank olarak, tek k durumundaki kuzeye ekiliyoruz. Snan azndaki ilk geide geldiimizde, kar tepeyi alm az saydaki, ancak ounluu kyllerden oluan Trklerin at atee maruz kalyoruz. [Trkler] ayakta ate ediyorlard ve panik dzenimizi bozdu. Snaktan kmak iin herkes kouyordu. Ayn anda tamaclar yklerini atp, atl olarak panikle drt nala kayorlard. burkan, umutsuz bir durum. 300 Trk, 10 bin eri kovalad. Pek ok top ve makineli tfek, yklemeye frsat bulunamadan Trklerin eline geti Birou yaraland, bir o kadar hayatn kaybetti Zavall yarallar, i burkarcasna yalvararak arkadalarnn yardm etmesini istiyorlard. Hi kimse yardm eli uzatmyor, herkes kaarak kurtulmak istiyor Hi kimse nereye gittiimizi bilmiyor. Hi kimse, hi kimseye emretme ve emredilme yetkisi vermiyor. Basz, lidersiz, nereye gittiini, nerede

bulunduunu ve ne olacan bilmeyen ayak takmna dntk. Gece yars, Trk kyne varldnda, mekte olan askerleri stmas iin ky yaklmtr. Askerlerin bir rts ve battaniyesi yoktu Atein yannda koyunlar gibi, biri dierine yaslanm gecelediler. Alk bizi krp geiriyor. Tek battaniyeyi yayyor ve Manoli lyakiyle birlikte dinleniyoruz30. Vasilikosun bu satrlar, Yunan Ordusundaki bozgunun Bakomutan Meydan Savandan nce baladn ortaya koymaktadr. 29 Austos (16 Austos) 1922de slamkyde bulunan Gonatas, az saydaki svarilerin grnmesinin dahi

30

Vasilikos, a.g.e., s. 168-177.

465

taburlarn dalmasna sebep olduunu, Yunan askerinin atlara binmek iin toplar ve cephaneleri, hatta daha hzl koabilmek iin silahlarn attn kaydetmek zorunda kalmtr31. 30 Austosta alky Adatepe Aslhanlar Blgesinde yaplan imha muharebesiyle Yunan Ordular her taraftan sarlarak hezimete uratlmtr. Bakomutan Mustafa Kemal Paann ynettii bu muharebeye, Bat Cephesi Komutanlnca 3 Eyll 1922 gn, Bakomutan Meydan Sava ad verilmitir32. Bakomutan Meydan Sava Yunan literatrnde, Ali Veran Sava olarak anlmaktadr. Haciantoniyu ortaya kan sonula ilgili olarak, Sonunda 1. ve 2. Yunan Kolordularnn ii bitmitir. A, uykusuz, srekli savaan ve iki kere ember iine alnma tehlikesi geiren grup yorulmutur Trkler birbiri ard sra sz konusu olan Yunan hatalarndan yararlanmay bilmilerdir Ali Veranda zaferlerini kesinletirmiler ve Yunan askerini Anadoluyu boaltmak zorunda brakmlardr notunu dmtr33. Triantafillidis eserinde Yunan Ordusunun 1922 yaznda ald yenilginin sebeplerini ayrntl bir ekilde irdelemekte ve 26 Austos (13 Austos) sabaha kar balam olan Trk taarruzu, birbiri ard sra hatalar yaplmam olsayd, geri pskrtlebilirdi demektedir. Triantafillidise gre Yunanl tarihiler Yunan askerlerinin yorgunluuna ve yaad eksikliklere gereinden fazla dikkat ekmektedirler. Bunlarn erlerin maneviyatn etkilediine phe yoktur diyen Triantafillidis, yine de bunun Yunan subay ve erlerinin savakanln eksiltmediini iddia etmektedir. Triantafillidise gre Kondilis ve Onun az saydaki taraftarlarnn stanbuldaki rejim kart etkinliklerini de bytmemek gerekmektedir. nk

savaan erler, Kasm 1920deki seimlerin ardndan stanbula snm altm kadar subayn varlndan haberdar olmamlardr. Benzer ekilde savaan erleri honutsuzlua gtren sebepler iinde komnizm propagandasnn gsterilmesi de hatadr. Bu, ate hattndakiler iin sylentiden ibaret kalmtr. Triantafillidise gre geri hatlardaki az saydaki ve zellikle demiryolu alanlarndan oluan komnistlerin cephedekileri etkileme ans olmamtr. Dolaysyla Yunan cephesi

31 32

Gonatas, a.g.e., s. 203. Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, VI. Ksm, 3. Kitap, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1969, s. 59. 33 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 369.

466

iin felaket, ncelikle askeri hatalardan ve Trklerin piyade ve svari gcnn stnlnden, toplarn hedefi vurma yeteneinin fazla olmasndan kaynaklanmtr. Trkler Afyon Blgesinde aylar boyunca kuvvet toplamlardr ve Trklerin bakomutan Mustafa Kemal Paa taarruzu sava alanndan idare etmitir diyen Triantafillidis, Yunan komutanlarn ve zellikle Yunan bakomutann 450 kilometre mesafeden, son derece hzl deiimlerin yaand bir sava idare etmeye almasn byk bir hata olarak yorumlamaktadr. Triantafillidise gre kurmaylaryla birlikte zmirde kalm olan Hacianestisin, telgraflarn eksik olanaklaryla ve muharebedeki ani deiimler sebebiyle etkili olmas beklenemezdi. Triantafillidis bu tezini glendirmek iin kitabnda, 1. Yunan Kolordusunun kurmaylarndan, o dnem yzba olan K. Kanellopulosun szlerine yer vermitir. Kanellopulos, 1. Kolordu tarafndan askeri durumla ilgili bir saat, bazen yarm saat aralklarla raporlar verilmekteydi. Bu ekilde ordu karargah muharebeyle ilgili bilgilendirilmekteydi. Bu raporlar ifrelenmekte ve telgrafla zmire

ulatrlmaktayd. Bu, bir zaman gerektirmekteydi. Olas en byk hzla, iki saatten daha hzl bir srede gerekletirilemezdi. Ordu o anda bir harekete karar verecek olursa, bu karar Afyona ayn yntem ve olanaklarla ulatrlacakt. Bu da, iki saati daha gerektirecekti. Ancak durum drt saat iinde asla ayn kalmamaktayd. Anbean deimekteydi bilgisini aktarm ve aslnda byle bir muharebenin uzaktan ynetilemeyeceini basit bir matematikle ortaya koymutu34. Triantafillidis daha nce hibir savata byk birlik idare etmemi olan Hacianestisin, kurmaylaryla birlikte Uakta bulunmas halinde dahi muharebeyi baaryla idare edebileceinden phe duymakta ve sava deneyimine sahip komutanlar varken, Hacianestisin greve atanmasn siyasetilerin byk hatas olarak yorumlamaktadr. Yunan Genelkurmaynn hazrlad tarih kitabnda Bakomutan Hacianestisin Trakyadaki 4. Kolorduyu desteklemek amacyla Anadolu Ordusuna ait baz birlikleri Trakyaya gndermesiyle ilgili olarak, Bu kuvvetin sava alannda bulunmasnn pek bir nemi olmazd35 denilse de, Triantafillidis bu gr hatal bulmakta ve muharebede bu kuvvetlerin eksikliinin hissedildiinin altn izmektedir.

34 35

Kanellopulos, a.g.e., s. 128-129. To Telos Tis Ekstratias 1922, pohoritiki Agones Ton A Ke B Somaton Stratu [Harekatn Sonu 1922, 1. ve 2. Kolordunun Gerilerkenki Muharebeleri], s. 2-3.

467

Esasen Trklere esir dm Yunanl askerlerin Trk gazetelerine yansm olan beyanatlarndan, Trk Ordusunun onlara kk ve aciz gsterildii, ancak savaa girdikleri anda Trklerin cesareti ve askeri yetenekleriyle yzyze kaldklar, ayrca Kral Konstantinin kendilerini aldattn idrak ettikleri grlebilmektedir36. Triantafillidis de bu gr paylamakta ve Kral Konstantin tahta dndnden itibaren askeri liderlerin her harekatta Trk kuvvetlerini kmsediklerinden ve Yunan Ordusunun byk kayplar vermesine sebep olduklarndan sz etmektedir. Bakomutan Hacianestis de Trk kuvvetleri hakknda kendisine aktarlan bilgileri gzden karm, emrindeki ordunun yorgunluunu, ulam imkanlarnn kstl olduunu ve Yunan toplarnn Trklerinkilere denk olmadn anlayamamt. Triantafillidise gre durumla mcadele edebilmek iin muharebenin srekli deimekte olan evrelerine uyum salamak ve bunun iin bakomutann sava alannda bulunmas, ya da acil durumlarda zmirdeki karargaha sormadan karar alabilmesi iin, gerekirdi. Triantafillidis Bakomutan Meydan Savann karanln kmesiyle birlikte sona erdiini, sayca stn olsalar da Trklerin Yunan askerinin sava alann terk etmesini nleyemediklerini, Trk topusunun ilerleyen piyadelerine zarar vermemek iin karanlkla birlikte sustuunu kaydetmektedir37. Spiridonos ise, muharebe annda Yunan kolordularnn ibirliine gitmesiyle ilgili bir emir verilmesi ve Hacianestisin hazr bulunup da verilen emri uygulamas halinde cephenin hzl bir ekilde dmeyebileceini ve bunun Yunan Hkmetine Anadolu Hristiyanlar iin daha iyi koullar yaratma ansn vereceini iddia etmektedir. Spiridonosa gre az da olsa Mustafa Kemal Paay yenme olasl bulunmaktayd. Spiridonos da konuyu ele alm pek ok subay ve tarihi gibi Hacianestisin, durumun her eyrek saatte deitii koullarda ok uzaktan sava idare etmeye almasn eletirmektedir. Trklerin baarsn snrlamak mmknken, Spiridonosa gre Yunan Ordusunun komuta komuta yetkisini 1. Kolordu Komutan Trikupise devretmesi

kademesindeki eksiklik sebebiyle genel bir gerileyi ve felaket yaanmtr. Spiridonos Triantafillidisten farkl olarak Yunan askerlerinin komnizm

propagandasndan etkilendiklerini ifade etmekle birlikte, Bakomutan Hacianestisin

36 37

Cephemizin Gerisinde, Vakit Gazetesi, 1 Ekim 1921. Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]:2, s. 541-563, 617.

468

sava meydanndan annda mdahalesiyle genel bir felaketin nlenebileceine ve ksmi bir baarszlkla da olsa, Trk taarruzunun atlatlabileceine iaret

etmektedir. Her ulusun tarihinde zafer ve yenilgiler olabileceinden hareketle Spiridonos, Yunan Ordusunu deerlendiren Trkler, unutmamaldrlar ki Yunan Ordusu Anadoluda mttefiklerin karlar iin savarken, Trkler ocaklar iin savayorlard demektedir. Trk zaferinin sebepleri arasnda Trk diplomasisinin baarlarnn katksna da deinen Spiridonos, Trk komutan ve kurmaylarnn deneyiminin ve eitiminin de gzden karlmamas gerektiine iaret etmektedir. Spiridonos, Trk Ordusunun deerli mensuplar olduunu, katldmz

savalardan biliyoruz derken, Trk zaferindeki en nemli faktr olarak, gl bir asker ve ngrye sahip bir diplomat dedii Mustafa Kemal Paay grmekte ve Askeri ve siyasi yetkileri ahsnda toplayarak lkesini 1. Dnya Savann galiplerinin itahndan ve entrikalarndan kurtarmtr demektedir38. Kald ki

Trklere kar son derece vence duygular besledii eserinden anlalan Kapsis dahi Mustafa Kemal Paa iin, htilalini ilan etmeden nce Trkler sadece Mslmandlar. Ulusal bilince sahip deillerdi. Peygamberin ve halifenin dmanlarna kar savayorlard. Mustafa Kemal onlara ulusal bilin alad ve alglamalarn arttrd. Onlara Trkiye iin savamay retti demekten kendini alamamtr39. Felaketten sorumlu tutulanlarn mahkemesinde tank olarak dinlenen Kimisis, Hacianestisin zmirde kalmasn eletirmitir40. Dier bir tank Eksadaktilos ise, Yunan askerlerinin bir an nce evlerine gitmek istediklerinden hareketle, bazlarn zapt etmenin ancak askeri yasaklarla olabildiinden sz etmitir41. Yunan Ordusunun cephede bozguna urad anlarda, ayrntl olarak 27 Austos (14 Austos) 1922 tarihinde Kathimerini [Hergn] Gazetesi, G. Vlahosun ok tartlm olan ve Evine anlamna gelen kade adl makalesini yaynlamtr. Haciantoniyuya gre bu makale, Yunan Ordusunun gerileyiine zemin hazrlamak iin kaleme alnmtr. Makalede konferanslarn rn

vermediinden, sonbahar ve kn yaklamakta olduundan ve Yunanistann evine dnmesi gerektiinden sz edilmitir. Haciantoniyu Atinada cephenin uzanda
38 39

Spiridonos, a.g.e., s. 228-231; 269-273. Kapsis, Hamenes Patrides [Yitik Vatanlar], s. 138. 40 Vasilikos, a.g.e., s. 251. 41 A.e., s. 350-351.

469

olan Antivenizelist yazar ve subaylarn bu grte olduklarn ve bu makalenin vatana ihanet anlamna geldiini ifade etmektedir. Afyonda Trk taarruzunun yaand bir dnemde bylesine bir makale yaynlayan G. Vlahos, herhangi biri deildir. Antivenizelistlerin nemli bir ismi, resmi bir kaynaktr. Trk taarruzunu renir renmez Haciantoniyunun deyimiyle, sanki asker bunu istemiyormu ve sanki Anadolu Yunanistan deilmi gibi bu makaleyi kaleme almtr. 28-29 Austos (15-16 Austos)ta Kathimerininin makaleyi ieren says Anadoluya ulam ve Haciantoniyunun iddiasna gre byk bir umutsuzlua sebep olmu ve savaanlara vatanseverlik yerine ka fikrini empoze etmitir. lk makaleden gn sonra, yani Bakomutan Meydan Savann yaand 30 Austos (17 Austos) 1922 tarihinde, G. Vlahosun Kathimerinide Pomerani [Pomeranllar42] adl makalesi yaynlanmtr. Bu makalede Almanya Babakannn bir dnem dou iin bir Pomeranly dahi vermediinden hareketle, Yunanistann da yeni bir macera iin bir evzonunu dahi feda etmemesi, Yunan askerinin bundan byle Trk topraklarn sulamak, Afyon, Eskiehir ya da Ktahyann minarelerini alkoymak iin fedakarlk yapmamas gerektii ifade edilmi ve Yunanistann yarnn dnmesinin art olduuna iaret edilmitir. Bu makalenin ncekinden ar olduunu ve Vlahos gibilerin Anadolu Harekatn bir ulusal dava gibi deil, bir macera gibi grdklerini kaydeden Haciantoniyuya gre, byleleri kabustan kurtulmak iin bir eyler yaplmas gerektiine inanyorlard. 7 Eyll (25 Austos)de Vlahos, Metaksasn Anadolu Harekatnda grev almay reddetmesi konusunu ele almtr. Metaksasn Anadolu Harekatn ykc addettiinden dolay evine kitlenerek bir karga gibi felaketi beklediinden, sava alanndaki hatalar bildii halde sustuundan ve daha da ileri giderek Yunanistann felaket yaad, yarallar, cesetler ve gmenlerle dolduu anda frakn giyerek babakan olmak iin kaplar aldndan sz etmitir43. Savata bizzat bulunmu olan Triantafillidise gre 29 Austos (16 Austos) sabahndan itibaren a ve uykusuz, ayrca hayal krkl iinde olan Yunan askerleri, bedenen ve ruhen kmlerdir. Triantafillidis, Yunan askerleri yorgun olduklarndan dolay gece zor koullar altnda ilerliyorlar, ou rya ya da bir takm halsinasyonlar gryorlard. Askerin ou, koldan birini kazara takip
42

Pomeran Orta Avrupada, Almanya ve Polonya arasndaki blgedir. Pomeran, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 16, s. 282. 43 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 378-381.

470

etmilerdir demektedir. Triantafillidisin sz ettii kol, Yunan askerlerinin gerileyi esnasnda oluturduklar kollardr. Bunlardan birincisi General Dimaras ve tmen komutanlarndan Albay Kallidopulos tarafndan, ikinci kol General Trikupis ve Digenis, onlar takiben de tmenlerden birinin komutan olan Albay Kaybalis tarafndan ynetilmitir. nc kola ise, tmen komutanlarndan Albay Gardikas liderlik etmitir. General Dimaras 31 Austos (18 Austos) sabah kaybolmu, kendisini aramak iin geri dnm olan subaylar, Binba Fragkias ile karlamlar ve binba subaylara, Muratdandaki ormanda Dimarasn cesedini grdn ifade etmitir. Gerekteyse Dimaras, byk yorgunluu sebebiyle atndan derek bilincini kaybetmitir. Rastlant eseri kendisini bulmu olan subaylar, Dimaras koluna geri getirmilerdir. Gece yry esnasnda 7. Tmenin Kurmaybakan Yarbay Saketas da kaybolmu, ancak O bulunamamtr. Birinci kol ilk balarda gneybat dorultusunu kullanm, ancak 31 Austos (18 Austos) saat 14:00da, izlenecek gzergah konusunda Albay Kallidopulos ve 7. Tmen Kurmay Bakan olakoglu arasnda anlamazlk kmtr. Bunun sonucu kol ikiye blnm, olakoglunun liderlik ettii kol Karacahisar-Kapaklar gzergahn kullanarak 1 Eyll (19 Austos) sabah Uaka ulam ve Fragkosun grubuyla birlemitir. Ayn gn Trk kuvvetleri Uaka girmilerdir. Kallidopulos ve Dimarasn idare ettii kol Muratdann ormanlk arazisinde yolunu kaybettiinden dolay, 1 Eyll (19 Austos) saat 20:00da kendini evirmi olan Trklere teslim olmak zorunda kalmtr. Burada esir denlerin ounluu Yunan Ordusunun 7. Tmeni mensuplardr. General Trikupis ve Digenisin idare ettii ikinci kol, Banaz istikametine doru ilerlemitir. Ancak da geitleri ve kyler haritalarda hatal gsterildiinden dolay kol, 31 Austos (18 Austos)ta zorlanmtr. Sonraki gn Uaka ynelmi, gece yars dinlenmek iin durmutur. 2 Eyll (20 Austos)de ilerlemeye devam etmi ve leyin Karacahisara ulatnda Uakn Trklere getiini renmitir. Trikupis orada duraklamalarna ve gece gneye doru, Uakn etrafn dolaarak batya ynelmelerine karar vermitir. Kol 2 Eyll (20 Austos) saat 16:00da Trk kuvvetlerine hedef olmutur. Burada bir parantez aarak Sratigosun bir yaklamna yer vermekte yarar gryoruz. u ana kadar anlattklarmz aksini ortaya koysalar da Stratigos, Yunan askerinin ylgnln kabul etmek istememitir. Anadolu Harekatn ele ald 471

kitabnda Stratigos, Askerlerin savamak istemediklerine ve cephenin bundan dolay paralandna dair sylenti yanltr. Bu, o trajik gnlerin sadece son evresinde, 2 Eyll (20 Austos)de ve belirli bir durumda ortaya kmtr. Bu durum ortaya ktndaysa zaten her ey bitmi durumdayd demekte ve

Trikupisten alnt yaparak, sz konusu kolun esir dt an nakletmektedir. Trk saldrs ortaya ktnda Trikupis, tm kolun idaresini teslim ettii Albay Kaybalise, saldry geri pskrtmek zere gerekli durumu almasn emretmitir. Kol daha ok 13. Tmen birliklerinden olumakta ve iinde dier birliklerden askerleri de barndrmakta ve ifade edildiine gre savaabilecek kuvvet bir alaylk kuvveti amamaktadr. Ancak ksa bir sre sonra Trikupis, askerlerin kendisine sava durumunu almalar emredildiinde, yeterli cephaneleri olmad ve bo yere kurban edilmek istemedikleri gerekesiyle emirlere uymak istemedikleri durumuyla kar karya kalmtr. Bunun zerine koldaki borazanclardan biri, kendisine emir verilmemi olmasna ramen Atei kes! borusunu alm ve gneydeki ilk hatt oluturan askerler yerlerini terk etmilerdir. Bu arada Trk birlikleri de 600 metreye kadar yaklamlardr. Bu koullar altnda olabilecek direniin gerekletirilmesini isteyen Trikupis, 13. Tmenin topu komutan Yarbay Manusosu ararak atele kar koyulmasn emretmitir. Ancak koldaki dier birlikler topularn hazrlklarn anladklarnda, top atlarnn Trklerin de top kullanmalarna sebep olmas halinde, ellerindeki az saydaki cephaneyi subaylarna kar kullanacaklar tehdidinde bulunmulardr. Trikupis tm komutanlar, subay ve erlerin savunmada yerlerini almalarn emretmise de, etrafnda bulunan subaylar askerlerin savamay reddettiklerini, srar edilmesi halinde ayaklanmann daha byk boyuta ulaabileceini, hatta askerlerin subaylarn Trklere bizzat teslim edebileceklerini iletmilerdir. Durum karsnda Trikupis toplarn ve makineli tfeklerin imha edilmesini emretmi ve uygulatmtr. Etrafnda bulunan subaylardan askerlerin tutumuyla ilgili imzal raporlar istedikten sonra, beyaz bayrak kaldrlmasna onay vermitir44. Ayn gnn sabah ikinci koldan kopmu olan II/3 taburu da Trklere teslim olmak zorunda kalmtr. Yunan tarih kitaplarnda birinci ve ikinci koldan toplam 304 subay ve 6250 kadar erin esir dt kaydedilmektedir.

44

Stratigos, a.g.e., s. 407-408; Nikolaos Trikupis, General Trikupisin Hatralar, ev. Ahmet Angn, stanbul: Hsntabiat Matbaas, 1967, s. 101-102.

472

9., 12. ve 4. tmenlerden arda kalanlar ile 13. Tmenin 3. Piyade Alayndaki baz subay ve erlerden olumakta olan Gardikas liderliindeki nc kol ise, Trikupisin liderlik ettii koldan kopmu olarak 31 Austos (18 Austos) gn boyunca batya doru ilerlemi, bunu 80 kilometrelik en ksa katr yolundan gerekletirmi ve 1 Eyll (19 Austos) saat 01:00da Hann kuzeyindeki Gediz Irma zerindeki kprye ulam ve bu ekilde esaretten kurtulmutur. Triantafillidisin tuttuu gnlkten aktard 3-5 Eyll (21-23 Austos) ile ilgili notlarndan, gerileyi annda Yunan askerinin durumu grlebilmektedir: Kylerden geiimiz sakin gerekleiyor. Trklere kast edildiine tank olmadm. Bir tek yiyecek isteniyor ve zellikle de tarlalardaki meyvelerden. Ne de kyller bize ate ettiler. Uakta Trk vatandalarnn rgtl bir savunmas sz konusu deildi. Eer byle bir ey olsayd. Byk kayplarmz olurdu. zellikle geceleri koruma nlemleri almadan tarlalarda uyuyorduk. Birbirimizle balantsz ve dzensiz olduumuz iin, herhangi bir karakol da oluturulamamt. Bizi bitkin dren srekli yrylerden dolay, pek ou ayaklarndaki yaralardan

ikayetiydiler. Bu yaralara sahip olan talihsizler, hastalar gibi yollarda dyorlard. Almz yznden bir Trk kylsnn evine girmek zorunda kaldk. Ben, evin terasnda kurutulmak zere serilmi olan kuru armut dilimlerinden aldm. Odalarda dolatmzda, bakaca hibir yiyecek bulamadk. Gideceimiz esnada tarm rnlerinin

sakland, tula ile ina edilmi yerde ne olduuna baktm. Burada gizlenmekte olan Trkler vard. Onlar korkutmak iin silah kafalarna dorulttum. Buna ramen herhangi bir ey olmadan oradan uzaklatm45. Triantafillidis daha kt olaylara tank oldu da bunlar yazmak istemedi mi, bilinemez. Ancak Vasilikosun anlarnda naklettiklerinden Bat Anadoluda 1922 yaznn sonuna doru yaanan ac olaylar ok daha net olarak gzler nne serilmektedir:
Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 2, s. 619-625.
45

473

31 Austos (18 Austos) 1922: Her yerden ve tm tepelerden koarak geri ekilen, paniklemi kollar geliyor. Trk toplar bu kollara ate ediyorlar Elimizdeki tm top ve makinelileri Trklere braktk. Trkler geliyor! diye baran paniklemi askerler, ellerindeki silahlar atarak Uak yoluna kouyorlar. Haysiyetsiz subaylar, toplayabileceklerini toplayacaklar yerde, onlar da korkudan titreyerek ve korkulu ifadelerle kayorlar. Ne saldrmaya, ne de herhangi bir kelime sylemeye gleri var. Zavall tm yarallar, Trklerin elinde kaldlar Artk ne ileri, ne de geri kuvvetler var. On top at ilerlemeyi kesmeye yeterli. st ve ast dzey subaylar, tayc askerlere yalvararak, hi deilse semersiz eeklere binmek iin yalvaryorlar. Daha ksa bir sre nce zafer kazanm olan askerin hali ok kt Banazdan koarak

geerken, ky atee veriliyor ve kadnlar lanet ederek yanmamak iin evlerinden giysisiz kayorlar. Sada demiryolu istasyonu yanyor Uak yolunun sanda solunda ok sayda terkedilmi top. kz arabalarna elik eden Trkler, onlar biz almayalm diye yakyorlar. Yolda pek ou katlediliyor. Karlkl yok edi 1-3 Eyll (19-21 Austos)1922: Sabahn dokuzunda kuzeyden Trk askerleri geldi Trk uaklar Kemalin bildirisini attlar. Kyleri yakmayn. Yoksa onlar esir arkadalarnz yeniden ina edecekler. Sabah onda demiryolu boyunca yrmeye devam ediyoruz. Uak yanyor. Tm evre kyler atee veriliyor. Ate, her yerde ate Susuzluktan mahvoluyoruz. ou gne arpmasna urayarak esir dyorlar Esir dmemek iin komak zorundayz Karakuyu demiryolu istasyonunda, Trk uann bombardmanna maruz kalyoruz. Onun grnmesi kollarn tamamen dalmas sonucunu getirdi. lerleyiimiz gece de sryor. kence ekercesine susadk. Daha nce hi bu kadar susuzluk hissi duymamtm Ge ykselen ateler, yamalayarak topladklar tavuk, kaz, kuzular piiren askerlerin yzn aydnlatyor46.

46

Vasilikos, a.g.e., s. 180-182.

474

Gonatas da o gnleri ele aldnda, kollarn ilerleyiindeki zorluklara ve yanan ehirlere yer vermeden edememitir: 5 Eyll (23 Austos) 1922: Neredeyse tm tmenler ayn yoldan ilerliyorlar. Bu demiryolu boyunca ve demiryolunun iki yanndandr. leri, geri ve yan karakollara ihtiyalar vard. nk eteler ve dman svarileri kollar artabilir ve panie yol aabilirler, tama aralarn datp onlar esir alabilirler. Uzun yoldan dolay erlerin ayaklar imi durumda Hastalar yol

kenarna dyorlar ve alnmalarn istiyorlar. Ancak hi kimse onlara dikkat etmiyor. Herkes kendi bann aresine bakyor. Pek ou uyuyup kalyor ve daha sonra dorulup, gelen herhangi bir birlii takip ediyorlar. Biz gelenler onlar uyandryoruz ve arkamzda baka birlikler olmadn sylyoruz. Orada kalacak olurlarsa lmedikleri takdirde esir deceklerini haykryoruz. Ayrca kol, yoldaki engellerden kaynaklanan yorgunluk sebebiyle ar ilerliyor. Yedi saatte geilmesi gereken mesafe iin on, on iki saat gerekti. Dier zorluklara, yiyecek eksiklii de eklendi. Eer bu

dnemde balarda zmler olmasayd, ordunun beslenmesi imkansz hale gelirdi 6 Eyll (24 Austos) 1922: inden getiimiz Salihli yanyor Salihli demiryoluna ulatmzda, Saihliyi savunma emri alm Trk svarileri grldler. Takip eden panik, kaydedilir gibi deildir Neyse ki Plastirasn birlikleri zmir yolunu atlar47. Anadoludaki Yunan Ordusunun bu akibeti yaad gnlerde, Atinadaki Yunan Hkmeti ordu kurmaylarnn Bakomutan Hacianestisten memnun olmadklarn bilerek, Yksek Komiser Steryadise 3 Eyll (21 Austos) 1922de bir telgraf gndermi ve subaylarn bu konudaki grlerini istemitir. Steryadis subaylarn Bakomutandan memnun olmadklar bilgisinin doru olduunu ifade edince, 4 Eyll (22 Austos) gn Yunan Hkmeti Hacianestis yerine, 2 Eyll (20 Austos) gn Trklere esir dm olan Trikupisi atamaya karar vermitir. Triantafillidis Yksek Komiser Steryadise hitaben kaleme alnm olan 118.716

47

Gonatas, a.g.e., s. 209-211.

