FRANKFURT OKULU

Tom Bottomore
ngilizceden eviren: Ahmet idem

VAD YAYINLARI

Vadi Yaynlar: 58 Felsefe Dizisi: 15 Tom Bottomore Frankfurt Okulu ngilizceden eviren Ahmet idem Yayma Hazrlayan Yasin Aktay Vadi Yaynlar, 1994 1. Basm: Ara Yaynlar, 1990 Vadi Yaynlarnda Dzeltilmi, Gzden Geirilmi 2. Basm Eyll, 1997 Kapak Tasarm Fidanc Grafik 417 98 51 Dizgi, Sayfa dzeni ESAM Montaj, Bask ve Cilt Feryal Matbaaclk 229 36 96 ISBN 975.7726.56.7 91.06Y.215.58 VAD YAYINLARI

Merutiyet C. Bayndr II, 60/5 Kzlay/ANKARA Tel: (312) 435 64 89 Fax: 425 63 45 izgi Kitabevi, Zafer Meydan Kitaplar ars KONYA Tel: (0-332) 353 10 22

TO M S . BOTTOMORE Uzun ylar Simon Fraser University'de (Vancover) Siyaset Bilim i, Sosyoloji ve Antropoloji blm bakanl yapt. Daha nceleri (1953-1959) London Schoo of E conom y'de ders verm i ve International Sosyological Association'm sekreterliini yapmtr. 1952'den 1962'ye kadar Current Sociology'yi; 1960'tan itibaren de European Journal of Sociolgy'nin ngilizce editrln yapt. Profesr Bottomore geni lde sosyolojik teori zerine, toplumsal tabakalama zerine, Marx ve marksizm zerine kitap ve yazlar yazmtr. Bu konuda yazd veya derledii eserlerinden bazlal unlardr: Classes in Modern Sciety (1955; 1966); Kari Marx: Seleceted Writings in Sociology and Social Philosophy (M. Rubel ile der. 1956; 1979); Sociology: A Guide to Problems and Literatre (1962); Kari Marx: Early Writings (1963); The History o f Sociological Analysis (R. Nisbet ile der. Trkeye Mete Tunay'm ynetmenliinde bir heyete evrildi, Sosyolojik zmlemenin Tarihi, Verso, 1989]; Elites and Society (Penguin, 1964-1973; Trke'ye Elitler ve Toplum olarak evrildi, Verso, 1990); M arxist Sociology (M acm illan, 1975); Modern Interpretations o f Marx (Basil Blackwell, 1981); A Dictionary o f Marxist Thought (Basil Blackwell, 1983, 1991; Trke'ye Mete Tunay'm ynetmenliinde bir heyete evrildi, Marxist Dnce Szl, letiim, 1993).

V A D Y A Y IN L A R I F E L SE F E D Z S
CIKAN_KTAEAR
Bilim Dedikleri M artin Heidegger

GEORGE STEINER ev: Sleyman Kalkan

Postmodern D urum

ALAN CHALMERS ev: H sam ettin Arslan

Bilim sel Bilginin Sosyolojisi

J. F. LYOTARD ev. Ahmet idem

Bilim Felsefesi

BARRY BARNES ev: H sam ettin Arslan

ada Temel Kuram lar

MER DEMR QUENTIN SKINNER ev: A hm et Demirhan

Felsefeye Giri K tlk ve Teodise

CAFER SADIK YARAN

deal D evlet El-M edinet 'l-Fzla

AHMET ARSLAN
Tarih Felsefesi Yazlar

FRB ev: Ahmet Arslan

bni Haldun 'un lim ve Fikir D nyas

AHN UAR
Sosyal Bilim D ncesi ve Felsefe

PETER WINCH ev: m er Demir

E.Husserl Felsefesinde M antk

AHMET ARSLAN
Varoluun Psikiyatrisi Yorumsamac bir Yaklam

AHMET NAM
D Y A LE K T N S O N U gelm ekte olan insan iin

EROLGKA
Frankfurt Okulu

A bdlkadir El-Murabt eviren: Ersin Bala

NCE SZ VARDI Yorumsamacltk zerine Bir Deneme

Tom BOTTOMORE ev. Ahm et idem HAZIRLANMAKTA OLANLAR

EROL GKA A. TOPUOLU & YASN AKTAY

John Locke'da Tanr A n lay

Bilimin Binbir Yz

AHMET NAM

ki Adalet: Raols ve M cln tv rc zerine

SMAL ETN
D il ve Ahlak

SOLMAZ ZELYUT HUNLER

K iiliin Doas Bilinlerin Karlkl ilikileri

HAKAN POYRAZ
in nsan san H rriyeti

VEL URHAN

K u ran Yorumlarnda H erm entik Balam

NECAT NER
Psikiyatri ve D nce D nyas Arasnda Geiler

YASIN AKTAY

Yorum ve.Hakikat

ALI HARB GAZZAL

EROL GKA

Felsefecilerin M aksatlar

VAD YAYINLARI
Bilim, Felsefe, E debiyat ve K ltr V adilerinden D erledikleriyle

Sizinle Olmaya Devam Ediyor!

NDEKLER

GR / 7 1. FRANKFURT OKULUNUN OLUUMU / 13 2. ELETREL TEORNN GELMES / 27 3. CK VE YENLENME / 63 4. SONU: ELETRLERE ELETREL BR BAKI / 83 FRANKFURT OKULUNUN NDE GELEN YELER HAKKINDA BAZI NOTLAR VE OKUMA NERLER / 101

GR

Okulu ve esas olarak Okulla birlikte an lan, bir ok biimde yorumlanmakta ve aklanmakta olan toplumsal dnce slbu -yni eletirel teori, karmak bir fenomendir. Okulun gelitii teorik temel, Eitim Bakanlnn bir kararnamesiyle 3 ubat 1923te resm olarak kurulan ve Frankfurt niversitesine balanan Toplumsal Aratrma Enstitsyd, ancak Enstitnn kendisi, zengin bir tahl tc carnn olu olan Felix Weil tarafndan 1920li yllarn bala rnda gerekletirilen eitli radikal projelerin byk ve s rekli bir sonucuydu sadece. Weil bu suretle 1922 yaznda Birinci Marksist alma Haftasn dzenlemiti. Katlanlar arasnda Lukcs, Korsch, Pollock ve Wittfogel vard; tartma larn ou Korschun yaknda yaynlanacak kitab M arxism und Philosophieye (Marazm ve Felsefe) adanmt. Weil bu 7

FRANKFURT

Frankfurt Okulu

tr toplantlar daha ileri dzeylerde rgtlemeye ynelmiti. Ancak marksist almalara ilikin kalc bir merkez oluturul mas fikri ortaya knca, abalarn ve mal kaynaklarn bu projeye ayrd.1 Enstitnn kuruluu Rusyada Bolevik devrimin zaferi ve zellikle Almanyada olmak zere, merkezi Avrupa devrimlerinin yenilgisiyle retilen zel artlarda yer ald. Bu ku rulu, oluan yeni artlarda zellikle kuram ve pratik arasn daki iliki ve Marksist kuram yeniden canlandracak sol kanat entellekteller tarafndan hissedilen ihtiyaca bir karlk olarak grlebilir. Bir anlamda Enstit bir taraftan ileri kapitalist toplumlara ilikili olarak, Marksist teorisinin farkl, baskn ola rak Marksist teorinin Hegelci yorumlamalaryla dier taraftan Sovyetler Birliindeki devlet ve toplum geliiminin eletirel gryle belirlenen ve Bat Marksizmi olarak bilinecek geni bir dnce hareketinin bir ksmn tekil etmekteydi.2 Bununla birlikte balangcnda Enstit ayrm bir okul kim liinde deildi. Jaym syledii gibi, ... zgl bir okul d-

1. Enstitnn kuruluunun tam bir aklamas iin bkz., Martin Jay, The Dialectical Imaginaiton (Boston, Litle-Brovvn and Co., 1973), Blm 1. (Trkesi: Diyalektik mgelem, ev. nsal Oskay, Ara Yaynclk, stanbul 1989). 2. Bat Marksizmi genel olarak, 1920lerde ortaya kan, 60larda en b yk etkiye sahip olan Korsch, Lukcs, Gramsci ve Frankfurt Okulunun baz yelerinin metinlerde kaynan bulan (zellikle 1950den gnmze Horkheimer, Adorno ve Marcuse araclyla gelen) bir dnceler demeti olarak kabul edilmektedir. eitli yorumlar iin bkz., Andrevv Arato ve Paul Breines, The Young Lukcs and the Origins o f Western Marxism (New York, Seabury Press, 1979) ve Perry Anderson, Considerations on Western Marxism (Londra, New Left books, 1976. Trke evirisi, Batda Sol D nce Tarihi, Birikim Yaynlar, stanbul, 1982). ok daha kapsayc bir ekilde ele alndnda, Bat Marksizmi yeniden dikkat eken ve yzyln dnnden 1934e gelinceye dein biimlenen Austro-Marksist Okul bata olmak zere baka ve ok farkl Marksist dnce biimlerini de iermekte dir. Bkz., Tom Bottomore ve Patrick Goode (eds.), A u stro -M a rxism , (Oxford University Press, 1978), Giri blm.

Giri

ncesi, Enstitnn Frankfurttan ayrlmaya mecbur ediliin den sonrasna kadar henz gelimemiti. Terimin kendisi, Enstit 1950de Alm anyaya dnnceye kadar kullanl m ad.3 Gerekte Enstit ve Frankfurt Okulunun tarihinde drt ayr dnemi belirlemek mmkndr. lk dnem 1923 ve 1933 arasnda Enstitdeki aratrmann deitii ve sonralar eletirel teoride biimlendii gibi tekil bir Marksist dnce kavram tarafndan ynlendirilmedi i dnemdir. Nitekim ilk yneticisi Cari Grnberg (ayn zamanda bir iktisat ve toplum tarihisiydi) zamannda Enstit almalarnn byk bir ksm Austro-Marksistlerin bak alaryla yakndan ilikili olarak gl bir ampirik karaktere sahipti.4 Grnberg al bildiri sinde (1924) toplumsal bir bilim olarak Marksizm dnce sini ortaya koymutu. Burada Grnberg, materyalist tarih kavramnn ne bir felsefi sistem olduunu ne de olmay ama ladn... n e s n e s in i n soyutlamalar olmayp, gelime ve de ime srecindeki verili somut dnya olduunu ileri srm tr. Grnbergin yneticilii srasnda ve 1929da geirdii felce kadar, bu Enstit aratrmaclar tarafndan benimsenen bir tavr olmutur. Bylelikle Wittfogel 1931de baslan in de Ekonomi ve Toplumun bir paras olan Asya tipi retim tarz almasn gerekletirmi, Grossman 1929da Kapitalist Sistemde Birikim ve k Yasas olarak baslan, kapitalizmin ekonomi ynelimlerine ilikin zmlemelerini gelitirmi, Pollock Sovyetler Birliinde pazardan planl bir ekonomiye gei almasn (Sovyetler B irliinde ktisadi Planlama D e neyleri, 1917-1927 [1929]) yapmt: kinci dnem, Enstitnn etkinliklerini yneten bir ilke olarak yeni-Hegelci eletirel teorinin ayrdedici fikirlerinin

3. Jay, op. cit., s. xv. 4. Ksa bir Grnberg deerlendirmesi iin bkz., Bottomore ve Goode op. cit.\ Giri, s. 9-10.

F rankfurt Okulu

aka ortaya konulduu Kuzey Amerikadaki 1933 ve 1950 arasndaki srgn dnemiydi. Fikir ve aratrma istemlerinin bu yeniden ynlendirimi, gerekte bir ka yl nceden Hazi ran 1930da Horkheimerm Enstit yneticisi olarak atanma sndan zellikle etkilenerek balamt. Jaym, Horkheimerm Bir Toplumsal Aratrma Enstitsnn Grevleri ve Top lumsal Felsefenin Bugnk Durumu (1931) zerine sun duu al bildirisine gnderme yaparak belirttii gibi, ... kendisinin ve nclnn yaklam arasndaki fark dolaysz bir biimde gzkmekteydi.5 Tarih ve ekonomiden ok, imdi, felsefe Enstitnn almasnda nde gelen bir yer igal et mekteydi ve bu eilim Marcusenin 1932de, Adornonun da (1931den itibaren Enstityle gevek bir birliktelikten sonra) 1938de ye olmalaryla pekitirildi. Enstit ayn zamanda psikanalize kar gl bir ilgi duymaya balad ve bu sonraki almalarnda baat bir ge olarak kald.6 Srgn srasnda Horkheimerin ynetimi altndaki Enstitnn esas yeleri te orik grlerini ok sistematik bir biimde gelitirmeye ba ladlar ve Enstit giderek ayr bir dnce okulu biimini ald. 1950de Enstitnn Frankfurta dnm esiyle birlikte eletirel teorinin esas fikirleri aka birok temel metinde ortaya konuldu ve Frankfurt Okulu Alman Toplumsal D ncesi zerinde nemli bir etki yaratmaya balad. Sonralar, zellikle 1956dan sonra, Yeni Solun ortaya kyla Avru pann byk bir ksmnda ve Enstitnn birok yelerinin (zellikle M arcusenin Alm anyaya dnmeyerek) kald Amerikada Okulun etkisi yaylmaya balad. Bu dnem Frankfurt Okulunun dnsel ve siyasal en byk etkiye sa
3 . Jay, op. cit., s. 25. 6. Erich Fromm bylece erken 1930larda yakn ortak bir almac olmu, ancak Freudcu teoriye ilikin artan eletirel brk ve psikanalize ok daha sosyolojik bir boyut katmaya teebbs etmesi anlamazlklara yol am ve Fromm Enstityle olan ban 1939da koparmtr.

10

Giri

hip olduu dnemdir ve ge 19601arda radikal renci ha reketinin hzl bymesiyle zirvesine ulamtr. Ancak bu d nemde emekliye ayrlarak svireye yerleen Horkheimer veya.sava-sonras Almanyasnn deien artlarnda ve Kuzey Amerikadaki srgnl srasnda hatr saylr lde daha az radikalleen Adornodan ok Marcuse Marksist eletirel dncenin yeni biiminin bata gelen temsilcisi olarak g zkmektedir. 1970lerden balayarak Enstitnn drdnc dnemi olarak kabul edilebilecek bir dnem balam, Frankfurt Okulunun etkisi yavaa kmeye yz tutmu ve gerekte Horkheimerin 1973, Adornonun 1969daki lmleriyle birlikte artk bir okul olarak varolmaktan hkmen uzaklam tr. Son yllarnda kken olarak kendisini etkileyen Marksizmden yle radikal bir biimde kopmutur ki, Jaym kelim ele riyle, ... Marksizmin dallar arasnda saylma hakkna ihanet etm i,7 ve toplumsal teoriye btn yaklam artan bir bi imde Marksist dncenin yeni ya da reva bulan biimle riyle karlk (muhalefet) grmtr. Buna ramen Frankfurt Okulunun baz merkez kavramlar birok (Marksist olan ya da olmayan) sosyal bilimcinin yaptlarna girmi, Marxn ta rih ve modem kapitalizm teorilerinin yeniden ortaya konulan biimlerinde ve toplumsal bilginin mmknlnn artlar nn yeniden eletirisinde, zgn bir ekilde Jrgen Habermas tarafndan da gelitirilmitir. Bundan sonraki blmlerde, ilkin kken olarak Frankfurt Okulunu kuran dnceler toplamn, sonra da Okulun etkili gnlerindeki fikirlerin geliimi ve yaylmasn, sonunda post-Frankfurt dnemdeki dncelerin kaderini inceleyerek, bu drt dnemden son yle ilgileneceim . Bu da bizi Frankfurt Okulu ve onun trevlerinin bugnn sosyoloji teorisi ve gelecekteki muhtemel her Marksist sosyolojiye
7. Jay, op. cit., s. 296.

11

F rankfurt Okulu

ilikin anlam gtrecektir.

zerine

baz

sonulayc

dncelere

1 . FRANKFURT OKULU "NN

OLUUMU

HORKHEMER,

Ocak 1931de Enstitnn yneticisi olarak resmen atanmas nedeniyle sunduu bildiride, ncl nn almalarna da dikkat ekerek, Enstitnn artk yeni bir ynelime gireceini belirtti. Toplumsal Felsefe onun esas meguliyeti olarak ortaya kmaktayd -yalnzca toplumsal ha yatn anlamna ynelik derin bir igr sunacak felsefi bir de er teorisi anlamnda ya da zellem i sosyal bilimlerin sonularnn bir tr sentezi olmak anlamnda deil, evrensel olann gzden karlmayaca8 bir ereve ve bu bilimlerin aratraca nemli sorunlarn kayna olarak. 1930lu yllarda yazd makalelerde Horkheimer, zelde Viyana evresinin
8. Die gegenvvrlige Lage der Sozialphilosophie und die Aufgaben eines Instituts fr Sozialforschung.

13

F rankfurt O kulu

deitirilebilir ekilde kullanlmaktadr) eletirisi araclyla felsefenin rol kavramn gelitirdii, Metafizie Son Saldr (1937) adl nemli bir denemesindeki sav iki dzeyde ilerler: Birincisinde, bilgi sosyolojisinden tretilen dncelerle olu an bir erevede Kari Mannheima benzememekle birlikte, bir toplumsal grubun konumuyla bir dnce slubu arasnda bir ban olduunu savunur; ancak Horkheimer dnce ve tarihsel-toplumsal artlar arasndaki ak yaknlklar zmle meye girimemitir. Bylelikle de aka neo-romantik me tafizik ve radikal pozitivizmin orta snfn varolan mahzun ko numunda benzeri kklere sahip olduunu iddia etmi {Critical Theory, 1972, s. 140) ve yine modern ampirizmin btn dnce sisteminin liberalizmin kaybolan dnyasna ait olduunu (ibid, s. 147) belirtmitir. Baka bir dzeyde Horkheimer noktada zellikle sos yal. bilimlerle ilikili olarak bir bilim felsefesi ya da bilgi te orisi olarak bir pozitivizm eletirisi ortaya koydu: (i) Poziti vizm etkin insan varlna mekanik bir belirlenim cilik(determinizm) emas iersinde, plak olgular ve nesneler olarak yaklar, (ii) Dnyay yalnzca deneyde dolaysz olarak verilen biimiyle alglayarak, z ve grn arasnda bir ayrm yapmaz, (iii) Olgu ve deer arasnda mutlak bir ayrm koya rak bilgiyi insan istemlerinden ayrr. Horkheimer pozitivizmi, gereklii kendi btnlnde kavrama peinde olan ve tikel olgularn her zaman tanml bir balant iinde gzkt diyalektik teoriyle karlatrr. Diyalektik dnce ... kendisinin bal olduu tarihsel istemler iin nemli olan de ney yaplar ierisine ampirik kurucular yerletirir. Saduyu sahibi etken bir bfrey dnyann iren durumunu kavrad nda, bunu deitirmeye ynelen tutku, bireyin verili olgular rgtledii ve onlar bir teori ierisinde biimlendirdii yol gsterici bir ilke olmaktadr... Doru istemenin doru dn meye bal olduu kadar doru dnme de ayn ekilde

14

F rankfurt O kulu nun O luum u

doru istemeye baldr (ibid, s.2 ).'9 Horkheimer bu tezini 1930larda en iyi bilinen denemesi Geleneksel ve Eletirel Teoride (1937) ortaya koydu. De neme, belki de Frankfurt Okulunun kurucu belgesi ya da imtiyaz olarak deerlendirilmeli. Burada geleneksel teori pozitivizm/ampirizm biiminde modem felsefede ifade edilen modern doal bilimlerin ak ya da rtk dnya gr ola rak yorumlanmtr. Hereyin tesinde Horkheimer, bu teori kavramnn doal bilimlerin ynlendirmesini takip etmeye alan insan ve toplum bilimlerindeki yaylm yla (ib id , s .190) ilgilidir. Buna kart toplumsal dnce biimi, eletirel teori, salt dsal bir bakla kavramsal sistemlerin araclyla nesnel olgular belirleme ilemini reddeder ve toplumun re timinden kaynaklandka, olgularn, toplumun zerine temel lendii emek -sreci ilikileri, ve bireyin amall, kendiliindenlii ve ussall arasndaki gerilimi gerek olarak amak ve kartl ortadan kaldrmak abasyla harekete geirilen eletirel dnce iin ayn derecede dsal deildir dnce sini savunur (s. 209-210). Peki bu durumda eletirel dn cenin deneyle ilikisi nasl olmaktadr? Zihinsel durumlarn gsz bir ifadesi veya kavramsal bir iirden daha ok bir ey midir? Marx ve Engel s zorunlu olarak zgrleim iin mcadele eden proletaryann konumunda eletirel teorileri temellendirmilerdi. Ancak Horkheimer tpk Lukcs gibi proletaryann konumunun bile, proletaryaya dnyann ger ekte olduundan daha yzeysel olarak farkl gzkmesinden dolay doru bilgiyi garanti etmediini iddia eder (s. 213214). Bu aamada Horkheimer siyasal yaama etkin bir bi imde katlan Lukcsm vard sonucuna varmaz: Devrimci bir parti dardan ii snfna doru bir snf bilinci (yni doru bilgi) getirmelidir. Buna ramen Horkheimerin tart
9. Horkheimerin pozitivizm eletirileri ve alternatif bir teori formle et mesi kkl eletirilere aktr. Bunlar bu adan sonraki blmlerde ince leyeceim.

15

F rankfurt Okulu

masndan tretilebilecek belirli bir sonu itibariyle bu iki d nrn baz benzerlikleri vardr. Bu da dsal baka bir arac nn, eletirel dnce ya da eletirel bir dnce okulunun, byle bir bilinci ii snfna tama grevine sahip olmasdr. nc blmde ok daha derinden incelenecek olmakla birlikte, bu aamada eletirel teorinin Horkheimer tarafndan formle edilmesinin iki boyutu zellikle not edilmelidir: Bi rincisi, ii snfnn rolnn biraz pheci ve aceleci bir ekilde deerlendirmesinin, Horkheimerin modem toplumda gerek bir zgrleimci gcn varl konusunda sonraki kkl ktmserlii iin iaret vermesi, kincisi de eletirel entelektellerin yaptlarna atfettii siyasal anlamn, Marxm 1Kutsal A ile de alay ettii10 ge 1830lar ve erken 1840larn gen -H egelcilerin i, eletirel eletirm enlerini yakndan artran toplumsal deim e srecinin pre-Marx bir kavramsallatrmna geri dn olmas. Benzer zellikler oluum dneminde eletirel teorinin dier byk dnr Herbert M arcu senin yaptlarnda da aranm aldr. 193Olardaki eitli denemelerinde, zellikle Reason and Revolution" da (Akil ve Devrim) (1941), Marcuse pozitivist bir toplum sal dnceye m uhalefetle diyalektik bir toplumsal dnce imkn aram ve pozitvist toplumsal dnce hakknda Horkheimerin yapt eletirileri yapmtr. Pozitif (Olumlayc) felsefe doa incelemesiyle toplumsal incelem eyi eitlem eye ynelm itir. Toplumsal incelem e fiziksel yasalarn geerliine benzer bir geerlie sahip toplumsal kurallar aratran bir bilim olmaldr. Toplumsal pratik, zellikle toplumsal sistemi deitirme konusu, byle likle amanszca ortadan kaldrlmaktadr (o p .cit., s. 343). Marcusenin Horkheimerden ayrld yer, btn balamnn ekirdeini oluturan diyalektik teorinin dorudan H egelin felsefesinde temellendirilmesi konusuyla, Marxm dncesi
10. George Lichtheimn not ettii gibi, From Marx to Hegel (London, Orback and Chambers, 1971).

16

F rankfurt O kulu nun O luum u

nin btnyle radikal bir Hegelcilie dntrlmesi ve a da toplum bilimleri kadar, pozitivizmin modern biimleri ve ilgili bilim felsefelerini grmezlikten gelerek, dikkatini ondokuzuncu yzyln birinci yarsnda, Comte, Stahl ve von Steinn yaptlarndaki sosyal bilim ve pozitivist felsefenin kkle rine adamasyd. Adom onun eletirel teorinin olumasna katks ok daha belirsiz ve karanlktr. 1938e gelinceye kadar Okulla ilikisi resmi bir nitelik tamyordu. nde gelen ilgileri kltr (zellikle mzik), psikanaliz ve Walter Benjaminden derin lem esine etkilendii estetik teori alanyd.1 1 Bu zaman srasnda gelitirdii bak as diyalektik bir toplumsal teori deil, sonralar negatif diyalektik olarak adlandrd eydi. Bu btn felse fi durum ve toplumsal teorilerin bir eletirisiydi. Adorno bu sonutan kanmasna ram en/2 bu tavr insan dncesi iin kesin bir temel ya da herhangi bir mutlak balang noktas (zdelik-ikesi) imkann yadsyan kukuculuk ve greciliin bir biimi olarak gzkmektedir. Btn bu aamalarda Adomonun felsefi konumu Hegelci bir akl kavram temelinde pozitif bir toplumsal teori formle etm eye alan Horkheimer ve M arcusenin felse fi konumundan ok farkldr. Adorno alma arkadalarndan ok daha Marxizmden uzakt. Frankfurt niversitesindeki balama bildirisi, Felsefenin G ncelliinde (1931) hem diyalektik hem de materyalist olma iddiasnda felsefi bir gr aklad. Ancak, Susan Buck-Morrsun yorumlad gibi, ... bu herhangi bir ortodoks anlamda diyalektik materyalizm deildi... Felsefesinin hi bir zaman siyasal bir

11. Bkz., Susan Buck-Morssun almas, The Origin o f Negative Dialectics. Theodor W. Adorno and the Frankfirt School , (Brington, Hamester Press, 1977). 12. A dornonun felsef metinlerinin gl bir eletirisi iin bkz., Leszek Kolakovvski, Ma in Crrents o f Marxism, (Oxford, Oxford University Press, 1978), vol: 3, s. 2357-69.

17

F rankfurt Okulu

eylem teorisi iermemesi anlamnda btn hayat boyunca M arxdan kkl bir ekilde farkllaacakt.13 Dahas, Horkheimer ve Marcusenin aksine -ki yalnzca giderek ii snfnn devrimci gizilgcne duyduklar nitelendirilmi inanlarndan vazgemilerdi- Adomo hi bir zaman Marxn ekonomik zmlemelerine ya da sn f teorisine ciddi bir ekilde eilmemi gzkmekte, Marxn dncesinin temel elerinden biri olan tarih b ilim i veya tarih teorisi dncesini de btnyle reddetmektedir. L ukcsn yazlaryla ilk ilikisinden, Adorno, sadece Ideologiekritiki, burjuva snf bilinci eletirisinin olumsuzlayc dzeyini14 almtr -tarihin Marksist- Hegelci bir yorumlamas zerine temellenen siyasal eylem programn deil. Kltrel eletiri, Adornonun eletirel teoriye, D ialektik der Aufklarung (Aydnlanmann Diyalektii) olarak baslan ve Horkheimerla birlikte yazd kitapta aa kt gibi esas katksyd.15 Kitabn nde gelen temas girite ifade edilen Aydnlanmann kendini imha etm esidir, yni, olgularn, eletirel, olumsuzlaym bir ekilde ele alnmas olarak alman akln, pozitivist bilim felsefesi ve bilimsel dnceyle ulalan yanl bedaht yoluyla yok edilmesi. Bu modern, bilimsel bilin, insanln hakikaten insanal bir duruma gelme yerine, yeni bir tr barbarla batmasnn bir sonucu olarak kltrel kn esas kayna eklinde ele alnmalyd. Bylece kitabn ilk ksmnda pozitivizm eletirisine gidilmiti ve bu eletiri, bu rada bir bilim ve teknoloji eletirisiyle ilikilendirildi ki, bu da, bunlarn ideolojiler olarak (yeni egemenlik biimlerinin ku rulmasn mmkn klan ve yardmc olan ideolojiler) ele aln masn ndelemektedir. Sanat tarafndan bilimsel dnceyle oluturulan kartlk btnln bir ifadesi olarak, muti akn saygnlna ynelik bir iddia barndrmaktadr {op.cit, s. 19).
13. Buck-Morss,'o/?. cit ., s. 24. 14. IbicL, s. 26. 15. ngilizce bask, Herder and Herder 1972.

