P a g e |1

BLG FELSEFES

P a g e |2

I HAFTA
GENEL OLARAK BLG VE BLG TRLER. Bilgi genel anlamyla zneyle nesnenin ilikisidir. Bilen zne bilinen nesne ilikisi karlkl ve iie gemi bir dinamik srece iaret eder. zne nesnesini bildii oranda zne olmakta, kendisinin ve nesnesinin ayrmna varmaktadr. Nesne de ancak zne onu bildiinde bir nesne olarak ortaya kmaktadr. Bilgi nedir? Bilgi trleri. Bilgi neden insan insan yapan bir etkinliktir ve kazanmdr? nk insan bildii oranda kendisini doal evresinin dolaysz bir uzants klan hayvani varoluundan uzaklatrmakta ve bu doal ve dolaysz varoluunu olumsuzlayp dntrerek bir kltr varl olmaktadr. nsan dili ve dncesi btn dolaymlaryla uygar toplumun zn ve ruhunu belirlemektedir. Felsefede bilgi genel olarak, bilen zne ile bilinen nesne arasndaki iliki olarak tanmlanr. Bilgi ediminde zne ve nesnenin, ya da dier bir dile getirile bilen ve bilinenin olmas zorunludur. zne bilerek ve bildii oranda znedir. zne bilenen nesnellik ile kendisinin ayrmna varabilir ve bilen bir zne olabilir. Nesne de nesne olabilmek, yani bilinen bir varlk olarak ortaya kabilmek iin bilen zneyi gerektirir. Nesne bireysel zne onun bilincinde olmasa da varolmaya devam edebilir, fakat onun zne iin bir nesne olabilmesi iin, bilginin konusu olabilmesi iin znel bilinte ierilmi olmas gerekir . Toplumsal varoluun ve deiim dinamiinin hem znel ve hem de nesnel bir yap oluturduu sylenebilir. nsan bildii oranda kendisidir. Gerekliin bilincine varmann eitli formlar olan duyum, alg, tasarm ve kavramlar ayn zamanda eitli bilgi formlardr. Hayvanlarn dil ve dnme becerilerinin insan kadar gelimemitir. Dier hayvanlarn insani anlamyla bir dil ve dnme becerisinden sz edilemez. Gelimi bir dil ve dnme becerisiyle donatlm insan bilgisinin e ve aamalar, 1. duyum, 2. alg, 3. tasarm 4. kavram olarak sralanabilir. Adlandrma anlamlandrmann ilk admdr. Tasarm, dolaysz algdan bamszlam, yani herhangi bir nesneyi alglamyor olsak bile zihnimizde canlandrdmz genel imgelere iaret eder. Alglayan zne tasarlayan zneye gre daha pasif bir zihinsel faaliyet iindedir. Kavramlar tasarmlardan daha soyut ve genel bir ierie sahiptirler. Tasarmlar dolayl da olsa alg ieriklerine sadk kalan imge ya da imajlara dayanrken, kavramlar, zellikle de felsefi kavramlar en soyut dnsel genellemelerdirler. Bu noktada insanolunun devasa bilgi birikiminin, derin ve karmak bilincinin ieriini oluturan kendine zg dil ve dnme yetisine deinmek gerekli olmaktadr. nsani bilginin z olarak dil ve dnme. Dnme ve dil birbirlerinden ayrlamaz, ancak dnsel bir soyutlama balamnda ayrlabilir; insan bir eyi dile getirdii, konutuu anda dnmektedir de. Dnmek isel ya da davurulmu dil kullanmn zorunlu klar. Dnmeden konumak tabiri bireysel znelerin dnsel adan iyi temellendirilmemi konumalarna iaret etmek iin kullanlr, fakat bu tr konumalarda bile dnme yetisinin tmyle iptal ettii sylenemez. Eer bir konuma dnmeden tmyle kopmusa, onun gerek bir konuma olduu sylenemeyecektir. Gerek ve hakiki bir konuma eitli dzeylerde bir dnme edimini, belli bir akl yrtme abasn ierir ve son kertede amac bireyler arasnda dnceler zerinden bir anlama ve iletiim yaratmaktadr. Duyumsanan eyler anlamlandrlm nesnelere ve nesnel gereklie dnrler. nsan dil ve dnme yetilerine dayanan aklyla, ham duyu verilerini alglara, alglardan tasarmlara, tasarmlar en genel kategori ve kavramlara ve bu kavramlar da aklsal bir yntem ve sistematie dntrr. Gndelik yaant ve bilgi. Gndelik yaamn olaan koturmas iinde insann genellikle, rutin ve alkanla dayal bir bilin durumuyla ilerini kotardn syleyebiliriz. rnein bugn hava ok bulutlu gibi bir serzenite bulunan bir insann, meteorolojiye ya da bulutlara dair bilimsel ve ayrntl bir bilgiye ihtiya duymad, yalnzca dolaysz bir alg ieriine gre konutuu aktr. Gndelik yaamda yzeysel bilgilere, duygusal ifadelere ve bireysel kayglara doal olarak yer verilir. nsann srekli bilimsel, sanatsal, felsefi bir yaant ve retim sreci iinde olmas dnlemez. Baz filozoflarn insann gndelik yaamna dair kmseyici ifadeleri olsada bu bilgi tr olmadan insan hayat dnlemez. Bu bilgi tr stanbuldan Ankaraya nasl gidilir?, en iyi al-veri nerede yaplr?, ya da ay sonunu getirebilecek miyim? gibi bireysel kayg ve ilgiler yaamn srdrlmesi balamnda kmsenebilecek ve gzard edilebilecek kayglar deildirler. Gndelik ilgilerle ekillenen yzeysel bilgiler gndelik olgularn insan yaamna dair sonularn betimlerler ve sradan alg ve tasarmlarn tesine geemezler. Alg derken burada kastettiimiz adlandrlm, snflandrlm duyu ierikleridir. Bilimsel bilgi. Bilimsel bilgi bireysel znellii aan daha nesnel bir konumlan gerektirir ve bu balamda gnlk yaamn kiisel kayglarn aan evrensel ilgileri gerektirir. Kii kendi znel kan ve deerlendirmelerini aan ve insanln tarihsel deneyim ve birikimlerinin zerine oturan bir nesnellik sz konusudur. Genelde bilimler ana grup altnda toplanr: formel, doal ve sosyal bilimler. Formel bilimler nicelik ilikilerini temel alan matematik ve aritmetie iaret ederken, Doa bilimleri deney ve gzleme dayal genellemeleri esas alarak doal fenomenleri incelerler. Sosyal bilimler ise bir tarih ve kltr varl olarak insann toplumsal gerekliini eitli ynleriyle konu edinirler. Her bir tikel bilim ya da bilimsel inceleme alan, konusunu oluturan varlk alann inceleyerek kendisini snrlar. Bilimlerin hibiri evrensel varoluun btnn her ynyle aratrma konusu yapamaz, nk byle btnlkl ve ok ynl bir bak genel anlamyla felsefenin konusudur. rnein matematik evrendeki genel geer nicel ilikileri, kimya maddi varoluun isel yap ve dinamiini ele alr ve inceler. Sosyal bilimler alanndan bir rnek vermek gerekirse sosyoloji insann toplumsal yaamnn statik ve dinamik yaplann konu edinir ve bu tanmlanm ereve iinde igrr. Bilimsel dnce ve bilgi, gndelik bilgiden farkl olarak, nesnel olgularn insan yaamndaki dolaysz sonularna dair dolaysz alg ve yzeysel tasarmlarla

P a g e |3

yetinmez. Herbir bilimsel alan kendi inceleme alannn erevesi iinde ham alg ve tasarmlar aan, nesnel olgularn nedenlerinin bilgisine dair baz genel geer varsaym ve teorilerle ekillenen sistematik bilgiye iaret eder. Felsefi bilgi. Felsefi dn bilimsel dnten daha genel ve evrensel bir konumlana iaret eder. Felsefe en genel ve kapsayc kavram ve ilkelerden hareketle sistematik ve anlalr bir evrensel varolu tablosu karmaya alr. Aristotelesin ilk felsefe diye adlandrd ontoloji ya da metafizik, tm tikel bilimler varln tikel bir alann incelerken, genel olarak varl ya da varlk olarak varl ele alr ve inceler. rnein fizik fiziksel varl, biyoloji organik varl, psikoloji psiik varl inceleme konusu klarken, felsefe varlk olarak varl, yani sonsuz evrensel varoluu dnr ve konu edinir. Felsefe insan bilgisi ve dolaysyla znellii asndan en geni ereveyi oluturur. Bilim tarihinde hem felsefe ve hem de bilimle uraan filozof ve bilim adamlar olagelmitir. Zaten felsefenin ilk dnemlerinde, zellikle Antik dnemde tikel bilimler henz felsefi etkinlikten ayrlmamt ve felsefenin branlar ya da disiplinleri olarak ele alnmaktayd. Bunun en tipik rneini Aristoteles oluturmaktadr. Aristoteles tm bilimlerin alanlarn tek tek tanmlar ve kendi dneminin tarihsel birikimine uygun olarak szkonusu bilimleri temellendirir. Felsefi bilgi bize temel olarak tikel ve bireysel ayrntlarda boulmamay ve evrensel varolua ilikin bilinli ve genel bir ilke ve ereveden yaama bakmay retir. Felsefi bilgi insan bireysel ve tikel ilgilerin tesine tayan en uygun ve aklsal dzlem olarak tanmlanabilir.
Blm sorular zne ve nesne ilikisi balamnda bilgiyi tanmlaynz. nemli bilgi eitlerini sralaynz. Gndelik ve bilimsel bilgi ayrmn aklaynz. Bilimsel bilgi ve felsefi bilgi ayrmn aklaynz. Tikel bilimlerin kendi konularna yaklam tarzlaryla felsefi dnn yaklam tarzn karlatrarak yorumlaynz.

II HAFTA
BLG FELSEFES VE BAZI TEMEL KAVRAMLARI Bilgi felsefesi genel olarak bilgi fenomenini ele alan, bilginin zn, deerini, kapsam ve snrlar sorgulayan felsefe disiplini ya da alandr. Tm tikel ya da zel bilimler gerekliin bir alanna ilikin bilgi edinmeye alrken, bilgi felsefesi genel bilgiyi, bilgi olarak bilginin kendisini inceleme konusu yapar. Anlam bilgiye sahip olabilmemiz asndan vazgeilmez bir deer tar; her hangi bir nermenin bir bilgi ve doruluk deerinden sz edebilmek iin, o nermenin ncelikle bir anlam olmas gerekir. Anlam ncelikle bir dilin mantna dahil olmaktr. Mantk doru dnme kurallarn inceleyen felsefe disiplini olarak, epistemolojideki bilgi ve doruluk tartmalarna dorudan zemin oluturmaktadr. Bu balamda doru dnmenin biimsel kuralarn saptamak, hem mantksal ve hem de epistemolojik tartmalar balamnda vazgeilmez bir deer tar. Bilgi Felsefesi nedir? Bilgi felsefesi ya da dier yaygn bir adlandrmayla epistemoloji, bilginin neliini, mahiyetini, deerini, kapsam ve snrlarn ele alp sorgulayan felsefe disiplinidir. Bilgi nedir? Bilginin snrlar var mdr? Bilginin toplumsaldeeri nedir? Bilgi znel midir yoksa nesnel midir? Tm tikel bilimler u ya da bu varlk alanna ilikin bilgi birikimimizi artrmaya alrlarken, felsefe kendisine bal bilgi felsefesi ya da epistemoloji disipliniyle bilgi olarak bilginin, yani genel olarak bilginin ne olduunu aratrr ve sorgular. Filozoflar bilgiye dair bu aratrma ve sorgulamalarn kendi alarnn formel, doal ve toplumsal bilimlerinin bilgi birikimlerini gzeterek yapabilirler. Bilginin snrlar - Deneyciler (empiristler) bilginin snrlarn insann algsal deneyiminin snrlarna eitlerken, aklclar (rasyonalistler) ise bilgimizin snrlarnn algmzn snrlarnn tesine uzandn ve insann a priori ve metafizik baz bilgilere de sahip olabileceini savunurlar. Sezgiciler ise insann alg ve aklnn snrlarn aan bir sezgisel bilgiye sahip olabilecei grndedirler. Bilginin znel mi nesnel mi olduu tartmas belirgin olarak Sofistlerle ortaya km bir tartmadr. Sofistler asndan bireysel znelliimizi aan, ona dayanmayan bir bilgi olamaz. Bu balamda bireysel alg ieriklerine dayanan bilgi tmyle grelidir ve hibir nesnel ve mutlak doruluk tamaz. Bu tmyle znel ve greli bilgi, Platonun deyimiyle bilgi (episteme) olmaktan ok san (doxa) olarak adlandrlmaldr. Bilgi, eer bilen zneden bamsz hibir nesnel gereklik iermiyorsa, bilgi olmaktan ok bir san olarak grlebilir. Kant - bilgimizin zemini olarak bir transendental ego ya da zneden de sz edilebilir. Kantn transendental znesi Sofistlerin bireysel ve empirik znesi deil, bilinemez bir kendinde eyi biimlendiren genel ve tre zg bir znedir. Kant epistemoloji balamnda bilgimizin nesnelliinin kayna transendental znedir. Temel kavramlar. Bilgi felsefesindeki tartmalar yakndan ilgilendiren temel kavramlardan nemli birka, anlam, mantk, doruluk ve gereklik olarak sralanabilir. Baz temel epistemoloji ya da bilgi felsefesi akmlar ise rasyonalizm (aklclk veya usculuk), empirizm (deneycilik veya grgclk), sezgicilik, pozitivizm ve pragmatizm olarak sralanabilir. Anlam. Anlam ncelikle dille ve dil felsefesine ilikin temel kavramlarndan biridir. Bir semboln, szcn veya nermenin anlaml olabilmesi iin dncelerimizi ifade ettiimiz herhangi bir dilin ilke ve kurallar balamnda, yani grameri ve sentaks balamnda bir yerinin ve karlnn olmas gerekir. Dolayl ya da dolaysz bir anlam olmadan dolayl ya da dolaysz bir bilgi olamaz. Bilgi ve bilmek, anlam ve anlama edimini zorunlu olarak n gerektirir. Bu balamda epistemoloji, yani bilgi felsefesi asndan her trl bilgi deeri tayan nermenin ncelikle anlaml olmas, genel olarak bir dilin kurallar ierisinde bir yerinin ve tanmnn olmas gerekir. Bilgi felsefesi bir kural olmamakla birlikte, anlam ve anlamszlk ayrmna younlamaktan ok, tutarllk ve tutarszlk, doruluk ve yanllk kavram kartlklar zerinden bilginin deerini ve geerliliini saptamaya alr.