475

sayl ve 4 Eyll (22 Austos)1922, saat 22:00da gnderilmi olan telgraf, Protopapadakis Hkmetinin yeteneksizliinin gstergesi olarak yorumlamaktadr. Bu telgrafta hkmetin Hacianestis yerine Tmgeneral Trikupisi atamaya karar verdii sylenmekte ve Steryadisin gr sorulmaktadr48. Haciantoniyuya gre de Anadoludaki gelimelerden habersiz olan hkmetin byle bir anda bakomutanla Trikupisi atamas, Trklerin Yunan bakomutan yakaladklarn sylemelerine frsat vermitir49. Bilindii gibi kolordu komutanlar olan General Trikupis ve General Digenis smet Paa tarafndan Bakomutan Mustafa Kemal Paann huzuruna gtrlmler ve Trk komutanlar esir Yunanl komutanlara son derece alicenap davranmlardr50. Aggelomatis de Trk komutanlarn Yunanl komutanlara

alicenap davrandklarna ve Trikupisin bakomutan olarak atandn bizzat Mustafa Kemal Paadan rendiine deinmektedir. Trk Ordusunun gl bir telgraf ana sahip olduunu ifade eden Aggelomatis, kitabnda 5 Eyll (23 Austos) 1922de Atina gazetelerinde yaynlanan habere de yer vermektedir. Bu haberde Tmgeneral Trikupisin Anadolu Ordusu bakomutanlna atandndan ve ayn anda, sava alannda gsterdii yiitlik sebebiyle korgenerallie terfi ettirildiinden sz edilmektedir. Gerekte, Trikupisin Anadolu Ordusu Bakomutanlna getirildiine dair emir 4 Eyll (22 Austos) 1922 tarihli ve 182 sayl resmi gazetede yaynlanm, ancak burada terfi ettiine dair hkm yer almamtr. Aggelomatis bu durumu, Anadoludaki Yunan Ordusunun daldnn anlald eklinde yorumlamaktadr. Trikupisin rtbesi 1927 ylnda korgenerallie ykseltilmitir51. Yunan Hkmeti bakomutanla getirdii Trikupisin Trklere esir dtn 5 Eyll (23 Austos) gn renmi, bunun zerine bakomutanlk Polimenakosa verilmitir. Ayn gnn akam Harbiye Bakan Theotokis, Polimenakos, Dusmanis, Pallis ve Sariyannis zmire hareket etmilerdir. Son ikisine Anadolu Ordusu kurmay bakan ve bakan yardmcl grevleri verilmitir. Bu ahslarn bulunduu Velos gemisi 6 Eyll (24 Austos) sabah zmir limanna girmitir. Derhal karargahta bir toplant gerekletirilmi ve bu toplantda isimlerini saydklarmz haricinde Hacianestisle Steryadis de hazr bulunmulardr.
48

Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 2, s. 641-642. 49 Haciantoniyu, Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas [Anadolu zgrletirme Mcadelesi] 1919-1922, s. 391. 50 nn, Hatralar, Cilt: 1, s. 292-294. 51 Aggelomatis, a.g.e., s. 371-372.

476

Hacianestis tarafndan askeri durum hakknda bilgi aktarlm ve kendisine hkmetin yerine gerekletirdii atama bildirilmitir. Ayn gn leden sonra eski bakomutan Hacianestis, Velosla Pireye hareket etmitir. Polimenakosun bakomutanla getirildii, 6 Eyll (24 Austos) tarihli emirle tm birliklere duyurulmutur. Ayn gn Hacianestis Harbiye Bakanlna gnderdii telgrafyla, kendisince iinde bulunulan durum ve bakomutan olarak kalacak olursa alaca nlemleri nakletmitir. Hacianestise gre Trk Ordusunun ilerlemesi durmu ve zmire girme tehlikesi sona ermitir. Dolaysyla Fragkos Grubu zmir dalk evresini savunabilir ve 3. Kolordunun Mudanyadan zmire getirilmesiyle desteklenebilirdi. Ancak topu bulunmad sebebiyle bu savunmay gerekletirmek g olabilirdi. Bu zmn kabul edilmemesi halinde Hacianestis, Yunan Ordusunun esir dmemesi iin Anadolunun hzl bir ekilde boaltlmas gerektiini ifade etmekteydi. Oysa ki, Hacianestisin nerdii bu savunmann gerekletirilmesi olasl bulunmamaktayd. Fragkos Grubundaki askerlerin moralleri bozuk olduu gibi, 3. Kolorduyu hzl bir ekilde Mudanyadan zmire tamak da mmkn deildi52. Yunan askerinin maneviyatnn bu denli bozuk olduu bir anda Polimenakosun verdii emirlerin durumu iyiletirmesi mmkn deildir. Yunan Ordusu zmirin boaltlmasna zaman kazandracak nlemler almakta dahi glk ekmitir. 5 Eyll (23 Austos) 1922de Trakyadan 1. Yunan Tmenini getiren nakliye gemileri zmir Limanna girmiler ve gemiden karaya hemen iki tabur karlarak geri ekilenlerin yolunu kesmek ve onlarn maneviyatn ykseltmek amacyla Menemene gnderilmilerdir. Ancak o ortamda Georgios Fessopulos komutasndaki bu taburlarn gayretleri boa gitmitir. Tmgeneral Konstantinos Skarlatos komutasndaki tmenin dier askerleriyse, sava alanndan gelenlerin son derece kt durumda olduklarn grerek, neredeyse ayaklanacak ekilde tedirgin olmular, bararak ve havaya ate ederek Trakyaya geri dnmeyi talep etmilerdir53. Byk Taarruz esnasnda Trk Ordusuna katlan yeni subaylarla birlikte subay says 8817ye km ve bunlarn 574 kaybedilmitir. 199.283 erdeki Trk

52

To Telos Tis Ekstratias 1922, pohoritiki Agones Ton A Ke B Somaton Stratu [Harekatn Sonu 1922, 1. ve 2. Kolordunun Gerilerkenki Muharebeleri], s. 311-312. 53 Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 2, s. 644-645.

477

Ordusunun kayb ise, 13.829dur. Mudanya Atekes Antlamas ncesinde Trk Ordusu 8270 subay ve 181.986 ere sahiptir54. Yunan Ordusunun Anadolu Harekat boyunca kayplar bir tablo olarak verilmektedir: Subaylar Harekat Dnemi
Sava Alannda Kaybedilenler Hastaneye Tanm Yarallardan lenler Akibeti Bilinmeyenler Yarallar

1919-1920 1921 1922 Toplam

66 346 400 812

42 39 50 131

15 450 465

150 1116 430 1696

Erler Harekat Dnemi

Sava Alannda Kaybedilenler Hastaneye Tanm Yarallardan lenler Akibeti Bilinmeyenler Yarallar

1919-1920 1921 1922 Toplam

1140 6110 11300 18550

2146 1101 1500 4747

530 17100 17630

2133 29451 15600 47184

Tablo 6: Yunan Ordusunun Anadolu Harekat Boyunca Kayplar55

Trkler Yunanllardan esir almalara daha ok nn savalarndan sonra balamlardr ve Byk Taarruzu takiben esir says hzla artmtr. Sava esirlerinin arlk noktasn askerler oluturmu, ancak Yunan Ordusuna yardm eden Rumlara da esir muamelesi yaplmtr. Ele geirilen Yunan sava esirleri Anadolunun eitli yerlerine gnderilmi ve buralarda sera garnizonlar
54 55

Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, VI. Ksm, 3. Kitap, s. 242-243. Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias [Anadoluya Yaplan Harekatn Ksa Tarihi] 1919-1922, s. 487; Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 2, s. 673.

478

oluturulmutur. Garnizon veya sera taburlarnda mmkn olduu kadar kendi salk elemanlarndan faydalanlmtr. General ve subaylar iin Kayseri ve Krehir illerinde garnizonlar kurulmutur. Askerler ve siviller eitli imar ilerinde altrlrken, general ve subaylar bundan muaf tutulmu ve rtbelerine gre bir aylk verilmitir. Trk Genelkurmay Bakanlnn hazrlad Milli Mcadeleye ait tarih kitab serisinin ilgili cildinde, 20.826 Yunan esirinin ele geirildii kaydedilmektedir56. Ancak konuyu bir makalede ele alm olan Ahmet zdemir Yunan sava esirlerinin saysnn, Trk sava esirlerinde olduu gibi elikili olduunu, fakat oran bakmndan Trklerden olduka fazla olduunun rahatlkla sylenebileceini ifade etmekte ve eitli kaynaklara bakarak Yunan esirlerinin saysn general, 381i subay, 14.385i asker ve 10.527si sivil olmak zere 25.296 olarak vermektedir. Esirlerde grlen tifs vakalarn nlemek iin tedbirler alnm, btn esirlere tifo, dizanteri ve kolera alar yaplmtr. Trk-Yunan esirleri Lozanda imzalanan anlamalar sonucu mbadele edilmeye allm ve esirlerin iadesi yaklak sekiz ay srmtr57. Trkiyenin o gnk koullarda esirlerin sal iin gsterdii tm gayretlere ramen, Aggelomatis gibi baz tarihi ve yazarlarda Yunan esirlere iyi davranlmadna ilikin sitemlere rastlanabilmektedir58.

2.

HELENLERN ANADOLUDAK SON GNLER

31 Austos (18 Austos) akam zmir limanna Egeon buharl gemisi girmi ve Stratos ile Theotokisi getirmitir. Bakanlar Hacianestisle iki uzun grme gerekletirmiler ve ayn gece Pireye hareket etmilerdir. Bu gelime, zmirin boaltlacayla ilgili sylentilerin yaylmasna sebep olmutur. 1 Eyll (19 Austos)de Yksek Komiser Steryadis, 2831 sayl ifreli telgrafyla Gemlik, Mudanya ve dier yerlerdeki Yunan temsilciliklerine, devlet hizmetlerinin arivlerini hazrlamalarn ve memurlarn ilk emirle hareket etmek zere hazrlanmalarn emretmitir. Bu emir vatandalardan gizlenmitir. O gn

Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, VI. Ksm, 3. Kitap, s. 244. Ahmet zdemir, Milli Mcadelede Yunan Harp Esirleri, Askeri Tarih Blteni Dergisi, Cilt. 18, Say: 34, 1993, s. 153-164. 58 Aggelomatis, a.g.e., s. 388-389.
57

56

479

arivlerin kutulara yerletirilmesi ilemine geilmi, ancak bu sylentileri ve kayglar arttrmtr. Zaten o andan itibaren kaygya kaplm olan Hristiyan nfus da, kyya akmaya balamtr. Sonraki gn, yani 2 Eyll (20 Austos)de Yksek Komiserlikin Genel Sekreteri Gunarakis, E.. 2849 sayl ifreli telgrafyla ayn devlet dairelerine Hristiyan nfusa kalmalarn telkin etmelerini, gitmelerini engellemelerini ve memurlarn davranlaryla vatandalar panie sevk etmemelerini tavsiye etmitir. Steryadis ncesinde Yunan Hkmetine ektii telgrafla Hristiyan nfusun denize inmesine ve Anadoluyu terk etmesine izin verilip verilmeyeceini sormu, Yunan Hkmeti verdii yantta Hristiyan nfusun denize inmesine izin verilmemesini, ancak memurlarn ayrlmak iin hazr olmalarn bildirmitir.

Triantafillidisin ifadesiyle bu irkin emre ramen Rumlar ve Ermeniler, her trl imkan kullanarak kyya doru akmlar ve ilerinde ngrye sahip olanlar Ege Adalarna hareket etmilerdir. yle ki Austosun ikinci yarsnda zmir, gemiyle Anadoluyu terk etmeye alan insanlarla doludur59. 6 Eyll (24 Austos)de zmir limanna, daha nce de ifade ettiimiz gibi Bakomutan Polimenakosu getiren Velos gemisi girmitir. 7 Eyll (25

Austos)de ise, Helen vatandalarn durumu tam bir ka halini almtr. Askeri hastanelerde tedavi grmekte olan tm yarallar o gn Patris adndaki transatlantie bindirilmilerdir. Gemi gece Pireye hareket etmitir. Polimenakos karargahn limanda bulunan sava gemilerine tam, ayrca tm kk dereceli memurlar iki buharl gemiyle Yunanistana hareket etmilerdir. 8 Eyll (26 Austos) sabah, Yunan daresindeki st dzey memurlar da gemilere binmitir. O gn le vakti ehir tamamen terk edilmi, jandarma kuvvetleri de gemilere binmek zere iskelede toplanmlardr. 8 Eyll (26 Austos) 1922de gnein batmasndan ksa bir sre nce, Yunanl yetkilileri tayan tm gemiler hareket etmilerdir. Bunu, Yunan donanmasnn hareketi izlemitir60. Yksek dereceli memurlar Naksos, daha dk dereceli memurlar Adriatikos ve Atromitos gemileriyle gitmilerdir. Aggelomatis kitabnda, Yunanllarn zmirde kurmay dndkleri niversitenin sorumluluunu stlenen Karatheodorisin, Trk taarruzundan ksa bir sre nce Almanyadan getirdii
59

Triantafillidis, Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologion Enos Oplitu [Anadolu Harekat ve Bir Piyade Erinin Gnl], Tomos [Cilt]: 2, s. 644-645. 60 To Telos Tis Ekstratias 1922, pohoritiki Agones Ton A Ke B Somaton Stratu [Harekatn Sonu 1922, 1. ve 2. Kolordunun Gerilerkenki Muharebeleri], s. 318-319.

480

laboratuvar malzemelerini kurtarabilmek amacyla son ana kadar niversitede bulunduunun ve ancak zmirli bir gazeteci olan Theodosios Daniilidisin yardmyla Naksos gemisine gidebildiinin hikayesini anlatmaktadr. Yksek Komisere kar son derece olumsuz bir yaklam iinde olan Aggelomatise gre, Steryadis o zor anda Karatheodorise sahip kmad gibi, Anadoludaki pek ok Yunanl yargc da kaderlerine terk etmitir. Aggelomatis Yunan gemilerinin zmirden ayrln da olduka dramatik bir ekilde nakletmitir: Yunan sava gemileri hepsi beraber, bayrak dalgalanr ekilde demir aldlar ve geminin burnunu zmir Krfezinin kna evirerek, zmiri derin bir matem iinde braktlar. Gzler yalyd ve azlar bak amyordu. Fransz muhriplerinden Yunan Milli Marnn sesi geliyordu. Uluslararas dzenlemeler bunu gerektiriyordu. Bayrak ve donanma lideri selamlanmalyd Bu ekilde 8 Eyll (26 Austos) akam saat 18:00da Yunanistan zmirden ayrld. Steryadisten bakas kalmamt. Elli hafif kruvazr, Urla Yarmadas boyunca devriye grevi yapmak ve iki kruvazrle birlikte geri ekilen Yunan Ordusunu korumak emrini almtr. emeye giden yol, kyya yakndr. 9-10 Eyll (27-28 Austos) geceleri Yunan birlikleri kyya yakn yoldan emeye ynelmiler ve Elli ile kruvazr olan Aspida ve Niki tarafndan korunmulardr. Aggelomatis kitabnda, Yksek Komiser Steryadisin zmirden ayrlna ok geni yer vermi ve Onun intihar etmeyi dnmesi gerekirken, tehlikede olduu iin ngilizlerden yardm istemesini knamtr. Aggelomatise gre Steryadis, Naksos gemisine binme cesaretini gsterememitir. Hatta nlem alnmam olsa Rumlar tarafndan lin edilecektir. Steryadis, 8 Eyll (26 Austos) saat 19:00da ron Duke adl ngiliz gemisinden gelen bir motorlu kaya binerek ehirden uzaklam, stanbul 8 Eyll (26

zerinden Romanyaya, oradan da Fransaya hareket etmitir.

Austos)de ayrca, Yunan Ordusunun tm askeri maazalar, klalar, hastaneleri

481

ve Trklerin iine yarayabilecek her ey imha edilmitir. Tahrip edilmesine, ya da tanmasna imkan olmayanlar denize atlmlardr61. Yunan daresindeki devlet memurlarnn gidiinin, Rumlarda nasl bir terk edilmilik duygusu yarattn Yunanistana g etmi olanlarn anlatmndan sezinlemek mmkndr. rnein, Manisann kuzeybatsndaki Erikyden Sarula Skifti, Kymzde skunet vard. 1922 Austosunda [Yunan Ordusu] felakete uradnda rendik ki, papaza tenekeye kapatlm ve iki gn sonra alacak bir mektup gelmi. Okununca ne olduu anlald. Gizli bir yerde mektubu, jandarma ile birlikte atlar. Geri ekildiimizi bildiriyor ve jandarmann kyden gitmesini sylyordu. kinci gn garip bir hareketlilik grdk. Karmzdaki okula el koymulard. Eyalarn topluyorlard. Ne olduunu ve ne yaandn bilmiyorduk. Amcamn tand olan bir jandarma gizlice, hi kimseye belli etmememizi tembihleyerek, len gideceklerini sylemi. Jandarmalar Trk mahallelerine gittiler. Kaplar pencereleri kapattrp, hibir Trkn dar kmasna izin vermediler. Eyalarn yklemek iin [Trklerin] hayvanlarna da el koydular. Jandarmann gittii renildiinde, ky akna dnd. Jandarma astsubay kp bard: Gitmeyeceksiniz! Sizin iin herhangi bir durum yok bilgisini aktarmtr62. Edremitli Anna Pari, Yunan yetkililerine olan tepkisini ok daha youn bir ekilde ortaya koymaktadr: Bizim Edremitte felaketle ilgili hibir bilgimiz yoktu. Yunanl komutana sorduk. O bizi sakinletirdi. Buna ramen kayglanmtk. Sosyal konumumuz sebebiyle, hkmette (Yunan hkmetinde) tandklarmz vard. Kadn Yardmlama Derneinin [Adelfotita Kirion] Bakanydm kartmay Askerlerimize baardm. paketler ben

gnderiyorduk.

Pasaport

Ancak

ayrlmazdan nce, evimize Yunanl idareci gelip kocama, Karna ne oldu da gitmek istiyor? Hibir korku yok! dedi. ki yzl! Beni zellikle Edremitte gezintiye, halk sakinletirmeye kard. Beni idarecinin yannda grp: Eer Anna sakinse ve gezintiye kmsa, gitmeye kalkmyorsa, hi bir ey olmaz diyorlard.

61 62

Aggelomatis, a.g.e., s. 208-215. Eksodos [k], Tomos [Cilt]: 1, s. 119.

482

6 Eyll (24 Austos)de gitmeye hazrlandm. nce ynetim binasndan geerek, idareciyi bir iyice payladm. Bu gnahsz

insanlarn kannda boulasn! dedim. Abarttm syleyerek kendini savunmaya, korku olmadn sylemeye balad. Buna ramen iki gn sonra, yani 8 Eyll (26 Austos)de Yunanl yetkililer Edremitten gizlice ayrldlar 6 Eyll (24 Austos)de Akaya indim. Kalabalk bir insan grubu bo yere gitmeyi bekliyordu. Gemi nasl gelebilirdi ki? Cani Steryadis, gemilerin Edremit Krfezinden gmen almamalarn emretmiti63. Kkkuyulu Polivios Narliotis, st rtbelilerin verdii emre gre nce askerlerin, sonra vatandalarn gitmeleri gerekiyordu64 derken, Yunan Ordusundaki Anadolulu gnlllerden Georgios Moisis ise Limanda binlerce insan Yunanistandan gemilerin gelmesini bekliyorlard. Bir gemi geldi ve ben asker olarak bindim. Halkn binmesine izin vermiyorlard. Sadece ordu iindi demektedir65. O gnlerde Hrisostomos da, daha nce tezimizde deindiimiz gibi Venizelosa bir mektup gndermitir66. 7 Eyll (25 Austos) 1922 tarihini tayan bu mektubunda Hrisostomos, Yksek Komiserlie Steryadisi atamas ve Kasm 1920de seime gitmesi sebebiyle gelimelerden Venizelosun da sorumlu olduunu ifade ettikten sonra, Byk ruhunuza son isteimi hitap ederek, size sadece iki kelime sylemek istiyorum: Eer Yunanistan kurtarmak iin Selanikteki ihtilal hareketine giritiyseniz, imdi de Anadolu ve Trakya Helenizmini kurtarmak iin yzlerce harekete teebbs etmeye ekinmeyiniz Sevgili kardeim, biz seni Tanrmz, damz, umudumuz, kurtarcmz ve Mesihimiz olarak kabul ediyoruz. Adalet klcn kuan ve bugne kadar zlmemi olan Dou Meselesini z szleriyle yardm talebinde bulunmutur67. Hacianestisin yerine bakomutanla Trikupisin atanmas ve i

blgelerden gelen Rumlarn ky blgelerindekilere bir takm bilgiler aktarmalar zerine, Anadoluyu Savunma [Mikrasiatiki Amina] mensuplar harekete gemeye
63 64

A.e., s. 229. A.e., s. 241. 65 A.e., s. 245. 66 Bkz. s. 179-180. 67 Kapsis, 1922 Mavri Vivlos [1922 Kara Kitap], s. 111-112.

483

karar

vermiler ve bu dncede olan bir grup Yksek Komiser Steryadisin

huzuruna da kmlardr. Steryadisin huzuruna kanlar arasnda, ereti de olsa Kemalpaa (Nif)da bir savunma rgtlenmesini isteyen subaylar da bulunmaktadr68. Anadolu Rumlarnn o gnlerde bir direni rgtlemeyi dndklerine dair ipular ve Anadoluyu Savunma rgtnn faaliyetleri gmenlerin anlatmlarndan anlalabilmektedir. Manisann on kilometre kadar

gneydousunda kalan obanisa Kynden Theodoros Lukidis, 1922 felaketinde askerdim Gidecek zamanm vard ama, felaketin boyutunu dnemedim. Tm Anadolulular bilgisizdik. Bizi propaganda da yedi. Trk askerlerinin zmire gelecei esnada, bizi mcadeleye iten heyetler vard Gidebilecek pek ok kii gitmedi. Biz de bu ekilde kaldk bilgisini aktarmtr. Anadoluyu Savunma rgtnn o gnlerdeki faaliyetleri sadece zmirle snrl kalmam, anlald zere Bat Anadolunun farkl blgelerinde de sz konusu olmutur. Bergamal Kamburisin anlatm, bu etkinlikler asndan daha fazla ayrnty iermektedir: Bergama Blgesi 2500 kiilik Kuvay Milliye birliklerinin saldrlarna maruz kalyordu. 380 kiilik milis muhafzlarla, 240 kiilik jandarma kuvvetlerinin bunlara kar direnme olasl olmasa da, yine de atma sz konusu olduunda Helenler idare edebilmilerdir. Gitmezden Anadoluyu nceki son gnlerimizdeydik. Bakanyla milis Bir akam

Savunma

rgt

muhafzlarn

eliinde Dikiliye gitmitik. Amacmz Steryadisten 500 silah istemekti. nk hala silahlandrlabilecekler ve savaabilecekler vard. Ben kendim de bir grubun lideriydim. Dnerken mahalledeki kahvehaneye girdim. Grubumdan olan herkes oradayd. Bfeci beni grnce, eri gel, sana syleyeceklerim var dedi Buradakileri gryor musun? Devlet memuru bunlar. Gitmek iin telefon bekliyorlar. Kahveyi iip kalktm. Cemaatin brolarn gittim. Onlar toplant halinde buldum. [Anadoluyu Savunma] katibi de oradayd
68

Aggelomatis, a.g.e., s. 185.

484

ve bakan yardmcsyd. Bakan, silahlar iin Dikiliye gitmiti Ne olduunu, cepheden haber alnp alnamadn sorduk. Hibir haber yok dedi sekreter Sabah karken, halkn kartn grdm (Yunanl devlet memurlarnn gittii renilmitir). O zaman bir tellaln sesi duyuldu. Erkekler kiliseye gitsinler, orada ne yapacaklarna karar

verecekler. Gerekten de herkes Agios Georgios Kilisesinde topland. Yremizin nde gelen Trkleri de geldiler. Bizim zenginlerimiz gitmek istemediklerini sylyorlard Trkler, Burada size kimse dokunmayacak gvencesi veriyorlard. O zaman ben: Trk ordusunda firariyim. Yunan Ordusunda avu olarak grev yaptm ve milis muhafzlarn lideriyim. Beni kim koruyabilir? Grubumu alp gideceim. steyen herkes beni takip etsin. Beni kimse engellemesin. nk kardeim dahi olsa itip geerim dedim. Bakan Yardmcs da kalkp: Halk serbest brakn, isteyen gider, isteyen kalr dedi. Bu szler duyulur duyulmaz, halk iki gruba ayrld ve toplant sona erdi. Kiliseden ktmuzda da yaptrlm bir duyuru grdk: Trikupis Yunan Ordusunun erefini kurtard. Kemalin ordusunun drtte esir alnmtr diyordu. Bunlar yaland ve halk sakinletirmek iindi. Tam tersine Trikupis esir dmt. Herkes cesaretlendi ve kalmak istediler. Gece iki grubu nbete karyorduk. Topu topu hepsi yedi gruptu. O akam grup nbetteydik. Yedinci grup Dimitrios Kamburis, ikinci grup Anastasios Filioglu ve nc de Aleksandros Kuzinoglunun komutasndayd ehrin evresinde nbeti kulbeleri kurduk. Saat 23:00da Filioglu ile birlikte Metropolitlikteydim Eve indim Bahede otururken telgrafhanenin pencerelerini gryor ve duyuyordum. O anda Manisadan Ayvalka yayn yapyorlard. Kelimesi kelimesine Ailelerin ayrlmasn yasaklayan daha nceki emir iptal edilmitir, ayrlmalarna izin verin ve yardm edin diyordu.

485

Kahveyi braktm. Ne yiyebiliyor, ne de iebiliyordum. O anda kellerimizle oynuyorlard. Cemaatin brolarna gittim. eride Anadoluyu Savunmann Bakan Yardmcs ve iki kii daha bulunuyordu. ocuklar durum bu, gitmeliyiz dedim. O anda en soukkanl olan bile soukkanlln yitiriyor
69

ve

kafalar

almyordu Bundan byle gitme karar aldk . Yunan Ordusu zmire doru gerilerken, getii her yerde yangnlar karmtr. smet (nn) Paa anlarnda bunu, Toplar ile, tfekleri ile dman ktalar geliyor. Uradklar yerleri, bir ey brakmakszn yakyorlar szleriyle ifade etmitir. Bir nceki balk altnda, Yunan askerlerinin anlarnda bu yangnlardan sz edildiine tank olmutuk. Yunan Ordusu bu yangnlar karmak iin benzin ve bombalarla donatlm tahrip taburlar kurmutur70. yle ki smet Paa, Afyondan yol aldndan itibaren zmire kadar yalnz muharebe meydanlarndan deil, drt tarafta bitip tkenmeyen yangn stunlar arasndan geerek ilerlediklerinden sz etmektedir71. Anadoludan Yunanistana g edenlerin anlatmlar dikkatle incelendiinde, baz yerlerde nceden bu yangnlarn kacann bilindii ortaya kmaktadr. Manisal Zoi Tigmoglu Anadoludaki son gnlerini u szlerle anlatmtr: Babam askerlerin hareketinden mi, yoksa arkada olan subaylarn yarm laflarndan m, cephede durumun iyi gitmediinden pheleniyordu. Gitmeyi hesaplyor, ancak kayglanmyorduk. nk kardeim de demiryolunda alyordu ve bu ekilde istediimiz satte gidebilirdik Her geen gn durum ktleiyordu. Afyondan inen trenler, yaral askerlerle doluydu 5- 6 Eyll (23-24 Austos)de yangn kt. Kim kard? Nasl kesinletirilebilir? Sanki byl bir el tarafndan her tarafta balatld ve byd. Hangi mahalle yanmyordu ki? paralyc haykrlar iitiliyordu Hizmetimiz olan bir kadn, Yunanl askerlerin kendisine, Gidin Kalliopi. nk yangn kacak ve yanacaknz! dediini
69 70

Eksodos [k], Tomos [Cilt]: 1, s. 126-140. Mehmet Asm Us, Yunan Ordusunun ve Hkmetinin Sorumluluu, zmirden Bursaya, 3. b., stanbul: Atlas Kitabevi, t.y., s. 119. 71 nn, Hatralar, Cilt: 1, s. 295-300.

