T.C.

AKSARAY NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ORTAA TARH ANABLM DALI

ANADOLUDA ERKEN DNEM BZANS MMARS

YKSEK LSANS TEZ Fatma HELVACI

DANIMAN Yrd. Do. Dr. Remzi KUZUOLU

AKSARAY- 2013

T.C. AKSARAY NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ORTAA TARH ANABLM DALI

ANADOLUDA ERKEN DNEM BZANS MMARS

YKSEK LSANS TEZ Fatma HELVACI

DANIMAN Yrd. Do. Dr. Remzi KUZUOLU

AKSARAY- 2013

NSZ

Tarih sahnesine byk bir imparatorluun devam olarak kan Bizans mparatorluu, mparator I. Konstantinusun, M.S. 324-330 yllar arasnda, bakentini Romadan douya (Byzans/stanbul) tamasyla kurulmutur. Bakentin douya alnmasyla, surlarla evrilen kent, ksa zamanda bayndrlk faaliyetleriyle ykselmeye balam ve imparatorun ismini tayan halini almtr; Konstantinopolis (stanbul). Bundan sonra imparatorluk bu kentten ynetilmitir. I. Justinianos dnemi imparatorluun en parlak dnemi olup, hem douda ve batda en geni snrlara ulalm hem de imparatorluun ierisinde bayndrlk faaliyetlerine daha fazla nem verilmitir. Bu yzden Erken Dnem Bizans Mimarisinde (M.S.306-726) I. Konstantinus ve I. Justinianos dnemleri dier Erken Dnem imparatorlarna gre daha fazla nemlidir. Bu iki nemli imparator gerekletirdii yenilikleri ve deiimleri daha ok eski Roma geleneklerinden, Hristiyanlktan, doudan veya farkl kltrlerden ilham alarak ortaya karmlardr. lerleyen dnemlerde bu yenilikler ve deiimler Bizans mparatorluuna ait temeli ve slubu ortaya karmtr. Ortaya kan bu yeni slp zamanla Bizansn komular tarafndan da kullanlmaya balanmtr. Erken Dnem slm Mimarisine ait yaplara baktmzda daha ok Bizansn etkisini grmekteyiz. Emeviler Dneminde de Bizans slbu ele alnm ve bylece zgn slm Mimarisi ortaya karlmtr. Grld gibi her sanat dal bir nceki adan veya dnemden beslenmekte ve etkilenmekte, ardndan kendi zgn mimarisini veya sanat anlayna ulamaktadr. Bizans Mimarisi farkl zenginliklerle, oluumlarla deiim gstermi ve a atlamtr. Bizansa zg yaplar o dnemde nasl ilgiyi zerine ekmise, gnmzde de hal o merak ve ilgi mimari eserlere kar devam etmekte ve turistik olarak gezilen en popler yerler arasnda listede nemli sralarda yer almaktadr. Yani Bizans Mimarisi sadece kendi dnemindeki insanlara hizmet etmekle kalmam, gnmzde de bu hizmeti Trkiyeye kltrel ve turistik adan katk salayarak devam ettirmitir.

II

Aratrmamzn birinci blmnde; Bizans mparatorluunun siyasi tarihini, ekonomisini, dinini ve sanatn genel olarak ele almaya altk. kinci blmnde ise aratrmamzn temel konusu olan Anadoludaki Erken Dnem Bizans Mimarisi hakknda ayrntl bilgiler vermeye altk. Mimariyi dini, askeri ve sivil olarak ele alp Trkiyedeki rnekleriyle de aklamaya altk. Tablolar, Sonu, Kaynaka ve Ekler ile aratrmamz son bulmaktadr. Aratrmamda nerileri, yardmlaryla katkda bulunan, zamann ve sabrn bana ayran deerli hocam ve danmanm Aksaray niversitesi Tarih Blm retim yesi Yrd. Do. Dr. Remzi Kuzuoluna, Aksaray niversitesinde geirdiim dnemlerde benden bilgilerini, tecrbelerini ve yardmlarn esirgemeyen Aksaray niversitesi Tarih Blm retim yesi Do. Dr. Necmettin Aygne ve Do. Dr. Mustafa Gkeye sayglarm ve teekkrlerimi sunarm.

Aksaray-2013 Fatma HELVACI

III

ZET

Yksek Lisans Tezi

TEZN ADI ANADOLUDA ERKEN DNEM BZANS MMARS renci: Fatma HELVACI Aksaray niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Ortaa Tarihi Anabilim Dal Danman: Remzi KUZUOLU Bizans mparatorluunun, eitli kltr izlerini tayan, farkl lkeleri iine alan corafi konumu ve Hristiyanl resmi din olarak kabul etmesi Bizans Mimarisine yeni unsurlarn girmesine yol amtr. Erken Dnem Bizans Mimarisi gei dnemi ile birlikte M.S. 4.-7.yzyl kapsayan dnemdir. Yerlemi olduu corafyann da etkisiyle Bizans mimarisinin ve sanatnn kk; eski Yunan kltrnden kaynaklanan, Roma ve Dounun kltr izlerini tayan bir mimariden ve sanat anlayndan domutur. M.S. 4. yzylda I. Konstantinus dneminde Hristiyanln serbest bir din haline gelmesiyle lkenin her yerinde kiliseler yaplmaya balanmtr. I. Konstantinus ile balayan Bizansa zg mimariyi, dier Bizans mparatorlar devam ettirmitir. Bylece mimari, zgnln ve farklln bu sre ierisinde tamamlamtr. Sre ierisinde en grkemli mimariyi Bizans, imparator I. Justinianos dneminde yakalamtr. Dou-Bat arasnda yer alan Bizans, batl kklerden domu ve sonrasnda doulam bir uygarlktr. almamzda, Bizansn I. Konstantinustan I. Justinianosa kadar olan erken mimari yapsn ele almaya altk. zerinde yaadmz evrede Bizans dneminden gnmze birok eser yer almaktadr. Yaadmz evreyi tandmzda tarih ve mekn bizim iin daha anlaml olacaktr.

IV

almamzda ansiklopedi, kitap, dergi, tez ve makale gibi yaynlanm literatrn yannda elektronik ortamdan yararlanm web sitelerinden de faydalanlmtr.

Yl, 2013; Sayfa: 183

Anahtar Kelimeler: 1. I. Konstantinus 2. Konstantinopolis 3. Hristiyanlk 4. I. Justinianos 5. Bizans 6. Mimari

ABSTRACT Master of Science Thesis NAME OF THE THESIS EARLY AGE OF BYZANTINE ARCHITECTURE IN ANATOLIA

Student : Fatma HELVACI Aksaray University Graduate School of Institute of Social Sciences Department of History of The Middle Ages Supervisor : Remzi KUZUOLU

Byzantium Empire had great deal of impact on its architecture by accepting Christianity and consisting of many diverse countries in its boundaries. The early age of Byzantium encompasses the era from 4th to 7th centruies A.D. including the transition period. The roots of the Byzantium Architecture came from old Hellenic culture with the reflection of Roman and Eastern cultural traces on the architectural structures. At the A.D. 4th century, in the period of Constantine I, Christianity became an independent religious, and churches were built all over the country. After the Constantine I, other Byzantium Emperors carried out the evolving Byzantium architecture. In that period, Byzantium architecture reached its glory and uniqueness. Especially the most brilliant architectural structures were built in the emperor Justinians time. For a long time, Byzantium Empire had control on our nowadaysgeographical area, which indicates architectural structures and cultural traces that remained from Byzantium Empire. Byzantine Civilization was established between east and west, and at the beginning Byzantine roots reflected western values which turned into the eastern values later on. In our study, we touched on the early architectural structure that

VI

starts from Konstantinos I to Justianos I. Nowadays the environment that we live on there are so many historical structures which have remained from Byzantines. The history and the location will become more meaningful when we realize the importance of our own environment. For our research, we profited by published literature such as books, encyclopedias, magazines, theses, articles, and as well as online resources.

Year, 2013; Pages: 183

Keywords: 1. Constantine I. 2. Constantinople 3. Christianity 4. Justinian I.

5. Byzantium 6. Architecture

VII

NDEKLER

NSZ....I-II ZET.......III-IV ABSTRACT.............V-VI NDEKLER... .........VII-IX TABLO LSTES..........X KISALTMALAR ....XI KAVRAMSAL EREVE..XII-XIII GR...1-3

BLM I BZANS TARHNE GENEL BAKI

1. BZANS TARHNE GENEL BAKI....4-17 1.1. Bizans mparatorluunun Ekonomisi, Dini ve Sanat.18-20

BLM II ANADOLUDA ERKEN DNEM BZANS MMARS 2. ANADOLUDA ERKEN DNEM BZANS MMARS...21-25 2.1. Dini Mimari......25-28 2.1.1. 2.1.2. I. Konstantinus ncesi Dnem....28-31 I. Konstantinus Dnemi...31-33

VIII

2.1.3.

I. Konstantinus Sonras Dnem (I. Justinianos ve Dier

mparatorlar)..33 2.1.3.1. 2.1.3.2. Tek Nefli Yaplar..33-36 Bazilikalar.36-41

2.1.3.2.1. Enine Nefli Bazilika..41-42 2.1.3.2.2. Kule Benzeri Ykseltili Bazilika.42-43 2.1.3.2.3. Kubbeli Bazilika...43-52 2.1.3.3. 2.1.3.4. Merkezi Planl Yaplar52-55 Yunan Ha Planl Yaplar..56-66

2.2. Sivil ve Askeri Mimari..............66 2.2.1. 2.2.1.1. 2.2.1.2. 2.2.1.3. 2.2.1.4. Sivil Mimari.......66 Kentler ve Evler66-69 Saraylar.69-72 Meydanlar ve Antlar...72-77 Kprler, Sukemerleri ve Sarnlar...77-81 Ak Sarnlar...81-82 Kapal Sarnlar...82-85

2.2.1.4.1. 2.2.1.4.2. 2.2.1.5.

Hayr Kurumlar...85

2.2.2. Askeri Mimari...85 2.2.2.1. Surlar ve Kaleler..85-88

IX

SONU 89-92 KAYNAKA.. EKLER.... EKLER KAYNAKA... ZGEM

TABLO LSTES

TABLO 1

: Bizans mparatorluunun belirli yzyllarnda duvar

tekniinde kullanlan malzemelerin deiim analizi...22 TABLO 2 : I. Konstantinus ncesi dnemde Anadoluda ina

ettirilen dini yaplar.....................................61 TABLO 3 : I. Konstantinus Dneminde Anadoluda ina ettirilen

dini yaplar .....62 TABLO 4 : I. Konstantinus sonras Anadoluda ina ettirilen dini

yaplar .....63 TABLO 5 : I. Justinianos Dneminde Anadoluda ina ettirilen dini

yaplar .....64 TABLO 6 : I. Justinianos tarafndan yaptrlan su tesislerinin

dalm...79 TABLO 7 : Erken dnem Bizans sarnlar...............83

XI

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad Geen Eser a.g.m. : Ad Geen Makale Bkz. C. ev. s. vb. : Baknz : Cilt : eviren : Sayfa : ve benzeri

Yay. : Yaynevi yy. t.y. : Yzyl : Tarih Yok

XII

KAVRAMSAL EREVE

Bizans mparatorluu, Dou Roma mparatorluu olarak da bilinmektedir. Bizans ad, Dou Roma mparatorluunu belirtmek iin 19. Yzyldan itibaren modern tarihiler tarafndan kullanlmaktadr. Boaziinin Avrupa yakasnda eski bir Yunan yerlemesi olan Bizans (Byzantion) kenti M.S. 330 ylnda imparatorluun bakenti olmutur. Bu nedenle daha sonraki dnemde kent Konstantinopolis olarak adlandrlmtr. I. Konstantinus M.S 325 ylnda stanbulu bakent yapmak iin hazrlklara balam ve imparatorluun eski bakenti Romaya benzetebilmek iin ehrin yedi tepesini lkenin eitli yerlerinden getirdii eserlerle ssleterek, resmi ve dini binalar yaptrmtr. Hazrlklar 330 ylnda tamamlannca enlikler yaplarak kentin bakent oluu kutlanmtr. Bu tarihten itibaren stanbul Dounun ynetim, dnce ve kltr hayatnn odak merkezi haline gelmitir. Bizans merkezli Dou Roma mparatorluu, zellikle 7. yzyldan itibaren geleneksel Roma yaplanmasndan farkllklar gstermitir. I. Justinianos dnemine denk gelen bu yzylda Bizans tamamen kendine has yaplanmay sergilemitir. Bizans mparartorluunu Roma mparatorluundan ayran keskin hatlar 4. ve 7. yzylda yava yava kendini belli etmeye balamtr. Bu farkllklarn banda Bizansn kurulmu olduu corafyay gsterebiliriz. Kurulmu olduu corafya ile imparatorluk ktayla iletiim halinde olmutur. Ticaret, sava ve g gibi nedenlerle Bizans mparatorluu, komularyla iletiim kurmu bylece mimarisi ve sanat bu deiimlerle beslenerek kendine zg bir ekil almtr. Romadan Bizans ayran dier bir farkllk ise din unsurudur. Roma mparatorluu dini adan ok tanrl (paganist) bir zellie sahip iken, Bizans tek tanrl inanca, Hristiyanla balyd. Dinin her alana olan etkisi normal olarak Bizansn mimarisine ve sanatna da yansmtr. Dinin siyasi ve ynetimdeki etkisi ile birlikte Bizans mparatorluu tamamen farkl bir yapya brnmtr. Ynetimde din adamlar ve imparatorlar birbirlerinden destek alarak yerlerinde kalcl yakalamaya almtr. Bizans mparatorluunu u ekilde tanmlayabiliriz: M.S. 395te Bat Roma ile ayrlan ve 1453e kadar sren bir ortaa da ierisine alan kltrn ifadesidir. almamz

XIII

esnasnda Trkeye evrilmi ana kaynaklara yer verilmeye allm, ounlukla da birinci ve ikinci elden kaynaklardan istifade edilmitir. almamzda yararlandmz kaynaklar unlardr: Trkiyede Bizans Tarihi ve Sanat alannda uzman olan Prof. Dr. Semavi Eyicenin Bizans Mimarisi ve Sanat zerine yazm olduu kitaplardan ve makalelerden aratrmamda geni olarak yararlanmaya altk. Kltr Bakanl ve Tarih Vakf tarafndan ortak yaynlanan Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi stanbul, Osmanl ve Bizans tarihi asndan olduka geni bilgiler vermektedir. Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisinin belirli ciltlerinde Semavi Eyiceye ait olan makaleler almamzda bize kolaylk salayan materyaller arasnda yer almaktadr. Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisinin 3. Cildinde ise Bizans mparatorluunun siyasi ve Anadoluda bulunan mimarisi hakknda Eyice geni bilgiler sunmaktadr. Guntram Kochun, Erken Dnem Bizans Sanat adl eseri ise Bizansa ait Trkiyedeki yaplar, teknikleri ve mimari terimlerle aklamal olarak ele almtr. Prokopiusun eserleri ana kaynaklarm arasndadr. Dneme tanklk eden Prokopius, Bizansn Gizli Tarihi ve stanbulda Justinianos Dneminde Yaplar adl eserleri ile almamda bana kolaylk salamtr. C. Mango; Bizans Mimarisi ve Roth Lelandn; Mimarln yks adl eserleri mimarlk hakknda geni bir bilgi yelpazesine sahiptir. P. Lemerle, G. Ostrogorskyun eserleri ise Bizansn siyasi tarihi hakknda bilgilere yer vermektedir. Bizans Mimarisi hakknda lkemizde eitli aratrmalar yer almaktadr. M. Orhan Bayrakn stanbul ve Trkiyedeki Bizans eserleri hakkndaki aratrmalar da bunlarn arasnda saylabilir. Trkiyede Bizans Mimarisine ait eserleri tekniki adan, geni bir ekilde ele alan kaynak ve aratrma fazla bulunmamaktadr. Daha ok aratrmay yabanc aratrmaclar gerekletirmitir. lkemizdeki Bizansa ait eserlerin belirli bir ksm onarlarak gnmze kazandrlmtr. Trkiyede Bizans Mimarisine tanklk eden birok mimari yap bulunmaktadr. Fakat yok olmaya terk edilmilerdir. Eserlerin korunmas ile yaplar hem gelecek nesillere aktarlacak hem de lkemiz turistik ve kltrel adan olduka nemli deerler kazanabilecektir.

GR

Bizans mparatorluu, Dou Roma mparatorluu olarak da bilinmektedir. Bizans ad, Dou Roma mparatorluunu belirmek iin bu devletin dnemindeki uygarlklar tarafndan deil, daha ok 19. Yzyldan itibaren modern -batl tarihiler tarafndan kullanlmtr. Gnmzde Avrupa yakasnda eski bir Yunan yerlemesi olan Bizans (Byzantion) kenti M.S. 330da imparatorluun bakenti olmutur. I. Konstantinus dneminde meydana gelen Kavimler g ile Roma mparatorluu M.S. 395 ylnda ikiye ayrlm stanbul (Konstantinopolis) Bizansn (Dou Roma), Roma ehri ise Bat Romann bakenti olmutur. mparatorun adn alan kent (Konstantinopolis), ilerleyen zamanda Bat Romann bakentine yani Romaya denk gelecek ekilde bayndrlk faaliyetleri ile canlandrlmtr. I. Konstantinus dneminde imari faaliyetlerle hayat bulan stanbul (Konstantinopolis), ilerleyen dnemlerde Roma dan daha etkileyici bir hale dnmtr. Bat Roma M.S. 476da yklrken Bizans mparatorluunun siyasi mr stanbulun Trkler tarafndan fethine kadar devam etmitir. Bizans mparatorluunu Bat Roma mparatorluundan ayran en nemli faktr din unsurudur. Bat Roma mparatorluu ok tanrl bir yapya sahip iken, Bizans tek tanrl inanca hakim bir imparatorluktur. Hristiyanlk unsuru Bizans her alanda Romadan ayran bir snrdr. Sanatta, mimaride, sosyal ve siyasi yaamda etkili bir faktr olmutur. Bizans bu unsur ve farkl uygarlklarn etkileri ile kendine zg yapya ulamtr. Anadolu topraklarndan hzla dnyann deiik corafyalarna yaylan Hristiyanlk, zaman ierisinde farkl toplumlar tarafndan eitli mezheplere ayrlmtr. Hristiyanlktaki bu farkllk devletler arasndaki btnl engelleyen unsurlar arasnda yer almtr. Bu yzden Bizans mparatorluunun Ortodoks olmas Avrupann Katolik toplumlaryla zaman zaman atmalara girmesine sebebiyet vermitir. Bizans zellikle I. Justinianos dneminde

yani 6. yzylda glenerek snrlarn Kafkasyadan Kuzey Afrika kylarna, Avrupada spanya, talya ve Tuna rma kylarna kadar geniletmitir. I. Justinianos dnemi Bizans dneminin en grkemli ve parlak devri olarak nitelendirilmektedir. Bu dnemde stanbul (Konstantinopolis) mimari adan donatlmtr. Kenti ekici klcak tm unsurlar dneminde uygulamtr. Dini, askeri ve sivil mimari alanda kentin her kesine adn yaatacak mimari yaplar ina ettirmitir. Bizans mparatorluu snrlar ierisinde farkl kltrlere sahip topluluklar yaamaktayd. Bu topluluklarn siyasi birliklerinin salanmas Helen kltr ve Hristiyanlk ile gereklemekteydi. Bizans toplumunda halk snflara ayrlmt. in, Hindistan ve Arabistandan gelen ticari mallar Bizans limanlarndan Avrupaya tanmaktayd. Bylece Bizans corafi konumunun sunmu olduu imkn ile ekonomisini zenginletirmitir. Aslnda zenginlii sadece ekonomik boyutta deil kltrel ve sanatsal alanda da yaamtr. Farkl medeniyetlerle ve devletlerle srekli iletiim halinde olmas veya savamas Bizansn bu medeniyetlerden etkilenmesine sebebiyet vermitir. Bizansa zg sanata ve mimariye bu etkileimlerle ulam ve eserlerine bu slbunu yanstmtr. Zamanla da farkl devletlere veya topluluklara model olmutur. rnein Erken Dnem slm Mimarisinde Bizansn etkilerini grebilmekteyiz. slm Devletleri, Bizans ile gerekletirdii savalar veya ticari ilikiler sonucunda Bizansn tekniklerinin bazlarn kendi yaplarna ve yaamlarna uygun bir ekilde tasarlamlardr. lerleyen dnemlerde de kendilerine ait yaplara kavumulardr. Sanat bir btnlktr, farkl toplumlarn her alanndan beslenebilmektedir. Ald z kendi corafyasna ve yaam ekline uygulayarak kendine has teknie eriir. Bizansta her medeniyetin oynad rol hakk yla gerekletirmi; etkileimle deiime, deiimle etkileyen konumuna ulamtr. Bizans Mimarisi arlkl olarak Yunan ve Roma Mimarisi ile benzerlik gstermektedir. Bu ilka uygarlklarndan alm olduu tekniklerle Bizans kendisine uygun olan yaplara kavumutur. Bizans, Romadan ve Yunan Mimarisinden ayran farkllklar genel olarak u ekilde ele alabiriz. Yunan kltrnn ve medeniyetinin temeli Ege Medeniyetidir. Blgenin konumu, eitli uygarlklarla olan etkileimi (ticari, sosyal, kltrel) uygarln olumasnda etkili faktrlerdir. Yunan Mimarisinin en nemli yap tipi tapnaklardr. Yunan tapnaklar belirli bir

nizama gre ina edilmektedirler. Bizans Mimarisi, Yunan Mimarisinden tapnak modelini (Megaron) alm Hristiyanlk inancna gre ekillendirmitir (Bazilika). Roma Mimarisindeki evler, kaplar ve surlar daha ok Etrsklerin elips biimli kent planlarn rnek almaktadr. Roma zamanla kire harcn yap malzemesi olarak kullanmakla antsal mimariyi ortaya karmtr. Antsal mimaride kemer ve kubbe teknii ortaya kmtr. Romada ta, tula gibi malzemeler kire ile birlikte kullanlmtr. Yuvarlak planl tapnaklarda zamanla ortaya kmtr. Bizans mparatorluu Bat Romann devam olduu iin Romann mimari v e sanatsal yapsndan etkilenmemesi de imknszdr. Etkilenmeyi deitiren unsur nceden de ele aldmz gibi din unsurudur. Bu unsur ilerleyen zamanda Bizans Romadan ayran snr kabul edilmitir.

1. BZANS TARHNE GENEL BR BAKI

Bizansn tarih sahnesine k, Roma mparatoru Diocletianusun lkesinin ynetimini kolaylatrmak iin imparatorluu dou ve bat eklinde ikiye ayrmas ile balamtr. Geni snrlara sahip olan imparatorluk byk lkeden meydana gelmekteydi. Birincisi Balkan Yarmadas; kuzeyi Tuna ile kuzeybats ise Tunann gney dousunda Sirmiumdan balayan ve kodrann kuzeyine ulaan Adriyatik kylaryla snrlyd. kincisi Asya lkesi; Kafkas kylar, Grcistan ovas, Pontus Edesa blgesi ve Fratn geni kvrmn meydana getirmekteydi. ncs olan Afrika blm ise, Nilin Akdeniz azndan Sirt Krfezine kadar olan kylar ve Msrn zellikle zengin buday ambarn iine almaktayd.1 Diocletianus iktidara getiinde (284-305) karsnda zmlenmesi gereken ve imparatorluun kurtuluunun bal bulunduu iki sorun bulunmaktayd. Biri lke topraklarnn savunulmasn kolaylatrmak dieri ise tahta gemekti. Sorunlardan birincisi olan imparatorluun geni snrlara yaylmas ve ynetimi kolaylatrmak iin Diocletianus, Tetrarkhia yani Drtler saltanat sistemini kurmutur. Bu sisteme gre Roma mparatorluu iki Augustus ve iki Sezar (Caesar) 2 ynetiminde drt paraya blnmtr. 286da Diocletianus, kendi ynetimine Augustus3 olarak Maximianusu4 ortak etmi ve Maximianusa batnn savunmas grevini vermitir.5 Kendisi ise dounun savunmasn muhafaza ederek, zmiti (Nicomedia) hkmet merkezi yapmtr.6 Augustuslara bal olarak da ayr blgeleri ynetecek
1

Anonim, Yeni Rehber Ansiklopedisi, Trkiye Gazetesi, CLT 4, stanbul, 1993, s.91 Sezar, Caesar, Roma mparatorluunda nvandr. Drtl saltanat sisteminde yardmc, alt imparator anlamnda da kullanlmaktadr. 3 Augustus, eski Romallara ait bir imparatorluk nvandr. Yce -Ulu anlamndadr. Bu nvan ilk kez senato tarafndan annesi Sezarn yeenlerinden biri olan Octavianusa verilmi olup ondan sonra gelen imparatorlar da bu nvan almaya devam etmilerdir. Bkz: Tekam,Tamay, Arkeoloji Szl,s.27 4 Maximianus (Gaius Galerius Valerius) 305-311 yllar arasnda grev yapm Roma mparatorudur. 5 Lemerle, Paul, Bizans Tarihi, (eviren; Galip stn), letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s.16; Grant, Mchael, Romadan Bizansa . S. Beinci Yzyl, (ev. Z. Zhre lkgelen), Homer Kitabevi, stanbul, 2000, s.15 6 Karakse, Hasan, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Nobel Yaynevi, Ankara, 2002, s.281
2

birer Sezar bulunmutur. Sisteme gre Augustuslar 20 yllk bir hkmdarlktan sonra kendi istekleriyle ekilecek, yerlerine Sezarlar Augustus olacak ve bunlar da kendilerine birer Sezar seecekti. Drtl sistem uygulamas belirli bir sre devam etmitir, fakat Diocletianusun tahttan ekilmesiyle sistem nemini kaybetmitir. Diocletianustan sonra imparatorluun bana I. Konstantinus (Ek 1) gemitir. I. Konstantinusun nemi tarihiler iin Roma mparatorluu ve Bizans mparatorluu arasnda bir snr olarak grlmtr. Bu snr I. Konstantinusun stanbulu (Konstantinopolis) bakent olarak ilan etmesi (M.S.330) ve znik Konsilinde Hristiyanl resmi din olarak kabul etmesi ile belirginlik kazanm ve imparatorluk birok deiiklii bu dnemle birlikte yaamtr. I. Konstantinus, 306da Yorkta (Roma) kendisini lejyonlar7 tarafndan Augustus ilan ettirmitir. Daha sonra 312de sayca kendisinden stn bir orduya sahip Batl rakibi Maxentiusu8, Milvius Kprsnde9 (Ek 2) yenmi ve Romay ele geirmitir. Bylece imparatorluun birliini salamtr.10 Bizans kaynaklarnda geen baz rivayetlere gre; I. Konstantinus savatan nce ryasnda gkten gelen bir iaretle dmann yenilgiye uratmtr. Bu iaretin Hz. sa adnn Yunanca harfleri olduu sylenmektedir ve bu iaret daha sonra Hristiyan ordularnn amblemi olmutur. I. Konstantinus kendisine bu sava kazanmas iin yardm eden Hz. saya bu tarihten sonra inanmaya balamtr.11 mparator olabilmek iin uzun ve ok kanl mcadeleler veren I. Konstantinus, yaklak 300 yldr giderek byyen Hristiyanlk dinine hogryle bakmtr. 313te imzalad Milano Bildirgesiyle bu yeni dine eskinin ok tanrl inanyla eit haklar tanyan ilk imparator olmutur.12 Fakat I. Konstantinusun Hristiyan olup olmad ise tam olarak bilinmemektedir. Baz tarihiler imparatorun siyasi otoritesini artrmak iin Hristiyanla hogryle baktn, bazlar ise

Lejyon, antik Romada en byk srekli askeri rgtlenme ekli olarak grlen askeri birlik. Bkz: Tekam, Tamay, Arkeoloji Szl, Alfa Yaynlar,stanbul, s.129-130 8 Maxentus (Marcus Aurelius Valerius), 306-312 ylnda tahta km Bat Roma mparatoru dur. 9 Milvian (Milvius) Kprs talyada Tiber Nehri zerindedir. 10 Cheynet, Jean Claude, Bizans Tarihi, (ev. smail Yerguz), Dost Kitabevi, Ankara, 2008, s.10; Lemerle, a.g.e., s.17-18 11 Lemerle, Bizans Tarihi, s.19-20; Talbot, Rice, Bizansta Gnlk Yaam, (ev.Bilgi Altnok), zne Yaynlar, stanbul, 2002, s.14 : Cheynet, a.g.e., s.10 12 Soysal, Mine, Kentler Kenti stanbul, Tarih Vakf Yayn, stanbul, (t.y.),s.13

Hristiyanl isteyerek kabul ettiini dile getirmi, hatta Prokopius13 I. Konstantinus lm deinde son nefesini verirken Hristiyan olduunu belirtmitir. Bu biraz abartma veya kilisenin uydurmas olarak grlse de byk ihtimalle I. Konstantinus glenmekte olan Hristiyanln ve kilisenin ibirliini salamak iin Hristiyanlara iyi davranm ve yaygn olan dier inanlara da hogrl davranmtr.14 I. Konstantinus, Dou Roma mparatoru Liciniusu 324te Edirnede (Hadrianapolis) ve skdarda (Hrisopolis) yendikten sonra M. 7.yzylda Yunanllar tarafndan kurulmu olan Byzantion15 (Ek 3) kentini bakent yapmaya karar vermitir.16 Byzantionu, Roma mparatorluunun yeni bakenti yapmas iin birok neden bulunmaktayd. ncelikle kent, tm deniz ve karayollarnn kesitii bir noktadayd.17 Roma ordularnn sefer yolu olan Via Egnatia18 (Ek 4) Byzantiondan gemekteydi. Kentin evresinde ormanlar yer almakta, Trakya ve Anadolu yakasndaki geni arazilerde tarm yaplabilmekteydi. Kentin savunma sistemi de son derece gl ve yeterliydi.19 Bu sebeplere dayanarak I. Konstantinusun yeni bir bakent kurmasnn keyfi bir karar olmadn, bu kararn somut ve salam ekonomik-siyasi temellere dayandn grebilmekteyiz. I. Konstantinus kendine ve kurmak istedii yeni dzene layk bir ehir yaratmak iin ehrin plnlamas ve sslemesinde hibir masraftan kanmamtr. I. Konstantinus, ehrin ehresini gzelletirecek yeni yaplarn inasn bizzat kendi ynetmitir. Byk Saray, Ayasofya Katedrali 20, niversite, hipodromlar, hamamlar ve kendi mezar yeri olan Kutsal Havariler Kilisesi de dhil olmak zere ok sayda
13

Prokopius, Bizans mparatorlarndan I. Justinianos dneminde yaplan savalarda General Belisariusa elik eden, 6. Yzyln en nemli tarihilerindendir. 14 Prokopius, Bizansn Gizli Tarihi, (ev. Orhan Duru), Nisan Yaynlar, 1999, s.1 2 15 Byzantion (Byzasn yeri). Trak ve Illyria kkenli bir kelimedir. Byzantion, Avrupa ve Asyay ayran Bosporosun (stanbul Boaz) Avrupa yakasnda, bugnk Topkap Saray ve Ayasofyann kaplad alan zerinde M.7.yzyl ortalarnda Megarallar tarafndan kurulmu koloni kentidir. Bkz: Tekin, Ouz, Byzantionun Anakenti Megara le Kken likisi, Toplumsal Tarih Dergisi, Say.197, Mays, 2010, s.46 16 Anonim, Temel Britanica Ansiklopedisi, CLT 3, Hrriyet Ofset, stanbul, 1992, s.249 -254; Kabacal, Alpay, Gemiten Gnmze stanbul, Creative Yaynclk, stanbul, 2003, s.15 17 Gregory, Timothy E., Bizans Tarihi, (eviren; Esra Ermert), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2011, s.67 18 Via Egnatia, M.. 2.yzylda Roma mparatorluu tarafndan ina edilen yoldur. Roma mparatorluunun llyricum, Makedonya ve Trakya blgelerinden gemitir. Yolun getii blgeler gnmzde Makedonya, Arnavutluk, Yunanistan ve Trkiye topraklardr. 19 Soysal, Mine, Kentler Kenti stanbul, Tarih Vakf Yayn, stanbul, s.14; Haldon, John, Bizans Tarihi Atlas, (eviren; Ali zdamar), Kitap Yaynevi, stanbul, 2007, s.71 20 Katedral, bir piskoposluk blgesinde piskoposun krssnn (cathedra) bulunduu ana kilise. Bkz: Anonim, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, CLT 13 , Milliyet, stanbul, s.6504

kilise, 11 Mays 330da byk kutlamalar ve elenceler eliinde (Ek 5 ve Ek 6) kurulmutur.21 Byk uralar ile ina edilen stanbul (Konstantinopolis), Roma karsnda her geen gn biraz daha bym, imparatorluun ve idarenin bakenti durumuna gelmitir. I. Konstantinusun saltanat dneminin en temel olay olarak aslnda bu durum kabul edilebilir. Bu olay kanlmaz sonu ne alm ve Hristiyanln kabulnden ok daha nemli saylmtr.22 ehrin imarndan sonra I. Konstantinus, dini almalara da arlk vermitir. lk i olarak znikte (Nikaeia) I. Genel Konsl23 toplamtr (325). Toplanlan bu Ruhani Konslde Baba-Oul-Kutsal Ruhtan oluan l bir inan sistemi kabul edilse de din adamlarnn birou bu gre kar kmtr. Hristiyanlkla ilgili kan bu tartmalar ve anlamazlklar giderilmeye allmtr. Bunun iinde I. Konstantinus merkeziyeti bir idare kurmu ve devlet-kilise arasndaki ball artrmaya alarak kilisenin de hkimi durumuna gelmeye almtr.24 I. Konstantinus, 337de Sasanilere kar sefere km fakat bu sefer esnasnda aniden hastalanmtr. stanbula (Konstantinopolis) geri dnen imparator burada lmtr. I. Konstantinus imparatorluu lmeden nce II. Konstantinus, Kostans ve Kostantius adl olu ve iki yeeni arasnda paylatrmtr. Augustus unvan alan bu karde arasnda ok gemeden anlamazlklar km ve mcadeleler arasnda dier iki kardei len II. Konstantinus tek bana imparator olmutur.25 II. Konstantinusun lmnden sonra ise yerine yeeni (361-363) ulianus gemitir. ulianus, imparatorlua putperestlii yeniden yerletirmeye alsa da baarl olamamtr.26 ulianustan sonra tahta ovianus (363-364) gemitir. I. Konstantinusun ve oullarnn izlemi olduu dini sistemi uygulamtr. ovianus, devletlerle olan siyasi ilikilerinde bar yanls bir politika izlemi ve bir sreliine tahtn garantiye

21 22

Gregory, a.g.e.,s.67 Lemerle, Bizans Tarihi,s.28-29 23 Konsl, kilise hayatnn ortaya koyduu tm problemleri zmek ve tartmak zere bir araya gelen piskoposlar veya yksek dzeydeki din adamlar kuruluna denilmitir. Bkz: Aydn, Mehmet, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1995, s.143 24 Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, (eviren; Fikret Iltan), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s.44; Karakse, Hasan, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Nobel Yaynevi, Ankara, 2002, s.282; Ostrogorsky, a.g.e., s.54-55 25 Gregory, a.g.e., s.75-76 26 Gregory, a.g.e., s.79-80

almtr. Fakat izlemi olduu lml politikalara ramen imparatorun tahttaki mr ksa srm ve 364te lmtr.27 Bu srada Kavimler gnn balamasyla (375) imparatorluk iin yeni sorunlar ortaya kmtr. Bu andan itibaren ve btn tarih boyunca Bizans mparatorluu hem doudan hem de kuzey batdan gelen milletlerin istilasna uram ve bunlarla bitmek bilmeyen mcadeleler yaamtr. ovianustan sonra 379-395 yllar arasnda imparatorluun bana I. Theodosios gemitir. I. Theodosios, Gotlar yenmi ve onlar Tuna Irma boylarna gndermitir. Din alannda ise imparator, 381de ilk stanbul (Konstantinopolis) Konsln toplam ve halkn pagan ayinleri yapmasn yasaklamtr. Ayrca Ariusuluk denilen , Hz. sann Tanrln kabul etmeyip Onun bir insan olduunu ileri sren tartmalara da son vermitir.28 Bylece I. Theodosios dneminde imparatorluun Hristiyanlamas tamamlanm, Ortodoks Hristiyanlk, devletin resmi dini olarak tek bana kalm, dier dinlerin ve inanlarn yaama haklar ellerinden alnmtr. I. Theodosios, stanbul (Konstantinopolis) ehri zerinde de geleneksel ekilde iz brakmtr. Yeni bir forum ina ettirmi, Hipodromun bulunduu yere Msr Stununu diktirmitir.29 395te mparator lm ve Bat Roma mparatorluunu oullarndan Honoriusa, Dou Roma mparatorluunu da dier olu Arcadiusa brakmtr.30 Bu blnmeyle imparatorluk hibir ekilde bir daha birleememi, bylece Dou Roma (Bizans) mparatorluu ortaya kmtr. Arkadios (395-408) ve olu II. Theodosios (408-450) dnemlerinde Kavimler G yeni devletler iin en byk tehlike olmutur. Makedonya ve Yunanistandaki Gotlar Arkadios tarafndan batya gnderilmitir. II. Theodosios ise Hunlarla anlama yapm ve onlar batya ynlendirmitir. Bylece devlet iki byk tehlikeyi atlatmtr. Bu dnemdeki dier nemli mesele ise din kavgalardr.31

