ULUSLARIN

ZENGNL
II
Adam Smith
ngilizceden eviren
Metin SALTOLU
PALME YAYINCILIK
ANKARA, 2011
PALMEYAYINLARI: 425
ULUSIARIN ZENGNL II / Adan Smith
ngilizceden eviren: Metin Saltolu
Palme Yaynclk 2011
Yayna Hazrlama: PALME Dizgi, Tasarm ve Grafik Birimi
Yayn Koordinatr: H. brahim Somyrek
Bask:
Szkesen Matbaaclk, Tel: (0-312) 395 21 10
ISBN: 978-9944-341-26-4
Bu kitabn her trl yayn hakk Palme Yayn Datm Pazarlama ve D Tic. Ltd. ti.ne aittir,
tm haklar sakldr. Kitabn tamam ya da bir ksm 5846 sayl yasann hkmlerine gre, kitab
yaynlayan firmann nceden izni olmadan elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayt
sistemiyle oaltlamaz, yaynlanamaz, depolanamaz.
YAYIN, DAITIM, PAZARLAMA, VE DI TCARET LTD. T.
Merkez: A. Adnan Saygun Cad. No: 10/A Shhiye-ANKARA
Tel: 0312-433 37 57 Fax:0.312-433 52 72
e-mail: palmeyayin@superonline.com http://www.palmekitabevi.com
Ankara ubesi . Olgunlar Sok. No: 4/5 Bakanlklar/ANKARA Tel: 0.312-417 95 28 Faks: 0312-419 69 64
Beytepe ubesi: Hacettepe Univ. Beytepe Alveri Mtk. No: 8 Beytepe/ANKARA Tel: 0.312-299 21 11/7379 Faks:0312-299 21 12
Anlalya ubesi: Mellem Mah. Dumlupnar Blv. Bakent Sit. No: 4 ANTALYA Tel: 0.242-238 32 09 Faks: 0.242-238 45 02
Genel Daitim:
YAZIT Yayn-Datm
Salk Sokak 17/30 Shhiye-ANKARA
Tel: 0312-433 63 85-433 56 65 Faks: 0312-433 73 17
NDEKLER
DRDNC KTAP
Siyasal ktisat Sistemleri Hakknda..............................................................................................
BRNC BLM
TCARET SSTEM YAHUT MERKANTLST SSTEMN LKES HAKKINDA............................ 3
KNC BLM
YURTNDE RETLEBLECEK MALLARIN YABANCI
LKELERDEN THALATINA GETRLEN KISITLAMALAR HAKKINDA.................................. 27
NC BLM
TCARET DENGESNN ALEYHTE OLDUU LKELERDEN GELEN
HEMEN HER TR MALIN THALATINA GETRLEN OLAANST
KISITLAMALAR HAKKINDA.......................................................................................................49
BRNC KISIM: Bu kstlamalarn merkantilist
sistemin ilkeleri bakmndan bile mantksz olduu hakknda....................................................49
KNC KISIM: Bu kstlamalarn dier ilkelere gre de
mantksz olduu hakknda.........................................................................................................66
DRDNC BLM
VERG ADELER HAKKINDA.................................................................................................... 77
BENC BLM
TEVK PRMLER HAKKINDA.................................................................................................. 83
ALTINCI BLM
TCARET ANTLAMALARI HAKKINDA................................................................................... 123
YEDNC BLM
KOLONLER HAKKINDA...........................................................................................................137
BRNC KISIM: Yeni koloniler kurmann nedenleri hakknda 137
KNC KISIM: Yeni kolonilerdeki zenginliin sebepleri 146
NC KISIM: Amerikann kefinden ve mit Burnu
yoluyla Hindistana bir geit almasndan Avrupann elde ettii
avantajlar...................................................................................................................................175
SEKZNC BLM
MERKANTLST SSTEM HAKKINDA GENEL DEERLENDRME....................................... 231
DOKUZUNCU BLM
TARIMSAL SSTEMLER, YA DA TOPRAIN RETMN
BRCK VE TEMEL GELR VE SERVET KAYNAI SAYAN SYASAL
KTSAT SSTEMLER HAKKINDA...........................................................................................253
IV
DRD''rfOl %tAP
SyasaCksisat Sstemferi J-faklzncfa
Bir devlet adam ya da yasa koyucunun bilim dal olarak siyasal
iktisat iki ayr ama tar: ilki, halka bol bir gelir ya da geim salamak,
daha dorusu onlarn byle bir gelir ya da geimi kendi balarna elde
edebilmelerine olanak salamak; kincisi ise, devleti ya da imparatorlu
u kamu hizmetlerini yrtmeye yetecek bir gelirle donatmaktr. Hem
halk hem de hkmdar zenginletirmek amac tar.
Halkn zenginletirilmesi asndan, her ada her ulusun servet
lerinin gelimesinde grlen farkllk iki farkl siyasal iktisat sistemine
yol amtr. Bunlardan birincisine ticaret, kincisine de tarm sistemi
denebilir. Bunlarn her ikisini de elimden geldiince eksiksiz ve ak se
ik bir biimde anlatmaya alacam. e ticaret sistemi ile balyorum.
lkemizde ve gnmzde en iyi anlalan modern sistem budur.
1
BRNC BLM
TCARET SSTEM YAHUT MERKANTLST SSTEMN
LKES HAKKINDA
Zenginliin para, altn ya da gmten ibaret olduuna ilikin po
pler gr, doal olarak parann hem bir ticaret arac hem de bir deer
ls olma ilevlerinden kaynaklanmaktadr. Parann bir ticaret arac
olmasnn sonucunda, paramz olduu zaman, neye ihtiyacmz varsa o
maldan, dier herhangi bir mal karlnda edinebileceimizden ok
daha fazla miktarda edinebiliriz. Asl iin para bulmak olduunu hep
biliriz. Onu bir kez elde ettiimizde, herhangi bir eyi satn almakta
glk ekmeyiz. Onun deer ls olmasnn sonucunda ise, btn
dier mallarn deerini karlnda denen para ile belirleriz. Paras ok
olana zengin, paras az olana yoksul deriz. Tutumlu, yahut zengin ol
maya hevesli adamn paray ok sevdii sylenir. Kaygsz, savruk, ya da
cmert bir adamn ise paray umursamad bilinir. Zenginlemek para
sahibi olmaktr. Servet ya da para gnlk dilde her bakmdan eanlaml
kabul edilir.
Tpk zengin bir adam gibi, zengin bir lkenin de para bolluu iin
de olduu sylenir. Bir lkeyi altn ya da gme bomak, onu zengin
letirmenin en kestirme yoludur. Amerikann kefinden bir sre sonra,
bilinmeyen bir kyya ayak bastklar zaman spanyollarn ilk aratrdk
3
Ilfusfarn ZenginCii
lar ey, civarda altn ya da gmn olup olmad idi. Edindikleri bil
giye gre de orann yerlemeye deer olup olmadna ya da fethetmeye
deer olup olmadna karar veriyorlard. Fransa Kral tarafndan nl
Cengiz Hann oullarndan birine eli olarak gnderilen Rahip Plano
Carpino, kendisine Tatarlarn sk sk Fransa Krallnda bol miktarda
koyun ve sr olup olmadn sorduklarm sylyor. Onlarn bunu
sormaktaki amac da Ispanyollarnki ile ayn idi. Onlar, lkenin fet
hetmeye deecek kadar zengin olup olmadn renmek istiyorlard.
Genel olarak paray kullanmay bilmeyen tm dier oban uluslarda
olduu gibi, Tatarlar arasnda da, sr hem ticaret arac hem de deer
lsdr. Bu nedenle de, tpk Ispanyollara gre zenginliin altn ve
gmten ibaret olduu gibi, Tatarlara gre de zenginlik hayvandan
ibaretti. Bu ikisi arasndan Tatarlarn yaklam belki de geree en ya
kn olan idi.
Bay Locke para ile dier tanr mallar arasnda bir ayrm gzetir.
Dier tm tanr mallarn tketilebilir bir nitelie sahip olduklar iin
onlara dayal bir servete pek gvenilemeyeceini, bir yl bu mallardan
bol miktarda bulunan bir lkenin, hi ihracat yapmad halde, srf sa
vurganl ve tedbirsizlii yznden ertesi yl ktlk ekebileceini sy
ler. Oysa para, elden ele dolat halde, sadk bir dosttur; lke dna
kmas engellenebilirse, kolay kolay harcanp tketilemez. yleyse Bay
Lockea gre, altn ve gm, bir ulusun tanabilir servetinin en salam
ve dayankl blmdr; bu yzden de bu metalleri oaltmak bir ulu
sun siyasal iktisadnn en byk amac olmaldr.
Dierleri de, bir ulusun tm dnyadan soyutlanabildii takdirde,
ne kadar ok paray dolama soktuunun nemli olmadn itiraf edi
yorlar. Bu para araclyla dolama sokulan tketilebilir mallar, sadece
daha az ya da daha ok saydaki paralar karlnda takas olur. Oysa,
onlar bir lkenin reel zenginlii ya da yoksulluunun tmyle tketi
lebilir mallarn bolluu ya da ktlna bal olduunu kabul ediyorlar.
4
Adam Smtf
Onlara gre, yabanc uluslarla balantlar bulunan, yabanc uluslarla
savamak, ordularn ve donanmalarn uzak lkelere gndermek zorun
da olan lkelerin ise durumu farkldr. Onlar, ancak yurtdna para
gndermekle bunlarn karlnn denebileceini, yurtiinde bol mik
tarda paras bulunmayan bir ulusun da yurtdma ok para gndereme-
yeceini sylyorlar. Bu nedenle, bu trden her ulus bar zaman altn
ve gm biriktirmeye almaldr ki, gerek duyulduu zaman da d
savalar iin onlar kullanabilsin.
Bu popler grlerin sonucu olarak, her Avrupa ulusu, ister is
temez, kendi lkelerinde altn ve gm biriktirebiimenin her yolunu
denemilerdir. Avrupaya bu metalleri salayan en nemli madenlerin
sahipleri olan spanya ve Portekiz, altn ve gm ihracatn ya tmden
yasaklayp en ar cezalara tabi tutmu, ya da ar gmrk vergileri uygu
lamlardr. Benzeri bir yasak da eskiden birok dier Avrupa uluslarnn
da politikalarnn birer parasym. Altn ve gmn krallk snrlar
dna karlmasn ar cezalara balayan kimi eski Isko parlamento
yasalarnda olduu gibi en beklenmedik yerlerde buna rastlayabiliyoruz.
Benzer trden bir politika eskiden Fransa ve ngilterede de varm.
Bu lkeler ticaret lkeleri olunca, tccar da ou kez bu yasa ken
disi iin pek uygun bulmad. Sk sk kendi lkelerine ithal etmek ya
da nc bir lkeye gtrmek istedikleri yabanc mallar, dier kimi
mallar yerine altn ve gm karlnda ok daha ucuza alabiliyorlard.
Bu nedenle, ticarete zarar verdii gerekesiyle bu yasa hep protesto
ettiler.
Birincisi, yabanc mal satn almak amacyla alm ve gm ihra
etmenin, bu metallerin krallk iindeki miktarn her zaman azaltma
dm, tersine sk sk artrabildiini, nk lke iinde yabanc mal
tketiminin bu yzden artrlmamas durumunda bu mallarn yurtd-
na yeniden ihra edilebileceini, orada byk bir krla satldnda
5
llfuslarn ZenginCii
da onlar satn almak iin balangta gnderilen miktardan ok daha
byk bir servet getirebileceini belirttiler. Bay Mun bu d ticaret i
lemini tarmdaki ekim ve hasat zamanlarna benzetiyor. Eer sadece
bir iftinin ekim zaman yere ok kaliteli tahl satn dikkate alrsak
onun bir iftiden ok bir kak olduunu dnebiliriz. Oysa onun bu
abalarnn sonucu olan hasat zaman almalarn gz nne alrsak,
yaptklarnn deerini ve yksek getirisini takdir ederiz diyor.
kincisi, bu metallerin ykte hafif pahada ar olmas sebebiyle yurt-
dna karlmas kolay olduundan, yasan ihracat engellemeyecei
ni; bu ihracatn ancak adna ticaret dengesi dedikleri eye daha ok zen
gstermekle nlenebileceini; lke ithalatndan daha yksek deerde ih
racat yapt zaman, yabanc uluslarn bunun karln zorunlu olarak
altn ve gmle demeleri nedeniyle, bir dengenin oluacan; byle
likle de krallk snrlar iinde o metalin miktarnn artacan; ihracattan
daha yksek deerde ithalat yapld zaman ise, tersine yabanc uluslar
lehine bir denge oluacam; bu da altn ve gm cinsinden denmek
zorunda olduu iin, lkedeki altn ve gm miktarn azaltacan;
bu durumda yasaklamann bu metallerin ihracn nleyemeyeceini,
ancak daha riskli hale getirerek pahalandracam; d ticaret dengesini
daha da bozacan; yabanc lkeden mal alan tacirin faturay gnderen
bankaya sadece mal bedelini deili ayn zamanda oraya para gnderme
riskinin de bedelini demek zorunda kalacan; dviz kuru hangi lke
aleyhine ise d ticaret dengesinin o lke aleyhine daha da bozulacan;
o lke parasnn zorunlu olarak dier lkenin paras karsnda daha da
deersizleeceini savunuyorlard. rnein, ngiltere ile Hollanda ara
sndaki dviz kuru yzde be ngiltere aleyhinde ise, Hollandadan 100
ons gn tutarnda bir mal almak iin ngilterede 105 ons gm
gerekecekti. Yani ngilteredeki 105 ons gm Hollandada sadece 100
ons deerinde olacak ve o deerde Hollanda mal satn alabilecek, buna
6
Adam Smitf
karlk Hollandadaki 100 ons gm ngilterede 105 ons deerinde
olacak ve o miktarda ngiliz mal satn alabilecekti. Bylelikle, dviz
kuru fark nedeniyle, Hollandaya satlan ngiliz mallan o lde daha
ucuz, ngiltereye satlan Hollanda mallar da o lde dala palal ola
cakt. Bu fark miktar kadar birisi ngiltereye daha az Hollanda paras
ekerken dieri Hollandaya daha fazla ngiliz paras ekecek; bylelikle
denge ngiltere aleyhine daha da fazla bozulacak ve Hollandaya daha
fazla altn ve gm ihra edilmesi gerekecekti.
Bu savlar ksmen doru ksmen yanlt. Ticarette altn ve gm
ihracatnn sk sk lkeye yarar saladm sylerken haklydlar. Yine,
kiilerin yarar grd durumlarda bunu ihra etmesini hibir yasan
engelleyemeyeceini sylerken de yanlmyorlard. Ancak, bu metallerin
miktarn korumak ya da artrmak iin hkmetin gstermesi gereken
zenin, serbest ticaret yoluyla dier faydal mallarn miktarn korumak
ya da artrmak iin gerekenden ok daha fazla olduunu dnmekte
hatalydlar. Yine, yksek dviz kurunun zorunlu olarak o aleyhte ti
caret dengesi dedikleri eyi artrdn, ya da daha fazla miktarda altn
ve gm ihracna yol atn varsayarken de belki yanlyorlard. Bu
yksek fiyat gerekten de yabanc lkelere deme yapmak durumunda
olan tacirler iin fazlasyla dezavantajl idi. Polieler iin kendi bankala
rnn verdiinden daha fazla deme yapyorlard. Ancak, yasaktan kay
naklanan risk belki de bankalara fazladan bir masrafa neden olmasna
ramen, lke dna daha fazla para karlmasn engellemiyordu. Bu
masraf genellikle para kaakl srasnda yurtiinde yaplr ve ekilen
tutardan tek kuru fazla bir para ihracna yol amazd. Doal olarak
yksek dviz kuru da tacirleri, bunun bedelini olabildiince az demek
iin, ihracatlarn ithalatlar ile dengede tutmaya zorluyordu. Bunun
yan sra yksek dviz kuru yabanc mallarn fiyatlarn artrarak bir tr
vergi ilevi gryor, bylelikle tketimlerini azaltyordu. Bu nedenle,
7
llCusCarn Zenginfigi
aleyhte ticaret dengesi dedikleri ey artmak yle dursun azalma, dolay
syla altn ve gm ihracn da azaltma eilimindeydi.
Ancak, tm bunlara karn bu savlar, karlarna kan insanlar ikna
etti. Tacirler bu savlarn parlamenterlere, prenslerin danmanlarna,
soylulara, ticaretten anladklarn dndkleri krsal kesim derebeyleri-
ne; konuyu bildikleri varsaylan kiiler konu hakknda hibir ey bilme
diklerinin bilincinde olanlara anlattlar. Tacirlerin yan sra soylular ve
derebeyleri de d ticaretin lkeyi zenginletirdiine ilikin deneyime sa
hiptiler, ancak bunun nasl ve ne yolla gerekletiini hibirisi bilmiyor
du. Tacirler bunun kendilerini nasl zenginletirdiini pekala biliyorlar
d, bunu bilmek zaten onlarn iiydi. Ancak lkeyi nasl zenginletirdii
ni bilmek onlarn ii deildi. Bu konu ancak d ticaret ile ilgili yasalarda
kimi deiiklikler yapmak iin devletlerine bavurduklarnda akllarna
geliyordu. O zaman da d ticaretin yararl etkileri ile bu etkilerin va
rolan yasalar tarafndan nasl engellendii hakknda bir eyler sylemek
gerekiyordu. Bu konuyla ilgili karar mercilerine d ticaretin lkeye para
getirdiini, ancak sz konusu yasalarn bunu engellediini sylemek en
etkili yoldu. Bu nedenle de bu savlar istenilen etkiyi yapyordu. Fransa
ile ngilterede altn ile gmn ihra yasa sadece bu iki lkenin sik
keleri ile snrlyd. Dier lkelerin sikkelerini ve klelerini ihra etmek
serbestti. Hollandada ve kimi dier yerlerde bu zgrlk o lkenin sik
kesine varncaya dein geniletilmiti. Hkmet ilgisini ie yaramayan
altn ve gm ihracn engellemek yerine; ok daha karmak, ok daha
utan verici ve ayn derecede yararsz bir baka konuya, bu metallerin
artmasnn ya da azalmasnn tek sebebi olan ticaret dengesini gzetme
ye younlatrmt. Munun kitabnn bal olan EnglancLs Treasure in
Foreign Trade (ngilterenin D Ticaretteki Serveti), salt ngilterenin
deil tn dier ticaret lkelerinin siyasal iktisatlarnda temel bir zde
yi haline gelmiti. Hepsinden nemlisi, birim sermaye bana en yk
Adam SmtH
sek getiriyi salayan, lke halkna en fazla istihdam salayan i ticaret,
yalnzca d ticaretin bir yan kolu olarak grlyordu. Ne lkeye para
getirdii, ne de lkeden gtrd kabul ediliyordu. Bu nedenle de d
ticaretin durumunu dolayl olarak olumlu ya da olumsuz etkilemedii
srece lkeyi ne zenginletirebilir ne de yoksullatrabilirdi.
Kendine ait madenleri olmayan bir lke, elbette tpk kendisine ait
zm balar olmayan bir lkenin arap ithal etmesi gibi, d lkelerden
altn ve gm ithal etmek zorundayd. Ancak, hkmetin bunlardan
birine daha ok younlamas gerekmez. arap almak zorunda olan bir
lke daima gereksindii arab alr; altn ve gm almak zorunda olan
bir lke de hibir zaman bu metallerin ktln ekmez. Tpk dier
mallar gibi bunlar da belli bir fiyata alnrlar; dier tm mallarn bedeli
altn ve gm olduu iin, bu mallarn bedeli de dier tm mallardr.
Yrekten inanyoruz ki, hkmet mdahalesinden uzak ticaret serbesti-
si daima hem bize gereksinim duyduumuz arab hem de mallarmzn
dolam ve dier amalar iin gereksindiimiz altn ve gm sala
yacaktr.
nsan emeinin satn alabilecei ya da retebilecei her maln mik
tar doal olarak ler lkede kendini efektif talebe, yani o mal hazrlayp
pazara getirmek iin gerekli tm cret, rant ve kr karlamaya hazr
insanlarn talebine uydurur. Ancak, hibir maln kendini bu efektif ta
lebe uyarlamas altn ve gmten daha hzl, daha mkemmel olamaz;
nk bu metaller ykte hafif pahada ar olmalar nedeniyle bir yerden
bir yere, yani ucuz olduklar yerden pahal olduklar yere, efektif talebi
atklar yerden efektif talebi karlamaya yetmedikleri yere, dier tm
mallardan daha kolay tanrlar. rnein, ngilterede altna fazladan
bir birim efektif talep domu olsayd, kk bir gemi ile Lizbondan ya
da baka bir yerden elli ton altn getirilebilir, bu da be milyon guinea
tutarnda sikkeye dntrlebilirdi. Oysa ayn deerde bir efektif tahl
9
llfusfarm Zerginfii
talebi olusa, ton bana 5 guineadan bir milyon ton gelen tahl tamak
iin her biri biner tonluk bin adet gemi gerekirdi. Buna ngilterenin
donanmas yetmezdi.
Herhangi bir lkeye ithal edilen altn ve gm miktar efektif tale
bi at zaman, hkmet ne denli titiz davranrsa davransn bunun ih
racn engelleyemez. spanya ve Portekizdeki o sert yasalarn hibiri al
tn ve gm yurtiinde tutmaya yetmemektedir. Peru ve Brezilyadan
srekli yaplan ithalat bu lkelerin talebini amakta, bu metallerin o
lkelerdeki fiyatn komularnnkinden ok daha aalara ekmekte
dir. Ama, eer herhangi bir lkede bunlarn miktar efektif talebin altn
da kalsayd, ayn ekilde bunlarn fiyatn komu lkelerdekinden daha
yukarya ekecek, hkmetin de onlarn ithali iin herhangi bir aba
gstermesine gerek kalmayacakt, ithalini nlemek iin aba gsterseydi
bile etkili olamayacakt. Spartallar bunlar satn alacak paray bulduk
lar zaman, bu metaller onlarn Lacedaemona giriini engellemeye al
an Lycurgus yasalarnn tmn ykp geti. Hibir sert gmrk yasas
Hollandal ve Gottenburglu Dou Hindistan irketlerinin aylarnn
ithaline engel olamaz; nk Britanya irketininkilerden bir miktar
daha ucuzdur. Ancak bir pound ayn hacmi, karlnda denen en
yksek fiyatlardan olan on alt ilin gmn hacminden yz kat, ayn
deerdeki altnn hacminden ise bin kat daha byktr, bu yzden de
kaakl o denli daha zordur.
Ksmen altn ve gmn bol olduu yerlerden kt olduu yerlere
tanmasnn kolay oluu yznden, bu metallerin fiyat, bol olduu
yerden kt olduu yere ktlesi nedeniyle tanmas zor olan dier ou
malin fiyat gibi srekli dalgalanmaz. Bu metallerin fiyat aslnda hi
deimez deildir; ancak onda grlecek deiiklikler genellikle yava,
adm adm ve tekdzedir. rnein Avrupada, biraz temelsiz de olsa, bu
yzylda ve nceki yzylda, bunlarn fiyatlarnn, spanyol Bat Hint
10
Adam Smitf
Adalarndan yaplan srekli ithalat nedeniyle yava yava ama srekli
olarak dt varsaylr. Ancak, altnn ve gmn fiyatnda, hisse
dilir oranda ani bir ykseli ya da d grlebilmesi iin, dier tm
mallarn parasal fiyatlarnda Amerikann kefinde olduu gibi nemli
bir ticaret devrimi gerekir.
Eer, tm bunlara karn, yine de kimi zaman karlnda vere
cek bir eyleri bulunan bir lkede altn ve gm sknts ekiliyorsa,
bunlar herhangi bir maldan ok daha kolay biimde ikame edilebilirler.
Eer hammadde sknts ekiliyorsa retim durur. Eer erzak sknts
ekiliyorsa, insanlar alktan lr. Ama eer para sknts ekiliyorsa
onun yerini tam tutmasa bile takas alr. Borca alp satmak, tacirlerin
birbirlerine ayda bir ya da ylda bir senet krdrmas bunun dezavantaj
n azaltr. Salam bir kat para bunun tmyle yerini almakla kalmaz
kimi zaman ondan stndr de. Bu yzden hibir zaman, hkmetin
dikkatini bir lkedeki para miktarn korumaya ya da artrmaya youn
latrmasna gerek yoktur.
Ancak, en fazla ikayet edilen ey de para ktldr. Tpk arap gibi
para da ne karlnda verecek bir eyleri, ne de borca alacak kredile
ri olmayanlar iin kt olmak durumundadr. Bunlarn ikisi de ne para
ktl nede arap ktl eker. Oysa para ktl ekilmesi salt savurgan
lara has bir ey deildir. Kimi zaman evredeki bir ticaret ehrinin ya
da lkesinin tmne yaylabilir. i fazla geniletmek bunun en yaygn
nedenidir. Projeleri sermayeleriyle orantl olmayan kimi ciddi iadam
larnn da gelirleri harcamalar ile orantsz olan msrifler kadar para
sknts ektikleri olur. Projeleri sonu verene dein sermayeleri de kre
dileri de tkenir. Bor para almak iin saa sola bavururlar. Herkes de
onlara bor verecek paralar olmadn syler. Bu tr genel para ktl
ikayetleri bile, lkede dolamda bulunan altn ve gm para mikta
rnn yetersiz olduunu deil, insanlarn bu para karlnda verecek
11
Uluslarn ZenainCii
bir eyleri olmadn gsterir. Ticaret krlar normalin stne kt
zaman ii fazla geniletmek, kk byk tm iadamlarnn ortak ha
tasdr. Sadece yurtdna olmas gerektiinden fazla para gndermekle
kalmazlar, ayn zamanda hem yurt iinde hem de yurt dnda haddin
den fazla borca mal satn alp bunlar deme gn gelmeden karln
elde edecekleri umuduyla uzak pazarlara salarlar. deme zaman tahsi
lat zamanndan nce gelir. Elde avuta ne satp paraya evirebilecekleri
bir eyleri vardr, ne de karlnda bor alacaklar bir eyleri. Bu genel
para ktl ikayetine yol aan ey, altn veya gm ktl deil, bor
verecek ya da borcunu deyecek adan ktldr.
Servetin para, altn ya da gmten deil onlarn satn ald ya da
satn alabilecei eylerden ibaret olduunu eni konu kantlamaya al
mak ok gln olurdu. phesiz ki para daima ulusal sermayenin bir
blmdr; ancak grlmtr ki onun sadece kk, ama en krsz
blmdr.
Bunun nedeni servetin mallardan ok paradan olumas, tacirlerin
de mal karl para satn almak yerine para karl mal satn almalar
nn daha kolay olmas deil, birbiriyle kolay deitirilemeyen her maln
para ile kolaylkla takas edilebilmesi nedeniyle parann en bilinen ve
yerleik ticaret arac olmasdr. Bunun yan sra mallarn ou paradan
daha dayankszdr. Onlar saklamaya alan tacir byk bir blmn
yitirebilir. Bedelini para olarak kasasnda tutmak yerine mallarn kendi
sini elinde tuttuu zaman para talebini daha zor karlar. Hepsinden de
nemlisi, satn almak yerine dorudan satarken kr artar, parasm malla
deitirirken olduundan daha fazla maln para ile deitirirken glk
eker. Ancak, deposunda ynla mal olan bir tacir belli bir zaman iin
de onlar satamad iin iflas edebilirse de bir ulus ya da bir lke kolay
kolay ayn kazaya uramaz. Bir tacirin tm sermayesi genellikle karl
nda para satn almak iin ayrlm dayanksz mallardan oluur. Oysa
12
Adam Smtf
bir lkenin toprann ve emeinin yllk rnn ok kk bir bl
m komularndan altn ve gm almak iin ayrlmtr. ok byk
bir blm kendi aralarnda dolar ve tketilir. Yurtdna gnderilen
artn da byk bir ksm dier yabanc mallar satn almak iindir.
Bu nedenle altn ve gm, karlnda dier mallar satn almak iin
elde tutulmam olsa idi, o ulus iflas etmezdi. Kimi kayp ve zorluklar
dan muzdarip olarak parann yerini tutacak kimi arelere bavurmak
zorunda kalrd. Ancak toprann ve emeinin yllk rn aa yukar
deimezdi. nk onlar salamak iin istihdam edilecek olan tketi
lebilir sermaye aa yukar ayn olacakt. Her ne kadar parann mallar
ektii kadar kolayca mallar mallar ekemese de, uzun vadede bunu ya
pabilirdi. Mallar para satn almann dnda baka birok ie yarayabilir,
ancak para mal satn almann dnda baka bir ie yaramaz. Bu nedenle
de para zorunlu olarak mallarn peinden koarken mallar parann pe
inden komaz. Tpk satan kiinin amacnn her zaman onu yeniden
satn almak olmad gibi, alcnn da amac her zaman onu yeniden
satmak deil kullanmak ya da tketmektir. Birisinin tm ii bu iken
dierinin iinin sadece yarsn bu oluturur. nsanlar parann kendisi
iin deil satn alabilecei eyler iin para sahibi olnak isterler.
Denir ki, tketilebilir mallar ksa srede yok olurken altn ve gm
n doas gerei daha dayankldr; eer bu amala sreli ihra edilme
mi olsayd, alar boyunca birikerek lkenin reel servetini inanlmaz
lde artrrd. Bu yzden de, bir lke iin bu tr dayankl mallan
dayanksz mallarla takas etmekten daha dezavantajl bir ikolu olamaz.
Ancak biz ngilterenin madeni eyalar ile Fransann arabn takas et
menin bir dezavantajn gremiyoruz. Bunlar ok dayankl mallardr;
eer alar boyunca ihra edilmeyip biriktirilmi olsalard lkenin ten
cere ve tavas inanlmaz lde artard. Oysa her lkede bu tr mallarn
kullanm alan snrldr. Orada tketilecek yemekleri hazrlamak iin
13
UCusCarn Zenginlii
gerekli olandan fazla tencere tavaya sahip olmaktan daha sama bir ey
olamaz. Ancak yemek miktar artarsa onu piirmek iin gerekli tencere
tava says da artar. Artan yemein de bir ksm onlar satn almak iin
ya da fazladan onlar yapmakta istihdam edilecek olan iilerin doyu
rulmas iin kullanlr. Ancak, kolaylkla grlecei gibi, her lkedeki
altn ve gm miktar o lkedeki kullanm alan ile snrldr. Ya sikke
olarak mallarn dolamnda kullanlr, ya da tabak anak gibi ev eyas
yapmnda. Her lkedeki sikke miktar da dolamdaki mallarn tutar
ile snrldr. Ancak onlarn tutar artarsa, bu ksm yurtdna gnde
rilip yerine yeni yabanc mallar alnr. O zaman bunlarn dolam iin
fazladan sikkeye gereksinim duyulur. Tabak anak miktar da, bu tr
bir ihtiam gerekli gren ailelerin saylar ve servetleri ile orantldr.
Bu artan servetin ancak bir blm fazladan tabak anak satn almaya
ayrlr. Gereksiz miktarda altn ve gm retmek ya da elde tutmak,
hane halklarnn neesini gereksiz miktarda mutfak eyas kullanarak
artrmaya almak kadar sama olur. Tpk bu gereksiz eyleri satn
almak iin yaplan harcamann ailelerin geimini nitelik ve nicelik ba
kmndan artrmak yerine azaltmas gibi, her lkede gereksiz miktarda
altn ve gm almna yaplan harcama da doal olarak o lke halknn
yiyecek, giyecek, barnma gereksinmelerine ayrlan serveti azaltr. Altn
ile gm ister sikke ister tabak eklinde olsun tpk mutfak mobilyas
gibi bir aratr. Onlarn kullanmn artrrsanz, onlar sayesinde do
lama girecek, ynetilecek ya da hazrlanacak olan tketim mallarn
artrrsanz kanlmaz olarak miktarn da artrrsnz; yok eer miktar
artrmak iin olaand yollara kalkrsanz, kanlmaz olarak onla
rn kullanmn, hatta kullanm iin gerekenden daha fazla olamaya
cak olan miktarn da azaltrsnz. Bu miktarn tesinde birikti mi de,
tanmas ok kolay ve atl braklmasndan doacak kayp ok byk
olduu iin hibir yasa onlarn ksa srede lke dna karlmasn
engelleyemez.
A dam Smitf
Bir lkenin savalar srdrebilmek, uzak lkelerdeki ordularn ve
donanmalarn besleyebilmek iin altn, gm biriktirmesine de ler
zaman gerek yoktur. Ordular ve donanmalar altnla gmle deil t
ketim mallaryla beslenir. Topraklarnn, emeinin ve harcanabilir ser
mayesinin yllk getirisi, yurtii emeinin yllk retimi sayesinde bu t
ketim mallarn uzak lkelerden salayabilen uluslar, oralardaki savalar
da yrtebilirler.
Bir ulus uzak bir lkedeki ordusunun geimini yoldan salayabilir:
ya birikmi altn ve gmnn bir ksmn, ya sanayi rnlerinin bir ks
mm ya da ilenmemi rnlerinin bir ksmm yurtdna gndererek.
Herhangi bir lkede altn ve gm nedenle biriktirilir; bir, para
dolam iin; iki, hane halklarnn tabaklar iin; , yllar boyu cimri
bir hkmdarn hzinesini doldurmak iin.
Dolam iin ayrlan paradan tasarruf edemezsiniz, nk dolam
da asla fazla artk olmaz. Bir lkede yllk alnp satlan mallarn deeri,
bu mallarn dolam ve asl tketicisine datlmas iin belli bir miktar
daki paray gerekli klar. Dolam kanal gereken miktar kendiliinden
iine eker, daha fazlasn asla kabul etmez. Ancak, sava durumunda bu
kanaldan bir miktar ekilebilir. Halkn ou yurtdnda beslenirken,
daha az bir miktar yurtiinde beslenir. Daha az mal dolama sokulur
ken, onlarn dolam iin gerekli para miktar da azalr. Byle durum
larda, ngilterede genellikle olaanst miktarlarda Maliye banknotu,
donanma ekleri ve banka ekleri piyasaya srlr. Bunlarn altn ve
gmn yerini almas yurtdna daha fazla altn ve gm gnderme
olana salar. Ancak tm bunlar yllarca srecek ok masrafl bir sava
n finansman iin ok kk bir kaynaktr.
Hane halklarnn tabaklarn eritmek ise daima daha kk bir kay
nak olarak grlmtr. Son savan balarnda bu ynteme bavuran
Franszlarn salad fayda, moday terketmelerine bile demedi.
15
'lllusCarm ZenainCii
Eski devirlerde hkmdar hzineleri ok daha uzun sre dayanan
bir kaynak oldular. imdilerde ise, Prusya kral dnda hibir Avrupa
hkmdar hazine biriktirmiyor.
Gnmzde tarihin kaydettii en pahal savalar finanse eden fon
lar artk ne dolamdan ekilen paraya, ne hane halklarnn tabaklar
na ne de hkmdarn hzinesine dayanyor. Son Fransz sava Byk
Britanyaya, imzalanan yetmibe milyon poundluk yeni bor szle
mesi, toprak vergisine yaplan iki ilinlik zam ile iflas fonundan yllk
bor alnan tutar da dahil olmak zere doksan milyon pounda mal
oldu. Bu masraflarn te ikisinden fazlas Almanya, Portekiz, Amerika,
Akdenizin kuzeyi, Dou ve Bat Hint gibi uzak lkelerde yapld. n
giltere krallarnn birikmi hzineleri yoktu. yle olaanst miktarda
tabak eritildiini de duymadk. lkenin altn ve gm dolam on
sekiz milyon poundu gemiyordu. Ancak, altnn son kez yeniden sik-
kelennesinden sonra bunun deerinin olduka altnda kaldna inan
lyor. O nedenle, grp iittiim en abartl hesaplamaya gre alm ve
gmn toplamnn otuz milyon olduunu varsayalm. Eer sava bi
zim paramzla yrtlmemi olsayd, bu tutarn tm, bu hesaba gre,
alt yedi yllk bir zaman dilimi ierisinde iki kez darya gidip gelecekti.
Bunun doru olduunu varsayalm. O zaman, lkenin tm parasnn
bylesine ksa bir dnem ierisinde hikimse farketmeden iki kez lke
dna gidip gelmesine baklrsa, hkmetin paray korumaya alma
snn ne denli gereksiz olduunu gstermek iin en gl kant olur
bu. Ancak, dolam hibir zaman o dnemde yaygn olandan daha bo
olmad. Karln deyebilecek olan az saydaki insan para istedi. D
ticaret krlar gerekten de sava srasnda, zellikle de savan sonlarna
doru normalden fazlayd. Bu durum her zaman olduu gibi Byk
Britanyann genelinde byk bir almaya neden oldu. Bu da yine her
alma sonras olduu gibi para ktl ikayetlerine sebep oldu. Ne sa-
16
Adam Smitf
tnalma gc, ne de borlanma kredisi olan ok sayda insan para talep
etti. Alacakllar tahsilatta zorland. Ama altn ve gm genellikle onun
bedelini deyebilen kiilerin ellerinde oldu.
Bu nedenle, son savan olaanst harcamalar, altn ve gm ih
racnn yan sra u ya da bu ngiliz mallar tarafndan da karland.
Hkmet ya da onun adna hareket edenler bir tacirle bir yabanc lke
ye havale edilmek zere szleme imzalad zaman, tacir doal olarak
yabanc muhatabna bu borcunu altn ya da gm yerine olabildiince
mal olarak demeye alacakt. Eer Byk Britanya mallan o lkede
talep grmyorsa, o zaman o mallar, borlu olduu lkeye denecek
bir senet karlnda dier lkelere satmaya alacakt. Pazar yeterince
doyurduu zaman bu mallarn tanmas daima hatr saylr bir kr b
rakr. Bu metaller yabanc mal satn almak zere yurtdna gnderildi
inde tacirin kr, bu mallarn sat ile daha da ykselir. Ancak, bu para
yurtdna bir bor demek zere gidince, tacir ne onu geri alabiliyor,
ne de onun zerinden kr elde edebiliyor. O yzden de, elbette yurtd-
na olan borlarn altn ve gm yerine mal ihra ederek demenin
bir yolunu bulmaya bakyor. Savan sonlarna doru byk miktarda
ngiliz malnn geri dn olmadan ihra edildiini The Present State
ofthe Nation (Ulusun Bugnk Durumu) adl yaptn yazarndan
reniyoruz.
Altnn ve gmn yukarda sz edilen trnden baka, bir
de tm ticareti lkelerin d ticaret amacyla ardarda ithal ve ihra et
tii byk miktarda kle vardr. Bu kle ticareti lkeler arasnda
tpk her lke iindeki ulusal para gibi dolat iin o byk ticareti
cumhuriyetin paras olarak dnlebilir. Ulusal parann hareketini ve
ynn her lkenin kendi iinde dolaan mallar belirlerken ticareti
cumhuriyetin parasn lkeler arasnda dolaan mallar belirler. Her ikisi
de deiimi kolaylatrr: biri ayn ulusun bireyleri arasndaki deiimi,
17
Uluslarn Zenginlii
dieri ise uluslar arasndaki deiimi. Byk ticareti cumhuriyetin pa
rasnn bir ksm byk olaslkla son sava finanse etmekte kullanl
d. Bir genel sava zaman parann hareketinin ve ynnn deimesi
kolaylkla anlalabilir. Daha ok sava merkezli olarak dolar; orada
ve komu lkelerde deiik ordularn maalarnn ve erzaknn karlan
masnda kullanlr. Ancak, ticareti cumhuriyetin bu parasnn Byk
Britanya tarafndan her yl bu ekilde kullanlan ksm yine de ya ngiliz
mallaryla, ya da onlar karl edinilmi baka eylerle elde edilmitir.
Bu da bizi, sava yrtmeyi salayan ana kaynak olarak lkenin toprak
ve emeinin yllk rnne gtrr. rnein 1761 ylnn masraflar
ondokuz milyondan fazla tutmutur. Hibir birikim bu denli byk bir
miktar karlayamazd. En iyi hesapla spanya ile Portekizin yllk altn
ve gm ithalatnn tm alt milyonu amaz ki bu da son savan drt
aylk masraflarna bile yetmez.
Gerek bir ordunun maa ve erzakn karlamak gerekse onlar kar
layacak mallar satn almak amacyla uzak lkelere tanmas en uygun
mallar, ok uzak mesafeye ok az bir masrafla tanabilecek olan, ykte
hafif pahada ar, daha rafine ve gelimi sanayi rnleridir. Genellikle
yabanc lkelere ihra edilen bu rnlerden her yl byk miktarda re
tim fazlas veren bir lke ok uzun yllar boyunca, hatr saylr miktarda
alm ve gm ihra etmeden, hatta ihra edecek altn ve gm olmasa
bile, yllarca ok pahal bir sava yrtebilir. Bu rnlerin yllk fazlas
nn hatr saylr bir blm, gerekten de, tacirine bir getiri salasa bile
lkeye herhangi bir getirisi olmakszn ihra ediliyor olmal. Hkmet
ordunun maa ve erzakn karlamak iin tccarn yabanc lkelerden
alacaklarn satn almaktadr. Ancak bu artn bir blm yine de bir
getiri salamay srdrebilir. Sava srasnda reticilerin talepleri ikiye
katlanr: hem ordunun maa ve erzaknn, hem de yurtiinde kullan
lacak mallarn salanmas iin ihra edilecek mallarn ihracat iin. Bu
18
Adam Smitf
yzden de, en ykc savan ortasnda, retimin byk bir ksm sava
sonrasnda tersine debilir de. Bunlar lkenin harap olmas srasnda
geliirken, lke yeniden zenginleirken gerilerler. Britanya imalat sana
yiinin birok dalnn sava ve bar srasndaki durumlarnn farkll
szlerimizi kantlamaya yardmc olabilir.
Byk masrafl ya da uzun sreli hibir sava srekli olarak salt
topran kaba rnnn ihracatyla yrtlemez. Bu denli byk bir
miktar yabanc bir lkeye gndermenin masraf bir ordunun maa ve
erzakn karlamak iin ok ardr. ok az lke kendi halknn gei
mi iin yeterli olandan fazla kaba rn retmektedir. Bunlardan byk
miktarda yurtdna gndermek, bu yzden de halkn geimi iin gerekli
mallarnn bir blmn yurtdna gndermek demektir. Sanayi mal
ihracatnda ise durum bakadr. O alanda istihdam edilen insanlarn ge
im mallan yurtiinde kalr, yalnzca rnlerinin artan ksm darya sa
tlr. Bay Hume sk sk eski ngiltere krallarnn uzun sreli herhangi bir
sava kesinti olmakszn yrtebilmekteki yetersizliklerine dikkatimizi
eker. O gnlerde ngilizlerin d lkelerdeki ordularnn maalarn ve
geimlerini salamak zere, tamas ok pahal kaba toprak rnlerin
den ya da ok ilkel birka sanayii rnnden baka bir eyleri yoktu. O
da yurtii tketime ancak yetiyordu. Bu yetersizlik paraszlktan deil
daha gelimi sanayiinin olmamasndan kaynaklanyordu. ngilterede o
zaman da tpk bugn olduu gibi alim satm parayla yaplyordu. Do
lamdaki para miktarnn alm satm gerek say gerekse tutar bakmn
dan karlayabilme oram bugnknn ayns hatta daha fazlas olmal,
nk o zamanlar gnmzde altn ile gmn yerini tutan kat para
yoktu. Uluslar arasnda ticaret ve sanayi ok az biliniyordu. Aada
aklayacamz nedenlerden dolay hkmdar olaanst koullarda
tebaasndan ok nadiren hatr saylr miktarda yardm alabiliyordu. Bu
nedenle, bu gibi lkelerde hkmdar genellikle acil durumlarda kulla-
19
llCusfarn ZenginCii
mlacak tek kaynak olarak bir hazine biriktirme yolunu seiyordu. Bu
basit devlette, bir hkmdarn bile harcamas kendisinin ve maiyetinin
rk giyim kuamna salmayp hizmetkrlarna verilen balara ay
rlyordu. Bu ba ve konukseverlik de giyim kuamn gsterii kadar
abartl deildi. Buna gre her Tatar nderinin bir hzinesi vard. XII.
Charlesn nl mttefiki Ukrayna Kazaklarnn nderi Mazepann b
yk bir hzineye sahip olduu sylenir. Fransann Merovenj krallarnn
hepsinin hzineleri vard. Krallklarn ocuklar arasnda paylatrdk
lar zaman hzinelerini de paylatrdlar. Sakson prensleri ve Fetihten
sonraki ilk krallarn da benzer ekilde hazine biriktirdikleri grlyor.
Her yeni hanedann ilk icraat soylarn gvenceye alnak zere nceki
kraln hzinelerine el koymak oluyordu. Gelimi ve ticareti lkele
rin hkmdarlar ise hazine biriktirmeye gerek duymuyorlard, nk
olaanst durumlarda gereksindikleri olaanst yardmlar genellikle
yurttalarndan toplayabiliyorlard. O nedenle de biriktirme eilimleri
pek yoktu. Doal olarak, belki de zorunlu olarak an koullarm yeri
ne getiriyorlard. Harcamalar dier byk toprak sahiplerine de rnek
olan abartl gsterie gidiyordu. Maiyetinin balangtaki belli belirsiz
atafat gn be gn daha parlak bir hal alyor, bunun masraflar sadece
hazine biriktirmeye engel olmakla kalmyor, sk sk da daha gerekli har
camalara ayrlan fonlara da tayordu. Dercyllidasn ran saray evresi
iin syledikleri birok Avrupa hkmdarnn durumuna da uyarlana
bilir. Kendisi orada ok fazla ihtiam ama az kuvvet, fazla sayda uak
ama az sayda asker grmt.
Altn ve gm ithalat bir ulusun d ticaretten elde ettii ne tek ne
de asl faydadr. Hangi yerler arasnda yaplrsa yaplsn, d ticaretin iki
faydas vardr. lkenin toprak ve emeinin rnlerinin artk yurtiinde
talep edilmeyen artk blmn dar gnderip karlnda talebi olan
eyleri getirir. Gereksinilenden fazla olan miktara, gereksinimlerinin bir
20
Adam Smitft
ksmn karlayp hazlarn artracak baka eylerle takas ederek, onlara
bir deer katar. Yurtii pazarn darl nedeniyle herhangi bir ikolun
da iblmnn en st dzeye karlamamasnn nndeki engelleri
kaldrr. Halkn emeinin yurtii tketimden fazla olan ksm iin daha
geni bir pazar yaratarak onlarn retici glerini tevik eder, onlarn
yllk rnn, bylelikle de toplumun reel gelir ve servetini maksimu
ma kartr. D ticaretin bu byk ve nemli hizmetleri, yrtld
tm lkelere fayda salar. Tacirin genellikle herhangi bir lke yerine
dorudan kendi gereksinimlerini karlamak, kendi artklarn elden
karmakla urat iin en byk pay almasna karn, hepsi de d tica
retten byk yarar salarlar. Madeni olmayan lkelerin gereksindikleri
altn ve gm ithal etmek, phesiz, d ticaret iinin bir parasdr,
ama en nemsiz paras. D ticareti bu amala yapan bir lke, ok na
diren yzylda bir gemi ykleyebilir.
Amerikann kefinin Avrupay zenginletirmesinin nedeni altn ve
gm ithali deildir. Amerikan madenlerinin zenginlii bu metalleri
ucuzlatmtr. Bir servis taba on beinci yzyldakinin te biri kadar
tahl ya da emek karlnda alnr olmutur. Ayn emek ve mal harca
masyla, Avrupa her yl o zamanlar satn aldnn kat kadar tabak
satn alabilmektedir. Ama, bir mal normal fiyatnn te birine satld
zaman onu satn alanlar eski miktarlarnn kat kadar satn alabil
mekle kalmaz, ayn zamanda alc says da eski rakamn on, belki de yir
mi katma kar. O yzden Amerikan madenleri kefedilmemi olsayd,
bugnk gelimilik dzeyinde bile, tabak miktar miktarnn te biri,
yirmide biri, otuzda biri kadar bulunabilirdi. Avrupa bugne dein, ge
reksiz olduu phe gtrmemekle birlikte elbette byk bir kolayla
kavumutur. Altn ve gmn ucuzluu bu metallerin para olma ile
vini eskiden olduundan daha elverisiz klmtr. Artk bir eyler satn
alnak iin eskisinden daha fazla miktarda altn ve gm yklenmek
21
Uluslarn Zergin(ii
zorunda kalyoruz. Eskiden bir groatn grecei i iin cebimizde bir
ilin tayoruz. Bu zorluun mu yoksa o dier kolayln m daha nemli
olduunu sylemek zordur. Ne biri 11e de dieri Avrupann durumunda
temel bir deiiklik yaratmamtr. Ancak Amerikann kefinin dour
duu temel bir deiiklik vardr. Avrupann tm mallarna yeni ve bit
mek tkenmek bilmeyen bir pazar amakla, eski ticaretin o dar erevesi
ierisinde asla rnlerinin byk bir blmn tketecek bir pazarn
gereksinimlerine karlk veremeyecek olan zanaatn gelimesine ve yeni
iblmlerine olanak salad. Emein retici gc geliti. Halkn reel
geliri ve serveti ile birlikte emein rnleri tm Avrupa lkelerinde art
t. Avrupa mallarnn hemen hemen tm Amerika iin yeniydi. Birok
Amerikan mal da Avrupa iin yeniydi. Bylelikle, daha nce hi akla
gelmeyen e ayn zamanda hem yeni hem de eski ktaya byk faydalar
olacan kantlayan yeni bir dizi deiim gereklemeye balad. Avru-
pallarn acmaszca adaletsizlii aslnda herkese yarar salamas gereken
bir olay birok anssz lke ykc, yok edici bir hale sokmutur.
Aa yukar ayn sralarda gerekleen Dou Hindistana mit
Burnu yoluyla yeni bir geit bulunmas, arann uzaklna karn, d ti
carette, Amerikann kefindekinden ok daha byk bir alan yaratm-
tr.Ancak Amerikada vahilere kar her bakmdan stn olan iki ulus
vard. Bunlar kefin hemen sonrasnda neredeyse tmyle yokedildiler.
Geriye daha ok vahiler kald. Oysa in, Hindistan ve Japonyann yan
sra Dou Hindin dier birok imparatorluklar, zengin altn ve gm
madenlerine sahip olmasalar da, Meksika ve Perudan her bakmdan
ok daha zengin, daha bayndr, tm zanaat ve imalat dallarnda daha
ileriydiler. spanyol yazarlarnn bu imparatorluklarn eski durumlar
hakkndaki aslnda aka prim vermememiz gereken abartl ifadeleri
ne inansak bile bu durum deimez. Ancak zengin ve uygar uluslar her
zaman bir eyi vahilere ve barbarlara gre daha yksek bir deere dei
22
Adam Svtf
ebilirler. Oysa Avrupa, Amerika ile olan ticaretine kyasla Dou Hint
ile olan ticaretinden imdiye dek daha az fayda salad. Portekizliler
Dou Hindistan ticaretinde yzyl kadar tekel oldu; dier Avrupa ulus
lar ancak onlar araclyla bu lke ile ticaret yapabildi. Geen yzyln
banda Hollandallar bunlarn haklarna tecavz edince, onlarda tm
Dou Hindistan ticaretini tek bir irkete verdiler. ngilizler, Franszlar,
sveliler ve Danimarkallar bu rnei izledi., sonuta Avrupann hibir
byk ulusu Dou Hint ile bir serbest ticaretin faydasn gremediler.
Bu ticaretin her Avrupa ulusu ile onun kolonileri arasnda her yurttaa
ak olan Amerika ticareti kadar fayda salamamasnn baka bir akla
mas yoktur. Dou Hindistan irketlerinin kapsaml ayrcalklar, byk
servetleri, hkmetlerinden elde ettikleri byk kayrlma ve korunma,
dierlerini fazlasyla kskandrd. Bu kskanlk, her yl bu lkelerden
ihra edilen byk miktarlardaki gm nedeniyle, onlarn iinin t
myle zararl gibi gsterilmesine neden oldu. lgili taraflar, bu srekli
gm ihracat nedeniyle onlarn iinin belki gerekten de genel olarak
Avrupay zayflatma eiliminde olabilecei; ancak iin yapld lkeye
bir zarar vermeyecei, nk, getirilerin bir blmnn dier Avrupa
lkelerine ihra edilmesi nedeniyle, ler yl lkeye yaplan i miktarn
dan dala fazla deerli metal getirdii eklinde yantladlar. tiraz da ya
nt da halk arasnda, tam da imdi incelemekte olduum popler bir
gr olarak yerlemitir. Bu nedenle, ikisi hakknda da daha fazla sz
sylemeye gerek yoktur. Dou Hinde her yl yaplan gm ihracat
nedeniyle, tabak Avrupada belki bir miktar daha pahal hale gelmi
olabilir. Sikke gm de byk olaslkla eskisinden daha fazla miktarda
emek ve mal satn alabiliyordur. Bu iki etkiden ilki ok kk bir zarar,
kincisi ise ok kk bir avantajdr; her ikisi de kamuoyunun dikkatini
ekmeyecek denli nemsizdir. Dou Hint ticareti, Avrupa mallarna,
ya da benzer ekilde bu mallarla satn alnan altn ve gme yeni bir
pazar amak suretiyle, Avrupa mallarnn yllk retimini, sonu olarak
23
Uluslarn ZenginCifli
da Avrupann reel servet ve gelirini artrma eiliminde olmal. imdiye
dein bunlar ok az artrm olmas da byk olaslkla, ler yerde muz-
darip olduklar kstlardan kaynaklanmaktadr.
Skc olmak pahasna, servetin paradan, ya da altn ve gmten
ibaret olduu yolundaki bu popler gr enine boyuna incelemeyi
gerekli grdm. Gnlk dilde para, gzlemlediim kadaryla sklkla
serveti simgelemektedir. Bu ifadenin belirsizlii, bu popler grn o
denli yaygnlamasna yolantr ki, onun samalna inananlar bile
zaman zaman kendi ilkelerini unutmu, onu kesin ve yadsnamaz bir
gerek olarak ele almlardr. Ticaret zerine yazan en iyi ngiliz ya
zarlardan kimileri, bir lkenin servetini sadece altn ve gmn deil
ayn zamanda topraklarnn, evlerinin ve her trden tketim mallarnn
oluturduunu gzlemleyerek ie balarlar. Ama, akl yrtme srasnda
topraklar, evler ve tketim mallar belleklerinden uuvermi gibi gr
nr. Sk sk tm servetin altn ve gmten olutuu, ulusal endstri
ve ticaretin temel amacnn bu metalleri oaltmak olduu yolunda bir
argman benimserler.
Ancak, zenginliin altn ile gmten olutuu ve madenleri olma
yan bir lkeye bunlar getirmenin biricik yolunun ticaret dengesi, yani
ithalattan daha fazla ihracat yapmak olduu eklindeki iki ilkeyi benim
sediiniz zaman, zorunlu olarak siyasal iktisadn temel hedefi yurtii
tketim amal yabanc mal ithalatn olabildiince ksp yurtii sana
yiinin rnlerini olabildiince artrmak olur. lkeyi zenginletirmenin
bu iki temel motoru da, bylelikle, ithalata konan kstlar ve ihracata
konan tevikler olur.
thalat zerine konabilecek kstlamalar iki trldr.
lki, hangi lkeden ithal edilirse edilsin, yurtii tketim amal ya
banc mallardan yurtiinde retilebilecek olanlarn ithalatna kstlama
getirmek.
24
'Adam Smith
kincisi, d ticaret dengesinin aleyhte olduu kimi lkelerden gelen
tm mallarn ithalatna kstlamalar getirmek.
Bu iki kstlama tr kah yksek gmrk vergilerini kah mutlak
yasaklardan oluur.
hracat tevik yollar ise vergi iadeleri, tevik primleri, yabanc dev
letlerle imzalanacak avantajl ticaret anlamalar ve uzak lkelerde kolo
niler kurmaktr.
Vergi iadeleri iki durumda verilir: Yurtii imalat herhangi bir vergi
ya da resme tabi olduunda, bu vergi ya da resmin tm ya da bir b
lm ihracat srasnda geri denir. kincisi ise, gmrk vergisine tabi
yabanc mallar yeniden ihra edilirken bu gmrk vergisinin tm ya
da bir blm ihracat srasnda geri denir.
Tevik primleri ise ya yeni gelien imalat dallarna ya da zel kayrl
ma gerektiren kimi endstri dallarna verilir.
Avantajl ticaret anlamalar yoluyla bir lkenin tacirlerine ve malla
rna dier lkelerinkine tanmadmz kimi zel ayrcalklar tanrz.
Uzak lkelerde koloniler kurmak yalnzca kimi ayrcalklar sala
maz, ayn zamanda onu kuran lkenin tacirleri ve mallar iin bir tekel
oluturur.
Yukarda sz edilen iki ithalat kstlamas ekli bu drt ihracat
tevik yntemi ile birletiinde, merkantilist sistemin ticaret dengesi
ni lehe evirmek iin altn ve gm miktarn artrmann alt temel
ilkesini oluturur. Bunlarn her birisini ayr bir blmde ele alacam.
Onlarn lkeye para getirme zelliine sahip olup olmadm dikkate al
makszn her birisinin o endstrideki yllk retim zerindeki etkilerini
inceleyeceim. Ancak yllk retimi artryorlarsa lkenin reel servetini
ve gelirini artrabilirler.
25
KNC BLM
YURTNDE RETLEBLECEK MALLARIN YABANCI
LKELERDEN THALATINA GETRLEN KISITLAMALAR
HAKKINDA
Yksek gmrk vergileri ya da mutlak yasaklama yoluyla yurtiinde
retilebilecek mallarn yabanc lkelerden ithalatn kstlayarak, yurtii
piyasa tekeli, bu mallar reten yurtii sanayi asndan az ok gvence
altna alnm olur. Bylelikle, canl hayvan, tuz gibi geimlik mallarn
ithalatnn yasaklanmas, Byk Britanya otlaklarnn yurtii kasaplk
et piyasasn tekeline alnasm salar. Ortalama bolluk ylnda bir ithalat
yasa anlamna gelen yksek tahl ithalat vergileri, o maln reticilerine
bir avantaj verir. Yn ithalatnn yasaklanmas da yn reticilerine ayn
fayday salar. Tmyle yabanc malzemeye dayanmasna karn ipek
imalat da son zamanlarda ayn avantaj elde etmitir. Keten imalat ise,
henz bunu elde edememekle birlikte bu yolda byk admlar atmakta
dr. Dier birok alandaki imalatlar da Britanyada kyllere kar ya
tmyle ya da ona yakn bir tekel elde etmilerdir. Byk Britanyaya
toptan veya belli koullara bal olarak ithalat yasaklanan mallarn e
27
VfusCarm ZenginCigi
idi, gmrk yasalaryla pek ili dl olmayanlarn kestirebileceinden
ok daha fazladr.
Bu yurtii pazar tekelinin sk sk bundan yararlanan belli sanayi kol
larna byk tevik salad, toplumun emek ve sermayesinin eskiden
olduundan daha byk bir blmn bu alana ynelttii kuku g
trmez. Ancak toplumun genel endstrisini artrp artrmayaca, ya da
onu en avantajl yne doru ekip ekmeyeceini tam bilemeyiz.
Genel olarak bir toplumun endstri dzeyi o toplumun sermayesi
ile snrldr. Nasl herhangi bir kiinin istihdam edecei ii says onun
sermayesinin belli bir orann aamazsa, toplumun tm bireylerinin is
tihdam edecei ii says da o toplumun genel sermayesinin belli bir
orann aamaz. Hibir ticaret dzenlemesi bir toplumun sanayisini ser
mayenin salayacandan daha ileri gtremez ancak onun ynn de
itirebilir. Bu yapay ynlendirmenin de toplum asndan faydal olup
olmad hibir zaman kesin deildir.
Her birey daima ynettii sermaye iin en avantajl istihdam alan
n bulma abas iindedir. Gerekten de bunu toplum kar iin deil
kendi kar iin yapar, ancak kendi karnn peinde komas onu top
lum iin en avantajl istihdam tercih etmeye gtrr.
Birincisi, en azndan sermayenin normal krn elde edebilmesi ko
uluyla her birey kendi sermayesini olabildiince yurtiinde iletmeye,
dolaysyla yerli endstriyi desteklemeye alr.
Bylece, eit ya da aa yukar eit kr oranlan durumunda her top
tanc tacir doal olarak i ticareti d ticarete yeler. ticarette serma
yesi d ticarette olduundan daha gz nndedir. Gvendii kiilerin
karakterini ve konumunu bilir. Eer kazara aldatlrsa da bavuraca
yasalar bilir. Tamaclk iinde tacirin sermayesi iki yabanc lke ara
snda blnmtr. ki blmnn de yurtiine getirilmesi, gz nnde
tutulmas, ynetilmesi gerekmez. Knigsbergten Lizbona tad tahl
28
Adam Smtf
ya da Lizbondan Knigsberge meyve ve arap tayan Amsterdaml bir
tacirin sermayesinin genellikle yars Knigsberg, yars da Lizbon tara-
fndadr. Hibirinin Amsterdana gelmesi gerekmez. Byle bir tacirin
doal konutu da Knigsberg ya da Lizbonda olmaldr. Ancak ok zel
durumlarda Amsterdamda yerlemeyi tercih edebilir. Fakat, kendisini
sermayesinden bu denli ayr hissetmesinin pek de kolay olmay, onun
Lizbon pazarna gtrmeyi hedefledii Knigsberg mallarn ve Knigs
berg pazarna gtrmeyi hedefledii Lizbon mallarm Amsterdama ge
tirmesini zorunlu klar. Bu ona iki kat ykleme, boaltma ve gmrk
vergisine mal olsa da sermayesinin bir blmn gz nnde tutmak
uruna bu fazladan harcamay yapmaya razdr. Bu ekilde, tamaclk
iinde hatr saylr bir pay sahibi olan her lke, tamaclk iini st
lendii her lkenin mallar iin daima bir depo, bir pazar olur. Tacir
ikinci bir ykleme boaltma masrafndan kurtulmak iin tm bu lke
lerin mallarn olabildiince yurtii pazarda satmaya alr ki tama
clk iini tketim mallar d ticaretine dntrebilsin. Ayn ekilde,
tketim mallar d ticareti iine ynelmi bir tacir de mallarnn ounu
aa yukar ayn krla i pazarda satmaktan daima honut olacaktr.
Uzaa gidildike artan ihracat riski ve skntsndan kendisini kurtara
bilmek iin bylece tm tketim mallar d ticaretini bir i ticarete
dntrecektir. Eer byle demek doruysa Yurtii pazar, bu ekilde
her lke yurttana ait sermayenin srekli etrafnda dolat bir ekim
merkezidir. Ancak kimi zel durumlarda bu sermaye daha uzak istih
dam alanlarna doru itilebilir. Oysa yurtii ticarette istihdam edilen bir
sermaye, daha nce gsterdiimiz gibi, tketim mallar d ticaretinde
istihdam edilen ayn byklkteki bir sermayeye oranla, zorunlu olarak
daha byk bir yurtii retkenlii harekete geirir, daha ok saydaki
lke insanna istihdam ve gelir salar. Tketim mallar d ticaretinde
istihdam edilen sermaye de yine ayn ekilde tamaclk iinde istihdam
edilen sermayeye gre daha avantajldr. Bylece, kr oranlarnn aa
29
Uluslarn- ZenginCii
yukar eit olmas durumunda, her birey doal olarak sermayesini bu
yolla yurtii retkenlii desteklemek, kendi lkesinin olabildiince ok
yurttana gelir ve istihdam salamak eiliminde olacaktr.
kincisi, sermayesini yurtii retkenlii desteklemek iin kullanan
ler birey zorunlu olarak bunu en byk deer tayan endstri alanna
ynlendirmeye alr.
almann rn, istihdam edildii cisme ya da maddelere katt
deerdir. Bu rnn deerinin byklne gre istihdam edenin kr
da deiir. Ama bir adam sermayesini ancak kr uruna bir almann
desteklenmesinde kullanabilir. Bu nedenle de sermayesini, rn en de
erli olana veya en ok para ya da dier mallar karlnda deiilebilene
yatrmak isteyecektir.
Ancak her toplumun yllk geliri aa yukar endstrisinin bir yllk
rnnn deiim deerine eittir. Bu nedenle, her birey sermayesi ile
olabildiince yerli endstriyi destekledii srece, rn en deerli olan
endstriye ynelttii srece, toplumun da yllk gelirine olabildiince
ok katkda bulunur. Gerekten de kamu karn kollamaya gerek duy
mad gibi bunun nasl yaplacan da pek bilmez. Yerli endstriyi
desteklemeyi yabanc endstriye tercih etmekle sadece kendi gvenlii
ni tercih etmitir. rn en yksek endstriyi desteklemekle de yalnz
ca kendi karn dnr. Baka birok durumda olduu gibi burada
da grnmez bir el onu hi aklndan geirmedii bir amaca ynlendirir.
Bu toplum iin o kadar da kt deildir. Kendi karnn peinden ko
makla, genellikle toplumun karna srf bu amala altndan ok
daha iyi hizmet eder. Kamu yararna alyormu gibi davrananlarn
iyiliklerine bugne dein tank olmadm. Gerekten de bu tccar ara
snda pek yaygn olmayan bir yapmacklktr; onlar bundan vazgeir
mek iin fazla sze gerek yoktur.
30
Adam Smtf
Sermayesini yatraca yurtii endstrilerin neler olduunu, hangi
lerinin en yksek kr getirebileceini, phesiz bir tacir kendi konumu
asndan bir devlet adamndan ya da bir hukukudan ok daha iyi bi
lebilir. Sermayelerini nasl deerlendirmeleri gerektii konusunda zel
kiileri ynlendirmeye alan bir devlet adam, sadece kendi zerine ge
reksiz bir yk alm olmakla kalmayacak; ayn zamanda yle bir yetkiye
brnm olacak ki, bu yetki deil tek kiiye bir senato ya da konseye
bile braklamaz. Onu kullanmaya kendini yeterli sanacak denli aptal ve
nyargl bir kiinin elinde son derece tehlikeli olabilir.
Herhangi bir zanaat ya da imalat dalnda yurtii pazar tekelini yur
tii endstrisine vermek, zel kiilere sermayelerini nereye ynlendir
meleri gerektiini bir lde retir; ancak ou zaman yararsz, hatta
zararl bir uygulamadr. Eer yurtii rn oraya yabanc rnler kadar
ucuza getirilebiliyorsa zaten bu dzenleme gereksizdir. Eer getirilemi-
yorsa, o takdirde zararldr. Her akl banda aile reisinin yapaca ey,
evde yaplmas satn almaktan daha pahalya mal olacak eyi evde yap
mamaktr. Terzi kendi ayakkablarm kendi yapmaya kalkmaz, onu bir
ayakkabcdan satn alr. Ayakkabc da kendi giysisini kendisi yapmaya
almaz, bir terziyi doyurur. ifti bunlarn hibirisini yapmaya kal
kmaz, bu ikisini geindirir. Hepsi de komularnn tm endstrilerini
geindirerek, ya da bedelinin bir blm ile onlara bunu yapma frsat
salayacak rnn satn alarak komularna avantaj salamay kendi
karlarna uygun grmektedirler.
Herhangi bir ailenin geimi iin mantkl olan bir davran, elbette
byk bir kralln ynetilmesi iin de geerlidir. Eer bir yabanc lke
bir mal bizden daha ucuza retiyorsa, onu kendi emeimizin rn
lerinin bir blm karlnda satn almak bizim karmzadr. Her
zanan istihdam ettii sermaye ile orantl olan lkenin emei de, yu
karda ad geen reticilerin emei de bylelikle azalmam olur. Yap
31
Uluslarn Zenginlii
maktansa ucuza alacamz bir nesneye harcanm emek maksimum
fayday getirmez. Deeri fazla olan eyden deeri az olan eye ynelmi
emein yllk rnnn deeri az ok azalr. Bu yzden de, yurtiinde
retmektense yurtdndan dala ucuza alnabilecei varsaymyla, iin
doal ak durumunda ayn sermaye ile yurtiinde retilen bir maln
yalnzca bir blm ya da onun parasal ederi karlnda bu mal satn
alnabilirdi. Bunu yapmamakla lke endstrisi daha avantajl bir alan
dan daha az avantajl bir alana ynelmi oluyor. Bu trden her dzen
leme ile yasa koyucunun giriimi lsnde yllk rnnn deiim
deeri azalyor.
Bu trden dzenlemelerle gerekten de belli bir imalat dal kimi
zaman kendi haline brakld duruma gre daha ksa srede geliebilir
ve belli bir zaman iinde yurtdndaki kadar ucuza, hatta ondan da
ucuza retilebilecek duruma gelebilir. Ancak, bylesi bir dzenleme ile
her ne kadar toplumun emei bylelikle belli bir alana baar ile ynlen
dirilmi olsa da, ne toplam emek ne de onun getirisi artar. Toplumun
genel emeinde bir art ancak sermaye artrm ile olanakldr. Sermaye
de ancak aama aama gelirden biriktirilenler sayesinde artar. Byle bir
dzenleme derhal toplumun gelirini azaltr. Bu da sermayesinin ve eme
inin doal yollara brakld duruma gre azalmasna neden olur.
Geri bu dzenlemeler olmasa, toplum, asla szkonusu imalat da
lna salip olamaz. Ama bu yzden de yaamnn hibir dneminde asla
yoksullamaz. Farkl alanlarda olsa da tm sermayesi ve emeini en
avantajl biimde deerlendirir. Her dnemde getirisi sermayeye gre
en yksek olur. Hem sermayesi hem de geliri olabildiince hzl artar.
Belli mallar yetitirmede kimi lkelerin doal stnlkleri o denli
oktur ki, onlar yenmeye almann boa aba olduunu tm dn
ya kabul eder. Cam seralar, scak yataklar ve scak duvarlar yaparak
Iskoyada ok iyi zm ve ok iyi arap yetitirebiliriz. Ancak bu ya
32
Adam Smtf
banc lkelerden alabileceimiz ayn kalitedeki arap ve zmden en az
otuz kat daha pahalya gelir. skoyann claret ve burgundy (krmz
arap trleri) retimini desteklemek iin tm dier yabanc araplarn
ithalatn yasaklamak akl kr olabilir ni? Bu mallardan ayn miktarda
satnalabilmek iin gerekli sermaye ve emein otuz kat fazlasn bir ie
ayrmak ne denli anlamszsa, o denli gze batmamakla birlikte bunun
otuzda birini, latta yzde birini bile yatrmak da o derece anlamsz
dr. Bir lkenin dierine kar olan stnlnn doal ya da sonradan
kazanlm olmasnn bir nemi yoktur. Bir lkenin avantaj varolduu,
dier lkede de bunu istedii srece, ikinci lke iin bunu satn almak
yapmaktan daima daha avantajl olacaktr. Bir zanaatkrn baka bir i-
kolundaki komusuna olan stnl sonradan kazanlm bir stn
lktr. Her ikisi iin de kendi ikollarnn dndaki mallar satn almak
yapmaktan daha avantajldr.
Tccar ile sanayiciler yurtii piyasann bu tekelinden en fazla avan
taj salayan kesimlerdir. Sr ve salamura et ithalat yasa ile ortala
ma bolluk yllarnda yasaklamakla e deer olan tahl ithalatna konan
yksek vergiler, iftilere ve hayvanclara, benzer dzenlemelerin tccar
ve sanayiciye salad kadar ok fayda salamaz. Sanayicilerin rnleri
bir lkeden dierine, sr ya da tahla oranla ok daha kolay tanrlar.
Yabanclar daha ok lkemizden mamul mal alm ve tanmas ileri
ne ynelmilerdir. malat sektrnde kk bir avantaj yurtii piyasada
bile yabanclara iilerimizden daha ucuza mal satmalarna olanak verir.
lenmemi toprak rnlerinde ise bunun iin daha byk bir avantaj
gereklidir. Eer yabanc sanayi mallarnn serbeste ithalatna izin veril
seydi, birok yerli imalatmz byk olaslkla skntya decek ya da
tmyle mahvolacaklard. Sermaye ve emein bir ksm baka istihdam
alanlarna kaymaya zorlanacakt. Ancak ilenmemi toprak rnlerinde
ithalatn tmyle serbest olmas lke tarm zerinde bylesi bir etki
dourmaz.
33
Uluslarn Zenginlii
rnein sr ithalat bylesine serbest olsayd, o denli az sr ithal
edilebilirdi ki, bunun da Byk Britanya hayvanclna fazla bir etkisi
olmazd. Canl sr belki denizyoluyla tanmas karayoluyla tanma
sndan daha pahal olan tek maldr. Karada kendi kendilerine pazara gi
demezler. Denizde ise sadece hayvan deil, onun yemini ve suyunu da
byk masraflarla ve zorluklarla tamak gerekir. Gerekten de Byk
Britanya ile rlanda arasndaki ksa deniz yolu rlanda srnn kolayca
ithaline izin verir. Ancak, sonralar ksa bir sre iin izin verilen gm
rksz ithalat her zaman serbest olsayd bile bu durum Byk Britanya
hayvanclarnn karlarn fazla etkilemezdi. Byk Britanyann rlan
da Denizine yakn olan bu blgeleri tmyle hayvanclk blgeleridir.
rlanda sr kullanm amal ithal edilmeyip, nc lkelere masrafsz
ve kolayca sevk edilmi olmal. Semiz hayvanlar o denli uzaa gideme
yecei iin ancak zayf hayvanlar ithal edilebilir. Bu da besici blgelerin
karlarn zedelemez. Hatta zayf hayvanlarn fiyatn dnerek faydal
bile olabilir. Ancak yetitirici blgelere zarar verebilir. thalat izni veril
diinden beri ithal edilen rlanda srnn saysnn dk oluu ve zayf
srn hala iyi fiyattan satlmas, Byk Britanyann yetitirici blgele
rinin bile rlanda srnn gmrksz ithalatndan etkilenmediini gs
terir. Gerekten de rlanda halknn kimi zaman sr ihracna iddetle
kar koyduklar sylenir. Ama ihracatlarn bu ii srdrmekte byk
karlar varolduu srece bunu kolaylkla yapabilirlerdi. Yasalarn ken
di yanlarnda olmas, halkn bu muhalefetini alt ederdi.
Bunun yan sra hayvan reticisi blgeler genellik tarma almam
iken hayvan besleyicisi blgeler byk lde bayndr olmal. Zayf
srn fiyatnn yksek oluu ilenmemi arazinin deerini artrdn
dan tarma almann nnde bir engel gibidir. Bayndr bir blge iin
ise zayf sr ithal edip onu retmekten daha avantajldr. Buna gre,
Hollandann gnmzde bu ilkeye uyduu syleniyor. Gerekten de
skoya, Galler ve Northumberland dalar tarma almaya pek elverili
34
Adam Smtf
olmadndan, doas gerei Byk Britanyann hayvan reticisi blge
leri olma yolunda. Srlarn gmrksz ithal edilmesi hayvan reticisi
blgelerin, lkenin geri kalan ksmndaki nfus art ve tarma alma
nn avantajndan yararlanmasn, fiyatlarnn ar ykselmesini ve bl
genin daha gelimi ve ekilen ksmlar zerine reel bir vergi konmasn
nlemekten baka bir ie yaramaz.
Ayn ekilde, salamura etin gmrksz ithali de Byk Britanya
hayvanclarnn karlarn ancak canl hayvan ithali kadar etkileyebilir.
Salamura et salt ok yer kaplamakla kalmaz, taze etle karlatrldn
da hen daha kalitesizdir hem de zahmetli ve masrafl bir mal olduu
iin daha pahaldr. Bu nedenle, blgedeki salamura et ile rekabet et
seler bile asla taze et ile rekabete giremezler. Ancak uzak seferlere kan
gemilere kumanya olabilir. Halkn beslenmesinde asla hatr saylr bir
pay alamaz. thalata izin verilmesinden bu yana rlandadan ithal edilen
salamura et miktarnn dk kalmas hayvanclmzn bundan ekin
mesine gerek olmadnn deneysel bir kantdr. Kasaplk et fiyat ise
bundan gzle grlr biimde etkilenmemie benziyor.
Tahl ithalatnn serbest braklmas bile Byk Britanya iftilerinin
karna ok az dokunabilir. Tahl kasaplk etten daha fazla yer kaplayan
bir maldr. Poundu bir peniden buday poundu drt penslik (peninin
oulu ev.) kasaplk et kadar deerlidir. En ktlk dnemlerinde bile
ithal edilen tahl miktarnn dk olmas gmrksz ithalattan korku
lacak bir ey olmadna iftilerimizi ikna edebilir. The Tracts upon
The Corn Trade (Tahl Ticareti Hakknda Yazlar ) adl yaptn ok
bilgili yazarna gre ortalama ithalat miktar 23,728 quarterdr (1 qu-
arter=28 pound). Bu da yllk tketimin be yz yetmite birini amaz.
Ancak tahla verilen tevik bolluk yllarnda daha fazla ihracata yol at
ndan, ktlk yllarnda imdiki durumdan daha fazla ihracata yolama-
s beklenir. Bu, bir bolluk ylnn bir ktlk yln telafi etmesine yetmez.
35
UCusfarr ZengmCii
Ortalama ihracat miktarn bolluk ylnda artrd imdiki ktlk ylnda
da ortalama ihracat artrmas beklenir. Tevik olmasayd daha az tahl
ihra edilecekti. O nedenle de yldan yla ithalatn azalnas olasdr.
Tahl tacirleri, tedarikiler ve bunu Byk Britanya ile yabanc lkeler
arasnda tayanlar daha ok sknt ekecek ancak toprak sahipleri ile
iftiler ok az sknt ekeceklerdi. Bu nedenle, teviklerin yenilenmesi
ve srmesinden en byk rahatszl duyanlarn toprak sahipleri ve ift
ilerden ok tahl tacirleri olduunu gzlemledim.
Ne mutlu kt tekelci zihniyete en az kaplan toprak sahipleri
ile iftilere. Byk bir imalathanenin iletmecisi kimi zaman yirmi
mil ierisinde ayn trden bir iletme kurulduu zaman panie kap
lr. Abbevilledeki ynl dokuma fabrikasnn Hollandal mdr, o
ehrin otuz fersah kadar yaknnda baka bir ynl dokuma fabrikas
olmamasn art komutur. Oysa, iftiler ve toprak aalar, komu
larnn iftliklerinin ve mlklerinin tarma almasn ve ekilip biil
mesini genellikle engellemekten ok tevik ederler. Sanayicilerin ou
gibi srlar yoktur. Genellikle yararl grdkleri yeni bir uygulamay
olabildiince yaygnlatrmaktan, komularyla iletiim kurmaktan
holanrlar. Cato stabilissimusque, minimeque invidiosus; minimeque
male cogitantes sunt, qui in eo studio occupati sunt der lkenin eit
li yerlerine dalm toprak sahipleri ile iftiler, kentlerde toplanm
olan tacirler ve imalatlar gibi kolay kolay biraraya gelemez. Tccar
ve sanayici ilerinde yerlemi tekelci lonca ruhu ile, kendi ehirlerinin
halkna kar ayn tekelci ayrcalklara sahip krsal kesim halk aleyhine,
bu ayrcalklar elde etmeye alr. Bu amala, yurtii pazar tekelini
gvenceye alacak ithalat snrlamalarnn ilk mucitleri de onlardr. B
yk olaslkla onlar taklit ederek, kendilerini ezmeye hazr olduunu
dndkleri kentliler gibi, Byk Britanyann toprak sahipleri ve
iftileri de, doalarnda varolan cmertlii unutup kendi krsal kesim
36
Adam Smitf
halknn tahl ve kasaplk et gereksinimini karlama tekeli istemiler
dir. zleyicisi olduklar kentlilerin ticaret serbestliinden etkilendikleri
lde kendilerinin etkilenmeyeceini hesaba katmaya byk olaslkla
vakitleri olmad.