P a g e |4

Mantk. Bir felsefe disiplini olarak mantk, doru dnmenin kurallaryla ilgilenir. Dncelerimizi oluturan tanm, nerme ve kavramlarn birbirlerine tutarl bir ekilde balanmas, dnce asndan biimsel bir doruluun ve mantksal tutarlln zorunlu kouludur. Bir sylediimiz bir dierine uygun olmas, isel bir zorunluluk ve tutarllk ile balanmas gerekir. Eer dnceye dair bu biimsel tutarlk gzard edilirse, dile getirdiimiz nermeler kendi yaln ve soyut formlar balamnda bir anlam ve bilgi deeri tasalar bile, dnmenin btnl ve tutarll asndan kuku konusu olacaklardr. Dilsel ve mantksal adan bir btnlk ve isel tutarllk tamayan bir bilgi, olduka tikel, yetersiz ve yzeysel kalacaktr. nsanlar genel olarak sorgulanmam ve yzeysel anlam ve dnce belirlenimleriyle yaam idare ederler. rnein insanlar ou kez gzel derken, bu kavramn gndelik yaamdan edindikleri sorgulanmam ve zerine dnlmemi armlaryla yetinirler ve szkonusu kavrama ilikin ifade edebilecekleri nermelerin says bir elin parman gemez. ounlukla bu szkonusu nermeler arasnda mantksal tutarllk da bulunmaz. Byle mantksal adan tutarl ve felsefi asndan derinlikli dnce ve kavramlara sahip olmak, sanldndan daha zordur ve youn bir emek, hazrlk ve abay gerektirir. Doruluk ve gereklik. Doruluun bilgi felsefesinin temel kavramlarndan belki de ilki olduu sylenebilir. Dile getirilen bir nermenin bilgi deerini oluturan ey onun doruluudur. Gereklik ise ncelikle bir felsefe disiplini olarak ontolojinin, yani varlk retisinin nemli bir kavramdr. Bu iki kavramn gndelik ve teknik olmayan kullannda sklkla birbirleri yerine kullanlmakta olduunu grmekteyiz. Bunun anlalab ilir nedenleri vardr. Gndelik yaamda genellikle doruluun sylediklerimizin gereklere ya da gereklie uymas olduu dnlr. Diyelim ki zerimde krmz bir kazak var ve ben zerimde krmz bir kazak olduunu sylyorsam, bu durumda doruyu sylyorumdur. Ya da rnein havaya frlatlan her tan bir sre sonra yere dtn dile getiriyorum. Yine bu durumda gereklie bavurarak bu sylediimin doruluunu deniyor ve test ediyorum. Gndelik dildeki bu doruluk anlay, bilgi felsefesi terminolojisinde doruluun uygunluk teorisi ya da tekabliyet teorisi olarak adlandrlr. Doruluun uygunluk teorisini, dncelerimizin doruluunun d ve i gerekliin deneyimine bavurularak test edilmesi gerektiini savunur empiristler (deneyciler). rnein bu sylediin gerek deil denir, ki dorusu bu sylediin doru deil olmaldr. nk doru ya da yanl olsun dile getirilen herey tam da sylenmi ya da dile getirilmi bir ifade olarak zaten gerektir ya da gerek olmutur. Bu dile getirilmi sz, bir kez azmzdan km ve davurulmu olduu iin gerektir.1.Gerek ya da gereklik, dndmz ve sylediimizden bamsz olarak ister i ve isterse d dnyamzda sregelen olgularn btndr. 2. Doruluk ise sylediklerimizin, yani nermelerimizin bireysel znelliimizden bamsz nesnellie uygun dmesidir. Doruluk bu anlamda dncelerimizin ve szlerimizin varlna deil, ieriklerine ilikindir. Uygunluk ya da tekabliyet ise sylediklerimizin ierii eer bir doruluk ve bilgi deeri tayacaksa, ifade ettii gereklie uygun olmaldr. Doruluk ile ilgili bilgi felsefesinde egemen olan ikinci bir nemli kuram ise, tutarllk kuramdr. Genel olarak rasyonalistler (aklclar) tarafndan savunula gelen bu kuram, dndmz ve dile getirdiimiz nermelerin doruluunu, genel olarak dncelerimiz arasndaki tutarlla, yani mantksal kurallara uygun akl yrtmelerimize balar. Bu kuram asndan nemli olan ncelikle dncelerimizin d gereklie uymas deil, dncelerimizin birbirlerine uygun olmasdr. rnein birok rasyonalist filozofun model almaktan holand aritmetik ve geometrik bant ve ilikiler, yalnzca dncemize zg biimsel doruluklar deil, empirik gereklii bilmemize de yol aan bant ve ilikilerdir. Bu durumda aklmzn a priori, yani deneye nsel dncelerimiz arasnda gzettii tutarllk ve mantksal adan zorunlu ilikiler, yalnzca biimsel deil ieriksel bir bilgi ve dorulua iaret etmektedir. Bilgi ve doruluu ne bizi yanltan duyu algsnda ne de bizi yanltan akl yrtmelerde bulan sezgicilik asndan konuyu incelediimizde, bambaka bir bak asyla karlamaktayz. Doru bilginin kaynann dolaysz sezgiye dayandrr sezgicilik. Pragmatizm asndan nermelerimizin doruluu ve bilgi deeri, pratik yaamdaki sonular asndan llebilir. Teori pratik iindir ve pratik sonularyla bir deer tayabilir. Bilindii zere anlam dil felsefesinin, gereklik de ontolojinin sorgulad kavramlardr.
Blm sorular Bilgi felsefesi nedir? Anlam nedir ve bilgi felsefesiyle ilikisini nasl tanmlanabilir? Mantk ve bilgi felsefesi (epistemoloji) bilgi fenomeni balamnda ne trden bir balant iindedirler? Doruluk ve gereklik karlkl ilikileri iinde nasl anlalmaldrlar? Temel doruluk teorileri nelerdir?

III HAFTA
BLG FELSEFES RET VE AKIMLARI. Bilgi felsefesinin baz temel akmlar, dogmatizm, kukuculuk, empirizm, rayonalizm, sezgicilik, pozitivizm ve pragmatizm olarak sralanabilir. Dogmatizm bilginin imkann olumlarken, kukuculuk ise bilginin imkann farkl alardan olumsuzlamaktadr. Felsefede empirizm ve rasyonalizm tartmas daha ok bilginin kaynana ve snrlarna dair bir tartma olarak okunabilir. Empirizm (deneycilik) bilginin kayna olarak alglarmzn ieriini oluturan deneyi temel alrken, rasyonalizm (aklclk) bilgimizin kayna olarak insan akln temel almaktadr. Sezgicilik ise hem algnn ve hem de akln yanltc olduunu, doru bilginin kaynann dolaysz sezgi olduunu savunur. Pozitivizm (olguculuk) olgular aklamak iin bavurulan her trden teolojik ve metafizik nedeni yadsrken, olgular yine olgulara dayanarak bilebileceimizi iddia eder. Pragmatizm ise bilginin doruluu ve geerliliini pratik yaamda arayan, bilgiyi bu balamda temelde bir yarar, ara ya da ilev olarak alan bir epistemolojik ynelime iaret eder. Bilginin olana zerine tartma: Dogmatizm ve kukuculuk . Gndelik anlamlaryla dogmatizm ve kukuculuk, bireyin kiisel yaantsnn ieriiyle ilgilidir. Dogmatik insan, belli bir gr ya da ideolojiye krkrne inanan, yani eletirmeden ve sorgulamadan inanan kiidir. Kukucu insan ise bu gndelik ve bireysel kiiliinin kayglar balamnda evresine temkinli ve gvensiz yaklaan kiidir. Toplumsal konumdan ise tikel bir toplumun ya da topluluun dogmatik ve kukucu ruh halinden sz edilebilir. Felsefi balamda ise dogmatizm ve kukuculuk daha teknik ve epistemolojik bir anlam tar. Bu epistemolojik

P a g e |5

balamda dogmatizm, genel olarak doru bilginin gerekliine olan inanc ifade ederken, kukuculuk ise doru bilginin gerekliine ynelik kukuyu ifade eder. Kukuculuun eitleri. Bir tavr ya da yntem olarak kukuculuk ar kukuculuundan da sz edilebilir. Ayrca deneysel ve deney d bilgiye dair bir kukuculuk da sz konusudur. ncelikle bir tavr olarak kukuculuk felsefenin ruhunda yer alr ve felsefi asndan vazgeilmez bir deer tar. Bir tavr olarak kukuculuk gndelik ya da sradan anlamyla dogmatizmin, yani dile getirilen gr ve inanlara sorgusuz sualsiz kr krne taraf olmann panzehiridir. Sokratesin kendi dneminin sradan Atinallarnn yeterince sorgulanmam grlerine ve nyarglarna kar kukucu ve eletirel duruu, felsefe tarihi balamnda iyi bir rnek oluturmaktadr. Bir yntem olarak kukuculuk, kukuyu bir ama, bir hedef olarak deil de, bir ara olarak ele alr. Felsefe tarihi balamnda yntem olarak kukuculuun en tipik ve iyi rnei, bilindii zere nl Fransz filozofu Descartestir. Ar kukuculuk, kukuyu, doru bilgi amacna ynelik bir ara ya da yntem olarak almaz. Kukuculuk burada yalnzca bir ara ya da yntem deil, tm akl yrtme srecini batan sona belirleyen bir ilke, tm felsefi dnme sreci belirleyen zemin olarak karmza kar. Ar kukucu filozoflar her trden doru bilginin olanana kar inanszdrlar ve kuku iindedirler. Kuku hem balangc ve hem de sonucu oluturur. Nesnel ve genel geer bilginin imkanna dair kukucu filozoflara rnek olarak Protagoras ve Gorgias gibi Sofistlerle, Pyrrhon, Karneades, Sextus Empiricus gibi dier ar kukucu filozoflar gsterilebilir. Empirizm (Deneycilik). Yaam ncelikle bir deneyimdir. Her deneyim bir farkndalktr. Bu balamda her tr deney zorunlu olarak bir canlnn, hayvani bir organizmann duyumsama yetisini gerektirir. Bilindii zere be duyu organmza kout be duyumuz vardr; gz grme, kulak iitme, burun koklama, dil tat alma, tenimiz ise dokunma duyusunu mmkn klar. nsan dier hayvanlardan farkl olarak bu duyu verilerini adlandrp tanmlayarak birer duyu algsna dntrr. te empirizm asndan btn bilgimizin kayna alglarmzdr. Bilgilerimizin doruluun yegane lt de yine alglarmzdr. Eer dnlen ve dile getirilen eyler algladmz gereklie, yani deney dnyamza uymuyorlarsa doru deildirler. Bu yukarda da dile getirdiimiz zere, dorulua dair uygunluk teorisine iaret etmektedir. Genel olarak empirizmin temel iddias, bilgilerimizi oluturan elerden biri olarak dncelerimizin metafizik, yani fizik-tesi bir kayna ya da zemininin olamayacadr. nsan bilgisi asndan deneye nsel(a priori) bir dnce ve bilgi sz konusu olamaz. nsan zihnine ait btn soyutlama ve kavramlarn a posteriori, yani deney sonras oluumlar olduu ve deneye dayandrlabilecei sav, empirizm ya da deneyciliin ana savdr. Fakat asl sorun burada yle formle edilebilir: deney, bireysel ve grelidir-dolays ile bilgiyi salt duyu alglarmza dayandrabilir miyiz? Empirizm genel olarak bu soruya yle bir yant verir: kinat insan zihninin kendi i ileyiiyle ya da akln ve mantn snrlar iinde anlalamaz ve yantlanamaz. Bu durumda insan bilgisini empirik, greli, tarihselve a posteriori olduudur. Byle empirik adan greli ve tarihsel bir bak as, yalnzca bilginin doruluuna deil, ahlaksal iyilie ve sanatsal gzellie ynelik de mutlak bir perspektiften uzaktr. Empirist filozof denince ilk akla gelenler ngiliz Empiristleri John Locke, George Berkeley ve David Humedur. Rasyonalizm (Aklclk). Bilgi fenomeni daha nce de dile getirdiimiz zere bilen zneyle bilinen nesne arasndaki ilikiye iaret etmektedir. Bilen zne bilme etkinliinin vazgeilmez ve zorunlu bir taraf ve bileenidir. Rasyonalizm bilen znenin bilme etkinliindeki etkin ve belirleyici rolne vurgu yapar. nsan dier hayvanlardan ayran niteliin aklsal dnme yetisi olduu sylenir. Gerekten de insann duyumsama yetisinin ve baz temel igdlerin dier hayvanlarda da olduu grlmektedir. Fakat insann ayrt edici nitelii olan bilgi ve kltr birikiminin, bir soyutlama yetisi olarak dnceye ve dnceler arasnda mantksal karmlar ve balantlar kuran akla dayand rahatlkla sylenebilir. Empirizmin temel sav alglarmzca dorulanmayan tm dncelerin ve onlara dayal akl yrtmelerin bir deeri olamayacayd. Buna karn rasyonalizm asndan ise tm alg ve deney dnyas eer anlam ve deer tayacaksa bunu ancak dnme ve aklmza borlu olacaktr. Organik doamzn bir kazanm olan duyu ierikleri, kendi balarna bir deer ve anlam tamazlar. nsann akl yetisi insani olan her etkinlikte bulunmakta ve belirleyici bir rol oynamaktadr. rnein aritmetik ve geometriyi kapsayan matematiksel bilgi, deneysel gereklik tarafndan dorulanmas gereken a posteriori bir bilgi deildir. Rasyonalist filozoflarn genellikle rnek gsterdikleri matematiksel doruluklar, onlar asndan deneysel deil a priori, yani deneye nsel bilgilerdir. Rasyonalizm asndan bilgi ve doruluk bu anlamda algsal deneyimimizin bir sonucu olarak deil, a priori akl sayesinde karmza kmaktadr. nsan bilgisi doruluunu temel olarak insann aklsal dnme yetisine borludur. A priori bilgiler alg ieriklerinin bireysel fenomenlerine dayanmadklar gibi, onlar tarafndan da yanllanamazlar. Epistemolojik bir ynelim olarak rasyonalizm, bilme ediminde akln algya nsel olduunu savlar. Rasyonalist filozoflara rnek olarak Platon, Descartes, Spinoza, Leibniz ve Hegel verilebilir. Sezgicilik. Hem alglarmzn ve hem de akl yrtmemizin bizi yanlttna ilikin rnekler verilebilir. rnein suya batrlan kan krk grnmesi bir alg yanlgsna, matematik bir ilemde hata ise bir akl yanlgsna iaret etmektedir. Duyularn ve akln yanltcln aan dolaysz bir bilgi mmkn m? Bir bilgi felsefesi retisi olarak sezgicilik bu soruya olumlu yant vermektedir. Sezgicilik, asl ve hakiki bilginin kaynann sezgi olduunu savunur. Sezgisel bilgiyi belli bir akl yrtme srecinin sonucunda ulalan kesin ve apak bilgi olarak tanmlayan Descartes, sezgici olmaktan ok aklc, yani rasyonalist bir filozoftur. Bu anlamda sezgilik ile birlikte ad anlmas gereken en nemli kii Fransz filozof Bergsondur. Pozitivizm. Pozitivizmin kurucusu Auguste Comte insanlk tarihinde dnsel dnemden ve dolaysyla bilme tarzndan sz eder. Teolojik, metafizik ve pozitif(bilimsel) dnemler. nsanlk tarihinin son ve en olgun dnsel dnemi olan pozitif dnem.

