Prof.

Nurettin azi KBsemihal

DURKHEIM SOSYOLOJS

remzi k i t a b e v i

1909'da istanbul'da rettin azi Ksemihal,

doan Prof-

Nu-

istanbul niverprofesrlekurucusu

sitesi T p Fakltesi cerrah rinden ve D i i l i k O k u l u n u n Halit

azi Beyin oludur, istanbul n i -

versitesi Edebiyat Fakltesi felsefe blm n bitirdikten sonra eitli liselerde felsefe ve sosyoloji retmenlii yapmtr. 1944'de Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Krssne doent 1950-5l'de versitesinde ve olmutur. Sorbonne Pratiques nides Ecole Fransa'da

Hautes Etudes'de almalar yapmtr. 1952'de istanbul'da toplanan Milletleraras Sosyoloji Enstitsnn m ve kongreye Trkiye'de nin Douu sunmutur. Ayn rgtn 1954'de Fransa'nn Sosyal ve B e a u n e ehrinde toplanan X V I . kongresine u teblile k a t l m t r : Gereklik zerine ki Gr, Sosyoloji Etkisi, XVII. Milletleraras Sosyoloji K o n g r e s i n e Trkiye'deki Etkisi ve TekKuramlartntn Stmjlandtrtimast Le Play Okulu ve Trkiye'deki ve Geliimi X V . konSosyolojigresinde genel sekreter olarak grev aladl b i r t e b l i

1957'de B e y r u t ' t a toplanan nik Sosyolojisi. sinde Sibernetik,

iki alma ile k a t l m t r : Batt Medeniyetinin Sosyometri ve Mikrososyoloji

1958'de ayn rgtn N r n b e r g ' d e toplanan X V I I I . kongreadl incelemesini sunmutur. toplanan I I I . Milletleraras Sosyoloji B i r l i i n d e

J 9 5 8 ' d e Amsterdam'da

Edebiyat Fakltesini temsil etmitir. Misafir profesr olarak A . B . D ' n e gitmi ve nce ( 1 9 5 8 ) K u z e y K a r o l i n a sonra da (1959) Harvard'da dersler vermitir. Yurda dndkten sonra profesr olan N . . K s e m i h a l , 1960'tan beri istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji B l m bakandr. K s e m i h a l , Sosyometriye olan hizmetinden tr N e w Y o r k Sosyometri Akademisi tarafndan 1962 ylnda " H o n o r a r y D e g r e e " ile mkfatlandr l m ; lS)63'te Cordoba ( A r j a n t i n ) da, 1967'de M a d r i t ' t e , 1969'da R o m a ' d a toplanan Sosyoloji K o n g r e l e r i n e de birer bildiriyle katlmtr.

Fiyat 25 Lira

DURKHEIM SOSYOLOJS

Prof. Nurettin a z i K s e m l h a l

DURKHEIM SOSYOLOJS

R E M Z I

K l T A B E V l
S T A N B U L

ANKARA CADDESf, 93 -

B Y K F K R K T A P L A R I D Z S , 12 Birinci basm Ekim 1971

REMZ KlTABEVl

Yaynlan

Dizgi, bask, cilt, kapak ve kitap dzeni: Y k s e l e n M a t b a a c l k Limited i r k e t i , Caalolu-lstanbul

ONSOZ
Sosyoloji ya da sosyal b i l i m (science sociale) btn dnya iin yeni bir b i l i m saylr. B u n d a n 140 yl kadar nce Fransa'da domutur. 1 7 8 9 devriminden sonra b u n a l m l a r iinde kvranan, b i r trl dengesini bulatutun da, hukuktarmayan Fransa'da aydnlar dikkatlerini t o p l u m sorunlar zerinde toplamlard. Fizikilerden, m a t e m a t i k i l e r d e n , mhendislerden ulara, ekonomistlere, devlet adamlarna kadar herkes h e p bu sorunu

tyor, hasta toplumun derdine b i r are aryordu. te Fransa'da sosyoloji ya da "sosyal b i l i m " byle b i r dnemde 1830-1850 yllar arasnda Auguste Comte ile Le Play'nin elinde domutur.

K s a zamanda, Avrupa toplumlarna, A m e r i k a B i r l e i k D e v l e t l e r i n e ve btn uygar dnyaya yaylan sosyoloji, bizde de 50-60 y l l k b i r g e c i k m e y l e ancak X X . yzyln balarnda etkisini gsterdi. Yurdumuzda bundan 6 0 yl kadar nce balayan sosyoloji hareketle-

rinin iki byk yaycs vardr. B i r i C o m t e - D u r k h e i m sosyolojisini yayan Ziya G k a l p , biri de Le Play'nin " S c i e n c e S o c i a l e " ini yayan Prens Sabahattin'dir'.

Osmanl mparatorluu,

t t i h a t l a r n elinde son yllarn

yaarken,

fikir dnyamzda Z i y a G k a l p ( 1 8 7 6 - 1 9 2 4 ) adl bir yldz yleki zamannn en sekin dnrleri,

parlamaktayd.

b i l g i n l e r i , airleri, r o m a n c l a r ,

hikayecileri, aydnlar bu gz kamatrc yldzn etrafn h a y r a n l k l a sarm, onu ne sana ulatrm, hayr, o k daha yksek b i r aamaya, masal adam o l m a m u t l u l u u n a erdirmiti.

B i r dnrn, bir b i l g i n i n , b i r sanatnn, kiisel yetenei deha derecesinde de olsa, t o p l u m u n trl gleriyle desteklenmezse byle b i r aa-

(I) yoloji

N . . Ksemihal, M e m l e k e t i m i z d e T e c r b S o s y o l o j i n i n D o u s u v e Gelimesi, Sossay 6 , Ekim 1 9 5 0 ; Sosyoloji Tarihi, (Dlm V , Btnc Grmler, s. 3 1 8 - 3 2 8 ) ,

Dergisi,

birinci bask Edebiyat Fakltesi yaynlarndan 1 9 5 5 , ikinci bask Remzi Kitabevi, 1 9 6 8 ; Deneysel Sosyoloji, (Paul Descamps'dan eviri) birinci bask Sociales 1 9 5 0 , ikinci bask Remzi Kitabevi, 1 9 6 5 , adl kitapta N . S. Ksemihal'in L ' E c o l e de 3. bask iin N . . Ksemihal'in 1, 1 9 6 5 ; Mehmet Ali N. S. Ksemihal'in nsz; Recueil d'Etudes

Le P l a y e t son nfluence en T u r q u i e adl incelemesi ,s. 3 5 - 4 8 , Editions A . et J . Picard et Cie., 1 9 5 6 , Paris; Prens Sabahattin, T r k i y e N a s l K u r t a n i a b i l i r ? , nsz. Elif Yaynlar, Sosyologlar dizisi, yneten N . . Ksemihal,. N o . Sosyologlar Dizisi, yneten N. . Ksemihal, No. 2, 1 9 6 8 .

evki, O s m a n l T a r i h i n i n Sosyal B i l i m l e A k l a n m a s , N . . Ksemihal'in nsz, Elif Y a y n l a n

DURKHEIM

SOSYOLOJS

maya ulaabilir m i h i ? r n e i n G k a l p sadece kendi gcne, yeteneine gvenseydi, " t t i h a t ve T e r a k k i " merkez yesi olmasayd, byle p o l i t i k b i r p a r t i n i n desteini salamasayd, bu p o l i t i k gten yararlanarak istanb u l niversitesinde k u r d u u sosyoloji krssnden ( 1 9 1 3 - 1 9 1 9 ) profesr olarak yurdun en sekin aydnlarna dncelerini rahata yaymak kolayl n bulmasayd, o k geni aydn ynlaryle temas salayan T r k O c a k larndan yararlanmasayd, daha bu trden eitli toplumsal desteklerle kiisel g c n artrmasayd, baars b u derece stn b i r aamaya erer miydi h i ? Y a n l anlalmasn, G k a l p b u toplumsal desteklere dayanmasayd, g e n e de sadece kendi yeteneiyle fikir tarihimizde stn yer tutan dnrlerimizden b i r i olurdu e l b e t ; ama b u g n k masallama aamasna ulaabilir miydi, oras kukulu...

Ziya G k a l p , e n aa, D u r k h e i m o k u l u n a b a l dnya apndaki sosy o l o g l a r kadar "Trk orijinaldir. ana yaptnda Trklerin tslmdan Medeniyeti T a r i h i " ^ adh

n c e k i dinini, dnn, devlet rgtn, ailesini, e k o n o m i s i n i , D u r k h e i m ' m sosyoloji yntemiyle incelemitir. G e r i yapt b u g n b i r o k b a k m d a n eletirilebilir. K u s u r l u kaynaklara ba vurduu; olgular, belgeleri, sistemine u y g u l a m a k iin zorlad, nesnel ( o b j e k t i f ) likten uzaklat, k e n d i n c e b i r t a k m sonulara vard ileri srlebilir. A m a h e m e n h a t r l a t a l m : T a r i h boyunca h a n g i dnr, h a n g i b i l g i n k e n d i n i b u trl eletirmelerden kurtarabilmitir?

G k a l p ' n en gl ynlerinden de m p a r a t o r l u u n uzlatrmaya alan u formln slm m m e t i n d e n , A v r u p a

b i r i de sistemciliidir. B u n u n

iin

ykl srasnda atma halinde olan eitli a k m l a r h a t r l a m a k yeter: " T r k milletinden, medeniyetindenim". akm, Gkalp'n

X I X . yzyln sonlarnda A h m e t V e f i k ve Sleyman Paalarla dilde T r k l k b i i m i n d e balayan, hzla gelien ulusuluk G k a l p ' a g r e T r k l n dnemi a) b) c) Gerek Trklk, Anadolu vardr: heyecanl ve takn ulusu ruhunda son haddine ulamt. Trkl,

Y a k n l k : Ouzistan; Anadolu, Azerbaycan, ran, Harzem T r k lerinin birlemesiyle doacaktr, U z a k ve byk lk: T u r a n .

(2)

Ziya Gkalp, T r k M e d e n i y e t i T a r i h i , (eslci harflerle) Matbaa-i mire, stanbul, 1 9 2 5

NSZ

B u arada G k a l p ' n r k l k l a h i b i r ilgisi o l m a d n da b e l i r t e l i m . Yazlarndan aldmz u satrlar, onun r k l a nasl kesin b i r dille kar durduunu gsterir: "Her kavim, harstalartndan heyet-i da mterek ldr, slm toplumlarn birletirmek, p o l i t i k b i r b i r l i k h a l i n e mrekkep mecmuaya trk namtnt trkta^lanndan doru iin, mrekkep bir heyet tekil eski deil, ettii zamanibarettir.i^: \)..^^ getirmek kuruluu bir zmredir", vermek olduklar "... Umum deildir. bugn Trklerin Trkler

bir harsa malik

bir kavimden

ler"^. G k a l p ' n yazlarnda bu trden daha b i r o k r n e k b u l m a k olanak-

ilkesine dayanan s l a m c l k lks, kuku yok m p a r a t o r l u u n

srasndaki gcn oktan kaybetmiti. A m a gene de iinde eitli slm uluslar barndran, banda da halife sann tayan sultanlar bulunduran mparatorluun bu lkden bsbtn syrlmas olanakl deildi. Az o k bir geree dayanyordu bu lk. Batllamaya g e l i n c e ; v a r l n k o r u m a k kaygsyle bu hareket m p a ratorlukta i l k i n X V I I I . yzylda yalnz askerlik alannda k e n d i n i gstermiti. 1839'da T a n z i m a t l a tm toplumsal kurumlara g i t t i k e glenen bir l k halini ald". te G k a l p , yukarda iaret e t t i i m i z l formlyle, yaad dnem i n bu ana e i l i m i n i uzlatrmaya almtr. yaylan bu hareket

G k a l p , hars (kltr) ve medeniyet ( u y g a r l k ) k a v r a m l a r n da kesin olarak birbirinden ayrr. K e n d i s i n e gre, kltr ulusaldr, u y g a r l k uluslararasdr. K l t r deer yarglarna, uygarlk g e r e k yarglarna dayanr: "Hars dounca inkiaf iktisap byle cemiyetlerin husule deruni inkiafndan, medeniyet ise muhtelif mill hissi heyecan bir orta maldr, da saylmaz. tabii alamayz. harslarn bir ak olarak kere kolayca memlekete Fakat hars doar, darya smarlanihtilttndan gelir"^, "Bir memlekette de tevess de alnabilir. domaz, hars yoksa, dhi, mefkrevi,

harsn esasm tekil ettike edilir. medeniyet O, taklitle Bunun suni tarikiyle

eder. Hars bir cemiyetin etmektedir. Ecnebi balar", "Medeniyet byk bir tehlike

Fakat medeniyet mtehassslar

kuvvetlenince ithal edilebilir. deildir, hars tekml bir inkiaftr.

hars da zayflamaya mevcudiyeti

vesaitle

o kendiliinden dahili onu hariten

olarak iten O

olur. Tekml

bir hamledir,

Bir millette

(3) (4) (5)

Yeni Yeni

Mecmua, Mecmua,

26 eyll 1 9 1 8 , say 6 2 . 1 9 6 8 , stanbul, s. 13-18. 12 eyll 1 9 1 8 , say 6 1 .

N. . Ksemihal, B a t Uygarl" ve B i z , Ak Kitabevi,

DURKHEIM

SOSYOLOJS

maz... nk

Hars bunlar

bir

cemiyette

bozulsa temasa

bile

ancak

mnevver

stmfta

boztdur.

medeniyetle

gelmektedir"^.

G k a l p ' n k l t r ve uygarlk zerine bu dnceleri de b u g n b i r o k ynden tartma konusu olabilir. G e r e k t e n uluslarn kltr denen kendilerine zg b i l g i , duygu, eylemleriyle ayn uygarla b a k btn uluslarn o r t a k m a l olan u y g a r l k denen b i l g i , duygu ve eylemleri G k a l p ' n tasar m l a d g i b i birbirinden kesin b i r t a k m snrlarla a y r m a k olanakl deildir. K l t r ve uygarlk, uluslarn yaplarnda birbiriyle kaynam, yekpare b i r b t n olmutur. G e r e k l i k t e kltr ve uygarlk diye birbirinden ayr iki nesne yoktur, bunlar b i r ve ayn btnn zihinsel olarak ayrlabilen iki soyut esidir. B u n d a n tr, G k a l p ' n sand g i b i B a t n n sadece b i l i m i n i , yntem i n i , t e k n i i n i , b i r k e l i m e y l e uygarln almak, trelerimizi, detlerimizi, a h l k m z , zevkimizi, b i r kelimeyle kltrmz de olduu g i b i k o r u m a k o l a n a k l deildir. B a t n n h e r h a n g i b i r yapma eyas endstrisinden, tekn i i n d e n tutun da duygusuna, zevkine, sanatna, tre ve detlerine, ahlk n a , dnne kadar, tm deerlerinin damgasn tar. r n e i n , alvar b r a k p B a t n n tl p a n t o l o n u n u g i y i n c e bada uygarlyle ilgili btn ev dzeninin, trelerin, detlerin, zevklerin vb. y k l m a s , yerine masa ve sandalye u y g a r l n a dayanan yeni ev dzeninin, yeni trelerin, yeni detlerin, yeni zevklerin, yeni a h l k n gemesi zorunludur.

B u n d a n 50-60 yl ncesine kadar sosyolojinin gzde konularndan biri de birey (fert)-toplum atmasyd. Bireyle t o p l u m u kar karya koyan bu gr, sosyologlar o zaman bireyci, toplumcu diye i k i bee ayrmt. G a b r i e l T a r d e , Lester W a r d , G i d d i n g s g i b i bireyci gr savunanlar bireyi asl, t o p l u m u da onun glgesi saydklar halde; C o m t e , de R o b e r t y , D u r k h e i m g i b i t o p l u m c u sosyologlar da tam tersini ileri srmlerdir. G k a l p , t o p l u m c u grn en a n bir savunucusu olarak, "Ben, o, yok; biz vartz", "Fert yok, cemiyet sen,

var" g i b i szleriyle B a t dnyasnn bir

X I X . yzyln sonlarnda balayan, X X . yzyla kadar da uzanan en tartmal, en gzde konularndan b i r i n i , donmu, katlam, t e k ynl " d o g m a " olarak yurdumuza aktarmtr.

(6)

Dou

Mecmuas,

ilktern, 1 9 4 3 , say 1 2 , s 6 7 ve devam, (Gkalp'n 1 9 1 8 ' d e stanbul

niversitesinde verdii konferans, Enver Behnan Sapolyo notlar).

NSZ

Oysa B a t dnyasnda

toplumcu

gr

savunan savunan

Comte,

Durkheim gibi

gibi dnrlerin karsnda, bireyci gr dnrlerin bulunmas, bu grlerden alp g i b i , o k gl bir kimse tarafndan

Tarde, W a r d

herhangi

b i r i n i n katlam b i r karsnda, S a t

inan b i i m i n i almasn nleyebiliyordu. Bizdeyse, toplumcu grn G k savunulmas (El Husr) B e y i n G k a l p ' l a b u konuda g i r i t i i b i r iki p o l e m i k b i r yana bireyci gr savunacak, h e r h a n g i b i r k i m s e n i n bulunmamas, yurdumuzda yllar yl byle t o p l u m a tapan, bireyin y a r a t c l n , h r l n h i e sayan, bireyi t o p l u m u n k u l u klesi h a l i n e sokan, acayip bir dnn tutulmasna, b u dnn ruhlar kuvvetle sarmasna neden olmutu. te 1920'lerde, yurdumuzda toplumu putlatran, bireyin h r l n , yaratcln hie sayan byle bir dnten zihinleri syrmaya, ku:tarmaya alan nclerden Mustafa S e k i p T u n ' u biri, h e m de en heyecanllarndan biri olarak gryoruz.

B u arada h e m e n b e l i r t e l i m : S o n 30-40 yldan beri sosyoloji, "bireyt o p l u m " tartmasn kapatmtr. B i r e y l e toplum a r t k birbirleriyle uzlamas olanakl olmayan i k i nesne o l m a k t a n k m t r . B u g n , birey ve toplum iki ayr varlk g i b i deil de bir ve ayn v a r l n b i r b i r i n i tamamlayan iki esi g i b i g r n m e k t e d i r . A m a bu b a k m d a n ne G k a l p ' , ne de S e k i p T u n ' u kmsemeye h a k k m z o l m a d n da belirtmeliyiz. nsanlarn deerleri, toplumsal grevleri llrken daima, yaadklar evrenin ya da d n e m i n iine oturtulmaldrlar. S e k i p T u n ' u da bundan 50 yl n c e k i fikir dnyamza yerletirirsek, g r e v i n i n g e r e k deerini daha iyi anlam oluruz. G k a l p ' n toplumcu, S e k i p T u n ' u n da bireyci gre e i l i m l i olmas, b i r i n i n sosyolojiyi, b i r i n i n de p s i k o l o j i y i meslek edinmesi; b i r i n i n yurdumuzda sosyolojinin, b i r i n i n de p s i k o l o j i n i n kurucusu olmas nedensiz deildir. B u a y r l k ikisi arasndaki yaradl ve k a r a k t e r k a r t l n d a n gelmektedir. G k a l p b i l i n c i m i z i n st katlarnda, din, a h l k vb. g i b i deerler dnyasnda toplumsal b i l i n alannda; dil, dolaan; akla, m a n t a , dzene

(ordre), disipline n e m veren b i r yaradl... S e k i p T u n , b u n u n t a m tersi: B i l i n c i m i z i n alt katlarnda, bilin dnda, itepi ( i m p u l s i o n ) lerin, igdlerin, isteklerin, itihalarn, heyecanlarn dnyasnda yaayan, orada edindiklerini de scaklkla, sevgiyle, akla gnllerimize ileten b i r sanat-dnr. A k l a , m a n t a deil de daha o k sezgiye, hayal g c n e ; mi b i r insan.

disipline,

dzene deil de daha o k babolua kadar varan b i r hrle g n l ver-

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Z i y a G k a l p ' n etkisiyle, bundan 6 0 yl nce yurdumuzda yaylmaya balayan D u r k h e i m sosyolojisi, fikir dnyamza, niversitelerimize, liselerimize e g e m e n olmu, zerinde o k durulmu, o k konuulmu, o k yazlm, o k tartlmtr. D u r k h e i m ' n ana yaptlarndan ou da eski harfyurdumuzda lerle dilimize evrilmitir. A m a b i l i n e m e z neden, bugne dek

D u r k h e i m sosyolojisinin y n t e m i n i , sistemini tmyle, eletirmeli b i r grle ele alan h e r h a n g i b i r inceleme yaplm deildir. B u kitap, b i l m e m byle b i r e k s i k l i i biraz olsun doldurabilecek m i ? 20 Austos NURETTN AZI 1971 KSEMHAL