27 28

Gregory, a.g.e., s s.85 Gregory, a.g.e., s.92-93; Herrn, Judith, Bizans, (eviren; Uygur Kocabaolu), letiim Yaynlar, stanbul, 2010, s.44 29 Herrn, a.g.e., s.44 30 Levtchenko M. V., Bizans Tarihi ,(eviren; Maide Selen), Doruk Yaymclk, stanbul, 2007, s.13 14;Ulugn, Yavuz F., Kocaeli ve evresi Tarihi-III Bizans, Seluklu Ve Hallar Dnemi, Kocaeli Yksek renim Dernei Tarih Yaynlar, zmit, 2010, s.17 31 Karakse, Hasan, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Nobel Yaynevi, Ankara, 2002, s.282-283

stanbul Patrii Nestorius32, Hz. sadaki Tanrlk ve insanlk cevherinin birbirinden ayr iki varlk olduunu ileri srmtr. Hz. sann insanlk cevherine Tanrlndan fazla deer verilmi, Nestariusa skenderiye patrii ve papa kar kmlardr. Din kavgalarna son vermek iin imparator II. Theodosios, Efeste ikinci bir dini meclisi (Efes Konsl) toplamtr. Burada Nestarius ve taraftarlar aforoz33 edilmilerdir. Aradan geen belirli bir sre zarfnda tekes adl bir kei Hz. sada bir Tanr tabiatnn var olduunu ileri srmtr. Bu doktrine Monofisizm ad verilir. stanbul patrii ile papa, Monofisizm mezhebini kabul etmemi, fakat II. Theodosios bunu Ortodoks doktrini olarak benimsemi ve bu durum ar bir buhrana sebebiyet vermitir.34 II. Theodosiosun ismi iki adan nemlidir. Bunlardan birincisi; Marmara sahilinden Halie kadar uzanan ve stanbulu uzun mddet tehlikeli hcumlardan koruyan surlar, dieri ise Konstantinden balayp btn imparatorlarn hkm ve fermanlarn ele alan Teodos Kanunnamesidir.35 II. Theodosios lnce yerine ordu komutan Marcianus (450-457) gemitir. Marcianus 451de Kadkyde toplatt IV. Ruhani Konsl ile Monofizmi reddetmitir. Bylece Monofist olan dou eyaletleri (Suriye ve Msr) ileride bu durum karsnda devletten uzaklam ve Bizansn siyasi ynden ikiye blnmesine neden olmutur.36 Marcianusun saltanat ok uzun srmemitir ve taht 457de I. Leona brakmtr. I. Leon (457-474) tacn stanbul patriinin elinden giyen ilk imparator olmutur. Bundan byle Bizans imparatorlar iin ta giyme merasimi artk kutsallatrma anlamn almtr.37 I. Leon ilk i olarak Germen birliklerinin yerine sauriadan gelen ve daha nce o blgede haydutluk yaptklar bilinen kiileri
32

Nestarius, Konstantinopolis patrii. I. Efes Konslnde (431) Hz. sann insansal ve Tanrsal doalarn ayr tutmu, Hz. Meryemin Tanr anas olarak kabul edilmesini onaylamamtr. Daha sonra yaplan II. Efes Konslnde Nestoriusun aforoz edilmesi ile gnmze kadar ulaan Nasturi gibi kiliselerin kurulmasna sebebiyet vermitir. 33 Aforoz, Hristiyanlkta dine kar su ileyenlere papa ve piskoposlar tarafndan verilen ceza. Aforoza urayan bir kimse, Hristiyanlktan kovulmu saylrd. Bkz: Akit, Niyazi ve Sanr, Faruh, Genel Bilgi Ansiklopedisi, 1981, s.21 34 Ostrogorsky, a.g.e., s.54-55; Yldz, Sevcan, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri , Detay Yaynclk, Ankara, 2009, s.7 35 Pralong, Annie, Bizans, Yaplar, Meydanlar, Yaamlar, (eviren; Buket Kitap Bayr), Kitap Yaynevi, stanbul, 2011, s.18; Kou, Reat Ekrem, Bizans Tarihi (arki Roma mparatorluu), Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, stanbul, 1934, s.23 -24 36 Ostrogorsky, a.g.e., s.55 37 Bailly, Auguste, Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; Haluk aman), Nokta Kitap, stanbul, 2006, s.23; Ostrogorsky, a.g.e., s.56

10

yerletirerek birlikleri dzene sokmutur.38 5.yzyln ikinci yarsnda Got meselesi tekrar ortaya km ve Bat Roma, Germen kavimlerinin saldrs ile yklmtr (476). I. Leondan sonra iktidara Zenon (474-491) gemitir. Zenonun tahta kt srada sarayda sauriallarn etkisi hkimdi. Zenon kendisine gelebilecek her tehlikeyi bu dnemde nlemeye almtr. Fakat sauriallarn etkisi Zenonnu lmne kadar azalmamtr. Zenon dnemindeki dier bir mesele de din idi. Msr, Suriye, Filistin ve Anadolunun bir ksm monofisizm mezhebine bal bulunmaktayd. Zenon bu dnemdeki Ortodokslarn ve Monofistlerin arasndaki dini ayrl ve karkl nlemek iin Henotikon Fermann39 yaynlamtr. Amac her iki taraf da ortak bir gr etrafnda birletirmekti. Fakat iki grupta bu ferman ile tatmin olmam ve karklklar I. Jstin dnemine kadar devam etmitir. Zenonun ardndan ise iktidara sarayn eski hizmetkrlarndan Anastasius gemitir (491).40 518de Anastasiustan sonra tahta kimin geecei konusunda bir boluk olmutur. Fakat senato ve ordu tahta ortak bir kararla lliuryal I. Justinosu geirmitir. I. Justinos Ortodoksluu kabul etmi ve papa ile barmtr. Bylece Dou ve Bat kiliseleri arasndaki anlamazlk sona ermitir. Justinostan sonra yerine yeeni Byk Justinianos (Ek 7) imparator olmutur (527).41 I. Justinianosun iktidara getiinde iki amac vard. Birincisi; imparatorluu eski btnlne ve refahna ulatrmak, ikincisi ise Hristiyanl herkese kabul ettirmekti. D politika da ise Baty tekrar ele geirerek Roma mparatorluunu yeniden kurmak istemitir.42 I. Justinianos, batda serbest hareket edebilmek iin ranllar ile anlama yapm, dou snrlarn gvence altna almtr (532). Batya dzenlenen seferlerle de Kuzey Afrika Vandallardan (534), talya ise Ostrogotlardan alnmtr. Vizigotlardan ise spanyann alnmas iin sefer dzenlenmi olsa da sadece spanyann gneydousu alnabilmitir. Fakat tehlikeler imparatorluun yakasn
38

Grant, Mchael, Romadan Bizansa .S. Beinci Yzyl, (ev. Z. Zhre lkgelen), Homer Kitabevi, stanbul, 2000, s..66 39 Henotikon, Yunanca Birliin Ferman. Ortodokslarn ve Monofizitlerin birlemesi iin yaynlanan bildirgedir.Bkz:http://www.britannica.com/EBchecked/topic/2565/Acacian-Schism#ref2 (11.10.2012) 40 Vaslev, A. A., Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; A. Mfid Mansel), CLT I, Ankara, 1943, s.132-135 41 Lemerle, Bizans Tarihi, s.53; Karakse, a.g.e., s.284; Bailly, Auguste, Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; Haluk aman), Nokta Kitap, stanbul, 2006, s.43-44 42 Lemerle, Bizans Tarihi,s.53-55; Vaslev, a.g.e., s.169; Diehl, Charles, Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; Tevfik Bykolu), stanbul, 1928, s.27 -28

11

brakmam ve istilac devletler saldrlarn devam ettirmilerdir. mparator bu tehlikeleri ancak byk hara vererek durdurabilmitir.43 I. Justinianos ynetimi esnasnda Roma kanunlarn da bir dzene koymaya alm ve 535te Tribonianus44 bakanlnda bir heyet tarafndan yaynlanan Codex Justianus, Digest (eski hukukun elikilerini konu alan kitap)ler, Novellae (Yeni Yasalar) ve nsititutianus (hukuk kitab)larn yaynlamtr.45 Bizans hukundaki bu drt eser btn dnyadaki hukuk almalarnn en st dzey kaynaklar olarak kabul edilmektedir. I. Justinianos Ortodoks kurallarn da devlet grevleri arasnda saym ve kendisini papaz olarak kabul ettirmitir. Bylece Hristiyanln en byk kilisesi olan Ayasofyay ina ettirmi (532-537) bunun yannda da stanbul ve baz kentlerde kiliseler, sarnlar, su kemerleri de yaptrmtr.46 I. Justinianosun kendisini papaz olarak nitelendirmesi ve zaman ierisinde kilise ilerine mdahale etmesi baz karklklara sebep olmutur. Putperestler, Rafiziler47 ve Museviler bu dnemde hakszla maruz kalmlar, medeni haklarndan mahrum braklmlardr. mparatorun fikirlerine katlan stanbul kilisesi ile imparatorun fikrine kar kan Roma kilisesi arasnda bozulmalar meydana gelmitir.48 Bu parlak dnem I. Justinianosun ardndan devam etmemitir. Yerine geen II. Justinus (565-578) zamannda Longubordlar talyann birok yerini igal etmiler sadece Gney talya, Napoli ve Roma elde kalmtr (568). Bu srada rana kar ipek ticaretini elinde tutmak isteyen Gktrkler tarafndan Bizansa ittifak teklifi yaplm fakat bir sonu alnamamtr. ran ile olan durumu dzeltmek iin Maurikios (582-602) sefere km ve Dou Anadoluya yeniden hkim olmutur. Bu sralarda Avarlar ve Slavlar Bizansn Balkanlardaki topraklarna girmilerdir (592). Avar kaan Bayan bozguna uratlmtr (601). Ancak orduda isyan knca Maurikios ldrlm ve isyanclarn elebas Phokas baa gemitir. Phokas
43

Lemerle, Bizans Tarihi,s.56-59; Vaslev,A.A., Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; A. Mfid Mansel), CLT I, Ankara, 1943, s.169 44 Tribonianus, Bizans mparatorluunda 500 -547 yllar arasnda grev yapm hukukudur. 45 Gregory, a.g.e., s s.142-143 46 Yldz, Sevcan, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri, Detay Yaynclk, Ankara, 2009, s.8 47 Rafizi; "reddetmek, kabul etmemek, kumandann terk eden bir ordu veya askeri birlik" anlamna gelen rafz, mezhepler tarihinde, yaygn ekliyle Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'in hilafetlerini kabul etmeyip reddedenler iin kullanlan bir kavramdr. 48 Kou, Reat Ekrem, Bizans Tarihi (arki Roma mparatorluu), Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, stanbul, 1934, s.34

12

zamannda imparatorluk ran, Suriye, Filistin ve Anadoluyu ele geirmi, Balkanlar ise Avarlar tarafndan istila edilmitir (602-610).49 Heracleios (610-641) dneminde ise devletin durumu o kadar da iyi deildi. Her yl ranllar yeni yerler ele geirmekteydi. 612de Antakya ve Kayseriyi; 614te am; 615te Kuds; 617de ise Msr igal etmilerdi, Asyadan Kadkye kadar gelmilerdi (619). Lombordlar ise talyada ilerlemeye balam ve imparatorluk spanyadaki arazisini de tamamen kaybetmiti. Bu kadar felaketin st ste gelmesi Heracleiosu mitsizlie drm ve devletin merkezini Afrikaya tamay bile dnmtr. Fakat bu duruma Patrik Sergios50 mdahale edince Heracleios kendisini ksa zamanda toparlam ve hemen almalara balayarak Anadoluda Themalar51 yani askeri blgeler oluturmutur.52 Bylelikle blgeye savunma sistemi getirilmitir. Heracleios bu yeni ordusuyla Avarlar ve Perslerle mcadeleye balam (622) ranllar ve Avarlar malup etmitir. 623te Azerbaycan, 625te Ermenistan ve Ninovay topraklarna katmtr. II. Hsrevin lm ile Perslerle baarl anlamalara imza atmtr.53 Heracleios bu byk askeri zaferlerden sonra din politikasyla imparatorlua manevi birlii katmaya alm ve ardndan Monofizm denilen fikri desteklese de baarya ulaamamtr. mparatorun dini alanda birlik salama abas boa kmtr.54 623te imparatorluun gneyinde son peygamber Hz. Muhammed lm ve artk Bizans karsnda bundan sonra farkl bir g belirmitir, bu g Mslman Araplardr. Bizans gneyden gelecek olan bu gce olduka hazrlkszd ve Bizansn Suriye, Msr ve Filistine yerletirilen askeri birlikleri bu g karsnda zayf

49

Karakse, a.g.e., s.285 Patrik Sergios, stanbul patrii grevinde bulunmu en etkili kilise adamlarndan birisidir. Pers ve Avar istilalarnn pskrtlmesi srasnda Dou Roma mparatoru Herakleiosu 610 -641 desteklemi ve Hz. sann doas konusundaki yaklamyla Dou Hristiyanlar arasnda uzlama salamaya almtr. 51 Thema; askeri blge, byk birlik. Herakleios dneminde Araplarn baarlar karsnda yaanan askeri de bal olarak gelitirilen byk askeri birlik. Bkz: Gregory, a.g.e., s.178-200 52 Diehl, Charles, Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; Tevfik Bykolu), stanbul, 1928, s.50; Ulugn, Yavuz F., Kocaelive evresi Tarihi-III Bizans, Seluklu Ve Hallar Dnemi, Kocaeli Yksek renim Dernei Tarih Yaynlar, zmit, 2010, s.27 53 Diehl, a.g.e., s.51 54 Gregory, a.g.e., s s.162
50

13

kalmlard.55 661de Emeviler bakentlerini ama tayarak Bizansa komu olmular ve Bizans topraklarna seferler dzenlemeye balamlar56, bylece bu seferlerle slamiyetin nndeki engel olan Bizans ortadan kaldrmak istemilerdir. Emevilerin ve dier topluluklarn saldrlar, Heracleiosun eleri arasndaki skntlar imparatorun hayata erken veda etmesine sebep olmutur.57 Heracleiostan sonra iktidara gemek iin yaplan mcadeleler olduka uzun srm ve bunun neticesinde imparatorluk idaresinde byk bir boluk domutur. 7.yzyln sonlarna doru Mslman Araplar fetihleri daha da ilerletmiler, Fas ve Kartacay ele geirmiler, buralardan da spanyaya geerek Mslmanl yaymak iin uramlardr (Endls Emevi Devleti).58 mparatorluk 7. yzyln sonuna kadar hem Mslman Araplarn hem de Slavlarn saldrlarna maruz kalm, bu yzden de zor ve skntl bir dnem geirmitir. Fakat 717de III. Leonun saura hanedanln kurmasyla Heracleioslar dnemi sona ererek saurallar dnemi balamtr.59 III. Leon tahta ktnda (717-741) ncelikle Emevi tehlikesine kar devletin varln korumak istemitir. Emeviler ile Bizans arasndaki mcadele 717-718 tarihleri arasnda balam, ancak lkedeki ktlk ve Bulgarlarn saldrlar yznden geri ekilmilerdir. 726da mcadele yeniden balam, Emevi tehlikesine kar Hazarlar ile ittifak yaplmtr. Bylece imparatorluk hem stanbulu kurtarm hem de Anadoluyu Emevilerden uzaklatrmtr. Emevileri Anadoludan ve stanbuldan uzaklatrmay baaran III. Leon idarede de yeni dzenlemeler gerekletirmitir. Themalar kltm, Strategoslarn60 yetkilerini daraltmtr. Bylece iktidardaki yerini korumay ama edinerek orduyu disiplin altna sokmutur.61 III. Leon kard bir kanunla (722) Hz. sann, Meryemin ve teki Hristiyan azizlerin resimlerine taparcasna sayg gsterilmesini yasaklamtr. Kiliselerde, meydanlarda ve saraylarda ikona denilen ne kadar kutsal saylan resim varsa hepsini toplatmtr. Bunun zerine halk resim kranlar ve resimlere sayg

55 56

Herrn, Judith, Bizans, (eviren; Uygur Kocabaolu), letiim Yaynlar, stanbul, 2010, s.135 Herrn, a.g.e., s.136; Levtchenko M. V., Bizans Tarihi, (eviren; Maide Selen), Doruk Yaymclk, stanbul, 2007., s.128 57 Ostrogorsky, a.g.e., s.104 58 Bailly, a.g.e., s.100-101 59 Balk, brahim, Ortaa Tarihi Ve Medeniyeti, Gazi Kitabevi, Ankara, 2005, s.192-193; Karakse, a.g.e., s.287-288 60 Strategos, en yksek rtbeli subay, askeri vali. 61 Ostrogorsky, a.g.e., s.146

14

gsterenler olmak zere ikiye ayrlm, bunun neticesinde de aralarnda byk arpmalar olmutur.62 Karakse, resim krma hareketinin (konoklazm/kona Krclk) Anadoluya devaml aknlar yapan Mslmanlarn etkisiyle olduunu ileri srmektedir. Fakat Eyice, dini tasvir kartl olan ikonoklazm zerinde slamiyetin etkisinin bulunmadn belirterek, kylnn tarlasnda almas gerekirken manastrda vakit geirip rahat yaam srmesi, devlet ordusundaki askerlerin manastrlara gitmesi, din adamlar ve papazlarn ticaretle uramalar, dini tasvirleri satarak halkn dini duygularn suistimal etmeleri gibi nedenlerle de ikonoklazm hareketinin 726da imparator III. Leon un kard kanunla baladn ne srmektedir. 63 Resim ve heykel krma hareketi 787ye kadar devam etmitir. Bu tarihte ise iktidarn banda VI. Konstantinos (780-797) bulunmaktayd. Fakat ya kk olduu iin idareyi annesi rene almtr. sauria hanedannn son temsilcisi Mikhaelin 867de ldrlmesi ile Makedonya hanedan yani I. Basileios iktidar ele geirmitir.64 Bu dnemde ekonomi, kltr ve askeri alanlarda yeni gelimeler yaanmtr. Bizans bu dnemde toparlanma srecine girmi, Bulgarlarn Bizans iin bir tehdit olmas nlenmeye allmtr.65 Abbasi emirliklerinden merkezi Tunus olan Aglebiler bu dnemde Adriyatik kylarna kadar ilerlemi, Budva ve Kotar (Karada) zerine saldrm, buradan da 867de Dubrovnik nne kadar gelmilerdir. Bu durumda stanbuldan yardm istemi ve Bizans filosu Aglebileri geri ekilmeye zorlamtr. Kazanlan baaryla Bizans mparatorluunun itibar yeniden kuvvetlenmi ve Dou Adriyatik kylarnda Bizans hkimiyeti yeniden kurulmutur. Bunun sonucunda da Hristiyanlk hzl bir ekilde yaylmtr. Srbistan, Hrvatistan, Bulgaristan ve Makedonya da Hristiyanl kabul etmiler ve bu blgelerde Bizansn nfuzu etkili

62

Akit, Niyazi ve Sanr, Ferruh, Anonim, Genel Bilgi Ansiklopedisi, Sava Ciltevi, 1981, s.296-297 In, Ekrem, Bizans Yok Demekle Bizans Yok Olmaz, Sanat Dnyamz, Bizans zel Says, 6970, stanbul, 1999, s.97 64 Cheynet, Jean Claude, Bizans Tarihi (ev. smail Yerguz), Dost Kitabevi, Ankara, 2008, s.67; Gregory, a.g.e., s.215; Levtchenko M. V., Bizans Tarihi, (eviren; Maide Selen), Doruk Yaymclk, stanbul, 2007, s.163; Karakse, Hasan, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Nobel Yaynevi, Ankara, 2002, s.288-289 65 Gregory, a.g.e., s.218-219
63

15

olmaya balamtr.66 Geri ekilen Aglebiler batdaki stnlklerini devam ettirmek iin 870de Malta, 878de ise Syrakusay (Siracusa) ele geirmilerdir.67 I. Baseliostan sonra yerine geen imparatorlar Bulgar, Rus ve Araplar ile mcadele etmeyi srdrmlerdir. II. Baselios (976-1025) Bulgarlar ile savam ve uzun mcadeleden sonra Bulgar devletini egemenlii altna almtr (1015). Hrvatlar ve Srplar da bu dnemde Bizans hkimiyetine alnm, imparatorluun snrlarn stiryadan (Srbistan-Hrvatistan aras) Tunaya kadar geniletmitir.68 Bu dnemde Bizans gerek batda gerekse Anadoluda birtakm baarlar gstermi olsa da bu slale dneminden sonra artk Bizans Seluklu Trkleri ile uramaya balayacaktr. Seluklular, ksa srede Marmara ve Ege denizi kylarna kadar olan Anadolu topraklarn ellerine geirmilerdir. mparatorluk bu sebeple zor duruma dmtr. Yklmak zere olan imparatorlukta bu esnada Aleksios Komnenos bir ihtilal ile imparator olmutur. Bu dnemde Bizansn en byk dman Normanlar idi ve bu tehlikeye kar Venedikliler ile ticari antlama yaplmtr. Bu srada Seluklular Foa, Sakz, Midilli, Sisam, Rodos ve zmiri ele geirmilerdir. Seluklu hkmdar Melikahn (1092) lm ile Seluklular zayflama dnemine girmi, bu durumu frsat bilen Aleksios, Papadan Mslman Trklere kar yardm istemi ve bylece Hal ordular Anadoluya gelerek 1097de Seluklular ile Hallar arasnda mcadeleler balamtr. Genel olarak putperestler, Katolik olmayan Hristiyanlarla ve Mslmanlara kar yaplan savalara Avrupallarca Hal Seferi ad verilmitir. Fakat sonunda bu ad, Trklere kar yaplan seferlere zg bir ad olarak yerlemitir. Trklere kar yaplan bu seferlerin asl sebebi mezhep ve inan perdesi altnda smr ve keifler mcadelesi olarak nitelendirmektedir.69 Seferlerin amalar Hristiyan dnyasna siyasal ve sosyal bir tehlike haline gelmi olan slamiyeti durdurmak, tehlikeye den baharat ve ticaret yollarnn hkimiyetini korumak, Katolik kilisesinin uyruklarn, kudretini ve servetini geniletmek, yeni ve zengin lkeleri ynetim altna almak, Ortodoks kilisesini yok
66 67

Ostrogorsky, a.g.e.,s.220 Ostrogorsky, a.g.e., s.221-222 68 Kou, Reat Ekrem, Bizans Tarihi (arki Roma mparatorluu), Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, stanbul, 1934,s.51-52 69 Erer, Raid, Trklere Kar Hal Seferleri,(Hazrlayan; Ahmed Yksel zemre), Kakns Yaynlar, stanbul, 2002, s.15

16

ederek rekabeti ortadan kaldrmak olarak deerlendirilmitir. Kilisenin sunmu olduu olanaklar, vaat edilenler, banazlk, kar, serven, moda, propaganda, taklit gibi etkenler de, kiiler de Hal seferlerine gitme isteini yaygnlatran nedenler olmutur.70 Bu sebeplere dayanlarak gerekletirilen ilk Hal Seferine 1095te Papa II. Urbanusun (Ek 8) giriimiyle karar verilmitir. Avrupa ilerine ilerleyen hal ordusu Konstantinopolise kadar gelmi, ancak imparator I. Aleksios orduyu Asya yakasna geirmi bylece ordu merkezden uzak tutulmutur. Asya yakasna geen Hal ordusu znik (Nikaia) yaknlarnda Trk ordusu (Anadolu Seluklu Devleti) ile karlam ve bu arpmada I. Hal ordusu Trkleri yenmitir (1097). 1098de Hal ordusu zniki (Nikaia), anlurfay (Edessa), Antakyay (Antiokheia) ve 1099da Kuds ele geirmitir. II. Hal Seferinin gerekesi ise Anadolu Seluklu Devletinin anlurfay (Edessa) geri almasyd. nk Kuds ve Antakya (Antiokheia) bu durumda tehlikeye dmekteydi. Fakat Hallar bu karlamada Trk ordusu karsnda yenilmekten kurtulamamtr. Dzenlenen III. Hal Seferinin amac Msrda yeni hanedanlk kurmu olan ve 1187de Kuds ele geiren Selahaddin Eyyubi (Ek 9) zerinedir. Gerekletirilen sefer yine baarszlkla sonulanmtr.71 IV. Hal Seferi ise 1198de Papa III. Innocentiusun ferman zerine balatlmtr. Seferinin amac; Msr Trklerin elinden geri almakt r. Yaplan mcadelede Hal ordusu Trk ordusu karsnda yine yenilmi ve bu yenilginin ardndan Hal ordusu geri dnnde kazanm elde etmek adna 1203te stanbulu (Konstantinopolis) igal etmi, 1204te ise ehri tamamen yamalamlardr.72 Sonuta Kuds ve kutsal topraklar geri almak iin Mslmanlara kar balatlan drdnc sefer de amacndan sapmtr. Seferler sonucunda Bizans mparatorluu zayflama srecine girmi ve Latinlerin stanbulu (Konstantinoplis) igali yznden de Bat kilisesi ve dou kilisesi arasndaki anlama olana kalkmtr. bylece ortadan

70 71

Erer, a.g.e., s.29-30 Lemerle, Bizans Tarihi , s.111-114 72 Lemerle, Bizans Tarihi , s.115

17

Bizans egemenliinin k ile stanbulda (Konstantinopolis) Flandre Kontu Baudovinin ynetiminde bir Latin imparatorluu kurulmutur.73 Ardndan Romaya sadk bir patrik baa getirilmitir. Hallarn igal etmedii Bizans topraklarnda ise bamsz Bizans devletikleri kurulmutur. Venedik de Bizansn kt gidiatndan yararlanmak ve Akdenizi denetleyebilmek iin nemli adalara, limanlara sahip kmtr.74 Seferlerin ardndan kurulan Bizans devletikleri ierisinde en nemlisi znik (Nikaia) mparatorluu olmutur. znik (Nikaia) mparatorlarndan General Mikhael Palaiologos, VIII. Mikhael adyla ta giymi ve daha sonra 1261de stanbulda (Konstantinopolis) Latin egemenliine son vererek Bizansta Palaiologoslar dnemini balatmtr.75 Bizans mparatorluu kendi i meselelerine younlarken Anadoluda kurulmu olan Seluklularn zamanla zayflamas ve yklmas Bizans iin fazla bir deiiklie sebep olmamtr. Fakat onun ardndan kurulacak olan Osmanl Devleti, Anadolu Seluklular kadar Bizans politikasnda pasif kalmayacak ve Bizansa kar mcadelelerini daha da artracaktr. Osmanl Devleti hedefini stanbul (Konstantinopolis), yani Bizansn merkezi olarak belirleyecek ve bu amaca ulaabilmek iin Bizansa srekli seferler dzenleyecektir. Nihayetinde Osmanl Devleti padiahlarndan Fatih Sultan Mehmet bu hedefe ulam ve 1453te stanbul (Konstantinopolis) Trklerin eline gemitir.

73 74

Levtchenko M. V., Bizans Tarihi, (eviren; Maide Selen), Doruk Yaymclk, stanbul, 2007, s.266 Lemerle, Bizans Tarihi , s.115-116 75 Lemerle, Bizans Tarihi , s.116-117

18

1.1. Bizans mparatorluunun Ekonomisi, Dini ve Sanat

Bizans mparatorluunun ekonomik hayatnn temelini toprak, dolaysyla da tarm meydana getirmitir. Bizans anlayna gre; toprak, gne ve hava Tanrya aitti ve Oda bunlar imparatora brakmt. Toprak kiilere genellikle vergi karlnda verilmitir. Topra ileyenler su ilerse topraklar ellerinden alnmtr.76 Yani toprak devletin malyd. mparatorluun topraa ve bu topran ekilmesine verdii deerin nemini iki faktre balayabiliriz: birincisi retimde sreklilii salamak, ikincisi ise toplanan vergilerle devletin hazinesini zenginletirmekti. Elde edilen rnler arasnda tahl birinci sray almtr. Bunu meyvecilik ve pamukuluk izlemi, bylece toprak devletin en nemli gelir kayna olmutur. Tarmn yannda hayvanclkta gelimitir. Koyun, kei, domuz, sr ve at yetitirilmitir. Tarm ve hayvanclk kadar tekstil de gelimitir. Bata pamuklu ve ipekli dokumaclk olmak zere ketencilik ve halclk ileri bir dzeydeydi. Madencilik, camclk, kuyumculuk da olduka gelimitir. Bunlar sk bir devlet denetimi altnda bulunmutur.77Asya, Avrupa ve Afrika arasndaki balca kara ve deniz ticaret yollar Bizans mparatorluunun topraklarndan getii iin Bizans yzyllar boyunca dnya ticaretinde nemli rol oynam ve Bizans altn 11.yzyl ortalarna kadar her tarafta aranan bir para haline gelmitir.78 I. Aleksios Komnenosa kadar olan 800 yllk sre ierisinde Bizans maliyesinin iyi olduu belirtilmektedir. Bizansn para sistemi olduka salam temellere dayandrlmtr. 15.yzyla kadar dzenli tahsil edilen vergileri bundan sonra toplamak mmkn olmamtr. Gelir gider dengesi azalm, imparatorluk masraflar karlamak iin Venedikten bor para alm fakat bunlarn ounu deyememitir. Geni halk tabakas sknt ierisinde yaamaya balam ve

76

Eyice, Semavi, Bizans Tarihi Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, CLT 3, Grsel Yaynlar, 1982, s.508 77 Eyice, Bizans Tarihi s.508 78 Eyice, Bizans Tarihi s.508

19

bulunduklar yerlerden farkl yerlere g etmilerdir. Devletin de buralardan vergi toplamas olduka zorlamtr.79 mparatorluun gelir kaynaklarn genel olarak ele aldmzda bu ura kollarn belirleyen ana unsurun corafi faktr olduunu grmekteyiz. mparatorluk, corafyann sunmu olduu olanaklardan faydalanmaktadr. Topran verimli ve ilenebilir olmas, bulunduu corafyaya ait hayvanlar ve sahip olduu snrlarn avantajlaryla elde etmi olduu ticari hkimiyet devletin ekonomik seviyesini st dzeyde tutmasn salayan en nemli faktrlerdi. Devletin ekonomik gc mimaride de mmkn olduunca etkisini gstermitir. Bizans mparatorluunda dinin ve kilisenin nemi byktr. Siyasette, sanatta, mimaride, bilimde, felsefede, eitim-retimde, mzikte ksacas Bizans hayatnn her alannda din belirleyici ve ekillendirici nemli bir etken olmutur. mparatorluun kuruluu Hristiyanlk ile sk bir ekilde balanmtr. Patrik imparator tarafndan seilmekte, patrik ise imparatora ta giydirmekteydi. Kiliseye bal olarak geni bir manastr a kurulmutur. Halkn manastrlara olan ilgisi olduka artm bylece insanlar kiliselere maddi destek salamlardr. mparatorlukta manastrlarn nemli olmasnn nedeni; eitlilik gsteren, esnek ve alkan bir kurum olmas, toplumun ihtiyacn karlar nitelikte ve her gruptan insana ak olmasyd. nsanlar buraya gelerek Tanrya olan borlarn demekte ve ayn zamanda huzur, mutluluk ve gven dolu bir hayat yaamaktaydlar.80 Roma mparatorluunun devam saylan Bizans mparatorluu sanatta da Romann mirass olmutur. Bizans Roma sanatndan ayran faktrler ise devletin corafi konumu ve Hristiyanl resmi din olarak kabul etmesidir. Genel olarak deerlendirdiimizde Bizans sanatnn oluumunu; kkn Yunan kltrnn oluturduu Roma sanatndan ve Dounun izleriyle tamamlamtr. Bizans Doudan gelen Anadolu, Msr, Suriye ve ran sanatlar etkilemitir. Bizans yap sanat tula ile tan kullanld bir zellii yanstmtr. Kesmeta yap sanat eyaletlerde, Anadolu, Suriye ve Kuzey Afrikada, tula yap sanat ise stanbulda grlmektedir. stanbul dnda ise Makedonya ve
79 80

Karakse, a.g.e., s.301 Yldz, Sevcan, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri, Detay Yaynclk, Ankara, 2009, s.29

20

Yunanistanda da takip edilebilmektedir.81 M.S. 4. yzylda I. Konstantinus zamannda Bizansn resmi dini Hristiyanlk olunca eski Roma sanat deiik boyutlar kazanmtr. lkenin her yerine kiliseler yaplmaya balanm, bu kiliselerin ii eski Hristiyanlk motifleriyle sslenmitir. Sslemelerde freskler ve mozaikler nemli bir yer tutmutur. Yapyla bezeme arasnda belirli oranlarn dikkate alnmasyla Bizans sanat antsal bir nitelie kavumutur. Bizans sanat din yani Hristiyanlk sanat olduundan dogmalarn, belirli kalplarn kstlamasnda kalm, sanatlar kendilerini kilisede alan rahipler gibi grmler ve bunun yannda karlksz yaplan bu kutsal hizmetler sonucu eserlerine imzalarn atmaktan kanmlardr.82

81

Bahar, Hasan, Roma ve Bizans Tarihi, Kmen Yaynlar, Konya, 2011, s.182; Mango, Cyrl, Bizans Mimarisi, (eviren; Mine Kadirolu), Oxford, Ankara, 2006, s.10
81

Bahar, a.g.e., s.182-183

21

2. ANADOLUDA ERKEN DNEM BZANS MMARS (M.. 306 -726)

Hkimiyet alan geni olan Bizans mparatorluu sahip olduu blgelerdeki kalcln, buralara brakm olduu sanat eserleriyle baarabilmitir. Bata Anadolu olmak zere batda Trakya, Balkanlar, Makedonya, Srbistan, Yunanistan, Kuzey talya ve spanyann belirli ksmlarnda egemenlik kur an Bizans, douda Suriye, Filistin ve Msr ele geirerek Kuzey Afrikann tamamnda hkimiyet salamtr.83 Bizansn ortaya karm olduu sanat ele geirmi olduu blgelerden, hem etkilenmi hem de bu blgeleri etkilemitir. Buna gre de karlkl etkileimle Bizans sanat ve mimarisi ortaya kmtr. Her ne kadar Bizans sanatnn z Yunan ve Roma sanatna balansa da bu84 doru bir yaklam deildir. nk sanatn beslenecei kaynak ilk nce doduu corafyann izlerini tar. Anadoluda domu olan bu sanat ta dolaysyla bu corafyadan kendisine bir takm eyler katacaktr. Anadolunun tarihte birok medeniyete ev sahiplii yapmas, stanbulun (Konstantinopolis) Asya ve Avrupay birbirine balayan bir kpr olmas, bunlarn yannda blgenin eitli ve kkl kltrel zenginlii Bizans sanatnn oluumundaki en nemli etkenler olarak n plana kmaktadr. Bizans sanatnn en gzel rnekleri de doal olarak zn alm olduu Anadoluda veya imparatorluun bakenti stanbulda (Konstantinopolis) meydana getirilmitir. Bizans sanatnn izgisine, ahengine ve ekil gzelliine nem vermi olduu eserler daha ok bakentte yer ald iin bunlara hkim sluba Bakent slbu, d evrelerde daha ilkel ele alnan sanat eserleri ise Eyalet slubunun

83

Eyice, Semavi, Trkiyede Bizans Sanat, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, CLT 3, stanbul, Grsel Yaynlar, 1982, s.514 84 Guntram Koch, Almanyal nl arkeologtur.

22

temsilcileri olarak kabul edilmitir.85 Bizans, Roma mparatorluu dneminde de kullanlan ta ve tula tekniini bakentte de (Konstantinopolis) devam ettirmi , ta sralar arasna tula dizilerini yerletirerek rg tekniini daha ileri bir boyuta ulatrmtr. Bat Anadoluda daha ok Antik dnemin sanat etkisi devam etmitir. Dier blgelerdeki slp ve zellikler daha farkl geliim gstermi ve genellikle yaplarda devirme malzeme, ahap veya kerpi kullanlmtr. rnein; Makedonya, Yunanistan, Suriye, Msr ve Kuzey Afrikadaki eserler birer eyalet sanat rnleri olarak deerlendirilmitir.86 Ksacas, Bizans sanat ve mimarisi corafi dalm bakmndan homojen bir dalm sergilememitir. Bizans mparatorluu, tula ve harc Romallardan almtr. Roma mparatorluundan ve Yunan Mimarisinden fark ise yaplarnda tulaya daha ok arlk vermesidir. Roma ve Yunan Mimarisinde de tula kullanlmtr fakat kireta, tf, granit, ahap, kerpi, bazalt, tulaya gre mimaride daha n planda tutulmutur.87 Bizans Mimarisinde duvarn esas kaplama duvardr. D yzler tatan, tuladan ve hartan meydana gelmektedir. Tula, ta ve har ls Bizansta sadece duvar dokusu olarak kalmam, ayn zamanda hareketlilik getiren ssleme aralar olmutur.
88

cephelerde byk bir

Bizans mparatorluunun belirli yzyllarnda duvar tekniinde kullanlan malzemelerin deiim analizi 4.yzyl duvar tekniinde 5.yzyl duvar tekniinde 6.yzyl duvar tekniinde 30-40cm. Uzunluunda tula kullanlmtr. Tula ve har arasndaki oran 1:1dir. 5-10 sra ta,5-6 sra tula kullanlmtr. Tula uzunluu 36 -38cm.dir. Tula ve har arasndaki oran 1:1dir. Kesme ta veya moloz ta ve 4 sra tula kullanlmtr. Tula uzunluu 33-38cm.dir. Tula ve har arasndaki oran 1:1 veya 2:3 oranldr.

85

Eyice, Semavi, Bizans Sanat, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, CLT 2, Kltr BakanlTarih Vakf Ortak Yayn, stanbul, 1994, s.251 86 In, Ekrem, Bizans Yok Demekle Bizans Yok Olmaz, Sanat Dnyamz, Bizans zel Says, 6970, stanbul, 1999, s.95 87 Abdullah rdk, Yunan ve Roma Mimarisindeki Yap Teknikleri, (Danman: Do. Dr. Gl Grtekin Demir), Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanm Yksek Lisans Tezi, 2006 88 Mehmet hsan Tunay, Trkiyedeki Bizans Mimarisinde Ta ve Tula Tekniine Gre Tarihlendirme, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, 1984.

23

Tablo 1- Tablodaki ve yaplarn detine ait bilgiler Mehmet hsan Tunayn Trkiyedeki Bizans Mimarisinde Ta ve Tula Tekniine Gre Tarihlendirme adl yaynlanmam doktora tezinden alnmtr.