486

sylyordu. Manisay kimin atee verdiini bilmiyorum. Trkler mi, yoksa geri ekilen Yunanllar m?72. Halide Edip (Advar) o gnn Turgutlu (Kasaba)sunu, Pencereden btn bir ehir cesedi zerinde, btn kasabann yersiz yurtsuz halknn evleriyle, ar pazarlaryla ta ynlar stnde yeniden hayatlarn kurmak iin kaynatn gryordum73 szleriyle tanmlarken, Yakup Kadri (Karaosmanolu) Manisa iin, Yarm saat zarfnda ehrin be, on noktasndan birden patlayan ve mteakiben birbirine kol atarak genileyen yangn, Manisay bir yanarda haline sokmutu. Derinden derine yaklan evlerin atrtlar, baran halkn vaveylas, silah sesleri ve bomba tarrakalar hep bir araya kararak bir bora esnasnda bir ormanda duyulan korkun uultular hatrlatyordu74 demektedir. Yunanllar Turgutlu (Kasaba) ve Manisay ayn gn iinde atee vermiler, ate, yama ve katliam iki gn, iki gece devam etmitir75. Alaehir bu yangnlardan payn en fazla alan ehir olmu, on yerden atee verilmesinin ardndan kan sert rzgarn da etkisiyle, bir toz yn halini almtr76. Trk svarilerinin erken yetimesiyle Uak nisbeten daha az hasarla kurtulmu, ancak yine de bir takm evler ve balar yanmtr77. Anadoluda asrlar boyu i ie kardee yaam iki unsurun, emperyalistlerin gttkleri siyaset sonucu geirdikleri bu zor saatlerde dahi, eski gnlerin ve dostluklarn hatrna zaman zaman birbirlerine yardm ettikleri

anlalmaktadr. Urlann kuzeybatsndaki Sancak Kynden Nikolaos Papanikolau sonrasnda o gnleri anlatrken, olduundan, 1921 ylnda Yunan Ordusunda gnll

geri ekilme esnasnda Mordoana varmadan nce bir Trke

rastladklarndan ve ona yolu sorduklarndan sz etmitir. Kyl Nikolaosa hangi kyden ve kimin olu olduunu sorduktan sonra, Babanla tantmz iin bunu sana sylyorum. yiliiniz iin dadan gidin demitir. Yoluna arkadalaryla devam eden Nikolaos, Ambarseki adnda bir kye ulamtr. Burada Trklerle

72 73

Eksodos [k], Tomos [Cilt]: 1, s. 105-106. Halide Edip Advar, Eminenin ehadeti (Kasaba zlenimleri), zmirden Bursaya, 3. b., stanbul: Atlas Kitabevi, t.y., s. 28. 74 Yakup Kadri Karaosmanolu, Kk Neron, zmirden Bursaya, 3. b., stanbul: Atlas Kitabevi, t.y., s. 37. 75 Falih Rfk Atay, Kasaba Harabelerinde, zmirden Bursaya, 3. b., stanbul: Atlas Kitabevi, t.y., s. 68. 76 Falih Rfk Atay, Alaehir Harabelerinde, zmirden Bursaya, 3. b., stanbul: Atlas Kitabevi, t.y., s. 76. 77 Falih Rfk Atay, Mesut Bir Kasaba, zmirden Bursaya, 3. b., stanbul: Atlas Kitabevi, t.y., s. 82-83.

487

Rumlarn kardee yaadklarn grmler ve kyllere ne yapmakta olduklarn sormulardr. Biz kardetik ve kalmaya karar verdik yantn almalar zerine Nikolaos ve arkadalar kyllere, yi yapmyorsunuz. Tm Anadolu boald. Bundan sonra dost olmanz olas deil uyarsnda bulunmulardr78. Bat Anadolunun zor saatlerine tanklk etmi olan Mehmet Asm (Us), Yunan Ordusuna mensup komutanlar, kylerin ve katliam edilmi olan binlerce Trkn Yunan Ordusunun deil, baz sorumsuz ahslarn tecavzlerine kurban olduunu iddia edeceklerdir79 demi, smet (nn) Paa ise ayn olguya Bu yangnlarn sebepleri, byk tarih hadiseleri iindeki sebeplerdir. Kkler emir aldklarn sylerler, bykler disiplin kalmadn sylerler yorumunu getirmitir. Bu artlar altnda ilerleyen Trk Ordusu, 4 Eyllde Kula ve Alaehiri kurtarm, 6 Eyllde Milne Hattn aarak ksa bir muharebeden sonra Salihliye ulamtr. Nihayet Trk svarileri 9 Eyllde zmire girmilerdir80. Trk svarilerinin kordon boyundan geii ahalinin ve yabanc uyruklularn gsterilerine vesile olmu, birliklerin zerine binalardan iekler atlmtr. Svariler saat 10:30da Hkmet Kona nne gelmiler ve Konak nnde Trk bayran dalgalandrmlardr81. Yunan Genelkurmaynn hazrlad tarih kitaplar serisinin ilgili cildinde zmirin Trk askeri tarafndan kurtarld gn, 9 Eyll (27 Austos) sabah zmir aresiz bir ehir grnts veriyordu. zmir rhtm binmek iin bo yere gemi arayan heyecanl vatandalar ve baz Yunan askerleriyle doluydu. Saat 11:00a doru, hzl bir ekilde Trklerin geldikleri haberi duyuldu. Gerekten de ksa bir sre sonra rhtmda, dzenli orduya ait olmayan drt yz kadar svarinin yrd grld. Bunlar Kr Pehlivann kuvvetleriydi. Salihliden, dzenli ordu birliklerinden daha abuk gelmilerdi leden sonra ehre, dzenli Trk ordularna ait gl svari birlikleri gelmitir. Bu birliklerin komutan, derhal askeri kanunlar ilan etmi ve sava mahkemeleri kurmutur. Akam saatlerine doru zmire Kemalpaa (Nif) yolundan gl piyade kuvvetleri gelmi ve derhal klalara ynelmilerdir szleriyle anlatlmtr82.
78 79

Eksodos [k], Tomos [Cilt]: 1, s. 74-75. Mehmet Asm Us, Yunan Mezaliminden Sorumlu Olan Kimdir?, zmirden Bursaya, 3. b., stanbul: Atlas Kitabevi, t.y., s. 109-110. 80 nn, Hatralar, Cilt: 1, s. 298-300. 81 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, VI. Ksm, 3. Kitap, s. 126-127. 82 To Telos Tis Ekstratias 1922, pohoritiki Agones Ton A Ke B Somaton Stratu [Harekatn Sonu 1922, 1. ve 2. Kolordunun Gerilerkenki Muharebeleri], s. 323.

488

Gonatas 9 Eyll (27 Austos) 1922yi bir Yunan subaynn gznden u szlerle anlatmtr: zmirin Helen nfusu, Yunan Ordusunun gerileyiini evlerinin kaplarndan ve pencerelerinden zgn bir ekilde izliyorlard. Yunan Ordusunun geliiyle birlikte,

zgrleeceklerinden emin olmular, Trklere kar faaliyette bulunmulard ve imdi onlarn intikamndan korkuyorlard. Tam tersine eitli tepelere km olan Trkler, gerileyiimizi sevinle izliyorlard. Hala ak bir dmanlk gstermeye ekiniyorlard. Ailelerini ve eyalarn zmirde bulunduran epeyce [Yunanl] subay, zmire geliyorlard. Bunlar dnda ok sayda [Yunanl] subay ve asker ya grevleri gerei, veya daha nceden katklar iin ehrin iinde bulunuyorlar ve gemileri gzleyerek, onlar almaya

gelineceinden umutlanyorlard zmirden gelen askerlerden saat 11:00da ehre Trk svarilerinin girdiini, Hkmet Kona nnde Trklerin gsteri gerekletirdiklerini, tek bana kalm olan [Yunan] askerlerinin silahszlandrldklarn ve subaylarn esir alndklarn rendim83. Bu noktada unu da ilave etmeliyiz ki Yunan tarih kitaplarnda, ya da Anadoluyu terk etmi gmenlerin anlatmlarnda Kr Pehlivan etesinden ikayetlere rastlanabilmekte, ancak Trk svarilerinin ya da dzenli Trk Ordu birliklerinin davranlarnn iyi olduundan sz edilmektedir. rnein zmirli Aleksis Aleksiyu, Svariler bizi sadece korkuttu derken84, Kemalpaal (Nifli) Anna Karabeu Bir Trk subay kt ve [Trk] askerini yersiz davranndan dolay azarlad demektedir85. Aggelomatis zmirdeki Rum basn organlarnn Trkler ehre girmezden nce yayn hayatlarna son verdikleri bilgisini aktarmaktadr. 9 Eyll gn Trkler zmire girmezden ksa bir sre nce Rumlar tarafndan tek yaprak olarak bir gazete yaynlanmtr ki bu, zmirde Yunanca olarak yaynlanan son gazete olmutur86.

83 84

Gonatas, a.g.e., s. 213-214. Eksodos [k], Tomos [Cilt]: 1, s. 9. 85 A.e., s. 37-38. 86 Aggelomatis, a.g.e., s. 217-221.

489

9 Eyll 10 Eylle balayan gece Mustafa Kemal Paa, smet Paa ve Fevzi Paa Belkahvede kalmlar ve ertesi gn 10 Eyllde zmire girmilerdir. O gn zmirliler dkkanlarn ve evlerini Trk bayraklaryla donatmlar, Trk askerini lgnca alklam ve hediyeler vermilerdir. Halkn bu cokulu karlamasyla saat 14:00da zmire girmi olan Bakomutan, Genelkurmay Bakan ve Bat Cephesi Komutan, Hkmet Konana yerlemilerdir87. Yunan Genelkurmaynn tarih kitaplar serisinin ilgili cildinde o gn zmire 1. Trk Ordusuna ait gl piyade ve topu birliklerinin girdiinden ve 1. Ordu Komutan Nurettin Paann kuvvetlerine, arda kalan Yunan birliklerini takip etmek zere Urlaya doru ilerleme emri verdiinden sz edilmektedir. Ancak burada ifade edildiine gre Nurettin Paann niyeti taarruz etmek deil, sadece Yunan birliklerinin gemilere binip binmediklerinden emin olmaktr88. Gonatas o gece Yunan birliklerinin Urla ve emeye ynelerek kydan yrdklerini, bu yarmadada Helen nfusun youn olduunu ve bunlarn ocuklarnn Yunan Ordusunda grev yaptklarn anlatmaktadr. Gonatas, Kylerinden ve ehirlerinden getiimizde, Anadolulu askerlerin orada kalp ailelerine yardm etmelerini engellemedim. Eski Yunanistan kkenli dier askerler deniz ve gemi manzaras, bunlara binme beklentisi ve ailelerine dnme zlemiyle son zamanlardaki dnceli hallerine gre daha bir endiler demektedir. Ancak Yunan askerleri yorgundur ve dorudan bir tehlike olmadn fark ettiklerinde, birou gzergah boyunca uyumulardr. Gonatas atl olarak dolatn ve askerlerin de duyabilecekleri ekilde rtbe sahiplerine, Tkenmi ve a olduklarn grmediimi mi zannediyorsunuz. Ancak ben direttiimde yrsnler. Bunu onlarn kurtuluu iin yapyorum. nk aksi halde kalacaklar diye bardn

kaydetmektedir. Gemilere doru Yunan askerinin bu ilerleyiinde, Plastirasa ait birlikler Yunan Ordusunun geri karakolu olarak hizmet vermilerdir89. Ar milliyeti syleme sahip Yunan tarih kitaplar, Anadolu Harekatnn ilk gnlerinde olduu gibi, son gnlerinde de Nurettin Paayla Hrisostomosu kar karya getirmektedirler. Hrisostomosun zmiri terk eden Steryadisin aksine, Amerika Birleik Devletleri Konsolosu tarafndan uyarld halde cemaatini terk etmek istemediinden, Hristiyanlar arasnda kaldndan sz edilmekte ve aslnda
87 88

Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, VI. Ksm, 3. Kitap, s. 134. To Telos Tis Ekstratias 1922, pohoritiki Agones Ton A Ke B Somaton Stratu [Harekatn Sonu 1922, 1. ve 2. Kolordunun Gerilerkenki Muharebeleri], s. 323. 89 Gonatas, a.g.e., s. 218-220.

490

Metropolit kahramanlatrlmaktadr90. yle ki, konunun ele alnd ders kitaplar91 dahil pek ok kitapta, Rum Cemaatinin son savunucusu92 olarak Hrisostomosun resmine yer verilmektedir. Yunanllar tahrip taburlar kurmann yannda, Rum ve Ermeni etelerinden de yararlanmlardr. O gnleri yakndan yaam olan Mehmet Asm (Us), Rumlarn tekil ettii Anadoluyu Savunma [Mikrasiatiki Amina] rgt iin, Hi phesiz Yunan tahrip taburlarnn bir parasndan baka bir ey deildi derken, Ermeni eteleri iinde de zellikle Torkum etesinin etkinliklerinden sz etmektedir. Mehmet Asm, Yunan tahribat ve mezaliminin sorumlularn anarken General Torkum nam verilen Ermeni ete reisinin faaliyetlerini hatrlamak lazmdr. Bu adam bilhassa Kilikyadan zmire getirilmi olan Ermenileri Trkler aleyhinde kullanmak iin cephe gerilerinde en ziyade faaliyetle tahrikler yapm ve zmirin tahliyesinden bir hafta evvel cepheden zmire gelmitir demektedir. Torkum zmire geldiinde asker ve gnll toplamak iin Steryadise bavurmu ve bavurusu kabul edilerek kendisine yardm etmek zere Yunan jandarma komutanlna emir verilmitir. Mehmet Asm Yunan jandarmalarnn yardmyla iki yz kadar Ermeni topladn syledii Torkum ve etesini, zmirde yaananlarn balca amilleri arasnda saymaktadr93. Nitekim Aggelomatis Torkum etesinin zmiri son terk eden askeri birlik olduundan sz etmekte ve bu ete iin vg dolu ifadeler kullanmaktadr: Bu, zmiri rhtm kanalyla aan son dzenli askeri birliktir. Ermeni gnlllere ait bir birlik. Asker niformas giyiyorlar. Silahlarda sng, yryorlar. Bunlarn lideri Komutan Torkum. Beyaz atnn zerinde. Bann zerinde bir eit mendil bal ki bu, Ermeni ihtilalcilerin rtsdr. ki bayraktar ilerliyorlar. Bunlardan biri Yunan, dieri Ermeni bayran tutuyor Trklerin onlara, Hkmet Konann sokanda pusu kurduklar syleniyor. Komutan Torkum, Onlardan korkmuyorum yantn veriyor ve

90 91

Hronopulos, a.g.e., s. 253-254. V. Skulatu, N. Dimakopulos, S. Kondi, storia Neoteri Ke Sighroni [En Yeni ve ada Tarih]), G Likiu [Lise 3], s. 103; Sfiroeras, storia Neoteri Ke Sighroni [En Yeni ve ada Tarih], Gimnasio [Orta] 3, s. 329. 92 Aggelomatis, a.g.e., s. 221-222. 93 Us, Yunan Mezaliminden Sorumlu Olan Kimdir?, s. 121-123.

491

birliiyle birlikte, Hkmet Konana doru ilerliyor. Oradan da Urla Yarmadasna ulamay baaryor94. Aggelomatisin bu sylemine ramen Komutan Gonatasn Torkuma yaklam ok daha mantkl olmutur. 12 Eyll (30 Austos) 1922 tarihinde gnlne, birlikleri arasna Torkum etesinin de ilave edilmesinden dolay duyduu tepkiyle, Bana Ermeni lejyonunu da yaptrdlar. Ermeni Torkum komutasndayd. Zeki ve kurnaz bir adamd. ahsi karlar iin mcadelemize olan katksn bytmek istiyordu. Ar ilerleyen pek ok askerimizi kurtarm, zmirde bulunan gemilere binebilecekken Trklerle savam ve sonuna kadar bize yardm etmi gibi gsteriyordu. Benden rica etmesi zerine lejyonunu ziyarete gittim. 150 adam olduunu syledii halde, karma 75 adam dizdi. Kimi silahszd, kimiyse firarilerin yolda att silahlar toplamt. lk hareketimizde bunlar tamamen daldlar demektedir95. lk yangn zmirde 11 ve 12 Eyll gnlerinde grlm, ancak abuk sndrlmtr. 13 Eyll gn saat 12:30da Ermeni Kilisesine 80 metre mesafedeki bir Ermeni evinde yangn km, bu yangn sndrlmeye allrken Ermeni Kilisesi de yanmaya balamtr. Kilise bahesine giren itfaiye, yanan eya ynlar iinde piyade tfekleri ve cephane de olduunu grmtr. Bunlar patlamaya balam, itfaiye sndrmeye alrken dier mahallelerde de on, on be yerde birden yangn kmtr. Evlere giren itfaiye yangn geniletmek iin ortala serpitirilmi pamuk, yal paavra gibi nesneler bulmu, rzgarn da etkisiyle yangn genilemitir. Bir taraftan yangn byrken, dier taraftan yeni yangnlar da kmtr. tfaiyenin ve 8. Tmenin tm abalarna ramen 20-25 bin ev ve maaza yanm, yangn ancak 15 Eyll gn sndrlebilmitir. Alsancak, Basmane ve Pasaport evresi iindeki saha tamamen yanmtr96. Aggelomatis gibi vence syleme sahip olanlar, zmiri Nurettin Paann atee verdiini iddia etmektedirler97. Oysa Karaburunlu Yorgos Vakaloglu o gnleri, Tabii ki iblgelerden kaan insanlar geliyorlard. Onlara Ne oluyor? diye soruyorduk. Bize basit bir ekilde: Kemal geliyor, kayoruz diyorlard O gnlerde zmirden kotras ile Ziro (Giraud Fransz vatanda bir levanten) ve onunla

94 95

Aggelomatis, a.g.e., s. 216. Gonatas, a.g.e., s. 220-221. 96 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, VI. Ksm, 3. Kitap, s. 156-157. 97 Aggelomatis, a.g.e., s. 248.

492

beraber ailelerle dolu baz kayklar geldiler. Ziro iskeleye karak ekmek istedi. Biz sorduk: yi de, neden zmirden almadn?. Bize: Ermeniler bir taraf atee verdiler ve frnlarda izdiham kt dedi szleriyle anlatmtr98. Vakaloglunun bu szleri Bilge Umarn da ilgisini ekmi ve Umar bu szlerin tfaiye Komutan Grescovichin, Yunan askerinin ayrlnn hemen sonrasnda Ermenilerin zmiri yakmak iin kendi mahallelerinde yangn kardn syleyen raporunu dorular nitelikte olduuna iaret etmitir99. Prof. Dr. Trkkaya Atav de bu konu zerinde hassasiyetle durmutur. Olgun bir meyve gibi yeniden bize dnen kenti biz Trkler yakmadk. in mantksal kavray yanna ek olarak, kantlar da bunu gsteriyor. Bu yargmz ne bir dilek, ne kantlar bize yontma, ne de bakalarn bo yere karalamaktr Ankara ynetiminin olaanst baarsn sindiremeyen bat dnyasnn nde gelen kimi hkmetleri ve szcleri, gerekler karsnda doruyu daha o gnlerde saptamak zorunda kalmlard diyen Atav, bunlarn belgelerinin arivlerde bulunduuna iaret etmektedir. phesiz ki zmir yalnz Egenin deil, tm Anadolunun incisi ve varlkl bir kentti. Atavn de dedii gibi, buuk yla yakn sredir trl yokluklarla arpan Trk askeri iin bulunmaz bir armaan demetiydi ve yorgun ordunun dnde grd her ey orada vard100. Falih Rfk (Atay) 25 Eyll 1922de dt notta, Acaba biz, Sakarya kylarndan ta Akdeniz ve Marmara sahillerine kadar, Orta ve Bat Anadolunun bandan geen faciay biliyor muyuz? Geri herkes buuk seneden beri zulm hikayelerini iitti, fakat deil halk, sekinler arasnda dahi Trk ulusunun byk ve derin zdrabn tamamyla tanm olanlar ne kadar azdr! Dn gzmzle grdmz eylerden, bugn kendilerine bahsettiimiz kimseler donuk bir hayretle yzmze bakyorlar101 demektedir. Peki bugn o gnlerde yaananlar herkes kavrayabiliyor veya Trk ulusu dnyaya kendini tam anlamyla anlatabiliyor mu? Bizce 1919-1922 yllarnda yaananlar, saduyunun elden braklmamas

gerektiinin en nemli kantlardr.

Eksodos [k], Tomos [Cilt]: 1, s. 78-79. Bilge Umar, Yunanllarn ve Anadolu Rumlarnn Anlatmyla zmir Sava, stanbul: nklap Kitabevi, 2002, s. 132-133. 100 Bkz. Trkkaya Atav, 1922de zmiri Kimler Yakt?, Cumhuriyet Gazetesi, 12 Eyll 2006, s. 6. 101 Falih Rfk Atay, Bornovada Son Gece, zmirden Bursaya, 3. b., stanbul: Atlas Kitabevi, t.y., s. 54.
99

98

493

B.

ANADOLU FELAKET SONRASINDA YUNANSTANDA MEYDANA GELEN OLAYLAR

1.

1922 YUNAN HTLAL

zmirin Trk Ordusu tarafndan kurtarlnn akabinde Protopapadakis Hkmeti istifa etmi, 10 Eyll (28 Austos)de Triantafillakos hkmet kurmu ve yaanan gelimelerin Yunanistan Komnist Partisi liderlerine de yansmalar olmutur. yle ki 23 Eyll (10 Eyll) 1922de, hapisteki solcu liderlerin infaz dahi dnlmtr. Ancak daha sonra solcular, hkmette yer almalar teklifiyle karlamlardr. Yunan tarih kitaplar bu konuyla ilgili naklettiklerini, Kordatosun anlatmlarna dayandrmaktadrlar. 26 Eyll (13 Eyll) 1922 sabah, Athinaiki Gazetesi Mdr Omiros Evelpidis hapishaneyi ziyaret ederek, Yunanistan Komnist Partisi Sekreteri Kordatos ile grmtr. Evelpidis Kordatosa cephedeki durumun kt olduunu bildirmi, 25 Eyll (12 Eyll) gecesi Kral Konstantinin Metaksas Tatoi Sarayna ararak hkmet kurmasn istediini aklamtr. Kral Metaksasa Sakz Adasndaki askerlerin, Plastirasn liderliinde ayaklanmaya hazrlandklarn da bildirmitir. Bu teklif karsnda Metaksas, komnistlerin de yeni hkmete katlmalar halinde grevi kabul edebileceini ve ancak solcularn Plastirasla ba edebileceklerini, nk erlerin komnistleri dinleyeceklerini sylemitir. Evelpidis, Metaksas tarafndan gnderilmitir ve teklifin kabul edilmesini dilemektedir. Teklifin kabul edilmesi halinde komnistlere iki bakanlk verilecek ve bu bakanlklardan biri, Plastirasla dorudan mcadele edebilmeleri iin ileri Baklanl olacaktr. Kordatos inand ilkeler sebebiyle teklifi kabul edemeyeceklerini, kald ki Mataksasa da gvenmediklerini ve dolaysyla onunla ibirliine gidemeyeceklerini aklamtr. Kordatosa gre Metaksasn solculara bu teklifi getirmesinin sebebi, hanedan kurtarmak istemesidir. Evelpidis ayrlrken Kordatostan dier arkadalarna da danmasn istemi ve len saatlerinde tekrar geleceini ifade etmitir. Kordatos hcreye dndnde arkadalar tavrn ve verdii cevab onaylamlardr. Ancak verecei yantn neminden dolay Kordatos, bununla ilgili bir belge dzenlenmesini istemi ve hazrlanan bu belge koutaki tm solcular tarafndan imzalanmtr.

494

Evelpidis saat 13:00da Siggru Hapishanesine bu kez yanna Metaksas da alarak gelmitir. Karlkl selamlamalarnn akabinde Metaksas, Anadoluda tarihte grlmemi bir felaket yaandndan hareketle, solcularn da ltfen, vatanseverler olarak hkmette grev almalarn istemitir. Plastiras taraftarlarnn iktidara gelmeleri halinde ncelikle komnistleri hedef alacaklarn ifade eden Metaksas, tarihi sreci dnerek hareket edilmesi gerektiini vurgulamtr. Metaksasn bu teklifine teekkr eden Kordatos, durumun kritikliinin farknda olduunu, ancak kiisel sebeplerle olduu kadar, parti lideri olarak da grevinin burjuva rejimini ve taht kurtarmak olmadn, partisinin kovuturulacan bildiini, ilkelerinin bu hkmette yer alnmasna izin vermediini ve verdikleri kararn kesin olduunu aklamtr. Bunun zerine Metaksas, Kordatosun ifadesiyle Umarm piman olmazsnz diyerek hapishaneden ayrlmtr. Metaksas ayrlrken, bu konumadan kimseye sz edilmemesi gerektiinin de altn izmitir. Sonrasnda Metaksas da hkmet kurmas ynndeki teklifi reddetmitir. Kordatosa gre, Her ey Venizelistlerin iktidara geleceklerini gstermektedir102. Vurnas komnistlere gtrlen teklifi, Metaksasn siyasi arenada yeni grlmeye balayan solu kirletmeye almas olarak yorumlarken103, Psirukis de Saclar, siyasetlerinin sorumluluunu ykleyecek kurbanlar aramaya

balamlard ifadesini kullanmtr. Psirukise gre hapishanede bulunan solcu liderlerin, felaketin yaanmasnda siyasi etkileri belirleyici olmadndan dolay, felaketle ilgili sular da yoktur. Kald ki bandan beri Anadolu Harekatnn karsnda yer almlar ve halk onlarn bu siyasetini benimsemitir. Komnistlerin dahil olmasyla Metaksasn kuraca hkmet halk bir karaktere brnecek, ama ayn zamanda halk, onlarn da yaanmakta olan trajedide etkileri olduunu dnerek komnistleri vicdannda yarglayacaktr. Psirukise gre komnistlere hkmette yer almalar teklifini gtren Metaksas, Sa kurtarmak iin onlarn infaz yerine, siyasi lmlerini tercih etmitir104. Anadoluyu terk eden Yunan birlikleri Sakz ve Midilliye ynelmilerdir. Gonatas yaananlar 16 Eyll (3 Eyll) 1922 tarihinde gnlne u szlerle aktarmtr:
102 103

Kordatos, a.g.e., s. 579-580. Vurnas, Mikrasiatiki Katastrofi Ke To Kserizoma Tu Ellinismu [Anadolu Felaketi ve Helenlerin Yerlerinden Olmalar], s. 39- 40, 46; Tasos Vurnas, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi], Atina: Ekdosis Afon Tolidi [Afon Tolidi Yaynlar], 1977, s. 235-237. 104 Psirukis, a.g.e., s. 183-184.