10

NDEKLER
nsz Giri . 5 19

Blm I SOSYOLOJNN KONU VE YNTEM

I. Toplumsal olay nedir? a) b) 31 31 32 34 34 36 36 39 39 39 40 40

Toplumsal olaylar bireysel bilinlerin dndadr (dilik) Toplumsal olaylar kendilerini bize zorla kabul ettirirler (bask) . . II. Toplumsal olaylann gzlemiyle ilgili kurallar . . . a) Toplumsal olaylar eyler (choses) gibi incelenmelidir . 1) Her eit ncel fikirden sistemli olarak synlmaldr . . 2) Olgularn d niteliklerine dayanan tanmlar yapmak . 3) Toplumsal olgularn bireysel grnlerden syrlm donmu katlam ynn ele almak III. Normal ve patolojik'in ayrlmasyle ilgili kurallar . . . . a) imdiye kadar normal ve patolojik hakknda ileri srlen fikirler . . 1) Hastalk ve ac arasndaki iliki 2) Salk ve evreye uyum arasndaki iliki: rgenlii gelititlren her uyum sah, zayf dren de hastal gsterir . 3) Normal ve patolojik'in bilimsel bir tanm: belirli bir toplumsal trn evrimindeki eitli evreler de gz nnde tutularak genel olup olmadna bakmak gerekir . IV. Toplumsal tiplerin kurulmasyle ilgili kurallar . . . . a) Toplumsal tr kavram, filozoflarn gryle tarihilerin grnn tam ortasndadr b) Toplumlarn snflamasna en yaln toplumlardan balamak gerekir: horde e) Toplumlann yalntan bileie giden bir snflama denemesi V. Toplumsal olgularn aklanmasyle ilgili kurallar . . . . Toplumsal olylann topluma olan yararlarn, amalann anlatmak isteyenler Toplumsal olaylarn nedeni gene toplumsal bir olayda aranmaldr kural . .
11

41 44 45 45 46 47 48 49

NDEKLER

Toplumsal olaylarn grevi yani amac ancak toplumsal olabilir kural 50 evre her trl toplumsal srecin kkenidir . 50 Hacim, younluk: madd, tinsel younluk 51 Toplum zerine leri srlen iki kart gr 51 Durkheim'in gr . . . 52 VI. spat (preuve) larla ilgili kurallar 52 Sosyoloji karlatrma ynteminin drt kurahndan ancak birlikte deiim yntemini kullanabilir. Neden dier kurallardan yararlanamaz 52 Bir tek toplumu, ayn tre bal birok toplumlar, ayr trlere bal birok toplumlar inceleme yollan . . 5 4 Sonu 55

Blm II AHLK SOSYOLOJS

nsz Giri
Kitap I blmnn Grevleri

57 58

blmnn grevini, amacn belirlemek iin izlenecek yntem . 59 Acaba iblmnn toplumlarda dayanmay salamak gibi bir grevi var mdr? 60 Mekanik ya da benzerlie dayanan dayanma 62 Toplumsal bilincin, bireysel bilinlerde kiilemesi, bireyleri birbirine benzetiyor . 6 3 blmne dayanan organik dayanma 64 Mekanik dayanmay karlayan ceza hukuku, organik dayanmay karlayan geri verdirici hukuk 65 Zamanla ceza hukuku azalmakta, geri verdirici hukuk artmaktadr . 65

Kitap II b l m n n Nedenleri ve K o u l l a n

iblmnn ilerlemesi ve mutluluk . . . . blmnn toplumsal nedenleri: nfus younluu . . . . Younluun balca. nedenleri: endstrinin, kentlerin domas ulatrma aralarnn, yollarn gelimesi . . . blm gelitike niin toplum bilinci zayflyor
12

66 67 68 70

DURKHEM

SOSYOLOJISI

blm gelitike bireyin meslek seme, meslek deitirme zgrl artar

72

Kitap III ' blmnn A n o r m a l Biimleri

Bunalm dnemlerinde meydana gelen iblmnn dourduu dayanma a) Endstri ve ticaret alannda meydana gelen bunalmlar, iflaslar b) Zorlayc iblm: blnen iin sk bir rgt altna alnmasndan doan kargaalklar . . . . c) blmnn baka birtakm anormal biimleri . . . . lerin bireyler arasnda iyi dzenlenmemesinden doan bunalmlar . Sonu . . . . . . .

74 74 76 77 77 77

Blm III AHLK SOSYOLOJS UYGULAMASI NTHAR

Giri: ntiharn tanm 80

Kitap I

ntihar ve Toplumsal Olmayan Etmenler 1) ntihar ve psikopatik haller (delilik, nevrasteni, sarholuk) . 2) ntihar ve normal psikolojik haller (rk, soyaekimle ilgisi) . 3) ntihar ve kozmik etmenler (iklim, s vb.) . 4 ntihar ve taklit 82 84 84 85

Kitap II

Toplumsal Nedenler ve Toplumsad Tipler 1) ntihar belirlemek iin yntem . ?) Bencil intihar 3) (devam) . 4) Elcil intihar 5) Anomik intihar eitli tipte intiharlarn bireysel biimleri
13

85 86 88 . 9 1 . 9 3 95

NDEKLER

Kitap III T o p l u m s a l B i r Olay O l a r a k ntihar

.1) 2) 3)

ntiharlarn toplumsal esi . . . ntiharn dier toplumsal olaylarla ilgisi . Pratik sonular

96 97 97

Blm IV DN SOSYOLOJS
Giri: Aratrma konusu
Kitap I Balang Sorunlar

99

Blm I. Din olaynn ve dinin tanm . . 1) Dini doa-st kavramyla anlatanlar . . 2) Dini Tanr fikriyle anlatmak isteyenler . 3) Durkheim'e gre dinin tanm . . . . Blm II. lkel din zerine balca grler . Ruhuluk (animisme) Durkheim'n eletirisi Blm III. lkel din zerine balca grler (devam) . Doaclk (naturisme) Durkheim'n eletirisi . . . . Blm IV. lkel din olarak totemcilik . Totem terimi zerine . . . Antropoloji okulunun eletirisi

.100 . 100 .101 .104 105 .106 .108 109 109 .111 112 112 113

Kitap II l k e l nanlar

Blm I. Totem inanlan, ad ve damga olarak totem . . . 113 Fratri totemleri . . . . . . 115 Evlenme snflar . . 115 Totem yalnz bir ad deil, bir damga, bir totemdir . . . . 116 Totem, dinsel bir nitelik tar 117 Blm II. Totem inanlar, totem olan hayvan ve insan . .118 Blm III. Totem inanlar, totemcilikte kozmoloji sistemi, cins kavram .120 Blm IV. Totem inanlar: bireysel totem, cinsel totem . .121
14

D U R K H E M SOSYOLOJS

Bireysel totem nasl edinilir , 122 Cinsel totemcilik .123 Blm V. Totem inanlarnn kkeni: Kuramlar . 123 1) Totemcilik atalara tapma dininden kmtr . 123 Durkheim'm eletirisi 124 2) Totemcilik doaya tapma dininden kmtr 124 Durkheim'n eletirisi 124 3) Birey totemcilii mi, klan totemcilii mi ncedir . 125 Durkheim'n eletirisi 126 4) Frazer'in totemcilik zerine yeni bir kuram . 126 Durkheim'n eletirisi 127 5) Andrew Lang'n totemcilik kuram . 127 Durkheim'n eletirisi 128 Genel sonu 128 Blm VI. Totem inanlarnn kkeni, totem manas ve kuvvet kavram 128 Blm VII. Totem inanlarn kkeni lke kavramnn ya da totem manasnn douu . . . . 132 Mana, totem, klan ayn eydir 133 Avustralya toplumlarnda hayat iki evreden geer (corrobori) . 134 Neden klan damgasn, armasn hayvan ya da bitkiden seer . 135 Totemcilik: din evrimiyle mantk evriminin paralelliini gsterir . 138 Blm VIII. Ruh kavram . . . . 139 Ruhun nitelikleri 140 lkel insana bu ikilik ruh-beden fikri nerden gelmitir . 141 Ata ve totem arasndaki iliki 142 Ruhun bedenden sonra yaad fikri nerden kmtr . 145 Ruh fikri kiilik fikrinin douunu da anlatr . . . 146 Blm IX. Tin ve Tanr kavram . 146 Ruh (me) ile tin (esprit) arasndaki fark . 147

Kitap III Balca Dinsel T r e n l e r ( R i t e )

Blm I. Olumsuz tapnma, grevleri: ile trenleri (les Rltes Asc6tiques) . . . . 151 Olumsuz trenler yasaklardan meydana gelir . . . 151 By ve din yasaklan arasndaki fark . . . . . 151 Din yasaklarnn eitleri . . . 152 Btn bu yasaklar iki temelli yasaa dayanr . 153 ileciliin kkleri 153 Yasaklar sistemi ne gibi nedenlerle domutur . 155 Blm II. Olumlu tapnma: kurban (sacrifice) 156 Entiiumalar 156 Entiiumalar ve kurban (sacrifice) .157
15

NDEKLER

Kurbann eleri Blm III. Olumlu tapnma: taklit trenleri ve nedensellik ilkeleri Blm IV. Olumlu tapnma; temsil j'a da anma trenleri . Blm V. Kefaret trenleri ve kutsal kavramnn bulankl Sonu . .

159 161 163 166 169

Blm V BLG KURAMI VE BLG SOSYOLOJS

Kategoryalarn kkeni sorunu: grgclerin ve aklclarn grleri. 173 Durkheim'in kategoryalar aklamas (zaman-mekn) . .174 Durkheim bilimin kkeninin de dinsel yani toplumsal olduunu ileri srer . . . . 174

Blm VI DURKHEM SOSYOLOJSNN ELETRMES

I

Toplum Bilinci (Conscience Collective) Dhk ve basn niteliini tayan toplumsal gereklik nerededir? 178 Durkheim'a gre toplumsal gereklik iki ynldr: manev-madd . 179 Durkheim'in kolektif bilinci iki biimde yorumlanabilir: a) Kolektif bilin olaylan zel bir tr meydana getirmek kouluyle ancak bireysel bilinlerde bulunabilir, b) Kolektif bilin olaylan bireysel bilinlerden bsbtn ayr, farkl tinsel bir varla bal olabilir . 180 Durkheim'a gre toplumsal olaylar bireysel bilinlerin dndadr . 181 l.acombe'un Durkheim'in bu fikrini eletirmesi 181 Toplumsal olaylarn bask nitelii acaba bu olaylarn bireysel bilinlere gre dtanln anlatamaz m? . . . . 181 Durkheim, basky iki anlamda kullanr: a) Geni, b) Dar . .183 Geni ve dar anlamda bask da toplumsal olaylarn dtanln anlatamaz 184 Kolektif bilin halleri, bireysel bilinten ayr tasarland m, gzlemden kaar 186 Durkheim'in toplum bilincine verdii eitli anlamlar: a) Kolektif bilincin akn (transcendent) oluu, b) Tannyla karmas, c) oul deil, tekil olarak kullamimas 187 Olumlu olmak savnda olan bir sosyoloji, toplum bilinci varsaymndan vazgemelidir 187 Durkheim' byle bir varsaym ileri srmeye iten neden . 188
16

DURKHEIM

SOSYOLOJS

II Toplumsal Olaylarn Nitelikleri

Durkheim'n toplumsal olaylarn anlatlmasnda kulland bask ve dilik nitelikleri bulanktr 192 Bunun yerine toplumsal bilin olaylar greli (relatif) ve edinilmi (acquis) olaylardr tanmm neriyoruz . . . . 193
UI Sosyolojinin Y n t e m i

Durkheim'n sosyoloji Ynteminin Kurallar adl yaptnn plan . 194 Toplumsal olaylar, nesneler gibi ele alnmaldr kural alt kurala ayrlr: a) Pein kavramlardan syrlmak, b) Olaylarn d niteliklerine dayanan tanunlar yapmak, c ) ' Olgularn bireysel grnlerden syrlm ynn ele almak . . . . 195 Normal ve patolojik olaylann gzlemiyle ilgili kurallar . . 201 Pein fikirlere dayanan normal ve patolojik tanmlar . . . . 201 Durkheim'n normal ve patolojik tanm: bir trde genel olan normal, olmayan patolojiktir 202 Durkheim, salk yerine neden normal kavramn kullanr? . . 202 Durkheim normaU belirlemek iin neden her zaman genellik lsne bavurmaz? . . 202 rnein bazen yarar kavramna bavurur 202 Toplumsal tipleri kurmak iin kurallar 202 Toplumlar bileik varhklardr. yi bir toplum snflamasna temel olacak en yahn toplum: Horde .203 Toplumlarn snflamasnda neden bileiklik temel olsun? . .203 Toplumsal olaylarn nedeni, baka bir toplumsal olayda aranmaldr, kural 204 Toplumsal olaylarn nedeni, daima stn olaylar arasnda aranmahdr: morfoloji olaylan 204 Bizce morfoloji olaylarnn stnl tartmal bir konudur . 205 Durkheim'n bu kural, sistemiyle elimez mi? 206 Durkheim'a gre, sosyoloji Stuart Mill'in drt ynteminden ancak birini birlikte deime yntemini kullanabilir 206 Bizce Durkheim bu yargsnda biraz acele etmitir. Nitekim sosyolojinin bugnk geliimi Durkheim'm bu fikrini yalanlamaktadr . 206
S O N U

18. yzyn bireyciliine, 19. yzyhn tepkisi: Comte, Marx . .208 1789 devrimiyle bir trl dengesini bulamayan Fransa: Saint-Simon, Comte, Durkheim gelenei 208 Durkheim sosyolojisiyle uyuamadmz noktalar . . 209

17

GR
Gnmz uygar insannn en byk istei, dnyamz da iine alan evrenin srrn renmek, daha dorusu bal olduu kanunlar bulmak, bylece evrene egemen olmaktr. Dikkat edilecek olursa, bu lkde Tanrdan bir para vardr; nk evrenin srrn bulmak, Tanr olmak demektir. Gerekten gnmzn insan, insann Tanrlaacana inanmtr. Bugnn modern insan, dinin uyuukluu, beceriksizlii, psrkl alayan eitimiyle deil de ,evrenin srrn bulmaya alan dinamik bir grle yetimektedir. Evrenin srrn bulmaya alan insan nesine gvenir acaba? Nesiyle ulaacak bu lksne? Kuku yok, kiiliiyle. Akliyle demiyoruz. nk akl kiiliin bir parasdr. Oysa kiilik deyince, insan bilincinin akl, sezgi, duygu vb. gibi btn glerinin toplam anlalr. te insann, evrenin srrn bulmak iin gvendii biricik ara budur. Peki, bu kck kiiliimiz, bu koca, sonsuz evrenin srrna nasl ulaacak? Birindeki snrlla, tekindeki sonsuzlua bakacak olursak, derin bir ktmserlie dmemiz gerekmez mi? Geri kiiliimiz kcktr, sonludur, kusurludur ama, sonsuzluu ve yetkinlii (perfection) duymutur, en ar konular kavramaya da yeteneklidir. lk kez masal (mythologie) dnnden syrlarak, eletirmeli bir dnle, felsefe dnyle, evrenin srrn anlamaya alanlar, bilindii gibi, Grek filozoflardr. Thales ile balayan ve evrenin arkhe'sini, yani ilk ilke'sini, srrn aramaya alan bu doa filozoflar denen dnrler, ilkin bu ii kolayca baarabileceklerini sanmlard. Ama bu yolda iki yzyla yakn bir zaman alan doa filozoflar, evrenin pek yle kolay kolay kavranamayacan ortaya koydu. O zaman yle bir are hatra geldi: Evreni, ilerde yeniden bir bireimini (synthese) yapmak zere, geici bir zaman iin paralamak. yle yapld, evren paraland, her bir paras belirli bir bilimin konusu oldu. Ama evrenin paralanmas geliigzel deil, sistemli olarak yapld. Evren, zmlenecek (analyse) olursa, belirli niteliklerle birbirlerinden kesinlikle ayrlan drt varlk grrz. Onlar da srasyle madde, hayat, bireysel bilin, toplumsal bilintir. Gerekten evrendeki btn varlklar, bu drt eye indirgenebilir. Madde; ta, toprak gibi bolukta yer kaplayan l bir varLktr. Hayat gene madde zerine kurulmutur, ama yle bir maddedir ki, beslenir, rer; bitkiler, hayvanlar, insanlar gibi. rnein, bunlardan bitkilerin, tpk 19

DURKHEM

SOSYOLOJS

ta toprak gibi bolukta yer kaplayan bir maddesi; beslendikleri, redikleri iin birer de can vardr. Hayvanlarn da ilkin birer bedeni, maddesi, beslendikleri, redikleri iin birer can, stelik zevk, ac, heyecan duyduklar iin de birer bireysel bilinci vardr. Hayvanlarn en gelimii saylan insana gelince; onun da bir bedeni, bir can, bir bireysel bilinci, bir de toplumun kendisine katt bir toplumsal bilinci vardr ki, ite bu hayvanda yoktur. Grlyor ki, insan evrendeki btn varlklar benliinde toplamtr. Bundan tr, evrenin kk bir rnei saylan insan tam anlamyle kavramak, btn evreni kavramak demektir. imdi evrenin blnmesinden meydana gelen bu drt varlktan her birinin hangi bilimlerin konulan olduklarn aratralm. Madde ile fizik-kimya, hayatla biyoloji, bireysel bilinle psikoloji, toplumsal bilinle de sosyoloji urar. yleyse doann paralanmas sonucu meydana gelen drt eyle be ana bilim urayor demektir: fizik, kimya, biyoloji, psikoloji, sosyoloji. Yukarda belirttiimiz gibi bu be ana bilim de, incelemelerini derinletirince yeniden paralanmak zorunda kaldlar. Bylece her bir ana bilimin birok dallar belirdi. rnein hayatla uraan biyolojinin fizyoloji, anatomi vb. gibi birok dallar meydana kt. Bunun gibi her ana bilim paralanarak yzlerce bilim dah dodu. Yalnz matematiin doa bilimleri arasnda yer almamas dikkati eker. Y u karda sz konusu ettiimiz be ana bilimden her birinin, evren iinde bir konusu vardr. Matematiin konusu olan niceliin (quantite) ise, gereklikte somut bir varl yoktur. D evrende somut olarak nicelik diye bir ey gsteremeyiz. Nicelik, insan kafasnn yaratt tmyle soyut bir eydir. rnein d evrende 1 ya da 5 diye bir ey yoktur. Bunlar tmyle zihnimizin rnleridir. j'leyse matematik, nce saydmz bilimlerden tmyle farkldr. Yukarda saydmz be ana bilim, evrenin bir parasn kendilerine konu edindikleri halde; matematik, zihinsel ve soyut bir eyi kendine konu edinmitir. Denebilir ki, dier bilimler de, kanunlara ykseldikleri zaman tmyle nicel ve soyuttur, ama unutmamak gerekir ki, bunlar somut ve tikel (particulier) olaylardan ie balamlardr. Baka bir deyimle be ana doa bilimi somuttan balayp, soyuta ktklar halde; matematik soyutta balyor, soyutta bitiyor. Bylece evrenin paralanmas sonucu meydana gelen be ana bilime bir de konusu soyut olan matematii katarsak, alt ana bilim meydana gelmi olur. Grlyor ki, bu alt ana bilimden yalnz matematiin konusu soyuttur, geriye kalan be bilimden her biri evrenin birer paras ile uratklar iin konular tmyle somuttur. Matematikle dier doa bilimleri arasndaki bu konu fark, bu iki tip bilim arasnda bir de yntem fark dourmutur. Nitekim, bu alt ana bilimden yalnz matematiin yntemi tmdengelimli (deductive) dir, tekilerininki tmevarmh (inductive) dr.

