mitropoliti

anania

jafariZe

afxazeTis sakaTalikoso

Tbilisi 2012

afxazeTis sakaTalikoso

istoria wyaroTa cnobebiT, afxazeTis sakaTalikosos Camoyalibebis istoria aseTia _ andria pirvelwodebulma iqadaga ara erT romelime kuTxeSi, aramed , ,y ov e ls a q ve y an as a saqarTveloisasa~ (,,didi sjuliskanoni~, 1975, gv. 545), aseve wmida ninom moaqcia ara erTi romelime kuTxis mosaxleoba, aramed `yoveli savseba yovelTa qarTvelTa naTesavisa~ (iqve, gv, 546). maSasadame maT sruliad saqarTveloSi iqadages da mTeli qarTveli eri gananaTles. Zveli qarTuli saeklesio wyaroebis am cnobebs mTlianad eTanxmebian IV s. palestineli episkoposis gelasi kesarielisa da V s. bizantieli istorikosis gelasi kvizikelis cnobebi, maTi sityviT wmida ninom moaqcia iberebica da lazebic, masasadame moaqcia rogorc aRmosavleT,ise dasavleT saqarTvelos mosaxleoba. IV s-Si Camoyalibda mTeli qveynis momcveli erTiani qarTuli eklesia centriT mcxeTaSi. mis pirvelive meTaurs ruis-urbnisis saeklesio krebis ZeglisweriT- `episkopos-kaTalikosi~ anu sayovelTao, zemdgom episkoposi ewodeboda (iqve, gv. 546). qadagebaTa Semdgom dasavleT saqarTveloSi iseve, rogorc saqarTvelos yovel nawilSi Camoyalibda aTeulobiT eparqia da saepiskoposo. maTi ricxvi gasakuTrebiT gaizarda VIII-

X ss-Si, amis gamo, warmoiqmna saWiroeba, raTa saqarTvelos sapatriarqoSi eparqiaTa marTvis gaadvilebis mizniT Camoyalibuliyo ramdenime saekelsio administarciuli olqi anu samitropolito olqi. mis mmarTvels `umrwemesi kaTalikosis~ tituli unda miniWeboda, radganac `uxucesi kaTalikosi~ mcxeTis pirvelierarqs erqva. Zvel saqarTveloSi saeparqio administraciuli erTeulis daarsebis ufleba ekuTvnoda mefes, amitomac afxazeTis sakaTalikosos daarsebas esaWiroeboda dasturi saxelmwifo xelisuflebis mxridan da marTlac, saqarTvelos mefe bagrat bagrationma gasca amis dasturi. amitomac wers mematiane Semdegs: `aman bagrat ganawesa kaTalikozi afxazeTs qristes aqeT 830 wels~ (q.c. 1955, I, gv. 255). SeniSvna: saqarTvelos eklesiaSi tituli `saqarTvelos patriarqi~ ewodeboda sruliad saqarTvelos eklesiis meTaurs, xolo `kaTalikozis~ tituli eniWeboda samitropolito erTeulis meTaurs. k.keeliZis kvleviT `kaTalikozi~ igive iyo, rac bizantiur eklesiaSi arqiepiskoposi an mitropoliti. mag., wyaros cnobiT, eqvTime mTawmideli miiwvies `kvi prosis kaTalikozad~, anu kvi prosis eklesiis arqiepiskoposad. 1. wyaroebis mimoxilva a. berZnul-laTinuri wyaroebi _ gelasi kesarieli wers_ `imave xanaSi RmrTis cneba miiRes pontos gaswvriv mdebare miwa-wyalze mcxovrebma iberebma da lazebma, romelTac manamde is ara swamdaT. am udidesi sikeTis mizezi gaxda erTi dedakaci, romelic maTTan iyo tyved~ (georgika, I, 1961, gv. 186). gelasi kvizikelic amasve wers _ `amave dros pontos gaswvriv mdebare qveynis mcxovrebma iberebma da lazebma

RmrTis sityva, romelic manamde ar swamdaT Seiwynares~ (mimomxilveli, I, 1926, gv. 55). gelasi kesarielisa da gelasi kvizikelis cnobebs, rom wmiad ninom moaqcia lazebic iberebTan erTad, eTanxmeba (marTalia mogviano periodis, magram eklesiisaTvis Zalze kompetenturi) lazikis mitropolit germanes cnoba, rom lazikaSi mdebare ofis (hofis) saepiskoposo kaTedra daaarsa wmida ninom IV s-Si, iqamde, sanam is (wmida nino) faravnis gziT iberiis dedaqalaq mcxeTaSi gadavidoda da iq daaarsebda saepiskoposos. kerZod, `moxsenebaSi, romelic lazikis mitropolitma germanem 1651 wels warudgina ruseTis mefes aleqsi mixeilisZes aRniSnulia, rom taZari ofisa, (hofis samitropolito kaTedra)- iTvleboda daarsebulad wmida ninos mier. mis Sesaxeb mitropoliti germane mravalgzis aRniSnavda _ iveriis miwa man gananaTla~ (p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 227). mitropolit germanes cnobiT, lazikis saepiskoposo kaTedra daaarsa man vinc iveriis miwa gananaTla, e.i. wmida ninom, radganac lazika da iberia mefe mirianis dros iyo erTi qveyana da mitropoliti germane Tavis cnobaSi miuTiTebda: `lazia _ saqarTvelos Zveli qveyanaa~, `Zveli qarTuli miwaa~, `iveriis miwaa~ (iqve, gv. 263). bizantiur da sxva Zvel wyaroebSi istoriul saqarTvelos iverias uwodebdnen da miiCneoda, rom is Sedgeboda ori geografiuli nawilisagan qvemo iveriisagan (dasavleT saqarTvelosagan) da zemo iveriisagan (aRmosavleT saqarTvelo). zemoT aRniSnulma antioqia-ierusalimis patriarqebma _ dosiTeosma da xrisanfim XVII s-Si moiloces iveriis miwawyali da aRweres is. maT epoqaSi aRmosavelT saqarTvelo dapyobili iyo sparselebis mier (saqarTvelos patriarqi

evdemozi aRmosavleT saqarTvelos musulmanma mmarTvelma sastiki wamebiT mokla), amis gamo aRmosavleT saqarTveloSi eklesia daemcro, amitomac suverenuli dasavleT saqarTvelos qristian mefeebs imJamad, sruliad saqarTvelos mefeebad warmoedginaT TavianTi Tavi, aseve afxazeTis kaTalikosebi TavianT Tavs (musulmanTa batonobis epoqaSi) sruliad saqarTvelos kaTalikos-patriarqebs uwodebdnen, rac iyo droebiTi movlena aRmosavelT saqarTveloSi qristian xelmwifeTa taxtis aRdgenamde. Semdgom mcxeTis kaTalikoss kvlav `uxucess patriarqs~, xolo afxazeTisas `umrwmess~ uwodebdnen. aRniSnuli garemoebis gamo antioqia ierusalimeli patriarqi wers: `iberiaSi ori avtokefaluri arqiepiskoposia, romelTac qarTvelebi uwodeben kaTalikosebs. qvemo iberias, romelsac Zvelad kolxeTs da lazikas uwodebdnen, aqvs eparqiebi imereTSi, guriaSi, samegreloSi, afxazeTSi, svaneTsa da mesxeTis nawilSi. zemo da qvemo iberias Soris sazRvari aris qedi, romelic kavkasiis mTebSi iwyeba, qarTulad qulfargi ewodeba, qvemo iberiis kaTalikosi pativiT ufro metia zemo iberiis kaTalikosze,... iberebi qvemo iberiis kaTalikoss miiCneven ufros kaTalikosad, radganac mefe, e.i. imereTis Tavi, maTTan iwodeba mTeli iberiis mefeTa-mefed~ (dosiTeosi, ierusalimeli patriarqebi, Tavi V, gv. 510, wignidan: `sardeli mitropoliti maqsimi, qarTuli eklesia da misi avtokefalia. Teologia, aTeni, 1966 w.). xolo meore patriaqi xrisanfi ambobs: `...saqarTveloSi, romelsac adre iberia erqva, iyo ori avtokefaluri arqiepiskoposi, romelTac Cveulebis Tanaxmad uwodeben kaTalikosebs da ara arqiepiskoposebs. ase maT marto qarTvelebi uwodeben. amaTgan erTi, e.i. arqiepiskoposi qvemo iberiisa, iwodeba imereTis, oseTis, guriis da sruliad qvemo iberiis