Bir yasayla tahl ve sr ithalatn kalc olarak yasaklamak, gerek
te, lkenin nfusunu ve emeini o lkenin toprann geindirebildii
dzeyle snrlamak demektir.
Ama, yerli endstrinin teviki iin yabanc endstriye kimi ykler
yklemenin de genellikle iki avantaj vardr.
lki, kimi endstri dallarnn lke savunmas asndan gerekli oldu
u durumdur. rnein Byk Britanyann savunmas byk lde
gemilerinin ve denizcilerinin saysna baldr. Bu nedenle, Denizcilik
yasas dzenli olarak, yabanc lkelerin tamacln ya kkten yasakla
yarak ya ar ykmllkler koyarak, kendi denizcilerine ve gemilerine
kendi lkelerinde tamaclk tekeli yaratmaya almaktadr. Bu yasa
nn temel hkmleri aadadr:
Birincisi, sahipleri ile tayfasnn drtte Britanya yurtta olma
yan gemilerin Britanya yerleim merkezleri ve kolonilerine tama yap
malar, ya da Byk Britanya ky ticaretinde kullanlmalar yasaktr.
kincisi, en ok yer tutan ithal mallarnn byk bir blm Byk
Britanyaya ancak ya yukarda belirtilen gemiler tarafndan, ya da sahibi
ve tayfalarnn drtte o maln satnalnd lke yurtta olan, gemi
sahipleri tarafndan getirilebilir. Bu ikinci trden gemilerle ithal edil
dii takdirde iki kat yabanclar vergisine tabi olacaktr. Eer nc
lke gemisi ile ithal edilirse, ceza olarak gemiye ve mallara el konu
lacaktr. Bu yasa karldnda, Hollandahlar tpk bugn de olduu
gibi Avrupann en byk tayclarydlar. Bu dzenleme ile Byk
Britanyaya tama yapmalar ya da dier bir Avrupa lkesinden buraya
ithalat yapmalar tmyle engellenmi oldu.
37
tlCusfarn Zenginlii
ncs, en ok yer tutan mallarn byk bir blmnn re
tildikleri yerden baka bir lkeden bile Britanya gemileri ile getirilmesi
yasaklanmtr. Bu dzenleme de byk olaslkla Hollandallara kar
yaplmt. Hollanda o zaman da tpk bugnk gibi tm Avrupa mal
lar iin bir ticaret merkezi idi. Bu dzenlemeyle Britanya gemilerinin
Hollandadan nc lke mallarn yklemesi engellenmiti.
Drdncs, Britanya gemileri tarafndan tutulmam ve o gemi
lerde hazrlanmam her trden salamura balk, balina yzgeleri, balina
kemii, balina ya, Byk Britanyaya itlal edildiinde, iki kat yaban
clar vergisine tabi tutulmaktayd. Bugn de olduu gibi Hollandallar
dier uluslarn baln salayan tek balk ulustu. Bu dzenleme ile
onlarn Byk Britanyaya yaptklar balk arz zerine byk bir klfet
binmi oldu.
Denizcilik yasas yapldnda, ngiltere ile Hollanda savata olmasa
lar da, aralarnda kran krana bir dmanlk vard. Bu durum, bu yasay
ilk kez ekillendiren Long Parliament (Uzun Parlamento: 1640-1653 ve
1659-1660 dnemi toplanan parlamento - ev.) hkmeti zamannda
balam, kinci Charlesn naibi ve kendisi zamanndaki Hollanda sa
valarndan hemen sonra patlak vermiti. Bu yzden de bu nl yasann
kimi dzenlemeleri ulusal dmanla yol am olabilir. Ancak, tpk
en saduyulu biri tarafndan kaleme alnm gibi akllca bir dzenleme
dir. Belli bir dnemdeki dmanlk, en saduyulu zekann nerebilecei
amac, yani ngilterenin gvenliini tehdit edebilecek tek deniz gc
olan Hollandann deniz gcn azaltmak amacn tayabilir.
Denizcilik yasas, hem d ticaret iin hem de onun salayaca
bolluk iin elverili deildir. Bir ulusun yabanc uluslarla srdrd
ticari ilikilerdeki kar, tpk bir tacirin i yapt dier insanlarla sr
drd ilikiler gibi, olabildiince ucuza alp olabildiince pahalya
satmaktr. Ancak tm uluslarn mallarn kendisine getirmeye tevik
eden tam ticaret zgrl olduu zaman, mallar en ucuza alabilir.
38
Adam Smitf
Yine pazarlar olabildiince ok sayda alc ile dolduu zaman en pa
halya satabilir. Denizcilik yasasnn Britanya endstrisinin rnlerini
ihra etmeye gelen yabanc gemilere bir yknn olmad doru
dur. Eskiden gerek ihra gerekse ithal edilen tm mallara uygulanan
yabanclar vergisi bile, sonradan getirilen bir dizi deiiklikle, ihra
mallarnn oundan kaldrlmt. Ama eer yabanclar gerek yasak
lama gerekse yksek gmrk vergileri yznden satmaya gelmekten
caydrlrsa, her zaman almaya gelecek halleri de kalmaz; nk, bo
geldiklerinde lkelerinden Byk Britanyaya dein olan tama geli
rinden yoksun kalacaklardr. Bu nedenle, satclarn saysn azaltmakla
alclarn saysn da artrm oluyoruz. Bylelikle sadece, serbest ti
caretin olduu duruma kyasla, yabanc mallar daha pahalya alm
olmakla kalmyor, ayn zamanda kendi mallarmz da daha ucuza sat
m oluyoruz. Ancak, savunma zenginlikten daha nemli olduu iin,
Denizcilik yasas belki de ngilterenin ticaret dzenlemeleri iinde en
akllca olandr.
Yerli endstriyi tevik amacyla yabanc mallara birtakm klfetler
yklemenin genellikle yararl olaca ikinci durum, yerli mallar zerine
bir takm vergilerin konulduu zamandr. Bu durumda, ayn vergiyi
yabanc mallara da koymak mantkl grnr. Bu, ne yurtii pazar yerli
endstrinin tekeline brakr, ne de o endstri koluna olmas gereken
den daha fazla emek ve sermaye ayrlmasna neden olur. Sadece doal
durumda oraya akmas gerekirken vergi nedeniyle engellenip doal ol
mayan bir aka srklenen ksmnn nn aar ve yerli endstri ile ya
banc endstri arasndaki rekabeti vergi ncesi gereklemesi olas dze
ye getirir. Byk Britanyada yerli endstrinin rnleri zerine bylesi
bir vergi konulduu zaman, tacirlerimizin ve sanayicilerimizin yaygara
kopararak mallarn deerinin altnda satmak zorunda kalacaklarndan
ikayet etmelerinin nne geebilmek amacyla, ayn trden yabanc
mallara ok daha ar bir verginin konmas adettendir.
39
Uluslarn Zenginfi
Ticaret serbestisine getirilen bu ikinci snrlama, kimilerine gre,
baz durumlarda yurtiinde vergilendirilen yerli mallarla rekabete ge
len tm yabanc mallan kapsayacak ekilde geniletilmelidir. Bir lkede
geimlik mallar vergilendirildii zaman, sadece yurtdndan ithal edi
len benzer geimlik mallara deili yerli endstrinin rnleriyle rekabete
gelen tm yabanc mallara da vergi uygulanmas gerektiini ne srer
ler. Bylesi vergilerin geimlik mallar pahalandrdn, geimlik mal
fiyatyla birlikte emek fiyatnn da ykselmesi gerektiini sylerler. Bu
nedenle yerli endstrinin rn olan her mal dorudan vergilendiril
memi bile olsa, bylesi bir verginin sonucunda pahalanacaktr. nk
onu reten emek pahalanmtr. O yzden de, bu tr vergilerin yurti
inde retilen her mala tek tek konmu bir vergi ile edeer olduklarn
savunurlar. Yerli endstriyi yabanc endstri ile ayn dzeye getirmek
iin, yerli endstri rn ile rekabete gelmi her yabanc mala, yerli
mallarn fiyatndaki bu arta edeer bir verginin konmas gerektiini
sylerler,
Byk Britanyada sabun, tuz, deri, mum vb mallar zerine konan
lar gibi geimlik mallar zerine konan tm bu vergilerin zorunlu olarak
emek fiyatn, bunun sonucunda da tm dier mallarn fiyatn yksel
tip ykseltmeyeceini, bundan sonra, vergilerin etkileri konusuna gel
diim zaman aklayacam. Ancak, imdilik bunun etkisinin olduunu
varsayarsak, ki phesiz yledir, emek fiyatnn artmas sonucunda tm
mallarn fiyatnda ortaya kabilecek genel bir art, belli bir malin ze
rine konan vergi nedeniyle o maln fiyatnn artmas durumundan iki
nedenle farkldr.
Birincisi, belli bir malin zerine konan verginin o maln fiyatn ne
lde artracan her zaman ok byk bir kesinlikle bilebiliriz; oysa
emek fiyatlarndaki genel bir artn enek kullanlan her maln fiyat
na ne ekilde yansyacan kabul edilebilir bir kesinlikle bilemeyiz. Bu
40
Adam Smtth
yzden de her yerli maln fiyatndaki artta bu verginin payn kabul
edilebilir bir kesinlikle lmek olanakszdr.
kincisi, geimlik mallar zerine konan vergilerin etkisi, tpk kra
bir toprak ya da kt bir iklimin etkisi gibidir. Geimlik mallar, tpk
onlar yetitirmek iin olaanst emek ve masraf gerekiyormu gibi,
ayn ekilde pahalanr. nsanlarn sermayelerini ve emeklerini doal
akndan farkl bir yere ynlendirmek, topraktan ya da iklimden kay
naklanan doal ktlkta ne kadar sama ise, bu tr vergilerden kaynakla
nan yapay ktlkta da o denli sama olur. stenmeyen koullara ramen
onlarn emeklerini mevcut duruma olabildiince uydurmaya ve gerek
yurtii gerekse yurtd piyasalarda kendileri iin en avantajl alanlarda
bunlar istihdam etmeye almalarna izin vermek, her iki durumda da
onlar iin en iyi olandr. Ar vergi yk altnda ezildikleri iin onlara
yeni bir vergi koymak, geimlik mallara ok para dedikleri iin benzer
ekilde onlarn dier mallarn ouna da ar para demesini salamak,
phesiz onlarn durumunu deitirmek iin bavurulacak en sama
yoldur.
Bu tr vergiler belli bir dzeye ulatnda topran bereketsizlii ve
havann ktl ile edeer bir etki yaratr. Ancak en zengin ve al
kan lkelerin insanlar zerine bunlar konur. Baka hibir lke bylesi
byk bir dzensizlii kaldramazd. Tpk salksz bir yaam tarznda
ancak ok gl bedenlerin ayakta kalabilecei gibi, ancak en byk
doutan kazanlm ya da sonradan edinilmi stnlklerin sahibi olan
uluslar, bu vergiler almda da yaamn srdrp zenginleebilirler.
Hollanda, Avrupada bu gibi vergilerin ok olduu bir lkedir; san
lann aksine bunlar sayesinde deil bunlara ramen, ok zel koullar
nedeniyle zenginlemeyi srdrmektedir.
Yerli endstrinin teviki iin yabanc mallara kimi klfetler yk
lemenin genellikle yararl olduu iki durumun yan sra, kimi zaman
41
Ufusfart ZetginCii
bunun bir saduyulu davran olduunu gsteren iki durum daha var
dr: lki, belli mallarn gmrksz ithalini srdrmenin nereye kadar
uygun olduu; dieri de belli bir sre kesintiye uradktan sonra serbest
ithalat yeniden srdrmenin nereye kadar ya da ne ekilde uygun ola
bileceidir.
Kimi yabanc uluslarn yksek gmrkler ya da yasaklar yoluyla
bizim kimi mamul mallarmzn lkelerine ithalatn snrlad zaman,
belli yabanc mallarn serbeste ithalatn nereye kadar srdrmek gere-
tii bir saduyu sorunu haline gelir. Bu durumda alma duygusu mi
sillemeyi, yani bizim onlarn mallarnn tm ya da bir ksmnn ithalat
zerine benzeri gmrk ya da yasaklar koymamz gerektirir. Buna gre
uluslar da bu ekilde intikam almaktan geri durmazlar. zellikle Fransz-
lar kendilerininkiyle rekabete giren yabanc mallarn ithalatna snrlama
getirerek kendi retimlerini bu ekilde koruma eilimindeydiler. Byk
yeteneklerine ramen politikasnn byk bir blm bundan ibaret
olan Bay Colbert, kendi krsal kesim halkna kar srekli tekel talebinde
bulunan tccar ve sanayicinin safsatalarna kanm grnyor. Bugn
Fransann en zeki kiilerinin gr, onun bu ilemlerinin lkeye ya
rarl olmad eklindedir. Bu bakan 1667 tarihli tarife ile ok sayda ya
banc imalat sanayii rnne yksek vergiler koydu. Hollanda yararna
bunlar yumuatmay reddetmesi zerine Hollandallar 1671 tarihinde
Fransz araplarnn, brendilerinin ve imalat sanayii rnlerinin ithala
tn yasakladlar. 1672 sava da bu ticaret anlamazlnda ksmen rol
oynam gzkmektedir. 1678de bu vergilerin bir ksmn Hollandallar
lehine yumuatan Nimeguen bar buna bir nokta koydu. Sava bitirdi.
Bunun sonucunda Hollandallar da yasaklarn kaldrdlar. Franszlarla
Ingilizlerin karlkla olarak birbirlerinin sanayileri zerinde benzer vergi
ve yasaklarla bask kurmaya balamalar da ayn dneme rastlar. Ancak
Franszlarn bu konuda ilk rnek olduu grlyor. ki ulus arasnda o
42
Adam Smitf
zamandan buyana sregelen dmanlk ruhu, bunlarn her iki taraftan
da yumuatlmasna engel oldu. 1697de Ingilizler Flanders rn ten
tene ithalini yasaklad sralar spanya egemenliinde olan Fransa, buna
karlk ngiliz ynllerinin ithalatn durdurdu. 1700de ngiliz ynl
lerinin eskiden olduu gibi Flanderse girmesine izin verilmesi kouluyla,
ngiltereden tentene ithali yasa kaldrld.
ikayet konusu olan yksek gmrk vergilerinin ve yasaklarn kal
drabilme olasl olduunda bu trden misillemeler iyi bir politika ola
rak kabul edilebilir. Byk bir yabanc pazarn yeniden elde edilmesi,
genellikle birtakm mallar iin ksa sreliine yksek fiyat demenin ge
ici zorluunu telafi etmenin de tesine geebilir. Bu tr misillemelerin
bylesi bir etkide bulunup bulunmayacan deerlendirmek, her za
man ayn genel ilkelerle ynetilen bir akln sahibi olan yasa koyucunun
deil de, dnceleri ilerin anlk dalgalanmalaryla ekillenen ve adna
politikac yahut devletadam denen o sinsi, kurnaz hayvana kalmakta
dr. Bunlarn kaldrlmas olasl yoksa, halkmzn kimi snflarnn
urad zarar telafi edebilmek adna kendimizi, yani salt o snflar de
il de hemen hemen dier tm snflara zarar vermeye almak kt bir
yntemdir. Komularmz bizim kimi rnlerimizi bizim rnlerimizin
bir ksmn yasakladnda, biz de, onlarn stnde hatr saylr bir etki
brakmaya yetmeyeceinden genellikle sadece onlarn ayn rnlerini
yasaklamakla kalmaz, baka kimi mallarn da yasaklarz. Bu durum
phesiz aramzdaki kimi snf iilere tevik olur. Onlar rakiplerinin
bir ksmndan ayr tutarak da yurtii piyasasnda fiyatlarn ykseltme
lerine olanak tanrz. Ancak, komularmzn yasandan yana dertli
olan bu iiler bizin yasamzdan yarar salamazlar. Tersine, onlar ve
halkmzn hemen hemen btn dier snflar bu yzden kimi mallar
eskisinden daha pahalya almak zorunda kalacaklardr. Bu yzden de,
bylesi her yasa, komularmzn yasaklarndan zarar gren ii snflar
43
Uluslarn Zenginlii
lehine deil de dier tm snflarn lehine, ama lkenin tm aleyhine
bir reel vergi bindirir.
Bir sre ara verdikten sonra, ithalat serbestisini yeniden kurmann
ne dereceye kadar ve ne ekilde yaplmas gerektiinin bir saduyu soru
nu olmasna, genellikle bir takm sanayi kollarnn, kendisiyle rekabete
gelen tm ithal mallar zerine konan yksek gmrkler ve yasaklar sa
yesinde, ok sayda insan altrabilecek denli gelitii zamanlar rast
lanr. Bu durumda, insanlk duygusu, ok temkinli olmak kouluyla,
serbest ticarete yeniden adm adm geie izin verilmesini zorunlu kla
bilir. Tm bu yksek gmrkler ve yasaklar bir kere kaldrld m, ayn
trden yabanc mallar annda daha ucuza yerli piyasaya dolar. Binlerce
insanmz iinden ve andan eder. Bunun bir kargaaya yol aabilecei
elbette hesaba katlmaldr. Ancak, bu kargaann yaanma olasl aa
daki iki nedenden dolay, sanldndan daha zayftr:
Birincisi, bir ksm dier Avrupa lkelerine teviksiz ihra edilen
tm bu mallar ithalat serbestliinden ok az etkilenir. Bu mallar yurtd-
nda ayn kalitede ve trdeki yabanc mallar kadar ucuz satlmak zorun
da olduu iin, yurtiinde de zaten ucuza satlmaldr. Bu nedenle hala
yurtii pazar ellerinde tutarlar. Her ne kadar moda zentisi birisi, srf
yabanc olduu iin, bu yabanc mallar daha ucuz ve kaliteli olan yerli
mallara tercih etse bile, bu gibi aptallarn says o denli azdr ki, genel
istihdam zerinde nemli bir etki dourmaz. Ancak, ynl, tabaklan
m deri ve makine imalatmzn byk bir bln her yl dier Avrupa
lkelerine teviksiz olarak ihra edilmekte, bu sanayi dallarmzda ok
sayda insan almaktadr. Belki ipek, ya da onun peisra ondan daha
az miktarda keten sanayii bu ticaret serbestisinden en ok zarar grebi
lecek imalat dallan olabilir.
kincisi, her ne kadar ok sayda insan serbest ticarete yeniden izin
verilmesiyle asl ilerinden ve temel geim kaynaklarndan bir rpda
44
A Sam Smitf
mahrum olsa da bu, bundan sonra ayn eylerin yaanaca anlamna
gelmez. Son sava sonrasnda ordunun ve donanmann azaltlmasyla
birlikte yzbinin zerinde asker ve denizci bir anda ilerinden oldu
lar. Bu rakam en byk sanayii dallarnda istihdam edilenlere eittir.
Ancak phesiz biraz sknt ekmekle birlikte, tmyle isiz ve asz
da kalmadlar. Denizcilerin byk bir blm, byk olaslkla tica
ret hizmetlerinde i buldular. Bu arada hem denizciler hem de askerler
ok eitli ilere girdiler. Tm silah kullanmaya, birou da yama ve
apulculua alk yzbin insann durumlarndaki bu byk deiiklik
ne byk bir sarsntya ne de gzle grlr bir kargaaya sebep oldu.
Yersiz yurtsuz serseri saysnda nemli bir art olmad. Hatta, bildiim
kadaryla, ticaret sektrnde alan denizcilerin cretleri hari, genel
cret dzeyinde bir dme bile yaanmad. Ancak, bir asker ile bir sana
yi iisinin alkanlklarn karlatrrsak, sanayi iileri genellikle yeni
bir ikolunda altrlmay benimseme bakmndan askerlerden daha
beceriklidirler. i daima geimini hep emei ile salamaya alk iken,
asker isizlie alktr. Birisi aba ve alkanlk, dieri ise tembellik ve
safahat ile zdetir. Ancak, elbette emei bir alandan dierine kaydr
mak, tembellikten ve israftan uzaklatrmaya gre daha kolaydr. Bunun
yan sra, gzlemlendii kadaryla, sanayi dallarnn byk bir blm
birbirine o denli ok benzer ki bir ii birinden dierine emeini kolayca
kaydrabilir. Bu gibi iilerin ou zaman zaman krsal kesimde alr.
Belli bir sanayi dalnda daha nce onlar istihdam eden sermaye, hala
krsal kesimde ayn sayda iiyi bir baka ekilde istihdam edebilecek
dzeydedir. lke sermayesi ayn kalrken, emek talebi farkl yerlerde
farkl mesleklere yaylsa da, benzer ekilde aa yukar ayn kalacaktr.
Askerler ve denizciler, gerekten de, kraln hizmetinden karldklar
zaman Byk Britanya veya rlandann herhangi bir ehrinde veya her
hangi bir yerinde, istedikleri ii tutma zgrlne sahiptirler. Askerlere
ve denizcilere tannan bu alma zgrln gelin ayn ekilde ma
U(uslarn Zenginlii
jestelerinin tm yurttalarna verelim; yani, doal zgrlklere gerek
ten birer tecavz nitelii tayan loncalarn tm ayrcalklarn, raklk
Tzn ve skan Kanunu kaldralm; bylece yoksul bir adam bir
ikolunda ya da bir kentte iten karld zaman baka bir yerde veya
ikolunda, mahkemeye verilme ya da kovulma korkusu tamakszn i
arayabilsin. Devlet ya da bireyler, kimi ii snflarnn zaman zaman
iten karlmasndan, ancak askerlerin iten karlmas kadar zarar g
rebilirler. Sanayicilerimiz elbette lkelerine baldr; ancak bu ballk
ne onu kanlar pahasna savunanlardan daha fazladr, ne de daha byk
bir saygy hak eder.
Gerekten de, alna zgrlnn bir gn Byk Britanyann
tmnde yeniden tannacan unnak, Oceana (1611-1677 tarihleri
arasnda yaam James Harringtonun yazd bir topyann konusu
olan lke. ev.) ya da Utopia nn (1477-1535 tarihleri arasnda yaa
m Sir Thomas Moreun yazd ayn adl topyann konusu olan lke,
ev.) kurulmasn beklemek kadar samadr. Yalnzca halkn nyargs
deili ondan daha zorlusu kimi bireylerin zel karlar da buna kar
konulmaz bir ekilde muhaliftir. Tpk sanayicilerin i piyasada rakip
lerinin saysnn artmasn salayacak her yasaya kar kmalar gibi,
ordunun subaylar da askerlerinin saylarnn azalmasna ayn coku ve
ibirlii iinde kar kp, sanayicilerin iileri byle bir dzenlemeyi
nerenlere kar saldrmaya tevik ettikleri gibi kkrtsalard, ordunun
saysn azaltmaya kalkmak da o zaman tpk sanayicilerin bize kar elde
ettikleri tekeli bir ekilde azaltmaya kalkmak kadar tehlikeli olurdu.
Bu tekel, bu trden birtakm gruplarn saysn o denli artrmtr ki,
tpk ar bym bir ordu gibi hkmet iin tehlikeli olmaya bala
m ve zaman zaman yasama organn tehdit eder hale gelmilerdir. Bu
tekeli glendirmeye yarayan ler neriyi destekleyen parlamento ye
leri de phesiz hem ticaretten anlyor grnmekte, hem de saylarnn
46
Adam Smitf
ve servetlerinin okluu ile nem kazanan bu kiiler zerinde byk
bir poplarite ve etki kazanmaktadrlar. te yandan, eer onlara kar
kacak olurlarsa, hele de bunlar veto etmeye yetkileri varsa, ne gveni
lirliklerinin, ne rtbelerinin, ne de yaptklar kamu hizmetinin byk
l onlar fkeden gz dnm ve dkrklna uram tekelcilerin
kstaha hakaretlerinin kkrtt en irkin tacizlerden, hakaretlerden,
kimi zaman da gerek tehlikelerden koruyabilir.
I piyasann birdenbire yabanc rekabete almasyla iini terketmek
zorunda kalan bir byk sanayici elbette byk zarara urar. Sermaye
sinin daha nce hammadde almak ve iilerinin cretini demek iin
kulland blm belki de kolaylkla baka bir istihdam alan bulabilir.
Ancak, atlyelere, aletlere ayrlan sabit sermayesini hi zarar etmeden
elden karmas zordur. Bu nedenle, onun karna biraz insafla bakt
mzda, bu tr bir deiikliin aniden deil de yava yava, aama aama
ve ok uzun sreye yayarak gerekletirilmesi gerektiini grrz. G
rmeler belli grup karlarnn yksek sesle savunulmas yerine kamu
yarar gzetilerek yaplabilse, yasama organ da belki de bu yzden, bu
trden yeni tekeller kurmak ya da eskilerinin kapsamm geniletmek
konusuna zellikle dikkat edecekti. Bu trden her dzenleme, devlet
yapsnda, ileride baka bir dzensizlie yol amadan dzeltmesi ok
zor, ciddi kargaalara yol aar.
thalat nlemek iin deil de hkmete bir gelir salamak iin ya
banc mallara vergi koymann ne derece doru olduunu ise, bundan
sonra, vergi konusuna geldiimde ele alacam. thalat nlemek, hatta
azaltmak amacyla bile konan vergiler, eninde sonunda ticaret zgrl
iin olduu kadar gmrk gelirleri asndan da phesiz ykcdr.
47
NC BLM
TCARET DENGESNN ALEYHTE OLDUU
LKELERDEN GELEN HEMEN HER TR MALIN
THALATINA GETRLEN OLAANST KISITLAMALAR
HAKKINDA
BRNC KISIM: Bu kstlamalarn merkantilist sistemin ilke
leri baktmndan bile mantksz olduu hakknda.
Ticaret dengesinin aleyhte olduu lkelerden gelen hemen hemen
tm mallarn ithalatna olaanst kstlamalar getirmek, merkantilist
sistemin altn ve gm miktarn artrmak iin nerdii ikinci aredir.
Bylece, Byk Britanyada Silezya mal ince keten bezleri ancak belli
bir gmrk demek kouluyla ithal edilebilir. Ama Fransz patiskalar
ve ince keten bezlerinin, yeniden ihra iin depoland Londra liman
hari ithalat yasaktr. Fransz araplarna konan vergi Portekiz ya da
baka bir lkenin araplarna konandan daha yksektir. Dier ulusla
rn mallarna yzde bei bile gemeyen ok dk vergiler konurken,
tm Fransz mallarna yzde yirmi be orannda 1692 Vergisi denen
bir gmrk vergisi kondu. Baka kimi yasalar ya da ayn yasann dier
maddeleri ile ok daha ar vergilere tabi tutulan Fransz arab, bren-
disi, tuzu ve sirkesi bunun dnda idi. lki yeterli grlmemi olacak
49
Uluslarn ZerginCii
ki, 1696da konyak dndaki tn Fransz mallarna yzde yirmi belik
ikinci bir gmrk vergisi kondu. Bunun yan sra Fransz arabnn to
nuna yirmi be poundluk yeni bir vergi ile Fransz sirkesinin tonuna on-
be poundluk yeni bir vergi daha geldi. Fransz mallar tarife cetvelinde
yer alan mallarn tmne ya da ouna uygulanan genel sbvansiyon
(koruma) ile yzde belik genel vergiden de muaf tutulmamt. te
bir ila te iki oranndaki bu korumalar da tam bir koruma sayarsak,
toplam be tane genel koruma yapar. Bylece Fransz tarm ve sanayi
rnlerinin byk bir blmne uygulanan en dk vergi, imdiki
savan balamasndan nce, yzde yetmi be idi. Ama, mallarn ou
iin bu vergiler, ithalat yasandan farkszd. Sanrm Franszlar da buna
karlk bizim mallarmza kar sert davranmlar, ancak bunlara kar
dklar zorluklarn tek tek neler olduu konusunda ayrntl bilgiye sahip
deilim. Bu karlkl kstlamalar iki lke arasnda adil bir ticaret ya
plmasn neredeyse tmyle sona erdirdi. imdi Byk Britanyadaki
Fransz mallarnn ve Fransadaki Byk Britanya mallarnn asl itha
latlar kaaklar oldu. nceki blmde incelediim ilkelerin kayna
zel kar ve tekelcilik ruhu idi. imdi inceleyeceklerim ise ulusal
nyarg ve dmanlktan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle de, tahmin
edilecei zere daha mantkszdrlar. Merkantilist sistemin ilkeleri a
sndan bile bu byledir.
Birincisi, her ne kadar rnein Fransa ile ngiltere arasnda gerekle
ecek serbest ticaret durumunda dengenin Fransa lehine olduu kesin ise
de, byle bir ticaretin ngiltere asndan dezavantajl olduunu, ya da
ticaret dengesinin bundan byle daha da ktleeceini ileri srmenin
anlam yoktur. Eer Fransa araplar Portekiz araplarndan ya da Fran
sz dokumalar Alman dokumalarndan daha iyi ve daha ucuzsa, Byk
Britanya asndan arab ve dokumay Portekiz ve Almanyadan almak
yerine Fransadan almak daha avantajldr. Her ne kadar Fransadan
50
Adam Smtf
yaplan yllk ithalatn deeri bylelikle byk miktarda artacaksa da,
ayn kalitedeki Fransz mallar dier iki lkenin mallarndan daha ucuza
gelecei iin, yllk toplam ithalat deeri decektir. thal edilen Fransz
mallarnn tmnn Byk Britanyada tketildiini varsaysak bile bu
durum deimez.
Ama, ikinci olarak, bunlarn byk bir blm zerine kr ekle
nerek yeniden ihra edilip karlnda ithal edilen tm Fransz malla
rnn maliyetine edeer bir getiri salanabilir. Dou Hindistan ticareti
hakknda sk sk sylenenler Fransa hakknda da doru olabilir. Dou
Hindistan mallarnn byk bir blm altn ve gm karlnda
satn alnsa da, onlarn nc lkelere yeniden ihracat, bu mallarn
maliyetinden daha fazla altn ve gm getirmitir. Hollanda ticaretinin
en nemli dallarndan bir tanesini Fransz mallarnn dier Avrupa l
kelerine tanmas oluturur. Byk Britanyada iilen Fransz arabnn
bile bir blm kaak olarak Hollanda ve Zelandadan kaak olarak
sokulmaktadr. Eer Fransa ile ngiltere arasnda serbest ticaret olsayd,
ya da Fransz mallar, ihracat durumunda geri ekilmek kouluyla dier
Avrupa uluslarnnki ile ayn gmrk vergisine tabi tutulsayd, ngiltere
de Hollanda iin bu denli avantajl olan bir iten payn alabilirdi.
nc ve son olarak, iki lke arasnda var olduu sylenen tica
ret dengesinin hangi tarafn lehine olduunu, ya da hangi tarafn daha
yksek deerde ihracat yaptn belirleyebilecek bir ltmz yoktur.
Daima birtakm tacirlerin zel karlar tarafndan tevik edilen ulusal
nyarg ve dmanlk, ilgili tm sorulara yaklammz ynlendirmek
tedir. Ancak, bu gibi durumlarda bavurulabilecek iki lt vardr,
gmrk kaytlar ve dviz kuru. Sanrm, mallarnn byk bir oun
luunun deerlerinin yanl belirlenmesi nedeniyle, gmrk kaytlar
nn pek de kesin bir lt olmad artk genellikle kabul ediliyor. Belki
dviz kuru da byledir.
51
VCusfarn Zmgin(ii
Londra ve Paris gibi iki yer arasndaki dviz kuru bire bir olduunda,
bu, Londrann Parise olan borlan Parisin Londraya olan borlarn
tam tamna karlyor demektir. te yandan Paris kaynakl bir polieye
Londrada bir prim dendii zaman, bu Parisin Londraya olan borla
rn Londrann Parise olan borlarnn kapatmad anlamna gelir. Bu
prim, onu ihra etmenin riski, maliyeti ve zahmeti iin istenir ve verilir.
Oysa bu iki ehir arasndaki olaan alacak-verecek durumu birbirleriyle
olan ilemleri tarafndan dzenlenir. ki taraf da birbirlerine ihracattan
fazla ithalat yapmadklar zaman alacak ile verecek birbirini dengeler.
Yok bir taraf dierine ihra ettiinden daha fazla bu taraftan ithalat
yaparsa, birincisi kincisine borlu kalr. Borlar ile alacaklar birbirini
karlamaz. Borlu taraftan alacakl tarafa para gnderilmesi gerekir. Bu
yzden de iki yer arasndaki olaan alacak-verecek durumunu belirleyen
normal dviz kuru, bir ekilde normal ithalat-ihracat durumunu da gs
terir, nk bunlar zorunlu olarak o durumu belirlerler.
Ama, normal dviz kurunun iki yer arasndaki normal alacak-ve-
recek durumunu belirlemeye yeterli olduu gr kabul edilse bile,
buradan alacak-verecek dengesini lehine tutan tarafn ticaret dengesin
de de fazla verdii sonucu karlmamaldr. ki yer arasndaki normal
alacak-verecek durumunu belirleyen tek ey, iki taraf arasndaki normal
ilemler deildir. Sk sk baka yerlerle yapt ilemlerden de etkilenir.
rnein ngiltere tccar iin Hamburg, Danzig, Riga vb yerlerden
aldklar mallan Hollanda poliesi ile demek olaan ise, ngiltere ile
Hollanda arasndaki olaan alacak-verecek durumu, yalnzca bu iki lke
arasndaki ilemler tarafndan belirlenmeyip, ngilterenin dier yerlerle
yapt ilemlerden de etkilenecektir. ngilterenin Hollandaya yapt
yllk ihracat bu lkeden yapt yllk ithalat tutarn asa ve ticaret den
gesi dedikleri ey ngiltere lehine olsa bile, ngiltere Hollandaya her yl
para gndermek zorunda olabilir.
52
Adam SmitH
Bunun yar sra, normal dviz kurunun, imdiye dein hesapland
ekliyle, normal alacak-verecek durumunu belirledii, alacak-verecek
durumu kendi lehine grnen bir lkenin dviz kuru durumunun da
kendi lehinde olduunu sylemek iin yeterli kanta sahip deiliz. Bir
baka deyile, reel dviz kuru hesaplanandan ok farkl olabilir ki sk sk
da olmaktadr. kincisinin durumundan birincisi iin bir kesin sonu
karlamaz.
ngilterede ngiliz darphane standardna gre belli bir miktar saf g
m ieren belli bir tutarda para dendii zaman karlnda Fransada
Fransz darphane standardna gre ayn miktarda saf gm ieren para
denmesini ngren bir polie aldnzda, ngiltere ile Fransa arasnda
ki dviz kurunun bire bir olduu sylenir. Daha fazla dediinizde bir
prim demi olursunuz ve dviz kuru ngilterenin aleyhine, Fransann
lehine demektir. Daha az dediinizde bir prim alrsnz. Bu da demek
tir ki, dviz kuru Fransann aleyhine, ngilterenin ise lehinedir.
Oysa, birinci olarak, lkelerin darphane standartlarna bakarak o
gnk paralarnn deerini bilemeyiz. Hepsi de az ok ypranm, izil
mi, bozulmutur. Ama, her lkenin sikkesinin greli deeri iermesi
gereken gm oran ile deil, gerekte ierdii gm oram ile llr.
Kral William dnemindeki gm sikke reformundan nce ngiltere
ile Hollanda arasnda normal olarak herbirinin darphane standartlarna
gre saptanm dviz kuru yzde yirmi be ngiltere aleyhine idi. An
cak, Bay Lowndesten rendiimize gre ngilterenin o gnk sikkesi
standart deerinin de yzde yirmi be altndayd. Bylelikle, o zamanki
dviz kuru hesaplanann aksine ngilterenin lehine idi. ngilterede de
nen az miktarda saf gm Hollandada denen daha fazla miktardaki
saf gm karlndaki bir polieyi satn alabilir, prim vermesi gereken
aslnda prim alm durumda olabilirdi. ngiliz altn sikkesinde yaplan
son reformdan nce de Fransz sikkesi, ngiliz sikkesinden daha az yp
53
Uluslarn Zenginfii
ranm, belki de standardna yzde iki ila daha yaknd. O yzden
de, Fransa ile ngiltere arasnda hesaplanan dviz kuru yzde iki ila
ngiltere aleyhine iken reel dviz kuru ngiltere leline idi. Altn sikke
reformundan bu yana, dviz kuru srekli olarak ngilterenin lehine,
Fransann ise aleyhine oldu.
kincisi, kimi lkelerde sikke basmann maliyeti devlet tarafndan
karlanrken, kimi lkelerde bu maliyet klelerini darphaneye gt
ren zel kiiler tarafndan karlanmakta, hkmet sikke basmndan
bir miktar gelir elde etmektedir. ngilterede bu maliyeti devlet kar
lar. Eer darphaneye bir pound arlnda standart gm gtrrse
niz geriye bir pound arlnda standart gm ieren altm iki ilin
alrsnz. Fransada, sikkeleneden yzde sekizlik bir vergi kesilir ki, bu
salt onun masrafn karlamakla kalmaz, ayn zamanda hkmete de
bir gelir getirir. ngilterede sikke basmann maliyeti sfr olduundan;
o gnk sikkeler asla cari olarak ierdikleri klelerden daha deerli
olamazlard. Fransada ise, bunun bedelini siz dediinizden, iilik
masraf ayn ekilde klenin deerine eklenir. Bu yzden de, belli bir
miktar saf gm ieren bir miktar Fransz paras, eit miktarda gm
ieren ayn miktardaki ngiliz parasndan daha deerlidir ve daha fazla
kle ya da baka nal satn alabilmesi gerekir. Bylelikle, iki lkenin de
o gnk sikkeleri kendi darphane standartlarna yakn iseler de, belli bir
tutar ngiliz paras, ayn miktarda saf gm ieren Fransz parasn ya
da bu tutardaki Fransa zerine kesilmi bir polieyi satn alamyordu.
Hesaplanm dviz kuru Fransa lehine olsa bile, eer byle bir polie
iin Fransadaki sikkeleme masrafn karlayan ek bir para denirse, iki
lke arasndaki reel dviz kuru baaba olabilir, borlar ile alacaklar bir
birlerini dengeleyebilirdi. Eer bu maliyetten daha az deme yaplrsa,
hesaplanan dviz kuru Fransa lehine olmasna karn reel dviz kuru
ngiltere lehine olabilirdi.
54
Adam Smitf
nc ve son olarak, Londra, Lizbon, Antwerp, Leghorn gibi
yerlerde yabanc dviz polieleri o lkenin para birimiyle denirken,
Amsterdam, Hamburg, Venedik gibi kimi yerlerde bunlar banka pa
ras cinsinden denmektedir. Banka paras denen ey de her zaman
iin ayn tutardaki yerel paradan daha deerlidir. rnein Amsterdam
Bankasnn bin guldenlik banknotu bin guldenlik Amsterdam para
sndan daha deerlidir. kisi arasndaki farka bankann acyosu denir,
ki bu Ansterdanda genellikle yzde be civarndadr. ki lkenin de
o gnk sikkelerinin kendi darphane standartlarna yakn olduunu ve
birinin yabanc polieleri kendi parasyla derken dierinin banknot
la dediini varsayarsak, tpk hesaplanan dviz kuru daha iyi ya da
standartlara daha yakn para ile deme yapann lehine gzkrken reel
dviz kuru daha kt para ile deme yapan lke lehine olmas gibi, reel
dviz kuru yerel para ile deme yapan lke lehine olsa bile, hesaplanan
dviz kuru banknot ile deme yapan lke lehine grnebilir. Son altn
sikke reformundan nce, Londrann Amsterdam, Hamburg, Venedik
ve sanrm banka paras denen ey ile deme yapan dier btn yerlerle
arasndaki hesaplanan dviz kuru, Londra aleyhine idi. Oysa bu asla
reel dviz kurunun Londra aleyhine olduu anlamna gelmez. Altn sik
ke reformundan bu yana, Londrann bu yerlerle arasndaki dviz kuru
bile lehte olmutur. Londrann Lizbon, Annverp, Leghorn ve sanrm
Avrupann Fransa dndaki yerel para ile deme yapan tm kesimleri
ile arasndaki hesaplanan dviz kuru genellikle Londra lehine olmutur.
Byk olaslkta reel dviz kuru da byledir.
55
Uluslarn ZenginCii
Mevduat Bankalar Hakknda,
zellikle de Amsterdam Bankas Hakknda
Ara Sz
Fransa, ngiltere gibi byk devletler genellikle tmyle kendi sik
kelerini kullanrlar. Bu nedenle de, bu para zamanla izilme, ypran
ma ya da baka nedenlerle standart deerinin altna derse, devlet bir
reform ile sikkesini yeniden basar. Ama Ceneviz ya da Hamburg gibi
kk devletlerin paralar pek de tmyle kendi sikkelerinden olumaz.
Byk lde yurttalarnn srekli iliki iinde olduu komu dev
letlerin paralarn da ierir. Bu yzden, byle bir devlet sikke reformu
yapmakla her zaman para birimini reformdan geirmi saylmaz. Eer
yabanc dviz polieleri bu para cinsinden denirse, kendi dviz kuru
tm dier yabanc devletler gznde deerinden aada grld iin,
doas gerei deeri belirsiz olan herhangi bir miktar para, dviz kurunu
byk miktarda bu devletin aleyhine evirebilir.
Bu dezavantajl dvizin yaratt soruna zm bulmak amacyla,
bu gibi kk devletler, ticari karlarn gzetmeye baladklar zaman,
sk sk tacirlerinin belli bir miktar dviz poliesini yerli para cinsinden
deil de, devlet korumas altndaki ve onun saygnln kullanan bir
bankaya havale ya da banka kaytlarna transfer yoluyla demesini zo
runlu tuttular. Bu banka da her zaman darphane standartlarna uygun
iyi ve gerek para ile deme yapmak zorundayd. Venedik, Ceneviz,
Amsterdam, Hamburg ve Nremberg bankalarnn tmyle bu ama
iin kurulmu olduklar grlyor. Ama, bunlardan bazlar daha sonra
baka amalar iin kullanlm da olabilir. lkenin yaygn parasndan
daha iyi olan bu banka paralar zorunlu olarak tai edilen parann b
yklne gre az ok bir acyo douruyordu. rnein, genellikle yzde
on drt olduu sylenen Hamburg Bankasnn acyosu, devletin stan
56
Adam Smitf
dartlarna uygun iyi para ile komu lkelerden gelen anm ypranm
ve deeri azalm para arasndaki fark olarak kabul edilir.
1609dan nce Amsterdamn geni kapsaml ticaret yoluyla
Avrupann tm blgelerinden getirdii byk miktardaki anm ve
ypranm yabanc parann deeri, darphaneden yeni km iyi parann
deerinin yzde dokuz altna drld. Bu paralar da, bu gibi du
rumlarda hep olduu zere, ortaya kar kmaz ya eritildi, ya da dar
gtrld. Paras bol olan tacirler dviz polielerini bozdurmak iin her
zaman yeterli miktarda iyi para bulamadlar. Bu polielerin deeri de,
bunu nlemek iin getirilen birok dzenlemelere karn byk lde
belirsizleti.
Bu sorunlar amak iin 1600 ylnda kent ynetiminin garantisi al
tnda bir banka kuruldu. Bu banka hem yabanc paray hem de lkenin
anm ve ypranm parasn standartlara uygun iyi para zerinden ka
bul ediyor, sadece bundan zorunlu bir sikkelene masraf ile iletme gi
deri kesiyordu. Bu kk kesintiden sonra geriye kalan tutar iin kendi
defterinde bir kredi ayordu. Tam tamna darphane standartlarna uy
gun paray temsil ettii iin zerinde yazan deeri tayan ve cari tayan
bu krediye de banka paras deniyordu. Ayn zamanda, Amsterdamda
ekilen alt yz gulden ve stndeki tm polielerin belirsizliini gider
mek amacyla banka paras cinsinden denmesi de zorunlu tutuldu. Bu
dzenlemeye gre, her tacir yabanc dviz polielerini deyebilmek iin
bankada bir hesap amak zorundayd. Bu da sonuta zorunlu olarak
banka parasna belli bir talep domasna yolat.
Bu talebin zorunlu olarak ona katt ek deerin ve yrrlkteki pa
raya gre daha deerli oluunun yan sra, banka parasnn baka bir
takm avantajlar da vard. Yangn, soygun ve dier kazalara kar g
venliydi; Ansterdam kentinin garantisi altndayd, sayna zahmetine ya
da bir yerden dierine tama riskine katlanmadan basit bir transfer ile
57
Uluslarn ZenainCii
denebiliyordu. Tn bu stnlklerinin sonucu olarak, daha bandan
itibaren bir acyo yaratt grlyor. Pazarda pirimle sataca bir bor
iin hikimse deme talep etmeyeceinden, bankaya bata yatan parann
tmnn orada kalmas konusunda herkes ayn dnceyi paylamak
tadr. Bankadan deme talep etmekle, bir banka alaca sahibi, piyasada
satmas durumunda karlnda alaca primden olacaktr. Darphane
den yeni km bir ilinin, pazarda normal, ypranm bir ilinden daha
fazla alm gc olmamas gibi, banka kasalarndan bir zel kiiye gemi
olan iyi para da lkenin normal parasna karnca, birbirinden ayrdedi-
lemeyeceinden, ondan daha deerli olmayacaktr. Bankann kasasnda
beklerken stnl biliniyordu; tannyordu. zel kiilerin eline geti
inde ise, aradaki farkn deerinden daha fazla bir zahmete katlanmadan,
bu fark anlalamaz. Ayrca, banka kasalarndan kmakla banka paras
nn hem dier tm stnlklerini, yani gvenliini, kolayca ve gvenle
tanabilirliini, hen de yabanc dviz polielerini demedeki kolayln
yitirmitir. Hepsinden nemlisi, bu paralar, birazdan greceimiz gibi,
saklama cretini nceden demeden kartlanyordu.
Bu sikke mevduatlar, yani bankann sikke cinsinden saklamak zo
runda olduu bu mevduatlar, bankann asl sermayesini, yani banka pa
ras denen eyin toplam deerini oluturuyordu. Bugn bunun ok az
n oluturduu sanlmaktadr. Kle cinsinden ticareti kolaylatrmak
amacyla, banka yllar boyunca kendi kaytlarnda altn ve gm kle
hesaplar ama yoluna gitti. Bu hesaplar, genellikle klenin darphane
fiyatnn yzde be altndadr. Banka, hesap aldnda verilen krediye
eit miktardaki banka parasnn yeniden bankaya aktarlmas kouluyla,
gm hesab iin binde iki buuk, altn hesab iin de binde be sakla
ma creti kestikten sonra, hesap sahibine, klesini alt ay iinde istedi
i zaman ekebilmesi iin bir makbuz dzenlerdi; ama, ayn zamanda,
vade sonunda byle bir demenin yaplmamas durumunda hesap, kl
58
Adam Smitf
enin alnd ya da kredinin ald tarihteki fiyat itibariyle bankaya
kalacakt. Hesab tutmak iin alnan creti bir tr depo kiras olarak
dnebiliriz. Bu depo kirasnn neden altn iin daha yksek, buna
karlk gm iin daha dk olduu konusuna gelince, buna ilikin
birok neden ileri srlebilir. Altnn saflnn belirlenmesinin gm-
nkine gre daha zor olduu sylenir. Daha deerli metallerde hile
yapmak daha kolaydr, sonular da dala ardr. te yandan gm,
standart l birimi olan bir metal olduu iin devletin altna oranla
gm hesab almasn tevik etmeye alt anlatlr.
Kle hesaplar genellikle fiyatlar normalin altna dtnde alr;
fiyatlar ykseldii zaman da kapatlr. ngilterede son altn sikke refor
mundan nce olduu gibi, Hollandada da ayn sebepten dolay kle
nin piyasa fiyat genellikle darphane fiyatnn stndedir. kisi arasndaki
farkn genellikle mark bana alt ila on alt stiver (guldenin yirmide biri
tutarndaki Hollanda para birimi - ev.), ya da on ikide on bir saflnda
sekiz ons gm olduu sylenir. Banka fiyat, yani bankaya yatrlan bu
tr gm hesaplar karlnda bankann at kredi, Meksika dolar
gibi saflyla tannan yabanc para cinsinden yapld zaman mark ba
na yirmi iki guldendir. Darphane fiyat yirmi gulden iken, piyasa fiya
t yirmi gulden ila yirmi gulden on alt stiver arasnda deimekte,
dier bir deyile darphane fiyatnn yzde iki ila stnde seyretmek
tedir.
1
Kle altnn banka fiyat, darphane fiyat ve piyasa fiyat arasn-
1 Amsterdam Bankasnn bugnk (Eyll 1775) kle ve sikke fiyatlar aadaki gibidir:
Giim
Meksika Dolar
22 gulden/mark
Fransz ecus
22 gulden/mark
ngiliz gm sikkesi
21 gulden 10 stiver
Ducatoon 3
Rix Dolar
2 gulden 8 stiver
Mark bana 11/12 gm ieren 21 gulden ieren gm ubuk. Oran Wc indike fiyat da
be guldene dein iner. Saf gm ubuk ise mark bana 93 mark eder.
59
Uluslarn Zenginlii
daki oranlar genellikle ayndr. Bir insan genellikle makbuzunu klenin
darphane fiyat ile piyasa fiyat arasndaki farka satar. Kle karl al
nan makbuz da daima aa yukar ayn deere sahipdir. Bu nedenle de
insanlarn makbuzlarnn sresini geirdikleri, yahut ya alt aylk srenin
sonunda onu almayarak ya da yeni bir alt aylk makbuz daha almak iin
binde be veya binde iki buukluk komisyonu demeyerek onu bankaya
braktklar pek grlmez. Ancak, ok seyrek de olsa gmten ok depo
kiras daha yksek olan altn ile ilgili olarak rastland olur.
Yatrd kle karlnda hen bir banka kredisi hen de bir mak
buz elde eden kii, polielerini banka kredisi ile der. Makbuzlarn da
kle fiyatndaki ini klara gre alr ya da satar. Makbuz ile banka
kredisinin bir arada tutulduu ok seyrek grlr. Bunun da bir anlam
yoktur zaten. Makbuz sahibi olup da klesini geri almak isteyen kii
iin normal fiyatndan banka kredisi ya da banka paras (banknot ev.)
bulmann, yahut banknotu olup da klesini geri almak isteyen kii iin
makbuz toplamann bir sr yolu vardr.
Banka kredisi sahipleri ile elinde makbuz bulunanlar banka alacak
llarndan iki tanesidir. Elinde makbuz bulunan kii, klenin banka
tarafndan aln fiyat kadar bir banka parasn bankaya aktarmadan
kleyi geri alamaz. Eer elinde banka paras yoksa, olanlardan satn
almaldr. Banknot sahibi istedii miktar karlnda banka makbuzu
sunmadan kle alamaz. Elinde makbuz bulunanlar da banknot satn
Altn
Portekiz Sikkesi 310 Gulden/mark
Guinea 310 Gulden/mark
Louis Altn (yeni) 310 Gulden/mark
Louis Altn (eski 300 Gulden /mark
Yeni Ducat 4:19:8: /ducat
ubuk ya da kle halindeki altn, safl ile karlatrldnda yabanc altn sikkenin stn
de kabul grr. Saf altn bara banka mark bana 340 gulden verir. Ama genellikle saflndan
emin olunan bir sikkeye saflk ayar eritilmeden anlalamayan altn ve gm barlardan daha
fazla verilir.
60
Adam Smitf
aldklar zaman, darphane fiyat banka fiyatnn yzde be stnde olan
bir miktar kleyi bankadan ekme hakkn satn alr. Bylece, karl
nda dedii yzde belik acyo, sanal deil gerek bir deer karlnda
denmi olur. Makbuzun fiyat ile banka parasnn fiyat birlikte kle
nin tn deerini, yani fiyatn olutururlar.
lkedeki geerli sikke mevduat karlnda banka yine banka kre
disinin yan sra makbuz da verir ancak bu makbuzlarn genellikle de
eri yoktur; piyasada bir fiyat etmezler. rnein lerbiri gulden
stiver tutan ducatoon (17. ve 18. yzyllarda Hollandada kullanlan ve
gulden tutan bir gm sikke ev.) karlnda banka yalnzca
guldenlik kredi verir: Bu da cari deerinin yzde be altndadr. Ben
zer ekilde, binde iki buukluk saklama cretini yatrmas kouluyla,
alt ay iinde istendii zaman ducatoonlarn ekilmesi karlnda bir
makbuz verir. Bu makbuzun genellikle piyasa deeri yoktur. Eer bu
guldenlik banka paras bankadan ekilirse, piyasada genellikle du-
catoonlarn gerek deeri olan gulden stivera satlr; bankadan
ekilmeden nce de makbuz binde iki buukluk saklama pay denme
lidir. Bu da makbuz sahibi iin bir kayp demektir. Ama, eer bankann
acyosu herhangi bir zamanda yzde n altna derse, bu makbuzlar
piyasada para getirebilir, yzde 1.75e satlabilir. Oysa genellikle yzde
be civarnda seyreden banka acyosu nedeniyle bu makbuzlar genellikle
yanar, yani bankaya kalr. Genellikle altn ducatoon karlnda veri
len makbuzlar bu duruma der, nk saklama creti daha yksektir
(binde be). Sikke ya da kle hesaplarnn bankaya kalmas karlnda
bankann kazanc olan yzde be ise, genellikle bu hesaplarn srekli
saklama creti olarak dnlebilir.
Yanan makbuzlar karlndaki banka parasnn tutar da olduk
a yksektir. Sanld kadaryla bankann asl sermayesi, hi kimsenin
makbuzunu yenilememesi, hesabn geri ekmek istememesi nedeniyle
ilk yatrld gnden bu yana bankaya terkedilenlerden oluuyor. n-
61
Uluslarn Zenginlii
k, daha nce akladmz sebeplerden dolay ne biri ne de dieri za
rarsz yaplamayacaktr. Ancak bu tutar ne olursa olsun, toplam banka
parasna olan oran, sanrz ok kktr. Amsterdam Bankas uzun yl
lar boyunca Avrupann en byk kle deposu olmutur, nk mak
buzlar nadiren yanm, ya da da onlarn deyimiyle, bankaya terk edil
mitir. Banka parasnn ya da banka hesaplarnda alan kredilerin daha
byk bir blmnn, bu uzun sre boyunca kle alverii yapanlarn
srekli yatrp yatrp ektii hesaplardan olutuu sanlyor.
Bir makbuz olmadan asla bankaya bir talepte bulunamazsnz.
Makbuzlar yanan daha kk miktardaki banka paras da yrrlkte
olan makbuzlarnla ile kaynap gider. Bylece hatr saylr miktarda
makbuzu olmayan banka paras olduu halde, belli bir zaman sonra
ekilecek belli bir oran ya da tutardan sz edemeyiz. Banka ayn ey
karlnda iki kiiye birden hesap aamaz; makbuzu olmayan banka
paras sahibi makbuz satn almadan bankadan deme talebinde bulu
namaz. Ortaln sakin olduu normal zamanlarda, piyasa fiyatndan,
yani kleyi ya da sikkeyi satabilecei fiyattan bunu satn almakta pek
glk ekmez.
Yoksa, 1672de Franszlarn yaad gibi bir izdiham olabilirdi. O
zaman hepsi birden bankadan ekim yapmak isteyen banka paras sa
hipleri nedeniyle makbuz talebi artabilir, bu da makbuz fiyatlarn as
tronomik bir dzeye karabilir. Ellerinde makbuz bulunduranlar da
beklentiye girmi, yzde iki yerine, makbuz karl verilecek banka
parasnn yarsn isteyebilirler. Bankann kurulu dzenlemesini haber
alan dman da hzinenin karlmasn nlemek iin bunlar toptan sa
tn almak yoluna da gidebilir. Byle acil durumlarda bankann makbuz
getirenlere uygulad olaan deme kurallarn bir kenara brakaca
dnlebilir. Ellerinde banka paras bulunmayan makbuz hamilleri,
makbuzlar karlnda hesaptan deerinin yzde iki veya ne para
62
Adam Smitf
ekmi olmallar. Bu nedenle banka, ellerinde makbuz olmayan hesap
sahiplerine para ya da kle olarak demekten ekinmezmi. Ellerinde
makbuz olan ama banka paras olmayanlara da hakkaniyet ilkesi gerei
ancak yzde iki veya yzde dermi.
Normal, sakin zamanlarda bile bir makbuzun fiyat genellikle banka
parasnn piyasa fiyat ile makbuz karl alnabilecek sikke veya kle
nin piyasa fiyat arasndaki farka eit olduu iin, makbuz sahiplerinin
ok ucuza banka paras (ardndan da ellerindeki makbuz yoluyla banka
dan kle) alabilmek iin, ya da makbuzlarn banka paras olanlara ve
kle altn almak isteyenlere pahalya satabilmek iin acyoyu drme
leri kendi karlarnadr. te yandan banka paras sahipleri de ellerinde
ki banka parasn olabildiince pahalya satabilmek, ya da olabildiince
ucuza bir makbuz alabilmek iin acyoyu ykseltmek isterler. Bu kart
karlarn yarataca speklasyonu nlemek iin banka son yllarda tm
banka parasn yzde be acyo zerinden satma, yzde drt acyo zerin
den de geri alma kararma vard. Bu kararn sonucunda acyo ne yzde
bein stne kt, ne de yzde drdn altna indi. Banka paras ile
cari parann piyasa fiyatlar arasndaki oran da her zaman onlarn asl
deerleri arasndaki orana yakn oldu. Bu karar alnmadan nce, banka
parasnn piyasa fiyat, bu atan karlarn piyasay nasl etkilediine
bal olarak kimi zaman yzde dokuz acyoya dein ykseliyor, kimi
zaman da baaba noktasna dein geriliyordu.
Amsterdam Bankas, kendisine yatrlandan bor vermek yerine
kendi hesaplarnda kredi olarak alan her guldenin karln kle ya
da para olarak kasasnda saklamak zorundadr. Makbuzlar yrrlkte,
kendisi de her an ekilebilecek olan, srekli giri k halindeki tm
para ve kleleri kasasnda sakladna phe yoktur. Ancak, sermayesi
nin dier blm iin ayn ey sylenemez. nk makbuzlarn sresi
oktan bitmi, normal ve sakin dnemlerde asla karl istenmeye
63
Uluslarn ZenginCii
cek, Birleik Eyaletler Hkmeti varln srdrdke de kendilerin
de kalmas olas bir blmdr bu. Ancak Amsterdamda dolamdaki
her banknot guldenin bankada altn ya da gm cinsinden karl
olduundan asla phe edilmez. Kefili Amsterdam kent ynetimidir.
Bankann ynetimi de hepsi her yl deien drt kent yneticisinin
elindedir. Her greve balayan ekip hzineyi ziyaret ederek hesaplar
karlatrr, yeminle greve balar. Grevi ardlna teslim ederken de
ayn tren yaanr. Bu arbal dindar lkede yeminlere hala rabet
edilmektedir. Bu trden bir rotasyonun gizli iler evrilmesine kar tek
bana yeterli olduuna inanlr. Yaplan tm devrimler srasnda hangi
grup Amsterdarrda iktidar olursa olsun, ncllerini banka ynetimin
de sadakatsizlikle sulamamtr. Zaten iktidardan dm bir parti iin
de bundan daha kt bir hret ve talih olamazd. Eer byle bir su
lamaya kant bulunmu olsayd o zaman mutlaka gndeme getirilirdi.
1672 ylnda Fransa Kral Utrechtte iken, Amsterdam Bankas tm
ykmllklerini hibir pheye yer brakmakszn demitir. de
mede kullanlan kimi altnlarn bina kurulduktan hemen sonra kan
yangnn izlerini tadndan, bu altnlarn ok uzun sredir burada
bulunduunu anlayabiliriz.
Bankann hzinesinin miktar uzun sredir bir speklasyon konu
su olagelmitir. Bu konuda ancak bir tahmin yaplabilir. Bankadaki
hesap sahibi kii saysnn genellikle iki bin olduunu, kii bana da
ortalama bin be yz poundluk hesap aldn dnrsek, ki bu
ok byk bir rakamdr, bankann tm parasnn, yani hzinesinin
milyon sterlin, ya da poundun tanesini on bir guldenden hesaplarsak,
otuz milyon gulden ettii grlr, ki bu da kimi abartl rakamlarn
altndadr.
64
Adam Smitf
Amsterdam kenti bankadan hatr saylr bir kr elde eder. Depo
kiras denilen gelirin yan sra, herkes bankaya ilk hesap atrrken on
guldenlik bir cret der. Her yeni hesap iin bu rakam gulden
stiver, her transfer iin iki stiver ve eer transfer yz gulden, alt
severdan aa ise kk ilemlerden halk caydrmak amacyla alt sti
ver olur. Hesabn kapatmay yl ierisinde iki kez ihmal eden kii yirmi
be gulden der. Hesabnn stnde bir transfer emri veren kii hesabn
aan blmnn yzde kadar deme yapmak zorundadr. stelik
emri pazarlk d tutulur. Bankann kimi zaman makbuzlarn yanma
syla bankaya kalan yabanc sikke ve klelerden de hatr saylr bir kr
elde ettii, iyi bir krla satlana dein bekletildii sylenir. Ayrca banka
parasn yzde drt acyo ile alp yzde be acyodan satmakla da banka
nemli bir kr elde eder. Bu kazanlarn hepsi memurlarn cretinden
ve iletme giderleri toplamndan kat be kat yksektir. Salt makbuz kar
l kle saklamann getirisinin ylda net yz elli ila iki yz bin tut
tuu syleniyor. Ancak bu kurumun asl amac gelirden ok kamu ya
rar idi. Tacirleri dezavantajl bir takasn klfetinden korumakt ama.
Bunun salam olduu getiri hesaba katlmayp, elde edilmesi yalnzca
rastlant idi. Ama imdi, cari para birimi ile deme yapanlarn banka
paras (banknot) ile deme yapanlarla yrttkleri alveriten dezavan
tajl ktklarn aklamaya alrken dalverdiim bu uzun arasz bir
kenara brakalm. Banka paras ile deme yapanlar her zaman deeri
bal bulunduu darphane deeriyle ayn bir para birimi ile alrken
dierleri deeri zamanla azalan bir para birimi kullanmaktadr.
65
Uluslarn Zenginfi
KNC KISIM: Bu kstlamalarn dier ilkelere gre de mantksz
olduu hakknda
Bu blmn ilk ksmnda demeler dengesinin aleyhte olduu l
kelerden ithal edilecek mallara olaanst kstlamalar koymann mer-
kantilist sistemin ilkeleri bakmndan ne denli gereksiz olduunu gs
termeye altm.
Ancak, yalnzca bu kstlarn deil hemen hemen dier tm ticaret
dzenlemelerinin dayand u ticaret dengesi doktrininden daha sama
bir ey olamaz. Bu doktrin, iki yer birbiriyle ticaret yaparken ticaret
dengesi sfr ise, iki tarafta da ne bir kazan ne bir kayp olduunu, buna
karlk eer bu denge bir yne saparsa, taraflardan birisi kazanrken di
erinin kaybettiini ne sryor. Her iki nerme de yanltr. Tevikler
ve tekeller zoruyla yrtlen bir ticaret belki, hatta genellikle, bundan
sonra aklayacam gibi, kurulduu lkeye faydadan ok zarar getire
bilir. Ama, iki taraf arasnda, ne bir zorlama ne de kstlama olmakszn,
doal yollardan, dzenli olarak yrtlen ticaret, her zaman eit olmasa
bile, iki tarafa da daima yarar salar.
Fayda ya da kazan dendi mi ben altn ve gm miktarnn art
masn deil, lkenin toprak ve emeinin bir yllk rnnn deiim
deerinin, yani halknn yllk gelirinin artrlmasn anlyorum.
Eer ticaret dengesi baaba ise, iki yer arasndaki ticaret tmyle
onlarn kendi mallarnn takasndan oluuyorsa, ou durumda bun
larn her ikisi de kazanl olacak. stelik kazanlar da aa yukar
eit olacak. Her biri bu durumda kendi rnnn art iin bir pazar
bulacak. Her biri dierinin artk rnn retip pazara getirmek iin
istihdam ettii ve gelirleri de bir ksm halkn geimine ayrlm olan
sermayesini geri yerine koyar. Bylece, her iki tarafn da halknn bir
blm kendi gelirlerini ve geimlerini dolayl olarak dierininkinden
karr. Takas edilen mallar eit deerde kabul edildike de istihdam
66
'Adam Smitf
edilen her iki sermaye de ou durumda aa yukar eit olacaktr. Her
iki sermaye de iki lkenin yerli mallarn retmek iin kullanldndan
dalm sonucu halkn eline geecek gelir ve geim de aa yukar eit
olacaktr. Bu gelir ve geim karlkl olarak i hacimlerinin bykl
ne gre deiecektir. Bunlarn yllk tutar rnein yz bin pound ise ya
da bir milyon pound ise, dier tarafn halkna da yz bin pound veya bir
milyon pound yllk gelir salayacaktr.
Eer bir taraf dierine salt kendi yerli mallarn ihra ederken dier
tarafn ihracat tmyle yabanc mallardan oluuyorsa, maln karl
da yine malla dendiinden, denge baaba demektir. Bu durumda da
her iki taraf kazan elde edecek, ancak kazanlar eit olmayacaktr. Sal
yerli mallar ihra eden lkenin halk bu ticaretten en byk kazanc
salayacaktr. rnein, eer ngiltere Fransadan sal bu lkenin yerli
rnlerini ithal ederse, buna karlk orada talep edilecek bir mal yok
sa, onlara byk miktarda yabanc mallar, diyelim ttn Dou Hint
mallan gndererek borcunu deyecektir. Bu ticaret her iki lke halkna
fayda salasa bile, asl byk pay Fransa alacaktr. Bu alanda istihdam
edilen yllk Fransz sermayesi her yl Fransa halkna datlacak, ama
ngiliz sermayesi sadece bu yabanc mallar satn almak iin kullanlan
ngiliz mallarnn retiminde alan insanlara datlacaktr. Bunun
daha byk bir blm Virginia, Hindistan ve inde istihdam edilen
ve geliri bu lkelerin halkna datlan sermayeleri yerine koymakta kul
lanlacaktr. Eer sermayeler aa yukar eitse, o takdirde Fransz ser
mayesinin bu istihdam Fransz halknn gelirini, ngiliz sermayesinin
ngiliz halknn gelirini artrdndan daha fazla artracaktr. Fransa bu
durumda ngiltere ile dorudan bir tketim mallar d ticareti yrtr
ken, ngiltere Fransa ile dolayl bir ticaret yapm olacaktr. Dorudan
veya dolayl tketim mallar d ticareti alanlarnda istihdam edilen ser
mayelerin etkilerinin de farkl olaca daha nce aklanmt.
67
Uluslarn Zenginlii
ki lke arasnda tmyle yerli mallarn, ya da bir tarafta tmyle
yerli mallar br tarafta ise tmyle yabanc mallarn takas edildii bir
ticaret byk olaslkla yoktur. Hemen hemen tm lkelerin ticareti
ksmen yerli ksmen de yabanc mallardan oluur. Ancak ihracat pake
tinde daha fazla yerli mal olan lke daha fazla kazanr.
ngiltere Fransadan her yl satn ald mallarn bedelini ttn ve
Dou Hint mallar yerine altn ve gm ile deseydi, bu durumda, mal
yerine altn ve gmle deme yapt iin ticaret dengesinin aleyhte
olduu kabul edilecekti. Oysa artk ticaret, ncekinde olduu gibi yine
her iki lkenin de halkna gelir salamaktadr. Ancak, Fransaya sala
d gelir ngiltereye saladndan biraz daha fazladr. ngiltere halkna
bir miktar gelir salar. Karlnda bu altn ve gmn satn alnd
ngiliz mallarnn retiminde istihdam edilen sermaye, ngiltere halk
nn belli kesimleri arasnda datlm olan ve onlara gelir getiren serma
ye, bylelikle yenilenecek ve istihdamm srdrme olana bulacaktr.
ngilterenin tm sermayesi, bundan byle, ona edeer herhangi bir
mal yerine altn ve gm ihra etmekle azalm olmayacaktr. Tersine,
birok durumda artacaktr. Ancak yurtdndaki talebi yurtiindekin-
den daha fazla olan mallar ihra edilir ve bunun sonucunda ihra edilen
mallarn daha fazla gelir getirmesi beklenir. Eer ttn ngilterede yal
nzca yz bin pound ediyorken Fransaya satldnda yz on bin pound
ediyorsa, bu ticaret ayn lde ngiltere sermayesini on bin pound art
racaktr. Eer yz bin poundluk ngiliz altn, ayn ekilde, ngilterede
yz on bin pound tutan arab satn alabiliyorsa, bu ticaret de ayn e
kilde ngiliz sermayesini on bin pound artracaktr. Nasl mahzeninde
yz on bin poundluk arab olan bir tacir, deposunda yz bin poundluk
ttn bulunan bir tacirden daha zengin ise, benzer ekilde, kasasnda
yz bin poundluk altn olan bir adamdan da daha zengindir. Dier iki
sinden daha fazla miktarda emei harekete geirebilir, daha fazla sayda
68
Adam Smitf
insana gelir, a ve i salayabilir. Ancak lkenin sermayesi tek tek b
tn sakinlerinin sermayelerinin toplamna eittir. lkenin toplam emek
miktar ise tek tek tm bu sermayelerin besleyebilecei emek miktarla
rnn toplamna eittir. Bu yzden de, lkenin hem sermaye miktar,
hem de o sermayenin geindirebilecei emek miktar genellikle bu takas
sonucunda artar. Gerekten de, ngiltere Fransann arabn Virginia
ttn yahut Brezilya ile Perunun altn, gm karlnda deil
de, kendi madeni eyas ve kuma karlnda satn alsa daha avantajl
olurdu. Tketim mallarnn dorudan d ticareti dolayl d ticaretine
gre ler zaman daha avantajldr. Ancak, altn ve gm zerinden ya
plan dolayl d ticaret de en az ayn miktardaki dolayl d ticaret kadar
avantajl grnyor. Altn ve gm madeni olmayan bir lkenin bu
metalleri ihra ederek tketmesi olasl, ttn yetitirmeyen bir lke
nin ihracat yoluyla bunu tketmesi olaslndan yksek deildir. Kar
lnda ttn alabilecek herhangi bir eyi olan bir lke nasl ttnsz
kalmazsa, bu metaller karlnda satabilecek bir eyleri olan da tpk
onun gibi altn ve gmten uzun sre mahrum kalmaz.
Tpk bir iinin birahane ile yapt alveriten zararl kmas gibi,
sanayici bir lkenin de bir arap lkesi ile yapaca ticaretten zararl
kaca sylenir lep. Yantm udur: birahane ile yaplan ticaretin hep
zarara olmas gerekmez. Suiistimale biraz daha elverili olsa da, doas
gerei o da herhangi bir ticaret kadar yararldr. Bir biracnn, hatta bir
mayal iki perakendecisinin ii de dierleri gibi gerekli bir iblm-
dr. Bir iinin kendi birasn kendisinin yapmas yerine biracdan al
mas genellikle daha avantajldr. Eer yoksul bir iiyse biracdan byk
miktarda almak yerine perakendeciden kk miktarlarda almas onun
iin daha da avantajl olur. Tpk evresindeki dier tacirlerden alveri
yaparken, rnein bir oburun kasaptan, ya da sevgilisine kur yapmaya
alan birinin kumadan alveri yaparken yapt gibi, ikisinden de
69
llCusCarn Zenginlii
gereinden fazla miktarda ald olacaktr elbette. Bu zgrln ktye
kullanlma olaslnn yksek olmasna, hatta baz ikollarnda dierle
rine gre daha da yksek olmasna ramen, iilerin ounun kar iin
tm bu ikollarnn serbest olmasnda yarar var. Ayrca zaman zaman
bireyler mayal ikileri ar tketerek hayatn mahvedebiliyorlarsa da,
bir ulusun ayn eyi yapma riski pek yoktur. Her lkede bu tr likrle
re gcnn yettiinden fazla tketen ok sayda insan varsa da, bunu
az tketenlerin says daha fazladr. unu da vurgulamalyz ki, dene
yimlerimiz bize arabn ucuzluunun sarholua deil, tersine hep ayk
kalmaya yolatn gstermektedir. arap lkelerinin halklar, rnein
spanyollar, talyanlar, gney Fransallar, genellikle Avrupann en ayk
halklardr, insanlar her gn kullandklar eyde ok seyrek olarak ar
ya kaarlar. Bira gibi ucuz bir mayal ikiyi ikram ederek cmertlik ve
dostluk gsterisinde bulunmaya kalkmazlar. Oysa, ar scak ya da ar
souk nedeniyle zm yetimeyen, dolaysyla da arabn kt ve pahal
olduu lkelerin halklar arasnda, rnein kuzeyli halklarda, tropikal
lkelerin insanlarnda, rnein Gine kysnda yaayan zenciler arasnda
ise sarholuk ok yaygn bir durumdur. arabn kt ve pahal olduu
kuzey Fransadan arabn bol ve ucuz olduu gney Fransaya taman
bir alayn askerlerinin ilk kez karlatklar ve ucuz grdkleri iyi araba
hemen kapldklarn, ama ounun zamanla orann halk kadar ayk
hale geldiini ok duymuumdur. Yabanc arap zerindeki gmrkler,
bira ve malt zerindeki tketim vergileri bir an nce kaldrlsa, ayn
ekilde Byk Britanyann orta ve alt snflar arasnda genel ve geici
bir sarholuk grlebilir, ama byk olaslkla ksa bir sre ierisinde bu
durum kalc ve yaygn bir aykla dnecektir. Bugn sarholuk, en
pahal mayal ikilere kolayca ulaabilen st snftan insanlar arasnda
yaygn deildir. Bira ile sarho olmu bir beyefendiye ok zor rastlanr.
Ayrca Byk Britanyada arap ticaretine getirilen kstlar, deyim yerin
deyse, halk birahaneye gitmekten deil en iyi ve en ucuz mayal ikile-
70
A dam SmtH
ri alabilecei yerlere gitmekten alkoymay hedeflemi gibi grnyor.
Portekizin arab Fransann aleyhine kayrlmaktadr. Portekizlilerin
gerekten de bizim sanayi mallarmz iin Franszlardan daha iyi m
teri olduklar, bu nedenle de onlar tercih etmemiz gerektii sylenir.
Onlar bize gmrklerini atklar iin bizim de onlara amamz gerekti
i dnlr. Bylelikle kk esnafn sinsilikleri byk bir imparator
luun ynetiminde temel politik ilke haline gelmitir. nk salt kendi
mterileriyle i yapmak ok kk esnafa zg bir tutumdur. Byk
esnaf ise asla byle bir kayg gzetmeden mallarn daima en ucuz ve
kaliteli yoldan alr.
Fakat, bu tr ilkelerle, uluslara kendi karnn komular yoksulla
trmaktan ibaret olduu retilmitir. Her ulusun ticaret yapt dier
uluslarn servetine kskanlkla bakmas, onlarn kazancn kendi kayb
gibi grmesi salanmtr. Bireyler arasnda olduu gibi uluslar arasnda
da doal olarak bir beraberlik ve dostluk ba olmas gereken ticaret en
iddetli ztlama ve dmanlk kayna olmutur. Son iki yzyl boyun
ca krallarn ve bakanlarn kstaha hrslar bile Avrupann huzuru ba
kmndan tccar ile sanayicininki kadar olamamtr. nsanln vahi ve
adaletsiz yneticileri, korkarm ki insan ilikilerinin doasndan dolay,
aresi olmayan eski bir ktlktr. Ancak, insanlk aleminin ynetici
olmayan, olmamas da gereken tccarnn ve sanayicisinin aalk a
gzll ve tekelci rulu dzeltilemese bile, bunun bakalarnn huzu
runu bozmas belki nlenebilir.
Bu doktrini gerek bulann gerekse propagandasn yapann aslnda
tekelcilik ruhuna sahip olduu su gtrmez. retenler inananlar kadar
saf deildi. Her lkede istedikleri mal en ucuza almak halkn ounlu
unun karnadr; yle de olmas gerekir. Bu nerme o denli aktr ki,
kantlamaya kalkmak sama olur. Tccar ve sanayicinin kara dayal
safsatalar insanlarn kafasn kartrmasa, bu gndeme bile gelmeye-
71
U(uslarn ZenginCii
ekti. Bu bakmdan onlarn kar ile halkn ounluunun karlar
atmaktadr. Nasl bir loncann zgr iilerinin kendilerinden baka
ii istihdam edilmesini engellemeye almas kendi karlarna ise, her
lkede i piyasay tekellerine almak da o lkenin tccar ve sanayicisinin
karnadr. Srf bu nedenle, Byk Britanya ve dier Avrupa lkele
rinde yabanc tacirlerin ithal ettii mallara olaanst gmrk vergi
leri uygulanr. Kendi rnmzle rekabete giren tm yabanc mallara
getirilen yksek gmrkler ve yasaklamalarn nedeni de budur; ticaret
dengesinin aleyhimize olduu, yani ulusal dmanln alabildiine k
rklendii lkelerden getirilen tm mallara olaanst kstlar koyma
nn nedeni de.
Bir komu ulusun serveti savata ve politikada tellikeliyse de tica
rette phesiz yararldr. Bu sayede, bir sava durumunda bizimkilerden
daha stn ordulara ve donanmalara sahip olabilirler. Ancak, bar ve
ticaret zamannda, daha byk bir ticaret hacmine sahip olmalar ve
daha iyi bir pazar salamalar hem bizim endstrimizin anlk rnleri
iin hem de o rnlerle satn alnan eyler iin faydaldr. Nasl zengin
bir adam evresindeki alkan insanlar iin yoksul birinden daha iyi
bir mteriyse, zengin bir ulus da aynen yledir. Kendisi de bir imalat
olan zengin bir adam aslnda hepsi kendisi gibi olan kiiler iin ok teh
likeli bir komudur. Ama dier tm komular iin onun harcamalar
nn oluturaca iyi pazar krldr. Kendisi ile ayn ii yapan daha yoksul
iilere ucuza satsa bile komular krldr. Ayn ekilde, zengin bir ulu
sun imalatlar da phesiz komular iin tehlikeli rakiplerdir. Ancak
bu rekabet, byle bir ulusun yapaca byk harcamalarn yarataca iyi
pazardan dolay halkn ou iin krldr. Bir servet yapmak isteyen zel
kiiler lkenin en uzak ve yoksul kesimlerine gitmek yerine bakente ya
da baz byk ticaret ehirlerine yerlemek isterler. Bilirler ki kk ser
vetin dolat yerlerde elde edilecek ok az ey vardr, ancak nerede ha
72
Adam SmitH
reket bykse bundan bir pay da kendilerine der. Bir, on ya da yirmi
kii iin geerli olan ayn ilke bir milyon, on milyon, yirmi milyon hatta
tm bir ulus iin geerlidir. Btn bir ulus zengin komularn kendisi
iin zenginleme frsat olarak grmelidir. D ticaret yoluyla zenginle
mi olan bir ulus bu servetini komularnn tm zengin, alkan ve
ticareti uluslar olduu zaman yapmtr. Her tarafndan vahilerce ve
yoksul barbarlarca evrili olan bir ulus phesiz d ticaret yoluyla de,
kendi topraklarn ekip bierek ve kendi i ticareti sayesinde zenginlee
cektir. yle grnyor ki eski Msrllar ve imdiki inliler servetlerini
bu yolla elde ettiler. Eski Msrllarn d ticareti ihmal ettii sylenir.