495

 Gemiler [Anadoludan] uzaklatlar. Bozgun ile ilgili garip duygular, zntler iindeydik. Ama ayn anda zorluklarn, subay ya da er hepimizde varolan heyecann bittii iin de rahatlama duyuyorduk. Ancak gemilerin nereye ynelecekleri konusunda skntlar yaand. Midilliye gitmesi gereken gemiler, Sakza yneldiler. Ayn birlie bal gruplar, daldlar Plastirasn birlikleri de, Midilliye ynelecek yerde zorla Sakza ynelmilerdir. 2. Tmen rotasna bal olarak, sabah 10:00 gibi Midilliye kt. Buradan edindiim ilk izlenim de iler acsdr. Anadoludan gelen gmenler yollar, meydanlar ve kiliseleri kaplyorlard Devlet yardm hibir yerde sz konusu deildi Midillide dzensiz unsurlar, hrszlk ve yamalamalar gerekletiriyorlard. Ancak Sakzda durumun daha kt olduunu rendik. nk Sakz emeye daha yakn olduundan dolay, yelkenliler gmenleri oraya karyorlard. Oradaki dzensizlik anlatlr gibi deildi. 1. Kolordu Komutan olarak Gonatas, Atina gazetelerinde de yaynlanacak olan 16 Eyll (3 Eyll) 1922 tarihli emri vermitir: Biz askerler olarak, bugnk ayn askerlerin deerli gayretleriyle gerekletirdikleri muhteem yapnn, bu kadar feci bir ekilde ktlemesinin sebeplerini analiz etme hakkna sahip deiliz. ansszlk annda bile grevimizi yaptmz konusunda, vicdanmz rahat olsun Erkek vakar ve soukkanllyla yakn zamandaki ansl eserlerimizi de hatrlayarak, cesaretsizlie dmeden, yeniden daha iyi gnleri bekleyelim. En ansl ordularn da felakete uradklar olmutur. ster asker, ister vatanda olsun, herkes grevini yapsn. Daha iyi gnlerin domas yakndr. Midilli, 16 Eyll (3 Eyll) 1922 1. Kolordu Komutan Albay S. Gonatas Gonatas bu emirle ilgili olarak Emri yazdm esnada, birka gn sonra bizim iktidar olacamz ve dolaysyla bozguna sebep olanlar cezalandracamz hayal ediyor deildim demektedir. 17 Eyll (4 Eyll) 1922de de gnlne, Hi birimiz savan bittiine alamadk. Srekli saldr bekliyoruz. Yllardr sava

496

halindeydik imdi askeri bir felaketten sonra geri dnyoruz Halk sebepleri ok incelemeden, sadece sonulara bakar notunu dmtr. Midillideki Trklerin o gnlerde korkular yaadklarna da iaret eden Gonatas, Yunan Hkmetinin tutumuna deinmekte ve bir takm kaynamalardan sz ederek, Hkmet durumun aleyhine dndn hissediyor. Orduyu datamadna gre, en azndan Eski [kara] Yunanistandan uzak tutmaya, orduyu dnce ve isteklerini ortaya koymakta yetersiz klmaya alyor. nk bunlar, hkmet iin hi de iyi deiller demektedir. 23 Eyll (10 Eyll) 1922 tarihinde gnlne dt notta ordunun, zellikle de subaylarn hkmete kar son derece dmanca duygular

beslediklerinden sz eden Gonatas, harekatn son gnlerinde Anadoludaki subaylarn rgtlenmeye baladklarna ve bunun Albay Nikolaos Plastiras tarafndan idare edildiine iaret etmektedir. Plastiras Sakza ktktan sonra bu uurda byk yol katetmitir. 23 Eyll (10 Eyll) 1922 saat 17:00da ziyaretine gelen bir takm subaylar, Sakzda bulunan birlikler ve donanmann bir ksm adna Gonatasa, sz konusu olabilecek herhangi bir ihtilalin lideri olmasn teklif etmiler ve zamannda mdahale edilmedii takdirde var olan rejimin Yunanistana zarar vereceini sylemilerdir. Gonatasn yaplacak ihtilal konusundaki gr, Yunan halknn genelinin desteini kazanmak iin ne Venizelist, ne de tamamen Antivenizelist bir tutum iinde olmas gerektiidir. Gonatas bu teklif karsnda ardn, ancak 1909 Gudi Darbesinde kazand deneyimlerle, bir takm ahsi ihtiraslarn ne kabilecei konusunda ekinceleri olduunu ifade etmektedir. Neticede ihtilalin katlmasa dahi yaplacan, kt geliebileceini ve ynsz de kalabileceini dnerek teklifi kabul etmeye karar vermitir. Gonatas liderlii stlenmezden nce bir takm koullar ileri srmtr. Bu koullar arasnda Midillide bulunan, hkmet yanls olarak bilinen ve kendisine gvenilmeyen Fragkos ile grlmesi ve grevden alnmas da vardr. Plastiras da dahil Sakzdakiler liderliini tanmal, Midilli ve Sakz telgrafhaneleri igal edilmeliydi. 2. Tmen donanmayla birlikte Atinaya gitmeli ve dileklerini dile getirmeliydi. Bu talepler yasal varisi Georgios lehine Kral Konstantinin istifa etmesi, meclisin datlmas, tilaf Devletlerine gven verecek bir hkmetin kurulmas, seimlere gidilerek halkn rejim konusunda karar vermesi ve Trakya cephesinin desteklenmesiydi. Gonatas ziyaret etmi olanlar, ayrntlarla

ilgilenecekleri konusunda kendisine gvence vermilerdir. 497

24 Eyll (11 Eyll) 1922de saat 10:00da Gonatas, Sakzdaki tm tmen komutanlarna ve donanmann en kdemli subayna gnderdii telgrafnda, Midilli ordu ve donanmasnn kendisini ihtilalin liderliine getirdiini bildirmi ve Sakzdakilerin de liderliini onaylayp onaylamadklarn olabildiince hzl bir ekilde kendisine bildirmelerini istemitir. Gonatasn telgrafna Sakzdan verilen yantta, toplantya katlan tmen komutanlarndan bazlarnn ellerindeki tmenleri kaybettikleri iin sorumluluk yklenmek istemedikleri, bazlarnn ihtilali sakncal grmekle birlikte kar da kmayacaklar, geriye kalan dierlerinin donanma komutanyla birlikte kendisine katldklar ifade edilmitir. htilalin baarl olmas adna Sakzdakiler, belirlenen birliklerin hareketini gerek grmlerdir. Bu

gelimelerin akabinde Gonatas 24 Eyll (11 Eyll) tarihli imzasn tayan bildiriyi hazrlamtr: Yunan Halk, Meclis Bakan, Kral, Veliaht, Babakan Midilli ve Sakzdaki asker ve donanma bana, onlar adna aadaki taleplerde bulunmam iin liderlik verdiler. Dier ordu ve donanmann, kk bir aznlk dnda tm Yunan halknn da bunlarla hemfikir olduuna inanyorum. Bu talepleri ortaya koyan, sadece vatann kurtuluudur. 1. Vatann yararna, Veliaht lehine Kraln istifas 2. Meclisin derhal dalmas 3. tilaf Devletlerine gven verecek bir hkmetin kurulmas, derhal meclis seimlerinin gerekletirilmesi ve halk seimlerle kaderini belirleyene kadar d meselelerin bu meclis tarafndan yrtlmesi 4. Trakya cephesinin derhal glendirilmesi. Gonatas, 24 Eyll (11 Eyll)1922. Gonatas 2. Tmene gemilere binmesi emrini vermi, ayn anda Sakzdaki 1., 7. ve 13. Tmen birlikleriyle, da topusunun da gemilere bindirilmesini, Sakzdaki komutanlardan Albay Dedesin arda kalan birliklerle 5. Tmeni oluturmasn, oluturulan tmenin Trakyaya gnderilmesini emretmi ve Midilli Komutanlna da Albay Papageorgiuyu atamtr. Gonatas Atinaya kar faaliyet gsterecek tmenlerle donanma birliklerine verdii emirde, onlar Atinay gal 498

in karma Kolordusu [Apovatikon Soma Katalipseos Athinon] olarak anm ve bu kolorduyu oluturan birliklerin, balant amacyla karargahna ikier subay gndermelerini istemitir. 25 Eyll (12 Eyll) tarihli karma Kolordusu subay ve erlerine verilen emirde, halka ve yetkililere duyurulan kararlar yrrle koymak iin Atinaya gittiklerinden, bunlarn kabul edilmesi ve uygulanmas halinde Yunanistann kurtulacandan sz edilmitir. Halkn ve Atinadaki ordu birliklerinin kolorduyu cokuyla karlayacaklarna duyulan inan ifade edilmi, kendilerine kar konulmas halinde, lkenin huzuru iin bunlarn yok edileceine iaret edilmitir. Gonatas bu emrinde ayrca subay ve askerlerden disiplin talep etmi, Ancak bu ekilde vatanmz iin altmz konusunda sayg ve gven verebiliriz demitir. Birliklerinden uzaklaacak subay ve erlerin firar suuyla

yarglanacaklarndan da sz etmi olan Gonatas emrini, Vatann bize minnettar olmasn umut ederim szleriyle bitirmitir. Bu arada Anadolu Ordusu, Trakya Ordusu adn alm, Ordu Komutan Polimenakos Tekirdada kalmtr. Gonatas Polimenakosu da ihtilal hakknda bilgilendirmi ve Trakya Ordusunun ihtilalden etkilenmemesini talep etmitir. htilalin bu aamasnda, bildiride sadece Gonatasn imzasnn yer almas bir sorun olarak ortaya kmtr. Plastirasn etrafnda yer alan Venizelist subaylar, ihtilalin gerek lideri olarak Onu kabul etmektedirler. Grmelerin akabinde ihtilali ynlendirmek zere Gonatas, Plastiras, Kurusopulos, Gardikas, Edipidis, Protosiggelos, Mamuris, Kimisis, Hasapidis, Panagopulos, Petropulakis ve Fokastan oluan bir htilal Komitesi tekil edilmitir. htilal Komitesi haricinde ayrca Gonatas, Plastiras ve Fokasn yer ald bir htilal Heyeti oluturulmutur. Bir triumvira eklinde kurulan htilal Heyetinin Bakan Albay Gonatas ise de, esas etki ve sz sahibi Plastirastr. Fokasn ise pek fonksiyonu bulunmamtr105. Adalardaki ihtilalciler Limnos gemisiyle Sakzdan ayrlp Eski (kara)

Yunanistana hareket ettikten bir sre sonra, kendi bildirisini hazrlam ve bunun gnderilmesinde srar etmi olan Petropulakisin sinir krizi geirdii anlalmtr. Bunun zerine ihtilal donanmasnn komutanln Deniz Yarbay Dimitrios Fokas stlenmitir. hitilal bildirilerini alan uaa bunlar 26 Eyll (13 Eyll) 1922de Atina, Selanik, Larisa ve Lamiaya atmas emredilmi, emir verilirken karma
M. Murat Hatipolu, Anadolu Bozgunu Sonrasnda Yunanistanda Meydana Gelen Olaylar (1922-1924), Silahl Kuvvetler Dergisi, Cilt: 106, Say: 309, 1987, s. 52-54.
105

499

Kolordusunun da ayn gn Atinada olaca varsaylmtr. Donanmadaki gecikmeler, ihtilali renmi olan hkmete nlem alacak vakti salamtr. Gonatas bu srete zellikle, ihtilale katlmam olan sava gemilerinin karmay engelleyebilecekleri kaygsn yaadn ifade etmektedir. Limnosun telsiziyle saat 19:30da hkmete bildiri koullarn kabul edip etmediiyle ilgili bir ultimatom verilmi ve bunun saat 22:00da yantlanmas istenmitir. Gnderilen ultimatom Atinaya, bir Bakanlk Konseyi esnasnda ulamtr. Gonatasn ifadesiyle Atinadakiler, direnebilecek gce sahip

olduklarnn farknda olmadklar iin, ultimatomun ardndan hkmet istifa etmitir. Kral ve hkmetin ortak karar olarak General Papulasn Lavriondaki ihtilal liderleriyle grmek zere gnderilmesine karar verilmitir. Gonatasa gre hkmet, bildiriyi imzalayanlarn ciddiyeti konusunda bilgilenmek istemitir. Cephede onlarca general bulunduu halde, bildiriyi imzalayanlar albay

rtbesindekilerdir. htilal liderleriyle gren Papulas, Krala taht braktktan sonra yurt dna kma zorunluluunun getirilmemesini talep etmitir. Ancak Papulasa, Konstantinin Yunanistanda bulunmas halinde yeni Kral etkileyecei, lke ve hanedann huzuru iin Onun snr d edilmesinin gerekli olduu ifade edilmitir. Papulasla gerekletirilen bu grmenin akabinde hkmete bir telgraf

gnderilmi, sabah 05:00a kadar Kraln istifa etmesi ve Atinann koulsuz teslim edilmesi gerektii sylenerek, Sizi, dzeni korumak konusunda sorumlu klyoruz denilmitir. Bunun zerine 27 Eyll (14 Eyll) 1922de Kral Konstantin istifa etmi ve ayn gn talyaya hareket etmitir. Tahta, dmekten son anda kurtulan
106

Fahrettin (Altay) Paann eline

Veliaht 2. Georgios kmtr.

Konstantin Babakan Triantafillakosa sunduu istifa dilekesinde unlar dile getirmektedir: Sayn Babakan, Anadoludaki ansszlklarn ve Trakyay tehdit eden

tehlikelerin akabinde Yunanistann iinde bulunduu grlt, tebaamdan bazlarnda, benim tahtta kalmamn gl dostlarmzdan kimilerini, Yunanistaa etkili bir ekilde yardma komaktan alkoyaca fikrini uyandrmtr. Her ne kadar bu gre katlmasam da, bu kesimin hatal grlerinin lkeyi i atmaya gtrdn
106

Bkz. s. 414.

500

gryor ve birbirimizi yemenin Yunanistana son darbe olacan dnyorum. Bundan uzaklaabilmek iin kendimden feragat etmeye ve istifa ederek tahttan vazgemeye karar verdim. Kral Konstantin 27 Eyll (14 Eyll) 1922de Gonatasn Limnos gemisinden dier gemilere yaynlad bildiride taleplerin kabul edildii, Kral ve hkmetin istifa ettii, gn iinde Pireye klaca, ordunun demiryoluyla Atinaya tanaca duyurulmu ve ihtilali gerekletiren orduyla donanma kutlanmtr. Ayn gn karma

Kolordusuna verdii emirde Gonatas, ihtilalin taleplerinin kabul edildiini ifade etmenin yannda, Disiplin, ballnz ve srarnzla vatan bugn derin uykudan uyanyor vurgusunu yapmtr. Emirde tm Yunan ulusunun gzlerini ihtilalcilere evirdiinden ve vatan adna minnetlerini ifade ettiinden de sz edilerek disiplin, stlerin emirlerine tam itaat ve dzenin korunmas gerektiinin alt izilmitir. Ayn anda Atinadaki Genelkurmay Bakanlna da ihtilal ordusunun tmen ve on bataryadan olutuu, leden sonra Atinaya ulaaca sylenerek, konaklama yeri probleminin zlmesi istenmitir. Atina Garnizon Komutan Albay Skandalis bir bildiriyle vatandalarn sakin olmalarn istemi, ihtilalin partiler st bir konumda olduunu syleyerek, hi kimseye dokunulmayacan duyurmutur. Yine de fanatik kral taraftarlar ehrin giriinde bir direni rgtlemek istemiler, silahlanmlar ve halk ayaklandrmaya alarak sokaklarda dolamlardr. Ancak bir sre sonra az saydaki bu direniiler datlm ve liderleri konumundaki General Konstantopulos istifa etmitir. 27 Eyll (14 Eyll) 1922de ihtilalciler ayrca, gazetelerde de yaynlanan halka hitap ettikleri bildiriyi gndermiler ve ksa bir sre sonra htilal Komitesinin iktidar stleneceini duyurmulardr. Yine ayn gn ikindi vakti Eleftherios Venizelosa gnderilen telgrafta, htilal, yurt dnda ulusal meselenin ele alnmas konusunda size gveninin tam olduunu ifade etmekte ve bizimle dayanma iinde olmanz istemektedir denilmi, bu telgraf Gonatas, Plastiras ve Fokas tarafndan imzalanmtr. O gn leden sonra klalar dzenlemekle grevli ihtilale mensup subaylar Lavriondan Atinaya gelmiler ve kendileriyle ayn grte olan subaylardan herhangi bir direnile karlamakszn garnizonu, emniyeti, postaneyi ve telgrafhaneyi devralmlardr. Bunun yannda Atinadaki tm birlikler, svari tmeninin liderliinde ihtilale katlmlardr. Saat 18:00a doruysa, Lavrion treniyle

501

ihtilal ordusuna ait ilk birlikler Atinaya getirilmilerdir. Hemen hemen ayn saatlerde Neo Faliron Limanna Limnos gemisiyle birlikte iki kruvazr, drt torpido gemisi, iki silahl hafif kruvazr ve askeri tayan dier on drt gemi girmitir. Generaller Pagkalos, Gargalidis, Mazarakis, Manetas ve erulis, Albaylar Skandalis, Sakellaropulos ve Havinis, Deniz Albay Hacikiriakos, Deniz Yarbaylar Demestihos, Kolioaleksis ve Yannikostas gibi Atinadaki pek ok subay ihtilal lehine hareket etmiler, karargah olarak Eleftheron Vima [zgr Adm] Gazetesi brolarn kullanmlar ve kendilerinin sorumlu grdkleri siyasetileri alkoymaya balamlardr. Yine Gunaris, Stratos, Protopapadakis, Gudas, Stratigos ve Konstantinopulos gz altna alnmlar ve Emniyet Mdrlnde

alkonulmulardr. Atinadan ihtilale katlanlardan byk blm, liderleri General Pagkalos olduu halde Neo Falirondaki Limnos gemisine gitmiler ve Atinada neler gerekletirdiklerini anlatmlardr. Gonatas Pagkalosun ihtilalin lideri olmadn, ancak olaylarn seyri esnasnda olabileceini dndn

kaydetmektedir. O gnleri yaam olan Panayotopulos, Sakzdan Atinaya doru ihtilalimiz ok heyecanlyd. Yunanllarn Yunanllara kar ayaklanmas, ok da zcyd Ancak baka trls olamazd. Genel rme, hkmetin durgunluu devletin kangrenleriydi ve devlet dalma tehlikesiyle kar karyayd. Yetersiz yelerin grevden alnmas ve lkenin kurtulmas iin tedavi gerekliydi. 27 Eyll (14 Eyll) 1922 bizi Atina sokaklarnda ilerlerken ve duruma hakim olarak buldu. O resmi geit, muzaffer bir geit treni deildi. ok duygusal, suskun ve somurtkand. Muzaffer deil, dnceliydik. Vatan kurtarmak iin aldmz sorumluluun boyutunu biliyorduk. Vatan, ak ve gizli dmanlarn tehdidi altndayd. Ancak bu ihtilalle bir takm eyleri kurtarabileceimize dair inancmz vard demektedir107. htilal liderlerinin Atinaya 28 Eyll (15 Eyll) 1922, saat: 11:00da girecekleri duyurulunca halk, sabah erken saatlerden itibaren Leoforos Siggruyu, Pili Adriyanuyu, sarayn nndeki alan ve dier yollar doldurmaya balamtr. Gonatasn ifadesiyle youn bir heyecan iinde olan halk, kurtarclar saydklarn kabul edecektir ve ulusal cesaretin krlmasnn akabinde tm halk iyimserlik kaplamtr. Ulus olarak yok olmadmz, yeniden yaayacamz

dnyorlard diyen Gonatas, konuyu daha sonra ele alan tarihilerin, 1922

107

Panayotopulos, a.g.e., s. 150-151.

502

ihtilali hi bir ey yapmam olsa dahi sadece Yunan ruhunu ykamas, temizlemesi, glendirmesi kafidir. Halkn ruhu kaybedilmemise, hi bir ey kaybedilmemitir dediklerine de iaret etmektedir. lk safta Gonatas ve Plastiras ile birlikte karma Kolordusunun Kurmay Bakanlna atanan Protosiggelos yer almlardr. Bunlar Leoforos Siggru, Pili Adriyanu, Saray Meydan nnden Kifisia yoluna dnmler ve Subay Kulbnn nnde durmulardr. Akabinde tm birlikler komutanlarn nnde resmi geit gerekletirmiler, sonrasndaysa klalarna ynelmilerdir. Gonatas o gn ihtilal liderleri ve ordusu lehine Yaasn! nidalarnn ykseldiini, halkn cokusunun daha nceki tm mitinglerden fazla olduunu, bir takm heyecanl kiilerin halk saflarndan karak atlar ve liderlerin postallarn ptklerini ve bu karlamann eitli noktalardan yabanc glerce de izlendiini kaydetmektedir. Daha sonra htilal Heyeti, Babakann siyasi brosunun bulunduu binaya yerlemitir108. Plastirasn Atinaya kasvetli, eski giysilerle, clz, vahi, dilerini skm ve gzlerinde umutsuzlukla girdiini kaydeden Delta, kendisine Yaasn! diye seslenildiinde ihtilal liderinin, Niye baryorsunuz? Yenilgi alm ve mahvolmu bir ekilde dnyoruz dediini de nakletmektedir. Delta, Plastirasla ilgili olarak Onu, Kifisia Caddesinden geerken grdm. Barut yanyd. Kara kalar tozdan bembeyazd. ehresi zayf, kurutulmu ringa bal gibi, somurtkan ve sertti. Yanmda bir anne, nmzden geen paavralar iindeki askerler ve subaylar arasnda olunu aryordu demektedir. Delta o gnlerde Plastirasn brosuna gittiinde, tank olduu bir olay daha nakletmektedir. Plastirasn yannda Gonatas ile Hacikiriakos da

bulunmaktadr.

Hacikiriakos

yaanan

felaketin

sorumlularnn

infaznn

gerekletirilmeden hibir eyin yaplamayacanda srar etmekte, ayrca infazn daha byk bir arlk tamas iin Venizelosun telgrafla onaynn alnmas gerektiini savunmaktadr. Ancak Plastiras Hacikiriakosu kesmi, Venizelosun bu iin dnda tutulacan, kendilerinin karar vererek uygulayacaklarn, Venizelos dahil olmak istese dahi bunu dikkate almayacaklarn ve Venizelostan da kurtarabileceklerini kurtarmasn isteyeceklerini vurgulamtr109.

108 109

Gonatas, a.g.e., s. 223-246. Delta, a.g.e., s. 129-132.

503

29 Eyll (16 Eyll) 1922de htilal Heyeti Krala yeni hkmetin listesini gndermi ve bu hkmet ayn gn saat 16:00da eski babakan Triantafillakos ve Atina Bapiskoposu Theoklitosun huzurunda yemin etmitir. Babakan olarak Aleksandros Zaimis belirlendii halde, kendisi bu grevi stlenene kadar geici olarak babakanl ileri Bakan Sotirios Krokidasn slenmesi gerekmitir. Tarihi Grigoriadis Krokidas, Ilml Venizelist olarak tanmlamaktadr110. Hkmette Zaimis ve Krokidas haricinde Nikolaos Politis, Efthimios Kanellopulos, Anastasios Haralambis, Filippos Vasiliu, Aleksandros Diomidis, Apostolos Doksiadis, oannis Siyotis, Petros Kalligas, Georgios Embirikos ve Dimitrios Papahristu grev almlardr. Gonatas yeni Bakanlar Kurulunun yapsnn ihtilalin amacn ve hkmetin olabildiince renksiz ve her halkarda lml kiilerden olumas konusundaki niyetini ortaya koyduunu iddia etmektedir. O gnleri anlatan Gonatas, Trakya Ordusu gibi eitli garnizonlardan, dernek ve birliklerden, hatta ahslardan ihtilal hareketini destekleyen telgraflar aldklarn ve bir takm heyetlerin, liderlerin huzuruna kmak iin yartklarn kaydetmektedir. 30 Eyll (17 Eyll) 1922de, htilal Heyeti olarak Gonatas, Plastiras, Kurusopulos, Gardikas, Edipidis, Fokas, Protosiggelos, Kimisis, Hasapidis, Panagopulos ve Mamurisin imzasn tayan bir emir yaynlanmtr. Emirde unlar ifade edilmektedir: ktidardaki ihtilal, yeni meclis kurulana kadar aadaki konularda karar vermekte ve dzenlemektedir: 1. Kanun hkmnde kararname hazrlama yetkisini hkmete vermektedir. 2. Makedonya ve Trakyadaki Mslmanlar, gelecek seimlerde ayr seim birimleri oluturacaklardr. Mecliste 19 temsilci bulundurmaya haklar vardr. Hkmetin emriyle bu 19 sandalyenin, seim blgelerine dalm belirlenecektir. Bu, her blgedeki Mslman nfusun dalmna ve her trl ayrntya gre yaplacaktr. 3. Yeni hkmet kurulmazdan nce, felaketlerin sorumlusu olarak gz altna alnan sulular, gelecekteki meclis hzl bir ekilde

Grigoriadis, storia Tis Sighronis Elladas [ada Yunanistan Tarihi] 1909-1940, Tomos [Cilt]: 2, s. 359.

110

504

yarglanmalar

konusunda

karar

verene

kadar

hapishanede

alkonulacaklardr. Bu arada ngiliz ve Fransz elilikleri ihtilal liderleriyle bulumak iin davet gndermiler, bunun zerine Gonatas ve Plastiras ngiliz Eliliini ziyaret ederek, ngiliz ve Fransz elileriyle grmlerdir. Gonatas ve Plastirasa halkn ihtilalcileri scak bir ekilde karlamasnn ve asayiin salanmasnn eliliktekileri artt, bunun yannda ihtilale sempati duyduklar sylenmitir. Sz Anadolu Felaketinden sorumlu tutulan siyaseti ve askerlerin cezalandrlma ekillerine getirmiler ve onlarn ihtilal mahkemeleri tarafndan yarglanmasnn, Avrupa ve Amerikada iyi yank bulmayacan ifade etmilerdir. Gonatas ve Plastiras ihtilalin alma niyeti tamad, n yargl olmadklar, bata Trakya Ordusunun glendirilmesi gibi pek ok konuyla ilgilenmeleri gerektii yantn vermilerdir. Bu grmeden birka gn sonra Atinada bulunan eliler Kral 2. Georgiosun huzuruna kmlardr. 1 Ekim (18 Eyll) 1922de htilal Heyeti de Kraln huzuruna km ve karlkl gvenceler verilmitir. Daha da nemlisi Paristeki Venizelostan telgraf alnmtr. Venizelos telgrafnda, Yunanistan iin hizmete hazr olduunu, ancak aktif siyasetle ilgilenmek niyetinde olmadn, buna ramen yurt dnda elinden geleni gerekletireceini belirtmitir. Bunu gerekletirebilmek adna Yunanistanla ilgili bir takm bilgiler istemi, Parise Romanosun ve Londraya da Kaklamanosin eli olarak atanmasn nermitir111. O gnleri ele alan Delta, Plastirasn Yunanistanda yaananlar zmek iin ald bir takm nlemleri, Her aile barndrabilecei kadar gmen barndracakt. Plastiras eski saray yardm ileri iin ayrmt. Gmenler iin alanlar burada atlyeler, ana okullar, kreler, terzi, ayakkabc v.s. amlard szleriyle anlatmaktadr112. Bu arada 5 Ekim (22 Eyll) 1922de Siggru

Hapishanesinde tutuklu bulunan Yunanistan Komnist Partisi liderleri serbest braklmtr. Parti yayn organ olan Rizospastis Gazetesi kanalyla yandalarn terhis, genel af ve sava madurlarna tazminat verilmesi mcadelesi iin harekete geirmitir. Rizospastiste ayrca anayasal haklarn geri verilmesi, sansrn kaldrlmas, tutuklularn serbest braklmas konularnda yazlar yaynlanmaya balamtr. Yunanistan Komnist Partisi Yunanistann d siyasetinin Sovyetler

111 112

Gonatas, a.g.e., s. 246-249. Delta, a.g.e., s. 133-134.

505

Birliiyle yaknlamas ve Trkiyeyle drst bir bar yaplabilmesi iin Sovyetler Birliinin arabuluculuk yapmas gerektiini dillendirmektedir113.

2.