Tabloda Bizans devrine ait 115 adet yapnn eitli blmlerinden alnm 175 duvar rneinin doku analizleri yaplmtr. Buna gre ad geen yzyllar ierisinde duvarda kullanlan malzemenin boyutunda fazla bir deiim olmad, sadece yzyllar ierisinde duvar rmede farkl malzemelerin kullanld, bununla birlikte malzemelerin boyutlarnda ve oranlarnda da fazla bir deiim olmad anlalmaktadr. Bizans Mimarisini Romadan ayran en nemli zellik, Roma Mimarisinde daire plan zerine kubbe ina edilirken, Bizansta drtl plan zerine kubbenin ina edilmesidir. Bizans Mimarisinde tonoz89 ve kubbeler genelde tuladan ina edilmitir. Bu tekniin Romadan gelmeyen, yabanc mimarlar tarafndan uygulanan ithal bir sanat usul olduu belirtilerek, tula mimarisinin tan az fakat kilin olduka mkemmel olduu Mezopotamya ve randa ortaya kt, Bizansn da bu teknii bu kltrlerden rendii belirtilmektedir.90 Bizans Mimarisinde kullanlan teknikler ise; binann d manzarasnn ar, fakat iinin ok ssl olmas, duvar kubbelerinin inasnda mozaik kullanlmas, i duvarlarn damarl mermerle kaplanmas, iki kanatl stun balklar ve bu balklarda bezeme olarak oyma kenger yapra ekillerinin ve hayvan resimlerinin kullanlmas, stunlar zerine kemer ina edilmesi ve birbirini kesen tonozlarn kullanlmas eklinde sralanabilir.91 Erken Dnem Bizans Mimarisi gibi, Erken Dnem slm Mimarisi ve Trk Mimarisinin geliimi de farkl rklarn mimari yaplarnn, tekniklerinin, slplarnn; corafi, kltrel ve dinsel ihtiyaca uydurulmas ile zamanla olumutur. slm Devletleri; eski kavimlerin, komularnn, farkl rklarn sanat ve mimari
89

Tonoz, kemerlerin bir araya gelmesiyle oluturulan tavan rts. Lemerle, Paul, Bizans Mimarisi, (ev. Haluk Togay), Arkitekt Aylk Mimarlk, ehircilik ve Ssleme Sanatlar Dergisi, Say.11-12, Cumhuriyet Matbaas, stanbul, 1998, s.259-260 91 Deniz, Semra ve Aydos, Selim, Sanat Tarihi I, SEK Yay., Ankara, 1995, s.82-83; Arseven, Celal Esad, Sanat Ansiklopedisi, CLT I, Milli Eitim Bakanl Yay., stanbul, 1998, s.259 -260
90

24

geleneklerinden yararlanmada bir saknca grmemilerdir. lk devir slm sanatnda grlen yabanc unsurlarn etkisi, zaman ierisinde orijinal-zgn mimarinin oluumuna katk salamtr.92 Hz. Muhammed ve Drt Halife Dneminde devlet genellikle savalara ve seferlere arlk verdii iin slm Mimarisine gereken zaman ve kaynak ayrlamamtr ve bu yzden de mimari geliim gsterememitir. Bu dnemde daha ok fetihlerle ele geirilmi eski Roma, Bizans ve Sasani topraklarndaki mimari yaplardan yararlanlmtr. Emeviler dneminde ise artk slm sanat ve mimarisi oluum ierisine girmitir. Fakat bu oluum daha ok komu sanatlara (Roma, Bizans, Helenistik, Sasani ve Kpti/Msr) ve mimariye bal olarak deiim sergilemitir. 93 Emevi yaplar daha ok plnlama ve yapsal unsurlar bakmndan Bizans etkileri gstermitir. Bazilikal, transept ve rotond (kubbeli yap) tarz yap plnlar (Ek 10, 11, 12 ve Ek 13), iki katl kemer sistemi ve Antik stun balklar slm mimarisinin Bizans ve Roma etkisini tadn gstermektedir. Yaplarn mimari sslemelerinde de fresk ve mozaik arlkl olarak kullanlm ve bylece Bizans tesiri belirgin olarak grlmtr. rnein; am meyye Camii, Tunus Kayrevan Seyd -i Ukba Camii (Ek 14, 15, 16 ve Ek 17).94 Yap malzemeleri olarak corafyann etkisiyle tulaya arlk verilmi ta ve mermerde kullanlmtr. Abbasiler dneminde ise slm mimarisi, Trk ve Sasani etkisi altnda kalan bir tavr sergilemitir. slm sanat, Mslmanl kabul eden her memleketin sanat unsurlarndan, sanatkrlarndan ve iilerinden faydalanarak gelimi ve bylece ortaya karakter farkllklar kmtr.95 Trkler, Araplardan ok nce kubbe tarzn (rotond) biliyorlard. Araplar, kubbeyi Bizans-Roma etkisiyle rendikleri halde, Trkler yass soan tipi kubbeyi nceden yapmaktaydlar. Gnmzdeki sklatrlm keeden yaplan Krgz adrlarnda bu rnei hl grebilmekteyiz. Trk mimarlnda da kerpi, ta ve tula malzeme olarak kullanlmtr.96 Trk mimarl tam manasyla Trklerin Mslmanla geiiyle gelimitir. Mimarln
92 93

am, Nusret, slamda Sanat Sanatta slm, Aka Basm Yaym, Ankara,1999, s.92 -93 Can, Ylmaz ve Gn, Recep, Ana Hatlaryla Trk slm Sanatlar ve Estetii, Kayhan Yaynlar, stanbul, 2011 94 Hattstein, Markus ve Delius, Peter, slm Sanat ve Mimarisi, Literatr Yay., s.84-87; Hollingswarth, Mary, Dnya Sanat Tarihi, nklap Kitabevi, 2009, stanbul, s.114 -115 95 Grabar, Oleg, slm Sanatnn Oluumu, (ev. Nuran Yavuz), Acar Matbaas, stanbul, 2004, s.179; Toprak, Burhan, Sanat Tarihi III, Gzel Sanatlar Akademisi Yaynlar;25, 1963, s.5-7 96 Gvemli, Zahir, Sanat Tarihi, Varlk Yaynlar, 2009, stanbul, s.270

25

geliimini slmiyete balamamzn sebebi ise; Trklerin nceden eitli dinlere inanmalar ve yar-gebe yaam ekilleri gstermeleridir. randa ve Mezopotamyada Sasani ve Trk; Suriye ve Msrda Trk, Roma ve Bizans; spanyada Vizigot; Hindistanda in, Hindu ve Trk tesirlerini grmemek imknszdr. randa, Anadoluda ve Hindistanda devlet kurmu olan Trklerin bu blgelerdeki sanatlar arasnda grlen farklar, bu blgelerde kalan kltr mirasndan kaynaklanmaktadr. Bu tesirler gerek yaplarn plnnda gerekse kullanlan malzemede kendini gstermektedir.97 Ksacas slm Mimarisine bu dnemde baktmzda u yargya

varabiliyoruz; din birlii slp birliini dourmamtr. Sanat bir kompozisyondur. Her a nceki a devam ettirmi onu bir stn dereceye kadar ykseltmitir. slm Mimariside bylece sanat oluumu ierisindeki devini bu deiim ve karm ile yapmtr. Mimarinin ve sanatn oluumu farkl zenginliklerle, oluumlarla deiim gsterir ve a atlar. Tpk slm ve Trk Mimarisinde olduu gibi Bizans Mimarisi de bu geliimi, oluumu gerekletirmitir. Sanat tarihileri Bizans Mimarisini dini, askeri ve sivil mimari olmak zere e gruba ayrmlardr.

2.1.1. DN MMAR

Hristiyanln 4.yzyln ilk yarsnda serbest bir din haline gelmesiyle Bizans sanat ve mimarisi bir gei dnemine girmi bylece imparatorluk Yunan-Roma dnyasnn sanat geleneklerini yeni inanca uydurmaya almtr. Bunun yannda dounun btn ekil ve renk tesirlerini de kendisinde toplamaya devam etmitir.98 Zeviye99 gre Bizans mparatorluunun dini mimaride kullanlm olduu teknikler Roma ve lka mimarisinden alnmtr. Yunanllarn izleme zgrlne ve Romallarn sahneciliine yabanc olarak bu iki deneyde kendilerine hayati olan

97

Yetkin, K. Suut, slm Mimarisi, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Trk ve slm Sanatlar Tarihi Enstits Yaymlar:2, Dou Matbaas, Ankara, 1959, s.7 98 Turani, Adnan, Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul, 2012, s.208 99 Bruno Zev,1918de talyada domu nl mimardr.

26

semilerdir. Kiliselerin, Yunanllarn insani llerine ve Romallarn i mekn fikrine uygun olduunu Zevi eserinde dile getirmitir.100 Talbot101 Bizansllarn ilk kiliselerini kendilerine nce klasik dnyadan daha sonra da Doulu komularndan miras kalan biim ve tekniklere gre yaptklarn dile getirmitir.102 Pagan bir sistemden tek tanrl bir sisteme gei sonrasnda mimarideki en belirgin deiim, genelde dini yaplarda gereklemitir. Bizans sanatnn ve mimarisinin ekillenmesinde dounun, dinin ve Yunan kltrnn etkisi olduu sylenebilir ve bu deiim sadece bir kltrle badatrlamaz. 4.yzylda Bizans mparatoru I. Konstantinus Hristiyanlarn gcnden ekindii iin onlarla bir anlama yoluna gitmi ve 313 tarihli Milano Ferman ile Hristiyanlara ellerinden alnan tm haklar geri verilerek Hristiyanlk serbest bir din haline gelmitir.103 Burada bahsetmi olduumuz 313 tarihi Bizans sanatnn gelimesi iin bir dnm noktasdr. Bu tarihten sonra ortaya kan sanat Hristiyan sanat ve mimarisidir. Kimi tarihiler iin dnm noktas saylan bu tarih Mango104 iin farkl deerlendirilmektedir. nk Mango Hristiyanln serbest hale gelmesiyle dinin sanat zerinde hemen grnen bir etkisi olmadn ne srerek, Hristiyanln kendisine zg bir sanat geleneinin bulunmadn, hatta dinin sanata kar olumsuz yaklatn ifade etmektedir. Tamamen bu dnemde ne geerliyse onlar kullanlarak halka dnk bir dini sanat yaratlmtr. Sanatn kendi kimliine brnmesinin ise yaklak bir yzyl aldn belirtmektedir.105 Hristiyanln gizli gizli yaylmaya balad M.S. 1. yzyl ile eitli lkelerce resm din olarak kabul edildii M.S. 4. yzyla kadar geen sre iinde ortaya kan sanata veya mimariye Erken Hristiyan Mimarisi denilmektedir. Genellikle I.
100

Zev, Bruno, Mimariyi Grmeyi renmek, (ev. H.Demir Divanlolu), Birsen Yaynevi, stanbul, 1990, s.33 101 Rice Tamara, Talbot, 1904te St. Petersburgda Rusyada domu nl sanat tarihisidir. 102 Talbot, Rice Tamara, Bizansta Gnlk Yaam Bizansn Mcevheri Konstantinopolis(ev.Bilgi Altnok), zne Yaynlar, Ankara, 2002, s.208 103 Arseven, Celal Esad, Sanat Ansiklopedisi, CLT I, Milli Eitim Bakanl Yay., stanbul, 1998, s.258-259; Eyice, Semavi ,Bizans Sanat, s.251; Eyice, Semavi , Trkiyede Bizans Sanat, 515 ; olakolu, Lale ve Pekn, Sevgi, Sanat Tarihi I, nklap Kitabevi, stanbul, 1995, s.77 104 Cyrl Mango, Bizans mparatorluu'nun tarihi, sanat ve mimarisi hakknda aratrmalar yapan ngiliz uzman. 105 Mango, Cyrl, Bizans Mimarisi, (ev.Mine Kadirolu), Oxford, Ankara, 2006, s.49

27

Konstantinustan I. Justinianosa ierisinde deerlendirilmektedir. oluturmaya balamasdr.

106

kadar olan dnem (M.S.200-600) bu mimari Mimarlk asndan bu dnemin gelecee ynelik

en nemli katks Roma bazilikasnn ana hatlaryla kilise plan emasnn zn

Suriye, Msr ve Anadoluya yaylan Hristiyanlk hareketi ilerleyen zamanda Bizans sanat ve mimarisi zerinde derin etkiler brakmtr. Fakat Hristiyanln ilk dnemlerinde imparatorlukta dinsel bir mimari henz gelimemitir. Genellikle dinsel trenler yemek odalarnda gerekletirilmitir. Kk Hristiyan gruplar zel evlerdeki (Ek 18) uygun meknlarda tapnmlar ve kilise sadece ecclesia107 veya bir bina olarak deil, insanlarn kendisi olmutur. Hristiyan olmak isteyenler tapnmann ilk ksmn izlemiler fakat cemaate kabul edilenler Agapeyi (sevgi yontusunu) ve Eucharisti (kran) kutlarken onlar baka bir odaya ya da daha byk evlerinin peristiline (stunlu avlu) ekilmek zorunda kalmlardr. Yalnzca ritelle (dini trenle) vaftiz edilenler Aai Rabbani Ayinine108 katlmtr. Aziz Paulus109un Efesi ziyaretindeki gibi gerektiinde de bir yer kiralanabilmitir.110 Erken Dnem Bizans Mimarisinin en nemli yap tipleri arasnda , ya da be nefli, transeptli ve kubbeli Helenistik bazilikalar nemli bir grubu oluturmaktadr. kinci bir yap tipi ise merkezi planl yaplardr. Bunlarn yuvarlak plnl olanlarna rotond ismi verilmitir. Bu yap tipi mabetlerde, hamamlarda, vaftiz binalarnda ve azizlerin hatrasn yaatmak iin yaplm martyrionlar (din uruna lenler, ehitler iin ina edilmi yaplar) da kullanlmtr. Dnemin sonuna doru ise Yunan ha (Ek 19) eklindeki yaplar nem kazanmaya balamtr.111 Anadoluda ki Erken Dnem Bizans Dini Mimarisinde genellikle iki nemli imparator n plandadr. I. Konstantinus ve I. Justinianos. Kostantinus dnemi,
106

brahimgil, Mehmet Z., Hristiyan ve Bizans Sanat,http://www.hristiyangazete.com/2012/05/hri stiyan-ve-bizans-sanati-doc-dr-mehmet-zeki-ibrahimgil/#.UPR8NeQ01Xo.,(20.05.2012) 107 Eccelesia (Meclis), Yunanca bir kelime olup kilise anlamn da tamaktadr. 108 Aai Rabbani Ayini, Hz. sann etini ve kann temsilen ekmek ve arabn kutsand ayin. 109 Havari Paulus, On ki Havari den biri. Yahudi asll ailesinin yerletii Tarsusta yaklak M.S.5 15 yllar arasnda domutur. Saul olan ad vaftiz edildikten sonra Paulos olarak deitirilmitir. Hristiyan dinini yaymak iin yapt geziden sonra M.S.60ta Romaya gitmi ve M.S.66da burada tutuklanmtr. M.S.67de ise Ostia yolunda ba kesilmitir. Bkz. Guntram Koch, Erken Hristiyan Sanat, (ev. Aye Aydn), Arkeoloji ve Sanat Yay., 2007, stanbul, s.20 110 Leland, Roth M., Mimarln yks, eleri, Tarihi ve Anlam, (ev. Ergn Aka), Kabalc Yaynevi, stanbul, 2000, s.335 111 Can, Ylmaz ve Gn, Recep, Ana Hatlaryla Trk slm Sanatlar ve Estetii, Kayhan Yaynlar, stanbul, 2011, s.52

28

Hristiyanlk mimarisinin balang noktasn oluturmaktadr. nk dnemi iki nemli olay iermektedir; bunlarn birincisi 4.yzyln ilk yarsnda Hristiyanl serbest bir inan haline getirmesi, ikincisi ise stanbulu (Konstantinopolis) imparatorluun bakenti olarak semesidir. Hristiyanln serbest hale gelmesiyle dini mimari artk bu dnemde gelimeye balamtr. Hzla ilerleyen dini mimari I. Justinianos dneminde de devam etmi, bunun yannda baz dini yaplar dnemin mimarlar tarafndan onarmdan geirilmitir. Dier imparatorlar dneminde ise dini yaplarn inas devam etmitir. Fakat saylar bu iki imparator dnemindeki kadar fazla deildir. karklklar, taht mcadeleleri, ksa dnem iktidar dnemleri ve dini anlamazlklardan dolay, dier imparatorlar dneminde mimariye gereken ilgi gsterilememitir. I. Kostantinus dnemini dini mimarinin balang noktas olarak

gsterdiimiz iin bu dnemin ncesini, I. Kostantinus dnemini ve sonrasn ayr balklar altnda ele alacaz.

2.1.1. I. Konstantinus ncesi Dnem (200-311/313)

Roma mparatorluunun snrlar ierisinde kalan topraklarda 1.ve 2. yzylda Hristiyan cemaatin kulland bir yap henz ortaya kmamtr. 1.yzyln ortalarnda Balkanlarn gneyinde ve Anadolunun kk ehirlerinde Hristiyanlarn olduu baz yazl kaynaklarda belirtilmektedir. Aziz Paulus, misyon gezilerinde Anadoluda birok yeni Hristiyan cemaati oluturmu ve var olanlar ziyaret etmitir. Aziz Paulus, M.S. 46-48 yllar arasnda Antakyadan (Antiokheia) yolculuuna balam ve bir liman kenti olan Samandaa (Seleukeia Pieria) gelerek, buradan bir gemiyle, Kbrs (Salamis ve Paphus) zerinden Antalya (Attalia) Limanna ulamtr. Kara yolu ile Aksuya (Perge) AksuVadisinden (Kestros) ise Yalvaa (Psidia Antiokheia) gitmitir. Yolculuuna devam ederek, Konya (conium), Hatunsaray Kasabas (Lystra) ve Aran Kyn (Derbe) ziyaret etmitir. Ayn gzerghtan geri dnerek Yalva (Psidia Antiokheia) ve Aksu Vadisi (Kestros) zerinden, Aksuya (Perge), oradan da Antalyaya (Attalia) varmtr. Daha sonra deniz yolu ile Kbrsa uramadan Samanda (Seleukeia

29

Pieria) ve Antakyaya (Antiokheia) ulaarak birinci yolculuunu tamamlamtr (Ek 20).112 Paulus ikinci yolculuunu (Ek 21) M.S.49-50de gerekletirmitir.

Antakyadan (Antiokheia), Tarsus, Aran Ky (Derbe), Hatunsaray Kasabas (Lystra), Konyaya (conium) ulam, Yalvadan (Psidia Antiokheia) anakkaleye (Troas) gei yapm, oradan da deniz yolu ile Makedonya Neapolisine gitmitir. Karayoluyla Makedonya kentleri olan Philippi, Amphipolis, Apollonia, Thesallonica ve Boreay ziyaret etmi, buradan deniz yoluyla Kta Yunanistandaki Athens, Korinth ve Cencrea kentlerine gitmitir. Deniz yoluyla yolculuuna devam ederek tekrar Anadoluya gemi ve Seluka (Efes) ulamtr. Yine deniz yoluyla Rodos (Rhodes) Adas zerinden Suriyeye (Caesarea), buradan da son durak olan Kudse (Jerusalem) varmtr. Bir sre sonra yine karayolu ile Galatya ve Frigya Blgelerini bir kez daha dolaarak, daha nceki yolculuklarnda Hristiyan olan kiilerin ne durumda olduklarn grerek, ruhen pekimelerini salamak zere nc yolculua kmak iin Antakyaya (Antiokheia) geri dnmtr.113 nc ve en uzun sreli yolculuuna (Ek 22) M.S.53 ylnda balam, farkl yerlere urayarak Seluka (Ephesos) gelmi ve burada yl kalmtr. Tekrar Eski stanbul/Dalyan Kye (Aleksandreia Troas) gitmi, Yunanistan yolculuu sonrasnda Gelemie (Patara) ulamtr. Oradan gemi ile tekrar geri dnmtr. Paulusun yapm olduu yolculuklar araclyla 1.yzyl ortalarnda Anadoluda byk bir Hristiyan cemaati olumutur.114 oannesin115 vahiylerinde M.S.100 yl civarnda Anadoludaki yedi cemaate mektuplar gndermi olduu belirtilmitir. Bunlar: Efes (Ephesos), zmir (Smyrna), Bergama (Pergamon), Akhisar (Thyateira), Sart (Sardeis), Alaehir (Philadelphia) ve Denizli yaknlarndaki Eskihisar (Laodikeia) cemaatleridir.116

112

Koch, Guntram, Erken Hristiyan Sanat(ev. Aye Aydn), Arkeoloji ve Sa nat Yay., 2007, stanbul, s.20; http://www.ispartakulturturizm.gov.tr/belge/1-74788/st-paul-aziz-paulus.html (02.07.2012) 113 Koch, a.g.e., s.20; http://www.ispartakulturturizm.gov.tr/belge/1-74788/st-paul-aziz-paulus.html (02.07.2012) 114 Koch, a.g.e., s.20-21 115 oannes (Yuhanna), Vaftizci Yahya olarak da bilinmektedir. Bu ad kendisine, Hz. say rdn Irmanda vaftiz etmesinden sonra verilmitir. Hz. saya ilk inananlardandr. Ba kesilerek ldrlmtr. 116 Koch, a.g.e., s.21

30

Hristiyanln balangcnda, cemaatlerin ekillenmesinde St. Paulusun mektuplarnn nemli rol olmutur. nk Hristiyanlar dua etmek zere toplandklarnda Pavlusun mektuplarn okuyarak manevi g kazanmlardr. Bu mektuplar oaltarak dier kiliselere de gndermilerdir.117 Hristiyanln erken dnem mimarisine ait en eski buluntu Aberkios adnda bir Hristiyana ait, Anadoluda Afyon yaknlarnda, Frigyada bulunan mezar altardr.118 Hristiyan Yaztlarnn Kraliesi olarak adlandrlm bu altar uzun bir yazta (Ek 23 ve Ek 24) sahiptir. Yazt M.S.170 ile M.S.200 yllar aras dnemi ele almaktadr.119 Eser 1892de Osmanl padiah II.Abdlhamitin izniyle Vatikana hediye edilmitir. Hristiyanlk tarihi asndan byk neme sahip olan Aziz Aberkiosun mezarnn da Afyon Sandklda olduu yaplan almalarla belirlenmitir.120 3.yzyl sonu ile 4.yzyl arasnda Hristiyan nfusun says hzla artmtr. Buna paralel olarak da daha byk kiliseler yaplmtr. Lactantius,121 zmitte (Nikomedeia) mparator Diocletianusun sarayndan grlebilen ve ehre hkim meydanlarn birinde olduka yksek bir kilisenin varlndan bahsetmitir. Fakat kilise yine ayn imparator tarafndan yklmtr. Silifke (Seleukeia) yaknlarndaki Meryemlikte (Ayatekla) yer alan Thekla Kilisesi altndaki maarann da bu dneme ait olabilecei varsaylmaktadr. Kilise Hristiyanln yasak olduu dnemlerde Aziz Paulusun rencisi olduu sylenilen Thekla adndaki kadnn, Meryemlikte Silifkede (Seleukeia) bulunan maarada ibadet yapt rivayet edilmektedir. mparator Zenon dneminde de Azize Theklaya duyulan sayg zerine buras kiliseye dntrlmtr.122

117

Aydn, Mehmet, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1995, s.94-95 118 Altar, Antikada tapnaklarn etrafn kuatan evre duvar boluunda, tiyatronun orkestrasnda, agorada ve evlerde, zerinde adak kurban edilen, yaklan ve sunular da bulunan yuvarlak ya da kare, genellikle tatan yaplm, kurban kannn akmasn salayacak delii bulunan bir masa niteliindedir. Masa eklindeki altarlar bezemesiz, yaztl veya kabartmaldr. Bkz.Tamay Tekam, Arkeoloji Szl, Alfa Yaynlar,stanbul, s.11 119 Koch, a.g.e., s.21-22 120 Sandklda Yaam nl Bir Hristiyan nderi Aziz Aberkiosun Mezar Yazt Sandklda M Bulundu?, http://www.sandiklitso.tobb.org.tr/haber.php?kimlik=68 ,(12.04.2012) 121 Lactantius, Hristiyan din bilgini. Cirta yaknlarnda M.S.250de doduu sanlmaktadr. M.S. 300 ylnda Hristiyanl kabul etmitir. Konstantinus tarafndan olu Crispusun eitimiyle grevlendirilmitir. M.S. 325 ylnda lmtr. Bkz. Guntram Koch, Erken Hristiyan Sanat, s.24 122 Granth, Mchael, Romadan Bizansa .S. Beinci Yzyl, (ev. Z. Zhre lkgelen), Homer Kitabevi, stanbul, 2000, s.109; Hagia Thekla (Meryemlik), http://www.kenthaber.com/akdeniz/ mersin/silifke/ Rehber/kiliseler/hagia-thekla-meryemlik,(08.02.2008)

31

2.1.2. I. Konstantinus Dnemi

Hristiyanln serbest bir din haline gelmesiyle (313 Milano Bildirgesi) hem ilevsel hem de simgesel adan kamusal tapnmaya uygun bir yap tipinin tasarlanmas sorunu ortaya kmtr. Hristiyanlarn bu inanc kabul etmi byk kitleleri barndrabilecekleri ve yaplan ayinleri gerekletirebilecekleri kapal meknlara gereksinimleri olmutur. Eski tapnak formlar dar olduklarndan ve eski pagan dinine ait simgeleri ierisinde bulundurmalarndan dolay kullanlamamlardr. Bu yzden Konstantin ve kilise yetkilileri daha geni ve planl yaplara ynelmilerdir.123 Geleneksel olarak imparatorluun adaletinin datld yap olan bazilikay uyarlam, bylece devlet ve kilise arasndaki yeni ba desteklemitir. Bu mimari tipinin en byk rnei Romada yer alan eski San Peter (Pietro) Kilisesidir. Bu kilisenin bazilika plan (Ek 25) kendisinden sonra gelen birok yapya rnek tekil etmitir. I. Konstantinusun destekledii dinsel mimarinin rnekleri olan birok kilise Anadolu dnda halen ayaktadr.124 Fakat Konstantinus dnemine ait Anadoludaki kiliselerin ok az gnmze kadar ulaabilmitir. Bu yzden Anadoluda yer alan mimari yaplarn zellikleri tam olarak bilinememekte, sadece gereine yakn tahmini planlar ve izimler yaplabilmektedir. stanbulun (Konstantinopolis) imparatorluun yeni bakenti olmasyla I. Konstantinus hem bakente hem de dier blgelere isimlerini yazl kaynaklardan rendiimiz birok kilise yaptrm, fakat bunlardan gnmze Sophiann (Aya Sofyann) hi bir kalnt ulamamtr. Bugn stanbulda bulunan Hagia Eirene (Aya rini) ve Hagia yerinde nceden yer alan Megale Eklesia (Byk Kilise) ile I. Konstantinusun mezarnn da iinde bulunduu On ki Havari Kilisesi125 (Ek 26 ve Ek 27) bu dneme ait yaplar olarak kabul edilmitir. Gnmzde On ki Havari Kilisesinin dousunda yer alan mausoleum126 ise daha

123

Roth, M. Leland, Mimarln yks eleri, Tarihi ve Anlam, (ev.Ergn Aka), Kabalc Yaynevi, stanbul, 2000, s.336 124 Hollingswarth, Mary, Dnya Sanat Tarihi, nklap Kitabevi, 2009, stanbul, s.97 125 Havariyyum Kilisesi, I. Konstantinus tarafndan yaptrlan kendisinin de mezarnn bulunduu ha planl On ki Havari Kilisesi 1461 ylnda yklarak yerine Fatih Sultan Mehmet Camii yaptrlmtr. 126 Mausoleum, belirli bir sanatla ve slupla sslenmi mezar, mozole.

32

sonra ailesi iin eklenmitir. Kilisenin mimarisinde kullanlan ha plan 127 da ilk kez bu yapda grlmektedir.128 mparator I. Konstantinus yaamnn sonuna doru, gnmzde Fatih Camiinin bulunduu alanda, antsal bir kilise ve onunla balantl bir mausoleum yaptrmak istemi, bu ama iin de stanbulda (Konstantinopolis) Halie bakan yksek bir alanda bu kiliseyi ina ettirmitir.129 I. Konstantinus Antakyada (Antiochia ad Orontem) bir katedral ina ettirmitir. Fakat yap kan bir yangn ve deprem sonucu yklmtr. Gnmzde katedralin ehrin tam olarak neresinde ina edildii bilinmemektedir. Baz yazl kaynaklarda yapnn sekizgen planl, evre koridorlu130 ve merkezi planl131 olduu belirtilmektedir.132 Bu dnemin dini mimarisinde ksa sre ierisinde farkl planlara sahip kiliseler yaplmtr. rnein, bazilikalarda yaplan eitlemelerden biri, enine nef133 uygulamasdr. Merkezi planl yaplar evre koridorlu yuvarlak, sekizgen planl ya da serbest ha planl yaplardr. Bu dnemde ilk vaftizhaneler134 de yaplmtr.135 Bazilikalarn bu dnemde bu kadar eitlilik gstermesinin sebebi ise, var olan bu plana yeni din unsurunun girmesidir. I. Konstantinus dnemi sonrasnda (4.yzyln ikinci yars) sadece ehirlerde deil, kk yerleim yerlerinde de saysz kilise yaplmtr. Bu yaplar genellikle bazilikal tarzda olup ilerleyen dnemlerde bu tarza yeni planlar eklenmi, bununla birlikte merkezi planl yap tipi de kullanlmaya devam edilmitir. Bunun yannda, Roma mparatorluk Dnemine ait gnmze kadar ulaamamtr. eski yaplardaki stunlar ve dier yap malzemeleri devirme olarak yeniden kullanlmtr. Fakat bu kiliselerin geneli

127 128

Ha Plan, plana gre karenin ortasnda drt filaya zerinde bir kubbe oturmaktadr. Koch, a.g.e., s.33 129 Atik, Nee, Havariler Kilisesi, Sanat Tarihi Defterleri 8, Metin Ahunbaya Armaan Bizans Mimarisi zerine Yazlar, Ege Yaynlar, stanbul, 2004, s.103 130 evre Koridorlu, yap plan Romada I. Konstantinusun yaptrd bi r grup kilisenin yan neflerinin evre koridoru eklinde oluturulmasyla ortaya kmtr. 131 Merkezi Planl, kubbe vs. gibi merkezi e evresinde bir dey eksene gre gelimi, genellikle tam simetrik plan dzenidir. 132 Koch, a.g.e., s.34 133 Enine Nefli, bu tip bazilikalarda apsis nnde, baz rneklerde yanlarda, yan neflerin boyutlarn da aan enine bir nefin yer almasdr. 134 Vaftiz, Hristiyanlkta yeni doan ocuun ilk gnah silmek ve onu Hristiyanlatrmak amacyla yaplan kutsal ilemdir, bu ilemin yapld yere de vaftizhane denilir. 135 Koch, a.g.e., s.36

33

2.1.3. I. Konstantinus Dnemi Sonras (Justinianos ve Dier mparatorlar)

Erken Hristiyanlk Dneminde I. Konstantinus dneminden sonra dini mimari hzl bir ekilde gelimi, farkl teknikte ve planda yaplar ina edilmeye balanmtr. Bunlar: 1.Tek Nefli Yaplar, 2.Bazilikalar, 3.Merkezi Planl Yaplar, 4.Yunan Ha Planl Yaplardr.

2.1.3.1.

Tek Nefli Yaplar

Olduka sade olan bu form kiliseler iin sklkla kullanlmtr. Genellikle kk olan bu yaplarn bir ksm basit, (Hierapolis/Pamukkale Domitianus Kaps yaknndaki apel) bir ksm ise olduka byk boyutlardaki dzgn kesme ta malzemelerden ina edilmitir (Turabdin/Mardin Dalarndaki birok kilise). Erken Hristiyanlk dneminde Mardin ve Midyat civarnda daha ok Sryani136 etkisi hkim olup bu blgede ina edilen manastrlar iinde en nemlilerden biri de Deyrl Zaferan Manastrdr. (Ek 28) Gnmzde Mardin ilinin 3-4 km dousunda yer alan ve 5.yzylda Sryani olduklar dnlen iki karde, Theodosius ve Theodore tarafndan ina edildii tahmin edilen manastrn yap eklentilerinin inas,

136

Sryani, Hrisyiyanln mezheplerinden biridir. Hz. sann ilk havarilerinden Aziz Petrus ve Thomasn grlerinden etkilenip puta tapanlardan ayrlan, Arami kkenli ilk Hristiyan topluluktur. lk dini merkezleri Antakyadr. Zamanla kltrel merkezleri anlurfa ve patriklik merkezleri de Diyarbakr (Amid) olmutur. Bkz. Sevcan Yldz, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri, s.227-228

34

Hristiyanlk dneminin balamasyla gerekletirilmitir (M.S.493/I.Anastasisos). Manastrn ierisinde iki kk apel bulunmaktadr.137 Sryani Kadim (Ortodoks) cemaatine ait Mar Behnam (Krklar) Kilisesinin (Ek 29), 5.yzylda yapld tahmin edilmektedir. Halk arasnda Krklar Kilisesi olarak da bilinen bu yapnn ne zaman ina edildii hakknda kesin bir bilgi yoktur. Fakat Sryani tarihilere gre M.S.569da (6.y.y) yapld tahmin edilmektedir. Avlu farkl zamanlarda yaplm yaplar topluluundan olumutur. Naos (tapnak) stunlarn zerine oturtulmu kemerlerden oluan be neften meydana gelmi, kuzeydeki ve gneydeki nefler daha sonradan yapya eklenmitir. Kilise 12. yzyldan sonra, kemikleri kilisede gml olan Krk ehitlerin adna Krk ehitler Kilisesi (Krklar Kilisesi) olarak anlmaya balanmtr. Sryani inancna gre azizlerin, ehitlerin ve Meryem Anann efaatine inanld iin azizlerin kemikleri kilisede gmlmtr. Kiliseye adn veren Mar Behnam ve kz kardei Saronun yks ise u ekilde anlatlmaktadr: Asur vilayetinin kral olan Senharipin Behnam ve Saro adnda iki ocuu vardr. Czzam hastas olan Saroyu hibir doktor iyiletiremez. Behnam babasndan habersiz onu Mar Mataya gtrr ve ksa bir sre sonra Saro iyileir. Bu mucizenin karsnda Behnam ve Saro Hristiyan olurlar. Behnam olanlar babasna anlatr, Hristiyanlk inancna kar bir putperest olan babas olanlar kimseye anlatmamasn tler ve kendi ocuklarn inanlar yznden ldrmeye karar verir. Babasnn plann renen Behnam, kz kardeini alp Mar Matayn yanna snmak iin yola koyulur ama yolda babasnn askerleri onlar bulur ve ldrr. Senharip yaptna ok piman olur ve akl saln yitirir. Kars onu iyiletirmesi iin Mar Mataya gtrr. Mucize bir kere daha tekrar eder ve Senharip iyileir. kranlarn sunmak iin Mar Matayn adna bir manastr yaptrr. Kilisede kemikleri gml olan krk ehidin yks ise: M.S. 240ta Roma mparatoru Hristiyanlarn dinlerinden vazgeirilmelerini emreder. Kapadokya blgesinin valisi, inanlarn inkr etmeyen Hristiyanlar ldrmeye balar. Krk kii bir araya gelip inanlarn savunurlar ve bu yzden yedi gn boyunca ikence grrler. mparator bu isyan duyunca Kapadokyaya gelir ve onlar Sivasa kadar
137

Cansever, Meltem, Trkiyenin Kltr Miras:100 Mimari aheser, NTV Yaynlar, stanbul, 2009, s.187; Yldz ,a.g.e.,s.228

35

srkleyerek gtrr. nanlarn inkr etmeleri iin onlar buz gletine atar ve gletin karsna bir hamam yaptrr. Bu krk kiiden biri hamama kaar ve ldrlr. Hamamda nbet tutan Roma askeri gkten krk halenin (k halkasnn) gldekilere doru geldiini grr, bundan ok etkilenir ve kendini gle atar. Bu krk kii donarak lr ve Krk ehitler olarak anlr. Giri kapsnn stnde bu iki yky tasvir eden 17. yzyla ait tablo yer almtr.138 Mor Yakup Manastr (Ek 30), Nusaybin ile merkezinde yer almaktadr. Mor Yakupun lmnden sonra (5.yzyln sonu) Mor Yakup adna, 6.yzyln banda yapmn barahibin stlendii bir kilise ina edilir.139 Dayrul Umur Manastr/Mor Gabriel (Ek 31 ve Ek 32), Sryanice Rahiplerin Meskeni anlamna gelen Dayro dUmrodan gelen isim Trkeye Dayrulumur olarak gemitir. Manastr, Midyatn 23 km gneydousunda yer almaktadr. 397de Mor umuel ve Mor emun tarafndan kurulmu nemli bir dini yapdr. Yapm bitirilen binann n ksa zamanda Roma ve Bizans mparatorlar tarafndan duyulmu ve imparatorlar eitli zamanlarda manastra balarda bulunarak yapmna yardm etmilerdir.140 Baz kiliseler ahap atl, bazlar ise ksmen erit kemere sahip tonozlu yaplardr. rnein; Kilikya-Cennet Cehennemdeki kilise. Tek nefli yaplarn bazlarnda dou blmn kuzey ve gneyine yaplan yan odalarla bir T formu oluturulmutur. rnein; Kayserinin kuzeydousunda yer alan Kk Brngzdeki kilise. Baz rneklerinde ise, kare planl blmn zerinde bir kule ykselmi ve kubbe ile rtlmtr. Bu kubbe sistemi genellikle I. Justinianos dneminde sklkla grlmtr. Bu yapya rnek olarak ise Aksarayn Gzelyurt ilesine bal Sivrihisar kyndeki Kzl Kilise (Ek 33) gsterilebilir.141 Kzl Kilise, Kapadokyann batsnda, Gzelyurt blgesi, Sivrihisar ky yaknlarnda, Melendiz Dalarnn karsnda byk bir dzln ortasnda yer

138

Yldz, a.g.e. s.229-230; http://www.mekan360.com/360fx_mardinkirklarkilisesi-mardin-merkez. html (12.01.2013) 139 Yldz, a.g.e., s.230; http://mardinim.blogspot.com/2008/01/mor-yakup-manastr-salhabartepe-tura bdin.html (12.01.2013) 140 http://www.morgabriel.org/tarihce.html (12.01.2013) 141 Koch, a.g.e., s.37-39

36

almaktadr. 4. yzylda yaam olan Ortodoksluun kurucularndan Aziz Gregori,142 stanbul'dan Gzelyurt'a dnmesinin ardndan hayatnn son gnlerini buradaki iftlikte geirmitir. Patrik'in lmnn ardndan onun ansna 6. yzylda Kzl Kilise ina edilmitir. Kilise, serbest ha plan emasna sahiptir. kolu ha planl kilisenin kuzey ve bat ha kollar arasnda bir parekklesion 143 bulunmaktadr. Kzl Kilise, at rts ayakta olan bu dneme ait blgedeki tek kilisedir. D duvarlar ve kubbe ayakta, ha kollarn rten tonozlarn byk bir blm ise yklmtr.144 Kiliseyle ilgili gnmzde restorasyon almalar balamtr. nk 1500 yllk yapt; Dnya Antlar Fonu'nun 2008 ylnda Dnyann En Fazla Tehlike Altnda Bulunan 100 Tarihi Eser Listesinde yer ald iin gnmze kazandrlmaya allmaktadr. Yunanistan, Amerika ve Fransa gibi lkelerden de bu restorasyona gereken ekonomik destein verilecei beyan edilmitir. ncelikle restore almas kubbenin kurtarlmasna yneliktir. Restorasyonun proje bakanln ise Yldz Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi Restorasyon Blm Bakanlndan emekli Prof. Dr. smet Aarylmaz yapmtr.145

2.1.3.2.