Modern inin ise ticareti hor grd, yasalarnn ticareti korumaya
nem vermedii bilinir. Komular yoksullatrmay hedefleyen modern
d ticaret ilkeleri, hedefledikleri etkiyi yaratabildikleri lde ticareti
nemsiz ve alt dzeyde tutmaya eilimlidir.
Bu ilkelerin sonucunda, Ingiltere ile Fransa arasndaki ticaret her
iki lkede de ok ksteklenmi ve kstlanmtr. Ama, eer bu iki lke,
herhangi bir merkantilist kskanlk ya da ulusal hrs gtmeden ken
di karlarnn peinde olsalard, Fransa iin Byk Britanya ile tica
ret yapmak dier lkelerle yaplan ticarete oranla daha faydal olacakt;
ayn ey Byk Britanyann Fransa ile ticaretinde de geerlidir. Fransa
Byk Britanyann en yakn komusudur. ngilterenin gney kys
ile Fransann kuzey ve kuzey-bat kylar arasnda yaplan ticaretin yl
lk getirisinin, i kesim ile yaplan ticaretinkinden drt, be veya alt
kat fazla olmas beklenir. Bu yzden de, her iki lkenin bu ikollarnda
istihdam edilen sermaye, ayn miktardaki sermayenin dier d ticaret
dallarnda yapabileceinin, drt, be ya da alt kat emei istihdam eder
ve geindirir. Fransa ile Byk Britanyann birbirine en uzak kesimleri
arasndaki ticaretin de, en azndan, bizim Avrupa ile olan d ticareti
mizin dier dallarnn byk bir blm ile eit derecede faydal olmas
73
llCusfarm Zenginlii
beklenir. Bizim Kuzey Amerika kolonileri ile olan son drt yldaki ti
caretimizden ise en az kat daha avantajl olacakt. Ayrca, Fransann
nfusu yirmi drt milyondur. Bizim Kuzey Amerika kolonilerimizinki
ise asla milyonu gemez. Zenginliin eitsiz dalm bakmndan
Fransada yoksulluun Kuzey Amerikadakinden ok daha fazla olma
sna karn, Fransa Kuzey Amerikadan ok daha zengin bir lkedir. O
nedenle de, Fransa sekiz kat daha byk bir pazardr. D ticaretin ge
tirisi bakmndan ise Kuzey Amerikadaki kolonilerimizden yirmi drt
kat daha avantajldr. Fransa asndan Byk Britanya ile yaplacak ti
caret de, en az zenginlik, nfus ve yaknlk bakmndan benzer dier
lkelerle yaplacak ticaret kadar avantajldr; Fransann kendi kolonileri
ile yapt ticarete gre ise yine daha stndr. Her iki lkenin sadu
yusunun ksteklemeyi uygun grd ticaret ile en ok kayrd ticaret
arasndaki fark ite bu kadar byktr.
Ancak, iki lke arasndaki ak ve serbest ticaretin her iki tarafa da
yararl olabilmesinin nnde temel bir engel var. Komular genellikle
bir birine dman olurlar. Her birinin serveti ve gc, bu adan bakl
dnda dierini korkutur. Uluslar arasnda dostluu artrmas gereken
ey bylelikle bir dmanl alevlendirir. Her ikisi de zengin ve alkan
uluslardr; her ikisinin de sanayicileri ve tacirleri dierinin faaliyetinden
ve rekabet stnlnden ekinirler. Ticari dmanlk kkrtlmtr.
Bir tarafn dmanl dierininkini alevlendirir; her iki tarafn tacir
leri de cehaletin verdii banazlkla, snrsz ticaretin sonucu olduuna
inandklar aleyhte ticaret dengesinin kendilerini ykma urattm ne
srdler.
Avrupada hibir ticareti lke yoktur ki bu sistemin felaket tellallar
tarafndan ticaret dengesinin aleyhe dnme tehlikesiyle korkutulmasn.
Ancak, her trl endieye ramen, hemen hemen tm ticareti uluslarn
ticaret dengelerini kendileri lehine, komular aleyhine evirme ynn
74
Adam SmtH
deki tm bencilce abalarna ramen, Avrupada hibir ulusun dieri
yznden yoksullat grlmemitir. te yandan, her kent ya da lke,
kendi limanlarn bakalarna at lde, bu serbest ticaretten ykma
uramak yerine, merkantilist sistemin temel ilkelerinin ngrsnn
tersine, daha da zenginlemilerdir. Gerekten de, Avrupada serbest li
man sann hak eden birka kent olmasna karn, bunu hak eden hibir
lke yoktur. Belki Hollanda, bu sfattan ok uzak olmasna karn, buna
en yakn lke olarak grlebilir. stelik bildirildiine gre, Hollanda
salt zenginliinin tmn de, ayn zamanda temel geimlik mallar
nn da byk bir blmn d ticaretten elde etmektedir.
Gerekten de, ticaret dengesinden baka hibir denge yoktur ki, leh
te veya aleyhte sfatyla nitelendirilsin, bunun sonucunda da her ulusun
refahnn ya da knn nedeni saylsn. Bu, yllk retimin ve tke
timin dengesidir. Gzlemlendii gibi, eer yllk rnn deiim deeri
yllk tketiminkini geerse, o toplumun sermayesi her yl bu oranda
artar. Toplum da bu durumda geliri erevesinde yaar; gelirinin yllk
biriktirilen blm doal olarak sermayesine eklenir; bylece gelecek
teki yllk rnn artrr. te yandan, eer yllk rnn deiim de
eri yllk tketimi karlamyorsa, o toplumun sermayesi bu durumda
bununla orantl olarak azalr. Toplumun gideri gelirinden fzla olaca
iin sermayeden yer. Bu yzden de sermayesi zorunlu olarak azalr. Bu
da emeinin yllk rnnn deiim deerini azaltr.
Bu retim-tketim dengesi, ticaret dengesi dedikleri eyden tama
men farkldr. Hi d ticaret yapmayan, dnyann geri kalanndan t
myle yaltlm bir ulus iinde de buna rastlanabilir. Zenginliin, n
fusun ve gelimenin aama aama artt ya da azald, dnya leinde
de grlebilir.
Ticaret dengesi dedikleri ey genellikle bir ulusun aleyhinde olsa bile,
retim-tketim dengesi srekli olarak lehte olabilir. Belki yarm yzyl
75
Uluslarn Zenginlii
boyunca bir ulus ihracatndan daha fazla ithalat yapabilir; bu sre iinde
lkeye giren altn ve gmn tm belki de yurtdna gnderilebilir.
Dolamdaki para miktar azalp onun yerini kat para, hatta bugn
birok lkede adm adm artan borlar alabilir; ama yine de emeinin
ve topraklarnn yllk toplam rnnn deiim deeri, ayn dnem
ierisinde ok daha byk oranda artabilir. Son karklklar kmadan
nce
2
Kuzey Amerika kolonilerimizin Byk Britanya ile yrttkleri
ticaretin durumu, bu varsaymn olanakszlna bir kanttr.
2 Bu paragraf 1775 ylnda yazlmtr.
76
DRDNC BLM
VERG ADELER HAKKINDA
Tccar ve sanayiciler yurtii tekeliyle yetinmez, benzer ekilde, ken
di mallarnn yurtdnda da en yaygn biimde satlmasn arzularlar.
lkelerinin yabanc uluslar zerinde bir yetkisi olmadndan oralarda
herhangi bir tekel oluturamazlar. Bu yzden de genellikle belli ihracat
tevikleri dilenmekle yetinmek zorunda kalrlar.
Bu tevikler arasnda en makul olan Vergi adesidir. Tacirin de
dii i ya da d verginin bir ksmn ya da tmn geri almasna izin
vermek, vergi uygulanmamas durumunda yaplacak olan ihracattan
daha fazla miktarda mal ihra edilmesine yol amaz. Bu tr tevikler,
olmamas durumuna kyasla, lke sermayesinin daha byk bir bl
mn istihdam etmez, sadece verginin baka istihdam alanlarna ka
masn nlemeye yarar. Toplumdaki farkl istihdam alanlar arasnda
doal olarak kurulmu olan dengeyi deitirmez; yalnzca verginin bu
dengeyi deitirmesini nler. Toplumdaki doal iblmn ve emek
dalmn ortadan kaldrmaz, ou durumda korur da.
Ayn ey, Byk Britanya ithalat vergisinin en byk blmn
oluturan yabanc mallarn yeniden ihracnda denen vergi iadesi iin
de sylenebilir. Eski Sbvansiyon diye bilinen parlamento yasasnn
ikinci maddesine gre, ister ngiliz olsun ister yabanc, her tacir ihracat
srasnda dedii verginin yarsn geri alabilir; ngiliz tacir iin ihracatn
77
Uluslarn Zenfliniii
on iki ay ierisinde, yabanc tacir iin ise dokuz ay iinde gereklemi
olmas gerekir. Bu kuraln istisnas, daha avantajl baklklara sahip
olan arap, ku zm ve yapay ipektir. Szkonusu parlamento yasas
ile konan bu gmrk vergileri o zamanlar ithalata konan tek gmrk
vergisi idi. Bu ve dier tm iadeler sonradan, I. Georgeun 7. saltanat
ylnda kan 21. fermann 10. maddesi yla dein geniletildi.
Eski Sbvansiyondan beri uygulanan tm gmrk vergilerinin
ou ihracat srasnda tmyle geri deniyor. Ancak bu genel kuraln
da birok istisnas var ve artk iade doktrini ilk kurulduu gnk kadar
basit deil.
thalat miktar yurtii tketim iin gerekli miktardan fazla olan kimi
yabanc mallarn ithalatnda denen gmrn tm Eski Sbvansiyon
yasasna baklmakszn iade edilmektedir. Kuzey Amerika kolonilerimi
zin isyanndan nce, Maryland ve Virginia ttn zerinde tekelimiz
vard. thalatmz 96 bin hogsheads (238.7 litreye karlk gelen bir eski
sv l birimi -ev.) iken yurtii tketimimiz 14 bini gemiyordu.
Geri kalanndan kurtulmak ve onun yeniden ihracatn kolaylatrmak
iin, yl iinde yeniden ihra edilmek kouluyla, gmrk vergisinin
tm geri deniyordu.
Hala, Bat Hint Adalarnn ekeri zerinde, btnyle olmasa da
ona yakn bir tekel sahibiyiz. Bu nedenle, eer eker bir yl ierisinde ye
niden ihra edilirse, ithalat srasnda denen gmrk vergisinin tm,
eer yl iinde yeniden ihra edilirse, halen mallarn ounun ihracat
srasnda uygulanan Eski Sbvansiyonun yars hari, geri kalan btn
vergiler geri deniyordu. Her ne kadar eker ithalat yurtii tketimi
hayli geiyorsa da, ttn ile karlatrldnda devede kulak kalr.
Baz mallarn, zellikle de kendi reticilerimizin kskanln ze
rine ekenlerin, yurtii tketim amal ithalat yasaklanmtr. Ancak,
ithal edilip de yeniden ihracat iin depolanrken baz vergilere tabidir.
78
Oysa ihracat srasnda bu vergilerin hibiri geri denmez. yle grn
yor ki, imalatlarmz, bu snrl ithalat tevik edilmesi gerekirken bile,
bu mallarn bir blmnn i pazara karlacandan bylece kendileri
ile rekabete girileceinden korkmaktadrlar. Ancak bu dzenlemelerle
biz yapay ipek, Fransz keteni, boyanm ya da baskl patiska ithal ede
biliyoruz.
Fransz mallarnn taycs olmak konusunda bile isteksiziz, d
man kabul ettiimiz ve zerinden kr elde edeceimiz insanlardan zarar
grmektense, bu krdan vazgemeyi gze alyoruz. Tm Fransz malla
rnn ihracatnda sadece Eski Sbvansiyon yasasnn yzde ellisi deil,
ayn zamanda ikinci bir yzde yirmi belik vergi de sryor.
Eski Sbvansiyon yasasna yaplan ekin drdnc maddesine gre,
tm araplarn ihracatnda denen vergi iadesi, ithalattaki vergilerin yz
de ellisinden daha byk bir orana ulayor. Eski Sbvansiyon ile ayn
zamanda ya da ondan hemen sonra yrrle konan yasalarla ek vergi
gibi vergilerin ou, rnein Yeni Sbvansiyon, te Bir Sbvansiyon,
te ki Sbvansiyon gibi yasalarla 1692 tarihli vergi, araptan alman
sikkeleme vergisi, ihracat srasnda tmyle geri deniyordu. Ancak,
1692 tarihli ek gmrk vergisi ve har dndaki tm bu vergiler ihracat
srasnda geri dendiinden, bu denli byk bir deme tutarnn faizi
bu sektrden kr beklemeyi mantksz hale getirmektedir. Bu nedenle
araba konan verginin bir blm geri denirken, Fransz araplarna
konan ton bana yirmi be poundun ve 1745, 1763 ve 1778de konan
vergilerin hibir blm geri denmiyordu. Eski gmrklere ek olarak
1779 ve 1781 yllarnda konan iki vergi ihracat srasnda tmyle geri
dendiinden, bu ayrcalk araba da tannd. zellikle 1780 ylnda
araba konan zel verginin tmnn geri denmesine karar verilmi
tir. Dier tm vergiler srerken bunun geri denmesi byk olaslk
la tek bir ton bile arap ihracatna yol amamtr. Bu dzenlemeler,
Adam Smitf
79
Amerikadaki Ingiliz kolonileri dnda her yerdeki yasal ihracat iin
geerlidir.
II. Charlesn 15- saltanat ylnda kan Ticareti Tevik Yasasnn 7.
maddesi smrgelerin her trl tarm ya da sanayi mal, dolaysyla da
arap gereksiniminin karlanmas tekelini Byk Britanyaya vermiti.
Kuzey Amerika ya da Bat Hint Adalar gibi ok geni bir kyya sahip
olan, otoritemizin daima yetersiz kald ve halknn kendi gemileriyle
kendi liste d mallarn nce Avrupann her yerine, ardndan Finis-
terre Burnunun gneyine kendilerinin tamasna izin verilen lkeler
de, bu tekele pek sayg duyulmad; her zaman iin mal gtrdkleri
yerden bir eyler getirme olana buldular. Ancak Avrupa araplarn
yetitirildikleri yerden ithal etmekte glk ekiyorlard. Yeniden ihra
srasnda geri denmeyen gmrk vergileri de ok yksek olduundan
Byk Britanyadan ithal etmek de zordu. Bir Avrupa mal olmayan
Madeira arab, Madeira adas ile serbest ticaret yapmann avantajn
srdren Amerikaya ve Bat Hint Adalarna dorudan ithal edilebili
yordu. Bunun nedeni byk olaslkla 1755te balayan savan hemen
ncesinde oralarda grev yapan subaylarmzn anavatana bu alkanl
getirmi olmasdr. Savan 1763te sona ermesi zerine, III. Georgeun
4. ylnda kan 15. fermann 12. blmne gre, ulusal nyargnn
hibir ekilde ne ticaretini ne de tketimini tevik edemeyecei Fransz
araplar dndaki btn araplarn yeniden ihracatnda gmrk vergi
leri iade edildi. Bu iznin verilmesi ile Kuzey Amerikan kolonilerimizin
isyan arasndaki sre byk olaslkla bu lkelerin gmrk mevzuatn
da hatr saylr bir deiiklie gitmesi iin ok ksayd.
Fransz araplar dndaki tm araplarn yeniden ihracna vergi ia
desi deyen ayn yasa, bylelikle kendi kolonilerini dier lkelere kar
dier mallar konusunda kayrdndan daha fazla kayrm oluyordu.
Dier lkelere ihra edilen mallarn byk bir blmnden alnan
llCusfann ZenginCii
80
Adam Smitf
gmrk vergisinin yars, geri deniyordu. Ancak, bu yasa, arap, keten
ve muslin kumalar dnda, kolonilere ihra edilecek mallardan alna
cak gmrk vergisinin hi geri denmemesini ngryordu.
Vergi iadeleri belki de aslnda ilk kez tamaclk sektrn tevik
iin konmutu, nk gemiyle tamaclk creti sklkla yabanclar ta
rafndan dendiinden lkeye altn ve gm getirmeye yaryordu. An
cak, ler ne kadar tamaclk sektr zel bir tevik gerektirmiyorsa da,
bu yntemin zellikle tevik edilmesi ok aptalca grnyorsa da, yn
temin kendisi yeterince makuldr. Bu tr iadeler, verginin li uygulan
mamas durumunda bu ikolunun lke sermayesinden alaca pay ar
trmaz. Yalnzca gmrk vergileri araclyla azalmasn nler. Tama
clk sektr ler ne kadar kayrlmaya gerek duymaSa da en azndan tpk
dier ikollar gibi serbest braklmaldr. lkenin tarm, sanayi, yurtii
ve yurtd tketim mallar ticareti sektrlerinin hibirinde herhangi bir
istihdam alan bulamam sermayeler iin gerekli bir kaynaktr.
Bu tr iadeler gmrk gelirlerine zarar deil kr getirir. nk
gmrk vergisinin alkonan ksm kadar kr elde edilmitir. Eer tm
gmrk vergileri srm olsayd, ne gmrk vergisi alman yabanc mal
lar yeniden ihra edilebilir, ne de pazar talebi nedeniyle ithal edilebilir
di. Bu yzden de o bir ksm alkonan vergiler asla denemezdi.
Her ne kadar tm gmrk vergileri ister yerli sanayi rnleri olsun
isterse yabanc mallar olsun ihracat srasnda tmyle iade edilse bile, bu
gerekeler vergi iadesi iin yeterli gibi grnmektedir. Geri, tketim
vergisi geliri, zellikle de gmrk vergisi geliri, bu durumda olduka
azalacaktr ama bu tr vergilerle az ok bozulan endstrinin doal den
gesi, emein doal iblm ve dalm, bu trden bir dzenlemeyle
aa yukar yeniden kurulmu olacaktr.
Ancak, bu gerekeler tmyle yabanc ve bamsz olan lkelere ih
ra edilen mallar zerinden yaplan iadeleri hakl gsterir; yoksa kendi
81
tccar ve sanayicimizin oluturduklar tekeli deil. rnein, Amerikan
kolonilerimize yaplan Avrupa mal ihracat zerinde uygulanan bir ver
gi iadesi her zaman olmas gerekenden daha fazla bir ihracata yol amaz.
Tm gmrk vergilerinin ayn kalmasna ramen, sanayici ve tccar
mzn orada oluturduklar tekel araclyla, olsa olsa ayn miktar oraya
biraz daha sk gnderilecektir. Bu nedenle de vergi iadesi zaman zaman
tketim vergisi ve gmrk vergisi gelirlerini azaltabilir ama ticaretin
durumunu herhangi bir ekilde deitirmez. Bu tr vergi iadelerinin
kolonilerimizin sanayisi asndan ne denli ho grlebileceine, ya da
yurttalarnn geri kalannn dedii vergilerden bak tutulmasnn
anavatana ne denli yararl olabileceine bundan sonra, koloniler konu
sunu ele alrken deineceim.
Ancak, vergi iadeleri sadece gerekten ihra edilen mallara verildi
inde her zaman yararl olduunu belirtmek gerekir. Baz vergi iadeleri
nin, zellikle ttne uygulananlarn, sk sk bu yzden ktye kullanl
d, birok dolandrcnn hem vergi gelirlerine hem de drst tccara
zarar vermesine yol at iyi bilinir.
Uluslarn Zenginlet
82
BENC BLM
TEVK PRMLER HAKKINDA
Byk Britanyada genellikle kimi yerli sanayi dallarnn rnlerine
sk sk ihracat tevik primi uygulanmas istenmekte, bu istek zaman za
man yerine getirilmektedir. Bunlar sayesinde tacirlerimizin ve sanayici
lerimizin mallarn en az d pazardaki rakipleri kadar, hatta onlardan da
ucuza satabilecekleri varsaylmaktadr. Bylece daha byk miktarda ih
racat yapld, bunun da ticaret dengesini daha lehimize evirdii syle
nir. yle yurt iinde yaptmz gibi yurtdnda reticilerimize bir tekel
salayamayz. Kendi yurttalarmza yaptmz gibi yabanclar onlarn
mallarn almaya zorlayanlayz. O yzden de en iyi ikinci arenin onlara
satn almalar iin deme yapmak olduu dnlmtr. Bu sayede
merkantilist sistem lkenin tmn zenginletirmeyi ve ticaret dengesi
yoluyla hepimizin ceplerini parayla doldurmay ngrmektedir.
Tevik primlerinin ancak teviksiz yaayamayacak ikollarna da
tlmasna izin verilir. Ama, tacirin sermayesini normal kr ile birlikte
yerine koymasna olanak veren bir fiyat dzeyinde maln satabilecei
her ikolu, tevik primi olmakszn da yrtlebilir. Bu trden her i
kolu kesinlikle teviksiz yrtlen dier ikollar ile ayn dzeydedir;
onlardan daha fazla tevike de gereksinimi yoktur. Sadece, tacirin ser
mayesini normal kr ile birlikte yerine koymasna izin vermeyen bir
83
Uluslarn ZenginCii
fiyattan, yani onlar pazara getirmenin gerek maliyetinden daha aa
bir fiyattan maln satmak zorunda olduu bu ikollar, tevik primine
gereksinim duyar. Tevik primi onun bu zararn gidermek, onu masraf
getirisinden fazla olduu, yaplacak her ilemde sermayeden yedii var
saylan bir ikolunu srdrmeye, hatta belki de balatmaya tevik etmek
iin verilir. yle ki, her ikolunun bu durumda olmas halinde lkede
ksa srede hi sermaye kalmayaca dnlr.
Tevik primi olmakszn yrtlemeyen ikollarnn, sadece iki
ulustan birinin srekli kaybettii, yani mallarn pazara getirmenin ger
ek maliyetinin altnda bir fiyatla satmak zorunda kald yegane ikol-
lar olduu grlmektedir. Ama, eer tevik primi tacirin dk fiyat
nedeniyle urad kayb giderememise, karlar onu ksa srede ser
mayesini baka bir alanda, mallarn fiyatnn sermayesini normal kr ile
birlikte yerine koymasna olanak salayacak bir ikolunda, istihdam et
meye zorlayacaktr. Merkantilist sistemin dier tm areleri gibi tevik
primlerinin de etkisi ancak bir lkenin ticaretini, iin doal akna bra
klmas halinde daha az avantajl olacak olan bir kanala zorlamaktr.
Tahl ticareti lakkndaki makalelerin zeki ve bilgili yazarnn ak
seik gsterdii gibi, tahl ihracatna ilk kez tevik primi uygulamas
balatldndan beri, orta kalitedeki bir tahln ihra fiyat, ok yksek
kalitedeki bir tahln ithal fiyatnn ok stnde, o dnemde denen
toplam tevik priminin de stndedir. hracat deeri ile ithalat deeri
arasndaki farkn ihracata yaplan olaanst kamu harcamalarnn da
stnde olmas, yazara gre, merkantilist sistemin ilkeleri asndan bu
zorlanm tahl ticaretinin ulusun karna olduunun en ak kantdr.
Tahl ihracatnn topluma gerek maliyeti ierisinde bu tevik priminin
ok kk bir paya sahip olduunu hesaba katmyor bile. iftinin onu
yetitirmek iin istihdam ettii sermaye de benzer ekilde hesaba katl
mal. D piyasalarda satlan tahln fiyat sadece tevik primini deil,
84
Adam Smtf
ayn zamanda bu sermayeyi de normal kr ile birlikte yerine koymad
srece, aradaki fark toplumun kaybdr; yani ulusal sermaye bir o kadar
azalmtr. Ancak, bir tevik primi vermenin gerekesi fiyatn bunu ger
ekletirmekte yetersiz olduunun varsaylmasdr.
Tevik priminin verilmeye balanmasndan itibaren ortalama tahl
fiyatnn hatr saylr lde dt sylenir. Ortalama tahl fiyatnn
geen yzyln sonuna doru dmeye baladn, bu dn, iinde
bulunduumuz yzyln ilk altm drt ylnda da srdn daha nce
gstermeye almtm. Ancak, gerek olduuna inandm bu olay, te
vike ramen olmu olmal, yoksa onun bir sonucu olamaz. ngilterede
olduu gibi Fransada da tevik verilmek yle dursun, 1764 ylna de
in tahl ihracat genel olarak yasakt. O nedenle, tahl fiyatndaki bu
aamal d iki dzenlemeye de bal deildir. Bunun nedeni, ilk ki
tapta akladm gibi, iinde bulunduumuz yzyl boyunca Avrupa
piyasasnda altn ve gmn reel deerinde grlen azalmadr. Tahl
fiyatndaki dmeye teviklerin neden olduunu dnmek, kesinlikle
olanakszdr.
Bolluk zamanlarnda teviklerin daha fazla ihracata neden olarak
yurtii tahl fiyatlarn normalin zerinde tuttuu zaten biliniyordu.
Bunu yapmak, bu kurumun aka belirtilmi amacyd. Her ne ka
dar tevikler ktlk yllarnda sk sk askya alnyorsa da, henz bol
luk yllarnda yol at ihracat art, ktlk yllarn telafi etmiyor. Bu
nedenle, hem ktlk yllarnda hem de bolluk yllarnda tahln parasal
fiyat, normal koullarda olmas gerekenden biraz daha yksek olma
eilimindedir.
Tarmn normal halinde tevik priminin bu eilimde olduundan
hibir akl banda insann phelenmemesi gerekir. Ancak birok kii
bunun tarm tevik etme eiliminde olduunu, bunu da iki ekilde
yaptn dnyordu: birincisi, iftinin tahln daha geni bir pazara
85
Uluslarn Zenginlii
aarak talebi, bylelikle de o rnn retimini artrdna; ikinci olarak
da, tarmn normal halinde beklenilenden daha iyi bir fiyat vererek ta
rm tevik ettiine inanyorlard. Bu ifte tevikin uzun yllar boyunca
tahl retiminde byk bir arta yol aacan, bunun da tevikin yol
at fiyat artndan ok da fazla i piyasada fiyat dreceini d
nyorlard.
Ben ise tmyle i pazarn daralmas pahasna, tevikin yol at d
pazar genilemesi ne olursa olsun, ancak tevik yoluyla ihra edilebilen,
ama tevik olmakszn ihra edilemeyen her bushel tahln yurtiinde
kalarak tketimi artracana ve o maln fiyatn dreceine inanyo
rum. hra srasnda uygulanan dier tm tevikler gibi tahl teviki hal
ka iki tr vergi yldemektedir; ilki, tevikin finansman iin dedikleri
vergi; kincisi de o maln yurtii fiyatn ykselten vergi; nk tahl t
keticileri ulusun tm olduu iin bunun vergisini de tm halk demi
olmaktadr. Bu nedenle de bu zel mal tipinde vergi iki kat arlam
olmaktadr. Varsayalm ki, buday ihracatna quarter bana be ilin
olarak uygulanan vergi yurtii fiyatn bushel bana alt pens, quarter
bana da drt ilin artrm olsun. Bu ok lml varsaymla bile, halkn
byk ounluu ihra edilen her quarter bana denen be ilinlik te
vike ek olarak kendi tkettikleri her quarter iin de drt ilin demek
tedirler. Ancak, tahl ticareti hakkndaki makalelerin ok bilgili yazarna
gre, ortalama tahl ihracatnn yurtii tketime olan oran bire otuz
birden daha fazla deildir. Bu nedenle de ilk verginin denmesine kat
kda bulunduklar her be ilin iin, kincisinin denmesine alt pound
drt ilin katkda bulunuyor olmallar. Yani, geimlik mallar zerine
ok ar bir vergi konmas ya yoksul emekilerin geim dzeyini dre
cek, ya da geimlik mallarn parasal fiyatlarndaki artla orantl olarak
parasal cretlerinin artmasna yol aacaktr. Belli bir ynde iledike,
yoksul emekilerin ocuk yetitirip onlar eitebilme yetenekleri aza
lacak, nfus art hz snrlanacaktr. Dier ynde iledike, yoksulla
Adam Svth
rn istihdam edilme oranlan da dolaysyla azalacak. Bylelikle lkenin
emek miktar azalm olacak, tevikin yol at olaanst tahl ihracat
her yl hem yurtd pazar geniletip ve yurtd tketimi artrd iin
yurtii pazar daraltp yurtii tketimi azaltacak; hem de lkenin n
fusunu ve emeini snrlayarak yurtii pazar adm adm kltecek ve
bylelikle uzun vadede toplam tahl pazarn ve tketimini artrmaktan
ok azaltacaktr.
Ancak tahln parasal fiyatlarndaki bir art, bu mal ifti iin daha
pahal lale getirerek retimini tevik etmi olmal.
Bence eer tevikin etkisi tahln reel fiyatn ykseltmek veya ayn
miktar ile daha fazla sayda iiyi kt ya da bol komularyla ayn seviye
de beslemek idiyse, bu durum doru olabilir.
Ancak u da aktr ki ne tevik ne de dier insani kurumlar byle
bir etki yaratabilir. Tevikten ciddi bir ekilde etkilenen tahln gerek
fiyat de, nominal fiyattr ve bu kurumun halkn tmne uygulad
vergi, bunu deyenler iin byk bir yk olmasna ramen, bundan
yararlananlar iin ok kk bir avantaj salar.
Teviklerin reel etkisi sadece tahln reel deerini ykseltip gm
n reel deerini drmek veya daha az bir gm karlnda sadece
tahldan deil dier tm ev yapm mallardan satn almaktr: nk
tahln parasal fiyat dier tm ev yapm mallarn fiyatm belirler.
Her zaman bir iinin, ister gelien, ister duraan, ister gerileyen bir
toplumda olsun, kendisi ve ailesini bol ya da kt besleyecek miktardaki
tahl satn alnasm salayacak ekilde emein parasal fiyatn dzenler.
Topran dier tn kaba rnlerinin parasal fiyat, gelimenin ler
dneminde farkl olmakla birlikte, bir ekilde tahln fiyat ile orantl
olmaldr. rnein, ot ve samann fiyat, kasaplk etin, atlarn, atlarn
geiminin, dolaysyla da kara tamaclnn, yani yurtii ticaretin b
yk bir blmnn fiyatn belirler.
87
vCusfarn ZenginCii
Topran dier tm kaba rnlerinin fiyatn belirlemekle hemen
hemen tm imalat dallarndaki hammadde fiyatn belirler. Emein
parasal fiyatn belirlemekle, imalat sanayiinin ve endstrinin fiyatn
belirler. Her ikisini belirlemekle de tm imalat sektrn belirler. Ge
rek emein parasal fiyat gerekse topran ve emein rn olan her
eyin fiyat, zorunlu olarak, tahln parasal fiyat ile belli bir oranda
olmaldr.
Bylece, tevik sonucunda ifti tahln busheli ilin alt pens
yerine drt iline satabilmesine ve rnnn parasal fiyatndaki bu yk
seli ile orantl olarak toprak sahibine kirasn deyebilmesine ramen,
eer bu drt ilin eskiden ilin alt pensin satn ald kadar ev yapm
mal alamyorsa ne iftinin ne de toprak sahibinin durumu bu deiik
likle iyilememitir. ifti eskisinden daha iyi ekip biemeyecektir; top
rak sahibi eskisinden daha iyi yaayamayacaktr. Yabanc mallar satn
alrken tahl fiyatndaki bu art onlara kini kk avantajlar verebilir.
Yerli mallarda ise hibir ey vermez. iftinin hemen hemen tm mas
raflar, hatta toprak sahibininkilerin ou yurtii mallara gider.
Madenlerin verimliliinden kaynaklanan gmn deerindeki
d btn ticaret dnyas iin aa yukar ayn derecede gerekle
tiinden tek bana herhangi bir lke iin nemli bir sonu dourmaz.
Bunun sonucunda gerekleen tm parasal fiyat artlar, cebine girdii
insanlar zenginletirmez, tersine gerek anlamda yoksullatrr. Bir ye
mek taba gerekten ucuzlar ama bunun dndakilerin reel deeri hep
ayn kalr.
Ancak bir lkenin ya zel konumundan ya da politik kumullarn
dan kaynaklanan gmn ucuzlamasnn ok nemli bir sonucu in
sanlar gerek anlamda zenginletirmekten ok yoksullatrmasdr. Bu
durumda o lkeye zg olan tm mallarn parasal fiyatlarndaki art az
ok tm sektrlerin evkini krar ve yabanc uluslara o mal kendi ii
88
Adam Smtf
lerinin bile raz olacandan ok daha az bir gm karlnda sadece
yurtd piyasada deil, yurtii piyasada da ucuza satma olana verir.
spanya ve Portekizin durumu zeldir, nk onlar bu madenlerin
sahibi olarak Avrupann dier tm lkelerine altn ve gm datmak
tadrlar. Bu yzden de doal olarak bu metaller spanya ve Portekizde
Avrupann dier kesimlerine gre daha ucuzdur. Ancak, bu fark tama
ve sigorta maliyetinden dala fazla deildir; ayrca bu metaller ykte ha
fif pahada ar olduklarndan tama masraflar nemsizdir, sigorta ise
edeerdeki dier tm mallar ile ayndr. Bu yzden de spanya ve Por
tekiz zel konumlarndan dolay ok az sknt ekerler, yeter ki siyasal
kurumlar tarafndan andrlmasn.
spanya altn ve gm ihracatn vergilendirerek, Portekiz ise toptan
yasaklayarak ihracata bir de kaaklk masraf yklemekte, bu metalle
rin dier lkelerdeki deerini bu masraf tutarnca yukar ekmektedir.
Bir akarsuyun nne baraj kurduunuz zaman, baraj dolduunda artan
su barajn zerinden sanki baraj hi yokmuasna akmay srdrr.
Altn ve gm ihracatnn yasaklanmas spanya ve Portekize bu l
kelerin toprann ve emeinin bir yllk rnn salayacandan dala
fazla sikke, tabak, yaldz vb altn ve gmten yaplm eya salamaz.
Bu miktara sahip olduklarnda artk baraj dolmu demektir, akntnn
tm bundan byle onun zerinden akacaktr. Buna gre, spanya ve
Portekizin yllk altn ve gm ihracat, hangi ekilde hesaplarsak he
saplayalm, bu kstlara ramen aa yukar yllk ithalatna eittir. An
cak, tpk barajn arkasndaki suyun nndeki sudan daha derin olmas
gerektii gibi, bu kstlamalarn spanya ve Portekizde alkoyduu altn
ve gm miktar gibi o lkelerin topraklarnn ve emeklerinin yllk
rnleriyle karlatrldnda dier lkelerde olmas gerekenden daha
byk olmaldr. Baraj ne denli yksek ve glyse, barajn arkas ve
nndeki su derinlii arasndaki fark da o denli byk olur. Vergiler
89
VfusCarm ZenginCii
ve yasan ngrd cezalar ne denli yksekse, yasann yrtlmesi
konusunda da polis o denli ihtiyatl ve katdr, spanya ve Portekizin
altn ve gmnn bu lkelerin emek ve toprann yllk rnne
oran ile dier lkelerin bu oranlar arasndaki fark da o denli byk
olmaldr. Zaten bu farkn da olduka byk olduu; altn ve gm
tabaklar bol bol bulunurken dier lkelerde lks ve gsteriin simgesi
olan eylerin hibirisine buralarda rastlanmad sylenir. Altn ile g
mn ucuzluu, ya da ayn ey demek olan deerli metallerin bolluu
nun zorunlu sonucu olan mal ktl, Ispanya ve Portekizde tarmn da
sanayiin de evkini kryor, yabanc uluslarn onlara birok ilenmemi
ya da ilenmi rn kendi yurtlarnda kendilerinin yetitireceinden
ya da reteceinden ok daha az miktarda altn ve gm karlnda
gndermelerine olanak salyor. Vergi ve yasak iki ekilde iler. Sadece
spanya ve Porteldzdeki deerli metallerin deerini azaltmakla kalmaz,
ayn zamanda, dier lkelere uacak olan belli bir miktar metalin l
kede kalmasn salayarak deerini ykseltir ve bylelikle dier lke
lere spanya ve Portekiz ile olan ticaretlerinde iki kat stnlk salar.
Barajn kapaklarn atnz m, taraflar arasndaki su dzeyi fark ksa
zamanda ortadan kalkacaktr. Vergi ve yasa kaldrdnz m da, spanya
ve Portekizdeki altn ve gm miktar hatr saylr biimde dece
inden, dier lkelerde bu metallerin fiyat ykselecek, onlarn toprak
ve emein yllk rnne olan oranlar arasndaki fark da ksa zamanda
ortadan kalkacaktr. spanya ve Portekizin altnlarn ve gmlerini
ihra etmekle katlanacaklar kayp da tmyle nominal ve sanal olacak
tr. Mallarn nominal deeri ile topraklarnn ve emeklerinin yllk r
nnn nominal deeri decek, ncesine gre daha az miktar gmle
temsil edilecek; ama reel deeri eskisiyle ayn olacak ve ayn miktardaki
emei besleyip ynetmeye ve istihdam etmeye yeterli olacaktr. Mallarn
nominal deeri dtke, kalan altn ve gmn reel deeri artacak, bu
metallerden daha az, ncekinden daha byk bir miktarda dolamn
90
Adam Smtth
ve ticaretin amalarn gerekletirebilir lale gelecektir. Yurtdna gide
cek olan altn yurtdna karlksz gitmeyecek, ona e deer nal getire
cektir. Bu mallar da her zaman lks ve pahal mallar olmayacak, tke
timlerinin karlnda hibir ey retmeyen tembel insanlar tarafndan
tketilmeyecektir. Tembel insanlarn reel serveti ve geliri bylesine ola
anst altn ve gm ihrac tarafndan artmayacandan, tketimleri
de bu yzden artmaz. Bu mallarn byk bir blm byk olaslkla
ara gere, hammadde ve geimlik mal retir ki, o geimlik mal da t
ketecek olanlar tketimlerinin karln kr ile birlikte yeniden rete
cek olan insanlardr. Toplumun l sermayesinin bir blm bylelikle
aktif sermayeye dnr ve eskisine gre daha byk bir miktar emei
istihdam eder hale gelir. Onlarn toprann ve emeinin yllk rn
ilk anda kk bir miktar artacak; birka yl sonunda byk olaslkla
biraz daha fazla artacak; bylelikle emekleri zerindeki ok byk bir
yk atm olacaklar.
Tahl ihracatna verilen tevik zorunlu olarak tpk spanya ve
Portekizin bu sama politikas gibi iler. Tarmn imdiki durumu ne
olursa olsun, yurtii piyasada tahlmz olmas gerekenden biraz daha
pahalandrr, yurtdnda ise biraz daha ucuzlatr. Yabanclara, zellikle
Hollandallara bizim tahlmz olmas gerekenden daha ucuza tketme
olana salamakla kalmayacan, ayn zamanda bizim insanlarmzn
bile o koullarda yiyebileceinden daha ucuza yiyebileceini byk
otorite Sir Matthew Decker anlatyor. ilerimizin mallarn olmas
gerekenden daha az miktarda gm karlnda vermelerini nlerken
Hollandallarn kendi mallarn daha az gm karlnda vermelerine
olanak salar. malatlarmz bir miktar daha pahal klarken, onlarn
kini de olmas gerekenden daha ucuz yapar.
Tevik yurtii piyasada tahln reel fiyatn nominal fiyat kadar yk
seltmediinden, belli bir miktar tahln besleyebilecei emek miktarn
91
Uuslarm ZenginCii
artrmak yerine sadece onun karl olan gm miktarn artrr, ift
ilerimize ve toprak sahiplerimize hatr saylr bir hizmet sunmadan
imalatlarmzn evkini krar. Gerekten de her ikisinin ceplerine k
k bir miktar para koyar ve belki de bunun aslnda nemli bir hizmet
olmadn ouna anlatamayz. Ama eer bu parann deeri derken
miktar arttka satn alabilecei her trl mal emek ve erzak miktar
azalrsa, bu parann hizmeti nominal ve sanaldr.
Belki de tm ngiliz Uluslar Topluluu ierisinde bu teviklerin
gerekten ie yaradn dnen yalnzca bir grup insan vardr. Bun
lar da tahl tacirleri, ithalatlar ve ihracatlardr. Bolluk yllarnda
tevikler doal olarak daha fazla ihracata yol aarlar; birinin ktln
dierinin bolluu ile telafi ederek ktlk yllarnda daha fazla ithalata
sebep olurlar. Eer bir yln bolluunun dier yln ktln telafi etmesi
engellenmezse, tevikler hem tahl tacirinin daha fazla ithalat yapmasna
olanak salayarak hem de onu daha iyi bir fiyata satmasn, dolaysyla
daha fazla kr elde etmesini salayarak ilerini iyiletirir. Bu nedenle,
teviklerin srmesini ve yenilenmesini en ok isteyenlerin bu grup oldu
unu gzlemledim.
Bizim toprak sahipleri, ortalama bolluk yllarnda tahl ithalatnda
yasaklamaya edeer ykseklikte bir gmrk vergisi konulmasn ner
dikleri zaman da, tevik konulduu zaman da, imalatlarmzn davra
nlarn taklit etni gibiler. Kurumlardan birisi ile kendilerinin yurtii
piyasadaki tekellerini garantiye alyor, dieri ile de piyasann kendi mal
lar ile imesini nlemeye alyorlar. Her iki yolla da, imalatlarm
zn benzer kurumlarla kendi mamul mallarnn reel deerini ykseltme
ye almalar gibi, tahln reel deerini ykseltmeye alyorlar. Belki
de tahl ve dier mallar arasndaki byk ve temel farka bakmyorlar. Ya
yurtii piyasadaki tekel sayesinde ya da ihracata verilen tevik sayesinde
ynl ve keten imalatlarmzn mallarn daha iyi bir fiyata satmala-
92
Adam Smitf
rina olanak saladnz zaman, bu mallarn salt nominal fiyatn deil
reel fiyatm da ykseltmi olursunuz. Daha byk miktardaki emee
ve geimlik mal salamak istiyorsanz bu imalatlarn sadece nominal
deil ayn zamanda reel krn ve servetini de artrmak, bylelikle onlara
daha iyi yaamalarna veya belli baz imalat dallarnda daha fazla emek
istihdam etmelerine olanak salamak zorundasnz. Gerekten bu ima
lat dallarn tevik etmi ve onlar lkenin olmas gerekenden daha fazla
miktarda endstrisine, alkanlna ynlendirmi olursunuz. Ancak
bu tr kurumlarla tahln nominal yani parasal fiyatm ykseltirseniz
reel deerini ykseltmi olmazsnz. iftilerimizin veya toprak sahiple
rimizin reel servetini ve reel gelirini artrm olmazsnz. Tahl retimini
de artrm olmazsnz, nk onu yetitirmek iin daha fazla ii istih
dam etmelerine olanak vermiyorsunuz. Doa yasas tahla yle bir deer
bimitir ki onun parasal fiyat ile oynayarak bu deer deitirilemez.
Ne ihracata verilen bir tevik primi, ne de i piyasa tekeli bu deeri
ykseltebilir. En serbest rekabetle de dmez. Bunun dnya leindeki
deeri onun besleyebilecei emek miktarna eittir; tek tek her lkedeki
deeri ise, ister bolluk iinde, ister orta dzeyde, isterse ktlk iinde
beslenebilsinler, o lkede geinen emein miktarna eittir. Ynl ya
da pamuklu giysiler dier tm mallarn gerek deerinin lm arac ve
belirleyicisi olamaz; ama tahl olur. Her maln reel deeri nihai olarak o
maln ortalama parasal fiyatnn tahln ortalama parasal fiyatna oran
tarafndan llr ve belirlenir. Tahln reel fiyat kimi zaman yzyl bo
yunca oluan ortalama parasal fiyat deiikliklerinden bile etkilenmez.
Bu deiikliklerden etkilenen gmn reel deeridir.
Herhangi bir yerli maln ihracatna verilen tevik primi ncelikle
merkantilist sistemin tm zmlerine yaplacak genel bir itirazdan pa
yna deni alabilir; lkenin emeinin bir blm doal akna brakl
dndan daha az avantajl bir kanala ynlendirmekle sulanabilir; ikinci
93
Ilfusfarn Zenginfigt
olarak da, yalnzca daha az avantajl bir alana ynlendirmekle kalmayp
ayn zamanda gerekten dezavantajl bir alana, yani tevik olmakszn
kendi bana yryeneyecek, zorunlu olarak da zarar edecek bir iko
luna ynlendirilmekle sulanabilir. Tahl ihracatna verilen tevik primi
ise bunlarn da tesinde yeni bir itirazla karlaabilir: retiminin tevik
edilmesi amalanan o malin retimini tevik etmedii savunulabilir.
Bu nedenle, bizim toprak sahipleri tevik primi verilmesini istedikleri
zaman, her ne kadar tacir ve imalatlarmz taklit ediyorlarsa da, bu
iki snf insann eylemlerindeki temel drtlerin aksine toprak sahipleri
kendi karlarn gzetecek ekilde davranmam olmaktadrlar. Kamu
gelirlerine hatr saylr byklkte bir masraf yklemiler, halkn gene
line ar bir vergi yk bindirmiler, ancak kendi mallarnn reel dee
rini fark edilir lde artramamlar, gmn reel deerini azaltarak
da bir lde lkenin genel alkanlnn evkini krmlar, zorunlu
olarak lkenin genel alkanlna bal olan topraklarnn tanna al
masn gelitirmek yerine kreltmilerdir.
Herhangi bir maln retimini tevik etmek iin, retime verilen te
vik priminin ihracata verilen tevik priminden daha ok ie yarayaca
dnlmelidir. Ayrca bu halka yalnzca tek vergi ykleyecektir, o da
bu tevik priminin finansmanna yapacaklar katk. Maln yurtii piya
sasndaki fiyatn ykseltme yerine drme eiliminde olacak, byle
likle de, halkn srtna ikinci bir vergi bindirmek yerine en azndan ilki
ne yaptklar katky onlara ksmen de olsa geri deyebilecektir. Ancak,
retime tevik primi ok nadiren verilir. Merkantilist sistemin yaratt
nyarglar bize ulusal servetin retimden ok ihracattan kaynakland
n retti. Bu yzden lkeye para getirmenin en abuk yolu olarak daha
ok tercih edilir oldu. retime verilen teviklerin de ihracata verilenler
den daha fazla hileye elverili olduu sylenir. Bu ne denli dorudur, bi
lemiyorum. hracata verilen teviklerin ou kez ktye kullanld pek
iyi bilinir. Ancak, retime verilen tevikin sonucunda yurtii piyasann
Adam Smtf
mala boulmas, bunun mucitleri olan imalat ve tacirlerin karna
deildir. Artan rnn yurtdna gnderilmesini, bylelikle de yurtii
piyasa fiyatnn eski dzeyinde kalmasn salayacak bir ihracat primi,
bunun nlenmesinde etkili olur. Merkantilist sistemin areleri arasnda
en ok sevdikleri de budur. Deiik meslek gruplarndan, kendi alanla
rndaki mallarn belli bir blmnn ihracatnda kendilerine prim ve
rilmesinde hemfikir olan ok sayda insan tamdm. retimde yaratt
hatr saylr arta ramen, bu zm yolu yurtii piyasadaki o mallarn
fiyatn ikiye katlamtr. Tahla verilecek tevik ise, eer o maln fiyatn
drmse harika i yapm demektir.
Ancak, retime verilen tevik benzeri bir ey ok nadir koullarda
uygulanr. Beyaz ringa ve balna avclna ton bana verilen primler
belki bu kapsamda dnlebilir. Dorudan yurtii piyasadaki mallarn
fiyatn drme eiliminde olduklar sylenebilir. Dier bakmlardan
ise etkilerinin ihracata konan dier teviklerle ayn olduu bilinmelidir.
Bu sayede lke sermayesinin bir ksm, fiyatnn maliyetini normal kr
ile birlikte karlamad mallar pazara getirmek iin kullanlmaktadr.
Ancak, bu balklk dallarna ton bana verilen tevik primlerinin
ulusun servetine bir ey katmamasna ramen, belki de lkedeki denizci
ve gemi saysn artrarak savunmasna katkda bulunduu dnle
bilir. Deyim yerindeyse tpk daimi bir ordu beslemek gibi daimi bir
donanma beslemek yerine bu tr tevik primleri ile daha az masrafla bu
yaplabilir.
Bu lehteki savlara ramen aadaki varsaymlar beni en azndan
teviklerden biri konusunda yasa koyucunun yanldn dnmeye
sevk etti.
ncelikle, ringa tevik primi ok yksek grnyor.
1771 k dnemi balklk mevsiminin balangcndan 1781 k
dnemi balklk mevsiminin bitimine dein ringa balna ton bana
95
llfusCann Zenginllgi
verilen tevik primi otuz ilindir. Bu on bir yl boyunca skoyamn
ringa balklar tarafndan yakalanan ringa miktar 378,347 fdr.
Yakalanp denizde ttslenen ringa balna sea-stick denir. Onlar ti
cari ringa denen haline getirebilmek iin yeniden paketleyip tuzlamak
gerekir; bylece f sea-stick yeniden paketlendiinde genellikle iki
f ticari ringa yapar. Bylelikle on bir yl iinde yakalanan ticari ringa
252,231 1/3 fdr. On bir yldr buna denen tevik primi de ton ba
mal 55,463 pound on bir ilin, yani bir f sea-stick bana sekiz ilin,
bir f ticari ringa bana da oniki ilin
3
A pens yapar.
Bu ringalar salamura yapmak iin kullanlan tuz da kimi zaman
sko tuzu kimi zaman yabanc tuzdur. Her ikisi de balk salamuracla-
r iin her trl gmrk vergisinden muaftr. sko tuzuna uygulanan
tketim vergisi f bana bir ilin alt pens iken yabanc tuzun vergisi
on ilindir. Bir f ringann yaklak 1.25 bushel yabanc tuza gereksi
nim duyduu varsaylr. sko tuzundan ise ortalama iki bushele gerek
vardr. Eer ringalar ihra edilecekse bu vergi hi denmez; eer yurtii
tketime sunulacaksa kullanlacak tuzun sko ya da yabanc oluuna
gre sadece f bana bir ilin denir. Bir f ringa baln salamura
yapmak iin gereken en az tuz miktar olan bir bushele uygulanan eski
sko gmrk vergisi byleydi. skoyada yabanc tuz sal balk sala
muras yapmak iin kullanlyordu. Ancak 5 Nisan 1771den 5 Nisan
1782ye dein ithal edilen tuz miktar busheli seksen drt pounddan
936,974 bushel idi: balk salamuras iin kullanlan sko tuzu ise bus
heli elli alt pounddan 168,226 bushel idi. Bu nedenle balklkta esas
olarak yabanc tuz kullanld grlyor. Bunun yan sra, ihra edilen
her f ringa bal iin iki ilin sekiz pens bir tevik denir ve yakalanan
ringalarn te ikisinden fazlas ihra edilir. Tn bunlar biraraya getir
diinizde u sonuca varyorsunuz: bu on bir yl boyunca sko tuzuyla
salamura yaplan her f ringa bal ihra edildiinde hkmete bir
96
A dam Smitf
pound yedi ilin be % pense, yurt ii tketime sunulduunda ondrt
ilin % pense mal oluyor; yabanc tuzla salamura edilenler ise ihra
edilirken bir pound yedi ilin be
3
A pense, yurtii tketime sunuldu
unda da bir pound ilin dokuz % pense mal oluyor. yi ticari rin
gann f bana fiyat ise ortalama bir guineadr, yani on yedi-on sekiz
ilinden yirmi drt-yirmi be iline dein deimektedir.
3
kincisi, ringa balklna verilen tevik ton bana verilen bir te
viktir; geminin balklktaki hnerine, baarsna gre deil ykne
gre verilir; ve korkarm ki, bu durum ounlukla gemilerin balk av
lamak deil tevik avlamak peinde komalarna neden olmutur. 1759
ylnda tevik primi ton bana elli ilin iken, skoyann tm balk
teknelerinin getirdii ringa salamuras yalnzca drt f idi. O yl her bir
ringa salamuras fs yz on pound onbe ilin, ticari ringann fs
ise yz elli dokuz pound yedi ilin alt pense mal olmutu hkmete.
ncs, beyaz ringa balklna (20 ila 80 ton kapasiteli kapal
balk gemilerine ya da gverteli gemilere ton bana verilen bu te
vik priminin biiminin, (bu uygulamann ithal edildii) Hollandann
konumuna uyduu kadar skoyann konumuna uymad grlyor.
Hollanda ringalarn genellikle mekan olan denizlerden ok uzakta,
bylelikle de balkln uzak denizlere su ve erzak tamaya elverili
olan gverteli gemilerle yapyor. Oysa ringa balklnn yrtld
balca yerlere komu olan Hebride yahut Bat Adalar, Shetland Adalar
ile kuzey ve kuzeybat sahilleri hep hali denen krfezlerle dolu. Rin
galar genellikle bu denizleri ziyaret ettikleri mevsimlerde bu halilerde
konaklarlar, ringalarn ve dier balklarn ziyareti dzenli ve srekli de
ildir. O nedenle de skoyann zel konumuna en uygun balklk
eklinin tekne balkl olduu grlyor. Balklar kyda ringalar
yakalar yakalamaz ya hemen salamura yapar ya da taze olarak tketirler.
3 Bu cildin sonundaki tablolara baknz.
97
Uluslarn ZenginCii
Ancak, kapal gemi balklna verilen ton bana otuz ilinlik tevik
pirimi, salamura baln kapal gemiler gibi pazara getiremeyen gver-
teli tekneler iin caydrc nitelik tar. O nedenle de kapal gemilere
tevik verilmeye balanmadan nce hatr saylr byklkte olan ve o
zamanlar istihdam ettii denizci says imdiki kapal gemilerin al
trdklarndan hi de daha az olmayan gverteli tekne balkl, artk
neredeyse tmyle kmek zeredir. Ancak imdi harap olmu ve terke
dilmi bu balklk biiminin eski durumu hakknda fazla konuabile
cek durumda olmadm itiraf etmeliyim. Gverteli tekne balklna
tevik primi verilmediinden, bunlarn durumu hakknda gmrk ve
tz vergisi memurlar bir kayt tutmamtr.
Drdncs, tskoyamn birok yerinde, yln belli mevsimlerinde
halkn yiyeceinin ok nemli bir blmn oluturur. Yurtii piyasa
da bunun fiyatn drecek bir tevik, durumlar pek iyi olmayan ok
sayda yurttamzn refahnn nemli lde iyilemesine katkda bu
lunacaktr. Ancak, kapal gemi ringaclna verilen tevik hi de iyi bir
amaca hizmet etmemektedir. Yurtii piyasann doyurulmas iin kendi
sinden kat be kat daha uygun olan gverteli tekne balkln mahvet
mi, ihracata verilen varil bana ek iki ilin sekiz penslik tevik de kapal
gemi balkl rnlerinin te ikisinden fazlasnn ihra edilmesine
neden olmutur. Otuz krk yl nce kapal gemi tevikinin balama
sndan nce beyaz ringann fiyatnn f bana on be ilin olduunu
rendim. On on be yl nce ise, yani gverteli tekne balklnn
tmyle mahvolmasndan nce, bu fiyatn f bana on yedi ila yirmi
ilin olduu syleniyor. Son be ylda bu fiyat ortalama f bana yirmi
be ilin oldu. Ancak, fiyatlardaki bu ykseli skoya kylarnda ringa
nn gerekten ktlamasndan kaynaklanyor olabilir. Ayrca ringalarn
fiyatna dahil olan flarn fiyatnn da Amerikan savann (Amerikan
Bamszlk Sava kastediliyor ev.) patlak vermesinden bu yana ikiye
98
A dam Smitf
katlandn, yani ilinden alt iline frladn belirtmeliyim. Yine
eski zamanlarn fiyatlarna ilikin bana verilen hesaplarn standart ve
istikrarl olmadn da sylemeliyim. ok drst ve byk deneyim
sahibi yal bir adamn bana aktardna gre elli yldan dalia fazla bir
sure nce iyi kalitede ticari ringann piyasa fiyat genellikle bir guinea
imi. Bu da sannn ortalama fiyat gibi grnyor. Ancak, tn hesaplar
i piyasadaki fiyatn dmemesinin sebebinin kapal gemi teviki oldu
unu gsteriyor.
Bylesine cmerte verilen teviklerden sonra balklk iine giri
enlerin mallarn nceden alk olduklar fiyattan hatta ondan da yk
sek bir fiyattan sattklarnda krlarnn ok byk olmas beklenir; ya da
en azndan kimilerinin byle olmas olasdr. Ancak, genellikle aksinin
gerekletiine inanmak iin geerli nedenlerim var. Bu tr tevikler ge
nellikle gz kara giriimcileri hi anlamadklar bir ikoluna balklama
dalmaya yreklendiriyor, kendi ihmalleri ve beceriksizlikleri, hkme
tin cmertlii sayesinde kazandklarn silip spryor. 1750 ylnda,
beyaz ringa balkln tevik amacyla ton bana otuz ilin verilmesini
ngren ayn yasayla birlikte (II. Georgeun 23. saltanat ylnda kan
24 sayl ferman), (tm teviklerin yan sra hem ngiliz hem de yabanc
tuzun gmrksz kullanld her fnn ihracat karlnda f bana
ayrca iki ilin sekiz pens denmesi de ilk kez bu dnem ngrlyordu)
hissedarlarnn her yz poundluk hisselerinin karlnda alt ayda bir
denmek zere gmrk gelirlerinden ylda pound almalarn ng
ren, be yz bin pound sermayeli bir anonim irket de kuruldu. Bakan
ve dier yneticilerinin Londrada ikamet ettii bu byk irketin yan
sra lkenin birok limannda, kr ve zarar kendilerine ait olmak, ser
mayesi de on bin pounddan aa olmamak kouluyla ok sayda balk
lk odas kurulmasna da karar verilmitir. Byk irkete verilen btn
gelir ve teviklerin ayns bu kk irketlere de tannyordu. Byk ir
99
Uluslarn ZengirCii
ketin kontenjan ksa srede doldu ve lkenin deiik liman kentlerinde
ok sayda balklk odas kuruldu. Tn bu teviklere ramen, kkl
bykl bu irketlerin hemen hemen hepsi sermayelerinin ya tamamn
ya da byk bir blmn yitirdiler; geriye tek tk bir iki tane kald;
artk beyaz ringa balkl hemen hemen tmyle zel giriimciler ta
rafndan yrtlyor.
Eer herhangi bir rn lkenin savunmas asndan nemliyse
bunun salanmasn tmyle komulara brakmak akllca olmayabilir;
eer bu rn yurtiinde baka trl retilemiyorsa o zaman onu des
teklemek yerine dier endstri dallarna vergi uygulamak daha akllca
olur. ngiliz yapm yelken bezi ve barut ihracatlarna verilen tevikler
belki de bu adan hakl grlebilir.
Ancak, baz sanayi dallarn desteklemek uruna halkn byk bir
blmnn retimini vergilendirmek pek akllca olmasa da, ar zen
ginliin verdii kaytszlk iinde, halk nereye harcayacan bilmedii
byk bir gelir sahibi olduu zaman, gzde imalat dallarna bu tr te
vikler vermek dier gereksiz masraflar kadar doal karlanabilir. zel
harcamalarda olduu gibi kamu harcamalarnda da byk aptallklar
yapmak byk servet sahibi olunduunda mazur grlebilir. Ancak,
byk zorluk ve sknt zamanlarnda bylesine savurganl srdrmek,
samalktan da te bir ey olsa gerek.
Tevik denilen ey kimi zaman bir vergi iadesinden baka bir ey
deildir, bunun sonucunda da gerek bir tevik priminin karlat iti
razlarla pek karlamaz. rnein rafine eker ihracatna verilen tevik
bir lde kahverengi ve muscovado ekerlerinden alnan verginin iade
edilmesi olarak dnlebilir. lenmi ipek ihracatna verilen tevik de
yine ham ve atk ipek ithalatndan alnan verginin iadesi gibidir. Barut
ihracatna denen tevik, kkrt ve gherile ithalatna konan verginin
iadesidir. Gmrk dilinde mallarn ithal edildii ekliyle ihracatnda
100
Adam Smtf
yaplan tm bu demelere vergi iadesi denir. malat ya da baka tr bir
ilem sonucu biiminin deiip yeni bir ad aldnda ise, buna tevik
primi denir.
Devlet tarafndan belli alanlarda baar gsteren imalat ve zana-
atkrlara verilen primler tevik primleri kadar muhalefetle karlamaz
lar. Olaanst beceri ve hneri tevik etmekle, bu alanlarda istihdam
edilen iilerin rekabetini diri tutmaya hizmet ederler. Niyetleri doal
istihdam dengesini altst etmek deil olabildiince eksiksiz ve mkem
mel ilemesini salamaktr. Bunun yan sra prim masraflar ok czi
iken tevik primlerinin tutar ok fazladr. Tahla verilen tevik primi
nin devlete maliyeti kimi zaman ylda yz bin poundu aar.
hracat teviki, prim ve vergi iadesi terimleri zaman zaman birbiri
nin yerine kullanlyorsa da biz her zaman iin szcklere taklp kalmak
yerine iin zne bakmalyz.
Tahl Ticareti ve Tahl Yasalar
Hakknda
Arasz
Tahl ihracatna tevik primi verilmesini ngren yasann ve bu
konudaki dier dzenlemelerin bu kadar ok vlmesinin ne denli
haksz olduuna ilikin gzlemlerimi aktarmadan bu blm bitirmek
istemiyorum. Tahl ticaretinin niteliini ve o konudaki temel Britanya
yasalarn zel olarak incelemek, bu sav kantlamaya yeter. Bu konu
nun byk nem ierdiinden, bu araszn de uzun tutulmasn ho
grmek gerekiyor.
Tahl tacirinin ii, kimi zaman tek bir kii tarafndan yrtlse de
aslnda doas gerei birbirinden ayr ve bamsz drt farkl daldan olu
uyor. Bunlardan ilki yurtii ticaret, kincisi yurtii tketime sunulmak
101
llCusCarn Zenginlii
zere ithalat, yerli mallarn yurtdna ihrac, son olarak da yeniden ih
ra amacyla tahl ithal etmek.
I. Yurtii ticaretle uraan bir tacirin karlar ile halkn byk bir
blmnn karlar, ilk bakta atyor gibi grnse de, byk ktlk
yllarnda bile aslnda tmyle ortaktr. Tahlnn fiyatn ancak gerek
ktlk mevsiminin gerektirdii kadar yksek tutmaktr tacirin yararna
olan, daha yksek tutmak deil. Fiyat daha da ykseltmekle tketi
min evkini krm, az ok herkesi, zellikle de aa tabaka insanlar
n tutumlu ve idareli olmaya zorlam olur. Fiyat ar ykseltmekle
tketimin evkini yle bir krar ki o mevsimin arz tketimin ok s
tnde kalabilir; bir sonraki hasat zaman geldiinde de, yalnzca doal
sebeplerden dolay rnnn bir blmn yitirme riskiyle deil, ayn
zamanda kalan blm de, aylar ncesi olduundan ok daha dk bir
Fiyata satma riskiyle kar karya kalabilir. Eer fiyat yeterince yksek
tutmazsa da bu kez tketimi ylesine tevik etmi olur ki tketimin
tmn karlayamaz; sadece baka trl davrand takdirde kazana
ca gelirin bir blmnden olmakla kalmaz, ayn zamanda insanlar
daha mevsim bitmeden, ktln zorluklarndan da te aln korkun
deheti ile babaa brakr. Gnlk, haftalk aylk tketimlerinin olabil
diince mevsimlik arz ile orantl olmas halkn karnadr. Yurtii tahl
tacirinin kar da ayn yndedir. Arz miktarn olabildiince doru kes
tirebilirse, rnn en yksek fiyata ve en yksek krla satabilir; hem
rnn durumu hakkndaki, hem de kendisinin gnlk, haftalk, aylk
satlar hakkndaki bilgisi de ona arz miktarn olabildiince doru sap
tama olana verir. Halkn karn gzetmeden de, srf kendi karn
gzeterek, ktlk yllarnda bile, aklbanda bir kaptann kimi zaman
mrettebatna davrand ekilde, onlara davranmak yolunu benimser.
Kaptan erzakn yetmeyeceini anlaynca, taynlar ksar. Ar ihtiyat
nedeniyle bunu zaman zaman gerekmediinde de yapsa bile, daha az
102
Adam Smtf
tedbirli bir ynetimin yolaaca tehlike, sefalet ve ykn ile karlatrl
dnda, bunun bir nemi yoktur. Ayn ekilde, ar para hrsyla yurtii
tahl taciri de zaman zaman tahlnn fiyatn, mevsimin ktlk dzeyinin
gerektirdiinden daha yksek dzeyde tutsa bile, halk mevsim sonunda
yaanacak bir alktan baaryla koruyan bu tavrdan halkn duyaca
rahatszlk, onlar mevsim banda cmerte davranmann yolaa s
kntyla karlatrldnda hibireydir. Tahl tacirinin kendisi de, sa
dece kendisini genellikle gaza getirdii iin deili ayn zamanda kendisi
bu fkeden kurtulabilse bile mevsim sonunda elinde kalan ve sonraki
mevsim iyi gittii takdirde, baka trl durumda olmas gerektiinden
ok daha dk bir fiyata satmak zorunda kalaca iin, bu ar hrs
yznden zarar grebilir.
Gerekten de, eer byk bir tccar irketi geni bir lkenin tm
rnne sahip olabilseydi, belki o zaman sylendiine gre HollandalI
larn Molucca baharatlarnn fiyatnn dmesini nlemek iin bir ks
mm dkmesi gibi bir yol izlemek onlarn karna olabilirdi. Ama, yasa
zoruyla da olsa bylesine geni kapsaml bir tahl tekeli kurmak olanak
szdr; yasalarn ticareti serbest brakt her yerde de, rnn ounu
kapatacak byklkteki birka byk sermayenin tekeli altna girmeye
dierleri en az uygun olan mal, tahldr. Birka zel kiinin sermayesiyle
satn alabileceinden ok daha deerli olmasnn yan sra, bunu yapa
bilecek gte olsalar bile, tahln retim ekli de onun tmn satn
almalarn pratikte olanaksz klmaktadr. Her uygar lkede olduu gibi
yllk tketimi ok yksek bir mal olduu iin, tahl retiminde her yl
dier mallarn hibirinin retiminde olmad lde emek istihdam
edilir. Topraktan ilk kt zaman bile zorunlu olarak mlkiyeti ok
daha fazla saydaki insan arasnda bllr; bu sahipler de asla dier
bamsz imalatlar gibi bir araya gelemezler, ancak zorunlu olarak l
kenin drt bir yanma dalrlar. Bu ilk sahipler tketicilere ya kendi
103
Uuslarm Zenginlii
evrelerinden ya da dier yurtii tacirlerden mal salarlar. Bu yzden
de ifti ve frnc da dahil olmak zere tahl i ticareti ile uraanla
rn says herhangi bir mal zerine alanlardan kat be kat fazladr. Bu
yaygn konumlar da onlarn bir ekilde bir araya gelmelerini olanaksz
klar. Bu nedenle, eer herhangi bir ktlk ylnda, bunlardan birisi elin
de mevsim sonuna dein tketebileceim umduundan daha fazla tahl
kaldn dnecek olursa asla kendi zarar ve rakiplerinin yarar pa
hasna fiyatn yksek tutmayacak, yeni rn piyasaya gelmeden bir an
nce elindeki tahl karabilmek iin fiyat kracaktr, dierleri de ayn
gdlerle hareket edecek. Hepsi de ellerindeki tahl kendi deerlendir
melerine gre o yln ktlk derecesi asndan en uygun fiyata satmak
zorunda kalacaklardr.
Getiimiz iki yzyl boyunca Avrupay etkileyen alk ve ktlkla
rn ounun elimizde ok net olarak bulunan verilerine bakarak tarihini
inceleyen herhangi birisi, sanyorum, bir aln sebebinin ne yurtii
tahl ticaretiyle uraanlar ne de baka bir ey olduunu, aln sade
ce ve sadece kimi zaman sava yznden olmakla birlikte ou zaman
mevsimlerden kaynaklandn, ktln ise sadece aln yarataca
olumsuzluklar yanl yntemlerle gidermeye alan hkmet baskc
politikalarndan kaynaklandn fark edecektir.
Her kesinde serbest ticaret ve iletiimin olduu yaygn bir tarm
lkesinde mevsimlerin elverisizliinden kaynaklanan ktlk asla bir a
lk derecesine varmaz; idareli kullanld takdirde, en kt rn bile bol
luun ortalama dzeyde olduu yl rahat rahat geinenlerle ayn sayda
insan yl boyu beslemeye yetecektir. rn iin en elverisiz yllar, ar
kuraklk veya ar yamur grlen yllardr. Ancak, tahl hem yksek,
hem de alak yerlerde, hem ok nemli hem de ok kuru yerlerde ayn
lde yetitii iin, lkenin bir tarafna zarar dokunan kuraklk ya da
yamur lkenin dier tarafna faydal gelecek; ler ne kadar hem nemli
104
Adam Smitf
hem de kurak mevsimde rn ortalama ya zamanna gre olduka
az olsa da, lkenin bir tarafndaki kayp dier tarafndaki kazanc telafi
edecektir. Hem ok nemli bir toprak isteyen hem de yetimesinin bel
li bir dneminde tmyle su altnda olmas gereken pirincin yetitii
lkelerde, kurakln etkileri ok daha iddetlidir. Ama, devlet serbest
ticarete izin verse, kuraklk bu gibi lkelerde bile bir ala yol aacak
boyutlara varmaz. Birka yl nce Bengalde grlen kuraklk byk
olaslkla ok byk bir ktla yol am olabilir. Belki de baz elverisiz
yasal dzenlemeler, Dou Hindistan irketinin pirin ticaretine getir
dii kimi mantkszca kstlamalar bu ktln alk derecesine varmasna
katkda bulunmutur.
Bir ktln skntlarn gidermek amacyla hkmet tm tacirlere
tahllarn kendi makul grd fiyattan satmasn emrettii zaman, on
larn mallarn pazara getirmesine engel olarak, daha mevsimin banda
bir ala sebep olabilir; ya da pazara getirseler bile, halkn ar tketme
sini tevik ederek mevsim sonundan nce bir ala yol aabilir. Snrsz,
kstsz tahl ticareti zgrl, bir alk felaketine kar alnabilecek en
iyi nlem olduu gibi, bir ktln yarataca elverisizlikleri de en iyi
ekilde hafifletir; nk gerek bir ktln yarataca sorunlar tmyle
giderilemez, ancak hafifletilebilirler. Hibir ticaretin yasalarca tmyle
korunmaya gereksinimi olmad gibi hibir ticaret de bunu istemez,
nk hibir ticaret halkn nefretine bu denli maruz kalmamtr.
Ktlk yllarnda alt tabakalardan insanlar, skntlarnn sebebini
nefretlerinin ve fkelerinin hedefi haline gelen tahl tacirlerinin para
hrsna yorarlar. Bu nedenle de, tacir bu gibi durumlarda kr etmek
yerine sklkla toptan mahvolmann, depolar talan edilmenin eiine
gelir. Ama, tahl tacirinin, fiyatlar yksekken esas kr yapmay bekledii
dnem ktlk yllardr. Genellikle kimi iftilerle belli bir dnem bo
yunca belli bir miktar tahl belli fiyattan satn almak zere szlemeler
105
UCusCarn Zenginlii
yapar. Bu szleme fiyat ortalama ve makul fiyata gre belirlenir; bu da,
son ktlk yllarndan nce budayda quarter bana yirmi sekiz ilindi,
dier tahl fiyatlar da ona gre belirlenmiti. Bu nedenle, tahl taciri
ktlk yllarnda tahln byk bir blmn normal fiyattan satn alr
ve ok daha yksee satar. Ama bu olaanst kr artk onun iini dier
ikollar ile ayn dzeye getirmekten, hem malin kendisinin dayanksz
bir nitelie sahip oluunun hem de fiyatnda sk grlen ve nceden
kestirilemeyen dalgalanmalarn sebep olduu dier zamanlardaki zarar
n telafi etmekten ok uzaktr. Srf bu nedenle bu ikolunda dierlerine
gre ok seyrek olarak byk servetler elde edilebilir. Ana kr etmeye
ok elverili tek dnen olan ktlk yllarnda halkn bu ikoluna duydu
u nefret, karakter sahibi insanlar bu ie girmekten alkoyar. O nedenle
de bu ikolu daha alt dzeydeki birok meslek adamna terkedilmitir;
deirmenciler, frnclar, uncular, un komisyoncular ve ok saydaki se
fil seyyar satc, yurtii piyasada retici ile tketici arasna girmektedir.
Oysa, Avrupann eski politikasnn, halka bylesine yararl bir ti
carete duyulan yaygn nefreti yattracak yerde onaylayp cesaretlendir
dii grlyor.
Kral VI. Edvvardn 5. ve 6. ylnda karlan 14 sayl fermanla, sat
mak amacyla tahl alan herkesin istifi ilan edilecei, ilk seferinde iki ay
hapis cezas ve tahl bedeli kadar para cezasna mahkum edilecei, ikinci
seferinde alt ay hapis ile tahl bedelinin iki kat kadar para cezasna mah
kum edilecei, nc kez de yinelenmesi durumunda ise boyunduruk
la halka tehir edilip kral affedene dein hapiste yataca duyuruldu.
Avrupann dier birok yerindeki eski politika da Ingilteredekinden
daha iyi deildi.
Atalarmz, tahl iftiye dediinin ok stnde fahi bir krla sa
tan tahl tacirinden almak yerine daha ucuza iftiden alabileceklerini
dnm olmallar. Bu yzden de bu ikolunu tmden yok etmek is
106
Adam Smitf
tediler. Hatta, retici ile tketici arasna girebilecek herhangi bir aracy
bile engellemeye altlar; bylece ancak drst ve adil bir insan olarak
bu ii yapma belgesine sahip olanlarn yrtmeye yetkili olduu tahl
ticareti zerine de kstlamalar getirmi oluyorlard. VI. Edwardn fer
man ile bu lisans alabilmek sulh yargcnn iznine balyd. Ama bu
kstlamann bile yetersiz olduu dnld, Elizabethin bir ferman ile
bu ayrcaln tannmas aylk toplantlara brakld.
Avrupann eski politikas bu ekilde, ehirlerin ikolu olan imalat
ile ilgili olanlardan olduka farkl ilkelerle, lkenin en eski ikolu olan
tarm dzenlemeye alt. iftiyi yalnzca tahln anlk tketicisi ya da
simsarlardan baka bir mteriye brakmayarak, onu yalnzca bir ifti
deil ayn zamanda bir tahl taciri ya da perakendecisi gibi almaya da
zorlad. Oysa birok durumda sanayicinin kendi maln dkkanlarda
perakende satmasn engellemiti. Yasalardan birisi ile, nasl yaplaca
pek de iyi anlalmadan tahl ucuz tutarak lkenin genel karlar ko
runmaya allyordu. Dier yasayla da, sanayicinin ucuza perakende
mal satmas durumunda ilerinden olaca sanlan dkkan sahiplerinin
karlar korunmaya allyordu.
Oysa sanayici, her ne kadar dkkan amasna ve mallarn peraken
de olarak satmasna izin verilse bile, bir dkkan sahibinden daha ucuza
satamaz. Sermayesinin ne kadarn dkkanna ayrrsa o kadarm kendi
ikolundan ekmi demektir. ini dier insanlarla ayn dzeyde srd
rebilmesi iin hem bir imalatnn krn hem de bir dkkancnn krn
elde edebilmesi gerekir. rnein, yaad kasabada hem imalat hem de
perakendecilik sektrlerinde sermayenin normal kr yzde on olsun;
bu durumda dkkanna koyduu kendi malnn her bir parasna yzde
yirmi kr koymas gerekecektir. Atlyesinden dkkanna mallarm ta
d zaman onlar bir tacire ya da dkkancya satm gibi deer bimesi
gerekir. Eer bunun altnda deer bierse imalat sermayesinin krnn
107
llCusCarn ZenginCii
bir blmnden olur. Yine onlar kendi dkkannda satt zaman da,
bir dkkancnn satt ile ayn paraya satmad srece dkkancla
ayrd sermayesinin krn azaltm olur. Bu nedenle, ayn maldan if
te kr elde ediyormu gibi grnse de, bu mallar iki farkl sermayeye
ait olduu iin, bunlara ait sermayenin tm zerinden bir kr elde
etmektedir; eer bundan daha az bir kr elde ederse zararda demektir,
yani sermayesinin tmn komularnn oununki kadar ayn avantaj
la istihdam etmiyor demektir.
iftiye, imalatnn yapnas yasaklanan eyi yapnas, yani serma
yesini iki farkl alana blmesi, bir blm ile piyasann anlk gereksi
nimlerini karlamak iin tahl ambarn dolu tutmas, dier blm
n de topran ekip bimekte kullanmas emredildi. Ancak, bu ikinci
blm iftilik sermayesinin normal krndan daha aasn istihdam
edemeyecei gibi, ilk blm de bir tacir sermayesinin normal krndan
daha aasn istihdam etmeye dayanamaz. Gerekten tahl ticareti iin
de kullanlan sermaye ister adna ifti denen kiiye, isterse adna tahl
ticareti denen kiiye ait olsun, her iki durumda da sahibinin zarar et
meyeceini garanti edebilmesi, frsat bulduunda baka bir ie gemeyi
daha krl bulmamas iin ayn kr elde etmek zorundadr. Bu nedenle
de, bir tahl tacirinin iini yapmaya zorlanan ifti, tahln herhangi bir
tahl tacirinin serbest rekabet durumunda satmak zorunda kalacandan
daha ucuza satanayacaktr.