20

GRS

imdi bu tmevanml bilimlerin, evren olaylarmm hangi ynlerini incelediklerini aratralm. Matematikten gayri geriye kalan, bu be ana bilim, inceledikleri olaylarn zelliklerini bir yana atarak bunlar arasnda hi deimeyen ilikileri aratrr. Buna da kanun deriz. Bir iki rnekle bu fikri aklamaya alalm. Herhangi bir bilimin inceledii gereklii bir orkestraya benzetecek olursak, bilim her an deimekte olan ve orkestrann asl ruhunu meydana getiren sesleri, gzellikleri, uyumu nin biteviye tekrarlanan (ahenk) ksas musikinin somut btnln bir tarafa brakarak hep tekrarlanmakta olan dzeni, ritmi arar; bu da orkestra efiritim hareketlerinden baka bir ey deildir. imdi, orkestrann ortaya koyduu canl btnl, seslerin uyumunun dourduu gzellikleri bir yana atarak sadece ritminin ne olduunu anlamaya alan bir adam tasarlayn; ite hayatn ve olaylann somut canll karsnda bilginin taknd durum, tpk buna benzer. Baka bir rnek alalm. rnein gzel bir iir tasarlayn, bu iirin her msranda tekrarlanan ey vezin deil midir? Ama her msrada tekrarlanan bu veznin iine ne anlamlar, ne gzellikler girer, ite bu iiri, gereklie (realite) benzetecek olursak, bilgin bu iirin btnn, anlam ve gzelliklerini bir tarafa brakarak sadece veznini bulmaya alan bir adam durumundadr. Bu rnekler gsteriyor ki: bilim, olaylarn zelliklerini bir yana brakarak, olaylar, arasnda hi deimeyen ilikileri yani kanunlar bulmaya alr. yleyse bilim olgular bireyletirerek (individualise) deil, genelletirerek (generalise) inceler. Bundan tr bilim bize olaylar yneten kalplan (formes) verirken, olaylarn kendilerini savsaklar. Ama biz insan olarak sadece bu olgular arasndaki ilikilerle (kalplarla) yetinemeyiz, bu kalplarn iini dolduran olgular da btn zellikleriyle kavramak, yaamak isteriz. Zaten iimizden gelen bu istei giderecek baka bir bilim tr kendiliinden domutur. Olaylar arasndaki zorunlu ilikiyi, yani kanunlar bulmaya alan, yukarda saydmz bilimler yannda bir de olaylarn zellikleriyle uraan bir bilim tr vardr. Bu anlamda maddenin yannda maddenin kanunlarn bulmaya alan fizik-kimya bilimleri bir zel nMden-biUm (mineralogie)

zellikleriyle uraan

vardr. Gene hayatn kanunlarn bulmaya alan biyoloji yannda, canl varlklarn zelliklerini kendine konu edinen botanik, zooloji gibi zel bilimler vardr. Bunlar gibi toplumun kanunlarn bulmaya alan sosyolojinin yannda toplumlarn zellikleriyle uraan bir de tarih zel bilimi vardr. Grlyor ki evren olaylar zerindeki merakmz tam anlamyle doyurmak iin hem olaylar genelletirerek kanunlarn bulmaya alan ana bilimler, hem de olaylarn genelliklerini bir yana brakarak zellikleriyle uraan zel bilimler gereklidir. Bundan tr evrenin elerini meydana getiren varlklar zincirinde en son evrede bulunan toplumsal gereklik hakkndaki merakmzn tam anlamyle 21

DURKHEM

SOSYOLOJS

doyurulmas

iin, hem

toplumsal

gerekliin genelliklerini, yani

kanunlarn

bulmaya alan sosyoloji, hem de zelliklerini inceleyen tarih gereklidir. Evrenin eleri zerindeki bilimsel incelemeler, madde alannda olduka ilerlemitir, ama gene de hl maddeyi tam anlam ile anlatmaktan uzaktr. Hayatla uraan biyoloji de daha ok yenidir, hele pisikoloji ile sosyoloji henz emekleme dnemindedir. Ksaca bu bilimlerin hi biri bugnk durumlaryle, bu konular hakknda iimizdeki derin merak doyuracak halde deildirler. Bu merakmz tam anlamyle doyurmak iin bilimlerin vardklar sonulara dayanarak, her biri hakknda birtakm ihtimaller, varsaymlar ileri srmekten kendimizi alamayz; bu da felsefeden baka bir ey deildir. yleyse bugn evren olaylan zerindeki merakmz iyice doyurabilmek

iin eit bilgi gerekli grlyor: Ana bilimler, zel bilimler, felsefe. Evreni meydana getiren varlklar zincirinde, maddeden hayata; hayattan bireysel bilince, bireysel bilinten topluma kldka, gerekliin gittike daha bulamk, daha karmak bir biim ald grlr. Varlklar zincirinde en son evreyi tutan toplumsal gereklik zerindeki merakmz da tam anlamyle doyurmak istersek, toplumsal gereklii sadece genelletirerek inceleyen ve henz emekleme dneminde bulunan sosyoloji bilimiyle, zelletirerek inceleyen tarih zel bilimi yetmez. Tarihin kontrolundan gemi olumlu belgelere (vesika) ve sosyolojinin felsefesi zorunludur. Toplumsal vard sonulara dayanarak, bir de toplumsal gereklik hakknda birtakm ihtimaller ve varsaymlar ileri sren bir toplum hayat sadece bilimsel yntemle incelemek isteyen birok sosyologun, btn iyi niyetlerine ramen, sonunda bir topluu felsefesine varmalar byle bir zorunluun rndr. Bilimler arasnda sosyolojinin yerini, bugnk durumunu belirttikten sonra Durkheim'i hazrlayan ve yetitiren 19. yzyln sosyoloji akmlarna da ksaca yle bir gz atalm. Yapacamz bu ksa aklama Durkheim sosyolojisini daha yakndan kavramamza yardmc olacaktr.

Toplumsal gereklik (realite) en eski alardan beri birok dnrleri ilgilendirmitir. Ama bu gereklii bilim gzyle incelemek dncesi ancak Rnesanstan sonra balayabilmitir. O zamandan beri de gittike gelien bu gr, 19 .yzyln sonlarnda, Durkheim, Le Play gibi sosyologlarn yardmyle, tam anlamyle gerekleebilmitir. Durkheim geri sosyolojinin balca kurucularndan biridir, ama unutmalkin

mak gerekir ki hi bir bilim yle birdenbire domu deildir. Gerekten herhangi bir bilimin domas, gereklemesi uzun bir evrimin sonucudur.

22

GR

O bilimin habercileri, hazrlayclar, en sonunda da kurucular gelir. Herhangi bir bilimin kurucular, kendinden nce gelen yzlerce insann bu yoldaki ahmalanna borludur. Durkheim, sosyolojinin kurucularndan biridir derken, yzyllardan beri kurulmasna ahlan sosyoloji yapsnn tamamlanmas ona dmtr demek istiyoruz. Kuku yok, bu ksa Girij'de yardmc olanlarn bir tarihini sosyolojinin kurulmasna olan yapacak deiliz. Ama kitabmza konu

Durkheim'in yetitii alardaki 1 9 . yzyl sosyoloji akmlarnn balcalarna yle bir gz atmamz gerekir. Durkheim, Revue Bleue pay belirlemek, mtr Durkheim'in bu szleri doruya olduka yakndr. Onun iin sadece 19. yzyl Fransa'snn sosyoloji akmlarn gzden geirmekle, sosyolojinin kurulmasna yardmc olan balca akmlara dokunmu oluruz. 19. yzyl Fransa'sndaki akmlar drt bekte toplamak olanakldr^. Bunlardan birincisi Saint-Simon ( 1 7 6 0 - 1 8 2 5 ) ile Auguste Comte'un (1798-1857) izledii yoldur ki, Durkheim zellikle bu yolu srdrr ve gelitirir. kincisi Le Play'nin ( 1 8 0 6 - 1 8 9 2 ) kurduu, D e Tourville ( 1 8 4 2 - 1 9 0 3 ) , Demolins ( 1 8 5 7 1902), Paul Bureau ( 1 8 6 5 - 1 9 2 3 ) , Paul Descamps'n ( 1 8 7 2 - 1 9 4 6 ) ve daha biroklarnn gelitirdikleri Science Sociale okuludur. ncs Gabriel Tarde (1843-1904) n pisikolojik grdr ki, bu akm Fransa'da pek tumnamamtr .Ama zellikle Amerika'da, Almanya'da birok yandalar vardr. Amerika'da J. M. Baldwin, Giddings, J . Dewey vb. Almanya'da da bu gr zellikle L. von Wiese savunmutur. (1844-1922) Drdncs de Spencer'in ortaya att, Espinas'm rgenlikilik (organiscisme) akyankgelitirerek Fransa'ya getirdii bu bilimin adl dergide 19. yzyl Fransz sosyolojisini sz nk 19-

konusu ederken yle der; 19. yzyl sosyolojisinin ilerlemesinde Franstiya den byk bvr ksmnn tarihini yapmaktr. yzylda bu bilim bizde domu, ve tam anlamyle bir Fransz bilimi olarak kal-

mdr. Rene Worms ( 1 8 6 9 - 1 9 2 6 ) un izledii bu akm, bugn Fransa'da pek az kimseleri etrafnda toplayabiliyor. imdi bu drt akma (yurdumuzdaki larn da gz nnde tutarak) ksaca bir gz atalm. Sosyoloji biliminin kurulabilmesi iin her eyden nce toplumsal gerekliin bir gerekircilie (determinisme) bal olduu dncesinin zihinlerde yer etmesi gerekirdi. te bu dn ilkin 18. yzyl dnrleri ortaya atmtr. zellikle. Montesquieu ( 1 6 8 9 - 1 7 5 5 ) ve Condorcet ( 1 7 4 3 - 1 7 9 4 ) toplumsal olaylarn

(1) (2)

Revue Bleue, yl 1 9 0 0 , sayfa 6 0 9 . Georges Davy: Sociologue d'Hier et d'Aujourd'hui, sayfa, 2 .

23

DURKHEIM

SOSYOLOJS

bir dzene bal olduunu savlamlar (iddia etmiler) ama ne bu dzeni, ne de bu dzeni bulmak iin gereken yntemi belirtebilmilerdir. Daha sonralar, eski deerlerin ykldn, yenilerinin de doamadn gren Saint-Simon'da, bu derde ancak bilim yoluyle are bulunabilecei kans uyanr; ama kendisine gre eldeki bilimlerin hi biri toplumsal gereklii kavramaya elverili deildir, onun iin toplumsal gereklii kendine konu edinecek yeni bir bilimin kurulmas gereklidir. Saint-Simon kurulmas gereken bu bilime Sosyal Fizyoloji adn verir. Bu bilimin amac, gerekircilie bal olan toplumsal olaylan yneten kanunu, kendi deyimiyle sylersek ilerleme (terakki) kanununu bulmaktr. B u kanunu bulmak iin izleyecei yntem de, dier doa bilimle(induction) yntemidir. Yalnz Saint-Simon toplumbu olaylar gzleyerek kanunlarn rininkiler gibi tmevarm

sal olaylarn gerekircilie bal olduunu,

bulacak yeni bir bilimin kurulmas gerektiini sylemesine, hatt kurulacak bu yeni bilimin adn bile ileri srmesine ramen, bu yolda hi bir aba gstermi deildir. Saint-Simon'un ortaya att bu geni plan rencisi Auguste Comte, Hal Kanunu ile gerekletirmeye almtr. Yalnz Auguste Comte, insanl bal olduu kanunu hal kanunu ile gsdz bir hat zerinde gelien som bir btn olarak ele alr, bylece insanlk denen dsel (hayal) toplumun termeye alr. Oysa insanhk akln uydurduu soyut (abstrait) bir kavramdr.

Gereklikte insanlk diye rgtlenmi bir kurulu yoktur. Belki birbirinden farkl birok toplum trleri vardr. Grlyor ki Comte gerek olarak varolan toplumlar gzleyerek bu toplumlarn bal olduklar kanunlar arayacak yerde, btnyle soyut bir kavramn zmlenmesiyle (analyse) uranmtr. Augusta Comte geri sosyoloji terimini ileri srmtr ama ortaya koyduu bir toplumbilimden ok, bir toplum felsefesidir. 19. yzyln ilk yarsn kaplayan, yukarda sz konusu ettiimiz drt akmn ilki olan Saint-Simon ve Auguste Comte sosyolojisi, 30 yllk bir aradan sonra Durkheim ile yeniden canlanarak en kesin biimini alacaktr. Geriye kalan akm ise, 19. yzyhn son yansnda gelimitir. Bunlarn da her biri ya Durkheim sosyolojisini etkilemi, ya da Durkheim'in tepkisiyle karlamtr. Bundan tr Durkheim'in tam yetime dnemine den, yukarda saydmz bu akmlar (Le Play, Tarde, Espinas) ksaca gzden geirmek I>urkheim sosyolojisini kavramak bakmndan yararh olacaktr. Science Sociale adn tayan akmn kurucusu olan Le Play' 1855'de yaileri ile 1864'te yaynlad Fransa'da Sosyal Reform adl ynlad Avrupa
(3)

Bu konu hakknda daha fazla bilgi edinmek isteyenler u yazlara bakabilirler: N . S. Tarihi, sayfa 3 1 6 - 3 2 5 , Remzi Kitabevi, ikinci bask 1 9 6 8 , stanbul. Paul Remzi Kitabevi, 2. bask, 1 9 6 5 , istanbul. . Ksemihal: Deneysel Sosyoloji,

Ksemihal: Sosyoloji Descamps-N.

24

GRS

yaptlarnda devrimlerin dourduu dzensizlie, ancak gzlem yoluyle yaplacak monografik aratrmalarn son verebileceine inanmaktadr. Le Play okulu, Auguste Comte'un tam tersine olarak, her toplumu birbirinden ok farkl birlikler saydndan monografilere son derece nem verir. Le Play ancak eitli toplumlar zerinde yeteri kadar monografi aratrmalar yapldktan sonra, toplumlar yneten genel kanunlar bulmann olanakh olabileceini savlar (iddia). Grlyor ki Comte sosyolojisi toplumsal olaylarn genelliklerine nem verdii halde Science Sociale'zileT daha ok olaylarn zelliklerine nem vermektedirler. Comte, toplumsal olaylar genelletirerek incelerken nasl somut ve gerek toplumlar dikkate almyorsa, Science Sociale okulu da, zel olgularn kalabal arasnda genellikleri dikkatten uzak tutmaktadr. B u ynden Comte ve Le Play sosyolojileri tmyle birbirine kart iki kutup meydana getirirler. Kitabmzn konusu olan Durkheim Sociale'ciler sosyolojisi incelenince grlecektir ki, Durkheim, ne her birini, kendilerine zg birer varlk sayar. Comte gibi btn toplumlar insanlk denen bir tek tipe indirger, ne de Science gibi, toplumlarn Belki toplumsal trler gryle tam bu iki kart akm arasnda yer alr. Le Play okulu, daha yzylmzn banda lm itima adiyle yurdumuzda tannmtr. Bata Prens Sabahattin olmak zere ^, Mehmet Ali evki (Sevndk) ^ ve daha bakalar bu akm yurdumuza yaymlardr. Gabriel Tarde'n psikolojik gr ise, toplumsal olaylar taklit gibi bir

psikoloji olayyle anlatmaya alr. Kendisine gre, birey yaratr. Bireylerin ileri srd bu yenilik taklitle gittike yaylarak, sonunda tm toplumun hatt uygarln mal olur. Grlyor ki: Tarde, toplumu bireye indirgemektedir. Kendisine gre: birey kaldrlacak olursa, ortada toplumsal denebilecek hi bir ey kalmaz. Bu gr Durkheim'in sosyoloji grne tmyle aykrdr. Durkheim yaptlarnda gstermeye almtr ki: birey, toplumu deil, tersine toplum bireyi anlatr. Yaratclk da bireyden deil, toplumdan olan toplumun bir taklitisi, snk bir kopyasdr. Tarde'n psikolojik gr, yurdumuzda Ahmet uayp ve Ahmet Sat'nn yazlar. Ziya Gkalp'n da eletirileriyle tannmtr. Profesr Sekip Tun da Muasr Fransz Ruhiyat ( 1 9 4 0 ) adl evirisinde Tarde'a bir blm ayrmtr. gelir. Birey, yaratc

19. yzyln son yarsndaki sosyoloji akmlarndan biri de Spencer'in ortaya att, Espinas'n gelitirdii rgenlikilik (Organiscisme) grdr. Bu gre gre, birey olsun, hayvan topluluu olsun, insan topluluu olsun, hepsi ayn

(4) (5)

Prens Sabahattin: Trkiye

Naid

Kurtardahilir?

Elif Yaynevi, Sosyologlar Dizisi, yAklanmas Elif yaynlar, Sos-

neten N . S. Ksemihal, 1 9 6 5 , istanbul. Ayrca 1., 2. ve 3 . izah (eski harf). Mehmet Ali evki: Osmanl Tarihinin Sosyal Bilimle yologlar Dizisi, Yneten: N . . Ksemihal, 1 9 6 8 , istanbul.

25

DURKHEIM

SOSYOLOJS

trden birer toplumdur. rnein birey milyonlarca hcrenin birlemesinden meydana geldiine gre, bir toplum saylr. B u bakmdan Espinas'a gre sosyolojinin amac, en ilkel rgenliklerden (organizma) en gelimi insan topluluklarna kadar, topluluklarn aldklar eitli biimleri belirtmektir. Ama Espinas, son zamanlarnda, toplum kavramnn bu kadar geni tutulmasnn doru olmayacan kendisi de kabul eder. Espinas'n Durkheim zerine etkisi byktr. Gerekten Espinas'n ortaya att Kollektij yolojisinin temeli olacaktr. Durkheim^ 19. yzyhn son yarsnda bu eidi akmlar arasnda yetinasl Bilin fikri, sonradan Durkheim sos-

mitir. Kendisi zellikle Saint-Simon, Auguste Comte geleneini gelitirirken, dier okulun etkisinden de kendini kurtarm deildir. Her birinden yararlandn yukardaki ksa aklamalarmzdan bile anlamak olanakldr. Durkheim'in yetitii dneme yle ksaca bir gz attktan sonra, artk, kitabmzn konusuna, Durkheim'e geebiliriz. Durkheim', sosyolojinin bahca kurucularndan biri olduuna gre, bize her eyden nce sosyolojinin konu ve yntemini aka belirtmesi gerekirdi. te Durkheim Sosyoloji Ynteminin Kurallar adl yaptnda bize sosyolojinin konu ve yntemini ak ve sistemli bir biimde anlatmaktadr. Bundan tr kitabmzn ilk blmn bu yapta ayrdk. kinci blmde Durkheim'in ahlk sosyolojisini ele alarak Sosyal { Blm ve intihar adl yaptlarn gzden geirdik. Yalnz Durkheim Sosyal // Blm adl yaptnda son derece akc ve kac olan toplumsal dayanma olgusunu incelemek iin, bunun nesnel gzleme elverili bir ynn, yani hukuku ele almtr. Bundan tr ahlk sosyolojisi blmnde ister istemez hukuk da sz konusu edilecektir. Hatt bu yaptn i blmnn, zellikle ekonomi alanna getirdii yenilikleri dikkate almas bakmndan ekonomiyle de ilikisi vardr denebilir. Ksaca Sosyal t Blm adl yapt: konu bakmndan ekonomiyi, izledii yntem bakmndan hukuku, amac bakmndan da ahlk ilgilendirir. Durkheim intihar adl yaptnda da statistik yntemine dayanr.

(6) Durkheim sosyolojisini yurdumuzda Ziya Gkalp tantmtr. Yurdumuza olan etkisini de bir baka yaptmzda ele alacaz. (7) Emile Durkheim, 1 5 nisan 1 8 5 8 ' d e Epinal'de domu ve 15 kasm 1 9 1 7 ' d e lmtr. lk renimini Epinal kolejinde, lise renimini Louis le Gratd'da yaptktan sonra I 8 7 9 ' d a Ecole Normale Superieur'e girmi, 1 8 8 2 ' d e agreje olmu, sonra da birok liselerde retmenlik etmitir. 1 8 8 5 - 1 8 8 6 ' d a bit yl kadar izin alyor. B u izninin yarsn Paris'de yarsn da Almanya'da geiriyor. Seyahatten dnnce eitli dergilerde birok yazlar kyor. Biraz sonra Bordeaux Edebiyat Fakltesine geerek uzun yllar orada pedagoji okutuyor. Nihayet 1 9 0 2 ylnda Patis Edebiyat Fakltesinde Buisson'un eitim krssn tutuyor, burada lmne kadar sosyoloji ve pedagoji okutuyor.

26

GRtS

nc blmde Durkheim'n din sosyolojisini zmlerken Din ilkel Biimleri adl yaptn temel olarak ele aldk.

Hayatmm

Drdnc blmde Sosyoloji grcnn, bilgi teorisine getirdii yenilii sz konusu ettik. Sonuta da Durkheim sosyolojisinin bir eletirisini yapmaya altk, ilk drt blmde Durkheim sosyolojisini olduu gibi, sadklkla belirttik, gerekli grdmz yerleri de notlar ile aydnlatmak istedik. Durkheim'n aile sosyolojisiyle ilgili dnceleri bir iki makaleyle", baslm yaptlarnn baz noktalarna serpilmi bir halde olduundan aile sosyolojisine ayr bir blm ayrmadk. Yalnz bu kitabmzn blmlerinde bu konuyla ilgili teye beriye serpilmi bilgi bulmak olanakldr. Durkheim geri Bordeaux'da 1895-1896 yllarnda, Paris'de bir kez 1905-1906, bir kez de 1909-1910 yllarnda aile so^olojisi zerine dersler vermitir; bu kitabmzda Durkheim'in durduk. Durkheim'in lmnden sonra 1922 ylnda baslan Eitim ve adl yapt iin, Paul Fauconnet'nin yazd Giri'e Durkheim, Toplumbilim sadece hayattayken ama Durkheim lrken bu derslerin baslmamasn vasiyet ettii iin, Marcel Mauss basmamtr'. Zaten bastrd kitaplar zerinde

u satrlara rastlyoruz:

lnceye kadar derslerinin bazen te birini, ounlukla da te iki-

sini eitime ayrmtr'^". Baslm yaptlarnn da hi olmazsa drtte biri pedagojiyle ilgilidir. Geri Durkheim'in pedagojisi, sosyolojisiyle sk iliki halindedir ama ilkin ayr bir uzmanlk, sonra da ayr bir inceleme konusu olacak kadar geni olduundan Durkheim pedagojisini kitabmza almadk.