18

F rankfurt O kulu nun O luum u

Kitabn ikinci byk temas Frankfurt Okulunun ba me guliyetlerinden birisi olan kltr endstrisi ya da kitle aldanm olarak aydnlanma konusuna ayrlmtr. Buradaki sav, Marxn her adaki egemen fikirlerin egemen snfn fikirleri olduu ve modem teknolojinin, geni olarak top lumda (bu varsaym da ampirik almalarla test edilecektir) bu fikirlerin yerlemesinde oalan bir etkinlik sahibi olarak deerlendirilebilecei tezi deildir; teknoloji ve teknolojik bi lincin kendisi eletiriyi dilsizletiren ve baarsz klan birbiimli ve kkszletirilmi kitle kltr eklinde yeni bir g rng retmitir, tezidir. Adom onun bu kitle kavram, estetik teorisini daha erken bir aamada derinlemesine etkileyen Benjaminin gryle arpc bir kartlk oluturur. nk Benjamin sanatn sekinci havasn ortadan kaldrmaya ve gelenein korkun bir ekilde paralanmasna yneldike, mekanik yeniden-retimin devrimci boyutlar olduunu dnmtr. Adomo ve^Benjamin arasnda 1930larda geli en anlamazln kk Buck-Morssun gsterdii gibi56 siya sald. Brechtin etkisi altndaki Benjamin ii snf ve Ko mnist Partiyle kollektif devrimci bir zne kavramn olumlayarak bir dayanma ifade etmiti. Bu kavram Adom onun o zamanlar ve sonralar btnyle reddettii bir kavramd. Frankfurt Okulunun kltrel olaylarla, yni insan bilin cinin rnleri ve aa vurumlaryla en uygun olan ilikisi, d nce ve eylemin ekirdei olarak bireyde oluan zel bir il giyi de iermekteydi. Ayn ey psikolojide zellikle psikanaliz biiminde de szkonusuydu. Jaye gre, Horkheimer Kant zerine yapt ilk almalardan btnln talebleri altnda bir deer olarak tamamiyle asla bastrlamayacak bireyliin deerine kar bir duyarlk tretti. Horkheimer yine, Nietzsche ve Diltheyin yaptlarndaki birey zerindeki vur
16. Buck-Morss, op. cit., 9. ve 10. blmler. Yine Frankfurt Okuluna ili kin olarak Benjaminin tartlmas iin bkz., Dave. Laing, The Marxist Theory o f Art (Brington, Harvester Press, 1978). zellikle 6. blm.

19

F rankfurt Okulu

guya nitelikli bir deer verdi.17 ok daha genel olarak A l manyada adlandrl dt ekliyle Lebensphilosophienm baz ynlerine sempati duydu. Bu felsefe sonralar varoluuluk olarak bilinen akmn bir biimi olarak, bu zamanda zellikle Jean-Paul Sartren felsefesinde bireye ynelik eit derecede gl bir vurguyla ekillenmekteydi. Modem kapitalist top lumda18 bireyin kaderiyle ilgili olarak Max Weberle olan il gisinde de kaydadeer bir yaknlk vard. Ancak, phesiz Weberin yaptlarndan etkilenmekle birlikte 1960lar ncesinde Okulun dier yelerinin ya da Horkheimern bunlara ay rntl bir dikkat ayrd da sylenemez.19 Enstitnn dergisinin ilk saysnda tarih ve psikoloji ze rine yaymlanan bir denemesinde Horkheimer, tarihin anlal mas iin bireysel psikolojinin byk bir nemi olduunu vurgulad;20 ayn saynn dier bir denemesinde Erich Fromm, Freud'un aklamalarn, silenin snfsal yerini ve toplumsal s nflarn tarihsel konumunu ierecek bireysel bir tarih ereve sine uzatarak Marksizm ve psikanaliz arasnda bir iliki kur may denedi 21 Sonraki yaptlarnda Fromm, The Fear o f Freedom 'n22 ekinde formle edilen toplumsal karakter mode linde gzden geirilmi bir Freudcu teoride birletirilebilecek
17. Martin Jay, The Dialectical Imagination (Boston, Little, Brown and Co., 1973), s. 4649. 18. Bkz., Kari Lvvith, Max Weber and Kari Marx (London, Ailen and Unwin, 1982). 19. Btnyle farkl bir boyuttan Weberin ilkesel ve esas bir tartlmas M arcuse tarafn d an yap lm tr. M a rcu seun denem esi (1964) Industrializaiton and Capitalism, Otto Stammer (ed.), Max Weber and Sociology Today (Oxford, Blacwell, 1971). 20. Forkheimer, Geschchte und Psychologie, Zeitschrift f r Sozialforhung, 1, 1/2 (1932). 21. The Method and Function of an Analytic Social Psychology: Notes on Psychoanalysis and Historical M aterialism, Erich Fromm, The Crisis o f Psychoanalysis (New York, Holt, Rinehart and Winston, 1970) iinde. 22. Erich Fromm, The Fear o f Freedom (London, Routledge and Kegan Paul, 1942) s. 239-53.

20

Frankfu t O kulu nun O luum u

Marksist bir toplumsal psikoloji kurma yolunda bu amac g zetti. Bununla birlikte ayn dnemde, Enstityle herhangi baa sahip olmaktan uzaklam, giderek sosyolojik (ayn za manda daha ampirik ve daha Marksist) psikanaliz yorum, Adorno ve Marcuseden eletiriler gelmesine yol amtr.23 Frankfurt Okulunun bata gelen ilgisi bireysel psikoloji alannda kald ve Almanyada Nationalsozialismm'ms. ykse liiyle birlikte iki zgl sorun zerinde younlat: Otorite ve anti-semitizme ilikin kiilik zellikleri. lk alanda Enstit za ten erken 1930larda iilerin tavrlarna ynelik bir aratr mann (Fromm aratrmann yneticisiydi) ilk admlarn at mt, ancak bu hi bir zaman yaynlanmad. Otoriteryen ka rakter konusu zerinde ilk baslan alma ortak bir al mayd: Studien ber Autoritat und Familie. Horkheimer, Fromm ve Marcuse tarafndan yazlan uzun teorik denemeleri ieren birinci blme karlk, ikinci blm ksm ampirik a lmalardan ibaretti. deneme arasnda hatr saylr farkllk lar vard. Marcusenin denemesi (bu dnem de M arcuse5n psikanalizle ok az bir yaknl vard) zgnlk ve otorite fi kirlerinin felsef-tarihsel bir tartmasyla snrlyd. Kitabn ge nel yaklam, girite ve kendi denemesinde, Horkheimer tara fndan aka ifade edildi. Burada Horkheimer, otoriteryen bir kiilikin yaratlmasnda ok daha ada olarak dier toplumsal kurumlar ve ailenin zel rol, ve dnce veya tavrlarn biimlenmesinde etkili olan, modern toplum un kltrel boyutlar zerinde younlamasnn nedenlerini ortaya koymaktayd. Srgnlk dneminde Enstitnn almalarnn bundan sonraki aamas olan bu otoriteryanizm zmlemeleri, birbi23. Adorno, Social Science and Socioiogical Tendencies in Psychoanalysis (1946, baslmam bildiri, Almanca versiyonu iin bkz., Sociologia II; Reden und Vortrge, ed. Max Horkheimer and Theodor W. Adorno, Frankfurt, Euuropaische Verlagsanstalt, 1962); Eros and Civilization: A Philosophical Inquiry into Freud (Boston, Beaco Press, 1955).

2.1

F rankfurt Okulu

riyle ilgili be almann -aralarnda en iyi bilinen The Authoritarian Personality'1 dir24- baslmasyla sonulanan antisemitizmle ilgili (Studies in Prejdice ) olan esas olmak zere geni lekli bir aratrma projesiyle birlemiti. Baskc kii likle ilgili alma nemli saylabilecek bir etkide bulunmu, bununla birlikte az ya da eletirel teoriyle hi bir ilikisi bu lunmayan daha ileri almalara yol amt.25 Bu almalarn kaydedilecek zelliklerinden birisi nyarglarn psikolojik ve znel aklanmyla hemen hemen tketici bir ilgidir ki The Authoritarian P erson alityye ilikin iki eletiri, yazarlarn irrasyonaliteyi toplumsal dzenin dnda almalar ve karl na istinad etmelerine26 itirazda bulunacakt. Bu trl ele tirilere kar Horkheimer ve Adomo baka yerlerde, zellikle D iallektik der Aufklarung daki Anti-semitizmin eleri balkl denemede ok daha sosyolojik bir anti-semitizm ele tirisi yapmtr denilebilir. 'Burada Adomo ve Horkheimer, szgelim i, burjuva anti-semitizminin zgl ktisad bir nedeni (retimdeki egem enliin gizlenilm esi) olduunu yazdlar; ancak konuyu derinlemesine aratrmadlar ve bu deneme psikanalitik bir erevede yorumlanabilecek tavr ve alglarn -ki bunlar paranoyak ve marazdir- oluumuyla geni lde ilgilidir. Hepsinden daha arpc olan, faizm zmlemesinde (zellikle Alm anyadaki N ation al s ozialismus"1 da) faizmi anti-semitizmle hkmen zdeletirmiler, en azndan faizmi olduka tketici bir ekilde bu dar ereveden grmlerdir. Onlarn almasyla karlatrldnda, bu bakmdan National24. Theodor W. Adomo, Else Frenkel Brunsvvik ve dierleri, The Authorita rian Personality (New York, Harper and Row, 1950). 25. zgn alma zerine baz eletirel yorumlar kadar, aratrmann bir ksmnn bir deerlendirmesi iin bkz., Richard Christine and Marie Jahoda (eds.), Studies in the Scope and Method o f 'The Authoritarian Personality (Glencoe, Free, Press, 1954). 26. Herbert H. Hyman and Paul B. Sheatsley, 'The Authoritarian Persona lity -a Methodological Critique- Christie and Jahoda iinde, op. cit.

.22

F rankfurt O kulu nun O luum u

sozialism us'a ait klasik Marksist bir alma olan Franz Ne umannn Behem othu Alman ekonomisinin tekelci bir eko nomi ve bir komuta ekonomisi, totalitaryen bir devlet tarafn dan disiplin altnda tutulan kapitalist bir ekonomi olduu ve onu betim leyecek en iyi ad olarak Totalitaryen Tekelci Kapitalizmin seildii27 sonucuna vard. Bazen Neumannm faizm in in celen ilm esi yolunda Frankfurt O kulunun ierisinde ikinci bir yaklam temsil ettii belirtilmektedir, fakat bu yanltcdr, nk Neumann 1936dan 1942ye kadar ksa bir sre Enstit yesiydi ve teorik ynelimi -iktisadn etkisinin nceliini, snf yaps ve mcadelelerini vurgulayan klasik Marksizmden daha geni bir ynelimdieletirel teorinin dncelerinden uzakt. B e h e m o th ' da, Frankfurt Okulunun i evresine dahil olan ve faizmi g itkisinin kr itkisini at bir devlet kapitalizmi28 diye tanmlayarak, bu rejimde teknolojik rasyonalitenin toplumun y n etici ilk e si olduu yeni bir d z e n olarak deerlendiren29 Pollockun N a tio n a lso zia lism u sa ilikin zm lem esini aka eletirdi. B ylelikle geni olarak Marxist, hi olmazsa Marksizmden tretilen bir dnce zem ininde N a tio n a ls o z ia lis m u s un ok farkl iki kavramsallatrm formle edilmekteydi: Franz Neumannm yaklam, totalitaryen rejimi, kapitalizmin gelimesinde zel bir aamasna (kapitalizmin tekelci aamas) karlk gelen bir oluum olarak deerlendiriyordu. Dier taraftan Horkheimer ve Pollock, totaliter rejimi iktisat zerine siyasetin ncelii, teknolojik rasyonalite tarafndan iler klnan egemenlik ve halk kitleleri arasnda irrasyonel tavr ve duygularn (rnein anti-semitizm) smrlmesi araclyla nitelendirilen yeni bir
27. Franz Neumann, Behemoth: The Structure and Practice o f National Socialism (New York, Oxford University Press, 1942) s. 261. 28. F riedrick Pollock, State Capitalism : ts P o ssib ilities and Limitations, Studies in Philosophy and Social Science, IX, 2 (1941). 29. dem, Is National Socialism a Nevv Order?, Studies in Philosophy and Social Science, IX, 2 (1941).

23

F rankfurt O kulu

toplum tipi olarak ele alyorlard.30 Studies in Prejudice ampirik soruturmalardan ibaretti. Daha nce de grld gibi Horkheimer Enstitnn yne ticisi oluuyla birlikte Almanyada iilerin tutumlaryla ilgili ampirik bir alma balamt. Srgnlk dneminde ampirik aratrma ve eletirel teori arasndaki iliki sorunu ok daha ak bir biimde ortaya kt. nk pozitivizm/ampirizme dman ayrdedici bir toplumsal teori okulunun gelimesi, toplumsal bilimlerin ncelikle ampirik soruturmalara ynel dii bir evrede yer almt. Enstitnn nde gelen yeleri, bamsz mli kaynaklarnn elverdii lde, byk oranda Amerikan toplum bilimi geleneinin dnda kaldlar. Bylece szgelimi dergileri Zeitschrift fr Socialforschung 1939a ge linceye kadar Almanca olarak yaynlanmaya devam etti -bu tarihte dergi Studies in Philosophy and Social Science oldu. artlar elverdiince zellikle Almanya ve Avrupayla yakn balarn korudular. Bununla birlikte Enstit yeleri giderek m uhtelif biim lerde -zel olarak Paul L azarsfeldle kurduklar iliki ve Studies in Prejudice projesi araclyla31ampirik aratrmalara katldlar. Teorinin nceliini iddia eden bir dnce emas erevesinde teori ve aratrma arasndaki ilikiyi dorudan kurmakla ykmlydler. Bu sorunun sistematik bir biimde ya da ayrntl olarak Okulun yeleri tarafndan oluum dneminde aklanld sylenemez. Tikelin ierisinde evrenseli aramas gereken32 eletirel teoriye uygun yntem ve geleneksel tmevarmc yntem arasnda Horkheimer tarafndan konulan ksa ve
30. Faizmin ykseliindeki dier elere dikkat eken, faizme ilikin baka Marksist zmlemeler de vardr. Mesel, Otto Bauer, Fascism ' (1938) ve Leon Trostky, The Struggle Against Fascism in Germany (19301933 makaleleri: New York, Pathfinder, 1971). 31. Tam bir deerlendirme iin bkz., Jay, op. cit., s. 189-93 ve 7. blm. 32. Horkheimer, Notes on Institute Activities, Studies in Philosophy and Social Science, IX, 1 (1941).

24

F rankfurt O kulu nun O luum u

zellikle aydnlatc olmayan kartlktan uzakta, gerekte Dialektik der Aufklarungda amlanan toplum teorisini, ayr bir alana adanm gzken Enstitnn ampirik aratrmasna balamak iin ok az bir giriim vard. Zaten ampirik ara trma ksmen anti-semitizmle bir ilgileni sayesinde ortaya km, ksmen de eer Enstit yaayacaksa bir kaynak bul may zorlayc klan mali krizden kaynaklanmt.33 The Aut horitarian Personalityyo katklar nemli teorik sorunlar or taya karmayan Adornonun sonradan yaptklar, yalnzca ok daha tam bir ekilde ampirik aratrmayla ilikisinin du rumunu, zellikle Avrupal bir bilim adam olarak Amerika daki34 tecrbeleri hakkndaki dncelerinde ve pozitivizm tartmasna katklarnda olmak zere aa kmaktadr.35 Bununla birlikte bu almalar izleyen dneme aittir, yni Frankfurt Okulunun altn aia ve bu nedenle gelecek blmde daha geni bir balamda deerlendirilecektir. 1940larm sonuna doru yeni toplumsal teorinin ya da toplumsal felsefenin izgileri iki byk metinde sunulmak tayd: Dialektik der Aufklarung ve Marcusenin Reason and R e v o lu tio n . Bir ok denemede de oluumun poziti vizm/ampirizmin, daha geni olarak herhangi bir toplum bi lim i kavramnn reddi ve eletirisine ayrlmt. Felsef bir akl dncesi, grnler ya da sadece olgusalla kart olarak olaylarn zn kefedebilecek bir biimde, bunlara muhalefet etmekteydi. Akl genel ve Hegelci bir anlamda dorudan zgrlkle bantl olarak alglanmaktayd. Buna gre, dnyann bilgisi ve zgn deerlerin belirlenmesi birbiriyle uzlaan etkinliklerdir, ya da Horkheimerin ifade
33. Bkz., Jay, op. cit., s. 220-1. 34. Adorno, Scientific Experiences of a European Scholar in America, The Intellectual Emigration: Europe and America 1930-1960 , Donald Fleming and Bernard Bailyn (eds.), (Cambridge, Mass. Harvard University Press, 1969). 35. Adorno, et. al., The Fositivist Dispte in German Sociology (London, Heinemann, 1976).

25

F rankfurt Okulu

ettii gibi, doru dnme ve doru istem e karlkl destee bal bir ilikiler anda birlikte hareket etmektedir. P ozitivizm e le tir isi, (ya daha iyi bir deyim le bilimciliin), yeni bir egemenlik biimi, gedcapitalist ya da daha geni olarak, yirminci yzyln ileri endstriyel toplum1arnn nitelii olarak bilimsel ve teknolojik rasyonalitenin eletirel bir belirlenimiyle karmt. Bu Frankfurt Okulunun egemenlii salyan esas g olmamakla birlikte ideoloji, do laysyla zgrleim srecinde temel bir etken olarak ideoloji eletirisi zerine byyen vurgusunun bir yanyd. Dier yan ise, modem toplumda zellikle anti-semitizm biiminde varo lan irrasyonel inan ve tavrlarn eletiri ve zmlenmesiydi. Bu sorunlarla oluan ilgi Okulun -toplumsal hareketler ve toplumsal artlar arasndaki ilikiyi aratran her inceleme iin zorunlu bir ge olarak- psikanalitik teori ve bireysel psi kolojideki ilgisini de pekitirdi; yni, ok zel olarak da hem devrimci bir g olacak ii snfnn baarszln hem de fa ist hareketlerin ykseliini deeriendirmedeki ilgisini. Oluum ve sonraki dnemlerinde daha ok olmak zere Frankfurt Okulu kendisini giderek Marxm teorisinden ve klasik Marksizmden, bu teorinin geni bir ksmn ortadan kaldrarak ve bu teoriyle sistematik ve eletirel herhangi bir karlam aya girm eksizin ayrd. Sadece sonralar, Habermasm yaptlarndaki herey bir tarafa, Marxn kiisel teorisi tutarl bir eletirel inceleme ve yeniden inaya urad. Ancak bu hareket ayr bir post-Marksist, eletirel teorinin post-Frankfurt Okulu dnemine aittir. Bu konu gelecek blmn konusu olacaktr.

26

2. ELETREL TEORNN GELMES

1950de Frankfurta dnnden hemen sonra Enstit, b tnyle Horkheimer ve Adornonun, Horkheimerin 1954 ve 1959 yllar arasnda Chicago niversitesine ziyareti profe sr olarak gitmesiyle sk sk vuku bulan yokluu ve 1959 y lnda emekliye ayrlmasndan dolay da zellikle Adornonun dnceleri tarafndan belirlendi. Bu yeni formunda Enstit iyi tanmlanm bir dnce, ncelikle de Adornonun kiisel nsel ilgileri olan bir estetik teori ve felsefe okulu karakteri kazand. Enstitnn bu ayrdedici ynelim i, en nde gelen lerinin hepsinin felsefeci olduu (Jrgen Habermas, Alfred Schmidt, Albrech Wellmer) ikinci kuak (gerekte nc kuak-ev.) dnrlerin yaptlarnda da akt. Amerikada ka lan yal yeler arasnda hi olmazsa Marcuse, Avrupal ve Amerikal taraftarlar arasnda zellikle siyasal eyleme ilikin
27

F rankfurt Okulu

farkllklar domasna ramen benzeri ekilde bu yeni Okulda ynlendirici bir figr olarak dnlebilir. Okulun felsef karakteri, Adornonun Almanyaya ilk dnnde teorileri test etmek amacyla olmamakla birlikte ampirik yntemlerin kullanlmasn savunmas ve sosyolojinin artk bir G eistesw issenschaften ( anlamn yorumlamasyla aratrlacak bir kltrel bilim)36 olarak deerlendirilmemesi gerektiini iddia etmesine ramen, 1950ler ve 6 0 lar bo yunca ok daha salam bir surette telaffuz edilmekteydi. Bu srada Adomo, 1959daki Drdnc Sosyoloji Kongresinde, felsef-olmayan (ve bu zgl anlamda teorik de olmayan) sosyoloji eletirisini yeniden ele alan bir tebli sundu. Bu sos yoloji kategorileri balamnda varolann yaln bir yeniden retimini bir ideal olana ykseltmektedir... Pozitivizm verili olana yalnzca balanm akla kalm az, onun hakknda olum(lu)layc bir gr de tar.37 Bundan sonra pozitivizm eletirisi Adom onun almalarnda bir srkleyici motif ol mutur. Pozitivizm ve ampirizm eletirisi toplumsal teori iin alter natif bir epistemoloji ve metodoloji gelitirme giriimi, Hork heimerin 1937deki geleneksel ve eletirel teori zerine de nemesinden, 1969daki pozitivizm tartmasna kadar, yalnzca bir temel sunmakla kalmayp, Frankfurt Okulunun otuz yllk toplum(sal) teorisinin geni bir parasn da oluturur. Frank furt Okulunun retisinin bu merkezi esi ok daha ayrntl bir biimde incelenilmelidir. Geni bir zetlemeyle, Okulun eletirisi srayla belirlemeye alacam ayr boyuta sahipti: lkin pozitivizm toplumsal hayatn doru bir ekilde kavramsallatrlmas ve anlalmasn salamayan ve salayamayan, yetersiz ve yanl ynlendirici bir yaklamdr.
36. Adomo, Zur Gegenvvrtigen Stelde empirischen Sozialforschung in Destchland , Empirische Sozialforschung (Frankfurt, 1952). 37. Transactions o f the Fourth World Congress o f Sociology (Londra, In ternational Sociological Association, 1959), Cilt 1, s. 38-9.

28

E letirel Teori nin G elim esi

kincisi, pozitivizm yalnzca varolana katlmakla varolan siyasal dzeni kutsallatrr, radikal herhangi bir deiiklii engeller ve siyasal bir dingincilie (quietism) srkler. ncs pozitivizm isel olarak yeni bir egemenlik biimini, yni teknotratik egem en lii desteklem e ve retmeye bamldr ve bu srelerde temel bir etmen olmaktadr. Pozitivizmi bir bilgi teorisi ve bir bilim felsefesi olarak eletirirken, Frankfurt Okulu dnrleri belirsiz ve deiken bir eletiri nesnesi dncesiyle hareket ettiler.38 Marcuse bylece Reason and Revolution 'da dikkatini Fransz ve A l man rasyonalizminin eletirel ve ykc eilimlerine kar bi linli bir tepki, ksaca kar-durucu bir reti olarak grd Comte pozitivizmi (ve onun Alman kal olan F.J. Stahl ve Lorenz Von Steinm yaptlar) zerinde toplad.39 Horkheimer 1937de baslan iki temel denemesinde40 pozitivizmi ok daha kapsaml bir biimde eletirdi. Horkheimerin eletirisi genel olarak bilim cilie (scientism) ve bir birleik bilim tasars eklinde Viyana evresi yelerince ifade edilen doal ve toplumsal bilimlere ortak evrensel ve bilimsel bir yntem dncesi, zel olarak da pozitivizmin, bilimin (tek) bilgi ve (tek) teori olduu iddias ve felsefenin ... yni bilime yne lik her eletirel tavrn alaltlmasma kar yneltilmitir.41
38. Russel Keatm gzlemledii gibi: Eletirel teorisyenler tarafndan po zitivizm eletirisine balanan byk neme ramen, bu konu hakkndaki almalarndan aka ortaya kan bir ka eyden biri de pozitivizmin neyi ierdiinin ak bir kavramsal yapyla verilmeyiidir. The Politics o f Social Theory (xford, Basil Blackwell, 1981), s. 2. 39. Marcuse, Reason and Revolution: Hegel and the Rise o f Social Theory (New York: Oxford University Press, 1941), s. 325. 40. Horkheimer, The Latest Attack on Metaphysics ve Traditional and Critical Theory , Critical Theory: Selected Essays (Nevv York, Herder and Herder, 1972) iinde. 41. Bkz., Otto Neurath, Unified Science an Encyclopedic Integration Foundations o f the Unity o f Science iinde Otto Neurath, Rudolf Camap ve Charles Morris (edsj, (Chicago, University of Chicago Press, 1969), Cilt 1, s. 1-27.

29

F rankfurt Okulu

Horkheimer ak olarak belirli bilimsel grlerle uzlamaz olan her konunun yanl olarak deerlendirilmemesi gerekir... (ancak) yapc dnce eitli disiplinlerin kavramlarn bir araya getirir, bunlar verili konumun gerek rntsne yer letirir. Bilimle kurulan bu olgusal ba, bilim dilinin tam ve doru bir bilgi biimi olduu anlamna gelmez... Yalnzca bi limin dilinde dnmek ve konumak, ocuksu ve yobazca dr42 diyerek eletirisini srdrr. Horkheimerin geleneksel ve eletirel teori arasna koyduu kartlk toplumsal bir etkin lik olarak bilim kavramndan balar. Geleneksel teori dn cesi, toplumun dier btn etkinliklerinin yannda yer alan ancak dolaysz bir biimde onlarla hi bir ba bulunmayan (ve) bilimin gerek ilevi ak klnmayan iblm ierisin deki bilim adamnn bilimsel etkinlii dncesine kar gel mektedir. Bu liberal dnemdeki burjuva bilim adamnn yan l bilinci zellikle Marburg Okulunun yeni-Kantlnda olmak zere farkl bilim felsefelerinde ifade edilmitir.43 Dier taraftan eletirel tavra sahip dnrler varolan biim inde toplumsal btnln iki-tarafl karakterini; elikilerini, zellikle toplumsal btnlk ierisindeki snf atmalarn, kendilerini bu btnlkle zdeletirip onu istem ve akl olarak alglarken, tanmlarlar; kltrel formlar sava ve bask tarafndan desteklendikleri ve birleik, kendibilincinde bir iradenin yaratlar olmadklarndan toplumun nsan olmayan doal srelere ve yaln mekanizmalara stnl olgusunu deneyimlerler.44 Dolaysyla toplumsal hayat yneten kategorilerin eletirel kabl ayn zamanda onlarn yarglanmasn da ierir.45 Eletirel teorinin amac toplumun dnm ve insann zgrleimi olarak aa kar. Bilgi ve hedefi, teorik ve pratik akl bir senteze gtrmeye ynelik bu giriim, Frankfurt Okulunun kkl
42. 43. 44. 45. Horkheimer, op. cit., s. 183. ibid, s. 197-8. ibid, s. 207-8. ibid, s. 208.

