mitropoliti anania jafariZe

abazgiis eparqia

Tbilisi 2012

mitropoliti anania jafariZe

abazgiis eparqia XX s.-Si qarTul istoriografiaSi Camoyalibda Tvalsazrisi, romlis mixedviTac afxazeTis sakaTalikosi Camoyalibda ara qarTuli eklesiis wiaRSi, aramed konstantinopolis sapatriarqos - abazgiisa da lazikis eparqiebis gaerTianebis Sedegad. es daskvna ewinaaRmdegeba ZvelqarTul saeklesio wyaroebs am sakiTxTan dakavSirebiT (magaliTad cnobas -`aman bagrat (qarTvelTa mefem) ganaCina kaTalikosi afxazeTs~, aseve ruis-urbnisis saeklesio krebis mier gamocemuli `Zeglisweris~ cnobebs da sxv.). am mizezis gamo aRniSnuli mkvlevarebi undoblobas ucxadeben qarTul wyaroebs da, rogorc isini acxadeben, TavianT mosazebas amyareben bizantiur wyaroebze. ganvixiloT Sesabamisi bizantiuri wyaroebi, kerZod ki konstantinopols sapatriarqos saepiskoposoTa nusxebi (noticiebi) da prokofi kesarielis cnobebi (radganac, rogorc iTqva, qarTveli mkvlevarebi maT asxeleben wyaroebad abazgiis eparqiis Sesaxeb msjelobisas). Cvenamde moRweul yvela noticiaSi `abazgiis eparqiis~ sakiTxi dakavSirebulia `sebastopolis avtokefaliasTan~, sebastopolis (sebastopolisis, sebastupolis) avtokefaluri saarqiepiskoposo naxsenebia sul oTx noticiaSi.

am oTxi noticiidan 2 noticiaSi (VI-sa da VIII-Si) sebastopolis avtokefalia Sedis `amasiis eparqiaSi~, xolo darCenil 2 noticiaSi (I-sa da VII-Si) sebastopolis avtokefalia Sedis `abazgiis eparqiaSi~ (georgika, IV, naw. II. gv.120-141). am Seusabamobis gamo mecnierTa winaSe daisva sakiTxi, sinamdvileSi romel eparqiaSi Sedioda sebastopolisis avtokefaluri saarqiepiskoposo - abazgiis eparqiaSi Tu amasiis eparqiaSi? TavisTavad sebastopolisi iyo sakmaod cnobili cixesimagre, sadac bizantiuri samxedro danayofi idga, amitomac is naxsenebia aseve sxva wyaroSi, kerZod, V s-is samoxeleo CamonaTvalis siaSi ( !"#"#$%&#'(#"$)*+. % !"#"#$%&#'(#"$)*,Si aRniSnulia, rom sebastopolsa da pitiuntSi Tavisi jarebi ganlagebuli hyavda armeniis dukas. bizantiis imperiam Tavis mier dapyrobil armeniasa da pontospireTSi Camoayaliba samxedro olqi, romlis meTaursac mieniWa tituli `armeniis duka~ (Dux). !"#"#$%&#'(#"$)*%- is siaSi CamoTvlilia, rom armeniis dukas Tavisi samxedro danayofebi hyavda - `trapezuntSi, rizeSi, keneparamboleSi, ziganasTan, moxoraSi, usiportSi, pitiaSi (pitiuntsa) da sebastopolisSi ~ (georgika I, 1961, gv.175). am punqtebis adgilsamyofelis Sesaxeb n. adoncim Tavis cnobil naSromSi `armenia iustinianes epoqaSi~ (1908) daaskvna: `armeniis duka Tavis Zalauflebas ver avrcelebda iseT daSorebul regionSi, rogoricaa afxazeTi, amitomac noticiebsa da aRniSnul samoxeleo CamonaTvalSi sebas-

topolisi unda veZeboT ara afxazeTSi, aramed pontospireTSi~ (n. adonci, dasax. naSr. gv. 206). n. adoncim (da Semdeg p. ingoroyvam) daadgines, rom pitiunti mdebareobda rize-aTinas regionSi, sebastopolisi ki pitiuntis siaxloves, n. adoncis azriT sebastopolisi aTinas regionSi mdebareobda, radganac, misi azriT, aqamde aRwevda armeniis dukas samxedro olqis sazRvari. amasTanave is aRniSnavda rom `sebastopolisis~ saxeli aseve pontos regionSi erqva mis meore kuTxeSi mdebare qalaqs, romelic amasiasTan axlos mdebareobda. SemdegSi s. yauxCiSvilma sebastopolisis sakiTxi daukavSira aRniSnul qalaq amasias. isaa naxsenebi noticiebSi. rogorc aRiniSna, or noticiaSi sebastopolisis saarqiepiskoposo Sedis amasiis eparqiaSi, es faqti aRZravda mraval kiTxvas. s. yauxCiSvilma ase gadaWra es sakiTxi- man miiCnia, rom es faqti aris noticiebis Secdoma, rom noticiebSi unda eweros ara sityva `amasia~ aramed sityva `abasgia~. SemdgomSi Tavisi mosazrebis Sesabamisad, konstantinopolis sapatriarqos saepiskoposoTa nusxebis gamoqveynebis dros, s. yauxCiSvilma berZnul nusxebSi Secvala sityva `amasia~ sityva `abazgiiT~. kerZod, noticia VI-Si mas Sexvda aseTi winadadeba - `35, eparqia amasiisa ` sebastopolis arqiepiskoposi~ (bizantieli mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, georgika, tomi IV, nawili meore, 1952, gv. 139).