Sermayesinin tmn tek bir ikoluna yatran tacir, emeini tek
bir ie ayran ii ile ayn stnle sahiptir. i ayn bir ift el ile daha
fazla i karmasna olanak salayacak bir ustalk elde ederken, tacir de
mallar alp satma iini, ayn sermaye ile daha ok miktarda i kotarmaya
yarayacak ekilde kolay yapaca bir yntem kazanr. Birinin iini daha
ucuza yapabildii gibi dieri de mallarn, sermayesi ve dikkati ok sa
yda alana blnm birinden daha ucuza satabilir. malatlarn ou
108
Adam Smith
mallarn, tm ii onlar toptan alp perakende satmak olan kurnaz ve
hamarat bir dkkanc kadar ucuza satmaya dayanamadlar. iftilerin
daha byk bir blm ise, belki drt be mil uzaklktaki bir kasabann
halkn doyurmak iin kendi tahln, tm ii toptan ald tahl byk
bir depoda biriktirip perakende satmak olan kurnaz ve alkan bir tahl
taciri kadar ucuza satmaya hi dayanamaz.
malaty dkkancnn iini yapmaktan alkoyan yasa, bu sermaye
iblmn daha da hzlandrmaya almtr. iftiyi tahl tacirinin
iini de yapmaya zorlayan yasa ise onu bu kadar hzl almaktan al
koymaya abalamtr. Her iki yasann da doal zgrlkleri ihlal ettii,
bu yzden de adil olmad aktr. Her ikisi de adil olmad lde
isabetsizdir. Bu tr eylerin ne zorlanmas ne de engellenmesi hibir
toplumun karna deildir. Emeini ya da sermayesini konumunun
gerekli kldndan daha ok sayda alana bltren kii, asla komu
suna fiyat krarak zarar veremez. Ancak kendi kendine zarar verebilir,
zaten genellikle de onu yapmaktadr. Her ie koturan adam asla zengin
olamaz der atalarmz. Ama, konumlar gerei halk kendi karn yasa
koyucudan ok daha iyi gzetebileceinden, daima yasalar halkn ka
rnn gzetilmesini halka brakmaldr.
Yalnzca her toplum iin yararl olan sermayenin iblm engel
lenmekle kalmam, ayn zamanda benzer ekilde topran tarma a
lp ekilmesi de engellenmitir. iftiyi bir yerine iki ikolu ile birden
uramak zorunda brakm, bylelikle yalnzca ekip bimeye ayraca
sermayesini ikiye blmeye zorlamtr. Ama, eer rnnn tmn
olabildiince abuk bir tahl tacirine satma zgrlne sahip olabilsey
di, tm sermayesi toprana abucak geri dnebilecek, topran daha
fazla slah edip daha iyi ekebilmek iin bu sermayeyi daha fazla sr
satn almakta ve daha fazla ii kiralamakta kullanabilecekti. Oysa, tah
ln perakende satmaya zorlanmakla sermayesinin byk bir blmn
109
Uuslarm Zenginlet
yl boyunca ambarlarnda tutmaya zorlanyor, bylelikle de topran
ayn sermaye ile baka trl yapabilecei kadar mkemmel ekip biemi-
yordu. Bu nedenle, bu yasa, tahl ucuzlatmak yerine, topran slahn
engelleyerek tahl daha kt, dolaysyla da daha pahal hale getirmitir.
Tahl yetitirilmesine en fazla katkda bulunabilecek olan ikolu,
eer yeterince korunup tevik edilirse, iftininkinden sonra tahl taciri
nin ikoludur. Tpk toptanc tacirin ikolunun sanayicininkini destek
lemesi gibi, iftinin ikolunu da tahl ticaretinin ikolu destekler.
Toptanc tacir, imalatya hazr bir pazar salayarak, mal olabil
diince hzl biimde elinden alp retimden nce ona para deyerek,
sermayesinin tmn, hatta kimi zaman tm sermayesinden de daha
fazlasn srekli olarak imalat sektrnde tutabilmesine, bylelikle top
tanc yerine nihai tketiciye verecei durumla karlatrldnda, daha
byk miktarda mal retebilmesine olanak salar. Toptanc tacirin
sermayesi de genellikle birok imalatnn sermayesini yerine koymaya
yeteceinden, aralarndaki bu iliki, byk bir sermaye sahibinin ok
saydaki kk sermaye sahibini desteklemesi ve onlarn mahvna sebep
olacak ekilde zarar ve felaket ile karlatklarnda onlara yardm etme
sine benzer.
Tm dnyada ayn trden bir iliki de iftiler ile tahl tacirleri ara
snda kurulmu olup, tahl tacirlerine olduu kadar iftilere de yarar
salar. iftiler sermayelerinin tmn, hatta tmnden de fazlasn
srekli olarak ekip bime iinde istihdam edebilirler. Btn ikollarn-
dan daha sk rastlanlan kazalarda ise, srekli mterileri olan varsl tahl
taciri onlar karlar gerei desteklemek iin gerekli olanaa sahip olur,
imdiki gibi toprak sahiplerinin merhametine ya da kahyalarnn insa
fna bel balamak zorunda kalmazlard. imdilerde olanaksz olmakla
birlikte, bu ilikiyi evrensel olarak bir kere kurma olana olsayd, krall
n tm tarm sermayesini imdilerde blnm olduu birok ikolun-
110
Adam Smitf
dan ekip asl iine, yani ekip bimeye ayrmak, aa yukar bu byk
sermayenin ilemlerini destekleyecek byklkte bir baka sermaye bu
labilmek olanakl olsayd, koullardaki bu deiiklik tm lkede hayal
bile edemeyeceimiz byklkte bir gelime yaratabilirdi.
Bu yzden de VI. Edwardn retici ile tketici arasna herhangi bir
arac girmesini olabildiince yasaklayan ferman, serbeste yrtlmesi
sadece bir ktln yol aabilecei skntlar en iyi biimde hafifletmek
le kalmayp o felaketi de en iyi ekilde nleyebilecek bir ikolunu yok
etmeye almaktadr: iftinin iinden baka hibir ikolu tacirinki ka
dar tahl retimine katkda bulunamaz.
Bu yasann katlklar daha sonra art arda kan birok fermanla yu
muatld; nce tahl fiyat quarter bana yirmi ilini gemedii srece
tahl toptan kapatmaya izin verildi, sonra aama aama bu snr yirmi
drt, otuz iki ve krk iline kt. Sonunda, II. Charlesn 15. ylnda
kan fermann 7. maddesi ile, buday fiyat quarter bana krk sekiz
ilini gemedii srece buday kapatmak ya da yeniden sat amacyla
buday satn almak, vurguncular dndaki herkes iin yasal hale geldi.
Dahili tahl ticareti ile raanlarn bugn sahip olduu zgrlklerin
tm bu fermanla tannd. imdiki kraln 12. ylnda bir fermanla he
men hemen stokular ve vurgunculara kar karlm tm dier eski
fermanlar yrrlkten kaldrlm, ancak halen de yrrlkte olan bu
fermann getirdii kstlamalar olduu gibi braklmtr.
Yine de bu ferman bir ekilde halk arasnda yaygn olan ok sama
iki nyargy onamaktadr.
Birincisi, buday fiyat quarter bana krk sekiz iline kadar, dier
tahllarn fiyat da o oranla ykseldii zanan, tahl kapatmann neredey
se insanlar incitmek gibi olduunu varsaymaktadr. Ancak sylenilenler,
dahili tacirlerin kapatt tahln fiyatnn asla halka zarar verecek kadar
yksek olmadn gsteriyor. Dahas, quarter bana krk sekiz ilin ok
111
Uluslarn Zenginlii
yksek bir fiyat saylmasa da, yeni rnn hemen hemen hi bir bl
mnn elden karlmad, herhangi bir blmnn halka zarar ve
recek ekilde kapatlmasnn cahiller tarafndan bile dnlemeyecei,
ktlk yllarnda sk sk hasadn hemen sonrasnda ortaya kan fiyattr.
kinci olarak, halka zarar verecek ekilde tahln ksa bir sure sonra
ayn piyasaya yeniden srlmek zere satn alnmasn nleyecek belli
bir fiyat dzeyi olduu varsaylmaktadr. Ama eer bir tacir ksa bir sre
sonra yeniden ayn piyasaya satmak zere belli bir piyasada tahl alyorsa,
bunun nedeni piyasann belli nedenlerle sezon boyunca kendiliinden
doyurulamayacan, bylelikle fiyatn ksa bir sre sonra ykseleceini
dnmesidir. Eer bu yargsnda hatalysa, yani fiyat ykselmezse, bu
ie yatrd sermayesinin tm krn yitirmekle kalmaz, sermayesinin
tahl depolayp saklamak iin gerekli masraflara ayrd blmn de
yitirir. Bylelikle, o pazara mal arz etmekten kand insanlara zarar
vermekten ok kendi kendisine zarar verir, nk onlar sonradan yine
ucuza mal bulabilirler. Yok eer ngrs doru karsa, ok sayda in
sana zarar vermek yerine onlara en byk hizmeti salam olur. Aksi
halde karlaacaklar ktln skntlarn biraz daha nce hissetmelerini
salayarak, fiyatn ucuzluunun onlar mevsimin ciddi ktlna uygun
denden ok daha hzl tketmelerini tevik etmesi durumunda ok
ar biimde hissedecekleri duygular nler. Gerekten ktlk ba gster
dii zaman halkn yapabilecei en iyi ey skntlar olabildiince aylara,
haftalara, gnlere yayabilmektir. Tahl tacirinin kar onu tam da bunu
yapmaya ynlendirir: noktas virglne bunu yapacak denli ayn kar
lara, ayn bilgilere ya da ayn yeteneklere sahip birisi de kmadka,
bu en nemli ticaret ileminde tmyle ona gvenmek gerekir; ya da,
dier bir deyile, yurtii arz ilgilendirdii lde, tahl ticareti tmyle
serbest braklmaldr.
Mallarn toptan kapatlmasndan ve araclktan duyulan korkunun
yaygnl, byclkten phelenip dehete dmeye benzer. Byc-
112
Adam Smtf
lkle sulanan anssz biareler kendilerinden bilinen talihsizlikler ba
kmndan bu araclardan daha masum deildirler. Byclk aleyhine
alan tm davalara bir son veren ve insanlarn sanal sularla komu
sunu sulayarak kt emellerini tatmin etme olanaklarn elinden alan
yasa, yle grnyor ki bu yolla tm bu korkularn ve kukulan etkin
biimde ortadan kaldrmtr. Dahili tahl ticaretine tmyle serbestlik
salayan yasa da byk olaslkla halkn mal kapatmak ve araclktan
duyduu korkular da etkin biimde ortadan kaldracaktr.
Ama, tm kusurlarna ramen II. Charlesn 15. ylnda kan 7
sayl ferman, yurtii piyasaya bol miktarda mal arz edilmesine ve tar
mn gelimesine, belki de mevzuattaki dier tm yasalardan daha fazla
katkda bulunmutur. Bu yasa sayesinde dahili tahl ticareti imdiye de
in grlmemi lde zgrle ve korumaya kavumu; hem yurt ii
arz, hem de iftiliin karlar, ithalat ya da ihracat sektrlerinin tevik
edeceinden daha fazla dahili ticaret tarafndan tevik edilmitir.
Byk Britanyaya ithal edilen her trl ortalama hububat miktar
nn tketilene oran, Tahl Ticareti zerine Notlarn yazarna gre bire
be yz yetmiten daha fazla deildir. Bu nedenle, yurtii piyasay do
yurmak asndan dahili ticaretin nemi, ithalatn neminden be yz
yetmi kez daha byk olmal.
Byk Britanyann ihra ettii her trden ortalama tahl miktar
da, yine ayn yazara gre, yllk retimin otuz birde birinden fazla deil
dir. Bu yzden de tarmn tevik edilmesi asndan, yurtii retime bir
pazar salayan dahili ticaretin nemi ihracatnki kadar byk olmal.
Siyasal aritmetik ve hesaplamalara pek gvenmem. Bunlar sadece,
en tedbirli ve deneyimli insanlarn gzyle, tahl d ticaretinin dahi
li ticaret ile karlatrldnda ne kadar nemsiz olduunu gstermek
iin sylyorum. Tevik primi verilmeye balanmasndan hemen nce
ki yllarda tahln byk lde ucuz oluu, belki de bir dereceye kadar,
113
Ulusfarr Zengin(ii
yirmi be yl nce karlan ve etkisini gstermek iin yeterince zaman
bulan II. Charlesn bu fermannn yrrle girmesine balanabilir.
Tahl ticaretinin dier koluyla ilgili sylemem gerekenlerinin t
mn anlatmaya birka szck yeterli olacaktr.
II. Yurtii tketim amacyla dardan tahl ithal eden tacirin ii
phesiz yurtii piyasann o anda doyurulmasna katkda bulunmakta,
halkn byk bir blm iin belli bir yere kadar faydal olmaktadr.
Gerekten de ortalama tahl fiyatn bir lde drme eiliminde
dir. Ancak, onun gerek deerini, yani onu salamaya yetecek emek
miktarn azaltmaya almaz. Eer ithalat ler zaman serbest olsayd,
iftilerimiz ve toprak sahiplerimiz, byk olaslkla, bir yldan dieri
ne, ithalatn yasak olduu gnmze gre daha az para kazanacaklar
d; ama ellerine geen para daha deerli olacak, dier tm mallardan
daha fazla satn alabilecek ve daha fazla emek istihdam edeceklerdi.
Bylece, daha az miktardaki gmle temsil edilse de, gerek servetleri,
gerek gelirleri ayn olacak; yine imdi ektikleri kadar tahl ekecekler
di. Tersine, tahln parasal fiyatndaki dn sonucun gmn reel
deerinin artmas, dier tm mallarn parasal fiyatlarm da bir miktar
drr, iinde bulunduu lkenin endstrisine tm d pazarlarda bir
miktar stnlk salar ve bylelikle o endstriyi tevik eder, bytr.
Ancak yurtii tahl piyasasnn bykl de bulunduu lkenin genel
emeine, yani bir eyler retip bylece bir eyler sahibi olan, bir baka
deyile, tahl karlnda dei toku edebilecei bir bedeli olan insan
larn saysna baldr. Ancak, her lkede yurtii piyasa en yakn ve en
elverili olmas nedeniyle tahl iin de en byk ve en nemli piyasadr.
Bu nedenle tahln ortalama parasal fiyatndaki de bal olarak g
mn reel deerinin artmas, tahl iin en byk ve en nemli pazar
da bytme, bylelikle kendi bymesini de engelleme yerine tevik
etme eilimindedir.
114
Adam Smtf
Ancak II. Charlesn 22. ylnda kan fermann 13. maddesi, i
piyasada tahln fiyat quarter bana elli ilin drt pensi gemedik
e, buday ithalatna quarter bana on alt ilin, i piyasa fiyat drt
poundu gemedike de sekiz ilin gmrk vergisi uygulamaktadr. Bu
iki fiyattan ilki, yzyldan fazla bir sredir, ancak ok byk ktlk za
manlarnda grlm, kincisi ise bildiim kadaryla hi grlmemitir.
imdilerde buday fiyat bu ikinci rakamn stne kmadka bu fer
manla uygulanan gmrk vergisi ok yksektir, ilkinin stne kma
dka da bir yasak anlamna gelmektedir. Dier tm hububat trlerinin
ithalat da ayn oranda snrlanmt, gmrk vergileri hububatn deeri
ile orantl olarak hemen hemen ayn lde yksekti. Onu izleyen ya
salar bu vergileri daha da ykseltti.
Ktlk yllarnda yasalarn kat biimde uygulanmasnn halkta do
uraca sknt da byk olaslkla ok fazla olacaktr. Ancak, bu gibi
durumlarda, yasalarn uygulanmas genellikle, snrl bir zaman iin ta
hl ithalatna izin veren geici fermanlarla sulandrlr. Bu geici ferman
lara gereksinim duyulmas, genel fermann ne denli uygunsuz olduunu
gstermeye yeter.
4 imdiki kraln 13. fermanndan nce farkl hububat trlerinin ithalatna uygulanan gmrk
vergileri yleydi:
Hububat Vergi (quarter bana) Vergi (quarter bana)Vergi (quarter)
Fasulye 28 se kadar 19 s 10 p40 se kadar 16 s 8 p 40 sden fazlas 12 p
Arpa 28 se kadar 19 s 10 p32 se kadar 16 s 32 sden fazlas 12 p
Malt (imlenmi arpa) zel bir yasa ile ithali tmden yasaklanmtr.
Yulaf 16 se kadar 5 s 10 p 16 sden fazlas 9 V p
Bezelye 40 se kadar 16 s 10 p 40 sden fazlas 9
3
p
avdar 36 se kadar 19 s 10 p40 se kadar 16 s 8 p 40 sden fazlas 12 p
Buday 44 se kadar 21 s 9 p 55 s 4 pe kadar 17 s55 sden fazlas
Siyah Buday32 se kadar 16 s.
Bu vergilerin bir blm Eski Sbvansiyonun yerine karlan II. Charlesn 22. fermam ile,
bir blm Yeni Sbvansiyon, bir blm te Bir ve te iki Sbvansiyon, bir blm de
1747 Sbvansiyonu ile konmutur.
115
'llCusCarm ZengirCii
thalat zerine konan bu snrlamalar, teviklerden nce konulmu
olsalar da, sonradan bu dzenlemeyi yapan ayn ruh, ayn ilkeler tarafn
dan dikte edilmilerdir. Bunlar ve ithalata konan dier baz kstlamalar
kendi balarna ne denli zararl olurlarsa olsunlar, bu dzenlemenin so
nucunda gerekli hale geldiler. Eer, budayn fiyat quarter bana krk
sekiz ilinin altna dtnde ya da onun ok stnde olmadnda,
yabanc tahl gmrksz ya da ok az bir gmrk ile ithal edilebilmi
olsayd, tevik primi sayesinde, kamu gelirlerinin zarar vererek ve yabanc
lkelerinkinin deil de yerli rnlerin pazarn geniletmek amac tayan
bu kurumun tmyle saptrlmasna yol aarak yeniden ihra edilirdi.
III. D tketim iin tahl ihra eden tacirin ii elbette i pazarn bol
miktarda doyurulmasna dorudan katkda bulunmamaktadr. Ama,
bunu dolayl olarak yapar. Hangi kaynaktan karlanrsa karlansn,
ister yurtii tketimden isterse ithalattan, normal olarak tketilenden
daha fazla tahl yetitirilmedike ya da lkeye ithal edilmedike, i piya
sa asla bol miktarda doyurulmu olmaz. Ama artk her halkrda ihra
edilmedike de, i piyasann gerektirdii kt ktna tketim dzeyinden
daha fazla rn ne yetitiriciler yetitirmek ister, ne de ithalatlar ithal
etmek. Meslekleri piyasay doyurmak olan insanlarn genellikle malla
rnn ellerinde kalmasndan korktuklar piyasalar, genellikle arz fazlas
deil talep fazlas yaarlar. hracat yasa, lkenin tarmnn kendi halk
nn gerektirdii retimi gerekletirmesini snrlar. hracat zgrl ise
yabanc uluslarn gereksinimlerini karlamak zere tarm geniletir.
II. Charlesn 12. ylnda kan fermann drdnc maddesine gre
budayn fiyat quarter bana krk ilini, dier hububat trleri de yine
ona oranla belli bir dzeyi gemedii srece tahl ihracatna izin verili
yordu. Ayn kraln 15- ylnda kan fermanla da bu zgrlk quarter
bana krk sekiz iline, 22. ylnda kan fermanla da daha yksek bir
fiyata geniletildi. Bu ihracat srasnda krala pound bana bir vergi de
116
Adam Smitf
deniyordu. Ancak tm hububat, oranlar listesinde ylesine dk bir
orana tabi tutulmutu ki, bu pound ba vergi buday iin quarter ba
na sadece bir ilin, arpa iin drt pens, dier tm hububat trleri iin de
alt pens tutuyordu. William ve Marynin ilk ylnda kan ve tevik ku-
rumunu getiren fermanla, bu kk vergi budayn fiyat quarter bana
krk sekiz ilini gemedike fiilen; III. Williann 11. ve 12. yllarnda
kan fermanla da daha yksek fiyat dzeyleri iin tmden kaldrld.
Bylelikle, ihracat tacirin ii, bu tevik primi ile kolaylatrlmakla
kalmam, ayn zamanda dahili ticaretle uraan bir tacirin iine gre
ok daha serbest bir hale gelmitir. Bu iki fermandan sonuncusu ile
tahl ihra amacyla herhangi bir fiyata kapatlabilecek, ama yurtii sat
sz konusu olduunda bu ancak fiyat quarter bana krk sekiz ilini
getiinde mmkn olabilecekti. Ama dahili ticaret ile uraan kiilerin
kar, daha nce de gsterildii zere, asla halkn byk blmnn
kar ile ters olamaz. hracat tacirin ise olabilir, zaman zaman olu
yor da. Kendi lkesi ktlk altnda alrken bir komu lke yokluktan
muzdarip ise, ktlk felaketini iyice derinletirecek lde ikinci lkeye
tahl tamak onun karna olabilir. Bu fermanlarn asl amac i piyasa
arzm bollatrmak deil, tarm tevik etme bahanesiyle tahl fiyatn
olabildiince ykselterek i piyasada srekli bir ktla sebep olmaktr.
thalatn caydrlmasyla bu piyasann arz byk ktlk zamanlarnda
bile yurtii retim ile snrl oldu; ihracatn tevik edilmesiyle de, fiyat
quarter bana krk sekiz iline kadar ykseldii zaman, piyasa nemli
ktlk zamanlarnda bile bu retimin tmyle tadn karmasna izin
verilmedi. Belli bir sure iin tahl ihracatn yasaklayan ve ithalattan al
nan gmrk vergilerini kaldran geici yasalara Byk Britanyann ok
sk bavurmak zorunda kalmas, genel olarak hi de uygun olmayan bir
sisteme sahip olduunu gstermektedir. Eer sistem iyi olsayd, ondan
uzaklama zorunluluu bu denli sk ortaya kmazd.
117
llCusCarn ZerginCii
Tm uluslar serbest ithalat ve ihracat sistemini benimsemi olsalar
d, byk bir ktann farkl devletleri tpk byk bir imparatorluun
farkl illerine benzer hale gelirdi. Byk bir imparatorluun illeri ara
snda i ticaretin, sadece ktl yattrc en iyi are olduu iin deil
ayn zamanda akln ve deneyimin gerei serbest olmas gibi; byk bir
ktann devletleri arasnda ithalat ve ihracat serbest olurdu. Kta ne ka
dar byk olursa, onun deiik kesimleri arasndaki karayolu ve suyolu
tamacl da o denli kolay olur, bu kesimlerden herhangi birisi bu
felaketlerle o kadar az karlar, herhangi bir lkenin ktl dier bir
lkenin bolluu ile o kadar kolay telafi edilir. Ancak ok az sayda lke
bu liberal sistemi tmyle benimsemitir. Tahl ticareti serbestisi he
men hemen her yerde az ok snrldr, birok lkede ise bu tr sama
dzenlemelerle, kanlmaz olan bir ktlk talihsizlii sk sk bir yokluk
felaketine dntrlmektedir. Bu tr lkelerin tahl talebi sk sk o
kadar byk, o kadar acil olur ki, rastlant sonucu kendisi de ayn anda
biraz ktlk yaayan kk bir komu devletin kendisi byk bir yokluk
felaketiyle kar karya kalmadan bu lkeleri doyurmaya cret edemez.
Bylece bir lkenin ok kt bir politikas bir lde dierinin aksi
takdirde en iyi olabilecek politikasn tehlikeli ve kusurlu hale getirir.
Ancak snrsz ihracat zgrl tarmsal retimin ok daha fazla ol
duu byk lkelerde ok daha az tehlikelidir, nk ihra edilecek
herhangi bir miktar yurtii arz pek etkilemez. Bir svire kantonunda
ya da talyann baz kk devletlerinde belki bazen tahl ihracatm s
nrlamak gerekli olabilir ama Fransa ya da ngiltere gibi byk lkelerde
buna hi gerek yoktur. stelik iftinin mallarn daima en iyi pazara
gndermesini engellemek, kesinlikle kamu yarar fikrine, bir tr devlet
gerei fikrine, ancak en acil durumlarda ho grlebilecek bir yasama
organ kararma, adaletin normal yasalarm feda etmektir. Tahl ithalat
nn yasakland fiyat, eer bir gn yasaklamak gerekiyorsa, her zaman
ok yksek bir fiyat olmaldr.
118
'Adam Smtf
Tahlla ilgili yasalar her yerde din ile ilgili yasalara benzetilebilir.
Gerek bu dnyadaki geimleriyle, gerekse br dnyadaki mutluluklar
ile halk ylesine yakndan ilgilidir ki, hkmet, kamu dzenini sala
mak amacyla onlarn nyarglarna boyun emek, onlarn onaylayaca
bir sistemi kurmak zorundadr. Belki de bu yzden her iki temel konu
hakknda da akla uygun bir sistem kurulduunu pek gremiyoruz.
IV. Tayc tacirin ya da yeniden ihra etmek amacyla tahl ithal
eden kiinin ii de i pazarn doyurulmasna katkda bulunur. Onun
iinin gerek amac tahln orada satmak deildir. Ana genellikle d
pazardan kazanaca parann daha azna bile bunu yapmaya istekli ola
caktr; nk bu ekilde nakliye, ykleme, boaltma ve sigorta masraf
larndan kurtulmu olacaktr. Tamaclk ii sayesinde dier lkelerin
arzlar iin bir depo ilevi gren lkenin halk yle pek ktlk ekmez.
Her ne kadar tamaclk ii bu yolla i piyasada tahln ortalama parasal
fiyatnn dmesine katkda bulunabilirse de, gerek deerinin dmesi
ni salamaz. Ancak bir lde gmn reel deerini ykseltir.
Tamaclk ii aslnda Byk Britanyada her halkrda, ou iade
edilmeyen yksek gmrk vergileri ile yasaklanmt; bu gmrklerin
geici fermanlarla askya alnmasn gerektiren bir ktlk olduu zaman
da, daima ihracat yasaklanrd. Bylece bu hukuk sistemi ile tamaclk
ii her halkarda zaten yasaklanm oluyordu.
Bu yzden, tevik kurumunun oluturulmas ile balantl olan bu
hukuk sistemi, kendisine gsterilen vglerin hibirini hak etmemi
grnyor. Sk sk bu yasalara balanan Byk Britanyann gelimesi
(toprann tarma almas) ve zenginlii, ok kolaylkla baka nedenlerle
aklanabilir. Bunlara ve daha baka yirmi sama ticaret dzenlemesine
ramen, Byk Britanyann herkese kendi emeinin meyvelerini topla
ma garantisi veren yasalar aslnda tek bana herhangi bir lkenin ilerle
mesine yeterlidir; bu garanti, teviklerin konulmas ile aa yukar ayn
119
Uluslarn ZenginCii
zamanda gerekletirilen devrimle de mkemmelletirilmitir. Her bire
yin kendi koullarn iyiletirmek iin zgrlk ve gvenlik ortamnda
gsterecei kiisel aba tek bana ylesine gl bir ilkedir ki, baka hi
bir eyin yardmna gerek kalmakszn, sadece toplum zenginlik ve refa
hn srdrecek kapasitede olmakla kalmaz, ayn zamanda, insan elinden
kma aptal yasalarn sk sk ilemesine ipotek koyduu yzlerce mna
sebetsiz engeli de, bu engellerin az ok ya bu zgrl tecavz etmesine
ya da gvenliini azaltmasna ramen, aacak gtedir Byk Britanyada
emek tmyle gvendedir; tmyle zgr olmasa da, en az Avrupann
herhangi bir blgesi kadar, hatta onlardan da daha zgrdr.
Byk Britanyann en zengin ve gelimi olduu dnem, tevikle
balantl yasalar sisteminin hemen ardndan balamsa da, onun nede
nini bu yasalara balayamayz. Ayn ekilde, ulusal borcun da hemen ar
dndan balamt. Ancak elbette ulusal bor da bunun sebebi deildir.
Her ne kadar tevikle ilgili yasalar sistemi tmyle spanya ve
Portekizin bu lkelerdeki deerli metallerin deerini azaltmaya al
an politikalaryla ayn eilime sahipse de, bu iki lke Avrupann bel
ki de en yoksul lkeleri arasnda yer alrken, Byk Britanya phesiz
Avrupann en zengin lkelerinden birisidir. Ancak bu durum fark
kolaylkla iki farkl sebebe balanabilir. Birincisi, Ispanyann vergisi,
Portekizin altn ve gm ihra yasa ve bu yasalarn uygulanmas
n gzeten polisin ok dikkatli olmas, aralarndaki ithalatn yllk alt
milyon sterlinden fazla olduu bu ok yoksul iki lkede, bu metallerin
deerini azaltmada, tahl yasalarnn Byk Britanyada baardndan
hem daha dorudan hem de daha kuvvetli biimde rol oynamtr. kin
ci olarak da, bu lkelerdeki bu kt politika halkn genel zgrln
ve gvenlii ile telafi edilememektedir. Oralarda emek ne zgrdr, ne
de gvence altndadr. Her ne kadar Ispanyann da, Portekizin de ou
sama ve aptalca olan ticaret dzenlemeleri akllc olsalar bile, bu iki l
120
Adam Svtl
kenin sivil ve dini hkmetleri imdiki yoksul durumlarm srdrmeye
yeterlidir.
imdiki kraln 13- ylnda kan fermann 43. maddesi tahl yasalar
ile ilgili olarak eskisinden daha iyi, ancak bir iki bakmdan ok da iyi
saylmayacak, yeni bir sistem getirmi grnyor.
Bu fermanla, yurtii tketim amacyla tahl ithalatna konan yksek
gmrk vergileri, budayn ortalama fiyat quarter bana krk sekiz ili
ne, ortalama avdar, bezelye veya buday fiyatlar otuz iline; arpa fiyat
da yirmi drt iline kar kmaz kaldrlmakta; onlarn yerine budayda
quarter bana sadece alt pens, dier hububat trlerinde de bununla
orantl olarak kk birer vergi konmaktadr. Dier tm hububat tr
leri ile ama asl buday ilgili olarak, i piyasa bylelikle, fiyatlar eskisine
oranla byk lde daha dk olduu zaman da, yabanc rnlere
alm olmaktadr.
Ayn fermanla tahl ihracatna verilen be ilinlik tevik primi de,
eskiden budayn fiyat quarter bana krk sekiz iline ykseldii zaman
kaldrlmakta iken imdi krk drt iline ykseldiinde, arpaya verilen
iki ilin alt penslik prim eskiden fiyat yirmi drt iline ykseldiinde
kaldrlmakta iken imdi yirmi iki iline ykseldiinde, yulafa verilen iki
ilin alt penslik prim eskiden fiyat on be iline ykseldiinde kaldrl
makta iken imdi on drt iline ykseldiinde kaldrlmaktadr. Yulafa
verilen tevik primi de ilin alt pensten iline drlm olup,
eskiden fiyat eskiden otuz iki iline ykseldiinde kaldrlmakta iken
imdi yirmi sekiz iline ykseldiinde kaldrlmaktadr. Eer tevikler
daha nce gstermeye altm gibi uygunsuz iseler daha dk olma
lar ve daha nce kaldrlmalar ok daha iyidir.
Ayn ferman, yeniden ihracat amacyla en dk fiyata buday
ithalatndan alman gmrk vergisini, anahtarlar hem kralda hem de
ithalatda olan bir depoda tutulmas kouluyla, kaldrmaktadr. Bu z
121
Uluslarn Zerginfii
grlk aslnda Byk Britanyann yirmi be limannn dna tana-
naktadr. Ana bunlar en nemlileri olup, dier limanlarda bu i iin
uygun depolar bulunmayabilir.
Bu yasa phesiz eski sisteme gre bir ilerleme gibi grnyor.
Ancak ayn yasayla, yulaf fiyat on drt ilini gemedii srece yulaf
ihracatna quarter bana iki ilinlik bir prim de verilmektedir. imdiye
dein bezelye ve fasulyenin dnda hububat trlerinin ihracatna hi bir
prim verilmemiti.
Yine ayn yasa ile budayn fiyat quarter bana krk drt iline,
avdarnki yirmi sekiz iline, arpannki yirmi iki iline, yulafnki de on
drt iline ulat zaman ihracat yasaklanmaktadr. Tm bu fiyatlar
olduka dk grnyor, stelik onu zorlamak iin verilen tevik pri
minin kaldrld fiyat dzeyinde ihracat tmden yasaklamak da uy
gunsuz grnmektedir. Ya tevik primi ok daha dk bir fiyat dze
yinden ekilmeli, ya da ihracat daha yksek bir fiyat dzeyinde serbest
braklmalyd.
O yzden de, imdilik bu yasa eski sistemden de kt grnyor.
Ancak tm kusurlarna ramen, tpk Solon yasalar hakknda sylendi
i gibi, kendi bana en iyi yasa olmadn, ancak zamannn karlar
na, nyarglarna ve karakterine en uygun yasa olduunu syleyebiliriz.
Belki de zamanla daha iyi bir yasann yolunu aar.
122
ALTINCI BLM
TCARET ANTLAMALARI HAKKINDA
Bir ulus kendisini ya sadece belli bir lkeden gelen mallarla snrla
yp dier lkelerden gelenleri yasaklayan, ya da dier tm lkelerin mal
larna uygulad gmrk vergisini bir lkenin mallan ve tacirleri iin
kaldran bir antlama ile balad zaman, mutlaka bu kayrlan lkenin
imalatlar ve tacirleri antlamadan byk avantaj salyordun Bu ta
cirler ve imalatlar sz konusu kayrlan lkede tekel konumunda olma
nn tadn karrlar. Bu lke mallar iin hem geni hem de avantajl bir
pazar haline gelir; daha geni bir pazardr, nk dier uluslarn mallar
ya tmyle dlanm ya da yksek gmrk vergilerine tabi tutulmu
lardr, onlarn mallarn daha byk miktarda tketir; daha avantajldr,
nk kayrlan lkenin tacirleri tekel konumunda olduklarndan, mal
larn dier tm uluslarn katlaca bir serbest rekabet ortamna gre
genellikle ok daha iyi bir fiyata satarlar.
Ancak, bu gibi antlamalar, kayrlan lkenin tacirleri ve imalatlar
asndan avantajl olsalar da, kayran lkenin sanayicileri ve tacirleri
iin kesinlikle dezavantajldr. Bylelikle onlarn aleyhine ve yabanc bir
ulus lehine bir tekel yaratlmaktadr; onlar alacaklar yabanc mallar, di
er uluslarn katlmasna izin verilen bir serbest rekabet ortamna kyasla
daha pahalya alrlar. Karlnda verdikleri kendi mallarn da daha
123
Uluslarn ZenginCii
ucuza satm olmaktadrlar. nk iki ey birbiriyle takas edilirken,
birinin ucuzlamas zorunlu olarak dierinin pahalanmas anlamna gel
mektedir. Yani, bir lkenin yllk retiminin deiim deeri, bylesi her
antlama ile azalm olmaktadr. Ancak, bu mutlak bir kayp anlamna
gelmeyip sadece aksi takdirde elde edilebilecek kazancn azalmasdr.
Her ne kadar kendi mallarm eskisine oranla daha ucuza satsa da, ne
maliyetinin altnda satabilir, ne de, bir tevik durumunda, o mali retip
pazara getirmek iin gereken sermayeyi normal kr ile yerine koymas
na yetecek bir fiyattan aaya satabilir. Satsa bile bu uzun srmez. Bu
nedenle, kayran lke bile, bir serbest rekabet ortamnda elde edecein
den az olmakla birlikte yine de bir miktar kazan elde eder.
Ancak, kimi ticaret antlamalarnn bundan ok farkl ilkeler ba
kmndan avantajl olduu varsaylmtr; bir ticareti lke de zaman
zaman yabanc bir ulusun kimi belli mallarna kendisine kar bu tr
den bir tekel tanmtr, nk aralarnda yapacaklar ticarette toplam
olarak aldklarndan daha fazla sat yapabileceini bylelikle yllk altn
ve gm dengesinin kendi lehine dneceini ummutur. 1703 yln
da ngiltere ile Portekiz arasnda imzalanan ticaret antlamasn Bay
Methuenin beenme gerekesi bu ilkedir. maddeden oluan anla
mann evirisi aadadr.
MADDE BR
Majesteleri Kutsal Portekiz Kral hem kendi adna hem de ardllar
adna Portekize ngiliz ynl giysilerinin ve dier ynl rnlerinin,
kanunla yasaklanmadan nce olduu gibi, girmesini bundan byle hep
kabul edeceine sz verir.
MADDE K
Majesteleri Kutsal Byk Britanya Kraliesi de, kendi ve ardllar
adna, bundan byle daima, Portekiz araplarnn lkesine girmesini,
124
Adam Smitf
Fransa ile Byk Britanya arasnda ister sava ister bar olsun, araplar
Byk Britanya ister varille ister fyla, hangi kaplar iinde ithal edi
lirse edilsin, Fransz arabna uygulanan gmrk vergisinden te bir
orannda indirim yaplacan, bu indirimin kalkmas halinde, Portekiz
Kralnn da ngiliz ynl giysilerinin ve dier ynl nanllerinin ken
di lkesine giriini yasaklamaya hakk olduunu kabul eder.
MADDE
Ekselanslar tam yetkili eliler de efendilerinin bu antlamay onay
layacana, onay belgelerinin bir ay ierisinde teati edileceine sz verir
ve kefil olurlar.
Bu antlama ile Portekiz Kral Ingiliz ynllerini yasaklama nce
sindeki koullarda kabul etmeye, yani o zamana dein alna gelen gm
rk vergilerini ykseltmemeye sz veriyor. Ancak, baka herhangi bir
lkenin, rnein Fransa veya Flollandann mallarndan daha iyi ko
ullarda kabul edeceine sz vermiyor. Oysa Byk Britanya Kraliesi,
Portekiz araplarna, en nemli rakibi olan Fransz araplarndan alnan
gmrk vergisinden te bir orannda daha az gmrk vergisi uygula
yacana sz veriyor. Bu nedenle, bu antlama aka Portekiz lehine,
Byk Britanya aleyhine olmutur.
Oysa bu antlama ngiltere ticaret politikasnn bir bayapt olarak
grlmtr. Portekiz, her yl Brezilyadan kendi i ticaretinde kullanl
mak zere sikke ya da tabak olarak altn alr. Bunlarn artan atl bra
klmayacak ya da kasalarda saklanmayacak denli deerlidir. Yurtiinde
tutman bir avantaj da olmadndan, her trl yasaklamaya karn
yurtdna gnderilmeli, karlnda da i piyasada daha avantajl olan
bir nal getirtilmelidir. Bunun byk bir blm her yl ngiltereye gi
der, karlnda da ngiliz mallar, ya da ngiltere zerinden dier ulus
larn mallar alnr. Bay Barettinin rendiine gre posta gemileri her
hafta Lizbondan ngiltereye elli bin pounddan fazla altn getirirmi.
125
Uluslarn Zenginlii
Bu tutar byk olaslkla abartlmtr. Bu ylda iki milyon alt yz bin
pound yapar ki Brezilyann salayabileceinden fazladr.
Birka yl nce, tacirlerimizin Portekiz kral ile aras pek iyi deildi.
Antlama ile deil de Kraln kendi ltfu ile, aslnda byk olaslkla
Britanya hkmdarnn ok daha byk ltuflar, savunma ve koruma
hizmetleri karlnda Portekiz Kralna rica etmesi zerine, kendilerine
tannm olan kimi ayrcalklar, ya ihlal edilmi ya da geri alnmt. Bu
nedenle, genellikle en ok Portekiz ticaretini vmekle ilgilenen insanlar,
bunun ounlukla sanldndan daha az avantajl olduunu gsterme
ye altlar. Bu yllk altn ithalatnn ok daha byk bir blmnn,
hatta hemen hemen tmnn Byk Britanya hesabna deil de dier
Avrupa devletleri hesabna yapldn varsaydlar; nk Britanyaya
Portekizden ithal edilen yllk meyve ve araplarn deeri, bu lkeye
gnderilen ngiliz mallarn karlyordu
Ancak, bunun tmnn Byk Britanya hesabna yapldn, Bay
Barettinin kabul ettiinden daha fazla tuttuunu varsaysak bile, bu he
sapa bu ticaret, ayn deerde darya gnderilen mal karlnda geriye
tketim mallar aldmz herhangi bir ticaretten daha faydal olamaz.
Bu ithalatn ancak ok kk bir blmnn Kralln tabak anak
veya sikke stokuna eklendiini kabul edilebilir. Geriye kalann tm
yurtdna gnderilip karlnda ayn trden tketim mali alnyor ol
mal. Ancak bu tketim mallan dorudan ngiliz rnleri karlnda
satn alnsayd, ngiltere asndan Portekizden altn alnp da bu altn
larla mal alnmasndan ok daha avantajl olurdu. Dorudan tketim
mallar d ticareti her zaman iin dolayl olandan daha avantajldr; i
pazara ayn deerdeki tketim maln getirmek, dierine gre ok daha
az bir sermaye gerektirir. Bu nedenle, eer emeinin ok daha kk bir
blm Portekiz pazarna uygun mallarn retimine ayrlm olup da
daha byk bir blm ngilterenin talep ettii tketim mallarnn bu
126
Adam Smtf
lunduu pazarlara ynelik mallarn retimine ayrlm olsayd, ngiltere
iin daha avantajl olacakt. Gerek kendi kullanm iin gerekse tketim
mallar iin gerekli altn salamak, bu ekilde, imdi olduundan ok
daha az bir sermaye gerektirecekti. Bu ekilde geriye baka amalar iin,
yani daha fazla bir emei harekete geirip, yllk rn artrmak iin
kullanlabilecek bir sermaye kalacakt.
Her ne kadar Britanya tmyle Portekiz ticaretinden dlanmamsa
da, gerek tabak anak iin, gerek sikke iin gerekse d ticaret iin gerek
sindii yllk altn miktarnn tmn salamas pek g olmazd. Dier
her mal gibi altn da, karlnda verecek edeer bir mal bulunanlar
tarafndan daima herhangi bir yerden salanabilir. Dahas, Portekizin
yllk altn fazlas yine yurtdna gnderilecek, Byk Britanya tarafn
dan gtrlmese bile onu bedeli karlnda yeniden satmaya raz bir
baka ulus tarafndan u anda Byk Britanyann yapt ekilde alnp
gtrlecekti. Portekizin altnn almakla, aslnda onu ilk elden aln,
Ispanya dnda baka bir ulustan almakla da ikinci elden, belki de bir
miktar daha pahalya alm olurduk. Ancak bu fark kamuoyunun dik
katini ekecek lde byk olmazd.
Altnmzn hemen hemen tm sylendiine gre Portekizden
gelmektedir. Dier uluslar ile aramzdaki ticaret dengesi ise lehimize
deil aleyhim izedir. Ancak unu da unutmamalyz ki, bir lkeden ne
denli ok altn ithal edersek, dierlerinden o denli az ithal etmi oluruz.
Tm dier mallar gibi altnn efektif talebi de her lkede belli bir miktar
ile snrldr. Eer bu miktarn onda dokuzu bir lkeden ithal edilirse,
geriye dierlerinden ithal etmek iin onda biri kalr. Ayrca, tabak a
nak ve sikke iin gerekli olandan daha fazla altn her yl ne kadar ok
belli lkelerden ithal edersek, dierlerine o kadar ok ihra edebiliriz;
modern politikann en belirsiz hedefi olarak belli lkeler ile olan ticaret
dengemiz ne denli ok lehimize dnerse de, dierleriyle o kadar ok
aleyhimize dnecektir.
127
Uluslarn Zenginlii
Ancak, Portekiz ticareti olmakszn ngilterenin geineneyecei ek
lindeki bu aptalca dnce nedeniyle, son savan sonuna doru, Fransa
ile spanya, saldr ya da provakasyonu gereke gstermeden, Portekiz
kiralndan limanlarna hibir ngiliz gemisi sokmamasn, bunu sala
mak iin de bu limanlara Fransz ve spanyol garnizonlar kurulmasn
kabul etmesini istediler. Eer Portekiz Kral kayn olan spanya Kral
nn nerdii bu aalayc koullara boyun eseydi, ngiltere Portekiz
ticaretini yitirmekten ok dala kt bir durumdan, ngiltere gcn
tek bir amaca ynelttii takdirde kendi savunmasn yapamayacak kadar
aciz, ok zayf bir mttefikini desteklemek yknden kurtulmu olacak
t. Portekiz ticaretinin yitirilmesi phesiz o srada bu ticaretini tmyle
buna angaje etmi, belki de bir iki yl onun kadar krl bir i bulama
yacak olan bir ksm tccarda byk sknt yaratabilir; ngilterenin bu
nemli ticaret politikasndan vazgemesinin tek zarar da bu olur.
Her yl byk miktarda altn ve gm ithal etmekteki ama tabak
anak veya sikke deil d ticarettir. Tketim mallarnn dolayl d ti
careti dier mallar yerine bu metaller yoluyla yaplrsa daha avantajl
olur. Evrensel ticaret aralar olduu iin ler mal alrken karln
demeye dier mallara oranla ok daha yatkndr. Ykte hafif pahada
ar olmalar sebebiyle bir yerden bir yere tanmalarnn maliyeti dier
ticari mallara oranla ok daha dktr. Tama srasndaki deer kayb
minimumdur. Bu yzden de dier tm mallar arasnda baka bir ama
iin deil de karlnda bir baka mal satn almak iin ithal etmeye en
uygun mal altn ve gmtr. Byk Britanyadaki dolambal tketim
mal d ticareti yollarn kolaylatrmas, Portekiz le yaplan ticaretin
temel faydasn oluturur. Bu, ok byk olmasa da hatr saylr bir
faydadr.
Makul bir hesaplama ile Kralla tabak anak ya da sikke olarak her
yl giren miktarn yllk altn ve gm ithalatmz iinde ok kk bir
128
Adam Smth
paya sahip olduu grld; Portekizle dorudan ticaretimiz olmasa da
bu kk miktar her zaman az ok bir ekilde gerekleecekti.
Her ne kadar kuyumculuk ikolu Byk Britanyada ok nem ta
yorsa da, her yl sattklar yeni tabaklarn ou eskilerinin eritilmesi
sonucu retilmitir; bu yzden de krallktaki tm tabak anan yllk
art fazla deildir, yllk ithalatn ancak ok kk bir blmn olu
turur.
Sikke iin de ayn durum szkonusudur. Sanrm hikimse altn sik
kede yaplan son reform ncesindeki on yl boyunca altn iin ylda sekiz
yz bin pound tutan yllk sikkelene miktarnn kralln parasnda geen
yl grlen art olduunu syleyemez. Sikkeleme masrafnn hkmet
tarafndan karland bir lkede, sikkeler altn ve gm standardna
uyduu zaman bile, asla bu sikkelenmemi metal miktarndan daha faz
la olamaz; nk bu metalleri ayn miktarda sikkeye dntrmek iin
gereken sadece darphaneye gitme zahmetine katlanmak ve birka hafta
beklemektir. Ancak, her lkede imdiki sikke miktarnn byk oun
luu ya az ok ypranm ya da baka bir ekilde standardndan uzakla
mtr. Byk Britanyada, son reformdan nce, altn yzde ikiden fazla,
gm de yzde sekizden fazla standart deerinin altnda idi. Ama, eer
tam standart arlkta krk drt buuk guinea alm ieren bir altn pound
sikke, bir pounddan biraz daha fazla sikkelenmemi altn satn alamyor
sa, krk drt buuk guineann altndaki bir altn pound sikke bir pound
kle altn hi alamazd; a kapatmak iin bir miktar daha vermek
gerekiyordu. Bu nedenle de, kle altnn imdiki piyasa fiyat darphane
fiyat olan krk alt pound on drt ilin alt pens deil de o zamanlar krk
yedi pound ondrt ilin ya da krk sekiz pound idi. Ancak sikkelerin
byk blm bozulmu olduundan, darphaneden yeni km krk
drt buuk guinea da piyasada bozulmu bir poundun satn alabildi
inden daha fazla mal alamyordu, nk tccarn kasasna girdiinde,
129
tlCusCarm Zenginlii
dier paralarla birleiyor ve ayrdedilemez oluyordu. Dier guinealar gibi
eritme kazanna girdiinde krk alt pound on drt ilin alt pensten fazla
etmiyordu, ancak, herhangi nemli bir kayp olmadan eritilmi olduu
sikkenin amalar iin kullanldnda, her zaman krk yedi pound on
drt ilin veya krk sekiz pounda satlabilecek, bir pound standart ar
lktaki altn sikke retiliyordu. Bu yzden yeni baslm sikkeyi eritmek
phesiz krl bir iti, hibir hkmetin nleyemeyecei bir rahatlkla
yaplyordu. Bu yzden de darphane ilemleri biraz Penelopeun ama
benziyor, gndz rlen gece zlyordu. Darphanenin her gn yapt
, sikke miktarn artrmak deil eritilenlerin yerini doldurmakt.
Altn ve gmlerini darphaneye gtren gerek kiiler sikkeleme
masraflarn kendileri deselerdi, tpk tabak anaklar gibi bu metallerin
de deeri artard. Sikkelenmi altn ve gm sikkelenmemi olandan
daha deerli olurdu. Ar olmamak kouluyla senyoraj hakk kle altn
miktarn artrrd, nk her yerde sikke basma ayrcaln tekelci ola
rak elinde tutan hkmetten daha ucuza kimse sikke basamazd. Sen
yoraj hakk fahi dzeyde olduu zaman, yani onu basmak iin gerekli
emek ve masraftan ok dalia fazla olduu zaman da, bu kez yurtiinde
ve yurtdnda sahte para basanlar tevik edilmi olur, kle altn ile
sikke arasndaki deer byk olduundan sahte paralar resmi parann
deerini drebilir. Oysa Fransada senyoraj hakk yzde sekiz olduu
halde bu trden bir sknt yaanmyor. Bir kalpazann, eer sahte pa
rasn basaca lkede yayorsa kendisinin, yok yurtdnda yayorsa
onun temsilcilerinin kar karya kalabilecei tehlikeler bu yzde sekiz
lik kr uruna gze alnamayacak denli byktr.
Fransada senyoraj hakk, sikkenin deerini, ierdii saf altn mik
tarndan ok yksee tar. Bylece 1726
5
tarihli iermanla, yirmi drt
5 Dictionaire de Monnies Cilt II Seignerage (senyoraj) maddesi. Yazan: Mr Abod de Bazin-
gen, Conseiller-Comissaire en la Cour des Monnoies a Paris.
130
Adam Smitf
karadk saf altn parann darphane fiyat, sekiz paris onsu karl olan
yedi yz krk livre, dokuz sous, bir tam on birde bir denier olarak belir
lenmitir. Ancak, Fransada bu bir mark standart altn miktar ler biri
yirmi drt livre tutan otuz Louis dor olarak, yani yedi yz yirmi livre
olarak sikkelenmektedir. Bylece sikkeleme bir mark standart kle al
tnn deerini alt yz yetmi bir livre on denier ile yediyz yirmi lira
arasndaki fark kadar, yani krk sekiz livre, on dokuz sous, iki denier
kadar artrmaktadr.
Bir senyoraj hakk yeni sikkenin eritilmesinin krn daima azaltr,
birok kez de tmyle alp gtrr. Bu kr yaygn kurun iermesi gere
ken altn miktar ile gerekte ierdii altn miktar arasndaki farktan ile
ri gelir. Eer bu fark senyorajdan azsa kr yerine zarar doacaktr. Eer
senyoraja eitse ne kr ne zarar vardr. Senyorajdan bykse de, gerekte
bir miktar kr olmakla birlikte bu kr senyorajn olmad duruma gre
daha azdr. rnein son altn sikke reformundan nce sikkeleme ze
rinde yzde belik senyoraj olsayd, altn sikkenin eritilmesinden yzde
zarar elde edilmi olurdu. Eer senyoraj yzde iki dzeyinde olsayd,
ne kr ne de zarar olacakt. Senyorajn yzde bir olduu durumda ise,
bir miktar kr elde edilmekle birlikte bu kr yzde iki deil yzde bir
olacakt. Bylelikle, parann tartyla deil de tane ile alnd yerde bir
senyoraj, sikkenin eritilmesine ve ayn nedenle ihracna kar en etkili
yntemdir. Eritilen ya da ihra edilen altnlar genellikle en iyi, en ar
paralardr; nk en tatl kr ancak bu ekilde elde edilir.
Vergiden muaf tutarak sikkelemeyi tevik eden yasa ilk kez II. Char
les zamannda geici olarak karld; kalc hale getirildii 1769 ylna
dein uzatmalarla srdrld. Bank of England kasalarn yeniden dol
durmak iin sk sk darphanelere kle tamak zorunda kalr; byk
olaslkla, sikkeleme masrafnn kendileri yerine hkmete ait olmasnn
kendi karlarna olduunu dnmektedirler. Hkmetin bu yasay
131
Uluslarn Zenginlii
kalc klmasnn nedeni belki de bu byk irketi koruyup gzetmek
iindi. Ama, eer altn tartna alkanl, zorluu nedeniyle ortadan
kalksayd; ngilterenin altn paras, son yeniden sikkeleme ncesi oldu
u gibi saylarak alnp verilir olsayd, bu byk irket de, belki, daha
nceki durumlarda olduu gibi, bunda da karlar asndan yanld
n grebilecekti.
Son yeniden sikkeleme ncesi ngilterenin altn kuru standart ar
lnn yzde iki altnda idi; senyoraj olmad iin de, iermesi gereken
standart kle altn miktarnn deerinin de yzde iki altnda idi. Bu
nedenle, bu byk irket sikkeletmek zere kle altn satmald za
man, sikkelenme sonras deerinin yzde ikisi kadar bir deme yapmak
zorundayd. Ama eer sikkeleme zerinden yzde ikilik bir senyoraj olsa
idi, yaygn altn kuru standart arlnn yzde iki altnda olmasna ra
men, iermesi gereken standart altn miktar ile ayn deerde olacakt;
yaygn deer arlktaki azalmay telafi edecekti. Gerekten de, yzde
ikilik bir senyoraj demek zorunda kalsalard, ilemin tmnden kayp
lar daha fazla deil tam tamna sadece yzde iki olacakt.
Eer senyoraj yzde be olsayd, altn kuru da standart arlnn
sadece yzde iki altnda olsayd, bu kez banka kle altn zerinden
yzde kazanacakt; ama sikkeleme iin deyecekleri masraf yzde be
olduu iin, bu ilemden toplam kayplar, bu kez de yine tam tamna
yzde iki olacakt.
Eer senyoraj sadece yzde bir olsayd, altn kuru da standart ar
lnn yzde iki altnda olsayd, bu kez banka, kle fiyat zerinden
sadece yzde birlik bir kayba urayacakt; ancak yine benzer ekilde
yzde birlik bir senyoraj demek zorunda olduklarndan, tm ilemden
kayplar, tm dier rneklerde olduu gibi, bu kez de yine tam tamna
yzde iki olacakt.
132
Adam Smtf
Eer, tpk son yeniden sikkeleme reformunun hemen ncesinde
olduu gibi, sikke tam standart arlnda iken makul bir senyoraj
creti olsayd, banka senyorajdan ne kadar zarar ederse onlar da kle
fiyat zerinden o kadar kazanl olacaklard; yine banka senyorajdan
ne kadar kr ederse, onlar da kle fiyat zerinden o kadar zararda
olacaklard. Bylece toplam ilem zerinden ne kayplar, ne de kazan
lar olacak, onlar da dier tm durumlarda olduu zere, tpk senyoraj
yokmu gibi olurlar.
Bir mal zerindeki vergi kaakl tevik etmeyecek kadar lml
olduu zaman, her ne kadar o ile uraan tacir, bunu peinen dese de
vergi onun cebinden km olmaz. Vergi eninde sonunda nihai tketici
tarafndan denmi olur. Oysa para herkesin ticaretini yapt bir mal
gibidir. Herkes onu yeniden satmak zere satn alr; dolaysyla da hi
bir zaman nihai tketicisi yoktur. Bu yzden de sikkeleme zerine ko
nan bir vergi, kalpazanl tevik etmeyecek kadar makul olduu zaman,
herkes onu peinen dese de, sonuta kimsenin cebinden km olmaz;
nk herkes onu zaml fiyat zerinden geri alr.
Bylece, makul bir senyoraj hibir ekilde bankann ya da klesi
ni sikkelenmek zere darphaneye gtren gerek kiilerin masraflarn
artrmayacak, byle bir senyorajn olmay ise masraflar asla artrma
yacaktr. Senyoraj olsun olmasn, eer kur tam tamna kendi standart
arlnda ise, sikkelemenin kimseye bir maliyeti olmayacak, eer stan
dart arlnn altnda ise, maliyet daima olmas gereken standart ar
lk ile gerek arlk arasndaki fark kadar olacaktr.
Bu yzden, hkmet sikkeleme masrafn stlendii zaman yalnzca
bylesine kk bir masrafa katlanmakla kalmyor ayn zamanda d
zenli bir vergiden elde edebilecei kk bir gelirden de olmu oluyor;
ne banka ne de baka bir gerek kii kamusal cmertliin bu gereksiz
gsterisinden zerre kadar faydalanmyor.
133
U fusCarm Zenginlgi
Ancak, banka yneticileri byk olaslkla kendilerine kazan vaat
etmeyen, ancak sadece zarar grmeyecekleri gvencesi veren bir spek
lasyonun yetkisi zerine bir senyoraj uygulanmasna raz olmayacaklar
dr. Altn sikkenin bugnk durumunda, arlna gre alnp verilme
ye devam edildii srece, bir deitokutan baka br kazanlar olmaya
caktr. Ama, altn paray tartarak alp verme gelenei tarihe karrsa, ki
gelecekte durum onu gsteriyor, eer altn sikke son sikke reformundaki
kymet derecesine inerse, byle bir senyorajn uygulanmasndan doa
cak kazan, daha dorusu bankann tasarrufu da, hatr saylr lde
byk olur. Bank of England darphaneye hatr saylr lde kle al
tn yollayan tek irkettir, yllk sikkelene yk de tmyle, ya da hemen
hemen tmyle, buna bal olarak der. Eer bu yllk sikkeleme yal
nzca sikkenin kanlmaz kayplarn ve zorunlu anma ve ypranmay
gidermekten ibaret olsayd, elli ila yz bin liray pek gemezdi. Ancak
sikke standart arlnn altna dt zaman, yllk sikkelemenin,
bunun yan sra ihracat ve eritme potasnn da dolamdaki para mikta
rnda at byk delii kapatacak dzeyde olmas gerekir. Bu yzden
son sikke reformunu izleyen on on iki yl boyunca, yllk ortalama sekiz
yz elli bin poundun stnde olmutur. Ama eer altn sikke zerinde
yzde drt ila be orannda bir senyoraj olmu olsayd, byk olaslkla,
bugn iinde bulunduumuz koullarda, bu hem ihracat hem de erit
me potasn etkin biimde nlerdi. Banka da her yl sekiz yz elli bin
pound tutarnda sikkeye dntrlen kle altn zerinden yzde iki
buuk, yani toplam yirmi bir bin iki yz elli pound zarar etmek yerine,
byk olaslkla bunun sadece onda biri kadar zarar ederdi.
Sikkeleme masrafn stlenmek iin Parlamentonun ayrd gelir
olan yllk on drt bin pound, hkmetin sikke basm iin katland
maliyetin, yani darphane alanlarnn cretinin, sanrm iki katn
bulur. Bylesine ok kk bir miktardan tasarruf etmenin ya da fazla
134
Adam Smitf
byk olmayan dier miktar kazanmann bir hkmetin cidden ilgi
lenmesini hak etmeyecek denli olmad dnlebilir. Ancak, gerek
lemesi olas, daha nce sk sk gereklemi, bundan sonra da yeniden
yaanacaa benzeyen bir durum iin on sekiz ila yirmi bin pound tasar
ruf etmek, elbette Bank of England gibi byk bir firmann bile yakn
ilgisini ekmeye deecek bir hedeftir.
Buraya kadarki gzlemler ve deerlendirmelerin bir blm, belki
birinci kitabn ilk blmlerine, yani parann kkeni ve kullanm, mal
larn reel ve nominal fiyatlar arasndaki fark hakknda yazlan blm
lere alnmas belki daha yerinde olurdu. Ancak sikkelemenin tevikini
amalayan yasa kkenini merkantilist sistemin bize tantt kaba n
yarglardan alyor. O nedenle, bunlar bu blmde anlatmay daha uy
gun grdm. Her ulusun zenginliinin temelini parann oluturduunu
varsayan bu sistemin ruhuna, elbette parann retimini tevikten daha
uygun bir ey dnlemez. Merkantilizmin lkeyi zenginletirmek iin
en beendii yntemlerden birisi de budur.
135
! " # %& ' ( * + -
KOLONLER HAKKINDA
BRNC KISIM: Yeni koloniler kurmann nedenleri hakknda
Amerika ve Bat Hint Adalarnda birok Avrupa kolonisi kurmaya
ynelik ilginin nedenleri, yle Eski Yunan ve Roma kolonilerinin kuru
luuna ynelik olanlar kadar ak seik deildir.
Eski Yunann o topraklar kk olan devletlerinden ler birisinin
halk, topraklarn kendilerini beslemeyecei lde oald zaman,
bir ksm insanlar dnyann uzak bir kesine yerlemeye gnderilirdi;
nk onlar ler taraftan kuatan savasever komular snrlarn geni
letmelerine izin vermezlerdi. Dor kolonileri, byk lde, Romann
kuruluundan hemen nce barbar ve uygarlamam uluslarn yaad
talya ve Sicilyada yerahrken; iki byk Yunan kabilesi olan yonyahlar
ve Eolyallar, yerli halklarnn durumu Sicilya ve talyadakilerden pek
farkl olmayan Anadoluya ve Ege adalarna yerleti. Ana kent, koloniyi
her zaman kayrlmaya ve yardma layk, karlnda da kran ve sayg
borcu olan bir ocuk gibi grse de, zerinde bir otorite ya da yetki iddi
asnda bulunmay gerekli grmyordu. Koloni, tpk bir bamsz devlet
gibi, kendi hkmet biimini belirliyor, kendi yasalarn oluturuyor,
137
Uluslarn Zenginlii
kendi yarglarn seiyor, komularyla sava ya da bar yapyor, ana
kentin onay ya da iznini beklemeye gerek duymuyordu. Bu trden her
kuruma olan ilginin nedenini libirey bundan daha ak seik anlata
maz.
Dier eski cumhuriyetlerin ou gibi, Roma da devleti oluturan bi
reyler arasnda kamusal blgeyi paylatran bir tarm yasas sonucunda
kuruldu. Evlilik, veraset ve devir gibi insani olaylar sonucunda bu ilk
paylam dzeni bozuldu; eskiden ok saydaki farkl ailenin geimine
ayrlan araziler tek kiinin elinde topland. Bu dzensizlie bir zm
bulmak amacyla her yurttan sahip olabilecei toprak miktarn be yz
jugera ile, yani yaklak yz elli ngiliz acres ile snrlayan bir yasa
getirildi. Ancak, bu yasa, her ne kadar bir iki kere uygulandn okumu
olsak da, ya ihmal edildi ya da delindi; frsat eitsizlii de srekli olarak
artmaya devam etti. Yurttalarn ounun hi topra yoktu; o zamann
koullar ve gelenekleri ierisinde zgr bir adamn topraksz olarak ba
mszln srdrmesi de ok zordu. Gnmzde ise yoksul bir adam,
kendine ait bir topra olmasa bile, eer kk bir sermayesi varsa, ya
bakalarnn topraklarn ekip biebilir, ya da birtakm kk perakende
ticaretine girebilir; yok eer sermayesi yoksa da kr emekisi olarak veya
zanaatkr olarak i bulabilir. Ama eski Romallar arasnda zenginin top
raklar tmyle kleler tarafndan ileniyor, o kleleri yneten de yine
bir kle oluyor; bylelikle yoksul ve zgr bir adamn ifti ya da ii
olarak istihdam edilme ans bulunmuyordu. Tm imalat ve ticaret kol
lar, perakende ticaret de dahil olmak zere, zengin efendileri hesabna
kleler tarafndan yrtlyordu. Servetleri, otoriteleri ve korunmalar
nedeniyle yoksul ve zgr bir adamn onlara kar rekabet edebilmesi ok
zordu. Bu nedenle, topra olmayan zgr yurttalarn tek geim kayna
seimlere katlan adaylarn verdii bahilerdi. Halk zenginlere ve devlet
byklerine kar kkrtmak isteyen tribnler, bu eski toprak yasasn
138
Adam Smitf
halkn aklna getirir, bu zel mlkiyeti snrlayan yasay cumhuriyetin
temel yasas gibi gstermeye alrlard. Halk toprak almak iin yaygara
koparr, zenginler ve bykler de, sanrz, onlara topraklarnn kk bir
parasn dahi vermemekte ok kararl olurlard. Bu yzden onlar u ya
da bu ekilde tatmin edebilmek iin, genellikle yeni bir koloni kurmaya
gnderirlerdi. Ancak, yaylmac Roma, bu gibi durumlarda bile, yurtta
larn, deyim yerindeyse nereye yerleeceklerini bile bilmeden, talihlerini
aramaya, dnyann uzak bir kesine gndermeyi dnmezdi. talyann
fethedilmi blgelerinde, asla bamsz devlet olamayacak Roma domin
yonlar ierisinde olmak zere onlara toprak tahsis eder; bunlar kendi
hkmetlerini ve yasalarn oluturamaz, yasama, yrtme ve yarg ba
kmndan ana kente bal olurlard. Bu trden bir koloniye gnderilmek
halk tatmin etmekle kalmaz, ayn zamanda yeni fethedilen topraklarda
baka trl ball ok zor olan bir garnizon da kurmu olurlard. Bu
ekilde, bir Roma kolonisinin, gerek kurulu niteliini gerekse kurulma
sna yolaan temel gdleri dikkate aldmzda, bir Yunan kolonisinden
tmyle farkl olduu grlyor. Buna gre zgn dillerde farkl kurulu
trlerini ifade eden szckler de ok farkl anlamlar tamaktadr, katin
ce colonia szc dorudan bir plantasyonu simgeler. te yandan
Yunanca atotKia (apoikia) szc ise evden ayrl, yuvadan kopu
anlamlarna gelmektedir. Ancak, Roma kolonileri birok bakmdan Yu
nan kolonilerinden farkl olsalar da, yeni koloni kurmalarna yol aan
drtler ak ve nettir. Her iki kurum da kken olarak kanlmaz bir
gereksinime, ak ve mutlak bir faydaya dayanr.
Amerikada ve Bat Hint Adalarndaki Avrupa kolonileri ise zorun
luluktan kurulmamtr; onlardan elde edilen fayda ok byk olsa da
bylesine ak ve mutlak deildir. lk kurulularnda bu anlalmam,
onlarn kurulularna ya da keiflerine yol aan gdler ve faydann do
as, kapsam ve snrlar belki bugn bile tam anlalm deildir.
139
Uluslarn Zenginlii
On drdnc ve on beinci yzyllarda ok avantajl olan baharat ve
dier Dou Hindistan mallarnn ticaretini yrtyor, onlar dier Av
rupa uluslarna datyorlard. Bu mallar balca, o zamanlar Trklerin
dmanlan olan Memluklerin ynetiminde bulunan Msrdan alyor
lar; Trkler Venediklilerin de dman olduundan, Venedik parasyla
desteklenen bu kar birlii ylesine bir ba oluturuyordu ki Venedik
lilere neredeyse bu ticarette bir tekel salamt.
Venediklilerin elde ettii byk kr Portekizlilerin itahn kabart
t. On beinci yzyl boyunca, Maribiler tarafndan karayoluyla ken
dilerine getirilen altn ve fildiinin anavatanna denizden bir kestirme
yol bulmaya altlar. Madeira, Kanarya Adalar, Azore adalar, Cape
de Verde, Gine sahilleri, Loango, Kongo, Angola, Benguela ve nihayet
mit Burnunu kefettiler. Uzun sredir Venediklilerin bu krl ticare
tinden pay kapmak istiyorlard; bu son keif onlara bunun yolunu at.
1497 ylnda, Vasco de Gama drt gemilik bir filo ile Lizbon limann
dan yola kt, on bir aylk bir yolculuun ardndan Hindistan kylar
na vard, bylece kk kesintilerle yaklak yz yldr inatla peinden
koulan keifler dizisini tamamlad.
Bundan birka yl nce, Portekizlilerin gereklemesi pheli g
rnen projeleri hakknda Avrupann beklentisi srerken, bir Cenevizli
kaptan Dou Hindistana Batdan ulamay neren bir proje oluturdu.
Bu lkelerin durumu o zaman Avrupada pek iyi bilinmiyordu. Az sa
ydaki Avrupal gezgin, belki biraz cehaletleri nedeniyle mesafeyi doru
lemediklerinden, belki de Avrupadan ok uzak blgelere yaptklar
ziyaretlerinin baarsn daha nemli gsterme kaygsyla, uzakl abart
milard. Colombus da hakl olarak Dou zerinden daha uzun olan
bu yolun Bat zerinden daha ksa olabilecei sonucuna vard. Bylece,
hem daha ksa hem de daha gvenli olan bu yolu nerdii projesinin
gerekleebilirliine Castile kraliesi sabellay ikna etme ans buldu.
140
Adam Smtf
Austos 1492de, Vasco de Gamann Portekizden balatt seferden
yaklak be yl nce, Palos limanndan hareket etti. ki aylk bir
yolculuun ardnda nce kk Bahama ve Lucayan adalarndan bir
blmn kefetti, sonra da byk St. Domingo adasn.
Ancak gerek bu seferinde, gerekse sonraki seferlerinde Colombusun
kefettii lkelerin asl bulmak istedikleri ile bir ilgisi yoktu. in ve
Hindistann zenginlik, tarm ve kalabalk nfusu yerine, St. Domingoda
ve yeni dnyann ziyaret ettii dier yerlerinde tarma almam ve
sadece plak, yoksul, vahi kabilelerin yaad ormanlk bir lke ile
karlat. Ancak bunlarn, oralar ziyaret eden ilk Avrupah olan Marco
Polonun anlatt in ve Dou Hindistan betimlemeleriyle ayn olma
dna inanmaya pek istekli deildi. En ak kantlara ramen, kendi
bulduu St. Domingodaki bir dan ad olan Cibao ile Marco Polonun
anlatt Cipango arasndaki ok kk bir benzerlik, onu pek sevdii
hayallerine dndrmee yetti. Ferdinand ve Isabellaya yazd mektup
larnda, kefettii lkelere Hindistan dedi. Marco Polonun betimledik
leri abartlardan, Ganjdan, ya da skenderin fethettii lkelerden uzak
olmadna emin olduunu syledi. Sonunda onlarn farkl olduuna
ikna olduunda bile, hala bu zengin lkelerin ok uzakta olmad ko
nusunda kendisini avutuyordu. Bir sonraki yolculuunda da Terra Fir
ma kys boyunca ve Darien Berzahna doru onlar aramaya kt.
Colombusun bu yanlgsnn sonucu Hint ad bu talihsiz lkelerin
zerine yapp kald; sonunda ak seik olarak bunlarn eski Hintten
farkl olduu anlalnca da, eski Hinte verilen Dou Hint adalar ismi
ne izafeten bunlara da Bat Hint Adalar dendi.
Ancak, kefettii lkeler her ne ise onlar spanya sarayna ok b
yk sonular gibi gstermek Colombus asndan nemli idi; hayvan,
tarm rn, vb her lkenin gerek zenginliini oluturan ne varsa on
lara en iyi ekilde sunulabilecek pek nemli eyler deillerdi.
141
Uluslarn Zenginlii
Bay Buffonun Brezilya Apereas ile bir tuttuu ve fare ile tavan
aras bir hayvan olan Cori, St. Domingoda yetien memelilerin en
by idi. Bu trler sayca ok deillerdi. Tpk benzer boyutlardaki
dier trler gibi bunlarn da soylarnn spanyol kedi ve kpekleri tara
fndan yok edildii sylenir. Ancak ivana veya iguana denilen gzel ve
byk bir kertenkele ile birlikte bunlar o topran sunduu en nemli
hayvansal besindir.
Halk pek alkan olmamakla birlikte bitkisel yiyecekleri de yle
pek kt saylmazd. Bunlar, msr, yerelmas, patates, muz, vb Avrupada
o zamanlar hi bilinmeyen, rabet grmedii iin ya da dnyann bu
blgesinde yetitirilen yaygn hububat ve bakliyat trleri kadar bir besin
iermedii dnldnden artk ekimi braklm rnlerden oluu
yordu.
Pamuk bitkisi gerekten de ok nemli bir sanayi hammaddesini
oluturuyordu, o sralarda Avrupallarn bu adalardan gelmi bitki
sel rnler arasnda en deer verdikleri eydi. Ancak, onbeinci yzyl
sonunda Dou Hint adalarnn nslinleri ve dier pamuklu rnleri
Avrupann her yerinde bilinmesine karn pamuklu retimi bu ktann
hibir yerinde yaplmyordu. O yzden bu rnn bile Avrupallarn
gznde pek bir nemi olamazd.
Yeni kefedilen lkelerin hayvanlarnda olsun bitkilerinde olsun
sunmaya deer bir ey bulamayan Colombus gzn buralarn maden
lerine evirdi; bu nc kralln rnlerinin zenginliinde, ilk ikisi
nin rnlerindeki belirsizlii giderecek bir teselli bulduunu dnd.
Halkn elbiselerini sslemekte kullandklar, Colombusun rendiine
gre de dalardan akan derelerde ve sellerde bulmu olduklar bu kk
altn paralar, bu dalarn zengin altn madenleri ile dolu olduuna
kendisini inandrd. Bu nedenle, St. Domingo, sadece gnmzn de
il ayn zamanda o devirlerinde nyarglarna gre) altnla dolu bir lke,
142
Adam Smth
spanya kral ve lkesinin serveti iin bitmez tkenmez bir kaynak gibi
gsterildi. Colombus ilk seferinden dnte, Castile ve Arragon kralla
rnn huzuruna ktnda, yannda kefettii lkelerin temel rnlerini
byk bir kortej halinde getirmiti. Aralarnda deerli olanlar yalnzca
birka kk kurdele, altn bilezikler ve dier ss eyalar ve birka balya
pamuktu. Geri kalan tmyle kaba merak uyandrmaktan teye git
meyen eylerdi: ok byk boyutlu sazlar, ok gzel tyl baz kular,
ve bir miktar derisi doldurulmu byk timsah ve mamutlar; hepsinin
nnde de kendilerine zg renkleri ve grnmleriyle bu gsteriyi ta
mamlayan alt yedi tane yerli.
Colombusun sunumlarn sonucunda, Castile Konseyi, halknn
kendilerini savunacak gcnn olmad bu lkeleri igal etmeye karar
verdi. Bu haksz proje, o halklar Hristiyanlatrmak gibi kutsal amala
maskelendi. Ancak bu kararn altnda yatan temel gd oralarda altn
hazineler bulma umuduydu. Bundaki en byk pay da Colombusun
orada bulunabilecek altn ve gmn yarsn hkmdara verme neri
iydi. Bu neri Konsey tarafndan kabul edildi.
lk servenciler tarafndan Avrupaya getirilen altnn tm ya da b
yk bir blmnn savunmasz yerlilerin yamalanmas yoluyla alnd
zamanlarda, bu ar verginin bedelini demek ok zor olmad. Ancak
bir kere yerlilerin ellerindeki hereyi aldktan ve gerek St. Domingoda
olsun gerekse Colombusun kefettii dier yerlerde olsun bu i alt yedi
ylda tmyle bitince, daha fazla altn karmak iin madenleri kazmak
gerekince, artk bu verginin denme olana da pek kalmad. Vergilerin
zorla tahsil edilmesi, sylendiine gre, nce St. Doming madenlerinin
tmyle terkedilmesine neden olmu ve buras bir daha iletilmemitir.
ok gemeden vergi, karlan brt altnn nce te birine, sonra be
te birine, ardndan onda birine, son olarak da yirmide birine indirildi.
Gm vergisi ise uzun sre brt gmn bete biri olarak devam etti.
143
Uuslartn Zcnginiii
Ancak iinde bulunduumuz yzylda onda bire inebildi. Ama, ilk ser
venciler gmle pek ilgilenmi grnmyorlard. Onlar iin altndan
dala deerli bir ey yoktu.
Colom! usun ardndan spanyollarn yeni dnyadaki dier tm gi
riimleri de ayn gdden kaynaklanyordu. Oieday, Nicuessay, Vas-
co Nugnes de Balboay Darien Berzahna; Cortezi Meksikaya; Almagro
ile Pizzarroyu ili ile Peruya gtren hep bu kutsal altna susamlkt.
Bunlar herhangi bir bilinmedik kyya ayak bastlar m, ilk soruturduk
lar ey orada altn olup olmad idi. Bu konuda aldklar bilgiye gre ya
oraya yerlemeye, ya da oradan ayrlmaya karar veriyorlard.
Ancak, kendisine balanan insanlarn byk bir blmn iflasn
eiine getiren bu pahal ve sonu belirsiz projelerden hibirisi yeni g
m ve altn madenleri aramaktan daha ykc olmamtr. kramiyenin
ok az sayda, bolarn ise ok fazla olmasna ramen bir biletin ortalama
fiyat zengin bir adamn tm servetine edeer olduu iin, belki dn
yann en talihsiz piyangosu, ya da ikramiye miktarna oranla bo kan
biletlerin tutarnn en az olduu piyango budur. Madencilik projeleri
ona ayrlan sermayeyi normal kr ile birlikte yerine koymak yerine ge
nellikle hem sermayeyi hem de kr yer bitirir. Bu nedenle de, ulusunun
sermayesini artrmak isteyen saduyulu bir yasa koyucunun, doal ak
na brakldnda ayrlacak olandan daha fazla sermaye ayrmay, fazla
dan bir tevik vermeyi en az isteyecei alanlar da bunlardr. Gerekte ise
hemen hemen herkes kendi sermayesinin byk bir blmn baar
olasl en kk alana aktaracak denli ansna ok gvenir.
Ancak, bu akl ve deneyim her zaman bu gibi projelerin tmyle
karsnda olsa da, insanolunun agzll genellikle bunun tersine
eilimlidir. Birok insan sama bir felsefe ta hayal peinde komaya
sevkeden anlay dierlerini de tpk onun kadar sama olan zengin altn
ve gm madenleri hayali peinde komaya itmitir. Bu metallerin ler
144
Adam Smitf
devirde ve her ulusta deerinin temel olarak ktlndan kaynakland
n, bu ktln da doann onlar ok kk miktarlarda, eriilmesi ok
zor maddelerin arasna saklam olmasndan, bunun sonucunda da onu
elde etmenin ok fazla sermaye ve emee mal olmasndan kaynaklan
m olabileceini dnememilerdir. Bu metallerin damarlarnn tpk
yaygn olarak bulunan kurun bakr, kalay ya da demir damarlar gibi
geni ve bol olabilecei dncesiyle kendilerini avutmulardr. Sir Wal-
ter Raleighn altn kenti ve altn lkesi Eldorado ile ilgili d bize akl
banda adamlarn bile bu trl garip takntlardan uzak kalamayaca
n gstermeye yeterlidir. Bu byk adamn lmnden yzyldan daha
fazla bir sre sonra Cizvit Gumila hl o harika lkenin gerek olduuna
inanyor, bunu ateli biimde savunuyordu. unu da byk itenlikle
sylemeliyim ki, misyonerlik emeinin karlnda kendisini bylesine
cmerte dllendiren bir halka Incilin n gtrrken kimbilir ne
denli mutlu olmutur. spanyollarca ilk kez kefedilen lkelerde, bugn
iletmeye deer hibir altn ya da gm madeninin olmad biliniyor.
lk servenciler orada bulduklar bu metallerin miktar kadar, ilk keif
ten hemen sonra ilenen madenlerin verimlilii de olduka abartlmt.