30

E letirel Teori nin G elim esi

felsef bir konumunun ve olgu ile deerin pozitivist ayrm eletirmesinin temeli olarak kalmtr. Horkheimer baka bir boyuttan geleneksel ve eletirel te ori arasndaki ilikiyi dnmeye devam eder: Eer bu teorik ilem [eletirel teori] en basit ve ok farkllatrlm hazr kav ramsal sistemler yardmyla nesnel olgular belirleyici bir bi im almazsa, yars dnsel yorumlarn gsz bir ifadesi ya rs da kavramsal bir iir olan amasz entellektel bir oyundan baka ne olabilir?46 Horkheimerin bu sorunu z ekli Lukcsnkiyle zdetir (Lukcsm Tarih ve Snf Bilinci kita bnn derin etkisi batanbaa denemenin bu ksmnda aktr) ve eletirel teorinin zgrleimci ilgisinin temelini, modern toplumdaki proletaryann konumunda bulduunu iddia etm ektedir. H orkheim erin getirdii nitelem e yni proletaryann konumunun bile doru bilgiyi garanti etmedii gr de, dardan getirilm esi zorunlu doru sn f bilinciyle, yanl olabilen ampirik snf bilincini birbirinden ayran Lukcsnkinden ayr deildir. Horkheimer, bu dnceyi, eletirel bir teorisyenin gerek toplumsal ilevinin, bu teorisyen ve yaptnn, teori sy en tarafndan topluma ilikin elikilerin ortaya konulmasnn somut tarihsel konumun yalnzca bir aklamas olmayp, ayn zamanda bu tarihsel konumda deim eyi uyaracak bir g olacak ekilde, bastrlan snfla dinamik bir birlik oluturacak biim de grldnde ortaya ktn syleyerek ifade etmitir.47 Lukcs ve Horkheimer arasndaki temel farkllk, Lukcsm devrimci bir partide (herkese bilinen ve Lukcsm ye olduu Bolevik Partiyle gl bir kartl bulunan ideal bir parti) bu dinamik birlik iin ak bir toplumsal yerletirmeyi zglletirirken, Horkheimern hi bir ekilde dnr ve snf arasndaki etkileimin nerede yer alacana (kesinlikle niversite ve aratrma enstitlerinde deil?) ilikin
46. Ibid, s. 209. 47. Ibid, s. 210.

31

F rankfurt Okulu

hi bir iaret vermemesidir. 1950lerde dier Frankfurt Okulu yeleri gibi, Horkheimer ii snfnn devrimci gizilgcne eski inancn btnyle kaybettiinde, eletirel teori gerek toplum sal yaamdaki herhangi bir tem elden yoksun grnmektedir. Horkheimer da, giderek toplumsal yaamn dinsel bir hakllatrmma ynelecektir. Bu denemelerde Horkheimer mantk pozitivizmin zgl bir yn eletirisini de formle etmi, bunlarda Frankfurt Okulunun genel olarak tutulan ilkeleri olmutur:48 lkin alg lama yoluyla dorulama, yni ampirizmin alfa ve om egas yetersiz bir ilkedir ve burjuva dncesinin artan sln gsterir. Pozitivizm tikel olgularn bir birikimini iermek tedir -az ya da ok keyf olarak kendilerini da vuran sonsuz olgularn; pozitivizm eylerin yzeysel grnm ve onlarn zleri arasnda ayrm yapmaz. Horkheimer sylediklerini bilim(e ilikin) olgular ve bilimin veya olgularn anlamn kavramak iin tarihsel durumu aklayabilecek bir anahtara, doru toplumsal teoriye sahip olunmaldr. diyerek sonu landrr.49 Dahas bu doru toplumsal teori hayati bir bi imde doru bir istem e bamldr. Horkheimer tarafndan ortaya konulan modern pozitivizm eletirilerinden bazlar daha btn ve sistematik bir biimde baka bir bilim felsefe sinde, Popperci bilim felsefesinde ve yenilerde de yapsalclar ve realistler tarafndan ele alnmtr. Ancak Frankfurt Okulunun bu sonraki tartmalara katks Habermasm yaptlar or taya kncaya kadar ol r ka azdr.

48. ibid, ss. 140-89. zelde Otto Neurathn Empirical Sociology (1931) monografisini eletirmektedir. Neurath, Mark: izmi maddi bir temel zerin deki sosyoloji olarak koymu, ve benim grme gre inandrc olma yan bir ekilde bu aklamann tesine gidilerek, fizikalist sosyoloji ola rak adlandrlan eye varlmt. 49. Horkheimer, op. cit., s. 159.

32

E letirel Teori nin G elim esi

Adorno 1950 ve 6 0 lardaki denemelerinde50 nceden Horkheimer tarafndan formle edilmi pozitivizm eletirile rini geni bir biimde tekrarlamtr -zelde pozitivizmin olgularla (yni yapay grnglerle) nsel ilgilenimi ve toplumun varolan durumunu olumlaym deerlendirimine kar eletirileri. Bununla birlikte Adorno, sonraki bir met ninde, pozitivizm tartmasna yazd girite51 eletirel te oriye baz yeni eler sokmutur. Bu tartma kken olarak Popper ve Adorno arasnda saylmaktadr.52 Popperin iyi te mellendirilmi itirazna karlk olarak (Popper hi bir zaman pozitivist olmadm, gereki bir adan Viyana evresi pozi tivizminin bir eletirmeni olduunu sylemitir), Adorno, Popperin kavramsallatrmnn bilim selci olarak belirlen mesini nermi, ancak bilimcilikin deiik biimlerini ince lem eye yanam am, kantlar gstermemitir. Gerekte Adorno, Popperm teorik toplumsal bilimlerin grevleri hakkmdaki savlarna ok az dikkat etmitir. Bunun yerine, meto doloji ya da bilim felsefesinden ok negatif (oiumsuzlayc) diyalektik kavram asndan bir ontoloji ve epistemoloji tar tmas getirmitir.53 Adornonun grlerinin felsef adan tartlmas bu kitabn alan dndadr54, bu nedenle bu gr
50. Bkz., zellikle Drdnc Dnya Sosyoloji Kongresindeki teblii, Contemporary German Sociology ve Scientific Experiences of a European Scholar in America, Donald Fleming ve Bernard Bailyn (eds), The Intellectual Migration: Europe and America, 1930-1960 iinde (Cambridge, Mass, Harvard University Press, 1969). 51. Adorno, Introduction to The Positivist D isput e in German Sociology 1969 (London, Heinemann, 1976). 52. Popperm sonradan iaret ettii gibi tartma yoktu ve onun teblii ne konferansta ne de baslan kitaba ardl olarak ciddi olarak tartlmamt. Bkz., Kari R. Popper, Reason and Revolution European Journal o f Soci ology, XI, 2 (1970). 53. Adorno, Negative Dialectics (Nevv York, Seabury Press, 1973). 54. ngilizcedeki nemli almalar iin Kolakovvskinin yksek eletirel deerlendirmesi, Main Currents o f Marxism (Oxford, Oxford University Press, 1978), cilt III, s. 357-69 ve Gillian Rose, The Melancholy Science:

33

F rankfurt Okulu

lere eletirel bir toplum teorisi dncesiyle ilgili olduklarnda deinilecektir. Bu adan bakldnda, Adomonun dncesi, Horkheimern aklad gibi, Frankfurt Okulnun teorisine eitli ve nemli dzenlemeler katmtr. lk elde, bu trden her forml bir zdelik-dncesi ierdiinden, eletirel teori artk salt eletirel, herhangi bir olgusal (positive) kavramsallatrm formle etmeye (rnein varolan topluma olgusal bir alternatif getirme) yetersiz olarak tasarmlanmaktadr. zdeiik-dncesi ok zel biimde epistemolojiye ilikin ola rak, felsefe iin mutlak bir balang noktasnn konulmas ve uygun kavramlar araclyla yeterli olarak kavranlabilecek ampirik nesnelerin bir toplam olarak dnya kavramna dayal bir dncedir. kincisi, Horkheimerin dncesinde de ha yati ve onun pozitivizm eletirilerinden biri (-pozitivizmin, eletirel teorinin yapt gibi, tikel olgular bir btnlk ieri sine yerletirmemesi-) olan btnlk dncesi, burada zd elik -d n cesin in baka bir sergilen im i olarak reddedilmektedir. Adornonun savszyie btn, doru d eild ir . A dornonun felsefesin in k endisiyle eliip elimedii burada aratrlacak bir sorun deildir.55 Btn uraklarda ak olan, bu dncenin phecilie yneldii ve yalnz Marksizmle deil (Marx inkar edilem eyecek bir biimde olgusal bir tarih ve kapitalist bir toplum teorisi formle ettiinden -Marx bu teorilerin iyi temellendirildiine inanmaktayd- dolay) fakat sistematik herhangi trden bir toplumsal teoriyle de btnyle uyuamaz. A dom onun ge felsefesi Frankfurt Okulunun knn' balangcnn sinyalini verir. Frankfurt Okulunun pozitivizm eletirisindeki ikinci konu pozitivist bir bilim felsefesi (ya da ok geni olarak pozitivist bir dnya gr) ve statkonun kabl arasmIntroduction to the Thoght o f Theodor W. Adorno (bir btn olarak Ador nonun yaptna sempatik bakmakla birlikte eletirel bir inceleme). 55. Bkz., Kalokovvski, loc. cit.

34

E letirel Teori nin G elim esi

daki badr. Sav bu nokta zerinde yorumlamak gtr ve gerekte, eletirel teorinin ilk sergilenimlerinden olgunluk dnemine kadar kantlanmaktan ok, iddia edilen bir badr. Szgelimi pozitivistik olarak alglanan bir sosyal bilimin zo runlu olarak zgl bir (bir biimde muhafazakr) siyasal g r gerektirdii anlamnda, bu ilikiyi, mantksal bir iliki ola rak m almalyz? Bu sorun hi bir zaman Frankfurt Okulu ta rafndan aka zmlenmedi ya da konulmad, ancak Mar cusenin toplumsal yasalar arayan bir bilim in amanszca toplumsal pratii zellikle toplumsal sistemi deitirme ko nusunu boaca56 trnden iddialarndaki zayfl grmek g deildir: Marx kapitalist toplumdaki (ve bu topluma n cel toplumlardaki) toplumsal kartlklar ve yapsal elikilerle deiecek isel ynelimleri zglletiren toplumsal yasalar yalnz aramakla kalmayp formle de ettiinden dolay. Bu bakmdan, eletirel teori ve marksizm arasndaki ban giderek inceldiini ve sonraki bir almann aka Marxm teorisinin rtk pozitivizm ini reddettii sylenebilir.57 Fakat Marxm pozitivizminin muhafazakr bir siyasal grle birletii sa vunulamaz bile. Doal olarak, Marxm kendi teorisinin man tn yanl anlayabileceine ve uzlamaz grlere sahip ol masna ramen. Okulun pozitivizm ve siyaset arasndaki ilikiyi kavramsalatrlmasmdan sonraki geliimi, ok gl olarak vurgula nacak ve pozitivist bir bilim felsefesi tarafndan gereksinildii ileri srlen, deer yarglarn dta brakan ya da g eitsizliklerine ilikin herhangi bir dnce getirmeyen bilim sel siyaset dncesi ile ilgiliydi. Bu siyasetin b ilim selletirilm esi konusu ge 1960larda Habermas tarafndan eitli denemelerde incelenmitir58; ancak konu
56. Marcuse, Reason and Revolution, s. 343. 57. Albrecht Welmer, Critical Theory o f Society (Ne\v York, Herder and Herder, 1971) Blm II. 58. Habermas, Toward A Rationai Society, (Boston, Beacon Press, 1970).

. 35

Frankfurt Okulu

orada bir bilim teorisinden ok, bilim ve teknolojinin ekonomik ve toplumsal neminin dorudan bir sonucu olarak ele alnmtr. Konuyu aada bu bak asnda ele alacam. Bilimsel siyaset ya da siyasi pratiin toplumsal mhendislik olarak kavramsallatrlmas ve pozitivizm arasndaki kavramsal ban en sistematik zmlemesi bu dnemdeki Frankfurt Okulunun nde gelen yaptlarnda deil, eletirel teoriye scak bakmakla birlikte, farkl ve pozitivizmin baz unsurlarn (rnein yar-nedensel yasalar kefetmeye ynelimi gibi) ie koan bir eletirel toplumsal bi lim modeli ina etmeye da girien Brian Fayin59 bir alma snda bulunmaktadr. ok ksa olarak zetlenildiinde Fayin sav bilimle mmkn bir ilikiye sahip olmaktan uzakta, tek-, nik bir denetim imkn, bilimsel etkinliin gerek imknn kuran erevenin bir parasdr ve dolaysyla toplumsal ha yatn pozitivist bir kavram kendi ierisinde bu bilginin top lumsal eylemi ilikisinin arasalc-ina edici bir kavramn ie rir eklindedir.60 Bu kantlama biimi, akabinde Russell Keat tarafndan eletirilmitir. Keat, ne pozitivizm ne de bilimin pozitivist alglan bilimsel bir siyaset ihtimalini gerektirir, nk ikisi de siyasal kararlarn plak bir ekilde bilimsel bilgiye dayanlarak yaplamayaca iddiasn destekler demektedir.61 Geri bu tartmalar Frankfurt Okulu sonras dneme aittir -bu dnemde yeni bilim felsefeleri ve ok daha analitik ve ayrdedici pozitivizm kavramlar kotarlmtr. Bunlar Habermasn yaptlarna bal olarak gelecek blmde ok daha ya kndan irdelenecektir. imdiki balamda, daha ileri dzeyde belirtilmesi gereken, pozitivizmin bir sonucu olarak bilimsel siyaset dncesinin Frankfurt Okulu dnrleri tarafndan
59. Brian Fay, Social Theory and Political Practice (London, Allan and Unwin (1975). 60. bid, s. 29-48. 61. R. Keat, The Politics o f Social Theory, s. 21.

36

E letirel T eorinin G elim esi

muhafazakr siyaset ve statkonun savunulmasyla eitlenir ken, ayn dncenin muhafazakr bir dnr olan F. A. Hayek tarafndan sosyalist siyasetin bir formu olarak sunulabilmesidir. Hayekin 1941-4462 denemeleri ngilizce konuu lan dnyada b ilim cilik (scientism ) ve b ilim se l (scien tistic) terim lerinin yaylm asndan geni olarak soru m lu d u r.63 Hayek bilim sel yaklam n tarihsicilii, kollektivizmi ve objektivizmi zerine bir eletiri oluturmu ve bu teorik grlerden kaynaklanan pratik tavrlar, zelde sadece kapitalist bir toplumun bireycilii olabilecek zgr bir toplumu srdrlmesiyle uzlamaz olarak dnd, toplumsal srelerin bilinli bir denetim istemini (toplumsal mhendislik ve sosyalist planlama) gzden geirmitir. Tikel bir siyasal pratikle bir bilim felsefesi arasnda mantksal bir iliki kurmada Hayekin Frankfurt Okulundan daha baarl olup olmad bu kitabn hacminin tesindedir. Ak olan ey, bir tarafta bilimcilik ve gsterdii olas yorumlarn eitlilii, dier taraftan da bir biimde bilim ve teknolojinin nsel nemiyle ilgili olarak modem toplumlarda ortaya kan yeni bir egemenlik tipi dncesi bata olmak zere, bunlarn dncelerindeki ortak elerdir. Eer Frankfurt Okulu varolan toplumu yeniden reten si yasal pratikle bilimcilik arasnda belirli bir kavramsal balan ty kantlamada baarl olamadysa, buna gre, Okulun psikolojik ve/veya sosyolojik bir balanty gstermeye yeterli olup olmadn da dnmek zorundayz. Bu psikolojik artlarda b ilim selci bir dnya grne uyanlarn muhafazakr ve pasif, bu grn benimseyenlerin ise tersi olduunu kantlamay ierecektir. Ancak byle bir ilikinin varln gstermek iin ok az emek sarfedilmitir ve gerekte sav, inandrc gzkmemektedir. Sosyolojik artlarda, farkl
62. Sonradan bir ciltle toplanmtr: The Counter-Revolution o f Science (Glencoe, The Free Press, 1952). 63. Hayek bunlarn Franszcadan alndn kaydeder; ibid, s. 15.

37

F rankfurt Okulu

entellektel gruplarn toplumsal yerleim lerinin onlar bilimselci/muhafazakr olmaya itip itmediini gstermek de zorunlu olacaktr, fakat, yine, bu tr zmlemelere de ok az giriilmitir. Sonuta Frankfurt Okulunun kendisi byle bir adan incelenmitir. Jay, Okulun nde gelen liderlerini, Ringeriin almasna konu olan eitilmi sekinlerle, Alman mandarinleriyle karlatrr.64 Gzlemi mandarinlere benzer ve fakat kat ortodoks sosyalistlerin aksine, Okulun yeleri mit ve beklentiden ok bir k ve kayp duygusuyla eserlerini doldurdular. Mandarinlerin kitle toplumu ve onun besledii yararc, pozitivist deerler hakkndaki honutsuzluunu da paylatlar65 eklindedir. Bu bakmdan onlarn tutumlar Tnnies ve Weberin endstriyel kapitalizme kar takndklar tutumlara benzemektedir. Okulun bilimcilii siyasal muhafazakrlk ve pasiflikle birletirmeleri konusunda ise, yelerinin kar-bilimciliinin, kendilerini giderek muhafazakr nitelikler kazanan bir edil genlikten kurtarmad da sylenebilir. Lukcs Adorno da dahil olmak zere, nde gelen Alman entellektellerin kendi lerini bir Byk Otel Uurumuna yerletirdiklerini syle yerek konumlarn tanmlamtr. Bu durumu ben, bir baka yerde Schopenhauerle ilgili olarak yle betimlemitim: Bu otel modem her trl konforla birlikte samann, hiliin ve uurumun kenarnda bulunmaktadr. Uurumun sanatsal e lenceler ve harika yiyeceklerle gndelik tamamlanm yalnzca, bu otelde kalanlarn bu yksek konfordan holanmalarn salayabilir.66 Lukcsm yargs ar derecede kat olabilir, ama Marcuse bir istisna olmak zere, Frankfurt

64. Fritz Ringer, The Decline o f German Mandarins (Cambridge, Mass., Harvard University Press, 1969). 65. Jay, The Dialectical Imagination (Boston, Little and Brovvn Co., 1973), s. 294. 66. The Theory o f Nov el' in yeni basksna sonsz (London, Merlin Press, 1971).

38

E letirel Teori nin G elim esi

Okulunun nde gelen yelerinin hibirinin radikal siyasal bir harekette yer almadklar, katkda bulunmadklar da inkar edilem ez bir olaydr. Adorno ';e Horkheimer kendilerini 1960larn renci hareketinden acelece uzaklatrmlardr. Bu dnrlerin baz metinlerinin, renci hareketlerini cesareti endi rdi k eri dnlebilir oysa. Jaym da iaret ettii gibi67 Frankfurt Okulu bylece Mannheimm kendilerini her trl atm an n zerin e koyan se rb est-ta v rl entellektellerini temsil eder hle gelmektedir. Bilim ciliin sosyolojik bir deerlendirimi ilkin ksaca Horkheimerm 1930lardaki denemelerinde yaplmtr. Bu rada bilimcilik, bir biimde modern retim yntemlerine karlk gelen burjuva dncesinin bir ekli olarak ele aln mtr. lke olarak, bu ksa deerlendirmede eletirel teori hl toplumsal hayatn gerek temelinin kurucusu olarak Marxm iktisat ve snfsal yap zmlemesine baldr;68 ayn zamanda dier Marksistler tarafndan genilemesine incelenen ok mo dern olgulara-tekellerin bymesi, endstriyel iletmecilerin ykseliine- da dikkat edilmitir. Dialektik der Aufklarung'da bilimcilik bir bilim felsefesi ve burjuva dncesinin bir esi olarak yer almaz, ancak bilim ve teknoloji, teknolojik bilin veya arasal akl, her naslsa gelimelerine katkda bulunan toplumun her yerine yaylmlardr ve egemenliin kurulma snda esas etken olarak grlmektedirler. Ayn zamanda ege menlik tikel bir snfn egemenlii olarak deerlendirilmekten uzaklar, nk kapitalist toplumun snfsal yaps ve snflar arasndaki atma, Marxn anlatt gibi artk modern batl toplumlarn nemli zellikleri olarak alglanmamaktadr. Marcu senin O n e-D im en sional M an 'de aklad ekliyle, kapitalist dnyada burjuvazi ve proletarya hl temel snf lardr. Buna ramen kapitalist gelime bu iki snfn ilev ve
67. Jay, op. cit., s. 292. 68. Bkz., Horkheimerin denemesi Traditional and Critical Theory'nin son ksm .

39

F rankfurt Okulu

yapsn yle bir biimde deitirmiti ki ... bu snflar artk ta rihsel dnmn araclar olarak gzkmemektedir. Kurum sal statkonun korunmas ve gelitirilmesine ynelik yksek bir istem, ada taraflar birletirmektedir. Adornonun bu konu zerindeki dncesi ok daha paracl ve ift anlaml dr. Snf teorisi zerine Nazi egemenlii srasnda yazd ok erken bir denemesinde Adorno ezilenlerin kendilerini artk bir snf olarak hissetmediklerini iddia etmitir. Bunun yerine snfl toplumun mutlak olarak ak doas, iinde gelitii kitle toplumu tarafndan gizemletirilmekte ve proleterya, Marxm teorisine kart biimde, toplumsal olarak iktidarszlamaktadr.69 Bu bak asndan, snf atmas tarihin nceki dnem lerinin herhangi bir dzeyinde tarihin ynlendirici gc ola maz ve snf atmas her ne klkta olursa olsun kitle toplum unun varlna girdii ek liyle aranmaldr. Fakat 1960lardaki baka bir denemesinde Adorno gnmz batl toplumlar (Dou Avrupada olanlar da dahil) hl snfl toplumlardr; bu toplumlardaki atmalar herhangi bir zamanda btnc bir kargaa ierisinde rgtlenmi toplumu tahrip e d e b ilir 70 demektedir. Ayn denem enin sonunda bu rasyonellem i toplumlarda kltr endstrisinin etkisi altnda insanlarn en isel davran rntlerinde bile kendilerini, kendilerine yaplanlarla zdeletireceklerini (uyumun zaferi!) iddia ederek bu ihtim ali reddiyor gzkmektedir. 1968 Alman Sosyoloji Konferansnn a bildirisinde tekrar, modern toplumlarm ge kapitalizm ya da endstriyel (sanayi) toplum olarak nitelendirilmesi gerektii konusunda71 Adorno, snflarn hl varolmaktayken, ii snf bilincinin yokluunu gzlemledikten sonra, Marxn baz temel kavramlarn -artk deer, yoksullama, retim
69. Adorno, Reflexionen zur Klassentheorie (1942) in Gesammelte Schriften (Frankfurt, Suhrkamp, 1972), cilt 8, s. 373-391. 70. Adorno, Spatkapitalismus oder Industriegellschaft, Gesammelte Schriften, cilt 8, s. 9-13. 71. Adorno, Spatkapitalismus oder Industriegellschaft, ibid, s. 354-370. 40

E letirel Teori nin G elim esi

ilikileri zerinde retici glerin etkisi- sorgulamaya devam ederek, sistem in, ynlendiren konumunda olanlar da dahil olmak zere, teknolojik rasyonalitenin kiisel olmayan gleri tarafndan y n eltilen toplum un btn yelerinden bamszlat sonucuna varan bir tez gelitirmitir. B teknolojik rasyonel itenin gc gr ok daha tam ve sistematik bir biimde Marcusenin One-Dimensional Man kitabnn zellikle 6. blmnde (Egemenliin Mant) or taya konuldu. Bu grn altnda yatan ve Frankfurt Okulu nun etkili gnlerinde ayrdedici bir dnce olan kavram, do ann bilim ve teknoloji yoluyla egemenlik altna alnmasnn yeni bir tahakkm biimine yol atdr. Toplum kendisini, nesnelerin ve insanlarn teknik yararllatrmlarm da ieren ilikilerin byyen bir benzerliinde yeniden retmektedir -baka bir deyile varkalma mcadelesi ve insan ve doann smrlmesi ncekinden daha ok bilimsel ve rasyonel ol mutur. (s. 146) Marcuse, doa bilimi doay gizil bir arasallk olarak yanstan teknolojik a priorinin altnda geliir... (ve) teknolojik a priori doann dntrlmesi, insann ve topluma ilikin bir ereveden kaynaklanan ve yeniden oraya giren insan rn yaratmlarn dntrlmesini ierdii s rece siyasal bir a p rio ri'd r (s. 153-4); sonu olarak, teknolojik ussallk egemenliin meruiyetini kaldrmaktan ok korumaktadr (s. 158-9)72 diyerek tartmasn srdrr. Teknolojik rasyonalitenin belirleyicilii dncesiyle Weberin modern dnyann rasyonalizasyonu srecine ilikin tezi arasnda yadsmamayacak bir yaknlk vardr. Genel olarak, Frankfurt Okulu dnrlerinin artan bir ekilde Weberin

72. Marcusenin teknolojik rasyonalite kavram, Habermas ve Offe bata olmak zere post-Frankfurtu dnrler tarafndan eletirel bir biimde ye niden gzden geirilmitir; bu dnceye ilikin yeniden-ina etkinlikleri gelecek blmde incelenecektir. Ayrca bkz., William L^iss, The Domination ofN ature (New York, George Brazilier, 1972), Ek.

41

F rankfurt Okulu

dncelerinden (Marcuse'nin 1964deki denemesi73 hari tutulursa), bu dncelere yalnzca ksa gndermelerde bu lunmalarna ramen etkilendiine iaret edilmektedir. Bu etki lenmeyi bazlar, Frankfurt Okulunun 1950 ve 6 0 lardaki gelimesini, ileri endstri toplumlarndaki isel tarihi eilimle rine ilikin Marx bir kavramsal 1 atrmadan VVeberci bir kavramsallatrmaya giden bir yolculuk olarak yorumlamlardr. Okul ve Weberci yorumlamalarn arasndaki benzerliklerin iki ilkesel boyutu vardr: Birincisi teknolojik rasyonalite ya da rasyonalizasyon insan denetiminin tesinde toplumu biim lendiren soyut gler olarak aklanmlardr; bir ekilde, bilim ve rasyonel ynetim tarafndan yaratlan sistemin m ant, tikel toplumsal grup ve bireylerin dnda ilemektedir. Toplumun grnen biimi (rnein, kapitalist, sosyalist, baskc ya da demokratik mi olduu) ne olursa olsun ilemektedir stelik.74 Bu anlamda endstriyel toplum kavram kapitalist toplum kavram yerine kullanlmtr ve Maclntyrem not ettii gibi byk oranda kaba bir teknolojik belirleyicilie bamldr.75 Bylece Marcuse, Weber zerine denemesinde yalnzca teknolojinin uygulanmas deil, teknolojinin kendisi de doa ve insanlarn yntemsel, bilimsel, biriken ve denetimi artran bir egemenlik altna alnmasdr. Egemenliin istemli ve zgl amalar teknolojinin zerine sonradan ve dardan konulmamtr, teknolojik donanmn gerek kuruluuna girm ilerdir76 demektedir. Doru, Marcuse, teknolojinin daima tarihsel ve toplumsal bir tasarm olduunu ve iinde bir toplumun ve onun yneltici istemlerinin insan ve nesnelerle ne yapmaya yneldiinin yanstldn77 sylemitir, ancak, ynetici
73. Marcuse, Indusrialisation and C apitalisn. 74. Bu nokta zerinde Alasdair Mac Intyrem eletirel yorumlarna bkz., Marcuse (London, Fontana (Collins, 1970), s. 67-9. 75. Ibid, s. 66. 76. Marcuse, 1Indusrialisation and Capitalism, s. 179. 77. Ibid.