man am winadadebas daurTo Semdegi SeniSvna - `aSkara Secdomaa, unda iyos Abasgias (Abasgiasg Amasgiasg Amasias) (georgika, IV, naw. II, gv. 139, SeniSvna 2). Semdeg ki man mis mier gamoqveynebul konstantinopolis saepiskoposoTa noticiebis sagangebo cxrilSi sityva `amasiis ~ magier dawera sityva `abasgia ~, oRond ara qarTuli SriftiT, aramed berZnuliT, amiT ki mkiTxvels Seeqmna myari STabeWdileba, rom berZnul dedanSi TiTqosda namdvilad ewera satyva `abazgia~, maSin, roca noticiebis dedanSi ewera `amasia~. kerZod, aRniSnul noticiaTa nusxaSi noticia VI-Si man dawera Abasgias, Sebastopouleos berZnuli SriftiT (ix. nusxa noticiebisa georgika, IV, naw. II, 1952, gv. 192-sa da gv. 193-s Sua furceli), maSin roca berZnul dedanSi ewera `Amasias, Sebastopouleos~. igive qmedeba gameorda meorejerac, kerZod, man noticia VI-is garda aseve noticia VIII-Sic Secvala sityva `amasia~ sityva ~abazgiiT~. kerZod, 141-e gverdze noticia VIII-Si man sityva `amasias~ daurTo SeniSvna - `unda iyos Abasgias -`abasgiisa~(iqve, gv. 139). Semdeg ki man nusxebSi noticia VIII-Sic `amasias~ magivrad dabeWda sityva `abazgia~ berZnuli SriftiT (ix. noticiaTa cxrili, furceli moTavsebuli gv. 192-sa da gv. 193-s Sua, georgika, IV, naw. II). s. yauxCiSvilis SesworebaTa Sedegad mkiTxvels Seeqmna STabeWdileba, rom `sebastopolisi~ iyo ara pontos regionSi aramed afxazeTSi, radganac rogorc iTqva man or - noticia

VI-sa da VIII-Si dawera - `Abasgias Sebastopouleos~, maSin roca unda daewera - `Amasias Sebastopouleos~ (ix. georgika, IV, naw. II, furceli 192 gverdsa da 193-e gverds Soris), iseve rogorcaa aRniSnul noticiebSi da misi Secvla-sworeba ar iyo saWiro. noticiaTa dednebSi am Casworebas, maT am cvlilebas cxadia mohyva Tavisi Teoriuli msjelobac. kerZod, Sesabamis samecniero wreebSi Seiqmna STabeWdileba TiTqosda afxazeTSi nikoloz mistikosis dros arsebobda sebastopolisis berZnuli kaTedra konstantinopolis daqvemdebarebis qveS. amitomac dawera kidevac s. yauxCiSvilma: `nikoloz mistikoss axal saeklesio ekTesisSi, romelic man 901-907 wlebSi Seadgina leon keisarTan erTad konstantinopolis patriarqisadmi daqvemdebarebul kaTedraTa Soris Seaqvs (Zveli tradiciiT) `sebastopolis (cxumis) saerqiepiskoposo afxazeTSi~, Tumca es ukanaskneli kaTedra fazisis mitropoliasTan da nikofsiis saerqiepiskoposo kaTedrasTan erTad ukve mcxeTis sakaTalikosos ganmgeblobaSia (ix. zemoT gv. 194-196 da gansakuTrebiT gv. 201)~ - wers is. yovelives Sejamebis Semdeg s. yauxCiSvili nikoloz mistikosis mier Sedgenil X b noticiis ganxilvis dros wers: `am noticiaSi Cvens yuradRebas ipyrobs Semdegi garemoeba: saarqiepiskoposoTa nusxaSi 47-e weria sebastopoli, xolo konstantine porfirogenetis droindel redaqciaSi sebastopolis (e.i. afxazeTis) saarqiepiskoposo aklia~ (georgika, IV, naw. II gv.196). amis mizezad mas miaCnia Semdegi:

