B‹L‹M
Eksik nötrinolar›n gizemi
Evrenin
görünmez
gezginleri
PARÇACIKLAR
Onlara nötrino deniliyor.
Y›ld›zlar›n kalbinde üretiliyor ve
maddenin içinden, ›fl›¤›n saydam
camdan di¤er tarafa süzülmesi gibi,
engellenmeden geçiyorlar.
S
iz bu cümleleri okurken,
bedeninizden yüz mil-
yarlarca nötrino geçiyor.
Nötrinolar, pratikte, ›fl›k
h›z›nda yol alan ve çok
çeflitli kaynaklar taraf›n-
dan yarat›lan atomalt› parçac›klar.
Günefl, Dünya, y›ld›zlar, 14 milyar
y›l önce meydana gelen Büyük
Derleyen: Kozan Demircan
Patlama ve nükleer reaktörler nöt-
rinolar› oluflturuyor. Nötrinolar, in-
san bedeninin yan› s›ra, her türlü
maddenin içinden, t›pk› ›fl›¤›n say-
dam camdan geçti¤i gibi geçip
< 26
HAYALET
gidiyor. ‹flte bu yüzden, nötrino-
lar› öngören kuramlar y›llarca ka-
n›tlanamad›, çünkü onlar› yakala-
yacak geçirgen olmayan detek-
törler icat etmek zordu.
Amanda 2 Gözlemevi’nin kay-
detti¤i baflar› ise, gökbilimcilerin
dikkatini çekti. Amanda 2 (An-
tartic Muon And Neutrino Detec-
tor Array 2), Antarktika buzlar›-
na gömülmüfl dev bir nötrino teles-
kopu. 2000 y›l› boyunca gökyüzü-
nü inceledi ve 1.555 gözlem veri-
si toplad›. Amanda 2’nin elde et-
D
aha birkaç y›l öncesine dek, Günefl’in yayd›¤› nötrinolar gökbilimciler için
bir s›rd›. Çünkü, kuram›n öngördü¤ü rakam›n ancak yar›s› kadar nötri-
no saptanabiliyordu.
Yeterli say›da nötrino say›s›na ulafl›lamamas›n›n nedenini anlamak için,
nötrinolar›n üç ayr› tipe ayr›ld›¤›n› belirtmeliyiz: elektronik, mu ve tau nötrino-
lar. Günefl, a¤›rl›kl› olarak, elektronik nötrino yay›yor ve birkaç y›l öncesine
kadar, nötrino detektörleri yaln›zca bunlar› saptayabiliyordu. Yine de, yakala-
nan nötrino say›s› beklenenden azd›.
Gizem 2001 y›l›nda çözüldü. Kanada’daki SNO Gözlemevi, bütün tipleri
tespit edebilen yeni bir keflif yapm›flt›: Günefl’ten gelen elektronik nötrinolar
atmosferde de¤iflime u¤ruyor, az say›da da olsa atomlarla çarp›flarak, tau ve
mu nötrinolara dönüflüyordu. Bunun nedeni, kuantum fizi¤i uyar›nca, atomalt›
parçac›klar›n hem dalga hem de tanecik gibi davranmas›yd›. Dalga özellikleri,
nötrinolar›n baflka tiplere dönüflmesine yol aç›yordu. +
Dizginlenemez ›rmak
Günefl, Dünya’n›n içinden geçen
nötrinolar›n bafll›ca kayna¤›.
> Dünya’n›n Günefl’e bakan yüzüne
saniyede 65 milyar parçac›k ulafl›yor.
27 >
 Kuzey
Nötrino
kaynaklar›
Detektörlerin yeri (Antarktika)
Güney
Amanda 2’nin ç›kard›¤›
gökyüzü haritas›
Ç
izimde, Amanda 2’nin ç›kard›¤› ve gökküredeki nötrino
kaynaklar›n› gösteren harita bulunuyor. Burada, de-
tektörlere afla¤›dan gelen Kuzey Yar›küre kaynaklar›
görülüyor. Nötrinolar büyük miktarda kayadan engellenme-
den geçti¤i için, kuzey nötrinolar›, Güney Yar›küre'deki de-
tektörler taraf›ndan saptan›yor. Bilim insanlar›, yaklafl›k 12.000
kilometre çap›ndaki dünyam›z›, dev bir kal›n nötrino süzge-
ci olarak kullan›yorlar. Engel kal›nlaflt›kça, çekingen bir
nötrinonun atomlara çarparak belirlenme flans› art›yor. +
> ti¤i verilerle çarp›flan kara delikler
ya da madde yutan gökada çekir-
dekleri gibi, çok fliddetli gök olay-
lar›n›n yayd›¤› nötrinolar sapta-
nacak. Amanda 2, flimdiden bir
nötrino gök haritas› ç›karmay›
Yüzey baflard›.