E letirel T eo ri nin G elim esi

istem ler dncesi belirsiz ve zmlenm em i olarak braklm, bunlarn burjuvazinin (yni sermayenin) mi yoksa tanmlanabilir baka toplumsal gruplarn m istemleri olduuna dair bir iaret verilmemitir. Weber ve Frankfurt Okulu arasndaki ikinci temel benzer lik bunlarn modern endstriyel toplum yorumlamalarndan doan kasvetli ktmserliklerinde bulunmaldr. Eer Weber, Mommsenin kelimeleriyle, mitsizlik iinde bir liberal78 idiyse, Frankfurt Okulu dnrleri ya da Marcuse belki de mitsizlik iinde bir radikal olarak tasvir edilebilir. Weber iin entellektalizasyon ve rasyonalizasyon az ya da ok geri evrilemez yayl, toplumun btnyle arasal toplumsal ilikiler tarafndan belirlenecei anlamna gelmekteydi. Bu bir demir kafes, bireysel yaratclk ve ahsi deerleri uzaklat ran mekanize edilmi bir ta kesilme durumu olacakt. Bu tehdite karlk Weber gerek ve etkili bir savunma grmedi, yalnzca baz bireysel deerleri btnyle zel alanlarda ve muhtemelen Nitzschenin kastettii anlamyla, btn deer lerin akn bir deerlendirimini yapmaya ve toplumsal ya ama yeni bir yol vermeye yetkin karizmatik bir liderin ortaya knda korumak zere mitsiz bir giriimde bulundu. Marcusenin ktmserlii (bireyin kaderine ilikin olarak z e llik le H orkheim erin de) ayn trden fazla bir ktmserliktir. Teknolojik rasyonalite (yni arasal us) toplumsal hayat belirlemektedir ve buna muhalefet edecek herhangi bir g olacaksa, bu da snrl kalacaktr. Marcuse, One-Dimensional M an i yle sonulandrmaktadr: Eletirel toplum teorisi balangcnda, kurulu toplum iinde ok daha rasyonel ve zgr kurumlara doru hareket eden (ya da byle bir harekete ynlendirilen) gerek gleri varlyla karlat... Bunlar teorinin ayakland ampirik temellerdi... Bu trden gler ortaya konulmakszm, ikin imknlarn
78. Wolfaging Mommsen, The Age o f Bureucracy 1974), Blm V. (Oxford, Blackvvell,

43

Frankfurt Okulu

zgrlem esi artk yeterli bir biimde varolan tarihsel seenei aklyamayacaktr... (s. 254-5). Peki ya gerekten bir seenek varsa? Weberin aksine Marcuse, ynetimlenmi topluma muhalefet iin kk bir ihtimal bile ngrmez; Horkheimerin ok daha itibar ettii gr iin, yni deerlerin zel alannn bireyler tarafndan korunmas iin bile. Devrimci bir muhaefet iin tek ans, bu ans ufak bir anstr, toplumun alt kesiminde, isizler ve i verilemezler, smrlen ve ezilen dier renkler ve rklar, marjinaller arasnda bulunmaldr. Marcuse sonralar, 1960larda yeni radikal hareketlerin ykseliiyle biraz daha fazla iyimser oldu, nk rencileri, smrlen etnik aznlklar ve nc dnyann kyl kitlelerini ieren devrimci gler o zaman daha geni gzkmekteydi. Frankfurt Okulunun mitsiz dnya gr, biimsel bir anlamda, son dneminde modern Bat toplumunun bir zmlemesinden kaynaklanmaktadr; bu durum, zellikle Almanyada baskn olan ve ondokuzuncu yzyln sonundan itibaren yalnzca bir bilim teorisi olarak pozitivizme muhalefet biiminde deil, fakat bu sfatla bilim ve teknolojiye kar genel bir dmanlkla, bunlarn toplumsal ve kltrel dourgular erevesinde ifade edilen daha geni ve yrrlkteki bir toplumsal dncenin arka planna kar da deerlendirilmelidir. Hughes 1890 ve 1930 arasndaki Avrupa dncesini inceleyen alm asnda79 pozitivizm e kar ayaklanmann madd ilerleme kltn sorgulayla birletiini ve bunu bir ifad e b iim in i y en i-ro m a n tizm d e, L e b e n sp h ilo so p h ie ve ruhsal deerlerin yeniden ortaya konulmasnda, dierini de dnyann byden kurtulmas ve rasyonellem esi zerine W eberin tasal dncelerinde bulduunu gzlemektedir. Sonradan kinci Dnya Sava tarafndan yaratlan imha ve sarsntlar, Almanyada Nazi
79. H. Stuart Hughes, Consciousness and Society (New York, Alfred A. Knopf, 1958), 2. Blm. AA

Eletirel Teori nin G elim esi

rejimi deneyimi, 1945ten beri dnyann bir nkleer silahlar rknda biriken sper gler tarafndan giderek blnmesi ve egemenlik altna alnmas., btn bunlar birikerek kltrn kayp ve k duygusuna, kat bir irrasyonaliteye katkda bulundu. Frankfurt Okulu derinlemesine bu gelenekte yer alm ve 1960larda byyen etkisi, kukusuz brokratik ve teknolojik rasyonellemeye kar ayaklanmann zellikle orta snflarn baz blmlerinde ve muhtelif biimlerdeki canlanmasyla ilintili olmutur. Ayn zamanda Okulun modern toplum eletirisinin en dolu ve ak bir biimde Marcusenin One-Dimensional M an 'inde sergilenen modern toplumun doasnn zmlenmesi zerine temellendii iddia edilmektedir. Bu zmlemenin gstermeyi amalad ey kapitalist toplum daki iki esas snfn, burjuvazi ve proletarya, etkili tarihsel z neler olarak kaybolduklardr. Bu nedenle bir taraftan baat bir snf olm ay, bunun yerine kiisel olmayan bir g ( bilimsel-teknolojik rasyonalite) tarafndan gerekletirilen bir tahakkmn varl, dier taraftan ii snfnn uyarland ve pasifize edildii (yalnzca yksek kitle tketimiyle deil, retimin kendisinin rasyonelletirilmi sreciyle de) iin, mu halefet eden bir snfn yokluu. Bununla birlikte Marcuse zmlemesini ampirik bir alma ya da hazr kantlarn dikkatli bir deerlendirilmesi zerinde temellendirmez; belirsizce, geni bir. sosyolojik ve psikolojik literatre gnderm ede bulunur, ve, bunun belki de en ok eyi syleyen kant olarak, reklamlar gelince kapatmadan ve istasyonu deitirmeden te levizyona baklarak ya da AM radyosunu dinleyerek elde edilebilecei (s. xxvii) sonucuna varr. Kitap A B D deki ileri endstriyel toplum zerine felsef dncelerden olumutur; Reason and Revolution'daki dnceleri ok daha popler bir biimde tekrarlayan ve Horkheimerin dnsel durum larn gsz bir belirlenimi olarak gndermede bulunduu eyden belki daha fazlasn baaramayan bir kitaptr. zelde

Frankfurt Okulu

kltrel olarak yerinden oynatlan ticari radyo ve televizyo nun zel bir amerikan deneyiminin yorumlanmas ve Birinci Dnya Savann ncesinden beri siyasal olarak rgtlenmi bir ii snfnn olmay zerine baml geni genellemelerin ne kadar vazh olduu da sorulabilir.80 Buna ramen, Marcusenin fikirleri sisteme muhalefetle birlikte, ge 1960lardaki Amerikan renci hareketinde ksa bir karlk yakalamtr. Ayn ey eitli Avrupa lkelerindeki renci hareketlerinde de bir dereceye kadar olmutur. Ancak o zamann toplumsal hareketlerinin hepsi sosyologlarn nemli bir katk yaptklar brokrasi ve teknokrasinin anlam ve deien snfsal yapnn ok ayr zmlemelerinden de ok geni olarak etkilenmilerdi. Weberin rasyonellemi bir re tim ve ynetimin geri dndrlemezi ii deerlendirmesini izleyerek, burada ilkin bir ynetimsel devrim teorisi ortaya k m ,81 teknokrasi zerine erken tartmalar olmu82 ve endstriyel ve post-endstviyel toplum zerine ok daha kapsayc almalar yaplmtr. Bu olgularn muhafazakr yo rumu, rnein Raymond A on ve Daniel B ellin yazlarnda,83
80. Amerikan deneyiminin benzer bir etkisi C. Wright Millsin emek me tafizii olarak adlandrd (yni ii snfnn tarihsel rol dncesi) eyi reddediinde de bulunabilir. Bkz., Yeni Sol zerine denemesi Power, Politics and People iinde (New York, Oxford University Press, 1963), s. 256. ABDde sosyalist hareketin yokluu iin Werner Sombartn ngilizce ter cmesinin Giriine bkz., Why is there no Socialism in the United State s (London, MacMillian 1976) ve Wohn H. M. Lastett and Seymour Martin Lipset (eds), Failure o f Dream? Essays in the History o f American Soci alism (Garden City, Nevv York, Anchor Press/Doubleday, 1974). 81. Bkz., James Burnham, The Managerial Revolution (London, Putnam and Co., 1943). 82. Bkz., Georges Gurvitch (ed), ndustrialisation et technocratie (Paris, Armand Colin, 1949) 83. Bkz. Raymond Aron, 18 Lectres on Industrial Society (London, Weidenfielt and Nicholson, 1967) ve, The Industrial Society (London, Weidenfielt and Nicholson, 1967); Daniel Bell, The Corning o f Post-Industrial So ciety (Nevv York, Basic Books, 1973)

46

E letirel Teori nin G elim esi

hereyin stnde n-belirleyici olarak, orta snf topiumlarnn ortaya k olarak da deerlendirilebilecek, temel snfsal farkllklarn aamalar biiminde ortadan kalkmasn vurgula mtr; yni snf atmasnn gerekten ortadan kalk ya da yattrlmasm ve Aronun tanmlad gibi ideolojilerin, b tncl tarihi-siyasal dnya yorumlarnn birleik kn (byle bir ideolojinin ilkesel rnei doal olarak Marksizm dir). Alain Tourainenin yaptlarnda bulunan radikal yo rum,84 ondokuzuncu yzyl kapitalizminin snfsal yapsnn kknden deitiini, batl topluml arda yeni ve esasl bir at lan olutuunu (farkl bir balama ilikin olarak Dou A v rupann sosyalist toplumlarnda da),85D yeni atma trleri nin ge 1960lardan beri toplumsal hareketlerin eylemleri ve bunlara kar oluan tepkilere rnekledii gibi, eski snfsal a tmalar ksmen ierdii ksmen de onlarn yerine getiini iddia etmektedir. Tourainenin gryle, post-endstriye! toplumlarda (teknokratik ya da programlanm toplumlar olarak da adlandrlabilirler) varolan atmalara katlan esas gruplar artk burjuvazi ve ii snf deillerdir: Bir tarafta ikti sadi ve siyasal karar verme yaplarn ynetenler, dier tarafta ise baml bir katlma konumuna indirgenil enler vardr; ilk grup doal olarak geni sermaye sahiplerini, kincisi ise en dstriyel iileri iermesine ramen. Marksist sosyologlarn yaptlar bir ok bakmlardan mu hafazakr gre yakn Marcusenin zmlemesinden ol duu kadar post-endstriyel toplumun muhafazakr ve ra dikal yorumlarndan da, geni irketler ve ok uluslu kurulu lar formunda devam eden sermayenin belirleyicilii ve top-

84. Bkz., Alan Touraine, The Post-Industrial Society (New York, Random House, 1971) ve The Self-Production o f Society (Chicago, University of Chicago Press, 1977). . 85. Bu konu zerinde bkz., zellikle George Konrd and Ivan Szelenyi, The Intellectuals on the Road to Class Power (Bringhton, Harvester Press, 1979).

47

Frankfurt Okulu

lmsal dnmn bir aracs olarak geleneksel ii" hareketi nin temel nemi zerine vurgusuyla anlaml bir biimde ay rlmaktadr. Bu sosyologlar doal olarak yirminci yzyldaki kapitalist toplumdaki zsel deimeleri dikkate almaktadrlar: Bir yanda sermaye younlamas ve merkezil emesi y e , eko nomide devlet mdahelesinin bymesi, dier yandan orta s nfn bymesi, ii snfnn bilinci ve toplumsal konumunda yer alan snf yapsndaki deimeler. Kapitalizm iindeki bu deiim srelerinin yorumlanmas konusunda Marksistler arasnda bir ok gr farkllklar vardr,86 ancak ayn za manda sermaye ve emek arasndaki ilikinin ve bunun top lumsal hareketlerin eylemleri, partiler arasnda atma ve snf mcadelesinin farkl biimlerindeki siyasal ifadesinin hayat ve sregelen neminin kavranlmasnda bir ok ortak temel vardr. Marksist ve marksist olmayan sosyologlar tarafndan ge kapitalizm ya da endstriyel toplum zerine yaplan eitli incelemelerde eksik olan ey, kapitalist ekonomi, snfsal yap, siyasal partilerin ve hareketlerin, Frankfurt O kulunun almalarn imdi olaanst ekilde dar ve yetersiz klacak ayrntl ve ciddi bir zmlemesinin bulunmaydr. Bundan sonra Frankfurt Okulunun dncesindeki ikinci temel konuya gelmekteyiz. Bu konu, Weberin sonraki yaz larnda bulunan ilgileriyle ak bir yaknlk da tayan ve bilimsel-teknolojik rayonalite tarafndan egemenlik dn
86. Ekonomik deiiklikler konusunda rnek olarak bkz., Keith Covvling, Monopoly Capitalism (London, MacMillian, 1982) ve Bob Jessop, The Capitalist State (Oxford, Martin Robertson, 1982) tarafndan gerekletiri len tekelci kapitalizm ve tekelci devlet kapitalizmi almalar. Yine bkz., ileri kapitalizmin bir zmlemesi olarak, Jrgen Habermas, Legitimation Crisis (London, Heinemann, 1976). Farkl snfsal yap zmle meleri iin benim snf zerine topladm denemelerime bkz., Sociology as Social Criticism (London, Ailen and Unwin, 1975) ve Sociology and Socialism (Brington, Harvester Press, 1984) ve yine Nicholas Abercombie and John Urry, Capital, Labour and the Middle Classes (London, Ailen and Unwin, 1983).

48

E letirel Teori nin G elim esi

cesiyle yakndan ilikili olan gnmz toplumunda bireyin kaderiyle nsel ilgilenim konuudur. Daha nce belirttiimiz gibi, Horkheimer bireyseliin deerine balanan sonutan etkilenmiti. ok daha ktmser bir damarda olmakla bera ber,87 hayatnn son yllarndaki deneme ve grmelerinde W eberi hatrlayarak, bu ball yeniden ortaya koydu. Birey iin greli bir zerklik salyacak her eyi bile ayra cak kadar rasyonellemi, kendi kendine iler hale getirilmi, btnyle paralanm bir dnyaya ynelik bir eilim 88 ola rak grd eilimle karlatnda Horkheimer, bu eilime muhalefet edebilecek, bireyin snrl ve geici zgrlnde btnyle dieri iin duyulan dinesi zlemin dorulan m as hari olmak zere koruyacak, mmkn olduu yerde geniletilecek bir yol da grem em iti.89 Gerekten de Horkheimer hayatnn sonunda eletirel bir teori sy en olmay brakarak bir tr dinsel dnceye yneldi. Kant ve H egei M arxn stnde tutarak, Gumnior ve R in ggu tun kelimeleriyle sylenirse, yahudi dncesi ve dinselliiyle yaknlklarnda Alman idealistlerin bykln grd.90 Sonraki dncelerini Horkheimer yle dille getirdi: T eolojid e nem li olan dnyann bir grnt olduunun bilincidir, yni mutlak hakikat ya da nihai hedef d e ild ir ;91 teolojik bir ge ierm eyen, benim kabul edebileceim herhangi bir felsefe olduuna inanmyorum 92
87. Schopenhauerm metafiziksel ktmserliiyle ilikin dncelerinde nemli lde ifade edilmitir. Bkz. zellikle Schopenhauers Aktualitat zerine denemesi, zikredildii yer, Helmut Gumnior ve Rudol Ringguth, Max Horkheimer (Reinbek bei Hamburg, Rovvolth, 1973), Horkheimerin sonraki felsefesi hakkndaki son blm. 88. Critical Theoryye nsz, s. vii. 89. Bkz., Die Sennsucht nach dem ganz Anderen (Helmut Gumniorun yo rumuyla bir mlakat, Hamburg, Furche Verlag, 1970). 90. Gumnior and Rungguth, op. cit., s. 123. 91. Letze Spur von Theologie-Paul Tillichs Vermachtnis, Frankfurter Allgemeine Zeitung (7 Nisan 1966)da baslan bir konuma. 92. W erk und Wirken Paul Tillchs.. Ein Gedenkbuch, s. 16, zikredildii yer,

'

49

F rankfurt Okulu

Adorno ve Marctse modern toplumdaki bireyin konu muna ilikin ayn mitsiz gre sahiptiler, ancak bu duruma eitli biimlerde karlk verdiler. Grdmz gibi Marcuse toplumun ierisinden yeni devrimci glerin kacana ilikin eski bir midi tekrarlad. Freudu felsef olarak yeniden yorumlaynda,93 ileri endstriyel toplumlarda madd ktln ortadan kaldrlmasyla birlikte, btn toplumsal ilikileri etki leyen kapsayc bir zgrleimin temeli olarak alglanan haz ilkesinin stnl ve cinsel zgrlkle insanlarn mutluluk amacna eriecekleri artlarn salanm olacan savundu. An cak Adorno bireyi egemenlikten kurtarcak ihtimali ne yeni kart gruplarda ne de cinsel zgrlkte grd -bu ihtimal, olabilecein dokunularyla verili gereklii karlayan zgn sanatnn yaptnda vard. zgn sanat buna gre y kc bir gizilgce sahipti. Adorno, sanat stn bir bili formu olarak -gelecek ynlendirimli bir hakikat aray- varolan ger eklik zerine sadece dnen bilimle karlatrr.94 Sosyolojik bir bak asndan Frankfurt Okulunun ileri endstriyel toplumda bireyin konumu zerine dnceleri hakknda iki sorun ortaya konulabilir. Birincisi bu dncele rin betimsel olarak doru olup olmaddr. Burada yine ben zer bir glkle karlayoruz: nk ampirik olarak bu an laml deiikliklerin gzktn belirleyecek bir giriim yoktur; ouncas liberal kapitalist toplumun zerk kabul edilen burjuva bireyiyle bir kartln ortaya konulmas vardr.
Gumnior ve Ringguth, op. cit., s. 131. Horkheimerin dine kar oian tav rnn ok daha kapsayc bir ekilde (zelde Yahudilik ve Hristiyanlka) tartlmas iin bkz., Julius Carlebach, Kari Marx and the Radical Critique ofJudaism (London, Routledge and Kegan Paul, 1978), s. 234-57. 93. Marcuse, Eros and Civilization (Boston, Mass, Beacon Press, 1955; Siyasal Bir nsz1e yeni basks, 1966). 94. Adorno, sthetische Theorie (Frankfurt, Suhrkamp, 1970) yine ayrca editrlerin tartmasyla bkz., Andrevv Arato ve Eike Gebhardt (eds) The Essential Frankfurt School Reader (New York, Urizen Books, 1978), s. 185224.

50

E letirel Teori nin G elim esi

Bu kapsaml ayrmn, muhtelif dzeltmeler olmakszn (en az mill gelenekler ve milletler arasndaki farkllklarla ilgili ol mamak zere) ve bir biimde test edilmemi bir yoldan daha fazlasyla, herhangi bir ekilde korunup kornmayaca da phelidir; bu ayrm ok daha inandrc bir ekilde kurmak iin harekete geen her teebbs, Okulun tutarl bir biimde kand tarihsel aratrmalar yoluyla oluacak bir giriimi ge rektirecektir. Hl ok nemli olan nokta btn tartmann burjuva birey zerinde odaklamasdr. Franfurt Okulu d nrleri endstriyel lkelerdeki nfusun geni bir kesimi iin 1945ten sonra, toplumsal g dengesindeki kukusuz kk, ancak emek ve sermaye arasnda refah hizmetlerinin, eitimin ve istihdamn yaylmas, sendikalarn daha da byyen g cyle gereklik kazanan deiikliklere dikkat ayrmamlardr. Bo zamanlarn hatr saylr lde kullanmn da ieren gn delik fakat ok nemli zgrlkler bu dnemde kazanlmtr ve bunlarla rasyonelletirilmi retim ve ynetimle oluan de netim ve ok youn dzenlemelere kar konulabilecektir. Hatta Dou Avrupa sosyalist toplumlarnda da btnsel ola rak ynlendirilmi toplum kavram buraya daha uygun gelse bile, ak kayplara ramen benzer kazanlardan sz edilebilir. u istisnayla ki bu topluml arda belirleyici olan bilimsel-tek nolojik rasyonalite deil, fakat bir siyasal parti veya yeni egemen snftr. Kapitalist topluml arda 1980lerdeki ktisad bunalmlar, ak olarak istihdam drp, toplumsal hizmet leri azaltarak ve genel olarak bireyleri daha kat ekonomik zorlamalarla kar karya brakarak, aa snflardaki bireyle rin zerklik ve zgrlklerini hie sayan emee kar saldr gan bir sermaye retmitir. Frankfurt Okulunun (zellikle Adorno ve Horkheimerin yazlarn) bireysel zerkliin kay boluu zerine metinlerini okuyarak, Max Weberin benzer metinlerinin yapt gibi, hereyin stnde akladklar, top lumun tikel bir katnda, yni eitilmi aa snflarnda ya da ok zgl olarak mandarinlerde bir k- duygusu, yahut geleneksel Alman Kulturu iin varolan nostalji izleniminden

Frankfurt Okulu

kanmak gtr.

52

Eletirel Teori nin G elim esi

kinci sorun Frankfurt Okulu nun bireyin kaderiyle m e guliyetinin baka bir ynde, yaylmalarna yardmc olduu psikoloji ve psikanaliz yoluyla, birey ve toplum arasndaki ilikiyi teorik olarak formle etmeye yneltip ynel tmediidir. Grdmz zere, Okulun ilk yllarnda Erich Fromm, Freudun tarihakn kltr teorisini reddererek, Marxn top lumsal teorisiyle birey psikolojisini, tikel olarak ailenin tarih sel olarak yaratlm bir snf yapsnda yerletiini vurgulaya rak birletirmeye almt. Sonuta Fromm, eitli ynlerde Marksizm ve psikanaliz arasndaki ilikiyi, {The Fear o f Free d o m da) toplumsal karakter dncesini formle edip, Fre.udn insan ihtiyalar ve doas kavramn radikal olarak yeniletirerek ve Marxm toplumsal dncesinin merkezi te mas olarak E l y a z m a l a r nd tam olarak aklanan yabanclamann almas95 biiminde aklamay denemitir. Frankfurt Okulunun bu konu zerindeki geliimini izle mek ok gtr. A B D deki srgnlk dneminde gerekle tirilen almalar, zellikle The Authoritarian Personality 'de bireyin psikolojisi ok gl olarak vurgulanm, psikolojik fenomenler ve bunlardaki deiiklikleri zgl tarihsel ve top lumsal artlara balamak zere ok az teebbs edilmitir. phesiz Okulun sonraki dncelerinde kltr endstrisinin etkisi ve yaamn genel rasyonellemesi tarafndan yarat lan bir byyen konformizm varsaym yer almaktayd, ama bu varsaym herhangi bir tarihsel ya da sosyolojik mukayeseli bir almayla test edilmemi ve almalardaki toplumsal-psikolojik sreler sistematik olarak incelenmemiti. Dahas, konform izm , zm sem e ve totaliteryanizm dnceleri (totaliteryanizm kavram M arcuse tarafndan O n e Dim ensional M an 'de ok geni olarak kullanlmt), resm ideolojiye balln baat bir parti tarafndan empoze edildii
95. Bkz., zelde M arxs Concept o f Man (New York, Frederick Ungar, 1961) ve onun son almalarndan birisi_, The Anatorny o f Human Destructiveness (New York, Holf, Rinehart and Winston, 1973).

53

Frankfurt Okulu

Dou Avrupa lkelerinde halihazrda varolan sosyamlizmin zgl niteliinin aklanmas ve tanmlanmas olmakszn kapitalist ve sosyalist toplumlara (sylemek gerekirse, Adorno ve Horkheimerdan daha ok Marcuse tarafndan) biraz eletirel olmayan bir biimde uygulanmtr. Dou Avrupa balamnda bile konformizmin derecesi 1953, 1956 ve 19 6 8 deki toplum sal ayaklanm alarndan, P olon yada Dayanma hareketinin douu ve Marksizmin yaayan bir reti olarak (yni etkili baat bir ideoloji olarak) bu lkelerde yaayan geni bir kesim iin gerekten etkisini kaybetmesi olgularnn altnda ok daha dikkatlice incelenilmelidir. Batl kapitalist lkelerde ge 1960larda (Marcuseyi portesto eylemi iindeki genliin igdsel reddiyesi olarak adlandrd radikal dnmn iindeki imknlara ilikin iyim ser bir gre iten) nemli bir muhalefet patlamas da vard.96 Bu patlama Frankfurt Okulu nun en byk etkisini yapt bir evreyi de sunmutu. Bugn, o zamann dncelerine kar oluan tepkiden on yl sonra, muhtelif lkelerde sosyalizmin canlanmasnda, bar hareke tinde ve protesto ve muhalefetin yenilenen formlarnn zl ve byyen almlar szkonusudur. Gerekli olan sosyolojik ve sosyo-politik adan, bu kaza nm ve protesto dnglerinin ok daha tutarl bir deerlen dirmesi , mmknse aklamasnn yaplmasdr. Frankfurt Okulu bu tr konulara ok az dikkat etmitir. Tikel bir rnek alalm: Marcuse genliin igdsel reddine gnderme ya par ki bu yetersiz gzkmektedir, nk ne genliin toplumsal tavrlarndaki tarihsel alkantlara ilikin bir ipucu verir ne de m ill, etnik ve snfsal farkllklar tarafndan oluturulan ok farkl toplumsal oluumlar deerlendirmeye alr. Bu alandan ok daha verimli olabilecek bir ura izgisi yeni kuaklarn tikel tarihsel ve toplumsal grnmlerde

96. Siyasal nsze bkz., Eros and Civilization (1966). 54

E letirel Teori nin G elim esi

biimlendii yollarn bir incelenm esi.olarak gzkmektedir.97 Marcusenin igdsel bir ge zerindeki kiisel gveni, Eros and C i v il iz a t io n zk i F reudun f e ls e f yen id en yorumlayndan tremektedir. Kitap, Freudun mutluluk amacna ynelmi evrensel bir insan doas dncesini kabul eder. Mutluluk geni bir ekilde cinsel zgrlk ve younlama erevesinde tanmlanmtr. Ancak Marcuse haz ilkesinin gereklik ilkesine tbi klnmas anlamna gelen, bir uygarl yaratmak ve korumak iin basknn zorunlu olduu fikrini reddeder. O na gre insan toplumunun tarihi boyunca -cinselliin bastrlmas, ncelikle ktisad ktlk artlarnda zgl toplumsal egemenlik biimlerini korumak zere tasarlanan artk bask olmaktadr. Ktln sona eriiyle bu artk bask da sona erdirilebilir ve cinsel (libidinal) zgrlk o zaman dier btn toplumsal ilik ilere dntrlebilir. Marcuse aka bu dnmn nasl olacan gstermemitir. Modem toplumlardaki byk cinsel serbestiyet deneyimi bunun sregelen ekonomik ve snfsal egemenlikle kolayca uzlaabileceini gstermektedir. Marcu se nin Freudun teorisini yeniden ina etm esi, bir btn ola rak, ampirik olarak temellenmemi uygarlklar tarihi ve insan doas kavramndan baka bir ey sunmamtr. Frankfurt Okulunun yaptlarndaki nc ilkesel tema olan kltr endstrisi, sosyolojik ilgilere ok yakn olarak ilikilendirilen bir temadr. Kltr endstrisi dncesi ok tketici terimlerde Adomo ve Horkheimer tarafndan Kltr endstrisi: Kitle Al dam m Olarak Aydnlanma denemesinde aklanmtr.98 Burada tekellerin egemenlii altndaki btn

97. Bkz., zellikle Kral Mannheimn The Problems of Generations , in Essays on the Sociology o f Knowledge (London, Routledge and Kegan Paul, 1952); antropolojik bir grii iin bkz., Margaret Mead, Culture and Commitment: A Study o f Generation Gap (London, Bodley Head, 1970). 98. Dialectic o f Enlightenmentde (New York, Herder and Herder, 1972), s. 120-67.