`konstantine porfirogenetis mefobis wina xanebSi afxazeTis saarqiepiskoposo CamoSorda konstantinopolis sapatriarqos da daukavSirda mcxeTis sakaTalikozos~, wers is, Tumca ki miiCnevs, rom, rogorc iTqva, nikoloz mistikosma (konstantinopolis patriarqma), TiTqosda `Zveli tradiciiT sevastopolis (cxumis) saarqiepiskoposo Seitana konstantinopolis patriarqisadmi daqvemdebarebul kaTedraTa Soris~ (iqve, gv 216). ismis kiTxva, Tuki es sebastopolisi afxazeTis cxumia da is nikoloz mistikoss miaCnda Tavis kaTedrad, da Tu es kaTedra afxazTa mefeebma gaauqmes da mcxeTas dauqvemdebares, ratom ar gamoTqvams am mtaceblobis gamo Tavis protests nikoloz mistikosi swored am afxazTa mefeebisadmi gagzavnil cnobil werilebSi? sinamdvileSi noticiebSi naxsenebi sebastopolisi (da Sesabamisad sebastopolisis saarqiepiskoposo) mdebareobda ara afxazeTSi, aramed amasias regionSi, qarTuli eklesiis iurisdiqciis farglebs gareT, ZveTaganve konstantinopolis daqvemdebarebaSi am sebastopoliss araferi akavSirebda arc afxazeTTan da arc cxumTan, is arsebobda zemoT aRniSnul X saukunis dasawyisSic da amitom Seiyvana is nikoloz mistikosma Tavis mier Sedgenil konstantinopolis sapatriarqos saepiskoposoTa nusxebSi 901-907 wlebSi. noticiebSi naxsenebi `sebastopolisi~ mdebareobda amasiasTan axlos da is iyo mniSvnelovani qalaqi ekonomikurad ganviTarebuli amasias bizantiuri regionisa. maSasadame unda davasvnaT, rom abasgiis eparqia naxsenebia ara oTx noticiaSi, aramed mxolod orSi.

amasTan dakavSirebiT ismis kiTxva, Tu ki sebastopolisis avtokefaluri kaTedra mdebareobda ara afxazeTSi, aramed amasias regionSi, ratomaa or noticiaSi ( I-sa da VIISi) naxsenebi sityva abasgia? mizezi amisa unda iyos Semdegi garemoeba- aRniSnuli VIIX saukuneebis noticiebi gadawerilia Zalze gvian XVII-XVIII saukuneebSi. noticiaTa gadaweris epoqaSi amasia da pontos regioni ukve didi xnis gamuslimanebuli iyo, xolo amasiis Zveli qristianuli dideba daviwyebuli, maSin, roca gadaweris dros, XVII-XVIII saukuneebSi, afxazeTis sakaTalikoso qristianulad gaZlierebuli iyo da amiT saxelganTqmuli. am faqtma Cans gavlena iqonia gadawerisas. dedanSi Tavdapirvelad, Cans, ewera `eparqia amasiisa sebastopolis avtokefali~, xolo Semdeg or noticiaSi sityva `amasia~ xelnaweris gadamweris Secdomis Sedegad, Seicvala sityva `abazgiiT~ (abasgiiT). am Secdomiis mizezs gvixsnis s. yauxCiSvili. Cveni eris saxelovanma mecnierma batonma simon yauxCiSvilma daadgina, rom es ori sityva (`amasia~ da `abasgia~) xelnawerTa gadamwers SesaZloa erTmaneTSi areoda, radganac yauxCiSvilis mier Catarebuli etimologiuri kvleviT, isini msgavsd iwereba: `AbasgiasgAmasgiasgAmasias~ (georgika IV, naw. II, gv. 139). amis gamo, misi daskvniT, SesaZloa aseTi gadasvla - AmasiasgAbasgias. am msgavsebam gadamweri Seacdina da man sityva `amasia~ uneblieT Secvala misTvis ufro cnobili sityviT - `abasgiiT~.

Cvenma sazogadoebam ukritikod miiRo s. yauxCiSvilis Sesworeba noticiisa, roca man amasiis nacvlad `abasgia~ dawera. Cvenc gamoviyenoT yauxCiSvilis mier Catarebuli etimologiuri kvleva- `AbasgiasgAmasgiasgAmasias~ (georgika IV, naw. II, gv. 139). daveTanxmoT mas da aRvadginoT I da VII noticiebis Tavdapirveli saxe, rogorc iTqva, arsebobs aseTi gadasvla - AmasiasgAbasgias. maSasadame, Cveni azriT Tavdapirvelad, dedanSi, ewera `eparqia amasiisa - sebastopolis avtokefali~ da ara `eparqia abasgiisa~. saerTod, rogorc iTqva, konstantinopolis saepiskoposoTa nusxebma (noticiebma) Cvenamde moaRwia gviandeli XVIIXVIII saukuneebis xelnawerebis saxiT (iqve, gv. 140), am dros ukve karga xnis gauqmebuli iyo amasiis eparqia, romelic noticiaTa I wyebis Sedgenisas bizantiur provincia `armenia I-Si~ mdebareobda. imdenad daSorebuli iyo noticiebis gadamweri (XVII-XVIII ss-Si) Zvel bizantiur xanas (VI-VIII ss.), rom mas erTmaneTSic ki ereva ara mxolod amasia da abasgia, aramed armenia I da armenia II, rasac s. yauxCiSvilic aRniSnavs. noticia I-Si da noticia VII-Si mweralma misTvis ucnobi `amasiis eparqiis~ nacvlad uneblieT Cawera `abazgiis eparqia~ da es uneblie Secdoma unda yofiliyo. daskvna: amJamad miRebuli TvalsazrisiT abazgiis eparqia naxsenebia oTx noticiaSi, Cven davadgineT, rom abazgiis eparqia naxsenebia ara oTx, aramed mxolod or noticiaSi- Isa da VII-Si.