unetares kaTalikosad, anu martivad, sruliad iberiis unetares kaTalikosad, rogorc ufrosi zemo iberiis kaTalikosze. xolo meore, e.i. zemo iberiisa, iwodeba qarTlis, kaxeTis, alvaneTis da sruliad zemo iberiis unetares kaTalikosad... romeli imperatoris dros, an romel krebaze gaxda is saarqiepiskoposo, Cven zustad ver davadgineT, magram 26 ivnisis svinaqsarSi vpoulobT, rom ioane, goTeTis episkoposi, xeldasxmuli iqna iberiis kaTalikosis mier, radganac romaul qveynebSi batonobda xatmebrZolTa eresi, ase rom, rogorc Cans, erekles Semdeg isavramde qvemo iberia saarqiepiskoposo gaxda...~ (dosiTeosi, ierusalimeli patriarqebi, Tavi V, gv. 510, wignidan: `sardeli mitropoliti maqsimi, qarTuli eklesia da misi avtokefalia. Teologia, aTeni, 1966 w.). berZnul-laTinuri da bizantiuri wyaroebis zemoT aRniSnuli miTiTebebidan naTlad Cans, rom wmida ninos epoqidan lazika, dasavleT saqarTvelo aRmosavleT saqarTvelosTan erTad qmnida erTian eklesias da ara or eklesias, rogorc es warmoudgenia zogierT mecniers, romelTa Sexedulebasac akritikebda iv. javaxiSvili. b. qarTuli wyaroebi _ sakiTxi, imis Sesaxeb, rom Zveli qarTuli wyaroebis Tanaxmad, dasavleT saqarTvelo gaqristianebis Tanave Sedioda zogadqarTuli eklesiis wiaRSi, mimoixila iv, javaxiSvilma, is wers: `giorgi mTawmideli da gansakuTrebiT efrem mcire, ruis-urbnisis 1103 wlis saeklesio krebis yvela sulisCamdgmeli amtkiceben, rom andria mociqulma iqadaga `yovelsa qveyanasa saqarTveloisasa~ xolo Semdeg qristianoba kvlav aRadgina wmida ninom, romlis saswaulmoqmedebam da qadagebam `miizida yoveli savseba yovlisa qarTvelTa naTesavisa~. nikoloz kaTalikosic wmida ninos saerTo mociqulad

da ganmanaTeblad sTvlida `Cven qarTvelTaisa~, erTi sityviT, andria mociqulic da wmida ninoc saerTo qarTuli eklesiis damaarseblad da mTeli eris ganmanaTleblad iyvnen cnobilni, saqarTvelos sxvadasxva nawilebis calke mqadageblebis gamoZebnis survilic ar hqoniaT, radgan isini mTliani da ganuyofeli saqarTvelos gamntkicebisa da aRorZinebisaTvis iRwvodnen~ (iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, t. III, gv. 47). ivane javaxiSvilis daskvniT, saqarTvelos eklesiaSi erTaderTi Tvalsazrisi iyo daculi, rom CamoyalibebisTanave saqarTvelos wmida eklesia Tavis iurisdiqcias avrcelebda mTeli istoriuli saqarTvelos teritoriaze, maT Soris cxadia afxazeTzec, viTarca mis ganuyofel da ZiriTad nawilze. mas Semdeg rac ruseTis imperiam XIX s-Si gaauqma eklesiis avtokefalia, farTo gasaqani mieca Teoriebs qarTuli eklesiis kidev ufro dasaknineblad, gansakuTrebiT XX s-Si aTeistebis batonobisas. am dros Camoyalibda mtkiceba, TiTqosda dasavleT saqarTvelo IV saukunidan X saukunemde 500-600 wlis ganmavlobaSi imyofeboda konstantinopolis sapatriarqos iurisdiqciaSi da mxolod X s-is Semdgom is daeqvemdebara saqarTvelos eklesiis iurisdicias. TiTqosda iqamde dasavleT saqarTveloSi arsebobda konstantinopolis iurisdiqciis qveS fazisis (foTis) samitropolitoSi Semavali rodopolisis (varcixis), saisinis (caiSis), petras (cixisZiris), ziganevis (gudayva) berZnulenovani saepiskoposoebi, aseve afxazeTis (abazgiis) avtokefaluri eklesia da TiTqosda isina gaauqma qarTulma eklesiam da maT nacvlad iq daarsa Tavisi saepiskoposoebi. aseTia amJamindeli istoriografiis zogierTi warmomadgenlis mtkiceba, rasac imeoreben afxazeTSi mokalaTebuli saeklesio separtistebic.

ivane javaxiSvili aseTi Teoriis momxreebs Semdeg Sefasebas aZlevda - `es aris qarTvel saxelovan mecnierTa mier Seqmnilisa da mTeli qarTveli erisagan Sesisxlxorcebuli Semecnebis mospoba~ (iqve, gv. 97). `saxelovan mecnierebs~ ki is uwodebda zemoT aRniSnul giorgi mTawmidels, efrem mcires, ruis-urbnisis krebis wmida mamebsa da nikoloz kaTalikoss sxva uZveles moRvaweebTan erTad. mtkiceba imisa, rom dasavleT saqarTvelo 500-600 wlis manZilze konstantinopolis iurisdiqciaSi imyofeboda ewinaaRmdegeba qarTul saeklesio istoriografiaSi miRebul debulebebs, saeklesio krebaTa dadgenilebebs, saerTod ki qarTvel wmida mamaTa, istorikosTa da mematianeTa tradiciul Tvalsazriss am sakiTxze. afxazeTis sakaTalikoso aRmocenda qarTuli eklesiis wiaRSi, qarTvel mefeTa da pirvelierarqTa nebiT eklesiis administraciuli mmarTvelobis gasaadvileblad, da is yovelTvis iyo erT-erTi administraciul - saeklesio olqi zogadqarTuli eklesiisa. g. somxuri wyaroebi _ ioane somexTa kaTalikosis cnobis Taanxmad, kirion I saqarTvelos eklesiis mamaTavari-kaTalikosi, amasTanave, iyo egrisis arqiepiskoposi. 899 wlidan somxeTis kaTalikosad dadgenili ioane werda qarTlis kaTalikos kirion I-is Sesaxeb, rom is iyo mamamTavari `iberielTa, gugarelTa da egriselTa adrindeli wesis Sesabamisad~ (ioane kaTalikosis matiane, 1912, gv. 65, wignidan p. ingoroyva, g. merCule, gv. 243). dasavleT saqarTvelos, rogorc cnobilia,kirion I kaTalikosis dros, e.i VI s-is bolosa da VII s-is dasawyisSi, egrisi ewodeboda. am epoqaSi egrisi e.i. dasavleT saqarTve-