(8) Durkheim: Introduction i la sociologie de la Famille, Annales de la laculte de Bordeaux, 1 8 9 9 . La Prohibition de l'inceste et ses origines, A o n e e Sociologique, cilt I, 1 8 9 6 - 1 8 9 7 . Organisation maprimoniale dans les Societes Australiennes, Annee Sociologique, cilt V I I I , 1 9 0 3 1904, (9) Annee Sociologique, yeni seri, cilt I , 1 9 2 5 , sayfa 1 3 . Bu derslerin Leon de Sociologie adiyle H . N . Kubal'nn abasyle ilk defa istanbul'da 1 9 5 0 ylnda Franszca olarak basldn hatrlatalm. (Hseyin Nail Kubal'nn bir nsz vardr.) (10) Durkheim: Education et Sociologie, Introduction I.

27

DURKHEM'N YAPITLARI
1. Toplumsal tjblm zerine ( D e la Division du Travail Social, 1 8 9 3 ) . Bu yapt DarlfEsasiye muallimi Mithat tarafndan tima Taksimi Amal

nun Hukuk Medresesi Hukuku 2. Sosyoloji Ynetiminin Kurallar

ad altnda dilimize evrilmi, 1 9 2 4 ylnda da yaymlanmtr (eski harflerle). (Les Regles de la Methode Sociologique, 1 8 9 5 ) . Selmin Sibet tarafndan dilimize 3. ntihar 4. evrilmitir. Kitap halinde kmtr.

(Le Suicide, 1 8 9 7 ) . Felsefe ve timaiyat mecmuasnda bir zeti vardr, say 1, 2 , 3 ,

5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

1927. Din Hayatnn ilkel Biimleri (Les Formes Elementaires de la vie Religieuse, 1 9 1 2 ) . Hseyin Cahit tarafndan evrilmitir ve iki cilt olarak kitap halinde kmtr. Birinci cildi 1 9 2 3 ' t e , ikinci cildi 1 9 2 4 ' t e baslmtr (eski harflerle). De la Methode dans les Sciences Sociales, 1 9 1 0 (Kolektif bir yapttr). Eitim ve Sosyoloji ( 1 9 2 2 ' d e Paul Fauconnet tarafndan brahim Memduh Seydol, 1 9 5 0 . Eelseie ve Sosyoloji (1924). Hseyin bastrlmtr). Trkeye evirisi:

Ahlk Eitimi (Education Morale, 1 9 2 5 ; Paul Fauconnet tarafndan bastrlmtr). Cahit tarafndan Trkeye evrilmi, 1 9 2 7 ylnda baslmtr (eski harflerle). Sosyalizm L'Evolution ( 1 9 2 8 ' d e M . Mauss tarafndan bastrlmtr). Pedagogiiue en France (2 cilt) 1 9 3 8 .

Leons de Sociologie ( 1 9 5 0 ylnda ilk defa istanbul'da Franszca olarak baslmtr. yin Nail Kubal 'niD bir nsz vardr).

Hse-

Durkheim 1896'dan itibaren L'Annee lardaki yazlar aada srayla

1. cilt ( 1 8 9 6 - 1 8 9 7 ) La prohibition 2. cilt ( 1 8 9 7 - 1 8 9 8 ) De la Definition 4 . cilt ( 1 8 9 9 - 1 9 0 0 ) Deux

Sociologique

adnda bir yllk kar-

maya balam, bu yllk da 1913'e kadar devam etmitir. Durkheim'in bu yUkgsterilmitir:

de l'inceste et ses Origines. Religieux ( 3 0 sayfa). Formes Primitives de Classification. Con7 0 sayfa (Necmettin Sadak tata( 2 8 sayfa).

fndan dilimize evrilmitir. timaiyat Mecmuasndadr). des Phenomenes Penale 3 . cilt ( 1 8 9 8 - 1 8 9 9 ) D u r k h e i m ' i n etd yoktur, kitap zmlemeleri vardr, Lois de l'Evolution 5 . cilt ( 1 9 0 0 - 1 9 0 1 ) Sur le Totemisme ( 3 9 sayfa).

I 6 . cilt ( 1 9 0 1 - 1 9 0 2 ) Durkheim ve Mauss, De Quelques tribution l'etude des representations coUectives. 7. cilt ( 1 9 0 2 - 1 9 0 3 ) zmlemeleri var. 8 . cilt ( 1 9 0 3 - 1 9 0 4 ) Sur l'Organisation 9 . cilt ( 1 9 0 4 - 1 9 0 5 ) zmlemeleri var. 1 0 . cilt ( 1 9 0 5 - 1 9 0 6 ) zmlemeleri var. 1 1 . cilt ( 1 9 0 6 - 1 9 0 9 ) Matrimoniale

des Societes

Australiennes

( 3 0 sayfa).

Bu sre iinde kan kitaplarn zmlemelerine

ayrlmtr. ayrlmtr.

12. cilt ( 1 9 0 9 - 1 9 1 3 ) Bu sre iinde kan kitaplarn zmlemelerine

Bunlardan baka

Durkheim'in eidi dergilerde yazlm, birok makaleleri

vardr. Elimize geen balca yazlarn aaya sralyoruz: 28

GUUS Annales Revue Suicide de la Faculce des L e t t r e s de B o r d e a a x ( 1 8 8 9 ) : de la f amille. en Allemagne, 1 8 8 7 , cilt II, sayfa 3 3 - 5 8 , 1 1 3 - 1 4 2 , 275-284.

IntToduction La Science

a la Sociologie Positive

Philosophique: de la Morale du Socialisme, Philosophique Sociale, et Natalite, 1 8 8 8 , cilt I I , sayfa 4 4 6 - 4 6 3 . 1 8 9 3 , cilt II, sayfa 5 0 6 - 5 1 2 . et l'Agregation Humaine de Philosophie, d'Apres 1 8 9 5 , cilt I, sayfa 121-147.

Sur la Definition L'Enseignement Crime Origine et Sante

1 8 9 5 , cilt I, sayfa 5 1 8 - 5 2 3 . TVeslermarck, 1 8 9 5 , cilt II, sayfa 6 0 6 - 6 2 3 . et Science Sociales, 1 9 0 3 , cilt 1, sayfa 4 6 5 - 4 9 7 .

du Mariage

dans l'Espece

Durkheim ve Fauconnet, Sociologie

R e v u e de M e t a p h y s i q u e et de M o r a l e : Representation Importance L'Origine Sociologie Individuelle el Signification Sociale Religieuse et Representation (1903). des Religions Primitives (1909). (1909). de Connaissance de l'Etude Collective (1898). Lef on de Methodologie Pedagogique

des Categories (1909).

et le Probleme

Bulletin de la Societe F r a n a i s c de La Determination L'inconnu du Fait Morai et l'inconscient en Histoife

Philosophie: (1908).

(1906).

Revue Politique et Litteraire: L'Evolution et le Rle de l'Enseignement

Secondaire

en France

(1906).

Durkheim Deploige, Gehlke, Branlord, Halbwachs, Barnes,

hakknda Le Conflit

yazlan

balca

yapdat: Sociologie. Theory. 1918.

de la Morale Contrihutions

et de la

Durkheims Durkheim, Die Philos,

to Sociological

Sociological Review, 1 9 1 8 . de Durkheim, Revue Philosophique, Durkheim, Tendenzen der Sociologie en France, Jahrbuch fr Sociologie, cilt II, 1 9 2 6 .

La Doctrine

G. L . Duprat, La Psycho-Sociologie logie, cilt 3 0 , cz, I, II. P. Sorokin, G. Sotel, Bougle, Davy, Aimard, R . Aron, La Theorie Les Theories Revue Durkheim Durkheim Generale

Archiv fr Geschichte der Philosophie und Socio(Rusa). la Division du Tratail. L'Annee Sociolo-

de la Religion de Durkheim, des Theories

de Durkheim Recentes sur

Le Devenir Social, cilt I, 1 8 9 5 .

gique, cilt 6. (Paris, 1 9 2 7 ) . i Bergson Doctrines (Bloud et Gay, 1 9 3 9 ) . (P.U.F., 1962). cilt II, C.D.U., 1 9 6 3 . Historique, et la Science Economique Vialatoux, De Durkheim l.es Grandes

de la Sociologie

29

Blm I SOSYOLOJNN KONU VE YNTEM

Bir bilimin kurulabilmesi iin, ilkin o bilimin konu ve ynteminin belirtilmesi gerekir. Daha ak bir deyimle herhangi bir bilim, evrenin (kinat) birbirine karm olaylar arasnda, kendine zg olanlarn, ak, kesin nitelikleriyle dier olaylardan ayrmas gerekir. Bylece o bilimin konusu belirmi olur. Ama i bu kadarla kalmaz. Herhangi bir bilim, kendine zg olaylar belirttikten sonra bu olaylar deneye vurarak aralarndaki zorunlu, deimez ilikileri (yani kanunlar) de bulmak zorundadr. Bylece bir bilimin kendine zg olaylar kesin nitelikleriyle belirtildikten sonra kanunlara ulamas iin izleyecei yollarn hepsine birden, o bilimin yntemi denir. yleyse Durkheim, sosyolojinin kurucularndan biri olarak, ilkin bize bu bilimin konu ve yntemini ak ve seik olarak gstermelidir. Hemen belirtelim: Durkheim bunu baarmtr. Kendinden nce gelen hi bir sosyolog toplumsal olaylarn niteliklerini, sosyolojinin yntemini onun kadar ak seik olarak belirtememitir. Durkheim sosyolojisinin konu ve yntemini 1895 ynda yaymlad Sosyoloji Ynteminin basksnda Kurallar^ adl yaptnda ortaya atmtr^. Kk boyda 180 kinci basksnda Durkheim yapt sayfalk bir yapt, ksa bir giriten sonra, alt blme ayrlmtr. Yaptn birinci drt sayfaLk bir nsz vardr. hakknda yaplan eletirilere ikinci bir nsz'\e cevap vermektedir.

(1)

Emile Durkheim, Les Regles

de la Methode

Sociologique,

ilk bask 1 8 9 5 , Felix Alcan, bu 8. Yeni Adam dergi-

Paris. Elimizdeki 1 9 2 7 ' d e basknndr.

yaynlanan 8 . baskdr. Dipnotlarda verilen sayfa numaralan

( B u yapt Selmin Evrim tarafndan Trkeye evrilmitir. lkin

sinde tefrika edilmi say 2 2 5 - 3 1 5 ) , sonra da kitap halinde kmtr. Nurettin gazi Ksemihal'in: Mantk adl kitabnn son blmnde bu yaptn bir zeti vardr. Mill Eitim Bakanl yaynlar ilk bask 1 9 4 5 , ikinci bask 1 9 4 7 . (2) Geri Durkheim 1 8 9 3 ylnda yaynlad Sosyal ti Blm adl yaptnda yntem soruDarma dokunmu, hatt bu kurallar kitabn konusu olan ekonomi sorunlarna uygulamtr ama yaptn amac sosyolojinin yntemini belirtmek olmad iin, yntem sorunu sistemli bir biimde ele alnm deildir.

30

SOSYOLOJNN KONU V E YNTEM

Dukheim bu nl yaptnn giriminde, sosyologlarn yntem sorunuyle pek az uratklarn syler. rnein Spencer'in Sosyal Bilpme Giri'- adl yaptmn bal, insanda yntem sorununu ele alacakm gibi bir fikir uyandrd halde, yaptnda byle bir eye rastlanmaz. Stuart Mill^ bu sorunu ele almtr ama, Comte'un sylediklerini tekrarlamtr. Yntem konusuyle uraan, ortaya gerekten nemli yenilikler getiren yalnz Auguste Comte'tur'. Durkheim bylece kendinden nce (Comte dnda) hemen hemen hi kimsenin, sosyolojinin yntemiyle uramadn, fikirlerini aklar. Durkheim bu yaptnda sosyolojinin yntemini alt balk altnda inceler: I. 11. III. IV. V. VI. Toplumsal olay nedir? Toplumsal olaylarn gzlemiyle ilgili kurallar. Normal ve patolojiin ayrlmasyle ilgili kurallar. Toplumsal tiplerin kurulmasyle ilgili kurallar. Toplumsal olaylarn aklanmasyle ilgili kurallar. Tant (ispat, preuve) larla ilgili kurallar. uraanlarn da hi bir yenilik getirmediklerini aka syledikten sonra hemen kendi

Sonu: (birka sayfa). imdi bu blmleri birer birer gzden geirelim. I. Toplumsal Olay Nedir.' Sosyolojinin konusu toplumsal olaylardr.

Ama toplumsal olay nedir? Toplumsal olayn ne olduunu

anlamak iin bu

olaylar dier olaylardan ayran nitelikleri belirtmek gerekir. Durkheim'a gre toplumsal olaylar, evrenin (kinat) dier olaylarndan ayran nitelikler ikidir: a) b) Toplumsal olaylar bireysel bilinlerin dndadr. Toplumsal olaylar kendilerini bize zorla kabul ettirirler.

Baknz, Durkheim toplumsal olaylarn bu niteliklerini nasl anlatyor: Kardelik, kocalk ya da yurttalk devini yaparken, zerime aldm ileri yerine getirirken, kendimin ve eylemlerimin dnda, hukuk ve tre (rf) lerde yeri olan birtakm devleri yapm oluyorum. B u devler duygularma uygun dse, gerekliini iimde duysam bile yine de nesneldirler. nk bunlar iimde domamtr, bunlar eitim yoluyle dardan aknmdr. ou zaman zerimize den ykmllk (mkellefiyet) lerimizin ayrntlarn bilmeyiz de, kanuna ya da kanunun yetkili yorumcularna ba vururuz. Bunun gibi inanl (imanh) kii

(1) (2) (3)

H. Spencer: Introduction A U . Comte: Cours

la Science

Sociale,

6 . edition, Paris, 1 8 8 2 .

S. MiU: System e de Logique

5 . edi. Felix Alcan, 1 9 0 4 , I. V I , blm V 1 1 - X I I . Vositive. kinci bask, sayfa 2 9 4 - 3 3 6 .

de Philosophie

31

DURKHEIM

SOSYOLOJS

bal olduu dinin inan (itikat) ve tapnmalarn (ibadet), doar domaz hazr bulmutur. Bu inan ve tapnmalar inanl (mmin) domadan var olduklarna gre, onun dnda bir gereklikleri var demektir. Dncelerimi anlatmak iin yararlandm iaretler sistemi; borlarm demek iin kullandm para sistemi; ticaret ilikilerimde iime yarayan kredi arac; mesleimde izlediim yollar vb. bunlar kullansam da, kuUanmasam da bende bamsz olarak vardrlar. Toplumu meydana getiren yelerin hangisi olursa olsun, yukarda sylenenlerin hepsi, onlarn her birine ayr ayr uygulanabilir. te birtakm davranma, dnme, duyma biimleri ki, bireysel bilinlerin dnda bulunmak gibi, dikkate deer bir nitelik tamaktadr)) \ Toplumsal olaylarn ilk niteliini (dilik) bu satrlar aka ortaya koyduu iin, bunun zerinde daha fazla durmay gereksiz gryorum. Durkheim toplumsal olgularn bask niteliini de yle anlatr: Toplumsal olaylar yalnz bireyin dnda olmakla kalmaz, kendinde bulunan buyurma ve bask gleriyle, birey istese de istemese de kendilerini ona zorla kabul ettirirler. Kuku yok, herhangi bir toplumsal davran gnlme gre olursa, basknn anlam kalmad iin, ya kendini hi duyurmaz, ya da pek az duyurur. Ama yine de bask, toplumsal olaylarn zii (intrinseque) bir nitelii olmaktan geri kalmaz. nk biraz direnmeye kalktm m, toplumsal bask hemen kendini gsterir. rnein hukuk kurallarna aykr bir davrana kalktm m, henz ilenmemise, davranm nlemek iin tepkide bulunur; ilenmi de dzeltilmesi olanakh bir eyse, hemen dzelttirir, eski dzeni salar; dzelttirme aresi kalmamsa o zaman bana cezam ektirir. Bylece bask kendini trl biimlerde gstermi olur. Salt ahlk kurallarna gelince; kamu vicdan, yurttalarn davranlarn kollamak ve zel birtakm cezalara arptrmak yoluyle, kendisini incitecek olanlar yola getirmek gcn tar. Hukuk ve ahlkn dnda olan dier davranlarmzda, geri basknn iddeti azalmtr ama bsbtn yok olmu dzenlerine uymazsam, rnein bal bulunduum memdeildir. Toplumun

leketin ya da meslein giyim kuam biimini hie sayarsam, herkes beni alaya alr, herkes bana kar ekingen davranr; bunlar hafiflemi olsa da, gene insanda cezann verdii etkiyi uyandrr. Bazen bask aral olur, ama etkisi hi de tekilerden aa deildir. rnein yurttalarmla Franszca konumaya, ya da geer akeyi kullanmaya hi de mecbur deilim, ama baka trl davranmam da olanakszdr. nk byle bir ie kalkmamla, o iin suya dmesi bir olur. Y i n e rnein, bir endstrici olarak geen yzyln yntemleriyle, aralaryle almama kimse engel olamaz; ama byle almaya kalktm m da, hemen batarm. Hatta bu kurallarn etkisinden kurtulmay basarsam, aykr bir davran gerekle-

(1)

Durkheim, Lts

Regles

de la Methode

Sociologique,

sayfa 6 ( 8 . bask) Felix

Alcan,

Paris, 1 9 2 7 .

32

S O S Y O L O J N N K O N U VE

YNTEM

tirem de, arpmay gze almadan byle bir iin altndan kalkamam. B u kurallar bozmak olanan kazansak bile, bask gsterdii direnle gine de gcn yeter derecede duyurmu olur. Hi bir yenilik getirici insan yoktur ki, bu trden direnlerle arpmadan amacna ulam olsun'. te birtakm dnme, davranma, duyma biimleri ki, bireysel bilinlerin dnda bulunmak ve kendini bireye zorla kabul ettirmek gibi, birtakm nitelikler tamaktadr. B u olaylar birtakm dnme, duyma biimleri olduklarna gre, rgensel (organik) olaylar zmresine giremez. Bireysel bilinlerin dnda olduklarna gre, psikoloji olaylar zmresine de sokulamaz. te ne psikolojik, ne de fizyolojik olaylar zmresine sokulamayan bu yepyeni trden olaylar zmresine Durkheim toplumsal olay adn verir. ocuklarn yetii biimlerine yle bir gz atmak bile, toplumsal olaylar hakknda elde ettiimiz tanmn ne kadar doru olduunu gsterir. Doduu andan itibaren, ocuu belli saatlarda yemeye, imeye, yatmaya, daha sonra temizlie, uslu durmasna, itaate zorlarz. Zamanla bu bask kendini daha az duyuruyorsa, bunun nedenini ocukta ar ar beliren alkanlkta aramak gerekir. Herhangi bir davran alkanlk haline geldi mi, bask yok olmu deildir ki, yine vardr. Ksaca ocuun zerinden hi eksik olmayan, ocua kendi kalbn, kendi biimini veren, hep toplumsal evrenin basksdr. Anne, baba, retmen de bu toplumsal evrenin basksn temsil eder^. Yalnz bir noktaya zellikle ok dikkat etmek gerekir. B i r dnce ya da duygu btn vicdanlarda bulunduu, ya da btn bireyler ayn hareketi tekrarlad iindir ki, bu olaylar toplumsaldr dersek, yanl bir yargya varm oluruz. Toplumsal olaylar byle anlatmaya yeltenenler, toplumsal olaylarla, bunlarn bireydeki cisimlenmelerini (incarnation) birbirine kartrm olurlar. Bunlara gre bu olaylar toplumun btn yelerinde ortak ya da genel olduklar iin toplumsaldrlar. Oysa Durkheim'a gre sorun btnyle tersinedir. B u olaylar genel olduklar iin toplumsal, kolektif olmuyorlar, tersine kolektif olduklar iin genel oluyorlar. Toplumsal olaylar tikelde (cz) var olduklar iin tmeli (kll) meydana getirmiyorlar. Tersine tmelde var olduklar iin tikelde vardrlar. Btn bu aklamalar gsteriyor ki, toplumsal olaylar evrenin dier olaylarndan ayran iki nitelik vardr. Bunlardan biri dtihk, biri de baskt't. rnein bir hukuk ya da ahlk kural toplumsal bir olaydr. nk bu kurallar bireyin dnda kanunlarda ya da trelerde vardrlar. Birey var olsun, olmasn,

(1) (2)

Durkheim, Les Regles, Durkheim, Les Regles,

sayfa 6 , 7 , 8 . sayfa 1 0 , 1 1 .