Anormal radyoaktivite
Nötrinolar›n varl›¤›n›, Alman fi-
zikçi Wolfgang Pauli öngörmüfltü
(Pauli d›fllama ilkesini ortaya ko-
Buz
yan ünlü kuantum fizikçisi). Baz›
radyoaktif bozunma türlerini aç›k-
lamaya çal›flan Pauli, çekirdek bo-
zunmas›ndan sonra a盤a ç›kan
kütle-enerji dengesizli¤ini aç›kla-
lar
mak istiyordu: Enerjinin korunu-
it no
r mu yasas›, madde-enerji denkli-
nö ¤ini öngörüyordu. Pauli, nötrino-
¤ü
zdü lar› tasarlayarak, bunlar›n kay›p
Amanda 2 sü
›n kütle ve enerji de¤erlerine karfl›-
ya’n
n l›k geldi¤ini öne sürdü. Ne yaz›k
Dü
ki, 1930’dan itibaren varsay›lan
nötrinolar›n varl›¤›, ancak 1956’da
kan›tlanabildi.
IceCube
Elektron ile protonlar, elektro-
(öngörülen)
manyetizma ve kütleçekimle et-
kileflti¤inden, maddeye çarp›nca
onu etkileyen parçac›klar. Oysa,
nötrinolar›n, o da sonradan anlafl›l-
d›¤› üzere, büyük ölçekler d›fl›n-
Buzun alt›ndaki devler da ihmal edilebilecek kadar küçük
Amanda 2 ve IceCube bir kütlesi var. Nötrinolar, zay›f
(Buzküpü) gözlemevlerinin nükleer kuvvete tabi oldu¤undan,
karfl›laflt›rmal› maddeyle pek az etkilefliyor. Oy-
flemas› (üstte). sa, nötrinolar nükleer tepkimelerin
Afla¤›ya bakan al›c›lar önemli bir parças› ve Günefl’in
nötrino rotalar›n› sapt›yor.
yanmas›n›, ›fl›k ve ›s› saçmas›n›
< 28
kontrol ediyor (Nitekim, “Uzay
Yolu 7: Kuflaklar” filminde, kötü
Dr. Soran, bir nötrino silah› olan
trilityum torpiliyle güneflleri sön-
dürüyordu).
Asl›nda, Dünya’n›n Günefl’e ba-
kan her bin metrekarelik yüzeyine,
saniyede 650 milyon Günefl nöt-
rinosu çarp›yor (bir de Günefl
Sistemi’nin d›fl›ndan gelen kozmik
nötrinolar var). Bu, tahmini bir
rakam; çünkü detektörler kesin sa-
y›y› verecek kadar hassas de¤il
ve çok az nötrino saptanabiliyor.
Bari Üniversitesi’nden (‹talya)
gökfizi¤i doçenti Carlo de Marzo
flöyle belirtiyor: "Gran Sasso La-
boratuvar›'nda gerçeklefltirilen Gal-
lex deneyinde, üç haftada 15 tane
görülüyordu, yani günde ortala-
ma bir taneden az... Yine de, Gal-
lex (ve di¤er detektörlerin) ölçüm-
leri son derece önem tafl›yor. Çün-
kü bu ölçümler, Günefl’te meyda-
na gelen nükleer tepkimeler hak-
k›ndaki bilgimizin do¤rulu¤unu ilk
Antarktika kuyular›
Kuyudan afla¤›ya sark›t›lan kablonun
ucuna detektörler ba¤lanm›fl. Amanda
2 detektörünü oluflturan 19 kablo
sayesinde, gökyüzündeki nötrino
kaynaklar›n›n haritas› ç›kar›l›yor.
defa do¤rudan gösterdiler."
Süpernovalar ve
Büyük Patlama
Süpernovalar, Günefl’ten bile da-
ha yo¤un nötrino kaynaklar›. Bun-
lar, havaya uçan günefller ve uza-
ya büyük miktarda a¤›r metal saç›-
yor, enerji yay›yorlar. Asl›nda,
enerjinin büyük k›sm› nötrinolar
halinde yay›l›yor. Süpernovalar›n
on saniyede yayd›¤› nötrino mik-
tar›, Günefl’in ömrü boyunca yay-
d›¤›n›n binlerce kat›.