P a g e |6

Teolojik dnemde insanlar olgular aklamak iin ilahi glere bavururken (din), metafizik dnemde olgular aklamak iin metafizik glere bavurmulardr(aydnlanma ncesi felsefe-klasik metafizik). Pozitif ya da bilimsel dnemde ise olgular yine olgularla, pozitif ve llebilir gerekliklerle aklanmaya allr. Pozitif dnem teolojik ve metafizik gelenein aksine, olgular onlar aan bir gereklie veya asl varlk alanna dayanarak aklama abasndan bir vazgeie iaret etmektedir. Pozitivizmin kendisinden nceki dnce geleneini eletirisi anlalr bir eydir; doal ve toplumsal olgular aklamak iin doruluklar hibir ekilde ispatlanamayacak inan ve soyutlamalara dayanmak, epistemolojik adan savunulamaz. Pozitivizme gre bilmek onu makul ve doruluu gsterilebilir bir nedene ya da nedenlere balamay gerektirir. Bilmek olgular btnsel ilikiler iinde kavramaktr. Fakat algmzn ierii olarak karmzda duran bir olguyu, bu algy aan belirli soyutlama ve speklasyonlara bavurmadan nasl btnsel ilikileri iinde aklayp bilebiliriz sorusu, kanmca pozitivist epistemolojinin eletirisi asndan nemli sorudur. Pozitivizm, temel olarak klasik metafiziin doal ve toplumsal olgusall aan, yani algsal gereklii aan nedenlere dayal bilgi anlayn eletirmeyi hedef alr ve kendi teorisini bu eletiri zemininde oluturur. Fakat buradaki sorun, en anlalr ve tartlmaz grnen doa yasalarnn bile alg deneyimini aan belli soyutlamalar ve speklatif kurgulamalar iermek zorunda olmasdr. Pragmatizm. Kkleri ngiliz Empirizmine dayanan pragmatizmin bir nevi Amerika Birleik Devletlerinin ulusal felsefesi olduu sylenebilir. Btn teorik doruluu pratik zeminde temellendirmeyle alan pragmatizmin, teorisyenlerine gre deien versiyonlarndan sz edebiliriz: yararclk, aralk, ilevselcilik. Bilginin pratik yaam balamnda bir yarar, ara ya da bir ilev olarak grlmesi, kapitalist toplumun ruhunda olan bir anlaytr. Endstri devrimiyle ivme kazanan teknolojik gelimelerin sonucunda Pragmatizm ortaya kar. Bilginin bu pragmatist yorumunun kkleri belki de Antik Dnemdeki Sofistlerin grlerine geri gtrlebilir. Klasik Platoncu idealizmin kmsedii tikel ve greli sanlar, sofizm ve pragmatizm asndan nem tamakta ve epistemoloji asndan asl hareket noktasn oluturmaktadr. Platoncu idealizmin aksine Sofistler nasl demokrasiye yakn durmularsa, modern dnem pragmatistleri de liberal demokrasiye yakn dnrleridir. Pratik deerlere hizmet etmeyen bir bilginin olgusal anlamda da bir doruluk deeri yoktur. Pragmatist dnrlere rnek olarak C.S. Peirce, J. Dewey ve W. James verilebilir.
Blm sorular Bilgi felsefi alanndaki temel reti ya da akmlarn en nemlilerini sralaynz? Bilginin mmkn olup olmadna dair tartma erevesinde ekillenen dogmatizm ve kukuculuk retilerinin temel savlar nelerdir? Bilginin kayna ve snrlarna dair tartmalarla ekillenen empirizm ve rasyonalizmi tanmlaynz? Pragmatizm asndan doru bilginin lt nedir? Pozitivizm asndan doru bilginin lt nedir?

IV HAFTA
BLG FELSEFESNN DER DSPLNLERLE LKLER Varlk felsefesi ve bilgi felsefesi(Aristoteles - ilk felsefe). Ontoloji Trkeye varlk retisi ya da varlk felsefesi olarak evrilebilir. Felsefe tarihi almalarnda yaygn bir grle lk filozoflar olarak snflandrlm bulunan Antik Dnem doa filozoflar, asl varlk olarak dndkleri bir ilke ya da balang noktasndan, yani Yunanca adyla arkheden hareketle, tm doa olaylarn sistematik bir btn ierisinde kavramaya almlardr. Bylece daha felsefenin balangcnda gereklii kavramann koulu varl bilmeye dayandrlmtr. Zaten baka trl olmas dnlemezdi; bilmek varl bilmektir. Bylece varlk nedir sorusunun peine den varlk felsefesiyle, bilgi nedir sorusunun peine den bilgi felsefesi birbiriyle yakn bir iliki iindedirler. Bu balamda bir filozofun ontolojik grleri epistemolojik grleriyle iie ve paralel bir seyir izlerler. Felsefi dn de ilk balang aamasnda ayrmlam alt disiplinlere henz blnmemiti. Sonradan btn ayrntlaryla ortaya konan ve adlandrlan bir felsefe disiplini olarak bilgi felsefesine zg tartmalar da, felsefe tarihinin ilk dnemlerindeki tartmalarda gizil ya da potansiyel olarak ierilmekteydi. Ontoloji bamsz bir felsefe dal olarak Aristotelesin lk Felsefe(Metafizik) kitabna dayanr. Aristoteles bu kitabnda varlk olarak varlk ele alp inceler. Aristoteles iin genel olarak varln ne olduunu sorgulamak, tm felsefi dnn asl balang noktasdr. rnein fizik fiziksel, psikoloji psiik, kimya kimyasal, biyoloji biyolojik varolu ve olgular ele alr ve inceler. Metafizik ise varln btnn evrensel bir bak asyla ele alr. Ayn ayrm bilgi felsefesi ve tikel bilim dallar arasnda da yaplabilir; fizik fiziksel, psikoloji psiik, kimya kimyasal ve biyoloji biyolojik olgular bilmeye alrken, bilgi felsefesi ise bilgi denen olguyu, bilgi olarak bilgiyi evrensel bir bak asyla ele almaya alr. Dier bir dile getirile bilgi felsefesi herhangi bir eyi bilmeyi deil, bilgiyi bilmeyi hedefler. Bilgi her zaman bir zne ile bir nesnenin varln gerektirir. Bilgi felsefesi ve ahlak felsefesi (etik). Bilgi felsefesi bilginin, doru bilginin zn ve ieriini aratrrken, ahlak felsefesi (etik) insan asndan iyi davrann zn ve ieriini aratrr. nsan davranlarn yneten ve deerlendirmemize olanak veren iyi kavram nasl tanmlanabilir sorusu ahlak felsefesinin birinci sorusudur. Peki, insan fiziksel varoluun tesine nasl uzanr? nsan yalnzca physisin deil nomosun paras klan; doa yasalarnn tesinde belli toplumsal yasalara, yani normlara tabi klan nedir? nsan aklsal dnme yetisinin sonucu olan bilgisiyle insandr ve bu balamdaki gelimiliiyle dier hayvanlardan ayrlr. nsan yalnzca olan bir varlk deil, olmas gereken bir varlktr. Artan bilgi birikimiyle insan varoluunu sorgular ve olumsuzlar. nsan teorik, teknik, poetik ve etik balamda srekli kendisini sorgular ve deitirir. Tam da bu nedenle, aklsal bilgisinden dolay insan dier hayvanlardan farkl olarak bir tarihe, devlete, dine, sanata, felsefe ve ahlaka sahiptir. O halde bilgi nedir problemi dolayszca ahlak nedir problemine balanr. Felsefi dn asndan varolan nasl bilebileceimizi sorgulayan epistemolojiyle, nasl davranmamz gerektiini, neyin olmas gerektiini ele alan etik dinamik bir btn olutururlar. Bilginin kkenine dair bir soru dolayl olarak ahlakn kkenine dair bir soru olarak karmza kar. Doru nedir sorusu iyi nedir sorusuyla yakndan ilgilidir. Bilgi felsefesi ve estetik (sanat felsefesi). Estetik sanat felsefesinden daha geni bir ierie sahiptir ve yalnzca sanattaki deil doadaki gzellik deeriyle de ilgilenir. Fakat genel ve yaygn kullanmyla estetik sanat felsefesi anlamna gelmektedir.

P a g e |7

Estetiin baat kavram olarak gzellik, bilgi felsefesinin baat kavram doruluk ve ahlak felsefesinin baat kavram iyilik ile birlikte, felsefenin temel kavramdr. Estetik kkenini Yunanca aisthesis szcnden alr ve bu balamda duyum, alg gibi anlam ieriklerine sahiptir. nsani alg fiziksel duyumsamann tesine uzanr, bilgiyle form ya da biim kazanm bir algya, bir gzellik algs ve duygusuna dnr. Bylece bilginin neliini sorgulayan bilgi felsefesi, zel olarak insani algnn z n oluturan estetii ve sanatsal gzellii aratran sanat felsefesinin zeminini oluturur. Doal ve toplumsal bilimler. Doal bilimler fiziksel varolu dnyasnn eitli ynlerini kendilerine konu edinirler; fizik, kimya, biyoloji bu alana ilikin en genel kategorileri olutururlar. Doa ya da doal bilimlere fen bilimleri de denmektedir. Toplum ya da toplumsal bilimler, ayrca tin bilimleri, kltr bilimleri, beeri ya da insani bilimler, tarih bilimleri vb. olarak da adlandrmaktadr. Bilim felsefesi ve bilgi felsefesi yakn bir iliki ve dolaym iindedir. Her epistemolojik duru ve tavr al ayn zamanda bilim ve bilimlerin z ve doasna dair bir duru ve tavr altr.
Blm sorular Bilgi felsefesi (epistemoloji) ve ahlak felsefesinin (etik) temel kavram ya da konular nelerdir? Ahlak felsefesi insan davrann felsefi ynden sorgularken bilgi felsefesindeki tartmalardan nasl yararlanr? Bir felsefe disiplini olarak sanat felsefesi ya da estetik hangi felsefi kavramlar zerindeki tartmalarla ekillenir? Bir felsefe disiplini olarak varlk felsefesi (ontoloji) neden felsefenin dier disiplinleri iin vazgeilmez bir zemin oluturur? Bilgi felsefesi ve varlk felsefesinin ilikilerini aklaynz.

V HAFTA
FELSEFE TARH BALAMINDA BLG FELSEFES SOKRATES NCES FELSEFEDE BLG ANLAYILARI Doa filozoflar - Doa filozoflarnn bilgi problemlerine ynelik bir ilgi iinde olmadklar, byle problemlerin varlnn bile bilincinde olmadklar sylenebilir. nk bilginin bir felsefi problem olarak ortaya kmas iin, kukuculuun gl bir kltrel ve felsefi hareket olarak ortaya kmas gerekir. Dnen ve bilen znenin kendi dnme ve bilme yetisinin snrlarndan, neyi bilip neyi bilemeyeceinden sorgusuz sualsiz emin olmas, onu kelimenin hem gndelik ve hem de felsefi anlamlaryla dogmatik yapar. Dogmatik ruh halinin almasna ve ikinci olarak bilen znenin dikkatini d gereklikten kendi tinsel varoluuna yneltmesine baldr. Doa Filozoflar kendi felsefi ilgilerini ncelikle d gereklik ve maddi doaya yneltmilerdir. Doa Filozoflarnn doaya ynelik ilgileri balamnda, tm doal gereklii aklayabilecek bir arkhe araynda olduklar sylenebilir. Arkhe Yunanca kkenli bir kelime olup balang, hareket noktas, ilke, nihai ana madde gibi anlamlara gelmektedir. Her ne kadar Doa Filozoflarnn evrendeki olu srecini aklamak iin felsefi olarak peine dtkleri bu ilke ya da ana madde araylar ontolojik bir karakter tam olsa da, bu aray srecinin bilinli bir ekilde dile getirilmemi bir epistemolojik duru ve ynelim ierdii de gz ard edilemez. Bir ilk ilke, balang noktas ya da tz gerektirdii dncesi, bu epistemolojik ya da dier bir dile getirile bilgi felsefesine zg duruun en belirleyici zellii olarak anlalabilir. Bu balamda bu filozoflarn bilgi konusunda dogmatik bir tavr iinde olduklar rahatlkla dile getirilebilir, nk sz konusu filozoflarn evrenin bilinebilirliine dair en ufak bir kukular ve bu balamda bilinli bir epistemolojik sorgulamalar yoktur. Herakleitos ve Parmenides. Herakleitos olu, Parmenides ise varlk dncesini temel alan birer ontoloji gelitirmilerdir. Herakleitosun olua atfettii nem hareket, eliki ve deiime verdii neme kouttur. Doa Filozoflar gibi sorgusuz sualsiz doru bilginin olanan onayladn syleyebiliriz. Hegel Modern Felsefede diyalektik mantk ve dnn en byk savunucusu ise, Herakleitos da Antik Felsefedeki en byk savunucudur. Parmenides ve rencisi Zenon asndan varlk eer hakiki ve gerek bir varlk ise olu, eliki, hareket ve deiimi dlamaldr, nk olu ve eliki ieren bir belirlenim gerek anlamda var deildir. Varln olu, eliki, hareket ve deiimden, okluk ve blnebilirlikten arndrlp soyutlandn grmekteyiz. Platoncu idealizmi biimlendiren nemli bir unsur olmutur bu gr. Parmenides asndan asl bilgelik ve doru bilgi, hi deimeden zde ve bir kalan varln bilgisidir ve tm okluk ve hareket bir yanlgdan ibarettir. Sofistler. Herakleitosun olua dayal ontolojisinden olduu kadar Parmenidesin varla dayal ontolojisinden etkilenen ve bir bakma bu iki felsefi grn kendine zg bir sentezini temsil eden Sofistler, tmyle greli ve znel bir bilgi anlayna sahiptirler. Tek gerek dnya alg dnyasdr - znel ve bireyseldir. Sofistlerin iinde bulunulan kltrel yapya kukulu ve eletirel bir mesafeden yaklama cesaretine iaret eder. Kukusuz Sofistler modern anlamda bir epistemoloji, yani bilgi felsefesine sahip deildirler, nk gerek anlamda bir bilen zne ve bilinen nesne kavramna sahip deildirler. Herakleitos ve Parmenides - bireysel alglarmzn gsterdii gibi her ey olu ve eliki iermekteydi ve aklmzn da syledii gibi olu ve eliki ieren bir dnyada kesin ve genel geer hibir bilgi mmkn olamazd. Kuku zeminli bir bak as. Sofistlerin alg temelli bir bilgi ve epistemoloji anlayna sahip olduklar sylenebilir . Protagorasa atfedilen en nemli sz, insan hereyin lsdr szdr. Buradaki insan bireysel insandr. Buradaki ly elinde tutan insan bir bedene sahip olan ve duyumsayan insandr. Bir rzgar esmektedir, yen iin rzgar souk, meyen iin souk deildir. Herey grelidir, yani herbir insana gre belirlenir. Bireysel insanlarn yarglarn aan bir evrensel ve nesnel doruluk ve bilgi bir yanlgdan ibarettir. Gorgiasa atfedilen en nemli fragman ise udur: hibir ey yoktur, varsa bile insan iin kavranlmazdr, kavranlr (bilinebilir) olsa da teki insanlara bildirilemez ve anlatlamaz. Sonuta Sofistlerin genel olarak, alg ieriklerinin bireysel karakteriyle biimlenmi znel, greli bir bilgi anlayna sahip olduklar sylenmelidir. Ayrca Gorgiasn Parmenidesten devrald grn ve varlk kartl da Platoncu idealizmin ekillenmesinde byk nem tar.