lo, ioane somexTa kaTalikosis am cnobiT, Sedioda mcxeTis iurisdiqciaSi, radganac kirioni _ misi mamamTavari iyo da Tanac `adrindeli wesis Sesabamisad~. kirionis wina `adrindeli~ xana, cxadia unda iyos V s. da VI s-is pirveli naxevari. maSasadame, V, VI da VII ss-Si ioane kaTalikosis cnobis analizi aCvenebs, rom dasavleT saqarTvelo ara konstantinopolis aramed mcxeTis iurisdiqciaSi Sedioda. dasavleT saqarTvelosTan erTad samxreT-dasavleT saqarTveloc (lazika) gaqristianebisTanave zogadqarTul iurisdiqciaSi rom Sedioda miuTiTebs movses xorenaci (V sis avtori). is wers, rom klarjeTi (anu samxreT-dasavleT saqarTvelo), moqcia wmida ninom, romelmac iqadaga aqedan vidre kaspiis zRvipireTamde _ `sanatreli nune wavida iqedan, raTa Tavisi advilgasagebi saubriT qarTvelTa qveynis sxva kuTxeebic daemoZRvra... gavbedav da vityvi, rom nune mociquli qali gaxda, man iqadaga saxareba klarjeTidan dawyebuli vidre alanTa da kaspiis karebamde, masquTTa sazRvrebamde, rogorc amas agaTangelozi gauwyebs Sen~ (movses xorenaci, somxeTis istoria, 1984, gv. 172). maSasadame, ara marto movses xorenacis, aramed agaTangelozis cnobiTac wmida ninos uqadagnia Savi zRvidan (klarjeTidan), vidre kaspiis zRavmde (masquTebamde). aRniSnul ioane kaTalikosis, movses xorenacisa da agaTangelozis cnobebs kidev ufro amtkicebs uxtanesi. am mxriv gansakuTrebiT mniSvnelovania cnobili somexi istorikosis uxtanesis cnobebi, romelic aRwerda kavkasiis eklesiis istorias VIII-X ss. uxtanesi Tanamedrove iyo mis mier aRwerili ambebisa. uxtanesi exeba da aRwers afxazeTis eTnikur saxes, amitomac mis cnobas kidev ufro meti mniSvneloba eniWeba dasavleT saqarTvelos istoriis kvlevas.

10

kerZod, uxtanesi wmida SuSanikis Rvawlis aRweris dros ambobs _ `msgavsi gaxda nune mociqulisa, roca moefina misi qadageba mTels qarTvelTa qveyanas~ (uxtanesi, istoria gamoyofisa qarTvelTa somexTagan, 1975, gv. 201). uxtanesi `qarTvelTa qveynis~ arealSi dasavleT saqarTvelos, kerZod ki afxazeTs rom gulisxmobda, amis Sesaxeb TviTonve wers. kerZod, misi TvalsazrisiT Savi zRvis sanapiroze iberebi nabuqodonosorma daasaxla, sadac iberielebi gamravldnen, iqcnen did xalxad da maT qveyanas amJamad `afxazeTi~ ewodebao _ wers uxtanesi. maSasadame, misi aRweriT _ afxazeTi _ iverieli xalxiT iyo dasaxlebuli nabuqodonosoris epoqidan vidre uxtanesamde. kerZod, uxtanesi ase aRwers am ambavs `Zveli istorikosebis~ cnobaze dayrdnobiT: _ `iverileTa tomebis nawili nabuqodonosorma daasaxla pontos zRvis marjvena sanapiroze _ `tomi aRorZonda, gamravlda, zRvis piras aqeT-iqiT, moedo im mxares da gavrcelda somexTa da albanTa sazRvramde, Seiqmna friad mravali xalxi da im qveyanas afxazeTi ewodeba. uricxvia saxeli TviToeuli gavarisa, ... iTesles da gamravldnen da gaxda tomi, romelsac Tavis pirvel qveyanaSi iverias uwodebdnen, aq ki qarTvelni ewodebaT. tomiTac, eniTac, damwerlobiTac, mamamTavrobiTac da mefobiTac ganmtkicdnen, xolo gamohyo, gamoacalkeva da ganaSora Cvengan kirion skutrelma~ (uxtanesi, gamoyofisa qarTvelTa somexTagan, 1975, gv. 67). maSasadame, uxtanesi, IX-X ss-Ta avtori, aRwerda Tu romel qveyanas ewodeboda afxazeTi, romeli xalxiTa iyo is dasaxlebuli da Tu vin iyo maTi yvelaze gamorCeuli kaTalikosi, romelmac es xalxi ganaSora somxur eklesias. kerZod, afxazeTi, misi TqmiT, qarTvelebiT iyo dasaxlebuli, da isini kirionma ganaSora somxuri eklesiisagan. am pirvelxarisxovani wyaros miTiTebiTac kirioni iyo dasavleT saqarTvelos mamamTavari.

11

sainteresoa, ratom ar gamoiyenes uxtanesis es cnoba afxazeTis eTnikuri Semadgenlobis Sesaxeb sabWoTa epoqis istorikosebma XX s-is separatistebis mier aRZruli konfliqtebis dros. 2. cxum-afxazeTis eparqia saeklesio samarTalis mixedviT afxazeTis sakaTalikoso, istoriulad qarTuli eklesiis erT nawils warmoadgenda, romlis meore nawili iyo qarTlis sakaTalikoso. zogad qarTuli eklesiis mTlianoba miiRweoda saerTo saeklesio samarTliT, saerTo sjuliskanoniT, saerTo qarTuli saRvTismsaxuro eniT, saerTo tradiciebiTa da saqarTvelos kaTalikos-patriarqis saerTo meTaurobiT. afxazeTisa da qarTlis pirvelierarqTa Soris erTs uxucesi, xolo meores umrwemesi ewodeboda. erTian qarTul eklesiaSi wodeba `kaTalikosi~ Seesabameboda berZnuli sapatriarqoebis `mitropolitis~ wodebas. rogorc berZnuli sapatriarqos mitropolits uSualod eqvemdebarebodnen Tavisi episkoposebi, aseve qarTlis kaTalikoss eqvemdebarebodnen aRmosavleT saqarTvelos episkoposebi, xolo afxazeTis kaTalikoss dasavleT saqarTvelos episkoposebi, orive es sakaTalikoso erTiani qarTuli eklesiis mxolod saeklesio administraciuli erTeulebi (samitropolito olqebi) iyvnen. rogoc iTqva, maTi zemdgomi saeklesio instituti iyo saerTo sjuliskanonis da saeklesio samarTlis SemmuSavebeli adgilobrivi saeklesio krebebi. patriarqis movaleoba iyo uzunveleyo sruliad saqarTvelos eklesiaSi (e.i. qarTlisa da afxazeTis sakaTalikosoebSi) saerTo sjuliskanonis dacva. afxazeTisa da qarTlis kaTalikosTa monawileobiT saeklesio krebebis mier gamocemul kanonebs mTels saqarTvelo-