Bir süpernovan›n yayd›¤› nöt-
rinolar ilk kez 1987 y›l›nda göz-
lemlendi. Evrenin bafllang›c›nda
gerçekleflen çok daha büyük bir
patlaman›n, Büyük Patlama’n›n
nötrinolar›ysa henüz gözlemlenme-
di. Günümüzde, bu "fosil" nötrino-
lar›n uzayda dolaflt›¤› ve yüz san-
timetreküplük maddeye saniyede
330 tanesinin çarpt›¤› san›l›yor.
Ancak, Büyük Patlama’n›n etkisiy-
le yay›lan nötrinolar›n enerjisi, de-
Süzgeç Dünya!
Antarktika’daki Amanda
2’in kontrol üssü...
Detektörler buzun
1,5 kilometre alt›nda
bulunuyor ve afla¤›ya
bak›yor, böylece yüzey
›fl›n›m parazitinden
korunuyorlar. Yaln›zca,
nötrinolar Dünya’n›n
içinden geçebiliyor.
tektörlerin alg›layamayaca¤› kadar
düflük düzeyde.
Deneysel sonuç alman›n çok zor
olmas› yüzünden, nötrino detektör-
lerinin ço¤u, suya veya yüzlerce
metrelik kayan›n alt›na gömülü.
Bunun iki nedeni var: Birinci-
si, hassas detektörlerin yüzeyde bol
olan parazit ›fl›n›mdan korunmas›
gerekiyor, yoksa "kör olurlar".
‹kinci ve as›l önemli olan nokta,
nötrinolar› detektörlere yakalanma-
dan önce yavafllatma gereklili¤i.
Maddenin içinden geçen nötrino-
lar, ancak çok kal›n bir tabakaya
nüfuz ederse, nadir bir çarp›flma so-
nucu yavafll›yor. Yaklafl›k 12.000
kilometre çap›ndaki dünyam›z bi-
le pek yeterli de¤il. Bu nedenle,
Kuzey Yar›küre nötrinolar› Güney
Yar›küre'deki gözlemevlerinden iz-
leniyor ve Dünya’n›n içinden ge-
çerken yavafllayan az say›da nötri-
no yakalanabiliyor.
‹talya’n›n INFN (Ulusal Nük-
leer Fizik Enstitüsü) laboratuvar-
‹talyanlar›n bafl›
Fizikçi Carlo de Marzo,
‹talya’n›n Antares
Projesi'nin koordinatörü.
lar› büyük Gran Sasso’nun alt›n-
da gömülü. Süper Kamiokande de-
tektörü eski bir Japon madeninin
içine kurulmufl. Sudbury Neutri-
no Observatory (SNO) ise, Kana-
da’daki eski bir madenin derin-
liklerinde.
En büyük gözlemevi ise, Antark-
tika buzlar›na gömülü olan Aman-
da 2. Amanda 2, özellikle gökfizik
nötrinolar›n›; yani, kara delik
çarp›flmalar› ve etkin gökada çekir-
dekleri gibi fliddetli gök olayla-
r›nda oluflanlar› gözlemliyor. Bu
tip gök olaylar› s›ras›nda, temel
parçac›klar çok güçlü manyetik
alanlara maruz kal›yor. Gittikçe
h›zlan›p birbiriyle çarp›flarak, ener-
ji ve nötrinolar a盤a ç›kar›yorlar.
Amanda 2, bunlar› yakalamak için,
balonu and›ran 677 optik modül
kullan›yor. Modüller, buza aç›lan
çukurlara, 19 ayr› kabloyla sark›-
t›l›yor. Detektörler yerin 1,5 kilo-
metre alt›na gömülü dev bir silin-
dir hacimde yer al›yor.
Dev bir ampul mü?
Hay›r. Süper Kamiokande’nin
9.000 ›fl›k tüpünden biri.
Japonya’da, yerin 1 kilometre
alt›ndaki bir madene yerlefltirilmifl.
Dünya bir süzgeç!
Amanda 2’ye benzeyen bir göz-
lemevi, Fransa, Toulone’da bulu-
nuyor. Bu, uluslararas› bir giriflim.
2005 y›l›nda tamamlanacak olan
Antares, 2 kilometre derinli¤inde
suya gömülecek. Antares Proje-
si'nde çal›flan araflt›rmac›lardan De
Marzo: "Su örtüsü, Dünya’ya
çarpan parçac›klardan oluflan koz-
mik ›fl›n›ma karfl› bir çeflit kalkan
ifllevi görüyor" diyor.