Bazilikalar

Bazilika (Ek 34 ve Ek 35); Antika da ilk defa Romallar tarafndan yaplm, dinsel ya da kamusal ilevli, stun dizilerince tanan ve u kesiminde nie146 benzer bir apsis bulunan, dikdrtgen planl bir yapdr.147 Paralel stun sralaryla uzunlamasna neflere ayrlm ahap atl yaplardr. Ortadaki nef, geni ve yksek olup yanlarnda birer veya ikier yan nef bulunur. Ana nef yarm daire
142

I. Gregorius(540-604), Byk Gregorius olarak da bilinmektedir, M.S. 590' da papalk yapm Hristiyan din adamdr. 143 Parekklesion, Bizans Mimarisinde bir kiliseye bitiik veya ayrk olarak ina edilen apel. 144 elebiolu, Banu ve Aarylmaz, smet, Kapadokyada Kzl Kilise, Yldz Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi E-Dergi, CLT 3, Say 2, 2008, s.155 145 Bin 500 Yllk Kzl Kilise'nin Restorasyonu Balad http://www.haberler.com/bin-500-yillikkizil-kilise-nin-restorasyonu-2873239-haberi/,(16.07.2011)
146 147

Ni, ssleme veya deiik amalar iin duvar iine oyulan, st kemerli girinti. Gombrich, E. H, Sanatn yks, (ev. Erol Erduran ve mer Erduran), Remzi Kitabevi, stanbul, 2007, s.133; Grant, Mchael, Romadan Bizansa .S. Beinci Yzyl, (ev. Z. Zhre lkgelen), Homer Kitabevi, stanbul, 2000, s.98; Szen, Metin veTanyeli, Uur, Sanat Kavram ve Terimleri Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 2011, s.78 ; Germaner, S.,Bazilika, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, CLT I, YEM Yayn, stanbul, 1997, s.207

37

planl bir apsis148 ile sonlanr, tam karsnda ise ana giri yer alr. Orta meknn stunlarla tanmakta olan duvarlarn st ksmnda aydnlatma pencereleri bulunur. ki katl olan bazilikalarda vardr. Genellikle ilk bazilikalar bu ekildedir.149 Antik dinlerin tersine Hristiyan eitlikilii, inananlar bir tapnakta, eccelesiada toplar ve bu tapnak yalnzca rahiplerin girdii Antik tapnan cellas 150 olmamtr. Antikan dinsel binalarnn yeni dinin inananlarn kabul edecek yeterli meknlar olmamtr. Kimi tapnaklarn cellalar (odalar) ta ta sklm ve peristilin (ana nef ile yan nefi ayran blm) sra stunlar dnda yeniden ina edilmitir. Peristil ise ana ve yan nefi ayrmakla ilgili olan grevinde kalmtr. Bylece dinsel anlam iermeyen, bir toplant yeri olarak var olan bazilika modeline ulalmtr. Erken Hristiyan bazilikas, plan eksenli bir yapdr ve bir apsisle son bulur. mparator Konstantinustan balayarak Hristiyanl benimsemelerine karn imparator kltnden vazgememilerdir ve bu klt151 tm Bizans dnemi boyunca srmtr. Yani eksenli bazilika plannn, kubbeli merkezi plana dnmesi, imparator kltn tapnmaya katma ynnde bir giriim olarak karmza kmaktadr.152 Hristiyanlar bu yap tipi ile Latin mekn iinde ilevsel bir devrim yapmlardr. Hristiyan kilisesi artk Tanr hayalini rten gizemli bir bina deil bundan sonra btn Hristiyanlarn toplanma ve dua etme yeriydi. Hristiyan mimarn bazilikay ina etmesi de bu yzden mantkl saylmaktadr.153 Bu yaplar Helenistik, Yerel (Suriye ve Orta Anadolu) ve Kuzey Afrika bazilikalar olarak snflandrlmaktadr. lka mimarisine bal olan bu bazilikalara stanbul, Anadolu ve Anadolu dnda da rastlanlmtr. Bazilikalarn; batda bir atrium154, batdan

148 149

Apsis, kiliselerde nefin ucunda yer alan yarm daire planl, mihrab ieren blm. Tekam, Tamay, Arkeoloji Szl, Alfa Yaynlar, stanbul, 2007, s.30; Mansel, Arif M. ve Aslanapa, Oktay, Sanat Tarihi II, nklap Kitabevi ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1967, s.90; Lemerle, Paul, Bizans Mimarisi, (ev.;Haluk Togay), Arkitekt Aylk Mimarlk, ehircilik ve Ssleme Sanatlar Dergisi, SAYI:11-12, Cumhuriyet Matbaas, stanbul, 1949, s.248; Karakse, Hasan, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Ankara, 2002, s.304 150 Cella, Latincede merkezi binann herhangi bir kk odas anlamndadr. 151 Klt, dinle ilgili, dinsel. 152 Yerasimos, Stefanos, Aziz Polyemictostan Ayasofyaya Kubbeli Bazilikalarn Douu , (ev.Ik Ergden), Sanat Dnyamz, Bizans zel Says, Say 69-70, YKY, stanbul, 1999, s.167-168 153 Zev, a.g.e.,s.33 154 Atrium, avlu. Antik Roma evlerinde ortada yer alan, etraf stun sralar ve odalarla evrili ksm.

38

girildiinde bir nartheks155 blm, stunlarla nefe ayrlm ana mekn ve douda yarm daire biiminde da takn bir apsis bulunmas ana zellikleridir.156 mparatorluun batsndaki bazilikalar genelde uzun, galerisi olmayan yaplardr. stanbuldaki (Konstantinopolis) ve doudaki bazilikalar ise ksa, geni ve galerilidir. Daha uzun bazilika tarz da bu blgelerde grlebilmektedir (Isparta/Yalvataki kuzey kilise- Pisidia Antiokheia, Anavarza/Adana-Anazarbos Havari Kilisesi, Karadeniz Erelisi- Herakleia Pontika ve Batsandal/Mersin-Dalk Kilikia).157 Bazilikalarn nefli, be nefli ve transeptli trleri vardr. Bu plann en nemli rnekleri genelde Romada yer almaktadr. Anadoludaki rnei ise Hagios Demetrios Kilisesidir. Aziz (Hagios) Demetrios Kilisesi 5.yzyln ortalarnda ya da ikinci yarsna tarihlendirilmitir. Kilise nl bir ehidin ansna (Aziz Demetrios) yaptrlmtr. 1917de yanm ve yeniden ina edilmitir. Byk be nefli, transeptli bir bazilikadr ve galerisi vardr.158 Bazilikalarn bazlarnn ahap atl yapldn yukarda bahsetmitik. Bazlarnda da st rt olarak tonoz kullanlmtr. Binbir Kilise/Karaman (Ek 36) (6.yy), Kale/Demre (Myra) Nikolaos Kilisesi (6.yy). Bazen de orta nefinde k kat olmakszn nefli kiliseler yaplmtr. Bunlara salon kilise de denilmektedir. rnein; Cambazl kyndeki kilise (Mersin/Silifke).159 (Ek 37) Bu kydeki kilise 6.yya tarihlendirilir. Yap stun dizileriyle nefe ayrlan naosu160, douda dtan dz duvarla snrlanan bir apsisi ve iki katl pastoforion161 hcreleri; batda iki

155

Nartheks, Erken Hristiyanlk ve Bizans kiliselerinin ana blmne alan stunlu y a da kemerli dar, uzun portik (st rtk n ak galeri). 156 Erturul, zkan, Bizans Kltr Genel Bak, Troya Yayn, stanbul, 1994, s.3 -4 ;Eyice, Semavi, Bizans Sanat, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, CLT 2, Kltr Bakanl-Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul, 1994, s.255 157 Anavarza Kiliseleri,http://www.anavarzakalesi.com/tarih.asp?id=3,(17.04.2012); Koch, a.g.e., s.41; Yalva, http:// www.tanitma.gov.tr/TR,22540/yalvac.html (17.04.2012) 158 Mango, Cyrl, Bizans Mimarisi, (ev.Mine Kadirolu), Oxford, Ankara, 2006, s.64 159 Koch, Guntram, Erken Hristiyan Sanat, (ev. Aye Aydn), Arkeoloji ve Sanat Yay., 2007, stanbul, s.42 160 Naos(Templum), Tanr ya da Tanrlar iin ina edilmi yap.Tapnak. 161 Pastoforion (Pastophorion,Diakonikon), apsisin gneyinde yer alan oda.

39

stunlu kemerli bir aklkla girii salayan narteksiyle tipik bir Akdeniz bazilikasdr.162 St. John/Jean Kilisesi (Seluk) (Ek 38 ve Ek 39), M.S 6.yzylda St. Jean163 adna yaptrlm bazilikal tarzdaki kilisedir. lk ncilin yazld yer olan kilise bugnk Seluk Kalesinin bulunduu tepenin gneyindedir. Yap, Efesteki Bizans Dnemi yaplarnn en grkemlisi saylmaktadr. Efsaneye gre; St. Jean Seluktaki kilisenin bulunduu tepede yaam ve burada lmtr. Tepeye yaplan mezarnn zerine ant dikilmi, M.S. 4.yzylda bu antn evresine ats ahap olan bir kilise yaplmtr. Justinian (M.S. 527-565) dneminde de kalntlar bulunan bu yere kubbeli bir bazilika ina ettirilmitir.164 St. Pierre Kilisesi (Ek 40), Antakya-Reyhanl yolu zerinde, kente 2 km uzaklkta Habib Neccar Da yaknndadr. Hz. sann 12 havarisinden birisi olan St. Pierre (Aziz Petros) Antakyaya M.S. 29-40 tarihleri arasnda gelmi ve bu blgede Hristiyanl yaymaya almtr. lk dini toplantnn yaplm olduu bu kilisede cemaat ilk kez Hristiyan adn almtr. Bu yzden St. Pierre Kilisesi Hristiyanln ilk kilisesi olarak bilinmektedir. nemi yznden de Hristiyanlar iin hac yeri olarak ilan edilmitir. Doal bir maara grnmnde olup, sonralar eklemeler yaplmtr. 12. ve 13. yzyllarda Hallar tarafndan yaplan ilavelerle kilise ekline dntrlmtr. Maarann tabannda M.S. 4 ve 5.yzyllara ait mozaik kalnts bulunmutur.165 Aya Eleni Kilisesi (Sille-Konya) (Ek 41), Bizans mparatoru I.

Konstantinusun annesi Helena tarafndan M.S.327de Kudse giderken Konyada yaptrm olduu byk kilisedir. Milet/Bergamada (Miletos) Dionysos Tapna, 4. ve 6. yzyllarda apsis eklenmesiyle kilise haline getirilmi, daha sonrada antik Antik paralar kullanlarak byk bir bazilika yaplmtr. Georgios adndaki kii tarafndan 595-605 yllar arasnda ina edilen bazilika, Ba melek Mikhaelin adna

162

tken, S. Yldz, Bizans Mimarl ve Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, CLT I, YEM Yayn, stanbul, 1997, s.253 163 St. Jean, Hz. sann arkada ve havarisidir. Aziz Jean, Meryem Anay Efesteki Blbl Dana getiren kiidir. 164 Yldz, Sevcan, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri , Detay Yaynclk, Ankara, 2009, s.173-174 165 Yldz, a.g.e., s.191

40

sunulmutur ve altar stunla nefe ayrlm klasik tipte kapal bir yapdr. Sa tarafnda ise basit bir vaftizhane bulunmaktadr.166 stanbuldaki oannes Studios Manastr Kilisesi (Ek 42 ve Ek 43), bakentteki klasik bazilika tipinin ilk temsilcisi olarak ele alnmtr. Studios Manastr Kilisesi (mrahor lyasBey Camii); Gnmzde stanbul Yedikulededir. I. Leon dneminde (457-474) Dou Konsl olan ve patrikos sanna sahip Studiosca 463te yaptrlarak oannes Prodramosa (Vaftizci Yahya) adanmtr. Ayn yerdeki daha eski bir yapnn zerine kurulan kilise sonraki eklerle bir manastr kompleksine dntrlmtr. 1204teki Latin istilas srasnda ykma uramtr. mparator II. Androkinos (1281-1328) dneminde kilise nemli bir onarm geirmi, ats ve sslemeleri yenilenmitir.1453ten sonra II. Bayezid dneminde mrahor lyas Bey tarafndan camiye evrilmitir. 1782 deki byk yer sarsnts sonucunda yklm, 6 stunu, drt duvar ve yer mozaikleri kalmtr. 1980de restore edilmitir.167 Erken Hristiyan bazilika trnn ikinci rnei stanbulda Glhane Park karsndaki Khalkoprateia Kilisesi/Aya Maria/Acem Aa Mescididir (Ek 44). M.S. 379-395 yllar arasnda bitirilen sinagog daha ibadete almadan Hristiyanlar tarafndan yaklmtr. Hristiyanlar cezalandran ve Yahudilere yeni bir sinagog iin destek olan mparator I. Theodosius Milano Piskoposu Aziz Ambrosius tarafndan ehirlerin Kraliesinin gbeinde bir sinagoga izin verdii iin iddetle eletirilince sinagog inaat yarm kalmtr.168 Yahudi bakr iilerine ait sinagog M.S. 450-457 yllar arasnda mparator II. Theodosiusun kz kardei Pulcheriann sraryla kiliseye dntrlmtr. 476 ylndaki byk yangnn ardndan 484 ylnda mparatorie Verina tarafndan onarlmtr. Nika isyannda tahrip edilen Aya rini ve Aya Sofya onarlrken, kilise Patrikhanenin kullanmna verilmitir. 867-886 yllarnda kiliseye kubbe yaplarak ierisinin daha aydnlk ve etkileyici olmas salanmtr. Kilise, stanbulun Latin igali boyunca, Sancta Maria de Cinctura veya Zona ismi ile anlmtr. Hz. Meryemin kutsal kuan barndrd iin ehrin en saygn kiliselerinden biri
166 167

Eyice, Semavi, Trkiyede Bizans Sanat, s.536 Bayrak, M. Orhan, stanbul Tarihi, nklap Yaynevi, stanbul, 2003, s.41 168 Erturul, zkan, Bizans Kltr(Genel Bak), Troya Yaynclk, stanbul, 1994, s.4; Petrus , Gyllius, stanbulun Tarihi Eserleri, Eren Yaynclk, stanbul, 1997, s.96; Grant, Mchael, Romadan Bizansa .S. Beinci Yzyl, (ev. Z. Zhre lkgelen), Homer Kitabevi, stanbul, 2000, s.105

41

olarak kabul edilmitir.169 stanbulun fethinin ardndan 1484 ylnda Lala Hayreddin tarafndan mescide dntrlen kilise, 1755 ylnda Vezir Mehmet Said Paann emri ile minber konularak camiye evrilmitir. Ba uhadar Seyyid mer Aa 1814 ylnda caminin yanna bir eme yaptrmtr. 1936 ylndaki son onarmdan sonra bina korunamamtr.170 znik Ayasofyas da (Ek 45) bu plan trnn Anadoludaki rneklerinden biridir. 4. veya 5.yzylda yaplan kilise gnmzde ykk bir haldedir. Roma dneminden bir temele oturtulan yap, znikin hareketli tarihi boyunca birok deiiklie uramasyla 1331de camiye evrilmitir.171 D duvar ve apsisi Erken dneme aittir. Daha sonra iteki stunlar kaldrlarak nefler byk rme payeler ve bunlar balayan sivri kemerlerle ayrlmtr. Gnmzde cam altnda korunan mozaikleri grlebilmektedir. Yapnn kuzey duvarnda onarlm bir para fresk de vardr.172 Bazilikalarda yapm tekniine gre kendi ierisinde eitli gruplara ayrlmaktadr. Bunlardan bazlar: Enine nefli bazilika, Kule benzeri ykseltili bazilika ve Kubbeli bazilika gibi.

2.1.3.2.1.

Enine Nefli Bazilika

Enine nefli bazilika, apsis nnde veya yanlarnda yer alan uzunlamasna planlanm neflerdir. Enine nefli bazilika denilen bu yap tipine rnek olarak ise; Anadoluda yer alan Aksu/Antalya (Perge), Alasun/Burdur (Sagalassos), Selimiye (Side), Gelemi ve Ka/Antalya (Pataro) gibi ren yerlerindeki kiliseler rnek olarak gsterilebilir.173 Pataro Antik Kenti gnmzde Antalyann Ka ilesinde yer almaktadr. Bu alandaki ilk kilise yaps Pataro (Gelemi), nefli bir stunlu

169 170

http://www.byzantiumistanbul.com/detay.asp?detayid=194 ,(04.03.2012) Erkmen, Senan, Khalkoprateia Kilisesi, http://erkmensenan.blogspot.c om/2009/03/khalkoprat eia-kilisesia cemaga-mescidi.html. (10.03.2009) ; http://www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr /kentselanit /detay/ envanter_id/60370 (04.03.2012); Acem Aa Mescidi, http://www.byzantiumistanbul. com/ detay . asp?detayid=194(04.03.2012) 171 znik Ayasofya Kilisesinin camiletirilmesi devam ediyor,http://www.hristiyangazete.com / 2012/02/iznik-ayasofya-kilisesinin-camilestirilmesi-devam-ediyor/#.UPhKWR001Xo,(16.02.2012) 172 Erturul, zkan, Bizans Kltr(Genel Bak), Troya Yaynclk, stanbul, 1994, s.4 173 Koch, a.g.e., s.43

42

bazilikadr. M.S. 4.-5. yzylda bu bazilika dorudan kutsal mezarn stne ina edilmitir. Ayn zaman dilimi iinde kilisenin gneyinde bir i avlu (atrium) ile etrafnda defin alanlar olumutur. Bazilikann yklmasndan sonra, tahminen M.S. 7.-9. yzyllar arasnda, tmyle kullanlm eski malzemeden yeni bir kilise ina edilmitir. M.S. 12.-13. yzyllarda bu yap olaslkla bir deprem sonucunda tmyle km ve zaman iinde yamatan inen malzeme ile rtlmtr. Bu aamada kilisenin sadece gneydou kesindeki yan mekn kullanlm ve buras bir apel olarak dzenlenmitir. apelin kuzey duvarndaki niin iinde duran Roma Dnemine ait bir girlandl (ilemeli veya kabartmal) lahit, Pataro ve Lykiay M.S 385 stanbul (Konstantinopolis) Konsilinde temsil eden Bapiskopos Eudemosun mezardr. Kilise M.S 13. yzyln ilk eyreine kadar kullanlmtr.174 Erken Dnem Bizans Mimarisine ait bu bazilikalar genellikle gnmze kadar ulaamamtr. Kiliselerin ykldktan sonra yerine baka yaplar veya yeni kiliseler ina edilmitir.

2.1.3.2.2.

Kule Benzeri Ykseltili Bazilika

Baz bazilikalarn apsisi nnde ya da orta nefin byk bir blm zerinde kuleyi anmsatan bir ykselti bulunmakta ve bu tipe de kule benzeri ykseltili bazilikalar denilmektedir. Bu yzden kubbeli bazilikalarn ncs saylmaktadrlar. Alahan Manastr (Mut/Mersin), Meryemlik (Aya Thekla) Zenon Kilisesi, Dapazarnda bulunan kinci Kilise ve Antalyadaki Cuma Camisi de bu tipe rnek verilmektedir. Cuma Camisi, 5.yzyln sonu/6.yzylda yaplm ve birok deiiklikle gnmze gelmi bir kilisedir. Baz aratrmaclara gre orta nefi kubbeyle rtl olan bu bazilika, dzgn kesme ta teknii ve nitelikli mimari plastik eleriyle dikkati ekmektedir.175 elin Silifke ve Mut ileleri arasndaki Alacahan Manastr (Ek 46) kule benzeri ykseltili bazilika yapsna gzel bir rnektir. Alahan diye de bilinen yap
174

Kaynak Kilisesi ve Mezarlk Alan, http://www.pataraexcavations.com/yapilar/kaynak-kilisesive-mezarlik-alani/ (15.06.2011) 175 tken,Y.,Bizans Mimarl ve Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, CLT 1, YEM Yaynlar, 1997,s.253

43

olduka kayalk bir blgede Mut yolu zerinden grlebilecek bir yerdedir.176 Kuzey yannda kayalara oyulmu meknlar yer almaktadr. Gneyi ise dzgn ta iiliklidir. Kabartma kaps olduka ilgintir. Ssleme asndan Anadolunun nde gelen yaplarndandr. nefli bir kubbeli bazilika olan yapnn orta nefindeki kenarlarla ortada kule biiminde ykselen kare bir mekn oluur. Gnmzde kule rtszdr. Yan neflerinin nnde birer apsis vardr. Yer yer kabartma motiflere rastlanr. Kare kule trompludur. st galeride byk kemerler kullanlmtr. Kap erevesindeki sslemeler ilka zelliindedir.177 Dapazar Kilisesi (Ek 47), Mersin ilinin Mut ilesine bal Dapazar kyndeki eski yerleim yerinde bulunmaktadr. Kilise gnmzde ayakta deildir sadece temelleri kalmtr. Salam olduu dnemlerde yabanc aratrmaclar tarafndan aratrlm ve resimleri ekilmitir. Kilise, adalar kiliselere gre baz farkllklar tamaktadr. ki yan cephesinde birer byk kapsnn olmas ve yan neflerinin duvarlarnda iten ikier yarm yuvarlak niin bulunmas bu farkllklardan bazlardr. Duvarlar ise dtan bir paye ile desteklenmitir. Blgede aratrma yapan Gough178 olaslkla kilisenin orta nefinin stnn bir kubbe ile rtl olduunu dile getirmitir. Buna gre kilisenin orta ksm yksek etrafnda kenarnda onu saran dehlizleri179 olan bir dehlizli kilisedir.180

2.1.3.2.3.

Kubbeli Bazilika

Kubbeli bazilikalar plan dzeni asndan bazilikadan farkl deildir. Normal bazilikalarda ahap eimli olan at, bu planda ksmen kgirlemi ve ana nefin

176 177

Bahar, Hasan, Roma ve Bizans Tarihi, Kmen Yaynlar, Konya, 2011, s.183 Grant, Mchael, Roma'dan Bizans'a .S. Beinci Yzyl, (ev.Z. Zhre lkgelen), Homer Kitabevi, 2000, s.111-112; Erturul, zkan, Bizans Kltr(Genel Bak), Troya Yaynclk, stanbul, 1994, s.6; tken,Y.,Bizans Mimarl ve Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, CLT 1, YEM Yaynlar, 1997,s.253 178 Michael Gough, Alman arkeoloji profesrdr. Alahan'da 1955 -1972 arasnda bilimsel kazlar yapmtr. Bu kazlar srasnda Gough, Ankara'da ngiliz arkeoloji enstits mdrln de yapmtr. 179 Dehliz, st kapal, dar ve uzun geit, koridor. 180 tken, a.g.m., s.253; Grant, a.g.e., s.113 Dapazar Kilise ve Mezarlar, http://www.mutilc emiz.net/frm/index.php? page= Thread &threadID =6138,(09.11.2008)

44

nndeki blm bir kubbe ile rtlmtr.181 Kubbesel rt biimi balangta rtlecek yapnn daha ok daireye benzeyen snrlarna uymak zorunluluundan kmtr. lk antsal uygulamalarda zellikle Roma anda kubbeler dairesel planl yaplarn rts olmutur. Fakat antsal mimarln ilk aamasnda insanlar dikdrtgen veya kare planl hacimleri esas alan bir mimarlk tasarmna ulam olduklar iin kubbe balangta elverisiz bir rt sistemi olmutur. nk kare ve dikdrtgen bir altyapya bu tipi uygulamak olduka zordur. Ama bu durum geit eleri ile kolaylatrlmtr. Kubbeli rtde geit eleri tromp (tonoz bingi)182, pandantif (kresel bingi)183 ve Trk geni184 ile salanmtr.185 Baz sanat tarihileri Bizansn kubbeyi Doudan deil de, Etrsk kubbelerinden alp gelitirdiini sylemitir. Fakat Turani186 Etrsklerin Anadoludan g ederken bu tipi Avrupaya gtrm olabileceini savunmaktadr. Baz sanat tarihileri ise Dounun dncelerini rtmek adna kubbeyi belki Perslerin yerine geen Sasanilerin bulduklarn dile getirmilerdir. Baz grlerde de kubbeyi Romallardan aldklarn ne srmler ve kubbeyi bir kare planda drt beden duvar zerine koyduklarn buna da yarm kubbeleri eklediklerini belirtmilerdir.187 Anadoluda bilinen en erken tarihli kubbeli bazilika stanbuldaki

(Konstantinopolis) Hagios Polyeuktostur. M.S. 524-527 ylnda yapld tahmin edilen yapnn yalnzca baz kalntlar gnmze kadar ulaabilmitir. Meryemlik (Aya Thekla) Zenon Kilisesi de yine bu plann ilk rnekleri arasndadr. Bu plann ierisinde en nls stanbuldaki (Konstantinopolis) Ayasofya (Hagia Sophia)dr. Ayasofya /Hagia Sophia; Yunanca Hagia Sophia, gnmzde ise Ayasofya diye adlandrlan yap Sultanahmet Meydannda yer almaktadr. Ayasofya, o dnemde
181

Szen, Metin ve Tanyeli, Uur, Sanat Kavram ve Terimleri Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 2011, s.140 182 Tromp, bina kesine bindirmeli olarak rlen tonoz paras. 183 Pandantif, kare ekilli bir oda boluu zerine baz daire ekilli bir kubbe veya dikdrtgen ekilli bir oda boluu zerine elips ekilli bir kubbe ina etmek iin kullanlr. 184 Trk geni, Trk mimarisinde drt ke plandan kubbeye gei, gen tromplarla (ke binisi) salanmtr. Bylece kubbenin etkisi pratik bir ekilde salanmtr. Bu ke binilerine mimaride Trk geni denilir. Bkz. smail H. Kp, Trklerde Bilim, Sanat, Mimarlk 185 Kuban, Doan, Mimarlk Kavramlar, YEM Yaynlar, stanbul, 2002, s.45 -48 186 Adnan Turani, 1925 stanbul doumlu Trk ressam, sanat tarihisi ve sanat eitimcisidir. 187 Turani, Adnan, Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1997, s.208-211

45

ehrin en muhteem kilisesi olduu iin Byk Kilise anlamna gelen Megali Eklesia szleriyle anlmtr. Mabedin asl ad sonradan Thea Sophia olmu, Allahn Hikmeti anlamna gelen bu ad daha sonra Ayasofyaya evrilmitir.188 Ayasofya denmesi yine lahi Hikmet anlamnda Hristiyanln ana felsefesine gre Tanrnn sfatndan birini ifade etmitir. Bu bakmdan Aya riniye lahi Skn, Aya Dynamise lahi Kudret denmitir.189 Ayasofya gnmzde olduu gibi Bizans dneminde de nemli bir yere sahiptir. Ayasofyay bu derece nemli klan zellikleri unlard; birincisi stanbulun (Konstantinopolis) katedral kilisesi, byk kilisesiydi ve bu sfatla herhangi bir piskoposluk kilisesi gibi piskopos ve ona bal din adamlarnn Hristiyan kltn kutladklar bir yerdi. Bunun yannda Ayasofya ayn zamanda imparatorluun bakentinin kilisesiydi ve bunun iki farkl sonucu vard. lk olarak bu kilisenin piskoposu patrikti ve yarglama yetkisi 6.yzyldan sonra Balkanlardan Toroslara uzanyor, Bulgarlar ve Ruslar gibi paganlarn Hristiyanlamasndan sonra yeni kurulan kiliselerin ba saylyordu. Dier sonucu ise stanbul (Konstantinopolis) piskoposunun imparatorla zel bir ilikisinin bulunmasyd. mparator patrii atyor, patrik imparatora ta giydiriyordu.190 Yani patrik ve imparator Dou Roma mparatorluunun dinsel ve siyasal dzeninin salanmasnda ayrlmaz bir btn oluturuyorlard. Bu gelenek I. Leon (457-474) ile balam ve 7.yzyldan itibaren Ayasofya (Hagia Sofia) Kilisesinde gerekletirilmitir.191 Birok kaynak birinci Ayasofyann I. Konstantinus dneminde yapldn belirtse de, o dnemde stanbulda yaam olan Bizansl tarihi Sokrates Scholasticus192: 324-337 yllar arasnda byle bir kilisenin olmadn, bu kilisenin 337-361 yllar arasnda

188

Bayrak, M. Orhan, stanbul Tarihi, nklap Yaynevi, stanbul, 2003, s.37; Haldon, John, Bizans Tarih Atlas, (ev. Ali zdamar), Kitap Yaynevi, stanbul, 2007, s.73 189 Ayasofya, stanbul Kltr Sanat Ansiklopedisi, CLT 2, Tercman Yaynlar, stanbul, 1982, s.855 190 Pralong, Annie, Bizans, Yaplar, Meydanlar, Yaplar, (ev. Buket K. Bayr), Kitap Yaynevi, stanbul, 2011, s.102 ; Levtchenko, M.V, Bizans Tarihi, (ev. Maide Selen), Doruk Yaymclk, stanbul, 2007, s.78 191 Baskc, M. Murat, Bizans Dneminde Anadolu, Phoenix Yaynevi, Ankara, 2009, s.109 192 Sokrates Scholasticus, M.S.380de Konstantinopoliste domu kilise tarihisidir. Toplam yedi adet kilise tarihine ait eseri bulunmaktadr.

46

imparator II. Konstantius tarafndan yaptrldn ve alnn 15 ubat 360ta yapldn dile getirmitir.193 ats ahap olan ilk kilise 404te meydana gelen ayaklanmada yanmtr.194 kinci Ayasofya; onarmn bitmesi ile II. Teodosios dneminde 10 Ekim 415te almtr. Katedral yeni haliyle 425de Byk Konstantinus adna tescil edilmitir. Bylece Ayasofyann patriklie deil imparatora ait olduu belgelere gemitir. Yaplan kazlarda bu Ayasofyann da ilki gibi ahap olduu anlalmtr.195 13 Ocak 532de mparator I. Justinianos dneminde kan isyan ile 14 Ocak gn ikinci Ayasofyada yanmtr (Nika Ayaklanmas).196 Ayasofya Katedralinin 14 veya 17 Ocakta yandna dair farkl grler bulunmaktadr. Pralong197 17 Ocakta ehrin drtte birinin yangnlarla yok olduuna ve Ayasofyann da bu yangnlarda harabeye dndn dile getirmitir.198 I. Justinianos, Nika ayaklanmasn bastrdktan sonra Ayasofyay yeniden ina ettirmeye balamtr.
199

mparator binann yangna ve depreme kar dayankl

olmasn tutmu olduu iki mimara art komu ve bunun iin kilisenin kemer, kubbe ve yap malzemelerinde mimarlarn ahap kullanmamasna zen gstermitir.200 mparatorlarn ta giyebilecekleri grkemli bir katedral olmas amalanan yapnn mimarlar Miletoslu sodoros ve Trallesli Anthemiostu.201 Talbot202 mimarlar Ermeni olarak nitelendirmitir.203 Kilise mimarlnda o gne dek benzeri olmayan

193

Yerasimos, Stefanos, Kostantiniye ve Ayasofya Efsaneleri, (ev.irin Tekeli), letiim Yaynlar, stanbul, 2010, s.181-182; Trkolu, Sabahattin, Ayasofyann yks, Melisa Matbaaclk, zmir, 2002, s.7 194 Eyice, Semavi, Ayasofya, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, CLT I, Kltr Bakanl Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul, 1993, s.446; Trkolu, a.g.e., s.11-12 195 Eyice, Ayasofya, s.446; Altndal, Aytun, Hangi sa, Destek Yaynlar, Ankara, 2005, s.49-55; Gravina, Federico, stanbulun Anlatm, (ev. Yldz E. Canpolat), YKY, stanbul, 2008, s.56; Hrel, Haldun, stanbulu Geziyorum Gzlerim Ak, Dharma Yaynclk, stanbul, 2005, s.186 196 Eyice, Ayasofya, s.446; Gravina, a.g.e., s.56 197 Annie Pralong, Fransz Bizans Tarihisidir. 198 Pralong, a.g.e., s.69 199 Cheynet, J.Claude, Bizans Tarihi, (ev.smail Yerguz), Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2008, s.36 200 Karakse, Hasan, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Nobel Yaynevi, stanbul, 2012, s.304 201 Diehl, Charles, Bizans mparatorluu Tarihi, (ev.Tevfik Bykolu), stanbul, 1928, s.44 202 Rce T. Talbot, 1904-1993 Rusyada domu nl sanat tarihisidir. 203 Talbot, a.g.e., s.211; Mareux, Jean Charles, Mimarlk Tarihi, (ev.Zeynep elik), Geliim Yaynlar, stanbul, 1975, s.49-50; Eyice, a.g.m., s.447; Borden, Danel, Elzonowski, Jerzy, Mimarlk, (ev. Derya N. zer), NTV, 2009, s.66 -67

47

ok farkl bir tama sistemi gelitiren mimarlar, i meknda ok zel ruhani bir etki yaratmay baarmlardr. 204 naat iin her taraftan malzeme getirildii gibi, eski tarihi yaplarn mermerleri de kullanlmtr. Stunlar; Karystosun (Yunan adas), Morann (Lakonia) ve Teselyann (Yunanstan) yeili, Frigyann beneklisi, Marmara Denizindeki Prokonnesosun beyaz; Msrn pembesi ve Libya ve Lidyadan getirilen farkl mermerlerle yaplmtr.205 Yerasimos eserinde yeni mermerlerin Bizans yksne gre Ege adalarndan geldiini belirtmekte ve Piri Reis206de Kitab Bahriyye adl eserinde bu adalarda Ayasofya iin mermer kesen ustalar grdn dile getirmitir.207 532 ylnda balayan inaatta 100 ustaba ve 10.000 amele alarak kilisenin yapmn be ylda bitirmilerdir. Bylece nc Ayasofyann al 27 Aralk 537de yaplmtr.208 Ksacas yapm 5 yl srmtr (532-537). Fakat baz sanat tarihileri ve mimarlar bu sreyi mabedin yapm iin az bulmaktadrlar. Onlar Ayasofyann, 404 yangnndan sonra harap hale geldiini, mabedin iinin o dnemde mahalle olduunu ve oradaki evlerin satn alndn, sahnlarla209 galerilerin kaldrlmasnn 4 yl bulduunu bunlarn yannda malzemenin hazrlanmas ve kilisenin iinin temizlenmesinin uzun zaman aldn belirterek, asl inaatn ancak 8 yl 10 ayda tamamlanabildiini sylemektedirler. Yani I. Justinianosun muhteem Ayasofyasnn Anthemos-sidoros gibi iki dahi mimar ve mhendisin 20 yl emek vererek meydana getirdiklerini belirmilerdir.210 Bu olduka uzun bir zaman olmakla beraber akla uygun gelmektedir. nk deerli talarn yontulmas, i ilemeler, para tedariki gibi iler uzun zamana baldr. Binann yapmnda mimarlarn amac
204

Pevsner, Nikolaus, Ana izgileriyle Avrupa Mimarl, (ev. Seluk Batur), Cem Yaynevi, stanbul, 1977, s.20-21; Eyice, Semavi, Aya Sofya 2(Haga Sopha), Yap Kredi Bankas Kltr ve Sanat Hizmetleri, stanbul, 1984, s.2; Lemerle, Paul , Bizans Mimarisi,(ev.Haluk Togay), Arkitekt Aylk Mimarlk, ehircilik Ve Ssleme Sanatlar Dergisi, say.1 -2,Cumhuriyet Matbaas, stanbul, 1950, s.32 205 Herrn, Judth, Bizans, (ev. Uur Kocabaolu), letiim Yaynlar, stanbul, 2010, s.96 206 Piri Reis, nl Trk denizcisi ve corafyacsdr.16.yzylda yaamtr. 207 Yerasimos, Stefanos, Kostantiniye ve Ayasofya Efsaneleri, (ev. irin Tekeli), letiim Yaynlar, stanbul, 2010, s.191 208 Kogndz, Mesut, stanbulda Bizans Devrine Ait Ant ve Yaplar, Sucuolu Matbaas, stanbul, 1951, s.14; Trkolu, Sabahattin, Ayasofyann yks, Melisa Matbaaclk, zmir, 2002, s.31 209 Sahn, cami veya medreselerde cemaatin topland st kubbeli ve rtl yer. 210 stanbul Kltr Sanat Ansiklopedisi, CLT 2, Tercman Yaynlar, stanbul, 1982, s.857 -858