MUDANYA ATEKES ANTLAMASI

zmirin kurtarlmasnn akabinde, Trk kuvvetleri anakkaleye doru ilerlemeye balamlardr. Kuzeye sevk edilen bu kuvvetler, karlarndaki ngiliz kuvvetlerine oranla daha fazladrlar. Trk ktalar ngilizlerle kar karya gelmi, ancak her iki taraf da silah kullanmamtr114. Her ne kadar Lloyd George Trklerle savamaya karar vermi gibi bir davranla mttefiklerden ve smrgelerden destek birlikler istemise de, Onun bu istei yerine getirilmemitir. stanbuldaki Fransz Olaanst Komiseri General Pell, Mustafa Kemal Paayla grmek zere zmire gitmi ve Tarafsz Blge adyla and blgeye Trk ordularnn girmemesinin uygun olacan tlemitir. Mustafa Kemal Paa bu neriye, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin byle bir blgeyi tanmad Trakyay kurtarmadka Trk ordularnn durdurulamayacan sylemitir. Bu arada Franklin Bouillon da Mustafa Kemal Paa ile grmek isteyince, Bakomutan kendisini zmirde kabul edebileceini ifade etmitir. zmire bir Fransz sava gemisiyle gelen Bouillon, Fransz Hkmetinin kendisini, ngiltere ve talyann da uygun grmesi zerine Mustafa Kemal Paayla grmek zere grevlendirdiini sylemitir. Mustafa Kemal Paann Bouillonla grt esnada, tilaf Devletleri Dileri Bakanlar imzasyla, 23 Eyll 1922de bir nota alnmtr. Bu notada Trkiyenin Venedik, ya da baka bir kentte toplanacak olan ve ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Romanya, Srp-Hrvat-Sloven devletleriyle Yunanistann

arlaca bir konferansa delege gndermeyi isteyip istemedii sorulmakta; ayrca grmeler srasnda Boazlardaki tarafsz blgelere asker gnderilmedii takdirde, Edirneyle birlikte Merie dek Trakyann Trklere geri verileceine ilikin istein iyi karlanaca bildirilmektedir. Konferansn toplanmasndan nce Yunan birliklerinin, tilaf Devletleri komutanlarnn izecekleri bir izginin gerisine ekilmeleri iin mttefiklerin yetkilerini kullanacaklarna sz verilmekte ve bu konuda grlmek zere Mudanyada ya da zmitte bir toplant yaplmas
Kordatos, a.g.e., s. 584; Vurnas, Mikrasiatiki Katastrofi Ke To Kserizoma Tu Ellinismu [Anadolu Felaketi ve Helenlerin Yerlerinden Olmalar], s. 61. 114 nn, Hatralar, Cilt: 1, s. 301.
113

506

nerilmekteydi. Trkler 29 Eyll 1922de bu notaya yant vererek, Meri Nehrine dek Trakyann hemen geri verilmesini istenmiler ve 3 Ekimde grmelerin Mudanyada balayabileceini bildirmilerdir. Mudanya grmelerinde Trkiyeyi Bat Cephesi Komutan smet (nn) Paa bakanlnda askeri bir kurul temsil etmitir. ngiltere, Fransa ve talya adna da, bu devletlerin stanbuldaki igal kuvvetleri komutanlar ve yardmclar katlmlardr. Ayrntl olarak ngiltere adna General Harington, Fransa adna General Charpy ve talya adna da General Mombelli bu grmelerde hazr bulunmulardr115. Bu konuyu ele alan Psomiadis, ngilterenin stanbul ve Trakyay Kemalistlere vermek istemediini, bu sebeple mttefiklerine Trklere kar harekat gerekletirilmesi arsnda bulunduunu kaydetmektedir. Ancak Fransa, talya, Romanya, Yugoslavya ve ngiltere smrgeleri sava istemediklerinden dolay,

ngiltere bu arsna olumlu yant alamamtr. Psomiadis ngiliz kamuoyunun, Trklerin mcadelesinin kutsal savaa (cihada) dnebileceinden korktuunu kaydetmektedir. Fransann arabuluculuu, atekesin n koullarn hazrlamtr. Yine Psomiadise gre Mudanya grmeleri mttefikler arasndaki gr ayrlklarn su stne karm, ngiltere Yunanistan desteklerken, Fransa ve talya Trk taleplerini desteklemilerdir. Psomiadis, Genel olarak Trk gr hakim oldu ve gelimeler Dou Meselesinin Trkiye lehine yeni bir ekil almasna ve Lozana srkledi demektedir116. 1922 ihtilalinin lideri olan Gonatas da, tilaf Devletlerinin Trklerle irtibat ve anlama halinde olduklarn dile getirmektedir. Grmelerin akabinde Mudanya Konferans topland ve Yunanistan da atekes yapmas iin bu toplantya davet edildi diyen Gonatas, ihtilal ve hkmetin General Aleksandros Mazarakis Enian ve Albay P. Sariyannisi grevlendirdiklerini, onlarla birlikte olaylar yakndan takip edebilmek iin Plastirasn da blgeye hareket ettiini kaydetmektedir. Yunan temsilciler 4 Ekim (21 Eyll) gn akam saatlerinde Mudanyaya ulamlardr117. Yunanllar konferansa katlmamlar, Mudanya nndeki Yunan gemisinden dar kmamlardr. smet Paa atekes yapmak zere orada bulunan heyete Yunan heyeti nerede? diye sorduunu, Gelmediler! yantn alnca da, O halde biz neticeye varalm. Yunanllar bunu kabul etmeye mecbur olacaklardr dediini

115 116

Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt: 2, s. 903-907. Psomiadis, a.g.e., s. 53-54. 117 Gonatas, a.g.e., s. 250.

507

nakletmektedir118. Gelimelerden sinirlenmi olan Plastiras, bir ara Trakyaya da giderek, Yunan birliklerini tefti etmitir119. Mudanya Konferans smet Paann Dou Trakyann derhal boaltlmas isteinin kabul edilmemesi nedeniyle 5 Ekimde tehlikeye girmi, ancak bu kriz Fransann arabuluculuuyla alm ve lke temsilcileri 6 Ekimde Mudanyaya geri dnmlerdir. 7 Ekimde grmeler yeniden balam ve Mudanya Atekes

Antlamas 11 Ekimde smet Paa ve mttefik devletlerin temsilcileri tarafndan imzalanmtr. Yunan temsilcisi ise, yetkili olmadn bildirerek atekesi imzalamaktan kanmtr. Ancak ngiliz temsilci General Harringtonun, atekesin Yunanistann bu tutumuna karn mttefiklerce uygulanacan aklamasndan gn sonra stanbuldaki Yunan temsilcisi Sinopulos, bir dilek de ileri srerek Yunanistann atekese katldn mttefikler araclyla Ankara Hkmetine bildirmitir. Mudanya Atekes Antlamas 14-15 Ekim gece yarsndan balayarak yrrle girmi ve bylece Trk-Yunan sava da sona ermitir. Atekes Antlamasnn 5. maddesi Dou Trakyann Yunan kuvvetleri tarafndan boaltlacayla ilgili olup, bu atekesin yrrle girmesiyle balayacak, boaltma askerlerden baka eitli askeri rgt ve servislerini, onlarn her trl tama aralarn, sava gere ve silah stoklaryla yiyecek maddelerini de kapsayacakt. gerekiyordu. Atekesin 6. maddesindeyse, jandarma da birlikte olmak zere Yunan sivil memurlarnn en ksa srede ekilecei, Yunan memurlarnn her ynetim blgesinden ekildike sivil ynetimi mttefiklerin memurlarna brakacaklar ve daha sonra grevin, Trk memurlara devredilecei hkme balanmt. Bu el deitirme ileminin, Trakyann batan baa Yunan kuvvetleri tarafndan boaltlmasnn bitiminden en ge otuz gn iinde tamamlanmas gerekiyordu. Neticede Edirneye Trk ynetimi 25 Kasm 1922 gn yerlemitir. Buna karlk stanbul ve Boazlar Blgesinin boaltlmas, Atekesin 11. maddesiyle bar antlamasndan sonraya braklmtr120. Psomiadis Yunanistann, Trkiye ile mttefiklerin Mudanyada vardklar sonular kabul etmekten baka seeneinin olmad daha en batan belliydi. Boaltmann on be gnlk bir sre iinde gerekletirilmesi

118 119

smet nn, Hatralar, Cilt: 2, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1987, s. 27. Haciantoniyu, Nikolaos Plastiras, s. 94. 120 Soysal, a.g.e., s. 69-74; Gencer-zel, a.g.e., s. 193-194.

508

Atekes koullar Yunan temsilciler varmazdan nce kararlatrlmt demektedir. Mttefikler on be gn iinde Yunanistann Dou Trakyay boaltmas gerektiini Yunanistana bildirdiklerinde Plastiras, bir ihtilal hkmetiyle grldnn unutulmamas gerektiini vurgulamtr. Plastiras, Trkler Anadoludaki sava kazandlar, ancak Trakyada kazanmadlar. Trakyay istiyorlarsa, gelsinler ve onun iin savasnlar demi ve Harrington ile de grerek, Yunan Ordusunun Trakya iin savamaya hazr olduunu bildirmitir. Plastiras Venizelosa gnderdii telgrafla da, Yunan Ordusunun Trakyay elinde tutabileceini ifade etmitir. Ancak Venizelos gnderdii telgrafla, mttefikler Yunanistan desteklemeyeceklerine gre, Dou Trakya ve Anadoluyu Trklere vermekten baka seenek olmadna iaret etmitir. Yunanistann aciz bir konumda olmadn syleyerek Venizelos, askeri kuvvetlerin yeniden yaplandrld takdirde Bat Trakya ve Ege Adalarnn elde tutulabilecei konusunda gvence vermitir. [Dou Trakyadaki] Rum nfusu koruyabilmek iin on be gn deil, en azndan bir aya ihtiya vard diyen Psomiadis, Yunan hkmetinin atekesi yine de 13 Ekim (30 Eyll)de imzalamak zorunda kaldn ifade etmektedir. Dou Trakyann Trkiyeye verilmesi, Anadoludaki Trk zaferinden sonra kanlmazd diyen Psomiadise gre, Yunan Ordusunun Meri Nehrinin batsnda glenmesi sebebiyle Trkler Bat Trakya konusunda bask yapamamlardr121. Gonatas Yunanllarn atekesi hemen imzalamayn, Yunan temsilcilerin Trakyann Trkler tarafndan derhal igal edilmesi kararn kabul etmek iin Mudanyaya gitmedikleri szleriyle aklamaktadr. Ancak neticede, Bakanlar Kurulu ve Dileri Bakanlnda yaplan toplantlarn ve mttefiklerin atekesi mutlaka yrrle sokacaklarn ifade etmelerinin akabinde, Mudanya Atekes Antlamasn kabul etmilerdir. 15 Ekim (2 Ekim)den itibaren de, Dou Trakyann boaltlmasna geilmitir122. Sol eilimli Psirukis Mudanya Atekesi, Trklerin zaferini onaylad. Bu olay, Yunanistandaki i gelimeleri etkiledii gibi, tilaf Devletleri arasndaki mcadeleyi de arttrd. Trklerin bu baars, Yunanistandaki sosyal, ekonomik ve siyasi gelimeleri ok etkiledi demektedir123.

121 122

Psomiadis, a.g.e., s. 63-66. Gonatas, a.g.e., s. 250-251. 123 Psirukis, a.g.e., s. 187.

509

Haciantoniyu Pagkalosun hayatn ve icraatlarn ele ald kitabnda, ngilterenin sava sonrasnda Mustafa Kemal Paa ile ilikikiler kurmay tercih ettiini, Yunanistann batya baml kaldn, Dou Trakyann zgrlnn kurban edildiini ve tilaf Devletlerinin gmenlerin rehabilitasyonu konusunda yapacaklar yardm Dou Trakyann boaltlmasndan sonra salayacaklarn syleyerek Yunanistana bask uyguladklarn iddia etmektedir. Bu kitabnda Haciantoniyu, Pagkalosun gazetelerde yaynlanan iki yazsna da deinmektedir. Bunlardan birincisi 21 Eyll (8 Eyll) 1922 tarihli olup, Eleftheron Vima Gazetesinde yaynlanmtr. Haciantoniyu Pagkalosun bu yazsn, Trakyann kurtuluu iin kalk borusu olarak yorumlamtr. Trakya Trklere terk edilecek olursa zamanla Kavala ve Selanikin de kaybedilebileceinden sz eden Pagkalos, Herkes tek yrek halinde ve kinle silahlanm olarak atalcaya elik duvar receiz demi ve hkmetin zeytin dal ile olduu kadar, elinde kamyla da ilerlemesini istemitir. Pagkalosun 9 Ekim (26 Eyll) 1922 tarihli ve Trakya Kaybedilmemitir balkl yazs da Eleftheron Vima Gazetesinde yaynlanmtr. Haciantoniyuya gre Pagkalos bu yazyla, Trakyann kurtuluu iin halk ayaklandrmak istemitir. Yazsnda [Dou] Trakyann terk edilmesiyle Yunanistann sadece en zengin ve en verimli topraklarn kaybetmekle kalmayp, ulusal ideal ve Byk Yunanistan Ryas ile balantsn da kaybedeceine iaret etmi ve Trakyay az bir askere sahip olduumuz iin deil, korkaklk ve istencimiz olmad iin kaybedeceiz grnde srar etmitir. Bu arada istifa sebebiyle htilal Heyetinin yaps deimi, 20 Kasm (7 Kasm) 1922de Fokas bir takm sebeplerden dolay istifa etmitir. Bundan byle htilal Heyetini Gonatas, Plastiras, Sakellaropulos, Hacikiriakos ve Gerontas oluturmulardr. htilal Heyetinin bu yaps 27 Kasm (14 Kasm) 1922ye kadar korunmu, bu tarihte Gonatas hkmet kurduunda ihtilal liderliini Plastiras124 ve Harbiye Bakanl grevini Pagkalos stlenmitir. Pagkalos bakanlk grevinin yannda ayrca, Yunanistann Trakya Ordusunun glendirilmesi sorumluluunu da almtr. Haciantoniyu gibi milliyeti syleme sahip Yunanl tarihiler bu ordudan byk bir vnle sz etmekte ve bu sayede Trkiyenin Lozandaki bir takm taleplerinin nne geildiini iddia etmektedirler.

124

Gonatas, a.g.e., s. 253.

510

Haciantoniyu Pagkalosla ilgili kitabnda bu konuya geni bir yer ayrmtr. Anadolu Felaketi akabinde Trakya ve adalara tanan birliklerde disiplinin bozulmu olduunu Haciantoniyu, Taarruz etmek iin deil, savunma gerekletirmek iin dahi mit vermiyorlard szleriyle ifade etmitir. Pagkalos Trakya Ordusunun bakomutanln 25 Aralk (12 Aralk) 1922 tarihinde stlenmi ve bir kararname yaynlamtr. Bu kararnamede yiyecek, tehizat ve ordu salk malzemelerini gasp edenlerin lmle cezalandrlacaklar, herhangi bir postal, ekmek, hatta bir kutu asker sigarasn ktye kullananlarn infaz edilecei sylenmektedir. ki maddelik kararnamenin dier maddesindeyse, salk subaylarnn bilerek ve nceden dnlm olarak asker ve subaylarn hizmetten uzaklamasn kolaylatrmalar halinde, lmle cezalandrlacaklar ifade edilmektedir. Bu maddelerden de

anlalaca zere Pagkalos son derece sert, hatta diktatrce uygulamalara gitmitir. 27 Aralk (14 Aralk)ta Selanik ve Dedeaaa hareket etmi olan Pagkalos, ordusundaki asker ve subaylarn eski gr ayrlklarn unutacaklar ve tehlike karsnda birlikte hareket edecekleri konusunda yemin ettirmitir. Yaplandrd bu orduda Anadolu Harekatndan arda kalan birlikler yannda Makedonya Savana katlm gnlllere, Karadenizli Rum etecilere ve bir takm sululara da yer vermi, bunlardan Avc Taburlar oluturmu ve bunlarn idaresinde Milli Savunma (Ethniki Amina) mensuplarn kullanmtr. Bunun neticesinde 115 bin askere sahip bir ordu oluturulmu ve Haciantoniyunun Meri Mucizesi dedii durum ortaya kmtr. Ancak grebildiimiz kadaryla durum bununla snrl deildir. Lozan Konferansnn kesintiye uramas Pagkalosu, Dou Trakyann yeniden elde edilebilecei konusunda umutlandrm, hatta atalcaya ilerlenilmesi konusunda planlar dahi yaplmtr125.

3.

ANADOLU FELAKETNDEN SORUMLU TUTULANLARIN YARGILANMASI

htilal Heyeti Anadolu Felaketinden sorumlu tutulanlarn cezalandrlmas kararn almtr. Kald ki zaten, bu konuda halktan da bir bask sz konusudur. Kordatos varolan durumu, Halk ayaklanmt. Gunarislerin cezalandrlmas gerektiini, byk miktarda kan aktldn, milyonlarca drahminin batrldn,
125

Haciantoniyu, Theodoros Pagkalos, s. 203-221.

511

binlerce Anadolu Rumunun gmen durumuna drldn haykryordu. Tm ii rgtleri, Anadolu Felaketine sebep olanlarn yarglanmasn istiyorlard szleriyle anlatmtr. Plastirasla Gonatas kararsz olduklar ve yarg srecini ertelemeye altklar halde, tabandan gelen bask nedeniyle126, baz

cezalandrmalara gideceklerini aklamak zorunda kalmlardr. 18 Ekim (5 Ekim) 1922de htilal Hayetinin kararlarnn yer ald bildiri yaynlanmtr. Gonatas, Plastiras, Sakellaropulos, Hacikiriakos ve Fokas imzasn tayan bu bildiride ihtilalin partiler st olduu, ihtilalin particilik ya da hizipilikle uramad duyurulmu, halkn zgr iradesini ortaya koyaca seimlere kadar adaletin, hukukun ve dzenin korunaca ifade edilmitir. Sadece Konstantinin tahttan indirilmesiyle yetinilmeyecei, Konstantinciliin yok edilmesi iin

allaca, bu gibi kimselerin Kral vatann stnde tuttuklar, dolaysyla halkn zgrlnn yok olmasna ve byk ulusal feklekete sebep olduklar sylenmitir. htilalin Yunanistann tekrar byk glerle yan yana gelmesini amalad, ulusal kurtuluun ancak bu ekilde gerekleeceine inanld beyan edilmitir, ihtilalin anlamalar iptal eden ve ulusun byk trajedisine sebep olan tm Konstantin yanllarn vatan haini sayd vurgulanmtr. 18 Ekim (5 Ekim) bildirisinde kurtulu iin ulusal bilincin ve kardeliin artmas gerektii belirtildikten sonra, ihtilalin vatann dmanlarn cezalandrmay gerekli sayd, nk bunlar dolaysyla Anadolu ve Trakya cephelerinde ktlemenin yaand belirtilmitir. Gonatas bildiriyle ilgili olarak, Asker ya da deil, son ulusal felaketin sorumlularnn kesinlemesi ve bunlarn hzl bir ekilde cezalandrlmas gerekli grlmt demektedir. Kitabnda bildiriyi deerlendirmi olan Vurnas, bunun halk kitlelerini yattrmaya yetmediini ifade etmitir127. 22 Ekim (9 Ekim) 1922 Pazar gn, Atinada Eski Sarayn altnda, byk bir miting gerekletirilmitir. Gonatas bununla ilgili olarak da, Bu Atinann daha nce grdnn ok tesinde bir kalabalkt. Bu kalabalk sadece saray meydan ile snrl deildi. Ayn zamanda Sintagma, Amalia, Panepistimiu ve Kifisia yollar da byk bir derinlikte doluydu demektedir. Miting bir takm ii rgtlerinin nclnde gerekletirilmi, Atina ii merkezi bakan Tipaldos o anda sarayn

126 127

Kordatos, a.g.e., s. 589. Vurnas, Mikrasiatiki Katastrofi Ke To Kserizoma Tu Ellinismu [Anadolu Felaketi ve Helenlerin Yerlerinden Olmalar], s. 63-66.

512

balkonunda bulunan ihtilal lideri Gonatas ile Plastirasa hitaben bir bildiri okumutur. ilerin bildirisinde Yunan halknn daha ilk andan itibaren ihtilalcileri heyecanla kabul ettiinden, ihtilalcilerin programlarnn ve devletin yeniden yaplandrlmas almalarnn her trl fedakarlklarla destekleneceinden ve Kral Konstantinin istifaya zorlanmasnn onaylandndan sz edilmitir. Bunun devamnda nce saray balkonunda bulunan Gonatasn halka hitaben bir konumas olmutur. Gonatas konumasnda bakent ve tm Yunanistan ehirlerine ilk bildiri atld andan itibaren ihtilalcilerin, ordu ve donanma kadar tm Yunan halknn da grlerine katlacandan emin olduklarndan, ordu ve donanmann gerek Pire ve gerekse Atinada scak bir ekilde karlandndan, bunun ihtilal programnn halkta yank bulduuna iaret ettiinden sz etmitir. Gonatas konumasnda, bildiri atld andan itibaren herkesin kendini gvende hissettiini, vatann gelecei konusunda kaygl olanlarn cesaretlendiklerini, ihtilalin gelecekte daha iyi gnler grleceiyle ilgili umut yarattn vurgulamtr. Kald ki sadece Atina ve Pireden deil, tm illerden htilal Heyetine gnderilen telgraflardan da bu anlalabilmektedir. Konumasna Yunanistann hala tehlikede olduunu syleyerek devam eden Gonatas, kurtulu iin beraber hareket edilmesi gerektiini vurgulamtr. Gonatasn sylevi srekli olarak halkn, Yaayn! Kahrolsun hainler! Yannzdayz, ilerleyin! sloganlaryla kesilmitir. Gonatas o anda, Hainlere lanet olsun! Sululara lm! Daraac! gibi sloganlarn da iitildiinden sz etmektedir128. Gonatastan sonra Plastirasn da halka hitaben bir konumas olmutur. Haciantoniyu Plastirasn 22 Ekim (9 Ekim) tarihindeki konumasn, Onun tarihi sylevi olarak nitelendirmektedir. Plastiras ihtilal adna Yunanllara teekkr etmi, Egeden byle bir yenilgi ve kan hi kimse tarafndan beklenmediini ve yenilginin orduya ait olduunu ifade etmitir. Plastiras o gnk liderlerin bulunduklar grevleri hak edecek kiiler olmadklarndan sz etmi ve Ordu her zaman, u anda Trakyada olduu gibi vatana layk olmutur. Sorumlu ve sulular, saraya yakn siyasi ve askeri liderlerdir demitir. Plastirasa gre bu liderler Kral vatann stnde tutmular, Yunanistan doal mttefiklerine yabanclatrmlar ve sngler, hapisler, maal katillerle ulusun mcadele azmini krmlardr. Ayrca kendi karlar ve ihtiraslar iin alarak erdemden uzaklamlar, korkakl

128

Gonatas, a.g.e., s. 252-258.

513

dllendirmilerdir. Ulusu reddetmiler ve kk bir Yunanistan yaratmlardr. Plastiras, Bugn enkazn zerinde alyoruz. Ancak felakete boyun emek halkn da, ordunun da korkakl olur diye seslenmitir. Plastirasa gre Yunan ulusu pek ok denemelerden gemi, ancak her zaman dayanm, mcadele etmi ve belini dorultmutur. htilal de grevini yapacak, gemii temizleyecek, bugnle ilgilenecek, gelecei hazrlayacak ve sulular cezalandracaktr. Trajedinin sona ermesi iin, vatann dmanlarnn cezalandrldna ilikin rnek sunmak gerekmektedir. Dolaysyla ihtilal partiler st bir konumda, ulusal vicdan gibi hareket edecektir. Ancak halkn da zerine den grevleri yapmas arttr. htilalin uzun srmeyeceinden sz eden Plastiras, ulusal birlik bayra altnda Yunanllarn karde olmas gerektiine, herkesin kiisel mutluluunu vatann mutluluu iinde bulmad takdirde kurtuluun sz konusu olamayacana dikkat ekmitir129. 18 Ekim (5 Ekim)de ihtilalin sorgulama komisyonu oluturulmasna ilikin kararnn yaynlanmasnn akabinde, Pangkalosun bakanlnda byle bir komisyon oluturulmutur. Bu komisyonun dier yeleri Albay . Kalogeros ve Albay H. Lufastr. Heyet 6 Kasm (24 Ekim) tarihinde soruturma sonucunu yaynlamtr. Bununla Gunaris, Stratos, Protopapadakis, Theotokis, Baltacis, Stratigos, Gudas ve Bakomutan Hacianestis vatana ihanet suundan yksek askeri yargya sevk edilmilerdir130. Vurnas, Mikrasiatiki Katastrofi Ke To Kserizoma Tu Ellinismu [Anadolu Felaketi ve Helenlerin Yerlerinden Olmalar] kitabnda, hbarname metnini vermekte ve bu ihtarnamenin ihtilal bildirisi nitelii tadndan sz etmektedir. Vurnasa gre basnda da yer alm, tarihi bir belge olma zellii tayan ihbarname adli deil, siyasi bir yapdadr ve eitli blmlerden oluan uzun bir metin grnmndedir. Avukat Kostas Despotopulosa dayanlarak ihbarnamenin, Yorgos Papandreu tarafndan kaleme alnd sylenmektedir. hbarnamenin giri ksmnda ksaca tarihi srece deinilmi ve varolan durumun daha iyi anlalabilmesi iin bu zetin art olduu vurgulanmtr. zette Birinci Dnya Savann ilanyla Yunanistandaki siyasi gelimelerden, Birinci Dnya Savann ilk aylarnda Yunanistanda halkn, eski ilikilerinin de etkisiyle mttefiklerin yannda yer aldndan, Yunanistann karlarnn da bu ynde olduundan, halkla birlikte nde gelen siyasetilerin de bunu dndklerinden sz edilmitir. 1909dan itibaren Yunanistan idare etmi parti ve bandaki gl
129 130

Haciantoniyu, Nikolaos Plastiras, s. 95-98. Gonatas, a.g.e., s. 252.

514

siyaseti [Venizelos] Yunanistann eitli karlarn deerlendirerek, Yunanistann mttefiklerin yannda yer almasnn uygun olacan dnmtr. Ancak Kralla evresi Almanyann etkisi altnda kalmlar ve bir ksm halk da buna kolayca inanmtr. Bu Yunanistan blnmle gtrm, Venizelos 1916da ayaklanm, bu arada mttefikler Atinadakilere kar nlem almak zorunda kalmlar, 1917de Konstantin tahttan indirilmi ve devlette birlik salanmtr. Balkan Cephesinde Yunanistann mttefiklerin yannda yer almasnn sonucunda, Dou Makedonya Yunan topraklarna dahil edilmitir. Mttefikler Yunanistann bu balln fazlasyla dllendirmiler, 1920de Byk Yunanistan meydana getirmilerdir. te sulular 1920 Kasmnda byle bir Yunanistan devralmlardr. hbarnamede Mttefiklerin Yunanistana bu ekilde yaklamalarnn sebebi askerin fedakarlklar ve faaliyetlerine bal olduu kadar, mttefiklerin Alman yanllarnn tm tepkilerine ramen Yunanistann kendi yanlarnda yer almasn salayan rejime duyduklar yaknlktr. Bu byle olunca herkes, mttefiklerin dmanln kazanm olan Kral ve hkmetinin tekrar i bana gelmesinin ne getireceini anlayabilir denilmitir. Sanklarn demagojik yetenekleri ve basnn bir blmn kullanarak Yunan ulusunu aldattklar, devamndaysa iki yl iinde yaananlarn Yunanistann felaketine sebep olduu ifade edilmitir. hbarnamenin Birinci Blm, Konstantinin Askeri ve Siyasi Sular baln tamaktadr. Konstantinin 1916dan itibaren Alman yanls Genelkurmay yetkililerinin ve Venizelosun siyasetine kar olanlarn altna toplandklar bir parti bayra olduuna, bunlarn Venizelosun siyasetini sava yanls olmakla

suladklarna deinilmitir. hbarnamede Kral, sarayllar ve bunlarn hkmetleri, Almanyann da yardmyla mttefik batl devletlere kar bir dmanln domasna sebep olmulardr denilmi ve Konstantin, mttefiklere kar olan bu kesimin sorumlu lideri olarak gsterilmitir. hbarnamede Konstantinin Anadolu Harekatndaki Sorumluluklar adn tayan bir alt blm de yer almtr. Bu blmde Konstantinin sadece siyasi deil, ulusal felaket karsnda Anadolu Harekatyla ilgili olarak askeri sorumluluu olduundan da sz edilmi ve Bir liderin davranlaryla askerlere rnek olmas ve kritik bir anda onlar gibi lme hazr olduunu gstermesi gerekir. Kral Konstantin hibir zaman asker olmad gibi, lider de olamamtr denilmitir. lk baarl harekatlar ve Eskiehirin igalinden sonra Kral ve Genelkurmay Ankaraya doru bir harekat planlamlar, bunu basit bir yry olarak deerlendirmiler ve hatta 515

halka Trklerin yok edildiini duyurmulardr. Oysa Yunan askeri Sakaryada byk bir Trk direnii ile karlamtr. hbarnamede, Sakaryada bu etin mcadele yaand esnada Kral neredeydi? sorusu yneltilmi ve devamnda kendini vatan iin feda eden tarihte yer alm krallardan rnekler verilmitir. Bu vatansever krallarn aksine Konstantinin, savan ktletii anda korkaka denize doru katna iaret edilmitir. Devamnda Kral Konstantinin, siyasi etkinlikleri sebebiyle ulusal felaketten, askeri liderken dman karsnda yerini terk ederek katndan sulu bulunduu beyan edilmi, ancak anayasaya gre sorumsuz addedildiinden dolay kendisine askerin ve ulusun kaderini belirleme yetkisini veren bakanlara sorumluluun yklenmesi gerektii belirtilmitir. hbarnamenin kinci Blm 14 Kasm (1 Kasm)dan Felakete Kadar Hkmette Grev Alm Siyasetilerin Sular baln tamaktadr. Sulularn 14 Kasm (1 Kasm) 1920 ile 8 Eyll (26 Austos) 1922 tarihleri arasnda vatana ihanet ettikleri belirtilmitir. Bunlara yneltilen, Yunanistann igal etmi olduu ve Sevr Antlamas ile kendisine verilen Anadolu topraklarn Trklere teslim ettiklerine, ehirlerin, askerin byk blmnn, yksek deerde olan sava malzemelerinin Trklerin eline gemesini saladklarna ilikin sular, maddeler halinde sralanmlardr. Halkn Kral Konstantinin tekrar tahta getirilmesi iin sanda gittii, dolaysyla sanklarn bunun sorumluluunu halkn zerine attklar sylenmitir. 14 Kasm (1 Kasm) 1920den 8 Eyll (26 Austos) 1922ye kadar hkmette grev alm siyasetiler ayrca, Kuzey Epir ve Onikiadann Yunanistana katlmas iin gerekli giriimlerde bulunmadklar, Konstantinin tekrar tahta kmas halinde ekonomik yaptrmlar uygulayacaklarna dair byk devletlerin notalarn kmsedikleri, pek ok ekonomik ykma sebebiyet verdikleri, birliklerdeki birikimli ve yetenekli personeli grevden alarak, yerlerine yeteneksiz ve birikimsizleri atadklar, ilan edilen seferberlik karar uygulanmadan 1921 Martnda harekat emri verdikleri, bu ekilde Yunanistann yenilgisine ve ykmna sebep olduklar, askeri komutann onaylamamasna ramen Kralla birlikte Ankara Harekat kararn aldklar ve askerin moralinin bozulmasna sebep olduklar, Kral askeri lider olarak kabul ettikleri, askere ekonomik ve yiyecek-giyecek sknts ektirdikleri, dengesiz ve blc olarak bilinen Hacianestisi bakomutanla

getirdikleri, baz gleri Anadoludan alarak Trakyaya gnderdikleri ve bu ekilde Anadoludaki Yunan Ordusunun savakanln azalttklar, Trklere Byk