12

Si (cxadia afxazeTSic) savalddebulod aRsasrulebeli Zala eniWeboda (maT Soris samoqalaqo samarTlis sferoSic).mag., XVI s-is saeklesio samarTlis ZeglSi, romelsac `samarTali kaTalikosTa~ ewodeba, naTqvamia: `q. saxeliTa da RvTisaTa: me qristes mier kurTxeulman yovlisa saqarTveloisa kaTalikozman-patriarqman malaqia, me qristes mier kurTxeulman afxazeTis kaTalikozman mamaTmTavarman evdemon, davsxediT da SevkribeniT yovelni ebiskopozni afxazeTisani .....davideviT sjuliskanoni da Cvenca imisgan gamoviReviT.... da sjuliskanonica asre brZanebs~.... (qarTuli samarTlis Zeglebi, t. I. 1963, gv. 393-397). afxazeTis sakaTalikosos am saeklesio krebam sruliad saqarTvelos kaTalikos-patriarqis meTaurobiT gamosca 15 kanoni. am krebis kanonebi savaldebulod aRsasrulebeli iyo mTeli saqarTvelos teritoriaze, Tumca is afxazeeTSi iqna miRebuli da isini afxazeTis sakaTlikosos episkoposebma daamtkices, eseni iyvnen quTaTeli, genaTeli, Wyondideli, bedieli, moqveli, drandeli, cagereli, xoneli, nikorwmideli, caiSeli (CiSeli) episkoposebi. `uxuces~ pirvelierarqad anu `saqarTvelos patriarqad~, rogorc wesi ,irCevdnen mcxeTel kaTalikoss, magram gansakuTrebul SemTxvevebSi biWvinTel anu afxazTa kaTlikoss gadaecemoda es tituli (`saqarTvelos partiarqi~). 3. aTeisturi epoqis Sexedulebani afxazeTis sakaTalikosos Sesaxeb aTeistur epoqaSi, gauqmebuli iyo saqarTvelos saxelmwifoebrioba da is Seadgenda erT-erT nawils jer ruseTis Semdgom ki, sabWoTa imperiebisa. am dros ruseTis saimperatoro karma ukanonod gaauqma saqarTvelos eklesiis av-

13

tokefalia. qarTveli xalxi TiTqmis erTi saukene ibrZoda avtokefaliis dabrunebisaTvis, rac marTlac, mopovebuli iqna, magaram xalxze misi gavlenis Sesamcireblad mizanmimarTulad ayalbebdnen eklesiis istorias, raTa is calkeul nawilebad daeSalaT. Sesabamisad sabWoTa epoqis istoriografia yovelmxriv ukeTebda ignorirebas zemoT aRniSnul berZnul-laTinur, qarTul-somxur da sxva wyaroebs, romlebidanac naTlad Cans, rom dasavleT saqarTvelo gaqristianebisTanave erTiani qarTuli eklesiis nawils warmoadgenda, Tumca ki, sabWoTa epoqis istoriografiam warmoadgina dasavleT saqarTveloSi eklesiis istoriis Taviseburi sqema. v aRniSnuli istoriografiis mixedviT, TiTqosda, X smde dasavelT saqarTvelo Sedioda konstantinopolis sapatriarqos iurisdiqciaSi, TiTqosda, quTaisSi, foTsa da dasavleT saqarTvelos sxva qalaqebSi arsebobda berZnulenovani saeklesio kaTedrebi 500-600 wlis manZilze, IX-X ss-mde. v saqarTvelos eklesia `qarTuli sabWoTa enciklopediis Tanaxmad, arRvevda umTavres saeklesio kanonebs da konstantinopolis iurisdiqciaSi iWreboda: enciklopedia wers - `dasavleT saqarTveloSi gabatonda qarTuli eklesia da mRvdelmsaxurebac qarTul enaze sruldeboda, ramac didad Seuwyo xeli dasavleT saqarTveloSi `qarTizaciis process [10. qarTuli sabWoTa enciklopedia. `saq. ssr, 1981 w. gv. 61.]. v qarTuli eklesiis gabatonebamde dasavleT saqarTveloSi, Cveni istorikosebis mtkicebiT, Turme arsebobda egrisisa da afxazeTis eklesiebi, romlebic imyofebodnen konstantinopolis iurisdiqciaSi, isini Semdgom

14

gaerTianebulan konstantinopolis iurisdiqciaSive, IX sSi mcxeTis sakaTalikosos gabatonebis Sedegad konstantinopolis sapatriarqos daukargavs mTeli dasavleT saqarTvelos momcveli es mniSvnelovani samitropolitoebi da saepiskoposoebi. sabWoTa istorikosi wers: v Tu rogori reaqciuli iyo qarTuli eklesiis es prozelitizmi anu konstantinopolis sapatriarqos iurisdiqciaSi SeWra amis Sesaxeb Cveni oficialuri istoriografia wers: v qarTvelebi aqedan sdevnian berZnul enas, berZnul viwro erovnul kulturas, SemoaqvT da avrceleben sakuTar, qarTul enas, qarTul RvTismsaxurebas da qarTul saeklesio-samonastro wesebs. qarTul kulturas Tan mohqonda qarTuli politikuri Segneba da ideali, ase rom mcxeTa jer enobrivad (eTnikur elementebze dayrdnobiT) SeiWra lixT-imereTSi, xolo Semdeg, rogorc Cans, es saintereso formula wamoayena Tavisi organizaciuli gabatonebis dasafuZneblad - qarTlia iq, sadac mRvdelmsaxureba qarTul enazea (mxolod kvirieleisoni SeiZleba berZnulad). mironis kurTxeva qarTls ganeweseba. maSasadame, qarTls nakurTxi mironi savaldebuloa yvela im eklesiisaTvis, sadac mRvdelmsaxureba qarTul enazea. v cxadia, mcxeTis sakaTalikosos mxriv es aris kanonikuri safuZvlebis dacviT konstantinopolis sapatriarqos winaaRmdeg mimarTuli brZola lixT-imereTis eklesiaze organizaciulad gabatonebis mizniT [T. papuaSvili. adrefeodaluri xanis qarTuli literatura da saistorio mwerloba. saqarTvelos istoriis narkvevebi. t. II, Tbilisi, 1973, gv. 574-601.].

15

v `es saeklesio reforma, n. berZeniSvilis varaudiT, sabolood X s-Si sruldeba [saqarTvelos istoriis narkvevebi. t. II, gamomcemloba sabWoTa saqarTvelo, Tbilisi 1973, gv. 427.]. saerTaSoriso konferenciaze, romelic saqarTveloSi qristianobis oc saukunes eZRvneboda, istoriis institutis direqtori d. musxeliSvili wardga moxsenebiT, `qarTuli eklesia da saxelmwifo teritoria Sua saukuneebSi~, sadac brZana: `qarTuli eklesiis kulturul-ideolo-giuri prozelitizmi winaswar qmnida mkvidr niadags politikuri procesebis warmatebiT ganviTarebisaTvis~. (d. musxeliSvili, 2005, gv. 33). sabWoTa epoqis istorikosebi dasavleT saqarTvelos iurisdiqciasTan dakavSirebiT eyrdnobian mxolod e.w. `noticiebs~ (konstantinopolis sapatriarqos saepiskoposoTa nusxebs). rac sakmarisi ar aris, radganac noticiebSi marTalia CamoTvlilia lazikis saepiskoposoebi, magram ar aris miTiTebuli maTi adgilmdebareoba. magaliTad, miTiTebulia fasidis samitropolitos rodopolisis, saisinis, petrasa da ziganas kaTedrebis Sesaxeb, magram ar aris miTiTebuli konkretulad sad mdebareobdnen es saepiskoposo qalaqebi. es kaTedrebi sad mdebareobdnen trapezuntis regionSi Tu sxvagan sadavoa bolo ori saukunis manZilze. kerZod, saerTaSorisod aRiarebuli mecnieri profesori n. adonci, Tavis mravalricxovan SromebSi erTmniSvnelovnad miuTiTebda, rom lazikis kaTedrebi mdebareobdnen trapezunt arzrum - ziganas regionSi, romelsac lazika erqva. miuxedavad amisa, qarTul sabWoTa istoriografiaSi wyaros pirdapiri miTiTebis gareSe damkvidr-