48

fonksiyonelli ve hareketli bir i mekn hacmi yaratmakt. Binann iinde birbirine giren kemer ve kubbeler bunu gerekletirmitir. Yeni Bizans sistemi Ayasofyada dekoratif ve fonksiyonel olarak byk bir baarya ulamtr.211 Mabed mimari olarak dikdrtgen plan zerine oturmaktadr ve ilk hali dz ahap atl olarak tahmin edilmektedir. Yani ilk Ayasofyay bazilikal bir kilise olarak tanmlandrabiliriz. Ayasofya (Ek 48 ve Ek 49), bazilika ile merkezi yap tipinin kubbesini badatran kubbeli bazilika (Ek 50) denilen kiliselerin en by ve en iddials olarak nitelendirilmektedir.212 Bazilika ve merkezi plan emalarnn yetkin bir statik zmle kaynat bu yap, Bizans mimarlk tarihinde bir daha yinelenmemitir.213 nefli bazilika, merkezde 32.37 m apnda yerden 55m yksekliinde pandantifli214 (Ek 51) bir kubbeyle rtlmtr. Ayasofyann kubbe ls eitli kaynaklara gre deimektedir. Batl kaynaklara gre 31m veya 32.36 m arasnda deiir.215 Fakat gerek literatrde kubbe ap 31m olarak gemektedir. Kubbesinin i ykseklii ise 13,8 metredir. Binada 40 tane aada, 67 tanesi de yukarda olmak zere 107 stun bulunmaktadr.216 Ayasofya dier dini yaplara gre insanda ycelik etkisi uyandrmasn, kemerlerin ve kubbenin hafiflii, stunlarn incelii ve kademeli bir ina biimine balamlardr.217 Kubbeden ve pencerelerden giren k (Ek 52) duvarlardaki levhalarn, grkemli mozaiklerin stne yansmtr. Mermer stunlarn balklar, kl krk yaran bir oran ve belirgin bir kompozisyon anlayn gz nne sermitir. Mozaiklerin yapm tarihleri de kaliteleri de deiiktir. Yapldklar dnemlerin deiik sluplar ve dnce akmlar arasndaki kartlklar yanstmtr.218

211 212

Mutlu, Belks, Mimarlk Tarihi Ders Notlar I, Mimarlk Vakf, 2001, s.112 Eyice, Bizans Sanat, s.255; Kaplan, Mchel, Bizansn Altnlar, YKY, s.63-65 213 tken, Y., Bizans Mimarl ve Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, CLT 1, YEM Yaynlar, 1997, s.252 214 Pandantif, kare veya dikdrtgen ekilli oda boluu zerine daire ekilli kubbe ina etmek iin kullanlr. 215 Herrn, Judth, Bizans, (ev.Uur Kocabaolu), letiim Yaynlar, stanbul, 2010, s.94 216 Karakse, Hasan, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Nobel Yaynevi, stanbul, 2012, s.304 217 Keskinok, Kayhan, Sanat Tarihi, Alp Ofset Matbaaclk, Ankara, 2010, s.99 218 Pischel, Gina, Sanat Tarihi Ansiklopedisi, (ev. Hasan Kuruyazc ve stn Alsa), CLT I, Grsel Yaynlar, stanbul, 1978, s.154

49

Ayasofya; M.S. 553, 557, 869 ve 989 yllarnda depremler sonucunda hasar grm ve onarmlar yeniden yaplmtr.219 Ayasofya en byk hasarn ise IV. Hal Seferi srasnda grmtr. II. Alekios, borlar karlnda Ayasofyann deerli eyalarn Latinlere vermitir. 1204te Hal Ordular ehri ele geirdiklerinde, Ayasofya youn bir ekilde yamalanm, daha sonra ise Ayasofya Venedik idaresine girmitir.220 ehir 1261 de geri alndnda harap durumda olan Ayasofyann onarm II. Andronikos tarafndan yaptrlmtr. Ekim 1344de stanbulda byk bir deprem meydana gelmi ve kubbenin bir paras ile dou kemeri kmtr. Ancak imparatorluun bu dnemde onarm gerekletirecek btesinin bulunmamasndan dolay kilise kapatlmtr. Ayasofya ancak 10 yl sonra 1354de zel bir verginin toplanmas ile onarlp almtr.221 Fatih Sultan Mehmetin 29 Mays 1453de stanbul fethinin ardndan Ayasofyaya gitmi, kiliseyi ok harap bir halde bulmu ve gerekli temizliin yaplmasnn ardndan, Ayasofya camiye evrilmitir (Ek 53).222 Ayasofyann camiye evrilmesinde iki temel gz nnde tutulmutur. 1- Namaz klmak iin byk bir camiye duyulan ihtiya. 2- Ulu caminin evresinde ekillenecek temel yksekretim kurumu olan medreseye duyulan gereksinimdir. Fatih Sultan Mehmet fetihten sonraki ilk Cuma namazn bu meknda kld gibi, etmitir224 1809 ylnda kan yangnda Ayasofyann kubbe kurunlar erimi, fakat II. Mahmud tarafndan kubbe onartlmtr. 1801-1877 yllar arasnda Kazasker Mustafa zzet Efendinin225; Allah, Hz. Muhammed, drt halifenin isimleri, Hz. kilise narkteksinin223 kuzey tarafna da bir medrese ina ettirerek, zamann hocas Molla Hseyini buraya mderris tayin

219 220

Eyice, Ayasofya, s.447 Eyice, Ayasofya, s.448; Mutlu, Belks, Mimarlk Tarihi Ders Notlar I, Mimarlk Vakf, 2001, s.112; Yerasimos, Stefanos, Kostantiniye ve Ayasofya Efsaneleri, (ev. irin Tekeli), letiim Yaynlar, stanbul, 2010, s.174 221 Eyice, Ayasofya, s.448 222 Eyice, Ayasofya, s.448 223 Narteks, kiliselerin n cephelerinde bulunan giri blmdr. 224 Kaya, nder, Konstantinin Kutsanm ehri, Kre Yay., stanbul, 2008, s.174-175 225 Kazasker Mustafa zzet Efendi, 19.yzylda yaam nl Trk bestecisi, neyzen, hattat, air ve devlet adam.

50

Hasan ve Hz. Hseyinin adlarnn hat ile yazd dev levha camiye aslmtr (Ek 54).226 Abdlmecit devrinde (1849) mabedin esasl tamiri yaplr. Bu baar talyadan gelen mhendis Fossati227 tarafndan salanmtr ve bunun iin 20 bin kese harcanmtr.228 Atatrkn insanla ve inananlara kar duyduu derin sayg ve sevginin tesiriyle mabedin mze haline konulmas istenir.229 Bylece 24 Ekim 1934te Ayasofyann cami dnemi sona ermi ve Mzeler Genel Mdrlne balanmtr. 1931 ylnda Amerikan Bizans Enstits, Ayasofya mozaiklerini meydana karma izni alm ve bakanlar kurulu karar ile 1932 ylndan itibaren ise almalara balamtr. Bu almalar 1970 ylna kadar srmtr. Ayasofya mze haline evrildikten sonra ilk kez 8 Austos 1980de Hnkr Mahfili230 ibadete alm, ancak 14 Eyllde kapatlm; daha sonra ise 10 ubat 1991de tekrar almtr.231 Ayasofyay dnyaca ne kavuturan en nemli zelliklerinden biri de mozaikleridir (Ek 55 ve Ek 56). Batl sanat tarihilerinin bazlar eserlerinde Ayasofyadaki btn mozaik resimlerin Trkler tarafndan tahrip edildiklerini ne srmlerdir. Eyice eserinde bu grlere kar savunmalar sunmutur. Eyice, stanbul 1453de fethedilip Ayasofya camiye evrilirken iindeki btn mozaiklerin zerlerinin kaln badana tabakalar ile kapatlarak gzlerden gizlendikleri yolunda yanl bir inan olduunu belirtmektedir. Hatta baz yabanc yazarlar evvelce daha da ileri giderek btn mozaik resimlerin Trkler tarafndan tahrip edildiklerini de iddia etmekten ekinmemilerdir. Ancak, bugn mozaiklerin kastl bir tahribata maruz kalmadklar, zerlerinin zamanla rtld ve birounun uzun sre ak olarak grlebildii anlalmtr.232

226 227

Eyice, Ayasofya, s.450 Gaspare Trajano Fossati,19.yzylda nl svireli mimardr. 228 Kogndz, Mesut, stanbulda Bizans Devrine Ait Ant ve Yaplar, Sucuolu Matbas,1951, stanbul, s.18 229 Kogndz, a.g.e., s.19 230 Hnkr Mahfili, Osmanl Devletinde camilerde padiahlarn ibadeti iin oluturulmu zel meknlardr. 231 Eyice, Ayasofya, s.451; Kogndz, a.g.e., s.19 232 Eyice, Ayasofya, s.3

51

Ayasofyay dier mabetlerden daha nemli klan zelliklerini u ekilde sralayabiliriz; Birincisi; Ayasofya camisi, Bizans Mimarisinde har maddesi ile tulann kullanlmas, kubbe-kemer tekniinin ilerlemesi ve kare mekn zerine kubbe oturtmak sanatnn gelimesini gsteren eser olmas bakmndan nemlidir.233 kincisi; Ayasofyann iinde kullanlan mimari eler, ayaklar ve hatllar234 kesme tatan yaplmtr. Stunlar ve balklar renkli mermer olup eitli antik eserlerden getirilmitir. Marmara adasndan ak mermer, Eriboz Adasndan antik yeil mermer, Afyonkarahisar yresinden damarl pembe mermer ve Kuzey Afrikadan sar mermer getirilmitir. Yangna kar koruma maksadyla yap da ok az ahap kullanlmtr. ncs ise; Ayasofyann mozaikleri ikona krclk dneminde

bozulmutur. 9.yzyldan balayarak Ayasofya yeni mozaiklerle bezenmitir. Narteksin yan giriinde Meryem, kucanda Hz. sa ile anlatlmtr. ki yannda I. Konstantinus ve I. Justinianos portreleri vardr. Apsisin yarm kubbesinde kucanda Hz. sa ile Hz. Meryem anlatlmtr. Yan neflerin ikinci katnda imparatorluun iki ailesinden portreler bulunmaktadr.235 Ayasofya, dnyann en eski ve en hzl ina edilen katedrali saylmakla birlikte, gnmzde dnyann yzlm bakmndan drdnc byk katedralidir. 916 yl bakilise ve 477 yl cami olarak ayn Allaha inanan iki deiik dinin hizmetinde bulunmutur.236 Pamukkale (Hierapolis), Bizans dneminde nemli bir merkez olmutur. Hierapolis Katedrali stunlarla blnm, nefleri olan bir bazilikadr. M.S. 535 ylndan nce yapld dnlmektedir. Yan nefleri beik tonozlarla rtlmtr, orta nef ise kubbelerle rtl blmeye ayrlmtr. Hierapolis katedrali mimari ekliyle atl bazilikadan kubbeli bazilikaya gei dneminin aamasn gstermektedir.237

233

Mansel, A. Mfid ve Aslanapa, Oktay, Sanat Tarihi II, nklap ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1967, s.90 234 Hatl, duvar arln yatay olarak datmak iin duvar rgs iine yerletirilen beton, aa ya da tula kiri. 235 olakolu, Lale ve Pekun, Sevgi, Sanat Tarihi I, nklap Kitabevi, stanbul,1995, s.83-84 236 Aya Sofya Mzesi, Aktel Dergisi, Temmuz-Eyll 2008, s.108 237 Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.537

52

2.1.3.3.

Merkezi Planl Yaplar

Merkezi Plan, kubbe gibi merkezi e evresinde bir dey eksene gre gelimi, genellikle tam simetrik plan dzenidir. Bu plan tipi kral ant-mezarlarndan tretilmitir. Merkezi plan pagan bir tanrya hitaben veya sekin bir ailenin lm yesini anmak iin yaplm yaplardan esinlenilmitir. Bu yzden bu plan tipinin ilk rnekleri martyrialarda veya Hristiyanlarn mozolelerinin yapmnda uygulanmaya balanmtr.238 Konstantinus dneminde de bu planda yaplarn olduu kaynaklardaki bilgilere gre tahmin edilmektedir. Fakat gnmze bu yaplardan birou ulaamamtr. Ancak, I. Konstantinus dneminde gnmzde kalntlar kalan On ki Havari Kilisesi ve Altn Oktogon adyla anlan Antakyada (Antiokheia) yaplm sekizgen yap bu dneme ait merkezi planl yaplardandr. Anadoluda merkezi plan tipiyle yaplm baka bir rnek ise stanbulda Sultanahmette bulunan Azize Euphemia Martyrionudur. Rivayete gre; Kadkyl (Khalkedon) Euphemia, 16 Eyll 307de Khalkedonda Romallarn Tanr Ares adna dzenledikleri paganlarn festivaline katlmay reddettii iin tutuklanm ve Anadoluda o dnemde imparator olan Priskosun emriyle uzun sren ikencelerden sonra ldrlmtr. Daha sonra da Hristiyanlar tarafndan Euphemia azizlik mertebesine ykseltilmitir.239 Hristiyanlk uruna lm olan ve Hristiyanlarn haklarn savunan Euphemiaya zamanla Hristiyanlar martyr (ehit) nvann vermilerdir. Euphemiaya Tanr tarafndan insanst glerin balandn ve Euphemiann eitli mucizeler gerekletirdiine inanmlardr. Azizenin kltnn olumasnda rivayetlere gre kutsal bedeninin

gerekletirdiine inanlan mucizelerin nemi byktr. Euphemiann bedeninden srekli akan kan, ila etkisiyle mucizeler yaratm ve ifa arayan insanlarn bu blgeye gelmesine sebebiyet vermitir.240 Rivayetlere gre baka bir mucize ise Euphemiann farkl ikenceler grd anda mucizevi ekilde bu ikencelerden
238

Roth, M. Leland, Mimarln yks eleri, Tarihi ve Anlam, (ev. Ergn Aka), Kabalc Yaynevi, stanbul, 2000, s.337 239 Akyrek, Engin,Bizansllar, Azizeleri ve Khalkedonlu(Kadky) Azize Euphemia ,Sanat Dnyamz, Bizans zel Says, 69-70,1999,s.176 240 Akyrek, Bizansllar, Azizeleri ve Khalkedonlu (Kadky) Azize Euphemia , s.177

53

kurtulmas anlardr. Tekerlek ikencesi esnasnda balanld iplerden kurtulmas, ate frnna atldnda yanmamas, deniz canavarlarna atlmas ve buradan kurtulmas, kurt tuzana dmemesi, bedeninin testere ile kesilip kzgn tavada yaklmas planlanrken testerenin keskinliini yitirmesi ve tavay stan atein snmesi gibi rivayetler de yer almaktadr.241 4.yzylda Kadkyde Euphemiaya ait bir kilisesinin var olduu Bizans kaynaklarndan bilinmektedir. Bu klt merkezi M.S. 451de toplanlan Kadky (Khalkedon) Konsili ile geni evrelere adn duyurabilmitir.242 Kilisenin kalan kalntlarndan tahmin edilen bilgilere gre kilise, yarm yuvarlak planl portikollu243 bir avludan, ortada byklkte kubbeli bir kabul salonundan ve bunun iki yannda portiko boyunca dizilmi eitli meknlardan olumaktadr. stanbul (Konstantinopolis) Latinler tarafndan igale uradnda (1204-1261) dier yaplar gibi bu kilise de zarar grmtr. Kilisenin tam olarak ne zaman ykld ise bilinememektedir. 1939da blgede yaplan inaat almalar sonucu kilisenin bat duvar ortaya karlmtr ve burada stanbulda bulunan Alman Arkeoloji Enstits 1942de kaz gerekletirmitir. Bylece duvar resimleri ortaya kartlarak yapnn Azize Euphemiann Martyrion kilisesi olduu belirlenmitir. Gnmzde ise yap olduka ykk bir halde olup adliye binasnn otopark olarak kullanlmaktadr.244 Anadoludaki merkezi planl yapya baka bir rnekte Sergios ve Bakkos Kilisesidir.245 Bizans sanatnn balang devrine ait olan Sergios ve Bakkos Kilisesi (Ek 57), Ayasofyaya benzeyen yapsndan dolay Anadoluda Kk Ayasofya olarak adlandrlmaktadr.246 Merkezi planl ve evre koridorlu Sergios ve Bakkos Kilisesi rivayetlere gre I. Justinianos tarafndan M.S. 530da ryasnda grd Aziz Sergiosa adak olarak yaptrlmtr. Kilisenin iini eviren bir kuan zerine I. Justinianos ve kars

241 242

Akyrek, Bizansllar, Azizeleri ve Khalkedonlu (Kadky) Azize Euphemia , s.184-186 Akyrek, Engin, Euphemiann Sultanahmetteki Martyrion-Kilisesi, Toplumsal Tarih Dergisi, 229, Ocak, 2013, s.71-72 243 Portiko, yapnn veya tapnan st kapal duvar ya da stunlarla desteklenmi giri blmdr. 244 Akyrek, Euphemiann Sultanahmetteki Martyrion-Kilisesi, s.73-75 245 Erturul, zkan, Bizans Kltr(Genel Bak), Troya Yaynclk, stanbul, 1994, s.6 246 Arseven, C. Esad, Sanat Ansiklopedisi, CLT I, Milli Eitim Bakanl, stanbul, 1998, s.260; Belge, Murat, stanbulu Gezerken, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul,1993, s.41; Koch, a.g.e., s49

54

Theodorann adlar yazlmtr.247 Marmara kysna yakn yere ina edilen Sergios ve Bakkos Kilisesi, kare bir d duvar snr iinde sekiz paye aralarndaki ikier stundan meydana gelen bir halkann stnn dilimli bir kubbe ile rtlmesiyle olumutur. Ortadaki paye ve stun halkasn saran evre dehlizinin stnde bir galeri vardr. Bu iki kat ayran bezemeli silmeler motiflerle sslenmitir.248 Gina Pischel makalesinde, kilisenin I. Justinianusun gcn gsterme istei zerine ortaya ktn dile getirmekte ve bu yapnn ina teknii ve sslemeleriyle ayn dnemdeki Roma ve Milano bazilikalarndan olduka farkl olduunu belirtmektedir.249 Kilise II. Bayezd dneminde yapya bir minare eklenir ve kilise camiye evrilmitir.250 Ortaa Bizans sanatnn en nemli ve zgn yarats olan kare iinde ha planl kiliseler, mimarileri ve ikonografik programlar ile bal bana soyut bir sistem oluturmaktadr. Kilise bir evren modelidir, mekn btnln blmeyen drt stunun tad ve bolukta yzyor etkisi uyandran kubbe gkyzn bir ha oluturacak biimde rgtlenmi olan yksek tonozlar, kemerler ve st duvarlar sann yaamnn getii Kutsal Topraklar; kare planl zemin zerinde ykselen alt duvarlar, tonozlar ve niler de yeryzn temsil eder. Program oluturan ikonlarda bu hiyerariye gre sralanmtr. Kubbede Pantokrator251 sa, melekler; st duvarlarda Hz. sann yaamndan sahneler, alt duvarlarda azizler, din ulular vb. dnyasal olanlar bulunur.252 Baka bir merkezi planl yap ise Efesteki St. Jean/John Kilisesidir. St.Jean M.S.50 yllarnda Efes/Ayasuluk tepesinde yaayan ve burada len bir azizdir. ld yere St. Jean adna (Ek 38 ve Ek 39) M.S. 4.yzylda ahap atl bir kilise yaplmtr. I. Justinianos (M.S. 527-565) dneminde ise ilk kilisenin zerine kubbeli bir bazilika ina edilmitir. Serbest ha plannda yaplm yapya batdan atrium ile
247 248

Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.524 Erturul, a.g.e., s.6; Eyice, Semavi, Bizans Sanat, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, CLT II, Kltr Bakanl-Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul, 1994 ,s.255; Soysal, Mine, Kentler Kenti stanbul Dnya Kenti stanbul Sergisi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, s.20; tken, Y., Bizans Mimarl ve Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, CLT 1, YEM Yaynlar, 1997, s.252; Mutlu, Belks, Mimarlk Tarihi Ders Notlar I, Mimarlk Vakf, 2001, s.112 249 Pischel, Gina, Sanat Tarihi Ansiklopedisi, (ev. Hasan Kuruyazc ve stn Alsa), CLT I, Grsel Yaynlar, stanbul, 1978, s.154 250 Bayrak, Trkiyedeki Tarihi Yerler Klavuzu, s.331; Yerasimos, a.g.m., s.171 251 Pantokrator, yce. 252 Akyrek, Engin, Sanatn Ortaa, Kabalc Yaynevi, stanbul, 1998, s.78-79

55

girilmektedir. Kilisenin ibadet blm ha planl, nefli ve klasik bazilika plan dzenindedir. Bu blmn zeri alt byk kubbe ile rtlmtr. Bunlardan ikisi orta nefin, ikisi transeptlerin253, ikisi de orta meknn zerini rtmektedir. Stun balklarnn orta nefe bakan blmlerinde mparator Justinianus ile ei Theodorann monogramlar bulunmaktadr. Orta nefin sonunda ise Aziz Jeann mezar odas yer almtr.254 St. Jean Kilisesindeki almalar ilk kez 19211922 yllar arasnda Yunanllar tarafndan balatm, ardndan Avusturya Arkeoloji Enstits 19271930 yllarnda buradaki almalar devam ettirmitir. Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl de 19571958 yllarnda gerekletirdii restorasyonla kilisenin kuzey nefteki ikinci kat stunlarn ayaa kaldrmtr. Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal bakanlnda, Efes Mzesinin de katklar ile evre dzenlemesi yaplmtr. Gnmzde almalar devam etmektedir.255 Dou Anadoluda ise M.S. 591de mparator Maurikios (582-602) tarafndan yaptrlan biri Meryeme dieri Aziz Sergiosa adanm Silvandaki iki kilise Erken dnem dini yaplarna rnek olarak gsterilmitir. Fakat bu iki kiliseden gnmze hibir ey kalmamtr. anlurfa/Viranehirdeki snr yaknlarnda da merkezi planl byk bir martyrionun kalntlar bulunmutur. 4.-5. yzyldan kalma byk boyutlu olan bu bina Bizansn erken dnem yerleim yerleri ierisinde saylmaktadr.256

253 254

Transept, ha plannda yaplm kilisenin yan kollarna verilen isim. Mutlu, a.g.e., s.113; http://www.ephesus.us/ephesus/stjohn.htm/ (17.05.2012); http: //www. deinreiseleiter. com/ turkce/ Bilgi/Efes_cevresi.html/ (17.05.2012) 255 http://www.izmirdeyasam.com/tarihx/142/18/st._jean_bazilikasi_selcuk.htm/ (17.05.2012) 256 Eyice, Trkiyede Bizans Sanat,s.553

56

2.1.3.4.

Yunan Ha Planl

Bizans mimarlnda kullanlan tipik kilise plandr. Merkezi bir kubbeli mekna drt ynden alan tonozla rtl drt kolla kelere yerletirilmi drt tane kubbeli ya da tonozla rtl meknlardan olumaktadr. Yani kollar ve kesime yeri kubbelerle rtldr.257 Plnn ilk ve en nemli rnei olarak Aya rini Kilisesini gsterebiliriz. Aya rini; Gnmzde stanbulda Ayasofya Camisinin arkasnda ve Topkap Saraynn birinci bahesinde yer almaktadr. Bizansn Ayasofyadan sonra gelen en byk ikinci kilisesi saylmtr. Bizans zamannda ad Aya rini (Tanrsal Bar) konulmutur. Konstantin dneminde kilise LAH Sulh adna yaptrlm kk bir mabetti ve yap aada yer alan kutsal gayeye ithaf olmutur. LAH Sulh, ncilde (bap-5, ayet-9) gemektedir. Hz. sann tlerinden biridir. Ne mutlu bar salayanlara! nk onlara Tanr oullar denecek bu Hristiyan inanlarndan birini tekil etmekteydi.258 Binann eski Byzantion ehrine ait bir mabedin yerine yapld

sylenilmektedir. Binann yapld yerde putperestlere de ait bir binann olduundan sz edilmektedir ve yapnn bu tapnan yanna ina edildii belirtilmektedir.259 Hristiyan mitolojisine gre, reni hakkndaki rivayetlerden ilki yledir; reni Hristiyanln yeni domaya balad anda putperest bir ehirde putperest bir ailenin kzdr ve ad o zaman Penelopia idi. Babas gzel kzn koruyabilmek iin kzn yaptrm olduu kuleye yerletirir ve zamanla buraya yiyecek stoku yaptrr. Nasl olduu bilinmeyen bir mucizeyle kz ilerleyen dnemde Hristiyan olur ve kza rene ad verilir. St. Paulosun rencisi de reneyi vaftiz eder. Kznn Hristiyan olmasna kar kan baba vazgeirmek iin kzna eitli ikenceler uygular. Fakat bu esnada kznn ikenceler esnasnda trl mucizeler gerekletirmesini gren babas bu durumda yumuamaya balar ve sonunda o da Hristiyan olur ve kulede birlikte

257

Szen, Metin ve Tanyeli, Uur, Sanat Kavram ve Terimleri Szl, Remzi Kitabevi, 1986, stanbul, s.123 258 ncil, Matta 5, Ayet 9 259 Kogndz, Mesut, stanbulda Bizans Devrine Ait Ant ve Yaptlar, Sucuolu Matbaas, stanbul, 1951, s.23; olakolu, Lale ve Pekn, Sevgi, Sanat Tarihi I, nklap Kitabevi, stanbul,1995, s.85

57

yaamaya devam ederler.260 532 ylnda Nika ayaklanmasnda binann yanm olan ksm 537de Bizans mparatoru I. Justinianos tarafndan yeniden yaptrlmtr.261 Yass ve uzun olan orta blm kubbeyle rtlmtr.262 Fakat bina 740 ylndaki yer sarsntsnda da zarar grm ve VIII. Leon tarafndan yeniden onarlmtr. Dierlerinden farkl olarak bu kilise camiye evrilmemi tek Bizans Kilisesidir.263 Aya rini Kilisesi (Ek 58 ve Ek 59), bazilika dzeninde Yunan Ha planna geiin tipik bir rneidir. Mimari malzeme olarak stun balklarnda kire ta kullanlm, korni ve kap erevelerinde ise beyaz mermerlerden faydalanlmtr. Aya rini Kilisesi, 100x32m lsnde zeri 15m. apnda, 35m. yksekliinde drt byk payenin tad iten yarm yuvarlak, dtan yksek kasnakl bir kubbe ile rtlmtr. Orta meknn iki yannda stunlarn tad galeriler yaplmtr. Bunlardan alt kattaki stunlara karlk st kattaki stunlarn tayc zellii bulunmaktadr. Orta meknn dousunda yarm daire eklindeki apsit darya cepheli olarak tamtr. Cephelerinde birer penceresi olan apsitin kaln duvarlar arasna 1m. geniliinde kemerli bir dehliz yerletirilmitir.264 konaklazma dneminde kiliselerde yalnzca ha ekline izin verildii iin apsiti byk mozaik bir ha sslemitir. Buradaki ha Hz. sann armha gerildii Golgoto Tepesini sembolize etmektedir. Kemer ksmnda da Tevrattan alnm mozaik tarz yazlar bulunmaktadr. Kilisenin narteks ksmnda ve sa nefinde de baz duvar sslemeleri kalntlar vardr. Byk deiiklie uram olan avlusunda ise iki byk imparator lahdi vardr.265 Kilise, 1453-1846 yllar arasnda silah deposu, 1846-1940 yllar arasnda Askeri Mze olarak kullanlmtr. Gnmzde ise kilise konser salonu olarak kullanlmaktadr (Ek 60).266 zmir-Efesdeki Meryem Ana Evi 6.yzyl yaps olarak nitelendirilmektedir. Evin bulunduu blgenin 4.yzylda ina edildii dnlmektedir. Meryem Ana Evi
260 261

Kogndz, a.g.e., s.24 Gregory, Timothy E., Bizans Tarihi, (eviren; Esra Ermert), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2011, s.134 262 Ousterhout, Robert, Bizans Konstantinopolisinden Kalan Mimari Miras, Bizantiondan stanbula: Bir Bakentin 8000 YlSakp Sabanc Mzesi, stanbul, 2010, s.129 263 Bayrak, M. Orhan, Trkiyedeki Tarihi Yerler Klavuzu, nklap Kitabevi, stanbul,1994, s.274; Leland, a.g.e., s.356 264 Ayasofya ve Ayarini, Mozaik Mzesi, mrahor Ant, Kariye Mzesi, Fethiye Mzesi, Tekfur Saray Mzeleri Rehberi, Komisyon, Dnmez Ofset Mze Eserleri Turistik Yaynlar, Ankara, s.72 265 Eyice,Trkiyede Bizans Sanat, s.524 266 Bayrak, M.Orhan, stanbul Tarihi, nklap Yaynevi, stanbul, 2003, s.36

58

(Ek 61) ha planl, kubbeli kk bir kilisedir. 6.yzyla ait yklm olan blmne ekleme yaplarak gnmz grnts verilmitir.267 Klemens Kilisesi (Ek 62), Bizans dnemine ait Ankaradaki tek kilise olma zelliine sahiptir. Aziz Klemens Kilisesi Ankara/Ulusta eski Adliye binasnn yannda yer almaktadr. Klemens, mparator Diocletianus (284-305) tarafndan 303 ylnda Hristiyanlara kar yrtlen hareketler esnasnda ldrlm ve daha sonra Ortodoks kilisesi tarafndan Aziz ilan ettirilmi, ardndan da Ankarada Aziz Klemens adna bir kilise ina edilmitir. Blgede gerekletirilen kazlara gre kilisenin yerine daha sonra Osmanl Devleti dneminde camii ve medrese ina ettirilmitir. Fakat 1917 ylndaki kan byk yangnda bu iki eserin de tamamen ykld tahmin edilmektedir.268 Aziz Klemens Kilisesi, Bizans mimarisinin geliiminde kubbeli bazilika planndan, Yunan ha planna gei oluturan yaplar arasnda yer almtr. Bat nef beik tonozla rtl olmakla birlikte, batda blml narteks yer almtr. Yapya giriin tahminen narteksin orta blmne alan bir kapyla salanld dnlmtr. Kilisenin yapmnda tula kullanlm olmakla birlikte, baz ksmlar moloz talarla rlmtr.269 Hagios Khariton (Akmanastr), Erken Hristiyanlk dneminde nemli bir merkez olan Sillede (Konya) yaplm olan kilise Yunan ha planndadr. Anadolu Seluklu Devleti dneminde Akmanastr adn alm ve sylentiye gre Mevlana Celalettin Rumi bir sreliine burada dinlenmeye ekilmitir.270 zmit Krfezinin gney kysnda ve 6.yzyldan itibaren scak su kaynaklaryla nl olan Yalova yaknlarnda Kara kilise kalntlar bulunmaktadr. Kilise tamamen tuladan ina edilmitir ve bu bina da Yunan ha plannda yaplmtr. 6.yzyla ait olduu dnlen yap ve Erken Bizans Dneminde kiliseye dntrlmtr.271 Kayseri Tomarzadaki Meryem Kilisesi ise kesme tatan yaplmtr ve cephelerinin zenli iiliiyle nldr. Serbest ha plannda yaplm olan kilisenin 5.yzyldan kald dnlmektedir. Han kollarnn kesitii yerdeki tromplarla
267 268

Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.535 Eyice, Semavi, Bizans Dneminde Ankara, Anadolu Aratrmalar, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1996; Erdoan, Abdlkerim, Gnel, Gke ve dierleri, Tarih inde Ankara, Tasarm Bask, Ankara, 2007, s.88 269 http://aev.org.tr/ankaranin-tarihi-arkeolojisi-ve-mimarisi/ulus-sihhiye/vi-12-aziz-klemens-kilisesi/ (12.06.2012) 270 Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s 551 271 Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.533

59

ykseltilmi, drt keli bir kubbeyle rtlmtr.272 Yukarda ele aldmz yaplarn dnda I. Justinianos dnemine ait daha birok yapnn olduu tahmin edilmektedir. Fakat gnmze kadar bu yaplar ulaamamtr. Dnemin tarihisi Prokopius ele ald eserinde bu yaplarn sadece isimlerinden bahsetmekte, teknik boyutlarna ise deinmemektedir. Bu yzden bu yaplarn genel zelliklerini tam olarak renememekteyiz. Kapadokya snrlar iinde kalan Nevehir, Ihlara Vadisi, Avanos, Soanl, rgp ve Greme evresi doal arazi ierisine oyulmu kilise, manastr, apel ve evleri ile Erken Hristiyan sanatnn gelimesindeki en nemli blgelerden biridir. Korat, Kapadokya blgesinin snrlarn siyasal olarak deil de corafi zelliklerinin belirledii bir kltr ve mimariyle izmenin doru olacan ne srmektedir. Bugnk Kapadokya; Kayseri, Nide ve Krehir geni ierisinde kalan corafyadr. Blgedeki yaplarn en nemli zelliinden biri volkanik oluumlarla ortaya kmas dieri ise birbirlerini destekler nitelikte olmasdr.273 Gneyde NideGmler, gneydouda Nevehir-Yeilhisar, gneybatda Ihlara, kuzeyde KayseriHimmetdede, kuzeybatda Glehir ve douda Kayseri-Fraktin ierisinde kalan blge Kapadokyadr (Ek 63). Kayserinin nemli bir din merkezi haline geldii 4.yzylda, kayalk Greme ve evresini kefeden Hristiyanlar, Kayseri Piskoposu Aziz Basilin dnya grn benimseyerek kayalar iinde manastr hayatn balatmlardr.274 Buradaki kiliselerin duvarlar eitli freskolarla sslenmitir. Freskolarda Hristiyanln eitli konular sade bir ekilde izilmitir. Kiliselerin freskolar eitli dnemlerin slp zelliklerini yanstmtr. 6.-7. yzyllar arasnda yaplan freskolarda Hz. sann ya da azizlerin yaamlarndan alnan ykler ile basit resim motifleri ilenmitir. Gremedeki Tokal Kilise (Ek 64) fresklerinin bazsn da konu ele alnrken, baz freskler de izgi gzelliine nem vermeyen basit slp n plana karlmtr. Fresklerdeki konular deitirilmeden ilerleyen dnemlerde farkl tekniklerle stanbuldaki eitli yaplarn duvarlar sslenmitir.275 Genellikle

272

Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.551 Korat, Grsel, Ta Kapdan Ta kapya Kapadokya, letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s.17-18 274 Glyaz, E. Murat, Kapadokya, Seil Ofset, 2009, s.12 275 Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.550; Deniz, Semra ve Aydos, Selim, Sanat Tarihi I, SEK Yay., Ankara, 1995, s.80; olakolu, Lale ve Pekn, Sevgi, Sanat Tarihi I, nklap Kitabevi, stanbul, 1995, s.80
273

60

izgilerde sanat eseri ortaya karmann aksine, daha ok sahnelerin duygu ve dncelerini kar tarafa yanstmak n plnda tutulmutur. Kaya kiliselerinin bazlar belli bir plna gre dzenlenmitir. Bunlarn bazlarnda Yeilhisar/Soanl Kilise (Ek 65) gibi, kayann ii oyulmu ve dna kubbe havas verilmitir. Greme/Elmal Kilise (Ek 66 ve Ek 67) ise merkezi kubbeli, ha plnl ve drt stunlu bir yapdr. Genellikle kiliselerin ou kabaca oyulmu ve darda sadece bir giri yeri ile bazen bir iki hava ve k delii olan maaralardr (Greme/Karanlk Kilise)(Ek 68).276 Nide yaknlarndaki Eskigm Manastr Kilisesinin ise i mimarisi dierlerine gre daha zenli ve zengin bir ierie sahiptir. Kapadokya blgesi ierisinde gnmze iyi korunarak gelebilmi en byk manastrlardan (Ek 69 ve Ek 70) birisidir.277 Bu blgelerdeki yerleim merkezlerinin ou birbirlerine dehliz 72) yeralt ehirleridir. Eyiceye gre Anadoludaki araziler ierisine oyulmu dini merkezler ve yerleimlerin geneli Hristiyanlarn saklanma dncesiyle yaplmamtr. Blge halk yeni bina ina etmek yerine, kolay ekillenebilen, scakta ve soukta ssn koruyabilen ve rutubet almayan bu kayalar oyarak yeni meknlar oluturma tercihine ynelmitir.279 I. Justinianos dneminde baz yaplar onarlm bazlar ise temelden yklarak yeniden ina edilmitir. I. Justinianos zellikle stanbulda (Konstantinopolis), Tanrnn Anas olarak kabul ettii Meryemanaya adanm birok kilise yaptrmtr. Kilisenin ilki kent surlarnn nnde Blakhernai olarak adlandrlan blgeye yaplmtr. Dieri ise Pnar (Pege-fons) olarak adlandrlan yere yaplmtr. Her iki tapnakta kent surlarnn nne yaplmtr, biri surlarn balad yere dieri de deniz kysnda yer alan Altn Kapdadr. Bunlarn dnda Khryse
278

ve kuyularla bal katlardan meydana

gelmitir. En nemlileri; Nevehir/Derinkuyu ve Nevehir/Kaymakl (Ek 71 ve Ek

276 277

Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.551 Anonim, T.C Nide Valilii l Kltr ve Turizm Mdrl, Gmler Manastr 278 Dehliz, st kapal dar ve uzun geit. 279 Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.551; Deniz, Semra ve Aydos, Selim, Sanat Tarihi I, SEK Yay., Ankara, 1995, s.80

61

Pyle, Hieron ve Deuteronda da Meryem Kilisesi ina edilmitir.280 stanbulda (Konstantinopolis) yer alan Aziz Kosmas Kilisesi, Aziz Damianos Kilisesi ve Aziz Laurentios Martyrionu I. Justinianos dneminde restorasyon edilmi yaplardandr. ehit Anthimos Martyrionu, Bamelek Mikhael Kiliseleri, ehit Tryphon Kilisesi, ehit Menas ve Menanios Kilisesi, Aziz Agathonikos Kilisesi, Hormisdasta Petros ve Paulos Kiliseleri I. Justinianos dneminde temelden ina edilen yaplardr. Aziz Nikolaos Kilisesi, Hagios Akakios Kilisesi ve Aziz Priskos Kiliseleri ise eski yaplarn yklp temelden bu yaplarn yeniden inasyla oluturulmutur. I. Justinianos amcas Justinus dneminde de baz dini yaplar ina ettirmitir. Bunlar; Aziz Plato Martyrionu, Aziz Makios Kilisesi, ehit Thyrsos Kilisesi ve ehit Theodoros Kiliseleridir.281

I. Konstantinus ncesi Dnemde Anadoluda na Ettirilen Dini Yaplar (M.S.?/324)282 Kilisenin Ad Aberkios Altar Nikomedeia Kilisesi Bulunduu Blge Afyon/Sandkl znik Yapm Hakknda M.S.170/200. Yeni ina ettirilmitir. Diokletianus dneminde yeni ina edilmitir. Thekla Kilisesi Silifke/Mersin ?