33

DURKHEIM

SOSYOLOJS

bunlar kabul etsin etmesin, yine de vardrlar. nk bunlar birey yaratmamtr, doduu zaman hepsini hazr bulmutur. Sonra bu olaylar sadece bireysel bilinlerin dnda bulunmakla- kalmaz, kendini bize zorla kabul ettirirler. nk bu kurallardan herhangi birine aykr davrandm m, hemen bir cezaya arplrm. B u ceza bazen kanunda aka belirlenmitir, bazen de yaygn olarak vicdanlarda yaar'. B u sorunu kapatrken Durkheim'n toplumsal olay hakknda ileri srd tanm, olduu gibi bildirelim: Birey zerinde d bask yapmaya gl olan saptanm ya da saptanmam her davran biimi bir toplumsal olaydr; ya da belirli bir her olay toplumsaldr^. II. T o p l u m s a l Olaylarn G z l e m i y l e l g i l i K u r a l l a r . Yukarda toplumtoplumda genel olan, ama bireysel gzklerden bamsz kendine zg varl bulunan

sal olaylar evrenin dier olaylarndan ayran nitelikleri belirterek, bunlarn bir tanmn yapan Durkheim, bu blmde toplumsal olaylar gzlemek iin gereken kurallar aklamaktadr. Durkheim'a gre, " T o p l u m s a l olaylar birer nnde tutulmas gereken, ilk ve en temelli ilkedir. Herhangi bir bilimin konusu olan olaylar hakknda, hepimizin zihninde nesne (chose) g i b i ele alnmaldrlar"^ kural, toplumsal olaylarn gzleminde, gz

nsel (apriori), halkn kaba bilgisine dayanan birtakm fikirler vardr. Bunlar yaama kaygsyle meydana gelmilerdir, amalar tmyle pratiktir. Byle olmakla beraber bu fikirler, zihnimize egemendirler. Adeta nesneyle bizim aramzda, nesnenin zn rten bir perde grevini grrler. Bilimler tarihi incelenirse, kimya bilimi kurulmadan nce pratik zorunluluklarla meydana gelmi bir alkimi (simya) nin, astronomiden nce bir astrolojinin var olduu grlr. Bilimden nceki dnemde olgulann yerini tutan^ bu nsel ve kaba fikirlere Bacon notiones vulgares, ya da praenoiiones^ adn verir. te nesnelerin bize olduklar gibi grnmelerine engel olan bu nsel fikirlerdir. Bu nsel fikirler, madde ve hayat bilimlerine bile bu kadar egemen olduktan sonra, artk sosyolojiye ne kadar egemen olacaklar tasarlanabilir. nsanlar kukusuz, hukuk, ahlk, aile hakknda fikir edinmek iin sosyolojinin domasn bekleyemezlerdi; yaayabilmek, pratik ilikilerde bulunabilmek iin, iyi kt birtakm fikirler edin-

(1) heim'ia (2) (3) (4) (5)

Durkheim'in eletirisi bu kitabn son blmnde yaplacaktr. Onun iin burada Durklikitleri, olduu gibi belirtilmektedir. Durkheim, Les Regles, sayla 1 9 . Durkheim, Les Regles, F . Bacon, Novum F . Bacon, Novum sayfa 2 0 . I, 5 6 , 1, 2 6 .

Orgunum, Orgunum,

34

SOSYOLOJNN K O N U V E YNTEM

meleri zorunluydu, ite toplumsal hayatla ilgili bu nsel fikirler, bize dier bilimlerdekilerden daha ok egemendirler. nk bilincimizi kat kat aan toplumsal gereklii zihnimiz kolay kolay kavrayamyor. Toplumsal gereklik, benliimize pek salam balarla bal bulunmad iin, deta bolukta duruyormu gibi, yar gerek, son derecede oynak, kaypak, temelsiz bir nesne duygusunu uyandryor. Bunun iin de birok dnr, toplumsal kurulular yapma, kendince (arbitraire) birtakm ilikiler toplam saymlardr. Toplumsal gerekliin ayrntlaryle ilgili somut ve tikel ynlerini kavrayamyorsak da genel ynlerini, kabataslak da olsa, yakalayabiliyoruz. Zaten nsel fikirlerimiz toplumsal gerekliin bu kabaca kavradmz genel ynyle ilgilidir. Onun iindir ki, nsel fikirlerin gerek varlndan pek kukulanmyoruz. Tekrarlanan deneylerin rn olduklarndan bizde alkanlk halini alrlar, bylece bir eit otorite de salarlar. Bunlardan kurtulmaya kalktk m da, direndiklerini grrz. Bize direnen bu nesneyi, gerek gibi kabul etmememiz olanakszdr. Ksas her ey bu nsel fikirleri birer gerek olarak grmemize yardm eder. Gerekten sosyoloji bugne dek, nesneden ok bu kavramlarla uramtr. rnein Comte, toplumsal olaylarn belirli kanunlara bal birtakm doal olgular olduklarn syledii halde, uygulamaya geince incelemelerine olgular deil, fikirler konu olur*. Spencer'de de ayn eyi gryoruz. yleyse nemli olan, kural ortaya atmak deil, o kural uygulayabilmektir. Bilim yntemi bakmndan, sosyoloji alannda kullandmz, devlet, egemenlik, sosyalizm, komnizm gibi kavramlar kullanmak doru deildir. nk bu kavramlar bilimsel dnle kurulmamlardr. Bu ve buna benzer kavramlar karmak ve bulank birtakm fikirleri karladklar halde, bunlar ekinmeden gvenle kullanp duruyoruz. Bugn ortaa hekimlerinin scak, souk, nem, kuru hakknda yrttkleri dncelerle alay ediyoruz da, ayn yntemi toplumsal kavramlara uyguladmz fark edemiyoruz. Bu ideolojik karakter, sosyolojinin zel dallarnda bsbtn gze arpar. Ahlkta btn sorunlar, nesnelerle deil, kavramlarla ilgilidir. Ekonomide de byledir. Ksas bu alanda uraanlarn yaptklar en byk yanl, gzlemlerden deil de, kuramlardan (theorie) balam olmalardr. Bizden ncekilerin deneyleri gsteriyor ki, sadece toplumsal nesne gibi incelemek olaylan bker

fikrinin zihinlere yerlemesi yeterli deildir. Bunu ger-

ekletirmek gerekir. Zihnimiz bu nsel fikirlerin ylesine etkisi altndadr ki,

(1)

Durkheim, Les Rigles,

sayfa 2 4 - 2 5 .

35

DURKHEIM

SOSYOLOJS

kesin birtakm kurallarla disiplin altna alnamazsa hep ayn yanla dmekten kendini kurtaramayacaktr. 1. B u kurallardan ilki udur: H e r eit nsel fikirlerden sistemli olarak s y n l m a l d r ' . Yukarda nsel fikirleri uzun uzun anlattmz iin, burada yeniden zerinde duracak deiliz. B u kural bilimsel yntemin temelidir. Descartes'n yntemli kukusu (doute methodique) bu yntemin zel bir yani uygulanmndan praenotiones'l^nn baka bir ey deildir. Bacon'n ortaya att idola'lznn

baka bir anlam yoktur. Geri bu iki filozofun sistemleri arasnda byk bir ayrlk vardr ama, ikisi de bu noktada birlemektedir. te sosyologun her eyden nce bilimden nceki dnemde belirmi, bu nsel fikirlerden, halkn zihninde kklemi bu fikirlerden syrlmas gerekir. Ama zellikle sosyolojide bu nsel fikirlerden kurmimak ok gtr. nk duygularmz ie karr. Biz toplumsal olaylar bir ta, bir bitkiyi gzler gibi, soukkanllkla inceleyemeyiz. rnein dindar bir insana, inanlarna aykr bir sav (iddia) ne kadar kuvvetli kantlarla (delil, argument) anlatmaya kalksanz, kabul ettiremezsiniz; bu konu hakkndaki duygular o olayn nesnel bir gzle grlmesine engel olur. yle ki, din, ahlk gibi konular, birer nesne (chose) gibi incelemek, bu inanlarna heyecanla bal insanlara gre, tinsel (manev) duygular kaybolmadka olanakl olamaz. Toplumsal olaylara olan bu ar duygululuk yznden, nsel fikirler, sosyoloji alannda hl egemenliini korumaktadr. Ama btn bilimlerden kovulan bu nsel fikirlerin, son sna olan sosyolojiden de atlarak, alan bilgine serbest brakacana inanabiliriz^. 2. Yukarda ele aldmz yntem btnyle olumsuzdur. Sosyologa dikka-

tini olgulara evirmek iin nelerden kurtulmas gerektiini anlatr. Ama olgular nesnel olarak gzlemek iin, nasl davranlacan bildirmez. Herhangi bir bilimsel aratrma, belirli bir tanm iine girebilen olaylar zmresine bal olmaldr. yleyse sosyolog ilkin aratrd olaylarn bir tanmn yapmadr. Bylece aratrlan sorunun ne olduu, aka anlalm olur. Yalnz bu tanm, nesnel (objectif) olmas iin, deneyden nce zihinde belirmi fikirleri deil de, olgular gz nnde tutmaldr. Ama bilimin bu ilk evresinde olgularn derinlikle^indeki asl nitelikleri kavrayamayz. Bunlara ancak uzun incelemelerden sonra eriebiliriz. Bundan tr ilk tanmlar, olgularn d ve yzeysel (sath) niteliklerine gre yaplmal, ayn nitelii tayan btn olaylar da bu tanm iine girmelidir. Bylece olaylarn gzlenmesinde izlenmesi gereken ikinci kural da bulmu oluyoruz: A r a t r m a k o n u s u o l a r a k a n c a k nceden b a 2 i d n i t e l i k l e r gz nnde tutularak tanmlanm olaylar zmresini ele

(1) (2)

Les Regles, Les Regles,

sayfa 4 0 . sayfa 4 3 .

36

SOSYOLOJNN KONU VE YNTEM

almak, ayn aratrma iine bu t a n m a uyan olaylarn hepsini s o k m a k gerekir\ rnein birtakm eylemler vardr ki, ne zaman yaplsalar bir ceza tepkisiyle karlarlar. B u eylemlerin d niteliklerine dayanarak hemen bir tanm (definition) yaparz: Ceza tepkisiyle karlaan her eylem, bir sutur. te olgularn d niteliklerine gre yaplm bir tanm. nsel fikirler ie karmamtr. Bu tanmla artk konumuzun snr kesinlikle belirlenmi olur. B u nitelikte olan olaylarn hepsi inceleme konumuza girer, bu nitelikte olmayanlar da konumuz dnda kalr. Byle bir tanm ancak yukarda ileri srdmz kurala uymakla olanakldr. Bylece sosyolog incelemelerine daha ilk admn atarken, gereklikle (realite) iliki kurmu olur. Gzlemcinin savlan (iddia) olgularla kolayca kontrol edilebilir. Kuku yok bu yolda meydana gelen kavramlar, pratik amalarla belirmi halk dilinin kavramlarna genellikle pek uymaz. rnein bizim su hakknda ileri srdmz tanmla, kamu oyunun su hakkndaki fikri birbirine uymaz. Her gnk konumalarmzda kullandmz su szc bilimden nceki dnemlerde pratik amalarla, yarm yamalak meydana gelmitir. Oysa bilimin meydana getirdii kavramlar olgulara uyar. Bilimin ortaya koyduu tanmlar, halk arasnda kullanlmakta olan szc ksmen olsun karlyorsa, o szc olduu gibi kullanmak olanakldr. Ama halkn kulland szckle olgularn toplamndan meydana gelen kavram birbirini hi tutmuyorsa, o zaman yeni bir szck bulmak gerekir. Bu kuraln nemi, apakh (evidence) ortada olduu halde, sosyolojide hi kullanlmamtr. Aile, su, mlkiyet vb. gibi szcklere o kadar allmtr ki, bu szcklerin hangi anlamlarda kullanldklar bile belirtilmez. B u yzden de ortaya birok anlamazlklar kar. nk halkn kulland bu szcklerin anlamlar genellikle ok bulanktr. Birok anlamlara gelir. rnein demokrasi szc, ou zaman tanm yaplmadan kullanlr, onun iin de hem amzn, hem de ilkan demokrasisini iine alr. Oysa bunlar birbirlerinden ok farkldr. Bazen de aratrlacak konuyla ilgili kavramlarn tanm yaplyor, ama ayn d nitelikleri tayan olgularn (fait) hepsi tanmn iine alnacak yerde, olgular arasnda bir seme, bir eleme yaplyor. Oysa daha henz lere dayanacaktr. Bu da birok yanllklara neden Kriminoloji gzlemin balangcnda bulunduumuza gre bu seme kukusuz olgulara deil, nsel fikirolur. rnein Garofalo, sosyoadl yaptnn banda bu bilimin hareket noktasnn suun

lojik kavram olmas gerektiini pek gzel aklyor. Ama bu kavramn iine

(1)

Lei

Regles,

ayia

45.

37

DURKHEIM

SOSYOLOJS

eitli toplumlarda belirli cezalarla yasaklanm eylemlerin hepsini alacak yerde, sadece bugnk ahlk grlerimize gre cezalandrlmas gereken eylemleri almaktadr. nk asl ahlk bizim bugnk ahlkmzdr ilkesinden hareket ediyor. Oysa bu ilke ispat edilmi bir hakikat deildir. Bizim kuralmz uygulanacak olursa, hemen her ey deiiverir. B i r kuraln ahlkla ilgili olup olmadn anlamak iin ahlkhin d belirtisini (almet) tayp tamadna bakmak gerekir. B u belirti de, yasaklayc, yaygn bir yaptrmdr (sanction). B u nitelii tayan bir eylemle karlatk m, buna artk ahlaksal deildir demeye hakkmz yoktur. te Garofalo, ahlkllk hakknda btnyle kiisel bir fikre dayand iin belirli toplumlarn zel koullarna gre normal saylabilecek ceza eylemlerini hastalkla ilgili (patolojik) saymtr. Haydi bu eylemlerin patolojik olduklarn kabul edelim, yine ayn zmreye sokulmalar gerekirdi. nk bir olayn normal haliyle, patolojik hali ayr ayr eyler deildir. Normal hali iyice anlamak iin patolojik hali de iyice incelemek gerekir. Bu yntemi biyoloji ve psikoloji oktan kabul etmitir. Sosyolojinin de bu yntemi kabul etmesi gerekir. Ksas tanm hi yaplmad ya da yaplp da yanl olduu zaman da bizi hep yanl sonulara gtrd grlr. Ama bu ikinci kuralmz iin yle bir kar durma (itiraz) akla gelebilir: Olgular d niteliklerine gre tanmlamakla, d nitelikleri z niteliklerden stn grm olmuyor muyuz? Hemen belirtelim ki, d niteliklere gre yaplan bu ilk tanmlar olgularn zn anlatmaz, yalnz incelemeden sonraki aklamalarmza gereken ilk dayanak noktasn salar. rnein suu belirleyen, kukusuz ceza deildir, ama d ve yzeysel grnyle su, ceza araclyle grndnden, suu anlamak iin cezadan hareket edeceiz. Bylece bu nitelikler bilimsel yntemle gzlendikten sonra ne kadar yzeysel (sath) olurlarsa olsunlar, nesne'mn derinliine gitmek iin izlenecek yolu bilgine pekl gsterebilirler. Bu tanmlar bilimin sonradan yapaca aklamalarla meydana getirecei zincirin ilk zorunlu halkas olacaktr'. Olgularn d nitelikleri bize duyular (sensation) yoluyle grndnden zet olarak denebilir ki, bilim nesnel (objectif) olabilmek iin, deneyden nce meydana gelmi kavramlardan balamamal, duyulardan (sensation) balamalkayna hep duyular deil dr. Halkn kulland kavramlarn kayna da, duyular deil midir? Hatta doru yanl, bilimsel olsun olmasn, genel kavramlarn midir? Ksas bilimin olsun, kuramsal bilginin olsun hareket noktas kaba halk bilgisinden baka bir ey olamaz. Zaten bilgiler arasndaki ayrlk bu ilk malzemenin ilenme biimindedir.

(1)

Les

Regles,

sayfa

52-54.

38

SOSYOLOJININ

KONU V YNTEMI

3.

Ama duyular (sensation) kolaylkla znellie (subjectif) kaar. Hatta

fizik gibi bilimler, bu bulank izlenimlerin (intiba) nne gemek iin termometre, elektrometre vb. gibi birtakm aletler kullanr. Sosyolog da ayn durumdadr. Olgularn d niteliklerine dayanan, aratrmalara nclk eden ilk tanmlarn elden geldii kadar nesnel (objectif) olmas iin acaba nasl davranmal? te Durkheim nesnellii salamak iin nasl davranmamz gerekeceini u kuralla belirtir: Sosyolog herhangi b i r toplumsal olgular (fait) zmresini aratrmaya giriti m i , b u olaylar bireysel grnlerinden nlerden syrlm b i r ynnden i n c e l e m e l i d i r ' . Peki ama toplumsal olaylar incelerken bireysel grsyrlmak, nesnel olmak nasl mmkn olacak? Toplumsal gerekliin iki yn vardr. B i r yn ok akc, genellemeye son derecede eilimli; bir yn de donmu, katlam, nesnel gzleme ok elverilidir. te toplumsal olaylar incelerken, hep bu donmu, katlam yn ele alnmaldr. Toplumsal gerein bu donmu, katlam ynn de hukuk, ahlk kurallar, ataszleri vb. gibi olaylar meydana getirir. Gerekten ancak bu yolla toplumsal olaylar nesnel olarak incelenebilir. nk bir duyuya konu olan nesne ne kadar deimez, donmu olursa o kadar nesnellie elverili olur. Elimizde byle bir hareket noktas oldu mu, duyularmzn hangi ksmnn bize, hangi ksmnn gereklie bal olduunu kolaylkla anlamak olanakl olur. Durkheim bu yntemi sadece ortaya atmakla kalmamtr. lk yaptnda'' toplumsal dayanmann eitlerini, bunlarn evrimini, bu dayanmay katlam bir biimde bildiren hukuk kuraUaryle incelemitir. Aile zerine yapt bir incelemede^ de, yine aile hukukunu gz nnde tutmutur. Tre ve halk inanlar da aratrlrken, rnein ataszleri gibi katlam bir ynyle ele alnmaldr. Kuku yok byle davranmakla kolektif hayatn somut ve canl ynn bilim d brakyoruz. Ama belki de insan zeksmn hi bir zaman ele geiremeyecei bu son derecede kaypak gereklii ksmen olsun, ancak bu yolla yakalamak olanakl olacaktr. Kurulu halinde olan sosyoloji, toplumsal gerekliin canl ve somut ynn yakalamak iin incelemelerine bu gerekliin donmu, katlam ynnden balamas gerekir. III. Normal ve P a t o l o j i i n Ayrlmasyle l g i l i K u r a l l a r . Yukarda

ileri srlen kurallarla toplumsal olaylar gzleyeceiz. Ama bu olgularn normal ya da patolojik olduklarn nereden anlayacaz? B u ayrm yapmak iin, ilkin normal ve patolojik haller nelerdir, bunu anlamak gerekir. Hemen belirte-

ci) (2) (3)

Les Regles,

sayfa 5 7 . du Travail Social, kitap 1, 1 8 9 3 . Annale de la Faculte des Lettres de Bor-

Durkheim, Division Introduction

a la Sociologie

de la famille.

deaux, 1 8 8 9 .

39

DURKHEIM

SOSYOLOJS

lim, imdiye kadar normal ve patolojik hakkmda ileri srlen tanmlarm hi biri, olgularm d niteliklerine dayanlarak yaplm nesnel aklamalar deildir. Hemen hepsi, bilimden nceki dneme tanmlardan bilimsel bir ayrmn yapmaya ahacaz. Halk anlayna gre hastaln belirtisi (almet) act'At. Gerekten bu iki olay arasndaki iliki yokumsanamaz. Ama bu ilikinin zorunlu olmad da aktr. rnein gze kaan bir kmr tozu insana dayanlmaz bir rahatszlk verir, ama ldrc baz hastalklarda hi bir ac yoktur. yle ki, bir eit ac duymazlk (disvulnerabilite) hali vardr ki, tmyle patolojiktir. Acaba bazlarnn savlad gibi salk hali, rgenliin (organizma) evreye tam bir uyumu mudur? Peki ama filan uyum, filan uyuma gre, daha yetkindir (mkemmel) demek iin, elimizde bir lnn bulunmas gerekir. B u l nedir? Bu l yle bir ilkeye dayandrlamaz m? rgenlii gelitiren her uyum sal, zayf dren de hastal gsterir. Gerekten hastalk rgenlii zayf drr, ama rgenlii zayf dren sadece hastalk deildir ki. rnein ihtiyarlk da rgenlii zayf drr. O zaman yalnz erginlere normal, ihtiyarlara da hasta dememiz gerekmez mi? Varsayalm ki bu dorudur. Peki o zaman salam ihtiyar hasta ihtiyardan nasl ayracaz? Hatta ocuk, ergin insana gre daha zayf olduu iin, onun da hasta saylmas gerekmez mi? Bylece insan tr iinde sadece erginlerin normal, ocuk ve ihtiyarlarnsa hasta olduklar sonucu kmaz m? Yine bu gre gre kadnlarn zayflatt iin bir hastalk saylmas gerekmez mi? Sonra hastalk savland (iddia) gibi her zaman rgenlik iin zararl bir ey deildir, bazen yaama gcmz bile artrr. rnein alar, kendimize isteyerek bulatrdmz birtakm hastalklardr, ama yaama gcmz artrr. Acaba hastalk hali mi, yoksa salk hali mi rgenlik iin daha yararldr? Bunu anlamak iin lm istatistiklerine ba vurmak yeter denebilir. rnein belirli bir hastala mtulmu bin kiiyle salam olan bin kiinin belirli bir zaman iindeki lm orann saptar da, birincilerde lm orannn ok yksek olduunu grrsek, artk hastaln rgenlik iin yararl olduunu savunmann anlam kalmaz. Geri biyolojide byle bir ly kullanmak, nesnel sonular elde etmek olanakhdr, ama byle bir istatistik karlatrmasn sosyoloji olaylarna uygulayamayz. nk sosyoloji alannda toplumsal trler pek snrl sayda olduklar iin bu eit karlatrmalar olanakl deildir. Ksas olgulara bah bir dayanak noktas bulunamaynca, i ister istemez tmdengelimli (deductif) 40 aybalarnn, rgenlii bal nsel fikirlerin rndr. B u birkan ksaca gzden geirdikten sonra, normal ve patolojiin

SOSYOLOJNN KONU VE YNTEM

birtakm

akl

yrtmelere

(raisonnement)

dklecektir.