P a g e |8

zellikle Sofistlerle birlikte bilgi felsefesinin sorunlarna dair bilinli bir ilgi ortaya kmaya balamtr. Bu eletirel ve kukucu tavrlaryla yakndan ilgilidir. Sofistler Herakleitos ile birlikte hereyin olutuunu, Parmenides ile birlikte oluan hibir eyin gerek anlamda varolmadn ve bilenemeyeceini savlarlar. Doa Filozoflar asndan nemli olan ise, bir ilke ve balang noktasndan hareketle tm varoluu temellendirme ve bilme abasdr.
Blm sorular Doa filozoflarnn arkhe anlaylar balamnda nasl bir ontoloji ve dolaysyla bilgi anlaylar olduu sylenebilir? Herakleitos ve Parmenidesin olu ve varlk ve dolaysyla bilgiye dair nasl bir gre sahip olduklar sylenebilir? Sofistlerin bilgiye dair temel savlar nelerdir? Sofistler epistemolojik balamda Herakleitos ve Parmenidesin felsefelerinden nasl etkilenmilerdir? Protagoras ve Gorgiasn temel felsefi savlar nelerdir?

VI HAFTA
SOKRATES VE PLATON Platonun Sokratik Diyaloglarndaki Sokrates akn bir idealizmin savunucusu olmaktan ok, Sofistlerin znel ve bireysel bilgi anlaylarna kar nesnel ve evrensel bir bilgi arayndadr. Bu anlamda Sokratik Diyaloglar bilgiye dair kesin bir sonuca ulamayan bir tartma srecine iaret ederler. Platonun felsefesi gl ve radikal idealizm ile birlikte gl ve radikal bir rasyonalizm de ierir. Platon iin yalnzca evrensel biim ya da formlar olan idealar, doru ve hakiki bir bilginin konusu olabilirler. Platonda ontoloji ve epistemoloji birbirlerinden koparlmaz bir tarzda i iedirler, nk yalnzca hakiki ve gerek varlk dncenin ve bilginin ierii olabilir ve doru dncenin ve bilginin ierii olabilen ey hakiki ve gerek anlamda vardr. Platoncu idealizm= kavram realizmi. Sokrates. Sokrates Sofistlerin bireysel znelliin keyfiyetine kar durur. Sokrateste kavramlar nesnel ve evrensel bilgi ieriklidir. Aslnda tarihsel bir kiilik olarak Sokratesin retisini rencisi Platonunkinden ayrmak, ikisi arasnda kesin ve tartma gtrmez bir snr izmek zor grnmektedir, nk biz Sokratesin felsefi grlerini arlkl olarak Platonun yaptlarndan renmekteyiz. Platonun zellikle ilk dnem yaptlar Sokratik dnem yaptlar olarak adlandrlmaktadr. Sokratesin Savunmas, Krito, Euthifron, Lakes, on, Protagoras, Lisis, Devlet gibi Diyaloglar bu dnemin temel baz yaptlar olarak belirtilebilir. Sokratesin ba konumac olduu bu diyaloglarn belirleyici zellii, tartlan konuya dair kesin bir sonuca varlamamas, kesin bir bilgi iddiasnda bulunulmamasdr. Ucu ak olan bu tartmalarda asl belirleyici kiilik olarak Sokrates, konumann gidiatn dzenlemek iin eitli mdahalelerde bulunur. Tekil ve tikel olanda evrensel eyi belirginletirme ve tanmlama sreci, Sokrates tarafndan bir tr ebelik sanat olarak adlandrlr. Filozofun bu ebelik sanat tmyle dncelere dayal bir sanat olarak, kiilerde gizil bir ekilde bulunan evrensel dnce ve kavray dourtma ve gelitirme sanatdr. Sokratesin belli bir ironin de elik ettii nl bilgisizlik itiraf yle formle edilebilir: bir tek ey biliyorum o da hibir ey bilmediim. Bu ifade belli bir ironi ierir, nk Sokrates belki de tm Atinallardan daha bilgilidir. Buradaki bilgisizlik beyan daha ok sradan Atinallarda ve Sofistlerde grlen yeterince sorgulanmam gr ve dncelere bir meydan okumadr. Epistemolojik balamda Sokrates bir nevi zihinsel ya da tinsel ebelik yaptn, insanlarda bilinsiz ve gizil bir tarzda varolan bilgileri dourttuunu dnr. Platon. Platon klasik idealizmin babas olarak felsefe tarihindeki tartmalar derinden etkilemi olan byk bir filozoftur. Hocas Sokratesin mirass olarak yola km ve Hocasnn trajik sonu ve ans Platon iin her zaman birincil bir deer tamtr. Platon felsefi araylarnda Sokratesin nesnel ve evrensel tanm araylarn daha da ileri tayarak, kendi radikal idealizm ve rasyonalizminin zemini klar. Bilginin hem Sokrates ve hem de rencisi Platon iin zaten zihinde bulunan eyi bir aa kartma, bir anmsama becerisi olduu sylenebilir. Platonun Menon adl diyalogunda Sokrates bir kleye bir matematik problemini anmsatma ve dourtma yntemiyle zdrmtr. dea Yunanca syleniiyle eidos, felsefe tarihindeki tartmalar balamnda grnt, grn, ekil, form, tip, tr, biimlendirici doa, fikir, dnce, tasarm, kavram gibi anlam ieriklerine sahip olagelmitir. deann bir bakma, felsefe tarihi asndan byk nem tayan dier bir Yunanca kkenli kavram olan logos ile bir anlam btnl ve yakn iliki iinde olduu rahatlkla sylenebilir. Logos kken olarak sz anlamna gelmektedir. Logosun ieriinin felsefe tarihindeki tartmalar balamnda ayrca u anlamlarla da yklenmi olduunu grmekteyiz: yasa, akl, dnce, kavram, idea. Logos ve ideann anlam ierii asndan bu akmas tesadfi deildir: dnce sz ve sz dncedir ya da dnceler szlerle davurulur, yani dile getirilirler. Logos ile ideann ikinci bir belirleyici ve ayrt edici zellii ise tmel ya da evrensel olmalardr. Bu Platoncu perspektif asndan, hem ontolojik ve hem de epistemolojik bir gereklik ve dorulua iaret eder. Yalnzca evrensel formlarn, yani idealarn hakiki ve gerek bir varlklar ve bilgi deerleri vardr. Evrensel form, bir belirlenimin, trn ya da snfn tmne iaret eden niteleme ya da kategoridir. rnein btn insanlar aklldr dediimde, akll olma niteliini insanlarn tmne evrensel ve zorunlu bir ekilde yklemi olmaktaym. Evrensel formlar ya da idealarn bu evrensel ve zorunlu nitelii istisna kabul etmemektedir. Hemen yukarda dile getirdiimiz nerme evrensel ya da tmel bir nermedir. Platoncu idealizm ve rasyonalizm, dilde ve dolaysyla dnme srecinde egemen olan bu tmel terim ve evrensel kavramlarn, yalnzca znel dil ve dnme yetimiz balamnda bir varlk ve bilgi deer tamadn, fakat ontolojik ve epistemolojik adan nesnel ve akn bir varlk ve bilgi deeri tad anlay erevesinde ekillenmitir. dealar tm bireysel gereklii biimlendiren akn tzlerdir. Sofistler asndan, bireysel ve znel varoluunun ekillendirdii greli ve tikel gr, Platoncu epistemoloji asndan bilgiye(epistemeye) deil, sanya, yani doxaya iaret ederler. Varlk Platoncu anlamyla olutan ve yokolutan arndrlm Parmenidesci varlk anlayna yakn bir ierik tar. Sanmak bir tr bilgi gibi grnr, nk insan bildiini sanr ya da sansn bilgi sayar. nsan rnein Ahmetin iyi olduunu syler ve bylece Ahmet adl kiiyi ve iyilii bildiini sanr. Oysaki Platon

P a g e |9

asndan iyilik olarak iyilii ya da evrensel olarak iyiliin ne olduunu bilmediimiz srece, herhangi bir bireysel varln iyi olup olmadn bilemeyiz. Aklsal dnme yetimizle edindiimiz evrensel ve zorunlu bilgilere sahip olmadmz srece, Ahmet adl bir tandmzla yaadmz deneyimler bizi yalnzca beli san ve duygu durumlarna gtrebilir. Platon bu anlamda tam bir rasyonalisttir. Kavramn anlamna dair bu sorgulama Sokratik dnemde ilkin epistemolojik bir erevede bir tanm aray olarak ortaya karken, Platoncu idealizmin olgunluk srecinde ise kavramlar evrensel formlar olarak, alg nesnelerine akn bir ontolojik gereklie dnmtr. Kavramn gereklii eer duyulur gereklie aknsa, kavram ve ieriini oluturan dncelerin duyulur olmamas gerekir. dealizm duyulur gerekliin, yani fiziksel ya da maddi gerekliin asl ve kalc gereklik olmadn, asl gerekliin maddesiz ve ideal gereklik olduunu savunur. Bu balamda asl ya da tzsel varlk da ideal varlktr. Platona gre duyarllktan, arndrlm saf aklsal (noetik) varlk alan, asl varlk alandr. Noesis, yani ar ya da saf akl yetimiz noetalar, yani dnce nesnelerini bilir. Bu Platoncu anlamda rasyonalizm ve idealizmin i ie geip btnletii noktadr: aklsal olan vardr, varolan aklsaldr. Platoncu idealizm asndan ar dnce ve akl nesneleri, tm evrensel varoluun belirleyen arketipler ya da zsel formlardr. Platonun Timaos diyalogundaki mimar tanrs Demiurges bu evrensel ve zsel formlara bakarak maddi dnyay oluturur. Evrensel insan formu ya da insanlk, herhangi bir maddi ve bireysel insana indirgenemeyecei ve onda tketilemeyecei iin, kalc ve evrenseldir. Bireysel insanlar gelip geici ve sonlu bir varla iyeyken, bireysel insanlarda evrensel bir tarzda varolan insan ideasi ya da formu kalc bir varla iyedir. dealizmin zne biraz daha yakndan bakalm: idealar evrensel biim ya da formlar olarak vardrlar ve biimsiz bir ierik ve maddi belirlenimden sz edilemez. Platonun nl Devlet diyalogununda bilgi derecelerini konu edinen bir izgi analojisi ya da benzetmesi vardr. Bu analojide, yukardan aaya doru uzanan ve drde blnm bir izginin en stnde gerek bilginin, yani epistemenin nesneleri olan arketipler, yani idealar bulunur. izginin yukardan aaya doru ikinci blmnde yine episteme olarak gerek bilginin konusu olan matematiksel varlklar bulunur(akln dnceleri, imgeleme gc). Matematiin nesneleri arketipler deildirler, fakat bireysel ve maddi nesneler de deildirler. izginin nc ve drdnce blmlerinde san, yani doksa nesneleri bulunur. Burada gerek anlamda bir bilgiden ok, kiisel alg zerinde ekillenen greli, rastlantsal ve keyfi yarglar szkonusudur. nsan algsnn ve imgelem gcnn ieriini oluturan san nesneleri de kendi ilerinde ikiye ayrlrlar; inan (pistis) nesneleri ile tahmin (eikasia) nesneleri. Kiisel ve toplumsal inancn ieriini, Platonun zoa diye adlandrd tm dirimli eyler ve genel olarak alglarmzn ieriini olan bireysel varolular oluturur. izgi benzetmesinin en alt basaman oluturan tahminin (eikasia) ieriini oluturan nesneler ise bu bireysel ve maddi nesnelerin parlak yzeylerde yansyan imgeleri, ksaca tm yansma ve glgeleridir. Platonun grleri dnce asndan zengin arm ve metaforlarla ykldr. Bilgiye dair nl bir metafor da Platonun Devlet diyalogunda dile getirdii maara metaforu ya da benzetmesidir. Platon iin idealar, yalnzca epistemolojinin deil ontolojinin de ana ieriini olutururlar.
Blm sorular Sokrates ve Sofistlerin nasl bir felsefi tartma iinde olduklar sylenebilir? Sokratesin evrensel tanm aray ve Platonun idealizmi arasnda nasl bir gei srecinden sz edilebilir? Platon asndan idea ontolojik ve epistemolojik balamda nasl tanmlanabilir? Sofistlere kar Platonun nasl bir bilgi anlay vardr? Platon neden Felsefe Tarihinin btn iin vazgeilmez bir deer tar? Szlk: Ar- saf, temiz, gnahsz ye- sahip Dirim- yaama gc

VII HAFTA
ARSTOTELES Platon ve Aristoteles. Hegel iin modern dnemin Aristotelesi benzetmesi yaplr. ki filozofun da tm evrensel varoluu ve bu varoluu anlamlandrmaya alan bilimleri kucaklayan bir felsefi sistematie sahip olmalardr. Aristoteles Platonun bir rencisidir ve byk ustasna ok ey borludur. Aristotelesin hocas Platon felsefi mirasna yaklam hem sahiplenici ve hem de eletireldir. Felsefesinde ve epistemolojisinde Platona gre daha lml bir idealizm ve rasyonal izm sz konusudur. Aristoteles asndan da bilgi iin aklsal dnme yetisi vazgeilmez bir deer tar, fakat o hocasndan farkl olarak d nme yetimizin ieriini oluturan evrensel form ya da biimlerin bireysel gerekliklere ikin olduunu savunur. Aristotelesin mant. Mantk doru dnmenin kurallarna iaret eder. Dile getirdiimiz nermelerin ieriinin nesnel bir karl varsa bir doruluk deeri vardr. ok basit rnek vermek gerekirse, eer u an darda kar yadn dile getiriyorsam ve u an gerekten de darda kar yayorsa sylediim ey ierii asndan bir gereklik deeri tar. Fakat bilginin ve bilgilerimizi dile getirdiimiz nermelerin yalnzca bir gereklik deeri ve buna bal olarak ieriksel doruluu yoktur. Ayrca bir dnsel deeri veya dier bir dile getirile biimsel doruluu da szkonusudur. Dnce ve bilgilerimizin biimsel doruluuyla ilgilenen felsefe disiplini mantk olarak adlandrla gelmitir. Aristoteles, Platon kadar radikal bir idealist deildir. Aristotelesin mant bir kyas mantdr. Kyas mant bir tr karm ve tmdengelim mantdr. Biri byk ve biri kk iki ncl nermeden hareketle bir sonu nermesine varmak kyas mantnn zn oluturur. ok bilinen bir rnekle dile getirirsek; btn insanlar lmldr, Sokrates bir insandr, o halde Sokrates lmldr. Biimsel, yani mantksal doruluk asndan ilki tmel olan ilk iki nermeden hareketle nc nermenin ileri srlmesi zorunlu olarak doru olacaktr. Fakat dile getirdiimiz zere bu yalnzca biimsel bir doruluk olacaktr. lk iki nermenin gereklie uygunluk anlamnda ieriksel