55

Frankfurt Okulu

kitle kltrnn zde olduu savunulmu, ayn zamanda kltr ve elencenin karmnn bir sonucu olarak bu klt rn ifsat olduu belirtilmitir. Dahas, kltr endstrisi ve reklamclk ylesine birbirlerine karmlardr ki ikisi de insanlarn ynlendirilmesi iin bir ilem haline gelmitir. Adorno ve Horkheimer, kltr endstrisinde reklamcln zaferini, tketicileri, bu endstrinin rnlerini almaya ve kullanmaya zorlad (s. 167) sonucuna varmlardr. Bu de erlendirmenin iki zellii dikkate deerdir. lk elde, dene menin kendisinden dier toplum tiplerindeki kltrel ege menliinin etkisiyle, kltr endstrisinin etkisinin nasl farkl latn tam olarak kavramak g olmaktadr. Szgelimi, Ki lise Ortaa Avrupasndaki kltr endstrisi olarak deer lendirilebilir. Marxm egemen snfn dnceleri, her ada egemen dncelerdir eklinde, ktisad egemenliin zorunlu sonucu olarak kavrad bu grngnn kapitalist toplumdaki zgn biimi nedir? Burada sergilendii ekliyle kltr en dstrisi tamamyle bastrc bir etkiye mi sahiptir, yoksa Adomo ve Horkheimerin bu olguyu sert bir ekilde eletir meleri , hi olmazsa ksmen Amerikan ticari radyo, tv ve film endstrisiyle karlamalaryla ortaya kan kltrel okun bir sonucu olarak m yorumlanmaldr? Daha nce grld zere, bu nokta, Ore-Dimensional M an' de, Marcuseun ileri endstriyel toplumunun ideolojisini deerlendiriini derinden etkilemiti. Bu tr sorularn dnlmesi, baat bir ideolojinin etki lerinin tarihsel ve mukayeseli bir incelemesine olan ihtiyaca iaret ederek, ikinci bir sorunu" ortaya karmaktadr. nk, kurulu bir kltrn gc zellikle toplum iindeki muhalefet ve kopular tarafndan snanmaktadr. Adomo ve Horkheimer bu deneme ve sonraki yazlarnda etkili bir kopuun olmad
99. ok daha eletirel ve holanlabilir bir ekilde ele alnmas iin bkz., Nicholas Abercrombie, Stephen Hill ve Bryan S. Turner, The Dominant Ideology Thesis (London, Ailen and Unvvin, 1980).

56

E letirel Teori nin G elim esi

izlenimini verirler. Marcuse, One-Dimensional M an de ayn karamsar gr tekrarlamtr. Buna ramen hemen bir ka yl sonra, renci ayaklanmalarnn ortasnda, hi olmazsa Marcuse yargsn gzden geirmek zorunda kalacak ve gen liin bakaldrsnda mitlenmek iin bir neden bulacaktr. zellikle Kuzey Amerikada bu zamanda bir kar kltr dncesi belirgin bir ses kazanacak ve Theodore Roszak, ksa bir sre mehur olan kitabnda,100 kar kltrn tanmlayc zelliklerinden birisini tekil eden bir nokta olarak Marcusenin (Norman Brown ve Paul Goodmann dncelerine ok daha sem patik bakm asna ram en) d n celerin e yalanacakt. Marcuse gibi Roszak da yeni kopu hareketini, teknokratik topluma bir genlik muhalefeti olarak grm, ancak, bu hareketi, mitsel-dinsel istemin yeniden douu olarak yorumlayarak, Frankfurt Okulunun, zellikle eski Marksizm anlayn muhtelif defalar eletirdii Marcusenin bak asna (Horkheimerin sonraki felsefesine olmamakla birlikte) ters dmt. Bir kar kltr dncesiyle oluan esas glk, kltr endstrisi tarfmdan btnyle belirlenmi bir toplumda nasl ortaya kabileceinin aklanmasnda yatmaktadr. ki zm mmkn gzkmektedir; ya kltr endstrisinin snrl alan ve birdenbire ortadan kalk ya da zmsenmesiyle kltr endstrisinin gcnn akland iddia edilebilir; veya dier taraftan bu kopu, yirminci yzyln kapitalist toplumlarnda Frankfurt Okulunun tanmlandndan o kadar geni bir alana (Dou Avrupa toplumlarnda ok daha deiik ancak anlaml bir biimde) yaylmtr ki siyasal ve toplumsal hare ketlerin canlannda kendisini dzenli olarak aa vurmakta dr denilebilir. Sonraki durumda, bu kopu ve muhalefetin toplumsal hayattaki temelinin bir deerlendirmesini yapmak zorunlu olur. Burada marksist bir adan, bir kar kltr ha100. Theodore Roszak, The. Making o f a Counter-Culture (London, Faber ___ and Faber, 1970).

F rankfurt Okulu

reketinin kapitalist bir toplumda sosyalist bir hareket olarak uzun zamandan beri var olduu gzlemlenebilir. Bu gr, ok tutarl bir biimde toplumsal retisi Marksizm olan yeni uygarln taycs ii snf hareketinin kavram olarak Gramsci tarafndan aklanmtr. O zaman temel sorun ii ha reketinde yer alan bu kar kltr hareketinin tarihsel deiik liklerini ve uzun dnemdeki etkilerini deerlendirme sorunu olmaktadr. Frankfurt Okulunun kendisi merkezi Avrupa devrimlerinin Birinci Dnya Sava sonras baarszlklar ve Almanyada Nazilerin iktidara ykselmesiyle zgl bir iliki iinde ortaya kmt. Okulun nde gelen dnrlerinin fi kirleri , Sovyetler Birliindeki Stalinist rejimin sonralar Dou Avrupada olmak zere, istisna ekonomik byme ve ok geni olarak yaylan refah tem elinde byk toplumsal atmalarn pasifize edilm esi ve grnr bir siyasal uzlamann ortaya kmasyla biimlenmiti. Bu dnrlerin 5 0 ler ve 60 lardaki varolan olaylar eletirmeleri (C. Wright M illsin ok farkl toplumsal eletirisinin yapt gibi),101 sava sonras dnemin nem li, ancak ihmal edilen boyutlarna dikkat ekmi, 6 0 larm sonunda zellikle niversitelerdeki orta snf genlii arasnda gl bir karlk yakalamt. Ancak geriye bakldnda totaliteryan bir toplumsal rgtlenm eye ynelik eilim lerin gcn ve modern toplumlardaki kazanmlarn ve konformizmin derecesini, nk ksmen olguyu tarihsel bir balama koymaktaki ya da bu olgulara kar kart glerin de varolduunu belirtmekteki baarszlklarndan dolay, abarttklar dnlebilir. Sava sonras dnemde Bat Avrupa toplumlarnda sosyalist ve komnist partilerin ncesi hi bir dnemde elde edilemiyen dzeylerde ye saylarn ve seim desteini baz alkantlarla birlikte oaltmalar nemli bir olgudur. Bu anlamda tarihsel olarak ii snf zerinde tem ellenen
101. Bkz., J.E.T. Eldridge, C.Wright Mills (Chichester, Ellis Horvvood, London, Tavistock Publications, 1983).

58

E letirel Teori nin G elim esi

muhalefet ve kopu hareketlerinin eskisinden daha ok yaygn olduklar sylenebilir. Buna karlk, bu partilerin zelde sosyalist (ya da ii veya sosyal demokrat) partilerin varolan toplum biim ine artk r a d ik a l bir muhalefeti iermedikleri iddia edilebilir; ancak bu partiler, bylesi bir muhalefetin temel elerini ve rgtlenme ilkelerini geni olarak kabul ederler. Ksaca btnyle reformist, kkten zgrlemi bir toplum ve sosyalizm amacndan vazgeen partiler olduklar iddia edilebilir. Bu karmak bir sorundur102 fakat imdiki balamda Frankfurt Okulunun tm olanlara taze bir k tutmaya ve kltrel ve toplumsal deimenin ana ynleri hakknda inandrc bir deerlendirme salamaya yetkin olup olmadn ncelikle tartmak zorundayz. Okulun zmlemelerinde esasl boluklar olduu aktr. Bylece sava sonras dnemde siyasal parti ve hareketlerin gerek geliim lerine iaret edilmemitir. Bu, bir taraftan kapitalizmin uzun dnemdeki evriminde snf atmas ve dier toplumsal atmalarn deien younluunda aa kan kopu ve kabullenmeler arasndaki deien dengeyi ortaya koymakta, dier taraftan ideolojilerin yaylmas ve inas srelerinin somut ayrntlarn incelemekte baarszlkla sonulanan eletirel teorinin tarihsel ve ampirik olmayan yal nzca bir boyutudur. Ge kapitalist toplumlarda baat ideolojinin etkisi ve doasn ok tutarl ve ayrdedici bir biimde inceleyen bir a lma, daha nceki topluml arla karlatrldnda ideolojik geicilii salayan mekanizmalarn geliirken ancak ksmen etkili olduklarn, yni ideolojik olarak ibirlii yapan ikincil snflarn konumunun abartldn ve tikel rnek almak gere kirse mesel ngilterenin gerekte birletirici bir toplum ol-

102. Bu durumun deiik boyutlarm The Political Role of the Working Class in Western Europe zerinde bir denememde inceledim. Bkz., Tom Bottomore, Sociology and Socialism (Brington, Harvester Press, 1984).

59

Frankfurt Okulu

m a d i i sonucuna varmtr.103 Bu almada zengin bir bi imde sunulan kantlar hi olmazsa kltr endstrisinin ve egemenliinin korunmasnda oynad roln gc hakknda kuku duymak gerektiini nermektedir. Baat bir ideolojinin ge kapitalist toplumda etkili olduu srece, gcn hatr saylr bir lde negatif bir etmenden ald da eklenmelidir; szgelimi bir kar kltr olarak sosyalizmin ve bunun ar myla Dou Avrupann (hepsinin zerinde Sovyetler Birli inin) varolan sosyalist toplumlarn totaliteryan Stalinist ve otoriteryen post-Stalinist dnemlerdeki knden. Frankfurt Okulu dnrlerinin sosyalizme seyrek olarak gnderme yaptklar (ve genellikle Sovyetler Birliini eleti rirken) bunun yerine radikal bir hareketin amac olarak zgrleimi yeledikleri de not etmeye deerdir. Bu tavr bir muhteva ve aklk kayb iermektedir. Marx, gelecein ah dkkanlar iin yemek tairfleri yazma dncesini red detmesine ramen, gerekte gelecek bir sosyalist toplumun kurumlarnm baz belirli gstergelerini Paris komn hakkmdaki ngrleri ve kooperatif retimi tartmalarnda vermi tir. Sonrasnda zaten Manksist ve sosyalist dnce, sosyaliz min doas ve sorunlarn, rok daha geni olarak aklamtr. Eletirel teori sy enler sosyalizm hakkmdaki bu tarihsel olarak biimlenmi ayr dnce birikimini grmezlikten gelmiler dir. Marcusenin doru ve yanl gereksinimleri soyut bir ekilde tartm as104 ve Eros and C iviliza tio n da cinsel serbestiyet ve k iisel ilikilerin gvenli bir ekilde dnmnn, zgrleim srecinin ncl eleri olduu sav ayr tutulursa, zgrleim amac tanmlanmadk bir ekilde kalmtr. Sosyalizmin yeni bir uygarln ekici ve inandrc bir kavram olarak tam bir ekilde yeniden kurulup kurulamayaca, hangi toplumsal glerin hangi toplumsal
103. Abercrombie, Hill and Turner, op. cit., blm 5. 104. htiya kavramnn ok zl bir zmlemesi iin bkz^, Agnes Heller, The Theory o f Need in Marx (London, Alison and Busby, 1976).

60

E letirel Teori nin G elim esi

artlar altnda sosyalizmi yeni bir dirimsellikle kaynatrp kaynatramay acaklar geni ve tartlan biir konudur.105 Ancak, batl kapitalist dnyada sosyalist hareketin ve sosyalist hareketin dem okrasiyle olan bann tarihi dikkate alnmadnda zgrleim in soyut artlarda yeterince aklanamyaca ortaya kmaktadr. Frankfurt Okulu olgun dneminde birbiriyle ilintili eyi sunmutur: Sosyal bilimlerde pozitivizmin ya da ok daha geni olarak bilimciliin eepistemolojik ve metodolojik bir eletirisi, teknokratik-brokratik yeni bir egemenlik bii minin yaratlnda temel bir etmen olarak bilim ve teknoloji nin ideolojik etkisine ynelik eletirel bir tavr, ve kltr en dstrisi ya da daha genel olarak tahakkmn kltrel boyut laryla bir ilgilenim. Gstermeye altm gibi, bu farkl e ler Frankfurt Okuluna zg deildi; Birinci Dnya Sa vaandan 1960lara kadar olan btn dnemde Avrupada ortaya kan dier toplumsal ve felsef dnce oluumlaryla yakndan ilikiliydi: Sregelen ve devam l yenilenen pozitivizme kar bakaldr varoluuluk ve fenomenoloji retilerinde ve Lukcs ve Korschun Hegelci Marksizmiyle dolu ilk almalarnda ifadesini bulmutu. Geni lekli en dstrileme, teknokrasi ve brokrasi Max W eber tarafndan rasyonalizasyon kavramnda formle edilm i, sonraki sosyolojik metinlerde gelitirilmiti -zellikle bir nemli kaynan T n niesin G em einschaft ve G esellsch aft106 arasndaki ayrmnda bulan ve Lukcs Marksizmi ve Simmelin yapt araclyla zellikle olmak zere Frankfurt O kulunu etk iley ecek olan Alm an kltrel eletiri

105. Bu konudaki farkl yorumlar iin bkz., Bhikhu Parekh (der), The Concept o f Socialism (London, Croom Helm, 1975); Leszek Kolakovvski and Stuart Hampshire (eds.), The Socialist Jdea: A Reappraisal (London, Wedenfeld and Nicholson, 1974). 106. Ferdinand Tnnies, Community and Association (London, Routledge and Kegan Paul, 1955).

61

F rankfurt Okulu

geleneinde. Frankfurt Okulunun btn teorisine yaylan toplumsalfelsef bak as bir nesnel, yasa-^ynlendirimli tarihsel sre dncesine kar bir znellik savunusuydu. Bu zellii se bebiyledir ki sisteme kar yneltilen 60 larm renci hare ketinde cokulu bir karlk uyandrd. Ancak Yeni Sol ve renci harekteleri dier Marksist ya da marxisant retiler e itlemesinden de esinlenmiti. Frankfurt Okulunun etkisi an laml ve yerel bir Marksist dnce geleneinin olmad ya da gelenein genilemesine evcilletirildii ngiltere, ABD ve Bat Almanya gibi lkelerde glyd. Fransa ve talyada geni komnist partilerin bulunuu ortodoks MarksistLeninist dncenin varln gvence altna almt. Marksist teorinin yeni formlar 1956dan sonra gzden geirilmeye ya da oluturulmaya balandnda esas dnsel kaynaklar, Gramsci (zellikle Fransada L. Goldmannm yaptlaryla) Lukcs, Sartre ve bunlar takip ederek, bir bilim olarak Marksizmin yeni bir trevini gelitiren Althusserdi. Bu zamanda D ou Avrupada ortaya km aya balayan revizyonist M arksizm ok derin olarak Lukcs ve Gramscinin dncelerinden etkilendi. Nihayet 1960larn radikal toplumsal hareketleri de gl bir ekile in ve Kba devrimlerinden ve Maoizm retisinden etkilenmilerdi. Frankfurt Okulu buna gre Marksist ve radikal kurumlarn ok geni eletirel yenilenmesindeki yalnz bir dnce oluumu olarak, bu. tr teorilerin geliimindeki yeri itibariyle de daha ok tartma konusu olmaktadr.

62

3. K YE YENLENME

ve Horkheimern lm ve 1970lerin ban daki radikal renci hareketlerinin kyle birlikte Frank furt Okulunun tarihinde nemli bir dnem sona erdi. Bir anlamda kesinlikle Marksist dncenin bir biimi olarak Okulun varl bitti, nk Marksizmle ilikisi giderek sey relmekte ve artk siyasal hareketlerle herhangi bir ba bulun mamaktayd. Ancak baka bir anlamda Okul, eletirel teorinin merkez dncelerinden bazlar toplumsal dnceyi etkile meye devam ettiinden, yaamay srdrd. Aradaki fark, aka tanmlanm bir okulun aratrma programnn bir par asndan ok, Albrecht Wellmer,107 Alfred Schmidt108 ve Claus
107. Albrecht Wellmer, Critical Theory o f Society (Nevv York, Herder and Herder, 1971). Wellmerin eletirel teori zerine yakn zamanlardaki dn celeri iin bkz., Reason, Utopia and the Dialectic of Enlightenment Prcxis International, 3 (2), Haziran 1983. 108. Alfred Schmidt, The Concept o f Nature in Marx (London, Nevvleftt Books, 1971) ve Die Kritische Theorie als Gesehictsphilosophie (Munick,

ADORNO

63

F rankfurt Okulu

O ffe109 ve hepsinden stte Habermas olmak zere bireysel dnrlerin yaptlarnda ve farkl yollarla son on yl iinde eletirel teori, toplum bilimleri felsefesi ve ideoloji eletirisiyle zel ilgisini korurken, Adorno ve Horkheimerin ana kavram larndan bazlarndan zl bir biimde ayrlmaktayd. Yeni eletirel teorinin ana mimar olan Habermasm yapt lar iki ayr bununla birlikte keskince ayrlmam alanda yer almaktadr. lkinde Habermasm almasnn byk ksm , Frankfurt Okulunun pozitivizm eletirisini izler ve sosyal bi limlere zel bir gndermeyle yeni bir bilgi teorisi formle etmek amacndadr. Bylece 1960lardaki iki denemesinde110 Habermas, Adorno, Horkheimer ve Marcusenin yaptlarnda ok geni ve belirsiz bir biimde, ondokuzuncu yzyl poziti vizmi, Viyana evresinin mantksal pozitivizmi, Popperin eletirel rasyonalizmi ve modem rasyonalizm arasndaki fark lar ayrtrmayan alglanndaki pozitivizme itirazlarn bazla rn yeniden ortaya koymakta ve ilem ekte, sonuta diyalektik bir teoriyle kartlatrmaktadr. m EUHabermas, diyalektik teorinin insanlar tarafndan retilen dnyaya ilikin olarak bilimin, san doal bilimlerinde baaryla yapt gibi kaytszca ilerleyebilecei konusunda kuku duyduunu nk sosyal bilimlerin zmlenen deneyim alanna dsal kalan ve hatta aratrmann kendisini bile belirleyen bir b tnlk olarak sosyal hayat balamyla, daha nceden kurul mu bir gereklikle ilgilenmek zorunda olduklarn sylemek tedir. Diyalektik teori, anlamn yorumsamac akanmyla or
Carl Hanser, 1976). 109. Claus Offe, Strukturprobleme des Kapitalistichen Staates (Frankfurt, Suhrkamp, 1972); Industry and Ineguality (London, E. Amold, 1976). 110. Habermas, The Analytical Theory of Science and Dialectics ve A Positivisically Bisected Rationalism , Adorno, et. al., The P ositivist Dispute in German Sociology , s. 131-62, 138-225. 111. Bkz., H. Albertin ok uygun yorumlan. A Short and Surprised Postcript to a Long Introduction, The Positivist Dispute in German Sociology , s. 283-7.

 k ve Yenilenm e

taya konulan daha nceden paylalan bir yaam-driyasna gndermede bulanan btnlk kavramna bavurur. Ha bermas bundan sonra olgularn ve kararlarn (deer seimle rinin) pozitivist blmn, yni bir tarafta yasalar ierisinde formle edilebilecek doal ve toplumsal olaylardaki ampirik dzenlilikler, dier tarafta insan davranlarnn kurallar, baka bir deyile toplumsal normlar olduu savn eletirmeyi srd rr (The Analytical Theory of Science and Dialectics, s. 144). Bu ikilemin sonucu, yaam pratii sorunlarnm bilim den uzaklatrlmas ve toplumsal normlar hakkmdaki yargla rn yalnzca kararlara dayandrlmasyla, geerli bilginin ampi rik bilgilerle smrlandrlmasdr. Habermas, bu bak asndan bilime duyulan balanmann kendisinin de akla duyulan bir inan olarak ifade edilen bir karar olduunu tartmaya devam eder.112 Teorilerin ampirik olarak test edilmesi bii mindeki temellendirme sorununa Habermasn kiisel zm, temel nermelerin ampirik geerliliinin, dolaysyla bir btn olarak ampirik bilimlerin ve yasa-benzeri varsaym larn inandrclnn, alma gruplarnn zorunlu zneler aras balamnda toplumsal olarak uyarlanm eylem sonularn ngrmenin ltlerine baldr; burada yorumsayc n-anlama biimlenir ve bu temel nermelerin kabul edilmesinin kurallarnn uygulanmasn mmkn klar. Eer biz aratrma srecini, toplumsal gruplarn doal olarak gvenilmez hayat larna katlanmalarn salyan sosyal olarak kurumsallam eylemlerinin kapsayc bir sreci olarak ele almazsak, temel lendirme sorunu olarak bilinen ey ortaya kmaz (s. 154) eklindedir. Bu zm ayn zamanda olgu/karar ikiliini z mektedir, nk hem bilimsel yarglar hem de normatif yarg lar aka ayn biimde olmamakla birlikte, toplumsal olarak uyarlanm n-anl amal ara dayanmaktadrlar. Habermasm
112. Max Weberin de Wissenchaft als B eruf (Meslek Olarak Bilim) ve ok genel olarak farkl deer alanlar arasndaki-ayrmda belirttii gibi. Bkz., Rogers Brubaker, The Limits o f Rationality: An Essay on the Social and Moral Thought o f Max Weber (London, Ailen and Unvvin, 1984).

65

F rankfurt Okulu

sonraki bir almasnda syledii gibi, ampirik nermelerde ortaya koyduumuz hakikat iddialar burada eylem veya de erlendirme normlaryla gelitirdiimiz uygunluk ya da do ruluk iddialarm karlamaktadr.113 Bu eletirel denemeleri izleyerek Habermas, Erkenntnis und Interesse (ng. ev. Knovvedge and Human Interest)de Adornonun kukuculuundan kkl bir ekilde ayrlarak, bilgiyi insan figrnn temel istemleriyle balayarak, bilgiye gvenli temeller salayacak yeni bir bilgi teorisi formle ede cektir.114 Bu arada bilgi-kurucu isteme dayal olarak bilgi formu ortaya kmaktadr: (i) ampirik-analitik bilimin nesnesini oluturan maddi gereksinimler ve emekte temelle nen teknik istem; (ii) tarihsel-yorumsamac bilimin nesne sini oluturan dilin trsel-evrensel niteliinde temellenen, toplumsal gruplar arasnda veya ierisinde ve bireyler arasn daki iletiimsel anlamadaki pratik istem; (iii) eletirel veya kendi zerine de dnen bilginin alanm oluturan, gcn kullanmndan kaynaklanan arptlm eylem ve beyanlarda tem ellenen zg rleim ci istem . Habermasn nesneoluumu hakkndaki kavram, Keatn belirttii gibi, ksmen Kantdr, fakat bu nesnelerin zorunlu zellikleri herhangi bilen bir zne tarafndan tretilemez; bunun yerine trselevrensel bir nitelikte temellenen insan trnn tikel bir isteminden kaynaklanan zellikler olarak grlmelidirler115 yargsyla Kanttan (ayn zamanda ada gereki bilim f e ls e f e s i ve y e n i-K a n t A u str o -M a r k sizm den)
113. Habermas, Legitimation Crisis (London, Heinemann, 1976), s. 10. 114. Habermas, Knowledge and Human Interests (London, Heinemann, 1972). 115. Austro-Marksist kavram iin Max Adler tarafndan yazlan konular, bkz., Bottomore and Goode, A ustro-M arxism (Oxford University Press, 1978), Blm II; Gereki kavram iin, Roy Bhaskar, A Realist Theory o f Science (Bringhton, Harvester Press, 1978) ve The Possibility o f Naturalistn (Bringhton, Harvester Press, 1979). Yine bkz., Russell Ket and John Urry, Social Theory as Science (London, Routledge and Kegan Paul, 1982). 66

 k ve Yenilenm e

ayrlmaktadr.116 Bilgi ve san stemlerindeki tartma yine ncelikle pozi tivizme ya da ok genel olarak bilimcilie kar yneltilmi tir, bir baka deyile bilgi teorisinin felsef dnceden kopa rlm bir metodoloji tarafndan yerinin alnmasna kar. nk bilgi teorisinin varisi olarak ondokuzuncu yzyln ortalarndan beri varolan bilim felsefesi, bilimlerin bilimselci zanlaylaryla izledii bir metodolojidir. Bilimcilik bilimin kendisine duyduu inantr: yni bilimi mmkn bilginin bir biimi olarak anlayamyacamz, dahas bilgiyi bilimle zde letirmemizi buyuran inanma (s. 4). Habermasm ayn ekilde insan istemlerinde kklemi, geerlilik iddialar benzer bir yolla rasyonel tartma tarafndan test edilmek zorunda olan bilgi formunu farkllatrmas, eer bunlarn dzenleri bir topluluun yeleri arasndaki rasyonel uzlama tarafndan destekleniliyorsa, ampirik-analitik bilimlerin tekelci geerli lik iddialarn yadsmaya ve ayn zamanda olgu ve karar iki lemini amaya ynelmektedir. Bu kitapta formle edilen bilgi teorisi (daha sonra gre ceimiz gibi, Habermasn sonraki yaptlarnda ortadan kaldrlmadysa bile, zl bir biimde geirilmekle birlikte) yay gn tartma ve eletirilere yol at.117 Bunlar karmak, kesif ve bir anlatm aklyla belirlenmiiikten uzak bir dnce gv desi tarfndan ortaya konulan sorunlar ksaca aklama g l nedeniyle, zetlemeye alacam. lkin Habermasin bilgi-kurucu istemler zerine temellenmi bilgi formu kav
116. Keat, The Politics o f Social Theory (Oxford, Basil Blackvvell, 1981), s. 5. Giri ve 3. blmde Keat, Habermasn psikoanalizi eletirel teori iin bir model olarak kullanlnn bir deerlendirilmesini sunmaktadr. 117. Bkz., zellikle Thomas McCarthy, The Critical Theory o f Jrgen Ha bermas (London, Hutchinson, 1978) ve Keat, The politics o f Social The ory. ok daha yakn zamanl eletirel deerlendirmeler iin Habermasm verdii bir karlkla, John B. Thompson and David Held (eds), Habermas: Critical Debates (London, MacMillan, 1982).