10

am or noticiasTan dakavSirebiT Cven gamovTqviT mosazreba, rom Tavdapirvelad, I da VII noticiebSi ewera `amasiis eparqia, sebastopolis (sebastupolis) arqiepiskoposi ~ da Semdeg ki maTSi xelnaweris gadamweris mier uneblied sityva amasiis nacvlad daiwera sityva - abazgia da miRebuli iqna ase - `abazgiis eparqia, sebastopolis arqiepiskoposi~. am misazrebas adasturebs is, rom amJamadac VI da VIII noticiebSi sisworiT weria - `amasiis eparqia, sebastopolis arqiepiskoposi ~. es sisworiT Sedgenili VI da VIII noticiebi, rogorc iTqva, XX s-Si Tavisi mosazrebis Sesabamisad Seaswora s. yauxCiSvilma. VI da VIII noticiebSi s. yauxCiSvilma sityva amasiis magier dawera sityva abasgia. amis Sedegad miRebulma saerTo suraTma, rom TiTqosda oTxi noticia miuTiTebda `abazgiis eparqiis~ arsebobas Secdoma warmoSva. maSasadame, abazgiis eparqiis arseboba noticiebis mixedviT Zalze saeWvoa, ufro metic, sxva wyaroebi ar adastureben mis arsebobas, magaliTad b.xorava miuTiTebs, TiTqosda prokofi kesarieli axsenebdes abasgiis eparqias. sinamdvileSi, prokofi kesarieli ar axsenebs `abazgiis eparqias~, amitomac am sakiTxis rkvevisas mas wyarod ver gamoviyenebT. prokofi kesarieli axsenebs ara `abazgiis eparqias~, aramed mxolod imas aRniSnavs, rom mis epoqaSi iustinianem gasaqristianeblad iqamde warmarT abazgebs evnuqi gaugza-

11

vna (sxva zRvispira qarTuli tomebi iqamde ukve qristianebi iyvnen, kerZod lazebi, afsilebi, misimielebi da svanebi (ix. mitropoliti anania jafariZe, `prokofi kesarieli, agaTia sqolastikosi, menandre, Teofilaqte simokata, Teofane, epifane konstantinopoleli da imperatori iustiniane lazikis Sesaxeb~, 2011). Zveli avtorisagan mxolod prokofi kesarieli gvaZlevs abazgebis gaqristianebis Sesaxeb mwir informacias. sxva yvela avtori (evagri sqolastikosi VI s.) da ioane zonara (XI-XII ss.) dasavleT saqarTveloze saubrisas iyeneben prokofi kesarielidan gamomdinare cnobebs abasgebTan dakavSirebiT, msgavsadve nikifore qsanTopulosi da filoTeos kokinosi aseve iyenebs prokofis aRniSnul cnobas (g. alibegaSvili, wm. efrem mcire da qristianuli kulturis sakiTxebi, 2010, gv. 33). prokofis cnoba ki Zalze Zunwia - abazgebma `miiRes saqristiano rwmena da iustiniane mefem maT palatis erTi evnuqTagani gaugzavna~ (iqve, gv. 33). g. alibegaSvili fiqrobs, rom abazgebma ara iustinianes mier miiRes qristianoba, aramed ukve qristian abazgebs gugzavna evnuqi (iqve, gv. 33) misi azriT dasavleT saqarTveloSi qristianoba ukve IV s-dan arsebobda (iqve, gv. 32). ruis-urbnisis kreba marTlac, dasavleT saqarTvelos (saerTod erTian saqarTvelos) miiCnevda wmida ninos amier moqceulad, amitomac werda, -wmida ninos mier qristianoba miiRo `yovelma savsebam yovelTa qarTvelTa naTesavisa~ (ufro adre ki andrias aseve saqarTvelos mTlian qveyanaSi uqadagnia - `yovelsa qveyanasa saqarTveloisasa~). qarTuli wyaroebis am cnobebs amtkiceben gelasi kesarielis, gelasi kvizikelisa da sxvaTa cnobebi, magaliTad