16

da Tvalsazrisi, rom aRniSnuli kaTedrebi mdebareobdnen dasavleT saqarTveloSi. es mosazreba amJamad kvebavs sxvadasxva separatistul dajgufebebs. maSin, roca qarTuli, somxuri, berZnul-laTinuri da bizantiuri wyaroebi sxvas miuTiTeben iseve, rogorc monacemebi kulturis sferodan.
4. dasavleT saqarTvelos saeklesio kultura I aTaswleulSi dasavleT saqarTvelos saeklesio kultura I aTaswleulSi qarTulia da ara bizantiuri. cnobili istorikosi n. lomouri darwmunebulia, rom dasavleT saqarTvelo `yvela arsebul wyaroTa mowmobiT, vidre IX s.-mde rCeboda eklesiurad konstantinopolis patriarqze daqvemdebarebulad~. (n. lomouri, saqarTvelosa da bizantiis kulturul urTierTobaTa zogierTi aspeqti, kavkasiuraxloaRmosavluri krebuli, XIV, 2011, gv. 124). miuxedavad aseTi Sexedulebisa, is ver gaeqca faqtebs da aRiarebs, rom dasavleT saqarTveloSi am periodis qristianuli kultura qarTulia da ara bizantiuri. Tu dasavleT saqarTvelo IV saukunidan IX saukunemde TiTqmis 500 wlis manZilze konstantinopolis iurisdiqciaSi imyofeboda es faqti unda aesaxa saeklesio arqiteqturasa da kulturas. sabednierod, dasavleT saqarTvelos saeklesio arqiteqtura da qristianuli kultura miuTiTebs ara am regionis bizantiuri eklesiis wiaRSi yofnis Sesaxeb aramed qarTulisa. damaxasiaTebeli arqiteqturuli elementebiT dasavleT saqarTvelos bazilikebi (biWvinTa, cixisZiri, noqalaqevi, sefieTi) eTanadebian zogadqarTul saeklesio stils da ara bizantiurs. kerZod n. lomouri amis Sesaxeb wers

17

1) samnaviani bazilikebi saqarTveloSi gansxvavdebian bizantiurisagan, radganac maT arqiteqturul saxes aqvT bizantiurisagan gansxvavebuli mkveTrad gamoxatuli Tavisebureba da gansxvavdebian am ti pis saydrebis klasikuri nimuSisagan (mag. Sua navi SedarebiT moklea, ara aqvs svetebis rigi, gverdiTi navebi viwroa da sxva). `niSandoblivia, rom CamoTvlili elementebi mJRavndeba dasavleT saqarTvelos bazilikebzec (biWvinTa, cixisZiri, noqalaqevi, sefieTi)... ufro metic, samnaviani bazilikis aseTi Taviseburebebi axasiaTebs cixisZirSi (anu Zvel petraSi) gamovlenil eklesiebsac~ (iqve, gv. 124) 2) samnaviani bazilikebis garda saqarTveloSi Camoyalibda ugumbaTo taZris sruliad gansxvavebuli saxeoba e.w. `sameklesiani bazilikebi~ (erT bazilikaSi moqceulia sami navi, romelic erTmaneTisagan gayofilia kedlebiT, samive navs aqvs sakuTari sakurTxeveli da aqvs sxva originaluri niSnebi, ucnobi bizantiuri arqiteqturisaTvis. `aseTi `sameklesiani bazilikebi~ erTdroulad gamoCnda aRmosavleT saqarTveloSi da Zveli afxazeTis teritoriazedac _ Zveli gagris eklesia~ (iqve, gv. 125). 3) `TiTqmis srul damoukideblobas bizantiuri saeklesio xuroTmoZRvrebisagan amJRavneben centralur-gumbaTovani taZrebi, romelTac v. beriZis sityviT ganvles ganviTarebis Taviseburi gza, martividan rTulisaken, Zveli gavazisa da Tbilisis qvaSveTis ubralo tetrakonqidan mcxeTis jvrisa da misi ti pis rTuli aRnagobas Zeglebamde. es ti pi aris qarTuli xuroTmoZRvrebis originaluri qmnileba, romelic Semdgom somxeTSic gavrcelda, magram bizantiis sxva provinciebSi mas ar eZebneba paralelebi. maT winamorbeds saqarTveloSi warmoadgens sacxovrebeli nagebobebis darbazuli forma. am ti pis nagebobebia atenis sioni qarTlSi,

18

Zveli SuamTa kaxeTSi, martvilis RvTismSoblis taZari odiSSi, Camusi taoSi~ (iqve, gv. 125) e.i. martvilis taZari qarTuli da ara bizantiuri stilisaa. 4) `damoukidebeli arqiteqturuli mimarTuleba~ damaxasiaTebeli iseTi taZrebisTvis, rogoricaa sveticxoveli, bagrati, alaverdi, iSxani, bana, xaxuli da a.S. yvela amaTi safuZveli iyo, agdilobrivi, saukuneTa ganmavlobaSi TandaTan SemuSavebuli erovnuli warmomavlobis Taviseburebani. es daskvna vrceldeba afxazeTSi agebul iseT eklesiebze, rogoricaa bzifis, anakofiis, lixnis, moqvis, gagris eklesiebi~ (iqve, gv. 125). e.i. bagratis, bzifis, anakofiis da sxva dasavleT saqarTvelos taZrebi `saukuneTa ganmavlobaSi SemuSavebuli erovnuli arqiteqturuli Taviseburebani~ yofila. amiT isini gansxvavdebian bizaniurisagan. arqiteqturulad dasavleT da aRmosavleT saqarTvelos saeklesio xelovneba erT mTlianobas warmoadgenda, rac Sedegi iyo erTiani qarTuli saeklesio iurisdiqciisa. maSasadame arqiteqturuli faqtebiT dasturdeba Zvel qarTvel mematianeTa cnobebi, rom dasavleT saqarTvelo ar yofila bizantiur saeklesio iurisdiqciaSi. amas miuTiTebs biWvinTis, cixisZiris, noqalaqevis, sefieTis, gagris, martvilis, bagratis, bzifis, lixnis, moqvis da sxva saeklesio arqiteqtura. biWvinTis mozaikis Sesaxeb igive SeiZleba iTqvas. is `ar naxulobs arsad analogs garda saqarTvelosi, rac aZlevs mkvlevarebs safuZvels es mozaika miakuTvnon am dargis adgilobriv skolas.~ (iqve, gv. 123) es saeklesio xelovneba ar adasturebs im Tvalsazriss TiTqosda afxazeTis biWvinTaSi iyo bizantieli episkoposis rezidencia. adgilobrivi kulturis elementebi dadasturda biWvinTis eklesiis nangrevebSi~ (IV_VI ss.) mxedvelobaSia

19

mozaikebi, romelnic avlenen adgilobriv xelovnebasTan mWidro kavSirs~ (iqve, gv. 123) sinamdvileSi bizantiuri saepiskoposo kaTedra da romauli garnizonebi idga trapezuntis regionSi mdebare pitiapitiuntSi, xolo afxazeTis biWvinTa Tavidanve qarTuli politikuri da kulturuli sivrcis nawili iyo . maSasadame, dasavleT saqarTvelo berZnul-laTinuri, qarTuli da somxuri wyaroebis mixedviT saqarTvelos eklesiis iurisdiqciaSi Semaval erT-erT olqs Seadgenda misi gaqristianebis Tanave, rogorc iTqva,amas miuTiTebs: berZnul-laTinuri da bizantiuri wyaroebidan_ gelasi kesarielis, gelasi kvizikelis, lazikis mitropolit germanes, antioqia-ierusalimis patriarqebis dosiTeosisa ( #&),.1) da qrisanTos (35)&67,) cnobebi da sxva. qarTuli wyaroebidan _ ruis-urbnisis saekelsio krebis dadgenileba, qarTlis cxovreba, sxva qarTuli matianeebi, giorgi mTawmidelis, efrem mciris, nikoloz kaTalikosisa da sxvaTa cnobebi. somxuri wyaroebidan _ agaTangelozis, movses xorenacis, uxtanesisa da ioane kaTalikosis cnobebi. sabolood, kidev erTxel unda iTqvas, rom aRniSnuli qarTuli, berZnul-romauli da somxuri wyaroebi erTmniSvnelovnad miuTiTeben dasavleT saqarTveloSi qarTuli eklesiis iurisdiqciis Sesaxeb. samwuxarod, arcerT am wyaros, zogierTi qarTveli istorikosi yuradRebas ar aqcevs da interesis sfero mxolod konstantinopolis sapatriarqos saepiskoposoTa nusxebiT e.w. noticiebiT amoiwureba, romelebSic dasaxelebuli lazeTis eparqiis saepiskoposoebs ratomRac dasavleT saqarTveloSi aTavseben. noticiebSi, cxadia, ar aris araviTari miTiTeba maTi adgilmebareobis Sesaxeb. mag., sad mdebareobda rodopoli-