P a g e | 10

doruluunu bu tmdengelimsel ya da kyas mantn snrlar iinde kalarak temellendiremeyiz. Bu nedenle Aristoteles kendilerinden karm yaptmz tmel nermelere varmamz salayan tmevarmsal usavurmalardan da szeder. Tmevarm bireysel gerekliklerden hareketle oluturduumuz tikel nermelerden tmel ya da evrensel nermelere ulamamz ifade eder. rnein grdmz birok kargann siyah olmasndan hareketle btn kargalarn siyah olduunu dile getiren bir tmel nermeye varmamz, dnce asndan basit bir tmevarm rnei olarak grlebilir. Aristoteles iin ilk ncllerin hibir kantlama gerekmeden ak olmalardr. Bu anl amda ilkeler ne srer. rnein onun mant asndan elimezlik ilkesi hem ontolojik dzlemde ve hem de epistemolojik dzlemde vazgeilmez bir hareket noktasdr. elimezlik ilkesinin ontolojik, yani varlkbilimsel formlasyonu yle ifade edilebilir: ayn eyin ayn balantlar iinde ayn durumda olmas ve olmamas olanakl deildir. Ayn ilkenin mantksal ve epistemolojik formlasyonu ise yle dile getirilebilir: birbiriyle eliik iki yargnn ikisi birden ayn zamanda doru olamaz. Biri doruysa teki yanltr. Aristotelesin ontolojisi ve mant Herakleitoscu anlamda elikilerle igren diyalektik bir ileyii yadsrken, birbirini dlayan kartlklarn biimsel ya da formel zdeliklerini temel alr. Aristotelesci mantk asndan bilgilerimizin ieriini oluturan ontolojik gereklik on kategori balamnda dnlebilir; tz, nitelik, nicelik, grelik, yer, zaman, durum, iyelik, etki, edilgi. Tm bu kategoriler herhangi bir bireysel tz bilmemize, bilgimizin asl zeminini oluturan evrensel form ya da biimler altnda snflamamza elveren, genel ereveler ya da kategorilerdir. Metafizik. Aristotelese gre idealar duyulur dnyann bireysel tzlerini biimlendiren isel formlardr. Platonun varlk dnyas ve olu dnyas, bilgi dnyas ve san dnyas arasnda kurgulad keskin ve metaforlarla ykl ikicilik (dualizm), Aristotelesin grnr dnya iin ngrd form ve madde birlikteliiyle almaya allr. Aristoteles, hocas Platonun idealizmini lmllatran hiyerarik bir varlk ve bilgi yaps nerir. Sistemin en tepesinde Tanr vardr. Kendi kendisini dnen dnce olarak Tanr, tm evrensel varoluun ereksel nedeni olan maddesiz formdur. Maddesiz form ya da ar dnce olarak Tanr, tm bireysel ve ilineksel belirlenimlerden arndrlm olduu iin olu ve deiime tabi deildir. Varlk hiyerarisinin en altnda ise aslnda gerek anlamda bir varlk iermeyen ve tmyle potansiyel (gizil) olduu varsaylan madde (hyle) bulunur. Mutlak biim olarak Tanryla biimsiz madde arasndaki tm dier varlklar biim ve maddenin bileimleri olarak, hem duyulur ve hem de dnlr bir yn tarlar ve onlarn bilinmesi bu iki zihinsel yetinin kendisini gerektirir. Bu balamda Aristoteles empirik gerekliin bilinmesi iin hem algy ve hem de dncenin soyutlama yetisini gerekli grr. Ruh retisi. Aristoteles Ruh zerine (Peri psykhes De Anima) adl yaptnda ruh retisini temellendirmeye alr. Aristotelese gre ruh, yaama gc ve yetisi olan bir bedenin entelekheiasdr. Entelekheia biimsel ya da ereksel neden olarak anlalabilir. Nasl ki Tanr tm evrenin biimsel ve ereksel nedeni, hareket ettiricisiyse, ruh da bedenin ereksel nedenidir. Ruh organik doann yaam ilkesidir. Deiik ruh tipleri ve eitli ruhsal yetiler, ontolojik ve epistemolojik balamda bir hiyerari olutururlar. Hiyerarinin en altnda bitkisel ruh ya da yaam vardr. Besinleri zmseme ve reme bitkilerin temel etkinlikleridir. Bir st basamakta bulunan hayvanlarda daha gelimi ve karmak bir form ve yap ierisinde ortaya karlar. Hayvanlar bitkilerden farkl olarak duyumsama yetisine sahiptirler ve bedenlerini hareket ettirebilir ve bylece bulunduklar yeri deitirebilirler. Aristotelesin ruhsal biimler heyararisinin bir st aamasnda insan ruhu bulunur, nk insan ruhu dier hayvanlardan farkl olarak akl (nous) yetisine sahiptir. Akl insan hayvansal varoluunun ok telerine tayabilir, nk insann ruhsal yetileri arasnda yalnzca akl hem ontolojik ve hem epistemolojik bir dzlemde tanrsal bir karakter tar. Bireysel ruh bedenle ortaya kp yokolduu iin lmldr, fakat insan aklyla bu bireysel ve hayvansal varoluun zerine ykselir ve ncesiz sonrasz evrensel biimlerin ayrmna varabilir. Akl etkin bir g ve yetenek olarak, insan ruhunun btnne ve bedene hkmeder. Akl bir tabula rasaya ihtiya duyar. Bu balamda Aristotelese gre, insan akl eer aktif olarak dnyorsa etkin akl, fakat etkin (bilfiil) deil de bilkuvve (gizil -potansiyel) durumdaysa edilgin akl ya da zeka olarak adlandrlr. Tanr saf biim olarak tm maddi varolu srecinden arndrlm olduu iin, gizil (potansiyel) hibir belirlenime sahip deildir. Tanr ncesiz sonrasz etkin akldr. nsan epistemolojik balamda Tanrya gre ara bir konumdadr. Aristotelese gre de tanrsal varla kyasla insan epistemolojik adan aaya eken ey, tpk Platonda olduu gibi bedensel varoluudur. Aristotelesin kendi varlk hiyerarisinin sradzeni asndan idealist ve rasyonalisttir. Aristoteles ayrca birok felsefe disiplini ve bilim dalna adn veren yaptlaryla da kltr tarihinde nemli bir yere sahiptir. Aristotelesin en nemli baarlarndan biri de klasik mantn temellerini atm olmasdr. Ontoloji, epistemoloji, etik, estetik gibi felsefenin balca alanlarndaki tartmalar onun katklaryla biimlenmitir.
Blm sorular Felsefe Tarihi balamnda Aristotelesin hocas Platon ile nasl bir felsefi iliki iinde olduu sylenebilir? Aristotelesin Platonun idealar teorisini eletirisinin epistemolojik adan sonular nelerdir? Aristotelesin mantk alanna katklar onun bilgi anlayyla nasl bir balant iindedir? Aristotelesin metafizii erevesinde epistemolojik duruu nasl yorumlanabilir? Aristotelesin ruh retisi erevesinde bilgi problemine bakn deerlendiriniz? Szlk: Tabula rasa - insan beyninin balangta "bo bir levha" olduunu neren felsefi gr

VIII HAFTA
YEN-PLATONCULUK VE ORTAA FELSEFESNDE BLG PROBLEM Antikadan sonra din ve felsefe. Antika Felsefesi balamnda mitoloji ve felsefenin gerilimli ilikisi, Ortaa Felsefesinde de devam etmitir. Felsefenin bir ara olarak Hristiyan teolojisinin hizmetine sunulmutur. Ortaada Hristiyan inancn temellendirmek iin kullanlan felsefi dn arlkl olarak Platon ve zellikle Aristotesin felsefeleri tarafndan belirlenmitir.

P a g e | 11

Tektanrl dinler asndan mutlak ve kutsal varlk olarak Tanr, Platonun dealar Dnyas ile paralellik gsterir. Ortaa Felsefesi denilince ilk akla gelen Patristik(ilk Kilise Babalar olarak bilinen erken dnem Hristiyan yazarlar konu alan teoloji alt disiplinidir. smi Latince "baba" anlamna gelen pater szcnden tremitir.) ve Skolastik(Latince kkenli schola (okul) kelimesinden tretilen scholasticus teriminden gelmektedir ve kelime anlam olarak okul felsefesi demektir.) Felsefeler ve ncesinde Yeni-Platonculuk, arlkl olarak Platon ve Aristotelesin felsefeleriyle birlikte Tektanrl dinlere zg metafiziin damgasn tarlar. Aristotelesci Felsefenin Platoncu felsefeye gre daha lml ve sistematik yapsnn, zellikle Skolastik Felsefenin oturmu ve kurumsal ruhuna daha uygun dt grlmektedir. Yeni-Platonculuk ve Plotinos. Plotinosun felsefi sistematiinin zn oluturan bileenler olarak Platon ve Aristotelesin felsefeleri, Hristiyanln ve Yahudiliin dinsel retileri, Douya zg mistik retiler saylabilir. Platonda olduu zere Plotinos asndan da, hem ontolojik ve epistemolojik balamda dnlr gereklik duyulur gereklikten stndr. Fakat dnlr gereklii bile aan ve ancak mistik bir esrimeyle ulalabilen bir tanrsal hakikat da sz konusudur. Plotinosun metafizik hiyerarisinin en stnde bir olarak bir ya da ksaca bir bulunur. Bir hereyin balang noktas, temeli ve her eye akn olan Tanr - ne vardr ne de dnlebilir. Bir tm ayrm ve nitelemeleri aan ar hiliktir. Platonun rasyonalist duruunun Plotinosa gre daha salam olduu aktr. Plotinos tanrsal hakikate bir eit kendinden geme ile ulalabilecei kansndadr. Batllarn extase ve Osmanllarn vecd dedikleri bu mistik yaant, her trl bilinli yaantnn ve aklsal karmn yetersizliinin de bir kantdr . Vecd her trl dilsel ifadenin ve dnme srecinin aresiz ve yetersiz kald bir aknlk durumudur. Bu anlamda Plotinos iin Tanrnn hakikati, Platoncu anlamda ncelikle episteme, yani bilginin ierii olmaktan ok, olsa olsa bireysel bir deneyimin ve inancn ilgi alan ve ierii olacaktr. Patristik Felsefe. Patristik Felsefenin en nemli temsilcisi Augustinus iin ise dinsel inan ve vahiy insann aklsal dnme yetisi ve bilgisine gre daha stn bir konumlan iindedir. Augustinusa gre, insan bilme yetisini inancn hizmetine komaldr ve acizliini kabul edip Tanrya teslim olmaldr. Augustinus anlamak iin inanyorum anlayyla, insann anlama yetisini temelde kutsal inancn hizmetine koar. Bu dnme tarz dogmalar yol aar. Platonun ve Aristotelesin insan akl ve dncesine dair iyimser ve yceltici ynelileri, aktr ki Ortaa felsefesinin hibir filozofu iin ayn oranda sz konusu deildir, nk unlara gre insann Tanr karsndaki acizliini ve hiliini itiraf etmesi ve inan ve imanyla ona teslim olmas gerekir. Skolastik Felsefe. Skolastik felsefenin ilk nemli temsilcisi - John Scotus Erigena, Skolastik felsefenin btn iin ok nemli ve belirleyici olan evrenseller ya da tmeller tartmasnda, kavram realizminin saflarnda yer alr. Augustinusun tiraflar bu temel anlay erevesinde biimlenmitir. Erigena iin insan akl ve dnme yetisiyle Tanry kavrayamaz. Epistemolojik adan insan kavrayna izilen bu snr, negatif bir teoloji ya da ilahiyata yol aar; Tanrnn ierik asndan ne olduu deil de ne olmadna odaklanan bir teolojidir bu. Anselmus(baka bir scolastik) da evrenseller tartmasnda tam bir realist olarak karmza kar. Anselmusa gre yalnzca evrenseller gerek anlamda vardr ve Tanr en evrensel varlktr. Ona gre Tanr daha iyisi ve eksiksizi dnlemeyecek olan mkemmel varlktr. Eksiksiz ve mkemmel bir varln varolmad dnlemez, o halde Tanr varolmaldr(Tanr kant). Byle bir anlay ayn zamanda inancn bilgiye ncelliine de iaret etmektedir. deal olann reel olann zemini olduu, dahas evrensel olann bireysel olann kayna olduunu savlayan kavram realizminin karsna, Ortaa Skolastik Felsefenin bir dier akm olan nominalizm, yani Trkesiyle adclk kmtr. Roscellinus nominalizm ilk temsilcisi. Ortaa Felsefesi balamnda evrenseller ve tmeller tartmas da nemli bir yer igal eder. Kavram realistleri evrensellerin bireysel eylere akn gerekliini savunurken, nominalistler ise asl gereklii oluturann bireysel eyler olduunu ve evrensel kavram ve terimlerin bireysel eyleri snflandrmamza ve tanmlamamza elveren adlardan ibaret olduunu savunmulardr. Nominalizm, kavram realizminin evrensel tikel eyden nce gelir (universalia ante rem) anlayna kar, evrensel tikel eyden sonra gelir (universalia post rem) anlayn savunur. Nominalizm epistemolojik balamda asl gereklii bize verenin alglarmz olduunu ve dncenin bu alg ierii zerinde ekillendiini ve varolduunu savunur. Aktr ki byle bir nominalizm ya da Trkesiyle adclk, yalnzca bireysel eyleri gerek olarak ald ve Katolik Kilisenin akn bir evrensel inan ve hakikat iddias iin sevimsiz grndnden, eitli teologlar tarafndan eletirilmitir. Skolastik Felsefenin bir baka nemli temsilcisi Abelardustur. Abelardus, Augustinus ve Anselmusun anlamak iin inanyorum ilkesine kar inanmak iin anlyorum ilkesiyle ortaya kan Aristotelesci anlamda bir rasyonalisttir. Abelardus bir reti ya da iddiaya bize Tanr tarafndan vahiy yoluyla bildirildii iin deil, asl olarak aklsal dnme yetimize uygun grnd iin inandmz syler. Dahas herhangi bir inan ve fikirden kuku duymann gnah olmadn, tersine doruya ulama abas asndan gerekli olduunu savunur. Skolastik Felsefenin en nemli temsilcilerinden biri de felsefesi ayn zamanda Katolik Kilisesinin resmi retisi olarak kabul edilmi olan Thomas Aquinasdr. Thomas Aquinas iin insan akl ve dnme yetisiyle dinsel inancn ve vahyin zn kavrayabilir. nsan akln aan baz tanrsal ve metafizik konularda dinsel inan ve vahiyin belli bir lde devreye girmesi anlalr bir eydir. Aquinas iin tm gereklik ve doruluun kayna Tanrdr. Felsefi bir terminolojiyle konuursak Tanr her trden ontolojik ve epistemolojik belirlenimin kaynadr. Thomas Aquinasn Tanr anlay Aristotelesin Tanr anlayyla bir paralellik tar. Doay yaratmadan nce evrensel biimler Tanrnn zihninde birer yaratm modeli ya da arketipi olarak varolmulardr. Fakat duyulur bireysel gerekliklerin zn oluturan bu evrensel biimler, insan zihninde doann Tanr tarafndan yaratlmasndan sonra birer dnce ve kavramlar olarak varolurlar. Genel olarak Thomas Aquinasn retisi iin u sylenebilir: Aquinas ile birlikte Katolik Kilisesi inan ve bilgi, din ve felsefe ilikisinde birbirini kktenci bir ekilde dlamayan daha paralel ve uzlamac bir anlaya evrilme olanan bulmutur. Skolastik Felsefe balamnda son olarak ksaca Occaml Williamn terimcilik olarak da adlandrlan nominalizmine deinelim. En yaln aklamann en doru aklama olduunu dile getirmi ve varolan gerekliklerin saysn rtuluyan Occamn Usturas metaforunda anlatm bulmutur. slam Felsefesinde epistemoloji. slam Felsefesinin en nemli temsilcilerinden ikisi, slam Dininin temel inanlar ve Yeni Platonculukla dolaylanm bir Aritotelescilii kendi felsefelerinde zmsemi olan Farabi ve bn Sinadr. Szkonusu iki filozofun akl ve vahiy, felsefe ve dini bir uzlama aray olarak ekillenen felsefeleri, Aristotelesci rasyonalizmi dikkate alan bir ynelim