Nitekim

filan

ola-

yn toplumu zayf drd, olgulara dayanlarak gsterilemiyor. Sadece zayf drmesi gerektii syleniyor, bylece patolojik olduu sonucuna varlyor. rnein geleneki bir ekonomiste gre sosyalizm patolojik bir hal sayld halde, bir sosyaliste gre asl bugnk ekonomi dzeni bir ucube'.\T. Gene bunun gibi dindar, inanl (imanl) bir insan iin inanszlk (itikatszlk) hastalklarn en kts olduu halde, ak fikirli bir insan iin tersine, asl byle gemi alarn inanlarna balanmak patolojiktir. Birbirine aykr bu dncelerin hepsi de, olgularn gzlemine deil de, nsel fikirlerin otoritesine balanmaktadr. Peki normal ve patolojiin bilim dnne uygun bir tanm acaba nasl yaplabilir? te imdi bunu aratracaz. Byle bir tanm yapmak iin ilkin zihnimizde nsel fikirlere dayanan btn tanmlar silkip atmak, sonra da olgularn d niteliklerine dayanan yepyeni tanmlarn bulmak gerekir. Btn bu sylediklerimiz de, daha nce ileri srdmz gzlem kurallarn normal ve patolojie uygulamaktan baka bir ey deildir. Sosyal olgular iki biimde grnrler. B i r ksm herhangi bir toplumsal tr meydana getiren bireylerin hepsinde deilse bile byk bir ounluunda bulunur; bir ksm da herhangi bir trde ayrkl (istisna) olur, bunlar snrl bir aznla zgdr. Bylece iki ayr szckle belirtilmesi gereken iki ayr eit olay karsnda bulunuyoruz demektir. Bunlardan bir trde genel olan olgulara normal, ayrk (istisna) olanlara patolojik diyeceiz. Belirli bir trde genellik gsteren niteliklerin tmn iinde bulunduran soyut btne, ematik varla ortalama denirse o zaman ortalama (vasat) tiple normal tip bir ve ayn ey olur. Bu ortalama ya da normal tipten ayrlan her ey patolojiktir'. Grlyor ki bir olgu ancak belirli bir tre gre normal veya patolojik olabilir. Yoksa her tre uygulanabilecek soyut ve muriak bir normal veya patolojik hal yoktur. Zaten bu kanun biyolojiye de egemendir. B i r yumuaka (mollusque) iin normal olan bir hali, bir omurgal iin de normal saymak kimsenin aklndan gemez. Her trn kendine zg bir salk hali vardr, kendine zg bir ortalama tipi vardr. Biyolojinin uygulad bu kanunu sosyoloji hl kavrayamamtr. Btn trlerde dzenli olarak meydana geldii iin hesaba katlmas gereken bir nokta da yaa bal deimelerdir. rnein insan trnde, ocuun, erginin, ihtiyarn salk halleri baka bakadr. yleyse normal ve patolojik, trden tre deitii gibi, belirli bir trn evrim evrelerine gre de deiir.

(1)

Les Regles,

sayfa 6 9 - 7 0 .

41

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Sosyoloji normal ve patolojii ayrrken bu noktaya da dikkat etmelidir. yleyse bir olayn n o r m a l o l u p o l m a d n a n l a m a k i i n b e l i r l i b i r toplumsal trn e v r i m i n d e k i eitli evreler de gz nnde tutularak genel o l u p olmadna b a k m a k g e r e k i r . G e n e l ise normal, deilse p a t o l o j i k t i r . te toplumsarolaylarda normal ve patolojii birbirinden ayracak ilk kural ortaya koymu olduk. Normal dediimiz biimlerin bir tr meydana getiren bireyler arasnda

genel olmas, bunlarn o tr iin en yararl biimler olmasn gerektirir. Yoksa trlerin yaamas olanakl olamazd. Patolojik hallerin de ayrkl (istisna) olmas bunlarn tr iinde pek tutunamadklarn, ie yaramadklarn gsterir. Bylece normal ve patolojii douran nedeni de kavram oluruz. Bu nedeni bilirsek, ileri srdmz yntemi, kr krne deil, bile bile uygulam oluruz, yoksa birtakm yanllara deriz. rnein bir toplumsal tr evriminin btn evrelerini tamamlamamsa, o zaman sosyolog, normali belirlemekte ok glk eker. nk byle gei dnemlerinde eski tip salt alkanln etkisiyle genelliini koruduu halde, yeni hayat koullanyle hi bir ilikisi kalmamtr. Evrim dnemlerini tamamlam toplumlarda normal evrim kanunlarn tespit etmek kolaydr; ama gelime halinde bulunan, evriminin btn evrelerini tamamlamam toplumlarda normali belirlemek iin elde hi bir l olmadndan i gleir. Bu glkten syrlmak iin bir yol vardr: Sosyolog, bir olgunun genelliini gzlem yoluyle ortaya koyduktan sonra, gemite bu genellii salayan toplumsal koullar belirler. Eer bu koullar, kurulu halinde bulunan toplumda hl srp gidiyorsa normaldir, girmiyorsa patolojiktir. Durkheim, din inanlarnn, daha geni anlamyle kolektif duygularn gevemesinin normal bir olay olduunu bu ynteme dayanarak anlatmtr\ Bu yaptnda Durkheim, paral (segmentaire) toplumlarda kolektif duygularn ok gl olduunu, toplumlarda iblm arttka da kolektif duygularn gittike zayfladn, olgulara dayanarak gstermitir. Nesnel olarak bu iliki ispat edildikten sonra, iblmne uram bir toplumda, rnein din duygularnn yine de glendiini grrsek, bu halin patolojik olduu kansna varrz. nk toplumun koullar deimitir, koullar deiince olgularn da deimesi gerekir. Bu rnekler gsteriyor ki, bu yntem bilimin ancak olduka ilerlemi bir dneminde kullanlabilir. Btn bu aklamalarmz normal ve patolojii birbirinden ayracak temel kuraln var olduunu gsterir. Onlar da srayla unlardr: a) B i r toplumsal o l g u n u n normal olmas iin, o olgu belirli bir top-

lumsal trn eitli evrim evrelerinden hangisinde bulunuyorsa, o evreyi meydana getiren olgular arasnda genel olmaldr.

(1)

Durkheim, Division

du travail

social, sayfa 7 3 - 1 8 2 .

42

SOSYOLOJNN KONU VE YNTEM

b)

Y u k a r d a k i y n t e m i n sonularn g e r e k l e m e k (verifier) a n c a k ele

a l m a n toplumsal tipte, olgunun g e n e l l i i n i n k o l e k t i f hayatn g e n e l koullarna b a l olduunu gstermekle olanakldr. c) B u olgu, e v r i m i n i t a m a m l a m a m bir toplumsal tre balysa, o

zaman byle b i r g e r e k l e m e zorunludur'. Normalle patolojii salt aklsal ynteme dayanarak tanmlamaya, kesip atmaya ylesine almzdr ki, biroklarna bu kurallar ortaya atmak gereksiz bir aba gibi grnebilir. Bu abalarn ne kadar gerekli olduunu ve bu kurallar, yolunca uygulanrsa, olgularn nasl yepyeni birtakm anlamlar kazanacan bir rnekle gsterelim: Hemen hemen btn kriminolojistler, suu patolojik bir olgu sayarlar. Oysa bu byle hemencecik kesilip atlacak bir sorun deildir. imdi su olgusunu bir de yukarda ileri srdmz kurallara uyarak aratralm: lkin gzlem bize, suun ayrksz (istisnasz) olarak btn toplumlarda bulunduunu gsteriyor. Belki su, toplumdan topluma biimini deitirir; ama ceza tepkisini kendilerine ekecek insanlar hi bir toplumda eksik deildir. Toplumlar gelitike sularn yllk yzdeleri gittike azalsayd, yeni toplumlarda suun patolojik bir olay saylmas gerekirdi. Oysa istatistikler, modern toplumlarda suun azalmas yle dursun, gittike artnn gsteriyor. yleyse kolektif hayata bu derece bal bir olgunun normal olmamas olanakl deildir. Gerekten kolektif hayatn varlk koullarna, yapsna, bu derece ilemi bir olgu, ancak normal olabilir. Normal olunca da genel saln temel olaylarndan biri olmas gerekir. Daha ak bir deyimle, salam bir toplumun tamamlayc elerinden biridir. B u sonu muhakkak tuhafnza gidecek, benim de tuhafma gitmiti. Ama aknlk geince nedenlerini bulmak g deildir^. Her toplumda su, duygular inciten bir eylemdir. yleyse bir toplumda

suun kalkmas iin, bireysel vicdanlarda sua duyulan nefretin ok gl olmas, daha dorusu sua kar vicdanlarnn daha duygulu, daha titiz olmas gerekir. Bireysel bilinlerdeki bu duygululuk da kolektif bilincin bireydeki gzklerinden baka bir ey deildir. Ama u noktaya dikkat etmek gerekir: Sua kar kolektif bilincin duygululuu, titizlii arttka, su ortadan kalkm olmaz. Sadece

(1)

Les Regles,

sayfa 8 0 . Durkheim kitabmda birinci kural iyi aklamtr, ama bu kura-

ln formlletirirken kolay kolay anlalamayacak bir biime sokmutur. Birinci kuraln F r a n s z c casn olduu gibi bildiriyoruz: nUn fait social est normal pour un type social determine, consid^r^ une phase determinee de son developpement, quand il se produit dans la moyenne des societes de cette espece, considerees la phase correspondante de leur evolution. Biz bu forml olduu gibi evirmedik, anlamn deitirmeden baka bir biime soktuk. (2) Les Regles, sayfa 8 1 , 8 2 , 8 3 . N.SK.

43

DURKHEIM

SOSYOLOJS

biimi deiir. Koleictif bilincin sua kar duygululuu, titizlii, arttka, bu sefer ayplamakla geitirilen bir eylem bile, bir su saylacaktr. Kolektif bilincin sulara kar duygululuu arttka, bunlar karlayan cezalar da iddetini artracak, en ufak kabahatler ar birer su olarak grnecektir. Grlyor ki toplumlardan suun kalkmas olanakszdr, yleyse su toplumsal hayatn ayrlamaz bir parasdr, onun iin de normaldir'. Hukuk, ahlk kurallar yalnz toplumsal tiplere gre deimez. Belirli bir toplum tipinde, toplumsal koullar deiirse, bu kurallar da deiir. Yalnz bu deiikliin olanakl olmas iin, ahlaksal duygularn bu deiiklie kar pek dik bal olmamas gerekir. Gerekten ahlaksal duygular ne oranda iddetli olursa, bu deiiklik o oranda gleir. Ona kimse el uzatamaz olur. Ahlaksal vicdanda deiikliin meydana gelebilmesi iin, bireyde kiiliin belirmesi gerekir. Dahas var: Su normal olduuna gre toplumlar iin yararldr da. Sulular deta yarnki ahlkn birer ncleri saylrlar. rnein Sokrates, Atina kanunlar karsnda bir suludur, hkm giymesi de dilcedir. Byle oknakla beraber suu yani hr fikirlilii yalnz insanla deil, yurduna da yararlyd. nk Yunanllarn gereksemesini duyduklar yeni bir ahlk ve inanc hazrlyordu. Ahlaksal vicdan bozan bu gibi sulular kmasayd, bugnk hrle zor kavuurduk^. Ksas normal ve patolojik sorunu hep diyalektie dayanmtr. Hi bir zaman olgularn genelliine gre beUrlenmi deildir. Oysa bu l elden brakld m, hem bir sr yanlhklara neden oluyoruz, hem de sosyolojiyi kurulmas olanaksz bir bilim haline getiriyoruz. Sosyolojinin bir nesneler (choses) bilimi olmas iin, olgularn genelliklerinin, normalin ls olarak ele alnmas gerekir. IV. T o p l u m s a l T i p l e r i n K u r u l m a s y l e lgili K u r a l l a r . Bundan nceki

blmde, bir olgunun normal ya da patolojik olmasnn ancak belirli bir tre gre olanakl olabileceini grmtk. te bu blmde, toplumsal trlerin kurulmas iin ne gibi kurallara uymamz gerekir, onu aratracaz. Bizim ileri srdmz bu toplumsal tr kavram, teden beri tartma konusu olan iki grn tam ortasndadr: Bunlardan biri tarihilerin, biri de filozoflarndr. Tarihilerin grne gre, her toplum kendine zg bir varlktr. Bunlar benzerliklerine gre belirli trlere ayrmak olanakszdr. Her toplumun ancak zel birer betimlemesi (tasvir) yaplabilir. Filozoflarn gryse bunun tam tersinedir. Bunlara gre toplumlar, bir ve ayn tipin zel biimlerinden baka bir ey deildirler. B u biricik tr de insanlktr. te bizim toplumsal tr kavra-

c) (2)

Us Regles, Les Regles,

sayfa 8 3 , 8 4 , 8 5 , 8 6 , 8 7 . sayfa 8 8 ,

44

SOSYOLOJNN KONU VE YNTEM

mimiz ne tarihiler gibi toplumlar, birbirlerine indirgenemez varlklar sayar, ne de filozoflar gibi, btn toplumlar insanhk kavram altnda toplamak gibi arlklara kaar. T a m ikisi ortasnda, lmh bir yer tutar. Peki, toplumsal trleri kurmak iin nasl bir yntem kullanmal? lk akla gelen ey, var olan toplumlarn doru birer monografilerini yaptktan sonra birbirleriyle karlatrarak, benzer olanlarn belirli gruplara ayrmaktr. Pek

bilimsel gibi grnen bu yntem, aslnda hi de sanld gibi bilim dnne uygun deildir. Herhangi bir bilim, ancak konusu iine giren olaylarn hepsini gzden geirdikten sonra, kanunlara ulaabilir dn tmyle sakattr. Bilimin kulland deneyleme (experimentation) yntemi, birok olaylar kullanacak yerde, kesin sonu alnabilecek bir tek olay kullanr. Nitekim bir kanunun kurulmas iin bazen iyi yaplm bir tek gzlem ya da deneyleme yeterlidir. Sosyolojide de toplumsal trlerin snflamasn yaparken bir sr toplum trlerini inceleyecek yerde, snrl ama temel nitelikleri gsteren tipler aratrlmaldr.

Yalnz toplumlarn temel niteliklerine dayanan byle bir snflamann yaplabilmesi iin, olgularn yeter derecede tanmlanm olmalar gerekir. Zaten olgularn tanmlaryle snflamalar birbirlerine smsk baldrlar. Ama yine de, toplumsal olaylarn tanmlar pek ilerlememi bir halde de olsa, toplumsal trlerin temel niteliklerini nceden stne konmu sezmek olanakldr. Biliyoruz ki toplumlar, birbirinin birtakm paralardan meydana gelmitir'. yleyse toplumlar,

bileik (compose) birer varlktrlar. Gzlem de, siyasal toplumlarn evrimlerinin azlktan oklua doru olduunu gstermektedir: lk toplumlar birka bin kii olduu halde, bugnkler milyonlar, yz milyonlar amaktadr. Her toplum, kendinden nceki toplumlarn birkann birlemesi sonucu meydana gelmitir. yleyse toplumlarn iyi bir snflamasn yapabilmek iin, ilkin btn bu toplumlarn kurulmasna temel devini grebilecek en yaln toplumu bulmak gerekir. Spencer de, toplumlarn snflamasna, (cen yahn toplumlardan balamak

gerekir^ diyor. Ama bu ilkeyi uygulamak iin, yaln toplumdan neyi anladn aka gsteremiyor. Nitekim ayn yaptnn bir yerinde, Yaln bir toplumun ne olduunu aka syleyemeyiz' dedikten sonra, yaln toplumun olduka bulank bir tanmna giriiyor*. Ksas Spencer yaln toplumun iyi bir tanmn yapamad iin, ortaya koyduu snflamada da birbiriyle hi ilgisi olmayan toplumlarn ayn zmreye sokulduklar grlyor.

(1) (2) (3) (4)

Les Regles,

sayfa 1 0 0 . de Sociologie, de Sociologie, de Sociologie, 11, 1 3 5 11, 1 3 5 - 1 3 6 . 11, 1 3 6 .

Spencer, Principcs Spencer, Principes Spencer, Principes

45

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Gelelim kendi snflamamza: (cYaln toplum deyince, kapsamnda

daha

yahnc bulunmayan, yalnz imdiki halde tek bir para olarak grnen, daha nceden de hi bir paralanmann izini tamayan bir toplum anlalmaldr'. Daha nceki bir yaptmzda kullandmz horde terimi, bu yaptmz tanma tp tpna uyar^. Ksas horde, toplumsal alann bir protoplazmas, her eit toplum snflamasnn da doal bir temelidir. Tarihte geri byle bir toplumla karlaamyoruz ama, bu horde'ldsm kmelenmelerinden meydana gelmi birtakm toplumlar gryoruz, tte horde, bir toplumun btn olacak yerde, bir paras olacak olursa, o zaman klan adn alr, ama yine de horde'un temel niteliklerini korur. Grlyor ki snflamamza temel devini grecek en yahn toplumu (horde) dorudan doruya gzleyemiyoruz, ama bunlarn birkann olarak birlemesinden meydana gelen klanlar gzleyebildiimize gre, arah horde'u da gryoruz demektir. Horde

kavram ister tarihte gereklii olan bir

toplumun karl olsun, ister bilimsel bir konut (postulat) saylsn, artk toplumsal trlerin snflamasnda bizim iin bir hareket noktas olacaktr'. Horde'un kendi kendisiyle trl biimlerde birlemeleri, yeni birtakm toplumlarn domasna neden olacak, bu yeni toplumlar da tekrar kendi aralarnda birleerek baka birtakm toplumlar douracak, bylece birok yeni toplum trleri belirecektir. rnein horde'ldinn ya da yeni deyimiyle klanlarn zlerini deitirmeden yan yana gelmesi, ok paral yaln (polysegmentaires simples) diyebileceimiz toplumlar dourur. rokva ve Avustralya kabilelerinde bu tip toplumlarla karlamak olanakldr. o k paral y a l n toplumlar'n birlemesinden de, daha stn bir toplum tipi meydana gelir ki, buna da, y a l n olarak birlemi o k paral t o p l u m l a r (societes polysegmentaires simplement composees) diyebiliriz. rokva konfederasyonu bu tip topluma rnek olabilir. Y a l n o l a r a k birlemi o k paral toplumlar'n kaynamasndan da, i k i k a t l olarak birlemi o k paral t o p l u m l a r (societes polysegmentaires doublement composees) meydana gelir. Siteler bu tipe rnek olabilir. Burada amacmz toplumlarn tam bir snflamasn yapmak deildir. Sadece fikrimizi aka anlatmak iin bir rnek vermek istedik, rnein de sade olmasna dikkat ettik. Bundan tr, ileri srdmz snflama ilkel toplumlarn tam bir snflamas olmaktan uzaktr. B u aklamadan sonra artk snflamada izlenmesi gereken yolu, yle bir kuralda toplayabiliriz: T e m e l olarak tmyle y a l n ya da tek paral b i r t o p l u m ele alnr, bileiklik derecelerine g r e de t o p l u m l a r snflanr. B u snflar meydana g e t i r e n paralar arasnda t a m

(1) (2) (3)

Durkheim, Les Regles, Durkheim, Division

sayfa 1 0 2 . social, sayfa 1 4 9 , 6 . edition, Felix Alcan, 1 9 3 2 .

du travail

Durkheim, Les Regles,

sayfa 1 0 3 .