20

si? trapezuntis regionSi Tu varcixesTan? am sakiTxis Sesaxeb saukunovani kvleva-Zieba grZeldeba. mag., rogorc iTqva, iseT cnobili istorikosi rogoric iyo n. adonci am saepiskopososa (da aseve, fazisis samitropolitos sxva saepiskoposoebs) aTavsebda tarpezuntis regionSi is miiCnevda, rom yovelTvis aq mdebareobda istoriuli lazika. da is Sedioda konstantinopolis sapatriarwos iurisdiqciaSi. amasve, rom fiqrobdnen konstantinopolis sapatriarqoSi es Cans, XX s-is pirveli naxevris aTenSi dabeWdili berZnuli rukidan, roemlic Tan erTvis amas. am rukaze naTlad Cans, rom magaliTad, rodopolisis cnobili eparqia mdebareobda trapezuntis regionSi da moicvada mTian regions rizes samxreTidan vidre ziganas (gumuSxanes) uReltexilamde. samwuxarod, sabWoTa saistorio skolis gavleniT, bolo wlebSi, Tavis bolo nakvlevebSi, iseT cnobil mkvlevars, rogoric aris daruzesi, miuCnevia, rom TiTqosda, konstantinopoli Tavis iurisdiqcias dasavleT saqarTveloSi axorcielebda X s-is dasawyisamde (879-907 wlamde), magram es ase rom ar iyo Tundac giorgi merCulis cnobidanac Cans, romlis mixedviTac wmida grigol xanZTeli afxazeTSi daaxl. 826 wels Cavida da mas iq araviTari berZnuli kaTedra ar daxvedria, piriqiT, es miwa-wyali iyo qarTuli eklesiis zrunvis areali. zemoT moyvanilidan gamomdinare unda davaskvnaT: afxazeTis sakaTalikoso, istoriulad qarTuli eklesiis erT nawils warmoadgenda, romlis meore nawili iyo qarTlis sakaTalikoso.

21

5. araswori Sexeduleba saqarTvelos eklesiidan afxazeTis sakaTalikosos gamoyofis Sesaxeb XVI s.-is Semdeg sabWoTa epoqis samecniero wreebis gavleniT amJamadac danergilia Tvalsazrisi, TiTqosda Sua saukuneebSi afxazeTis sakaTalikoso gamoeyo saqarTvelos eklesias da amis Sedegad moi pova misma kaTalikosma sakuTari episkoposebis kurTTxevisa da dadgenis ufleba, magaliTad mkvlevari g.kalandia wers Tavisi naSromis rusul reziumeSi: - `abxazskii katolikosat otdelilsia ot cerkvi gruzii~ (g.kalandia,odiSis saepiskoposoebi, 2004, gv. 272). princi pulad araswori Sexedulebaa. saqme isaa, rom afxazeTis sakaTalikosos ar SeeZlo gamoyofa saqarTvelos eklesiisagan, im mizezis gamo, rom TviTonve warmoadgenda saqarTvelos eklesias, qarTul eklesias. rogorc adamianis romelime organos ar SeuZlia adamianisagan gamoyofa da damoukidebeli arseboba, aseve ar SeeZlo Sua saukuneebSi afxazeTis eklesias saqarTvelos eklesiisagan gamoyofa, radganac TviTonve warmoadgenda saqarTvelos eklesias - aRmosavleT saqarTvelos musulmanTagan dapyrobos Semdeg, XVII saukunedan, afxazeTis sakaTalikosom Tavis Tavze aiRo saqarTvelos eklesiis xelmZRvanelobis funqcia. es iyo rTuli procesi, romelic aRwerilia qvemoT. rogorc iTqva, afxazeTis sakaTalikoso, istoriulad qarTuli eklesiis erT nawils warmoadgenda, zogad qarTuli eklesiis mTlianoba miiRweoda saerTo saeklesio samarTliT, saerTo sjuliskanoniT, saerTo qarTuli saRvTismsaxuro eniT, saerTo tradiciebiTa da saqarTvelos kaTalikos-patriarqis saerTo meTaurobiT. afxazeTisa da qarTlis sakaTalikosoebis pirvelierarqTa Soris erTs uxucesi, xolo meores umrwemesi ewodeboda.

22

erTian qarTul eklesiaSi wodeba `kaTalikosi~ Seesabameboda berZnuli sapatriarqoebis `mitropolitis~ wodebas. rogorc berZnuli sapatriarqos mitropolits uSualod eqvemdebarebodnen Tavisi episkoposebi, aseve qarTlis kaTalikoss eqvemdebarebodnen aRmosavleT saqarTvelos episkoposebi, xolo afxazeTis kaTalikoss dasavleT saqarTvelos episkoposebi, orive es sakaTalikoso erTiani qarTuli eklesiis mxolod saeklesio administraciuli erTeulebi(samitropolito olqebi) iyvnen. rogoc iTqva, maTi zemdgomi saeklesio instituti iyo saerTo sjuliskanonis da saeklesio samarTlis SemmuSavebeli adgilobrivi saeklesio krebebi. patriarqis movaleoba iyo uzunveleyo sruliad saqarTvelos eklesiaSi (e.i.qarTlisa da afxazeTis sakaTalikosoebSi) saerTo sjuliskanonis dacva. afxazeTisa da qarTlis kaTalikosTa monawileobiT saekl e s i o k re b e b i s m i e r g am o c e m u l k a n o n eb s m T e l s saqarTveloSi(cxadia afxazeTSic) savalddebulod aRsasrulebeli Zala eniWeboda (maT Soris samoqalaqo samarTlis sferoSic). mag.XVI saukunis saeklesio samarTlis ZeglSi,romelsac `samarTali kaTalikosTa~ewodeba, naTqvamia:`q.saxeliTa da RvTisaTa:-me qristes mier kurTxeulman yovlisa saqarTveloisa kaTalikozman-patriarqman malaqia,me qristes mier kurTxeulman afxazeTis kaTalikozman mamaTmTavarman evdemon,-davsxediT da SevkribeniT yovelni ebiskopozni afxazeTisani .....davideviT sjuliskanoni da Cvenca imisgan gamoviReviT....da sjuliskanonica asre brZanebs....~(qarTuli samarTlis Zeglebi,t.I.1963,gv.393-397). afxazeTis sakaTalikosos am saeklesio krebam sruliad saqarTvelos kaTalikos-patriarqis meTaurobiT gamosca 15