67

F rankfurt Okulu

ram bir ok bakmdan sorgulanmaktadr. Ampirik-analiik ve tarihsel-yorumsamac bilgiler arasndaki ayrm doal bilimle rin yntemlerini toplumsal ve kltrel bilimlerin yntemle rinden farkllatrc bir ge olarak dnlen Alman toplum sal dncesinde aklam a ve anlam a arasnda uzun za m andan beri'varolan kartl, baz eletirmenlere gre, yeniden-retiyor gzkm ektedir. Haberm as buna ynelm em i olabilir, fakat bu bilgi formunun sosyal bilimlerde nasl bir araya geldiinin ya da gelip gelmediinin ak bir gsterge sini sunm am aktadr.118 Yorumsamac bir ekilde anlalmak zorunda olan olaylar kadar, ampirik-analitik bir bilimin ak layc emas ierisinde oluturulabilecek, toplumsal yaamdaki nedensel zincirlerin olup olmad da aklanmamtr. Haber masm nc bilgi-kurucu istemi olan zgrleimci istemin dier iki istem ve bilgi formlarndan daha az aklkla tanm lanm olduunu gren bir ok eletirm en tarafndan kukuyla deerlendirilmektedir; gerekte bu, Kolakowskiye gre Alman idealizmindeki teorik ve pratik akln, bili ve istein arasndaki kartl amaya girien dier bir baarsz teebbsten daha fazla bir ey deildir.119 Haberm asm psikanalizi metodik kendi zerine dnm kullanan bir bilimin tek somut rnei olarak sunmaya giriim i120 ve bundan dolay zgrleimci olmas baz ayrntlarda Keat tarafndan in c ele n m itir .121 Keat Freudun teorisinin Habermas tarfndan yorumlanmasnn, eletirel toplumsal teori iin bir model olarak psikanalizin kullan zerine ciddi kukulara yol aacak dzeyde bir yanl yorumlama
118. Habermas doal bilimleri yalnzca ampirik-analilik bilgiyle ilgilenen bilimler olarak ele alr ve bir doa yorumsamas dncesini reddeder. Keat bunu Habermasm konumuyla isel bir tutarszlk olarak eletirir. Op. cit., s. 78-84. 119. Kolakovvski, Main Currents o f Marxism (Oxford, Oxford Universtiy Press, 1968) vol. III, s. 393-4. 120. Habermas, Knowledge and Human Interests, s. 214. 121. Keat, The Politics o f Social Theory. 68

 k ve Yenilenm e

ierdiini iddia etmekte ve Freudun kendi kavramna daha yakn, nedensel aklama ve belirli snrlar ierisinde daha byk bir zerklik anlamnda zgrleim e izin veren alternatif bir psikanaliz teori gr nermektedir. Habermasm bilgi, teorisi baz ok genel sorunlar da or taya karmaktadr. Bu teoride varolan hakikat teorisi bir uzlam teorisidir. Habermas aka, kendisine gre, poziti vist bilim felsefesinin yanl nesnelliini destekleyecek her hangi bir uygunluk teorisine muhalefet etmektedir. Ancak bu tavr bir uygunluk teorisinin ya da toplumsal bilimlerin va rolan (gerek) ilemlerini yeterli bir biimde betimleyip ya da deerlendirip deerlendiremeyecei sorununu ortaya kar maktadr. Bir baka deyile, bilimsel abayla kazanlan hakikatin tam olarak rasyonel tartma ya da dier yollarla, dsal gereklikle uygunluuna ilikin herhangi bir gnderme iermeyen kapal bir anlam-sistemi olarak bir bilim adamlar topluluunda ulalan bir anlama (agreement) olarak alglanp alglanam ayaca sorununu.122 H aberm asn sunumuyla ilgili byk bir glk, tartmayla geerlilik iddialarnn test edildii zel durumlar ya da olgusal olarak anlamann nasl saland (ya da salanmad) konusunu ele almamasnda yatmaktadr. Habermas bilim tarihi balamnda, ortak bir lye vurulamyan teorilerin olup olm ad, birbiriyle yaran teoriler arasndaki seimin nasl yapld sorusuna da karlk vermez. Bu da sosyal bilimler iin nihai bir bilgi temeli bir ilk felsefenin elde edilmi bir bilgiler
122. Bu geni ve karmak bir sorundur. Bilim felsefesindeki yeni kapsa yc tartmalarn konular burada verilemeyecektir. Gzlem nermelerinin teori bamll , yanllama ve test edilebilirlik hakkmdaki bir ok tartma ve alternatif grler Imre Lakatos ve Alan Musgrave tarafndan derlenen bir kitapta aka ortaya konulmutur. Criticism and the Growth o f Knowledge (Cambridge, Cambridge University Press, 1970). Bu grler ayn kitapta Kuhn tarafndan geni olarak gzden geirilmitir (s. 231-78). Yine bkz., Michael Mulkay, Science and the Sociology o f Knowledge (London, Ailen and Unvvin, 1979).

69

F rankfurt Okulu

toplamndan, bu sfatla bilginin mmknlnn akm artlarn aratrmaya ynelen bilim felsefesinin en uygun amacna kar oluturulmasnn yarar konusunda geni bir soruna yol amaktadr. Geen on yl ierisinde Habermas her frsatta Bilgi ve n san stem leri 'nde aklanan retiyi zl bir biimde gzden geirmi bulunmaktadr. lk felsefe yaklamnn eletirisi zerine yorumlarda bulunan eletirmenlere verdii kartlkta, eletirel ya da geleneksel olabilen nihai temellerden vazgei ine gndermede bulunur ve ayn pasajda, tutarl hakikat te orisinin kesinlikle nermesel hakikat kavramn aklamakta ok zayf kald gzlemini yapar, ancak, bir bilmece gibi tikel teori paralarn bir araya getirdiimiz, kendisinin baka bir dzeyine, metateorik dzeye geldiini savunur.123 Artk bilgi-kurucu istemler dncesi terkedilmi gzkmekte, hi olmazsa dikkate alnmamakta ve bunun yerine bir hakikat te orisi ve ayn zamanda bir zgrleim retisi olan bir iletiim ve dil teorisi sunulmaktadr. Dilin nemi Habermas tarfndan 1965deki al dersinde ortaya konmutur. Burada o, bizi doann darsna kartan yegane ey, mahiyetini bilebildi imiz dildir; dilin yaps araclyla zerklik ve sorumluluk bizim iin konumlanmtr. Bizim ilk cmlemiz geri evrile mez bir ekilde evrensel ve snrlanmam bir uzlam eilimini ifade eder124 demektedir. Zur Logik der Soziahvissenchaft 'ta eletirel teoride nemli bir ge olarak, egemenlikten kurtul mu bir iletiim dncesi formle etmitir.125 Yakn zaman lardaki yazlarnda, yeniden formle edilmi bir uzlamsal hakikat teorisi merkezi bir yer igal etmeye balamtr. Ele tirmenlerine verdii karlkta Habermas, McChartynin u pa sajndaki teorik programnn yeterli bir zetini vermektedir: Hakikat ve dorulua ynelik iddialar, eer kkten deiti
123. Thompson and Held (eds.), Habermas: Critical Debates , s. 239. 124. Knowledge and Human Interesf e bir ek olarak baslmtr. 125. Zur Logik der Sozialwissenschaften (Frankfurt, Suhrkamp, 1970).

70

 k ve Yenilenm e

rilmise, yalnzca rasyonel olarak harekete geirilmi bir uz lamaya yol aan argmantatif bir sylem araclyla yerine getirilebilir. Sylem ve rasyonel uzlamann artlarnn evrensel-pragmatik zmlemesi, bunlarn diyalog rollerinin etkili bir frsat eitliiyle belirlenecei, ideal konuma durumu varsaymna dayal olduunu gstermektedir.126 Habermas bundan sonra sylemsel olarak geerlilik iddialarnn yerine getirilmesinin ne anlama geldiini tartr. Bu sorun, kant laym konumann iletiimsel varsaymlarnn (sylemsel haki katin teorisi) ve kantlamann genel iletiimsel kurallarnn zmlenmesinin (sylem mant) incelenmesini gerektirmek tedir.127 Benzeri itirazlar Habermasm daha nceden bilgi teori sinde mseccem olan hakikat kavramna da yneltilebilir. l kin burada temellendirilen uzlam teorisi, (grdmz zere, kendi durumunu tam olarak aklamada, teoriyi, ner mese! hakikate bakarak nitelendirm i gzkmesine ram en), gereklikle uygunluk dncesine bavurduka bilimlerin va rolan pratiini yanl tasarmlamak zere kullanlabilir. kin cisi, Habermasm yapt gibi, bilim ve bilim olmayan, salt Ve pratik akl, geerlilik iddialar ve sorgulama biimleri arasn daki farkllklar ok ayrdedici bir ekilde zmlemektense, bir evrenselletirme tezi uyarlamann daha az verimli ve ay dnlatc olduu sylenebilir; bunlar doal bilimlerin, sosyal bilimlerin, ahlak ya da estetik yarglarn zellii olarak yeni den ortaya srmenin de.128 Tpk Habermasm daha nceki almalarnda olduu gibi, evrenselletirme tezinin temel ynelimi hl hem olgusal hem de normatif yarglar tek bir hakikat dncesinde bir araya getirmektedir, ancak bu, benim grme kalrsa, farkl alanlardaki uslamlama biim
126. McCharty, The Critical Theory o f Trgen Habermas, s. 325. 127. Thompson and Held, op. cit., s. 256. 128. Doal ve toplumsal bilimler arasndaki farklla ilikin olarak de nenmitir. Bkz., R. Bhaskar, The Possibility o f Natralism.

71

Frankfurt Okulu

leri ve geerlilik iddialarnn gc (yni bunlarn etkili bir bi imde tartmayla yerine getirilebilme derecesi) konusundaki ok byk farkllklar gizlemektedir. Bu bak asndan, bil ginin nemli bir anlamda, bilimle zde olduu savunulabilir; yni doal bilimler gvenilir bir bilgi modeli sunarlar; sosyal bilimlerin bilimsel konumlar, ilgilendikleri olgular alannn mahiyetinden tr, belirli boyutlarda, sorunlu kalr; normatif sorunlar, toplumsal, siyasal ve kltrel hayat alanlarnda ks men sadece normatif yarglarn olgusal durumlar hakkmdaki inanlardan etkilenen bilgi konulardr; normatif sorunlar bu nun tesinde, karlnda toplumsal istemler ve kiisel davra nlara balanabilecek duyumlara baml dnyaya ynelik deer-ynlenimlerini ierirler. Dolaysyla bilimde ortaya kanlarla karlatrldnda, ahlak ya da estetik anlamazlklar zmede bilinen byk gln herhangi bir kantlayc sylem araclyla giderilmesi sorunu ortaya kmaktadr. Bu da Habermasm bilgi teorisine ilikin olarak belirledii gibi, alld zere szgelimi bilim felsefesi ya da ahlak ya da es tetik teori tartmalarnda zgl geerlilik iddialarnn farkl sylem alanlarnda gerekten karland ve yerine getirildii baz rnek zmleme yollarnn sunumunda igrmekten ok, biimsel ve soyut bir yolla teorisini sergilemektedir Ha bermas. Bir baka deyile, zgl yargsal ya da teorik anla mazlklarn nasl zmledii eklindeki nemli sorunu do rudan ve ak bir biimde karlamamtr. Habermasn en yakn almas iki ciltlik bir iletiimsel eylem teorisi sunuluunda, tekrar dikkatin odanda anlaml bir deime vardr, ancak evrenselleme tezinin elde tutul m asyla tem sil edilen esas bir dnce srekliliiyle birlikte.129 Girite akland gibi (s. 23) Habermasm amac (i) rasyonalite kavramna aklk kazandrmak, (ii) modem bir dnya kavraynn evrimci bir grl domasndaki
129. Habermas, Theorie des kommunikativen Handelns (2 vols, Frankfurt, Suhrkamp, 1981).

72

k ve Yenilenm e

kavramsal yapy oluturmak ve (iii) rasyonalite teorisi ve toplum teorisi arasndaki isel ba hem metateorik hem de metodolojik dzeyde gstermek. Burada Habermasm felsef ilgileri yaptnn ikinci blmyle yni bir toplum teorisinin inasyla birlemektedir. Kitap geni olarak toplumsal teori ierisindeki ayr rasyonelleme ve modernleme kavramlarnn zm ve deerlendirmesine adanmtr. Birinci ciltte Weberin modem dnyann rasyonellemesi teorisi ayrntl bir ekilde incelenm i, bunu Lukcsn eylem e kavramn kullanndan Adorno ve Horkheim erin arasal akl eletirisine teorideki sonraki gelimelerin eletirel bir dkm izlemitir. kinci ciltte Habermas, T. Parsonsm sistem teorisi, h a y a t -a la n n m h e r m e n e u tik y o r u m la r ve Mead/Durkheimm yaptlarnda grd biimiyle ilevselci akim bir eletirisini zerine almaktadr. Habermasm dncesinde toplum teorisi ve felsef zmleme arasnda, mahiyeti giderek deimekle birlikte bir ba olagelmitir. Bilgi ve nsan stem leriyle birlikte bilgi te orisinin toplumsal teori zerine temellenmesi, emek, etkileim ve egemenlik olmak zere toplumsal -yaamn temel zel liine karlk gelen bilgi formunun bulunmas gze arp maktadr. Bunu izleyen dnemdeyse, bir bilgi teorisi olutur mak giriiminden vazgeilmi gzkmekte, Habermas, top lumda deil dilde, evrensel-trsel bir nitelik olarak kklemi bir hakikat teorisi sunmaktadr.130 Bu dnce Habermasn son yaptnda da rol oynamaya devam eder, ama imdi bir toplum kavramnn inas zerinde ok daha gl bir vurgu bulunmaktadr. Bu da Frankfurt Okulunun son dnemindeki bak a sndan anlaml bir kopua iaret etmektedir. Bu ayrl Haber130. Bu sorun zerine M cChartynin H aberm asn rlativizme kar rasyonaliteyi savunmasyla ilgili tartmaya bkz., Thompson and Held, op. cit ., s. 57, 78. Genel rlativizm sorunu zerine, Martin Hollesand Steven Lukes (eds), Rationality and Relativism (Oxford, Blackvvell, 1982).

73

F rankfurt Okulu

mas tarafndan, kendisinin nemli bir ekilde deien tarihsel artlar altnda Marksist gelenei srdrmekle ilgilenen Marksist bir teorisyen olarak toplumsal teorilere yaklatn aklamasyla ok daha ak klnmtr.131 Yeniden ina edilmi Marksist bir teorinin eleri, ge kapitalist toplumlardaki meruluk sorunlar132 ve tarihsel materyalizm133 zerine 7 0 lerdeki iki nemli yaptta ortaya konulmutur. Bu kitapla rn ilkinde, toplumsal bir sistemde bunalm kavramn -ki ilk defa toplumsal bilimsel bir sistem bunalm kavram gelitirdi i iin Marx ve modern sistem teorisine dayaldr- akladk tan sonra, Habermas ileri kapitalizmin betimsel bir modelini sunmaya, bunalm eilimlerinin drt esasn ayrdetmeye gi riir; bunlar ekonomik, rasyonellik, meruluk ve gdlenme bunalmlardr (M eruiyet Krizi, s. 33-94). Habermasm zmlemesinin ana konusu, gl bir ekilde karar verme im kn (s. 40) grmedii bir sorun olan, ileri kapitalizmin kendini dntrmesi iin gerekli anslarn belirlenmesidir. nk ktisad bunalmn srekli olarak baka ynlere evrilip evrilemeyecei ve eer evrilebilirse, bunun dier bunalm eilimlerini retecek bir yolda yaplp yaplamayaca konu sunda bir belirsizlik vardr. Bu belirsizlii yaratan ileri kapita lizmin bata gelen zellikleri bir taraftan ekonomide devlet mdahalesinin derecesi, dier taraftan snf atmasnn k dr; burada ileri kapitalist lkeler bunalm ok nemli alanlarda gsz brakmakta baarl olmulardr, yle ki snf uzlamas ileri kapitalizmin yapsnn bir paras olm u ve snf bilinci paralanmtr (s. 38-9). Bu grnmlerin altnda Habermas, analizinin geri kalan ksmnn btnnde ncelii, zellikle meruluk-gdlenme alanlarnda olmak
131. Agnes Hellere cevab, bkz., Thompson and Held, op. cit., s. 220. 132. Habermas, Legitimation Crisis (London, Heinemann, 1976). 133. Habermas, Zur Rekonstruktion des Historischen M aterialismus (Frankfurt, Suhrkamp, 1976). Giri ve tarihsel maddecilik zerine olan esas blm kitabn ngilizce evirisine alnmtr. Communication and the Evolution of Society (London, Heinemann, 1979), s. 95-129, 130-76.

74

k ve Yenilenm e

zere, iktisadi olmayan bunalm eilimlerine vermekte ve du ruma bal olarak kompleks bir iddiay yle zetlemektedir : Ekonomik sistem devlete kar ilevsel zerkliini kaybetti inden, bunalm grnmleri ileri kapitalizmde niteliklerini de yitirmilerdir., (ve)., bir sitem bunalm beklenmektedir... ktisad bunalmlar siyasal sistem ierisine yle bir biimde girmilerdir ki meruluk sunumlar rasyonalitedeki aklar, rgtsel rasyonalite uzanmlar da ortaya kan meruluk aklarm kapatabilir. Burada bunalm eilimlerinin bir bohas ortaya kmaktadr. Kltrel sistem, meslek, eitim ve siyasal sistem iin yeterli gdler retmede ne kadar az muktedirse, anlam ktl tecimsel deerlerle daha ok yer deitirecektir... Meruluu temin edecek belirli snrlar, iktisadi sistemi ideolo jik kaynaklarla donatamyacak, bunun yerine ar taleplerle karlayacak, esnek olmayan normatif yaplardr. (s. 92-3) Frankfurt Enstits ve Starnbergdeki Max-Planck Ensti tsyle birlikte alan dier bilim adamlar almak zere benzer sorunlar sem ilerdir. Habermas Starnbergde 1 9 7 2 den 1981 e kadar Aratrma Y neticisi alarak almtr. Offe daha nce zikredilen almasnda, ileri kapitalist toplumda temel merulatrc bir ilke olarak baar ilkesinin eletirisini yapmtr; bir baka deyile toplumsal statnn gsterilen abayla eit olarak datld toplumsal bir model olarak kapitalist toplumun eletirisi (s. 134). Yine Offe bu sistemin sonularnn varolan istemlerle ve deerlerle attn gstermeye giriir ve geerliliinin olgusal olarak tartlr hale geldii ve geerlilie ynelik iddiasnn siyasal ve ahlak olarak inanlmaz bulunduu sonucuna varr (s. 137). Baka almalarnda Offe134 ge kapitalist toplumlarda siyasal iktidarn mahiyeti ve devletin roln inceleyerek, geni
134. Claus Offe, Strukturprobleme des kapitalistischen staates (Frankfurt, Suhnrkamp, 1972) ve Political Authority and Class Structures -An Analysis of Late Capitalist Societies, International Journal o f Sociology, ii, 1, (1972).

75

Frankfurt Okulu

olarak, bu toplum trnde, siyasal ekonom inin kategorileriyle iktidarn siyasal rgtlenmesini aklayacak herhangi bir giriimin inandrc olmyacan, yni siyasal olarak temsil edilen snf ilikilerinin her iki tarafnn (egemen ve tbi snflar) sorunsal hale geldiini savunur.135 O ffenin ulat sonu, ge kapitalist toplumlardaki genel siyasal rgtlenme kavram, korporatizm kavram olduudur. Bu sitemin ierisinde devlet varolan dzeni korumak ve isteme ynelik tehditlerle ilgilenmek iin geni sermaye ve rgtl emekle anlama yollar arar ve bylelikle bir snf uzlamas oluturur.136 Yeni eletirel teori sy eni erin toplumsal teorisindeki vurgu, toplumsal snflarn deien siyasal anlam zerine olmakla ve hl meruluk ve gdlenme sorunlaryla daha ok ilgilen mekle birlikte, Frankfurt Okulunun nceki dnceleriyle biraz sreklilik gstermektedirler, ancak temel farkllklar da vardr. Habermas ve onun yaptlarndan etkilenen dierleri, Marxn dncesini ok daha ak ve dndrc bir e kilde balang noktalan olarak almakta ve grevlerini Mark sist teorin almasnda deil, yeniden inasnda bulmaktadrlar. Dolaysyla toplumsal snflara ilikin deerlendirmeleri, ii snfnm ge kapitalist topluma ileri srlm btncl bir bir leimi erevesinde deil, snf atmasnn gszl er evesinde sunulmaktadr. Habermas bir ileri kapitalizm teori sinin aklamaya girimesi gereken sorunlardan birisi olarak aka unu sylemektedir: Hangi snf atmalarnda geici olarak alm ancak zlmemi snf elikisi kendisini ifade

135. Offe, Political Authority... , s. 81. 136. Offe, The Seperation of Form and Content in Liberal Democratic Politics, Studies in Political Elonomy, 3, (1980) Yine bkz., Leo Panitch, T h e Development of Corporatism in Liberal Democracies, Comparative P olitical Studies, 10 (1977); ve Crisis in Capitalist Society Tom Bottomore (ed). A Dictionary o f M arxist Thought (Oxford, Blacwe.ll, 1983).

76

 k ve Yenilenm e

etmektedir?137 Benzeri ekilde, egemenliin srdrlmesinde gdlenme ve meruluun anlamm incelemede, bu dnr ler tketici bir biimde kltrel eletiri balang noktasn uyarlamadlar; egemen ideoloji savnn138 ok gl bir da ln savunduklar da dnlemez. nk kapitalist toplum daki bunalm eilimlerine ilikin almalar aka, ge kapi talizmin iktisadi ve siyasal yaplarnn ncl bir zmlemesi balamnda ortaya konulmutur. Buna ramen yine bu ok yakn tarihli almada bile ideoloji ve meruluk sorunlar zerine gl bir vurgu, snf atmas ve toplumsal snflarn gelimesinin yetersiz bir deerlendirmesi ve salt ya da nce likle bir ekonomik bunalm ihtimalinin gereken nemde ele alnmad sylenilebilir. Bu sorunlar gelecek blmde daha geni olarak inceleyeceim. - Habermasm bir toplum teorisine ikinci byk katks Marksizmle yeni eletirel teorisyenlerin olduka dorudan ilgilenmesini aklkla gstermektedir de. Tarihsel materya lizmin yeniden ina edilmesi tasars, der Habermas, bir te oriyi ayr olarak elde etmek iin yeni bir biimde tekrar aln d yere koymay iaret eder. Bu da harekete geirilmesinin gizilgcnn henz tketilmedii, bir ok bakmlardan gz den geirilm eye ihtiya duyan bir teoriyle ilgilenm enin (benim grme gre Marksistler iin de) normal yolu dur.139 Bununla birlikte yeniden ina ok zorlu gzden ge irmeleri iermektedir. Habermasn kendisi, Marxm hereyin stnde younlat kapitalist birikim sreci, incelenme sinin toplumsal evrimle ilikili temel varsaymlarn yeniden formle edilmesinde bir rol oynamadndan* neden artk Marksist teorik gelenekte srar edilmemesi gerektii soru sunu ortaya koyarak projesine ynelik muhtemel bir itiraza
137. Legitimaton Crisis, s. 39. 138. Bu sav? ilikin olarak Habermasn yaptnn-bir tartmas iin bkz., Abercrombie, Hill and Turner, op. cit., s. 15-20. 139. Communication and the Evolution o f Society, s. 95.

77

F rankfurt Okulu

iaret etmektedir. Verdii karlkta, Habermas, burjuva top lununum zerkliinin modernlik ncesi toplumlara bir anah tar olduunu ve bu noktada kapitalizmin zmlenmesinin evrim teorisine harika bir giri sunduunu belirtir. nk toplumsal rgtlenme ilkesinin genel kavramnn, bunalm larn douunun bir m odelinin g elitirileb ild ii ve tahakkm merulatrc mekanizmann burjuva ideolojile rinde kavranabilecei katksz bir formda snf yapsnn or taya kmasnn bir sonucu olarak, kapitalist toplumlarda kavranabileceini savunur. Vard sonu, bu retim bii mindeki (kapitalizm) kurucu zelliklerinin daha erken aama lardaki toplumsal formasyonlar iin de aydnlatcdr eklin dedir. Buna ramen Habermas, bu savdan sermayenin mantnn toplumsal evrimin mantna bir anahtar olarak kullanlabilecei dncesi tretilemez demektedir. Bu tant lama yoluyla Habermas, 'eer toplumun sosyalist bir rgt lenmesi kapitalist toplumdaki bunalm-ynlendirici gelime lere yeterli bir karlk o k a y d , yeniden retici srelerin biiminin herhangi bir belirleniminden tretilmiyeceini, ancak demokratikleme srelerinin balamnda aklanlmak -yni daha nceden hedeflerin zel ve zerk konuluuna ayr lan evrensel yaplarn eylem alanlarna nfuzu erevesindeaklanlmak zorunda kalacam iddia eder.140 Yukardaki pasajda belirtilen merkezi ge, Habermasm tarihsel materyalizmi yeniden inasndaki, daha nceki al malarndan bu yana emek ve etkileim (iletiimsel eylem) arasnda yapt ayrmdr. Bylelikle Habermas insanlarn hayvanlarn tersine hayatlarn yeniden rettikleri zgl bir yol olarak toplumsal olarak rgtlenmi emek ya da toplum sal emek kavramn inceleyerek Marxm teorisini yeniden formle etmeye balamaktadr. Habermas bu kavramn insan hayatnn yeniden retim biimini yeterince nitelendirmedi ini sylemektedir: nk derin bir ekilde evrimci lee
140. Ibid, s. 123-4. 78

 k ve Yenilenm e

ynelmektedir, ancak yalnz insanlar deil, hominidler de, anthropoid maymunlardan toplumsal emek yoluyla yeniden retime gemek ve bir ekonomi gelitirmekte ayrlmaktayd lar. (s. 134) Bu nedenle kavram, insan hayatnn yeniden retimini kapsamak iin, insanlarn omurgallarla doan toplumsal yapy, dili ngren bir toplumsal normlar siste mini gerektiren ailesel bir toplumsal yapnn tesisi araclyla ortadan kaldrmakta ilk olduklarnn bilincine varan baka bir kavramla desteklenilmeye ihtiya duymaktadr, (s. 136) Bu da Marx tafnda dile getirilen grten btnsel bir kopu olmamaktadr. Alman d eo lo jisium giriinde Marx yle yazmaktadr: Bu retim biimi bireylerin fiziksel varlklarnn basit bir yeniden retimi olarak alglanmamaldr; zaten bu retim biimi bireylerin belirli bir etkinlik biimi, hayatlarn belirli bir ifade ekli ve belirli bir hayat tarzdr.141 Yine de Habermasn sav, zgl olarak insan hayatnn kkeni ve ge limesini birbirine indirgenilmez iki eye, toplumsal emek ve dile dayal olduunu belirttiinden ve Marx herhangi bir ekilde linguistik teorinin sorunlarn tartmamasna ramen, maddi-toplumsal etkinlik ve dilin birliini ileri sryor g zkmesi; Engelsin (daha sonra gelen Lukcs kadar) dilin a lmadan kaynaklandn savunmalar nedeniyle biraz bir ay rlma sz konusudur.142 Toplumsal emek ve dil birbirine indirgenilemez olarak kavranldnda bile bunlardan hangisinin insan toplumunun tarihsel geliiminin aklanlmasmda daha byk anlam ol duu sorunu ortaya kmaktadr. Burada Habermas Marxm
141. Bu konuda Wellmerin yorumuna da (Critical theory o f Society, s. 67) baklmal. nk Marx retimden sz ettiinde iletiimsel davrana' kar lk gelen etkileim biim lerinide kasdetmekleydi. Bununla birlikte Wellmer, Marxn tarih teorisinde, yalnzca emek ve nesnelerin retimiyle ilgilenen insan trnn kendini retiminin rtk pozitivistik yanl bir kavram bulunduunu belirtir. 142. Bkz., Linguistics maddesi. T. Bottomore, A Dictionary o f Mcr.xist Thought.