Ancak, bu servencilerin bulduklarn syledikleri ey de tm yurttala
rnn itahn kabartmaya yetmiti. Amerikaya yelken aan her spanyol
bir Eldorado bulmay umuyordu. Talih de ok nadir yapaca eyleri
bunlara yapt. Fanatiklerinin abartl umutlarn bir dereceye kadar ger
ekletirdi; Meksika ile Perunun kefinde ve fethinde (Colonbun ilk
ziyaretinden biri otuz, dieri de krk yl sonra gerekleti), onlara ara
dklar deerli metallerin bolluunu pek de aratmayacak eyler verdi.
Bylece, bir Dou Hindistan ticaret projesi Bat Hindistan kefine
yolat. Bir fetih projesi de bu yeni kefedilen lkelerde spanyollarn
yerlemesinin nn at. Onlar bu fetihe sevkeden drt bir altn ve
gm madenleri projesiydi; insan aklnn hayal edemeyecei bir dizi
145
Uluslarn Zengniii
rastlant, bu projede yeralanlarn hi beklemedikleri kadar baarl so
nular dourdu.
Amerikaya yerleme giriiminde bulunan dier tm Avrupa ulusla
rnn ilk servencileri, bu gibi hayalperest dncelerle heyecanlandlar;
ancak onlar kadar baarl olamadlar. Brezilyada altn, gm ya da
elmas madenlerinin kefi, buradaki ilk yerleimlerden yzyldan fazla
bir zaman sonra gereklemitir. ngiliz, Fransz, Hollandal ve Dani
markalIlarn kolonilerinde bunlardan biri bile henz kefedilmemitir;
en azndan hibirinin iletmeye deer olaca sanlmamaktadr. Ancak
Kuzey Amerikadaki ilk ngiliz yerleimciler, kendilerine patent hakk
tannmasnn bir dl olarak, bulunacak altnn ya da gmn bete
birini Krala vermeyi teklif etmilerdi. Sir Walter Raleigln, Londra ve
Plymouth irketlerinin, Plymouth Konseyinin, vb. ellerindeki patent
lerde bu bete birlik blmn krala ayrld yazldr. Bu ilk yerleim
cilerin altn ve gm bulma beklentilerine Dou Hindistana kuzeyba
tdan bir geit bulma beklentisi eklendi. Bugne dein her ikisinde de
dkrklna uradlar.
KNC KISIM: Yeni kolonilerdeki zenginliin sebepleri
Uygar bir ulusun kolonisi, ister bo bir lkenin mlkiyetini ele ge
irsin, isterse yerlilerin yeni yerleimcilere kolayca yer verebilecei denli
seyrek yerlemi olsun, zenginlik ve byklk bakmndan dier insan
topluluklarndan daha hzl geliirler.
Koloniciler, beraberlerinde, vahi ve barbar uluslar arasnda kendi
hallerine brakldnda gelimesi yzyllar alacak olan bir tarm bilgisi
ile dier faydal zanaatlar da gtrrler. Ayrca oraya itaat alkanl,
kendi lkelerinde de olan dzenli hkmet nosyonu, bunlarn destek
ledii hukuk sistemi ve dzenli bir adalet ynetimi de tarlar; elbette
yeni yerleim yerlerinde bunlarn aynsn da bir miktar kurarlar. Ancak
146
vahi ve barbar uluslar arasnda hukuk ve hkmetin doal geliimi,
onlarn korunmas iin gerekli olan dzeyde kurulduktan sonra, hala
zanaatlarn doal geliim srecinden daha yavatr. Her kolonici ekip
biebileceinden daha fazla toprak edinir. Kira demez, ok nadiren
vergi der. Hibir toprak aas ile rnn paylamaz, hkmdarn
pay da genellikle ok czi bir miktardadr. Olabildiince fazla rn
almak iin gerekli tevikin tmne sahiptir. Bu rn de tmyle ken
disinin olur. Ancak arazisi ylesine genitir ki kendi emeiyle, hatta a-
ltrabildii herkesin emeiyle dahi o arazinin kapasitesinin onda biri
kadar bile retemez. O nedenle de dier blgelerden toplayaca iilere
en yksek creti demeye hazrdr. Ancak, arazinin bolluu ve ucuzluu
karsnda bu ok yksek cretler bile iileri elde tutmaya yetmez, ou
kendi topraklarnn sahibi olmak zere onu terkederler. Bu kez de on
larn ilk patronlarn terk ettikleri sebepten kendi iileri ksa zamanda
onlar terkeder. cretlerin yksek oluu evlenmeyi de tevik etmektedir.
ocuklar bamllk yllarnda iyi beslenirler ve dzenli baklrlar. B
ydkleri zaman kazanacaklar cretler onlarn bakm masrafn haydi
haydiye karr. Olgunluk ama geldiklerinde, cretlerin yksek, buna
karlk toprak fiyatlarnn dk olmas onlarn da tpk babalar gibi
kendi hayatlarn kurmalarna olanak salar.
Dier lkelerde ise kira ve kr cretleri silip sprr, bylece bu iki
st snf alt snf zerinde bask kurar. Ama yeni kolonilerde bu iki st
snfn karlar onlar alt snfa kar daha insanca, daha cmert davran
maya zorlar; en azndan al snf bir kle statsnde deildir. En yksek
doal verimlilie sahip bo topraklara ok deersiz eyler karlnda
sahip olunur. Ayn zamanda giriimci de olan toprak sahibinin yapt
toprak slahndan bekledii gelir art, onun bu koullarda ok byk
tutarlara varan krn oluturur. Ancak bu byk kr, topra temizleyip
ekmek iin baka insanlar altrmadan elde edilemez; topran geni
lii ile yeni kolonilerde yaayan insan says arasndaki orantszlk bu
147
Uluslarn ZenflinCii
emein salanmasn gletirir. O yzden fiyatna bakmakszn emek
istihdam etmek ister. cretlerin yksek oluu da nfus artn tevik
eder. yi topran ucuzluu ve bolluu bayndrl canlandrrken top
rak sahiplerinin de bu yksek cretleri deyebilmesine olanak salar.
cretler neredeyse toprak maliyetinin tmn olutururlar; her ne ka
dar bu rakamlar cret iin ok yksek kabul edilse de bylesine deerli
bir meta iin yine de dk saylr. Nfts artn ve toprak slahn
tevik eden ey gerek serveti ve bykl de tevik etmektedir.
Birok eski Yunan kolonisinin zenginlemesi ve bymesi bu yz
den ok hzl olmutur. Bir iki yzyl ierisinde ou ana kentlerle reka
bet eder duruma geldiler, hatta onlar da getiler. Sicilyada Syracuse ve
Agrigentum, talyada Tarentum ve Locri, Anadoluda Efes ve Milet her
bakmdan eski Yunann herhangi bir kenti ile en azndan eit konum
daydlar. Eski Yunan dnrlerinden Thales ve Pisagorun okullarnn
da eski Yunan yerine birinin Anadoludaki, dierinin ise talyadaki ko
lonilerde yeralnas dikkat ekicidir. Tm bu koloniler, yeni yerleim
cilere kucaklarn aan vahi ve barbar uluslarn yaadklar lkelerde
kurulmulard. Arazi boldu. Hepsi de ana kentten tmyle bamsz
olduklarndan, ilerini kendi bildikleri gibi, karlarna en uygun biim
de yrtmekte zgrdler.
Roma kolonilerinin tarihi o denli parlak deildir. Gerekten de, Flo
ransa gibi baz kolonilerin gelimesi ok uzun srd, ancak ana kentin
dnden sonra hatr saylr devletler oldular. Ancak hibirinin geli
mesi yle ok hzl olmad. Her koloniciye verilen toprak yle fazla b
yk deildi. Hepsi de fethedilmi illerde kuruldular. Buralar da yerleim
ok eski idi. Koloni bamsz olmad iin de ilerini kendi bildikleri
gibi yrttler. Ama karlarna en uygun ekilde yrtemiyorlard.
yi topraklarn okluu nedeniyle Amerikada ve Bat Hint Adala
rnda kurulmu Avrupa kolonileri eski Yunannkileri bile kat be kat ge-
148
Adam Smitf
ride brakt. Ana kente ballk bakmndan eski Romaya benziyorlar
d. Ancak Avrupaya olan uzaklklar hepsinde de az ok bu bamllk
etkisini hafifletti. Konumlar, az ok onlar ana lkenin hem gznden
hem de gcnden rak tuttu. Kendi karlarn bildikleri gibi gzetir
lerken gelitirdikleri ynetim, ya Avrupada bilinmediinden ya da an
lalmadndan ou kez gzden kat. Kimi zanan da olduka uzak
olduu iin ho grld. Ispanyann acmasz ve keyfi hkmeti bile
birok kez genel gvenlik korkusu yznden kolonilerinin ynetimi ile
ilgili verdii emirleri geri almak ya da yumuatmak zorunda kald. Tm
Avrupa kolonilerinin zenginlik, nfus ve bayndrlk bakmlarndan ge
liimi bu nedenle ok byk oldu.
spanya kral, altn ve gmteki pay sayesinde, ilk kurulduklar
andan itibaren kolonilerinden bir miktar gelir elde etti. Bu gelir, insan
da dala byk zenginliklere kar en abartl beklentileri uyandracak
cinstendi. Bu yzden de, dier Avrupa lkeleri uzunca bir sre byk
lde ihmal edilirlerken, spanyol kolonileri ilk kurulduklar andan
itibaren anavatandan ok byk ilgi grd. Belki de ne ilkinin durumu
bu ilgi sayesinde iyileti, ne de kincisinin durumu ihmal sonucu kt
leti. Bir yere kadar sahip olduklar lkenin genilii ile orantl olarak
spanyol kolonilerinin daha tenha ve daha ihmal edilmi olduklar d
nlr. Oysa spanyol kolonilerinin bile nfus ve bayndrlk bakmla
rndan geliimi phesiz hzl ve byk olmutur. Fetihten hemen sonra
kurulan Lima kentinin nfusunu Ulloa yaklak otuz yl nce elli bin
olarak gstermiti. Kk ve yoksul bir yerli ky olan Quitonun da
yine bu yazar tarafndan ayn derecede bayndr olduu anlatlmaktayd.
Dzmece bir gezgin olduu sylenen ama aslnda ok salam bilgilere
dayanarak yazm olan Gemelli Carreri de, Mexico ehrinin nfusunun
yz bin olduunu yazar. spanyol yazarlarnn tm abartmalarna karn
bu rakam Montezuma dnemindekinin be katndan fazla idi. Bu ra-
149
Uluslarn Zenginlii
kamlar ngiliz kolonilerinin en byk kenti olan Boston, New York
ve Philadelphiamnkilerden kat be kat fazla idi. spanyollarn fethinden
nce Mexico ya da Peruda yk tamaya uygun hayvan yoktu. Tek yk
hayvanlar olan lamann da kuvvetinin sradan bir eeinkinden hayli
az olduu anlalyor. O zamanlar saban buralarda pek bilinmiyordu.
Demir kullanm konusunda cahildiler. Sikkeleri olmad gibi yerleik
herhangi bir ticaret aralar da yoktu. Ticaretleri takas esasna dayan
yordu. En nemli tarm aralar bir tr aa saban idi. Keskin tala
r bak ve nacak niyetine, balk klklarn ve kimi hayvanlarn sert
tylerini ise diki inesi niyetine kullanyorlard. Ayn zamanda bunlar
temel zanaat aralar idi. Bu durumda bu imparatorluklarn, Avrupa
sr ile donatlmadan, demir, saban ve daha birok Avrupa zanaat ile
tanmadan nce imdiki kadar bayndr ve ekilip biilen yerler olmala
r olanaksz grnyor. Ancak, her lkenin nfusu bayndrlk ve ekip
bime dereceleri ile orantl olmaldr. Fethin ardndan yerlilerin vahice
yok edilmelerine ramen, bu iki byk imparatorluk byk olaslkla
bugn tarihinin herhangi bir dneminde olduundan daha kalabalktr.
Halk da phesiz daha farkldr. nk spanyol krmalarnn birok
bakmdan eski yerlilerden dalia stn olduunu gryorum.
Amerikadaki Avrupa uluslar arasnda spanyollardan sonra en eski
yerleim Portekizlilerin Brezilyasdr. Ancak ilk keiften itibaren uzunca
bir sre buralarda ne altn ne de gm madeni bulunmad, bu yz
den de hkmdara hemen hemen hibir gelir salamad iin, uzunca
bir sre byk lde ihmal edilmitir. Bu ihmal dnemi iinde de ge
liip byk ve gl bir koloni olmutur. Portekiz spanya ynetiminde
iken Hollandallar Brezilyaya saldrm, bu lkenin on drt eyaletinden
yedisini ele geirmilerdir. Portekiz yeniden bamszln elde edip de
tahta Braganza hanedann geirdiinde, Hollandallar dier yedi eyale
ti daha ele geirmeyi umuyorlard. O zamanlar spanyollarn dman
150
Adam Smitf
olan Hollandallar, yine kendileri gibi spanyol dman olan Portekiz
lilerle dost oldular. Bu yzden de, bylesine iyi bir mttefiki yitirme
mek uruna, Brezilyann fethettikleri blmn kendilerine brakan
Portekiz kralna, bunun karlnda fethedilmemi blgeleri devretme
yi kabul etti. Ancak Hollanda hkmeti ok gemeden Portekizlilere
bask uygulaynca, szlanmakla yetinmek yerine yeni efendilerine kar
silaha sarlan Portekizliler anavatann gz yummas ile ama onlardan
hibir yardm almadan, salt kendi yiitlikleri ve azimleri ile Hollanda
lIlar Brezilyadan kardlar. Hollandallar da bunun zerinde lkenin
herhangi bir blmn ellerinde tutmaktan mitlerini kesip tmyle
Portekiz kralna devretmeye raz oldu. Bu kolonide alt yz binden fazla
Portekizli, atalar Portekizli ya da Portekiz Brezilya krmas insan yaa
d sylenir. Amerikada hibir lkede bu kadar fazla Avrupa kkenli
insan yoktur.
On beinci yzyln sonuna doru ve on altnc yzyln byk bir
blm boyunca spanya ve Portekiz okyanusun iki byk deniz gc
idiler. Avrupann her yanma yaylm olan Venedik ticareti Akdenizin
tesine hi yelken amamt. spanyollar ilk kaifler olmalar hasebiy
le Amerikann tmnde hak iddia ediyorlard. Portekiz gibi byk
bir deniz gcnn Brezilyaya yerlemesine engel olamasalar da, o za
manlar adlarnn yaratt dehet bile dier birok Avrupa ulusunu bu
byk ktann baka herhangi bir yerine yerlemekten alkoyuyordu.
Floridaya yerlemeye kalkan Franszlarn tm spanyollar tarafndan
ldrlmt. Ancak spanyollarn Yenilmez Armada dedikleri deniz
kuvvetleri on altnc yzyln sonuna doru yaad bozgun sonucu za
yf dnce, artk dier Avrupa uluslarnn yerlemelerine engel olama
dlar. Bylelikle on yedinci yzyl boyunca Ingilizler, Franszlar, Hol
landallar, Danimarkallar, sveliler gibi okyanus kysnda liman olan
tm byk uluslar yeni dnyada yerleim edinmeye giritiler.
151
Uluslarn ZenginCii
sveliler New Jerseye yerletiler. Bugn bile burada bir miktar s
veli ailenin bulunuyor olmas, bu koloninin anavatan tarafndan ko
runmu olsayd ne denli zenginleebilecek durumda olduunu gster
meye yeter. Ancak, sve tarafndan ihmal edilen New Jersey ksa bir
sre sonra bir Hollanda kolonisi olan New York tarafndan ele geirildi.
New York da 1674te ngiliz ynetimine girdi.
Birer kk ada olan St. Tlomas ile Santa Cruz, yeni dnyada Da
nimarkalIlarn salip olduklar tek kolonidir. Bu kk yerleim merkez
leri de kolonilerin artk rnlerini satn alma ve onlara gereksindikleri
mallar dier lkelerden ithal etme tekeline sahip, bu yzden de bu tekel
sayesinde hem onlara bask uygulayabilme hem de geliimlerini doal
seyrinden alkoyabilme gcn elinde tutan bir irket tarafndan yne
tilirler. Bu tr bir tekelci tccar irketinin ynetimi belki de herhangi
bir lkenin bana gelebilecek en kt hkmettir. Ancak, her ne kadar
bu kolonilerin geliimini yavalatp gevetmise de ilerlemelerine tm
den engel olamamtr. Danimarkann son kral bu irketi datm, o
zamandan bu yana da bu kolonilerin zenginlikleri artmtr.
Dou Hintte olduu gibi Bat Hintte de Hollanda yerleimlerinin
ynetimi bir tekelci bir irkete ait idi. Bu nedenle de onlardan kimileri
uzun sredir yerleilmi ve nfus barndran herhangi bir lke ile kar
latrldklarnda hatr saylr lde gelimi saylabilirlerse de, yeni ko
lonilerin ou ile karlatrldklarnda geliimleri yava ve snk olmu
tur. Surinam kolonisi ok nemli olsa da, dier Avrupa uluslarnn eker
kolonileri ile karlatrldnda olduka nemsizdir. imdilerde New
York ve New Jersey adnda iki eyalete blnm olan Nova Belgia (Yeni
Belika, -ev.), her ne kadar uzun sre Hollanda ynetimi altnda kalm
olsalar da ksa zaman iinde nemli koloniler haline geldiler. yi arazinin
bolluu ve ucuzluu ylesine gl zenginleme sebepleridir ki ok kt
bir hkmet bile onlarn ileyilerinin etkinliini tmden denetim altna
152
Adam Smitf
alma yeteneine sahip deildir. Anavatandan uzakta olmak da kolonici
lere kaaklk yoluyla irketin kendilerine koyduklar tekeli andrma
olana vermitir. Bugn irket tm Hollanda gemilerinin yzde iki bu
uk lisans creti demek kouluyla Surinam ile ticaret yapmalarna izin
vermektedir. Kendisi sadece, neredeyse tmyle kle ticaretinden ibaret
olan Afrika ile Amerika arasndaki dorudan ticareti tekelinde bulun
durmaktadr. Bu koloninin gnmzde sahip olduu zenginlik dze
yinin asl sebebi, byk olaslkla, irketin tekelci ayrcalklarndaki bu
gevemedir. Hollandallara ait iki nemli ada olan Curacoa ve Eustatia,
btnyle her ulusun gemilerine ak serbest liman konumundadr; ve
bu serbestlik, limanlar bir tek ulusa ak daha iyi kolonilerin ortasndaki
bu iki kra adann zenginliinin en nemli sebebidir.
Fransz Kanada kolonisi getiimiz yzyl boyunca ve bu yzyln
bir blmnde tekelci bir irketin ynetimi altnda idi. Bylesine elve
risiz bir ynetim altnda gelimesi, dier yeni kolonilerle karlatrl
dnda zorunlu olarak ok yava olmutur; ancak Mississippi entrikas
denilen bu irket knce daha hzl oldu. ngilizler bu lkeyi ele geir
diklerinde, Peder Charlevoixin yirmi otuz yl nce sylediinin iki ka
tna yakn bir nfus buldular. Bu Cizvit tm lkeyi dolamt, nfusu
olduundan az gstermek gibi bir eilimi de yoktu.
Fransz kolonisi St. Domingo uzun bir sre nce Fransann ne ko
rumasn ne de otoritesini isteyen korsanlar ve haydutlar tarafndan ku
rulmutu. Bu ekya rk zamanla bu otoriteyi tanyacak yurttalar hali
ne geldiinde, uzun bir sre boyunca otoritenin byk bir yumuaklkla
uygulanmas gerekmiti. Bu dnem boyunca bu koloninin nfusu ve
bayndrlamas ok hzl artt. Dier tm Fransz kolonileri gibi zaman
zaman maruz kaldklar tekelci irketin basks bile, bu gelimeyi p
hesiz sekteye urattysa da tmden durduramad. Bu baskdan kurtulur
kurtulmaz refah dnemi geri geldi. imdi Bat Hintin en nemli e
153
Uluslarn Zenainfii
ker kolonisidir; rnnn tm ngiliz eker kolonilerinin toplamndan
daha fazla olduu sylenir. Dier Fransz eker kolonileri de genellikle
ok iyi gelimektedir.
Ancak kuzey Amerikada geliimi ngiliz kolonilerinden daha hzl
olan koloni yoktur.
yi arazinin bolluu ve ilerini bildikleri gibi yrtmekte serbest
olmalar, tm yeni kolonilerin zenginliklerinin iki byk sebebi gibi
grnyor.
Kuzey Amerikadaki ngiliz kolonilerinde arazi ok bol olsa da s
panyollarn ve Portekizlilerinkinden dk kalitededir, son sava ncesi
Fransz kolonilerinden ise daha iyi deildir. Ancak ngiliz kolonilerinin
siyasal kurumlan bu lkenin tarma almasna ve ekilip biilmesine di
er lusunkilerden daha elverili olmutur.
ncelikle, ngiliz kolonilerinde topra ekip bimeden igal etmek
her ne kadar tmyle nlemese de dierlerininkine gre daha snrl
kalmtr. Her toprak sahibine toprann belli bir orann belli bir sre
iinde slah etmek ve ekip bimek ykmll getiren, bunu yapma
mas durumunda ihmal edilen o topran baka birine verilmesini n
gren yasa, her ne kadar ok sk uygulanmamsa da bir miktar etkili
olmutur.
kincisi, Pennsylvaniada topran en byk ocua kalnas kural
yoktur. Tanmaz mallar da tpk tanr mallar gibi ailenin tm ocuk
lar arasnda eite paylatrlr. New Englandn ilinde, tpk Musevi
yasalarnda olduu gibi en yal ocuk ift pay alr. Bu nedenle, her ne
kadar bu illerde toprak zaman zaman belli ellerde toplanmsa da, bir iki
kuak sonra yeniden blnmtr. Gerekten de dier ngiliz kolonile
rinde, tpk ngiltere hukukunda olduu gibi, topran en byk ocua
kalmas kural vardr. Ancak tm ngiliz kolonilerinde, serbeste devre-
dilebilen, temlike olanak tanyan toprak mlkiyeti vardr; herhangi bir
15 4
Adam Smitf
byk toprak sahibi de genellikle, toprann sadece kk bir bl
mn elinde tutarak geri kalann olabildiince abucak temlik etmeyi
karna uygun bulur. Ispanyol ve Portekiz kolonilerinde, tm byk
topraklarn mirasnda, isim hakk da bunun ayrlmaz bir paras olmak
zere, Majorazzo hakk denilen kural uygulanr. Bu tr mlkler koullu
ve devredilemez olarak tek kiinin elinde toplanr. Fransz kolonileri
toprak miras konusunda aslnda ngiltere hukukundan ok, kk o
cuklar asndan daha avantajl olan Paris rf ve adet hukukuna baldr.
Ancak, Fransz kolonilerinde, eer valyelik unvan ve itibarna sahip
biri tarafndan temlik edilirse, vassaln ya da ailenin mirass tarafn
dan ksa bir sre iin paraya evrilme hakkna sahiptir. lkenin tm
byk mlkleri byle soylu toprak sahiplerince ynetilmektedir. Bu da
doas gerei temliki zorlatrr. Oysa yeni bir kolonide ekilip biilme
yen byk bir mlk temlikten ok miras yoluyla blnmeye yakndr.
Gzlemlendii kadaryla, yeni kolonilerin hzla gelimesinin temel ne
denleri, iyi arazinin bol ve ucuz oluudur. Oysa bu ucuzluu baltalayan
ey topran tek elde tutulmasdr. Ayrca ilenmemi topran tek elde
tutulmas ise onun tarma almasna en byk engeldir. Ancak, topra
n tarma almas ve ekilip biilmesinde kullanlacak olan emek, top
lumun en byk ve en deerli rndr. Bu durumda emein rn
yalnzca kendi creti ile onu istihdam etmekte kullanlan sermayenin
krn deili ayn zamanda zerinde alt topran rantn da kar
lam olmaktadr. O yzden de daha ok topran slahnda ve ekilip
biilmesinde kullanlan emein rn, topran tek elde toplanmasyla
az ok dier istihdam alanlarna ynelen dier ulusun emeklerinin
rnne gre daha byk ve daha deerli gibidir.
ncs, ngiliz kolonicilerinin emei sadece daha byk ve daha
deerli rn ortaya koymakla kalmaz, ayn zamanda vergilerinin daha
dk olmas nedeniyle bu rnn daha byk bir blmn kendileri
155
Uluslarn Zenginlii
ne alkorlar. Bunu da biriktirip, daha byk miktardaki emei harekete
geirmek iin istihdam ederler. ngiliz kolonicileri henz hi anavatann
savunmasna ya da kendi sivil hkmetlerinin desteklenmesine katkda
bulunmamlardr. Tersine, onlar imdiye dek hep tmyle anavatan
tarafndan savunulmutur. Ancak donanmalarn ve ordularn masraf
sivil hkmetin zorunlu harcamalar ile karlatrlamayacak derecede
daha byktr. Onlarn kendi sivil hkmetlerinin masraf daima ok
makul olmutur. Genellikle, valiye, yarglara, polis grevlilerine verilen
cretler ve en gerekli kamu hizmetlerinden birkan salamak iin ya
plan masraflarla snrl kalmtr. Son karklklar balamadan hemen
nce Massachusetts Krfezi Sivil Ynetiminin masraf ylda sadece 18
bin pound civarnda idi. New Hampshire ve Rhode Islandnkiler ise
her biri 3500 pound kadard. New Jerseyinki 1200 pound, Virginia
ve Gney Carolinann masraflarnn her biri 8000 pound tutuyordu.
Nova Scotia ve Georgia ksmen Parlamentonun yllk bir ba ile des
tekleniyordu. Ama Nova Scotia bunun yan sra koloninin kamu harca
malar iin ylda yaklak 7 bin pound, Georgia ise yaklak 2500 pound
dyordu. zetle, kesin rakamlarn alnamad Maryland ve Kuzey
Carolina hari, Kuzey Amerikann her sivil kurumu, son karklklar
patlak vermeden nce hemehrilerine ylda yaklak 64,700 pounddan
daha fazlasna mal oluyordu. Bu rakam, milyon insann hem de ok
iyi ynetilmesi iin ok kk olmas bakmndan her zaman anm
sanmaya deer bir rnektir. Kamu harcamalarnn en nemli bileimi
olan savunma ve koruma harcamalar aslnda hep anavatann zerine
yklmtr. Kolonilerin sivil hkmetlerinde yeni bir valinin kabul,
ya da yeni bir meclisin al vb iin yaplan trenler de yeterince gzel
olsa da, bunlarn dnda herhangi bir masrafl tren yaplmaz. Kilise
ynetimleri de ayn derecede tutumlu bir plana dayanr. Oralarda yzde
onluk kilise vergisi bilinmez; saylar ok az olan din adamlar da ya k
k burslarla ya da halkn gnll balaryla geinir. Oysa spanya ve
156
Adam Smitd
Portekizin gc kolonilerinden gelen vergilere dayanr. Fransa gerekte
asla kolonilerinden hatr saylr herhangi bir gelir elde edememitir. Al
d vergiler ise genellikle oralarda harcanr. Ama bu ulusun koloni
hkmetleri de ok masrafl trenlerle ynetilirler. rnein Peruya
atanacak bir genel valinin kabul masraflar genellikle ok byk olur.
Bu tr trenler sadece zengin kolonicilerin dedii zel vergilerle finan
se edilmekle kalmaz, ayn zamanda onlar arasnda tm dier durumlar
daki savurganlk alkanln da yaygnlatrmaya yarar. Bunlar sadece
ok ar istisnai vergiler olmakla kalmayp ayn zamanda ayn trden
daimi vergilerin de daha ezici olmasna yardm eder. Bu ezici vergiler
zel lkslere ve savurganlklara gider. Her ulusun kolonilerinde de
kilise ynetimi fazlasyla baskcdr. Yzde onluk kilise vergisi spanya
ve Portekizinki kadar serttir. Bunun yan sra, hepsinde de, dilenmeleri
din tarafndan sadece yasal deil ayn zamanda kutsal klnm olan sa
ysz dilenci kei, onlara bata bulunmann bir dev, ba taleplerini
reddetmenin ise ar bir gnah olduu retilen yoksul insanlar zerin
de en ar vergi ykn oluturur. Btn bunlarn stne hepsinde de
din adamlar en byk toprak sahibidirler.
Drdncs, artk rnlerinin, yani kendi tketimlerinden arta ka
lann harcanmas bakmndan da ngiliz kolonileri, dier Avrupa ulus
larnn kolonilerine gre daha fazla kayrlm ve daha geni bir pazara
alma iznine sahip olmulardr. Her Avrupa ulusu az ok kolonileri ile
olan ticareti tekelletirmenin keyfini srm, buna dayanarak yabanc
uluslarn gemilerinin onlarla ticaretini ve dier uluslardan Avrupa mal
ithal etmelerini yasaklamtr. Bu tekelin uygulanmas ise her lkede
baka baka olmutur.
Kimi uluslar kolonileri ile olan ticaretin tmn tek bir tekelci ir
kete brakmlar, kolonicilerinin istedikleri tm Avrupa mallarn onlar
dan almalarn ve artk rnlerinin tmn onlara satmalarn zorunlu
157
Uluslarn Zengini
klmlardr. Bu nedenle sadece daha pahalya satp daha ucuza almak
deili ayn zamanda Avrupada ok yksek fiyattan satabileceinin daha
fazlasn bu dk fiyattan bile satn almamak, her zaman iin bu tekel
ci irketin karna olmutur. Sadece koloninin artk rnn deerini
her bakmdan azaltmakla kalmayp ou kez miktarndaki doal art
da dk tutmak ilerine gelmitir. Yeni bir koloninin doal geliimini
nlemeye hizmet eden tm bu yntemlerin hepsi de tekelci irket ta
rafndan en etkin biimde uygulanmtr. Ancak, kendi irketi iinde
bulunduumuz yzyl boyunca, birok bakmdan tekelci ayrcalndan
vazgese bile, Hollandann politikas bu ynde olmutur. Son kraln
dnemine kadar Danimarkann politikas da byleydi. Samal ne
deniyle dier uluslar tarafndan terk edildikten sonra bile, 1755ten bu
yana, nceki kral ve imdiki kral zamannda Fransann politikasdr.
Brezilyann iki nemli eyaleti olan Fernambuco ve Marannon ile ilgili
olarak da Portekizin politikas bu olmutur.
Dier uluslar, tekelci bir irket kurmadan, kolonilerinin tm tica
retini anavatann belli bir liman ile snrlamlard; bir geminin ancak
ya belli bir filo ierisinde ve belli bir mevsimde, veya, eer tek bana ise
ancak ou kereler yklce bir deme karlnda alnm zel bir lisans
ile yelken amasna izin verilirdi. Belli limanlardan, belli mevsimde, bel
li gemilerle yaplmas kouluyla, bu politika anavatann tm yurttala
rna koloni ticaretini am oluyordu. Ancak sermayelerini bu lisansl
gemilere yatran her tacir uyum iinde hareket etmeyi kendi karna
uygun bulmadndan, bu ekilde yaplan ticaret de haliyle bir tekelci
irketinkiyle aa yukar ayn ilkeler erevesinde ilerdi. Bu tccarn
kr da hemen hemen ayn derecede fahi ve baskc olurdu. Kolonilerin
gereksinimleri karlanmaz, hem pahalya alp lem de ucuza satmaya
zorlanrlard. Yine de bu durum son birka yla dein Ispanyann po
litikas oldu. Bu yzden, tm Avrupa mallarnn fiyatlarnn spanyol
158
Adam Smtf
Bat Hintinde ok abartl olduu sylenir. Ulloann sylediine gre,
Quitoda bir pound demir yaklak drt pound alt pense, bir pound
elik ise yaklak alt pound dokuz pense satlrm. Ama bu esasen kolo
nilerin kendi rnleri karlnda Avrupa mallar alabilmeleri iinmi.
Bu nedenle de birine ne kadar fazla para derlerse dierinden aslnda o
kadar az para aln olurlar; birinin pahall dierinin ucuzluu denek
olurdu. Bu bakmdan Portekizin politikas da, Fernambuco ve Maran-
non hari dier tm kolonileri ile olan ticareti bakmndan eski spanya
politikas ile aynyd. Bu iki koloni iin ise son zamanlarda daha kt
bir politika benimsemiti.
Dier uluslar, anavatann herhangi bir limanndan kalkan ve gm
rk ynetiminin verdii sradan belgelerden baka bir lisans olmayan
tm yurttalarnn kolonileriyle ticaret yapnasm serbest brakmt. Bu
durumda, tccarn saysnn okluu ve dankl onlarn aralarnda
genel bir birlemeye gitmelerini olanaksz klyor, rekabetleri onlar fahi
kr elde etmekten alkoyuyordu. Bylesine liberal bir politika ierisinde
koloniler uygun bir fiyatla hem kendi rnlerini satma hem de Avrupa
mallarn satn alma olanana kavuuyorlard. Ama, Plymouth irke
tinin dalmasndan itibaren kolonilerimiz emekleme dnemindeyken
bu ngilterenin de politikas haline geldi. ngilterede onlarn Mississip-
pi irketi denilen irketin dalmasndan beri Fransa da ayn politikay
uyguluyor. phesiz ler ne kadar rekabetin dier btn uluslara ak
olduu durumla karlatrldnda fiyatlar biraz yksekse de yle ok
abartl deildir. Bu yzden de Avrupa mallarnn fiyat bu uluslarn
kolonilerinin ounda yle abartl biimde yksek deildir.
Kendi artk rnlerini ihra ederken de, sadece belli mallar bakmn
dan Byk Britanya kolonileri anavatan piyasasyla yetinirler. Bu mallar
Denizcilik Yasasnda tek tek saylmtr. Bunu izleyen kimi yasalarda da
bu yzden bu mallara saylm mallar denir. Geri kalan tm mallar
159
Uluslarn Zenginlii
saylmam mallar olarak anlr; Britanyann veya hem sahiplerinin
hem de gemicilerinden drtte nn Britanya yurtta olduu koloni
gemileriyle yaplmak kouluyla dier lkelere ihra edilebilirler.
Saylmam mallar arasnda Amerikann ve Bat Hintin en nemli
rnlerinden bazlar, yani her trden hububat, kereste, salamura et,
balk, eker ve rom yer alr.
Hububat doal olarak tm yeni kolonilerde birinci ve temel tarm
rndr. Onlarn geni bir pazara salnmasna izin vermekle yasa bu
tarm seyrek nfuslu lkenin tketiminin ok tesine gtrmeyi, by
lelikle de srekli artan nfusa bol bol yetecek bir geim dzeyini nce
den salamay tevik etmektedir.
Olduka fazla aala kapl, kerestenin hemen hemen hi deerinin
olmad bir lkede, topra temizlemenin maliyeti tarma almann
nndeki temel engeldir. Kolonilerin ok geni bir pazara kerestelerini
satmalarna izin vermekle yasa, aksi takdirde ok deersiz olabilecek bu
maln fiyatn ykselterek ve bylelikle kendileri iin dier durumda
daha ok bir masraf haline gelecek olan bir eyden kr elde etmelerini
salayarak, toprak slahn da kolaylatrm olmaktadr.
Yars bile yerleime ve tarma almam bir lkede doal olarak s
r miktar halkn tketebileceinden ok fazladr. Bu yzden de hemen
hemen hi deeri yoktur. Ama daha nce gsterildii gibi, herhangi bir
lkenin topraklarnn slah edilebilmesi iin sr fiyatnn tahl fiyat
ile orantl olmas gerekir. Amerikan srnn her ekilde, l veya diri,
ok geni bir pazara salnmasna izin vermekle yasa, toprak slah iin
fiyatnn yksek tutulmas zorunlu olan bir maln fiyatn ykseltmeye
almaktadr. Ancak, bu serbestliin olumlu etkileri de, post ve derileri
saylm mallar listesine sokan ve bylelikle Amerikan srnn deerini
azaltmaya yarayan III. Georgeun 4. ylndaki yasann 15. maddesi ile
bir lde azaltlm olmal.
160
Adam Smitf
Kolonilerimizin balkln gelitirerek Byk Britanyann deniz
gcn artrmak, yasama organnn her zaman gz nnde bulundur
duu bir hedef olarak grnyor. Bu sayede, kolonilerin balkl ser
best rekabetin kendilerine salayaca ve bylelikle geliebilecekleri tm
tevike sahip olmu grnyorlar. zellikle de New England balkl,
son karklklar balamadan nce, belki de dnyann en nemli ba
lklk endstrilerinden birisiydi. Birok kiinin doruluunu garanti
etmek iddiasnda olmadm fikrine gre, Byk Britanyada fahi bir
prime ramen tm rn her yl verilen teviklerin deerini pek de ge
meyen balinaclk, New Englandda li tevik olmakszn ok byk
boyutlarda yrtlmektedir. Balk, Kuzey Amerikallarn spanya, Por
tekiz ve Akdeniz lkeleri ile ticaretini yapt en nemli rnlerden bir
tanesidir.
eker de nceden sadece Byk Britanyaya satlabilecek saylm
mallardan biriydi. Ama 1731 de, eker reticilerinin bir dilekesi zeri
ne, dnyann her tarafna ihra edilmesine izin verildi. Ama bu serbest
liin yan sra gelen kstlamalar Byk Britanyada eker fiyatlarnn
ykselmesiyle birleince, bunu byk lde etkisiz kld. Byk Bri
tanya ve kolonileri halen ngiliz plantasyonlarnda retilen tm ekerin
hemen hemen yegane pazar olma zelliini korumaktadrlar. Tketim
leri ylesine hzla artmaktadr ki, Jamaica ve Ceded Adalarnda giderek
daha fazla topran tarma almas sonucunda son yirmi yl ierisinde
eker ithalatnn ok byk miktarda artmasna ramen, yabanc lkele
re eker ihracatnn eskisinden ok da fazla olmad sylenir.
Rom da Amerikallarn Afrika kylarna tayp karlnda zenci
kleler getirdikleri ok nemli bir maldr.
Eer Amerikann her trden hububat, salamura et ve balk cinsin
den tm artk rnleri sralanm mallar listesine konsayd ve bylelik
le Byk Britanya pazarn zorlasayd bile, kendi halkmzn emeinin
161
'UfusCarn Zenginlii
rnleriyle ok fazla zarar verirdi. Byk olaslkla Amerikann kar
asndan deil de asl bu zarardan korkulduu iin bu nemli mallar
sadece sralanm mallar listesinin dnda tutulmakla kalmam, ayn
zamanda Byk Britanyaya pirin dnda her trl hububat ve sala
mura et rn ithalat normal koullarda yasaklanmtr.
Saylmam mallar esasen dnyann her yerine ihra edilebilirler.
Bir ara saylm mallar arasnda yer alan kereste ve pirin bu listeden
karlnca, Avrupa pazar asndan sadece Finisterre Burnunun gne
yindeki lkelerle snrl kald. III. Georgeun 6. ylnda kan fermann
52. maddesi uyarnca tm saylmam mallar benzer bir snrlamaya tabi
tutuldu. Avrupann Finisterre Burnu gneyinde kalan kesimi sanayi
ci lkeler olmadndan koloni gemilerinin lkeye kendi sanayiimizin
rnlerine zarar verebilecek herhangi bir sanayi rn getirmesinden
pek rahatszlk duymuyorduk.
Saylm mallar iki trldr: ilki, ya Amerikaya zg rnlerdir, ya
da anavatanda retilemeyen, en azndan retilmeyen mallardr. Bunlar
arasnda melas, kahve, hindistan cevizi, ttn, yenibahar, zencefil, ba
lna kanad, ham ipek, ham pamuk, kunduz krk ve dier Amerikan
krkleri, ivit, sar boya (fustic) ve dier boyama aalar yer alr. kin
cisi ise Amerikaya zg rnler olmayp, esasen ithalat yoluyla doyu
rulmakta olan talebin tmn karlayacak miktarda olmasa bile, ana
vatanda retilen rnlerdir. Her trden denizcilik malzemesi, direkler,
serenler ve civadarlar, katran, zift ve terementi, kle ve ubuk demir,
bakr cevheri, postlar ve deriler, potas ve saf kalya ta bunlar arasnda
yer alr. Birinci tr mallardan ne kadar ithal edersek edelim bu ana
vatann retimine zarar veremezdi. Onlar yurtii piyasa ile snrl tut
makla, tccarmzn hem bu mallar sadece plantasyonlarda daha ucuza
alp bunun sonucunda yurtiinde daha iyi bir fiyata satabilmesi, hem
de Byk Britanyann zorunlu olarak merkezinde yer alaca plantas
162
Adam Smitf
yonlarla yabanc lkeler arasnda avantajl bir tamaclk ii kurulmas
salanmaya allmt. nk, Byk Britanya bu mallarn ithal edile
cei ilk Avrupa lkesi olacakt, ikinci tr mallarn ithali dzenlenirken
de yurtiinde retilen ayn tr mallarn zarar grmemesi ama yabanc
lkelerden ithal edilen ayn tr mallarn zarar grmesi hedeflenmiti.
nk, dzenli gmrk vergileri sayesinde daima ilkinden daha pahal
kincisinden daha ucuz olacakt. Bu mallar yurtii piyasa ile snrl tut
makla, aralarndaki ticaret dengesi Byk Britanyann aleyhinde olan
lkelerin retiminin caydrlmas hedefleniyordu.
Kolonilerden Byk Britanya dndaki herhangi bir yabanc lkeye
direk, seren ve cvadra, katran, zift ve terebentin ihracnn yasaklanma
s doal olarak kolonilerdeki kereste fiyatlarn drd, bunun sonu
cunda da topraklarn tarma amann nndeki en byk engel olan
temizlemenin maliyetini artrd. Ancak iinde bulunduumuz yzyln
balarnda, 1703 ylnda svein zift ve katran irketi, kendi gemileri ile,
kendi fiyatlarndan, kendi uygun grdkleri miktarn dndaki ihracat
yasaklayarak Byk Britanyaya sattklar mallarn fiyatm ykseltmeye
alt. Bu merkantilist politikaya misillemede bulunmak ve kendini sa
dece svee kar deil tm kuzey glerine kar olabildiince bamsz
klmak iin, Byk Britanya Amerikadan yaplan denizcilik malzeme
leri ithalatna tevik primi verdi. Bu prim Amerikadaki kereste fiyatla
rn yurtii piyasayla snrlanm olmann getirecei fiyat indiriminden
ok daha fazla ykseltti. Her iki dzenleme de ayn anda yrrlkte
olduundan, onlarn bileik etkisi Amerikadaki toprak temizleme iini
ksteklemekten ok desteklemeye yarad.
Kle ve ubuk demir sralanm mallar listesinde yer alsalar da,
Amerikadan ithal edilirlerken, herhangi bir yabanc lkeden ithali s
rasnda tabi olduklar hatr saylr orandaki gmrk vergisinden muaf
tutulduklarndan, bu dzenlemenin Amerikadaki demir ocaklar ze
163
Uluslarn Zenginlet
rindeki toplam etkisi olumlu ynde olmutur. Demir ocaklar kadar ok
aa tketimine yol aan, ya da ar derecede aalarla kapl bir lke
nin temizlenmesine bu kadar katkda bulunan baka bir imalat sektr
yoktur.
Bu dzenlemelerden bazlarnn Amerikadaki kerestenin deerini
ykseltme ve bylelikle topran temizlenmesini hzlandracan, yasa
ma organ ne nceden amalam, ne de bunu fark etmiti. Ancak, her
ne kadar bu dzenlemenin faydal etkileri bu bakmdan kazara olmusa
da, yine de en az bilerek yaplan kadar gerektir.
Amerikadaki ngiliz kolonileri ile Bat Hint Adalar arasnda hem
numaralanm hem de numaralanmam mallar bakmndan ticaret ser-
bestisi mkemmeldir. Bu koloniler ylesine kalabalklatlar, ylesine
gelitiler ki ler biri kendi rnleri bakmndan dierleri arasnda byk
ve geni bir pazar haline geldiler. Topluca ele alndklarnda, her birisi
nin rn iin ok byk bir i pazar oluturmaktadrlar.
Ancak, ngilterenin kolonilerindeki ticarete kar gsterdii liberal
tutum, hammadde ve yar mamul rnlerinin pazarn ilgilendirdii ka
daryla kald. Byk Britanyann sanayicisi ve tccar daha gelimi ve
rafine mamullerini kolonilerde yaplm bile olsa kendilerine saklamay
yelediler. Kimi zaman yksek gmrk vergileri, kimi zaman da tm
den yasaklamak yoluyla kolonilerde onlarn kurulmasnn engellemesi
iin yasama organna bask yaptlar.
rnein, ngiliz plantasyonlarndan gelen esmer ekerin ithalatnda
hundredweight (yz pound) bana yalnzca alt ilin denirken, beyaz
eker iin 1:1:1, yani bir pound bir ilin bir peni, ister ift ister tek
olsun rafine eker iin ise 4:2:5 8/20 denmektedir. Bylesine yksek
gmrk vergileri alnrken Byk Britanya tek pazard; halen de ngiliz
kolonilerinin ekerinin ilra edilecei en nemli pazar olma zelliini
srdrmektedir. Bu nedenle de, herhangi bir yabanc pazar iin ekerin
164
Adam Smitf
balkla artlmasn ya da rafine edilmesine kar bir yasak anlamna
gelmiti. Bugn bile belki de toplam rnn onda dokuzu Britanya pa
zar iin balkla artlmakta ya da rafine edilmektedir. Bylece, ekerin
balkla artlmas ya da rafine edilmesi ilemi tm Fransz kolonilerin
de yaplmasna karn, ngiliz kolonilerinde, kolonilerin kendi pazarlar
iin olan hari hemen hemen hi yaplmamaktadr. Grenada Fransz
larn elindeyken henen hemen her plantasyonda en azndan balkla
artmak iin bir eker rafinerisi vard. Ingilizlerin eline dmesinden
itibaren bu trden hemen hemen her ilem artk tmyle braklmtr.
Bugn yani Ekim 1773te bana sylendiine adada yalnzca iki tane
kalm. Ancak, gmrk ofisinin izniyle balkla artlm ya da rafine
edilmi eker, eer toz haline getirilmise genellikle esmer eker olarak
ithal edilmektedir.
Britanya, Amerikada pik ve ubuk demir retimini herhangi baka
bir lkeden ithal edilen mallarn tabi olduu gmrkten muaf tutmak
suretiyle tevik ederken, hibir Amerikan plantasyonunda elik oca
ve kesme atlyesi kurulmasna izin vermemitir. Kolonicilerinin ken
di tketimleri iin bile daha rafine imalat dallar ile ilgilenmesini ho
grmemekte, gereksindikleri her trden mamul mallar kendi tccar ve
sanayicisinden satn almalarnda srar etmektedir.
Bu tr mallarn uzaklara sat iin herhangi bir fabrika kurulmas
n etkin biimde nleyen ve kolonicilerinin bu yndeki emeini ancak
kendi kullanm ya da ayn ildeki komularnn kullanm iin kuraca
kaba ev imalathaneleri ile snrlandran bir dzenlemeyle, bir ilden di
erine ister su yoluyla, ister at srtnda ya da arabayla olsun, Amerikan
yapm apkalarn, yn ve ynl mamullerin tanmasn yasaklamak
tadr.
Ancak, ok sayda insann kendi yapabilecei her eyi yasaklamak,
ya da emeklerini ve sermayelerini kendilerine en faydal alanda istihdam
165
Uluslarn Zenginlii
etmekten alkoymak insanolunun en kutsal haklarnn aktan aa
inennesidir. Ama, bu gibi yasaklar adaletsiz olsa da kolonilere pek
fazla zarar verememitir. Toprak ylesine ucuz, emek de ylesine pa
haldr ki, gereksindikleri hemen hemen her trl rafine ya da gelimi
sanayi maln, kendilerinin retebileceinden ok daha ucuz bir fiyata
anavatandan salayabilmektedirler. Bu yzden de, bu tr fabrikalar kur
malar yasaklanmam olsayd da, bugnk tarma almlk dzeyinde,
kendi karlar bunu yapmalarna engel olacakt. Bugnk gelimilik
ve tarma almlk dzeyinde, belki de emeklerini snrlandrmadan, ya
da kendi haline brakldnda istihdam edilecek herhangi bir alandan
alkoymadan, bu yasaklar, anavatann tccar ve sanayicisinin yersiz ks
kanlndan baka bir sebebe dayanmakszn, yalnzca onlarn zerine
vurulmu klelik damgalarndan ibaret kalmaktadr. Daha fazla gelitik
leri zaman bu yasaklar gerekten baskc ve dayanlmaz hale gelebilir.
Byk Britanya da, kendi pazarn kolonilerin en nemli rnle
rinden bazlar ile snrlandrmakla, onlara bu pazarda, kimi zaman di
er lkelerden ithal edilen benzer rnlere yksek vergi koyarak, kimi
zaman da kolonilerden ithal edilen rnlere tevik primleri vererek.
Onlara bunu telafi edecek bir avantaj salam olmaktadr. lk yntem,
kolonilerin eker, ttn ve demirine, ikinci yntem ise, onlarn ham
ipek, kenevir, keten, ivit, denizcilik malzemesi ve inaat kerestelerine
yurtii pazarda bir stnlk salamaktadr. Kolonilerin retimini itha
lata konan primlerle tevik eden bu ikinci yntem, rendiim kadary
la, Byk Britanyaya zgdr. lk yntem ise Byk Britanyaya zg
deildir. Portekiz, baka lkelerden ithal edilecek ttne yksek gm
rk yksek gmrk vergisi koymakla yetinmeyip bunu en ar cezalarla
yasaklamaktadr.
Avrupadan ithal edilen mallarla ilgili olarak da, ngiltere, benzer
ekilde, dier bir ulusa kyasla kendi kolonilerine kar daha liberal dav
ranmaktadr.
166
Adam Smitf
Byk Britanya, yabanc mallarn ithalatnda denen gmrk ver
gisinin hemen hemen her zaman yarsn, ounlukla yardan daha b
yk bir blmn, kimi zaman da tmn, bu mallarn nc bir
lkeye ihracatnda geri demektedir. Hemen hemen her yabanc maln
Britanyaya ithal edilirken tabi olduu ar gmrk vergilerini hibir
bamsz yabanca lkenin kabul etmeyeceini kestirmek zor olmasa ge
rek. Bu yzden de, bu vergilerin bir blm geri denmedike merkan-
tilist sistemin gzdesi olan tamaclk iinin sonu gelecektir.
Ancak bizim kolonilerimiz asla bamsz yabanc lkeler deildir.
Byk Britanya da kolonilerine Avrupadan her trl mal salama te
keline sahip olma hakkn kendinde grerek, dier lkelerin kendi ko
lonilerine yapt ekilde, onlar, anavatanda dedikleri ayn ar vergi
lerin bindirilmi olduu bu mallar almaya zorlayabilirdi. Oysa aksine,
1763e dein, ayn vergi iadeleri, bizim kolonilerimize yaplan yabanc
mal ihracatnn byk bir blmne tpk baka bir bamsz lkeye
yaplm gibi deniyordu. Gerekten de, 1763 ylnda III. Georgeun
4. ylnda kan fermann 15. maddesiyle, bu izin olduka daraltlarak
dendi ki: Eski Tevik denilen verginin hibir blm, arap, beyaz pa
muklular ve muslin kumalar hari, Avrupa ya da Dou Hint rn
olan herhangi bir maln, bu krallktan Amerikadaki herhangi bir ngiliz
kolonisine ya da plantasyonuna ihrac durumunda geri denmeyecek
tir. Bu yasadan nce, birok yabanc mal plantasyonlarda anavatanda
olduundan daha ucuza alnabiliyordu ki, imdi bile kimi mallar iin
bu durum geerlidir.
Koloni ticareti ile ilgili dzenlemelerin byk bir blm, gzlen
dii kadaryla, onu yrtecek olan tccara danlarak hazrlanmtr.
Bu yzden de ou yasada tccarn ounun anavatandaki ya da koloni
lerdeki karlarnn yeterince gzetilmemi olmasndan kayglanmama-
lyz. Kolonilerin Avrupadan istedikleri her mal onlara tekelci olarak
167
Uluslarn Zengmfri
salama ve onlarn artk rnnn tmn yurtiinde yrttkleri her
hangi bir ikoluna zarar vermeksizin satn alna ayrcal bakmndan,
kolonilerin kar bu tccarn karna feda edilmitir. Avrupa ve Dou
Hindistan mallarnn byk bir blmnn kolonilere yeniden ihra
catnda tpk bu mallar baka bir yabanc bamsz lkeye ihra edilmi
gibi denen verginin bir blmn iade etmekle de, anavatann kar
merkantilist fikirler asndan bile bu tccarn karna feda edildi. Ko
lonilere sattklar yabanc mallar iin olabildiince az demek, bunun
sonucunda da onlarn Byk Britanyaya ithalatnda dedikleri vergi
nin olabildiince byk bir blmn geri almak tccarn karnayd.
Bylelikle kolonilere ya ayn miktardaki mal daha byk bir krla, ya
da daha fazla miktardaki mal ayn krla satma, bylelikle de ya birinden
ya da dierinden bir kazan salama olanana kavuuyorlard. Benzer
ekilde, bu trden tm mallar olabildiince ucuz ve fazla miktarda ala
bilmek de kolonilerin karnayd. Ancak bu her zaman anavatann
karna olmayabiliyordu. lke sklkla hem bu tr mallarn ithalatndan
ald verginin daha byk bir blmn geri demek zorunda kal
d iin, hem de yabanc mallarn koloniye yeniden satnda uygula
nan vergi iadesinin sonucunda kendi rnlerini koloni piyasasna daha
ucuza satt iin sknt ekiyordu. Amerikan kolonilerine ihra edilen
Alman dokumalarna denen vergi iadeleri yznden, ngiliz dokuma
sanayiinin olduka ge gelitii sylenir.
Ama Byk Britanyann kolonileri ile olan ticareti bakmndan,
dier uluslarnki ile ayn merkantilist ruh tarafndan ynetilmesine kar
n, yine de bu uluslara gre genel olarak daha liberal ve daha az baskc
olmutur.
D ticaret dndaki her konuda ngiliz kolonicilerinin kendi i
lerini bildii gibi ynetme zgrlkleri tamdr. Haklar her bakmdan
anavatandaki yurttalarn haklaryla eit olup, yine ayn ekilde koloni
168
Adam Smtf
hkmetinin finansman iin vergi salma hakknn tek sahibi olduunu
iddia eden bir temsilciler meclisi tarafndan gvence altna alnmtr.
Bu meclisin yetkisi yrtme organnn elini kolunu balar; en sradan,
en al tabakadaki kolonicinin bile, yasalara uyduu srece, ne o eyalette
ki valinin ne de herhangi bir sivil ya da askeri grevlinin kzgnlndan
korkmasna gerek yoktur. Koloni meclisleri, tpk ngilteredeki Avam
Kamaras gibi halk ok eite temsil etmeseler de, bu zellie ondan
ok daha yakndrlar. Yrtme organ ne onlar satn alacak aralara
sahiptir, ne de anavatandan kaynaklanan bir gce sahip olmas nede
niyle, buna gereksinim duyar. O nedenle de meclis semenlerinin ei
limlerinden belki de daha fazla etkilenir. Koloni yasama organlarndan
Byk Britanyadaki Lordlar Kamarasna denk gelen konseyler ise ata
dan miras kalan bir soylulua dayanmazlar. New Englanddaki eyalet
ynetiminde olduu gibi, kimi kolonilerde bu konseyler kral tarafndan
atanr ama halkn temsilcileri tarafndan seilirler. ngiliz kolonilerinin
hibirinde miras yoluyla geen soyluluk yoktur. Gerektende, her birin
de, tpk dier bamsz lkelerde olduu gibi, eski bir koloni ailesinin
soyundan gelenler, ayn erdem ve servete sahip yeni gelen birinden daha
fazla sayg grrler, ama ancak sadece daha fazla sayg grrler, hepsi bu
kadardr. Komularn tedirgin edecek herhangi bir ayrcalklar yoktur.
Son karklklar patlak vermeden nce koloni meclisleri sadece yasama
gcne deil ayn zamanda yrtme gcnn de bir blmne sahipti.
Connecticut ve Rhode Islandda valiyi seiyorlard. Dier kolonilerde
ise bu meclislerin sald vergileri toplayan ve kendilerine kar sorumlu
olan vergi memurlarn atyorlard. Bu yzden de ngiliz kolonicileri
arasnda anavatandaki yurttalar arasndakine oranla daha fazla eitlik
vard. Gelenekleri daha cumhuriyeti idi. zellikle de New Englandn
bu eyaletininkiler imdiye dek daha cumhuriyetiydi.
te yandan, spanya, Portekiz ve Fransann kolonilerinde ise nut-
lakyeti hkmetler vard. Bu hkmetlerin kendi altndaki memurla-
169
UCusfarn ZengitCii
rina aktard takdir yetkisi ise, aradaki mesafenin bykl nedeniyle,
haliyle normalden daha sert biimde uygulanyordu. Tm mutlakyeti
rejimlerin bakentlerinde lkenin dier blgelerine oranla daha fazla z
grlk vardr. Hkmdarn kendisinin asla adalet dzenini bozmaktan
ya da halkn byk ounluunun zerinde bask kurmaktan ne kar,
ne bunu yapmaya eilimi vardr.bakentte onun varl az ok altndaki
memurlarnn elini kolunu balar. Oysa ayn memurlar daha uzak iller
de, halkn ikayetlerinin hkmdara daha az ulaabilmesinden dolay
uranlklarm ok daha gvenle srdrrler. Ama Avrupadaki Ameri
kan kolonileri, imdiye dek biline gelen en byk imparatorluklarn en
uzak eyaletlerinden daha uzaktrlar. Ingiliz kolonilerinin hkmetleri,
belki de dnya kurulduundan buyana, bu denli uzak bir ildeki hal
ka mkemmel gvenlik salayan tek rnektir. Oysa Fransz kolonileri,
Ispanyann ve Portekizin kolonilerine gre daima ok daha nezaket ve
lmllkla ynetilmilerdir. Bu ynetim stnl lem Fransz ulusu
nun karakterine, hem de her ulusun karakterini oluturan hkmetinin
doasna daha uygundur. Byk Britanya hkmeti ile karlatrld
nda daha keyfi ve zorba olmasna karn Ispanya ve Portekiz hkmet
leri ile karlatrldnda daha yasal ve zgrdr.
Ancak, Kuzey Amerikan kolonilerinin geliiminde balca gze ar
pan ey, Ingiliz politikasnn stnldr. Fransann eker kolonileri,
ngilterenin kolonilerinin ou ile karlatrldnda, en az onlar kadar
belki de onlardan daha fazla gelimitir. ngilterenin eker kolonileri
de aa yukar Kuzey Amerikadakiler kadar zgr bir hkmetin ta
dn kartmaktadrlar. Ancak, Fransz eker kolonileri kendi ekerleri
ni rafine ederken ngiliz kolonileri kadar ksteklenmemekte, daha da
nemlisi onlarn hkmetinin bu zgnl zenci klelerini daha iyi
ynetmelerini salamaktadr.
170
A dam Smtf
Tm Avrupa kolonilerinde eker ekimi zenci kleler tarafndan y
rtlr. Ilman Avrupa iklimlerinde domu kiilerin bnyesinin Bat
Hint Adalarndaki kavurucu scan altnda topra kazna zahmetine
katlanamayacaklar dnlr. eker kam tarm, her ne kadar bir
oklar pullukla yaplmasnn daha avantajl olduunu dnse de, g
nmzde olduu gibi tmyle el emei ile yrtlr. Ancak, srla
yaplan tarmn kr ve baars byk lde bu srlarn iyi ynetilme
sine bal olduu gibi, klelerce yrtlen tarmn baars ve kr da bu
klelerin iyi ynetilmesine baldr. Fransz iftilerinin kle ynetimi
bakmndan da ngiliz iftilerine gre stnl de sanrm genel ola
rak kabul grmektedir. Kleleri sahibinin vahetine kar bir noktaya
kadar az da olsa koruyan yasa, hkmeti tmyle zgr bir koloniye
oranla hkmeti byk lde keyfi bir kolonide daha iyi uygulanabi
lir. Talihsiz klelik yasasnn yrrlkte olduu her lkede, yarg kle
yi koruduu zaman efendinin zel mlknn ynetiminde bir dereceye
kadar mdahalede bulunmu olur. Efendinin belki de koloni meclisi
yesi olduu ya da bu yeyi seen kii olduu zgr bir lkede ise, buna
cesaret etmede daha ihtiyatl ve pheli olur. Efendiye gstermek zo
runda olduu sayg onu kleyi korumaktan alkoyar. Oysa hkmetin
byk lde keyfi olduu, yargcn bireylerin zel mlkiyetinin yne
timine bile karmaya ve belki de eer bu mlk kendisinin syledii
gibi ynetmedii takdirde bir lettre de cachet (tutuklama emri. ev.)
hakknn olduu bir lkede, kleyi bir miktar koruyabilmesi ok daha
kolaydr. nsann genel doas da bunu yapmasn buyurur zaten. Yar
gcn korumas, efendisinin kleyi daha ho tutmasn ve bylelikle de
onu daha ok nemsemesini ve daha kibar davranmasn salar. Kibar
davran da kleyi hem daha sadk hem de daha zeki yapar. Bylelikle
de her iki bakmdan daha faydal olur. Hemen hemen bir zgr uan
konumuna yaklar, belki de bir dereceye kadar, tpk zgr iilerin sk
171
U luslarn ZenginCii
sk yapt ama efendinin tmyle zgr ve gvencede olduu lkelerde
kendisine kle gibi davranlan klelerin asla yapmad ekilde, efendi
sinin kar ile zdeleebilir.
Bir klenin koullarnn zgr bir hkmete oranla keyfi bir hk
met ynetimi altnda daha iyi olduunu, sanrm tm alarn ve ulus
larn tarihleri desteklemektedir. Roma tarihinde ilk kez yargcn kleyi
efendisinin vahetine kar korumak zere mdahale ettiini ilk kez im
paratorlar zamannda gryoruz. Augustusun huzurunda Vedius Pollio
ok kk bir kusur ileyen bir klesinin paralara ayrlp balklara yem
olmas iin balk havuzuna atlmasn syledii zaman, mparator b
yk bir fkeyle onun derhal sadece o kleyi deil btn klelerini zgr
brakmasn azat etmesini emretmitir. Cumhuriyet ynetiminde hibir
yarg kleyi korumak iin, hele hele efendisini cezalandrmak iin ye
terli yetkiye asla sahip olamamtr.
Gzlendii kadaryla, Fransz eker kolonilerinin,zellikle de byk
St. Domingo kolonisinin gelimesini salayan sermaye, hemen hemen
tmyle bu kolonilerin adm adm tarma almas ve ekilip biilmesi
sayesinde olmutur. Hemen hemen tmyle bu kolonilerin toprak ve
emeinin rndr. Bir baka deyile, iyi ynetim sayesinde adm adm
biriktirilmi ve daha fazla rn yetitirilmesinde istihdam edilmi bu
rnn bedelidir. Oysa ngiliz eker kolonilerini tarma aan ve ekip
bien sermayenin byk bir blm ngiltereden gnderilmi olup
asla tmyle kolonicilerin toprann ve emeinin rn deildir. n
giliz eker kolonilerinin zenginlii byk lde, deyim yerindeyse bir
blm kolonilere taan ngilterenin zenginliine dayanr. Oysa Fran
sz eker kolonileri zenginliini tmyle kolonicilerinin iyi ynetimi
ne borludur. Bu yzden de Fransz kolonicilerinin ngiliz kolonicileri
zerinde bir miktar stnl vardr. Bu stnlk en ok da klelerin
iyi ynetiminde gze arpar.
172
A dam Smitf
Deiik Avrupa uluslarnn kolonileri ile ilgili politikalarnn ana
hatlar bunlardr.
Bu yzden de, Avrupa politikasnn gerek kendi zgn kurulula
r bakmndan, gerekse kendi i ynetimlerini ilgilendirdii kadaryla
Amerikan kolonilerinin sonraki zenginlemesi bakmndan vlecek bir
taraf yoktur.
lk kez bu kolonilerin kurulmas projesinde egemen olan ve onu
ynlendiren ilkelerin lgnlk ve adaletsizlik olduu grlyor; altn ve
gm madenleri peinde koma lgnl ve zararsz yerlilerinin Avru
pa halkna zarar vermekten ok uzak olduu, hatta ilk gelenleri her tr
den nezaket ve konukseverlik gsterileriyle karlad bir lkeye sahip
olmaya imrenmenin adaletsizlii.
Gerekten de, sonraki kimi yerleimleri oluturan servenciler, d
rn altn ve gm madenleri bulma projesini daha akla yatkn ve
daha vgye deer baka gdlerle birletirdiler; ana bu gdler bile
Avrupann politikasn onurlandrmaktan olduka uzaktr.
Kendi yurtlarnda kstlanm olan ngiliz Pritenleri Amerikaya
zgrlk iin kam ve orada New Englandda drt hkmet kur
mulardr. ok daha fazla adaletsizlie maruz kalan ngiliz Katolikleri
Marylandi kurarken, Quakerler Pennsylvaniay kurdular. Engizisyon
dan canlan yanan ve servetleri ellerinden alnp Brezilyaya srlen Por
tekiz Yahudileri, koloniye ilk kez yerleen sulular ve orospular arasnda
bir tr dzen ve alkanlk rnei oluturdular ve onlara eker kam
ekimini rettiler. Tm bu farkl koullarda Amerikann yerleime ve
tarma almasn salayan ey, Avrupa hkmetlerinin akl ve politikas
deil, dzensizlik ve adaletsizlii idi.
Bu yerleimlerden en nemlilerini ne tasarlarken ne de gerekle
tirirken Avrupa hkmetlerinin pek fazla bir erdemleri grlmemitir.
Meksikann fethi, spanya konseyinin deil bir Kba valisinin projesiy-
173
Uluslarn Zenginlii
di. Ksa sre iinde bylesine birine gvendiine piman olan valinin
engel olmak iin elinden gelen her eyi yapmasna karn, emanet edildi
i sk bir maceraperestin abasyla yrtlmt. ilinin, Perunun ve
hemen hemen Amerika ktasndaki tm dier spanyol yerleimlerinin
fatihleri bu ii hibir kamu destei olmadan, yalnzca spanya kral ad
na yerleim kurup fetihler yapmak zere bir genel izinle yapmlard.
spanya kral baka hibir eye karmamt. ngiltere kral ise Kuzey
Amerikadaki en nemli kurulularnn bazlarnn kurulmas srasnda
ok az katkda bulunmutu.
Bu yerleimler kurulup da anavatann dikkatini ekecek dzeye gel
diinde, anavatann onlarla ilgili olarak yapt ilk i, her zaman iin
onlarn ticaret tekelini garantiye almak, pazarlarn snrlayp kendi
pazarn onlarn pazar aleyhine geniletmek ve bunun sonucunda da
onlarn zenginlemesini abuklatrp artrmak yerine bunu yavalatp
ksteklemek olmutur. Avrupa uluslarnn kolonilerle ilgili politikala
r arasndaki en nemli fark, bu tekelin uygulanma yntemlerindedir.
Hepsinin ierisinde en iyisi olan ngilterenin politikas dierlerine gre
daha liberal, daha az baskcdr.
O halde, Avrupa politikasnn Amerikan kolonilerinin kurulmasn
da ya da imdiki grkemli hale gelmesindeki katks nedir. Onun ktks
ancak ve ancak bir ekilde olmutur. Magna virum Mater! (nsanolunu
besleyip byten Byk ana. -ev.) O tm byk ileri baarma ve
bylesine byk bir imparatorluun temellerini atma kapasitesine sahip
olan insanlar besleyip ekillendirmitir. Dnyann baka hibir yerin
deki politikalar byle kiileri yetitirme kapasitesine sahip deildir, ya
da imdiye dein hi yetitirmemitir. Kolonilerin Avrupa politikasna
borlu olduu ey, aktif ve giriimci ruha sahip kurucularnn eitimi ve
geni grl olarak yetitirilmesidir. En byk ve en nemli smrge
lerin bile kendi hkmetlerine bundan baka bir borlar yoktur.
174
Adam Smitf
NC KISIM: Amerikann kefinden ve mit Burnu yoluyla
Hindistan a bir geit almasndan Avrupa nn elde ettii avantajlar.
Bunlar Amerikan kolonilerinin Avrupa politikasndan salad
avantajlardr.
Peki Amerikann kefinden ve kolonizasyonundan Avrupann sa
lad avantajlar nelerdir?
Bunlar, Avrupann genel olarak bu byk olaylardan salad
avantajlar ve tek tek her lkenin sahip olduu kolonileri zerinde kur
duu otorite ve egemenliin sonucunda onlardan elde ettii avantajlar
olarak ikiye ayrlabilir.
Amerikann kefinden ve kolonizasyonundan genel olarak
Avrupann salad avantajlardan ilki zevk ald aralarn artmas,
kincisi de emeinin artmasdr.
Avrupaya ithal edilen Amerikann artk rnleri, bu byk ktann
halkn baka trl asla sahip olamayacaklar kadar ok eitte mallarla
donatt. Bunlardan kimisi hayat kolaylatrc, kimisi zevk verici, kimisi
ss malzemesi olarak onlarn hayattan aldklar zevki artrd.
Amerikann kefinin ve kolonizasyonunun ncelikle spanya, Por
tekiz, Fransa, ngiltere gibi Amerika ile dorudan ticaret yapan tm
lkelerin, ardndan da, bu lkeler araclyla oraya hatr saylr miktar
da dokuma ve dier mallarn gnderen Avusturya Flanderleri ve kimi
Alman eyaletleri gibi, Amerika ile dorudan ticaret yapmasa bile, dier
lkeler araclyla oraya mallarn gnderen lkelerin emeklerinin geli
mesine katkda bulunduunu herkes kolaylkla kabul edecektir. Bu l
kelerin hepsi de phesiz kendi artk rnleri iin daha geni bir pazara
sahip olmular, bunun sonucunda da artk rnlerinin artmasn tevik
etmilerdir.
175
Uluslarn Zenginlii
Oysa Macaristan gibi, Polonya gibi Amerikaya belki de kendi rn
leri olan tek bir mal bile gndermemi lkelerin emeklerinin gelimesi
ne de bu byk olaylarn benzer ekilde katkda bulunduu o denli ak
deildir. Ama, bunlardan da phe duymamak gerekir. Kimi Amerikan
rnleri Macaristanda da, Polonyada da tketilir. Yeni dnyann bu
blgesinde retilen eker, ikolata ve ttne buralarda da talep vardr.
Ancak bu mallar ya Macaristann ve Polonyann emeklerinin rn
olan mallarla, ya da onlarn karlnda satn alnm olan mallarla satn
alnmaldr. Bu Amerikan mallar, bu lkelerin artk rnleri karl
nda takas edecekleri yeni deerler, yeni denkliklerdir. Bunlar oralara
tanmakla artk rn iin yeni ve daha geni bir pazar yaratm olurlar.
Onun deerini ykseltir, bylelikle artmasn tevik ederler. Bu mallar
dan hibirisi Amerikaya tanmasa bile, Amerikan artk rnlerinden
paylarna den blm karlnda bu mallar satn alacak lkelere ta
nabilir, aslnda Amerikan artk rnleri sayesinde harekete gemi olan
o i kolu iin bir pazar bulabilirler.
Hatta bu byk olaylar Amerikaya ne bir mal gndermi ne de
oradan bir mal alm lkelerin bile zevklerinin ve emek dzeylerinin art
masna katkda bulunmu olabilir. Bu lkeler bile artk rnleri Ame
rikan ticareti araclyla artm olan lkelerden onlarn artk rnlerini
satn aln olabilir. Bu rnler de mutlaka onlarn zevklerini ve benzer
ekilde emeklerini artrm olmal. Ayn trden veya baka trden ok
sayda denklik de bu emein artk rn karlnda onlara sunulmu
olmal. Bu artk rnn deerini ykseltecek, bylelikle de artmasn
tevik edecek daha geni bir pazar yaratlm olmal. Her yl byk Av
rupa ticaret ama sokulan ve evrimler araclyla farkl uluslar arasn
da bltrlen bu mal kitlesi, Amerikann toplam artk rnn de
artrm olmal. Bu arttan her ulusun payna den de ayrca onlarn
zevklerini ve emeklerini artrm olmal.
176
Adam Smitfl
Ana lkelerin Amerikan kolonileri ile yaptklar tekelci ticaret hem
genel olarak bu uluslarn hem de tek tek Amerikan kolonilerinin hem
zevklerini hem de emeklerini azaltma, en azndan aksi takdirde ykse
lecek olan dzeyden daha aada tutna eilimi tar. nsanln i hac
minin byk bir blmn harekete geiren byk yaylardan birinin
hareketi zerinde bir bask yaratr. Dier tm lkelerde koloni rnle
rinin daha pahal olmasn salayarak tketimini azaltr, bylelikle ko
lonilerin emeini kasar; hem elde ettikleri zevk karlnda daha fazla
deyip daha az zevk alan, hem de rettikleri karlnda daha az ey
alp daha az reten dier tm lkelerin zevklerini ve emeklerini azaltr.
Dier tm lkelerin kolonilerdeki mallarn daha pahal klarak da, ayn
ekilde hem btn dier lkelerin emeini hem de kolonilerin zevk
lerini ve emeini kasar. Bu, belli kimi lkelerin karlar uruna dier
tm lkelerin, zellikle de kolonilerin zevklerini azaltan, emeini kasan
bir kstektir. Hem dier tm lkeleri belli bir pazardan olabildiince
dlar hem de kolonilerini olabildiince belli bir pazara hapseder; dier
herkese ak belli bir pazardan dlanmakla, dier herkese kapal belli
bir pazarla yetinmek arasndaki fark ok byktr. Oysa, Amerikann
kefinden ve koloniletirilmesinden Avrupann elde ettii zevk ve emek
artnn asl kayna, kolonilerin artk rndr. Ana lkelerin ticaret
tekelleri ise bu kayna aksi takdirde olabileceine kyasla olabildiince
azaltmak eilimindedir.
Tek tek her kolonici lkenin kendi kolonilerinden elde ettii fayda
lar iki trldr; ilki her imparatorluun ynetimi altndaki eyaletlerden
elde ettii faydalar; kincisi ise, tmyle Amerikadaki Avrupa kolonile
rinin yapsna zg faydalardr.
Her imparatorluun kendisine bal eyaletlerinden elde ettii genel
faydalarn ilki savunmas iin gerekli askeri gce katks, kincisi ise sivil
hkmetinin finansmanna katksdr. Roma kolonileri her iki katky
177
Uluslarn ZenginCii
da salamlardr. Yunan kolonileri ise kimi zaman askeri destek sala
mlarsa da, saladklar maddi destek ok enderdir. ok seyrek olarak
kendilerini anakentin bir yurtta olarak grmlerdir. Sava zaman
genellikle ana kentin mttefiki olsalar da, bar zaman yurtta saylm
yorlard.
Amerikadaki Avrupa kolonileri ise anavatann savunmas iin hi
askeri kuvvet gndermediler. Kendi askeri gleri kendi savunmalarna
bile yetmiyordu; anavatann katld her savata kolonilerinin savunma
zorunluluu, genellikle anavatann silahl kuvvetlerinin dikkatini hayli
datrd. Bu yzden, istisnasz her Avrupa kolonisi, askeri kuvvet bak
mndan kendi anavatann glendirmek yerine zayflatmtr.
spanya ve Portekiz kolonileri, gerek anavatann savunmasna ge
rekse sivil hkmetin finansmanna yalnzca maddi destekte bulunu
yorlard. Bata ngiltereninkiler olmak zere dier Avrupa uluslarnn
kolonilerine konan vergiler ise, bar zaman yaplan harcamalarla eit
olmayp, sava zaman yol atklar masraf ise hi karlatmamlardr.
Bu nedenle, bu koloniler, kendi anavatanlar zerinde kazantan ok
masraf kaps olmulardr.
Bu kolonilerin kendi anavatanlarna katksn tmyle kendilerine
zg avantajlar oluturur. Bunlar Amerikadaki Avrupa kolonilerinin
tmyle kendi doalarna zg niteliklerinden kaynaklanmakta olup
hepsinin yegane kaynann ticaret tekeli olduu bilinir.
Bu ticaret tekelinin sonucunda ngiliz kolonilerinin tm artk
rn, rnein sralanm mallar denilen rnler ancak ve ancak
ngiltereye gnderilebilir. Dier lkeler bu mallar ancak ngiltereden
alabilirler. O yzden bunlar ngilterede dier lkelerde olduundan
dala ucuzdur ve dier lkelerden ok ngilterenin hazlarn artrmaya
katkda bulunur. Benzer ekilde, daha ok ngilterenin emeini tevike
yarar. ngilterenin bu sralanm mallar karlnda takas ettii kendi
178
Adam Smitf
artk rnnn her blm iin dier lkelerden daha yksek bir fiyat
elde eder. rnein, ngiliz sanayicileri kendi kolonilerinin eker ve t
tnnden, dier lkelerin sanayicilerinin satn aldna kyasla daha faz
la miktarda satn alrlar. Bu yzden de, hen ngilterenin hem de dier
lkelerin sanayicileri ngiliz kolonilerinin ekeri ve ttn karlnda
mal satn alrken bu fiyat stnl ilkine bir tevik salar. Bylelik
le, kolonilerdeki ticaret tekeli, ona sahip olmayan lkelerin hazlarm ve
emeklerini olmas gerekenden daha yava artrdndan, bu tekele sahip
olanlara dier lkeler karsnda ak bir stnlk salar.