23

kanoni. am krebis kanonebi savaldebulod aRsasrulebeli iyo mTeli saqarTvelos teritoriaze,Tumca is afxazeeTSi iqna miRebuli da isini afxazeTis sakaTlikosos episkoposebma daamtkices, eseni iyvnen quTaTeli, genaTeli, Wyondideli, bedieli, moqveli, drandeli, cagereli, xoneli, nikorwmideli, caiSeli (CiSeli) episkoposebi. `uxuces~ pirvelierarqad anu `saqarTvelos patriarqad~, rogorc wesi ,irCevdnen mcxeTel kaTalikoss, magram gansakuTrebul SemTxvevebSi biWvinTel anu afxazTa kaTlikoss gadaecemoda es tituli (`saqarTvelos partiarqi~). magaliTad Sah-abasis Semosevebis Semdeg (XVII saukunesa da XVIII s. I naxevarSi) aRmosavleT saqarTvelos samefoebma dakarges suvereniteti (musulmanuri mmarTvelobis qveS moeqcnen),xolo dasavleT saqarTvelo Zveleburad marTlmadidebel mefe-mTavarTa mier imarTeboda. am faqtma gazarda dasavleT saqarTvelos mmarTvelTa (mefeTa da kaTalikosTa) avtoriteti, rac maT titulaturazec aisaxa-afxazeTis kaTalokosTa titulaturaSi gamoCnda tituli `saqarTvelos patriarqi~, magaliTad, XVIII s-is afxazeTis kaTalikosi grigoli Tavis mier gamocemuli dokumentebs xels awers ase _ `grigol mwyemsi qrites mier yovlisa saqarTveloisa kaTalikosi~ (`qarTuli samarTlis Zeglebi~, III, gv. 675); aseve zogierTi sxva afxazeTis kaTalikosic Tavis Tavs saqarTvelos patriarqs uwodebda XVII s-is bolosa da XVIII s-is dasawyisSi, anu is ara mxolod afxazeTis aramed saruliad saqarTvelos uxucess pirvelierarqad Tvlida Tavis Tavs. es faqti asaxulia ucxour wyaroebSic. ucxouri wyaroebis Tanaxmad am epoqaSi afxazeTis kaTalikosi sruliad saqarTvelos (iberiis) uxuces (upirates) pirveliararqad

24

iTvleboda,magaliTad antioqia-ierusalimis patriarqi dosiTeosi(XVII s.) amis Sesaxeb werda _ _ `iberiaSi ori avtokefaluri arqiepiskoposia, romelTac qarTvelebi uwodeben kaTalikosebs. qvemo iberia, romelsac Zvelad kolxeTs da lazikas uwodebdnen, aqvs eparqiebi imereTSi, guriaSi, samegreloSi, afxazeTSi, svaneTsa da mesxeTis nawilSi. zemo da qvemo iberias Soris sazRvari aris qedi, romelic kavkasiis mTebSi iwyeba, qarTulad qulfargi ewodeba, qvemo iberiis kaTalikosi pativiT ufro metia zemo iberiis kaTalikosze, radganac is ukve isavrosis dros, 720 wels, kaTalikosi iyo qvemo iberiisa ... iberebi qvemo iberiis kaTalikoss miiCneven ufros kaTalikosad, radganac mefe, e.i. imereTis Tavi, maTTan iwodeba mTeli iberiis mefeTa-mefed~ (dosiTeosi, ierusalimeli patriarqebi, Tavi V, gv. 510, wignidan: `sardeli mitropoliti maqsimi, qarTuli eklesia da misi avtokefalia. Teologia, aTeni, 1966 w.). das. saqarTvelos eklesias ucxoelebi uwodebdnen `qvemo iberiis eklesias~. ix. sardeli mitropoliti maqsimi, saqarTvelos eklesia da misi avtokefalia `Teologia~, aTeni, 1966 saqarTvelos anu iberiis samefos mTlianoba daarRvia Tavdapirvelad VI s.-Si sparsTa,xolo VII s.-Si arabTa Semoseveba, amis Sedegad VIII s-dan saqarTvelos kuTxeebSi Camoyalibda regionaluri qarTuli saxelmwifoebi. erTerTi aseTi iyo afxazTa samefo. VIII saukunis II naxevarSi Seqmnil `afxazTa samefoSi~ Sevida da misi ZiriTadi nawili gaxda iberiis samefos yofili teritoriebi dasavleT saqarTveloSi _ egrisi, guria, Takveri, argveTi, svaneTi, amitomac afxazTa samefos VIII-X saukuneebSi `qvemo iberias~ uwodebdnen. arsebobda ori iberia: zemo iberia _ anu aRmosavleTi saqarTvelo da `qvemo iberia~ _ anu dasavleTi saqarTvelo.

25

saerTod, IV s-danve dasavleT saqarTvelo (qvemo iberia) mcxeTis anu erTiani iberiis eklesiis iurisdiqciaSi Sedioda IV s-danve. amis Sesaxeb wers ruis-urbnisis kreba: (wmida ninom moaqcia yoveli savseba yovelTa qarTvelTa naTesavisa mcxovrebni rogorc aRmosavleTSi ise dasavleTSi, amave krebis gansazRvrebiT andria mociqulma saxareba iqadaga yovelsa qveyanasa saqarTveloisasa, somxuri saeklesio wyaroebic aRniSnaven, rom dasavleT saqarTvelo imyofeboda mcxeTis saeklesio iurisdiqciaSi. magaliTad, am wyaroebSi aRiniSeneba rom kirioni qarTlis kaTalikosi VI s-is bolosa da VII s-is dasawyisSi marTavda dasavleT saqarTvelos eparqiebsac. kirioni, `egrisis, gugarqisa da qarTlis arqiepiskoposad anu kaTalikosad iyo nakurTxi `winandel wesTa Tanaxmad~ (ioane drasxanakerteli, `somxeTis istoria~, gv. 10). meore ierusalimeli p atriarqi x risanfi ambobs: `...saqarTveloSi, romelsac adre iberia erqva, iyo ori avtokefaluri arqiepiskoposi, romelTac Cveulebis Tanaxmad uwodeben kaTalikosebs da ara arqiepiskoposebs. ase maT marto qarTvelebi uwodeben. amaTgan erTi, e.i. arqiepiskoposi qvemo iberiisa, iwodeba imereTis, oseTis, guriis da sruliad qvemo iberiis unetares kaTalikosad, anu martivad, sruliad iberiis unetares kaTalikosad, rogorc ufrosi zemo iberiis kaTalikosze. xolo meore, e.i. zemo iberiisa, iwodeba qarTlis, kaxeTis, alvaneTis da sruliad zemo iberiis unetares kaTalikosad... romeli imperatoris dros, an romel krebaze gaxda is saarqiepiskoposo, Cven zustad ver davadgineT, magram 26 ivnisis svinaqsarSi vpoulobT, rom ioane, goTeTis episkoposi, xeldasxmuli iqna iberiis kaTalikosis mier, radganac romaul qveynebSi batonobda xatmebrZolTa eresi, ase rom, rogorc Cans, erekles Semdeg isavramde qvemo iberia

26

saarqiepiskoposo gaxda...~ (dosiTeosi, ierusalimeli patriarqebi, Tavi V, gv. 510, wignidan: `sardeli mitropoliti maqsimi, qarTuli eklesia da misi avtokefalia. Teologia, aTeni, 1966 w.). es ierusalimeli patriarqebi XVII saukuneSi cxovrobdnen. XVI I I sauk unis I I nax e v arSi a Rsdg a aRmosa vleT saqarTveloSi saxelwifoebrivi suvereniteti da samefo taxti kvlav marTlmadidebelma xelmwifeebma daiWires,am faqta Zveli avtoriteti daubruna mcxeTel kaTalikoss,da is Zveleburad `uxuces~,pirvelpatriarqad iqca qarTul saeklesio samyaroSi. es faqti saeklesio samarTlis sferoSic aisaxa,magaliTad afxaz kaTalikosTa taxtze mjdomi wm. dosiTeos quTaTelis dros anton kaTalikosis dikasteriis(saeklesio sasamarTlos) samarTalis sferoSi Sedioda aRmosavleTTan erTad dasavleT saqarTveloc (mitropoliti anania jafariZe, saqarTvelos saeklesio krebebi, 2003, t. III. gv. 7-9). samarTlebrivad da admisistraciulad XVIII s-is bolos dosiTeos quTaTelis dros iseve, rogorc yovelTvis IV s-dan saqarTvelos eklesia erTiani iyo. XIX s.-Si mTeli es sistema moiSala,radganac saqarTvelos eklesiis avtokefalia gaauqma ruseTis saimperatoro xelisuflebam. 1917 wlis ruseTis Tebervlis revoluciis Semdeg ruseTis mTavrobam (1917 wlis 25 ivliss ministrTa Tavmjdomare a. kerenskisa da uwmidesi sinodis oberprokuroris a. kartaSevis xelismoweriT) daubruna saqarTvelos eklesias avtokefalia, romelic iqamde 1917 wlis (12) 25 martis aqtis safuZvelze aRdgenilad gamoacxades saqarTvelos eklesiis mRvdelmTavrebma da mrevlma (iqve, t. III, gv. 121).