46

SOSYOLOJININ

KONU

VE YNTEMI

bir kaynamann b u l u n u p bulunmamasna g r e de b u snflar yeniden birt a k m eitlere ayrlr'. Bu blm kapatmadan nce, bir noktaya daha iaret edelim: Sosyolojide trler, biyolojide olduu kadar kesin ve ak snrlarla birbirlerinden deildir. nk biyolojik trlerin ayrlm zelliklerini tutan soyaekim (irsiyet) gibi

iten gelen bir g vardr. B u g, dtan gelecek etkilere kar canlnn trsel niteliklerini korur. Oysa sosyal alanda byle iten gelen bir g yoktur. Kuaklar bu gc, glendirmez. nk ancak bir kuaklk mrleri vardr^. V. Toplumsal Olgularn Aklanmasyle lgili Kurallar. nceki bhangi

lmlerde toplumsal olaylarn niteliklerini, bu olaylarn hangi kurallara gre gzlenmeleri ve snflanmalar gerektiini grdk. imdi de bu olaylarn kurallara gre aklanmalar gerektiini anlamaya alalm. Birok sosyolog, topkunsal olaylarn topluma olan yararlarn, ne gibi iler grdklerini, ksas amalarnn neler olduunu belirttikten sonra bu olaylar tmyle kavradklarn sanrlar. Comte olsun, Spencer olsun byle davranmlardr. rnein Spencer'e gre insan trnn btn ilerlemeleri, insann ruhunda yaayan daha byk bir mutlulua uUma eilimiyle anlatlr. Onun iindir ki toplumun kuruluunu, ibirliinin yararlaryle; hkmetin kuruluunu, askerlik de, ana ibirliinin dzenlenmesindeki yararla; ailenin biim deitirmelerini

babalarn, ocuklarn ve toplumun yararlarn birbirleriyle gitgide daha iyi bir biimde uzlatrmak gerekseme (ihtiya) siyle anlatmtr. Ama bu yntem ok ayr iki sorunu birbirine kartrr. Bir olayn yararn, ne eit bir gereksemeyi karladn gstermek, o olayn nasl doduunu, bugnk biimini nasl aldn anlatmaz. Herhangi bir eyin gereksemesini duymak, o eyin filan ya da falan biimde olmasn gerektirmez; bir eyi yokluktan meydana getiren, onu var eden bu gerekseme deildir, bsbtn baka bir nedendir. Madde, hatta bilin olaylar alannda durum byle olduu gibi, toplumsal olaylar alannda da yledir. Yalnz toplumsal olaylar son derecede maddesiz olduklarndan bu hakikat kendini sosyoloji alannda aka gstermiyor. Toplumsal olaylar zihinsel birtakm ilikilerin sonucu olduklar iin, yararl olduklar kans uyand m, hemen kendiliklerinden douverecekleri sanlyor. Oysa behrli bir gereklii olan, bize egemen ve stn olmak gibi nitelikleri bulunan toplumsal gereklik, bizim isteimiz ya da istemimizle (irade) doamazlar. Bunlar ortaya koyacak gerek glerin, nedenlerin hazr olmas gerekir.

(1) (2)

Les Regles, Les Rigles,

sayfa sayfa

106. 108.

47

DURKHEM

SOSYOLOJS

rnein aile ballnn zayflam olduu bir yerde herkesin bu ban glenmesinin yararl olacan anlamas yeterli deildir. B u ball meydana getirebilecek nedenleri harekete getirmek gerekir. B i r hkmet iin zorunlu olan otoritenin salanmas iin, sadece bunun gereksemesini duymak yeterli deildir; her eit otoriteyi douran biricik kaynaa ba vurmak, yani gelenekler kurmak, ortak bir ruh yaratmak gereklidir. Bunun iin de neden-sonu zincirinde, insan eyleminin etkili olabilecei noktaya ulancaya kadar ilerlemek gerekir'. Toplumsal olaylarn bir zellii de, rgenlie gre, kendisinde arta kalanlarn (survivance) daha ok bulunmasdr. rnein yle birtakm toplumsal olgular vardr ki, toplumda hi bir grevi olmad halde gene de yaarlar. Bazen toplumda bir zaman yararl olduktan sotra hi bir grevi kalmam olgular, salt alkanln etkisiyle toplumda yaamaya devam ederler. Bazen de bir toplumsal kurum olduu gibi kalr, ama grevi deiir. rnein Hristiyanln dogm'lun yzyllardan beri srp gider, ama bu dogma'hinn. ortaadaki rolleri baka, bugnk modern toplumlardaki rolleri bsbtn bakadr. Ksas biyolojide olduu gibi, sosyolojide rgen, greve bal deildir. Bir rgen biimini koruduu halde, baka baka erekler iin ileyebilir. yleyse rgeni meydana getiren nedenler, rgenin hizmet ettii ereklere bal deildir^. Bylece toplumsal olaylarn aklanmasnda izlenmesi gereken ilk kural u biimde ileri srebiliriz: T o p l u m s a l bir olay anlatmaya giriirken, b u olay meydana g e t i r e n yaptrc neden'le (cause efficiente), bu olayn yerine getirdii grevi (yani erei) ayr ayr ele almaldr^. Bu tanmda grev kavram erek yerine kullanlmtr. Grlyor ki, topbir de erek"\ var. Bunlardan ilkin, bir toplumsal

lumsal olaylarn bir nedeni,

olgunun nedenini nasl bulacamz, bu nedeni nerede arayacamz aratralm: Sosyologlarn toplumsal olgular anlatrken, kullandklar yntem, yukarda sylediimiz gibi sadece ereki (finaliste) olarak kalmaz, psikolojik yntemi de kullanr. Zaten bu iki eilim birbirine aykr deildir. Gerekten toplum, insanlarn belirli ereklerle kurduklar birtakm aralarn bir sistemiyse, bu ereklerin bireysel olmalar gerekir. nk toplumdan nce, ancak bireyler var olabilir. Bylece toplumlarn domasn gerektiren fikirler, gereksemeler hep bireyden geldiine gre toplumun bireyle anlatlmas bir zorunluk halini alr. B u dne gre toplumsal olaylarn nedenini, psikoloji olaylarnda aramak gerekiyor. yleyse sosyoloji kanunlar, psikolojinin daha genel birtakm kanunlarndan baka

(1) (2) (3)

Les Regles, Les Regles, Les Regles,

sayfa 1 1 0 , 1 1 1 , 1 1 2 . sayfa 1 1 2 , 1 1 3 . sayfa 1 1 7 .

48

SOSYOLOJNN K O N U V E YNTEM

bir ey olamaz. rnein ailenin kuruluu, ana babanm ocuklara, ocuklarn da ana babaya duyduu sevgiyle; ceza kurumlarnn kuruluu, insan ruhunda yaayan hiddet heyecanyle; Ortodoks ekonomistlere gre ekonomi hayatnn nedeni, insann iinde yaayan zenginlik eilimi'yle anlatlr. Ama hu yntem, toplumsal olaylar deirilmedike (tahrif) kullanlamaz. Gerekten birinci blmde toplumsal olaylarn dilik, basn gibi iki nitelii bulunduunu sylemitik. Bu olaylar dtan geldiklerine ve kendilerini bize zorla kabul ettirdiklerine gre, bireysel bilincin rn olamazlar. yleyse toplumsal olaylar bireyle anlatamayz. Birey bir yana braklnca, toplumsal hayatn aklamasn yine toplumda aramaktan baka bir are kalmyor demektir'. Denebilir ki toplum, bireylerden meydana geldiine gre, toplumsal olgularn asl nedeninin yine dolayl olarak psikoloji olaylar olmas gerekmez mi? Byle dnlecek olursa, hcrenin de kendisini meydana getiren madd elerle anlatlmas gerekir. Hayat geri birtakm madd elerin sonucu meydana gelmitir, ama bu elerin birlemesinden meydana gelen hayat denen varlk, bu elerin hi biriyle anlatlamaz, onlar kat kat aar; bu elerin hi birinde hayatn en ufak izine bile rastlanmaz. Ksas rgenlik (organizma) elerin bir toplam deil, bir bireimidir (synthese). Toplumu da byle anlamak gerekir; toplum bireylerin bir toplam deil, bir bireimidir. elerini yani bireyleri amtr. Bundan tr toplumun bireyle aklandn grdk m, hemen yetersiz bir aklamayla karlatmz anlarz^. imdi ileri sreceimiz baka bir kant (argument) toplumsal olaylarn toplumsal kurumlara

nedeninin, neden psikolojik bir olay olamayacan gsterecektir. Gerekten toplumsal olaylar bireysel olsalard, her rkn kendine zg birtakm tedir. Oysa ayn rka bal toplumlarn birbirlerinden ok farkl kurumlar olmas gerekirdi. nk rkla ilgili nitelikler organik o-{imik zellikbal bulunduklarn gryoruz. rnein babaerkil aile tipi Hintlilerde de vardr, Yahudilerde de. Oysa bunlar ayr iki rktr. Buna karlk Slavlar Arya rkndan olduklar halde, onlarda byle bir aile tipine rastlanlmyor. Bunlar gibi daha birok rnek verilebilir. Toplumsal evrimin dokusu, insann psikolojik yapsnda bulunsayd, ayn rka bal eitli toplumlarda, bu birbirinden farkl kurumlarn nasl belirdiklerini anlatmak olanakl olmazd^. Ksas btn aklamalarmz gsteriyor ki, toplumsal bir olayn nedeni psikolojik bir olay olamaz, ancak yine baka bir toplumsal olay olabilir. yleyse

(1) (2) (3)

Les Regles, Les Regles, Les Regles,

sayfa sayfa

120-126. 126-127.

sayfa 1 3 2 , 1 3 3 , 1 3 4 .

49

D U R K H E I M SOSYOLOJS

toplumsal olaylarn aklanmasnda nemle dikkate alnmas gereken, ikinci bir kural da bulmu oluyoruz: Toplumsal bir olayn belirleyici nedeni, bireysel bilin hallerinde deil, kendinden nceki toplumsal olaylarda aranmaldr'. Biraz nce, toplumsal olgularn bir nedeni, bir de grevi, yani erei vardr demitik. Toplumsal olgunun nedeninin nerede aranmas gerektiini, bir kuralla belirttik. imdi de toplumsal olgularn grevi, yani amac nerede aranmaldr, onu inceleyeceiz. Hemen belirtelim, toplumsal olgulann nedenini bulmak iin ileri srdmz kural, toplumsal olgunun ereini bulmak iin de kullanlabilir, yani toplumsal bir olay m grevi ancak toplumsal olabilir. Daha ak bir deyimle, toplumsal bir olgunun erei topluma yararl olmaktr. B u arada, kuku yok, birey iin de yararl olur, ama toplumsal olayn asl erei birey deil, toplumdur. yleyse bir toplumsal olgunun grevini, yani ereini anlamak iin u kurala uymak gerekir: T o p l u m s a l bir olgunun grevi, bu olgunun herhangi bir toplumsal erekle olan ilikisinde aranmaldr^. Psikoloji toplumsal olgular anlatamaz dediimiz zaman, sosyologun psikoloji kltrnden gemesi gereksizdir anlam karlmamaldr. nsan ruhu sosyopsiik bir varlktr. Bilincinin bir ucu rgenlie, bir ucu da topluma baldr. rgenlie bal olmasndan tr bireysel bilince, topluma bal olmasndan tr de toplumsal bilince sahiptir. nsan ruhu, insan bilinci ancak bu ikisinin birlemesiyle btnln kazanm olur. stelik bu iki farkl bilin insann kiiliinde, birbirinden kesin snrlarla ayrlm olmas yle dursun, tersine birbirinin iine girmitir. Btn bu aklamalar gsteriyor ki, sosyologun psikoloji kltrnden gemesi zorunludur. Ama bu kltrn, sosyoloji kltryle tamamlamas kouluyle... Biraz nce toplumsal bir olayn nedenini baka bir toplumsal olayda aramak gerekir demitik. Toplumsal nitelikte olan bu nedenler arasnda en dikkate deer olan, kuku yok, toplumu meydana getiren paralarn bir araya geli biimiyle ^yani morfolojisiyle ilgili olanlardr. Bir toplumun bireiminde bulunan elerin hepsi o toplumun i evresini meydana getirdiine gre, morfoloji olgularnn hepsi de, toplumun i evresine bal olanlardr. yleyse morfoloji olaylarnn incelenmesi iin yle bir kural ileri srlebilir: H e r h a n g i bir nem tayan bir toplumsal srecin (processus) ilk kkeni (origine) i toplumsal evrenin yapsnda aranmaldr^. Bir toplumun i evresini meydana getiren eler iki eittir: a) Nesneler (choses), b) nsanlar. Bunlardan birincisi toplumsal deiikliklerin etmeni (fac-

(1) (2) (3)

Les Regles, Les Regles, Les Regles,

sayfa 1 3 5 . sayfa 1 3 5 . sayfa 1 3 8 .

50

SOSYOLOJNN K O N U V E YNTEM

teur) olamaz. nk nesnede, eyada harekete getirici hi bir g yoktur. Eya esi bir yana brakhnca geriye insan esi kalyor. te sosyolog toplumu harekete getiren bu ikinci eyle uramaldr. Toplumsal olaylara hareket veren bu etkili nedende de iki nitelik grlr: I. Hacim, 11. Dinamik younluk. Hacim deyince toplumu meydana getiren nfusun toplam; dinamik younluk deyince de toplumu meydana getiren younluk diye ikiye ayrlr. ou zaman madd younluk, tinsel (manev) younluun bir sonucudur. nfusun skklk derecesi akla gelir. Dinamik younluk da, madd ve tinsel (manev)

Dinamik younluk eit hacimde olmak kouluyle birbirleriyle yalnz ticaret ilikisinde bulunan bireylerin saysyle deil, tinsel ilikide bulunan bireylerin saysyle de orantldr diye tanmlanabilir. Birbirleriyle sadece alveri eden ve yarma (rekabet) halinde bulunan bireylerin deil, belki ortak bir hayat sren bireylerin saysna baldr. nk salt ekonomik ilikiler bireylerin birbirleriyle kaynamasn gerektirmez, nitekim ayn kolektif hayata bal olmayan bireyler arasnda^ da ekonomik ilikiler olanakldr. Kavimler arasnda yaplan alveriler, snrlarn kalkmasn salayamyor. yleyse ortak hayat ancak bu ortak hayat uruna etkili olarak alanlarn saysyle orantl olabilir. Onun iin bir kavimde dinamik younluu, en iyi olarak, toplumsal blmlerin kaynama derecesi gsterir. Madd younlua gelince, bundan yalnz belirli bir yzeyde oturan bireylerin says deil de, ulam ve haberleme aralarnn da artmas anlalrsa, madd younluk, tinsel younlukla beraber yrr diyebiliriz. Ama bu da kesin deildir. rnein ngiltere'de madd younluk, Fransa'dakinden ok daha stn olduu halde, blmlerinin kaynamas bakmndan Fransa'dan geridir'. Ksas, toplumsal evreyi, kolektif evrimin belirleyici etmeni sayan bu gr ok nemlidir. nk bu gr kabul edilmezse, sosyolojinin nedensellik ilikisini kurmak olana ortadan kalkar^. imdiye kadar ileri srdmz kurallardan ortaya yepyeni bir toplum gr km oluyor. Gerekten imdiye kadar toplum zerine ileri srlen grleri birbirine kart iki kuramda (teori) toplamak olanakldr. B u kuramlardan birine, zellikle Hobbes'la Rousseau, ikincisine de son zamanlarda zellikle Spencer yanda olmutur. Birinci kurama yanda olanlar, bireyle toplum arasnda bir ayrLk grrler. Baka bir deyimle, bunlara gre toplumsal amalar, bireysel amalara karttrlar. Toplum, bireyi kendi amalarna uygun bir biimde dav-

(1) (2)

Us

Regles,

sayfa 1 3 9 , 1 4 0 , 1 4 1 . sayfa 1 4 3 .

Les Regles,

51

DURKHEIM

SOSYOLOJS

ranmaya zorlar. Bylece toplumsal hayat, bireyde yapma bir hayat olarak belirir. Ksas toplum insan eliyle meydana gelmi tmyle yapma ve doad bir varlktr. B u kuramda byk bir eliiklik gze arpar. Nasl oluyor da toplum denen bu makineyi insan ortaya koyduu halde, bu makine insana egemen ve etkili olabiliyor? Byle bir soru karsnda, kukusuz szleme fikrini ileri srecekler, bylece eliiklikten syrlacaklarn sanacaklardr. kinci kuram, zellikle doal hukukular, ekonomistler, Spencer savunmutur. Bunlara gre toplum yapma deil, doal bir varlktr. Ama bu doallk, bireysel eilimlerin rn olmasndan ileri gehr. nsann yaratlnda dinsel, siyasal, ekonomik vb. gibi eilimler vardr; toplumsal kurumlar, ite bu eilimler meydana getirir. Bundan tr bir toplumsal kurum, bu doal eilimlerden domusa normaldir. Kendini bireye zorla kabul ettirmek gereksemesini duymaz. Ama bir toplumsal kurum anormal oldu mu, bireyin eilimlerine aykr dt m, kendini bireye zorla kabul ettirmeye alr. B u kuramlarn ikisi de, bizim dncemize aykrdr. Her iki kuram yandalar da toplumsal basknn varln kabul ediyor, ancak bu kuramlarn ikisi de basky, toplumsal olgularn anormal bir nitelii olarak grdkleri halde, biz bu nitelii normal sayyoruz. Toplumsal kuramlarn gereklik olmalarndandr. Doal hukukular kendilerini bireye zorla kabul ettirmeleri bireye gre yapma olmalarndan deil, bireyi kat kat aan bir gibi, biz de toplumsal olgularn doal olduklarn savlyoruz. Ancak onlara gre toplumsal olgular, bireysel eilimlere bal olduklar iin doaldrlar. Oysa bizce, toplumsal olgular ne bireysel bilince, ne de herhangi bir baka varla indirgenmesi olanakl olmayan, tr kendine zg bir gereklik olduu iin doaldr'. VI. T a n t l a r l a (spat) l g i l i K u r a l l a r . Bundan nceki blmde top-

lumsal bir olayn nedeninin yine toplumsal olaylar arasnda aranmas gerektiini gstermitik. Peki ama beUrli bir toplumsal olayn nedenini bir sr toplumsal olaylar arasndan nasl bulup karacaz? imdi de bunu aratralm. B i r olayn dier bir olaya neden olduunu gstermek iin elimizde bir tek tant (ispat) arac vardr, o da, olaylarn zamanda olarak birlikte meydana gelip gelmediklerine bakmak ve eitli hallerde birinin dierine deimeksizin bal olup olmadn aratrmaktr. Gzlemci, koullarn kendisinin hazrlad olgularla bir olayn dierine bal olduunu gsterebilirse, bu tam anlamyle bir deneyleme (experimentation) olur. Yok, koullar yapma olarak gzlemci tarafndan de, doada kendiliinden belirmise, o zaman clolayit deneme yntemini kullanmak zorunlu olur. deil ya da kartlatvrma

(1)

Les Regles,

sayfa

148-152.

52

SOSYOLOJNN K O N U VE YNTEM

nce de sylediimiz gibi, sosyolog toplumsal bir olayn nedenini yine toplumsal bir olayda arayacaktr. yleyse sosyoloji kanunlarnn iki toplumsal olay arasndaki zorunlu bir ilikiye dayanmas gerekir. Toplumsal olgular arasndaki bu ilikiyi incelemek iin sosyolog bu olaylar zerinde etkili deildir, deneyin koullarn kendisi hazrlayamaz. Daha ak bir deyimle sosyoloji olgularnn incelenmesinde tam anlamyle deneyleme yntemini kullanmak olanakh deildir. yleyse karlatrma yntemine ba vurmaktan baka are kalmyor demektir. Stuart Mili, karlatrma ynteminin fiziko-imik, hatta biyolojik olaylara uygulanabileceini, ama toplumsal olaylara uygulanamayacan savlamt'. B u sorunu uzun uzadya tartacak deiliz. Yalnz u kadarn syleyelim ki, Stuart Mill'in kuram, kuku yok, mantnn temel ilkelerine bal olan, ama bilimin sonularyle eliki halinde bulunan bir konuta (postulat) dayanr. Gerekten bir sonucun hep ayn nedenden doacan kabul etmez, bir sonucu bazen filan, bazen de falan neden meydana getirebilir. Stuart Mill'in nedensel iliki zerine olan bu gr, nedensellik ilkesinin dayand, gerekircilik (determinizm) fikrini kknden ykar^. Btn bu eletirilere ramen, karlatrma yntemini sosyolojide kullanmak yine de olanakldr. Yalnz karlatrma ynteminin drt kuralnn^ hepsi, zellikle toplumsal olaylarn incelenmesinde ayn gte deildirler. rnein tortular yntemini, olgularn aklamakta olduka ilerlemi bilimler kullanabilir. Bundan tr kurulu halinde bulunan sosyolojinin bu yntemden yararlanmas pek olanakl deildir. Uygunluk, deiim yntemleri de pek kullanlmaz, nk bu yntemler olgularm bir tek ynden uygunluunu ya da deiimini gsterir. Bundan tr toplumsal olaylarn aklanmasnda bu yntemler de yetersizdir, bizi yanl sonulara srkleyebilir. Geriye kala kala birlikte deiim yntemi kalyor. Gerekten toplumsal olaylarn incelenmesinde gvenle kullanabileceimiz biricik yntem budur. B u yntemin dierlerine stn olmasnn birok nedenleri vardr: a) kalar^ b) c) Btn koullar son derecede elverili olsa bile, br yntemlerin yararl Birlikte deiim yntemi bizi ne eksik saymlar yapmaya, ne de yzeybir biimde kullanlmas iin karlatrlan olgularn ok sayda olmas gerekir'. den ilikilerin kurulmasna zorlar*. Nedensellik ilikisini teki yntemler gibi dardan deil, ierden ya-

(1) (2) (3) (4) (5) (6)

Stuart Mili, Systeme Les Regles, Les Regles, Les Regles,

de Logique,

II, sayfa 4 7 8 .

sayfa 1 5 5 . sayfa 1 6 0 . sayfa 1 6 2 .