Tablo 2- I. Konstantinus ncesi Dnemde Anadoluda na Ettirilen Dini Yaplar

Tablo 2den de anlald zere I. Konstantinus dnemi ncesinde imparatorluun mimarisinde fazla bir geliim ve deiim olmamtr. Daha ok gelenee bal bir tutum sergilenmitir.

280

Prokopius, stanbulda Iustinianus Dneminde Yaplar Birinci Kitap , (ev. Erendiz zbayolu), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 1994, s.26 -27 281 Prokopius, a.g.e., s.27-39 282 Koch, Guntram, Erken Hristiyan Sanat, (ev.Aye Aydn), Arkeoloji ve Sanat Yay., 2007, stanbul

62

I. Konstantinus Dneminde Anadoluda na Ettirilen Dini Yaplar283 (M.S.324/337) Kilisenin Ad Hagia Eirene(Aya rini) Kilisesi nin ncesinde yer alan ilk kilise Megale Eklesia(Byk Kilise),Aya Sofyann ncesinde yer alan ilk kilise On ki Havari Kilisesi Antiochia od Orontem(Antakya) Katedrali stanbul Antakya Yeni ina edilmitir. Yeni ina edilmitir. stanbul Yeni ina edilmitir. Bulunduu Blge stanbul Yapm Hakknda Yeni ina edilmitir.

Tablo 3- : I. Konstantinus Dneminde Anadoluda na Ettirilen Dini Yaplar

Tablo 3te ise I. Konstantinus dnemi dini yaplar yer almaktadr. I. Konstantinus dneminde dini mimari alanndaki yaplar fazla deildir. I. Konstantinus dnemi bir gei dnemi olduu iin bu dnemde imparator gerek paganlara gerekse Hristiyanlara olumlu tavr sergilemi, her iki tarafa da siyasi ve dini anlamda egemen olmak istemitir. Genellikle yaplar dnemin bakenti stanbulda (Konstantinopolis) ina edilmitir.

283

Koch, Guntram, Erken Hristiyan Sanat, (ev.Aye Aydn), Arkeoloji ve Sanat Yay., 2007, stanbul; Yldz, Sevcan, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri, Detay Yaynclk, 2009, Ankara ; tken, S. Yldz, Bizans Mimarl ve Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, CLT I, YEM Yayn, stanbul, 1997; Eyice, Semavi, Trkiyede Bizans Sanat, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, CLT 3, stanbul, Grsel Yaynlar, 1982

63

I. Konstantinus Sonras Anadoluda na Ettirilen Dini Yaplar 284 (337/527)

Kilisenin Ad Deyrul Zaferan Manastr Mar Behnam(Krklar) Kilisesi Dayrul Umur Manastr(Mor Gabriel) Dionysos Tapna Milet/Aydn Turabdin/Mardin Bulunduu Blge Turabdin/Mardin Yapm Hakknda M.S.493.I.Anastasisos tarafndan ina ettirilmitir. Turabdin/Mardin M.S.569.II. Justinos tarafndan ina ettirilmitir. M.S.397.Markianos tarafndan ina ettirilmitir. M.S.582/602. Mavrikos tarafndan ina ettirilmitir. Studios Manastr Hagios oannes Prodramos Bazilikas(mrahor lyas Bey Camiisi) Khalkoprateia Kilisesi(Aya Maria) Kaoussyedeki Kilise Antakya stanbul M.S.379/395.I.Theodosios tarafndan ina ettirilmitir. M.S.379/395.I.Theodosios tarafndan ina ettirilmitir. stanbul stanbul M.S.457/474.I.Leon tarafndan ina ettirilmitir. M.S.454/463.I.Leon tarafndan ina ettirilmitir.

Tablo 4- : I. Konstantinus Sonras Anadoluda na Ettirilen Dini Yaplar

284

Koch, Guntram, Erken Hristiyan Sanat, (ev.Aye Aydn), Arkeoloji ve Sanat Yay., 2007, stanbul; Yldz, Sevcan, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri, Detay Yaynclk, 2009, Ankara; tken, S. Yldz, Bizans Mimarl ve Sanat,Eczacba Sanat Ansiklopedisi, CLT I, YEM Yayn, stanbul, 1997; Eyice, Semavi, Trkiyede Bizans Sanat, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, CLT 3, stanbul, Grsel Yaynlar, 1982

64

I. Justinianos Dneminde Anadoluda na Ettirilen Dini Yaplar 285 Kilisenin ad Gnmzde Yapm Hakknda Bulunduu ehir Hagia Sophia (Aya Sofya) Hagia Eirene(Aya rini) On ki Havari Kilisesi stanbul stanbul stanbul stanbul Demre/Antalya Demre/Antalya Antalya Silifke/Mersin Mut/Mersin Mut/Mersin stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul Temelden ina edilmitir. Restorasyon,geniletme yaplmtr. Temelden geniletilmi ve ina edilmitir. Sergios Ve Bakkhos Kilisesi Karabel Bazilikas Ala Kilise Cuma Camiisi Cambazl Kilisesi Alacahan Manastr Dapazar Bazilikas Pyle Meryem Kilisesi Hieron Meryem Kilisesi Deuteron Meryem Kilisesi Pnar(Pege-fons) Meryem Kilisesi Blakhernai Meryem Kilisesi Aziz Kosmas Kilisesi Aziz Damianos Kilisesi Aziz Laurentios Martyrionu ehit Anthimos Martyrionu Bamelek Mikhael Kiliseleri ehit Tryphon Kilisesi ehit Menas ve Menanios Kilisesi Aziz Agathonikos Kilisesi Hormisdasta Petros ve Paulos Kilisesi Aziz Nikolaos Kilisesi Hagios Akakios Kilisesi Temelden ina edilmitir. Yknt haldeyken temelinden yeniden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Restorasyon edilmitir. Restorasyon edilmitir. Restorasyon edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir.

285

Koch, Guntram, Erken Hristiyan Sanat, (ev. Aye Aydn), Arkeoloji ve Sanat Yay., 2007, stanbul; Yldz, Sevcan, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri, Detay Yaynclk, 2009, Ankara; tken, S. Yldz, Bizans Mimarl ve Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, CLT I, YEM Yayn, stanbul, 1997; Eyice, Semavi, Trkiyede Bizans Sanat, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, CLT 3, stanbul, Grsel Yaynlar, 1982

65

Aziz Priskos Kilisesi Aziz Plato Martyrionu Aziz Makios Kilisesi ehit Thyrsos Kilisesi ehit Theodoros Kilisesi Hagia oannes Prodromos Kilisesi Hagia oannes Theologos Kilisesi Bapiskoposluk Kilisesi Sardeste D kilisesi Prienedeki bazilika Hagios Nikolaos Kilisesi ilk hali Korykos Kiliseleri Silvandaki Meryem ve Hagios Sergios Kiliseleri Urfadaki 524-525ten sonra ina edilen kiliseler Aziz Polyeuktos Kilisesi St.Jean Kilisesi

stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul Bakrky Efes/zmir Milet/Aydn Sardes/Manisa Priene/Aydn Demre/Antalya Kilikia(ukurova)/Adana Silvan/Diyarbakr anlurfa stanbul Efes/zmir

Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina edilmitir. Temelden ina eedilmitir. Restorasyon edilmitir.

Tablo 5- I. Justinianos Dneminde Anadoluda na Ettirilen Dini Yaplar

Tablo 4 ve Tablo 5te ise I. Konstantinus dnemi dini yaplar gsterilmitir. Tablolara baktmzda artk dini yaplar sadece bakentte yani stanbulda (Konstantinopolis) deil Anadolunun dier blgelerinde ve ehirlerinde de yaplmaya balanmtr. mparatorluk bakentte arlkl olarak yap inasn devam ettirmitir. Bu dnemde yaplarn bazlar restorasyona urarken, bazlar da yeniden ina edilmitir. Tablolardan Erken Dnem snrlar ierisinde imparatorluun en fazla dini yapya nem verdii dnemin I. Justinianos dnemi olduu anlalmaktadr. Buna gre de, I. Justinianos Dnemi, Erken Dnem Bizans Dini Mimarisinin en parlak dnemidir yargsna ulaabiliriz.

66

2.2. SVL VE ASKER MMAR

2.2.1. Sivil Mimari

Sivil mimari, devlete veya sosyal etkinliklere hizmet eden mimari eserlerdir. Bizans mparatorluunda sivil mimariyi be alanda deerlendireceiz.

1. Kentler ve Evler 2. Saraylar 3. Meydanlar ve Antlar 4. Kprler, Su Kemerleri ve Sarnlar 5. Hayr Kurumlar

2.2.1.1.

Kentler ve Evler

Roma mparatorluk Dneminde oluturulmu kentlerin yapsna Ge Antik ada dokunulmam, caddeler, meydanlar ve konut blgeleri eskisi gibi varln srdrmeye devam etmitir. Roma mparatorluundan kalma tiyatro, amfi tiyatro, pazar meydanlar, hamam vb. halka ak yaplar genelde onarlm ve yeniden kullanlmaya devam edilmitir.286 Bu dnemde yeni yaplarn inas, var olan yaplardaki deiimler genelde eskiye bal olarak yaplmtr ve eskisinden farkl bir zellik bu dnemde oluturulmamtr. Yunan ve Roma Dnemlerinde olduu gibi bu dnemde de ehirler yksek bir arazi zerine kurulmu ve merkezde yer alan meydanlar yuvarlak planla oluturulmutur. Kiliseler genellikle nemli meydanlara yaplmtr.287 Bizansllar ehircilikte en nemli ayrnt olan hipodrom geleneini unutmamlar ve ehirlerde bu gelenei devam ettirmilerdir. Hipodromda sadece at ve araba yarlar
286 287

Koch, a.g.e., s.99 Koch, a.g.e., s.100

67

yaplmam bunun yan sra elenceler de dzenlenmitir. Bu dnemde tiyatro meknlar ortadan kalkm, yerini hipodroma brakmtr.288 Hem savunma hem de yeni bir Bizans mimari zellii olarak ehrin etraf surlarla evrilmitir. Ky ehirlerinde liman bulunmakta ve mutlaka ehrin iinde esnaf-sanatkrlarn belirli blgeleri, tekilat ve nizamnameleri yer almaktayd. Bizans mparatorluunun kentleri hakkndaki bilgilere biz daha ok o dnemde devletin bakenti olan stanbuldan (Konstantinopolis) ve ona ait olan belgelerden ve resimlerden ulaabilmekteyiz. Bizans ehri stanbul (Konstantinopolis); stn konumu sayesinde Avrupa ile Asya arasndaki alveriin ounu kontrol edebilmekteydi. mparator I. Konstantinus kk Bizans yeniden kurup genileterek byk bir merkez haline getirmi ve buraya kendi adn vermitir: Konstantinopolis (stanbul). stanbulun (Konstantinopolis) gerek corafi konumu, gerekse arazi durumu tamamyla kendine zgdr. Bu ehir, kaba bir dik kenar geni andran bir yarmadann stnde kurulmutur. kenarn daha ksa olan kenarn Theodosius surlar oluturmakta dier iki kenarn ise Marmara Denizi ile Hali sahilleri kapatmtr.289 Kentin bymesi iin 324-330 yllarnda Konstantinus ve 408-413 yllarnda ise II. Theodosius birtakm dzenlemeler yapmtr. Byk meydanlar en nemli yollarn kenarlarna yaplmtr.290

Bizans Dneminde kentteki yaam krdaki yaama gre daha grkemliydi. En gzel ve en byk evler tccarlara, varsllara (zengin, varlkl) ait olmutur. Kentler, pazarlarn dei-toku merkezi olabildii gibi, yerel tarmsal faaliyetlerin ve retimin de odak noktas olabiliyordu.291 Kentte, kilisenin kar kmasna ramen varsllarn ve orta halli ailelerin ounun hizmetisi bulunmaktayd. Ev yaantsnda da gnmzdeki gibi akam yemekleri nemli bir yer tutmakta ve tm ailenin sofrada yer almasna zen gsterilmekteydi.292 Gnmzde Bizans dnemi evlerine ilikin kapsaml aratrmalar ve yaynlar
288

Yldz, Sevcan, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri , Detay Yaynclk, 2009, Ankara, s.80 289 Kos, Karoly, Bizanstan Osmanlya stanbul Mimarisinin Dou Kkeni, (ev.Naciye Gngrm), Kaynak Yaynlar, stanbul, 2008, s.54 -62 290 Koch, a.g.e., s.100 291 Haldon, John, Bizans Tarih Atlas, (ev. Ali zdamar), Kitap Yaynevi, stanbul, 2007, s.65 -71 292 Erturul, zkan, Bizans Kltr(Genel Bak), Troya Yaynclk, stanbul, s.23

68

bulunmamaktadr. Bizans ev tipi, Roma ve Etrsk ev tiplerinin dorudan devam olarak saylmamtr. lk yaplan Roma evlerinin da alan cepheleri bulunmamaktayd ve ie dnk olarak yaplmlard. Kap dnda alt ve st katta birer pencere akl bulunmaktayd. at aklndan dolay bu tipe atriumlu ev denilmitir. Atriumun ortasnda yamur sular iin bir havuz bulunmaktayd. Bizans mparatorluunda 9. yzyla kadar bu ev tipi kullanlmtr.293 Evlerin ounluu tuladan bazlar ise nadiren mermerden yaplmtr. Zengin evlerin atlar dz yaplm ve bu atlar teras olarak kullanlmtr. Evler genelde yuvarlak olarak ortada hol ile yaplmtr. st kat tamas iin ya ahap ya da ta stunlar kullanlmtr. eriden merdivenlerle ulalan st katlarda yatak ve oturma odalar yer alm, merdivenler genelde ahap ya da ta, zengin evlerinde ise mermerden yaplmtr. st kat odalarn pencereleri baheye bakmtr. Duvarlar genellikle badanalanm, duvarlar ha ya da dier dini motiflerle boyanm, st katta ise hizmeti odalar yer almtr. Zengin evlerin ounda merkezi bir stma sistemi ve mutfakta ocaklar iin bacalar yer almaktayd. Evlerde tuvalet ve borularla denize kadar uzanan kanalizasyon ebekesi bulunmaktayd. Zengin evlerinde zel kilisecikler de yer almaktayd. Fakir evleri ise ok basit bir ekilde ina edilmi; atlar genelde al-rpyla rtlm taban ise topraktan yaplmt.294 ok katl evler 5. yzylda olumutur. lk gecekondular olarak da adlandrabileceimiz ve ok kt yaam koullarnn olduu bu evlerde iiler yaamtr. Bir gece ierisinde bann zerine bir dam ren orada yaamaya hak kazanmtr. Bizansa ait stanbuldaki hibir ev gnmze ulaamamtr. Fakat 14.yzylda yaplan Kariye mozaiklerinde yer alan birok ev betimi bu hususta bizlere nemli bilgiler sunmaktadr. 1420-1422 yllar arasnda Buondelmontinin (Ek 6) izdii stanbul resminden de o dnemdeki Bizansa ait yaplara ve evlere dair bilgilere ulaabilmekteyiz.295

2.2.1.2.
293

Saraylar

Akyrek, Engin, Sanatn Ortaa Trk, Bizans ve Bat Sanat zerine Yazlar, Kabalc Yaynevi, 1946, s.100 294 Akyrek, a.g.e., s.101 295 Akyrek, a.g.e., s.101-103

69

Saray anlamna gelen, Latince palatium, Greke palation kelimesinin, Romada imparator saraynn yer ald Palatine Tepesinden kaynaklandna inanlmaktadr. Buras 3.yzyla kadar Roma imparatorlarnn resmi ikametgh olduundan, kelime literatre bu ekilde girmitir. Roma mparatorluunun doudaki Hristiyan blm olan Bizansta da saraylar palation ya da hkmdar evi anlamna gelen basileos oikia gibi adlarla anlmtr.296 Bizans saraylar denize ve manzaraya hkim, teraslandrlm yamalar zerine kurulmutur. evresi aalar, iek tarlalar tarhlar (iek dikilmesi iin ayrlm yerler, topraklar) ve emeleri olan, cennetin bir mikrokosmosu olarak alglanabilecek grkemli, geni bahe ve parklarla kuatlmtr. Bu saraylar, tek ve byk bir blok yerine birbirlerine merdiven, koridor ve geni meknlaryla balanan, baheler iine dalm yaplardan oluan komplekslerdir. 297 Saraylar, imparator saraylar ve zel saraylar olmak zere ikiye ayrlmtr. stanbulda (Konstantinopolis) zel saray kalnts, Seluk (Ephesos) ve KbrsSalamiste de benzer rnekler belirlenmitir. Bu yaplara zg genelde belirli bir plan emas bulunmamaktadr. Hepsinde de byk ve zengin sslemeli bir kabul salonuna yer verilmitir. stanbuldaki (Konstantinopolis) Bodrum Saray298, Lausos Saray299, Antiochus Saray300 ve Ephesos Saray301 cepheler oluturulmutur. mparatorluun bu dnem yaplarna rnek olarak stanbul (Konstantinopolis), zmit gsterilmektedir. Bu meknlarda st ste kubbe kullanlm, salam duvarlarla (Nikomedeia) ve Antakya (Antiokheia) gibi byk kentlerinde zel ya da imparatorlara ait saraylar yaplmtr. Bu yaplara ait bilgileri gnmze kadar ulaan kalntlarndan elde edebilmekteyiz.302

296

Krolu, Glgn, Sur inde mparatorluk Meknlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar , Toplumsal Tarih Dergisi, Say 152, Austos, 2006, s.12 297 Krolu, a.g.m.,s.13 298 Bodrum Camii(Myrelaion Manastr Kilisesi/Mesih Paa Camii) yerinde bulunan saray. Saray, I. Romanos Lekapenos tarafndan 10.yzylda manastra dntrlmtr. 299 Sultanahmette Firuz Aa Camii yaknlarndaki kalntlar Adliye Saraynn inaat srasnda ortaya karlmtr. 415-420de ina edilmitir. 300 5.yzyln balarnda II. Theodosius Dneminde (408 -450) bugnk Adliye Saraynn olduu yerde ina edilmitir. 301 5.yzylda yapld tahmin edilen sarayda saysz oda ve hamam bulunmaktadr. 302 Koch, a.g.e., s.110-111

70

Erken dnem Bizans saraylar ierisinde en eskisi ve en nemlisi, Byk Saraydr. Konstantin tarafndan ina ettirilmi, yzyllar boyunca yeni yaplarn eklenmesiyle geniletilmitir. Saray (Ek 73) hakkndaki bilgiler, toprak stnde bulunan ve sarayn hangi blmne ait olduunu bilmediimiz kalntlarla (Ek 74,75 Ek 76), saray grm olanlarn anlattklarna dayanmaktadr. Bizansllar bu saraya; Palation (Saray), Hieron Palation (Kutsal Saray), Basileos Oikia (mparator Evi), Hipodromou Palation (Hipodrom Saray) ve Magnum Palatim (Byk Saray) ile kentin gneyindeki Saray demilerdir. I. Konstantinus, stanbula (Konstantinopolis) hipodromun dousu ile

Ayasofyann gneyine, imparator ve ailesinin ikamet ettii, imparatorluun ynetim merkezi olacak bir saray yaptrmtr. 4.yzylda ina edilen sarayn planyla ilgili bilgi bulunmamaktadr. Ama dikdrtgen planl, etraf surlarla evrili bir Roma askeri kamp grnmnde olduu dnlmektedir. 532 Nika isyan srasnda ayaklanan halk tarafndan Byk Saray tamamen yklm, I. Justinianos tarafndan yeniden onarlmtr.303 Dier saraylarn yaplmas ve nem kazanmasyla Byk Saray deerini yitirmi ve sszlamtr. Buradaki yaplarn ta ve mermerleri baka yaplarn inaatnda devirme olarak kullanlmtr. Byk Saraydan gnmze sadece hangi yaplara ait olduu henz anlalmayan bir rampa kule, halen mozaik mzesi olarak kullanlan ve zemini deme mozaikleriyle kapl, apsisli ve revakl bir meknla, stanbul Arkeoloji Mzesinin kazlar sonucu km olan mimari kalntlar ile duvar resimlerine ulalabilmitir.304 Erken Dneme ait baka bir saray ise bugn stanbulda yer alan atladkap mevkiinde, Kk Ayasofyann dousunda bulunan (Ek 77) Boukoleon Saraydr. Gnmze yalnzca kalntlar kalm bir Bizans sahil saraydr. Sarayn liman rhtm zerinde bulunan aslann boaya saldrn gsteren antsal heykelinden (Ek 78) veya kabartmasndan dolay bu ismi ald dnlmektedir. Saray, II.

303

Krolu, Glgn, Sur inde mparatorluk Meknlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal Tarih Dergisi, Say 152, Austos, 2006, s.16 304 Glgn, a.g.m., s.17-18

71

Theodosios (408-450) tarafndan yaptrlmtr. Gnmzde kalan blmleri ise tahminen Teofilos dneminde (Ek 79) (829-842) eklenmitir.305 1993-1994 yllar arasnda Boukoleon Saray ve evresindeki sahil surlarnda yaplan kaz ve onarm almalar srasnda; toprak altnda kalm meknlarn bir ksm, imparator iskelesi, byk kemerli bir girii olan sarayn abidevi merdiveninin birka basama ile merdivenin alt ksmnda bulunan ve sarn olarak kullanlan mahzen gn yzne karlmtr. 2009da ise 1,5 ay allan stanbulun bu nemli antnda yaplan temizliin, stanbulun Bizans dnemi arkeolojisine byk katklar olmutur. Fakat belirli srede gerekletirilen almalar yarm kalm ve yap yok olmaya yeniden mahkm edilmitir. Gittike yok olan antn korunabilmesi iin arkeolojik kazlara burada devam edilmeli ve gerekletirilecek bir proje ile bu yap Trkiyenin kltr mirasna kazandrlmaldr.306 Blakerne Saray; mparator Anastasn 491-518de Blakerne Mahallesinde (Balat) ina ettirdii kk saraydr. Blakernede, Aya Meryem Kilisesinde Hz. Meryemin elbisesi muhafaza edildii iin imparatorlarda bu elbiseyi ziyaret iin saraya gitmiler ve burada vakit geirmilerdir.307 4.yzyldan itibaren Bizans imparatorlarnn bakentteki resmi ikametghlar olan, yabanc elileri kabul ettikleri ve trenlerin yapld imparatorluk saraylarnn dnda, kent iindeki deiik semtlerde, kent surlar dnda Avrupa ve Asya yakasndaki banliylerde deniz ve manzaraya hkim yerlerde, nemli kiliselerin yaknnda, imparatorlarn en byk elencelerinden biri olan avlanmaya olanak veren alanlarda dinlenmek amacyla gittiklerinde kaldklar sayfiye (yazlk) saraylar vard. Bizans kaynaklarnda, zmit (Nikomedia), Marmara Erelisi, Bursa, Yalova, Eskiehir/ ar Hyk (Dorylaion) gibi birok kentte var olduu bilinen saraylara,

305 306

Glgn, a.g.m., s.18-19 zgm, Ferudun, Vakf Restorasyon Yll,Bukoleon Saray 2009 Sezonu Temizlik almala r, SAYI 4, 2012, s.71 307 Kabacal, Alpay, Gemiten Gnmze stanbul, Creative Yaynclk, stanbul, 2003, s.34

72

imparatorlarn seferler srasnda uradklar ve zaman zaman dinlenmek ve ifa bulmak zere gittiklerine dair bilgiler de bulunmaktadr.308

2.2.1.3.

Meydanlar ve Antlar

Ge Antik ada caddelerin nemli birleme noktalarnda yer alan meydanlar ve pazar yerlerinin (fora) dzeni, daha nceki dnemlerde var olan uygulamalar izlemitir. Eski yaplar, yenileri ksa srede yaplamayaca iin onarmlarla kullanlmaya devam edilmitir. Yeni yaplar ya da genilemeler sadece nemli durumlarda, rnein deprem gibi ykmlarda zorunlu olarak yaplmtr.309 zellikle imparatorlar adna dikilmi olan stunlar, antlar veya taklar Romadan kalma gelenek olarak saylm, dikilmelerindeki asl amacn dnemin imparatorlarn yceltmek olduu dnlmtr.310 I. Konstantinus zamannda imparatorluun bakenti stanbulda

(Konstantinopolis) 324/330 ylnda yaplan bir forum (Ek 80 ve Ek 81) kentin yeni merkezi haline gelmitir. Yazl kaynaklara gre forum yuvarlak planl olarak yaplmtr. Fakat zellikleri hakknda bilgi edinilememitir. stanbul (Konstantinopolis) kentine daha sonraki dnemlerde gnmzde mevcut olmayan dikdrtgen planl drt meydan daha eklenmitir. Bunlar; Tauri Forum (379-395) imkehane/Beyazt Meydan, Bovis Forum/Aksaray Meydan, Arcadius Forumu (395-408) Haseki Semti ve Philadelphion Formudur. Forum, Beyazt Meydan ile Aksaray Meydan arasndadr.311

308

Krolu, Glgn, stanbuldaki Bizans mparatorluk Saraylar, Osmanl Bankas Ariv Ve Aratrma Bankas, http://www.obarsiv.com/pdf/vct0607gulgunkoroglu.pdf , (13.12.2006) 309 Koch, a.g.e., s.100 310 In, Ekrem, Bizans Yok Demekle Bizans Yok Olmaz, Sanat Dnyamz, Bizans zel Says,6970, stanbul, 1999, s.102 311 Eyice, Semavi, Trkiyede Bizans Sanat, s.517; Koch, a.g.e., s.100-101

73

Augousteion Meydan, Byk Saray, Ayasofya kilisesi, Hipodrom, Yerebatan Sarnc arasndaki meydan, Augousteion Meydan (Ek 82) uzun kenar ya da kenarlar 150 metre olan kare ya da dikdrtgen bir aland. Devlet-kilise trenleri bu alanda yaplmtr. Meydann ortasnda ok yksek bir stun stnde, Ayasofyay yaptran Bizans imparatoru I. Justinianosun bronzdan, byk atl bir heykeli vard. (Ek 83) Meydan, I. Konstantinusun annesi Augusta Helenann ansna adanmtr.312

Arcadius Stunu; Gnmzde stanbulda Cerrahpaa Caddesinde yer almaktadr. 403 ylnda Bizans mparatoru Arkadius tarafndan mparator Theodosiusun Vizigotlara kar kazand zafer nedeniyle dikilmitir. 421de stun zerindeki Arkadius heykelini olu diktirmitir. (Ek 84 ve Ek 85) Stunun 45m. olduu tahmin edilmektedir. 740 ylnda heykel yldrm sonucu dm ve yklmtr. Stun gnmzde ta yn halindedir. Dip ksm ise 10,65m. yksekliinde ve halen ayaktadr. Stun zerindeki kvrml kabartmalarn iki paras stanbul Arkeoloji Mzesindedir.313 Bizans mparatorluu Roma ve Yunan kltrnde var olan hipodrom geleneini srdrm ve bu yaplarda sadece at yarlar deil eitli elenceler de gerekletirmilerdir. Hipodrom (Hippodromos); Yunanca hippos at ve dromos yol szcklerinden gelmitir. Antik Yunanda bir ucu dairesel biten dier ucu ak evresinde oturma sralar bulunan ve at yarlarnn zellikle de atl araba yarlarnn yapld uzun alanlara verilen isim olmutur.314 Toplam 60-100 bin kii alabilen Hipodrom (Ek 86, 87, 88 ve Ek 89), stanbul (Konstantinopolis) iin bir toplumsal buluma, politika ve elence alan olmutur. Hipodromun yapmna Septimius Severus tarafndan balanmtr ve bir yzyl sonra I. Konstantinusun dneminde tamamlanmtr.315 I. Konstantinus yeni bakenti iin byk ve gsterili bir hipodrom inasna girimi 480 m. (420-450m. olduu da varsaylmaktadr) uzunluk ve 117,5-123 m. enindeki yz bin kiilik yeni hipodromun al 11 Mays
312

Erksan, Metin, Roma-Bizans Devleti Dnemi stanbuluna likin zet Bilgiler ve Dnceler , Sanat Dnyamz, Bizans zel Says, SAYI 69 -70, Yap Kredi Kltr ve Sanat Yaynlar, stanbul, 1998, s.122 313 Eyice, Semavi, Eski stanbuldan Notlar, Kre Yaynlar, stanbul, 2006, s.67-68; Bayrak, M. Orhan, Trkiye Tarihi Yerler Klavuzu, nklap Kitabevi, stanbul, 1994, s.269 314 Tekam,Tamay, Arkeoloji Szl, Alfa Yaynlar, stanbul, 2007, s.94 315 Gyllius, Petrus, stanbulun Tarihi Eserleri, (Erendiz zbayolu), stanbul, 1997, s.78 -79

74

330 ylnda yaplmtr. Bizans dneminde dikilmi en nemli antlar genelde Hipodromda bulunmaktayd ve buras ehrin elence, siyaset merkezi, yarlarn ve politik mcadelelerin yapld yer olmutu. Gnmzde Hipodrom, stanbuldaki Sultanahmet ile Adliye Saray arasndaki dzlkte uzanan U eklinde bir sahay kapsamaktayd ve buradaki antlar, ortada bulunan eksenin zerinde snrlanmtr.316 Erken Hristiyanlk Dneminde, Roma mparatorluk Dneminde olduu gibi imparatorun zaferini veya nemli olaylar kutlamak iin onur stunlar ve taklar dikilmitir. zellikle stanbula (Konstantinopolis) dikilen stunlar zerine olaanst byk boyutlarda imparator heykellerine yer verilmitir. emberli Stun /emberlita/ Yank Stun; Gnmzde stanbulda Divanyolu zerinde Osmanl dneminde Tavuk Pazar denilen meydanda bulunan stundur. I. Kontantinus, kenti yeni batan kurarken yaptrm olduu Konstantinus Forumunun ortasna ismini tayan bir dikilita koydurmutur.330 ylnda I. Konstantinus tarafndan Romadaki Apollon tapnana ait bir stun getirilmi ve bugnk yerine dikilmitir. Bu nedenle ilk ismi Apollon Heykeli olmutur.317 mparator I. Konstantinus, tan zerine Gne tanrs Heliosu anmsatan kendi heykelini koydurmu, (Ek 90 ve Ek 91) bann etrafna da yedi sembolik ivi yerletirmitir. Heykelin sol elinde zerinde ha bulunan altn bir kre, sa elinde de bir mzrak tutmutur. Heykelin Hristiyanl vurgulamas iin daha ge devirlerde zerine bir kitabe konulmutur. sa, sen ki, dnyann yaratcs ve sahibisin, senin olan bu ehre onunla birlikte Romann asasn ve gcn de sundum Onu btn saldrlardan koru ve tehlikelerden kurtar. 318 stanbulu sarsan deprem ve yangnlardan bu dikilita byk lde etkilenmitir rnein 418de alttaki paralardan biri yerinden dm ve yklmasn nlemek amacyla demir emberler ierisine alnmtr. Ardndan gelen yangnlar talar yakm, heykelin elindeki mzrak M.S. 542 depreminde, dier paralar ile kre M.S. 869 depreminde dmtr. III. Nikeforos Botaniates dneminde (1078-1081) yldrm dm, I. Aleksios dneminde de (1081-1118) iddetli bir frtna heykel ile birlikte dikilitan st blmlerini devirmi ve pek ok
316

Yldz, Sevcan, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri, Detay Yaynclk, 2009, Ankara, s.129-130 317 Bayrak, M. Orhan, stanbul Tarihi, nklap Kitabevi, stanbul, 2003, s.39 318 Eyice, Semavi, emberlita, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, CLT2, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul, 1994, s.482

75

kiinin lmne neden olmutur. mparator I. Manuel Komnenos (1143-1180) ant yeniden tamir ettirmi ve zerine de korint slubunda bir balk ile tuntan bir ha koydurmutur. zerine de Zamann sakatlad bu kutsal eseri, dindar mparator Manuel ihya etti kitabesini dikilitan evresine yazdrmtr.319 Bizansn son dnemlerinde Hal Ant olarak tannan bu ant ile ilgili olarak Semavi Eyice birtakm Bizans inanndan sz etmektedir: Halkn inanna gre, Trkler ehre girdiklerinde gkten bir melek inecek, antn dibindeki aciz bir adama bir kl vererek ona, bu klc al ve kurtarcnn, halknn intikamn al diyecek. Bizansllarda bunun zerine Trkleri yalnz stanbul nnden deil, tm Anadoludan ran ilerine kadar pskrteceklerdi. Bu hurafe halk o derece inandrmt ki, Hal Antnn tesine getiklerinde her tehlikeyi atlatm olduklarn sanyorlard 320 Osmanl dneminde yangn ve depremlerden yine zarar grm ve evresindeki demir emberler yenilenmitir. Sultan II. Mustafa (16951703) yeni bir yangn geiren ta tamir ettirmise de tan kararmasndan tr de halkn syledii Yank Ta tabiri kaynaklara gemitir.321 Marcianos Stunu/Kz Ta; Fatihte Kzta olarak isimlendirilen kk bir meydann ortasnda gnmze (Ek 92 ve Ek 93) ulaabilmitir. Bizans kaynaklarna gre dnemin ehir valisi Tatianus Decius, stunu mparator Marcianus onuruna 450-452 yllarnda diktirmitir.322 Stun, granitten, iki para olarak yaplmtr. Taban drt yzldr ve beyaz mermerden yaplmtr. yzndeki kitabe madalyonlar Yunan halar ile sslenmitir. Tabannn bat yznde bulunmaktadr.323 Gotlar Stunu; Eminn/Sarayburnunda, Glhane Parknn ierisinde bulunan Gotlar Stununun (Ek 94) ne zaman ve kimin adna dikildii tam olarak bilinmemektedir. Eyiceye gre stun Romal bir imparatorun Gotlara kar kazand zaferin ardndan dikilmitir. Stunun baz tarihilere gre 269da Gotlar yenen Cladus Gothicus iin de dikilmi olabilecei ne srlmtr. Eyice ise antn I. Theodosius veya I. Konstantinus zamannda diktirilmi olabileceini ileri
319 320

Eyice, emberlita, s.482 Eyice, emberlita, s.483 321 Eyice, emberlita, s.483 322 Eyice, Semavi, Trkiyede Bizans Sanat, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, CLT 3, stanbul, Grsel Yaynlar, 1982, s.517 323 Bayrak, M. Orhan, Trkiye Tarihi Yerler Klavuzu, nklap Kitabevi, stanbul, 1994, s.328-329

76

srmtr.324 Stun 15 m. yksekliindedir. Tek paral basamakl ve drt keli bir taban zerinde, mavi damarl mermerlerle yaplm silindir stun halinde ykselmektedir. Stun bal zerinde kartal kabartmas bulunmaktadr.325 Obelisk (Dikilita); Sultanahmet meydannda yer alan ant stanbuldaki antlarn en eskisidir. Sadece mermerden yaplm olan ant M.. 1500 yllarnda III. Tutmosis326 adna Msrda Hierapolisteki bir mabedin nne dikilmitir. I. Konstantinus (337-361) skenderiyelilere yazd mektupla bu tan stanbula (Konstantinopolis) gnderilmesini istemitir. Obeliskin327, skenderiyeden ne zaman getirildii tam olarak bilinmemektedir. mparator Julianusun lmnden sonra, uzun sre yerde kalan ant, I. Theodosius
328

zamannda

(379-395)

stanbula

(Konstantinopolis) getirilmitir.

Pembe granitten yaplm olan drt keli stun, mermerden yaplm tabann kelerindeki drt adet tun karenin zerine oturmaktadr. Gnmze 18,74 m. yksekliindeki ksm kalmtr. Taban ukurda kald iin etraf demir parmaklklarla evrilmitir. Tabann kuzey ynnde mparator Arkadius ile eini hipodromun loncasnda, bat ynnde babas I. Theodosiusu ei ve ocuklaryla bir oyunu seyrederken, gney ynnde ise I. Theodosiusu sanda iki olu ve solunda I. Valantian araba koularn seyrederken gsteren kabartmalar yer almtr. Ta stunun drt yznde ise III. Tutmes hakknda hiyeroglif yazyla Msrn tek sahibi olup saltanatnn 30.ylnda Amon329 tanrsna adan sunduunu, Akdeniz ve Mezopotamyada askerlerinin nnde savalar yaptn, devletin snrlarn Mezopotamyaya kadar genilettiini anlatmaktadr.330 Ylanl (Burmal) Stun; Gnmzde stanbul/Sultanahmet meydannda yer almaktadr. M.. 497de Yunanllarn Plataide Perslere kar kazandklar zaferden sonra Delphideki Apollon tapnana sunduklar anttr. 4.yzylda I. Konstantinus

324 325

Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.518 Bayrak, a.g.e., s.310 326 III. Thutmose (M..1504-1450) Msr firavunu. 327 Obelisk, yksek, daire veya drtkenarl tepeye doru incelen tatan yaplm anttr. Genellikle belirli bir ahs veya olay anmak iin yaplmtr. 328 Anabolu, Mkerrem, stanbul ve Anadoludaki Roma mparatorluk Dnemi Mimarlk Yaptlar , Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 2001, s.21; Eyice, a.g.m., s.519 329 Amon(Amen), Orta Krallk Dneminde Msr-Teb blgesinin ba tanrsdr. Kutsal hayvanlar ko ve kazdr. 330 Bayrak, M. Orhan, Trkiye Tarihi Yerler Klavuzu, nklap Kitabevi, stanbul, 1994, s.296

77

tarafndan Hipodroma Yunanistandan getirilerek dikilmitir.331 1204te ise 4. Hal Ordusu tarafndan yklmtr. Zamannda ant, birbirine sarlm byk ylan (Ek 95 ve Ek 96) balar zerinde altndan bir kazan tamaktayd. Birbirlerine sarlm, 8m yksekliinde, 29 boumlu, ii bo antta ylanlarn balar 36-32 kvrmdan sonra birbirlerinden ayrlarak ayr yne bakmaktaydlar. Ylanlarn gvdeleri zerine de savaa katlan Yunan krallklarnn isimleri yazlm olup bugn bunlar ylanlarn kvrmlar zerinde okunabilmektedir. mparator I. Konstantinus tarafndan ant stanbula (Konstantinopolis) tanrken zerindeki ayakl tts kazan kaybolmutur. Gnmze antn sadece 5.30m.lik ksm ulamtr, 6.50m. apnda 3m. derinliinde, yanlar duvarla rlm bir ukurun ierisindedir.332 stanbulun (Konstantinopolis) dnda yer alan bu dneme ait baka bir stun (Ek 97) ise Julianus Stunu dur. Julianus (361-363) dneminde Ankara bakent ve dou arasndaki konumu nedeniyle nemli etkinliklere sahne olmutur. Julianus 362de bakentten Antakyaya (Antiokheia) yapt yolculuk esnasnda Ankaray ziyaret etmi ve burada kaln simgeleyen Julianus Stununu ina ettirmitir.333

2.2.1.4.