Amanda 2 ve Antares yukar›ya
de¤il, afla¤›ya bakarak "kafalar›n›
iyice gömüp" nötrino saptama
duyarl›l›¤›n› art›r›yor (nötrinolar,
öbür yar›küreden girip Dünya’n›n
içinden geçerek, karfl› taraftan ç›-
k›yor). Oysa, su ya da buz örtüsü,
kozmik ›fl›n›m› tamamen durdur-
maya yetmiyor. "Afla¤›dan gelen
parçac›klar ise Dünya taraf›ndan
süzülüyor" diyor De Marzo. "Böy-
lece, sadece nötrino yay›n› yaka-
lanm›fl oluyor." Nitekim, iki detek-
tör iflbirli¤i yap›yor ve gökyüzü-
Akdeniz
detektörleri
Antares Projesi'nin
optik detektörleri.
Toulone’da
(Fransa),
2 kilometre
derinli¤indeki
bir su kütlesinin
dibinde
infla edilen
detektörden
ayr›nt› (yanda).
Nötrinolar›n
Nobel tarihi
1896 - Henri Becquerel nük-
leer ›fl›n›m› keflfetti.
1926 - Nükleer tepkimeler-
de anormallikler gözlemlendi.
1930 - Alman fizikçi Wolfgang
Pauli, anormallikleri, yeni nötr
parçac›klar›n var oldu¤unu
söyleyerek aç›klad›.
1933 - Nötrino teriminin isim
babas› say›lan ‹talyan fizikçi En-
rico Fermi, zay›f nükleer güç te-
orisini gelifltirdi.
1956 - Clyde Cowan ve Fre-
derick Reines, ABD’deki bir nük-
leer reaktörün yayd›¤› elektro-
nik nötrinolar› ilk kez saptad›lar.
Bu yüzden, 1995’te Nobel Ödü-
lü ald›lar.
1962 - Leon Lederman, Mel-
vin Schwartz ve Jack Steinber-
ger, mu nötrinoyu keflfederek
1988 y›l›nda, Nobel Ödülü’nün
sahibi oldular.
1964 - Fizikçi John Bahcall,
Günefl’in yol açt›¤› nötrino ak›s›-
n› hesaplad›.
1967- Raymond Davis Jr.
(2002 Nobel Ödülü'nü kazand›),
ABD’deki Homstake detektörüy-
le, ilk kez Günefl nötrinolar›n›
gözlemledi.
1987 - Bir süpernovan›n
(SN1987a) üretti¤i nötrinolar ilk
defa saptand›.
90’l› y›llarda, dünya çap›nda
yap›lan laboratuvar deneyleri,
nötrinolar›n az miktarda kütleye
sahip oldu¤unu kan›tlad›.
>
2000 - ABD, Fermilab’de ça-
l›flan bir araflt›rma ekibi, öngö-
rülen varl›¤› o zamana dek ka-
n›tlanmam›fl tau nötrinoyu göz-
lemledi (Nötrino tipleri aras›nda
en a¤›r olan›).
2002 - Raymond Davis Jr. ve
Masatoshi Koshiba, nötrino üs-
tünde yapt›klar› çal›flmalardan
dolay›, Nobel Ödülü ald›lar.
2003 - Amanda 2, ilk nötri-
no kaynak haritas›n› ç›kard›. +
29 >
 Yakalamak için
kocaman bir küre
Kanada’daki SNO
Gözlemevi’nin inflaat›.
Su dolu plastik küre,
9.600 al›c› taraf›ndan
kuflat›lm›fl.

Pirelli ifl bafl›nda

Pirelli laboratuvarlar›ndaki yayl› terazi
ile daha etkili nötrino detektörleri
gelifltirilmeye çal›fl›l›yor.
Amaç telekomünikasyonda 盤›r açmak.

> nün farkl› bölgeleri paylafl›l›yor.
Detektörler, ifllevlerini yerine ge-
tirmek için, bulunduklar› ortam›n
özelliklerinden yararlan›yorlar. Ör-
ne¤in, su molekülleriyle etkileflen
bir nötrino, elektrona benzeyen,
ama ondan a¤›r olan muon adl›
bir parçac›k türetebiliyor. Nötri-
noyla ayn› yönde ilerleyen bu
parçac›k, maddeyle etkileflti¤i için,
parlak bir elektromanyetik iz b›-
rak›yor ve bu, detektörlerin çözüm-
leyicileri taraf›ndan, ekrana çizgi
olarak yans›t›l›yor.
‹flte Amanda 2’yi iflleten bilim
insanlar›, nötrino kaynaklar›n› gös-
teren gök haritas›n› böyle ç›kar-
d›lar. Wisconsin-Madison Üniver-
sitesi doçenti Francis Halzen, bu
gök haritas›n›, "büyük keflif potan-
siyeline sahip ilk nötrino gök teles-
kopu" olarak nitelendirdi.