79

Frankfurt Okulu

kavramsallatrmma daha yakn duruyor gzkmektedir. Ha bermas grn ilkin, toplumsal emek kavram esastr nk toplumsal olarak rgtlenmi emek ve datmn ev rimci baars aka gelimi bir dilsel iletiimi ncel emekte ve bu akabinde toplum sal rol istem lerinin gelim esini dourmaktadr. (s. 137) diyerek zetlemektedir. Ancak yine de Habermas bu yargsn nsan hayat tarznn yeterli bir betimlemesi iin ailesel bir rgtlenme kavramna da ihtiya duyduumuzu belirterek dzeltir. nk iletiimse! eylemin (yni eylem normlarnn) kurallar arasal eylemin kurallarna indirgenilem ez ve nihayet retim ve toplumsallam a, toplumsal emek ve genler iin zen gsterme trn yeniden retimi iin eit derecede nemli olduundan, bu iki boyutu da denetleyen ailesel yap esastr, (s. 138) Baka bir boyutta Habermas yine Marxm teorisine yakn durur. Burada trlerin tarihi kavram ve Marxm retim bi imlerinin ayrk dizisi olarak tarih kavramn ak klmada, ta rihin bu geni dnemselletirilmesi erevesini kabul eder, yalnzca dz-izgisel, zorunlu, mdahele edilmemi ve deimeksizin ilerliyen bir gelimeyi iaret eden dogmatik boyutu reddetmektedir. Zaten bu boyut, Marx zellikle Grundrissede kapitalizm ncesi ekonomik oluumlar tartrken bir ok dzeltmeler yaptndan, Marksist olmaktan k Stalinisftir. Ancak bu olayda, retim biimi tarihsel dnemleri ve toplum biimlerini tanmlamada hayati kalmaktadr. Toplumsal emek ve davran normlarm im eden ailesel rgtlenmenin eit de recedeki nemi zerindeki srarnn Habermas, Mrxm e masn ok zl bir gzden geirmeye yneltmesi beklenmek teydi. Aksi takdirde, gelecee ilikisi istisna olmak zere, ta rihsel materyalizminin bu yeniden inasyla kazanlan toplum sal gelimesinin yorumlanmasndaki gerek farkll grmek g olacaktr; yni daha nce belirttiim gibi, kapitalizmden sosyalizme gei imkn konusunda Habermas retim tarzn daki deiikliklerden ok demokratikleme srecine dayal 80

k ve Y em lenm e

gzkmektedir. Habermasn yeniden inasnn snrl niteli ini , esas olarak kendisinin tarihilerin almalarn grm ez likten gelmesinin bir sonucu olarak yorumlayacam. Yeni eletirel teori ve Frankfurt Okulunda tarihsel almalarn yeri hakknda geni bir sorun yaratan bu hususu gelecek blmde ele alacam. Mmkn gzkmekle birlikte, bu aam ada Habermasm dncesinin baarsn zetlemek g olacaktr, sadece kav ramlarnn giderek hl gelimekte olmas ve anlaml deiik liklere uramasndan deil tabii. Grnr olan, sanrm, Habermasn Frankfurt Okulunun ilk dncelerinden ne de rece uzaklatdr. Bir anlamda Habermas, Adorno ve Horkheimer tarafndan yolu tersine evirmitir, nk ayrdedici bir ekilde Marksist toplum teorisine ok daha byk bir nem atfetmektedir. Bundan dolay almalarnda ok az kltr endstrisi kavramna gnderm ede bulunurken, Habermas, iktisadi ve siyasal yaplarn zmlenm esine daha ok dikkat sarfetmektedir. Dahas, onlarla ayn derecede eletirel teoriyi, bilime kart olarak, felsefeyle zdeletirmez. Habermas eletirinin felsefe ve bilim arasnda bir yere yerletirilmek zorunda olduunu belirtir;143 ve toplumsal bilgi imknn tketmemek ve siyasal ynelimli bir tarih felsefesi erevesinde konumlanacak ya da tamamlanacak olmasna ramen, eletiri kavram ampirik bir toplum bilimine yer ayrmaktadr.144 Ayn zamanda, eletirel teoride 1930lardan gnmze baz ak sreklilikler de bulunmaktadr. Habermas, Horkhe imer ve Adornonun dncesinde felsefenin sahip olduu
143. Habermas, Theory and Practice (London, Heinemann, 1974), 6. b lm, Betvveen Philosophy and Science: Marxism as Critique. Bu blm il kin 1968de baslm olup, Habermasn kapitalizmin gelimesine ilikin olarak Marksist teorinin esas yetersizlikleriyle bantl ak nermelerini de iermektedir. 144. Ibid, s. 242.

81

Frankfurt Okulu

ncelikli rol tanmasa bile, ilk almalarnda geni bir bi imde pozitivizm eletirisiyle megul olduu, etkisinin im diye kadar toplumsal bilimlerin felsefi temelleri, konusundaki metateorik tartmalarda ok gl bir ekilde gzkt de bir vakadr. Yalnz son zamanlarda ve Stanberg Enstitsnn aratrma programnda toplumsal teorinin yeniden oluumu ok ncelikli bir yer tutmaya balamtr. Ancak bu alanda da baz sreklilik eleri vardr: ge kapitalist toplumda toplum sal snflarn rol ve deien konumuna Marksist teori iin te mel bir sorun olarak ve Weberin toplumsal hayatn, kapitalist gelimedeki esas eilimleri kapsayan bir gr olarak giderek rasyonellemesi kavramna (ki Marxm zmlemesine bir tamamlayc ya da alternatiftir) verilen dikkatin tr bunlar arasndadr. Bunlar gelecek blmde incelenecek en nemli sorunlardr.

82

SON U : E L E T R L E R E E L E T R E L

BR BAKI

Bundan nceki blmlerde farkl dnemleri srasnda Frank furt Okulunun esas fikir ve konularm zetledim ve bunu ya parken zel sorunlar zerinde Okula yneltilebilecek ya da yneltilmekte olan eletirileri de belirttim. Ancak bu durum, geen yarm yzyldan beri sosyolojik teori ve Marksist d ncenin gelimesine Okulun katksnn ok daha genel bir deerlendirilmesiyle tamamlanmaya ihtiya duymaktadr. Frankfurt Okulunun yetersiz olarak iaret edilen ve oriji nal amacna ramen -disiplinler aras aratrmay gelitirmekalmalarnn arpc zelliklerinden birisi ilgilerinin gerekte son derece snrl olmasdr. lk elde, Enstitnn ilk yllarndan -Cari Grnbergin yneticilik yllar- sonra, tarihsel alma83

F rankfurt Okulu

larn yaplmadn ve etkinliklere yakn olarak katlan bir ta rihinin bulunmadn belirtmek durumundayz. Tarihin bylesi bir dtalan, isel olarak, Frankfurt Okulunun Adorno ve Horkheimerin etkisi altnda biimlendike, top lumsal teoriye sahip olarak ve yalnzca ya da nsel olarak imdiki zamann eletirisine ynelmesiyle balantlyd. Doal olarak, bu tavr Marxm hi olmazsa erken ve okcas Hegelci yazlarnda ifade edilen grlerine aykr bir iliki tamak tayd. Szgelimi Rugee yazd mektubunda -Deutsch-Franssische Jahrbcherde yaynland (1844)- Marx, yeni dergi nin amacn, dnyann ilkeleri dndaki dnyann gerekte niin mcadele ettiini gsteren yeni ilkeler gelitirmek., (ve) dnyann kendi edimini aklamak ve bylelikle mcadele ve tutkularyla ilgili an bir anlayn (eletirel felsefesini) elde etmek olarak betimler. Yine Marx, izleyen almasnda dikkatinin byk bir ksmm modem kapitalist toplumun bir zmlemesine ayrmtr. Ancak Alman deolojisinden ba layarak bu zmlemeyi aka, eitli eleri muhtelif metin lerde verilen (kapitalizmin kkenleri ve gelimesi, pre-kapitalist ekonomik oluumlar ve ilkel toplumlar zerine metinler) bir tarih bilimi ierisinde kurmutur. Frankfurt Okulunun tarih dncesi Korschun tarih d ncesine ok yaknd. Frankfurt Okulunu douyllarmda etkileyen Korsch, Marksizmi Marxm erken gen Hegelci bir biimde alglad gibi, eletirel bir felsefe proleteryann devrimci hareketinin teorik aklanmas olarak alglad.145 Daha sonra greceimiz gibi, bu somut devrimci bir proleteryann yokluunda eletirel teorinin konumunun belirlenil145. Kari Korsch, Marxisn and Philosophy, (London, New Left Books, 1970), s. 42. Bununla birlikte Korsch sonralar Frankfurt Okulu dnrle rinin aksine, grlerini deitirecek ve Marksizmin genel bir toplumsal felsefe olarak ele alnmasn bir arptm a olarak deerlendirecekti: tarihsel materyalizmin temel eilimi artk felsefi deil, ampirik bilimsel bir yntem eilimidir sonucuna varacakt. Kari Marx, (Frankfurt, Europische Veriagsanstalt, 1967), s. 203.

84

Sonu: Eletirilere Eletirel Bir Bak

meinde nemli glkler ortaya kard. im dilik, Okulun tarih-d yaklamnn genel sonular zerinde durmak istiyo rum. Bunlardan birisi O kulun toplumsal zmlemelerinde dolaysz ve bazen nemsiz, tarihsel ve karlatrmal bir adan sistematik olarak incelenmemi olaylardan ar derecede etki lenmeye eilimli olmasdr. Bu tavr, Okulun 1930lar ve 4 0 arn anti-semitizmi ve Nasyonel Sosyalizmiyle, 1950lerin kltr endstrisiyle ve belki de hepsinden ok 1960larda Marcusenin tarihin yeni bir devrimci znesinin elerini oluturduunu savunduu renciler, etnik aznlklar ve nc Dnyadaki farkl toplumsal hareketler dncesini benimseyiindeki ilgilerinin muhtevasnda aa kmaktadr. Yine eit derecede Frankfurt Okulu dnrlerinin, ii snf hareketleri ve partilerinin ve ii snfnn gerek tarihsel geli iminin herhangi bir incelemesi ya da szgelimi ileri kapita lizmde ii snfnn konumuyla, feodal toplumda devrimci bir snf olarak burjuvazinin konumunun bir karlatrmasna sa hip olmakszn, kapitalist toplumda devrimci bir snf olarak ii snfnn bulunduu yolundaki temel Marksist dnceyi nihai biimde reddetmelerinde de ayn ey sz konusudur. Bu da demektir ki, Frankfurt Okulu Marxm tarih teorisini bir btn olarak yeniden kurmaya girimemi, basit bir bi imde grmezden gelmitir. Habermasn son yaptlar, bu nunla birlikte, bir deiim in baladn gsterir. O nun tarihsel materyalizmin yeniden inas kavram, teoriyi ok daha tutarl bir biimde yeniden ifade etmeye yneliktir. An cak bu giriim de, yaklamnda hayret verici bir ekilde tarih ddr ve feodalizmin kategorize edilmesi ve Asya tipi retim tarz hakkndaki tartmalara gndermelerde bulunmasna, in san topluluklarnn kkenlerine ilikin alan tarihi ve antro pologlar tarfmdan yaplan incelemelere eilinmesine ramen geni olarak kavramsal zmlemelere ayrlmtr. Buna ra men Marxm teorisinin herhangi bir zl yeniden deerlen dirmesi iin gerekli olan, toplumun byk esas formlarnn 85

Frankfurt Okulu

ierisindeki deiim sreleri ve yapsyla ilgili tarihsel kant larn yeniden dnlmesidir.146 Ayn zamanda, insan toplumlarnn gelimesi ve kuruluunun iki ayr ve karlkl olarak birbirine indirgenemez srelerden, emek (alma) yni ara sal eylem ve iletiimsel eylem erevesinde alglanmaldr eklindeki Habermasm temel ilkesinin kabul edilmesinden doan tarihsel deiimin yorumlanmasnda hangi farkllklarn doacan da sormak zorundayz. Szgelimi kapitalizmin do uuyla ilgili Marksist almalarda (ya da gl bir biimde Marksizmden etkilenmi olanlarda), rnein Braudelin ge ni ve kapsayc deerlendirm esi C a p ita lis m and C i v i l i z a t i o n 147 ya da P a st ve P resen t 148 dergisindeki denemeler dizisinde sergilenen farkl ve birbiriyle elien grlerde, eer varsa hangi dzenlemeler bunu zorunlu klacaktr? Bu sorunun nasl cevaplandrlabilecei hi bir ekilde ak deildir ve benim grme gre, ayrntl tarihsel aratrma hi olmazsa Marksist tarih teorisinin yeterli herhangi bir yeniden inas veya yeni bir teori iinde alm as iin sosyolojik zm lem e ve kavramsal aklam a kadar
146. Farkl toplum biimleri ve bunlarn dnmlerinin Marksist zm leme sorunlar iin Tom Bottomore tarafndan derlenen A Dictionary o f Marksist Thought un (Oxford, Blackvvell, 1983) u maddeleri, Eskil top lum, Asya Toplumu, Feodal toplum, feodalizmden kapitalizme gei. Yine bkz., Perry Anderson, Passages from Antiquity to Feudalism (London, New Left Books, 1974), Lineages the Absolutist State (London, New Left Books, 1974); Lavvrence Krader, The Asiatic Mode o f Production (London, Ailen and Unwin, 1978); Marksist antropologlarn kabilesel toplumlara ilikin son zmlemeleri iin bkz., David Seddon (ed.) Relations o f Pro duction (London, Frank Cass, 1978), Marksizm ve Antropoloji: Bir n A ratrm a . 147. Fernand Braudel, Civilization and Capitalism, 15th-18th Century (3 vols, London, Collins, 1981-1983). 148. Tartma R. Brennerin makalesiyle balad. Agrarian Class Structure and Economic Development in Pre-Industrial Europe, Past and Present, no 70. (1976), 78., 79., 80. (1978) saylarda ve 85. (1979) sayda srd. Brenner tarafndan sonulandrld: The Agrarian Roots of European Capi talism , 97 (1982). 86

Sonu: Eletirilere E letirel Bir Bak

nemlidir. Frankfurt Okulu dnrleri tarihi yadsdklar ve darladklar gibi geni bir biimde ekonomik zmlemeleri de bilmezlikten geldiler. Enstitnn ilk yllarnda tarihiler gibi iktisat teori sy eni eri de ok nde gelmekteydiler; zellikle Henryk Grossmann kapitalist birikim ve k almas149 1939da Enstit tarafndan bir dizi ierisinde yaynlanan a lmalarn birinci cildi olarak baslmtr. Ancak Jayn da gz lemledii gibi, Grossman, Enstitnn almalarn belirleye cek diyalektik, yeni-Hegelci yaklama btnyle scak bak madndan Okulun entellektel geliiminde byk bir fi gr olarak nitelendirilem ez. 150 Daha sonraki bir aamada Enstityle birleen esas iktisat teori sy eni Franz Neumannd, ancak onun ibirlii de ksa srmt ve tpk Grossmann gibi eletirel teoriye scak bakmyordu. Frankfurt Okulunda mer kezi bir yer igal eden yegne iktisat Horkheimer4m yakn arkada Pollockdu. O nun Sovyet planlamas ve sonralar da otomasyon konular zerine almas ncelikle ekonomik si yasetin sorunlaryla ilgiliydi. Okul bu sfatla kapitalist eko nominin gelimesinin zmlenmesinde tarihsel ya da teorik ok az dikkat ayrd. Ne Hilferdingin mali sermaye ve rgtl kapitalizm zerine almalar151 ne de Neumannm tekelci kapitalizm ve faist rejim arasndaki ilikiyi zm lemesiyle karlatrlabilecek bir yapt retemedi.152
149. Henryk Frossman, Das Akkumulations -und Zusammenbruchsgesetz des kapitalischen System (Frankfurt, Neue Kritik, 1967). 150. Jay, The Dialectical Imagination (Boston, Little, Brown and Co. 1973), s. 16-17. 151. Rudolf Hilferding, Finance Capital (London, Routledge and Kegan Paul, 1981). Bu eviriye yazdm nsz Hilferdingin 1920lerde rgtl kapitalizm zerine yazd denemelerin de bir deerlendirmesini yapmak tadr. Yine bkz., Hilferding, The Organized Economy Tom Bottomore and Patrick Goode (eds.), Readings in Marxist Sociology iinde (Oxford, Oxford University Press, 1983), s. 247-53. 152. Franz Neumann, Behem oth (Nevv York, Oxford University Press,

87

F rankfurt Okulu

Yine bu durum da bir dereceye kadar yeni eletirel teori s yenlerin almalaryla deiti. Habermas, Legitimationsprobleme im spatkapitaismus un 1. blm 2. ksm ve ekonomik bunalm zerine takip eden blmde zetledii ileri kapita lizmin betimsel modelinde ksaca kapitalist ekonominin baz boyutlarn tartr. Offe, Strkturprobleme des kapitalistischen Staates' de (Kapitalist Devletin Yapsal Sorunlar) benzeri e kilde ileri kapitalizmin iktisadi zelliklerine gnderme yapar. Ancak Habermas ve O ffenin dikkatleri meruluk ile ilgili sorunlara ve mdaheleci devlet zerine younlar. Son aa masndaki kapitalist retim tarznn teorik bir zmlemesine teebbs etmezler, gelimesinin tarihsel aklamasna da. Da has yine ayn durum sz konusudur: Gzden geirilmi bi iminde bile eletirel teoriyle birlikte alan esas bir iktisat teorisyeni yoktur ve Okul bir btn olarak Hilferding ve son raki dnrlerin153 yaptlarnn tersine Marksist iktisat teori sine anlaml bir katkda hi bir zaman bulunmamtr da. Bir taraftan tarihsel aratrmann dier taraftan ekonomik zmlemenin yadsnmas, Frankfurt Okulunu ve onun yan da yeni eletirel teoriyi ok keskin bir biimde Marksizm den en ak kopma sn f (kavramnn) tartlmasnda grlmektedir. Snf kavram Marxm toplumsal teorisinde yalnzca temel bir kavram deildir, gerekte hayati bir biimde onun balang noktasdr-Marxn proletaryay, gerek dnyada bir zgr!eim dncesinin taycs, modern toplumdaki devrimci zn e olarak tanmasyla birlikte. Ossowskinin iaret ettii gibi snf kavram, Marxn btn retisinin ve bu retiden tretilen siyasal programn sembol olm utur.154 Dier yandan Frankfurt Okulunun
1944). 153. Szgelimi burada zikredilen H. Grossman, F. Neumann ve E. Mandelle Paul Sweezynin almalar. 154. Stanislavv Ossovvski, Class Structure in the Social. Consciosness (London, Routledge and Kegan Paul, 1983), s. 71.

Sonu: Eletirilere E letirel Bir Bak

retisi proleteryasz Marksizm olarak betimlenil mekte,155 ok genel olarak Bat Marksizmi, hi olmazsa ksmen, Avrupada devrimlerin bata olmak zere Birinci Dnya S avanda ve sonuta faizm e kar mcadelede 20. yzyldaki ii snf tarafndan yaanlan yenilgilerin felsefi bir dnm olarak grlmektedir.156 Devrimci bir snf olarak ii snfnn ortadan kalk ya da k temas yeni eletirel teoride yaamaya devam et mitir. Bylece Habermas Theorie und Praxisde (Teori ve Pratik) proleteryann proleterya olarak zldn sa vunmutur; nk, retim srecindeki rol balamnda geni halk kitleleri proleterya konumundayken, bu durum artk toplumsal dllerden yoksunluk olgusuyla snrl deildir... Herhangi bir snf bilinci, zellikle devrimci bir snf bilinci bugn ii snfnn ana tabakalarnda bulunmamaktadr. By lece bugn (yaasayd) Marx, bir kere kitleler tarafndan be nimsendiinde, teorinin maddi bir g olabilecei midini ortadan kaldracakt (s. 196-7). Offe eitli yazlarnda ben zeri bir gr aklamtr. ok yaknlarda Habermas belki bir dereceye kadar, geici olarak bastrlm ancak zlmemi bir snf atmasna gnderme yaparak yaklamn dzelt mitir. Ancak yine Agnes Hellerin bir denemesine verdii karlkta, tekrar ak tarihsel hakikatler, szgelimi genel bir istemin temsilcisi olarak nitelendirilebilecek bask altndaki ak bir toplumsal grubun ya da tanmlanabilecek bir snfn kapitalist toplumlarda yokluu gibi gereklerin157 bizi Marxdan ayrdn iddia etmektedir.

155. Leszek Kolakovvski, Main Currents o f Marxism (Oxford, Oxford University Press, 1968), vol. II, s. 357-415. 156. Bkz. Western Marxism,T om Bottomore (ed), A Dictionary o f Marxist Thought iinde ve yine P. Anderson, Considerations on Western Marxism (London, Nevv Left Books, 1976). 157. Thompson and Held (eds.), Habermas: Critical Debates . s. 221.

89

F rankfurt Okulu

Hem olgunluk dnemindeki Frankfurt Okulu hem de yeni eletirel teorisyenler tarafndan snf hakknda verilen yarglarn artc bir zellii, bunlarn snflarn tarihsel geliimi veya snf yaps hakknda herhangi bir zmlemeyle desteklenmemi ve sadece saduyusal bilgi veya allageldik bilgelie (veya Habermasm ak hakikatler dedii eylere) dayanm gzkmesidir. Ancak ciddi bir tarihsel ve sosyolojik zm lem e ok karmak ve farkl bir durumu ortaya karmaktadr. Szgelim i eer gemi yzyl ierisinde kapitalist dnyadaki partilerin ve ii snf hareketlerinin gelim esini dnyorsak, herhangi bir lkede ya da herhangi bir zamanda ii snfnn ounluunun dnyaya bak veya eylemlerinde tutarl ve ak bir ekilde sosyalist (hl az devrimci) olduu sylenemez. Dahas ii snfnn hi olmazsa son on yla gelinceye kadar, 1945den beri zellikle olmak zere yirminci yzyln ak ierisinde az olmaktan ziyade daha ok devrim ciletii bile savunulabilir.158 Frankfurt Okulunun siyasal bir g olarak ii snfnn ortadan kayboluu ya da k kavram esas olarak topik ve yzylda bir gelecek devrim dncesine ve (bu da kesinlikle toplumsal devrim srecinin alglamak iin yegne ya da en Marksist yol deildir) siyasal olarak rgtlenmi bir ii snfiin Amerikan toplumundaki uzun sreli yokluundan kaynaklanan Amerikan istisnacl deneyiminin Frankfurt O k u lu nun tutum undaki y a n s y m a da b a l gzkmektedir.159
158. Bu sorunu daha geni bir ekilde The Political Pole of the Working Class in Western Europe zerine yazdm denemede tarttm. Bkz., T. Bottomore, Sociology and Scialism (Bringhton, Harvester Press, 1984). Burada lkeler ve byk tarihsel alkantlar arasnda, Frankfurt Okulunun kand karlatrmal sosyolojik bir incelemeyle tam olarak ortaya ko nulabilecek byk farkllklarn bulunduu belirtilmelidir. 159 Bu konu zerine C. T. HusbandsTn W. Sombartm ngilizce evirisine yazd nsze bkz., W. Sombart, Why there is no Scialism in the United States? (London, Macmillan, 1976) ve u kitaptaki eitli denemeler, John

90

Sonu: Eletirilere Eletirel Bir Bak

leri kapitalizmdeki ii snfnn bugnk ya da dnk konumunun herhangi bir deerlendirilmesi, dahas Frankfurt Okulunun ve yeni eletirel teorinin retmekte baarsz ol duu, hatta zerinde olmadk ilere kalkt btn snf yaps ve bu yapdaki deiikliklerin bir zmlenmesini gerektir mektedir. Bu alanda Marksist ve dier radikal sosyologlar gemi yllarda160 yeni orta snflarn anlam, ileri kapitalist toplumlardaki baskn snfn nitelii ve ii snfmn deien toplumsal ve ekonomik durumunun sonularyla ilgili byk almalar yaptlar. Teknokratlarn ve brokratlarn gcne ilikin olarak sermaye sahiplii ve zelde sermayenin devasa okuluslu irketlerdeki younlamas, yeni ii snfnm or taya k161 veya btnyle yeni bir snfsal yapnn olu um u,162 orta snflarn siyasal ynelimleri hakknda hl bir yn tartma srmektedir; ancak btn bu tartmalara katlanlar snf atmasnn sregelen etkinliini tanmakta, bir ouysa, imdilerde yaamakta olduumuz gibi iktisadi bunalm lara byk tarihse! bir etki atfetm ektedir. Bu tutum eletirel teorinin temel bir ilgi ve dncelerine btnyle yabancdr.

Laslett and S. M. Lipset (eds), Failure o f a Dream? Essays in the History o f American Sociaism (Garden City, Ne w York, Anchor, 1967). 160. Szgelimi bkz., Harry Braverman, Labour and Monopoly Capital, (Nevv York, Manthley Review Press 1974); Nicos Poulantzas, Classes in the Contemporary Capitalism (London, Nevv York, Rondon House, 1971); Daniel Bell, Alain Touraine, The Self-Production o f Society (Chicago, Uni versity of Chicago Press, 1977); Erik Olin Right, Class, Crisis and the State (London, Nevv Left Books, 1978). 161. Bkz., Serge Mallet, The New Working Class (Nottingham, Spokesman Books, 1975), baz temel grlerin zl, eletirel bir incelemesi iin bkz., Michael Mann, Consciousness and Action among the Western Class (London, Mc Millan, 1973). 162. zel olarak A. Touraine tarafndan The Post-lndustrial Society ve dier yazlarnda yeni toplum sal hareketlerin rol vurgulanarak savunulmutur.

91

Frankfurt Okulu

Frankfurt Okulu kendi zgn biiminde ve bir sosyoloji ya da Marksizm okulu olarak ld. Son yirmi yldr Marksist dncenin sosyal bilimlerdeki geliimi -zellikle antropoloji, ekonomi ve sosyolojide- Marxm teorisinin merkezi ilgilerine ok yaklaan bir yol izlemitir: Devletin rol, siyasal g, snf yaps ve atmas, yapsal elikiler ve tarihsel dnmler, retim biimlerinin zmlenmesi gibi. Ayn dnemde ve bir dereceye kadar Marksizmin kendisini sosyolojide baat pa radigmalardan biri olarak koymas nedeniyle, sosyolojik teori ve aratrmann zl bir ksm benzer sorunlar zerine ynele cektir. Bu srada Adomo ve Horkheimerin almalarn belir leyen kltrle ilgilenim kaybolmaya yz tutmutu.163 Yine kltr ve ideolojiye ilikin nde gelen kimi almalarn bu olaylar Frankfurt Okulunun bak asndan kknden farkl bir teorik bak asndan zmledikleri de grlmktedir. nk yapsalc bir erevedeki en byk para kltr ve ideolojinin genel toplum sal yeniden retim srecindeki eler olarak roln vurgulamaktadr.164 Daha nce iaret ettiim gibi, Habermasm yeni eletirel teorisinde, Frankfurt Okul i nun baz ayrdedici dnceleri nin korunmas ve gelitirilmesiyle birlikte Marksizm ve sosyo lojiye belirli bir yaknlama da sz konusudur. Bu dncele163. Sosyoloji gibi ok farkl ve deiken bir alanda bugnn ya da yakn gemiin ana teorik ynelimlerini aka belirlemek gtr, ancak Ulusla raras Sosyoloji Dernei Aratrma Konseyinin toplad bildirilerden baz gstergeler elde edilebilir. Bkz., T. Bottomore, S. Nowak and Magdalena Sokolovvska (eds), Sociolo&y: The State o f Art (London, Sage Publications, 1982). 164. Farkl bir yaklamn ncemli bir rnei olarak bkz., Pierre Bourdieu and Jean-Claude Passeron, Reproduction in Education Society and Cultre (London, Sage Publications, 1977); ok genel anlamda Marksist ideolojik teori zerine bkz., Jorge Larrain, Marxism and Ideology (London, MacMillan, 1983). Bu kitap, teorinin geliimini Marxdan Gramsciye inceleye rek, Althusser ve yapsalcl tartmaktadr. Habermasn dil ve iletiim teorisine kimi eletirel baklar ayrmasna ramen Frankfurt Okulunu dik kate almaz.