P a g e | 12

iinde ekillenmitir. Hem Farabiye ve hem de bn Sinaya gre, evrenseller ya da tmeller tpk Aristoteleste olduu zere tikellerin iinde biimlendirici z olarak bir gereklie sahiptirler ve bireyseller eylerin varlndan bamsz nsel bir gereklie iaret etmezler. Yalnzca Tanrnn zihninde evrenseller duyulur gereklie nsel bir varla sahiptirler. Bu balamda insan bilgisi ve tanrsal bilgi arasnda bir ayrm szkonusudur. Felsefenin grevi dinsel inan ve ilkeleri anlamaya almak ve bylece mmkn olduunca Tanrya ulamaya almaktr. slam Felsefesinin bir dier nemli felsefecisi olan Gazali ise bir bakma felsefeyi kullanarak felsefeyi eletirmekte, Farabi ve bn Sina tarafndan ina edilmeye allan din ve felsefe, inan ve akl ilikilerine dair uzlama modelini eletirmektedir. Ona gre felsefenin ve felsefi bilginin dinsel inanlar asndan kukulu ve uygunsuz olduu dnr. Akln yetersizliini ortaya koyan akln imdiden bu yetersizliin tesinde olduu kabul edilmek istenmez. Bat Skolastiinin sekler(dini deerlere nem vermeyen, onlara ilgili duymayan kii) ve modern bir felsefeye ynelmesinin ve byle bir ynelimin gl bir gelenekle sahiplenilmesinin, ykselen burjuva snf ve onun gl sosyo ekonomik dinamikleriyle yakn bir ilikisi vardr. slam Dnyasnda hibir zaman gl bir modernist, Batl anlamda aydnlanmac ve sekler felsefi damar szkonusu olmamtr. Fakat gnmz slam Dnyas Batnn felsfe anlayna yaklamtr.
Blm sorular Plotinosun insann aklsal dnme yetisi ve bilgisine dair ana grleri nelerdir? Augustinusun anlamak iin inanyorum ilkesini aklayanz. Aquinasn akl ve vahiy ilikilerine dair grlerini anlatnz. Nominalizm temel tezleri nelerdir? Sralayanz. slam Felsefesinde felsefe dn ve dinsel inancn ilikilerine dair tartmalar zetleyiniz.

IX HAFTA
DESCARTES VE MODERN FELSEFEDE BLG PROBLEM Kartezyen Felsefe(tek kesin bilginin, matematik ve fizikten cikarilan ilke ve kavramlardan olustugunu varsayan felsefe yontemi.) znellik ve bireysellie ynelik vurguyla yeni bir an habercisi olmutur. Descartesin bilgi anlaynda kukunun nemli bir yeri vardr. Kuku ak seik ve kesin bilgiye ulamak iin bir yntem olarak kullanlr. Bu kuku ayn zamanda Descartesin felsefi ynteminin ilk adm ve bir analiz sreci olarak da anlalabilir; ak seik ve kesin olan kukulu olandan ayrma ve ayklama sreci. Bu kuku ve analiz sreci bize dnen znenin dolaysz sezgisini verecektir. Dnen znenin dolaysz sezgisini balang noktas olarak alan Descartesci dnme ynteminin ikinci blm, bir sentez blm olarak karmza kar. Sentez yapan akl, en yaln ve kuku gtrmez ilkeden hareketle tm sistemi kurgular ve oluturur. Descartes iin felsefi bilgi, dnen benliin dolaysz sezgisinden Tanr dncesine ve Tanr dncesinden d dnyann varlna doru bir geliim seyri izler. Bilgi felsefesinin felsefenin modern bir disiplini olarak nemi. Bilgi felsefesi ya da dier bir ifadeyle epistemoloji, zellikle Descartes ile balayan Modern Felsefenin temel disiplini olmutur. Bunun eitli nedenleri yannda en nemli nedeninin, Modern Felsefi ruhun Ortaa Felsefesinde arlkl olarak hkm srd dnlen dogmatik metafizik ve Skolastizme tepkisi olduu sylenebilir. Skolastik Felsefe insann bilme yetisini dinsel inancn hizmetine komakta ve inan karsnda snrlamaktayd. Modern Felsefe ncesi felsefede metafizik ve ontoloji birincil bir durumdayken, modern felsefeyle birlikte epistemolojinin, yani bilgi felsefesinin birincil bir konumda olduunu grmekteyiz. Yeni bir an, Modern an habercisi olan Rnesansn bilim adamlar, sanatlar ve dnrleri arasnda Leonardo da Vinci, Machiavelli, Kopernikus, Galileo Galilei, Francis Bacon, Thomas Hobbes ve Newton saylabilir. Descartesn nemi. Descartes ile birlikte Modernizm her yerde kendisini znellik ve bireysel olana verdii deerle belli eder. Bu modern ruh balamnda doru, iyi ve gzelin ne olduuna karar verecek olan otorite ve gelenek deil, kendi akln kullanan bireysel zne olacaktr. Bireysellii ve znellii temele alan byle bir epistemolojik ve etik zihniyet, ykselen kapitalist ruhun dinamizmine de uygun bir zihniyettir. Descartesin yntemi(KUKU). Descartesin yntemine epistemolojik ynden, yani bilgi felsefesinin sorunlar balamnda baktmzda grdmz ilk ey, kuku duymann doru bilgiye ulamadaki vazgeilmez ve zorunlu rolne dair vurgusudur. Descartes en ufak bir kuku tayan her eyi yanl olarak kabul etmemizi ve bilgi deeri asndan olumsuzlamamz nerir. Byle bir olumsuzlamadan geriye ne kalr? Hibir kukuya yer brakmadan ak ve seik olarak neyi bilebilirim? Descartes iin bilgi herhangi baka bir eyle kartrlmayacak kadar ak ve seik olmaldr. Ayrca bu ak ve seiklik her hangi bir yanlg ve kukuya yol amayacak bir kesinlik tamaldr. Descartesin bu olumsuzlayc kukusu ilkin alg ieriklerine ynelir , ama alglarmzn bizi yanlttn biliriz. Bir rasyonalist olarak Descartes duyulur dnyann gelip -geici ve deiken olduunu bilir. Alglanan ierikler bize hibir kukuya brakmayacak bir tarzda ak seik ve kesin bir bilgi sunmaktan uzaktr. Descartes anlamak iin inanmaktan ok, anlamak iin kukulanmay nermektedir. Bu radikal kukunun sonucu akla gvenemeyiz, alglara gvenemeyiz. Kukuyu doru bilgiye ulamak iin en gvenilir ara olarak alan Descartesin hedefi, hibir kukuya yer brakmayacak bilgiye ulamaktr. Epistemolojik adan baktmzda Descartesin znesi her eyden kukulanr, kukulanmak iin dnmesi ve dnmek iin varolmas gerekir. Descartes asndan doru bir felsefi sistematiin balang ilkesi olmas gereken bu ak-seik ve kesin bilgi, her trl inan, nkabul ve varsaym dlayan sezgisel bir nitelik tar. Descartesin ak-seik ve kesin olmayan hereyden kukulanmak ve bylece ak-seik ve kesin bilgiye ulamak olarak zetlenebilecek ynteminin ilk blm, analitik blm olarak adlandrlabilir. Yntemin ikinci blm bir sentez olarak adlandrlabilir ve en yaln ve kesin ilkeden balayarak tm varlk ve bilgi sistemini aklsal bir dzlemde temellendirerek oluturmay hedefler. Descartesin dnyorum o halde varm (cogito ergo sum) eklinde ifade ettii dnen znenin varlna dair dolaysz, ak-seik ve kesin bilgisi, sezgisel bir bilgi olmakla algnn ve akl yrtme srecinin tm dolaym ve karmaklndan arndrlm bir bilgidir. Tanrnn varl. Descartesin anlayn etik adan yorumladmzda, Tanr dncesinin mutlak bir egoizmin ve narsizmin panzehiri olduu sylenebilir. Descartes iin Tanr vardr. Dnya benim benliimin kuruntu ve dlerinden ibaret olmamaldr ve znelliimin tesinde bir nesnellik tamaldr. Descartese gre, byle bir nesnelliin ilk belirtisi ve gerek zemini Tanr

P a g e | 13

dncesinde aranmaldr. Descartes Tanrnn varln iki farkl akl yrtmeyle temellendirmeye alr. lkinde sonsuz, mutlak varlk olarak Tanr dncesinin sonlu bir varlk olarak bireysel znelliimden kaynaklanamayaca sylenir. Descartesin Tanrnn varlna dair ikinci akl yrtmesi Anselmusun ontolojik tanr kantlamas ile ayn ierie sahiptir. Sonsuz ve mutlak varlk olarak dnlen Tanrnn varolmamas dnlemez, nk bu durumda Tanr sonsuz ve mutlak olmayacaktr . Descartesin Modern Felsefenin ncs olmasnn nedenlerinden birinin, bireysel znenin aklsal dnme srecinin her trden dsal otoriteye kar mutlak zerklii ve zgrlne yapt vurgu olduu sylenebilir. Dnen zne gerek ve hakiki bilgiye ancak aklsal dnme yetisinin zgr kullanm iinde ulaabilir.
Blm sorular Descartes neden Modern Felsefenin ilk filozofu olarak dnlmektedir? Kuku Kartezyen epistemolojide nasl bir yere sahiptir? Descartesin nl dnyorum, o halde varm cmlesi epistemolojik balamda nasl yorumlanabilir? Descartes Tanrnn varln nasl kantlamaktadr ve bu kantlamann sistemi asndan nemi nedir? Analiz ve sentez Descartesin felsefi dn srecinde nasl bir role sahiptirler?

X HAFTA
KITA AKILCILII; SPNOZA VE LEBNZ Tanrya inanp inanmamak bir bilgi sorunu olmaktan ok, bir tercih ve inan sorunudur. Modern Felsefenin Descartes sonras iki rasyonalisti Spinoza ve Leibnizdir. Spinoza rasyonalist (aklc) ve panteist (tmtanrc) bir felsefeye sahiptir. Spinoza Tanry kendi kendisinin nedeni olan sonsuz tz olarak tanmlar ve tm dier sonlu belirlenimleri bu tzsel hakikatin davurumlar olarak grr. Tanr evrensel varoluun btn, yani doann kendisidir. Tanrya ilikin bilgimiz, ok ynl bilimsel bilgimizle dolayml sezgisel bir bilgidir. Sezgisel bilgi her bir belirlenimi doal btnn bir paras olarak alglamak ve kavramaktr. Leibniz iin aklsal ve olgusal doruluklar arasndaki ayrm yalnzca insan zihni iin geerlidir. Hereyin ncesiz ve sonrasz bir igrs ve bilgisine sahip Tanr, tm gereklii a priori, zorunlu ve ereksel bir dzenin paras olarak grr. nsan bilgisi asndan olumsal ve mekanik grnen bir belirlenim, tanrsal dzen balamnda zorunlu ve ereksel bir gereklie iaret eder. Descartes sonras felsefe. ster rasyonalistler ve isterse de empiristler olsun Descartes sonras felsefe, znenin bilme srecindeki roln epistemolojik aratrma ve soruturmalarnn merkezine alr. Rasyonalistler bilen znenin aklsal dnme yetisi, empiristler ise alglama yetisi zerinde ekillenen bir bilgi felsefesi, yani epistemoloji kurgularlar . Descartesin yakn takipileri Arnold Geulincx ve Nicolas Malebranchedr. Bu dnrler Kartezyen, yani dier bir dile getirile Descartesci dualizmin yaratt problemleri kendilerince zmeye giriirler ve vesileciler olarak anlrlar. Vesileciler olarak adlandrlmalarnn nedeni, Descarteste birbirine indirgenemez iki ayr tz olarak karmza kan zihin ve beden arasndaki balant ve ilikinin, mutlak tz olan Tanr araclyla ya da vesilesiyle kurulduunu savlamalardr. Descartesin ruh ve beden dualizmini kukulu bulan ve dahas dnen zneye akn bir Tanrnn bilinemeyeceini savunan Blasie Pascal ise bir gizemcidir. Pascaln gizemcilii kukuculuu zerinde ekillenir. Pascala gre ruhsal ve cisimsel eylerin ereksel veya mekanik nedenleri tam anlamyla bilmek mmkn deildir. Ne ruhun lmszl ve ne de Tanrnn varl bilinebilir ve kantlanabilir. Bu nedenle Tanrnn varlna ve onun yaratt evrensel dzene inanp inanmamak tmyle bir kiisel tercih sorunudur. Spinoza. Spinozann rasyonalizmi geometrik temelli bir rasyonalizmdir. Descartesin modern felsefe iin at gzergahta ilerleyen Spinoza iin de Tanr mutlak ve sonsuz tzdr. Spinoza felsefi sistemini bu sonsuz tzden hareketle geometrik olarak kantlama ve kurgulama savndadr. Spinoza bir panteist(evrendeki her eyin tamamnn tanr olduuna inanan kii) ya da dier bir ifadeyle tmtanrcdr. Tanr doann, yani sonsuz evrensel varoluun btndr. Spinoza Ethicasnda insan dnce ve bilgisini belli bir hiyerari oluturan kategori balamnda ele alr: kark deneyim(tecrbe-yetersiz bilgi)< bilimsel bilgi(akl tarafndan temellendirilmi daha ak ve yeterli dncelerden oluur )< sezgisel bilgi. Sezgisel bilgi duyu deneyiminden kaynaklanan kark dnceler alannn bilimsel bilgiyle dolaymyla birlikte, Tanrnn ya da doann zne dair btnsel bir igr ve sezgiye iaret eder. Spinozaya gre sezgisel bilgi yalnzca epistemolojik adan en yksek konuma iaret etmekle kalmaz, ayn zamanda etik adan da en yksek doyum ve bilgelie de iaret eder. Spinoza Ethicada Tanrdan, yani sonsuz tzden tm dier belirlenimleri geometrik olarak karma abasna girer. Tanr kendi kendisinin nedeni olan ve kendi kendisini belirleyen mutlak ve sonsuz varlktr. Tanr dndaki tm belirlenimler sonludur ve varolmak iin bir bakasnn varlna dayanrlar. Spinoza Descarteste birbirine indirgenemez olan ruhsal ve maddi tzleri Tanrnn yklemlerine dntrerek, Kartezyen dualizmin yol at ontolojik ve epistemolojik sorunlar amaya alr. Beden ve ruh ayn tzsel hakikatin iki farkl yzdr ya da yndr. Leibniz. Leibnize gre insan iin akl dorular, duyulur deneyime a priori, yani nseldirler. Akl bilgileri doutan gelen bilgilerdir. Olgu dorular ise a posteriori, yani deneyimle gelen deneyimle kazanlan bilgilerdir. Bir rasyonalist olarak Leibniz matematiksel bilgiye deer vermekteydi. Akln dorular zorunlu ve evrensel dorular olarak kart dnlemeyecek dorulardr. rnein bir genin i alar toplamnn 180 derece olmas ya da 5+5=10 olmas bu trden dorulardr. Buna karlk olgu dorular ise olumsal ve ilineksel dorulardr ve onlarn kartn dnmek, onlar elikiye dmeden olumsuzlamak mmkndr. rnein kargalarn beyaz olduunu zihnimizde canlandrabilir ve mantksal bir elikiye dmeksizin dnebiliriz. Leibniz btn yanl anlama ve armlar elimine edecek evrensel bir dil, bir kalkls arayna girer. Leibniz iin tz zde maddi olmayan ruhsal ya da tinsel bir kuvvet olarak dnlebilir. Maddi eyler yalnzca monad olarak adlandrlan bu canl ve tinsel tzlerin bileimleri ya da eitli tarzda ilikilerinin bir grnleri olarak varolurlar. Tm cisimsel doa bu tzsel kuvvetlere, yani monadlara indirgenebilir. En son gereklik ya da tz olarak monadlar sonsuz saydadrlar. Herbir monad tm evreni kendilerine zg bir tarzda yanstan kapal bir birlik ya da btnlk olarak dnlebilir.
Blm sorular ki vesileci olan Arnold Geulincx ve Nicolas Malebranchen temel felsefi tezleri nelerdir ve bu dnrler

P a g e | 14 neye zm bulmaya alrlar? Spinozan tz anlaynn sisteminin btn asndan nemi nedir? Spinozadaki farkl bilgi dzeyinin temel zelliklerini anlatnz? Leibnizin tz anlayn anlatnz? Leibniz aklsal ve olgusal doruluklar nasl tanmlar?