Oysa elde edilen veriler incelen-
di¤inde, nötrinonalar›n, san›ld›¤›
gibi uzay de¤il, atmosfer kaynak-
l› oldu¤u anlafl›ld›. Demek ki, ya-
kalanan bütün nötrinolar, kozmik
›fl›nlar›n atmosfere çarpmas›yla or-
taya ç›kan yerel parçac›klard›. Bun-
lar da ilgi çekiyor, ama gökbilim-
ciler, Amanda 2’nin son iki y›lda
toplad›¤› verileri didik didik ede-
rek, uzaydaki nötrino kaynaklar›n›
bulmaya çal›fl›yorlar.
Yıldızların içinde
Bu arada, var olan detektörle-
rin boyutlar›n›, dolay›s›yla nötrino
saptama kapasitesini geniflletmeye
çal›fl›yorlar. Amanda 2’nin 1 ki-
lometreküplük hacimde, eskisin-
den yüzlerce kat genifl bir oylum-
da ifl görmesi düflünülüyor. Son-
ra, ismi IceCube (Buzküpü) olarak
Kaynak gökcismi
SNR 023-72.6 süpernovas›.
Süpernovalar, çok büyük miktarda
nötrino üretiyor.
de¤ifltirilecek. ‹talya’n›n Sicilya
Adas›’n›n 25 kilometre a盤›nda in-
fla edilmesi planlanan Nemo (bir
INFN giriflimi), Antares’e benze-
yecek ve yine1 kilometreküplük bir
hacmi kaplayacak. De Marzo’ya
göre, "fiimdiki tahminler temel
al›nd›¤› zaman, bu iki gözlemevi-
nin boyutlar›, anlaml› say›da gök-
fizik nötrinosunu yakalamak için
gerekli en küçük hacme sahip
olacak." Amanda 2 ve Antares, ta-
mamland›¤›nda gökyüzüne tama-
m›yla farkl› bir gözle bakmam›z›
sa¤layacak olan, iddial› nötrino
gözlemevleri projesinin sadece bir
ara aflamas›. Çünkü, maddeden pek
etkilenmeden geçen nötrinolar, on-
lara kaynakl›k eden gökcisimleri-
nin do¤rudan tarihinin de iflaret-
leri. Uzaktan gelen ›fl›k soluyor, bu-
lutsular; yani uzaydaki gaz ve toz
bulutlar› taraf›ndan karart›l›yor.
Oysa nötrinolar, evrenin bafllan-
g›c›n›n izlerini tafl›yor. Ifl›l teles-
koplar uzay›n harika resimlerini çe-
kerken, nötrinolar sayesinde kara
deliklerin (hiç ›fl›k yaymayan
muazzam gökcisimlerinin) kalbi-
ne bak›labilecek.

Japonya’daki Karanl›k madde mi? Hay›r nötrino…

Süper Kamiokande

N
Gözlemevi. ötrinolar, evrenin büyük k›sm›n› meydana getiren ka-
ranl›k maddenin ancak küçük bir k›sm›n› oluflturuyor-
lar. Karanl›k maddeye, bofllu¤un negatif enerjisi, kah-
verengi cüceler gibi soluk ›fl›k kaynaklar›, egzotik parça-
c›klar ya da nötrino gibi zay›f etkileflen normal parçac›klar
dahil. Yine de, karanl›k maddenin etkisi, görünüflte, ken-
dilerini bir arada tutamayacak kadar az madde içeren
gökadalar ve gökada kümelerinde görülüyor. Birkaç y›l
öncesine dek, nötrinolar›n karanl›k maddeyi oluflturdu¤u
san›l›yordu. Ancak, çok bol olan nötrinolar›n, ayn› zaman-
da çok hafif oldu¤u ve karanl›k maddenin bafll›ca kayna¤›
olamayaca¤› anlafl›ld›. Örne¤in, elektronik nötrinonun küt-
lesi, elektrondan 30.000 kat küçük.
Nötrinolar çok h›zl› parçac›klar ve evrende eflit olmayan
bir flekilde da¤›lm›fllar. Bu yüzden, bileflik kütlelerinin
gökada çekirdeklerinin bir arada tutulmas› gibi, yerel küt-
leçekim yo¤unluklar›n› aç›klamas› olanaks›z. Oysa karanl›k
madde, gökada kümelerinden y›ld›z sistemlerine kadar, irili-
ufakl› kütleçekim alanlar› oluflturuyor ve özellikle galaksi öl-
çeklerinde etkili. +

< 30