12

gelasi kesarieli miiCnevda, rom wmida ninom moaqcia `iberebi da lazebi~ (georgika, I, gv. 180). saboloo daskvna: prokofi ar iZleva cnobas `abazgiis eparqiis~ Sesaxeb, am sakiTxisaTvis misi wyarod moxmoba ar SeiZleba. msgavsadve, noticiebi ar SeiZleba gamoyenebuli iqnas wyarod `abazgiis eparqiis~ Sesaxeb msjelobisas, misi Zalze kritikuli Seswavlis gareSe, rac jerjerobiT ar Catarebula, ufro metic, moRweuli noticiebi uflebas iZleva iTqvas, rom `abazgiis eparqia~ istoriulad arc arsebula. mxolod XX saukunis samecniero wreebSi wyaroTa ara saTanado interpretirebiT warmoiSva Tvalsazrisi am eparqiis savaraudo arsebobis Sesaxeb, Semdgom ki es Tvalsazrisi realobad iqna miCneuli. aseT saorWofo SemTxvevaSi upiratesoba unda mieniWos ara ucxour, aramed adgilobriv, gansakuTrebiT ki TviT afxazeTis sakaTaliksoSi Seqmnil uamrav wyaros, maTSi afxazeTis sakaTalikoso misi Camoyalibebis dRidanve qarTuli eklesiis wiaRs ukavSireba da ara konstantinopolisas. konstantinopoluri warmoSobisad rom mieCniaT afxazeTis sakaTalikoso, saeklesio separatistebi imereTis mefe giorgi VI da sxvani TavianTi separatistuli miznebis gansaxorcieleblad dasavleT saqarTveloSi miiwvevdnen konstantinopolel ierarqebs da ara antioqiis patriarqs. antioqiis patriarqi miwveuli iqna, radganac miiCneoda rom iveriis eklesiebi Tavdapirvelad antioqias emorCileboda.

13

afxazeTis sakaTalikosos ucxoelebi `qvemo iveriis~ eklesias uwodebdnen. antioqiel-ierusalimeli patriarqebi dosiTeosi da qrisanfi, romlebmac piradad moixiles afxazeTis sakaTalikoso, mas `qvemo iveriis~ eklesias uwodeben. qvemo da zemo iveriis eklesiebze ki (e.i. qarTlisa da afxazeTis sakaTalikosoebze) Tavis Tavdapirvel uflebamosilebaze antioqia acxadebda pretenzias da ara konstantinopoli. mxolod XX s. samecniero wreebSi daukavSires afxazeTis sakaTalikoso konstantinopols, rac wyaroebs ewinaaRmdegeba. magaliTad T. qoriZis azriT `afxazeTis sakaTalikosos warmoqmnamde dasavleT saqarTvelos teritoriaze konstantinopolis saptriarqoze daqvemdebarebuli sami saeklesio kaTedra arsebobda: abazgiis igive sebastopolisis (cxumis soxumis), samTavarepiskoposo, nikofsiis samTavarepiskoposo da fazisis (lazikis) samitropolito masSi Semavali oTxi `rodopolisis (dR. varcixe), caiSis, petras (dR. cixisZiri), Zilianevis (dR. gudayva) saepiskoposo. afxazeTis sakaTalikoso am saeklesio kaTedraTagan Seiqmna, rac daaxloebiT IX s-is 80-90-ian ww.-Si unda momxdariyo~. is wers `Zveli bizantiuri saepiskoposoebis moSla da maT nacvlad axali qarTuli eparqiis daarseba~ - ` IX-X ss-Si dasavleT saqarTveloSi berZnulenovani RvTismsaxureba qarTuliT Seicvala~. sinamdvileSi ki, rogorc aRiniSna, `abazgiis eparqiis~ arseboba wyaroebiT ar dasturdeba, aseve saeWvoa `lazikis samitropolitos~ arseboba dasavleT saqarTveloSi.

14

n. adoncis saxelganTqmuli gamokvlevebis (`armenia iustinianes epoqaSi~) Tanaxmad lazikis kaTedrebi (zigana - da ara ziganevi), saisini (da ara caiSi!), rodopolisi (da ara varcixe) da petra mdebareobdnen ara dasavleT saqarTveloSi, aramed qarTvelebiT dasaxlebul ponto-qaldeas regionSi, romelsac berZnuli wyaroebi lazikas uwodeben. ruis-urbnisis krebisa da sxva qarTuli Tu somxuri wyaroebis Tanaxmad dasavleT saqarTveloze Tavidanve vrceldeboda saqarTvelos eklesiis iurisdiqcia. wmida nino iyo iberebis da lazebis ganmanaTlebeli gelasi kesarielis cnobiT, ruis-urbnisis ZeglisweriT wmida ninos dros dasavleT saqarTvelo qarTuli eklesiis iurisdiqciaSi Sedioda, radganac wm. ninom gananaTla `yoveli savseba yovelTa qarTvelTa naTesavisa~, ioane somexTa kaTalikosis cnobiT VI s. bolosa da VII s. daswyisSi kirion mcxeTis kaTalikosi imavdroulad egrisis arqiepiskoposic iyo, vaxuStis cnobiT dasavleT saqarTveloSi `samoqalaqos~ regioni mcxeTis samTavros taZarSi mjdom mTavarepiskoposs emorCileboda, xolo raWa- imereTis mTiani regioni niqozis episkoposs. dasavleT saqarTveloSi imTaviTve iyo qarTulenovani msaxureba, amitomac ciliswamebaa, TiTqosda iq moiSala berZnulenovani kaTedrebi IX-X s-Si da maT nacvlad qarTulenovanebi daarsdnen. afxazeTis sakaTalikoso VIII-IX ss-Si Camoyalibda qarTuli eklesiis wiaRSi (da ara konstantinopolisa), saqme isaa, rom am saukuneebSi mkveTrad gaizarda mrevlis ricxovnoba, rasac Tan daerTo afxazeTis qarTuli saxelmwifos Seqmna. am garemoebam moiTxova dasavleT saqarTveloSi zogad qarTuli eklesiis wiaRSive arsebuli saeklesio struqturis