516

Taarruzu gerekletirme olana sunduklar ve 1921 ubatndaki Londra Konferansna Venizelosu gndermediklerinden sulu bulunmulardr. hbarnamede sanklarn neden ihtilal mahkemesinde yarglandklarnn yant da verilmitir. htilalin tm ulusu temsil ettii ve sulularn bunun huzuruna arld ve Yunan ulusunun ihanet edenlerin adalet nne karlarak yaptklar katliam iin cezalandrlmalarn istedii ifade edilmitir. Ulus adna adaleti ihtilalin salayaca vurgulanmtr. Saydmz sulamalarn yannda ihbarnamede, bir takm liberallerin mehul cinayetlere kurban gittiklerinden de sz edilmi, bunun anari ortam yarattna, kamu dzeninin bozduuna ve hukuki olmayan bir ortamn doduuna deinilmitir. hbarnamede N. Stratos ayrca, kendi karlarn lkenin karlarnn zerinde tutmakla, yanl zamanda baz terhislere izin vermekle, bir takm izin belgeleriyle askerin dalmasna sebep olmakla sulanmtr. Savunma Bakan Theotokis ayrca sarayn, zellikle de Prens Nikolaosun krcesine aleti durumunda olmak, devleti 60 milyon drahmi zarara sokmak, iler acs bir durumda olan askerin ikmali ve beslenmesi iin mcadele veren birlik yneticilerini yalnz brakmak, firarlar nleyecei yerde 64.735 sayl emirle firarileri izinli gibi gstererek evlerine gndermek konularndan sulu bulunmutur. Ksenofon Stratigos ayrca askerin deil, sarayn temsilcisi olmak, alnan harekat kararlarndan sorumlu olmak, olgular deitirerek kendisi ve hkmetler gerekleri bildikleri halde halka varolmayan zaferler ilan etmek, gerein saklanmasnda asl belirleyici kii olmakla sulanmtr. Hacianestise, Anadoludaki birliklerin Trakyaya gnderilmesini nerdii ve gerekletirdii, dolaysyla Anadoludaki birlikleri eksilttii ve Austos 1922de Trk taarruzu esnasndaki yetersizlikleri, yanl beyanatlaryla zmirlilerin ehri terk etmelerini nledii ve lmden kutulmalar olasyken, Trklerin ehri igali sonucu binlerce Anadolulunun lmne sebep olduu sulamalar yneltilmitir. Tmgeneral Aleksandros Othoneosun bakanlnda htilal Mahkemesi eski meclis salonunda 13 Kasm (31 Ekim) 1922de grmelere balamtr. Sulular kendilerini savunma imkanna sahip olmulardr. Ancak Vurnas tanklarn

517

ifadeleriyle ilgili olarak bunlarn, zellikle de Papulasnkinin sanklar asndan son derece ezici olduunu belirtmektedir131. Hacianestis savunmasnda, Ben ocuklar kyma gndermedim, sadece bir harekat kabul ettim diyerek, dierini devralan bir doktorun hastasnn lmnden sorumlu tutulamayaca gibi, kendisinin de Anadolunun ellerinde lmesinden sorumlu tutulamayacan vurgulamtr. Harekat esnasnda tek olduu iin bakomutann hayatn kaybetmeye hakk olmadn, sava iinde daha yetenekli birisiyle deitirilmesinin dahi son derece tehlikeli sonular dourabileceini iaret eden Hacianestis, kurunlar kendisini bulmamsa, bunun kurunlarn suu olduunu sylemitir. Hacianestise gre bakomutan savan yaknnda olmamal, her trl duygusallktan ve her yerden eit uzaklkta olan bir yarm dairenin ortasnda bulunmalyd. Hacianestis savunmasnda hayat boyunca hi oy kullanmadn da belirterek, siyasetten uzak durduunu anlatmaya almtr132. Gunaris hastalndan dolay mahkeme nnde savunma yapmam, yaklak yetmi be sayfa olan savunmasn General Theodoros Pagkalosa yazl olarak sunmutur. Gunarisin savunma metni mahkemede grevli memur tarafndan okunmutur. Gunaris savunmasnda, Yunanistan mttefiklere hizmet etmek iin Ukraynaya da asker gnderecek noktaya gelmitir. Bu sadece askeri zarar deil, ayn zamanda Rusyadaki gelimi Rum cemiyetlerinin de felaketine sebep olmutur tezini savunmutur. Trklerin Rus Bolevikler tarafndan

desteklendiinden, bunun sebebinin Ruslarn mttefiklere duyduklar kin olduundan ve Ukrayna Harekat sebebiyle Yunanistann karsnda yer aldklarndan sz eden Gunaris, mttefiklerin de Yunanistann her trl askeri harekatn

snrlandrdklarna iaret etmitir. Halkn Kral Konstantini istediine iaret etmi ve Bizim, Anadolu topraklarnn dmann olmasn istediimiz konusunu konumaya dahi demez demitir133. Sanklarn yarglanmas on be gn srm ve 28 Kasm (15 Kasm) sabaha kar karar aklanmtr. Bu karara gre oy birliiyle sank 1. Dimitrios Gunaris, 2. Nikolaos Stratos, 3. Petros Protopapadakis, 4. Nikolaos Theotokis, 5. Georgios Hacianestis, 6. Ksenofon Stratigos, 7. Mihail Gudas ve 8. Georgios Baltacis sulu bulunmulardr.
131

Vurnas, Mikrasiatiki Katastrofi Ke To Kserizoma Tu Ellinismu [Anadolu Felaketi ve Helenlerin Yerlerinden Olmalar], s. 67-113. 132 Vasilikos, a.g.e., s. 358-367. 133 A.e., s. 398-399.

518

Kararda ismi geenlerin vatana ihanetten, Egede savaan Yunan askerinin maneviyatn eitli giriimlerle bozmaktan, harekata ait cephane ve silahlarn Trklerin eline gemesini salamaktan, Hacianestisi 26 Austos (13 Austos) -5 Eyll (23 Austos) 1922 tarihleri arasnda Trklere byk bir araziyi teslim ettiinden, Trkler karsnda askerin gerilemesine sebep olduundan, dierleri Protopapadakis, Gunaris, Stratos, Stratigos, Theotokis, Gudas ve Baltacisi

Hacianestis topraklar Trklere teslim ederken buna dahil olduklarndan, Hacianestis, Gunaris, Stratos, Protopapadakis, Baltacis ve Theotokisin lm cezasna arptrldklarndan sz edilmitir. Mihail Gudas ve Ksenofon Stratigosun ise mr boyu hapsine karar verilmitir. Ayrca Georgios Hacianestis, Ksenofon Stratigos ve Mihail Gudasn askerlikten ihrac, Gunarisin 200 bin drahmi, Stratosun 335 bin drahmi, Protopapadakisin 500 bin drahmi, Baltacisin 1 milyon drahmi, Theotokisin 1 milyon drahmi ve Gudasn 200 bin drahmi olarak devlete tazminat demesi hkme balanmtr. Atina 28 Kasm (15 Kasm) 1922 tarihli karar, Mahkeme Bakan A. Othoneos ve Sekreter . Peponis imzaldr. 28 Kasm (15 Kasm) 1922 tarihli duyurudaysa, saat 11:30da Gudide, Olaanst htilal Mahkemesinin Anadolu Felaketine sebep olan alt kii ile ilgili verdii lm cezasnn askeri bir disiplinle yerine getirildii, cezann infazndan nce askerlikten ihracn ve Averof Hapishanesinde ayinin gerekletirildii, Birinci Kabristana gtrlen cenazelerin istemedikleri beyan edilmitir134. Karar ncesinde infazlar engellemeye alanlar olmu135, ancak verilen kararlarn hzl uygulanmas sebebiyle mdahale sz konusu olamamtr136. 1925 ubatnda Pagkalos meclisteki bir konumasnda alt kiinin infaz ile ihtilalcilerin orduyu yeniden yaplandrmay, partisel karlarn stn tutarak gerekleri halktan ve meclisten saklayan siyasetilere byk bir ders vermeyi topraa verilmek zere yaknlarna teslim

edildikleri, infazdan nce sululara son istekleri sorulduunda hi bir ey

istediklerini ifade etmitir. nfaz edilmi olanlarla ilgili olarak 1949da ise, Bu

134 135

A.e., s. 401-403. Haciantoniyu, Nikolaos Plastiras, s. 98-100. 136 Gonatas, a.g.e., s. 253.

519

kiiler bilerek hainlik yapm deillerdir. Ancak vatann o kritik annda, lkenin yeni atlm yapabilmesi iin gzden karlmlardr demitir137. Delta kitabnda tank olduu Venizelos ve Plastirasn bu konudaki grlerine de yer vermektedir. Venizelos bazlarnn kt bir icraatm gibi Anadolu Felaketinden sorumlu tutulanlarn yarglanmas ve verilen kararla ilgili

sorumluluklarndan kamak istediklerinden hareketle bunu korkaka bulduunu ve verilen kararn tamamen hakl olduunu aklamtr. Bunun yannda iki kiinin infaznn yeterli olacan, dier drt kiinin infazna gerek olmadn belirtmitir. Venizelosa gre lm cezas uygulanacaklardan biri Gunaris, dieri ise Hacianestistir. Stefanos Delta, Theotokisin de gelimelerden sorumlu olduunu syleyince Venizelos sorumlularn ok olduunu, hepsinin cezalandrlmasnn mmkn olmadn, ancak rnek tekil etmesi iin iki kiinin infaznn yeterli olacan vurgulam, bylece infazlarn Avrupa zerindeki etkisinin

hafifletilebileceinden sz etmitir. Venizelosun verdii bu yant zerine Plastiras, bu alt infaz gerekletirerek ok daha fazlasn kurtardna, sadece iki kiiyle yetinilmesi halinde ok daha kt gelimelerin yaanmas olaslnn var olduuna dikkat ekmi ve Bu srecin sorumluluu bana aittir demitir138. Dnemi yaam olan Kordatos, Verilen kararlar hakl myd? sorusuna Venizelistlerin Evet! yant verdiklerini, ancak Venizelos ve Pagkalosun sonraki srete bunlarn hain olmadklarn akladklarn, cezalandrlmas gerekenin sadece bu alt kii olmayp, Venizelist ve Antivenizelist olmak zere pek ok kiinin cezalandrlmas gerektiini ifade etmitir. Kordatos bir solcu olarak,

Emperyalistlere alet olanlarn hepsinin cezalandrlmas gerekirdi. Anadolu Harekat, halklar kurtarmak iin yaplm bir harekat deildi. Emperyalistlere hizmet ediyordu demitir139. Bahsettiimiz yarglamalar haricinde Prens Andreasn da sorgulanmas emredilmitir. nk Anadolu Harekat esnasnda 2. Kolordu Komutan iken,

Sakarya Savanda 9 Eyll (27 Austos) 1921de ordu tarafndan bir manevra gerekletirmesi emredildiinde buna itaat etmedii gibi, kolordusuna baka bir yne hareket etmesini buyurmutur. Dolaysyla Prens Andreas dman karsnda emre itaatsizlikten yargya sevk edilmitir. Ancak Gonatasn ifadesiyle, Dierlerinin

137 138

Haciantoniyu, Theodoros Pagkalos, s. 212. Delta, a.g.e., s. 165. 139 Kordatos, a.g.e., s. 596.

520

yargsnn

daha nce

gereklemesi

Prensi

kurtarmtr.

Prens

Andreas

yarglandnda oy birliiyle dman karsnda emre itaatsizlikten sulu bulunmu, ancak byk birlikleri ynetmek ve bulunduu koullar konusunda bilgisiz olduu hafifletici sebebiyle, yaam boyu srgn ve rtbesinin indirilmesi cezasna arptrlmtr. Neticede ngilizlerin Andreas iin giriimleri olmu, Yunan Kral da amcasyla ilgilenmitir. Hkmet yesi Pagkalos da Askeri Akademi (Sholi Ton Evelpidon)den arkada olan Andreasn lm cezasna arptrlmasn istememitir. Gerekten de Pagkalos Andreas bakanlk aracyla bulunduu yerden bizzat alm ve Prens Andreas Kalipso isimli ngiliz sava gemisiyle yurt dna kmtr140. Veremis bu sreci Venizelos-askerler ilikisi asndan ele almakta, Anadolu Felaketinin bir takm subaylarla Venizelos arasndaki ilikisinin bozulmas konusunda bir balang noktas tekil ettiine deinmekte ve Otoriter bir rejimin yerlemesi ve parlamenter sisteme kar bir diktatrln stnlk kazanmas meselesi, askerlerin Giritli liderle 1922-1923 dnemi boyunca olan yazmasnn tek motifi olmutur demektedir. 1922 sonbaharnda Pagkalos Venizelosa eski saygsn hala koruyarak, lkenin problemlerinin derdine deva olacak sert bir askeri diktatrlk kurmakla ilgili grlerini yazmtr. Venizelosun Lozandan verdii yant sulayc olmutur. Trkiye ile savaa devam etme seeneini yok ettikten sonra Venizelos, szlerine yle devam etmitir: Askeri ihtiyalar diktatrlk hkmetinin kurulmasn gerekli klmaktadr. Ancak byle bir hkmetin kurulmasnn siyaset ve ekonomi zerinde ykc sonular olmas tehlikesi vardr. Plastirasn parlamenter rejim karsnda ihtilal rejiminin artlarn vurgulad mesajnaysa Venizelos, byle bir olaslk karsnda sz konusu

olabilecek felaketleri saptayan bir yant vermi ve buna paralel olarak da askerleri Zamannda, yani barn imzalanmasndan ok sonra olmamak kouluyla iktidar, halkn gerek temsilcisi olan bir meclise vermeleri konusunda yreklendirmitir. Veremise gre, 1923ten itibaren Venizelos ile askerler arasndaki ilikiler asndan yeni bir dnem balam, 1922 ihtilali subaylar siyasetilerin

vesayetinden kurtarm ve be Kralc bakan ile Bakomutan Hacianestisin infaz, bu zgrln mhr olmutur. Tabii ki Venizelos subaylar etkilemeye devam etmitir. Ancak bu defa yurt dndan ve herhangi bir birey olarak etkilemitir. Venizelos artk

140

Gonatas, a.g.e., s. 261-262; Haciantoniyu, Theodoros Pagkalos, s. 212.

521

hkmet bakan, Megali dea yorumcusu, mttefiklerin gzdesi, ordunun bir blm iin tartmasz lider deildir. Bir zamanlar Onun yerini doldurulmaz klan koullar, 1922 Austosundan sonra mevcut deildir. Yunanistan temsil etmi olmas vermitir141. Lozan Konferansnda

Ona eski grkeminin sadece bir ksmn

C.

LOZAN BARI ANTLAMASI

Lozan Bar Antlamasnn Trkler iin deeri byktr. Bu antlama bir yandan Mondros Atekes Antlamasnn, dier yandan da Sevr Bar

Antlamasnn hkmlerini geersiz klm ve Trkiyenin Misak Milli ilkeleri erevesinde dnyada yer almasn salamtr. Bir baka ifadeyle Lozan Antlamas yenen-yenilen devletler arasndaki ilikileri deil, 1914-1918 Birinci Dnya Savan kazanan mttefiklerle, 1919-1922 Kurtulu Savan kazanan Trkiye arasndaki ilikileri eit koullar iinde dzenlemitir. Mttefik devletler 27 Ekim 1922de ilgili devletleri svirenin Lozan kentinde toplanacak konferansa davet ettiklerinde, Konferansta Trkiyeyi Dileri Bakan smet (nn) Paann bakanlndaki bir kurulun temsil etmesine karar verilmitir. Dier temsilciler olarak Salk ve Sosyal Yardm Bakan Dr. Rza Nur ve eski bakanlardan Hasan (Saka) Beyler kurulda yer almlardr. Yunanistan konferansta, yetenekli bir diplomat olarak tannan eski babakanlardan Eleftherios Venizelosun bakanlndaki bir kurulla temsil edilmi ve yenilginin sonularndan kurtulmaya almtr. Londra Bykelisi Kaklamanos, ikinci yetkili temsilci durumunda olmutur. Bununla ilgili olarak Petros Vamvakas, ihtilalin bir kez daha Venizelosa kllerden arda kalan kurtarma ans verdiini ifade etmektedir142. Trkiye ve Yunanistan haricinde konferansta ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Romanya ile Srp-Hrvat-Sloven devletleri bulunmulardr. Sovyet Rusya Boazlar, Bulgaristan da Boazlar ve Trakya snrnn belirlenmesiyle ilgili grmelere katlmlardr. Ayrca Belika ve Portekiz belirli baz grmelere katlmlar, ABD ise gzlemci olarak bulunmu, ancak buna ramen oturum ve komisyonlara katlmak ve gr belirtmek suretiyle aktif rol oynamtr.
141

Veremis, Eleftherios Venizelos Ke Aksiomatiki [Eleftherios Venizelos ve Subaylar] 19091924, s. 570-572. 142 Vamvakas, a.g.e., s. 45.

522

Lozan Konferans 20 Kasm 1922 gn Mont Benon Gazinosunda svire Konfederasyonu Bakan M. Haabn bir konumas ile alm ve Onu mttefikler adna ngiliz Dileri Bakan Curzonun ve arkasndan smet Paann konumalar izlemitir. 21 Kasmda konferans almalar balam, bir ok konuda anlamalar salanm, ancak Osmanl Devleti borlar, kapitlasyonlar, stanbul ve Boazlarn mttefik kuvvetlerce boaltlmas gibi konular zerinde ki anlamazlklar sebebiyle grmeler 4 ubatta kesilmi, smet Paa da Ankaraya dnmtr. 23 Nisanda yeniden balayan grmeler 24 Temmuz 1923te Bar Antlamas ve Eklerinin imzalanmas ile sona ermitir143. Gonatas Lozandaki mzakere sreciyle ilgili olarak, Trkiye ile bar yaplmas konusundaki grmeler hem uzun srm, hem sancl olmu ve mttefikler arasnda sorunlar yaratt gibi, bizimle Trkiye arasnda da zorluklar yaanmtr. Ancak Yunanistan iinde de Pagkalos ve Hacikiriakos, Venizelos ve ihtilal arasnda gr ayrlklar olmutur demektedir. Gonatas smet Paann Mustafa Kemal Paadan ald direktiflere gre hareket ettiini, Trkiyeyi galip bir devlet olarak gsterdiini ve Yunanistan asndan ok ar olarak

nitelendirilebilecek koullar ileri srdn ifade etmektedir. Gonatas devamnda Yunanistan iin ok ar dedii koullar sralamtr. Bunlar Yunanistann

Trkiyeye tazminat olarak pek ok altn lira demesi, Anadolu ve Trakyadaki tm Rumlarn Yunanistana gnderilmesi, Yunan donanmasnn datlmas, Trkiyeye Meriin batsndan toprak verilmesi, Patrikhanenin stanbuldan uzaklatrlmas gibi koullardr. Gonatas bunun yannda Trkiyenin tm kapitlasyonlarn kaldrlmasn istediine, ayrca mttefiklerin birbirleriyle iten ilikiler iinde olmadklarna deinmektedir. Gonatasa gre ngiltere ile Fransa arasnda gvensizlik hakimken, talya ise dier iki mttefikinden honut deildir. Buna ramen mttefik devlet de Trkiyenin talepleri karsnda, neredeyse aciz davranmlardr. Bu sebeple konferansn koullar, Yunanistan iin pek elverili olmamlardr144. Haciantoniyu Plastirasla ilgili kitabnda, Anadolu Harekat sonrasnda bat Anadoluyu terk etmek zorunda kalarak Yunanistana snm olan gmenlerin, her zaman dnme midi tadklarna iaret etmekte ve konferansn ilk dneminde, 22
143 144

Soysal, a.g.e., s. 75-78; Gencer-zel, a.g.e., s. 194-195. Gonatas, a.g.e., s. 266-267.

523

Ocak (9 Ocak) 1923te gmenlerin gerekletirdikleri bir mitingten sz etmektedir. O gn Plastiras gmenlere, Sizin i sznz, benim de iimi szlatyor. lahi adalet bu halkn yok olmasna izin vermeyecektir szleriyle seslenmitir. Miting alann terk ederken de szlerine, Yunanllarn canllna inann. Bu, kazanmayla devam edecektir. Felaket yeni bir hayat iin bize ders olmaldr. Adalete inanarak hepimiz, Yaasn Yunan ulusu! diye baralm cmleleriyle devam etmitir145. Haciantoniyu gibi kimi Yunanl tarihiler, Lozann kesintiye urad dnemi ve bu dnem iinde Yunanistann gerekletirdii kimi manevralar ne karmaktadrlar. Haciantoniyuya gre Lozan Konferansnn kesintiye urama sebebi, Trklerin deimez tutumlardr. Haciantoniyu ayrca ortaya kan durumun, Trklerle ngilizlerin arasnn almas ve Dou Trakyann yeniden Yunanllar tarafndan igal edilmesi konusunda Pagkalosu umutlandrdndan sz etmektedir. Haciantoniyuya gre morali ok yksek olan Pagkalos, zafere kesin gzyle bakmtr. Birka gn sonra atalcada olacaz. Utancmzdan arnp, Trakya ile stanbulu alacaz diyen Pagkalos, Trklerin Trakyaya Anadoludan kuvvet gndermeye frsat bulamayacaklarna inanmtr. Bu konuda planlar yaplm ve yzebilecek her ey Selanikte toplanmtr. Haciantoniyu Trk Ordusunun bu dnemde bir takm ikmal problemleri sebebiyle alt ay nceki sava yeteneinin %50sini kaybettiini, ancak Yunanllarn 1923 ilkbaharnda kararsz kalmalar sebebiyle stanbulun olas igal ansnn yitirildiini de iddia etmektedir146. Gonatas anlarnda Yunanistann Trkiyeye saldrmas durumunda Srbistann desteinin salamas gerektiine, ancak bu ekilde Bulgaristann saldrsnn nne geilebileceine dikkat ekmektedir. Bu dnemde Yunanistan Srbistan ile diyalog gelitirmeye alm, Venizelos bu konuya byk nem vermi, ancak bu gayretlerden istenilen sonu elde edilememitir. 20 Mays (7 Mays) 1923te ordu komutanlaryla htilal Komitesi toplant yapm, bu toplantda babakan Gonatas ile Dileri ve Harbiye Bakanlar hazr bulunmulardr. Toplantda bir takm kararlara varlm ve bu kararlar bir tutanak olarak dzenlenmitir. Burada belirsizliin zararl olduundan ve bir an nce sona erdirilmesi gerektiinden, ordu ve donanmann iyi bir noktada olmalar sebebiyle herhangi bir destek almakszn Trakyada Trkiyeye kar savalabileceinden, Trklerin dmanca tavrlara girmesi ve Mudanya Atekesinin Trkler tarafndan
145 146

Haciantoniyu, Nikolaos Plastiras, s. 106. Haciantoniyu, Theodoros Pagkalos, s. 220-221.

524

ihlal edilmesi halinde, en ge on be gn iinde atekesin iptal edileceinden ve Lozandaki Yunan temsilcilerin bunu gz nnde bulundurmas gerektiinden sz edilmitir. Bu kararlarla Lozana giderek Venizelos ile anlama grevi Dileri Bakan Aleksandrise verilmitir. Aleksandris kararlar Venizelosa ilettiinde, Venizelos bunlara katlmakla birlikte Yunanistann byk glerin desteine sahip olmadn, mttefiklerin Trk talepleri karsnda geri adm attklarn,

Yunanistann deimez ve sava isteyen taraf olarak addedileceini, bu durumda da mttefiklerin tavrlarnn Yunanistan iin iyi olmayacan sylemitir. Her eye ramen Venizelos smet Paa ile bir araya gelecek ve Onunla Yunan temsilcisi olarak deil de, Venizelos olarak grecek, anlalabileceinin ortaya kmas halinde devam edecek, aksi halde temsilcilikten istifa edecektir147. smet Paa da anlarnda Venizelosun ziyaretine gelerek, Yunanistandaki askeri ihtilal idaresi sebebiyle yerine getirmekte olduu grevin glklerinden sz ettiine deinmektedir. Venizelosun, herkesin akl bir kar yukarda demesi zerine smet Paa, Tehdit mi ediyorsunuz? anlamna gelecek cmleler syleyince Venizelos, Aksine, iyi ilikiler kurmak iin ne are bulabileceimizi grmeye geldim demek zorunda kalmtr148. Veremis 20 Mays (7 Mays) 1923deki toplantnn akabinde Dileri

Bakan Aleksandrisin Lozana Venizelosun yerini almak zere gnderildiini, ancak bu deiikliin hibir zaman gereklemediini ve Aleksandrisin Lozanda Venizelosun yannda, ihtilalin temsilcisi olarak bulunduunu kaydetmektedir149. Psomiadis bu sreci deerlendirirken, konferansn ikinci dneminin balamasyla birlikte mttefiklerle Trkiye arasnda uzlaya varlacann

anlaldndan, Trkiyenin Yunan Ordusunun Anadoludaki zayiatlar iin tazminat talep etmesinin Yunanistanda byk krize sebep olduundan sz etmektedir. Bunun zerine Yunan temsilciler konferanstan ekilecekleri antajnda bulununca mttefikler kayglanmlardr. Psomiadise gre mttefiklerden bazlar Yunanistan iten bir ekilde destekleseler de yeni bir sava istememekte ve Yunanistann sava yanls bu tutumunun, i kamuoyunu yattrmak iin bir yntem olduunu dnmektedirler. Kald ki Trakyada dmanln yeniden alevlenmesi halinde dier Balkan lkeleri de buna dahil olabilir, neticede dnya savana varacak
147 148

Gonatas, a.g.e., s. 267-269. nn, Hatralar, Cilt: 2, s. 120-121. 149 Veremis, Eleftherios Venizelos Ke Aksiomatiki [Eleftherios Venizelos ve Subaylar] 19091924, s. 572.

525

bir

gelime sz konusu olabilirdi. Neticede Yunanistann Trkiyeye sava

tazminat olarak Karaaa ve evresini vermesi nerilmi ve nerinin Trkiye tarafndan kabul edilmesiyle bar srecine gelinmitir. Psomiadise gre Venizelos, Yunanistandaki tm poplaritesini kaybetme uruna bu zm desteklemi, daha lml bir tutum ve mttefiklerin nerdii ara zmn kabul iin Atina hkmetini etkilemeyi baarmtr150. Trkiyenin sava tazminat olarak Karaaa nerisini kabul etmesi zerine Venizelos ve Aleksandris Yunan Hkmeti ve Ordusunu bilgilendirmilerdir. Bunun zerine Gonatas ve Plastiras Venizelosa telgraf gndererek, vatanseverlii ve diplomatik vasflar sebebiyle vatann Venizelosa duyduu minneti ifade etmilerdir. Bu noktada Haciantoniyu, Dou Trakyay mahkum eden anlama dedii bu uzlay duyduunda Plastirasn alamaya baladndan sz etmektedir. Yunan tarih kitaplar uzla tarihi olarak 8 Haziran (26 Mays) 1923den sz etmektedirler. Bundan sadece birka gn nce Plastiras, taarruz etmeye hazr Yunan askerine hitabetmi ve Onun bu sylevi Pinelopi Deltann arivinde saklanmtr. Plastiras Yunan askerine u szlerle seslenmitir. Hepiniz Yaasn Sava! diye baryorsunuz ama, hibiriniz sava istemiyorsunuz. Peki ben istiyor muyum? Siz askerseniz, ben de askerim yl savatk ve yorulduk diyorsunuz. Bense, on yldr savayorum. Evzonlarmdan bana geriye ne kald? Otuz be kii. Dierlerini lm datt. Subay arkadalarmdan ka kii kald? Hi kimse!.. Niin sava isteyeyim? Ancak yine de zaman geldiinde savaacam. Siz de, vatan istedii iin savaacaksnz. Size demagoji yaptlar ve siz de, sizi terhis etsinler diye onlara oy verdiniz. Ve sizi, en kanl savaa srklediler Ben size terhis sz vermiyorum. Ben size tekrar savaabileceimizi sylyorum. Ne de size, tekrar savamak isteyip istemediinizi soracam. Zaman geldiinde, hatta zorla sizi atee gtreceim. Yunanistan kulandan tutup kurtaracaz. Gerek olduunda ve vatan istediinde iyi

savaacaksnz.