Kprler, Su Kemerleri ve Sarnlar

nsan yaamnda nemli bir ihtiya olan su, her zaman kentler iin nemli bir sorun olmutur. Genellikle yamur sular, her aile iin sarnlarda toplanmtr. Mhendislikte ileri olan Romallar birok ehirde suyu biriktirmek iin binalar yapmlardr. Arazi uygun olduunda yeraltnda su kanallar oluturmulardr. Erken Dnemde ise mevcut su kanallar ve kemerleri onarlm, gerekli yerlerde ise yenileri yaplmtr.

331 332

Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.519 Anabolu, Mkerrem, stanbul ve Anadoludaki Roma mparatorluk Dnemi Mimarlk Yaptlar , Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 2001, s.21; Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, CLT VI, stanbul, s.2023; Bayrak, M. Orhan, Trkiye Tarihi Yerler Klavuzu, nklap Kitabevi, stanbul, 1994, s.380 333 Ankara Bakentin Tarihi, Arkeolojisi ve Mimarisi, Komisyon, Ankara Enstits Vakf, Nurol Matbaaclk, Ankara, 2004, s.12

78

Tarihi alardan itibaren zellikle su tesislerine nem veren kavim Roma mparatorluudur. Romallar yerleim yerlerinin yaknndaki kaynaklar tespit ettikten sonra buradan kemerler ve eitli tesisler araclyla aldklar suyu eitli merkezlere datmlardr.334 Bunlarn ierisinde en ok bilinen (Ek 98 ve Ek 99) Valens Sukemeri/Bozdaan Kemeridir. mparator Hadrianus (117-138) ilk su tesislerinin yapmn balatm, Fatih ile Sleymaniye arasndaki vadiyi aan su kemerini ise ardndan Valens (364-378) devam ettirmitir. ki ucunda tek sra, ortalarda ise ift sra gzlere sahip olan Valens Su Kemeri eksik paralaryla 971m. uzunluunda ve en yksek yerinde 20 m. kadar ykseklik olduu tahmin edilmektedir. Temelde 5.56 m. olan kalnl stte 3.40m.ye kadar inildii dnlmektedir.335 Bizans mparatorluunda rmak, dere ve bataklk araziye denk gelen yerlerde, var olan yolun devamn salayabilmek iin kprler yaplmtr. Erken Dnemden gnmze az sayda onarm grp ulam kpr bulunmaktadr. Kprler genellikle I. Konstantinus dneminde yaplm, I. Justinianos zamannda ise yol alar ve kprler onartlmtr. Anadoluda Tarsus, Adana ve Mopsouhestiadaki (Misis-Yakapnar) kprleri ile zmitin (Nikomedeia) dousunda yer alan Sakarya (Sangarios) Kprs (uzunluu yaklak 420m.) nemli rneklerdir. (Ek 100) Genellikle bu dnemin kprleri Roma geleneklerine bal bir ekilde yaptrlmtr.336 mparator I. Konstantinus (306-337), ehir ierisinde eitli sarn ve emeler yaptrmtr. ehir dndaki kaynaklarda toplanan sular yeralt kanallar ile surlarn ierisine getirilmi ve yksek noktalarda ina edilen bo havuzlarda biriktirildikten sonra kanallar vastasyla datlmtr. mparator Valens (364-378), stanbul Sarahanede Bozdoan kemeri olan bilinen kemeri (Hadrianus kemeri) yaptrmtr. Burada Kadky (Kalkedon) kentinin surlarndan talarn kullanld

334

Ycel, Erdem, stanbulda Bizans Sarnlar I , Arkitekt Mimarlk, ehircilik Turizm Dergisi, CLT 1967, Say; 1967-01(325), stanbul, s.16 335 een, Kazm, lkemizdeki (Trkiye) Tarihi Su Tesisleri ve Bunlarn Tekniki Ynden Deerlendirilmesi, Su ve Toprak Kaynaklarnn Gelitirilmesi Konferans Bildirileri CLT Bayndrlk ve skn Bakanl Devlet Su leri Genel Mdrl, 1994, s.17; Anabolu, Mkerrem, stanbul ve Anadoludaki Roma mparatorluk Dnemi Mimarlk Yaptlar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar,stanbul,2001,s.23; Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.521 336 Koch, a.g.e., s.120; Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.533

79

sylenir. Ayrca Halkal su sistemleri zerinde bulunan Mazul Kemerin de bu imparator tarafndan yaptrld kabul edilmektedir. I. Theodosius dneminde (379-395) mevcut su tesisleri ihtiyalar karlayamadndan su datmna baz snrlamalar konulmu ve yeniden bend ve kemerler ina ettirilmitir. Fakat Bizansa kar yaplan srekli taarruzlar ve kuatmalar sonucu kanallar tahribe uram, bu yzden de ehir ierisinde ihtiyac karlayacak su toplama havuzlarnn kendiliinden ortaya kmasna neden olmutur.337 Arcadius (395-408) dneminde Beyazt semtinde Nymhaeum (antsal depo-eme) yaptrd bilinmektedir. II. Theodosius (408-450) 421 ylnda Aetius Flavius tarafndan yaplan ak Sarnc (Halen Vefa Stad), kz kardei mparatorie Pulcheria ise 421 ylnda kendi adn tayan sarnc yaptrmtr. Marcian ve Pukcheria (450-457) su yollarnn bakm ve onarm iin 451 ylnda bir yasa karmtr. I. Leo (457-474) dneminde Got Generali Aspar tarafndan St. Stadius (ukur Bostan-Yavuz Selim Camii yannda) isimli ak sarn, Anastasius (491-518) dneminde Altnmermer-Mocius ismini alan ak sarn yaptrlmtr. I. Justianos (527-565) dneminde stanbulda Yerebatan Saray (Bazilika Cistern-Kral Sarnc), Hali zerinde? ve Kkekmecede bir kpr ile Malova su kemeri yaptrlmtr. (Mimar Sinan tarafndan temelleri zerine yeniden ina edilmitir.)

337

Ycel, a.g.m., s.17

80

Yeri stanbul stanbul stanbul stanbul Marmara Erelisi znik /Niceia Antakya Trabzon zmir/Seluk Tarsus anlurfa/Edessa Mardin/Dara Bayburt/Satala Suyolu ve su kemeri

Yaplan tesisler Yerebatan sarnc (Basilica Cistern) Hali zerinde bugn mevcut olmayan kpr Kkekmecede onarmla bugne gelen kpr Kemerburgazda Malova kemeri yerinde su kemeri Perinthos antik kenti su yolu

Suyolu, Asi nehrinin duvarlarla tanzimi Suyolu ve Cuma Camii yannda Kuzgun Derede su kemeri Suyolu ve ile merkezinde su kemerleri Berdan nehrinin yatann deitirilmesi, Ba kprs Kent iinden geen derenin yatann deiimi, takn duvar Takn koruma setleri ve sarnlar Suyolu ve su kemeri

(Kaynak: Mehmet BLDRC 2004 Tarihi Sulama, Depolama, Takn Koruma Tesisleri, DS-Ankara)

Tablo 6- I. Justinianos tarafndan yaptrlan Su Tesisleri I. Justinianos dini mimaride olduu gibi sivil mimari alannda da stanbul ve Anadoludaki dier yerleim yerlerinde birok yap ina ettirmitir. Tablo 5e gre imparator kentin ve halkn su ihtiyacn karlayabilmek iin uygun koullar salayan kentlerde su mimarisine nem vermitir. Sarnlar; Tarihin erken alarndan itibaren stanbulun su ihtiyac sarnlar ile salanmtr. Roma dneminde ehir dndan, Trakya ynnden toplanan sular, su kemerleri ve kanallar yardmyla ieriye getirilerek sarnlarn doldurulmas ngrlmtr. ehir tarih boyunca, batdan gelerek surlara kadar dayanan aknlarn

81

tehdidi altnda bulunduundan, bu ynden gelen tehlikeler karsnda sarnlarn nemi ok byk olmutur. Sarnlar, su biriktirme grevinden baka ehrin engebeli arazisinde, arazinin ini klarnn dzenlenmesine ve bylece teraslarn meydana gelmesine yardmc olmulardr. Bunun yannda zerine ina edilen binalarn daha yksek ve daha gsterili olmasn salamlardr. Genellikle sarnlar ait olduklar veya altnda bulunduklar binann su ihtiyacn karlamlardr. Ancak Bizans surlar daralp, skntl duruma dtnde bu sarnlar yeterli grlmemi, kiliselerin bodrum kat ve baz binalarn altlar su sarnc haline getirilmitir.338 Bizanstan gnmze kalan su sarnlar zeri ak ve kapal olmak zere iki ayr grupta ele alnmaktadr.

2.2.1.4.1.

Ak Sarnlar

Ak sarnlar, surlarn dndaki kaynaklardan gelen sularn toplanarak ehre datld havuzlar olarak tanmlanmakta ve gnmzdeki halk arasnda da ukur bostan olarak adlandrlmaktadr. Kurak mevsimlerde veya ehrin kuatld dnemde gereken su ihtiyac bu havuzlardan temin edilmitir. Ak hava sarnlar, yksek noktalardaki ukur yerlere gmlmlerdir. Sarnlarn yapmnda blok talar, tula ve horasan harc339 kullanlmtr. Suyun darya szmasn nlemek iin duvarlar zel karm ile yani tula veya mermer paralarnn dvlerek, kire ve keten ya ile kartrlmasyla oluan karmla svanmtr.340 Aspar Sarnc (Yavuz Sultan Selim ukur bostan); Gnmzde sarn stanbulda Yavuz Sultan Selim Camisinin gneybatsnda yer alan Yavuz Selim Caddesinin bulunduu yerdedir. I. Leon (457-474) dneminde imparatorun hizmetine girmi Got generali Aspar tarafndan yaptrlm ve bu yzden de bu isimle

338

Eyice, Semavi, Sarnlar, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, CLT VI, Kltr Bakanl Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul, 1993, s.469 339 Horasan harc, eski dnemlerde Trkler tarafndan kullanlan, ierisinde pimi ve tlm toprak rnleri bulunan har eklidir. Bkz. Hasan Bke, Sedat Akkurt ve Baak pekolu Tarihi Yaplarda Kullanlan Horasan Harc ve Svalarnn zellikleri , Yap Dergisi, Say 269, Nisan 2004, s.90-91 340 Ycel, Erdem, stanbulda Bizans Sarnlar I , Arkitekt Mimarlk, ehircilik Turizm Dergisi, CLT 1967, Say; 1967-01(325), stanbul, s.17

82

adlandrlmtr. Sarncn bir kenar 152 m. uzunluundadr ve dikdrtgen plan eklinde yaplmtr. Derinlii normalde 10.80 m.dir fakat zeminin toprakla dolmasndan dolay u anki derinlii 8.20 m. olarak llmtr. Duvar kalnl 5.20 m.dir.341 Hebdomon Sarnc (Fil dam); Sarn Bakrkyde stanbul surlarnn dnda bulunmakta ve yapl tarihi tam olarak bilinmemektedir. 127x76 m. llerinde ve ite 11 m. derinliinde olan hazne, iindeki suyun basncna kar koymak iin sivri kemerli nilerle glendirilmitir. Kent ierisindeki ak haznelerin veya su toplama havuzlarnn genellikle hepsi 5.yzylda yaplmtr. Gnmzde Sultan Selim Camii yaknnda olan 5.20 m. kalnlnda bir duvarla evrili olup, 152 m. kenar ve 11 m. kadar derinlie sahiptir.342 Aetius Sarnc (Karagmrk ukur bostan); Gnmzde Karagmrkte Vefa istasyonunun bulunduu yerdedir. II. Theodosius (403-450) dneminde ehrin valisi olan Aetius tarafndan 421de yapld tahmin edilmektedir. Sarn, 244x85 m. lsnde ve15 m. derinlie sahiptir. Hagios Mokios Sarnc (Altmermer ukur bostan); mparator I. Anastasius (491-518) tarafndan yaptrlmtr. stanbulun en byk sarnlarndan biri olarak kabul edilmektedir. Sarn; 170x147 m. lsnde ve 12 m. derinlie sahiptir.343 Kapal Sarnlar

2.2.1.4.2.

Ak sarnlarn birok sebepten elverili olmay kapal sarnlarn nemini artrmtr. Bu yzden ehirde irili-ufakl birok sarn ina edilmitir. Fakat bunlardan ok az gnmze kadar gelebilmitir. Kapal sarnlar, dikdrtgen veya

341

Ycel, Erdem, stanbulda Bizans Sarnlar I , Arkitekt Mimarlk, ehircilik Turizm Dergisi, CLT 1967, Say;1967-01(325), stanbul, s.17-18 342 Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.521; Ycel, stanbulda Bizans Sarnlar I , s.18 343 Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.521; Ycel, stanbulda Bizans Sarnlar I , s.18; Altun, . Feride, stanbulun 100 Roma, Bizans Eseri, stanbulun Yzleri Serisi 5, Kltr A.. Yaynlar, stanbul, 2009, s.76-80

83

kare planl olarak tasarlanmlardr. st ise tula kemerler ve tonozlar araclyla rtlmtr.344 Kapal sarnlarn en gzel rnei (Ek 101) mparator I. Justinianosun

yaptrm olduu Basilika Sarncdr. Trkler ise sarnca Yerebatan Saray adn vermitir. Kimi tarihiler sarnc I. Konstantinusun ina ettirdiini, I. Justinianosun ise sarnc genilettiini yazmaktadr. Yaklak 140x70 m. llerinde olup, 336 stuna sahip bu yap 9800 metre karelik bir sahay kapsamaktadr. Stunlar zerinde korent tarznn bozulmu ekli olan kompozit balklar bulunmaktadr. Sarncn st kemerler ve tonozlarla rtlmtr. Baka bir byk sarn ise Philoxenus Sarncdr (Binbirdirek); Sarncn I. Konstantinus veya I. Justinianos dneminde yaptrldna dair iki farkl gr vardr. 64 x 56 m. ebadndaki yapnn (Ek 102) iinde 224 stun bulunmaktadr. zenli ekilde ilenilen stunlu sarnlarn yannda devirme malzemeyle yaplm sarnlarda yer almtr.345 stanbulda (Konstantinopolis) yer alan dier sarnlar ise; Fatih Camii avlusunda bulunan sarn (I. Konstantinus), Erefiye Soka Sarnc (I. Theodosius), Aspar Sarnc yaknnda bulunan sarn (I. Theodosius), St. Jean Stoudion/mrahor Camii Sarnc (St.Jean Stoudius tarafndan yaptrlmtr.), Glhane Park Sarnc (5.yzyl), St.ren Kilisesinin gneydousundaki Sarn (?) ve Unkapan Soka Sarncdr. (mparator Mauricens (582-602 veya I. Justinianos tarafndan).346

344

Ycel, Erdem, stanbulda Bizans Sarnlar I , Arkitekt Mimarlk, ehircilik Turizm Dergisi, CLT 1967, Say;1967-01(325), stanbul, s.19 345 Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.522; Ycel, Erdem, stanbulda Bizans Sarnlar I , Arkitekt Mimarlk, ehircilik Turizm Dergisi, CLT 1967, Say;1967 -01(325), stanbul, s.18-19 346 Ycel, Erdem, stanbulda Bizans Sarnlar II, Arkitekt Mimarlk, ehircilik Turizm Degisi, CLT 1967 Say: 1967-02 (326), stanbul, s.62-66

84

Erken Dnem Bizans Sarnlar

Ak Sarnlar Aspar Sarnc(Yavuz Sultan Selim ukur bostan) -I.Leon Hebdomon Sarnc(Fil dam) -? Aetius Sarnc (Karagmrk ukurbostan) -II Theodosius Hagios Mokios Sarnc(Altmermer ukurbostan) I.Anastasius Aspar Sarnc yaknnda bulunan sarn (I.Theodosius), St.Jean Stoudion/mrahor Camii Sarnc- St.Jean Stoudius Glhane Park Sarnc-5.yy St.ren Kilisesinin gneydousundaki Sarn (?) Unkapan Soka Sarnc -mparator Mauricens (582-602) veya I.Justinianos tarafndan Erefiye Soka Sarnc (I.Theodosius), Fatih Camii avlusunda bulunan sarn I.Konstantinus Philoxenus Sarnc(Binbirdirek) I.Konstantinus Kapal Sarnlar Basilika Sarnc(Yerebatan Saray) I.Justinianos

Tablo 7- Erken Dnem Bizans Sarnlar

Tablo 6ya gre Erken Dnem sivil mimaride Bizans imparatorlarndan I. Konstantinus, I. Theodosius ve I. Justinianos daha ok n plna kmaktadr. ehirlerin su problemini zmek iin sarnlarn yapmna gereken nem verilmitir. Son dnemlerinde Bizansllar mahzenlerin ounluunu su sarnc olarak kullanmak zorunda kalmlardr. stanbuldaki Bizans devrinden kalma sarnlarn says tam olarak bilinememektedir.347 Genellikle sarnlar veya Bizansllara ait dier mimari yaplar gnmzde byk inaatlar yaplrken yok edilmekte veya yeni inaat
347

Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.520-521; Koch, a.g.e., s.115-116

85

yapmnda ortaya kabilmektedir. Bizansllar lkan sarn mimarisini devam ettirmi ve yaplarda tula ve harc ustalkla kullanmlardr.

2.2.1.5.

Hayr Kurumlar

Hristiyan toplumunda hayr kurumlar filantropia (efkat, iyilikseverlik) kavram zerine kurulmutu. nsanlk sevgisi, imparatorlukla zenginlerin kutsal grevi saylm ve bu iyilik severliklerini, yoksullar iin evler, hastaneler (ksenon), yolcular iin misafirhaneler (ksenodohion), huzurevi ve yetimhaneler yaparak gstermilerdir. Kentin kuruluundan itibaren hastaneler ve evler yneticiler tarafndan ina edilmitir. Bu tr yaplarn bazlar Nika isyan esnasnda kartlan yangnlarla yok olmutur.348

2.2.2. Askeri Mimari

2.2.2.1.

Surlar ve Kaleler

2. ve 3. yzyln byk bir blmnde ehirler bar ortamnda, gl sur duvarlar olmakszn yaayabilmitir. 3. yzyl sonundan itibaren durum deimi, kentler sur duvarlaryla korunmaya balanmtr. 4. yzyldan 6. yzyla kadar geen sre ierisinde Roma mparatorluu snrlar ierisindeki birok kente sur duvarlar yaptrlmtr. stanbulun Antika ve Ortaadaki savunma sistemi Hali surlar, Marmara surlar ve kara surlar olmak zere blme ayrlmtr. Deniz, kent iin ksmen koruma salad iin daha ok imparatorluk kara surlarna nem vermitir. Surlarn balca bilinenleri unlardr;

348

Gyllius, Petrus, stanbulun Tarihi Eserleri, (Erendiz zbayolu), stanbul, 1997, s.92 -93

86

Trakyay Karadenizden Marmaraya balayan Anastasius surlar (507-512), bu trn Anadoludaki rneidir. Bu tiplere uzun duvar da denilmitir. I. Anastasios (491-518) kara surlarn yaklak 65 km. uzunluunda, Marmara kysndaki Silivri (Selimbria) ile Karadenizdeki Terkos (Derkoz) Gln arasndaki 70 kmlik bir alan kapsayacak ekilde ina ettirmitir.349 Surlar hakknda kaynaklarda fazla bilgi bulunmamaktadr. stanbulun 60 km batsnda yer alan duvarlardan gnmze az bir ksm ulaabilmitir. 3 m. kalnlnda ve 4-5 m. yksekliindeki duvarlarn ii dolguludur, d ise ta ile kaplanmtr. Baz yerlerinde da takn burlar yer almtr. Kap geitleri olduka korunakl yaplm ve kaplarn ilerisinde ordughlara yer verilmitir.350 Belirli bir mimarlk ilkesinin olmad kent surlarnn en nemlisi ise, II. Theodosius/stanbul Surlardr. Theodosius surlar (Ek 103 ve Ek 104) dier surlardan farkl olarak bir esas duvar, n sur ve bir hendek ile arasnda kalan alanlardan oluan l bir engelleme dzeni ile oluturulmutur. Esas sur, yaklak 4.80 m. genilikte, 11-14 m. ykseklikte yaplm ve 50-75 m. aralklarla dizilmi burlarla donatlm; be sral tula eritlerin ta rglerle kartrld almak351 bir dzen sergilemitir. n sur ise yaklak 3.85 m. geniliindeki burlarla donatlm ve hendek ukuruyla arasnda yaklak 14 m. derinliinde bir alan bulundurulmutur. Marmaradan Halie kadar uzanan kara surlar yaklak 6 km uzunluunda olduu ve surlarda Marmaradan Tekfur Sarayna kadar toplam 96 byk kule olduu belirlenmitir.352 mparator o dnemdeki kent valisi Anthemiosu bu surlarn yapm iin grevlendirmitir. Teodosios Surlar kentlilerin bireysel abalaryla ina ettirilmitir. Codex Theodosianusa353 gre, surlarn yapmna katkda bulunmayan vatanda yoktu.354 Bizansllar bakentlerine Theophylaktos (Tanrnn Koruduu Kent) adn vermilerdir. nk II. Theodosiusun yaptrm olduu sur ve kalelerin kenti koruduuna inanmlardr. Bizansllar tarihte birok kez
349 350

Gyllius, a.g.e., s.47 Erturul, zkan, Bizans Kltr(Genle Bak), Troya Yaynclk, stanbul, s.12-13 351 Almak, farkl malzemelerden, zellikle ta ve tulann birlikte kullanmyla rlen duvar eklidir. 352 Cansever, Meltem, Trkiyenin Kltr Miras:100 Mimari aheser, NTV Yaynlar, stanbul, 2009, s.114; Eyice, Trkiyede Bizans Sanat, s.516-517; Deniz, Semra ve Aydos, Selim, Sanat Tarihi I, SEK Yaynlar, Ankara,1995, s.84 353 I.Konstantinusa kadar btn imparatorluk yasalarn ieren ve 438de baslan yayn, 439da II. Teodosios dneminde uygulamaya sokulmutur. 354 Petrus, a.g.e., s.50

87

Avar, Bulgar, Rus ve Trk ordu ve donanmalarnn saldrlarna bu surlarla kar koymulardr. stanbul Kara Surlarnn anayollarn ehir dna k noktalarnda dzenlenmi olan kaplar u ekilde sralanmtr; Yedikule Kaps (Khryse Pyle), Belgrat kaps (Ek 105) (Pyle tou Ksylokerkou), Silivri kaps (Pyle tes Pigis), Mevlana kaps (Pyle tou Resiou), Topkap (Pyle tou Hagiou Romanau), Sulukule kaps ve Edirne kaps (Pyle Kharsiou).355 stanbul (Konstantinopolis) dndaki duvarlar ve surlara rnek olarak ise; Kzkalesi (Korykos), Pamukkale (Hierapolis) ve Bolu/Geyrede (Aphrodisias) eski kent blgesi verilebilir. Bu yerleim yerleri genellikle eski mparatorluk Dnemi yaplarndan alnm byk dzgn kesme tatan yaplm duvarlarla evrilmitir. Antalya/Aksuda (Perge) ise eski ve salam duvarlar kk onarmlarla tekrar kullanlmtr. Antalya/Selimiye (Side) ve Antalya/Gelemide (Pataro) de kullanlmayan eski malzemeler veya yklm eski yaplarn talar kullanlmtr. Eski, byk binalarn olduu yerde ise yeni duvarlar yaplm ve burada kk kaleler ina edilmitir.356 Kaleler; mparatorluun snrlarn ve ehirdeki nemli caddeleri korumak amacyla farkl byklkte, kare ya da dikdrtgen, bazen arazinin yapsna gre yuvarlak ya da dzensiz plana sahip olarak yaplmtr. Yine bu yaplarda da Roma mparatorluk Dnemindekine benzer yap gelenei devam ettirilmitir. Kelerde, yuvarlak ya da keli plana sahip gl kulelere, cephelerde de yine kulelere yer verilmitir. Kk kalelerde de iki cephede iki kule ile korunan kaplar bulunmaktayd.357 Erken dneme ait olduu dnlen kalelerin bazlar unlardr: Edirne/Enez Kalesi; Bizans Dneminden olduu bilinmekle (Ek 106) beraber, yapnn M.S. 6.yzylda Justianos tarafndan onartldna kaynaklardan anlalmaktadr. Kale dou-bat ynnde uzanmtr ve gneyinde ise sur duvar bulunmaktadr. Kalenin denize bakan blmndeyse iki yannda birer ok keli kule bulunan antsal bir kap ina edilmitir. Kuzeydou kesi kalenin en nemli

355

Ahunbay, Metin, Surlar, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, CLT VII, Kltr Bakanl Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul, 1993, s.79; Altun, . Feride, stanbulun 100 Roma, Bizans Eseri, stanbulun Yzleri Serisi 5, Kltr A.. Yaynlar, stanbul, 2009, s.87 -95 356 Koch, a.g.e., 104-105 357 Koch, a.g.e., s.107-108

88

blmdr. Keli bir kule ve bat ynnde yine keli bir yarm kulesiyle knt yapmaktadr. Kale ierisinde kk bir apel de ina ettirilmitir.358 Afyonkarahisar Kalesi, Aydndaki Aydn Kalesi ve Avar Kalesi, Kayseri Kalesi, Kayseri Develi Kalesi, Kayseri Hisarck Kalesi, Edirne Kalesi, Asartepe Ktahya) ve Ankara Kalesi gibi Antikalara ait olan kaleler Bizans dneminde de kullanlan askeri yaplardr.

358

Yldz, Sevcan, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri, Detay Yaynclk, 2009, Ankara, s.168

89

SONU

Bizans mparatorluu bata Anadolu olmak zere batda Trakya, Balkanlar, Makedonya, Srbistan, Yunanistan, Kuzey talya ve spanyann belirli ksmlarnda egemenlik kurmu douda ise Suriye, Filistin ve Msr ele geirerek Kuzey Afrikann tamamnda hkimiyet salamtr. Merkezi stanbul olan ve stanbulun (Konstantinopolis) Asya ve Avrupay birbirine balayan bir kpr olmas, bunlarn yannda blgenin eitli ve kkl bir kltrel zenginlie sahip olmas Bizans sanatnn, mimarisinin oluumundaki en nemli etkendir. Corafyasn ele aldmzda Bizans mparatorluunun yerlemi olduu snrlar lkadaki Ege, Akdeniz, Asya ve Mezopotamya uygarlklarna yakn bir konumdadr. Corafyann ve jeopolitik nemin Bizansa sunmu olduu bu olanak Bizansn kendine zg yapsn oluturmasnda nemli derecede katk salamtr. lka uygarlklar sayesinde Bizans, mimarisinin ve sanatnn temelini oluturmu zamanla da kendine ait tekniini yakalamtr. Bu teknii arlkl olarak imparatorluun bakenti stanbulda (Konstantinopolis) kullanmtr. Genellikle mimaride blgede varolan veya baka yerlerden temin edilen malzemeler kullanlmtr. Bizansn Mezopotomyadaki snrlarnda tulaya arlk vermi, Akdeniz ve Egeye yakn ehirlerdeki yaplarda ise daha ok mermer kullanlmtr. Roma mparatorluundan kalma yap malzemeleri de mimaride devirme malzeme olarak kullanlmtr. Bizans mparatorluunun ilk gei ve ykselme dnemine denk gelen Erken Dnem aslnda Bizans mimarisinin kendisini bulduu ve gelitirdii dnemdir. I. Konstantinusun Hristiyanl serbest bir inan haline getirmesiyle mimari daha ok bu dnemde dini yaplarda kendisini gstermitir. I. Konstantinus dneminde dini, askeri ve sivil yaplar ina edilmi ve yeni bakent Konstantinopolis bu yaplarla donatlmtr. I. Konstantinustan sonra gelen imparatorlar da dnemlerinde mimari ve kentleme srecini devam ettirmilerdir. Bizans Mimarisindeki bu hareketlilik

90

zamanla farkl tekniklerin bulunmasna sebebiyet vermitir. Erken Dnemde dini mimaride tek nefli yaplarla balayan mimari teknik, ilerleyen dnemde deiime uram bazilikal planl, enine nefli, kubbeli, merkezi planl ve yunan ha planl yaplar gibi farkl slptaki yaplar dourmutur. Deiimler yenilikleri oluturmu ve zamanla en gzel eserler bu dnemde verilmeye balanmtr. Bizans mimarisine ve sanatna etkisi olan Antik Yunan kltrnn ve medeniyetinin temeli Ege Medeniyetidir. Blgenin konumu eitli uygarlklarla (siyasal-kltrel-ticari) ilikilerini etkilemitir. Mezopotamyadan, Bat Anadolu kylarna ulaan ticaret yollar, Msrdan Akdenize kadar gerekletirilen ulam ann rol bu etkileimde en nemli unsur olmutur. Yunan mimarisinin ortaya koymu olduu en nemli yap tr tapnak mimarisidir. Yunan tapnaklar megaron denilen tapnaklardan esinlenerek gelimitir. Tapnaa sadece rahipler girebilmi halk ise adaklarn sunaklara brakmtr. Yunan mimarisinde yap malzemesi nceden kerpi ve ahap iken sonralar sarmtrak mermer kullanlmtr. at kaplamalar ise kil plkalarla yaplmtr. Yunan mimarisi geometri, l, oran zerine kurulmutur. Mimari biimlemenin esasn stun oluturmutur. Binann tayc grevini gren stunlarn estetik grnleride olduka nemliydi. Stunlarda belirli nizamlara gre gruplara ayrlmtr. Bizansn etkilenmi olduu ilka uygarlklarndan birisi olan Roma

mparatorluu kurulduu yllarda Etrsklerin elips biimli kent plann rnek almtr. Roma mparatorluunda, Cumhuriyet dneminde mimaride teknikler gelimi ve deiime uramtr. Etrsk etkisi kaybolmu ve en nemli yap malzemesi kire harc olmutur. Kire mimaride balayc unsur olarak kullanlmtr. Bylece antsal Roma mimarisi ortaya kmtr. Antsal mimaride kemer ve kubbe teknii daha ok gelimitir. Ta ve tula malzeme kire ile birlikte kullanlarak geni mekanlarn stlerinin rtlmesi sorunu zlmtr. Roma tapnaklar planlar bakmndan Yunan tapnaklarna benzemitir. Fakat Romay Yunan mimarisinden ayran farkl plan tipi yuvarlak planl tapnaklardr ve stleri kubbe ile rtlmtr. Roma dneminde ina edilen bazilikalar Bizanstan farkl olarak adalet saray hizmeti vermitir. Genellikle Roma mimarisi Yunan mimarisinin devam niteliindedir ilerleyen dnemlerde ise kendi tekniklerini ortaya karmtr.

91

Antik Yunan ve Roma sanatlarndan kaynaklanan Bizans sanat, dinsel yn ar basan bir sanattr. Bizans sanatnn ana izgileri I. Justinianos dneminde belirlenmitir. ki temel emadan kaynaklanan yaplar ortaya kmtr; Ahap atl, dikdrtgen yap (bazilika) ile merkezi planl kubbeli yap(rotonda). Bizans Mimarisinde binann d manzaras ardr, ii ssldr, duvar kubbeleri mozaik ile sslenirken i duvarlar damarl mermerlerle kaplanr. Stun balklarnda bezeme olarak kenger yapra ve hayvan resimleri kullanlmtr. Stunlar zerine kemer ina edilmitir. Bizans mimarisi, Roma ve Antik Yunandan temeli alm ilerleyen dnemlerde kendine has teknii ortaya karmtr. Yunan mimarisindeki megaron ilerleyen dnemlerde Romada bazilika yani adalet saray olarak kullanlmtr. Bizansta ise bazilika dini yap olarak kullanlmtr. Yunan tapnaklarna halk girmemitir. Bizans dini yaplar ise halka ak ekilde planlanmtr. Roma bazilikalarnn d stunlarla evrili iken Bizans bazilikalarnn ii stunlarla ina edilmi, stunlar ieride tayc grevi stlenmitir. Bizans mimarisinde yap malzemesi olarak daha ok tula, ta ve baz yaplarda mermer younlukta kullanlmtr. Erken Dnem Mimarisinde gnmzde de nemi hal devam eden yaplar ina edilmitir. rnein; Aya Sofya, Aya rini Kilisesi, Kk Ayasofya vb. mimari eserlerle Bizans kendi gcn grkemli bir ekilde bu eserlerle gstermitir. 6. yzylda I. Justinianos dneminde imparatorluk siyasi, ekonomik ve kltrel anlamda en parlak dnemini yaamtr. Konstantinopolis bu dnemde mimari yaplar ile Romay geride brakmtr. Kentteki Hipodromda dzenlenen elenceler, meydanlarda bulunan taklar, antlar, stunlar, yaplar ve kiliseler Konstantinopolisi Ortaan en grkemli bakenti yapmtr. Kentin su sorunu zebilmek iin su kemerleri ve sarnlar, savunma amal kaleler ve surlar ina edilmitir. Mimari ile Anadolu Bizans dneminde yeniden ekillenmi can bulmutur. Anadolunun birok medeniyete ev sahiplii yapmas Anadoluya eitli mimari eserler kazandrmtr. Roma, Bizans, Trk Beylikleri ve Osmanl Devletinden miras kalan yaplar, bu mimari zenginliin en gzel rnekleri olarak gnmze kadar ulamtr. Sahip olduumuz bu farkl deerleri koruyabilirsek, deer verebilirsek turistik, tarihi ve kltrel zenginlie sahip lkelerin ierisinde ilk sralarda yer alabiliriz.

92

Bizans mparatorluu ile ayn corafyay paylaan ve bu uygarln etkilerini halen hissetmekte olan lkeler ve uluslar iin Bizans uygarl byk nem tamaktadr. Bizans corafyasnn byk bir ksmn kapsayan ve bu uygarln tarihteki bakentini de ieren Trkiyede, Bizansn gnmze kadar sren izleri ve brakm olduu tarihsel miras inkr edilemez. Bir ulusun kendi gemiini hakkyla anlayabilmesi iin gemiin bugne tadklarn incelemesi gerekmektedir. Bizans tarihinin ve kltrnn de lkemiz topraklarnda aratrlmas byk nem tamaktadr. Sanat eseri, hangi toplum iin olursa olsun byk bir kltr miras ve gl bir tarihi belge demektir. Yzyllar boyunca meydana getirilmi bu eserlerin korunmas, insann ve toplumun gelecee uzanrken gemiteki kkleriyle ilikisinin srdrlmesi anlamna da gelir. Dier yandan, modern dnyann gerei ve ortak ura biiminde belirip gelien turizm sektrnn yaam kaynaklarndan biri de sanat eserleridir. nk turistler gezdikleri memleketlerin sanat eserlerine yakn ilgi gsterirler. Bu alardan dnldnde, lkemizdeki sanat eserlerinin korunmas, gelecek nesillere aktarlmas gerei kendiliinden ortaya kmaktadr.