XI HAFTA
NGLZ EMPRZM Lockeun her trden doutan dncenin varln yadsyan tutumu hem Berkeley ve hem de Hume asndan da geerlidir. Locke alg ieriklerinden bamsz maddi bir tzn bilinebilirliini yadsrken, Berkeley bir adm daha ileri gider ve varolmay alglanm olmaya indirger. Berkeley asndan bireysel algmz aan nesnel gerekliin zemini, varolan her eyi alglayarak vareden mutlak zne olarak Tanrdr. Hume ise Berkeleyden daha radikal bir empirist duru sergiler ve dolaysz duyu izlenimlerini aan her trden maddi ve tinsel tz anlayn temelsiz bulur. Btn bilgilerimizin kkeni alg ieriklerinin ardkl, benzerlii ve zihnimizin bu sz konusu ieriklere ynelik arm ve alkanlklaryla biimlenir. Modern Felsefe Tarihi balamnda ngiliz Empirizmi, klasik dealizm ve Skolastizmde egemen olmu olan kavram realizmine ve temelsiz metafizik genellemelere epistemolojik bir tepki olarak da okunabilir. Genel olarak ngiliz Empirizmi. ngiliz Empirizmi gzden drlm duyulur dnyann, deney dnyasnn yeniden dirilii ve onurlandrldr. John Locke. Locke Descartes ve Leibnizde sz konusu olan doutan dnceler anlayn eletirir. Ona gre ne mantn bize apak ve anlalr gelen ilkeleri ne Tanr dncesi ve ne de herhangi bir ahlaksal ilke bizde doutan verili deildir. Eer tersi doru olsayd, ocuklar ya da ahmaklarn bunlar biliyor olmalar gerekirdi. Btn dncelerimiz bize deneyimle gelir ve bu anlamda deneye nsel, yani a priori bir bilgi ve dnceden sz edilemez. nsan zihni doutan bir bo levha (Tabula Rasa) gibidir. Duyumlarn ierii doutan hibir bilgi iermeyen bu bo levhann zerine ilenir. Bu balamda bireysel ve tikel olgusallk her trden dnsel soyutlama ve evrensel nitelemenin zeminini oluturur. Locke gre, i ve d olmak zere iki tr deneyim ve bu balamda bilgiden sz edilebilir. D deneyim bize duyu organlarmzla algladmz d gerekliin deneyimini sunar. nsan bu d deneyimden kaynaklanan duyulur nitelikler zerinde dnerek, ikinci bir deneyim ve dnceler snf oluturur; alglama, kukulanma, dnme, inanma ve bilme gibi edimler bu sz konusu i deneyimin ieriini olutururlar. deneyimimize ilikin dncelerimizin kkeni d deneyimimizden kaynaklanan dncelerdir. Locke iin btn zihin ierikleri fikirler - idelerdir. Locke her ne kadar btn zihin ieriklerini dnceler (ideler) olarak adlandrsa da, dnceleri yaln ve karmak olarak ikiye ayrr. Karmak dnceler (ya da ideler), yaln dnceler (ya da idelerin) biraraya gelmesinden oluur. Locke yaln dnceleri drt tipe ayrr:1) dolayszca duyulardan kaynaklanan dnceler; rnein dokunma, tat, renk, koku dnceleri. 2)ki veya daha ok duyu ieriinin biraraya gelmesinden oluan dnceler, rnein mekan, zaman, hareket, ekil gibi dnceler.3)Dnme yetimiz ve irademizden kaynaklanan dnceler; rnein ayrtetme, anmsama, akl yrtme, inanma ve yarglama dair dncelerimiz. 4) Duyumsama ve dnmeyi birlikte ieren dncelerimiz; rnein birlik, varlk, haz, ac ve g gibi dnceler. Lockea gre karmak dncelerimize rnek olarak ise, Tanr dncesi verilebilir. Locke gerekliin en son doasnn bilinemeyecei dncesindedir ve bu anlamda onun metafizik bilgi konusunda bir bilinemezci oldu u sylenebilir. Locke Tanrnn varln sezgisel olarak bilinebileceini savunur. Locke gre nesne nitelikleri birincil ve ikincil nitelikler olarak ikiye ayrlrlar. Nesnelerin birincil nitelikleri znelliimizden bamsz olarak nesnelerin kendilerine ait olan niteliklerdir(katlk, ekil, hareket vs). kincil nitelikler ise daha ok bilen zne ile bilinen nesnenin biraraya gelmesiyle oluan renk, tat, koku ve ses gibi niteliklerdir. Lockeun cisimsel ya da maddi tz ve nesnellik konusunda ak bir materyalist konuma sahip olmad ve bir bilinemezci olarak kald sylenebilir. Locke bilgi trlerine ilikin olarak da bir snflandrma yapar ve sezgisel, kantlayc ve duyusal bilgiden sz eder. George Berkeley. Berkeleyin radikal empirizmi varolmann alglanmak olduu savna dayanr. Ontolojik balamda Berkeley bir idealisttir ve her trden maddi tz ve gereklii yadsr. Onun ontolojik yaklam yine keskin bir nominalizme iaret eder; her trden soyut ve evrensel dncenin gereklii olumsuzlanr. Berkeley farkl bir idealizm ile karmza kar. Bu sz konusu Berkeleyci idealizmin zeminini, Modern Dnem Felsefesinde baat bir rol oynayan znellik dncesi oluturur. Berkeleyci idealizmi karakterize eden zne empirik bir znedir, yani alglayan znedir. Berkeley znel idealiminin bir tr solipsizme, yani Trkesiyle tekbencilike evrilmemesi iin mutlak ve bireysel olmak zere iki tr znellikten sz eder. lki Tanrsal znellii ve onun kiiliini ve ikincisi ise insan znelliini ve onun kiiliini niteleyecektir. Kukusuz Berkeley iin varolamak alglanm olmay gerektirir, fakat bu bir bireysel insan olarak benim algmdan bamsz bir nesnelliin olmad anlamna gelmez. Ben u an iinde bulunduum odadan dar km olsam bile odada braktm ve artk alglamadm masam ve kalemim varolmaya devam edecektir. Fakat onlarn ve evrendeki tm eylerin varolmaya devam etmeleri, mutlak ve tinsel zne olarak Tanr srekli ve kesintisiz bir ekilde onlar alglamaya devam ettii srece mmkndr. Berkeley asndan evrendeki tm ontolojik ve epistemolojik dzen ve devamllk tmyle Tanrsal keyfiyet ve iradeye bamldr. Berkeley iin tm varolu alglama edimine dayal olarak iki tarzda varolur; etkin ve edilgin o larak. Etkin olarak alglayan zneler ve edilgin olarak alglanan nesneler. David Hume. Humeun empirizmi Berkeleyinkinden de radikaldir ve yalnzca maddi bir tzn deil, tinsel bir tzn de yadsnmasn ierir. Hume tm tzsellik dncesini dlayarak, yalnzca alg ieriklerinin gerekliini olumlar. Bu balamda Hume iin empirizm en radikal haliyle bir kukuculuk biimini alr. Sadece matematiin empirik ierii gerektir. Lockela birlikte Hume her trden doutan dnce ve doruluk fikrine kar kar. Bu anlamda o tam bir empisittir. Berkeley ile birlikte duyulur ierikten arndrlm her trden soyut ve evrensel dncenin doruluunu yadsr. Bu anlamda o tam bir nominalisttir.

P a g e | 15

Fakat o Berkeleyci anlamda bir nominalizmi, yani Trkesiyle adcl da aar, nk o alglanan fenomenleri aan ve onlara zemin oluturan her trden maddi, bireysel ve tinsel tzn varln olumsuzlar ve epistemolojik adan temellendirilemez bulur. Bu anlamda Hume metafiziksel gereklik alamnda bir nihilist ya da yoksamacdr. Hume ayrca yalnzca duyu fenomenlerinin gerekliini olumlad iin de bir fenomenalisttir. Dahas o duyumsanan olgular aan hibir gereklikten sz edilemeyeceini savunduu iin, pozitivizmin, yani olguculuun fikir babas olarak da grlebilir. Hume ayrca Alman dealizminin babas olan Kantn da bir ynyle fikir babasdr. Hume ayrca izlenim ve onlarn silik kopyalar olan dncelerimizin birbiriyle iliki formlarn eitli kategoriler balamnda ele alp inceler. En nemli temsilcileri Locke, Berkeley ve Hume olan ngiliz Empirizmi, klasik felsefe ve metafizik gelenee bir tepki olarak ekillenmitir. Sekler ve dnyevi kapitalist ruhla beslenen bu felsefi gelenek, insan bilgisinin kayna olarak insan algsn temel almtr. nsan zihnine zg tm soyutlama ve dnceler kaynaklarn alg ieriklerinde bulurlar.
Blm sorular Lockeun doutan dnceler (ideler) fikrini eletirisini anlatnz. ngiliz Empiristlerine gre insan zihnine zg soyutlamalar olarak dnceler, alg ierikleriyle nasl bir iliki ve bant iindedirler? Berkeleyin varolmak alglanmaktr anlay onun felsefesini nasl biimlendirmektedir? Genel olarak empiristler neden doutan dnceler fikrine kar karlar? Humeun her trden tz anlayn eletirmesi temel olarak nasl formle edilebilir?

XII HAFTA
EPSTEMOLOJDE YEN DNEM; KANT Kantn Epistemolojik Devrimi. Epistemoloji ya da bilgi felsefesi Kant ile birlikte gerek anlamda ilk felsefe olmutur. Kant zihnimizin d dnyaya gre deil, d dnyann zihnimize gre biimlendiini syleyerek, bilgi felsefesinde bir devrime yol amtr. Kantn felsefesi nemli kitabnn balndan anlald zere (Salt Akln Eletirisi, Pratik Akln Eletirisi, Yarggcnn Eletirisi) bir eletiri felsefesidir. Salt Akln Eletirisinde eletirilen ve bu eletiri erevesinde snrlar izilip tanmlanan ey, bilginin kendisidir. Aktr ki klasik empiristler epistemolojik adan ne insanln tarihine ve ne de bireyin ruhsal geliimine odaklanm bir felsefi ilgiye sahiptirler. Fakat yine ak olan bir ey onlarn doutan ideler fikrine kar olduklar ve insann dnme yetisinin algsal deneyimle balad ve ona dayanarak ekillendi i konusunda hemfikir olduklardr. Kant da tpk empiristler gibi tm bilgimizin deneyimle baladn savunur. Fakat Kanta gre tm bilgilerimiz deneyimle balam ve harekete geirilmi olsa bile, bu tmnn deneyimden doduu anlamna gelmez, nk deneyim yalnzca alg ieriklerini bize vermekle yetinmez. Deneyim ayn zamanda bir sretir ve zamana iaret eden bu sre bizde deneyimden kaynaklanmayan baz zihinsel form ve kategorileri de harekete geirir. Salt Akln Eletirisinin Transendental Estetik blmnde duyarllnn a priori formlar olan uzay ve zaman formlarn ele alr. Uzay ve zaman dorudan duyu algmzn ierikleri olmamakla beraber, her trden alg ieriinin zorunlu ve evrensel formlar ya da biimleri olarak, tm insan deneyiminin nsel formlardr. Salt Akln Eletirisinin Transendental Analitik blmnde ise Kant anlama yetimizin a priori kategorilerini ele alr. Bu kategoriler nicelik, nitelik, iliki ve kiplik kategorileri olarak snflandrlr ve saylar on ikidir; birlik, okluk, btnlk (nicelik), gereklik, olumsuzlama, snrlama (nitelik), tz, neden, karllk (iliki), olanak, varlk, zorunluluk (kiplik). Bu form ve kategoriler dorudan duyum ierikleri deildir. Transendental ve transendent. Kantn radikal bir empirizmden kaynaklanan ar kukuculua verdii bu yant ve zm denemesi, onun rasyonalizm ve idealizminin transendental niteliini de anlalr klar. Kant transendent ve transendental kavramlar arasnda bir ayrm yapar. Transendent Trkeye akn olarak, transendental ise aknsal olarak evrilmektedir. Kant- grsz kavramlar bo, kavramsz grler krdr. A priori kategorilerinin empirik gereklie akn kullanlmas, onlarn birer grsz kavram olarak bo olmasna ve bilgi deeri tamamasna iaret eder. rnein Tanr Kanta gre dolaysz bir alg ierii olmayan, dolayszca iaret edilemeyen, empirik gereklie akn, yani transendent bir dncedir. Tanr dncesi teorik akl balamda hibir bilgi deeri tamaz. Bu anlamda Kant epistemolojik balamda rasyonalizm ve empirizmi uzlatrmaktadr. nsann anlama yetisinin kategorilerinin aknsal, yani transendental kullanm, Kant asndan insan akl ve dncesinin meru ve bilgi deeri tayan kullanmdr. Kanta gre rnein anlama yetimizin bir kategorisi olarak nedensellik Tanr dncesi gibi transendent deil, transendental bir dncedir. Nedensellik kategorisi bir duyu izleniminin dolaysz ierii deildir. Aristotelesin deyiiyle bilmek bir eyi nedeniyle bilmek, nedenleriyle ilikilendirmektir. Analitik ve diyalektik. Salt Akln Eletirisi Transendental Estetik, Transendental Analitik ve Transendental Diyalektik blmlerinden oluur. Yukarda da dile getirdiimiz zere Transendental Estetik duyarllmzn a priori formalarn, Transendental Analitik ise anlama yetimizin a priori kavramlar ya da kategorilerini ele alr. Transendental Diyalektik ise anlama yetimizin kategorilerinin empirik olmayan, yani speklatif kullanmna iaret eder. Anlama yetimizin, yani dier bir ifadeyle anlmzn transendental kategorileri yalnzca empirik gereklii anlamlandrmak ve bilmek asndan epistemolojik bir deer tarlar. Teorik akl dorudan alg ieriklerine dayandrlamayan soyut dncelerin kendi balarna bir bilgi deeri oluturduklarn yadsr ve bu anlamda Kant her trden speklatif felsefe ve klasik metafizie kar eletirel ve olumsuzlayc bir tavr iindedir. Kant sahip olduumuz dnce ya da kavramlar snfa ayrr: empirik, transendental ve transendent dnceler. Krmzlk, scaklk gibi dnce ve kavramlar bu anlamda empirik bir gereklie iaret ederler ve byle bir gereklik olmadan dnlemezler. Transendental ya da aknsal dnceler, dorudan empirik gereklie dayandrlamamakla birlikte, empirik gerekliin doru bir kavray ve bilginin ierii olabilmesi asndan zorunlu ve evrensel dncelerdir - bu kategorilere rnek olarak da birlik, btnlk, varlk, nedensellik gibi dnceler verilebilir. Transendent ya da akn dnceler ise, her trden insan algsn aan dncelerdir ve hibir alg ierii onlarn gereklii ve doruluunu kantlayamaz. Onlar empirik gereklie tmyle akn metafizik dncelerdir. Kant bu dncelere rnek olarak lmszlk, mutlak zgrlk ve Tanr dncelerini verir. Yukarda da iaret etmi olduumuz zere bunlar grsz kavramlar, yani empirik bir ierik tamayan kavramlardr.