15

adgilobriv samitropolito olqad gardaqmna iseve, rogorc es miRebulia sxva marTlmadidebel eklsiebSi. amis Sedegad ukve IX s.-dan qarTuli eklesiis wiaRSi ori samitropolito olqi anu, rogorc qarTvelebi uwodebdnen, sakaTalikoso arsebobda. qarTlisa da afxazeTis sakaTalikosoebi iyvnen zogadqarTuli erTiani eklesiis administraciuli erTeulebi, maTi eklesiuri erTianoba ki miiRweoda saerTo sjuliskanoniT, saerTo saeklesio samarTliT, saerTo saeklesio krebebis mier gamocemuli dadgenilebebis aRsrulebiT, rac savaldebulo iyo orive administraciul saeklesio erTeulSi, saerTo saeklesio tradiciebiT, saerTo saRvTismsaxuro eniTa da kulturiT. eklesiis aseTi mowyobis wesi dResac gaaCnia sxva Zvel eklesiebs. magaliTad, konstantinopolis sapatriarqos aqvs mravali samitropolito olqi, romelTa eklesiuri erTianoba miiRweva msgavsadve. saqarTvelos eklesiaSi, rogorc iTqva, VIII-IX ss.-Si formirebul iqna axali samitropolito olqi, romelsac ewoda `afxazeTis sakaTalikoso~ da mas mcxeTam iurisdiqciaSi gadasca dasavleT saqarTvelos miwa-wyali, xolo qarTvelTa kurapalatma mefe bagratma IX s-Si daadastura afxazeTis sakaTalikosos Camoyalibeba `aman bagrat ganaCina kaTalikosi afxazeTs~, esaa qarTul wyaroebSi asaxuli realoba, xolo `abazgiis eparqia~ mecnieruli SenaTxzia. ase, rom afxazeTis sakaTalikoso iyo qarTuli eklesiis wiaRSi arsebuli erT-erTi samitropolito olqi, rac Cveulebrivi movlenaa zogad eklesiuri samarTlisaTvis.

16

rac Seexeba XV-XVII saukuneebs, araa marTali TiTqosda am dros `dasavleT saqarTvelos sakaTalikoso gamovida mcxeTis sapatriarqos iurisdiqciidan~ - aseTi formulirebac ucnauria. saqme isaa, rom afxzeTisa da mcxeTis sakaTalikosoebi arsebobdnen ZvelTaganve da isini oriveni qmnidnen erT qarTul eklesias saerTo sjuliskanoniTa da saerTo saeklesio krebebiT, swored saerTo saeklesio kanonebi iyo umaRlesi saeklesio mmarTveloba, xolo kaTalikosebi iyvnen administraciuli uzenaesi aRmasruleblebi saeklesio krebaTa dadgenilebebisa. afxazeTis sakaTalikoso TviTve warmoadgenda qarTuli eklesias, misi sarwmunoebrivi siwmindis mcvels, amitomac misma meTaurebma im saukuneebSi roca mcxeTa-Tbilisi da aRmosavleT saqarTvelo musulman mefeTa mier imarTeboda, ramac daamcira aRmosavleT saqarTvelos sarwmunoebRivi avtoriteti - TviTve warmoaCines TavianTi Tavi viTarca sruliad saqarTvelos anu `yovlisa saqarTveloisa mwyemsebad~. rac sabuTebSicaa asaxuli. ase rom `dasavleT saqarTvelos sakaTalikoso ki ar gamovida mcxeTis sapatriarqos iurisdiqciidan~ mas ki ar gamoeyo, aramed zogadqarTuli eklesiis mmarTvelis funqciac mieniWa rac afsuebisa da Cerqezebis Semoseva-gabatonebamde e.i. XVIII s. daswyisamde gagrZelda, rasac ucxoeli patriarqebic (dosiTeosi da qrisanfi) aRniSnaven. XVIII s. II naxevarSi, mis Semdeg rac aRmosavleT saqarTveloSi qristian mefeTa mmarTveloba `aRsdga mcxeTam kvlav daibruna musulman mefeTa 150 wliani mmarTvelobisas Selaxuli Zlierema da uzenaesoba sruliad saqarTvelos eklesiaSi (ix. am sakiTxis Sesaxeb mitr. anania jafariZis gamowvlilviTi gamokvlevebi). e.i. zogadi wesi, romlis Tanaxmadac erTian