KAYNAKLAR

Altndal, A., (2005). Hangi sa, Ankara, Destek Yaynlar Altun, . Feride, (2009). stanbulun 100 Roma, Bizans Eseri, stanbul, stanbulun Yzleri Serisi 5, Kltr A.. Yaynlar Anabolu, M., (2001). stanbul ve Anadoludaki Roma mparatorluk Dnemi Mimarlk Yaptlar, stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar Anonim, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, stanbul, CLT 13, Milliyet Anonim, Yeni Rehber Ansiklopedisi, (1993). stanbul, Trkiye Gazetesi, CLT.4 Anonim, Temel Britanica Ansiklopedisi, (1992). CLT 3, stanbul, Hrriyet Ofset Anonim, T.C Nide Valilii l Kltr ve Turizm Mdrl,Gmler Manastr Akyrek, E., (1998). Sanatn Ortaa Trk, Bizans ve Bat Sanat zerine Yazlar, stanbul, Kabalc Yaynevi Akyrek, E., (1999). Bizansllar, Azizeleri ve Khalkedonlu(Kadky) Azize Euphemia,Sanat Dnyamz,Bizans zel Says,69-70 Akyrek,E., (Ocak,2013). Euphemiann Sultanahmetteki Martyrion-

Kilisesi,Toplumsal Tarih Dergisi, 229 Akit, N. ve Sanr, F., (1981). Genel Bilgi Ansiklopedisi Arseven, Celal E., (1998). Sanat Ansiklopedisi, stanbul, CLT I, Milli Eitim Bakanl Yay. Atik, N., (2004). Havariler Kilisesi , stanbul, Sanat Tarihi Defterleri 8, Metin Ahunbaya Armaan Bizans Mimarisi zerine Yazlar, Ege Yaynlar Ayasofya, (1982). stanbul Kltr Sanat Ansiklopedisi, stanbul, CLT 2, Tercman Yaynlar

Ayasofya ve Ayarini, Mozaik Mzesi, mrahor Ant, Kariye Mzesi, Fethiye Mzesi, Tekfur Saray Mzeleri Rehberi, Ankara, Komisyon, Dnmez Ofset Mze Eserleri Turistik Yaynlar Aya Sofya Mzesi, Actel Dergisi,Temmuz-Eyll 2008, Aydn, M., (1995). Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar Bailly, A., (2006). Bizans mparatorluu Tarihi, stanbul, ev.Haluk aman, Nokta Kitap Balk, ., (2005). Ortaa Tarihi Ve Medeniyeti, Ankara, Gazi Kitabevi Bahar, H., (2011). Roma ve Bizans Tarihi, Konya, Kmen Yaynlar Baskc, M. , (2009). Bizans Dneminde Anadolu, Ankara, Phoenix Yaynevi Bayrak, M.O., (1994).Trkiyedeki Tarihi Yerler Klavuzu, stanbul, nklap Kitabevi Bayrak, M.O., (2003). stanbul Tarihi, stanbul, nklap Yaynevi Belge, M., (1993). stanbulu Gezerken, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar Borden, D., Elzonowski, J., (2009). Mimarlk, ev.Derya N. zer, NTV Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, CLT VI, stanbul Can, Ylmaz ve Gn, Recep, (2011). Ana Hatlaryla Trk slm Sanatlar ve Estetii, stanbul, Kayhan Yaynlar Cansever, M., (2009). Trkiyenin Kltr Miras: 100 Mimari aheser, stanbul, NTV Yaynlar Cheynet, Jean C., (2008). Bizans Tarihi, Ankara, ev.smail Yerguz, Dost Kitabevi am, Nusret, (1999). slmda Sanat Sanatta slm, Ankara, Aka Basm Yaym

een, K.,(1994).lkemizdeki(Trkiye) Tarihi Su Tesisleri ve Bunlarn Tekniki Ynden Deerlendirilmesi, Su ve Toprak Kaynaklarnn Gelitirilmesi Konferans Bildirileri CLT I, Bayndrlk ve skan Bakanl Devlet Su leri Genel Mdrl elebiolu, B.ve Aarylmaz, ., (2008). Kapadokyada Kzl Kilise, Yldz Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi E-Dergi, CLT 3, Say 2 olakolu, L. ve Pekn, S., (1995). Sanat Tarihi I, stanbul, nklap Kitabevi rdk, A. (2006). Yunan ve Roma Mimarisindeki Yap Teknikleri,

(Danman:Do.Dr.Gl Grtekin Demir), Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanm Yksek Lisans Tezi Deniz, S. ve Aydos, S., (1995). Sanat Tarihi I, Ankara, SEK Yay. Diehl, C., (1928). Bizans mparatorluu Tarihi, stanbul, ev.Tevfik Bykolu Erdoan, A., Gnel, G. ve dierleri, (2007). Tarih inde Ankara, Ankara, Tasarm Bask Erer, R., (2002). Trklere Kar Hal Seferleri, stanbul, Hazrlayan;Ahmed Yksel zemre, Kakns Yaynlar Erksan, M., (1998). Roma-Bizans Devleti Dnemi stanbuluna likin zet Bilgiler ve Dnceler, stanbul, Sanat Dnyamz, Bizans zel Says, SAYI 69-70, Yap Kredi Kltr ve Sanat Yaynlar Erturul, ., (1994). Bizans Kltr Genel Bak, stanbul, Troya Yayn Eyice, S., (1982). Bizans TarihiAnadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, stanbul, CLT 3, Grsel Yaynlar Eyice, S., (1982). Trkiyede Bizans Sanat, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, stanbul, CLT 3, Grsel Yaynlar Eyice, S., (1994). Bizans Sanat,Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, stanbul, CLT 2, Kltr Bakanl-Tarih Vakf Ortak Yayn Eyice, S., (1993). Ayasofya, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, stanbul, CLT I, Kltr Bakanl Tarih Vakf Ortak Yayn

Eyice, S., (1984).Aya Sofya 2(Haga Sopha), stanbul, Yap Kredi Bankas Kltr ve Sanat Hizmetleri Eyice, S., (2006). Eski stanbuldan Notlar, stanbul, Kre Yaynlar Eyice, S., (1994). emberlita,Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, stanbul, CLT2, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Ortak Yayn Glyaz, E. Murat, (2009). Kapadokya, Seil Ofset Grant, M., (2000). Romadan Bizansa .S.Beinci Yzyl, stanbul, ev. Z.Zhre lkgelen, Homer Kitabevi Germaner, S., (1997 ). Bazilika, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, stanbul, CLT I, YEM Yayn Gravina, F., (2008). stanbulun Anlatm, stanbul, ev.Yldz E. Canpolat, YKY Grabar, Oleg, (2004). slm Sanatnn Oluumu,(ev.Nuran Yavuz), stanbul,Acar Matbaas Gregory, Timothy E., (2011). Bizans Tarihi, stanbul, ev.Esra Ermert, Yap Kredi Yaynlar Grsel Byk Genel Kltr Ansiklopedisi, mrahor Camisi, stanbul, Grsel Yaynlar, CLT 7 Gvemli, Zahir, (2009). Sanat Tarihi, stanbul Varlk Yaynlar Haldon, J., (2007). Bizans Tarihi Atlas, stanbul, ev.Ali zdamar, Kitap Yaynevi Hattstein, Markus ve Delius, Peter, slm Sanat ve Mimarisi, Literatr Yay Herrn, J., (2010). Bizans, stanbul, ev.Uygur Kocabaolu, letiim Yaynlar Hollingswarth, Mary, (2009). Dnya Sanat Tarihi, stanbul, nklap Kitabevi Hrel,H., (2005).stanbulu Geziyorum Gzlerim Ak, stanbul ,Dharma Yaynclk In, E., Bizans Yok Demekle Bizans Yok Olmaz, stanbul, Sanat Dnyamz,

Bizans zel Says, 69-7

stanbul Kltr Sanat Ansiklopedisi, 1982, stanbul, CLT 2, Tercman Yaynlar Kabacal, A., (2003). Gemiten Gnmze stanbul, stanbul, Creative Yaynclk Kaplan, Mchel, Bizansn Altnlar, YKY Karakse, H., (2002). Ortaa Tarihi ve Uygarl, Ankara, Nobel Yaynevi Kaya, . (2008). Konstantinin Kutsanm ehri, stanbul, Kre Yaynlar Keskinok, K., (2010). Sanat Tarihi, Ankara, Alp Ofset Matbaaclk Koch, G., (2007). Erken Hristiyan Sanat, stanbul, ev.Aye Aydn, Arkeoloji ve Sanat Yay. Kogndz, M., (1951). stanbulda Bizans Devrine Ait Ant ve Yaplar, Sucuolu Matbas Kou, Reat E., (1934). Bizans Tarihi(arki Roma mparatorluu), stanbul, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi Kos,K., (2008). Bizanstan Osmanlya stanbul Mimarisinin Dou Kkeni,

stanbul, ev.Naciye Gngrm, Kaynak Yaynlar Korat, Grsel, Ta Kapdan Takapya Kapadokya, letiim Yaynlar, stanbul, 2003 Krolu, G., (Austos,2006). Sur inde mparatorluk Mekanlar

Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal Tarih Dergisi, Say 152 Kuban, D., (2002). Mimarlk Kavramlar, stanbul, YEM Yaynlar Leland, Roth M., (2000). Mimarln yks, eleri, Tarihi ve Anlam, stanbul, ev.Ergn Aka, Kabalc Yaynevi Lemerle, P., (1949). Bizans Mimarisi stanbul, ev.Haluk Togay, Arkitekt Aylk Mimarlk, ehircilik ve Ssleme Sanatlar Dergisi, SAYI:11-12, Cumhuriyet Matbaas Lemerle, P., (1994). Bizans Tarihi, stanbul, ev.Galip stn, letiim Yaynlar

Lemerle, P., (1949). Bizans Mimarisi, stanbul, ev.Haluk Togay,Arkitekt Aylk Mimarlk, ehircilik ve Ssleme Sanatlar Dergisi, SAYI:11-12, Cumhuriyet Matbaas Lemerle, P., (1950). Bizans Mimarisi, stanbul, ev.Haluk Togay, Arkitekt Aylk Mimarlk, ehircilik Ve Ssleme Sanatlar Dergisi, say.1-2, Cumhuriyet Matbaas Levtchenko M.V., (2007). Bizans Tarihi, stanbul, ev.Maide Selen, Doruk Yaymclk Mango, C., (2006). Bizans Mimarisi, Ankara, ev.Mine Kadirolu, Oxford Mansel, Arif M. ve Aslanapa, O., (1697). Sanat Tarihi II, stanbul, nklap Kitabevi ve Aka Kitabevleri Mareux, Jean C. , (1975). Mimarlk Tarihi, stanbul, ev.Zeynep elik, Geliim Yaynlar Mutlu, B., (2001). Mimarlk Tarihi Ders Notlar I, Mimarlk Vakf Ostrogorsky, G., (1999). Bizans Devleti Tarihi, Ankara, ev.Fikret Iltan, Trk Tarih Kurumu Basmevi Ousterhout, R.,(2010). Bizans Konstantinopolisinden Kalan Mimari Miras, stanbul, Bizantiondan stanbula: Bir Bakentin 8000 YlSakp Sabanc Mzesi tken, S.Y., (1997). Bizans Mimarl ve Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, stanbul, CLT I, YEM Yayn zgm, F., (2012).Vakf Restorasyon Yll, Bukoleon Saray 2009 Sezonu Temizlik almalar, SAYI 4 Petrus, G., (1997). stanbulun Tarihi Eserleri, stanbul, Eren Yaynclk Pevsner, N., (1977). Ana izgileriyle Avrupa Mimarl, stanbul, ev.Seluk Batur, Cem Yaynevi Pischel, G., (1978). Sanat Tarihi Ansiklopedisi, stanbul, CLT I, ev.Hasan Kuruyazc ve stn Alsa, Grsel Yaynlar Pralong,A., (2011). Bizans, Yaplar, Meydanlar, Yaamlar, stanbul, ev.Buket Kitap Bayr, Kitap Yaynevi Prokopius, (1999). Bizansn Gizli Tarihi, ev.Orhan Duru, Nisan Yaynlar Prokopius, (1994). stanbulda Iustinianus Dneminde Yaplar Birinci Kitap, stanbul, ev.Erendiz zbayolu, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar

Soysal, M., (t.y.).Kentler Kenti stanbul, stanbul, Tarih Vakf Yayn Szen, M. ve Tanyeli, U., (2011). Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul, Remzi Kitabevi Talbot, Rice T., (2002). Bizansta Gnlk Yaam Bizansn Mcevheri Konstantinopolis, Ankara, ev.Bilgi Altnok, zne Yaynlar Tekam, T., (2007). Arkeoloji Szl, stanbul, Alfa Yaynlar Tekin, O., ( Mays,2010). Byzantionun Anakenti Megara le Kken likisi, Toplumsal Tarih Dergisi, Say.197 Tunay, M. hsan, (1984). Trkiyedeki Bizans Mimarisinde Ta ve Tula Tekniine Gre Tarihlendirme, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi Toprak, Burhan, Sanat Tarihi III, Gzel Sanatlar Akademisi Yaynlar;25,1963 Turani, A., (2012). Dnya Sanat Tarihi, stanbul, Remzi Kitabevi Trkolu, S. , (2002). Ayasofyann yks, zmir, Melisa Matbaaclk Ulugn, Yavuz F., (2010). Kocaeli ve evresi Tarihi-III Bizans, Seluklu Ve Hallar Dnemi, zmit, Kocaeli Yksek renim Dernei Tarih Yaynlar Ycel, E.,stanbulda Bizans Sarnlar I , stanbul,Arkitekt Mimarlk, ehircilik Turizm Degisi, CLT 1967, Say; 1967-01(325) Ycel, E.,stanbulda Bizans Sarnlar II, stanbul, Arkitekt Mimarlk, ehircilik Turizm Degisi, CLT 1967 Say: 1967-02 (326) Yldz, S., (2009). Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri, Ankara, Detay Yaynclk Yerasimos, S., (1999). Aziz Polyemictostan Ayasofyaya Kubbeli Bazilikalarn

Douu, stanbul, ev.Ik Ergden, Sanat Dnyamz, Bizans zel Says, Say 69 70, YKY Yetkin, K.Suut, (1959) . slm Mimarisi, Ankara, Ankara niversitesi lhiyat

Fakltesi Trk ve slm Sanatlar Tarihi Enstits Yaymlar:2, Dou Matbaas Yerasimos, S., (2010). Kostantiniye ve Ayasofya Efsaneleri, stanbul, ev.irin Tekeli, letiim Yaynlar

Vaslev, A.A., (1943). Bizans mparatorluu Tarihi, Ankara, ev.A.Mfid Mansel, CLT I Zev, B., (1990). Mimariyi Grmeyi renmek, stanbul, ev.H.Demir Divanlolu, Birsen Yaynevi

Elektronik Kaynaklar

1. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/2565/AcacianSchism#ref21117, 11.10.2012 2. brahimgil,Mehmet Z.,(20 Mays 2012) Hristiyan ve Bizans Sanat, http: //www.h ristiyangazete.com/2012/05/hristiyan-ve-bizans-sanati-doc-dr-

mehmet-zeki ibrahimgil/ #. UPR8NeQ01Xo. ,20.05.2012 3. http://www.ispartakulturturizm.gov.tr/belge/1-74788/st-paul-aziz-paulus.html 4. Sandklda Yaam nl Bir Hristiyan nderi Aziz Aberkiosun Mezar Yazt Sandklda M Bulundu?, http://www.sandiklitso. tobb. org.tr/haber. php?kimlik=68 ,12.04.2012 5. http://www.kenthaber.com/akdeniz/mersin/silifke/Rehber/kiliseler/hagiathekla-meryemlik, 08.02.2008 6. http://www.mekan360.com/360fx_mardinkirklarkilisesi-mardin-merkez.html, 12.01.2013 7. http://mardinim.blogspot.com/2008/01/mor-yakup-manastr-salhabartepeturabdin.html ,12.01.2013 8. http://www.morgabriel.org/tarihce.html,12.01.2013 9. Bin 500 Yllk Kzl Kilise'nin Restorasyonu Balad http://www. haberler. com/bin-500-yillik-kizil-kilise-nin-restorasyonu-2873239-haberi/, 16.07.2011 10. Anavarza http://www.anavarzakalesi.com/tarih.asp?id=3,17.04.2012 11. Yalva,http://www.tanitma.gov.tr/TR,22540/yalvac.html,17.04.2012 12. http://www.byzantiumistanbul.com/detay.asp?detayid=194 ,04.03.2012 Kiliseleri,

13. Erkmen,Senan, Khalkoprateia Kilisesi, http://erkmensenan. blogspot.com/2009 /03/khalkoprateia-kilisesiacemaga-mescidi.html. ,10.03.2009 14. http://www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr/kentsel-anit/detay/envanterid/ 60370, 04.03.2012 15. Acem Aa Mescidi, http://www.byzantiumistanbul.com/detay.asp?

detayid=194 16. znik Ayasofya Kilisesinin camiletirilmesi devam ediyor, http://www. Hristiyan gazete.com/2012/02/iznik-ayasofya-kilisesinin-camilestirilmesi-

devam-ediyor/#. UPhKWR001Xo, 16.02.2012 17. Kaynak Kilisesi ve Mezarlk Alan, http://www.pataraexcavations.

com/yapilar /kaynak-kilisesi-ve-mezarlik-alani/, 15.06.2011 18. Dapazar Kilise ve Mezarlar, http://w ww.mutilc emiz.net/frm/index. php? page= Thread &threadID =6138, 09.11.2008 19. http://www.ephesus.us/ephesus/stjohn.htm/,17.05.2012 20. http://www.deinreiseleiter.com/turkce/Bilgi/Efes_cevresi.html/ ,17.05.2012 21. http://www.izmirdeyasam.com/tarihx/142/18/st.jean_bazilikasi_selcuk.htm/, 17.05.2012 22. http://aev.org.tr/ankaranin-tarihi-arkeolojisi-ve-mimarisi/ulus-sihhiye/vi-12aziz-klemens-kilisesi/ ,12.06.2012 23. Krolu,G.,(13 Aralk 2006). stanbuldaki Bizans mparatorluk Saraylar, Osmanl Bankas Ariv Ve Aratrma Bankas, http://www.obarsiv.com/ pdf/vct0607gulgun- koroglu. pdf ,13.12.2006

EKLER

EK 1- I.KONSTANTINUSUN AYASOFYADA YER ALAN MOZAK PORTRES

EK 2- BRUN CHARLESN MILVIAN KPRS SAVAINI ANLATAN TABLOSU

EK 3-BYZANTION KENT (3D)

EK 4- ROMA ORDULARININ SEFER YOLU OLARAK KULLANMI OLDUKLARI VIA EGNATIA VE GZERGHI

EK 5- NICHOLAS DE FERN 1695TE YAPMI OLDUU KONSTANTINOPOLIS ADLI PANORAMASI

EK 6- BOUNDELMONTENN 1422DE ZM OLDUU KONSTANTINOPOLIS VE GNMZ BEYOLUSUNUN BR KISMININ HARTASI

EK 7- I.JUSTINIANOSUN ITALYA/RAVENNADAK MOZAK

EK 8- II. URBANUSUN HALI SEFER NCES YAPMI OLDUU TOPLANTI ANI TEMSL RESM

EK 9- III. HALI SEFER SONUNDA SELHADDN EYYUB VE HALI ORDUSUNUN BR KISMINI KONU ALAN TEMSL RESM
1

EK 10- BR BAZLKAL PLAN VE TARALI KESM NEF GSTERMEKTEDR.

Ek 11- TRANSEPTL BAZLKAL PLAN. TARALI ALAN TRANSEPT GSTERMEKTEDR.

EK 12- KUBBEL VE MERKEZ PLANLI KLSE. SERGIOS BAKKOS KLSES/KK AYASOFYA CAM

EK 13- KUDS KUTSAL MEZAR KLSESNN EMATK PLANI: 1.DOUDAN GR; 2.N AVLU; 3.BE NEFL BAZLKA; 4.AVLU;5.GOLGATHANIN YER; 6.MEZAR ROTONDU; 7.HZ.SANIN YER

EK 14-AM MEYYE CAM PLANI(EMEVLER)

EK 15-AM MEYYE CAM GENEL GRNM(EMEVLER)

EK 16-KAYREVAN SEYD- UKBA CAM(EMEVLER-TUNUS)

EK 17-KAYREVAN SEYD- UKBA CAM DI GRNM

EK 18- SURYE, DURA EUROPOSTAK EV KLSE:A.GR;B. AVLU;C.RAHBN OTURDUU ST KATA AT MERDVEN;E.VAFTZ ODASI;F.HIRSTYAN OLMAYANLARA DERS VERLEN ODA;G.TOPLANTI ODASI

EK 19- YUNAN HAI PLANLI KLSE(AYA RN KLSES)

EK 20- AZZ PAULUSUN ZLEM OLDUU 1. YOL GZERGHI

EK 21 - AZZ PAULUSUN ZLEM OLDUU 2. YOL GZERGHI

EK 22- AZZ PAULUSUN ZLEM OLDUU 3. YOL GZERGHI

EK 23- 1883TE KOHSARDA BULUNAN VE ABERKIOSUN MEZAR TAININ SOL ST KISMINA AT OLAN K PARA

EK 24- AZZ ABERKIOSUN YAZILI ALTARININ OLASI EKL VE KAZI SONUCU BULUNAN PARANIN KONUMU

Ek 25- ST. PETER BAZLKASI PLANI VE BAZLKANIN BLMLER

EK 26-KUTSAL HAVARLER KLSES/ON K HAVAR KLSESNIN OLASI 3D ZM

EK 27-KUTSAL HAVARLER KLSES/ON K HAVAR KLSES OLASI 3D ZM

EK 28- MARDN/ DEYRULZAFERAN MANASTIRI

EK 29- MARDN/ MOR BEHNAM (KIRKLAR) KLSES

EK 30- MARDN/NUSEYBN MOR YAKUP MANASTIRI

EK 31- MARDN/ MOR GABRIEL(DEYRULUMUR) MANASTIRI PLANI

EK 32- MARDN/ MOR GABREL(DEYRULUMUR) MANASTIRI

EK 33-AKSARAY/GZELYURT KIZIL KLSE

EK 34-BAZLKAL PLAN

EK 35-BAZLKAL PLAN VE BLMLER

EK 36- KARAMAN/BNBR KLSE PLANI VE GRNM

EK 37- MERSN/CAMBAZLI KLSE GRNM

EK 38- SELUK/ST. JOHN-JEAN KLSES PLANI

EK 39- SELUK/ST. JOHN-JEAN KLSES GNMZ GRNM

EK 40- HATAY/ ST. PIERRE KLSES

EK 41- KONYA/ AYA ELENI KLSES

EK 42-STUDIOS MANASTIRI DI CEPHE 3D ZM

EK 43-STUDIOS MANASTIRI ATRIUMDAN GRNM 3D ZM

EK 44- STANBUL/KHALKOPRATEIA KLSES

EK 45- ZNK AYASOFYA

EK 46- MERSN/SLFKE ALAHANALACAHAN MANASTIRI

EK 47- MERSN/MUT DAPAZARI KLSES

EK 48- AYASOFYA KLSESNN 3D OLASI GRNM

EK 49- AYASOFYA KLSESNN PLANINDAN BR KEST

EK 50- AYASOFYA KLSESNN NCEK GENEL GRNMNE AT ZM

EK 51-EKLDEK TARALI KESM PANDANTF GSTERMEKTEDR.

EK 52- AYASOFYA KLSESNN ERDE YER ALAN KUBBESNDEN BR GRNM

EK 53- AYASOFYA KLSESNN GNMZDEK GRNM

EK 54- AYASOFYA KLSESNN ERSNDEK LEVHALARA AT BR GRNM

EK 55- STANBUL/ AYASOFYA MZES SUNU MOZAK

EK 56- AYASOFYA MZES DEISIS MOZAK

EK 57- SERGIOS VE BAKKOS KLSES 3D ZM

EK 58- AYA RN KLSES PLANI

EK 59 -AYA RN KLSES ZM

EK 60- AYA RN KLSES ZM

EK 61- ZMR/EFES MERYEM ANA EV

EK 62- ANKARA/KLEMENS KLSES PLANI

EK 63-KAPADOKYA BLGES HARTASI

EK 64-GREME/TOKALI KLSE ERSNDE YER ALAN FRESKO GRNM

EK 65-YELHSAR/SOANLI KLSES DITAN GRNM

EK 66-GREME/ELMALI KLSES DITAN GRNM

EK 67-GREME/ELMALI KLSES FRESKLER

EK 68-GREME/KARANLIK KLSES FRESKLER

EK 69- ESKGM MANASTIR KLSES/NDE

EK 70- ESKGM MANASTIR KLSES/NDE

EK 71- NEVEHR/DERNKUYU YERALTI EHR OLASI ZM

EK 72- NEVEHR/KAYMAKLI YERALTI EHR

EK 73- BYK SARAY VE KOMPLEKSN GSTEREN HARTA

EK 74-BYK SARAYIN OLASI 3D ZM

EK 75-BYK SARAYIN 3D OLASI ZM

EK 76- BYK SARAYDAN GNMZE KALAN PAYANDASI. STANBUL ARKEOLOJ MZES

EK 77-BUKOLEAON SARAYIN OLASI 3D ZM

EK 78-BUKOLEAON SARAYIN 3D ZM

EK 79- BUKOLEAON LMANININ GRNDE BULUNAN ASLAN HEYKEL. STANBUL ARKEOLOJ MZES

EK 80-I. KONSTANTINUS FORMUNUN 3D OLASI EKL

EK 81-I. KONSTANTINUS FORMU UZAKTAN GRNM 3D ZLM EKL

EK 82- AUGOUSTEION MEYDANI VE I. JUSTNANOS HEYKEL. 3D ZLM EKL

EK 83- AUGOUSTEION MEYDANI 3D ZM

EK 84- ARCADIUS STUNUN NCEK GRNMNE AT TAHMN TASARIM

EK 85- ARCADIUS STUNUN NCEK GRNM SA KE VE GNMZDEK HAL SOL KE

EK 86- BZANS MPARATORLUU DNEMNDE HIPODROM

EK 87- HIPODROM 3D ZLM EKL

EK 88- HIPODROM 3D ZLM EKL

EK 89- HIPODROM 3D ZLM EKL

EK 90- EMBERL STUN OLASI EKL

EK 91- EMBERL STUN OLASI EKL

EK 92-- KIZ TAI/MARCIANOS STUNU 3D ZM

EK 93-- KIZ TAI/MARCIANOS STUNU

EK 94- GOTLAR STUNU

EK 95- YILANLI STUN OLASI GRNM

EK 96- YILANLI STUN GNMZ GRNM

EK 97- JULIANUS STUNU/ANKARA

EK 98-VALENS/BOZDOAN SUKEMER 3D ZLM EKL

EK 99-VALENS/BOZDOAN SUKEMER

EK 100- SAKARYA/SANGAROS/I.JUSTNANOS KPRS

EK 101-YEREBATAN SARNICI ERS

EK 102-BNBRDREK SARNICI

EK 103-II. TEODOSIUS/STANBUL SURLARI 3D ZLM EKL

EK 104-II. TEODOSUS/STANBUL SURLARI 3D ZLM EKL

EK 105-BELGRAD KAPISI

EK 106-ENEZ KALES

EKLER KAYNAKA

EK 1, https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Costantino.jpg,19.04.2013 EK 2, http://en.wikipedia.org/wiki/File:Battle at the Milvian Bridge,G%C3%A 9rard Audran after Charles Le Brun, 1666-crop.jpg,19.04.2013 EK 3, http://www.byzantium1200.com/byzantion.html,19.04.2013 EK 4, http://3.bp.blogspot.com/-hIl3lBr2LUQ/UFXI2X3J3zI/AAAAAAAABBE/ 8ek9wttvz 0w/ s1600/ Via Egnatia-en.jpg,19.04.2013 EK 5, http://tsorian.blogspot.com/2010/11/konstantinin-sehri-konstantinopolis15. html ,19.04.2013 EK 6, http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Map of Constantinople (1422)byFlorentine cartog- rapher Cristoforo Buondelmonte.jpg,19.04.2013 EK 7, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/89/ Meistervon San Vitale in Ravenna.jpg,19.04.2013 EK 8,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d5 /CouncilofClermont. jpg,19.04.2013 EK 9, http://gizlenentarihimiz.blogspot.com/2010/09/selahaddineyyubi ve luzinyanl guy .ht ml,19.04.2013 EK 10, http://www.neuffontaines.org/chitrymontsabot.html,19.04.2013 EK 11, http://www.neuffontaines.org/chitrymontsabot.html,19.04.2013 EK 12, http://erkmensenan.blogspot.com/2010/12/kucuk-ayasofyast-sergius-vebacchus.html,19.04.2013 EK 13, http://upload.wikimedia.org/wik ipedia/commons /e/e0/Anastas ia_Rotonda 4th _century floorplankopie.3.jpg,19.04.2013 EK 14, http://www.3dmekanlar.com/tr/emevi-camii.html,19.04.2013 EK 15, http://www.3dmekanlar.com/tr/emevi-camii.html,19.04.2013 EK 16, http://2.bp.blogspot.com/-XkwqxFVOA0w/UP2 Z4vRDOsI/AAAAAAAA nFE/IvM ySo8B3Bc/s1 600/Ukba+Camii,+Kayrevan,+Tunus+-+3.jpg,19.04.2013 EK 17, http://www.kenthaber.com/Haber/Genel/Kose/yilmaz-erguvenc/arapcami leriii /908 2c3f5 579c 4571 8f72 aeb6dcb61f49,19.04.2013 EK 18, http://www.deeperstudy.com/link/durachurch.html,19.04.2013

EK 19, http://tarihi-eserleri.blogspot.com/2012/10/aya-irini-kilisesi.html,19.04.2013 EK 20, http://www.turkiyeturizm.com/news detail.php?id=42970#.UYgd1qLxoiU, 19.04.2013 EK 21, http://www.turkiyeturizm.com/news detail.php?id=42970#.UYgd1qLxoiU, 19.04.2013 EK 22, http://www.turkiyeturizm.com/news detail.php?id=42970#.UYgd1qLxoiU, 19.04.2013 EK 23, http://hasanmalay.com/index.php/din/aberkios,19.04.2013 EK 24, http://hasanmalay.com/index.php/din/aberkios,19.04.2013 EK 25, http://en.wikipedia.org/wiki/File:Old St Peters Basilica plan.png,19.04.2013 EK 26, http://www.byzantium1200.com/apostles.html,19.04.2013 EK 27, http://www.byzantium1200.com/apostles.html,19.04.2013 EK 28, http://www.suryaniler.com/haberler.asp?id=630,19.04.2013 EK 29, http://www.gezi-yorum.org/Turizm-Rehberi/Mardin/Merkez/Mor-BehnamKirklar-Kilisesi/ 2892,19.04.2013 EK 30, http://galeri.netfotograf.com/fotograf.asp?fotoid=349081,19.04.2013 EK 31, http://morgabriel.org/kroki.jpg,19.04.2013 EK 32, http://www.haberdar.com/suryaniler-aihm-e-gidiyor-3522979-haberi, 19.04.2013 EK 33, http://galeri.uludagsozluk.com/r/k%C4%B1z%C4%B1l-kilise-289006/, 19.04.2013 EK 34, http://employees.oneonta.edu/farberas/arth/arth212/earlychristian basilica . html ,19.04.2013 EK 35, http://3.bp.blogspot.com/-aGy yvE-GT4/U PmnEb WLG7I/AAAAAAAA B8w/ Wvwqf ze80O4 / s1600/Basilica+Plan.JPG,19.04.2013 EK 36, http://www.karamandan.com/index.php?option=com_k2&view=ite m&i d= 2380:ma den-sehir &Itemid=1287&tmpl=component&print=1,19.04.2013 EK 37, http://www.mersin.bel.tr/mersin/resimler/silifke/185B.jpg,19.04.2013 EK 38, http://en.wikipedia.org/wiki/File:Ep hesos Saint John the Theologian plan rotated.png,19.04.2013

EK 39, http://www.maximiles.com.tr/Maximiles/seyahat rehberi/gezirehberi/yakin yerler / sirince.aspx,19.04.2013 EK 40, http://htcelik.com/hatay resimleri1/08 saint pierre.jpg,19.04.2013 EK 41, http://www.konyayurtlari.com/wp-content/uploads/2012/05/aya-eleni-kil ise si1.jpg,19.04.2013 EK 42, http://www.byzantium1200.com/studion.html,19.04.2013 EK 43, http://www.byzantium1200.com/studion.html,19.04.2013 EK 44, http://erkmensenan.blogspot.com/2009/03/khalkoprateia-kilisesiacemaga-m escidi .html,19.04.2013 EK 45, http://www.lifeinbursa.com/fotografx/30/19342/muzeler/ayasofya mu zes i . htm,19.04.2013 EK 46, http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,44398/alahan-manastiri-mersin.html, 19.04.2013 EK 47, http://www.flickr.com/photos/shutterbug iconium/3717983646/,17.04.2013 EK 48, http://www.byzantium1200.com/hagia.html,17.04.2013 EK 49, http://www.byzantium1200.com/hagia.html,17.04.2013 EK 50, http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/sanat alanlari bizans mi ma rlik.html,19.04.2013 EK 51, http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Pendentive and Dome.png,19.04.2013 EK 52, http://xxxecemxxx.blogcu.com/ayasofya-ayasofya-nin-boyutlari-fatihinilkemr i / 35 12 777,19.04.2013 EK 53, http://xxxecemxxx.blogcu.com/ayasofya-ayasofya-nin-boyutlari fatihin ilk emri/ 351 2777,19.04.2013 EK 54, http://resimler.manzara.gen.tr/ayasofya-resimleri-2-67905.html,19.04.2013 EK 55, http://www20.uludag.edu.tr/~ sanattarihi/webs/02ayasofyasunusu. htm, 19.04.2013 EK 56, http://www.flickr.com/photos/68948578@N00/7174033704,19.04.2013 EK 57, http://www.byzantium1200.com/sergio.html,19.04.2013 EK 58, http://tarihi-eserleri.blogspot.com/2012/10/aya-irini-kilisesi.html,19.04.2013 EK 59, http://www.byzantium1200.com/eirene.html,19.04.2013

EK 60, http://www.byzantium1200.com/eirene.html,19.04.2013 EK 61, http://www.letoonialife.com/2010/12/letoonia%E2%80%99dan-tarihin-tozlusay fala rina/,19.04.2013 EK 62, http://www.restorasyonforum.com/ankara/ankaraazizklemenskilisesi-t3364. 0.html,19.04.2013 EK 63, http://www.newgoreme.com/resim/image/cappadocia general map.jpg, 19.04.2013 EK 64, http://travellingcam.files.wordpress.com/2010/06/e280a2-tokali-kilise-churc h-of-the-buckle dscn1292.jpg,18.04.2013 EK 65, http://www.pa noramio.com photo explorer#view=ph oto&positio n=691 &with photoid= 67219146&order=date desc&user=5276005,18.04.2013 EK 66, http://www.panoramio.com/photo explorer#view=p hoto &position =353 &w ith photo id = 46421598&order=date desc&user=607737,18.04.2013 EK 67, http://www.flickr.com/photos/curiousexpeditions/3054771342/,19.04.2013 EK 68, http://www.nevsehirtarihi.com/category/goreme/,18.04.2013 EK 69, http://www.panoramio.com/photo_explore r#view=photo& position=16& with_photo id=59 6 32006&order=date_desc&user=6245385,18.04.2013 EK 70, http://www. Panoram io.com/photo_ex plorer#view=photo &position =15& with_pho to_id = 5 9632018&order=date_desc&user=6245385,18.04.2013 EK 71, http://derinkuyu.loriennetwork.com/tr/orenyeri/derinkuyu-yeralti-sehr i_52. html,18.04.2013 EK 72, http://lanoratravelagency.com/cappadocia-and-trekking-tours/108-undergr ound-in-cap padocia.html,18.04.2013 EK 73, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c0/Constantinople_imperi al dist ricttr . png,18.04.2013 EK 74, http://www.byzantium1200.com/greatpalace.html,18.04.2013 EK 75, http://www.byzantium1200.com/greatpalace.html,18.04.2013 EK 76, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/common s/6/69/Pier_GreatPal ace_ Istanbul % 281 %29.JPG,18.04.2013 EK 77, http://www.byzantium1200.com/boucoleon.html,18.04.2013 EK 78, http://www.byzantium1200.com/boucoleon.html,18.04.2013

EK 79, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8c/Millingen_Bu coleon lion.jpg,19.04.2013 EK 80, http://www.byzantium1200.com/forum-c.html,19.04.2013 EK 81, http://www.byzantium1200.com/forum-c.html,19.04.2013 EK 82, http://www.byzantium1200.com/augustaion.html,17.04.2013 EK 83, http://www.byzantium1200.com/augustaion.html,17.04.2013 EK 84, http://www.istanbullite.com/istanbulicidisi8595/ arcadiusunsutunu.html, 17.04.2013 EK 85, http://www.2kr2.com/istanbulun-dikilitaslari.html,17.04.2013 EK 86, http://www.farklihaber8.com/koseyazilari/mehmet-sarac/hipodromdan-gunu muze-ne-kaldi /1247.aspx,17.04.2013 EK 87, http://www.byzantium1200.com/hipodrom.html,17.04.2013 EK 88, http://www.byzantium1200.com/hipodrom.html,17.04.2013 EK 89, http://www.byzantium1200.com/hipodrom.html,17.04.2013 EK 90, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9d/Gurlitt_Constantine _column_with statue.jpg,17.04.2013 EK 91, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e0/ Column_of _Constantine %2C July 2010.jpg,17.04.2013 EK 92, http://www.byzantium1200.com/marcianos.html,17.04.2013 EK 93, http://www.degisti.com/wp-content/uploads/2011/05/Fatihkiztasi1.jpg, 19.04.2013 EK 94, http://merakediyorumgrubu.blogcu.com/istanbul-un-dikilitaslari-vetilsimlar i/10361551,1 7.04.2013 EK 95, http://fotografakimlari.blogspot.com/2011/05/bizans-sanat.html, 19.04.2013 EK 96, http://istanbulium.blogspot.com/2011/10/sultanahmet-istanbulunmerkez idir.html,17.04.2013 EK 97, http://www.panoramio.com/photo/53981051,19.04.2013 EK 98, http://www.medyadetay.com/Yazdir-15461.html,19.04.2013 EK 99, http://www.byzantium1200.com/aquaduct.html,19.04.2013

EK 100, http://www.galapera.org/istanbul/Bozdogan%20%28Valens%29% 20Kemeri /valens.html,19.04.2013 EK 101, http://www.gezinim.com/esraeren/2010/05/06/yerebatan-sarnici/, 19.04.2013 EK 102, http://www.istanbulsanatevi.com/sanat /ressam/resim.php?lan g=tur&id=1 0093,19.04.2013 EK 103, http://www.byzantium1200.com/landwall.html,19.04.2013 EK 104, http://www.byzantium1200.com/landwall.html,19.04.2013 EK 105, http://www.buyutec.net/p-belgrad-kapi-2280.html,19.04.2013 EK 106, http://ozgur22.deviantart.com/art/Enez-kalesi-174895638,19.04.2013

ZGEM Ad Soyad : Fatma HELVACI Doum Yeri : Ankara Doum Yl : 03.05.1986 Eitim Durumu: Lise : Ktahya/Tavanl Cumhuriyet Lisesi-2003 Lisans : Gazi niversitesi Fen- Edebiyat Fakltesi Tarih Blm - 2009 Yksek Lisans : Aksaray niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Ortaa Tarihi Bilim Dal 2. snf Haberleme Bilgileri: Adres : Kutludn-Fatih Mah.Ahmet Yesevi Sok.No:4 Mamak/Ankara

Telefon : 05434284206

E-posta: anka-kut@hotmail.com