150

Psomiadis, a.g.e., s. 70-72.

526

Haciantoniyuya gre Plastirasn bu szlerinin ardndan Yaa! Bizi istediin yere gtr! Sana inanyoruz! Yaasn sava! nidalar duyulmutur151. Dier taraftan Pagkalosla Hacikiriakos Venizelos ile Aleksandrise gnderdikleri telgraflarnda, zorunlu olarak bu anssz zm kabul ettiklerinden, ordu ve donanmann matemde olduundan sz ederek, derin zntlerini belirtmilerdir. Plastirasn, Pagkalos ve Hacikiriakosun bu tavrn rendiinde Selanike giderek ordu komutanlarna, Yunanistann iinde bulunduu koullar anlatmas

gerekmitir. Bunun neticesinde byk birlik komutanlar ve st dzey subaylar hkmetin ve Lozandaki Yunan temsilcilerin rotasn onaylamlar, ancak Pagkalos ve Hacikiriakos aldatldklarn ifade etmilerdir. Devamnda da Pagkalos, bakomutanlktan istifa etmitir. Venizelos Bar Antlamasn imzaladyla ilgili Gonatas ve Plastirasa hitaben bir telgraf gndermi, ihtilalin Yunan Ordusunu yeniden yaplandrarak Lozandaki temsilcilere drst bir bar imzalama olana sunduundan dolay gururlanmas gerektiini vurgulamtr. Bar sayesinde Yunanistann i

meselelerine dnebileceinden, rejimin normal ileyiine dnmesi gerektiinden, gmen meselesinin zmyle Yunanistann geleceine daha gvenli

bakabileceinden sz etmi, kendisine gven telkin ettikleri iin hkmet ve ihtilale teekkr etmitir152. Lozan Antlamas Dou Trakyay Trkiyeye, Bat Trakyay da Yunanistana vermi ve iki lke arasndaki snr olarak Meri Nehrinin ortasndan geen hayali hat kabul edilmitir. Gkeada, Bozcaada ve Tavan Adalar Trkiyeye verilirken, Ege Adalar olarak anlan Limni, Semadirek, Midilli, Sakz, Sisam ve Nikarya askersizletirilmeleri artyla Yunanistana, Onikiada ve Meis talyaya verilmi, Kbrsta ngiliz egemenlii onaylanmtr153. Psomiadise gre Trkiye, Onikiadann Yunanistana verilmesine kar kmtr. Trkiye son derece yaknnda gl bir devlet bulunmasn istemedii halde adalarn kaderinin gelecekte grlebileceini dnerek, Onikiadann

talyaya verilmesini tercih etmitir. Psomiadise gre Bozcaada, Gkeada ve Kbrs Helen karakter tamaktadrlar. Ancak Yunanistan Lozanda byk

151 152

Haciantoniyu, Nikolaos Plastiras, s. 107. Gonatas, a.g.e., s. 270-272. 153 Soysal, a.g.e., s. 95-100.

527

devletlerin desteine ihtiya duyduundan ve i meselelerini adalar konusunun stnde tuttuundan dolay, nerilen zm kabul etmek zorunda kalmtr154. Lozan Antlamasnda Aznlklarn Korunmas bal altndaki

maddelerle, Trkiyenin Mslman olmayan aznlk mensubu Trk yurttalarn Mslmanlarla zde medeni ve siyasal haklardan yararlandraca, Trkiyenin tm halknn yasalar nnde eit olaca, bunlarn kendi okullarnda retim grmeleri ve dini inanlarnn gereklerini yerine getirmek konusunda kendilerine gerekli kolayln gsterilecei, Yunanistann da kendi topraklarndaki Mslman aznla ayn kolayl gsterecei hkme balanmtr. Ayrca Trk ve Rum Nfus Mbadelesine likin Szleme ve Protokol ile, Trk topraklarna yerlemi Rum Ortodoks dininden Trk uyruklar ile, Yunan topraklarna yerlemi Mslman dininden Yunan uyruklarnn zorunlu mbadelesine gidilecei hkme balanmtr. Ancak mbadele stanbul, Gkeada ve Bozcaada Rumlar ile Bat Trakya Mslmanlarn kapsamayacaktr155. Bu noktada Yunan tarihi veya sosyal bilimcileri, mbadelede din kriterinin kullanlmasna itiraz etmektedirler. Pavlos Hidiroglunun Haraktiristika Gnorismata Tis Turkikis

Diplomatikis Simperiforas [Yunanistana Kar Trk Diplomasisinin Karakteristik zellikleri] adl kitabnda, Mustafa Kemal Paann Yurtta bar, dnyada bar yaklamyla Lozan Antlamasn kolaylatrd sylenmekle birlikte, bar metninde Bat Trakyada yaayan Mslmanlarn dinsel kimlikle ele alnmasn kabul eden Yunanistann aldand ima edilmekte, Trk kkenliler, Pomaklar ve ingeneler olarak ele alnmalydlar demektedir156. Psomiadisin de konuyla ilgili gr benzerdir ve Mbadelede Mslmanlar Trk, Ortodoks Hristiyanlar ise Helen saylmlardr. Mbadelenin dini temele dayandrlmasnn sebebi, Mslman gmenlerin Trk devletindense slam dinine bal olmalarndandr. Yunanllarn mbadelenin dini temele dayandrlmasn kabul etmesinin sebebi ise, Anadolu Hristiyanlarnn Bizans mirasnn bir paras saylmasndandr demektedir. Psomiadis mbadeleyi, Trkiye ile Yunanistan arasnda srtme olmamas iin alnan en byk nlem olarak grmekte ve bu sayede Trkiye ile
Psomiadis, a.g.e., s. 82-86. Soysal, a.g.e., s. 103-106; 185. 156 Pavlos Hidiroglu, Haraktiristika Gnorismata Tis Turkikis Diplomatikis Simperiforas Enati Tis Ellados [Yunanistana Kar Trk Diplomasisinin Karakteristik zellikleri], Thessaloniki [Selanik]: Ekdosis Vanias [Vanias Yaynlar], 1994, s. 21-29.
155 154

528

Yunanistann ulusal devletlere dntn ve homojen yapya brndn ifade etmektedir. Psomiadise gre Mbadele Szlemesi, Yunanllarn soydalarn bamszlatrma politikasnn ve Megali deann kesin terk edildii anlamna gelmektedir157. Lozanda Trk temsilciler, Ortodoks Rum Patrikhanesinin Milli Mcadele ncesi ve srasnda Trkler aleyhine alt tezine dayanarak stanbuldan uzaklatrlmas gerektiini savunmular, ancak bu konu hkme balanmam ve kapanmtr. Psomiadis Trk taleplerine hep birlikte kar konulmu ve smet Paa szl olarak ve kukuyla da olsa Patrikhanenin sadece dini yetkilerle snrlandrlmas halinde stanbulda kalabileceine sz vermitir demektedir. Psomiadise gre Halifelikten sonra Osmanl mparatorluundaki en nemli dini kurum olan Patrikhane snr d edilecek olursa, Halifelik daha kolay kaldrlabilirdi ve bu, bat demokrasisinin temel ilkelerinin [laikliin] benimsenmesinin sonucuydu. Psomiadis Lozan Antlamasnda Patrikhaneyle ilgili hkmler bulunmamasna ramen, smet Paann beyanatlarnn uluslararas balaycl olduunun da altn izmektedir158. Lozan Antlamasn deerlendiren Bulalas, bunun Anadolu Felaketinden sonra gerekli grldn ve Yunanistan iin ansszlk olmadn kaydetmektedir. Bulalasa gre her ne kadar kentli ve kyl Rumlarn servetleri feda edilmise de, Trkiyenin Yunanistan iin lmcl olan koullardan vazgemesi salanmtr. Buna ramen Bulalas, Yunan tarih yazmnda ska tekrarlanan, Venizelos acele etmemi olsayd ve Boazlarla stanbul nndeki Trk Ordusunun daldn bilseydi, daha iyi koullar elde edebilirdi tezine deinmekten kendini

alamamaktadr. Bulalasa gre Lozan Antlamasyla Megali deann en nemli ksm topraa verilmitir ve Megali deann mezar tanda Lozan, 24 Temmuz (11 Temmuz) 1923 yazmaktadr. Lozan Antlamas, yeni bir Antalkidas Bar (Antalkidio rini)dr159. Ispartal bir siyaseti olan Antalkidas, M. . 388 ylnda Pers Kral ile bir bar imzalamtr. Bu barn koullar Helen ehirleri tarafndan son derece aalayc bulunmu, bunlar tartmak dahi istememiler, fakat buna ramen

157 158

Psomiadis, a.g.e., s. 89-99. A.e., s. 126-129. 159 Bulalas, a.g.e., s. 336-337.

529

Antalkidas diplomatik ve askeri baarsndan dolay dllendirilmitir160. Koliopulos da Lozan iin Antalkidas Bar yaktrmasnn her dnemde yapldn, gerekten de Sevr Antlamasna kyasla Lozan Antlamasnn Yunanistan iin sert ve aalayc, Yunanistann Anadolu Harekatndaki yenilgisinden sonra ortaya kan yeni g dengesinin rn olduunu, blgede yeni ekillenmi durumu yansttn kaydetmektedir161. Bizce Yunanllar iinde Lozan Antlamasnn btnyle ilgili en objektif deerlendirmeyi Psomiadis yapmtr. Psomiadis Lozanla Dou Akdenizde tam bir barn salandn ve Trk-Yunan ilikileri asndan bir durak oluturduunu kaydetmektedir. Psomiadise gre yakn dnem Yunan tarihinde ilk kez Helenlerin ulusal snrlar Yunan Devletinin toprak snrlaryla rtm, Yunan d siyasetinin hedefi ulusun kurtarlmam kesimini kurtarmaktan, gvence salamak olmutur. Yine Psomiadise gre, Yunanistann ihmal edilmi i problemleri saldrganlk ve genileme yerine, savunma ve gvenlii hedeflemeyi gerektirmitir. Kald ki yeni Trk siyasetinin temeli de Misak Millidir. Bu her emperyalist, panislamist, ya da panturkist tasarnn reddi anlamna gelmektedir. D glere baml ve yabanc tehlikeye ak olan Trkiye rahatlamtr. Psomiadis, Lozanda bar

grmelerinin baars, Misak Millinin uygulanmas ve Trk diplomasisinin z denetimi sebebiyledir. Trkiye, Trakya ve Ege Adalaryla ilgili taleplerde srar etmenin elverili olmadn anlamtr. Vazgeilebilecek konularda uzlamac olmutur. Bu ekilde Trkiye kendisi iin uygun koullar ieren bir anlamay salam, kendisiyle dier gler arasnda kalc bir barn temellerini atmtr demektedir. Psomiadis anlamay ne sert, ne de yok edici olarak deerlendirmekte ve hibir lkenin Lozandan honutsuz ayrlmadn ifade etmektedir. Psomiadise gre ulusal karlara kar Lozann istedii fedakarlklar ekilebilir ve mantkl snrlar iinde kalmtr. Ancak yine de 1930daki Trk Yunan dostluuna giden yol, przsz olmamtr162.

160 161

Antalkidas, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 2, s. 324. Koliopulos, a.g.e., s. 283. 162 Psomiadis, a.g.e., s. 151-152.

530

SONU
Trk tezlerinde Yunanca (Rumca) konuan Ortodoks Osmanl ya da Trk uyruklu aznlk mensuplar Rumlar, Yunanistan vatanda Ortodokslar ise Yunanllar olarak anlmaktadrlar. Oysa onlar kendilerini Helenler olarak

isimlendirmektedirler. Farkl sylemlere sahip bir takm Yunan aydnlar olsa da, yine de pek ok Yunanl iin hala Helenizmin snrlar bugnk Yunanistann ok tesindedir ve Kuzey Epiri, tm Makendonyayla Trakyay, ayrca Anadoluyu iine almaktadr. Topraklar geniletmek ve boyunduruk altndaki kardeleri kurtarmak Yunanistann Megali deasnn ideolojik ve retorik temellerini oluturmutur. Ancak Yunanistan Anadoluya gerekletirdii askeri harekattan ok nce Osmanl topraklarnda bir eitim seferberlii kampanyas balatmtr. Bu Megali deann baka bir boyutudur ve Yunanistan asndan en az topraklar geniletmek kadar nem tamtr. Eitim seferberlii hedeflerine ulat takdirde Helen Ulusu yaratlm olacak ve bu sayede Yunanistann Osmanl topraklarn ilhak kolaylaacakt. Kanmzca Atina tarafndan desteklenen Rumlara ait eitim

kurumlar ve cemiyetler sayesinde Yunanistan bu hedefe ok byk lde ulamtr. Aksi halde Mslmanlarla Hristiyanlarn ilikilerinin son derece salkl yaand Orta Anadolu Blgesindeki az da olsa Trke konuan Ortodokslarn Yunan Ordusunu maddi ve manevi desteklenmeleri nasl aklanabilir? Kald ki Trabzon Metropoliti Hrisanthos ve zmir Metropoliti Hrisostomos rneklerinde grdmz gibi, cemaatleri zerinde etkili pek ok Ortodoks din adam Yunan taleplerini desteklemilerdir. 1909 ylndaki Gudi Darbesi, Yunan tarihi asndan bir dnm noktasdr. Darbeyle her alanda bir slahat sreci balam, darbeci gen subaylar ordunun modernlemesi gibi konular ele aldklar gibi, Giritli siyaseti Venizelosu da Yunanistana armlardr. Dolaysyla Gudi Darbesi gerek siyaseti, gerekse Anadolu Harekatnn asker pek ok aktrn sahneye karm ve harekat dneminde yaanan baz olaylarn tohumlarn serpmitir. Balkan Savalarnda

531

Yunanistan topraklar iki katna km, Venizelistler bunu babakanlarnn baars olarak yorumlarken, Konstantin yandalar da bundan kendilerine pay karmlardr. Birinci Dnya Savann balamasyla Venizelos tilaf Devletlerinin yannda yer almak istemi, ei Alman Kayzerinin kz kardei olan Konstantin ise ekimser kalmtr. Bu Yunanistan blnmln eiine getirmitir. Bu atlak giderek derinlemi ve 1917 ylnda mttefiklerin mdahalesiyle taht olu Aleksandrosa brakarak Konstantin Yunanistan terk etse de, taraftarlar Ona olan ballklarn srdrmler ve Aleksandrosu emaneti kral olarak grmlerdir. Yunanistandaki blnmlk, Anadolu Harekat esnasnda dahi son derece yaanmtr. Yunanistan mttefiklerle beraber katld Ukrayna Harekatnn Anadolu kaplarn aacan dnm, Mondros Atekes Antlamasnn sonrasnda Venizelos liderliinde mttefikler nezdinde, hatta zerinde oynanm verilerle geni bir propaganda almas yrtm, neticede tilaf Devletleri tarafndan Anadoluya kartlmtr. Yunan Ordusunun pek ok bildirisinde ve gazetelerdeki duyurularda igallerin boyunduruk altndaki kardeleri zgrletirmek, rk ve dinden bamsz olarak tm nfusa dzen ve gven getirmek iin gerekletirildii ifade edilmitir. Oysa yzyllardr tm Anadolu halk huzurlu yaaya gelmitir. Tam tersine Yunan igalleri dostluk ilikilerini bozmu ve karlkl gveni sarsmtr. Bata Bat Anadolu olmak zere Karadeniz ve Trakyada onarlamayacak yaralar almtr. Kanmzca Lozanda imzalanan Mbadele Protokol her iki unsurun huzuru ve kurulan ulus devletlerin i bar iin yerinde bir karar olmutur. Bunun yannda Yunanistan, Rum nfusun yok denecek kadar az olduu bir takm blgelerde de igaller gerekletirmitir ki, bunun kardeleri zgrletirmekle bir ilgisi olmad aktr. Aslnda Nakracas gibi baz Yunan aydnlar bu hatal syleme dikkat ekmilerdir. Kordatos, Psirukis ve Sotiriyu gibi bir takm tarihi ve yazarlarsa, Anadolu Harekatnn emperyalistlerin karlar dorultusunda gerekletiine iaret etmilerdir. Megali deac ve ar milliyetilerden farkl olan bu tip sylemler, ileriki yllarda tarih konularnn daha objektif bir ekilde ele alnabileceiyle ilgili umutlar arttrmaktadrlar. Bu dnemde Yunan halkna, dier Anadolulu unsurlarla birlikte Trklerin de gerekletirilen igalleri kabul ettikleri sylenmitir. Trk halknn ilk Yunan igalleriyle birlikte Kuvay Milliyeyi tekil ettii dnlnce, bunun ne kadar yanltc bir genelleme olduu ortaya kmaktadr. ou zaman Trk Ordusu Yunan 532 belirgin bir ekilde

askeri ve siyasi liderlerince hafife alnm, ancak savaa girenler gereklerle yzlemilerdir. Yunan halkna sylenen yalanlar, Bakomutan Mustafa Kemal Paann esir alndnn duyurulmasyla dorua ulamtr. Esasen Yunan halknn savatan bktn Kasm 1920 seimleri ortaya koymulard. Venizelosun yerine gelenler aksi sz vermilerse de harekata devam karar almlar, belki de Anadolu Harekatna son vermeye cesaret edememilerdir. Ancak yeni siyasi liderin en byk hatalar savaan orduya siyaseti sokmak olmutur ki, bunun neticesinde Yunan Ordusu pek ok muharebeden yenik kmtr. Harekat esnasnda Yunanllar bata Anadoludaki ordularnn bakomutan olmak zere her lekteki birlik komutanlarnda byk deiikliklere gitmilerdir ve siyasi

grlerinden dolay askerler kovuturulabilmitir. Ocaklar iin savaan Trk askerlerinin aksine, Yunan askerleri gerekletirdikleri uzun yrylerden, yryleri takiben katldklar muharebelerden ve sava esnasnda yaadklar eksiklilerden yorulmulardr. Ancak Yunanl komnistlerin sava kart

propagandasnn harekatn neticesini deitirecek lde etkili olduu kansnda deiliz. Bize gre 1920 seimlerinden sonraki Yunan askeri ve siyasi liderleri, konjonktrdeki her trl deiimi takibe alm olan Trk liderlerin aksine gelimeleri iyi yorumlayamamlar ve Venizelosa alternatif olabilecek birini ortaya

karamamlardr. Kald ki Yunanistann bu harekatla sahip olduunun ok tesinde maddi ve manevi ykn altna girdii de aktr. Son derece milliyeti syleme sahip Yunanl yazar ve tarihiler dahi, Trk komutanlarn eitim dzeylerinin ve deneyimlerinin ok iyi olduunu kabul etmek zorunda kalmlar, Mustafa Kemal Paann askeri dehasn, savataki stratejisini ve etkinliklerini vmler, bunun yannda zaferde Trk diplomasisinin byk pay olduuna iaret etmilerdir. Yine Sevrden sonra gelen Lozan Bar Antlamasn genellikle Yunanistan asndan eksik bulmulardr. Harekat dnemini yaam olanlarn anlarnda sz ettikleri yanan kyler ve kasabalar, yan yana yatan gen ller, kolu ya da baca kopmu, derin yaralar alm, umutlarn yitirmi, sava sresince oradan oraya savrulmu insanlar bize savan korkun yzn hissettirmiler ve Mustafa Kemal Atatrkn yurtta bar, dnyada bar dileinin haklln defalarca ortaya koymulardr. Anadolu Harekatnn ortaya koyduu bir dier gerekse, maceralarn ve topyac yaklamlarn genellikle hsranla sonulandklardr. Venizelos uradklar

533

bozgundan alnmas gereken dersleri kardnda ise, ortada youn gmen aknna uram ve sava kaybetmi bir Yunanistan vardr.

534

KAYNAKA (BBLYOGRAFYA)
A. MECLS MEBUSAN ZABIT CERDELER Devre: 1, tima Senesi: 1, Cilt:1, 1908 Devre: 1, tima Senesi: 1, Cilt:2, 1909 Devre: 1, tima Senesi: 1, Cilt:5, 1909 Devre: 1, tima Senesi: 1, Cilt:3, 1910 Devre: 1, tima Senesi: 2, Cilt:4, 1910 Devre: 1, tima Senesi: 3, Cilt:3, 1910 Devre: 2, tima Senesi: 1, Cilt:1, 1912 Devre: 2, tima Senesi: 1, Cilt:2, 1912 Devre: 3, tima Senesi: 1, Cilt:1, 1914 Devre: 3, tima Senesi: 3, Cilt:3, 1917 B. TBMM ZABIT CERDELER Devre: 1, tima Senesi: 1, Cilt:1, 1920 C. GAZETELER Cumhuriyet Gazetesi (Gmlcinede Yaynlanmaktadr): 5 Nisan 2007. Yenign Gazetesi: 17 Ocak (Kanuni Sani) 1919. Vakit Gazetesi: 1 Ekim 1921 Sabah Gazetesi, 29 Ocak 2008. Efimeris Ton Valkanion: 1919 ylna ait 32, 1920 ylna ait 66 ve 1921 ylna ait 57 nshasndan yararlanlm ve bunlarn ak knyeleri tez metni iinde verilmitir. D. YUNANCA KTAPLAR Aggelomatis, Hr. Em: To Hroniko Tis Megalis Tragodias, 2i Ekdosi, Athina, Ekdosis Estia, 1971. Anagnostopulu, Sia: Mikra Asia 19os ai. 1999, 2i Ekdosi, Athina, Ekdosis Ellinika Grammata, 1998. Bulalas, Kleanthos K. : Ellas Ke Sighroni Polemi, Athina, 1965. akiras, Lambros Orfanudakis, Zaharias Theoharis, Maria: storia Romayiki Ke Vizanthini Gimnasio 2, Athina, Organismos Ekdoseos Didaktikon Vivlion, 2001. anakaris, Vasilis .: Dakrismeni Mikrasia 1919-1922, Atina, Ekdosis Metehmio, 2007. Delta, Pinelopi: Eleftherios K. Venizelos, Athina, 1978. Dimitrakis, Panayotis: Mistikes Epihirisis Stin Mikra Asia, Athina, Ekdosis Epikinonies A. E., 2005.

535

Dimopulos, Dimitris P.: Katagogi Ton Ellinon, Athina, Ekdosis Eleftheri Skepsis, 2002. Dragumis, on: O Ellinismos Mu Ke Ellines, Athina, Ekdosis Nea Thesis, 1991. Fila merologiu 1908-1912, Tomos: 4, Athina, Ekdosis Ermis, 1988. Dusmanis, Viktor: storikes Selides Tas Opias Ezisa, Ekdotikos kos Petru Dimitraku, [t.y.]. Epihirisis Filadelfias-Prusis-Usak, Athina, Ekdosis Diefthinseos Stratu, 1957. Epihirisis uniu-uliu 1921, Athina, Ekdosis Diefthinseos Stratu, 1964. Epihirisis Pros Agkiran 1921, Meros Proton, Athina, Ekdosis Diefthinseos Stratu, 1965. Epihirisis Pros Agkiran 1921, Meros Defteron, Athina, Ekdosis Diefthinseos Stratu, 1965. Epithetike Epihirisis Dekemvrios 1920-Martios 1921, Athina, Ekdosis Diefthinseos Stratu, 1963. Epitomos storia Tis s Mikran Asian Ekstratias 1919-1922, Athina, Ekdosis Diefthinseos Stratu, 1967. Geragas, Kostas: Anamnisis Ek Thrakis 1920-1922, Katerini, Ekdosis Mati, 2005. Georgancis, Petros A.: Thrakikos Agonas 1912-1920, Ksanthi, 1992. Gonatas, Stilianos Ep.: Apomnimonevmata, Athina, 1958. Grigoriadis, Fivos: storia Tis Sighronis Elladas 1909-1940, Tomos: 1, Athina, Ekdosis Kendrinos, 1971. storia Tis Sighronis Elladas 1909-1940, Tomos: 2, Athina, Ekdosis Kendrinos, 1971. Haciantoniyu, Kostas: storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941, Athina, Ekdosis Diyorasis, 2002. Mikra Asia O Apeleftherotikos Agonas 1919-1922, Athina, Ekdosis Pelasgos, 1994. Nikolaos Plastiras, Athina, Ekdosis olkos, 1999. Theodoros Pagkalos, Athina, Ekdosis olkos, 2004. Hacifotis, . M.: Kathimerini Zoi Ton Ellinon Sti Turkokratia, Athina, Ekdosis Papadima, 2002. Hasiotis, . K.: Metaksi Othomanikis Kiriarhiyas Ke Evropaikis Proklisis, Thessaloniki, Ekdosis University Studio Press, 2001. Hering, Gunar: Ta Politika Kommata Stin Ellada 1821-1936, Tomos: 2, Athina, Ekdosis Morfotiko drima Ethnikis Trapezis, 2004. Hidiroglu, Pavlos: Haraktiristika Gnorismata Tis Turkikis Diplomatikis Simperiforas Enati Tis Ellados, Thessaloniki, Ekdosis Vanias, 1994. Hronopulos, Dimitris: O Eks Anatolon Kindinos, Athina, Ekdosis Estia, 1985. Apokiriksi Tu Vasileos Konstantinu Apo To Elliniko Lao 1916-1917, Haz. Pavlos Petridis, Thessaloniki, Ekdosis University Studio Press, 2000. Eksodos, Tomos: 1, Athina, Ekdosis Kentro Mikrasiatikon Spudon, 1980. Eksodos, Tomos: 2, Athina, Ekdosis Kentro Mikrasiatikon Spudon, 1982. Kanellopulos, K. D.: Mikrasiatiki tta, Avgustos 1922, Athina, Ekdosis Eleftheri Skepsis, 2009.

536

Kapsis, Yannis P.:

1922 Mavri Vivlos, Athina, Ekdosis Livani-Nea Sinora, 1992. Hamenes Patrides, 3i Ekdosi, Athina, Ekdosis Livani, 1989. Kiikis, Dimitris: Ellas Ke Kseni 1919-1967, Athina, Ekdosis Estia, 1977. storia Tis Othomanikis Aftokratorias 1280-1924, 2i Ekdosi, Athina, Ekdosis Estia, 1988. storia Tu Ellinoturkiku Horu 1928-1973, Athina, Ekdosis Estia, 1981. Sigkritiki storia Ellados Ke Turkias Ston 20o Eona, 3i Ekdosi, Athina, Ekdosis Estia, 1998. Koliopulos, oannis: storia Tis Ellados Apo To 1800, Tomos: 2, Thessaloniki, Ekdosis Vanyas, 2002. Kordatos, Yannis: storia Tis Neoteris Ellados, Tomos: 5, Athina, Ekdosis 20os Eonas, 1958. Lameras, Konstantinos G.: Posi Ke Piyi Katiki Tis Mikras Asias, Athina, Ekdosis Mikrasiatikos Sillogos Anatoli, 1929. Leontaridis, Georgios V.: Ellas Ston Proto Pagkosmio Polemo 1917-1918, Athina, Ekdosis Morfotiko drima Ethnikis Trapezis, 2000. Mazarakis Enian, . K.: Agones Tu Neoteru Ellinismu, Athina, Ekdosis Dodoni, 2003. Metaksas, oannis: To Prosopiko Tu merologio, Tomos: 2, Athina, Ekdosis Gkovosti, [t.y.]. To Prosopiko Tu merologio, Tomos: 3, Athina, Ekdosis Gkovosti, [t.y.]. Muopulos, N. Vakalopulos, K. Kesopulos, Ap.: Alismonites Patrides Fotodotra Mikrasia, Thessaloniki, Ekdosis Ciambiris Piramida, [t.y.]. Panayotopulos, Panayotis .: Anamnisis Ek Tu Makedoniku, Ukraniku Ke Mikrasiatiku Metopu, Athina, Ekdosis olkos, 2003. Pelagidis, Efstathios: Alismonites Patrides O roikos Pontos, Thessaloniki, Ekdosis Ciambiris Piramida, [t.y.]. Mikrasiatikos Ke Pontiakos Ellinismos, Thessaloniki, Ekdotikos kos Ant. Stamuli, 2004. Prosfigiki Elllada 1913-1930, Thessaloniki, Ekdotikos kos Adelfon Kiriakidi, 2003. Pliziyotis, Haralambos: Anamnisis Tu Metopu 1920-1921 Mikrasia Thraki, Athina, Ekdosis Kentru Mikrasiatikon Spudon, 1991. Prukakis, Haralambos Hr.: Eleftherios K. Venizelos, Athina, Ekdosis Parisianu Epistimonikes, 2002. Psirukis, Nikos: Mikrasiatiki Katastrofi 1918-1923, Athina, 1977. Psomiadis, Haralambos : Telefteya Fasi Tu Anatoliku Zitimatos, Atina, Ekdosis Efesos, 2004. Sakellaropulos, Konstantinos M.: Skia Tis Diseos, Athina, 1960. Sfiroeras, Vas. Vl.: storia Neoteri Ke Sighroni, Gimnasio 3, Athina, Organismos Ekdoseos Didaktikon Vivlion, 1999. Skulatu, V. - Dimakopulos, N. - Kondi, S.: storia Neoteri Ke Sighroni, G Likiu, Athina, Organismos Ekdoseos Didaktikon Vivlion, 2001.