Oysa bu stnlk belki de mutlak bir stnlk olmaktan ok kar
latrmal bir stnlktr. O tekele sahip olan lkenin serbest ticaret
durumunda doal olarak sahip olaca haz ve emei artrmak yerine
dier lkelerin serbest ticaret durumunda sahip olaca haz ve emei
azaltmaya hizmet eder.
rnein, Maryland ve Virginiann ttn, ngilterenin sahip
olduu ticaret tekeli sayesinde elbette ngiltereye Fransaya geldiin
den daha ucuza gelir, ngiltere de bunun hatr saylr bir blmn
Fransaya satar. Oysa Fransa ve dier Avrupa lkeleri her zaman iin
Maryland ve Virginia ile serbest ticaret yapma iznine sahip olmu olsa
lard, bu kolonilerin ttn bu kez sadece dier lkelere deil, ayn e
kilde ngiltereye de u anda olduundan daha ucuza gelebilirdi. imdi
ye dein sahip olduklarndan ok daha byk bir pazara sahip olurlarsa,
ttn haslas, bu kez, byk olaslkla, bugn bir miktar daha yksek
olan bir ttn plantasyonunun krn, bir msr plantasyonunun doal
kr ile ayn dzeye ekecek lde artacakt. Bu kez ttn fiyat byk
olaslkla imdilerde olduundan daha aaya decekti. ster ngiltere
olsun isterse dier lkeler olsun ayn miktarda mal karlnda Mary
land ve Virginiadan imdi aldklarna kyasla daha fazla ttn alabile
cekler, bunun sonucunda da bu mallarn orada ok daha iyi bir fiyata
179
Uluslarn Zenginimi
satabileceklerdi. Bylelikle, bu yabani ot, ucuzluu ve bolluu sebebiy
le, ister ngilterenin olsun isterse dier lkelerin olsun hem hazlarn
hem de emeklerini artrdka da, bu ikisinin etkisi, bir serbest ticaret
durumunda imdi olduundan daha fazla olacakt. ngilterenin bu du
rumda dier lkeler karsnda bir stnl olmayacakt. Kolonileri
nin ttnn imdi olduundan bir miktar daha ucuza alp karlnda
kendi mallarn imdi olduundan bir miktar daha pahalya satacakt.
Ama, dier lkelerle karlatrldnda, ne birini daha ucuza alyor ne
de dierini daha pahalya satyor olacakt. Belki mutlak bir stnlk
kazanacakt ama kesinlikle greli stnln kaybedecekti.
Ancak, kolonileriyle olan ticaretinde bu karlatrmal stnl
elde etmek, dier uluslar bundan pay almaktan olabildiince dlamak
gibi bencilce ve eytanca plann srdrebilmek uruna, ngiltere sadece
her ulusun bu ticaretten elde edebilecei mutlak stnlkten payna
deni feda etmekle kalmyor ayn zamanda hemen her ikolunda ken
dini hem mutlak hem de greli bir dezavantaja mahkum ediyor. Bunun
doruluuna inanmak iin ok gl sebeplerimiz var.
Denizcilik yasas ile ngiltere kendisine kolonileri ile olan ticaretin
de tekel hakk tandnda, o gne dein oralarda istihdam edile gelen
yabanc sermaye ekilmek zorunda kald. nceleri bu iin bir blmn
yrten ngiliz sermayesi artk iin tmn stlenmiti. Daha nceden
kolonilere Avrupadan gereksindikleri maln bir ksmn salayan ser
maye imdi tmn salamak zere istihdam ediliyordu. Ama tmn
salamaya yetmiyordu, salad mallar ise zorunlu olarak ok pahalya
satlyordu. Eskiden kolonilerin artk rnnn sadece bir blmn
satn alan sermaye, imdi tmn satn almakta istihdam ediliyordu.
Ama tmn eski fiyattan satn alamad iin, bu yzden zorunlu ola
rak olmas gerekenden daha ucuza satn alyordu. Oysa tccarn ser
mayesini ok pahalya satp ok ucuza satn almakta istihdam ettii bir
180
Adam Smitf
alanda, kr da ok byk, herhangi baka bir ikolunun normal kr
dzeyinden hayli yksek oluyordu. Kolonilerle olan ticaretteki bu kr
stnl, dier ikollarnda istihdam edilen sermayenin bir blm
n ekmekten de geri durmad. Ancak bu sermaye kaymas adm adm
koloni ticaretindeki sermayeler arasndaki rekabeti artrdka dier tm
branlardaki rekabeti de adm adm azaltm olmal; ta ki nceleri biri
dierinden yksek olan krlar yeni bir dzeyde eitlenene dein, bi
rindeki krlar adm adm azalttka dierlerindeki kr da adm adm
artrm olmal.
Dier tm alanlardan sermaye ekilmesinin ve kr orannn aksi
takdirde dier tm branlarda olacandan bir miktar daha yukarya e
kilmesinin bu ifte etkisinin sebebi, hem bu tekelin ilk kuruluu, hem
de bunun o gnden buyana sregelmesidir.
ncelikle bu tekel srekli olarak kolonilerde istihdam edilmesi ge
reken dier tm ikollarndan sermaye ekmektedir.
Her ne kadar Byk Britanyann zenginlii Denizcilik Yasasnn
konmasndan bu yana ok fazla artmsa da, phesiz kolonilerinki ile
ayn oranda artmamtr. Ancak, her lkenin d ticareti doal olarak
serveti ile orantl olarak artar, artk rn toplam rn miktar ile
orantldr; Byk Britanyann kendisini hemen hemen kolonilerin d
ticaretinin tmne yayarken sermayesi ticareti ile ayn oranda artma
dndan, kimi dier branlardan sermaye ekmeden bunu daha fazla
srdrememitir. Bu yzden, Denizcilik Yasasnn kabulnden buya
na, dier d ticaret dallar, zellikle de Avrupann dier kesimleri ile
olanlar srekli gerilerken, koloni ticareti hep artmaktadr. D ticaret
iin retimimiz Denizcilik Yasas ncesi olduu gibi komu Avrupa pa
zarna ya da Akdeniz evresindeki daha uzak lkelerin pazarna uygun
olnak yerine gittike artan blm, rakiplerin yerine tekelin olduu
daha uzak kolonilerin pazarna uyarlanmtr. Dier d ticaret dalla
181
Uluslarn ZenginCii
rndaki gerilemenin sebeplerini Sir Matthew Decker ve dier yazarlar
ar ve uygunsuz vergilendirme biiminde, yksek cretlerde, lksn
artnda aramlardr. Oysa bunlarn tm ar bym olan koloni
ticaretinde de bulunabilir. Byk Britanyann ticaret sermayesi ok b
yk olsa da sonsuz deildir. Denizcilik Yasasndan buyana ok byk
miktarda artm olsa da, henz baka ticaret dallarndan sermayenin bir
blmn ekmeksizin, bu dier branlarda bir miktar ke sebep
olmakszn yrtlemeyecek olan koloni ticareti kadar artmamtr.
ngilterenin byk bir ticaret lkesi olduu, ticaret sermayesinin
sadece koloni ticaretinde tekel oluturan Denizcilik yasas ncesinde
deil ayn zamanda bu ticaretin hatr saylr byklkte olmad za
manlardan da nce byk olduunu, her gn gittike daha byyecee
benzediini gzden karmamalyz. Cromvvell hkmeti zamanndaki
Hollanda ile olan savata ngiliz donanmas Hollanda donanmasn
dan stnd. II. Charles dneminde patlak veren savata ise, Fransz
ve Hollanda donanmalarna en azndan eitti, hatta belki de onlardan
stnd. Eer en azndan Hollanda donanmas varlnn kkenini
oluturan Hollanda deniz ticareti denli bym olsayd, Ingiliz do
nanmasnn bu stnl belki de gnmzde pek rastlanmayacak
bir stnlk olmayacakt. Ancak bu byk deniz gc bu savalardan
hibirindeki baarsn Denizcilik Yasasna borlu deildir. Bu sava
lardan ilkinde denizcilik yasas daha yeni ekillenmiti; her ne kadar
ikinci savan kopmasndan nce yasama organ tarafndan yrrle
konmu idiyse de henz hibir blm, en azndan kolonilerdeki tica
ret tekelini kuran blm, hatr saylr byklkte herhangi bir sonu
dourmamt. Hem koloniler hem de onlarn ticareti, imdiki byk
lkleri ile karlatrldnda daha nemsiz deildi. Jamaica adas henz
pek faydas olmayan, az nfuslu ve ok az blm ekilip biilen bir kara
paras idi. New York ve New Jersey ise Hollandallarn elindeydi: St.
182
Adam Smitf
Christophern yarsna ise Franszlar sahipti. Antigua adas, Kuzey ve
Gney Carolina, Pennsylvania, Georgia ve Nova Scotiada hi tarm
yoktu. Virginia, Maryland ve New England ekiliyordu ama bunlar ok
hzl geliiyor olsalar da o zamanlar Avrupa ve Amerikadan tek kii bile
bunlarn servet, nfus ve tarma alma bakmndan bugn bulunduk
lar dzeye bu denli hzl eriebileceklerini tahmin etmiyordu. zetle, o
zamanlar her bakmdan bugnk dzeyine benzeyen tek ngiliz koloni
si Barbados adayd. Ingilterenin Denizcilik Yasasndan bir sre sonra
bile ngilterenin ancak ksmen yararland (nk Denizcilik Yasas
kabul edilmesinden itibaren uzunca bir sre kat biimde uygulanma
mt) koloni ticareti, o zamanlar ne ngilterenin byk ticaretinin ne
de bu ticaretin destekledii byk deniz gcnn ana kayna idi. O
zamanlar byk deniz gcn salayan ey, Akdeniz etrafnda yer alan
Avrupa devletleri ile olan ticareti idi. Ancak, Byk Britanyann bugn
tadn kard ticaret bylesine byk bir deniz gcn desteklemek
ten uzaktr. Eer koloni ticareti tm uluslara serbest braklm olsay
d, onun Byk Britanyann payna decek olan blm, (ki bu pay
muhtemelen ok byk olacakt) daha nceden sahip olduu bu byk
ticaretten bile daha byk olacakt. Tekel sonucunda koloni ticaretin
deki art Byk Britanyann toplam ticaretinde yle ok byk bir
deiiklie yol amamtr.
kincisi, bu tekel zorunlu olarak btn ngiliz ticaret kollarndaki
kr oranm ngiliz kolonilerinin tm uluslarn serbest ticaretine al
mas durumunda olabilecek dzeyden daha yukarda tutmaya yardm
etmitir.
Tekelci koloni ticareti zorunlu olarak Byk Britanya sermayesinin
normal koullarda olabileceinden daha byk bir blmn bu alana
ektii iin; dier tm yabanc sermayelerin de haliyle kovulmasyla, bu
alanda istihdam edilen sermaye miktarn herhangi bir serbest ticaret du
183
VfusCarm Zengini
rumunda olmas gerekenden daha aaya ekmitir. Ancak, bu ikolun
da rekabeti azaltmak suretiyle, zorunlu olarak da kr oran ykselmitir.
Yine ngiliz sermayesinin dier tm branlardaki rekabetini azaltarak
da dier tm branlardaki ngiliz kr orann ykseltmitir. Denizcilik
Yasasnn kabulnden itibaren herhangi bir dnemde, Byk Britanya
ticaret sermayesinin durumu nasl olursa olsun, bu durum srdke,
tekelci koloni ticareti ngiliz normal kr orann hem bu ikolunda hem
de dier tm branlarda ykseltmitir.Denizcilik Yasasnn kabulnden
buyana, eer normal ngiliz kr oran hatr saylr lde dmse, ki
muhakkak dmtr, o takdirde, Denizcilik Yasasnn koyduu tekel
bunun daha da fazla dmesine engel olmu olmal.
Oysa, herhangi bir lkede normal kr oran ne kadar fazla ykselirse
ykselsin, zorunlu olarak, o lkeyi tekele sahip olmad her ikolunda
hem mutlak hem de greli bir dezavantaja maruz brakr.
Onu mutlak bir dezavantaja maruz brakr; nk, bu gibi ikolla
rnda, tacirleri, hem kendi lkelerine ithal ettikleri yabanc lke mallar
n hem de yabanc lkelere ihra ettikleri kendi mallarn daha pahalya
satmadan daha fazla bir kr elde edemezler.
Greli bir dezavantaja maruz brakr; nk, bu tr ikollarnda ken
disiyle ayn mutlak dezavantaja sahip olmayan dier lkelerin az ok onun
aksi takdirde olmas gerekenden daha aasnda brakr. Onlarn hen
kendi tkettiin daha fazlasn tketmelerine, hem de kendi rettiinden
daha fazlasn retmelerine olanak salar. Onlarn stnln aksi tak
dirde olmas gerekenden daha da artrr, zayfln daha da azaltr. Kendi
rnnn fiyatn ykselterek, dier lkelerin tccarnn kendi rnleri
ni daha ucuza satmalarna, bylelikle de kendisini tekele sahip olm ad
hemen hemen dier tm branlardan dlamalarna olanak salar.
Tacirlerimiz sk sk kendi rnlerinin yabanc pazarlarda deerinin
altnda satlmasna sebep olarak ngiliz emeinin pahallndan yaknr,
184
Adam Smitf
oysa kendi kr oranlarnn yksekliinden hi sz etmezler. Dierlerinin
ar krndan ikayet ederler oysa kendilerininki hakknda sessiz kalr
lar. Oysa Ingiliz sermayesinin kr orannn ykseklii, birok durumda
Ingiliz rnlerinin fiyatlarn en az ngiliz emeinin cretinin pahall
kadar, bed kimi durumlarda ondan bile daha fazla ykseltmektedir.
Yalnzca denebilir ki, bu ekilde Byk Britanyann sermayesi te
kele sahip olmad ikollarnn oundan, zellikle Avrupa ticaretinden
ve Akdeniz evresindeki lkelerin ticaretinden ksmen ekilmi, ksmen
de srlmtr.
Koloni ticaretindeki yksek kr orannn ekicilii sebebiyle bu i
kolunda srekli artn ve buradaki sermayenin yldan yla giderek daha
yetersiz kalmasnn bir sonucu olarak, bu ticaret kollarndan sermayesi
ni ksmen'ekmitir.
Byk Britanyada ortaya kan yksek kr orannn dier lkele
re Byk Britanyann tekelinde olmayan her ticaret kolunda salad
yksek kr oran avantaj sayesinde de buralardan ksmen srlmler
dir.
Koloni ticaretindeki tekel, aksi takdirde buralarda istihdam edilecek
olan ngiliz sermayesinin bir blmn dier branlardan ektii iin,
bu alanlara, eer koloni ticaretinden kovulmu olmasalard asla gelme
yecek olan birok yabanc sermayenin gelmesini salamtr. Bu dier
ikollarnda ise, ngiliz sermayesinin rekabetini azaltarak kr orann
aksi takdirde olabilecek olan orann stne karmtr. te yandan, ya
banc sermayelerin rekabetini artrarak yabanc kr orann aksi takdirde
olmas gereken orann altna drmtr. Her iki ekilde de mutlaka
Byk Britanyay tm bu ticaret kollarnda greli bir dezavantaja ma
ruz brakmtr.
Ancak, belki koloni ticaretinin Byk Britanyaya dier ticaret dal
larndan daha avantajl olduu, bu ikoluna aksi takdirde akabilecein-
185
Uluslarn ZenginCii
den daha fazla ngiliz sermayesinin akmasn zorlayarak, sermayeyi lke
iin dala avantajl bir alana ynlendirmi olduu sylenebilir.
Herhangi bir sermayenin lke iin en avantajl istihdam alan, en
fazla miktarda retken emei geindiren, lkenin toprann ve eme
inin yllk rnn en fazla artran alandr. Ama tketim mallar d
ticaretinde istihdam edilen herhangi bir sermayenin geindirebilecei
retken emek miktar, ikinci kitapta da gsterildii gibi, tmyle ge
tirisinin skl ile orantldr. rnein, tketim mallar d ticaretinde
istihdam edilen ve dzenli olarak ylda bir kez dnen bin poundluk bir
sermaye, orada bin poundluk sermayenin geindirebilecei kadar bir
retken emei geindirebilir. Eer ylda iki ya da kere dnebilirse,
ylda iki bin poundluk sermayenin geindirebilecei kadar retken
emek geindirebilir. Bu hesapa, komu bir lke ile yrtlen tketim
mallar d ticareti, genellikle uzak bir lke ile yrtlen ticarete oranla
daha avantajldr; yine ayn gerekeyle, dorudan bir tketim mallar
d ticareti, yine ikinci kitapta gsterildii gibi, genellikle dolayl bir d
ticaretten daha avantajldr.
Ancak, koloni ticaretindeki tekel, Byk Britanya sermayesinin bu
alanda istihdam edilmesini salad srece, her bakmdan bir blm
nn komu bir lke ile yaplacak olan dorudan tketim mallan d
ticaretinden daha uzak bir lke ile yaplan dorudan tketim mallar
d ticaretine, birok bakmdan ise dorudan bir tketim mallar d
ticaretinden dolayl bir tketim mallar d ticaretine akmasna neden
olmaktadr.
Birincisi, koloni ticaretindeki tekel, her bakmdan Byk Britanya
sermayesinin bir blmnn komu bir lke ile yaplacak dorudan
tketim mallar d ticaretinden uzak bir lke ile yaplan dorudan t
ketim mallar d ticaretine akmasna sebep olmaktadr.
186
Adam Smitf
Her adan, sermayenin bir blmnn, Avrupa ve Akdeniz lke
leri ile ticaretten, sadece mesafenin uzak olmas sebebiyle deil ayn za
manda bu lkelerin zel durumlarndan dolay dnnn daha seyrek
olduu, Amerika nn ve Bat Hint Adalarnn daha uzak blgeleri ile
olan ticarete kaymasna neden olmaktadr. Daha nce gzlemlendii
kadaryla yeni kolonilerdeki sermaye miktar daima olmas gerekenden
azdr. Onlarn sermayesi de daima topraklarnn tarma almas ve eki
lip biilmesinde ok byk bir kr ve avantajla istihdam edilecek olan
dan daha azdr. Bu sebepten dolay, srekli olarak kendi sermayelerin
den daha fazla bir sermayeye gereksinim duyacaklardr; kendi sermaye
aklarn kapatmak iin de, her zaman borlu olduklar anavatandan
olabildiince daha fazla bor almaya alacaklardr. Koloniciler iin
bu borcu almann en kolay yolu da, zaman zaman yaptklar gibi ana
vatandaki zengin insanlardan bor senedi toplamak deil, kendilerine
Avrupadan mal yollayan muhataplarna olan borlarn, bunlarn izin
verdii lde ertelemektir. Yllk getirileri genellikle te birden fazla
deildir, kimi zaman te biri bile bulmaz. Bu yzden de muhatapla
rnn onlara avans verdikleri sermayenin tm Byk Britanyaya
yldan, kimi zaman ise drt be yldan nce dnmez. Oysa, rnein
Byk Britanyaya ancak be ylda geri dnen bin poundduk bir ngiliz
sermayesi, sabit istihdam oranyla, her ylda dnd takdirde geindi-
rebilecei emein ancak bete birini geindirebilir; ylda bin poundduk
bir sermayenin geindirebilecei emek miktar yerine, yine sabit istih
dam oranyla, ancak ylda iki yz elli poundun geindirebilecei emek
miktarn geindirebilir. iftlik sahibi, phesiz, Avrupa mallarna de
dii yksek fiyat, uzak tarihlere erteleyebilecei senetlere uygulanan faiz
ve yakn tarihlerdeki her borcun yenilenmesi iin deyecei komisyon
yznden urayaca zarar muhatabnn izin verecei bu gecikme ile
giderir, byk olaslkla gidermenin de tesine geer. Ancak, her ne ka
dar muhatabnn zararn giderebilirse de, Byk Britanyann bu iteki
187
liCusCarn ZenainCii
zararn gideremez. Dnlerin ok zaman ald bir ikolunda, tacirin
kr da en az ok sk dnen yakn mesafe ticaretindeki kadar, hatta ba
zen ondan da daha byk olabilir; oysa iinde bulunduu lkenin avan
taj, orada srekli olarak geindirdii retken emek miktar, topran
ve emein yllk rn daima giderek azalr. Amerika ile olan ticaretin
dn, hele hele Bat Hint Adalar ile olann dn, Avrupann her
hangi bir lkesi ile olandan, hatta bir Akdeniz lkesi ile olandan bile,
sadece uzun zaman almakla kalmaz, ayn zamanda daha dzensiz ve
daha belirsizdir. Bunu sanrm farkl ticaret alanlarnda deneyimi olan
herkes kabul edecektir.
kincisi, koloni ticaretindeki tekel birok durumda Byk Britanya
sermayesinin bir blmn dorudan bir tketim mallar d ticaretin
den dolayl bir tketim mallar d ticaretine akmaya zorlamaktadr.
Byk Britanyadan baka hibir lkeye gnderiiemeyen numaralan
m mallar arasnda, miktar Byk Britanyann yllk tketimini kat be
kat aan, bu nedenle de bir blm dier lkelere ihra edilmek zorun
da olan birok mal vardr. Ancak Byk Britanya sermayesinin bir b
lmn dolayl tketim mallar d ticaretine zorlamadan bunu yapmak
olanakszdr. rnein, Maryland ve Virginia her yl Byk Britanyaya
doksan alt bin balyadan fazla ttn gnderir. Byk Britanyann t
ketiminin ise on drt bin balyay gemedii sylenir. Bu nedenle sek
sen iki binden fazlas Fransa, Hollanda ve Akdeniz ile Baltk Denizi
kysndaki dier lkelere ihra edilmek zorundadr. Ancak, Byk Bri
tanya sermayesinin bu seksen iki bin balya ttn Byk Britanyaya
getirip de buradan tekrar bu lkelere ihra eden ve bu lkelerden B
yk Britanyaya da karlnda ya para ya da nal getiren blm, bir
tketim mallar dolayl d ticaretinde istihdam edilmi olmakta, haliyle
de, bu byk art tketmek amacyla bu alana aktarlmaya mecbur
braklmaktadr. Eer bu sermayenin tmnn Byk Britanyaya ka
188
Adam Smitf
ylda dnebileceini hesaplarsak, bu lkelerin getiri sresinin zerine
Amerikadaki getiri sresini de eklememiz gerekir. Eer, Amerika ile y
rteceimiz dorudan tketim mallar d ticaretinde, sermayenin tm
genellikle drt yldan nce gelmiyorsa, bu dolayl ticarette istihdam
edilen sermayenin tm de drt be yldan nce gelemez demektir. Eer
bir tanesi, sabit istihdam kouluyla, ylda bir kez dnen bir sermayenin
geindirebildii yerli emek miktarnn ancak te birini yahut drtte
birini geindirebiliyorsa, yine sabit istihdam kouluyla dieri ancak o
emein drtte birini ya da bete birini geindirebilir. Baz d limanlarda
genellikle ttn ihra edilen yabanc muhataplara bir kredi de verilir.
Gerekten de Londra limannda genellikle nakit paraya satlmaktadr.
Kural Tart ve de kuraldr. Bu nedenle Londra limannda tm dolayl
ticaretin yllk getirisi ancak Amerikann getirisinden mallarn depoda
satlmadan bekledii sre kadar uzundur. Bu sre kimi zaman yeterince
uzun olabilir. Ama eer koloniler ttnlerinin sat iin Byk Bri
tanya pazarna mahkum olmam olsalard, bunun yurtii tketim iin
gerekli olandan ok daha az fazlas byk olaslkla bize geri dnecekti.
Byk Britanya, bugn bu ttn fazlasn yeniden ihra ederek karl
nda kendi tketimi iin satn ald mallar bu kez ya kendi emeinin
rnleri karlnda ya da kendi sanayi rnlerinin bir blm kar
lnda satn alacakt. Bu rnler ve mamul mallar da, bugn olduu
gibi byk bir pazara uyarlanmak yerine byk olaslkla ok sayda
daha kk pazara uyarlanacakt. Byk bir tketim mallar dolayl d
ticareti yerine, Byk Britanya byk olaslkla ayn trden ok sayda
dorudan d ticaret yapyor olacakt. Geri dnn skl bakmn
dan ise, bir blm, byk olaslkla da kk bir blm; bugn bu
byk dolayl d ticarette istihdam edilen sermayenin te birinden
veya drtte birinden az bir blm tm bu kk dorudan ticaretleri
yrtmeye yetecekti. Sabit istihdam oran kouluyla, yine ayn miktar
daki ngiliz emeini geindiriyor, Byk Britanyann toprak ve eme
189
UCusCarn Zenginiii
inin her yl yine ayn miktardaki rnn finanse ediyor olaakt. Bu
ekilde, bu ticaretin tm amalar bylesine daha kk bir sermaye
ile karlandka da, topraklarn tarma almas, Byk Britanyann
sanayisinin ve ticaretinin boyutlarnn geniletilmesi, en azndan dier
tm alanlarda istihdam edilen Ingiliz sermayeleri ile rekabete girilmesi,
hepsinde de kr oranlarnn drlp bylelikle de Byk Britanyaya
bu alanlarn tmnde dier lkeler karsnda bugn srdrdnden
daha byk bir stnlk kazandrlmas gibi amalara ayrlabilecek daha
fazla sermaye kalacakt.
Koloni ticaretindeki tekel de Byk Britanya sermayesinin bir b
lmn dier tm tketim mallar ticaretinden bir tamaclk ikolu
na aktarlmasna; bunun sonucunda da az ok Byk Britanya emeini
beslemek yerine ksmen kolonilerin ksmen de dier lkelerin emeini
beslemek zere istihdam etmeye zorlamtr.
rnein, her yl Byk Britanyadan dier lkelere yeniden ihra
edilen seksen iki bin balya gibi ok byk bir miktardaki ttn fazlas
karlnda satn alnan mallarn tm Byk Britanyada tketilme
mektedir. rnein Almanya ve Hollandadan gelen dokumalarn bir
ksm yeniden kolonilere onlarn zel tketimlerini karlamak amacyla
gnderilmektedir. Oysa satn ald bu dokumay vererek karlnda
ttn satn alan Byk Britanya sermayesinin bu blm, haliyle B
yk Britanya emeini desteklemekten alkonarak, ksmen kolonilerin
ksmen de kendi emeklerinin rnyle bu ttn satn alan lkelerin
emeini desteklemeye ayrlmaktadr.
Bunun yan sra, kolonilerdeki ticaret tekeli, Byk Britanya ser
mayesinin doal koullarda akacandan ok daha byk bir blmn
buraya akmaya zorlayarak, Ingiliz sermayesinin farkl alanlar arasnda
aksi halde oluacak olan doal dengeyi bozmu grnyor. Byk Bri
tanya emei ok saydaki kk pazarlara uyarlanmak yerine esas ola
190
Adam Smitf
rak bir byk pazara uyarlanm durumdadr. Ticareti de ok saydaki
kk kanallardan akmak yerine balca bir byk kanaldan akmaya
zorlanmtr. Ancak tm sanayi ve ticaret sistemi bylelikle daha g
vensiz klnm, genel siyasal yaps da aksi halde olabileceinden daha
salksz hale gelmitir. Bugnk koullarda Byk Britanya, hayati
blmleri ar bym, bu yzden de birok tehlikeli hastala kar
dzgn orantl vcutlardan daha fazla eilimli, salksz gvdelere ben
zemektedir. Yapay olarak doal boyutlarnn tesine tanan ve iinden
lkenin anormal oranlardaki sanayisinin ve ticaretinin gemeye zorlan
d bu byk damardaki kk bir tkanklk, siyasal yapnn tmnde
en tehlikeli hastalklardan birine yol amaya eilimlidir. Bu yzden de,
kolonilerde bir krlma beklentisi, Byk Britanya halkn bir spanyol
armadasnn ya da bir Fransz igalinin sebep olabileceinden daha faz
la korku iinde brakmtr. ster salkl ister salksz olsun, tccarn
beendii bir nlem olan Damga Yasasnn yrrlkten kaldrlmas
na neden olan da yine bu korkudur. Yalnzca birka yl srmesi du
rumunda bile tacirlerimizin ou ilerinin tmyle duracan, byk
sanayicilerimizden ou ilerinin tmyle mahvolacan, iilerimizin
ou ise ilerini yitireceklerini dnrlerdi. Oysa, benzer ekilde kta
Avrupasndaki komularmzdan herhangi birisiyle ticari ilikilerimizin
kesilebileceini ngrmek, bu kesimlerin hibirinde bylesi genel bir
duyguya yol amamtr. Dolam kk damarlardan birinde tkan
dnda, kan, herhangi bir tehlikeye yol amadan, kolaylkla kendisine
daha byk bir kanal bulur. Oysa daha byk damarlardan birinde t
kandnda, spazm, apopleksi ya da lm hemen kapda bekleyen ka
nlmaz sonulardandr. Ama, eer ya tevik primleri yoluyla ya da yurtii
ve koloni pazarlarndaki tekel nedeniyle ar bym bu sanayiler bir
duraklarsa, sklkla hkmeti telaa drecek ya da meclisin toplanma
sn bile tehlikeye drebilecek bir isyana veya kargaaya yol aabilir.
O yzden de, temel sanayilerimizin bylesine byk bir blmnn
191
Uluslarn Zenginfii
istihdam edildii yerde grlebilecek ani ve toptan bir duraklamann ne
denli byk bir dzensizlik ve kargaa yol aabilecei dnlmtr.
Byk Britanyaya kolonileri ile ticaret tekeli veren kimi yasalarda
byk lde serbest olana dein lml ve aamal bir geveme, sonsu
za dein bu tehlikeyi savuturabilmek, sermayesinin bir blmn bu
ar bym alandan ekerek, kr daha az bile olsa dier istihdam
alanlarna kaydrmak, sanayisinin bir dalm adm adm klterek di
erlerini adm adm bytmek ve her brann tam rekabetin gerekle
tirip srdrecei, doal salkl ve orantl lale getirmek iin en uygun
are olarak grnyor. Koloni ticaretini bir rpda, tm uluslara amak
yalnzca gei dneminde kimi sorunlara yol amakla kalmaz ayn za
manda bugn sermayesinin ya da emeinin tmn bu alana yatrm
kiilerin de byk ve kalc kayplara uramasna neden olabilir. Sadece
Byk Britanyann tketim fazlas olan seksen iki bin balya ttn
ithal etmekte kullanlan gemilerde birden bire yaanabilecek istihdam
kayb bile ok iddetle hissedilebilir. Bunlar merkantilist sistemin tm
bu dzenlemelerinin talihsiz sonulardr. Siyasal yapda ok nemli ve
daha byklerine yol amadan giderilmesi zor olan dzensizliklere yol
aarlar. Bu nedenle de, koloni ticaretinin adm adm ne ekilde ala
ca, hangi snrlamalarn daha nce, hangi snrlamalarn daha sonra
kaldrlaca, ya da doal tam rekabet ve adalet sisteminin adm adm
ne ekilde kurulaca gibi konular gelecekteki devlet adamlarmzn ve
kanun koyucularmzn takdirine brakmalyz.
nceden kestirilememi ve dnlememi be olay, ok kr ki
Byk Britanyann genel olarak bekledii ve bir yldan fazla bir sredir
(1 Aralk 1774ten bu yana) gerekleen on iki birleik Kuzey Ame
rika eyaletinin ok nemli bir koloni ticareti branndan dlanmasn
o denli iddetle hissetmesini engelledi. Birincisi, bu koloniler kendini
ithal-etmeme anlamasna hazrlarken kendi pazarlarna uygun mallarn
192
Adam Smtf
tmn Byk Britanyadan ekmilerdi. kincisi, spanyol Flotasmn
bu ylki olaanst talebi, bata dokumalar olmak zere, ngiliz paza
rnda bile ngiliz mamulleri ile rekabete giren Almanya ve Kuzey l
kelerinin birok maln tketmiti. ncs, Rusya ile Trkiye ara
sndaki bar Trkiye pazarnda olaanst bir talep yaratmt, oysa
sava zaman Ege adalarnda dolaan bir Rus donanmasnn yaratt
tedirginlik bu talebin yeterince karlanmasn nlyordu. Drdncs,
Kuzey Avrupann Byk Britanya mamullerine olan talebi her yl gi
derek artmaktadr. Beincisi de, Polonyann son seferki bllmesi ve
bunun sonucunda ilan edilen bar bu byk lkenin pazarn aarak bu
yl Kuzey lkelerinin artan talebine fazladan bir talep daha eklenmesine
neden olmutur. Drdncs dndaki tm bu olaylar, geici ve istis
naidir. Bylesine nemli bir koloni ticaretinin kesilmesi, eer talihsizlik
sonucu ok daha uzun srmezse, yine de bir miktar daha skntya yol
aabilir. Ama bu sknt aama aama yaanacandan, birdenbire yaa
nabilmesi durumuna kyasla ok daha hafif hissedilebilecek; bu arada
da, lkenin emek ve sermayesi kendisine yeni bir istihdam alan ve yn
bularak bu skntnn hatr saylr boyutlara ulamasn nleyecektir.
Bylelikle, koloni ticareti, bu alana Byk Britanya sermayesinin
normalde olmas gerekenden daha byk bir blm yneldii srece
de, her bakmdan bir komu yerine daha uzak bir lke ile yrtlen
tketim mallar d ticareti; birok bakmlardan bir dorudan tketim
mallar d ticareti olmak yerine dolayl bir tketim mallar d ticareti;
baz bakmlardan ise tmyle tketim mallar d ticareti olmak yerine
bir tamaclk ikolu haline dnmtr. Bu yzden de, her bakmdan
daha byk miktarda emei geindirebilecek bir alandan daha az mik
tardaki emei geindirebilecek bir alana ynelmitir. Bunun yan sra,
Byk Britanya sanayisi ve ticaretinin ok byk bir blmn yalnz
ca tek ve byk bir pazara uyarlayarak bu sanayi ve ticaretin tamamnn
193
Uluslarn Zenginlii
durumu rnlerin ok saydaki pazara uyarlanmas durumundakine k
yasla daha riskli ve gvenilmez klmtr.
Koloni ticaretinin etkileri ile bu ticaretin tekelci olmas durumunun
etkilerini ok iyi ayrt etmeliyiz. lki her zaman ve kesinlikle faydaldr.
kincisi ise her zaman ve kesinlikle zararldr. Ancak, bir tekele maruz
kald halde bile, bu tekelin zararl etkilerine ramen, ilki yine de t
myle yararl olabilir; ya da aksi halde olabileceinden bir miktar daha
az olsa bile byk lde yararl olabilir.
Doal ve serbest halindeyken koloni ticareti, uzak olsa bile, byk
bir pazar, ngiliz emeinin lkeye daha yakn Avrupa ve Akdeniz l
kelerinin talebinden artakalan blmne aabilir. Doal ve serbest ha
lindeyken, koloni ticareti daha nce oralara gnderilmi herhangi bir
rn geri ekmeden de Byk Britanyann artk rnnn, daima
karlnda yeni eyler sunarak, artmasn tevik edebilir. Doal ve ser
best halindeyken, koloni ticareti Byk Britanyadaki retken emek
miktarn, herhangi bir ekilde daha nceki ynn deitirmeden art
rabilir. Koloni ticaretinin doal ve serbest halinde, dier tm uluslarn
rekabeti, kr orann gerek yeni pazardaki gerekse yeni istihdam alann
daki yaygn dzeyinin stne kmaktan alkoyacakt. Eski piyasadan
herhangi bir ey ekmeden, yeni pazar, deyim yerindeyse kendi arz iin
yeni bir rn yaratacakt; bu yeni rn de, ayn ekilde eskisinden her
hangi bir ey ekmeksizin yeni istihdam alannn srmesi iin yeni bir
sermaye oluturacakt.
Oysa, koloni ticaretindeki tekel, dier uluslarn rekabetini dlaya
rak ve bylelikle hem yeni pazarda hem de yeni istihdam alannda kr
oranlarn ykselterek eski piyasadan rn, eski istihdam alanndan da
sermaye ekmektedir. Koloni ticaretindeki paymz aksi takdirde olma
s gerekenin tesine karmak, tekelin aka ilan edilmi amacdr. Eer
bu ticaretteki paymzn tekel olmamas durumundaki paydan daha b
194
Adam Smitf
yk olmas isteniyorsa, bunun iin tekel kurmaya gerek yoktur. Ancak
geri dn birok ticaret alanndan daha yava ve daha uzak olan bir i
koluna herhangi bir lkenin kendi halinde akabileceinden daha byk
bir orandaki sermayesinin akmasn zorlamak, haliyle orada geindirilen
yllk retken emek miktarn, lkenin toprann ve emeinin bir yllk
rnn aksi halde olmas gerekenden daha az klar. O lkenin hal
knn gelirini doal olarak ykselmesi gereken dzeyin altnda tutmak
suretiyle, birikim glerini azaltr. Sadece her zaman iin sermayelerini
aksi halde geindirebilecei kadar byk bir miktarda retken emei ge
indirmekten alkoymakla kalmaz, ayn zamanda onu aksi halde artabi
lecei hzla artmaktan ve bunun sonucunda da daha byk miktardaki
retken emei geindirmekten ahkoyar.
Oysa, koloni ticaretinin doal iyi etkileri Byk Britanyay tekelin
kt etkilerine kar dengeleyerek, tekelin ve tmyle o ticaret kolunun
bugn yrtlen kadar avantajl olmasn salamakla kalmaz, ondan da
daha avantajl yapar. Koloni ticaretinin at yeni pazar ve yeni istih
dam alan, tekel nedeniyle kaybolan eski pazarn ve eski istihdam ala
nnn da ok daha tesine geer. Koloni ticaretinin yaratt yeni rn
ve yeni sermaye, deyim yerindeyse, Byk Britanyada, sermayenin geri
dnnn daha sk olduu dier ikollarndan sermaye karlmasy
la istihdam dna itilmi olandan daha byk bir miktardaki retken
emei besler. Ama, eer koloni ticareti bugn yrtld haliyle bile
Byk Britanya iin avantajl ise, bu tekel sayesinde de, tekele ra
men olmutur.
Koloni ticareti Avrupann ilenmemi rnlerine kyasla asl ilen
mi rnleri iin yeni bir pazar aar. Tarm tm yeni kolonilerde, ara
zinin ucuzluu sebebiyle herhangi bir ikolundan daha avantajl, tm
koloniler iin uygun bir alandr. Bu yzden de topran kaba rn
bakmndan zengindirler. Onlar dier lkelerden satn almak yerine
195
Uluslarn Zenginlii
genellikle ok byk miktarlarda ihra ederler. Yeni kolonilerde, tarm,
ya dier tm alanlardan emek eker, ya da onlar dier alanlara git
mekten alkoyar. Zorunlu imalat dallar iin ok az emek kalrken, ss
mamulleri iin hi kalmaz. Her iki tr mamullerden ounu kendileri
yapmaktansa dier lkelerden satn almay daha ucuz bulurlar. Esasen
Avrupa mamullerini tevik ederek koloni ticareti dolayl yoldan kendi
tarmn tevik etmi olmaktadr. Bu ikolunun istihdam ettii Avrupa
mamulleri, topran rn iin de yeni bir pazar yaratmaktadr. Tn
piyasalar iin en avantajl olan Avrupann eti ve ekmei iin gerekli yur
tii tahl ve sr piyasas da bylelikle Amerika ticareti sayesinde byk
lde genilemektedir.
Ancak, kalabalk ve gelien kolonilerin ticaretindeki tekelin kendi
bana herhangi bir lkede sanayi kurmaya, hatta onu srdrmeye bile
yetmediine spanya ve Portekiz iyi birer rnektir. Bu iki lke hatr sa
ylr miktarda koloni sahibi olmadan nce sanayici lkelerdi. En zengin
ve en verimli smrgelere sahip olduktan sonra ikisi de artk sanayici
lke olarak kalamadlar.
spanya ve Portekizde tekelin kt etkileri, dier sebepler tarafn
dan da derinletirilince belki de neredeyse koloni ticaretinin doal iyi
etkilerinin de tesine geti. Bu sebepler dier tekel trleri olabilir: altn
ve gmn deerinin dier birok lkede olduu dzeyden dala aa
lara dmesi; ihracata konan uygunsuz vergiler yznden d pazarlardan
dlanma ve lkenin bir blgesinden dierine mal tamaclna konan
daha da uygunsuz vergiler yznden lkenin i pazarnn daralmas; ama
hepsinden nemlisi, zengin ve gl borluyu zarar grm alacakls
nn takibinden koruyan, ulusun alkan kesiminin borca mal vermek
istemedikleri bu kibirli ve yksek mevkidekj kiilerin tketimi iin mal
hazrlamaktan korktuklar ve paralarnn bir daha denip denmeyece
inden asla emin olamadklar dzensiz ve tarafl adalet ynetimi.
196
Adam Smitf
Oysa, ngilterede koloni ticaretinin doal iyi etkileri, diere sebep
lerin de yardmyla, tekelin kt etkilerini byk lde gidermitir.
Bu sebepler: birtakm kstlamalara ramen en azndan dier lkelerle
eit, belki de ondan daha iyi bir genel ticaret serbestlii; yerli emein
rn olan hemen hemen her tr mallarda her lkeye gmrksz ihra
cat serbestlii; ve belki de daha nemlisi, lkemizin herhangi bir bl
mnden dierine herhangi bir resmi daireye hesap vermek, herhangi bir
soruyla ya da denetimle karlamak zorunda kalmakszn snrsz tama
serbestlii; bunlarn hepsinin nnde de, en sradan ngiliz yurttann
haklarn en st tabakadaki yurttan haklan kadar saygn klan ve her
kesin kendi emeinin meyvelerini garantiye almak suretiyle her trden
emee en byk ve en etkili teviki veren, eit ve adalet ynetimi.
Ama, eer Byk Britanya sanayisi bugn koloni ticareti yoluyla
gelimise, ki phesiz yledir, bu durum tekelci ticaret yoluyla deil
tekele ramen olmutur. Tekelin etkisi, bir ksm Byk Britanya sa
nayi mamullerinin miktarn artrmakla kalmam, onlarn niteliini
ve eklini deitirerek, aksi halde geriye dn sk ve yakn olan bir
pazardan geriye dn yava ve uzak olan bir pazara uyarlanmasna
neden olmutur. Bunun sonucunda da Byk Britanya sermayesinin
bir blmnn daha fazla sanayi emeini besleyecek bir alandan daha
az sanayi emeini besleyecek bir alana kaymasna, bylelikle de Byk
Britanyada geindirilen toplam sanayi emei miktarnn artmak yerine
azalmasna neden olmutur.
Bu nedenle, koloni ticaretindeki tekel, tpk merkantilist sistemin
dier tm cimri ve eytanca yntemleri gibi, bata kolonilerinki olmak
zere dier tm lkelerin emeini zerre kadar artrmak yle dursun,
tersine tekelin lehine kurulduu lkenin emeini de azaltr.
Tekel, o lkenin sermayesinin herhangi bir zaman dilimindeki bo
yutu ne olursa olsun, aksi takdirde besleyecei bylesine byk miktar
197
Uluslarn Zenginimi
daki bir retken emei beslemekten ve aksi takdirde alkan halkna
salayabilecei bylesine byk bir geliri salamaktan alkoyar. Ama
sermaye ancak gelirden yaplan tasarruflarla artrlabildii iin, tekel
onun aksi takdirde getirebilecei geliri engellemek suretiyle, aksi tak
dirde artabilecei kadar hzl artmasn da nlemi, bylelikle da daha
byk miktardaki retken emei beslemesini ve o lkenin alkan in
sanlarna daha byk bir gelir getirmesini engellemi olur. Bu yzden,
tek byk zgn gelir kayna olan emein creti tekel tarafndan daha
kt hale getirilmi olmaktadr.
Tekel, ticaretin krn ykselterek, topran tarma almasn da
ksteklemi olmaktadr. Topra tarma amann, yani toprak slahnn
kr topran o anda rettii ile belli bir sermaye yatrlmas sonucunda
retebilecei miktar arasndaki farka baldr. Eer bu fark ticaret alanna
yatrlm ayn miktardaki bir sermayenin getirebileceinden daha faz
la kr getiriyorsa, topran tarma almas sektr, tm ticari istihdam
alanlarndan kendisine sermaye ekecektir. Eer bu kr daha az ise ticari
istihdam alanlar toprak slahndan kendisine sermaye ekecektir. Bu ne
denle ticari kr orann artmas, toprak slahnn krn ya grece daha
yksek ya da daha dk hale getirir. Birinde ticaretten toprak slahna,
dierinde ise toprak slahndan ticarete sermaye kaymasna neden olur.
Ama, toprak slahn kstekleyen tekel, zorunlu olarak bir baka byk
zgn gelir kayna toprak rantnn doal artn yavalatr. Kr orann
ykselterek de piyasa faiz orann aksi takdirde olmas gerekenin stnde
tutar. Ama getirdii ranta oranla topran fiyat, yani ona denen para
nn satn ald yl says, zorunlu olarak faiz oran ykseldike der, faiz
oran dtke ykselir. Bu yzden de tekel toprak sahibinin karna da,
hem rantnn hem de getirdii ranta oranla toprann fiyatnn artn
iki ekilde zarar verir: ilki rantn artn, kincisi de getirdii ranta oranla
toprann fiyatndaki doal art geciktirmek suretiyle, zarar verir.
198
A dam Smtf
Tekel aslnda merkantilist kr da ykseltir ve bylelikle tccarm
zn kazancn bir miktar artrr. Ancak, sermayenin doal artn en
gelledii iin, o lkenin halknn sermaye krndan elde ettii toplam
kazanc artrmaktan ok azaltmak eilimindedir; kk bir sermayenin
byk bir gelir getirmesi yerine genellikle byk bir sermaye kk bir
gelir getirir. Tekel kr orann ykseltir ama toplam kr miktarnn aksi
halde ykselecei yere kadar ykselmesinin de nne geer.
Tekel, emein creti, topran rant, sermayenin kr gibi tm z
gn gelir kaynaklarnn aksi halde olabilecei denli bol olmasn da en
geller. Bir lkedeki kk bir snfn kk bir karn desteklemek u
runa o lkedeki tm dier snflarn ve dier tm lkelerdeki herkesin
karna zarar verir.
Tekel, ancak ortalama kr orann ykseltmek suretiyle yalnzca bir
snf iin avantajl olduunu kantlamtr, ya da kantlayabilecek d
zeydedir. Ama, bu yksek kr oram nedeniyle lkenin geneline verdii,
daha nce aklam olduumuz dier tm zararlarn yannda, ok daha
bir lmcl zarar daha vardr ki, deneyimlerimizden kartabileceimiz
gibi, tm bunlarla ayrlmaz bir btndr. Yksek kr oran, yle gr
nyor ki, her yerde tacirin dier koullarda doasna ok uygun olan
cimriliini yok etmektedir. Krlar yksek olduu zanjan, tacir arba
ll gereksiz grr, pahal lksleri ise kendine daha ok yaktrr. Ama
byk ticari sermaye sahipleri zorunlu olarak her ulusun tm emeinin
nderleri ve yneticileridir. O nedenle onlarn davranlar tm emek
sahiplerine dier herhangi bir snfa mensup insandan daha fzla rnek
oluturur. Eer patronu titiz ve cimri ise, iisi de onun gibi olacaktr;
yok eer efendisi dikkatli ve hovarda ve savruk ise, onun hizmetinde
alan ua da, tpk iini efendisinin belirledii kalplara gre yap
t gibi, hayatn da efendisinin gsterdii rnee gre biimlendirir.
Bylece, biriktirmeye yap itibariyle en yatkn kiilerin birikim yapmas,
199
Uuslarm ZenginCi
retken emein geimine ayrlan fonlara yap itibariyle en fazla katk
da bulunacak kiilerin katks nlenmi olmaktadr. lkenin sermaye
si artmak yerine adm adm erirken, bununla geinecek retken emek
miktar da gn be gn azalr. Kadiz ve Lizbon tccarnn abartl krlar
spanya ve Portekiz sermayelerini artrm mdr? Yoksulluu azaltp bu
iki yoksul lkenin emeini tevik mi etmilerdir? Bu iki ticareti ehir
de tccarn harcamalar, abartl krlarnn lkenin genel sermayesini
artrmak bir yana ayn dzeyde kalmasn bile salayamamtr. Yabanc
sermayeler, deyim yerindeyse her gn gittike artan miktarda Kadiz ve
Lizbon ticaretine zorla girmektedir. Kendi sermayelerinin bile yrt
mekte gitgide daha yetersiz kald bir ikolundan yabanc sermayeleri
kovmak iin spanyollar ve Portekizliler gn be gn o sama tekellerinin
sinir bozucu balarn sklatrmaktadrlar. Kadiz ve Lizbonun ticari
gelenekleri ile Amsterdamnkileri karlatrdnzda, tccarn davra
nlarnn ve karakterinin yksek ve dk sermaye krlarndan nasl
farkl etkilendiini greceksiniz. Londra tccar aslnda henz Kadiz ve
Lizbonun bu grkemli beyefendileri kadar olamadlar ama genellikle
hibiri de Amsterdamn tacirleri kadar titiz ve pinti kentliler deiller
dir. Oysa ounun Kadiz ve Lizbonunkilerden hayli zengin olduu,
Amsterdamnkiler kadar ise zengin olmad varsaylr. te yandan
krlar Kadiz ve Lizbonunkilerden ok daha az, Amsterdamnkilerden
ise ok daha yksektir. Haydan gelen huya gider, demi atalarmz. Her
yerde olaan harcama biimini gerek harcama yetenei deil, harcana
cak parann kazanl ekli belirler.
ite bu yzden, tekelin yalnzca bir snf insana salad tek avantaj
birok bakmdan lkenin genel karlarna zarar verir.
Yalnzca bir tketici lalk yetitirmek hedefi uruna byk bir im
paratorluk kurmak, ilk bakta yalnzca dkkanclardan oluan bir ulusa
yarar bir proje olarak grnebilir. Ama bu tmyle dkkanclardan
200
Adam Smitf
oluan bir ulusa uygun olmaktan ok, hkmeti dkkanclarn etkisin
de olan bir ulusa daha ok yarar. Ancak ve ancak byle devlet adamlar,
bu tr bir imparatorluu kurup srdrmek uruna yurttalarnn kann
ve servetini harcamakta saknca grmeyecek denli hayalperesttirler. Bir
dkkancya, Bana iyi bir mlk satn aln, ben de, baka dkkanlarda
biraz daha pahal bile olsa, giysilerimi hep sizin dkkannzdan satn ala
ym deseniz, onun bu nerinize pek scak bakmayacan grrsnz.
Ama bir baka kii size byle bir mlk satn alsa ve btn giysilerinizi o
dkkancdan satn almanz buyursa, dkkanc ona ok minnettar kalr.
ngiltere, uzak bir lkede bir ksm yurttalar iin, yurtiinde yle kolay
bulunamayacak byk bir mlk ald. Fiyat da gerekten ok dkt.
Bugnn fiyatyla o topran ancak otuz yllk geliri ile byle bir mlk
satn alnabilecek yerde, yalnzca ilk keifte, sahili taramakta ve lkeye
yalancktan sahip olmakta kullanlan deiik malzemelerin fiyatndan
birazck daha fazlasna mal oldu. Toprak kaliteli ve ok geniti. Topraa
birok ey eken ve onlar bir sreliine istedii gibi satabilen, halk otuz
krk yldan biraz fazla bir zaman iinde (1620-1660 yllarnda) ylesine
ok oald, ylesine zenginleti ki, ngilterenin dkkanclar ve dier
meslek erbab onlarn alverilerini tekellerine almak istedi. Bu yzden
de, ne asl bedelinin ne de onu slah masrafnn bir blmn bile de
meye kalkmadan, Parlamentoya dileke vererek Amerikann iftileri
nin bundan byle yalnzca kendi dkkanlarndan alveri etmelerini,
hem Avrupadan istedikleri her mal onlardan almalarn hem de kendi
rnlerinin onlarn belirleyecei kadarki blmn onlarn belirleyece
i fiyattan onlara satmalarn istediler. nk rnn tmn almay
uygun bulmuyorlard. Ingiltereye ithal edilen rnlerin bir blm,
yurtiinde yrtlen kimi ikollarna zarar verebilirdi. Bu nedenle, bu
tr rnleri kolonicilerin olabildiince uzaa satmalarn; bu yzden de
Finisterre Burnunun gneyindeki lkelerle yetinmelerini istiyorlard.
201
IlfusCarn Zmgmfii
Denizcilik Yasasnn bir paragraf tmyle bu dkkanclarn nerisinin
yasaya geirilmesidir.
Bu tekelin srdrlmesi, Byk Britanyann kolonileri zerinde
olduunu varsayd egemenliinin asl hatta yegane amacyd. Tekel
ci ticarette, ne sivil hkmetin desteklenmesi iin para ne de anavata
nn savunmas iin askeri kuvvet gndermeye gc yeten eyaletlerin de
byk avantajlarnn olduu dnlr. Tekel, onlarn bamllnn
temel simgesi ve bu bamllktan topladklar yegane meyvedir. B
yk Britanyann bu bamll srdrmeye yatrd masraf aslnda bu
tekeli srdrmek iindir. Son karklklar balamadan nce, kolonile
rin normal bar zaman harcamalar, yirmi piyade alaynn maalar;
topularn masraflar, malzemeleri ve onlara gereken olaanst erzak;
Kuzey Amerikann ve Bat Hint Adalarmzn devasa byklkteki k
ylarn dier uluslarn kaaklk yapan gemilerinden korumak iin s
rekli hazr tutulmas gereken hatr saylr byklkteki deniz gcnn
masraflarndan oluuyordu. Bu bar zaman kurumlannn tm masraf
Byk Britanyann gelirlerinden karlanyor, te yandan koloni yne
timinin anavatana olan maliyetinin yalnzca ok kk bir blmn
oluturuyordu. Eer tmn bilseydik, Byk Britanyann kolonileri
ni kendisine bal iller olarak grmesi nedeniyle deiik zamanlarda on
larn savunmasna ayrd tutarn faizini de ekleyecektik. Buna zellikle
son savan tm masraflar ve ondan nceki savan masraflarnn byk
bir blmn de eklemeliyiz. Son sava tmyle bir koloni kavgasyd.
Bunun tm masraf ise, dnyann hangi blgesinde olursa olsun, ister
Almanyada isterse Dou Hintte, kolonilerin hesabna kaydedilmelidir.
Alnan borlarn yan sra pound bana iki ilinlik ek toprak vergisini ve
batan fonlardan her yl dn alnan tutarlar bir araya getirdiimizde
90 milyon sterlini gemektedir. 1739da balayan spanyol sava asln
da bir koloni savayd. Asl hedefi spanyol anakaras ile ticaret yapan
202
Adam Smitf
koloni gemilerinin aranmasn nlemekti. Tm masraf ise aslnda bir
tekeli desteklemek iin verilen tevik priminden ibaretti. Grnrde
ki amac Byk Britanyann imalat sanayiini desteklemek, ticaretini
artrmakt. Ama asl etkisi merkantilist kr artrmak ve tccarmzn,
dn dier ikollarna gre daha yava ve daha uzak olan bir ikoluna,
sermayelerinin aksi halde ayracaklarndan daha byk bir blmn
ayrmalarn salamakt. Eer bir tevik primi bu iki olay nlemise,
bylesi bir primi vermeye haydi haydi deer.
Bu nedenle, Byk Britanya, imdiki ynetim sistemi ierisinde,
egemenlii altndaki kolonilerden ancak ve ancak zarar elde etmektedir.
Byk Britanyann kolonileri zerindeki tn yetkisinden gnll
olarak vazgeip onlarn kendi yarglarn semelerine, kendi yasalarn
yapmalarna, kendi uygun grdkleri zaman sava ve bar yapmalarna
izin vermesini beklemek, yeryznde hibir ulusun benimsemedii, asla
da benimsemeyecei bir yntemi benimsemesini beklemek olur. Hibir
ulus, ynetmesi ne kadar zor, masraflar getirisine gre ne kadar fazla
olursa olsun, kendi isteiyle herhangi bir ilinin ynetimini brakmak is
temez. Her ne kadar karlarna uygun dyor olsa da, bylesi zveriler
daima her ulusun gururuna ters der. Daha da nemlisi, bu yzden,
ou insana gre en krsz grnen ilin bile rahatlkla salayaca ser
vet ve ayrcalk edinme frsatn yitirecek ve birok bakmdan gven ve
kazan kaybna urayacak olan ynetici snfn zel karlarna daima
terstir. En hayalperest insan bile bylesi bir tutumun benimsenecei
ni ummaz. Ama, eer bu tutum benimsenmi olsayd, Byk Britanya
hem kolonilerinin bar zamanndaki tm masraflarndan kurtulacak,
hem de onlarla ticaret serbestisini etkin biimde gvence altna alacak
bir ticaret anlamas imzalayabilecekti. Bu tr bir anlama, imdiki tekel
koullarna kyasla, tccar iin daha dezavantajl olsa bile halkn byk
ounluu iin daha avantajl olacakt. Bylelikle, taraflar dosta ayrl
203
Uluslarn ZenginCii
d zaman, son zamanlarda aramzda kan anlamazlklar nedeniyle
kolonilerin anavatanlarna kar snmeye yz tutmu o doal sevgisi de
belki yeniden canlanabilir. Bu durum, yalnzca onlarn bizden ayrlr
ken sona erdirdikleri ticaret anlamasna sayg duymasn deil, ayn za
manda ticarette olduu kadar savata da bizi kayrmalarn, kavgac ve
sorun karc yurttalar yerine bizim en sadk, en sevgi dolu, en cmert
mttefiklerimiz haline gelmelerini salayabilir. Bir tarafta babacan bir
dostluk, dier tarafta bir evlada yarar sayg, Byk Britanya ile koloni
leri arasnda, eski Yunan kolonileri ile anavatanlar arasndaki dostluu
yeniden canlandrabilir.
Herhangi bir ilin ait olduu imparatorluk asndan avantajl olabil
mesi iin, yalnzca bar zaman kendi kurumlarnn tm harcamalarn
karlamaya yetecek bir gelir getirmesi yetmez, ayn zamanda impara
torluun genel hkmetinin finansmanna da belli bir oranda katk
da bulunmas gerekir. Her il, zorunlu olarak, az ok genel hkmetin
harcamalarnn artmasna yol aar. Bu nedenle, eer herhangi bir il, bu
harcamalardan payna deni karlamazsa, imparatorluun dier ke
simlerinin srtna eit olmayan bir yk biner. Her ilin sava zamannda
hkmetine salamas gereken olaanst gelirin imparatorluun sava
zaman elde ettii olaanst gelir iindeki pay da, yine ayn nedenden
dolay, bar zaman genel hkmetin harcamalarndaki pay ile ayn
oranda olmal. Byk Britanyann ne olaan zamanlardaki ne de olaa
nst zamanlardaki koloni gelirlerinin imparatorluun toplam gelirine
orannn bunu salamadn sanrm herkes kabul edecektir. Gerekten
de Byk Britanya halknn zel gelirini artrmak ve bylelikle onlarn
daha fazla vergi demelerini salamak suretiyle, tekelin kolonilerdeki
kamu geliri an kapataca varsaylmtr. Ama, gstermeye alt
m gibi, bu tekel, koloniler stndeki ok ar vergiye ramen, Byk
Britanyada bir takm insanlarn gelirini artrabilecekse bile, onun yeri-
204
Adam Smitfi
ne halkn byk ounluunun gelirini azaltmakta, bu sayede de onla
rn vergi deme gcn azaltmaktadr. Gelirleri tekel sayesinde artan
kiiler, belli bir snf oluturmakta, hem bunlara dier snflarn vergi
oranm aan bir vergi konmas olanakszlamakta, hem de, gelecek kita
bmda gstermeye alacam gibi, byle bir vergi konmas giriimi hi
de politik olmamaktadr; bu yzden de bu zel snftan hibir zel gelir
salanamamaktadr.
Koloniler ya kendi meclislerince, ya da Byk Britanya Parlamen
tosu tarafndan vergilendirilirler.
Koloni meclislerinin semenlerini hem kendi sivil ve askeri kumul
larnn olaan geimini salamaya, hem de ngiliz mparatorluunun
genel kamu harcamalarnda paylarna deni demeye yeterli bir kamu
geliri oluturacak ekilde vergilendirmesini salamak, her zaman pek de
olas deildir. Hkmdarn gznn nnde olmasna karn, ngilte
re parlamentosunun byle bir ynetim sistemi altna sokulmas ya da
kendi lkesinde bile sivil ve askeri kurumlan finanse etmek iin denek
ayrmada yeterince liberal davranmas iin ok zaman gerekmitir. n
giltere Parlamentosunda bile, ancak kimi Parlamento yeleri arasnda,
sivil ve askeri kurumlardan kaynaklanan bu resmi dairelerin, ya da bu
resmi dairelere ait arpalklarn datlmas sonucunda, bylesine bir d
zen kurulabilmitir. Ancak, hkmdarn elinde ayn aralar olsa bile, bu
aralarn koloni meclislerinin hkmdarn gz nnden uzak olmas,
saylar, dank konuklar ve farkl anayasalar onlar ayn ekilde ynet
meyi olanaksz klmtr. Kald ki hkmdarn elinde ayn aralar yok
tur. Yurtiinde kendilerine destek salamak, kendi semenlerini genel
hkmete destek salamak iin finanse etmek amacyla, koloni meclisi
yelerinin ileri gelenleri arasnda, genel hkmetin yabanclar arasnda
bltrlecek olan tm bu kurumlanndan bir pay, bir kurum ya da
arpalk datmak tmyle olanakszdr. Bunun yan sra, her meclisin
205
Uluslarn Zenginlii
her yesinin nem derecesi hakknda ynetimin kanlmaz bir ekil
de bilgisiz oluu, ok sk ortaya kan dargnlklar, onlara kar sk sk
yaplmas kanlmaz gaflarn da onlarla ilgili olarak byle bir ynetim
sistemini tmyle olanaksz hale getirdii grlmektedir.
Ayrca, koloni meclisleri tm imparatorluun savunmas ve finans
man iin gerekli olan takdir edemezler. Savunma ve finansmann g
zetilmesi onlara braklamaz. Bu onlar ilgilendirmedii gibi bu konuda
dzenli bir bilgileri de yoktur. Tpk bir kilisenin diyakozlar meclisi gibi,
bir ilin meclisi de kendi blgesinin ileri ile ilgili ok gzel kararlar ala
bilir; ancak, tm imparatorluu ilgilendiren konularda karar almasna
yardmc olacak aralardan yoksundur. Kendi ilinin tm imparatorluk
iindeki servetinin ve neminin greli derecesini bile deerlendiremez;
nk bu dier iller bu ilin meclisinin gzetiminde ve denetiminde de
illerdir. Tm imparatorluun savunmas ve finansman iin gerekli
olan ve her kesimin buna katkda bulunmas gereken oran ancak tm
imparatorluun ilerini yneten ve denetleyen bir meclis belirleyebilir.
Bu nedenle, her koloniye den miktarn Byk Britanya Parla
mentosu tarafndan belirlendii bir salma zerinden kolonilerin vergi
lendirilmesi, bu verginin toplanmasnda her ilin koullarna en uyan
yntemin eyalet meclislerince belirlenmesi ngrlmtr. Bylelikle,
tm imparatorluu ilgilendiren konular tm imparatorluu gzeten ve
denetleyen bir meclis tarafndan, yalnzca belli bir eyaleti ilgilendiren
konular ise o eyaletin kendi meclisi tarafndan kararlatrlmaktadr.
Her ne kadar koloniler bu durumda ngiliz Parlamentosunda temsilci
bulunduramyorlarsa da, deneyimlerimizden de grebileceimiz gibi,
Parlamentonun vergi salmasnn makul olmayan bir yan yoktur. n
giltere Parlamentosunun hibir ekilde imparatorluun parlamentoda
temsil edilmeyen bir kesimine ar yklenmek konusunda en ufak bir
niyeti olmamtr. Parlamento otoritesine direnecek hibir araca sahip
206
Adam Smith
olmayan Guernsey ve Jersey adalar Byk Britanyann baka herhan
gi bir yerinden daha az vergilendirilmektedir. Parlamento, kkeni is
ter doru olsun isterse yanl, kolonilerin vergilendirilmesi konusunda
varsaylan yetkisini uygulamaya kalktnda, bugne dein asla kendi
yurt iindeki yurttalarnn vergileri ile bire bir orantl bir ey bile talep
etmemitir. te yandan kolonilerin katks toprak vergisindeki yk
selie ya da de paralel olarak dyorsa veya ykseliyorsa, Parla
mento kendi yurttalarndan ayr olarak onlar vergilendirmemitir. Bu
durumda kolonilerin sanki Parlamentoda temsil edilmi gibi olduklar
sylenebilir.
Deyim yerindeyse, imparatorluklardaki her ilin ayn derecede vergi-
lendirilmediine, her ile den verginin hkmdar tarafndan belirlen
diine, bunun nasl tahakkuk ettirilip toplanacan kimi illerde hkm
darn kendisi belirlerken kimi illerde bunu il meclislerine braktna
ilikin kimi rnekler de yok deildir. Fransann kimi illerinde kral vergi
miktarn belirlemekle kalmaz, bunun tahakkukuna ve toplanmasna da
kendisi karar verir. Salma yntemiyle vergilendirme izelgesine gre,
Byk Britanya Parlamentosunun koloni meclislerine kar tutumu,
hemen hemen Fransa Kralnn, en iyi biimde ynetildii varsaylan,
kendi ynetimi altndaki illerine kar tutumu ile ayndr.
Ama, her ne kadar, bu izelgeye gre, kolonilerin kamu vergi yk
iindeki kendi paylarnn yurtiindeki dier yurttalarla ayn oranda
olmadndan korkmalar iin hibir neden yoksa da; Byk Britanya
hkmetinin bu tutarn orannn uygun olmadndan korkmas iin
yeterince sebep vardr. Byk Britanya Parlamentosu gemite bir sre
kendi kolonilerinde, Fransa Kralnn Fransa illerinde sahip olduu ay
rcalklara sahip olmamtr. Eer koloni meclislerinin gnl olmasayd
(ki imdiye dein olduklarndan daha baaryla ynetilmedike gnlle
ri olur), Parlamentonun en akla yatkn salmalarndan bile yakay syr
207
llfusCarn ZenginCii
mak ya da onu reddetmek iin sryle bahane bulabilirlerdi. Diyelim
ki bir Fransz sava patlak verdi; imparatorluun tahtn savunmak iin
derhal on milyon gerekiyor. Bu tutar faiz karlnda bir miktar Parla
mento fonu rehin edilerek bor alnm olmal. Bu fonun bir blmn
Parlamento Byk Britanya iinden vergi toplamak yoluyla, bir bl
mne de Amerikadaki ve Bat Hint Adalarndaki her koloniye salma
gndererek toplamay neriyor. Halk, ksmen savan merkezinden ok
uzaktaki, kimi zaman da belki bu olayn kendisini hi ilgilendirmedii
ni dnen bu meclislerin keyfine kalm bir fonun kredisine parasn
yatrr myd? Bylesi bir fondan toplanacak para, Byk Britanyada
istee bal olarak toplanacak bir vergiden daha fazla deildir. Bylelikle
savan neden olduu borcun tm yk, imdiye dein hep olduu gibi,
Byk Britanyaya; imparatorluun tmne deil, yalnzca bir blm
ne der. Byk Britanya, belki de dnya kurulduundan buyana, im
paratorluunu genilettii iin kaynaklarn artrmakszn harcamalarn
artran tek devlettir. Dier devletler genellikle imparatorluun savunma
masraflarnn en byk blmnn yklerini kendi tebaalarnn ya da
bal illerinin srtna ykmlardr. Byk Britanya imdiye dein bu
harcamalarn neredeyse tmn tebaasnn ve bal illerin kendi ze
rine ykmasndan yana dertlidir. Yasalarn imdiye dein tebaa ve bal
il sayd kendi kolonileriyle Byk Britanyay ayn eitlik zeminine
koymak iin, yle grnyor ki, kolonilerin kendilerine salnan vergi
lerden bir bahane ile yakay syrmalar ya da reddetmeleri durumunda
Parlamentonun bunun gereklerini derhal yerine getirebilmek iin, an
lalmas zor, stelik bugne dein de neler olduu hi aklanmam
kimi aralara sahip olmas gerekirdi.
Yine Byk Britanya Parlamentosu kolonilerini, bunlarn kendi
meclislerinin onayn bile almadan vergilendirme hakkn tmyle kul
lanm olsayd; o andan itibaren ne bu meclislerin bir nemi kalrd ne
208
Adam Smitf
de ngiliz Amerikasnn tm o nde gelen adamlarnn. nsanlar genel
likle bunun kendilerine saladklar nem dolaysyla, devlet ilerinin
ynetiminde pay sahibi olmak istiyorlar. Her zgr lkenin hkmet
sisteminin istikrar ve sresi, o lkenin ileri gelenlerinin byk ounlu
unun, yani her lkenin doal aristokrasisinin kendi greli nemlerini
koruma ve savunma gcyle orantldr. Bu nde gelen kiilerin srekli
olarak kendi nemlerini savunurken bakalarnn nemine saldrda bu
lunmas, yerel gruplarn ve hrslarn btn oyununu oluturur. Eer o
parlamento diye adlandrmaktan, Byk Britanya Parlamentosu ile eit
yetkiye sahip grmekten holandklar meclisleri eer Parlamentonun
sradan bakanlar ve yrtme grevlileri derecesine dseydi, onlarn
greli nemlerinin de bir hkm kalmazd. Bu yzden Parlamentonun
sald vergilendirme nerisin reddetmi, tpk dier hrsl ve yksek
ruhlu insanlar gibi, kendi greli nemlerini korumak uruna kllarn
ekmeyi yelemilerdir.
Roma cumhuriyetinin kne doru, devleti savunmann ve
imparatorluu geniletmenin asl ykn zerinde tayan Romann
balaklar, Roma yurttalarnn sahip olduu tm ayrcalklara sahip
olmak istediler. Reddedilince de i sava balad. Bu sava srasnda,
Roma, genel konfederasyondan ayrlmalarnn greli nemi ile orantl
olarak, onlarn ouna birer birer bu ayrcalklar tand. Byk Bri
tanya kolonilerine vergi salmakta srar ediyor; onlar da kendilerinin
temsil edilmedikleri bir Parlamento tarafndan vergilendirilmeyi kabul
etmiyorlar. Eer genel konfederasyondan ayrlmak isteyen her koloni
ye Byk Britanya, imparatorluun kamu gelirlerine katks orannda
bir miktar temsilcilik vermi olsayd, ayn vergilere tabi olmalarnn ve
yurtiindeki dier yurttalarla ayn ticaret serbestisine sahip olmalarnn
sonucunda, bu temsilcilerinin saysn da katklarna sonradan yaplacak
zamlar orannda artrmas, ardndan da nem kazanmann bu yeni yn-
209
Ulusfarn Zenginlii
temini, hrsn yeni ve daha gz kamatrc bu unsurunu her kolonisin
deki nde gelen insanlara sunmas gerekirdi. Koloni gruplarnn nem
siz bir piyangosu olarak nitelendirilebilecek bylesine kk dllerle
uramak yerine, kendilerinde doal olarak varsaydklar yetenelderine
ve talihlerine gvenerek, bu kez byk ngiliz siyasi piyangosundan ara
sra kacak byk dl kazanmay umabilirler. Bu yntemlerden biri
ya da dieri Amerikann nde gelen kiilerinin nemini korumaya ve
hrslarn tatmin etmeye dayal olduu srece de, aka grlyor ki,
onlarn gnll olarak bunu bize sunmalar pek de olas deildir; on
lar buna zorlamak uruna dklecek kann her damlas, hangi tarafn
olursa olsun, bizin yahut bizim olmasn umduumuz yurttalarmzn
kamdr, ilerin geldii u aamada kolonilerimizin yalnzca zor kulla
narak kolayca fethedileceini sananlar kendilerini kandryorlar. Kta
Kongresi diye adlandrdklar meclisin kararlarn uygulayan kiiler u
anda kendilerini belki de Avrupann en byk yurttalarnn bile his
setmedikleri denli nemli hissediyorlar. Dkkanclar, tacirler, avukatlar
imdi devlet adam ve kanun koyucu olmu, dnyada grlm en b
yk ve en yklmaz imparatorluklardan biri olacana inandklar, olma
s da olas grnen ok geni bir imparatorluun yeni bir hkmet bii
mini saptamakla meguller. Kta Kongresi ats altnda deiik ekilde
hareket eden bu be yz kii ile onlarn emrini uygulayan be yz bin
kiinin tm, kendi nemleri byk lde artm gibi davranyorlar.
Amerikadaki iktidar partisinin her bireyi, bugn kendi gznde im
diye dein doldurmad, doldurmay hayal bile etmedii bir makam
doldurmaktadr; kendisine ya da nderlerine yeni bir hrs nesnesi sunul
mad srece de, eer kendisi normal bir insan ruhuna sahipse, bunu
savunmak urunda lecektir.
Bakan Henautnun bugn zevkle okuduumuz, ama o gnler
de pek de nemli bir haber saylmayan Meclisdeki birok kk tar-
210
Adam Smitf
tmalara ilikin anlarnda bir sz vardr. Ama herkes, der Henaut,
kendisini bir lde nemli gryordu; zaman zaman kaleme aldklar
saysz anlarnn ounda, olaylar abartarak kendilerini nemli aktr
ler olarak gsteriyorlard. O zaman Paris kentinin kendisini nasl inatla
savunduu, tm Fransz krallarnn en iyisine ve sonradan en sevilenine
boyun emek yerine ne dramatik bir al yeledikleri iyi bilinir. Yurt
talarn byk blm, ya da onlar ynetenlerin byk blm, eski
rejimin yeniden kurulmas durumunda sona ereceini dndkleri
kendi nemleri uruna savatlar. Kolonilerimiz de birlemeye raz edil
medike, tpk Paris kentinin en iyi krallardan birine kar savunduklar
denli byk bir inatla, tm anavatanlarn en iyisine kar kendilerini
savunacaa benziyorlar.
Temsil fikri eski zamanlarda pek bilinmiyordu. Bir devletin halk, bir
baka devletin yurttalna kabul edildii zaman, o dier devletin halk
ile birlikte oy kullanacak ve sz syleyecek ekilde bir birlik oluturma
hakkna sahip deillerdi. talya halknn byk bir blmnn Roma
yurttalar ile ayn haklara sahip olmas Roma cumhuriyetini tmyle
ykan ey olmutur. Kimin Roma yurtta olup kimin olmadn ayrt
etmek artk olanaksz olmutu. Hibir kabile kendi yelerini tanm
yordu. Halk meclislerine her trden insan girebiliyor, gerek yurttalar
srebiliyor ve kendileri gerek yurttam gibi cumhuriyetin ileri hak
knda karar verebiliyordu. Ama eer Amerika Parlamentoya elli altm
yeni temsilci gndermi olsayd, Avam Kamarasnn kapcs kimin ye
olup kimin olmadn ayrt etmekte pek glk ekmezdi. Bu nedenle
her ne kadar Roma anayasas haliyle Romann mttefik talya devlet
leri ile birlemesi sonucu yklmsa da, Byk Britanyann kolonileri
ile birlik oluturmalarndan ngiliz anayasasnn zarar greceine ilikin
en kk bir olaslk yoktur. Tersine anayasa onlarla tamamlanacak,
onlar olmadan eksik kalacaktr. mparatorluun her kesiminin ileri ile
211
Uluslarn ZenginCii
ilgili grmeleri srdrecek ve karar verecek olan meclisin her eyden
haberdar olabilmesi iin her kesiminden gelen temsilcilere gereksinimi
vardr. Ama bu birliin yle kolay olacan, hibir zorluk yaanmaya
can sylemek istemiyorum. imdiye dein stesinden gelinemeye
cek bir sorun duymadm. En nemli sorun, eylerin doasndan deil,
Atlantikin iki yakasndaki insanlarn nyarglarndan ve dncelerin
den kaynaklanmaktadr.
Suyun bu yakasnda, bizler Amerikan temsilcilerinin okluunun
anayasann dengesini tersine evireceinden; ya kraln etkisinin ya da
demokrasinin gcnn artacandan korkarz. Ama, eer Amerikan
temsilcilerinin oran Amerikan vergi geliri ile orantl olursa, ynetilecek
insan says da onlar ynetme aralarna bal olarak artacaktr. Anaya
sann monarik ve demokratik taraflar, birlikten sonra, tpk daha nce
olduu gibi, tam tamna her birinin greli nemleri ile orantl olarak
dengelenecektir.
Suyun te yakasndaki insanlar ise, hkmet merkezine olan uzak
lklarnn onlar birok baskya maruz brakacandan korkmaktadrlar.
Ana, onlarn Parlanentoda saylar en batan beri hatr saylr byk
lkte olacak temsilcileri, kolaylkla onlar her trl baskya kar koru
yacaktr. Uzaklk temsilcinin semenine olan bamlln zayflatamaz.
Temsilci hl Parlamentodaki sandalyesini koruduunu hissederken,
bunun sonular da semeninin yararna olacaktr. Bylelikle, temsil
cinin, yasama organnn bir yesi olmann tm yetkilerini kullanarak,
herhangi bir sivil ya da askeri grevlinin imparatorluun bu uzak k
elerinde ileyecei suu ikayet etmek yoluyla bu dostluu kazanmas
kendi yararnadr. Bunun yan sra, Amerikann hkmet merkezine
uzakl, o lkenin yerlilerinin, biraz da hakl bir gereke ile, bunun
pek uzun srmeyecei yolunda kendilerini kandrmalarna neden olabi
lir. O lkenin, bugne dein servet, nfus ve toprak slah bakmndan
212
Adam Smitf
gsterdii hzl ilerleme nedeniyle, belki de Amerikan vergileri ngiliz
vergilerini bile geebilir, imparatorluk merkezi o zaman doal olarak
imparatorluun tmnn genel savunmasna ve finansmanna en fazla
katkda bulunan kesimine daha fazla arlk verecektir.
Amerikann kefi ve Dou Hindistana mit Burnu zerinden bir
yol bulunmas, insanlk tarihinin kaydettii en byk ve en nemli
iki olaydr. Sonular da imdiden byk olmutur; ama bu keiflerin
yaplmasndan bu yana geen iki yzyllk ksa bir dnem ierisinde,
bunun sonularnn gerek boyutunu grebilmek olanakszdr, insan
la bundan sonra ne gibi yararlar ya da zararlar getireceini hibir in
san akl nceden kestiremez. Dnyann en uzak kelerini bir dereceye
kadar birletirmekle, onlara bir dierinin isteklerini tatmin etme, bir
dierinin zevklerini artrma, bir dierinin emeini tevik etme olana
salamakla, onlarn genel eilimlerine faydal olaca dnlse de,
gerek Dou Hint Adalarnn gerekse Bat Hint Adalarnn yerlilerine
getirecei tn bu faydalar, onlarn bana gelen dramatik talihsizlikler
karsnda batp yitmitir. Ama, bu talihsizlikler de bu olaylarn kendi
doalarnda bulunan bir eyden deil, daha ok kazara meydana gel
mitir. Bu keiflerin yapld zaman diliminde g stnl rastlant
sonucu Avrupallarda olduundan, bu uzak lkelerde her tr adaletsiz
lii hibir ceza almadan gerekletirdiler. Belki bundan sonra bu lke
lerin yerlileri glenir, veya Avrupann yerlileri zayflar da, dnyann
farkl blgelerinin halklar arasnda karlkl korku salnmak suretiyle
bamsz lkelerin adaletsizliini bir dierinin haklarna kar bir tr
saygya dntrecek olan cesaret ve kuvvet eitliine varrz. Ama, bu
g eitliini kurmak iin, ancak her lkeden her lkeye yaygn bir
ticaretin doal olarak, ya da daha ok zorunlu olarak gerekletirecei
her trl bilgi ve ilerlemenin karlkl olarak aktarlmasndan daha iyi
bir yol grnmyor.