17

qarTul eklesiaSi qarTlis kaTaalikosi uxucesad iwodeboda da afxazeTis kaTalikosi umrwemesad, droebiT Seicvala qarTl-kaxeTSi musulman mefeTa 150 wlovani batonobisas, maT daamcres qarTlis kaTalikosoba, am dros zogadqarTuli eklesiis lideroba TavianT xelSi aiRes afxazeTis kaTalikosebma, rac maT titulaturasa (am dros isini TavianT Tavs `yovlisa saqarTveloisa patriarqs uwodebdnen~) da ucxour wyaroebSic aisaxa (antioqia- ierusalimeli patriarqebis dosiTeosisa da qrisantis cnobiT iveriaSi aris ori arqiepiskoposi, romelTac qarTvelebi kaTalikosebs uwodeben. maTgan ufrosi aris qvemo iveriis (afxazeTis) kaTalikosi), aseTi mdgomareoba gagrZelda XVIII s. 50-ian wlebamde. qarTlkaxeTSi qristian mefeTa taxtis aRdgenam kvlav aRamaRla qarTlis sakaTalikoso, da piriqiT, Crdilo kavkasiidan Semoseuli adiRe-Cerqez-afsua warmarTebis afxazeTSi gabatonebam daamcro afxazeTis sakaTalikoso (ix. wyaroebi Cems statiaSi `afxazeTis sakaTalikoso~). maSasadame afxazeTis sakaTalikoso misi Camoyalibebis Tanave zogadqarTuli eklesiis nawils warmoadgenda da ara konstantinopolis eklesiisa.

18

biWvinTa arqeologiuri naSTebi da monacemebi erTmniSvnelovnad ar miuTiTeben, rom cnobili biWvinTa antikur epoqaSi iyo qalaqi, amitomac TviT biWvinTis gamTxreli g. lorTqifaniZe ara arqeologiuri monacemebiT amtkicebs mis qalaqobas, aramed werilobiTi wyaroebiT. is wers - rom biWvinTa qalaqi iyo, radganac aq kaTedra hqonda pitiuntis episkoposs. `saepiskoposoebi am dros mxolod qalaqebSi arsebobda~ (iqve, gv.173). maSasadame, ara arqeologiuri monacemebi amtkiceben aq qalaqis arsebobas, aramed mxolod Teoriuli msjelobiT midias mecnieri am daskvnamde. magram pitiuntis saepiskoposo kaTedras n. adonci da p. ingoroyva miuTiTebdnen ara biWvinTaSi, aramed rize-aTenis regionSi. maT aq egulebodaT cnobili qalaqi pitiunti. maSasadame biWvinTa araa pitiunti, biWvinTa qarTuli punqti iyo, pitiunti ki antikuri qalaqi da saepiskoposo centri. isini sxvadasxva regionebSi mdebareobdnen. maSasadame saeWvoa biWvinTis abazgiis eparqiis erT-erT centralur kaTedrad gamocxadeba. pitiunti da biWvinTa sxvadasxva erTmaneTisagan Zalze daSorebuli punqtebi yofila, kerZod pitiunti rize-aTinas regionSi mdebareobda da berZnul-romaul qalaqs warmoadgenda, romelsac imperiis jari icavda, xolo biWvinTa afxazeTis sakaTalikosos dafuZnebis Semdeg afxazeTis qarTuli kaTedra iyo.

19

marTlac, aTena anu aTina (aTeni) axlos mdebareobda pitiuntTan, maT erTad axsenebs straboni (VII,5,7). Tavis mxriv pitiunti anu pitiunt I axlos mdebareobda md. fazisTan. magaliTad, zosimes cnobidan, Cans, rom jer mdebareobdnen, `fazisis simagreebi~ e.i. pitiunti da sebastopolisi Semdeg ki iyo bizantiis imperiis sazRvari, romelic md. fazisze iyo dadebuli. amasve adasturebs zosime sxvaganac, kerZod skviTebma, roca maT pitiuntis simagre ver aiRes, iqve, imave regionSi md. fazisze CauSves Ruza da Semdeg gacures trapezuntisaken (antikuri kavkasia, 2010, gv.425-426). idga Tu ara afxazeTis biWvinTaSi romaul-bizantiuri legioni, jaris nawili? riT mtkicdeba, rom iq legioni iyo dabankebuli? amis damtkicebas cdiloben Zalze susti dasabuTebiT. magaliTad, miiCneva, rom kiRuraZis aRmoCenili `laTinuri damRiani keramikuli filebi da kramitebi, dokumenturad adastureben romis XV legionis saqmianobas Crdilo-dasavleT kavkasiaSi ax.w. II s. dasasrulsa da III s. dasawyisSi~ ( ., . XV . , 2, 1987, .87-96), magram ra mdgomareoba iyo VI-VIII ss-Si, berZnuli kaTedrebis moqmedebis periodSi kvlav idga aq bizantiuri jari? m. mSvildaZe, magaliTad miiCnevs, rom am jaris aq dgomas adasturebs iq aRmoCenili gliptikuri masala. kerZod ki gema lomis, dafnis gvirgvinis da TuTiyuSis gamosaxulebiT, romlebic saflavebSi aRmoCnda. es astrologiuri da sayofacx-