27

avtokefaliis gamocxadebis Semdeg saeklesio krebam eklesiis pirvelierarqs aRudgina sruliad saqarTvelis kaTalikos partiarqis tituli,maSasadame is aerTianebda saukunis manZilze ukve ar arsebuli(gauqmebuli)qarTlisa da afxazeTis sakaTalikosoebs da mas ukve uSualod eqvemdebareboda dasavleT da aRmosavleT saqarTvelos episkoposebi. amis Semdeg tituli mitropoliti aRniSavda mxolod pativs episkoposisa da ara ierarqiul Tanammdebobas. amJamad es tituli mxolod saepiskoposo jildos warmoadgens. Sesabamisad cxum-afxazeTis eparqiis mmarTvelis Tanamdebobrivi tituli aris episkoposi da mas RvawlisaTvis SesaZloa jildos saxiT ropolitis wodeba. 1917 wlis saeklesio krebis mier saqarTvelos patriarqs mieniWa ufleba mudmivad an droebiT marTavdes romelime eparqiasac.1917-18 wlebis krebebma mas samarTavad gadasca mcxeTa-Tbilisis eparqia,xolo 2010 wlis krebam(wm.sinodma) samarTavad gadasca cxum-afxazeTis eparqia(amasTanave cxumafxazeTis eparqias uwoda biWvinTisa da cxum-afxazeTis eparqia). (sxvadasxva wlebSi saqarTvelos patriarqebi sxva eparqiebsac marTavdnen,mag.manglisisa,quTaisisa da sxva). Sesabamisad amJamad saqarTvelos pqtriarqi ase iwodeba`uwmidesi da unetaresi sruliad saqarTvelos kaTalikospatriarqi,mcxeTa Tbilisis mTavarepiskoposi,biWvinTisa da cxum-afxazeTis mitropoliti,didi meufe mamai Cveni ilia~. eboZos mTavarepiskoposis anda mit-

28

6. afxazeTis sakaTalikoso _ saqarTvelos sapatriarqos erT-erTi struqturuli nawili wyaroTa cnobiT, saqarTvelos sapatriarqos iurisdiqciaSi Sedioda: a. aRmosavleT saqarTvelo b. dasavleT saqarTvelo; g. samxreT saqarTvelo da marTlmadidebluri somxeTi; d. Crdilo kavkasia da hereT-albaneTi; a. aRmosavleT saqarTvelos eparqiebi imarTeboda qarTlis kaTalikosis mier, romelsac rogorc wesi, eniWeboda tituli `sruliad saqarTvelos patriarqi~, is iyo sruliad saqarTvelos eklesiis uzenaesi mmarTveli. b. dasavleT saqarTvelos saepiskoposoebis samarTavad, rogorc iTqva, Camoyalibda afxazeTis sakaTalikoso, romelSic Sedioda biWvinTis, moqvis, drandis, bediis, Wyondidis, quTaisisa da sxva saepiskoposoebi. g. samxreT saqarTvelosa da somxeTSi saqarTvelos sapatriarqos mravali eparqia da saepiskoposo gaaCnda - awyuris, kumurdos, banas, iSxanis, arzrumis, anisis, yarsis, valaSkertisa da sxva saepiskoposoebi. maT daemata da TandaTan Camoyalibda aseve `somxiTis samitropolito~. d. Crdilo kavkasiisa da hereT-albaneTis eparqiebis marTvisaTvis saqarTveloSi Camoyalibda samitropolito erTeuli, romelsac xunZeTis sakaTalikoso ewodeboda, xunZeTis kaTalikosis oqropiris saxeli Semogvinaxa sinas mTis qarTuli monastris aRapebma (rogorc iTqva, wodeba kaTalikosi igivea, rac arqiepiskoposi da mitropoliti bizantiuri eklesiisa. amitomac ewodeboda qarTul wyaroebSi magaliTad, kvi prosis arqiepiskoposs- `kvi prosis kaTalikosi~).

29

saqarTvelos sapatriarqos erT-erTi struqturuli nawilis - xunZeTis sakaTalikosis iurisdiqcia moicavda Crdilo kavkasias, daRestansa da aseve hereT-albaneTis erT nawils (ix. saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria, II, 1998, gv. 214). masSi Sedioda anwuxis, waxuris, xunZeTisa da sxva saepiskoposoebi. maSasadame, saqarTvelos sapatriarqoSi Sedioda misi struqturuli erTeulebi - qarTlis, afxazeTisa da xunZeTis sakaTalikososebi da aseve somxiTis samitropolito. Sesabamisad, saqarTvelos sapatriarqoSi iurisdiqciaSi Sedioda vrceli teritoria Crdilo kavkasia kafadan (Teodosiopol yirimis naxevakunZulidan) _ albaneTamde, vanis tbidan (valaSkertidan) arzrumamde (iqve, gv. 215-228). rogorc vTqviT, saqarTvelos patriarqi imave dros atarebda qarTlis kaTalikosis tituls, radganac is erdrulad ori saeklesio taxtis mflobeli iyo, warmoadgenda sruliad saqarTvelos eklesiis meTaursa da aseve misi erTerTi nawilis - qarTlis sakaTalikosos meTaurs, amis gamo mas `uxucesi~, xolo saqarTvelos sapatriarqos meore nawilis- afxazeTis sakaTalikosos meTaurs `umrwemesi~ anu umcrosi ewodeboda. saqarTvelos sapatriarqoSi, rogorc adre aRvniSneT, Sedioda agreTve somxiTis samitropolito. somxiTis mitropoliti uSualod eqvemdebareboda qarTlis kaTalikoss. xolo sapatriarqoSi aseve Semavali Crdilo kavkasiis qristianebi da Crdilo kavkasiaSive mdebare xunZeTis kaTalikosi uSualod saqarTvelos patriarqs eqvemdebareboda. aseTi saxe eqneba:
147

aRniSnulTa

gamo saqarTvelos sapatriarqos struqturas grafikulad

30

31

sarCevi
istoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1 wyaroebis mimoxilva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 2 cxum-afxazeTis eparqia saeklesio samarTalis mixedviT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 3 aTeisturi epoqis Sexedulebani afxazeTis sakaTalikosos Sesaxeb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 4. dasavleT saqarTvelos saeklesio kultura I aTaswleulSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 5. araswori Sexeduleba saqarTvelos eklesiidan afxazeTis sakaTalikosos gamoyofis Sesaxeb XVI s-is Semdeg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 6. afxazeTis sakaTalikoso _ saqarTvelos sapatriarqos erT-erTi struqturuli nawili . . . . . . 29

32