213
Uluslarn Zengin fii
Bu arada, bu keiflerin en nemli sonularndan birisi de nerkan-
tilist sistemin baka trl asla ulaamayaca bir grkeme ulamasdr.
Bu, bir byk ulusun temel hedefinin, topran slah ve ekilip biilmesi
yoluyla deil de daha ok ticaret yoluyla, krsal emek yoluyla deil de
daha ok kentsel emek yoluyla zenginlemek olmasdr. Ancak, bu keif
lerin sonucunda, dnyann yalnzca kk bir blmnn (Avrupann
Atlantikte kysndaki kesimi ile Baltk ve Akdeniz evresindeki lke
ler) sanayicisi ve tamacs olmak yerine, Avrupann ticaret kentleri
artk Amerikann saysz zengin iftilerine sanayi mal reten, hemen
hemen tm Asya, Afrika ve Amerika lkelerinin tamacln, baz ba
kmlardan da sanayiciliini yapar oldular. Her biri eskisinden hen ok
daha byk hem de ok daha geni iki yeni dnya ald emeklerinin
nne. Bunlardan birinin pazar ise halen gn be gn bymektedir.
Amerikada kolonisi olan ve Dou Hint lkeleri ile dorudan tica
ret yapan lkeler gerekten de bu byk ticaretin tm gsteriini ve gr
kemini yaadlar. Ancak dier lkeler de, onlar dlamaya alan tm
iren kstlamalara karn, yine de sk sk bu byk kardan nemli
birer pay kaptlar. rnein, spanya ve Portekiz kolonileri spanya ve
Portekizin emeinden ok dier lkelerin emeine daha ok gerek te
vik verdi. Doruluuna garanti veremem ama sylendiine gre tek bir
keten rnnde tm bu kolonilerin tketimi ylda milyon sterlini
amaktaym. Ama bu byk tketim hemen hemen tmyle Fransa,
Flanderler, Hollanda ve Almanya tarafndan karlanmaktadr. spanya
ve Portekiz bunun ancak kk bir blmn salamaktadr. Koloni
lere her yl bu denli byk miktarda keten salayan sermaye, bu dier
lkelerin halklar arasnda bllmtr; onlara bir gelir getirmektedir.
Yalnzca bunun krlar spanya ve Portekizde Kadiz ve Lizbon tacirleri
nin grkemli masraflarna harcanr.
Her ulusun kendi kolonilerinin ticaret tekelini gvence altna al
maya ynelik dzenlemeleri bile, zaman zaman aleyhine kurulduklar
214
Adam Smitf
lkelerden ok lehine kurulduklar lkelere daha fazla zarar verir. Dier
lkelerin emei zerine konan haksz bask geri tepip, deyim yerindeyse
baskclarn tepesine biner. Dier lkelerinkinden ok kendi emeklerine
zarar verir. Bu dzenlemelerle, rnein Hamburglu tacir Amerikan pa
zarna satmay hedefledii ketenini nce Londraya gndermek, Alman
pazar iin satn alaca ttn de oradan getirmek zorundadr. nk,
ne birini dorudan Amerikaya gnderebilir, ne de dierini dorudan
Amerikadan getirtebilir. Bu kstlama ile byk olaslkla mallardan
birini aksi durumda satacandan bir miktar daha ucuza satmak, di
erini ise aksi durumda alacandan bir miktar daha pahalya satn al
mak zorunda kalacaktr. Krlar da byk olaslkla bundan dolay bir
miktar decektir. Ancak, Hamburg ile Londra arasndaki bu ticarette,
Amerikann demelerinin Londradakiler kadar gnn gnne olduu
nu varsaysak bile, ki aslnda yle deildir, sermayesini phesiz Amerika
ile dorudan yapaca bir ticarete oranla ok daha hzl evirmektedir.
Bu nedenle de, bu dzenlemelerin snrlad Hamburg tacirinin serma
yesi, dland bu ikolunda, aksi halde olabileceinden ok daha fazla
miktardaki Alman emeini srekli istihdam etmektedir. Bylece, her
ne kadar bir istihdam alan onun asndan dierine gre daha az krl
olabilirse de, lkesi iin asla daha az avantajl olamaz. Hatta, deyim ye
rindeyse tekelin doal olarak Londral taciri ektii istihdam alan daha
avantajl olabilir. Bu istihdam alan belki de onun iin ou alandan
daha krl olabilir, ama, getirisinin yaval nedeniyle lkesi iin dalia
avantajl olamaz.
Bu yzden Avrupadaki ler lkenin kendi kolonileri ile olan tica
retin tm avantajn kendi lehlerine evirme ynndeki adil olmayan
giriimleri sonucunda, hibir lke bir ey elde edememi, yalnzca bar
zaman finansman masraflar, sava zaman da onlar zerinde kurulan
basknn savunma masraflar artmtr. Koloni sahibi olmann getirece-
215
Uluslarn ZenginCii
i olumsuzluklar her lke tmyle kendi lehine evirmitir artk. Bu
ticaretlerinden kaynaklanan avantajlarn dier lkelerle paylamalar
zorunda kalmlardr.
Elbette, ilk bakta Byk Amerika ticaret tekeli doal olarak en
deerli bir kazanm gibi grnr. Politikann ve savan tozu duman
ierisinde, hrstan gz dnm birine doal olarak urunda saval-
maya deer gz kamatrc bir hedef olarak grnr. Ama, onun gz
kamatrc grkemi, ticaretin olaanst byk boyutlar, tekelin ok
zedeleyici kld bir hedeftir. Doal seyrindeyken lke asndan dier
istihdam alanlarnn oundan daha az avantajl olan bir istihdam ala
nnn, lke sermayesinin aksi halde akacandan ok daha byk bir
blmn emmesine neden olur.
Her lkenin ticari sermayesi, ikinci kitapta da gsterildii gibi, de
yim yerindeyse, doal olarak lkeye en avantajl olan istihdam alann
arar. Eer tamaclk iinde istihdam ediliyorsa, ait olduu lke, o ser
mayenin tamaclm yapt tm lkelerin mallarnn byk bir ar
s haline gelir. Ana bu sermayenin sahibi zorunlu olarak bu mallarn
olabildiince byk bir blmn yurtiinde satmay yeler. Bylelikle
kendisini ihracatn skntsndan, riskinden ve masraflarndan korumu
olmakta, bu mallar yurtdna ihra edeceinden hen daha ucuza,
hem de daha dk bir krla yurtiinde satmaktan memnun olmakta
dr. Bylece, kendisi doal olarak kendi tamaclk iini olabildiince
yurtii tketim amal d ticarete evirmeye alr. Eer sermayesini
yeniden bir yurtii tketim amal d ticaret alanna aktarrsa, yine ayn
nedenle kimi d pazarlara ilra etmek amacyla toplad yerli mallarn
olabildiince byk bir blmn yurtiinde satmaktan memnun ola
caktr. Bylece kendi tketim amal d ticaret iini olabildiince bir i
ticaret iine evirmeye alacaktr. Her lkenin ticari sermayesi doal
olarak kendine yakn olan istihdam alanna yaklarken, uzakta olan
dan daha da uzaklar; getirisi daha sk olana yaklarken getirisi uzak
Adam Smtth
ve yava olandan uzaklar; ait olduu veya sahibinin yerlemi olduu
lkenin retken emeinden en fazla miktarda geindirebilen istihdam
alanna yaklarken, en az miktarda emek geindirebilecek olandan daha
da uzaklar. Normal koullarda doal olarak lkeye en avantajl olana
yaklarken, en az avantajl olandan uzaklar.
Ama, eer normal koullarda lkeye daha az avantajl olan bu uzak
istihdam alanlarndan birinde kr oran bir ekilde daha yakn olana
duyulan doal eilimi dengelemeye yetecek kadar artacak olursa, bu kr
stnl, hepsindeki kr oranlan normal dzeyine dnene dein en
yakn istihdam alanlarndan sermayeyi eker. Ancak, bu kr stnl,
toplumun normal koullarnda, bu uzak istihdam alanlarnn bir ekilde
dier istihdam alanlaryla orantl olarak yeterince sermayeyle doyurul-
madnn ve toplumun sermayesinin tm istihdam alanlar arasnda
en uygun biimde dalmam olduunun kantdr. Bir eyin olmas
gerekenden ya daha ucuza satn alndnn ya da daha pahalya satl
dnn kantdr. Tm snflar arasndan belli bir yurttalar snfnn
olmas gerekenden, doal koullarda gerekleecek olandan ya daha faz
la deyerek ya da daha az alarak bask altna alndn gsterir. Her ne
kadar daha uzakta istihdam edilen ayn sermaye asla daha yakndaki ile
ayn miktarda retken emei geindiremeyecek idiyse de, hl uzaktaki
istihdam alan da yakndaki bir istihdam alan kadar toplumun refa
h iin gerekli olabilir. nk, uzak istihdam alannn urat mallar
belki de daha yakndaki birok istihdam alannn srdrlebilmesi iin
gereklidir. Ama eer bu tr mallarla uraanlarn krlar normal dzeyi
nin stndeyse, bu mallar olmas gerekenden daha pahalya, yani doal
fiyatnn bir miktar stnde satlacaktr. Daha yakn istihdam alan ile
megul olan tm bu kiiler ise az ok bu yksek kr oran tarafndan
bask altna alnm olacaklardr. Onlarn kar da, bu durumda, krla
rn uygun dzeye indirebilmek ve kendi mallarnn fiyatlarnn doal
dzeyine inmesini salamak iin, bir miktar sermayenin bu daha yakn
217
Uluslarn Zenginimi
istihdam alanlarndan ekilmesini ve uzak olana ynelmesini gerektirir.
Bu olaanst durumda, kamu yarar, bir ksm sermayenin normal ko
ullarda daha avantajl olan bu istihdam alanlarndan ekilerek normal
koullarda kamu iin daha az avantajl olan kesime ynlendirilmesini
gerektirir. Yine bu olaanst durumda, insanlarn doal karlar ve
eilimleri tam da tm dier normal koullarda olduu gibi kamu kar
ile rtiir ve onlar yakn istihdam alanndan uzak istihdam alanna
doru sermayelerini aktarmaya tevik eder.
Bylelikle bireylerin zel karlar ve tutkular doal olarak onlar
normal koullarda toplum iin en avantajl alanlara sermayelerini ya
trmaya hazrlar. Ama eer bu doal tercihten bu istihdam alanlarna
doru ok fazla ynelirlerse de, bu kez o alanlarda kr orannn dme
si ve dier tm alanlarda kr oranlarnn ykselmesi annda onlar bu
yanl tahsisten geri dndrr. Bylelikle, yasann herhangi bir mda
halesi olmadan, insanlarn zel karlar ve tutkular doal olarak onlar
toplumun genel karna en uygun olacak ekilde sermayelerini farkl
istihdam alanlar arasnda paylatrmaya gtrr.
Merkantilist sistemin tm bu dzenlemeleri zorunlu olarak bu do
al ve en avantajl sermaye dalmn az ok bozar. Ama Amerika ve
Dou Hindistan ticareti ile ilgili olanlar ise belki daha fazla bozmakta
dr, nk bu iki byk kta ile yaplan ticaret, tm dier ticaret alanla
rndan ok daha fazla sermaye ekmektedir. Ama bu iki ticaret alannda
da dzenlemelerin sermaye dalmn bozmas, tmyle ayn deildir.
Tekel her ikisinin de itici gcdr; ama bu farkl bir tekel trdr.
Birinde ya da dierindeki tekel gerekten de merkantilist sistemin tek
motoru gibi grnmektedir.
Amerika ticaretinde her ulus dier tm uluslar buralarla dorudan
ticaret yapmaktan dlayarak kolonilerinin tm pazarn olabildiince
geniletmeye alr. On altnc yzyln byk bir blmnde, Porte-
218
Adam Smtf
kizliler, Dou Hindistan ile olan ticaretlerini, yine ayn ekilde, bura
lara giden yolu ilk bulan taraf olmalar nedeniyle Hint denizlerine tek
yelken ama hakknn kendilerinde olduunu ne srerek, ynetmeye
altlar. Hollandallar hl baharat adalar ile yaptklar ticaretten dier
tm uluslar dlamay srdryorlar. Bu tr tekeller yoluyla ticaretten
dlanan dier tm uluslar, phesiz, yalnzca sermayelerinin bir bl
mn aktarmalar uygun olan bir alandan dlanmakla kalmayp, ayn
zamanda bu ticaretin konusu olan mallar, kendilerinin onlar reten
lkelerden dorudan ithal etmeleri durumuna kyasla bir miktar daha
pahalya almaktadrlar.
Ancak, Portekizin gcn yitirmesinden bu yana, hibir Avrupa
ulusu Hint denizlerine yegane yelken ama hakknn kendinde oldu
unu iddia etmedi. Hint denizlerinin nemli limanlar u anda tm
Avrupa uluslarnn gemilerine aktr. Ama Portekiz ve son birka yl
ierisinde Fransa dnda dier tm lkelerdeki Hindistan ticareti birer
tekelci irketin elindedir. Bu tr tekeller zellikle onu kuran uluslarn
aleyhine iler. Bylelikle o ulusun ok byk bir blm, kendileri a
sndan sermayelerinin bir blmn ynlendirmeleri uygun olabilecek
bir ticaret alanndan dlanmakla kalmyor, ayn zamanda o ticaretin
konusu olan mallar da, dier tm yurttalara ak ve serbest olduu du
ruma kyasla bir miktar daha pahalya almak zorunda kalyorlar. rne
in, ngiliz Dou Hindistan irketinin kuruluundan beri, ngilterenin
dier sakinleri, bu ikolundan dlanmalarnn tesinde, tkettikleri
Dou Hindistan mallarnn fiyat ierisinde yalnzca o irketin yapt
ar kr deil ayn zamanda bylesine byk bir irketin ynetiminin
kanlmaz olarak yol aaca hile ve yolsuzluun bedelini de demek
zorunda kalmaktadrlar. Bu ikinci tr tekelin samal bu nedenle ilki
ne gre ok daha belirgindir.
Her iki tr tekel de az ok toplumun doal sermaye dalmm bo
zar, ama her zaman ayn ekilde bozmaz.
219
llCusCann Zenginlii
Birinci tr tekeller daima kendi akna brakldnda baka bir
yne gidecek olan toplum sermayesinin byk bir blmn, uruna
kurulduklar belli bir alana eker.
kinci tr tekeller ise sermayeyi kimi zaman uruna kurulduklar
belli bir alana doru ekerken, kimi zaman da duruma gre o alandan
iter. Yoksul lkelerde, bu tekeller doal olarak o alana normalde ayr
lacak olandan daha fazla sermaye ekerler. Zengin lkelerde ise doal
olarak hatr saylr miktardaki sermayeyi o alandan iterler.
rnein, sve, Danimarka gibi yoksul lkeler, bu ticareti bir te
kelci irkete brakmam olsalard, byk olaslkla Dou Hindistana
tek bir gemi bile gnderemeyeceklerdi. Bylesine bir irketin kurulmas
zorunlu olarak servencileri tevik eder. Tekel onlar i piyasadaki di
er rakiplere kar korur. Hatta d pazarlarda dier uluslarn tacirlerine
kar biraz da ans verir.tekel onlara hatr saylr miktardaki mal iin
belli bir kr garantisi salar. Daha byk bir miktar iin ise hatr say
lr miktar da kr elde etme ans verir. Bylesine olaanst bir tevik
olmasa, bu yoksul lkelerin yoksul tacirleri byk olaslkla o kk
sermayelerini Dou Hindistan ticareti gibi onlara ok uzak ve belirsiz
grnen bir servenin riskine atmayacaklard.
Oysa Hollanda gibi zengin bir lke, serbest ticaret durumunda
Dou Hindistana byk olaslkla imdi gnderdiinden ok daha
fazla gemi gnderecekti. Hollanda Dou Hindistan irketinin snrl
sermayesi byk olaslkla, aksi halde buraya akacak olan ok byk
miktardaki ticari sermayeyi buradan karmaktadr. Hollandann ti
cari sermayesi ylesine byktr ki, taarak, kimi zaman yabanc l
kelerin kamu fonlarna, kimi zaman yabanc lkelerin zel tacirleri ve
servencilerine kredi olarak, kimi zaman en dolayl tketim mallar d
ticareti sektrlerine, kimi zaman da tamaclk sektrne akmaktadr.
Tm yakn istihdam alanlar normal bir kr oran ile buralarda istihdam
220
Adam Smitf
edilen sermayelerle tmyle dolduu iin, Hollanda zorunlu olarak ser
mayesini en uzak alanlara aktmaktadr. Eer tmyle serbest braklm
olsayd, Dou Hindistan ticareti byk olaslkla bu atl sermayenin b
yk bir blmn emecekti. Dou Hindistan, Avrupa imalatlarna ve
Amerikann altn, gm ve dier rnlerine, Avrupa ile Amerikann
toplamndan bile ok daha byk bir pazar salamaktadr.
Sermayenin doal dalmndaki her bozulma, ister sermayeyi aksi
halde gidecei bir alandan itmek eklinde olsun, isterse aksi halde git
meyecei bir ikoluna ekmek eklinde olsun, doas gerei iinde bu
lunduu topluma zarar verir. Eer herhangi bir tekelci irket olmadan
Hollandann Dou Hindistan ticareti u anda olduundan daha byk
olacaksa, bu lke sermayesinin bir blmnn o blm iin en uy
gun istihdam alanndan dlanmasyla, hatr saylr lde bir zarara
uruyor olmal. Yine ayn ekilde, hibir tekelci irket olmadan sve
ile Danimarkann Dou Hindistan ticareti, u anda olduundan daha
kk hacimli olacaksa, ya da dala byk bir olaslkla hi varolmaya
caksa, bu iki lke de u anki koullarna az ok uygun olmayan bir istih
dam alanna sermayelerinden bir blmn ekmekle, benzer ekilde
hatr saylr bir zarara uruyorlardr. Hepsi iin de bugnk koullarda
belki en iyisi, kck sermayelerinin bu denli byk bir blmn,
yurtiinde o kadar ok retken emek sknts ekilirken ok daha fazla
miktarda retken emek beslemeyi bir kenara brakp, son derece kk
bir miktar retken emei besleyebildii, getirisi son derece yava olan,
ok saydaki uzak mesafe ticaretine ayrmalar yerine, bir miktar daha
pahalya bile gelse, Dou Hindistan mallarn baka uluslardan satn
almalardr.
Bu yzden, bir tekelci irket olmadan belli bir lke Dou Hindistan
ile dorudan ticaret yapamyorsa, u andan itibaren byle bir irketin
artk ortadan kaldrlmas, bu lkenin de Dou Hindistan ile dorudan
221
Uluslarn Zenginlii
ticaret yapmay brakmas gerekir. Bu tr irketlerin genel olarak artk
Dou Hindistan ticaretini srdrmemesi gerektiini, yzyldan fazla bir
sredir tekelci irkete sahip olmakszn Dou Hindistan ticaretinin key
fini sren Portekiz rnei yeterince aklamaktadr.
Hibir zel tacirin Dou Hindistann her limannda, buralara sk
sk gnderdii gemiler iin nal toplayacak faktrler ve temsilciler bes
lemeye yetecek lde byk bir sermayeye sahip olmad sylenir.
Oysa, bunu yapamad srece kargo bulmakta ekecei glk y
znden gemileri geri dn iin uygun mevsimi karabilirler. Bu denli
uzun bir gecikmenin maliyeti de hem bu yolculuun tm krn alr
gtrr, hem de sk sk ok byk miktarda zarara yol aar. Ama bu tez
hibir eyi kantlamasa bile unu kantlamaya yeterlidir: hibir byk
ticaret bran, tm uluslarn deneyimlerinin tersine, tekelci bir irket
olmadan yrtlemez. Herhangi bir zel tacirin sermayesinin asl bran
n yrtebilmek iin dier tm yan branlarn da yrtmeye yettii
hibir ikolu yoktur. Ama, bir ulus herhangi bir byk ikolunu y
rtmeye hazr olduu zaman, sermayesinin belli bir blm doal ola
rak o ikolunun tm branlar arasnda blnr. Kimi tccar karlar
iin Dou Hindistanda yerlemeyi karlarna uygun bulur ve oradaki
sermayesini Avrupada yerleik dier tacirlerin gnderdii gemilere mal
salamakta kullanr. Farkl Avrupa uluslarnn Dou Hindistanda elde
ettii yerleimler, eer u anda ait olduklar tekelci irketlerden alnp
da hkmdarn korumasna verilseydi, en azndan ait olduklar ulusla
rn tacirleri asndan hem gvenli hen de kolay olurdu. Herhangi bir
zaman diliminde herhangi bir lkenin sermayesinin kendi seyrine b
rakld zaman, deyim yerindeyse, Dou Hindistan ticaretine eilimli
olmas, o iin her alt daln srdrmeye yeterli olduu anlamna gelmez.
O zamanda, o lkenin bu ikolu iin olgunlamam olduunu, gerek
sinim duyduu Dou Hindistan mallarn, kendisi dorudan Dou
222
A dam Smitf
Hindistandan ithal etmek yerine,daha pahal bile olsa bir sre daha
baka uluslardan satn almas gerektiini kantlar. Bu mallarn fiyatnn
yksekliinden doan kayp, sermayesinin ok byk bir blmn,
Dou Hindistan ile dorudan ticaret yapmak yerine, daha gerekli, daha
kullanl veya duruma ve koullara daha uygun i alanlarna aktarma
maktan doan kayp kadar olamaz.
Her ne kadar Avrupallar Afrika ve Dou Hindistan kylarnda ha
tr saylr miktarda yerleim edindilerse de, henz bu lkelerin hibi
rinde, Amerika ktasndaki ve adalarndaki kadar ok sayda ve hzla ge
lien koloniler kuramamtr. Ancak, ok sayda lkenin genel bir Dou
Hint ad altnda bir araya geldii gibi, Afrika da barbar uluslarla dolu
dur. Ama, bu uluslar asla yle zavall ve aresiz Amerikallar kadar zayf
ve savunmasz deillerdir. Yaadklar kolonilerin doal verimlilii ile
orantl olarak, haliyle ok daha kalabalktrlar. Afrikann ya da Dou
Hindistann en kalabalk uluslar obanlardr; Hottentotlar bile yley
di. Ama Meksika ve Peru dnda Amerikann her kesiminin yerlileri
yalnzca avclkla geiniyorlard. obanlarn says ile ayn verimlilikte
ki topran avc says arasndaki fark ok bykt. Afrikada ve Dou
Hint Adalarnda, bu yzden yerlileri kovmak ve Avrupa plantasyon
larnn snrlarn asl yerleimcilerin topraklarnn byk blmnn
aleyhine geniletmek ok daha zordur. Ayrca tekelci irketlerin yeni
kolonilerin bymesi iin pek uygun olmad zaten grld. Dou
Hindistanda ok az ilerleme kaydetmelerinin de asl sebebi budur. Por
tekizliler, herhangi bir tekelci irkete sahip olmadan da Afrika ve Dou
Hindistan ticaretini yrttler. Onlarn Afrika kysnda Kongo, Ango
la ve Bengaldeki, Dou Hindistanda ise Goadaki yerleimleri her ne
kadar batl inan ve her trden kt ynetim sebebiyle olduka sknt
da ise de, yine de Amerika kolonilerine biraz da olsa benzer. Buralarn
bir ksm nesillerdir buralarda yaayan Portekizlilerce mesken edilmitir.
223
Uluslarn ZenginCii
mit Burnu ve Bataviadaki Hollanda yerleimleri ise u anda AvrupalI
larn Afrikada ve Dou Hindistanda sahip olduklar en nemli koloni
lerdir. Bunlarn her ikisi de zellikle konumlar bakmndan ok ansl
dr. mit Burnunun yerli halklar tpk Amerika yerlileri gibi barbar ve
kendini savunmaktan aciz bir rkt. Ayrca, deyim yerindeyse Avrupa ile
Dou Hindistan arasndaki yolun tam ortasnda bulunuyorlar. Hemen
her Avrupa gemisi gidi ve dn yolculuklarnda burada bir miktar
kalrlar. Bu gemilere her trl taze yiyecek, meyve ve kimi zarnan da
arap verilmesi ii, kolonilerin artk rnleri bakmndan ok byk bir
pazar oluturur. mit Burnunun Avrupa ile Dou Hindistanln her
kesimi arasndaki yol zerinde bulunmas gibi, Batavia da Dou Hintn
nemli lkeleri arasndaki yollarn zerindedir. Hindistandan ine ve
Japonyaya giden en ilek yol zerinde bulunur. Yolun yaklak tam orta
yerindedir. Avrupadan ine giden her gemi Bataviaya urar. E<aha da
nemlisi, sadece Avrupallar tarafndan yrtlen Dou Hint ticareti
nin deil ayn zamanda Hintli yerliler tarafndan yrtlen ticaretin
de merkezi ve en nemli pazardr. in, Japonya, Tonquin, Malaka,
Koinin ve Celebes Adalarnda yaayan insanlarn ilettii gemilere sk
sk bu limanda rastlanr. Bylesine nemli zellikler bu iki koloninin
bymeleri karsnda tekelci bir irketin baskc ynnn dourduu
tm engelleri amasna olanak salamtr. Ayrca Bataviann dnya
daki en salksz iklime sahip olmasnn dourduu ek dezavantaj da
ortadan kaldrmtr.
ngiliz ve Hollandal irketler, her ne kadar yukarda anlan iki ko
loni dnda nemli koloniler kurmamsa da, Dou Hintte nemli ba
arlar elde etmilerdir. Ancak burada da yeni yurttalarn ynetmek
konusunda tekelci bir irketin doutan gelen dehas kendini en ak
biimde gstermitir. Baharat adalarnda, verimli bir mevsimde beklen
tilerinin stnde rn aldklarnda, Hollandallarn yeterince olduuna
224
Adam Smifh
inandklar bir krla satlmas durumunda Avrupann tketimine ye
teceini tahmin ettikleri miktardan daha fazlasn yaktklar sylenir.
Yerleime sahip olmadklar adalarda da, buralarda doal olarak yetien
karanfil ve Hindistan cevizi aalarnn gen tomurcuklarn ve yap
raklarn toplayanlara bir prim verirler. Ancak, bu acmasz tutum y
znden bunlarn kk kurumutur. Yerleim sahibi olduklar adalarda
bile bu aalarn saysnn hayli azald sylenir. Eer kendi adalarnn
rn piyasay doyuracak miktardan fazla olursa, yerlilerin bunlarn bir
blmn dier uluslara satmasndan phelenirler. Onlarn dnce
lerine gre, tekellerini garantiye almann en iyi yolu, pazara kendilerinin
tayabileceinden fazlasn yok etmektir. Deiik bask yntemleri ile
Malakalarn ounun nfusunu azaltp, kendi kck garnizonlarnn
ve oraya baharat alnak iin gelen gemilerinin taze erzak ve dier gerek
sinimlerine yetecek dzeye ektiler. Ancak, Portekiz ynetimi altnda
bile, bu adalarn olduka yksek dzeyde meskun olduklar sylenir. In
giliz irketinin Bengalde bylesine ykc bir dzen kurmaya zamanlar
olmamtr. Ama hkmetlerinin plan tam da bu yndedir. Gvenilir
kaynaktan edindiim bilgiye gre, bir fabrikann yneticisinin bir ky
lye ok zengin bir haha, pirin ya da baka tr bir hububat tarlasn
tmyle srmesini buyurmas, ok sk rastlanan bir olaym. Olas bir
yiyecek ktln nlemek amacyla yapld sylenen bu ilemin asl
nedeni elde kalabilecek fazla miktardaki rn daha iyi bir fiyatla satma
ans elde etmekti. Dier durumlarda ise bu dzen tersine dnmtr.
Ynetici olaanst bir kr elde edeceine inand zaman, bir haha
plantasyonuna yer bulmak amacyla zengin bir pirin ya da herhangi bir
hububat tarlas srlr. irket alanlar da ou kez kimi durumlarda,
yalnzca lke dna kar deil lke ii ticarette de, kimi nemli dallarda
kendi lehlerine tekel kurma giriimlerinde bulunmulardr. Eer buna
izin verilmi olsayd, gnn birinde onlar mutlaka, gasp ettikleri tekele
ilikin belli mallarn retimini yalnzca kendilerinin satn alabileceinin
225
Uluslarn Zenginimi
deil, ayn zamanda bunu yeterli olduunu dndkleri bir krla sata
bileceinin de zerindeki miktarn retimini yasaklamaya kalkacaklard.
Bir iki yzyl ierisinde Ingiliz irketi de byk olaslkla bu dorultuda
Hollandahlar gibi tmden ykc olabileceklerini kantlam olacaklar.
Oysa, fethettikleri lkelerin hkmdarlar olarak dnldkle
rinde, hibir ey bu ykc plan kadar bu irketlerin gerek karlarna
dorudan zarar veremez. Hemen hemen her lkede hkmdarn ge
liri halktan toplanr. Bu nedenle halkn geliri arttka, toprann ve
emeinin yllk rn arttka, hkmdara dala fazlasn verebilirler. O
yzden de yllk rn olabildiince artrmak onun karnadr. Oysa
madem bu her hkmdarn karnadr, o zaman tpk Bengal hkm
darnn geliri gibi bunlarn da balca geliri toprak rantna dayanr. Bu
rant da rnn miktar ve deeri ile orantl olmak zorundadr. Miktar
da deer de pazarn geniliine baldr. Miktar her zaman iin az ok
ona deme yapmaya gc yetecek insanlarn tketimine baldr. Fiyat
ise daima onlarn rekabet etmeye ne denli gnll olduklar ile orant
ldr. Bu yzden, alclarn saysn ve aralarndaki rekabeti olabildiince
artrmak iin, lkenin rnlerini olabildiince geni bir pazara amak,
olabilecek en mkemmel ticaret zgrln salamak, bu hesapa da
yalnzca tekelleri deili ayn zamanda yerli rnleri de lkenin bir bl
mnden dierine tamann, ihra etmenin, ya da karlnda herhangi
bir mal ithal etmenin nndeki tm engelleri ortadan kaldrmak, bir
hkmdarn karnadr. rnn miktarn ve deerini, bunun sonu
cunda da hkmdarn payn artrmann en iyi yolu budur.
Ama, grnd kadaryla, tacirler hkmdarlar gibi olsalar bile
kendilerini onlar gibi grmeyi beceremiyorlar. Halen ticareti, yani alp
satmay temel ileri olarak gryorlar. Hkmdarlk karakterini tacir
karakterinin ancak bir uzants gibi gren ve onun hizmetinde olma
s gerektiini dnen bu garip samalk, onlarn Hindistanda daha
ucuza alp Avrupada dala iyi bir krla satmalarn olanakl klar. Bu
Adam Smtf
amala tm rakiplerini kendi hkmetlerinin egemenliindeki tm l
kelerden uzak tutmaya, bunun sonucunda da bu lkelerin artk r
nn en azndan bir blmn, kendi taleplerini kt ktna karlamaya
yetecek dzeye, bir baka deyile Avrupada iyi olduunu dndk
leri bir krla satmay umduklar dzeye ekmeye alrlar. Her ne ka
dar nemsiz dzeyde de olsa, merkantilist alkanlklar onlar normal
koullarda tekelcinin kk ve geici krlarna hkmdarn byk ve
kalc karlarn feda etmeye ynlendirir ve adn adm onlara, tpk
Hollandahlarn Malakallara yapt ekilde, kendi hkmetlerine bal
lkeler gibi davranmaya gtrr. Hkmdar olarak dnldnde,
Hindistan smrgelerine taman Avrupa mallarnn orada olabildiince
ucuza satlmas, oradan getirilen Hindistan mallarnn da olabildiince
iyi bir fiyata getirilip olabildiince pahalya satlmas onlarn karna
dr. Ana, tccarn kar bunun tersidir. Hkmdar olarak karlar y
nettikleri lkenin karlaryla ayn yndedir. Tccar olarak ise karlar
aksi yndedir.
Ama, eer byle bir ynetim anlay geldii Avrupada bile temel
den, hatta belki de balanamayacak lde sakatsa, bu ynetim anlay
nn Hindistandaki uygulamas haydi haydi sakattr. Ynetim zorunlu
olarak bir tccar konseyinden oluur. Tacirlik phesiz tmyle saygn
bir meslektir. Ama, dnyann hibir lkesinde tek bana insanlar y
netemez. Zor kullanmakszn isteklerini yaptramaz. Bylesi bir kon
sey ancak yan sra bir askeri gle birlikte kendisine ba edirebihr.
Hkmetleri de bu nedenle zorunlu olarak askeri ve despota olur.
Oysa tccarn asl ii, efendilerinin hesabna oraya gtrdkleri Avrupa
mallarn satp karlnda da Avrupa pazar iin Hint mallar satn al
maktr. Birini olabildiince pahalya satp dierini olabildiince ucuza
almak, bylelikle dkkann ilettii pazardan tm rakiplerini olabildi
ince dlamaktr. O yzden ynetimin dnceleri de irketin ticareti
konusunda ayn dorultudadr. Hkmeti tekel karnn hizmetine
227
UfusCarn ZenginCi
sokmak, bylelikle en azndan lkenin artk rnn bir blmnn
doal bymesini, irket talebini ancak karlamaya yetecek dzeyde
snrl tutmak ister.
Ayrca, ynetimin tm yeleri az ok kendi hesaplarna da ticaret
yaparlar. Onlara bunu yapmay yasaklamak bounadr. On bin mil
uzaklkta, bu nedenle de gzden rakta olan byk bir muhasebe b
rosunun memurlarnn, efendilerinden gelecek basit bir emirle, kendi
hesaplarna yaptklar her trl ii brakp, gerekletirmek iin ellerinde
her trl aracn bulunduu tm servet edinme mitlerinden vazgeme
lerini, efendilerinin kendilerine verdii orta halli cretle yetinmelerini
beklemekten daha aptalca bir ey olamaz. Bu cretler lml olmasnn
yan sra, aa yukar irket krlarnn tmne yakn olduu iin, art
rlmas da sz konusu deildir. Bu koullarda irket alanlarnn kendi
hesaplarna almalarn yasaklamak, bu st yneticileri, ellerine dme
talihsizliine uram astlar zerinde, efendisinin glerini kullanarak
bask kurma olana vermekten baka bir ie yaramaz. alanlar, doal
olarak, irketin kendi kar iin kurulan bu tekeli kendi karlar iin
de kullanmaya alrlar. Eer diledikleri gibi davranabilirlerse, ticaretini
yapmay yeledikleri mallarn ticaretini adilce herkese yasaklayarak bu
tekeli aktan aa kurarlar. Dorudan, belki de en iyi ve en az baskc
tekel kurmann yntemi budur. Ana, eer Avrupadan gelen bir emirle
bunu yapmalar yasaklanrsa, buna ramen gizliden gizliye ve dolayl
yollardan benzer bir tekel kurmaya kalkarlar ki, bu lke asndan ok
daha ykcdr. lgilenmeyi setikleri herhangi bir ticaret alannda temsil
ciler yoluyla, ya gizliden gizliye, ya da en azndan iyice aa vurmadan
kendilerine mdahale edenleri taciz edip yok etmek iin, hkmetin
tm otoritesini kullanarak, adalet ynetimini suiistimal edeceklerdir.
Oysa alanlarn kiisel ticareti, irketin genel ticaretinden ok dala
fazla mal eidi ierir. irketin genel ticareti Avrupa ticaretinden teye
gitmez, lkenin d ticaretinin yalnzca bir blmn oluturur. Oysa
228
A dam Smitf
alanlarn ticareti, kendi i ve d ticaretinin her alanna yaylabilir.
irket tekeli, ancak artk rnn serbest ticaret durumunda Avrupaya
ithal edilecek blmnn doal artn snrlamaya alrken alan
lar, i evirdikleri her rnn, ister i ticarete isterse d ticarete yne
lik olsun, tmnn doal bymesini snrlandrmak, bylelikle btn
lkenin tarmn geriletmek, nfusunu azaltmak eilimindedirler. Bu
da, yaamn temel gereksinimleri de dahil olmak zere, bu alanlarn
kendilerini honut edecek bir krla alp satmay umduklar her trl
rnn miktarn azaltr.
Konumlar gerei bu alanlar, kendi karlarn ynettikleri l
kenin karlarna kar, efendilerinin kendi karlarn koruduundan
ok daha hararetle korumaya daha yatkndrlar. lke efendilerine aittir.
Efendileri kendilerine ait bir kar korumaktan az ok geri durmazlar.
Ama alanlara ait deildir. Aslnda bunu kavrayabilecek dzeyde ol
salar, efendilerinin gerek kar lkenin kar ile ayndr.
6
Bask yap
malar, byk lde cehaletten ve tccarlara ait cimrice nyargdan
dolaydr. Oysa, alanlarn gerek kar asla lkenin kar ile ayn
deildir. Mkemmel bilgi ile donanm olmalar bile onlar bu baskdan
alkoyamaz. Bu yzden Avrupada saptanan dzenlemeler de, genellikle
zaman zaman zayf bile kalsalar, genellikle iyi niyetlidir. Hindistandaki
alanlarn yaptklar ise daha ok zekaya, buna karlk daha az iyi ni
yete dayaldrlar. Bu, her yneticisinin lkeden kamak, tm servetiyle
birlikte lkeden ayrlr ayrlmaz da ilikisini kesmek istedii, lke t
myle bir deprem tarafndan yutulsa bile kendisinin tmyle kaytsz
kalaca, eine az rastlanr bir hkmettir.
Burada sylediklerimle ne genel olarak Dou Hindistan irketinin
alanlar hakknda, ne de bu irketteki belli kiiler hakknda herhangi
6 Oysa Dou Hindistan irketinin her hissedarnn kar, yurtta olduu ve oy vererek yne
timinde pay sahibi olduu lkenin karlar ile ayn deildir. Baknz 5. Kitap, 1. Blm, 3.
Ksm.
229
Uluslarn Zengtnlgi
bir iren sulamada bulunmak deil niyetim. Kastettiim ey onlarn
karakteri deil iinde bulunduklar konumdur. Onlar doal olarak ko
numlarnn gerektirdii gibi hareket ediyorlard. Onlara kar en iddet
li yaygaray koparanlar bile byk olaslkla daha iyisini yapamazlard.
Savata ve barta Madras ve Kalkta konseyleri ou kez cumhuriyet
dneminin en iyi gnlerindeki Roma senatrlerinin sahip olduu kadar
onurlu bir irade ve kararllkla kendilerini ynettiler. Ama bu konse
yin yeleri sava ve politikayla ilgisiz mesleklere sahiptirler. Herhangi
bir eitime, deneyime, hatta nlerinde bir rnee bile sahip olmadan
yalnz kendi konumlar sayesinde gereksindikleri tm byk nitelikleri
bir rpda edinmi, sahip olduklarn kendilerinin bile bilmedikleri ye
tenekler ve zelliklerle donanm grnyorlar. Bu nedenle, nasl kimi
zaman onlardan beklenmeyecek yce gnlllkler sergilemilerse, di
er zamanlar da farkl tr bir kahramanlk sergilemelerine amamal.
zetle, bu tr tekelci irketler her bakmdan birer ba belasdr. Her
zaman kurulduklar lke asndan az ok elverisizdirler. Ynetimleri
altna girme talihsizliine uram olanlar iinse mahvedici niteliktedir
ler.
230
SEKZNC BLM
MERKANTLST SSTEM HAKKINDA GENEL
DEERLENDRME
Her ne kadar ihracatn desteklenip ithalatn ksteklennesi nerkan-
tilist sistemin her lkeyi zenginletirmek iin nerdii iki byk ara ise
de, bir takm mallarla ilgili olarak tam tersi bir plan izledii grlyor:
ihracat kstekleyip ithalat desteklemek. Oysa nihai ama ayn gibi g
rnmekte: avantajl bir ticaret dengesi yoluyla lkeyi zenginletirmek.
ilerimize bir avantaj salamak, onlarn d pazarlarda dier uluslardan
daha dk fiyatla mal satmalarna olanak salamak amacyla, retim
mallarnn ve i aralarnn ihracatn kstekler. Bu ekilde, fiyat yksek
olmayan birka maln ihracatn snrlayarak ok daha fazla miktarda
ve ok daha deerli olan dier mallarn ihracna frsat tanmay nerir.
Halkmzn daha ucuza ilerini grebilmelerine olanak salamak ama
cyla retim mallarnn ithalatn destekler, bylelikle ok daha fazla
miktarda ve ok daha deerli olan sanayi mallarnn ithalatn nlemi
olur. En azndan kendi mevzuatmzda, i aralarnn ithalatna ilikin
verilmi hangi bir tevik gremedim. Sanayi belli bir dzeye eritii za
man, i aralarnn retimi de ok saydaki byk sanayicinin hedefi
231
Illusfarr ZetginCii
haline gelir. Bu tr mallarn ithalatna zel bir tevik vermek, bu sa
nayicilerin karlarna byk lde zarar verir. Bu nedenle, bunlarn
ithalat desteklenmek yerine sk sk yasaklanr. Bylelikle, rlandadan
gelenler veya ganimet olarak getirilenlerin dndaki yn taraklarnn
ithali IV. Edwardn nc ylnda yasaklanm, bu yasak Elizabethin
otuz dokuzuncu ylnda yenilenmi, ardndan gelen yasalarla da kalc
klnmtr.
retim mallarnn ithalat da, zaman zaman dier mallarn tabi ol
duu gmrklerden bak tutulmak yoluyla, zaman zaman da tevik
primleri yoluyla desteklenmitir.
Birok lkeden koyun yn, tm lkelerden pamuk, rlandadan ve
ngiliz kolonilerinden gelen ilenmemi hayvan derisi, ilenmemi keten
ve boya malzemelerinin byk bir blm, Ingiliz Grnlandmdan ge
len fok derisi, ngiliz kolonilerinden gelen pik ve ubuk demirin yan
sra daha birok retim mal, eer gmrklere kurallara uygun biimde
girmise, tm vergilerden bak tutularak desteklenmektedir. Tccar
ve sanayicimizin zel karlar, dier ticari dzenlemelerimizin byk
bir blm gibi, belki bu vergi baklklarn da yasama organndan
zorla koparmtr. Oysa bunlar tmyle adil ve makuldr. Devletin ge
reksinimleriyle de uygun olduka dier retim mallarna da yanstlrsa,
bundan kazanl kacak olan elbette ki kamudur.
Ama byk sanayicilerimizin hevesi, kimi durumlarda, adalete
uygun olarak ilerinin hammaddesi saylabileceklerin de ok tesinde,
bir takm vergi baklklarna uzanmtr. III. Georgeun 24. ylnda
kan fermann 46. maddesi ile, yabanc esmer ipliin ithalatna an
cak pound bana bir peni gibi kk bir vergi uygulanmtr. Oysa
eskiden, yelken bezi ipliine pound bana alt pens, tm Fransa ve
Hollanda ipliklerine pound bana bir ilin, tm Moskova ipliklerine
112 pound tutan liundredweight bana iki pound, on ilin, drt
Adam Smitf
pens vergi alnyordu. Oysa imalatlarmz bu indirimle de uzun sre
yetinmediler. Ayn kraln yirmi dokuzuncu ylnda kan fermann 15.
maddesi ile, fiyat yarda bana on sekiz pensi amad srece Ingiliz ve
rlanda ipliklerinin ihracna prim verilmesini ngren ayn yasa, esmer
ipliin ithalinden alnan bu kk vergiyi de kaldrd. Ana pamuklu
ipliin hazrlanmas iin gereken birok ilemde, iplikten kuma do
kumak iin gerekenden ok dala fazla emek kullanlmaktadr. Keten
yetitirmek ve taramak iin gereken emekten hi sz etmiyorum; bir
dokuyucuyu srekli istihdam halinde tutmak iin bile en azndan
drt eiriciye gerek vardr. Bir keten giysi hazrlamak iin gereken tm
emein bete drdnden fazlas keten iplik retiminde kullanlmakta
dr. Oysa eiricilerimiz yoksul insanlardan, genellikle lkenin her yre
sinden, hibir destek veya korumaya sahip olmayan kadnlardan oluur.
Byk sanayicilerimiz onlarn emeini satarak deil, dokumaclarn
bitmi rnn satarak kr elde ederler. Onlarn kar bitmi rn
olabildiince pahalya satmak olduu gibi, malzemeleri de olabildiince
ucuza almaktr. Onlar, kendi ipliklerinin ihracatna uygulanan prim,
tm yabanc ipliklerin ithalatna konan yksek gmrk vergiler, kimi
Fransz ketenlerinin yurtiinde kullanmnn tmden yasaklanmas gibi
tevikleri yasama organndan kopararak, kendi mallarn olabildiince
pahalya satmaktadrlar. Yabanc keten ithalatn tevik ederek ve by
lelikle kendi halkmzn rnn rekabete aarak da, zavall eiricilerin
rnlerini olabildiince ucuza satn almaya almaktadrlar. Yoksul
eiricilerin kazanlar kadar kendi dokumaclarnn cretlerini de ola
bildiince dk tutmaya niyetlidirler. Elbette ki onlarn bitmi rn
fiyatn ykseltmeye ya da hammaddelerin fiyatn drmeye alma
lar iinin aleyhinedir. Esasen bizim merkantilist sistemimiz zengin ve
glnn karna yrtlen endstriyi desteklemektedir. Yoksul ve
kimsesizlerin kar iin yrtlen iler ise sk sk gz ard edilmekte ya
da basklanmaktadr.
233
Uluslarn ZenainCii
Hem keten ihracatna uygulanan prim, hem de yabanc ipliin itha
latndaki vergi bakl, nce yalnzca on be yllna konmu, oysa
deiik uzatmalarla 24 Haziran 1786 tarihini izleyen Parlamento oturu
munun sonuna dein srdrlmtr.
retim mallar ithalatna primler yoluyla salanan destek temel
olarak yalnzca Amerikan plantasyonlarmzdan ithal edilenlerle snrl
kalmtr.
Bu trden ilk primler, iinde bulunduumuz yzyln balarnda
Amerikadan ithal edilecek denizcilik malzemelerine verilmitir. Bu
kapsamda gemi direi yapmaya uygun kereste, iplik ve kenevir, katran
zift ve terebentin yer alyordu. Ama, direklik keresteye ton bana ve
rilen bir poundduk prim ile kendire verilen ton bana alt poundduk
prim, Iskoyadan Ingiltereye ithal edilenleri de iine alacak ekilde ge
niletildi. Bu iki tevik primi de, 1 Ocak 174lde kendire uygulanan, 24
Haziran 1781 tarihini izleyen Parlamento oturumunun sonu itibariyle
de direklik keresteye uygulanan primlerin tmden kaldrlmasna dein,
hibir deiiklie uramadan, ayn oranlarla srp gitti.
Zift, katran ve terebentin ithaline uygulanan primler ise, zaman
iinde birok deiiklikler geirdi, ilkin zifte ve katrana uygulanan prim
ton bana drt pound, terebentine uygulanan prim ise pounddu.
Katrana uygulanan drt poundduk prim sonradan belli bir tarzda ha-
zrlananlar ile snrlandrld. Dier iyi, temiz ve sata uygun katrannki
ise ton bana iki pound drt iline indirildi. Benzer ekilde, zifte verilen
prim ton bana bir pounda, terebentine verilen ise bir pound ort iline
drld.
Zaman srasna gre retim mallar ithalatna ikinci tevik primi, II.
Georgeun 21. ylnda kan fermann 30. maddesi ile, Britanya plan
tasyonlarndan ithal edilen :ivite verildi. Plantasyon iviti en iyi Fransz
ivitinin drtte fiyatna olduu zaman, bu yasa ile pound bana
234
Adam Smitf
alt penslik bir prime tabi tutuldu. ou dier primler gibi bu da snrl
bir zaman iin konmutu ama birok kez uzatld ve pound bana drt
pense drld. 25 Mart 1781 tarihini izleyen Parlamento oturumu
nun sonu itibariyle de tmyle kaldrld.
Bu trden nc tevik, daha ok da Amerikadaki kolonilerimizle
aramzda zaman zaman flrtlerin, zaman zaman da tartmalarn bala
d zamana denk gelen, III. Georgeun 4. ylnda kan fermann 26.
maddesi uyarnca, ngiliz plantasyonlarndan gelen kenevir veya ilen
memi keten ithalatna verilen teviktir. Bu prim 24 Haziran 1764ten
24 Haziran 1785e dein tam yirmi bir yllna verildi, ilk yedi yl iin
ton bana sekiz, ikinci yedi yl iin alt, nc yedi yl iin ise drt
pound olacakt. Her ne kadar zaman zaman dk kalitede ve az mik
tarda kenevir yetitiriliyorsa da, bu rnn yetitirilmesi iin iklimin
pek elverili olmad Iskoya kapsam d tutuldu. sko keteninin
ngiltereye ithaline verilecek bylesi bir prim, Birleik Kralln gney
blgesinde yetien yerli rn iin ok byk bir kstek olurdu.
Bu trden drdnc tevik, IH. Georgeun 5. ylnda yaynlanan
fermann 45. maddesi uyarnca Amerikadan yaplacak aa ithaline ve
rilen teviktir. 1 Ocak 1766dan 1 Ocak 1775e dein dokuz yllna
tannmtr. lk yl iin her yz yirmi iyi cins aa iin bir pound,
kare eklinde kesilmi dier kalitelerdeki her elli feet kp kereste iin ise
yirmi ilindi, ikinci yl ilki on be iline, kincisi ise sekiz iline indi.
Son yl iin ise, prim ilki iin on ilin, kincisi iin be ilin olacakt.
Bu trden beinci tevik primi, III. Georgeun dokuzuncu ylnda
kan fermann 38. maddesi ile ngiliz plantasyonlarndan ithal edilen
ham ipee verildi. 1 Ocak 1770ten 1 Ocak 1791e dein yirmi bir
yllna tannd. lk yedi yl iin her yz pound deerindeki ipek iin
yirmi be pound, ikinci yedi yl iin yirmi pound, nc ve son yedi
yl iin ise on be pound prim denecekti. pek bcei yetitiricilii
235
Uluslarn ZenginCi
ve ipein hazrlanmas ylesine byk el emei ister ve Amerikada da
emek ylesine pahaldr ki, bu byk tevik priminin de ok byk bir
etki yaratmadn rendim.
Bu trden altnc tevik primi, III. Georgeun ikinci ylnda kan
fermann 50. maddesi uyarnca, ngiliz plantasyonlarndan ithal edi
lecek f, f tahtas ve f kapaklarnn ithaline verilmitir. 1 Ocak
1772 tarihinde balayp 1 Ocak 1781 tarihinde sona ermek zere dokuz
yllna tannd. lk yl iin ler cinsten belli bir miktara alt pound,
ikinci yl iin drt pound, nc yl iin de iki pound olacakt.
Bu trden yedinci ve son tevik III. Georgeun 19. ylnda kan fer
mann 37. maddesi uyarnca rlandadan ithal edilecek kenevire tannd.
Yine ayn ekilde, tpk Amerikadan ithal edilen kenevir ve ham keten
ithalatnda olduu gibi, 24 Haziran 1779dan 24 Haziran 1800 tarihine
dein yirmi bir yllk bir sre iin verilmiti. Bu sre de benzer ekilde
yedier yllk dilime blnm, bu dilimlerin her birinde rlanda ke
ten ve kenevirine verilen prim Amerikadan gelenle e tutulmutu. Ama,
Amerikadan gelenlere verilen tevikten farkl olarak, ilenmemi keten
ithalatn kapsamyordu. Aksi takdirde, bu bitkinin Byk Britanyada
yaplan tarm iin ok byk bir kstek olacakt. Bu son tevik primi
verildii zaman ngiliz ve rlanda yasama organlarnn aras ngiliz ve
Amerikan meclislerinin eskiden arasnn iyi olduu kadar iyi deildi.
Ancak, rlandaya verilen bu ltfn, Amerikaya tannanlardan dala faz
la ans getirmesini dileyelim.
Amerikadan ithalat srasnda tevik prini verdiimiz ayn mallar,
baka bir lkeden ithal edildiinde hatr saylr oranda gmrk vergi
lerine tabi idi. Amerikan kolonilerimizin kar anavatannla ile ayn
kabul ediliyordu. Onlarn serveti bizim servetimiz saylyordu. Onlara
gnderdiimiz parann ticaret dengesi yoluyla tamamen bize geri dn
d, onlara yapacamz bir harcamann asla bizi yoksullatrmayaca
236
Adam Smitf
syleniyordu. Her bakmdan onlar bizimdi. Yaplan harcama da ken
di mlkmzn imar, kendi halkmzn daha krl biimde istihdam
iindi. Bugn ne denli aptalca olduunu zc deneyimimizin bize ye
terince gsterdii bir sistem hakknda daha fazla sz sylemenin artk
anlamsz olduunu dnyorum. Eer Amerikadaki kolonilerimiz
gerekten Byk Britanyann bir paras olsalard, tm bu tevik prim
leri retime verilen tevik primi olarak kabul edilir, bu tr primlerin
karlat itirazlarn dnda baka bir itirazla karlamazlard.
retim mallarnn ihrac da zaman zaman mutlak yasaklarla, zaman
zaman da yksek gmrk vergileri ile ksteklenmektedir.
Ynl imalatlarmz, ulusun zenginliinin kendi ilerinin baar
sna ve bymesine bal olduuna ilikin yasama organn ikna etmek
konusunda, dier snflara gre daha baarllar. Herhangi bir yabanc
lkeden ynl giysi ithalatna getirilen mutlak bir yasak yoluyla tke
ticilere kar bir tekel elde etmekle kalmamlar, canl koyun ve yn
ihracna konan benzer bir yasakla da, yine benzer bir tekeli koyun ve
yn yetitiricilerine kar elde etmilerdir. Getirinin gvenlii amacyla
konan bu yasalardan ounun arl, hakl olarak ikayet konusudur.
Mevzuata gre eskiden su kabul edilen ama daima masum olarak g
rlmesi gereken eylemlere kar bu yasalar ar cezalar ngrmektedir.
Geliri gvenceye almak uruna konan yasalarn ounun arlndan
hakl olarak yaknlr. nk, kendisinin su olduunu duyurmasndan
nce masum kabul edilen kimi eylemlere ar cezalar ngrmektedir.
Ama, unu da belirtmek cretinde bulunaym ki, bizim gelir yasalar
mzn en ar, kendi sama ve baskc tekellerini srdrebilmek uru
na, tccar ve sanayicimizin yasama organndan kopard kimi yasalarla
karlatrldnda lml ve hafif kalr. Tpk Draconun yasalar gibi,
bu yasalarn da tamamen kanla yazldn syleyebiliriz.
Elizabethin 8. ylnda kan fermann 3. maddesi ile, koyun, kuzu
veya ko ihracatlarnn ilk kez yasa delmesi durumunda, tm malla-
237
VfusCarm Zenginlii
rnn elinden alnp bir yl hapisle cezalandrlmas, kasaba pazarnn ya
pld gn pazar meydannda sol elinin kesilmesi ve oradan ivilenmesi;
ikinci kez yasa deldiinde ise artk hain olduu gerekesiyle lmle
cezalandrlmas ngrlmt. yle grnyor ki, bu yasann amac
koyunlarmzn yabanc lkelerde oalmasn nlemekti. II. Charlesn
13. ve 14. yllarnda kan fermann 18. maddesi ile de yn ihracat ar
su kabul edilip, ihracatsnn ar sulularla ayn cezalara arptrlmas
kararlatrld.
Ulusumuzun insanlnn korunmas iin bu fermanlarn hibiri
nin bir daha uygulanmamasn dileyelim. Ama bunlardan ilki, bildiim
kadaryla, asla dorudan doruya yrrlkten kaldrlmamtr. Komi
ser Hawkins bunlarn hl yrrlkte olduunu dnmektedir. Ama
belki de, II. Charlesm 12. ylnda kan fermann 32. maddesinin 3.
blmnn bunu aka olmasa da zmnen yrrlkten kaldrdn
syleyebiliriz. Bu ferman, koyun ihracatna eskiden verilen cezalarn
yerine yenilerini ngrmektedir. Buna gre, ihra edilen ya da ihra
giriiminde bulunulan her koyun iin yirmi ilin alnmasna, koyanla
ra ve sahibinin gemideki hissesine el konulmasna karar verildi. kinci
ferman ise, III. Williamm 7. ve 8. yllarnda kan 28 sayl fermann
4. blm ile aka yrrlkten kaldrld. Fermann metni aynen y-
ledir: Kral II. Charlesn 13. ve 14. ferman, dier eylerin yan sra
yn ihracatn ar su kabul etmise de, cezalarn arlndan dolay,
bu hkm etkin biimde uygulanamamtr. O yzden bundan byle,
sz konusu fermanda bu suu ihanet kabul eden sz konusu hkm
yrrlkten kaldrlmtr.
Oysa, gerek bu daha lml fermanla getirilen cezalar, gerekse eski
fermanlarn ngrd cezalar, bu fermanla yrrlkten kalkmam
olup halen yeterince ardr. Mallara el konulmasnn yan sra, ihra
catnn kendisi de ihra edilen ya da ihra giriiminde bulunulan her
238
Adam Smitf
pound arlndaki yk iin ilin para cezasna arptrlacaktr. Bu
suu ileyen herhangi bir tacir veya baka bir kii, bir bakasndan her
hangi bir alacan ya da adna aln hesaptaki haklarn yitirir. an
sna, ister bu cezay deyecek gc olsun isterse olmasn, yasann amac
zaten onu tmyle mahvetmektir. Ama, halkn byk ounluunun
ahlk duygusu bu yasa koyucular kadar alalmadndan, bu maddenin
konulmasndan henz bir fayda salandn duymadm. Eer bu suu
ileyen kii yarglanmasn izleyen ay iinde cezasn deyemezse, yedi
yl srgn cezasna, zamanndan nce srgnden dnerse de bu kez din
adamlarnn balama hakkndan yararlanmamak kouluyla, suu ar
cezalk su kabul edilir. Bu suu bilen gemi sahibinin de gemideki tm
varlna ve mobilyasna elkonur. Kaptan ve mrettebat bunu biliyorsa
tm mallarna ve menkullerine elkonulup ay hapis cezasna arptr
lr. Sonraki bir fermanla kaptann cezas alt aya karlmtr.
hracat nlemek amacyla, tm yn i ticareti ok ar snrlamala
ra tabi tutulmutur. Kutu, f, varil, bavul, sandk veya benzer herhangi
bir paket eklinde deil ancak zerinde en az in uzunluundaki b
yk harflerle yn veya iplik yazan deri paketler ierisinde tanmad
takdirde pakete el konulup, sahibi ya da paketleyen kii pound bana
ilinle cezalandrlr. Ancak gn doumundan gn batmna dein
at srtnda ya da at arabasnda kydan en az be mil ieride tanmad
takdirde, yke, arabaya ve atlara el konulacaktr. Ynn tand ya
da ihra edildii deniz kysna en yakn bucak, eer yn on pounddan
azsa, yirmi pound cezaya arptrlr; eer deeri daha bykse, bir yl
ierisinde kovuturulmak zere, masraflarn katnn yan sra dee
rinin kat kadar cezaya arptrlr. Tpk hrszlk sularnda olduu
gibi, bucak sakinlerinden herhangi iki kiiden alnan bu ceza miktar,
dier sakinlerden para toplanarak bu kiilere iade edilir. Eer herhangi
bir kii bucakla bu cezadan daha az bir miktar zerinden anlarsa, be
239
Uluslarn Zenginlii
yl hapse mahkum edilir. Herhangi bir kii onu mahkemeye verebilir.
Bu dzenlemeler krallk topraklarnn her yerinde geerlidir.
Ancak, zellikle Kent ve Sussex kontluklarnda, bu snrlamalar ok
daha ardr. Denize on mil yakndan tanan her ynn sahibi, yn
krktktan gn sonra en yakn gmrk memuruna ynnn m iktar
ve depoland yer hakknda yazl bildirimde bulunmak zorundadr.
Onun herhangi bir blmn oradan tamadan nce de yine ynn
miktarn, satt kiinin adm ve ikamet adresini, ykn gidecei yeri
yazl olarak bildirmek zorundadr. Sz konusu kontluklarda denizin on
be mil yaknnda kimse, krala satn alaca ya da sataca yn deni
zin on be mil yaknndan kimseye yeniden satmayacana ilikin senet
vermeden, yn satamaz ya da satr alamaz. Eer bu kontluklarda deniz
kysna doru tanan yn bulunursa, yukarda sz edildii ekilde
belgelenip taahht altna alnmamsa, yne elkonulup, sulu pound
bana ilin para cezasna arptrlr. Denizin on be mil yaknnda
beyan ve taahht edilmemi yz bulunduranlarn da ynne elkonur.
Elkonna ileminden sonra yn sahibi itiraz etmek isterse, davay kay
bettii takdirde dier tm cezalarn yan sra, masraflarn katm da
deyeceine ilikin mahkemeye gvence vermesi gerekir.
Kara ticaretine bylesi snrlamalar getirildiine gre, ky ticareti
nin de pek serbest braklamayacana inanabiliriz. Herhangi bir limana
ya da deniz kysnda bir yere ynn tayan ya da tatan kii, onu ora
dan deniz yoluyla herhangi bir limana ya da deniz kysndaki herhangi
bir yere tayabilmek iin nce yklendii limandan giriini yaptrmal,
arln, iaretlerini ve saysn bildirmelidir. Aksi takdirde, ynne,
atlarna ve arabalarna elkonur. Ayrca yn ihracatna kar dier yasala
rn ngrd cezalara da arptrlr. Ancak bu yasa (III. Willian; 1; 3)
bir konuda hogrlyd: ynn krklma tarihinden itibaren on gn
ierisinde krkld yerden evine gtren kii denize be mil yakn bile
240
Adam Smitf
olsa bu yasaa uymak zorunda deildir. Ynn tamadan gn nce
kendi el yazs ile en yakn gmrk memuruna krklan koyunun gerek
saysn, yerini bildirecektir. Sahil yolundan tanacak ynn belirtilen
limana boaltlacana ilikin senet verilmelidir. Bir memurun gzetimi
olmakszn indirildii takdirde, dier mallarda olduu gibi yne el kon
makla kalmaz, ek olarak da pound bana ilin ceza denir.
Ynl sanayiimiz, bylesine olaanst kstlamalar ve dzenleme
leri isteme gerekelerini hakl gstermek amacyla, kendilerinden emin
bir ekilde ngiliz ynnn dier lkelerinkinden stn zel bir kaliteye
sahip olduunu, hibir lkenin ynnden, iine ngiliz yn kart
rlmadan herhangi bir ie yarar dokuma yaplamayacan, iyi giysinin
ngiliz yn olmadan dokunamayacan ne srmektedirler. Bylelik
le ngiltere, eer ihracatn tmyle nleyebilirse, dnyadaki tm yn
iini tekeline alacak, bylelikle rakipsiz olarak rnn istedii fiyattan
satp ksa srede inanlmaz bir zenginlie, en avantajl ticaret dengesine
ulaacaktr. Birok dier doktrin gibi bu da ok sayda insan tarafndan
inanla savunulmu olup, halen de en ok ynl iiyle hi dorudan
ilgisi olmayan kiiler tarafndan inatla savunulmaktadr. Oysa, iyi bir
giysi yapmak iin her bakmdan ngiliz ynnn gerekli olduu tezi
yanltr. yi giysi tmyle spanyol ynnden yaplr. yle ki, kuman
bir dereceye kadar dokusunu bozmadan, kalitesini drmeden, ngiliz
yn, spanyol yn ile kartrlamaz.
Bu kitabn ilerleyen blmlerinde grlecei gibi, bu dzenleme
ler ngiliz ynnn fiyatn, imdi doal olarak olmas gereken dzeyi
bir kenara brakn, III. Edward zamannn bile gerisinde brakmtr.
ngiltere ile birleme sonucunda ayn dzenlemelere tabi olan skoya
ynnn fiyatnn da, yar yarya dt syleniyor. Memoirs of Wool
(Yn Anlar) adl yaptn ok drst ve zeki yazar Sayn Rahip John
Smithin de gzlemledii gibi, ngilterede en iyi ngiliz ynnn fiyat
241
genellikle Ansterdan piyasasnda satlan ok dk kalitedeki ynn
ortalama fiyatnn altndadr. Bu malin fiyatm doal ve uygun denebi
lecek dzeyin altnda tutmak, bu dzenlemelerin grnteki amacyd.
yle grnyor ki kendisinden beklenen ilevi yerine getirmi.
Yn retimini ksteklemek yoluyla fiyatlarn indirilmesinin, belki
de o maln yllk retimini, eskiden olduu dzeyin altna olmasa bile,
bugnk koullarda, ak ve serbest piyasa ortamnda, fiyatlarn ken
di doal ve uygun dzeyine ykselmesine izin verilmesi durumunda,
byk olaslkla ykselebilecei dzeyin altna indirdii dnlebilir.
Ancak, ben yllk retim miktarnn az da olsa bu dzenlemelerden et
kilendiini dnyorum. Yn retimi, koyun yetitiricinin emeini ve
sermayesini istihdam etmesinin asl amac deildir. O asl krn yn
fiyatndan deil karkas fiyatndan elde etmeyi umar. Karkasn ortalama
ya da normal fiyat da birok durumda ynn normal ya da ortalama
fiyatndaki kaybn bile telafi edebilir. Bu kitabn nceki blmlerinde
gzlemlendii gibi, Dzenlemelerin yn ya da ham deri fiyatlarn do
al olarak olmas gereken dzeyin altnda tutma abas, tarma alm
ve ekilip biilen bir lkede, kasaplk et fiyatn da bir miktar ykseltir.
Tarma alm ve ekilip biilen bir toprakta beslenen kk ve byk
ba hayvan fiyat, topra tarma amaktan ve ekip bimekten toprak
sahibinin bekledii rant ile iftinin bekledii kr karlamaya yetecek
dzeyde olmaldr. Eer deilse, ksa zamanda onlar beslemeyi brakr
lar. Bu nedenle, bu fiyatn yn ya da post tarafndan denmeyen bl
m karkas tarafndan denir. Fiyat iinde birinin pay arttka dierinin
pay azalr. Bu fiyatn hayvann deiik blmleri arasnda nasl bl
necei toprak sahibini ya da iftiyi ilgilendirmez. Yeter ki tm onlara
densin. O yzden de, tarma alm ve ekilip biilen bir lkede, bu
tr dzenlemeler geimlik mal fiyatlarndaki ykseliten dolay onlarn
tketici olarak karlarn etkileyebilirse de, toprak sahibi ve ifti olarak
Uluslarn Zengtnligi
242
A dam Smitf
pek fazla etkilemez. Bylelikle, bu aklamaya gre, yn fiyatndaki
bu azalma, tarma alm ve ekilip biilen bir lkede, o maln yllk
retiminde herhangi bir azalmaya yol amaz. Belki koyun fiyatlarn
ykselterek, baz kasaplk et trlerine olan talebi, bunun sonucunda da
onlarn retimini etkileyebilir. Ama onun bu ekildeki etkisi bile byk
olaslkla ok da nemli dzeyde olmaz.
Ama her ne kadar yllk retim miktar zerindeki etkisi pek ha
tr saylr miktarda olmayabilirse de, kalite zerindeki etkisi phesiz
byktr. ngiliz ynnn kalitesindeki azalma, eski zananlardakinin
altnda olmamakla birlikte, topran tarma almasnn ve ekilip biil-
mesinin bugn ulat dzeyde, doal olarak olmas gereken kalitenin,
fiyattaki dle hemen hemen ayn oranda altndadr. Kalite beslen
meye, otlaklara, koyunun bakmna ve temizliine bal olduundan,
tm yetitirme sreci boyunca bu koullara gsterilecek zen de, koyun
fiyatnn bu zen iin harcanacak emek ve masrafa deecek olmasna
baldr. Oysa hayvann iyilii byk lde salna, boyuna ve ar
lna baldr. Karkasn gelimesine gsterilecek ayn zen koyun iin
de geerlidir. Fiyattaki de ramen, ngiliz ynnn iinde bulun
duumuz yzyl boyunca hayli gelitii sylenebilir. Eer fiyat daha iyi
olsayd bu gelime belki daha byk olurdu. Ama, fiyatn dkl ge
limeyi bir miktar ksteklemise de, phesiz tmyle nleyememitir.
Bu nedenle, bu dzenlemelerin arl yle grnyor ki, yllk yn
retimini ne nitelik ne de nicelik bakmnda beklendii kadar etkileme
mitir. Ben yine de niceliinden ok niteliini hayli etkilemi olabilecei
kansndaym. Yn yetitiricilerinin kar da, bir dereceye kadar zarar
grm olsa da, yle tahmin edildii kadar fazla zarar grmemitir.
Ama bu dzenlemeler, yn ihracatnn toptan yasaklanmasn hakl
karmasa da, zerine hatr saylr miktarda vergi konmasn hakl gs
terir.
243
llCusfarn Zenginfii
Baka bir amala deil de srf belli bir snfn karn kollamak u
runa dier bir snfn karna zarar vermek, phesiz hkmdarn tm
tebaas arasnda gzetmesi gereken adalet ve eitlik ilkelerine aykrdr.
Srf sanayicilerin karm tevik uruna konacak yasak da elbette bir
dereceye kadar yn yetitiricilerinin karna zarar verir.
Her snftan yurtta, hkmdarn ve imparatorluun finansmanna
katkda bulunmakla ykmldr. Yn ihracatna ton bana konacak
be, hatta on ilinlik bir vergi, hkmdara hatr saylr miktarda bir
gelir salayacaktr. Yetitiricilerin karna da bir mutlak yasaktan daha
az zarar verecektir, nk byk olaslkla yn fiyatm o kadar aaya
ekmeyecektir. Sanayiciye de yeterince bir avantaj salayacaktr, n
k, o da yn yasak koullarndaki kadar ucuza alanasa bile, yine de
herhangi bir yabanc sanayicinin aldndan be on ilin daha ucuza ala
caktr. stelik yabanc sanayicinin demek zorunda kald nakliye ve
sigorta masraflarndan da tasarruf edecektir. Hen hkmdara hatr sa
ylr miktarda gelir getirecek hem de ayn zamanda herkese ok az zarar
verebilecek bir vergi bulmak neredeyse olanaksz gibidir.
Verilen tm cezalara ramen yasak yn ihracatn nlemez. Byk
miktarlarda ihra edildii bilinmektedir. Yurtiindeki fiyat ile d piya
salardaki fiyat arasndaki byk fark, yasann tm sertliine ramen,
kaakla bavurulduunu gstermektedir. Bu yasad ihracat, baka
hi kimsenin deil ancak ve ancak kaaknn iine yarar. Vergiye tabi
bir yasal ihracat ise, hkmdara bir gelir getirerek, bylelikle de dier
lerine konacak ar ve uygunsuz vergilerden tasarruf edilmesini salaya
rak, tm yurttalar asndan daha avantajl olur.
Ynl mamullerin hazrlanmasnda ve temizlenmesinde kullanlan
rpc topra ve rpc kilinin ihracna da, aa yukar yn ihrac kadar
ceza verilir. Pipo kili bile, rpc kilinden ok farkl olduu halde, hen
benzerliinden dolay, hen de rpc kilinin de kimi zaman pipo kili
olarak ihra edilmesinden dolay, ayn yasak ve cezalarla karlamtr.
244
Adam Smtf
II. Charlesn 13. ve 14. ylnda kan fermann 7. maddesi ile, yal
nzca ham deri deil tabaklanm deri ihracat da, bot, ayakkab, terlik
eklinde olanlar dnda yasaklanmtr. Bu ferman bot ve ayakkab ima
latlarna yalnzca hayvan yetitiricileri karsnda deil sepicilerimiz
karsnda da bir tekel salamaktadr. Sonraki fermanlarla sepicilerimiz
yz on iki pound gelen hundredweight tabaklanm deri bana yalnz
ca bir ilin gibi kk bir vergi deyerek bu tekelden kurtulmulardr.
Benzer ekilde, ilenmeden ihra edilen deriye uygulanan tketim ver
gisinin de ite ikisini iade olarak alma hakkn elde ettiler. Tm deri
mallar gmrksz ihra edilebilmekte, bunun yan sra ihracat de
dii tm tketim vergilerini de geri almaktadr. Hayvan besicilerimiz
hl eski tekele tabidirler. Her biri lkenin bir baka kesine dalm
olduklar iin de dier gruplar zerinde tekel kurmak veya baka gruplar
tarafndan kendilerine kar konulan tekele kar birlemek konusun
da glk ekiyorlar. Oysa, byk ehirlerde kitleler halinde bulunan
her tr sanayici, kolaylkla birleebilmektedir. Sr boynuzlarnn bile
ihracat yasaktr. ki nemsiz ikolu olan boynuzcular ve taraklar, bu
bakmdan, besicilere kar bir tekel oluturabilmektedirler.
lenmi deil de yar ilenmi mallarn ihracat zerine vergi yo
luyla olsun, toptan yasaklamak yoluyla olsun, konan kstlamalar deri
sanayiine zg deildir. Herhangi bir malin anlk kullanmn ya da
tketimini karlamak amacyla bir ey yaplmad srece, imalatla
rmz bunu kendilerinin yapmalar gerektiini dnmektedirler. Yn
ve kamgarn iplik ihracat da yn ihracat ile ayn cezalara tabiidir. Beyaz
giysiler bile ihracat vergisine tabidir. Boyaclarmz dokumaclarmz
karsnda bir tekel oluturmaktadr. Dokumaclarmz kendilerini b
yk olaslkla buna kar savunabileceklerdir ama belli bal kumala
rmzn byk blm boyaclarla ayn konumdadrlar. Saat kaplan ile
saat kadranlarnn da ihrac yasaktr. Saat imalatlarmz, yabanclarn
245
Ufusfarn Zenginlii
rekabeti yznden, bu tr bir iiliin fiyatnn ykselmesinden rahatsz
grnyorlar.
III. Edward, VIII. Henry ve VI. Edwardm kimi eski fermanlar
her trden metalin ihracn yasaklyordu. Kurun ve kalayn bolluu
nedeniyle, kraliyetin ihracat ierisinde nemli bir yer tutan bu iki me
talin ihrac bu yasaktan muaft. Madenciliin teviki iin Willia.m ve
Marynin 5. fermannn 17. maddesi ile ngiliz cevherlerinden yaplm
demir, bakr ve pirit bu yasak dnda brakld. ngiliz olsun yabanc
olsun her trden bakr ubuun ihracna ise daha sonra III. Williamm
9. ve 10. yllarnda kan fermann 26. maddesi ile izin verildi. an
metali, sikli metali, ya da banker metali olarak adlandrlan ilenmemi
pirincin ihra yasa: bugn de srmektedir. Her trden pirin mamul
ise gmrksz olarak ihra edilebilir.
retim mallarnn ihrac tmden yasak olmasa da birok durumda
hatr saylr gmrk vergilerine tabidir.
I. Georgeun 8. ylnda kan fermann 15. maddesi ile, ister tarm
rn istese snai rn olsun tm Byk Britanya mallarnn ihracna
daha nceki fermanlarla konulmu bulunan tm gmrk vergileri kal
drld. Ancak u mallar kapsam d brakld: ap, kurun, kurun filizi,
kalay, tabaklanm deri, za, takmr, yn taramaya mahsus tarak,
boyanmam beyaz kuma, tutya ta, her trden, deri, zamk, tavan kl
veya yn, yabani tvan yn, her trden kl at ve doal kurun oksit
(mrdesenk). At dndaki tm bu mallar ya retim mallar, ya yar ma
mul mallar ya da retim aralardr. Bu ferman, sz konusu mallara eski
fermanlarla konmu bulunan tm gmrk vergilerini, sbvansiyonlar
ve yzde birlik ihra vergisini olduu gibi brakmtr.
Ayn fermanla, boyaclkta kullanlan ok sayda ila da tm ithalat
gmrk vergilerinden muaf tutulmutur. Ama, bunlarn her birisinin
ihracat, ok ar olmamakla birlikte, belli bir gmrk vergisine tabi
246
'Adam Smitf
dir. yle grnyor ki, boyaclarmz, tn gmrk vergilerinden muaf
tutmak yoluyla, bu ilalarn ithalatn desteklemenin kendi karlarna
olduunu dnrlerken, benzer ekilde, ihracatn da bir miktar ks
teklemenin karlar asndan iyi olduuna inanmaktadr. Oysa, mer-
kantilist dehann rn bu aba, byk olaslkla hedef kitlesini d
krklna uratm olmal. Zorunlu olarak ithalatlara daha dikkatli
olmalarn, aksi takdirde yaptklar ithalatn i piyasann gereksinimi
ni aabileceini retmitir. piyasa da daima kt ktna doyurulmu,
mallar her zaman iin ihracatn ithalat gibi serbest brakld duruma
kyasla bir miktar daha pahal olmutur.
Yukardaki fermanla, saylm mallar arasnda yer alan senegal zam
k veya arap zamk gmrksz olarak ithal edilebiliyordu. Gerekten de
yalnzca yeniden ihrac durumunda hundredweight bana yalnzca
penslik kk bir vergiye tabi idi. Fransa her zaman iin Senegal civa
rnda bulunan bu malzemelerin en iyilerinin tekelci ticaretini yapmann
keyfini srm, Britanya piyasas da bunlar yetitii yerden kolaylkla
ithal edememitir. O nedenle, II. Georgeun 25. ylnda, Avrupann
herhangi bir yerinden yaplacak olan Senegal zamk ithalat, Denizcilik
Yasasnn genel niteliine aykr olarak serbest braklmtr. Ama, yasa,
ngilterenin merkantilist politikasnn genel ilkelerine bylesine ters
bir ekilde, bu ikolunun desteklenmesini hedeflemediinden, ithalat
zerine hundredweight bana on ilinlik bir gmrk vergisi koymu
tur. Bu verginin tek kuruu bile ihracat srasnda geri denmiyordu.
1755te balayan baarl sava Byk Britanyaya, Fransann daha nce
tekel konumunda olduu lkeler karsnda ayn ticaret tekelini salad.
Bar yaplr yaplmaz imalatlarmz bu avantajdan yararlanmaya, bu
malin hem yetitiricilerine hem de ithalatlarna kar bir tekel olu
turmaya altlar. Bu yzden, III. Georgeun 5. ylnda kan fermann
37. maddesi, majestelerinin dominyonlarnda bulunan senegal zamk
247
Uluslarn Zenginlii
larnn ihracatn Byk Britanya ile snrlam; Amerikadaki ve Bat
Hintteki ngiliz kolonilerinin saylm mallar ile ayn kstlamalara,
dzenlemelere, el koymalara ve cezalara tabi tutmutur. Gerekten de
ithalat hundredweight bana alt pens gibi kk bir gmrk vergisine
tabi iken, yeniden ihracat bir pound on ilin gibi ok byk bir gm
rk vergisine tabi ic i. Bu lkelerin btn rnnn Byk Britanyaya
ithal edilmesi, bizirn sanayicilerimizin giriimi idi. Bylelikle kendileri
onu asl fiyatndan alabilecekler, ana ihracat caydrmaya yetecek by
lesine bir masraf ile de geriye yeniden ithal edilebilecek bir ey kalma
yacakt. Ama, onlarn bu konudaki hevesleri de, tpk dierleri gibi,
kendilerini d krldna uratt. Bu olaanst byklkteki gnrk
vergisi, Byk Britanyadan deil de dorudan Afrikadan Avrupann
tn sanayici lkelerine, zellikle de Hollandaya bu maln ok byk
miktarlarda el altndan kaaklnn yaplmasna yol at. Bu yzden,
III. Georgeun 14. ylndaki fermann 10. maddesi ile, ihracattan alnan
bu vergi hundredvveight bana be iline drld.