92

Sonu: Eletirilere Eletirel Bir Bak

rin en nde geleni ki genellikle Habermasm dncesindeki temel ynelimi kurucu bir etken olarak deerlendirilen ve eletirel teorinin kendisinin bilim ve felse fe arasndaki konumlanmasdr. Habermas ilk almalarnda Frankfurt Okulunun pozitivizm eletirisine katkda bulunmutur, ancak o zamanda bile, kavramlar bilim ve teknolojiye btn olarak daha az dmanca bir tavrla Adorno, Horkheimer ve Marcuse ninkilerden anlaml bir biimde farkllamtr. Habermas bu dnrlerin felsefe ve sanatn bir bilgi formu olarak bi lime ncel (stn) olduu eklindeki savlarna itibar etmemi ya da rtk olarak reddetmitir.165 Sonuta Habermas bilime daha byk bir nemi aklkla atfetmi, felsefeye de azalan bir rol yklemitir. Habermas ok yakn zamanlardaki yapt larnda, felsefenin artk dnyaya bir btn olarak tabiata, ta rihe ve topluma btnletirici bir bilgi gibi balanamayaca n felsefenin esas konusu olan akln imdi sosyolojinin te orik erevesi ierisinde rasyonellik olarak aratrlmas ge rektiini iddia etmitir.166 Habermasm dncesinde Frankfurt Okulunun Hegelciliinden bir tr yeni-Kantla doru inkr edilemeyecek bir gelime vardr.167 Bu tavr en ok Habermasm ampirik ner melerde yni teorik akln alannda ortaya koyduumuz haki kat iddialar ve pratik akln alannda eylem ve deerlendirme normlaryla gelitirdiimiz doruluk veya uygunluk iddialar
165. Bkz., zellikle Technology and Science as Ideology (1968), Toward a Rational Society (Boston, Beacon Press, 1970) iinde. Habermas burada, Marcuseun bir doa yorumsamas zerine temellenen yeni bir bilim dncesini reddeder. Bu deneme Habermasm sonraki eserlerinde daha geni bir biimde gelitirilen temel kavramlarnn zl bir sunumunu verir ve aktr; dncelerine bir giri nitelii tamaktadr. 166. Theorie des kommunikatien Hcndelns (2 volumes, Frankfurt, Suhrkamp, 1981), s. 15-24. 167. Bu belki de bilimsel gerekilikle uzlaabilen bir gr olmaktadr. Ancak Habermas henz bu bilim felsefesinin herhangi bir tartmasna ka tlm am tr.

93

F rankfurt Okulu

arasndaki ayrmda aktr. Habermas bu iki alan kendisinin hakikat sylemi teorisi yoluyla birletirmeye teebbs etmitir, fakat daha nce belirttiim gibi bu teoriye ciddi itirazlar y neltilmitir. Baarmak istedii ey, yni normatif yarglarn keyfi bir karar verme konusu olmad, bunlarn tpk ampirik yarglar gibi rasyonel tartmalara sokulabilecei baka biim lerde de belirtilebilir, hi deilse bunlara baka yollarla yak lalabilir. Ayn zamanda Habermasm sylem teorisi teorik ve pratik akln ilerlikleri arasndaki nemli farkllklar gizlemek tedir. Bir DNA moleklnn ya da atom ekirdeinin yapsn belirlemek bir ey, zgrleimin nereden gerekletiiyse btnyle baka bir eydir. Eer insan aklnn bu iki alan arasndaki farkllklar, her birindeki rasyonel tartmann so nular, artlar ve alanna ilikin olarak aklayp, tam olarak kavramaya almazsak dncemizde yalnzca kmaz bir yola gireriz. Bunu sylemek kesinlikle mutlak olarak nceden belirle nen, dier formlarn geerliliine karar verebilecek ya da on larn yerine geebilecek bir bilgi formu olduunu im etmek deildir. Keatm aka gsterdii gibi ne bilimcilik ne de olgucu bilim gr bilimsel bir siyaset (kavramnn) olabilir liini gerekli klar, dahas pozitivist bir bilim kavramnn ta raftarlar, bilimsel bir siyaset kavramn reddederken siyaseti isel olarak rasyonel olmayan bir konu eklinde almak ihti yacnda deillerdir, nk onlar da bilimin, insan bilgisinin ya da rasyonel uralarn yegne formu olmadn kabul edebi lirler.168 Benzeri ekilde, bilimsel gerekilik asndan, Bhaskar, bilimin aydnlatabilecei ve aydnlatmas gereken ancak nihai olarak zemeyecei pratik ahlk ve eylem sorunlarnn, daima ve zorunlu olarak bilisel deerlerden baka deerler ve bilimin yannda baka toplumsal pratikler olduunu169
168. Russerl Keat, The Politics o f Social Theory (Oxford, Basil Blackvvell, 1981), s. 21. 169. Roy Bhaskar, The Possibility o f Naturalism, s. 82-3.

94

Sonu: Eletirilere E letirel Bir Bak

sylemektedir. Bu bak, sanrm, daha byiik bir aklk getirmektedir, yni bu yolla farkl bilgi formlar ve rasyonel ura ya da farkl sosyal pratikler ve deerler arasnda bir aklk edinilmektedir. Habermasn dncesinde iki ayr eyi, ampirik bir toplum teorisi ve toplumsal veya ahlak teoriyi (ki bir kmseme sz konusu olm akszn, bir toplum sal fe lse fe olarak adlandrlabilir) birbirinden ayrdetmek hususunda zellikle aydnlatcdr. Habermasm, bugnn toplumsal siyaset sorunlarnn sos yal bilimlerdeki uzmanlar tarafndan zlebilecek ve toplu mun zorunlu evriminden kaynaklanan teknik problemler olarak grlmeyip, kamunun siyasal tartmalarna sunulmas zorunlu olan sorunlar biiminde ele alnmas yolundaki des tekli iddias kadar, iletiimse! eylem ve zgrleimci istem tartmalarnda da imdiye kadar aka nde gelen bir edir bu toplumsal felsefe esi ve kukusuz sosyal bilimlerin ok tesine giden ve onun dncesinde ok etkili olan bir boyut olarak gzkm ektedir. Bunun bir rnei, bu enin zgrlk teolojisi ya da siyasal teolojiyle ilgilenen teologlar arasnda kazand nemdir. Davis, Theology and P olitical Society (Teoloji ve Siyasal Toplum) kitabnda z itibariyle eletirel teoriye ve zel olarak Habermasm almasna, bir dinsel gelenein zgrleimci bir eletirinin bavurabilecei nemli bir deneyim kayna olup olmad ve normatif bir temellendirme zerinde duran iletiimsel eylem kavramnn kendisinin teolojik olarak tem ellendirilmeye ihtiya duyup duymadn tartrken bavumutur.170 Baka bir yerde Habermasm bir tartma syleminde zgrln rasyonel bir temellendirmesinin salanaca iddiasn tartr ve bunun teorik akln anlam ve ileminin bir abartlmas
170. Charles Davis, Theology and Political Society (Cam bridge, Cambridge University Press, 1980). zellikle 5. ve 6. blmler Davis, J. B. Metz ve H. Peukertin yazlarnda karak Almanyadaki geni kapsaml tartmaya da dikkat eker.

95

F rankfurt Okulu

olduunu belirtir. Bu tartma zgrlk stndeki rasyonel uzlamn ne esas temeli ne de esas arac olabilir. (s. 95) Eer Marksizm ncelikle ve tketici biimde kapitalist toplumun bir eletirisi olarak grlyorsa, o zaman aka Marksizm snfsz toplumun olumas ve ii snfnn zgrle mesi teorisinin zgl bir biimde bir ahlak teori elerini iermekte ya da bu sfatla bir ahlaki teori olmaktadr. Bura daki genel sorun Marksizmin ne tr bir ahlak teorisi olduu nun nasl temellendiidir ki bu zellikle siyasal teologlar arasnda byyen bir tartmaya tbi tutulan bir sorundur.171 Cevaplar ok geni olarak ve deiken biimde sunulmakla birlikte, zellikle olgu ve deer arasndaki ilikiden alman bir. grle blnmelerine ramen, hepsi bir ahlak olarak Mark sizm ve sosyal bilim olarak Marksizm arasnda yakn bir ba olduunu kabul etmektedir. Marksizmi eletiri, gerekte normatif yarglarn dorular olarak alglayanlar ya da Marksizmin gerek niteliini ahlak teorisi olarak koyunlar, Turnerin nerdii gibi, bilim olarak Marksizme baml olmak konusunda birleebilirler. (27. nota bkz.) Bu balamda Ha bermas T n bir toplum teorisi ve bu teorinin sosyoljiyle iliki sini formle etme yolundaki giriimini dnmek zorundayz. Theorie des kommunikativen Handelnsm (letiimsel Ey lem Teorisi) sonu blmnde Habermasm ortaya koyduu eletirel bir toplum teorisinin grevlerinin nitelii konusun171. Bkz., zellikle Denys Turner, Marxism and Christianity (Oxford, Blackvveli, 1985). Turner, M arksizm burjuva toplumu ve ideolojinin eletirel bilimi olarak, eer gerekte de btnyle b ilim selse, umabileceimiz tek ey, ahlakn burjuva artlarna terkedilmesi olacaktr demektedir (s. 83). Farkl bir adan konuyu tartlmas iin bkz., Steven Lukes, Marxism and Morality (Oxford, Blackvveli, 1985). Kimi daha erken almalar, zellikle Austro-Marksister tarafndan gerekletirilenler de hl geerlidir. zelinde bkz., Otto Bauer, Marxism and E thics, Bottomore and Goode, Astro-Marxisn (Oxford, 1978) ve M. Adler Etnik und W issenchaft, M arxistche Probleme (Stutgart, H. W. Dietz, 1913) iinde, gibi Austro Marksistler.

96

Sonu: Eletirilere Eletirel Bir Bak

daki gr, Marxm deer teorisine, sermayenin kendi yay lm erevesinde kapitalist toplum zmlemesi ve kapitalist modernleme teorisinin temeli olarak oalan bir farklla maya urayan bir toplumsal sistem kavramna mracaat ede rek balar. Bu yeni teori Marksizme yakn dmektedir, nk Habermasa gre, bu teori M arxmki gibi hem ada sosyal bilimlerle hem de bunlarn kavramaya alt toplum sal gereklie e le tire ld ir. Habermas bundan sonra modem topluml ara ilikin yaplan almalarda ilkesel aratrma y nelimi belirlemeye giriir: (i) Geni bir biimde Weberden tretilen ancak bir dereceye kadar Marksist tarih yazmndan (rnein Barrington Moore ve C.W. M illsden) kaynaklanan karlatrmal, tipolojik ve tarihsel/toplumsal bir yaklam, (ii) Modern topluml ar oalan bir karmaklk balamnda fonksiyonalist bir bak asyla zmleyen Parsons ve Almanya da Luchmannn yaptnda varolan bir sistem teorisi yakla m, (iii) Merkezi ilgilerin ok genel olarak bir gndelik ha yat teorisi olduu, hayat biimlerinin, dnya imgelerinin yo rumlanmas ya da anlalm as olarak netletii sembolik etkileim cilik, hermeneutik ve fenom enoloji tarafndan etkilenen bir eylem teorisi. Bu ynelime kart olarak ve eletirel teorinin tarihsel geliiminin ksa bir deerlendirmesinden sonra Habermas, Frankfurt Okulunu ilk zamanlarndaki tarih felsefesine bir alternatif olarak genetik yapsalclk diye adlandrd bir aratrma stratejisi uyarlar. Bu yaklam aka Piagetnin d ncelerinden etkilenmitir172 ve Goldmannm almalarnda rnekledii bir yntem olarak aklad genetik yapsalcla benzer bir konumdadr.172 Ancak Habermas, Godmannm yaptna gndermede bulunmadndan, kapsayc bir karla
172. Jean Piaget, Structuralism (Nevv York, Basic Books, 1970). 173. Bkz., Lucien Goldmannn Genese et structure Marxisme e t S cien ce humaines (Paris, Gallimard, 1970) iinde ve yine Towards a Sociology o f Novel (London, Tavistock Publications, 1975).

97

Frankfurt Okulu

trmaya girimeksizin benzerlik ve farkllklarn nerede yattn belirlemek g olacaktr. Btn konularda, Habermas, yaklam n bu biim de tanmladktan sonra, modern toplumlarm rasyonellemesinin iki temel biimini rgtl k apitalizm ve brokratik sosyalizm olarak ayrmaya ynelecektir. Brokratik sosyalizm zmlemesi daha ileriye gtrl m em i, rgtl kapitalizm in geliim iyle ilgilenirken Habermas kendisini geni biim de, ileri kapitalizmdeki bunalm eilimleri zerine ilk yazlarnda aklad kavramlar zetlemeye adamtr. ok daha geni olarak ele alman bir konu, (Cilt II, ss. 576-83) bu toplumlarda son yirmi yl esnasnda ortaya kan yeni toplumsal atmalardr. Habermas madd karlar ya da daha geni anlamda snf atmalar stne kurumsallam atmalarn yansra ya da yerine dier atma trleri ortaya kmtr ve bunlar yaamn nitelii, insan haklan, ekolojik sorunlar, bireysel gelime iin eit frsatlar ve karar verme srecine katlma gibi konularda you n laan yeni toplu m sal hareketler tarfndan cani andrl maktadr demektedir. Ancak ne bu hareketlerin daha eski siyasal eylem biimlerine (zelde ii hareketi ve snf atmasna) ilikisi ne de bu yeni toplumsal hareketlerin anlam, bymesi ve nitelii zerine szgelimi Touraine ve onunla birlikte alanlarn yaptklarnda gerekletirilen trde bir alma ya da temel bir zmleme yaplm tr.174 Starnberg Enstitsnn abalarna ramen, Habermas tarafndan zetlenilen aratrma stratejisi gerekte bir ok Marksist ve sosyolojik yaklamlarn aksine, herhangi bir

174. Bkz., A. Touraine, The Self Production o f Society (Chicago, Chicago Universtiy Press, 1977). Yine Touraine tarafndan gerekletirilen zel ha reketlere -renci, kadn, anti-niikleer, blgese] milliyeti vb.- ilikin tar tmalar: Touraine (ed.), Mouvements Sociax d aujourhui: acteurs et analstes (Paris, Editions acvireres, 1982).

98

Sonu: Eletirilere E letirel Bir Bak

tem el a m p irik a l m a r e tm e m i tir .175

Habermasn ynel ti ci ilgisi felsefe ve sosyoloji arasndaki birlemenin kimi noktalarm kefetme olarak kalmtr. Burada felsefe eletirel bir teorinin normatif temelini salyabilir. Bu ilgi H aberm asm m odem toplumlar zmlemesindeki oda n rasyonellem e olarak seiini belirlemektedir; nk bu temel rasyonellem e kavram , Haberm asa rasyonelleme s recini dil-kullanm ve iletiimsel eylemde somutlaan akln felsefi bir zm lem esine balam asna izin .verm ektedir. Bylelikle Habermas, toplumsal bilimlerin, rasyonellik teori sine katkda bulunma .grevini stlenen bir felsefeyle ortak bir ilikiye girebileceini belirtir. (Cilt II, s. 587) Habermas ile tiimsel eylem kavram nn, Marxn soyut em ek kavram na ampirik bir bilim in temel kavram olarak.benzedii ve onu ierdii sonucuna varr (s. 591-3). Habermasm felsefeyi toplum , teorisinin uyum lu bir ta m am layc .olarak koym ay arzu etm esine .ram en, gerekte 'felsefenin rol azalm akta ve ampirik bir bilim in kurulm as iin da artan bir vurgu bulunm aktadr. Fakat.bu. bilim hl sosyolojiden uzaktr, zellikle de M arksist sosyolojiden. Bu daha nceden tarttm iki temel nedenden kaynaklanm ak tadr: Birincisi, Habermasm toplum teorisi genilemesine tarih-d kalmakta, hereyin zerinde modern topluml arn ele tirisi ve zmlemesiyle ilgilenm ekte/insan toplumunun b tn biimlerini aklamaya alan Marksizmin aksine, bu zmlemeyi bir tarih teorisinin ierisine yerletirmemektedir. kincisi ktisad zmlemeleri nemsiz bulmakta, emek kav ramn iletiirisel eylem kavramnn altna yerletirmek iste mektedir. Oysa Marxm teorisinin en ayrdedici zellii ve bu teorinin gereki bir toplum teorisine en nemli katks, ge

175. Thomas M cChartynin Legimation Crisis 'a (London, Heinemann, 1976) yazd Enstitnn aratrma projelerine ilikin ksa not bkz., s. v.iii, 144. -

99

F rankfurt Okulu

nelde toplumsal etkileimle ilgilenm em esi. insan doayla ilikisi ve retim srecindeki insanlar arasndaki etkileimi ierisinde, snrlar koyma ve baat eilim ler yaratma anlamnda dier etkileim trlerini belirleyici olarak ele almasdr. Bu kavram imdiye kadar Marksizmi aklayc gcyle donatmtr ve bugn de byle yapmaktadr. Modern toplumlarn gelimesindeki son aamalar, zellikle devletin rol ve snf atmalarnn doasna yeterli bir biimde yorumlamak iin ihtiya duyulan Marksist teorinin yeniden inas, ne trden olursa olsun, hl retimin denetimi ve rgtlenmesinin bir zmlemesinden balamak zorunludur -yni bunun ulusal ya da ok uluslu ortaklklarda younlaan sermaye egemenlii ya da toplumsallatrlm endstrinin brokratik ynetimiyle oluan bir egemenlik mi olduunun zmlenmesinden. Benim algladm ekliyle Marksist bir sosyolojinin g revleri buna gre yeni bir eletirel toplum teorisinin grevle rinden ok farkldr. ok geni kavramlarla, bu grevler bir taraftan, Hilferding bu kavram ilk kez 1920lerde tanmlad ndan bu yana, rgtl kapitalizmin geliim izgisinin sis tematik bir analizini (bu da snf ilikilerindeki deiiklikleri, devlet mdahelesinin farkl biimleri ve retimin deien r gtlenmesinin incelenmelerini iermektedir) dier taraftan da, Marksist dncenin arptlm bir biimi olarak Bolevizmin douunu mmkn klan tarihsel ve toplumsal artlarn in celenmesi kadar, sosyalist lkelerde retim rgtlemesinin bi imleri ve bunlarn sonularnn bir deerlendirmesini de kap samaktadr. Bu aratrmalarn ou eitli dncelerdeki Marksitler tarafndan zaten yaplmaktadr; bunlarn en genel zellii de iki ura alannda, Frankfurt Okulu ve yeni eleti rel teori tarafndan yadsnan iktisat ve toplumsal tarih alannda younlamasdr.

100

FRANKFURT OKULUNUN NDE GELEN YELER HAKKINDA BAZI NOTLAR VE. OKUMA NERLER

Theodor W. Adorno (1903-1969) Frankfurt niversitesinde felsefe, sosyoloji, psikoloji ve mzik almalarna katlmtr. Frankfurta dnnden sonra 1931 ylnda niversitede P riva td o ze n t olmu ve toplumsal Aratrma Enstitsyle resmi olmyan ilikiler kurmutur. Nazilerin iktidar ele geir mesinden sonra Ne w Yorka gitmeden ve Enstitnn tam yesi olmadan (1938) nce Merton Collegede (Oxford) drt yl bulunmutur. A B D de Adorno felsef yazlarn ve mzik almalarn srdrm, The Authoritarian Personality olarak sonulanan nyarg ve otoriteryanizm zerine bir projeye ka tlmtr. Enstit 1950de Frankfurta dndnde Adorno yardmc direktr olmu bir mddet Horkheimerle birlikte yneticilik yapm , nihayet Horkheimer ve P ollock un 1959da emekliye ayrlmasndan sonra direktr olmutur.
101

Frankfurt Okulu

Balca eserleri: Minima M oralia (London, Nevv Left Books, 1974 Negative Dalectics (Nevv York Seabury Press, 1973), Philosophy of M odern Msic (Nevv Y ork, Seabury Press, 1973), P rism s (L o n d o n , N iv ille .S p eram an , . 1969), (Horkheimerla) Dialectic o f Enlightenment (Nevv York, Her der and Herder, 1972) ve ortak bir alma olan The Authori tarian Personality (Nevv York, Harper and Row, 1950) Jrgen Haberm as (do. 1929) Frankfurt Okulu sonras ge dnemin byk dnr olan Habermas Adornoy a birlikte alt, onun asistan oldu, Heidelbergde felsefe retti. 1972de Starnbergdeki Max-Planck Enstitsne ge meden nce Frankfurt niversitesinde felsefe ve sosyoloji profesr olmutur; Son yllarda tekrar Frankfurt niversite sine gemitir. Habermasm esas almalar temelde bilgi te orisi sorunlaryla ilgilidir; ancak son zamanlarda M arxn tarih teorisi ve ge kapitalist toplumun zmlemesiyle de ilgilenmitir. Balca eserleri: Towards a Rational Society (London, Hinemann, 1970) Knowledge and Human Interest (London, Heinemann, 1976), Communication and Evolution o f Society (London, Heinemann, 1979). . M ax H orkheim er (1895-1971) nde gelen bir retici olan babasnn isteiyle iktisadi bir eitimden sonra Horkheimer psikoloji ve felsefe akademik almalara balamtr. 1925de Frankfurt niversitesinde Privatdozent olmutur. Enstitnn hayat boyu arkada olduu Pollockla birlikte en eski yelerindendir. 1931de E nstitye direktr, olm u, bu za manda Nazilerin iktidara gelmesiyle birlikte nce Cenevreye sonra 1934de Ne w Yorka gitmitir. Enstit burada Columbia niversitesinin kampsnde bir yer bulmutur. 1950de Enstity e birlikte Frankfurta" dnm , 1959da emekliye ayrlncaya kadar direktr olarak almtr. Balca eserleri: Critical Theory: Selected Essays (New york, Herder and Her der, 1972) Eclipse of Reason (Nevv York, Oxford University Press, 1947) (A dornoyla) D ialectic o f Enlightenment.
L02

yeler Hakknda Baz Notlar ve Okuma nerileri.

Adorno ve Horkheimerin tm yaptlar Almanyada Suhrkamp Verlag tarafndan dzenli olarak yaynlanmaktadr. Her bert M arcuse (1898-1979) Berlin ve Freiburg ni versitelerinde Husserl ve H eideggerle felsefe alm , 1932de Enstitnn yesi olmutur. 1933de dier yeler gibi C enevreye sonra da New Yorka gitm i, burada 1934den 1940a kadar Horkheimerla birlikte almtr. Bu tarihten sonra ABD Dileri Bakanl Dou Avrupa B lmnde 1950ye kadar hizmet etmi, Columbiaya dnnde Brandeis niversitesinde 1945den 1967ye kadar alm, bundan sonra da California niversitesine gemitir. Balca eserleri: Reason and Revolution (Nevv York, Oxford Univer sity Press, 1941), Eros and Civilization (Boston, Beacon Press, 1951), Soviet Mdrxism (Nevv York, Columbia University Press, 1958), One-Dimensional Man (Boston, Beacon Press, 1964), Negations: Essays in Critical Theory (Boston, Beacon Press, 1968). Friedrich Pollock (1884-1970) Ticari bir kariyer iin ye titirilmi olmakla birlikte Birinci Dnya Savandan sonra Mnih, Freiburg ve Frankfurt niversitelerinde iktisat ve siya set rencisi olarak bulunmu, 1923de arkada Felix Weil tarafndan dzenlenen Birinci Marksist alma Haftasna katlm, kurulutan itibaren Enstitnn nde gelen bir yesi olmutur. Horkheimerla hayat boyu sren yakn bir arkada l olmu, onunla Nevv Yorka gitmi ve tekrar Frankurta dnmtr. 1959da birlikte emekliye ayrld Horkheimer la svire Montagnolada birleik villalarda yaamlardr. Sovyet Planlamas (1929) ve Kapitalizmin Aamalar (1975de toplanlan derlemelere verilen balktr da) zerine 1930 ve 4 0 larda muhtelif yazlar baslmtr. ngilizceye evrilen kitab, The Economic and Social Conseqences o f Automation (Oxford University Press, 1957).

103

F rankfurt Okulu O k u m a n e r ile r i ' >

Frankfurt Okulu eit derecede tutkuyla desteklenilm ekte ve yine tut kuyla eletirilmektedir. O kula scak bakan iki alm a eletirel olma makla birlikte Martin Jaym The D ia le ctica l Im a g in a tio n (Boston , Little, Brown & Co., 1973) ve David H eldin Introduction to C ritical Theory: H orkheim er to H aberm as (London, Hutchinson, 1980) kitapla rdr. Daha eletirel deerlendirm eler iin L eszek Kelakovvski, M a in C urrents o f M arxism (O xford, Oxford U niversity Press, 1978) v e Zoltan Tar, The F r a n k fu rt S c h o o l: C r itic a l T h e o rie s o f M a x H o rkheim er a n d T heodor W. A dorno (Nevv York, W iley and Sons, 1977); G eorge Lichteim , F rom M a rx to H eg el a n d o th er Essays' (L o n d on , Orbach and C ham bers, 1971); Perry A n d erso n , C onsiderations on W estern M arxism (London, NLB, 1076). O kulun yelerine ait bireysel almalar ok eletirel ya da ok sempatik bir tarzda gerekletirilm itir: Susan Buck-M oras, T h e O riin o f N e g a tiv e D ia le ctics (Brighton, Harvester Press, 1977), Gillian R ose, The M elo n ch o ly o f S cien ce: A n In tro d u ctio n to the T hought o f T heodor W. A dorno (London, Mac M illan, 1978). Bu iki ve genel olarak bu dnrlere scak bakan alma yukarda zikredilen Kolakovvskinin alm asyla karlatrlmaldr. Marcusenin bireysel ve eletirel bir deerlendirm esi iin Alasdair M aclntyre, M a r c u s e (London, Fontana, 1970). ngilizcede henz Horkheimere ilikin ayr bir alm a yoktur. Habermasla ilgili nemli bir alm a iin Thomas McCharty, The C ritical Theory o fJ rg e n H aberm as (Cambridge, Mass, MIT Press, 1978) ve daha eletirel bir bak iin, Russell Keat, The P o litics o f S o cia l T heory: H aberm a s, F re u d a n d the C ritiq u e o f P ositivism (Oxford, Blackvveli, 1981). Frankfurt Okulu yelerinin yazlarndan yaplan (yorumlar ve deerlendirmelerle birlikte) iki kullanl derleme vardr. Andrevv Arato and Eike Gebhardt (eds), The E ssential F rankfurt School R eader (Nevv York, nite Book, 1978) ve Paul Connerton (ed.) C ritical Sociology: Selected R eadings (Harmandsvvorth, Penguin Books, 1972).

104

AKIL VE TOPLUMUN ZGRLEM - AHMET DEM Gzden Geirilmi kinci Bask Vadi/Toplum ISBN : 975-7726-06-0 9 l.0 6 Y .2 l5 .6 9

'

135 sayfa

Sosyolojik bir alma yaplmas, sosyolojik dncenin kurucular tarafndan da sergilendii zere, sosyolojik ve felsef olan arasnda yakn bir ilikinin zorunluluunun belirtilmesinin ykmlln tamaktadr. Dolaysyla felsefeyle sosyoloji ya da baka alanlar arasnda bir ilikinin varlnn olumlanmas yahut reddedilmesi, aslnda bir akademik ynelim deil, gerekliin ve dnyann nasl kavranlacayla ilgili bir sorun olmaktadr. Bu da felsefe ve sosyolojinin verilerini kullanan ancak bu giriimlerin zgl alanlarna indirgenilemeyen bir metateorinin ina edilmesini gerekli klar. Bilimler arasndaki iblm, beer bilimlerin mahiyeti hakkmdaki genel uzlama, aklamann vaadedilmesine ramen toplumsal btnln bilinmez klnd bilimsel uzmanlama bu erevedeki oluumlar, gerekte her biri baka eylere iaret eden nesnellik, deerden annmlk gibi metodolojik ncllerle engellemektedir. Dnyaya bakmada bilimsel ve metodolojik zenginlik ve dolaysyla insan hayatna katkda bulunmay vaadeden iblm, entellektel abanm zn oluturan ruhun akademyadan kovulmasndan baka bir sonu getirmedi. Artk, bilim deyince ruhsuz bir birikime gnderme yapyoruz. Dolaysyla-felsefe ve sosyolojiyi ayr u ra alanlar deil, ayn abann deiik paralan olarak yeniden ina etmek neredeyse bir zorunluluk hline gelmektedir. Habermasm zgrleimi amalayan bir sosyal teori olarak epistemolojiyi yeniden ina etme abas, bu zorunluluun somut bir rnei olarak ortaya kmaktadr.