20

ovrebo niSnebis mqone gemebi SesaZloa nebismieri arasamxedro piris sakuTrebac yofiliyo. m. mSvildaZe imowmebs o. neverovis kvlevas, romlis mixedviTac `lomi romis legionis simbolo gaxda~, amitomac aRmoCenili gema m. mSvildaZem daukavSira romis legions (m. mSvildaZe, romis legionebi pitiuntis teritoriaze, krebulSi `Cveni sulierebis balavari~, IV, 2012, gv. 192). es dakavSireba saeWvoa, aseve dafnis foToli da TuTiyuSi man ratomRac romis legions daukavSira. amis Semdeg ki daaskvna TiTqosda biWvinTaSi namdvilad idga romauli legionebi, da wers - `pitiunti-biWvinTa SavizRvispireTis yvelaze mniSvnelovan kulturul ekonomikur centrs warmoadgenda~ (iqve, gv. 192). Tavisi romauli jariTa da berZnuli kaTedriT. romauli jari da saepiskoposo kaTedra rize- aTinas gverdiT mdebare pitiuntSi idga da ara biWvinTaSi, n. adoncisa da p. ingoroyvas kvleviT, xolo biWvinTa imTaviTve mxolod qarTuli eklesiis afxazeTis sakaTalikososTan iyo dakavSirebuli.

21

biWvinTis RvTismSoblis miZinebis taZari

i.kvaSilava wers `biWvinTaSi Zlieri qristianuli centri arsebobda. IV sSi iq idga bazilikuri eklesia, mdidrulad morTuli. V s-Si am bazilikis nangrevebze augiaT didi samnaviani bazilika. XX s-Si aRmarTes didi dRemde SemorCenili taZari, romlis agebas ukavSireben bizantiis imperator iustinianes (527-565). marTlac, misi brZanebiT 536 w. aSenebula RvTismSoblis taZari magram sad biWvinTaSi Tu anakofiaSi? (axal aTonSi)~. ismis kiTxva: vis davujeroT, biWvinTis gamTxrel cnobil mecniers Tu am mecniers? biWvinTis gamTxrel-arqeologis g. lorTqifaniZis daskvniT - `arqeologiuri monacemebis Tanaxmad V s. 70-ian wlebSi qalaqi pitiunti dangreuli da gadamwvaria hunebis mier. dangreulia kanabeSi ganlagebuli saeklesio nagebobebi. saeklesio cxovrebis aRorZineba SeiniSneba VI-VII ss.~ (n. kiRuraZe, g. lorTqifaniZe, adreqristianuli (III-IV ss.) samarxebi biWvinTaSi, krebulSi `Cveni sulierebis balavari~, IV, 2012, gv. 175) aqedan gamomdinare, biWvinTis dRevandeli taZris ageba ar unda daukavSirdes iustinianes. X s-Si agebuli es taZari mTlianad qarTuli nagebobaa, berZnuli warsulis gareSe.

saerTod biWvinTis IV s. nagebobis eklesiad miCneva seWvoa. g. lorTqifaniZe aRniSnavs, rom `biWvinTis kanabeSi agebuli

22

mozaikur iatakiani bazilika~ zogierT cnobil mkvlevars miaCnia ara eklesiad, aramed mortariumad ( . , , ., 1976, 2, . 189). dasaSvebia isic, rom es bazilika arc eklesia iyo da arc mortariumi, radganac `mis garSemo dam is SigniT samarxebi ar aris mikvleuli~ (g. lorTqifaniZe, iqve, gv. 174). samarxebi ki eklesiasa da eklesiis garSemo unda yofiliyo. magram saflavebi aRmoCenilia sxvagan e.w. `biWvinTis koncxze~ (iqve, gv. 174). unda davaskvnaT, rom biWvinTis taZari araa iustinianes mier agebuli, aramed warmoadgena qarTuli saeklesio arqiteqturis nayofs.

23

sarCevi
abazgiis eparqia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 biWvinTa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 biWvinTis RvTismSoblis miZinebis taZari . . . . . . . . . 22

24