Eski sbvansiyonun temel ald oranlar kitabnda, kunduz derisi
para bana alt ilin sekiz pens olarak belirlenmiti. 1722 ncesi it
halatna konan deiik sbvansiyonlar ve vergiler, bete bir orannda
indirilerek para bana on alt pens yapld. Eski Sbvansiyonun yars
hari iki pense kadar olan kesim ihracat srasnda geri alnyordu. Byle
sine nemli bir reim malnn ithalatndan alnan verginin ok yksek
olduu dnld ve 1722 ylnda bu oran iki ilin alt pense indirildi.
thalattan alnan gnrk vergisi alt pense dt. Bunun da yars yeni
den ihracat srasnda geri deniyordu. Ayn baarl sava en iyi kunduz
reticisi lkeyi Byk Britanya egemenliine soktu. Kunduz krkleri
saylm mallar arasna alnd. Amerikadan ihracat sonuta Byk Bri
tanya pazar ile snrl kald, imalatlarmz ksa srede bu koullarn
kendilerine salayaca avantajn farkna vardlar ve 1764 ylnda kun
248
A dam Smitf
duz krk ithalatndan alnan gmrk vergisi bir peniye indirildi, ancak
ihracatndan alnan gmrk vergisi para bana yedi pense ykseltildi.
Bunun hibir blm ithalat srasnda iade edilmeyecekti. Ayn yasa ile,
kunduz yn ve ikembesinin Byk Britanyaya Britanya gemileri ile
ithal edilmesi durumunda o zamanlar para bana drt be pens olarak
alnan gmrk vergisinde bir deiiklik yaplmadan, bu maln ihracat
zerine pound bana on sekiz pens gmrk vergisi kondu.
Kmr hem bir retim mal hem de retim arac olarak dnle
bilir. O yzden de ihracatna bugn, yani 1783 ylnda, ton bana be
ilinden daha fazla, dier bir deyile, Newcastle llerine gre chaldron
bana on be ilinden daha fazla bir vergi kondu. Bu, birok durum
da, o maln kmr ocandaki, hatta ihracat limanndaki fiyatndan da
fazladr.
Oysa, retim aralarnn ihracat genellikle yksek gmrk vergileri
ile deil de mutlak yasaklarla snrlandrlr. Bu nedenle, III. Williamn
7. ve 8. yllarnda kan fermann 20. maddesinin 8. blm ile, eldiven
veya orap rmek iin kullanlan tezgah ve makinelerin ihracat tmden
yasakland. hra edenin mallarna el konulmakla kalmayacak, yars
krala yars da onu ihbar eden kiiye verilmek zere krk pound cezaya
arptrlacakt. Ayn ekilde, III. Georgeun 14. ylnda kan fermann
71. maddesi ile de, ayn aletlerin yabanc lkelere ihrac yasaklanm
olup, yasaa uymayanlarn mallarna el konmasnn yan sra, ceza ola
rak iki yz pound mal sahibi, iki yz pound da bu cihazlar bilerek
kendi gemisine ykleten gemi sahibi deyecekti.
Cansz retim aralarnn ihracna bylesine ar cezalar uygulanr
ken elbette canl retim aracnn, yani zanaatkrn serbeste ekip git
mesine izin verilmeyecekti. Nitekim, I. Georgeun 5. ylnda kan fer
mann 27. maddesi uyarnca, Byk Britanyadaki imalat dallarndan
birinde alan herhangi bir zanaatkr iini yapmak ya da bir bakasna
249
Uluslarn Zenginlii
retmek zere herhangi bir yabanc lkeye gitmesi iin ikna etmeye
alan kii, bu suu ilk kez ilediinde yz pounda kadar para ve sresi
parann tm deninceye kadar uzatlmak kouluyla ay hapis ceza
sna; ayn suu ikinci kez ilediinde ise mahkemenin ngrecei mik
tarda bir para cezasna ve para cezasnn tm deninceye kadar uza
tlmak kouluyla on iki ay hapis cezasna arptrlr. Il Georgeun 23.
ylnda kan fermann 13. maddesi, bu cezay, suun ilk kez ilenmesi
durumunda kandrlan her zanaatkr iin be yz pounda ve sresi para
cezasnn tm deninceye kadar uzatlmak kouluyla on iki ay hapse;
ikinci kez ilenmesi durumunda ise, bin pounda ve para cezasnn tm
denene dein uzatlmak kouluyla iki yl hapse kard.
Bu iki fermandan ilki ile, herhangi bir kiinin bir zanaatkr kan
drdnn, ya da herhangi bir zanaatkarn daha nce sz edilen ama
larla yurtdna gitmeye sz verdiinin ya da szleme imzaladnn
kantlanmas durumunda, o zanaatkr yurtdna gitmeyeceine ilikin
mahkemeye gvence vermeye veya bu gvenceyi verene dein hapisle
cezalandrlmaya zorunlu braklabilecekti.
Eer herhangi bir zanaatkr denizar lkelere gidip de orada kendi
sanatn icra ediyor ya da retiyorsa, Majestelerinin yurtdndaki eli
lerinden veya konsoloslarndan, ya da dileri bakanlarndan herhan
gi biri tarafndan uyarlacak, bu uyarnn alnmasndan itibaren alt ay
iinde yurda dnmezse ve bu karara uyup yurtiinde kalc olarak yer
lemezse, krallk ierisinde kendisine miras yoluyla kalan herhangi bir
topraa sahip olamayacak, veya herhangi bir kiiye kayym olamayacak,
miras, fera veya satn alma yoluyla toprak edinemeyecekti. Ayn ekilde
tm topraklar, mallar ve menkul deerleri krala kalacak, kendisi her
bakmdan yabanc ilan edilip kraln korumasndan karlacakt.
zerine titrer gibi grndmz, ama aslnda tccarmzn ve sa
nayicimizin baya karlarna dpedz kurban edilen yurtta haklarna,
250
Adam Smitf
bu dzenlemelerin ne denli aylar olduunu daha fazla anlatmaya san
rm artk gerek yoktur.
Tm bu dzenlemelerin vgye deer gerekesi, sanayicimizi ken
di abalar ile deil de, tm komularmzn sanayilerini bask altna
alarak, bu gibi iren ve tatsz rakiplerimizin sknt verici rekabetine
olabildiince son vermektir. Sanayicilerimiz, tm kyllerinin beceri
leri zerinde tekel sahibi olmalarn hakl grmektedirler. Hem kimi
ikollarnda ayn anda altrabilecekleri rak saysn snrlayarak ve
tm ikollarnda raklk sresinin uzun tutulmasnn gereini vurgula
yarak, kendi ilerinin bilgisini olabildiince az sayda insanla snrlamak
istiyorlar, hem de bu az saydaki insann da yabanclara i retmek
zere yurtdna gitmesini istemiyorlar.
Her trl retimin nihai amac tketimdir. reticinin kar da an
cak tketici tevik edildii srece korunmaldr. Bu zdeyi kendini o
denli iyi kantlamaktadr ki, ayrca daha fazla kanta gerek yoktur. Ama,
merkantilist sistemde tketici kar srekli olarak reticininkine feda
edilir. yle grnyor ki, tm sanayi ve ticaretin nihai amac olarak
tketim deil retim kabul edilmektedir.
Kendi tarm ve sanayiimizle rekabete girebilecek her trl yabanc
maln ithalatnn kstlanmas durumunda ise, phesiz yerli tketicinin
kar yerli reticininkine feda edilmektedir. reticinin kar uruna
tketici tekelin yol at fiyat artn demek zorunda braklmaktadr.
Kendi rnlerinden bazlarnn ihracatna verilen tevik primi de
tmyle reticinin yararnadr. Yerli tketici hem bu tevik primini
karlayan vergiyi demek, hem de yurtii piyasada o maln fiyatndaki
arttan kaynaklanan ok daha byk bir vergiyi demek zorunda bra
klmaktadr.
Portekiz ile yaplan nl ticaret antlamas gereince, tketicinin
kendi iklimimizin elverisizlii sebebiyle retilemeyen bir mal komu
251
Uluslarn Zenginlii
bir lkeden satn almas, yksek gmrk vergileri yoluyla engellenmek
te, komu lkedekine gre daha kalitesiz bile olsa uzak bir lkeden o
mali almak zorunda braklmaktadr. retici kendi mallarnn bir b
lmn uzaktaki lkeye, aksi halde izin verilecek olandan daha avan
tajl olarak satabilsin diye, yerli tketici bu zorlua katlanmak zorunda
braklmaktadr. Tketici ayrca bu ok sayda rnn zorla ihracatnn
yurtiinde yol aaca fiyat artndan da payna deni demek zorun
da braklmaktadr.
Ancak, Amerika ve Bat Hintteki kolonilerimizin ynetimi iin
hazrladmz yasa ar sisteminde yerli tketicinin kar, reticinin
karna, dier tm ticari dzenlemelerin yaptndan ok dala fazla feda
edilmektedir. Tek amac, tm alveriini yerli reticilerimizin dkkan
larndan yapmak zarmda kalan bir tketiciler ulusu yetitirmek olan
bir byk imparatorluk kuruldu. Bu tekelin reticilerimize salayaca
kk bir fiyat art uruna, yerli tketicilerimiz tm imparatorluun
geinme ve savunma masraflarn yklendiler. Sadece ve sadece bu ama
iin, son iki ylda, iki yz milyondan fazla para harcand, yz yetmi
milyondan fazla borca girildi, bunlardan daha fazlas da yine ayn ama
uruna daha nceki savalarda harcand. Yalnzca bu borcun faizi bile,
koloni ticaretindeki tekelin salad dnlen tm olaanst kr
bir yana brakn, bu iin toplam hacminden, yani her yl kolonilerimize
ihra edilen tm mallarn deerinden bile daha fazladr.
Tm bu merkantilist sistemin mucidinin kim olduunu saptamak
ok da zor olmasa gerekir. Herhalde karlar tmyle yadsnan tke
ticiler deil. Sanrz asl mimarlar, aralarnda tccar ve sanayicimizin
de bulunduu, karlar son derece titizlikle korunan reticilerdir. Bu
blmde ele alman merkantilist dzenlemelerde, zellikle karlar ko
runan sanayicilerimiz olup, tketicilerimizin kar kadar olmasa bile,
dier bir ksm retici snfn da karlar bunlara feda edilmitir.
252
DOKUZUNCU BLM
TARIMSAL SSTEMLER, YA DA TOPRAIN RETMN
BRCK VE TEMEL GELR VE SERVET KAYNAI SAYAN
SYASAL KTSAT SSTEMLER HAKKINDA
Tarma dayal siyasal iktisat sistemleri, merkantilist veya ticari sis
temler iin yapmay gerekli grdm kadar uzun bir aklama gerek
tirmiyor.
Topran rnn tek gelir ve servet kayna sayan bu sistem, bil
diim kadaryla, hibir ulus tarafndan benimsenmedi. Gnmzde
Fransada ok byk bilgi ve zeka sahibi az saydaki insann speklas
yonu olarak varln srdryor. Dnyann herhangi bir kesinde bir
zarara yol amam, byk olaslkla da asla amayacak olan bir sistemin
hatalarnn yle uzun uzadya ele alnmasna elbette gerek yoktur. An
cak, elimden geldiince ak bir biimde, bu ok dahice sistemin ana
hatlarn aklamaya alacam.
XIV. kouisnin nl bakan Mr Colbert, kamu mliyesinin incelen
mesinde ok byk emek harcam, ayrntl bilgi, deneyim ve doruluk
sahibi, drst bir adamd; zetle, kamu gelirlerinin toplanmas ve har
canmas iin gerekli yntem ve dzeni bulabilecek her trl yeteneklere
253
Uluslarn Zenginlii
sahipti. Bu bakan, maalesef, doas gerei bir kstlama ve dzenleme
sistemi olan, kamu hizmetlerinin her blmn dzenlemeye ve her
birini kendi alannn snrlar iinde tutmak iin gerekli tm denetim
leri yapmaya alm, alkan ve ar admlarla ilerleyen bir i adamnn
holanaca merkantilist sistemin tm nyarglarn tayordu. Bir b
yk lkenin sanayisini de ticaretini de tpk bir devlet dairesinin blm
lerini dzenler gib i dzenlemeye alt. Eitlik, zgrlk ve adale t dze
ni ierisinde, herkesin kendi karn kendi bildii gibi kollamasna izin
vermek yerine, belli sanayi kollarna olaanst ayrcalklar verirken,
dierlerine olaanst kstlamalar getirdi. Tpk dier Avrupal bakan
lar gibi, kentsel emei krsal emekten daha fazla desteklemekle kalmad,
ayn zamanda, ker derin emeini desteklemek uruna krsal emei bask
altna almaktan bile ekinmedi. Kentlerin sakinlerine ucuz geimlik mal
salamak, bylelikle endstriyi ve d ticareti destekleyebilmek iin tahl
ihracatn tmden yasaklad. Bu sayede, krsal kesimin halkn, kendi
emeinin rnnn en nemli blm asndan tm d pazarlardan
dlad. Bu yasak, bir ilden dier ile tahl tamasn dzenleyen eski
Fransz il yasalarn n koyduu kstlamalarla ve hemen hemen her ildeki
iftiler zerine konan keyfi ve aalayc vergilerle de birleince, lke
tarmn kstekleyip, bylesine verimli bir toprakta ve bylesine lman
bir iklimde doal olarak eriecei dzeyin altnda tuttu. Bu caydrma
ve basklama poliikas az ok lkenin her tarafnda hissedildi. Bunun
sebeplerini inceleyen ok sayda inceleme yazld. Bu sebeplerden birisi,
Mr Colbertin kentsel emei krsal emee tercih eden kurumlan olarak
gsterildi.
Eer dallardan birisi bir yana ok eilmise, der atasz, onu dzelt
menin yolu oka dier yana emekten geer. Tarm her lkenin biri
cik gelir ve servet kayna gsteren Fransz dnrleri de bu ataszn
benimsemi grnyorlar. Bay Colbertin plannda kentsel emek krsal
254
Adam Smitf
emee oranla phesiz ar deerli tutulduundan, onlarn sisteminde
de elbette deerinin altnda tutulmu grnyor.
lkenin toprak ve emeinin yllk rnne herhangi bir bakmdan
katkda bulunduu varsaylan snflar e ayryorlar. lki toprak sahip
leri snfdr. kinci snf, onlarn en retken snf diye ba tac ettikleri,
iftilerden ve kr emekilerinden oluan tarmclar snfdr. nc
snf ise, onlarn ksr, verimsiz snf diyerek aalad zanaatkrlar, sa
nayiciler ve tacirlerden oluur.
Toprak sahipleri snf yllk rne, zaman zaman topran slah,
binalar, kanallar, itler gibi, tarmclarn ayn miktarda sermaye ile daha
fazla rn almasna, bunun sonucunda da daha fazla rant deyebilme
sine olanak veren her trden iyiletirmeleri ya yaparak ya da bunlarn
bakmn stlenerek, katkda bulunurlar. Toprak rantndaki bu art,
toprak sahibinin kendi toprann slahnda istihdam ettii harcamann
ya da sermayenin kendi asndan faizi ya da kr olarak dnlebilir.
Bu gibi harcamalara bu sistemde toprak harcamalar (depenses foncieres)
denilmektedir.
Tarmclar ya da iftiler yllk rne, bu sistemde, topran ekilip
biilmesine yaptklar zgn ve yllk harcamalar (depenses primitives et
depenses annuelles) diye adlandrlan harcamalarla katkda bulunurlar.
zgn harcamalar, iftilik aletlerinden, sr stokundan, tohumdan
ve en azndan ilk yl boyunca, ya da kendisi topraktan bir gelir elde
edene dein, iftinin ailesi, iileri ve hayvanlar iin gerekli geimlik
mallardan oluur. Yllk harcamalar ise tohum, iftlik aletlerinin anp
ypranmas, iftinin iileri, hayvanlar ve ii olarak tarmda istihdam
edildikleri takdirde aile yelerinin yllk geimlerinden oluur. Top
rak sahibinin rantn dedikten sonra topran rnnden kendisine
kalan blm, ncelikle, en azndan kendisinin o topra ilettii sre
boyunca,sermayenin normal kr ile birlikte onun tm zgn harca
255
Uluslarn Zenginlii
malarn, ardndan da, yine benzer ekilde, sermayenin normal kr ile
birlikte onun tm yllk harcamalarn her yl yerine koymaya yetme-
lidir. Bu iki tr harcama iftinin tarmda istihdam ettii iki sermaye
dir; makul bir kr oran ile birlikte dzenli olarak yenilenmedii srece,
ifti dier istihdam alanlaryla ayn derecede kendi iini srdremez. O
zaman kendi kar asndan olabildiince abucak bu ii brakp yeni
bir i aramak zor nda kalr. Bu yzden, topran rnnn, iftiye
kendi iini srdrmesi iin gerekli olan blm, iftilie adanm bir
fon olarak grlmelidir. Eer toprak sahibi bu pay ihlal ederse, ifti
zorunlu olarak, kendi toprann rnn azaltr. Birka yl iinde ift
iyi, brakn bu fal' i kiray deyebilmek, o topran makul kirasn bile
deyemeyecek durama sokar. Her yl toprak sahibine denmesi gereken
rant, brt yani btn rnn yetitirilebilmesi iin nceden yaplmas
gereken tm gerekli harcamalar eksiksiz olarak dedikten sonra, artk
geriye kalan net rnden baka bir ey deildir. nk, tarmclarn
emei, tm bu gerekli harcamalarn stnde, kendilerine bir net rn
brakmaktadr. te bu, onlar bu sistemde ba tac edilen onurlu retici
snflar arasna sokr. Onlarn zgn ve yllk harcamalar da, yine ayn
sebepten dolay, bu sistem ierisinde, retken harcamalar olarak adlan
drlr, nk, kendi deerlerini fazlasyla yerine koymak suretiyle bu
net rnn her yl yeniden retimine yol aarlar.
Onlarn deyimiyle toprak harcamalar, yani toprak sahibinin, kendi
topran iyiletirmek iin yapt harcamalar da, bu sistem ierisinde
retken harcamalar olarak stn bir yere konur. Bu harcamalarn tm,
sermayenin normal kr ile birlikte, kendisinin toprandan ald rant
tarafndan tmyle geri denene dein, bu rant da gerek kilise gerekse
kral tarafndan kutsal ve dokunulamaz kabul edilir, ne bir re ne de
bir vergiye tabi olmas gerekir. Aksi takdirde, topran slahn kstekle
mek suretiyle, kilise kendi rnn, kral da kendi vergilerinin gelecekte
256
Adam Smtf
artmasn ksteklemi olmaktadr. Bu nedenle, her ey yolunda gittii
takdirde, bu toprak harcamalar kendi deerini tmyle yeniden ret
menin tesinde, benzer ekilde, belli bir sre sonra, bir net rnn de
yeniden retimine sebep olurlar. Bu nedenle, bu sistem ierisinde, ret
ken harcamalar olarak kabul edilmektedir.
Ancak, toprak sahibinin toprak harcamalar, iftinin zgn harca
malar ve iftinin yllk harcamalar, birden, bu sistem ierisinde
retken olarak kabul edilen tek harcamadr. Dier tm harcamalar ve
dier tm snflar, insanolunun genel mant ierisinde retken kabul
edilseler bile, bu hesapa tmyle ksr ve verimsiz olarak grlrler.
Genel mantk erevesinde emekleri topran kaba rnne byk
deer katan zanaatkrlar ve zellikle de sanayiciler, bu sistem ierisinde
tmyle ksr ve verimsiz bir snf olarak kabul edilmektedirler. Onlarn
emeinin, sadece orada istihdam ettikleri kendi sermayelerini kr ile
birlikte yerine koyduu sylenir. Bu sermaye de, onlara patronlar tara
fndan avans olarak verilmi malzemelerden, aralardan ve cretlerden
oluur. Bu, onlarn istihdam ve geimi iin ayrlm bir fondur. Krlar
da kendi patronlarnn geimine ayrlan bir fon olur. Patronlar kendile
rine istihdamlar iin gerekli olan malzeme, gereler ve cretleri verdii
gibi, kendisine de kendi geimi iin gerekli olan avans olarak verir. Bu
geim de genellikle kendisinin o iin fiyatndan elde etmeyi umduu
kr ile orantldr. in fiyat, kendisine geinmek iin alkoyduu avan
s, malzemeleri, gereleri ve iilerine cret olarak verdii avans yerine
koymad srece, phesiz onun yapt tm harcamalar karlama
m olur. Sanayi sermayesinin kr da, bu nedenle, toprak rant gibi, bu
rnleri elde etmek iin yaplmas gereken btn harcamalar tmyle
geri dedikten sonra arta kalan bir net rndr. Sanayicinin sermayesi
tpk iftinin sermayesi gibi kendisine bir kr getirir, ama toprak sa
hibinin sermayesi gibi bir rant getirmez. Bu nedenle, zanaatkrlar ve
257
Uluslarn Zmgin(i 1
imalatlar istihdam etmek ve geindirmek iin yaplan harcama, de
yim yerindeyse, kendi deerinin varln srdrmesinden baka bir ey
deildir; yeni bir deer retmez. Bu yzden de tmyle ksr ve verimsiz
bir harcamadr. te yandan, iftileri ve kr emekilerini istihdam et
mek iin yaplan harcama, kendi deerinin varln srdrmekten ba
ka yeni bir deer daha retir: toprak sahibinin rant. O nedenle verimli
bir harcamadr.
Ticari sermaye de yine sanayi sermayesi ile ayn derecede ksr ve ve
rimsiz bir sermayedir. Krlar, yalnzca patronunun kendisine istihdam
ettii srece, yani getirisini alana dein avans olarak verdii geimlik
cretin geri denmesidir. Yalnzca onu istihdam etmek iin yaplmas
gereken harcamann bir blmnn geri denmesidir.
Zanaatkrar ve sanayicilerin emei, topran bir yllk kaba r
nnn deerine asla bir ey katmaz. Aslnda byk lde onun belli
bir blmne deer katar. Ama dier blmn tketilmesine yol ama
s, kesinlikle bu blmlere katt deere eittir. Bylece tm rnn
toplam deeri hibir zaman zerre kadar artmaz. rnein, bir ift iyi
kalite frfra dantel ileyen bir kii, kimi zaman bir penilik ipliin dee
rini otuz pound sterline ykseltebilir. Ama, ler ne kadar ilk bakta bir
kaba rnn deerini yedi bin iki yz katna karyormu gibi grnse
de, aslnda yllk kaba rn miktarnn toplam deerini hibir ey kat
mamaktadr. O danteli ilemek onun belki de iki yllk emeine mal
olmutur. i bitirdiinde, bunun karl olarak ald para ise, bu ie
ayrd iki yl boyunca kendi geimi iin kendisine verdii borcun geri
denmesinden baka bir ey deildir. Her gn, her ay, her yl harcad
emein deeri ile, o iplie, sz konusu zaman dilimi boyunca kendi
tketiminin deer; ni yerine koymaktan baka bir katkda bulunmamak
tadr. Bylelikle, hibir zaman topran bir yllk kaba rnn toplam
deerine bir katkda bulunmamakta; rnn kendisi tarafndan srekli
258
Adam Smitf
tketilen blm daima srekli rettii blmne eit olmaktadr. Bu
pahal ama nemsiz sanayide istihdam edilen kiilerin byk bir bl
mnn ar yoksulluu, bize onlarn rnnn fiyatnn normal ko
ullarda kendi geimlerinin deerini amadn gstermeye yeterlidir.
iftilerin ve tarm iilerinin rnlerinde ise durum tam tersidir. Nor
mal koullarda, hem iilerin hem iftinin geimini, onlarn istihdam
iin yaplan masraflar tmyle karladktan sonra toprak sahibinin
rantn da srekli olarak retir.
Zanaatkrlar, sanayiciler ve tacirler de kendi toplumlarnn gelirle
rini ve servetlerini, bu sistem ierisinde, ancak ya cimrilik yoluyla, ya da
kendi geimleri iin ayrlan fonun bir blmn kullanmamak yoluyla
katkda bulunabilirler. Onlarn yllk yeniden retimleri bu fonlardan
baka bir ey deildir. Bu yzden de her yl onlarn bir blmn birik
tirmedike, onlarn her yl bir blmn tketmekten kendilerini al
koymadka, toplumlarnn geliri ve serveti, asla emekleri yoluyla zerre
kadar artmaz. Oysa, iftiler ve tarm iileri, kendi geimleri iin ayr
lan fonun tmn tketebilirler, yine de ayn zamanda toplumlarnn
gelirini ve servetini artrabilirler. Emekleriyle, kendi geimleri iin ayr-
lann tesinde, artt zaman o toplumun geliri ve servetinin artmasna
da katk salayan bir net rn yaratrlar. Bylelikle de Fransa veya ngil
tere gibi ok sayda toprak sahibi ve ifti ieren uluslar, alkanlk ve
tketim yoluyla zenginleebilirler. Oysa, Hollanda gibi, Hamburg gibi
daha ok tacirlerden, zanaatkarlardan ve sanayicilerden oluan uluslar
ancak tasarruf ve ksnt yoluyla zenginleebilirler. Uluslarn karlar
birbirinden olduka farkl olduu gibi, ulusal karakterleri de farkldr:
ilk gruptakilerin karakterinde kibarlk, liberallik, ak szllk ve dost
luk ortak zellikler arasnda yer alrken, ikinci gruptakiler genellikle dar
grl, cimri, bencil ve hibir zevk ve elenceden holanmayan kiiler
olurlar.
259
Uluslarn ZenginCii
Tccar, zanaatkr ve sanayici gibi retken olmayan snflarn hepsi
de dier iki retken snfn, yani toprak sahipleri ile iftilerin srtndan
geinirler. Onlarn i aletleri ve geimlik mallar, yani alrlarken t
ketecekleri tahl ve sr, toprak sahipleri ile iftiler tarafndan salanr.
Son olarak da, toprak sahipleri ve iftiler, hem verimsiz snfn tn
iilerinin cretlerini ve onlarn patronlarnn krlarn karlarlar. Hiz
metiler ieride alrken, onlar ak havada alrlar. Ama ikisi de ayn
patronlarn srtndan geinirler. Her ikisinin de emei ayn derecede ve
rimsizdir. Bu toplamn deerini artrmak yle dursun, onlar tarafndan
denen bir yktr.
Ancak, bu verimsiz snf, dier iki snf iin yararl, hem de ok
yararldr. Tacirlerin, zanaatkrlarn ve sanayicilerin emei sayesinde,
toprak sahipleri ve iftiler, kendi emeklerinin ok kk bir blm
karlnda, hem kendi lkelerinin hem de yabanc lkelerin sanayi
mallarn satn alabilirler. Onlar olmasayd, bu mallar, karlnda u
anda dediklerinden ok daha fazla emek istihdam ederek, ok bece
riksizce kendileri ithal etmek veya retmek zorunda kalacaklard. Bu
retken olmayan snflar sayesinde, tarmclar, aksi takdirde dikkatle
rini topran eklip biilmesinden alkoyacak birok iten kurtulmu
olmaktadrlar. Dikkatlerinin blnmemesi sonucunda da rnlerini
artrabilmenin verdii stnlk, bu verimsiz snfn geimi ve istihda
mndan kaynaklanan, ya toprak sahiplerinin ya da kendilerinin srtna
binen tm harcamalar demeye tamamen yeter. Doalar gerei hepten
verimsiz de olsalar, tacirlerin, zanaatkarlarn ve sanayicilerin emei de,
bu ekilde, dolayl olarak topran rnn artmasna katkda bulun
maktadr. retken emein retici gcn, onlarn dikkatini tmyle
asl ilerine, yani topran ekilip biilmesine vermelerini kolaylatrarak,
artrmaktadr. Bu sayede, genellikle ii sabana en uzak insanlarn emei
sayesinde, saban daha kolay ve daha iyi iler.
260
Adam Smtf
Herhangi bir ekilde tacirlerin, zanaatkrlarn ve sanayicilerin
emeklerini snrlamak ya da ksteklemek, asla toprak sahiplerinin ve
iftilerin karna deildir. Bu retken olmayan snf ne denli serbest
braklrsa, onlar oluturan farkl i kollar arasndaki rekabet de o denli
byk olacak, bu iki snf hem kendi lkelerinin hem de yabanc lke
lerin sanayi mallarn o denli ucuza edinebileceklerdir.
retken olmayan snfn dier iki snf bask altna alnas da asla
kendi karna uygun deildir. Topran artk rn, yani iftilerin,
toprak sahiplerinin geiminden arta kalan rn sayesinde bu retken
olmayan snf geimini srdrebilir. Bu artk ne kadar byrse, bu sn
ln geim dzeyi de o denli ykselir. Mutlak adalet, mutlak zgrlk ve
mutlak eitliin kurulmas, her snfn da zenginliinin en st derece
ye kmasn en etkin biimde garanti altna alacak ok basit bir srdr.
Balca bu retken olmayan snftan oluan, Hollanda, Hamburg
gibi merkantilist lkelerin tacirleri, zanaatkrlar ve sanayicileri de, ayn
ekilde, tmyle toprak sahiplerinin ve iftilerin sayesinde geinirler
ve istihdam edilirler. Aralarndaki tek fark, bu toprak sahiplerinden ve
iftilerden ounun, kendilerine i aletlerini ve geimleri iin gerekli
fonlar saladklar, gerek kendi yurttalarndan olsun gerekse dier h
kmetlerin yurttalarndan olsun, tacirlere, zanaatkrlara ve sanayicilere
en elverisiz mesafede oturmalardr.
Ancak, bu merkantilist devletler, dier lkelerin halklarna yarar
l, hem de ok yararldr. Bir dereceye kadar, ok nemli bir boluu
doldurur, bu lkelerin tacirlerinin, zanaatkrlarnn ve sanayicilerinin,
politika hatas yznden yurtiinde bulamadklar yeri salarlar.
Bu tr merkantilist devletlerin ticaretlerine ya da saladklar rn
lere yksek gmrk vergisi koymak suretiyle, emeklerini ksteklemek
ya da bask alma almak, asla, deyim yerindeyse, bu karac devletlerin
karna olamaz. Bu tr gmrkler, bu mallar pahalandrarak, kendi
261
Uluslarn Zenginlii
toprann artk rnnn reel deerinin, bir baka deyile, karlnda
verilecek mallarn fiyatlarnn azalmasna hizmet eder. Bu tr gmrk
ler, yalnzca artk rnn artmasn, bunun sonucunda da kendi top
raklarnn slah ile ekilip biilmesini kstekler. Oysa, artk rnn de
erinin ykselmesini salamak, onun artmasn, bylelikle de o lkenin
topraklarnn tarma almasn ve ekilip biilmesini desteklemek iin
en etkili are, tm ticareti uluslarn ticaretine tam ticaret serbestlii
salamaktr.
Bu tam ticaret serbestlii, onlara, yurtiinde istedikleri tm zana-
atkrlar, sanayiciler ve tacirlerle birlikte, hissettikleri o ok nemli bo
luu en uygun ve en avantajl ekilde doldurabilmeleri iin de en etkili
zm yoludur.
Topraklarnn artk rnnn srekli art, zamanla, topran ta
rma almasnda ve ekilip biilnesindeki normal kr oran ile istihdam
edilecek olandan daha byk bir sermaye yaratacaktr. Onun artan ks
m da yurtiindeki zanaatkrlarn ve sanayicilerin istihdamnda kulla
nlacaktr. Ama, yurtiinde hem ileri iin gerekli malzemeyi hem de
geimlik mallarn bulan bu zanaatkrlar ve sanayiciler, annda daha az
hner ve daha az beceriyle bile, tpk her ikisini de uzaklardan getir
mek zorunda kalan o ticareti devletlerin zanaatkrlar ve sanayicileri
kadar ucuza alrlar. Hner ve beceri eksikliine ramen bile, belli
bir zaman sonra o kadar ucuza almayabilecekler, yurtiinde bir pazar
bularak rnlerini yalnzca pazara ok uzaklardan getirilen o ticareti
devletlerin zanaatkrlarnn ve sanayicilerinin rnleri kadar ucuza sat
makla kalmayacaklar, zamanla beceri ve hnerleri gelitike, onlardan
bile ucuza satabilir hale gelecekler. Bu ticareti devletlerin zanaatkrlar
ve sanayicileri de ksa zamanda bu kara uluslarnn pazarnda rekabete
maruz kalp bir sre sonra mallarn daha ucuza satmaya balayacaklar
ve nihayet pazardan tmyle dlanacaklardr. Hner ve becerilerinin
262
Adam Smitf.
adm adm gelimesi sonucunda, bu kara uluslarnn rettii sanayi
mallarnn ucuzluu da, zamanla onlarn satlarn i piyasann tesine
tarp yabanc piyasalara tayacak, oralarda da adm adm o ticareti
uluslarn birok sanayicisini yerinden edecektir.
Bu karac uluslarn hem kaba rnlerinin hem de mamul malla
rnn srekli olarak art, zamanla tarmda ya da sanayide normal kr
oran ile istihdam edilebilecek olandan daha byk bir sermaye yaratr.
Bu sermaye fazlas da doal olarak d ticarete akar, kendi lkesinin kaba
rnleri ile mamul mallarndan i talebi aan blmn yabanc lke
lere ihra etmekte kullanlr. Kendi lkelerinin rnlerinin ihracatnda,
karac uluslarn tacirleri ticareti uluslarn tacirleri zerinde, tpk kendi
zanaatkr ve sanayicisinin ticareti lkelerin zanaatkrlar ve sanayicile
ri zerinde kurduklar stnle benzer bir stnle sahip olacaklar.
O da bakalarnn uzak mesafeden getirmek zorunda kaldklar ykleri,
malzemeleri ve erzak ve malzemelerini kendi lkelerinden salamala
rdr. Bylelikle, denizcilikteki hner ve becerilerinin dkl nede
niyle bu malzemeleri yurtdnda o ticareti uluslarn tacirlerinin satt
ndan daha ucuza satacaklar. Bylelikle, ksa zaman iinde, d ticaret
alannda da bu ticareti uluslarla rekabet edecekler, zamanla onlar bu
pazardan tmyle srecekler.
Bu nedenle, bu zgrlk ve cmert sisteme gre, bir karac ulu
sun kendi zanaatkrlarn, sanayicilerini ve tacirlerini yetitirmesinin en
avantajl yolu dier uluslarn zanaatkrlarna, sanayicilerine ve tacirleri
ne eksiksiz ticaret zgrl salamaktr. Bylelikle kendi topraklarnn
artk rnlerinin deeri ykselir. Bu deer art da zamanla tm za
naatkarlarn, sanayicilerin ve tacirlerin gelimelerine yol aacak bir fon
oluturur.
te yandan, karac bir ulus gmrk vergileri ya da mutlak yasaklar
yoluyla dier lkelerin ticaretine bask uygulad zaman, zorunlu olarak
263
Uuslartn ZenginCii
kendi karna da iki ekilde zarar verir. Birincisi, her trden tm yaban
c sanayi rnlerinin fiyatn ykselterek, kendi topranda yetien artk
rnn reel deerini, bir baka deyile, karlnda bu yabanc mallar
satn ald eyin fiyatn drm olur, ikinci olarak da, kendi tacir
leri, zanaatkrlar ve sanayicilerine yurtiinde bir tr tekel salayarak,
ticari ve sanayi kn tarmsal krn karsnda ykseltir. Bunun sonucun
da da ya daha nce tannda istihdam edile gelen bir ksm sermayenin
ticaret ve/veya sanayie akmasna neden olur, ya da aksi halde tanna
akacak olan bir blm sermayenin buraya akmasn engeller. Bylelikle,
bu politika tarm iki ekilde kstekler: birincisi, kendi rnlerinin reel
deerini artrp bylelikle kr orann drerek; kincisi de, dier tm
istihdam alanlarnn kr oranlarn ykselterek. Tann, aksi halde ola
bileceinden daha avantajsz, ticaret ve sanayi ise daha avantajl klnr.
Olabildiince kendi kiisel karn gzeten herkes de, sermayesini ve
emeini tarmdan ticarete ve sanayie kaydrr.
Her ne kadar bu baskc politikayla bir karac ulus, serbest ticaret or-
tamndakinden daha ksa srede kendi zanaatkrlarm, sanayicilerini ve
tacirlerini yetitirebilirse de (ki bu da hayli phelidir), deyim yerindeyse,
onlar yeterince olgunlamadan prematre olarak yetitirir. Bir endstri
kolunu ok aceleyle yetitirirseniz, bu ok daha deerli dier endstri
kollar zerinde bask oluturacaktr. Sadece kendi sermayesini normal
kr ile birlikte yerine koyabilen bir endstri kolunu zamanndan nce
gelitirirseniz, o da sermayesini normal kr ile birlikte yerine koymann
yan sra benzer ekilde bir net rn ortaya koyan, yani toprak sahibine
de bir rant brakabilen bir endstri koluna bask uygulam olursunuz.
Emein ok kt ve verimsiz olduu bir ikolunu zamanndan nce geli
tirmekte acele etmek, verimli emei bask altna almak demek olacaktr.
Bu sisteme gre, bir lkenin toplam yllk rnnn yukarda an
lan snf arasnda nasl datldn, verimsiz snfn emeinin nasl
264
Adam Smitf
bu toplam rnn deerine hibir ey katmadan yalnzca kendi tke
timini yerine koymaktan ibaret kaldm, bu sistemin kurucusu olan
dahi yazar Bay Quesnai birtakm aritmetik formlleri ile aklamtr.
Bu formllerden ilki; kendisinin ok zel bir nem verdii Ekonomik
Tablodur. Ekonomik Tabloda, yllk rnn maksimum dzeye ula
t, her snfn da bu toplam yllk rnden en adil pay ald, serbest
rekabetin mkemmel-olduu, bylelikle de refahn en yksek dzeyde
olduu bir ortamda bu dalmn nasl yapldn aklyor. Ardndan
birtakm formllerle kstlama ve dzenleme ortamlarnda bu dalmn
nasl gerekleeceini gsteriyor. Bu durumda ya mlk sahipleri sn
f, ya da verimsiz ve kt olan bir snfn yeleri iftilerden daha ok
kayrlyor, bu iki snftan birisinin normal koullarda bu verimli snfa
ait olmas gereken dilimi gasp ediyorlar. Bu trden her gasp, tam z
grln kurabilecei doal blmn her ihlal edilmesi, bu sisteme
gre, zorunlu olarak her yl az ya da ok yllk rn ve onun deerini
azaltmakta, bunun sonucunda da, toplumun reel geliri ve servetinde
adm adm bir azalmaya yol amaktadr. Sonraki formlasyonlarnda ise
bu doal dalmn deiik derecelerde ihlaline gre gelir ve servette yol
at azalmalarn dereceleri gsterilmektedir.
Kimi kuramc hekimler insan salnn ancak belli bir kat diyet ve
egzersiz ile korunabileceini sanrlar. En kk bir ihlal bile, bu ihlalin
derecesine gre vcutta bir takm hastalklara veya dzensizliklere yol
aar. Ancak, deneyimler gstermitir ki, her eit rejimde, hatta m
kemmellikten olduka uzak olanlarda bile, vcudumuz sk sk en salk
l grnm sergiler. Ancak insann salkl olduu durum, kendini her
bakmdan ok kt bir rejimin bile yan etkilerinden koruyabildii, onu
nleyebildii, pek bilinmeyen bir koruma ilkesine sahiptir. Kendisi de
bir hekim, hatta olduka kuramc bir hekim olan Bay Quesnai, siyasal
yap ile ilgili olarak ayn trden bir nosyonu benimsemi grnyor ve
265
UCusfarn ZengnCii
ancak belli bir katlktaki rejimde tam zgrlk ve tam adalet rejiminde
onun geliip zenginleeceini sylyor. Her bireyin srekli olarak ken
di koullarn iyiletirmeye ynelik doal abann, birok bakmlardan
hem tarafl hem de baskc olan bir ekonomik dzenin olumsuz etkile
rini bir dereceye kadar dzeltecek bir koruma zellii tadn hesaba
katmam anlalan. Byle bir siyasal iktisat, her ne kadar bir ulusun
zenginlik ve refah yolundaki ilerlemesini az ok mutlaka yavalarsa da,
asla tmden durduramaz. Eer bir ulus tam zgrlk ve tam adalet or
tamna sahip olmadan zenginleemeseydi, dnyada zenginlemi hibir
ulus olmazd. Oysa siyasal yapda da, tpk insann tembelliinin ve l
szlnn vcudunda yol at hasarlar giderici bir doal koruma
mekanizmas olmas gibi, doann zekas ok kr ki insanolunun ap
tallnn ve adaletsizliinin yol at birok sknty giderici ok byk
bir koruma mekanizmasna sahiptir.
Ancak, bu sistemin temel hatas zanaatkarlar, sanayicileri ve tacirle
ri tmyle ksr ve verimsiz snf ilan etmesinde yatyor. Aadaki gz
lemler bu savn yanlln gstermeye yardmc olacaktr.
Birincisi, syler diine gre, bu snf her yl ancak kendi tkettiini
yeniden retiyormu ve en azndan kendi geindii sermayeyi koruyor-
mu. Oysa yalnzca bu bile onun ksr veya verimsiz olmadn gster
meye yeter. Anne ve babann yerine gemek zere yalnzca bir erkek
bir de kz ocuk yetitiren bir evlilie, insan soyunun artmasna katkda
bulunmayp yalnzca varolan korudu diye ksr diyemeyiz. iftiler ve
tarm iileri gerekten de kendini geindiren sermayeden ok daha faz
lasn her yl yeniden reterek toprak sahibine bir rant brakmaktadr.
Tpk ocuk yetitiren bir evliliin yalnzca iki ocuk yetitiren bir ev
lilikten phesiz dala retken olmas gibi; iftilerin ve tarm iilerinin
de emei elbette, tacirlerin, zanaatkrlarn ve sanayicilerin emeinden
dala retkendir. Ama bir snfn yaratt rnn fazlal dierlerini
ksr ve verimsiz klmaz.
266
Adam Smitf
kincisi, yine bu hesapa yle grnyor ki, zanaatkarlar, sanayi
cileri ve tacirleri, hizmeti ve uaklarla ayn kefeye koymak asla uygun
deildir. Hizmetilerin ve uaklarn emei onlar geindirecek bir fon
yaratmyor. Onlarn geimi tmyle efendilerinin srtndandr. Yerine
getirdikleri hizmet bu masraflar deyecek trden deildir. Onlarn ii
genellikle retildii anda tketilen bir hizmettir. cretlerinin ve geim
lerinin yerini alacak, satlabilir bir malda somutlamaz. Bu hesapa da,
retken olan ve retken olmayan emei ele aldm blmde, zanaat-
krlar, sanayicileri ve tacirleri retken emek snfna, hizmetileri ve
uaklar ise ksr ve verimsiz emek snfna soktum.
ncs, zanaatkrlarn, sanayicilerin ve tacirlerin toplumun reel
gelirini artrmadn sylemek hibir bakmdan doru deildir. rne
in her ne kadar, bu sistemde ne srld zere, bu snfn gnlk,
aylk ve yllk tketiminin tam tamna kendi gnlk, aylk ve yllk t
ketimlerine eit olduunu kabul etsek bile, buradan onun emeinin reel
gelire, yani o toplumun topra ile emeinin bir yllk rnnn reel
deerine bir katkda bulunmad sonucuna varlamaz. rnein, hasat
tan sonraki alt ay ierisinde on pound deerinde i retmi olan bir
zanaatkr, ayn sre iinde tahl ve dier gereksinimleri iin on pound
harcasa, o toplumun topra ile emeinin yllk rnne on pound de
erinde bir katkda bulunmu olur. Alt aylk geliri olan on poundu
tahl ve dier gereksinimlerine harcarken, ayn zamanda kendisine veya
bakalarna ayn deerde bir satn alma gc yaratr. Bylelikle bu alt
aylk sre iinde retilen ve tketilenlerin toplam on deil yirmi pound
demektir. Gerekten de, bu deerin on pounddan fazlas asla ayn anda
ortada durmaz. Ama eer o zanaatkarn tkettii on poundluk tahl ve
dier temel gereksinim maddeleri, bir asker ya da bir uak tarafndan
tketilmi olsayd, alt ay sonunda ortaya kan rnn o blmnn
deeri, onu bir zanaatkrn tkettii duruma kyasla on pound daha
267
Uluslarn Zenginlet
az olurdu. Bu yzden, her ne kadar zanaatkarn rettii eyin deeri
bu yzden herhangi bir zaman diliminde tkettiinden daha deerli
grnmyorsa da, aslnda her zaman iin piyasada, rettikleri eyler ne
deniyle, aksi halde olacandan daha byk bir deer tamaktadr.
Bu sistemin savunucular, zanaatkarlarn, sanayicilerin ve tacirle
rin tketiminin rettiklerine edeerde olduklarn sylerken, byk
olaslkla onlarn tketimine ayrlan fondan yani gelirlerinden sz edi
yorlard. Ama eer kendilerini daha ak seik ifade edip de bu snfn
gelirinin rettikleri eyin deerine eit olduunu sylemi olsalard, bu
gelirden tasarruf edilen miktarn zorunlu olarak az ok toplumun reel
servetini artrdn okuyucuya anlatabilirlerdi. Bu nedenle, bir tez ya
zabilmek iin kendilerini imdi olduu gibi ifade etmeleri zorunluydu.
Her eyin onlarn varsayd gibi olduunu kabul etsek bile, yine de bu
hibir eyi aklamaz.
Drdncs, ftiler ile tarm iileri, bu toplumun reel gelirini,
yani o toplumun to Dra ile emeinin yllk rnn, cimrilik etmedik
leri srece, zanaatkarlardan, sanayicilerden ve tacirlerden daha fazla art
ramaz. Herhangi bir toplumun topra ile emeinin yllk deeri, ancak
iki ekilde artabilir. Ya onunla geinen faydal emein retici gcn
artracaksnz ya da emek miktarn.
Yararl emein retici glerindeki bir gelime, ncelikle iinin ye
teneinin gelimesine, ardndan da onun kulland makinelerin geli
mesine baldr. Ama zanaatkrlarn ve sanayicilerin emei, daha kk
paralara blnebildii iin ve her iinin emei de bir iftinin ya da
bir tarm iisinin emeinden ok daha fazla basit ilemlere ayrlabildii
iin, benzer ekilde, bu her iki gelime de ok yksek dzeydedir.
7
Bu
bakmdan tarmclar snfnn zanaatkrlar veya sanayicilere gre her
hangi bir stnl yoktur.
7 Baknz 1. Kitap, 1. Bclm.
268
Adam Smitf
O anda herhangi bir toplumda istihdam edilen faydal emein mik
tar ise tmyle onu istihdam eden sermayenin artmasna baldr. Bu
sermayenin artmas da yine tam tamna, ya o sermayenin istihdam ek
lini yneten kiilerin, ya da o sermayeyi onlara dn veren kiilerin o
gelirden yaptklar tasarruf miktarna baldr. Eer tacirler, zanaatkarlar
ve sanayiciler, bu sistemin varsayd gibi, doalar gerei cimrilie ve
tasarrufa toprak sahiplerinden ve tarmclardan daha fazla eilimli ise
ler, o toplum ierisinde istihdam edilen faydal emek miktarn, bunun
sonucunda da reel gelirini, yani toprann ve emeinin yllk rnn
artrmaya daha fazla eilimli olurlar.
Beincisi, ayn zamanda da sonuncusu, her lkenin sakinlerinin
gelirinin, bu sisteme gre, tmyle kendi emeklerinin onlara salad
geimlik mal miktarndan olutuu kabul edilse bile; yine de, bu var
sayma gre bile, bir ticaret ve sanayi lkesinin geliri, dier eyler eit
olmak kouluyla, her zaman iin ticaret ve sanayisi bulunmayan bir l
kenin gelirinden daha fazla olur. Ticaret ve sanayi yoluyla bir lkeye her
yl o zamann koullarna gre kendi topraklarnn retebileceinden
daha fazla miktarda geimlik mal ithal edilir. Bir kasabann sakinleri
de, genellikle kendilerine ait hi topraklar olmasa bile emekleri yoluyla
yalnzca ileri iin gerekli malzemeyi deil ayn zamanda geimleri iin
gerekli fonu da dier insanlarn topraklarndan elde ettii kaba rn
ile salarlar. evresindeki kra gre bir kasabann konumu ne ise, bir
bamsz lkenin de dier bamsz lkeler karsndaki konumu sk sk
buna benzer. Bu sayede Hollanda geiminin byk bir blmn di
er lkelerden, rnein canl hayvan Holstein ve Jutlanddan, tahl
ise Avrupann hemen her lkesinden salar. Kk bir miktar sanayi
rn karlnda ok byk miktarda kaba rn satn alr. Bu yz
den de, bir ticaret ve sanayi lkesi doal olarak kendi sanayi rnnn
ok kk bir blm karlnda dier lkelerin kaba rnlerinden
269
Ufuslarm Zenginlii
ok byk miktarlarda alr. Oysa ticaret ve sanayisi olmayan bir lke
genellikle, kendi kaba rnlerinden ok byk miktarlar karlnda
dier lkelerin sanayi rnlerinden ancak ok kk miktarlarda satn
alabilir. Birisi ok az sayda insan yiyecek ve barnma salayan rnleri
ihra ederken karlnda ok sayda insana yiyecek ve barnma sala
yan rnler ithal eder. Dieri ise ok sayda insana barnma ve yiyecek
salayan rnleri ihra edip karlnda ok az sayda insana yiyecek
ve barnma salayan rnleri ithal eder. Bir lkenin halk daima kendi
topraklarnn o zamanki tarm dzeyinde salayacandan ok daha b
yk miktarlardaki geimlik maln tadn karrken, dier lkenin halk
daina ok daha kk bir miktarla yetinmek zorunda kalrlar.
Ama yine de tm kusurlarna ramen bu sistem siyasal iktisat hak
knda bugne dein yaynlanan yaptlar arasnda belki de geree en
yakn olandr. Bu zellii ile de bu ok nemli bilim dalnn temel
ilkelerini incelemeye ilgi duyan herkesin gz nnde bulundurmas
gereken bir yapttr. Her ne kadar tarmda istihdam edilen emei tek
retken emek olarak kabul etse de, alad fikirler ok s olsa da; yine
de uluslarn zenginliini yalnzca tketilemeyen para varl ile deil de
toplumun emei tarafndan her yl yeniden retilen tketilebilir mallar
cinsinden ele almas ve bu yllk yeniden retimi olabildiince artrma
nn tek yolunun tam zgrlk olduunu sylemesi nedeniyle, bu reti
her bakmdan cmert ve liberal grnyor. Yandalar da pek oktur.
nsanlar paradokslardan ve sradan insanlarn aklnn alamayaca eyleri
anlyor grnmekten pek holandklar iin olacak, sanayi emeinin ve
rimsizlii ile ilgili olarak ortaya koyduu paradoks da onun hayranlarm
artrmaya byk mik tarda katkda bulunmu olmal. Bir sredir Fransz
yaznnda Ekonomiseler adyla hayli sekin bir akm oluturdular. al
malar yalnzca imdiye dein iyice incelenmemi birok konuyu kamu
oyunun tartmasna amakla de, ayn zamanda kamu ynetimini de
270
Adam 5mith
bir miktar tarm lehine etkilemi olmakla da kendi lkelerine phesiz
hatr saylr bir hizmette bu!unmulardr. Bylece, onlarn aklamalar
sonucunda Fransz tarm daha nceleri maruz kald birok baskdan
kurtulmutur. Toprak sahiplerine ya da gelecekte toprak alanlara kar
toprak kiralamann sresi dokuz yldan yirmi yedi yla karld. Kral-
ln bir ilinden dierine tahl tanmasn yasaklayan eski blgesel k
stlamalar tmyle kaldrlp, normal koullarda tm yabanc lkelere
ihracat da genel bir kraliyet ferman ile serbest brakld. Bu akmn yal
nz Siyasal iktisat denilen bilimle, yani uluslarn zenginliinin nitelii ve
sebepleri ile ilgili deil, sivil hkmetin her bran ile ilgili ok saydaki
yaptnn tmnde de, hibir nemli farkllk iermeden, st kapal da
olsa Bay Quesnainin retisinin izleri grlr. Onlarn yaptlarnn b
yk bir blmnde hemen hemen hibir farkl yorum grlmez. Bu
retinin en fazla izini tayan ve en nemli yapt olan kk bir kitap, bir
zamanlar Martinikte yneticilik yapm olan Bay Mercier de la Riviere
tarafndan yazlm Politik Toplumlarn Doal ve Temel Dzenidir.
Aslnda ok alak gnll ve sade bir insan olan ustalarna kar hepsi
nin de duyduu bu hayranlk, kendi sistemlerini kuran eski dnrlere
duyulan hayranlktan pek de az deildir. ok zenli ve saygn bir yazar
olan Marquis de Mirabeau, dnya kurulduundan bu yana saysz bu
lu arasnda, esas olarak siyasal toplumlara istikrar kazandran byk
bulu vardr, der. lki, yaznn icaddr. nsanoluna hibir deiikli
e uramadan yasalarn, szlemelerini, yllklarm, keiflerini aktarma
gc salamtr. kincisi, parann icaddr. Uygar toplumlar arasndaki
tm ilikileri kurar. ncs ise Ekonomik Tablodur. Her ikisinin de
amalarn yerine getirmelerini salayarak onlar tamamlar. amzn
bu byk icadnn meyvelerini ancak bizden sonrakiler toplayacaktr.
Modern Avrupa uluslarnn siyasal iktisad, sanayi ve ticareti tar
ma, kentlerin emeini de krn emeine ye tutmas gibi; dier uluslarn
271
Uluslarn Zenginlii
siyasal iktisad da onlardan farkl bir yol izleyerek tarm sanayie ve tica
rete ye tutmutur.
inin politikas tarm dier tm istihdam alanlarndan daha fazla
kayrr. inde bir iinin (tarm iisi kastediliyorev.) bir zanaatkra
gre durumu, Avrupann birok yerindeki bir zanaatkrn bir iiye
gre durumuna kyasla kat be kat daha iyidir. inde herkesin en byk
tutkusunun, ister mlkiyet yoluyla olsun ister kiralama yoluyla olsun bir
toprak iletmek olduu, kiralama koullarnn ok iyi olduu ve kiracya
yeterli gvenceyi salad sylenir. inliler d ticarete ok az sayg du
yarlar. Pekin mandarinleri Rusya delegesi Bay De Lange ile konuurken
sizin o aalk ticaretiniz diye sz ederlerdi.
8
inliler, Japonya dnda
hemen hemen hibir lke ile kendi gemileri ile d ticaret yapmamlar
dr. lkelerinde yabanc gemilerin kabul edildii liman says da ancak
bir iki tanedir. Bu nedenle de, her bakmdan, inde d ticaret, daha
fazla zgrlk salanmas durumunda gerek kendi gemileriyle gerekse
yabanc gemiler araclyla doal olarak genileyebileceinden ok daha
dar snrlar ierisinde tutulmutur.
Ykte hafif pahada ar olan, bu yzden de topran kaba rnleri
ne kyasla bir lkeden dierine ok daha az maliyetle tanabilen sanayi
rnleri, hemen hemen her lkede d ticaretin itici gc olmutur.
Hem inden daha kk, hem de i ticaret iin koullar daha elveri
siz olan lkeler, genellikle d ticareti destekleme gerei duyarlar. Yete
rince geni bir i pazar olmayan, ya da lkenin deiik illeri arasndaki
iletiimin, herhang:. bir ilin tm lkede yetien rnleri tketmesine
olanak tanmayacak denli ok zor olduu lkeler, geni bir d pazar
olmadan yeterince geliip byyemezler. Unutulmamaldr ki, sanayi
inin gelimesi tmyle iblmne baldr. Herhangi bir ikolunda
8 Baknz Bellin Travels adl yaptnn iinde Bay De Langenin Gnl 2. cilt, 258,276,293.
sayfalar. (Burada kastedilen kitap: Travels from St. Petersburgin Russia to Diverse Parts of Asia;
John Bell of Antermony, Glasgow, 1763. ev.)
272
Adam Smitf
iblmnn ulaaca dzey de, daha nce gsterildii zere, pazarn
genilii ile orantldr. Ama in imparatorluunun geni topraklar,
nfusunun olaanst bykl, ikliminin ve dolaysyla rnlerinin
eitlilii ve su tamacl nedeniyle lkenin byk bir blmnn
birbiriyle balantl olmas, bu lkenin i pazarn, tek bana ok b
yk sanayileri desteklemeye ve hatr saylr byklkte iblmnn
gelimesine yeterli klyor. Avrupann btn lkeleri birlese, inin
i pazar genilik bakmndan belki de ondan aa kalmaz. Ancak, bu
byk i pazara dnyann geri kalannn d pazar da eklenip, zellikle
de bu ticaretin byk bir blm in gemileri ile yaplsayd, bu inin
sanayisini, dolaysyla da imalat sanayiinin retici glerini ok daha ge
litirirdi. Daha yaygn bir deniz tamaclyla, inliler de doal olarak
dier lkelerdeki zanaat ve endstride yaanan gelimeleri, bu lkelerde
kullanlan makineleri kullanmay ve kendileri gelitirmeyi renirlerdi.
Oysa, onlarn imdiki planlarnda Japonyadakilerden bakasn ren
me anslar yok.
Gerek eski Msrn gerekse Hindistandaki Gentoo hkmetinin
politikalar da grnd kadaryla tarm dier tm istihdam alanla
rndan daha fazla kayrmtr.
Her iki lkede de halkn tm kastlara ya da kabilelere blnm
t. Her bir kabile belli bir meslekle urar, bu meslek babadan oula
geerdi. Bir rahibin olu zorunlu olarak bir rahip, askerin olu asker,
iinin olu ii, dokumacnn olu dokumac, terzinin olu terzi, vb.
Her iki lkede de rahipler snf en yksek snft; hemen ardndan as
kerler geliyordu. iftilerin ve iilerin (tarm iileri kastediliyor -ev.)
kast tacirlerin ve sanayicilerin kastndan dala stnd.
Her iki lkenin hkmetleri de zellikle tarmn karlarna kar
duyarlydlar. Nilin sularnn dzenli biimde dalm iin Msrn
eski yneticilerinin ina ettii eserler antik dnyada pek nlyd. Bu
273
Uluslarn Zenginlii
gn bile bunlarn kalntlar gezginlerin hayranln kazanmaktadr.
Yine Hindistann eski hkmetleri tarafndan Ganj ve dier nehirlerin
sularnn dzgn datlmas iin yaplm eserler de, Msrdakiler kadar
nl olmasalar bile, onlar kadar byktrler. Bu yzden her iki lke de
sk sk kuraklkla karlasa bile verimlilikleri ile n kazanmlardr. Her
ikisi de ar kalabalk olmalarna ramen, ortalama bolluk zamanlarn
da komularna ok byk miktarlarda hububat ihra edebilmilerdir.
Eski Msrllar batl inanlar nedeniyle denizden holanmazlard.
Gentoo dini de mensuplarna deniz zerinde ate yakmay ve yemek ha
zrlamay yasakladndan, fiili olarak onlar uzak denizlere almaktan
alkoyuyordu. Msrllar olsun Hintliler olsun, kendi artk rnlerinin
ihracn tmyle dier uluslarn gemilerine brakm olmallar. Bu ba
mllk ok kk bir pazarla yetinmeyi zorunlu kldndan da, artk
rnlerinin artmasn ksteklemi olmal. Mamul mallarn retimini
ise kaba mallarn retiminden daha fazla ksteklemitir. Mamul mallar
topran birok kab rnne gre ok daha geni bir pazara gereksi
nim duyar. Bir ayakkab yapmcs ylda yz iftten fazla ayakkab
yaparken, kendi ailesi belki de alt iftten fazlasn eskitemez. Bu yz
den de, kendi ailesi gibi en az elli aile daha bulmadka, emeinin tm
rnn elden karamaz. Byk bir lkede en kalabalk zanaatkrlar
snf, o lkedeki ailelerin ellide birini, hatta yzde birini bile bulmaz.
Ama, ngiltere gibi, Fransa gibi byk lkelerde tarmda istihdam edi
len insan says kimi yazarlar tarafndan lke nfusunun yars, kimileri
tarafndan da te biri olarak hesaplanmtr. Yine de, bildiim kada
ryla, tm nfusun bete birinden daha az hesaplayan bir yazar yoktur.
Oysa Fransann da ngilterenin de tarm rnlerinin hemen hemen
tm yurt iinde tketilir. Bu hesapa tarmda istihdam edilen herkes
kendi emeinin tm rnn tketebilmek iin bir, iki, en fazla drt
aileye daha gereksinim duyuyor. Bylelikle tarm, snrl bir pazarn cay-
274
'Adan Smtf
dincilii karsnda bile kendisini sanayie kyasla daha iyi destekleyebi
liyor. Eski Msrda da, Hindistanda, lkenin her yresinde yetien her
rn lkenin en uzak kelerine kadar en avantajl biimde gtrmeye
elverili birok i su yolunun bulunmas, d pazarn snrlln bir yere
kadar telafi edebilmektedir. Hindistann genilii de bu lkenin i pa
zarn ok byk ve ok eitli mamul mallar desteklemeye yeterli kl
maktadr. Ama eski Msrn ngiltere kadar bile byk olmayan topra
, bu lkenin i pazarn ok eitli sanayi rnlerini desteklemeyecek
kadar dar klmaktadr. Buna gre Hindistann bir ili olan ve ok byk
miktarlarda pirin ihra eden Bengal, daima hububat ihracatndan ok,
ihra ettii mamul mallarn eitliliiyle n kazanmtr. Oysa eski M
sr, bata dokuma olmak zere birok sanayi mallar ihra etmise de asl
nn daima byk miktardaki hububat ihracat ile yapmt. Uzun
sre Roma mparatorluunun tahl ambar idi.
inin, eski Msrn, zaman zaman da Hindistann deiik blm
lerini yneten krallar, her zaman gelirlerinin tmn, ya da tamam
na yakn bir blmn toprak vergilerinden veya toprak rantlarndan
elde ettiler. Bu toprak vergisi ya da toprak rant, tpk Avrupadaki r
vergisi gibi, belli bir oranda, bete bir orannda alnd, dolaysyla da
miktarnn o yl elde edilen hasada gre deitii sylenir. Bu yzden de
bu lkelerin hkmdarlarnn zellikle tarmn karlarna kar duyarl
olmalar doald. nk tarmn yldan yla gelimesi ya da gerilemesi
onlarn servetinin artmas ya da azalmas demekti.
Eski Yunan cumhuriyetleri ile Roma, her ne kadar tarm sanayiden
ve d ticaretten stn grmlerse de, politikalar tarma dorudan ya
da kastl bir destek vermek yerine sanayi ve d ticareti ksteklemek
olmutur. Birok eski Yunan devletinde d ticaret tmyle yasakt. Di
erlerinde ise zanaat ve imalat askeri ve sportif egzersizleri gletirdi
i ve bu yzden sava tehlikesine kar direnme ve savan yarataca
275
Uluslarn Zenginimi
yorgunluklara dayanma gcn azaltt iin insan vcudunun gcne
ve evikliine zararl bir etkinlik olarak alglanmt. Bu tr meslekler
ancak klelere zg meslekler olarak dnlm, zgr yurttalarn
uramalar yasaklanmt. Roma ve Atinadaki gibi bir yasan olma
d devletlerde bile, lalkn ounluu bu tr ilerden elini eteini ek
mi, genellikle daha alt snflara terk etmiti. Roma ve Atinada ise tm
bunlar zengin efendileri adna klelerce yrtlyordu. Serveti gc
ve arkas olmayan yoksul zgr yurttalar, zenginlerin kleleri ile reka
bet edemediklerinden kendi ileri iin bir pazar bulamyorlard. Oysa
kleler pek de yaratc deillerdi. in hzlanmas ve kolaylanmas iin
gerek makinelerde gerekse iblmnn dzenlenmesinde yaplan tm
nemli bulular, zgr insanlar tarafndan gerekletirilmitir. Eer bir
kle bu trden bir bulu nerirse efendisi bunu onun tembelliine, ken
di emeini efendisinden esirgemek istemesine yoruyordu. Zavall kle
de dl yerine kt muamele, bazen de ceza gryordu. Bu yzden de
klelerin yrtt snayi dallarnda, zgr insanlarn yrtt sanayi
dallarna gre, ayn miktarda ii retmek iin daha fazla emek istih
dam ediliyordu. Bay Montesquieunun belirttiine gre, Macar maden
leri evredeki Trk madenlerine gre daha zengin olmasa da daha az
masrafla iletilmekte, bu yzden de daha fazla kr getirmektedir. Trk
madenleri klelerce iletilmektedir. Trklerin imdiye dein istihdam
etmeyi dnebildikeri tek makine klelerin kollar olmutur. Macar
madenleri ise kendi ilerini hzlandracak ve kolaylatracak makineler
kullanan zgr insanlar tarafndan iletilmektedir. Yunan ve Roma d
nemindeki sanayi mallarnn fiyatlar hakknda elimizdeki ok kk
bilgilere gre, bu rafine rnler hayli pahal idi. pek arlnca altn
ediyordu. O devirde, ipek bir Avrupa rn deildi. Tamam Dou
Hintten getirildii iin, mesafenin uzakl bir lde fiyatnn yk
sekliini aklamaktadr. Ama bir hanmefendinin bir para iyi cins ke
tene verdii para da, yle grnyor ki, yine onun kadar abartlyd.
276
Adam Smitf
Keten bir Avrupa mal, olsa olsa en fazla bir Msr mal olduu iin
fiyatnn yksekliini yalnzca o alanda istihdam edilen emein pahal
lnda aramak gerekir. Emein pahall ise ancak ve ancak kullanlan
makinelerin elverisizlii ile aklanabilir. yi cins ynllerin fiyatnn
da, o kadar abartl olmamakla birlikte, imdikinden olduka yksek
olduu grlyor. Plinynin sylediine gre, zel bir ekilde boyanm
kimi giysiler yz dinar, yani pound alt ilin sekiz pens tutuyordu.
Baka ekilde boyanm dier trler ise bin dinara, yani otuz pound,
alt ilin sekiz pense mal oluyordu. Unutmayalm ki, Roma poundu
bizim arlk llerimizle on iki ons tutuyordu. Bu yksek fiyat, yle
grnyor ki aslnda boya yzndendir. Ama giysilerin kendisi gn
mzde yaplanlardan ok daha pahal olmasayd, byk olaslkla bu
denli pahal bir boya da onlara harcanmazd. nk astar yznden
pahal hale gelirdi. Yine ayn yazardan reniyoruz ki, masa banda
divana uzanrken yaslanmak iin kullandklar bir tr yn yastk ya da
minder olan Triclinariann fiyat ise inandrclk snrlarn hayli a
maktadr. Bunlarn bazlarnn otuz bin pounddan, bazlarnn ise
yz bin pounddan fazla olduu sylenmektedir. Bu kadar yksek fiyatn
da boyadan kaynakland sylenemez. Doktor Arbutlinot, her iki cin
sin de moda giysilerinde gnmze gre eski zamanlarda ok daha az
eitlilik olduunu gzlemlemitir. O dneme ait heykeller arasnda pek
az farkllk bulunmas da onun bu gzlemini dorulamaktadr. Kendisi
buradan, giysilerinin bizim zerimizdeki tm giysilerden daha ucuz ol
duu sonucunu karmaktadr. Oysa vard sonu yanltr. Moda bir
giysinin masraf ok byk olduu zaman eidi de ok az olur. Ama
imalat sanayiindeki retici glerin gelimesiyle birlikte, herhangi bir
giysinin fiyat ok makul olunca, doal olarak eitlilik oalr. Kendi
lerini bir tek giysinin masraf ile dierlerinden ayrt edemeyen zenginler
haliyle giysilerinin okluu ve eitlilii ile dierlerinden ayrlmaya a
lacaklardr.
277
Uluslarn Zenginlgi
Her ulusun en byk ve en nemli ticaret dalnn krsal ile kentle
rin halklar arasnda yaplan ticaret olduu gzlemlenmitir. Kentlerin
halk krsaldan hem kendi ileri iin malzeme hem de kendilerine ge
imlik mal olarak kullanmak zere topran kaba rnlerini satn alr
ken, bunun karlnda krsala kendi rettikleri sanayi mallarnn bir
blmn gnderirler. Bu iki grup insan arasnda yrtlen ticaret,
eninde sonunda belli bir miktar kaba rn karlnda belli bir miktar
sanayii rn takas edilmesine dayanr. Bu yzden de biri ucuzladka
dieri pahalanm olur. Herhangi bir lkede sanayi mallarnn fiyatn
ykselten ne ise, topran kaba rnlerinin fiyatn drerek tann
kstekleyen de odur. Veri miktardaki herhangi bir kaba rn cinsinden
sanayi mal miktar, dier bir deyile veri miktardaki herhangi bir kaba
rnn fiyatnn satn alabilecei sanayi mal miktar azaldka, o kaba
rnn deiim deeri de azalr. Toprak sahibinin toprak slah yoluyla,
iftinin de ekip bimek yoluyla rn miktarn artrmalar da bylece
ksteklenmi olur. Ayrca herhangi bir lkede zanaatkr ve sanayici sa
ysn azaltan ne ise, topran kaba rnleri iin en nemli pazar olan i
pazar klten, bylelikle tarm kstekleyen de odur.
Bu yzden de, tarm dier tm istihdam alanlarnn stnde gren
bu sistemler, onu desteklemek iin, sanayi ve d ticaret zerine kstlar
koymakla, aslnda kendi amalarnn tersine hizmet etmi olmakta, yani
dolayl da olsa, desteklemek istedikleri bu istihdam alann ksteklemi
olmaktadrlar. O nedenle, belki merkantilist sistemden bile daha tutarsz
grnmektedirler. Sanayi ve d ticareti tarmdan daha ok destekleyen
bu sistem, toplumun sermayesinin belli bir blmn daha avantajl bir
alandan daha az avantajl bir alana ynlendirmektedir. Ama aslnda, son
tahlilde tevik etmeyi amalad ikolunu ksteklemi olmaktadr.
Sonu olarak, ister olaanst teviklerle toplum sermayesinin do
al koullarda akacandan daha byk bir blmn belli bir ikoluna
278
'Adam Smtf
aktsn, isterse olaanst kstlamalarla toplum sermayesinin belli bir
blmn aksi halde akaca ikolundan alkoymaa alsn her sistem,
gerekte hizmet etmeye alt byk hedefi ortadan kaldrmaya yarar.
Toplumun reel zenginleme ve byme yolundaki ilerleyiini hzlandr
mak yerine yavalatr. O toplumun topra ile emeinin yllk rn
nn reel deerini artrmak yerine azaltr.
O yzden, tm tercih ve kstlama sistemleri tmyle ortadan kal
drldnda, ak ve basit bir sistem olan doal zgrlk sistemi kendi
kendisini kuracaktr. Adalet kurallarn ihlal etmedii srece, herkes ken
di kiisel karnn peinde bildii gibi komakta, emei ile sermayesini
herhangi bir kii ya da snfn sermayesi ve emei ile rekabete sokmakta
tmyle serbest braklr. Hkmdar da, yerine getirirken her zaman
iin saysz hilelerle aldatlmaya ak ve hakkyla yerine getirmek iin
asla hibir insan aklnn ya da bilgisinin yeterli olmayaca bir grevden,
yani zel kiilerin emeklerini denetleyerek onlar toplumun karlar iin
en uygun istihdam alanna ynlendirmek grevinden kurtulmu olur.
Doal zgrlk sistemine gre, hkmdarn zen gstermesi gereken,
aslnda ok nemli ama basit ve sradan bir aklla stesinden gelebi
lecei tane grevi vardr: ilki, toplumu dier bamsz toplumlarn
saldrsndan ve igalinden korumak; kincisi, toplumun her yesini bir
baka yenin adaletsizliinden ve basksndan olabildiince korumak,
yani tam bir adalet ynetimi kurmak; ncs de, herhangi bir kii
ya da topluluun kurmak ve yrtmekte fayda grmedii belli kamusal
ileri ve kamusal kurumlan kurup yrtmek. nk bu gibi ilerin kr
asla bir bireyin ya da kk bir topluluun masraflarn karlamaz, ama
byk bir topluma faydas genellikle ok dala byktr.
Bir hkmdarn bu ok saydaki grevini hakkyla yerine getirebil
mesinin de haliyle belli bir masraf vardr. Bu masraf da yine zorunlu
olarak belli bir gelir tarafndan finanse edilmek zorundadr. Bu nedenle,
279
U luslarn ZengnCii
280
bir sonraki kitabmda, ncelikle, hkmdarn ve lkenin ne gibi zo
runlu masraflar olduunu; bu masraflardan hangilerinin tm toplu
mun genel katklaryla, hangilerinin toplumun belli bir takm bireyler
ya da gruplarca fin;.nse edilmesi gerektiini; ikinci olarak, tm toplu
mu ilgilendiren harcamalarn karlanmasna tm toplumun katkda
bulunmasn salarrak iin hangi yntemlerin uygulanmas gerektiini
ve bu yntemlerder her birinin temel avantajlarn ve dezavantajlarm;
nc olarak da, h emen hemen her modern hkmeti bu gelirlerden
bir blmn rehire koymaya veya bor szlemeleri imzalamaya iten
temel nedenleri ve bu borlarn toplumun reel serveti zerindeki, yani
toplumun topra ile emeinin bir yllk rn zerindeki etkilerini
aklamaya alacam. Bu nedenle, bir sonraki kitabm blmden
oluacak.
EK
Beyaz Ringa Balklna ton bana verilen tevik primi ile ilgili
olarak, 4. Kitabn 5. blmnde anlatlanlar aklamak ve kantlamak
amacyla aadaki iki hesaplama bu cildin sonuna eklendi, inanyorum
ki, okuyucu her iki hesaplamann da doruluuna gvenebilir.
1. Iskoyadaki kapal gemilerle ilgili olarak on bir yllk, tanan bo
f says, yakalanan ringalarn f says, ortalama doluluktaki ve tam
doluluktaki her f sea-stick bana verilen tevik primi rakamlarn da
ieren bir hesaplama.
281
U luslarn Zenginlii
Yllar Gemi
Says
Tanan
Bo F
S. YM
Yakalanan
Ringa (f)
Kapal Gemilere denen Tevik Primi
s. d.
1771 29 5948 2832 2085 0 0
1772 168 41316 22237 11055 7 6
1773 190 42333 42055 12510 8 6
1774 248 59303 56365 16952 2 6
1775 275 69144 52879 19315 15 0
1776 294 7(5329 51863 21290 7 6
1777 240 62679 43313 17592 2 6
1778 220 56390 40958 16316 2 6
1779
206 55194 29367 15287 0 0
1780 181 43315 19885 13445 12 6
1781 135
35992 16593 9613 12 6
Top. 2186 550943 378347 155463 11 0
Sea-
sticks
378347
Ortalama doluluktaki her
F sea-stick iin denen
prim.
0 8 2 >/4
Her f tmyle dolu
olunca te bir orannda
fire verir.
1/3
kesinti
126115
2/3
252231
1/3
ra edilen ringalara
cdenen f bana ek
prim
0 2 8
Bylelikle her fnn
hkmete parasal
maliyeti
0 14
Her f iin kullanlan 1
i4 bushel yabanc tuzun
ihracat durumunda
alnmayan gmrk vergisi
de bushel bana lOsden
0 12 6
Bylece her fnn tevik
maliyeti
1 7 5%
282
Adam Smitf
Ama ringalar ngiliz
tuzuyla baslrsa prim
yine eskisi gibi olur
0 14 34
Ama eer bu prime
ortalama doluluktaki bir
f iin kullanlan iki
bushel sko tuzunun
bushel bana 1 s. 6 d
olan gmrk maliyetini
eklersek
0 3 0
Her bir fnn hkmete
tevik maliyeti
0 17 11
3
/4
Ringalar Iskoyann
kendi tketiminde
kullanlrsa varil bana
denecek 1 s. Gmrk
vergisini bu primden
debiliriz. O zaman
primin hkmete
maliyeti:
11 3 3/4
O zaman bunda
kullanlan yabanc tuzun
gmrk vergisini de
eklemeliyiz.
0 12 6
O zaman yurtii
tketimde kullanlan her
f ringann hkmete
maliyeti
1 3
9 3/4
Eer yurtiinde tketilen
ringalarda Ingiliz tuzu
kullanlrsa nceki
primden varil bana 1 s.
Gmrk vergisi dnce
0 11 3 3/4
Eer yurtiinde tketilen
ringalarda f bana
2 bushel Isko tuzu
kullanrsak, bushel bana
1 s. 6 d.den gmrk
vergisi
3 0
O zaman yurtiinde
tketilen ringalarn
hkmete maliyeti
0 14 3 3/4
Her ne kadar ihracatta alnmayan gmrk vergisi prim olarak grlmese de, yurtiinde
tketilen ringalar iin mutlaka prim olarak grlmeli.
283
U luslarn Zenginlii
2.5 Nisan 1771 - 5 Nisan 1782 tarihlerinde Iskoyaya ithal
edilip oradan gmrksz olarak balktlk amal gnderilen tuz
miktarna ait hetap:
Dnem thal edilen Yabanc Tuz (bushel)
Gnderilen sko tuzu
(bushel)
5 Nisan 1771 - 5 Nisan
1782
936974 168226
Yllk ortalama 85179 5/11 15293 3/11
Yabanc tuzun bir bushdTi seksen drt pound ekerken Ingiliz tuzunun yalnzca elli alt pound
ektiini unutmamalyz;.
284
politika, sosyoloji hatta sosyal
psikoloji ile ilgisini grebilmek iin
Marksist olmaya bile gerek yoktur.
ktisat Tarihinin drt nemli
dnr Adam Smith, Kari Marx,
Alfred Marshall ve John Keynesin
dnceleri hem iine doduklar
tarihsel, ekonomik, siyasal, toplumsal
koullarn bir gerei olarak ortaya
km; hem de bu dnrler,
sadece ekonomi politikasnda deil,
ayn zamanda siyasetten sanata,
ekonomiden sosyal politikaya kadar
toplumsal hayatn her alannda
kkl deiikliklere yol amlardr.
Dolaysyla, sadece iktisatlarn deil,
toplumsal bilimlerden herhangi biri
# ile uraan herkesin Adam Smithin
Uluslarn Zenginlii 'm, Marxn
Kapital'ini, Marshallin Ekonominin
ilkeleri'm ve Keynesin Genel Teori'sini okumalar toplumsal
olaylarn btnn kavramalar asndan ok yararldr.
PALME
YAYINCILIK
ISBN 978-9944-341-26-4