537

 Mikrasiatiki Katastrofi Ke Stratigiki Tu mperyalizmu Stin Anatoliki Mesogi, 9i Ekdosi, Athina, Ekdosis Kedros, 1991. Spiridonos G. L.: Polemos Ke Eleftheria Mikrasiatiki Ekstratia Opos Tin da, Athina, Ekdosis Zavra Afon Vasiliu, 1957. Stratigos, Ksenofontas: Ellada Sti Mikra Asia, 5i Ekdosi, Athina, Ekdosis Ap. A. Harisis, 1999. Suliotis-Nikolayidis, Athanasios: Organosis Konstantinupoleos, Athina, Ekdosis Dodoni, 1984. Svoronos, Nikos G.: Episkopisi Tis Neoellinikis storias, Athina, Ekdosis Themelio, 1999. To Elliniko Ethnos, 6i Ekdosi, Athina, Ekdosis Polis, 2005. To Telos Tis Ekstratias 1922, pohoritiki Agones Ton A Ke B Somaton Stratu, Atina, Ekdosis Diefthinseos storias Stratu, 1962. Triantafillidis, Haralambos D.: Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologio Enos Oplitu, Tomos: 1, Athina, Ekdosis Dodoni, 1984. Mikrasiatiki Ekstratia Ke To merologio Enos Oplitu, Tomos: 2, Athina, Ekdosis Dodoni, 1984. Vakalopulos, Apostolos E.: Nea Elliniki storia 1204-1985, 3i Ekdosi, Thessaloniki, Ekdosis Vanyas, 1988. Vakalopulos, Konstantinos Ap.: Diogmi Ke Genoktonia Tu Thrakiku Ellinismu, O Protos Kserizmos 1908-1917, Thessaloniki, Ekdosis rodotos, 1998. To Neoturkiko Kinima Ke O Ellinismos 1908-1912, Thessaloniki, Ekdosis rodotos, 2002. Vamvakas, Petros K.: Peri Tin Apeleftherosin Tis Ditikis Thrakis, Athina, Ekdosis apetos, 1986. Vasilikos, Nikos: merologio Tis Mikrasiatikis Ekstratias, Athina, Ekdosis Gnosi, 1992. Venizelu, Elena: Sti Skia Tu Venizelu, Athina, Ekdosis Okeanida, 2002. Ventiris, Yorgos: Ellas Tu 1910-1920, Tomos: 2, Athina, Ekdosis karos, 1970. Veremis, Thanos: storia Ton Ellinoturkikon Sheseon 1453-2003, 3i Ekdosi, Athina, Ekdosis . Sideris, 2003. Vurnas, Tasos: Mikrasiatiki Katastrofi Ke To Kserizoma Tu Ellinismu, Athina, Ekdosis Afon Tolidi, [t.y.]. storia Tis Sighronis Elladas, Athina, Ekdosis Afon Tolidi, 1977. Vutyeridis, lias P.: Ekstratia Peran Tu Saggariu, Atina, Tipis D. Deli, 1922. Yannopulos, Georgios Th.: Apo To Nesto Os To Saggario, Athina Ekdosis Elliniki Evroekdotiki, 1987. E. YUNANCA MAKALELER Efthines Ton Megalon Dinameon Ya Tin Katastrofi Tu Ellinismu Tis Anatolis, Periodiko Hellopia, Winter 19911992, s. 42-43. Anastasiadis, Yorgos: Thessaloniki Ton Prosfigon 1922-1924, Opsis Tu Mikrasiatiku Zitimatos, Thessaloniki, Ekdosis Art Of Text, 1994, s. 135-151. Agcidis, Vlasis:

Sotiriyu, Dido:

538

Amele Taburu: Tagmata Katangastikis Ergasias, Periodiko storia, Tevhos: 262, Aprilios 1990, s. 22-29. Bura, Katerina: Vulefthikes Ekloges Stin Othomaniki Aftokratoria Ellines Vuleftes, Deltio Kentru Mikrasiatikon Spudon, Tomos: 4, 1983, s. 69-85. Diamorfosi Ke Liturgia Ton Politikon Kommaton Stin Ellada, Themata Neoellinikis storias, G Likiu, Athina, Organismos Ekdoseos Didaktikon Vivlion, 2003, s. 57-113. Kitromilidis, Pashalis, M.: Noeres Kinotites Ke Aparhes Tu Elliniku Zitimatos Sta Valkania, Ethniki Taftotita Ke Ethnikismos Sti Neoteri Ellada, Atina, Ekdosis Morfotiko drima Ethnikis Trapezis, 1997, s. 53-131. Kontoyorgi, Elisavet: Plithismiakes Metavoles Stin Anatoliki Thraki 19111923, Opsis Tu Mikrasiatiku Zitimatos, Thessaloniki, Ekdosis Art Of Text, 1994, s. 57-85. Kurupu, Matula: Morfes Kinonikis Ke Politistikis Organosis Tu Mikrasiatiku Ellinismu To Fenomeno Ton Sillogon, Periodiko Leksi, Tevhos: 112, Noemvrios Dekemvrios 1992, s. 922-929. Mamoni, Kiriaki: sagogi Stin storia Ton Sillogon Konstantinupoleos 18611922, Periodiko Mnimosini, Tomos: 11, 1988-1990, s. 211-234. O Ellinikos Filologikos Sillogos Konstantinupoleos, O Venizelos Ke Mikrasiatiki Ekstratia, Deltio Kentru Mikrasiatikon Spudon, Tomos: 4, 1983, s. 277-297. Somatiaki Organosi Tu Ellinismu Sti Mikra Asia, Sillogi Kapadokias Ke Pontu, Deltio Kentru Mikrasiatikon Spudon, Tomos: 6, 1986-1987, s.155-225. Nelly: Gennitika Sto Aydini, , Periodiko Leksi, Tevhos: 112, Noemvrios Dekemvrios 1992, s. 808-813. Papakosmas, Viktor: Eleftherios Venizelos Ke To Zitima Tu Avasileftu Dimokratiku Politevmatos 1916-1920, Meletimata Giro Apo Ton Venizelo Ke Tin Epohi Tu, Athina, Ekdosis Filippoti, 1980, s. 485-503. Pealis Diomidis, Nik: Ti Smirni, Tin Poli, Meletimata Giro Apo Ton Venizelo Ke Tin Epohi Tu, Athina, Ekdosis Filippoti, 1980, s. 101-118. Plumidis, Georgios S.: Antivenizelika Filladia Ke Polemiki Tus 1910-1935, Meletimata Giro Apo Ton Venizelo Ke Tin Epohi Tu, Athina, Ekdosis Filippoti, 1980, s. 605-631. Stefanakis, Yorgos: Dafnes Ke Penthos, Periodiko Leksi, Tevhos: 112, Noemvrios Dekemvrios 1992, s. 803-807. Theodoru, Georgios: Alli Opsi Tis Mikrasiatikis Embirias: i Organosi Ke To Ergo Tis Ellinikis Diyikisis Tis Smirnis, Opsis Tu Mikrasiatiku Zitimatos, Thessaloniki, Ekdosis Art Of Text, 1994, s. 35-40. Veremis, Thanos: Apo To Ethniko Kratos Sto Ethnos Dihos Kratos To Pirama Tis Organosis Konstantinupoleos, Ethniki Taftotita Ke Ethnikismos Sti Neoteri Ellada, Atina, Ekdosis Morfotiko drima Ethnikis Trapezis, 1997, s. 27-52.

Anemodura, Maria:

539

Eleftherios Venizelos Ke Aksiomatiki 1909-1924, Meletimata Giro Apo Ton Venizelo Ke Tin Epohi Tu, Athina, Ekdosis Filippoti, 1980, s. 563-588. Yannakopulos, Yorgos A.: O Ellinikos Filologikos Sillogos Konstantinupoleos 1861-1923, Os Foreas Ethnikis Politikis, Opsis Tu Mikrasiatiku Zitimatos, Thessaloniki, Ekdosis Art Of Text, 1994, s. 101-112. Zevelakis, Yorgos: Grammata Apo To Metopo Tu Podosferisti Miu Vlastu, Periodiko Leksi, Tevhos: 112, Noemvrios Dekemvrios 1992, s. 830-841. F. TRKE KTAPLAR

ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay (Baltal), 4. b., stanbul, Kaynak Yaynlar, 1999. ttihat ve Terakki 1908-1914, ev. Nuran Yavuz, 5. b., stanbul, Kaynak Yaynlar, 1999. Altay, Fahrettin: 10 Yl Sava 1912-1922 ve Sonras, stanbul, nsel Yaynlar, 1970. Apak, Rahmi: stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1990. Arslan, Ali: Osmanldan Cumhuriyete Rum Basn, stanbul, Truva Yaynlar, 2005. Batbey, Kemal evket: Bat Trakya Trk Devleti 1919-1920, stanbul, Boazii Yaynlar, [t.y.]. Ve Bulgarlar Geldi, stanbul, Boazii Yaynlar, [t.y.]. Belen, Fahri: Kurutulu Sava, Ankara, Babakanlk Basmevi, 1973. Byklolu, Tevfik: Trakyada Milli Mcadele, Cilt:1, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1955. Bujak: 1918-1922 Yunan Ordusunun Seferi, ev. brahim Kemal, stanbul, Askeri Matbaa, 1939. Clogg, Richard: Modern Yunanistan Tarihi, stanbul, letiim Yaynlar, 1997. etinkaya, Ali: Ali etinkayann Milli Mcadele Dnemi Hatralar, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1993. Eksertzoglou, Haris: Osmanlda Cemiyetler ve Rum Cemaati Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesi, ev. Foti Benlisoy ve Stefo Benlisoy, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2004. Gazi Mustafa Kemal: Nutuk, Cilt:2, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1999. Gencer, Ali hsan zel, Sabahattin: Trk nklap Tarihi, 9. b., stanbul, Der Yaynlar, 2004. General Papulasn Hatrat, stanbul, Yeni stanbul Yaynlar, 1969. Gkman, Muzaffer: Atatrk ve Devrimler Tarihi Bibliyografyas, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1981. demir, Ulu: Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1999. nn, smet: Hatralar, Cilt: 1, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1985. Hatralar, Cilt: 2, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1987. Karal, Enver Ziya: Osmanl Tarihi, Cilt: 5, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1995.

Ahmad, Feroz:

540

Osmanl Tarihi, Cilt: 8, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1995. Kiikis, Dimitris: Yunan Propagandas, stanbul, Meydan Neriyat, 1964. Kocaolu, Bnyamin: Kurtulutan Kurulua Bat Anadoluda TBMM Yardmlar, Sakarya, Deiim Yaynlar, 2008. Kuran, Ahmet Bedevi: nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, 2. b., stanbul, Kaynak Yaynlar, 2000. Lewinsohn, Richard: Esrarengiz Avrupal Zaharoff, ev. Cem Muhtarolu, stanbul, letiim Yaynlar, 1991. Macar, Elin: Cumhuriyet Dneminde stanbul Rum Patrikhanesi, stanbul, letiim Yaynlar, 2003. McCarthy, Justin: Mslmanlar ve Aznlklar, ev. Bilge Umar, stanbul, nklap Kitabevi, 1998. McMillan, Margaret: Paris 1919, ev. Belks Dibudak, Ankara, ODT Yaynclk, 2004. Milas, Herkl: Gemiten Bugne Yunanllar, 2. b., stanbul, letiim Yaynlar, 2004. Yunan Ulusunun Douu, 2. b., stanbul, letiim Yaynlar, 1999. Nakracas, Georgios: Anadolu ve Rum Gmenlerin Kkeni, ev. bram Onsunolu, stanbul, Kitabevi Yaynlar, 2005. zalp, Kazm: Milli Mcadele 1919-1922, Cilt:1, 4. b., Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1998. zel, Sabahattin: Milli Mcadelede zmit-Adapazar ve Atatrk, stanbul, Derin Yaynlar, 2005. Milli Mcadelede Trabzon, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1991. Pallis, Alexander Anastasius: Yunanllarn Anadolu Maceras 1915-1922, ev. Orhan Azizolu, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1995. Sander, Oral: Siyasi Tarih (lk alardan 1918e), 11. b., Ankara, mge Kitabevi, 2003. Sanders, Liman Von: Trkiyede 5 Yl, ev. M. evki Yazman, stanbul, Burak Yaynevi, 1968. Sherrill, Charles, Gazi Mustafa Kemal Hazretleri Nezdinde Bir Yl Elilik, ev. Ahmet Ekrem, stanbul, 1934. Soysal, smail: Trkiyenin Siyasal Antlamalar 1920-1945, Cilt: 1, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 2000. ahin, M. Sreyya: Fener Patrikhanesi ve Trkiye, stanbul, tken Yaynlar, 1996. Tansel, Selahattin: Mondrostan Mudanyaya Kadar, Cilt:1, stanbul, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1991. Trikupis, Nikolaos: General Trikupisin Hatralar, ev. Ahmet Angn, stanbul, Hsntabiat Matbaas, 1967. Turan, erafettin: Trk Devrim Tarihi, Cilt:1, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1991. Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, I. Ksm, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1963. Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, II. Ksm, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1965. Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, III. Ksm, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1966.

541

Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, IV. Ksm, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1974. Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, V. Ksm, 2. Kitap, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1973. Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, VI. Ksm, 2. Kitap, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1968. Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, VI. Ksm, 3. Kitap, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1969. Yunanistan Anayasas (1975-1986), ev. Mehmet Koca, Bursa, BEBTTABMnih/Bat Trakya Aratrmalar Merkezi Yaynlar, 2001. Umar, Bilge: Yunanllarn ve Anadolu Rumlarnn Anlatmyla zmir Sava, stanbul, nklap Kitabevi, 2002. Zrcher, Eric Jan: Sava, Devrim ve Uluslama, Trkiye Tarihinde Gei Dnemi 1908-1928, stanbul, Bilgi niversitesi Yaynlar, 2005. G. TRKE MAKALELER Eminenin ahadeti (Kasaba zlenimleri), zmirden Bursaya, 3. b., stanbul, Atlas Kitabevi, [t.y.], s. 28-30. Akin, Sina: Paris Bar Konferansnn Yunanllar zmire karma Karar, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 174-188. Akurgal, Ekrem: Eski Anadoluda Yunanllar, Tarih Boyunca TrkYunan likileri, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 54-60. Altay, F.: zmir Faciasnn Muhakemesi, Belleten Dergisi, Cilt: 32, Say: 89, 1959, 137-156. Anagnostopulu, Anastasia: Tanzimat ve Rum Milletinin Kurumsal erevesi 19. Yzyl stanbulunda Gayrimslimler, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999, s. 1-35. Atav, Trkkaya: 1922de zmiri Kimler Yakt?, Cumhuriyet Gazetesi, 12 Eyll 2006, s. 6. Atay, Falih Rfk: Alaehir Harabelerinde, zmirden Bursaya, 3. b., stanbul, Atlas Kitabevi, [t.y.], s. 76-80. Bornovada Son Gece, zmirden Bursaya, 3. b., stanbul, Atlas Kitabevi, [t.y.], s. 53-57. Kasaba Harabelerinde, zmirden Bursaya, 3. b., stanbul, Atlas Kitabevi, [t.y.], s. 67-71. Mesut Bir Kasaba, zmirden Bursaya, 3. b., stanbul, Atlas Kitabevi, [t.y.], s. 81-85. Baykara, Tuncer: Bat Anadoludaki Rum Nfusun XIX. Yzyldaki Durumu, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 428-439. Buzanski, Peter M.: zmirin 1919 Ylndan Yunanllar Tarafndan galinin Bir Mttefik Gzyle ncelenmesi, ev. Vahit nderin, Silahl Kuvvetler Dergisi, Cilt: 84, Say: 213, 1965, s. 64-71. apa, Mesut: Anadoluda Yunan Kzlhann Faaliyetleri (1919-1920), Tarih nceleme Dergisi, Say: 7, 1992, s. 217-225. Advar, Halide Edip:

542

Cafer Tayyar Beyin Esareti ve Yunanistanda Trk Esirleri, Toplumsal Tarih Dergisi, Say: 31, s. 13-18. ukurova, Blent: 1919da Yunanistann zmiri gal Karar ve Yunan Ordusunun Anadoluda Yenilgisinin Sebepleri, Trk Kltr Dergisi, Yl: XXV, Say: 296, 1987, s746-753. Durusu, Sabri: 15 Mays 1919da zmir kan Yunanllarn zmir ve evresinde Yaptklar Katliam, Silahl Kuvvetler Dergisi, Cilt: 104, Say: 295, 1985, s. 98-109. 1921 Ylnda Ktahyada Toplanan Yunan Harp Meclisi Kararlar, Askeri Tarih Blteni, Cilt: 9, Say: 16, 1984, s. 59-66. Eilmez, Cafer Tayyar: Hatra ve Vesikalardan, Millet Dergisi, Say: 109, 4 Mart 1948, s. 3. Ercan, Yavuz: Trk Yunan likilerinde Rum Patrikhanesinin Rol, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 195-209. Erdem, . Can: brahim Hakk Beyin zmit Mutasarrafl, Yakn Dnem Trkiye Aratrmalar Dergisi, Say: 5, 2004, s. 105-123. Erendil, Muzaffer: Sakarya Meydan Muharebesi, Silahl Kuvvetler Dergisi, Cilt: 106, Say: 311, 1987, s. 59-71. Gkay, Blent: Yunan Komnistleri Anadoludaki Yunan galine Kar, Tarih ve Toplum Dergisi, Cilt: 18, Say: 103, 1992, s. 8. Hatipolu, M. Murat: 1918-1922 Yllar Arasnda Yunanistandaki Deiimler, Trk Kltr Dergisi, Yl: XXI, Say: 247, 1983, s. 765777. Anadolu Bozgunu Sonrasnda Yunanistanda Meydana Gelen Olaylar (1922-1924), Silahl Kuvvetler Dergisi, Cilt: 106, Say: 309, 1987, s. 51-57. Ik, Hseyin: Prens Andrenin tiraf, Askeri Tarih Blteni, Cilt: 16, Say: 30, 1991, s. 95-105. Sakarya Meydan Muharebesinde Trk ve Yunan Ordular Personelinin Moral ve Disiplin Ynnden Karlatrlmas, Silahl Kuvvetler Dergisi, Cilt: 107, Say: 314, 1988, s. 3643. nan, Kamuran: Trk Yunan likilerinde Dinamikler, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 93-98. Karaosmanolu, Yakup Kadri: Kk Neron, zmirden Bursaya, 3. b., stanbul, Atlas Kitabevi, [t.y.], s. 33-38. Krkpnar, Kenan: Milli Mcadele Dneminde ngiliz Basn, ada Trkiye Aratrmalar Dergisi, Cilt: 1, Say: 3, 1993, s. 159-173. Kurat, Yulu Tekin: Yunanistann Kk Asya Maceras, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 407-427. Ktkolu, Mbahat S.: Yunan syan Srasnda Anadolu ve Adalar Rumlarnn Tutumlar ve Sonular, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 133-161. Mehmetefendiolu, Ahmet: Rahmi Beyin zmir Valilii, ada Trkiye Aratrmalar, Dergisi, Cilt: 1, Say: 3, 1993, s. 347-370.

543

Meslek Gazetesinin Gzyle Cumhuriyetin lk Yllarnda Trk Doktorluu ve Tp Fakltesi, ev. Sabahattin zel, Yakn Dnem Trkiye Aratrmalar Dergisi, Say: 10, 2006, s. 253-258. Milas, Herkl: Hellonotomanizm ya da Yunanosmanll, Tarih ve Toplum Dergisi, Cilt: 20, Say: 119, Kasm 1993, s. 57. Yunan, Grek, Helen Yoksa Rum Mudur?, ada Eletiri Dergisi, Yl: 2, Say: 7, 1983, s. 46. Nuza, Fehmi: Yunanllar ve Yunanllk I, Trk Kltr Dergisi, Yl: 20, Say: 231, s. 551-560. zdemir, Ahmet: Milli Mcadelede Yunan Harp Esirleri, Askeri Tarih Blteni, Cilt: 18, Say: 34, 1993, s. 153-164. zel, Sabahattin: Atatrk Dnemi Trkiye-Yunanistan likileri, Ed.: Hasan Celal Gzel, Trkler, Cilt: 16, Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 643-653. Ermenilerin ve Yabanclarn Gzyle Trk-Ermeni likileri ve Ermeni Sorununa Bak, Yakn Dnem Trkiye Aratrmalar Dergisi, Say: 3, 2003, s. 175-229. Milli Mcadelede Yunanistan ve Fener Rum Patrikhanesinin stanbuldaki Faaliyetleri ve Atatrkn Patrikhane Konusundaki Grleri, Askeri Tarih Blteni, Yl: 21, Say: 40, 1996, s. 1-10. zseluk, Nusret: Yunan Kaynaklarna Gre Sakarya Muharebesi, Silahl Kuvvetler Dergisi, Cilt: 106, Say: 311, 1987, s. 73-89. Sadi, Hamid: Memleket Manzaralar Kk Asya, Dergah Dergisi, Say: 2, 1337 (1922), s. 28. Salamer, Kayhan: Anadolunun gali ve Yunan Mezalimi Hakknda Mttefikler Aras Komisyonun Raporu, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Cilt: 9, Say: 49, 1971, s. 5-10. Sonyel, Salahi S.: Yunanistann Anadolu Felaketini Sekiz Yl nceden Sezen Yunan Generali oannis Metaksasn Hatralarndan, Trk Kltr Dergisi, Cilt: 9, Say: 102, Nisan 1971, s. 538-551. Su, Kamil: Manisada Yunan gali I, Trk Kltr Dergisi, Yl: 20, Say: 227, 1982, s. 303-311. Manisada Yunan gali II, Trk Kltr Dergisi, Yl: 20, Say: 228, 1982, s. 367-373. Ural, Seluk: Milli Mcadelede Yunanllatrma Hareketinin Siyasi Kolu: Yunan Fevkalade Komiserlii, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Say: 18, 2001, s. 309-319. Ural, Seluk - Okur, Mehmet: Vali zzet Beyin Kaleminden zmirin gali, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Say: 17, 2001, 267-274. Us, Mehmet Asm: Yunan Mezaliminden Sorumlu Olan Kimdir?, zmirden Bursaya, 3. b., stanbul, Atlas Kitabevi, [t.y.], s. 109-136. ok, Cokun: Osmanl mparatorluu ve Rum Ortodoks Kilisesi, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 189-194. Zabsz, Fethi: zmirin galinde Yunan Vaheti, Kemalizm Dergisi, Cilt: 15, Say: 170, 1976, s. 8-13.

544

H. TEZLER Atnur, brahim Ethem: Tehcirden Dnen Rum ve Ermenilerin skan Meselesi, Atatrk niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, 1991. Doruz, V. Trkan: Milli Mcadelede Krklareli, stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Baslmam Doktora Tezi, 2005. Meral, brahim: Mtarekeden Cumhuriyete (30 Ekim 1918 29 Ekim 1923) Aznlklarn Sosyal, Ekonomik, Demografik Yaps ve D lkelerle Olan likileri, Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Baslmam Doktora Tezi, 1998. Moiras, Leonidas: 1909 Gudi Darbesinin Trk ve Yunan Kamuoyuna Yansmas, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal, Baslmam Yksek Lisans Tezi, 2006. zylmaz, Emre: Heybeliada Ruhban Okulu zerine Bir nceleme, Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Baslmam Doktora Tezi, 1999. enekerci, Erkan: Siyasal Boyutlaryla Trk - Yunan likileri (18301952), Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Anabilim Dal, Baslmam Yksek Lisans Tezi, 1994. Trker, Selami: Birinci-kinci nn Muharebeleri, stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Anabilim Dal, Baslmam Yksek Lisans Tezi, 1997.

. ANSKLOPED VE SZLKLER Byk Larousse Ansiklopedisi Egkiklopedia 2002 Karacas, Leonidas Tuncay, Faruk: Yunanca Trke Szlk, Athina, Ekdosis Rodamos, 1994. Thessaloniki Odigos Polis J. WEB ADRESLER Grek. Erim: http://www.sartzetakis.gr.pdf.cvgr.pdf http://www.sartzetakis.gr/point/graikoi.html Helenizm. Erim: http://www.sartzetakis.gr/point/ethnolojika.html Yunan Anayasas. Eriim: http://www.parlament.gr./politevma/syntagma.pdf Bapiskopos Hristodulos. Eriim: http://www.el.wikipedia.org Helenizm Ortodoksluk likisi. Eriim:

[8 Mays 2007] [13 Nisan2005] [13 Nisan 2005] [16 Mays 2007] [17 Mays 2007]

545

http://www.imde.gr/html/gr/section02/ellinismos/speeches/01/01.htm[13Nisan 2005] Arhimandrit Vasilios Gonatakisin Megali dea ile ilgili grleri. Eriim: [16 Mays 2007] http://www.antibaro.gr Bizan Bayra. Eriim: http://www.magarevma.net/patrikhane.htm [9 Eyll 2007] [9 Eyll 2007] http://www.sozluk.sourtimes.org http://www.tr.wikipedia.org/wiki/AEK-Atina [9 Eyll 2007] Mikra Asia (Kk Asya) Eriim: [2 Mart 2006] http://www.el.wikipedia.org

546

EKLER

Resim 1

Resim 2 Resim 1: Kral Konstantin. Resim 2: Kral Konstantin. Kartpostaln zerinde, Byk Bakomutan, Yunan Tahtnn Veliahd Konstantin ve leri! Tanr silahlarn kutsamaktadr! szleri dikkat ekmektedir. Resim 3: Eleftherios Venizelos

Resim 3

547

Resim 4: lahlatrlm Venizelos. Atlarn ayaklarnn altnda tarihi yarmadann silueti fark edilmektedir. Kartpostaln zerinde, Helenizmin Zaferi szleri yer almaktadr.

Resim 5: Merkezinde Venizelosun fotorafnn yer ald bu kartpostalda, kanatlarn am ift bal kartal dikkat ekmektedir.

548

6 1

12 17 23

7 2 8 3 9 4 10

13

18 24

Resim 6: Anadolu ehir ve kasabalarnn isimlerini tayan posta mhrleri.

1. eme, 2. Ayvalk, 3. Nazilli, 4. Bergama, 5. Sevdiky, 6. eme, 7. Alaat Kaplcalar (Ilca), 8. Eski Efes (Seluk), 9. Bergama, 10. Sivrihisar, 11. Kuadas, 12. Karyaka, 13. Manisa, 14. Nif, 15. Foa, 16. Soma, 17. Karyaka, 18. Manisa, 19. demi, 20. Eski Foa, 21. Soma, 22. Kuadas, 23. Ayvalk, 24. Menemen, 25. demi, 26. Yeni Foa, 27. Torbal.

14

19 25 15 20 26 21

16 27 5

11

22

Resim 7: Venizelosun aslan olarak gsterildii bir karikatr. Leoparlardan birinin zerinde Kunduriyotis, dierinde ise Daglis yazmaktadr. Gcm Antanttr ifadesi yer almtr.

549

Resim 8, 9: 1922deki Yunan ihtilalinin iki aktif subay. Theodoros Pagkalos ve Nikolaos Plastiras.

Resim 8

Resim 9

Resim 10: Anadolu Harekat esnasnda kurmaylaryla haritay inceleyen, Yunan bakomutanlarndan Leonidas Paraskevopulos.

550

ZGEM
Nilfer Erdem; 1966 ylnda Yunanistann Gmlcine ehrinde dodu. lk ve orta renimini Gmlcinede, Bat Trakya Trk Aznlna ait okullarda tamamladndan dolay Yunanca ve bunun yannda ngilizce bilmektedir. 1984 ylnda girdii stanbul Teknik niversitesi, Elektronik ve Haberleme Mhendislii Blmnden 1988 ylnda mezun oldu. 1989 ylndan balayarak nce Yenia Elektronik, ardndan TeletaAlcatel irketlerinde televizyon kuvvetlendiricileri ve aktarc-vericileri zerinde aratrma mhendisi olarak alt. Eitim kurumlarnda bilgisayar laboratuvarlarnn yaygnlamas ve okullarda bilgisayar destekli eitime geilmesiyle birlikte, eitim formasyonuna da sahip olarak, 1996-2002 yllar arasnda zel Grsoy ve zel Cihangir kolojlerinde uzman bilgisayar reticisi olarak grev yapt. stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstitsnde, Lozan Antlamasndan Gnmze Bat Trakya Trklerinin Eitim ve retim Birlii Sorunu adl teziyle 2003 ylnda Yksek Lisansn tamamlad. 2002-2003 retim ylndan itibaren stanbul niversitesinde, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi okutman olarak grev yapmaktadr.

551