P a g e | 16

nsan bu trden transendent, yani akn dncelere neden ihtiya duyar? Kanta gre bu trden dncelere ihtiya duymamzn nedeni, evrensel btnle ilikin tutarl ve anlaml bir bilgiye ulama abamzdr. Kanta gre epistemolojik adan meru olmayan bu trden yneli ve abalar, insan zihni asndan iinden klmaz baz yanlsama ve elikilere yol aar. Kant insann metafizie ynelimiyle ekillenen bu trden kart ve eliik karm ve tezlere, salt akln atklar (antinomileri) adn verir. rnein evrenin zaman ve uzay asndan bir balangc vardr tezi (sav) iin de, evrenin zaman ve uzay asndan bir balangc yoktur antitezi (karsav) iin de, bize ayn oranda makul grnen karmlarda bulanabiliriz. Fakat ne sz konusu tez ve ne de antitez iin epistemolojik adan meru bir empirik kant sunabiliriz.
Blm sorular Kantn bilgi felsefesinde yapt devrimin temel zellii nedir? Transendental ve transendent arasnda nasl bir ayrm yaplabilir? Transendental Estetik neyi inceler? Transendental Analitik neyi inceler? Transendental Diyalektik neyi inceler?

XIII HAFTA
ALMAN DEALZM VE HEGEL Dnlebilir fakat bilinemez bir kavram olarak Ding an sich Kant Felsefesini her trden solipsizm ve znel idealizmden uzak tutan bir snr kavram ilevi grmekteydi. Fichteye gre bilinemez olann bilinebilir olann nedeni olarak dnlmesi kendi iinde bir elikidir. Fichtenin znel idealizmi. Dncenin ve bilginin tek bir ilkeden, transendental egodan karlmas ve temellendirilmesi fikri Fichtenin felsefesinin merkezinde bulunur. Fichte kendi felsefesini Kantn Ding an sich, yani Trkesiyle kendinde ey dncesinin eletirisi ekseninde oluturur. Kant bilindii zere kendinde eyin dnlebilir ama bilinemez bir varsaym, varl epistemolojik olarak kantlanamayacak ve bilinemeyecek bir varsaym olduunu dnr. Kendinde ey znel idealizm ve tekbenciliin (solipsizmin) tuzana dmemek zere varsaylm bir eydir. Hegelin ifadesiyle Kant iin bilmek aslnda bilmemektir. Fichteye gre nesnellik dnlebilir ve bilinebilir olandr. Nesnelliin epistemolojik balamda bir aknl sz konusu olamaz. Kant Felsefesinde insan akl teorik balamda varolan empirik gereklikten bamsz bir bilme yetisine sahip deilken, pratik balamda ise akl empirik gereklikten bamsz bir zgr irade ve nedensellie zemin oluturabilmekteydi. Fichtenin znel idealizmindeyse, insan kendi aklnn otonom ve transendental yasa koyuculuuna yalnzca pratik deil teorik dzlemde de sahiptir. ncesiz sonrasz aklsallk tmyle znel bir zeminde kendisini ortaya koyar ve biimlenir . Schellingin nesnel idealizmi. Schellingin nesnel idealizm ve zdelik felsefesi. Schellingin Felsefesi nesnel idealizm olarak adlandrlabilir, nk Schelling Fichteden farkl olarak doay ve doal varoluu nemser ve daha ok ciddiye alr. Schelling Doa Felsefesinde nesnellikten hareketle znellii, mekanik gereklikten hareketle organik ve tinsel gereklii temellendirmeye ve anlalr klmaya alr. Schelling iin doa tinin kendini gerekletirme zeminidir. Doa grlr tindir. Tin grlmez doadr. Schellingin zdelik felsefesi. Schellinge gre insann aklsal dnme yetisi temelde analitik bir ileyie sahiptir. nsan bu analitik zekasyla rnein zneyi nesneden, doay tinden, fenomeni numenden, zorunluluu zgrlkten, iyiyi ktden ayrr ve birbirinden yaltr. Schellingin zdelik Felsefesine gre mutlak olan ayrm ve farkllk deil, zdeliktir. Bu mutlak zdelik kavramsal akl yrtmeyle deil, ancak entellektel bir gr ya da sezgiyle duyumsanabilir ve bilinebilir. Hegel ve bilginin fenomenolojisi. Hegelci mutlak idealizm, sonlunun hakiki bir varl yoktur eklinde ifade edilen bir epistemolojik ve ontolojik zemine oturur. Schellingin mutlak zdelik anlaynn yetersizliini dile getirmek iin geceleri btn inekler siyahtr der. Hegele gre ayrm ve kartlk iermeyen bir zdelik soyut ve ieriksiz bir zdeliktir. Hegele gre mutlak doruluk ve bilgi ancak kavramsal dnce ve akl yrtme yoluyla mmkndr. Mantk ve ontoloji. Hegele gre bireysel ve tikel gerekliin, sonlu belirlenimlerin doru ve kalc bir varlklar yoktur. Bir mutlak idealist olarak Hegel iin, doru ve kalc bir tarzda varolanlar dnceler ya da kavramlardr . Fakat Hegelci mutlak idealizm asndan kavramlar varolan empirik gereklie akn bir gereklik olmadklar gibi, birbirlerinden yaltk ve soyut evrensel formlar da deildirler. Dnce ve varlk her trden kartlk, ayrm, eliki ve oluu ierirler. Hegel mantnda Herakleitoscu diyalektik ve olu fikrini temel alr. Hegele gre analitik dnn farkl ve kart belirlenimler arasnda yapt tm ayrmlar, yalnzca birer ayrma deil ayn zamanda onlar kavramamza ve bilmemize elveren bir zdelie iaret ederler. Bilgi ve bilin ann a olduuna dair totolojik dnceyi srekli papaan gibi tekrarlamakla yetinemez. rnein Hegele gre birin bir olduunu sylemek her ne kadar doru bir saptama olsa da, somut ve ierikli bir bilgi ve tanm olmaktan uzaktr. Bir bir olarak ok olmayandr ve okluk olmadan dnlemeyen ve varolamayandr. Ksacas bir olarak birin hem dnsel ve hem de reel varl okluk olmadan dnlemez ve varolamaz. Doa ve tin. Hegel Mantk Bilimini tanrnn evreni yaratmadan nceki hali olarak tanmlar. Fakat bu ifadenin ve yaratm fikrinin Hegelci mantk asndan metaforik ve tasarmsal olduunu, gerek bir bilgi deeri tamadn unutmamak gerekir. Tanr varolan doal gerekliin tesinde reel bir varlk olarak dnlmez. Tanr saf ve ar dnme olarak Mantksal dea ya da Logosdur. Tanrnn tam da ar dnsel, ideal ve tinsel varl onu ncesiz ve sonrasz tzsel varlk klar . Doa Felsefesi - herbir aama bir sonrakinin zeminini oluturur ve onda dolaymlanm olarak ierilir. Dier bir dile getirile hem ontolojik ve hem de epistemolojik balamda mekanik olmadan fizik, fizik olmadan kimya, kimya olmadan organik gereklik ve biyoloji dnlemez ve varolamaz. Tin Felsefesinde de her bir e-aama bir sonrakinin zorunlu zeminini oluturur. Hegel Mutlak Tin alt bal altnda insann sanatsal, dinsel ve felsefi bilincinin yaratmlarn ele alr ve inceler. Fichtenin idealizmi znel, Schellinginki nesnel ve Hegelinki mutlak idealizm olarak tanmlanabilir. Fichtenin znel idealizmi transendental egoyu, Schellingin nesnel idealizmi doann ve tinin aklsal bir yap ve ileyi balamndaki zdeliini ve Hegelin mutlak idealizmi ise dnsel ve ideal olann mutlak varl fikrini temel alr.
Blm sorular Kantn transendental idealizmi asndan nem tayan Ding an sich kavramn Fichte nasl eletirmitir?

P a g e | 17 Fichtenin felsefesi neden znel idealizm olarak tanmlanabilir? Schellingin nesnel idealizminin ana savlar nelerdir? Hegel neden kendi felsefesini mutlak idealizm olarak tanmlamtr? Hegelin felsefe sisteminin ana blm olan Mantk Bilimi, Doa ve Tin Felsefelerini ierik asndan ksaca tantnz?

XIV HAFTA
HEGEL SONRASI FELSEFEDE BLG ANLAYILARI Marksizm. Hegel sonras felsefenin genel olarak Hegelci Felsefeye bir tepki olarak gelitii dile getirilebilir. Marksizm Hegelci idealizmin materyalizmi temel alan politik bir eletirisi olarak ortaya kar. Marksizmin kurucular Marx ve Engels, toplumsal gereklii maddi olarak devam ettiren ve biimlendiren eyin, asl olarak toplumun ekonomik retim g ve ilikileri olduunu savunurlar. retim g ve ilikileri bir toplumsal gerekliin alt yapsn olutururlar. Buna karlk bir toplumun st yapsn ise politik, hukuki, dinsel, bilimsel ve felsefe gibi ideolojik ve tinsel kurumlar ve gereklikler oluturur. Alt yap st yapy belirler. Pozitivizm ve Mantk pozitivizm. Auguste Comteun kurucusu olduu bir felsefi retidir. Bilindii zere Comte insanln zihinsel geliimini dneme ayrr; teolojik, metafizik ve pozitif dnemler. Bu balamda Comte iin insan bilinci tm teolojik ve metafizik aklama modelleri ve kurgulardan arndrlmaldr. Varolan olgusal gereklik yine yalnzca alglanabilir ve llebilir olgularla aklanmal ve bilinmelidir. Olgular olgularn kendisini aan teolojik ve metafizik bir gereklie dayanarak bilmeye almak, insan bilimsel ve politik yanlglara srkleyen beyhude bir abadr. Mantk Pozitivizm iin felsefe, metafizik hezeyanlardan arndrlmal, pozitif bilimlerin gereklie ilikin nermelerinin mantksal analizine indirgenmelidir. Bu anlamda onlar Hegelci felsefede doruuna ulaan speklatif felsefe anlayn kyasya eletirirler. Gzlemlenebilir olgulara dayal bilimsel nermeler dndaki tm felsefi nermeler ve akl yrtmeler gerek bir anlamdan yoksundurlar ve ciddi bir felsefi dn ve analizin konusu olamazlar. Pragmatizm. Pragmatizmin en nemli temsilcileri Charles Sanders Peirce , William James ve John Deweydir. Pragmatizme gre bir dncenin bilgi deeri, pratik deeriyle llebilir. Pragmatizm nemli temsilcilerinden Peirce iin insan dncesi ve bilgisinin btn ilevi eylem alkanlklar retmektir. Dncelerimizin yalnzca pratik sonular asndan bir epistemolojik deeri sz konusudur. Epistemolojik adan doruluu belirleyen ey, somut yaam deneyimindeki anlamlardr. Bu anlamda doruluk her zaman iin zeminini bireysel, empirik ve pratik gereklikten alr. Pragmatist filozoflardan Deweyin felsefi abas arasalclk bal altnda da toplanabilir. nsan bilgisini temel olarak pratik sorunlar zmeye yarayan bir ara olarak dnen Dewey, tpk dier pragmatist dnrler gibi, doruluun topluma yararl ve bu anlamda nesnel bir ey olduunu dnr. Bir bilginin doruluu ancak onun pratik sonularyla llebilir. Yalnzca insann gerek sorunlarn zen, zebilen dnceler bir doruluk ve bilgi deeri tarlar. Postmodernizm. Kendi eksikliini ve snrlarn bilen, nesnellii tmyle kendi znelliine indirgemeyen bir bilgi felsefesi anlaynn douu, postmodern olarak adlandrlan felsefi iklimin karakteristik zelliklerindendir. Postmodern adn gerek anlamda hak edebilecek bir felsefi dn iklimi, asl olarak kinci Dnya Savann Bat toplumlarnda yaratt yknt ve umutsuzluktan beslenmitir denilebilir. Modern ve Aydnlanmac dnrlerin insan aklna ve tarihsel ilerlemeye dair iyimserlikleri, iki dnya savann yaratt ykm ve kaos ortamnda insan akl ve bilimlerin zsel ve kktenci bir eletirisine ynelmitir. Postmodern dnr ve filozoflar akln ve bilimlerin zne ve neliine ynelik daha kktenci bir eletiriyle karmza karlar. ou kendisini byle adlandrmasa da nemli postmodern dnr ve filozoflara rnek olarak Jean Franois Lyotard, Jean Baudrillard, Gilles Deleuze, Paul Feyerabend, Michel Foucault, Jacques Derrida ve Richard Rotryin adlar verilebilir. Ad saylan tm bu dnrler Modern ve Aydnlanmac Felsefenin zne, nesne, akl, sistem, bilgi, bilim, doruluk, birlik, btnlk, evrensellik gibi baz temel kavramlarna kar eletirel ve ironik bir yaklam ve mesafe iinde bulunurlar. Hegel sonras felsefelerin Hegelin sistematik ve speklatif (kurgul/kurgusal) nitelikli felsefesine bir tepki olarak farkl felsefi ynelimlere sahip olduklar sylenebilir. Marksizm insann tm dnsel ve bilisel faaliyetinin toplumsal retim g ve ilikileriyle biimlendiini ileri srer. Pozitivizm (olguculuk) olgular yine olgularla aklamay kendi epistemolojisinin temel ilkesi olarak sunarken, her trden akn gereklii ve bu balamda teolojik ve metafizik kurguyu olumsuzlar ve yadsr. Pragmatizm ise bilginin doruluk deerini pratik deerine balar. Postmodernizm ise Modern Felsefenin birlik, btnlk, doruluk, evrensellik, sistem ve nesnellik gibi kavramlarna eletirel ve ironik bir yaklam iindedir. Postmodernist dnce modernizmin iyimser aklclna ve evrensel sistem dncesine katlmaz.
Blm sorular Marksizm asndan insann tm dnsel ve bilimsel faaliyeti neye gre biimlenir? Pozitivizmin temel epistemolojik sav nedir? Pragmatizm asndan teorinin pratik iin olduu sylenebilir mi? Neden? Postmodern felsefenin modernizme ynelik temel eletirileri nelerdir? Marksizm ve postmodernizmin modernizm eletirilerindeki temel fark nedir?