Uygunluk, deiim, birlikte deiim, tortular yntemi.

Les Regles, sayfa 1 6 3 .

53

D U R K H E I M SOSYOLOJS

Sosyoloji byle bir tek yntemden yararlanacama gre, bu bakmdan dier bilimlerin yanmda daha aa bir durumda bulunduu sonucu karlmamaldr. Toplumsal olaylarn eitlilii, zenginlii bu kusuru fazlasyle rter. Sonjra btn eksiklikleriyle insanlk tarihi, yine de dier hayvan trleri tarihleriyle karlatrlmayacak derecede zengindir. Onun iin sosyolog, elindeki biricik yntemi iyi kullanabilirse, bu eitli zengin kaynaktan pek ok eyler karabilir'. ou zaman olduu gibi, birok rneklerle birtakm dank olgularn, varsayma uygun dtn gstermekle hi bir ey tantlanm (ispat) olmaz. Bu dank, para para uygunluklardan hi bir genel sonu karmak olanakl deildir. Byle tek tek meydana gelen deimeleri, karlatracak yerde, srekli olarak beliren, her terimi birbirine aralksz olarak balanan olduka yaygn deimeler dizisini (serie) karlatrmak gerekir^. Bu diziler de biimde kurulabilir: a) b) c) B i r tek toplumu incelemek yoluyle, Ayn tre bal birok toplumlar incelemek yoluyle, Ayr ayr trlere bal birok toplumlar incelemek yoluyle.

Birinci yntem ancak elimizde geni eitli istatistikleri bulunan ok genel olgulara uygulanabilir. rnein intihar olgusunun vilyetlere, snflara, kylere, kasabalara, cinslere, yalara vb. gre ne gibi deiiklikler gsterdiini, kanunlarnn nelerden ibaret olduunu anlamak iin bir tek toplumun lerle, bu sonulan kontrol etmek yararl olur. Ama bir toplumun ahlk, hukuk kurallarn aratrmak istedik mi, birinci yntem yetmez. nk belirli bir zamanda bir toplumun hukuk ve ahlk kurallar hemen hemen her noktasnda birdir. Onun iin ayn trden birok toplumlar inceledikten sonra, bu olgularn kanunlarn bulmak olanakl olur. Baz toplumsal olgularn incelenmesinde ikinci yntem de yetmez. Gerekten bir toplum btn rgtn kendisi yaratmaz. Byk bir ksmn kendinden nceki toplumlardan alr. Onun iin bu eit olgularn evrimini iyice anlamak zere, belirli bir toplum trnn snrlarn amak gerekir. rnein Avrupa'da ailenin, evlenmenin, mlkiyetin bugnk durumunu anlatmak iin bu kurumlarn yaln elerinin nelerden ibaret olduunu, ksas evrimini bilmek gerekir. Oysa sadece byk Avrupa toplumlarnn karlatrmal bir tarihini yapmak, bu kurumlarn evrimini anlatamaz. Daha gerilere gitmek, daha nceki trlerin eitli biimlerini gzden geirmek gerekir. te genetik diyebileceimiz bu yntem sayesinde bir istatistiklerini gzden geirmek yeter. Kuku yok, dier toplumlar zerinde yaplan gzlem-

(1) (2)

Les Regles, Les Regles,

sayfa 1 6 4 , 1 6 5 . sayfa 165-166.

54

SOSYOLOJNN K O N U V E YNTEM

kurumun evrimini adm adm izlemek, yalntan karmaa doru nasl bir yol tuttuunu grmek mmkn olur. Bylece bu yntem bir olgunun hem zmlenmesini, hem de bireimini birlikte vermi olur. yleyse karmak bir toplumsal olgunun, btn toplumsal trlerdeki tam geliimi izlenilmedike, o olgunun aklamas yaplamaz', biiminde yeni bir kural daha bulmu oluyoruz. Karlatrmal sosyoloji, sosyolojinin zel bir blm deil, sosyolojinin ta kendisidir. nk toplumsal olgularn aklanmas ancak bu yntemle olanakl olur. Yalnz bu yntem kullanlrken, eitli toplumsal trler zerinde karlatrmalar yaplrken, birtakm yanllara dlebilir. ou zaman toplumsal trlerin evrimi aratrlrken sadece belirli bir trn, sonunda beliren olguyla, daha sonraki trlerin banda gelen olgular birbirleriyle karlatrlr. Byle davranmakla toplumlarn da tpk bireyler gibi belirli dnemleri olduu, ya sorununun mutlaka gz nnde tutulmas gerektii unumluyor demektir. B u yanln nne gemek iin, karlatrlan t o p l u m l a r n gelime d n e m l e r i n i n bir olmasna bakmak yeter^. Birbirini izleyen iki toplum karlatrlrken, birinci toplumun genlik dnemine bal bir olgu, sonradan gelen toplumun ayn dneminde g kazandna, zayfladna, ya da ayn derecede kaldna gre, o olgunun gelitiini, gerilediini ya da ayn durumu koruduunu anlarz. Sonu. Yntemimizin karakteristik niteliklerini zetlersek, diyebiliriz ki:

a) Sosyoloji, her trl felsefeden bamszdr; b) Sosyolojinin yntemi tmyle nesneldir (objectif), yani toplumsal olgular nesne (chose) gibi incelenmelidir. Bunu salamak iin de, sosyolog pein fikirlerden nasl syrhr, olgularn nesnel niteliklerine nasl ular, normal'le patolojik'i nasl ayrr, toplumsal olaylar nasl aklar, srayla bunlar anlattk, c) Toplumsal olaylar nesne gibi ele alnmal, ama toplumsal bir nesne gibi, yani ne psikoloji, ne de biyoloji olaylarna indirgenmeyen, tr kendine zg olaylar olarak ele alnmaldr. Onun iindir ki toplumsal bir olayn nedeni, yine toplumsal bir olayda aranmahdr. Bylece Durkheim'n Sosyoloji Ynteminin Kurallan adh yaptnn bir ze-

tini Vermi oluyoruz. Kuku yok bu kurallarn bazlar, olumlu bilimlerin genel yntemine bal olduklar iin, daha nceden birok dnrler tarafndan ortaya atlm ve eitli bilimlere uygulanmtr. B u genel kurallarn sosyolojiye de uygulanmas gerektiini birok filozoflar, zellikle Comte ve Spencer, Durkheim'dan nce ileri srmlerdi, ama bu kurallar bir trl toplumsal olgulara uygulayamadlar. Sosyolojinin konusunu aka belirtmek, ynteminin kurallarn sistemli olarak ileri srmek ve bu kurallar ilk kez toplumsal olgulara uygulamak ancak Durkheim'la olanakl olmutur.

(1) (2)

Les Regles, Les Regles,

sayfa 1 6 9 . sayfa 1 7 0 - 1 7 1 .

55

Blm II AHLK SOSYOLOJS

Durkheim, 1893'te yaymlad Toplumsal iblm^ adh yaptmda, ahlk

olgusunu inceler. Durkheim bu yaptmda ahlk olgusunu incelerken, Toplumsal olaylarn daima donmu, katlam, nesnel gzleme elverili bir ynn ele almaldr kuraln gz nnde tutar. Toplumsal dayanma gibi gereklii ok g yakalanr, ok akc, ok kac, ok kaypak olan ahlk olgularn olduka gtr. Onun iin bu olgular, katlam, maddelemi bir gzlemek biimde

belirten yn ele alnmaldr. Bu yn de hukuk, istatistik gibi olgulardr. yleyse ahlk olgularn iyice kavramak istersek, hukuk olgularndan yararlanmak gerekecek. Ahlk ve hukuk birbirinden ayrlamayan, birbirini tamamlayan bir ve ayn olgunun, bir ve ayn btnn iki yndr. Onun iin ahlk sosyolojisi ad altnda, ister istemez hukuk olgular da incelenecektir. Durkheim, Toplumsal blm adh yaptnda, toplumsal dayanma gibi istatistik

ok g kavranan bir olguyu katlam bir ynnden, hukuk ynnden incelemi, ok dikkate deer sonular karmtr. Yine intihar olgusunu almtr. Durkheim'in bu iki yapt gzden geirilirse, ahlk sosyolojisi hakknda tam bir fikir edinilmi olur. lkin Toplumsal yaptnn birer zetini vermeye alacaz. Durkheim'in 1893'te yaynlanan bu ilk byk yapt, nszden sonra, bir girile kitaba ayrlmtr. Yaptn plan aada gsterilmitir:
n s z (ikinci bask iin). n s z (ilk bask iin). Kitap I. 1. 2. liblmnn grevleri: Meslek zmreleri zerine bazt dikkate deer noktalar.

gibi nesnel bir ynnden inceleyerek bu olgunun toplumsal nedenlerini bulmaya

blmnn,

sonra da intihar

adl

Bu grevleri belirlemek iin yntem, Mekanik dayanma ya da benzerlie dayanan dayanma,

(1)

Durkheim, D e

la Division

du

Travail

Social,

ilk bask, 1 8 9 3 . Elimizdeki,

1932'de

yaynlanan 6 . baskdr, Felix Alcan, Paris (dip notlarnda verilen sayfa numaralar bu 6 . baskya gredir). Bu yapt Trkeye Darlfnun Hukuku Esasiye muallimi (profesr) Mithat tarafndan evrilmi, eski harflerle bir cilt halinde baslmtr ( 3 8 9 sayfa, 1 9 2 3 ) . N . S. Ksemihal'in Sosyoloji Tarihi adl yaptnda bu kitabn bir zetini bulabilirsiniz; ilk bask, istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yaynlarndan, 1 9 5 5 ; ikinci bask Remzi Kitabevi, 1 9 6 8 , sayfa 1 8 6 - 1 9 1 .

56

AHLAK 3. 4. 5. 6.

SOSYOLOJS

Isblmnden doan organik dayanma, Organik aklamalar tamamlayan tantlar Organik dayanma ve szlemeli liblmnn nedenleri ve (preuve), Organik dayanmann stnl ve sonular, (contractuelle) dayanma. koullar:

K i t a p n. 1. 2. 3. 4. 5-

blmnn ilerlemesiyle mutluluk arasndaki iliki, blmnn ilerlemesinin temel nedenleri (madd, manev sklk), blmnn soyutlamas), blmnn ilerlemesinin ikinci derecede nedenleri (soyaekim), nceki aklamalardan kan sonular. liblmnn (contrainte) anormal iblm, biimleri: ilerlemesinin ikinci derecede nedenleri (kolektif bilincin bulanklamas,

Kitap III. 1. 2. 3. Zorlayc

Bunalm dnemlerinde meydana gelen iblmnn dourduu dayanma, Baka birtakm anormal biimler.

Sonu.

Durkheim bu yaptmm ilk basks iin yazd mz'de kitabn izleyecei yntemi, amacnn ne olduunu ak bir dille anlatr. Konuya girmeden nce bu nsz zetlemeyi yararl buluyoruz. "^Bu yaptta ahlk olgusunun bilimsel bir aklamas yaplacaktr. Ahlk olgular da dier bilimlerin konusu olan olaylar gibi bir gerekircilie (determinisme) baldr. Bu olgularn da kendilerine zg birtakm nitelikleri vardr. te biz bu olgularm niteliklerini nesnel bir grle gzleyeceiz, snflayacaz, aklayacaz. ncelemelerimizde ahlk olgularnn toplumdan topluma, adan aa deitiklerini, iinde doduklar ve gelitikleri topluma bal bulunduklarn, bir dakika bile hatrmzdan karmayacaz. Ahlkta meydana gelen deiiklikler, toplumlarn yaplarnda meydana gelen deiikliklerin zorunlu bilimi bu nedenleri belirtmeye alacaktr./ unu da belirtelim ki, amacmz sadece kurgusal (theorique) deil, pratiktir de: ncelemelerimizin amac, sadece kurgusal olsayd, pratik bir yarar olmasayd, bir dakika bile zerinde durmaya demezdi'. ncelemelerimizin kurgusal olmas, pratik yne nem vermediimiz iin deil; tersine pratik sorunlar daha iyi zmek iin ahlk olgularnn bilimini kurmaya alacaz. Nasl iyi bir hekim olmak iin, iyi bir biyolog olmak gerekirse, bunun gibi toplumu tedavi etmek yani toplumun hekimi olmak iin de ilkin toplumun bilimini bilmek gerekir. ^ t e yaptmzda bu ynteme ve bu ilkelere uyarak, toplumsal dayanma ile bireysel kiihk arasndaki ilikiyi gstereceiz. Nasl oluyor da, birey bir bir sonucudur. Ahlk

(1) 1952)

Durkheim, De la Division

du Travail

Social, nsz, sayfa X X X V 1 I I - X X X I X

( 6 . bask,

Felix Alcan, Paris,

57

DURKHEIM

SOSYOLOJS

yandan daha zerk (autonome) oluyor, bir yandan da topluma daha sk bir biimde balanyor?'. Bireye zerklii salayan iblmdr. Bunu olgulara daha dayanarak gstermeye alacaz.. Birey zerklik kazandka da, topluma toplumsal dayanmann nasl arttn gsterecektir/' GR. blm yeni bir ey deildir, ama toplumlar, farkna varmadan

sk olarak balanacaktr. te yaptmz iblmnn artmasna paralel olarak

etkisi altnda kaldklar bu kanunun ancak X I X . yzyhn sonlarna doru bilincine ulamaya balamlardr. blm zerine ilk kuram ortaya atan, Adam Smith'tir. Ama Adam Smith^, daha sonra da Stuart MU, iblmn genel bir olgu olarak gstermekten ekinmiler, hi deilse iblmnn tarm alannda olanakl olamayacan savlamlardr. Oysa olaylar tersini gstermitir. Bugn iblm, endstri alannda olduu kadar tarm alannda da gelimitir. Gnmzde ekonomistler iblmn, insan toplumlarnn stn bir kanunu, ilerlemenin de balca etmeni sayyorlar. Ama iblm yalnz ekonomi alannda, politika ve ynetim hayatnda deil, bilim, sanat eylemlerinde de kendini gsterir^. Bu kadar genel olan, toplumun yapsyle sk bir iliki halinde iblmnn normal bir olgu olarak kabul edilmemesi olanakszdr. Yalnz, iblm yle bir soru dourur: Acaba bireyin kendi gereksemelerini kendinin salamas, kendi kendine yetmesi mi daha uygundur; yoksa bir btnn bir paras, bir rgenliin sadece bir rgeni durumunda m kalmas uygundur? Her telden saz almak m, yoksa uzmanlamak m daha uzmanlamann eski ahlk deerlerini dorudur? Bu soruya verilen cevaplar iki bekte toplamak olanakldr: Bir yandan rnein Secretan'' gibi dnrler, deitirdiini sylerler. Artk uzmanlk ann lksel tipi, eylemlerini yzeye datacana, bir noktada derinletiren, byle bir davran da dev sayan kimsedir. Bir yandan da Lemontey', Tocqueville^ gibi dnrler de iblmnn belki zanaat, sanat gelitirdiini, ama iiyi, zanaaty, sanaty zek bakmndan gerilettiini sylerler. blm hakknda ileri srlen bu kart grler bizi artmaz. nk bu grler toplumda yaayan eilimleri gsterir. Bu bakmdan bu grler deerli bile olabilirler. Ancak bilim bakmndan bunlarn hi bir deeri olamaz. nk hepsi birtakm pein fikirlere, kiisel birtakm eilimlere dayanr'. bulunan

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)

Durkheim, ayn yapt, nsz, sayfa X L I I I . iblm terimini de ilk ortaya atan Adam Smith'tir. Sonradan bu terim biyolojide Durkheim, Division Secretan, Le Principe Lemontey, Raison du Travail Social, giri, sayfa 1-2.

de kullanlmtr.

de la Morale,

sayfa 1 8 9 .

ou Polis

(iblmnn etkisi, blm). en Amerique. Social, giri, sayfa 4 - 7 .

Tocqueville, La Democratie Durkheim, De la Division

du Travail

58

AHLAK

SOSYOLOJS

te yaptmz kiisel eilimlerden ve pein fikirlerden bamsz olarak iblm olgusunu nesnel olarak aratracaktr. Biraz nce izdiimiz emada grld zere, birinci kitapta, iblmnn grevlerinden, hangi sosyal gereksemeleri karladndan sz edeceiz. kinci kitapta, iblmnn nedenlerini, koullarn belirleyeceiz. nc kitapta da, iblmnn anormal halleri incelenecek, bylece normal hallerin daha kolay anlalmas salanm olacaktr. K T A P 1. cek y n t e m : b l m n n grevini, yani a m a c n b e l i r l e m e k iin izleneblmnn toplumdaki grevini belirlemek pek kolay gibi grzihinsel ve iblmnn

nr. Genellikle iblm iinin retim gcn artrr; toplumun madd geliimini salar, ksas uygarln kaynadr denir; ama

toplumda bir ahlk grevi olup olmad sorunu hi sz konusu edilmez. Yalnz iblm uygarl dourur denildiine gre, acaba uygarln ahlkla ilikisi yok mudur sorusu akla gelebilir. Uygarln ahlkla ilikisi varsa, o zaman iblmnn de ahlkla ilikisi olmas gerekir. Ama bugne kadar uygarln ahlkla ilikisi ispat edilmemitir. nk elimizde herhangi bir an ortalama ahlkllk derecesini lecek bir l (critere) yoktur. Ama kolektif ahlkszln derecesini lecek bir l vardr. Gerekten bir toplumdaki sularn ve intiharlarn ortalamas o toplumun ahlkszlk derecesini belirler. Bugn uygar dediimiz toplumlar byle bir lye vurulunca, pek aleyhlerine olur. nk bilim ve sanat ilerledike, yani uygarlk gelitike bu patolojik olgularn da artt grlecektir. Byle olunca uygarln ahlkll dourmas yle dursun, tersine ahlkszla neden olur sonucunu karmak gerekir. Uygarlk denen bu fena tanmlanm kavram zmlenecek olursa, elerinin de ahlkllkla ilikisi olmad grlecektir. rnein uygarln balca elerinden biri olan byk endstri merkezlerinde, sularn ve intiharlarn oald grlmektedir. Uygarln elerinden olan sanat da, ahlaksal bir kurum deildir. Bu eler arasnda yalnz bilim, ahlkll salar gibidir. nk bilimin gzel, yararl bir ey olduuna inanlmtr. Ama bilime sahip olmamak da henz ahlkszhk saylmyor. yleyse bilim de, endstri ve sanat gibi, ahlkn dnda kalr. Grlyor ki uygarln olsun, uygarl meydana getiren elerin olsun ahlkllkla hi bir ilikisi yoktur. blmnn amac uygarlksa, o zaman iblmnn ahlkllkla ilikisi olmamas gerekir. Bylece iblmnn amac uygarlktr diyenler bir atk (antinomie) ile karlarlar. nk bir yandan iblmnn uygarln gelimesine neden olduu, bir yandan da ahlkll ykt syleniyor. blmnn bu yarar ve zararlarndan hangisinin stn olduunu kestirmek kolay olmayacaktr'. yleyse iblmnn acaba baka bir grevi mi var.' imdi onu aratrmaya aalm.

(1)

Durkheim, Division

du Travail,

sayfa

12-17.

59

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Sempati duyduumuz insanlar bazen bize benzer, bazen de bizim tmyle kartmz olur. Baz insanlar salt bizim gibi dndkleri, bizim gibi duyduklar iin beeniriz; bazlarn da bize benzemedikleri, bizde eksik olan baz nitelikleri tamamladklar iin beeniriz. nsanlarn her birinde bulunan birtakm kiisel nitelikler, birbirini tamamlad, daha dorusu aralarnda bir iblm bulunduu iin, o insanlar birbirlerine sempati duyarlar. Grlyor ki iblm iki ya da daha ok insann eksikliklerini tamamlad iin o insanlar arasnda bir dayanma (solidarite) meydana getiriyor. rnein evlilik hayatndaki uyum, bir yandan fikir ve duygulardaki birlie, bir yandan da kadnla erkek arasndaki ayrla, ve birbirini tamamlama zelliklerine dayanr. lkel toplumlarda kadnla erkek arasnda pek az bir fark olduu, birbirlerine ok benzedikleri iin evlilik bann gevek olduunu gryoruz. Bugnse evlilik ba ok glenmitir. Bugnk toplumlarda iblmnn artmas kadnla erkek arasndaki fark artrbirbirmtr. Kadn erkek arasndaki bu farkllama kar kocann birbirine daha sk olarak balanmasn salyor. nk birbirlerini tamamlyorlar, nk mann da o bireyler arasnda bir dayanma meydana getirdiini lerine muhtatrlar. blmnn bylece bireyleri farkllatrdn, bu farkllagryoruz. blmnn gerekten toplumda bireyler arasndaki dayanmay salamak gibi bir grevi varsa, imdiden iblmnn bir ahlk karakterini tadn syleyebiliriz'.

Acaba iblrnnn

gerekten toplumlarda dayanmay salamak gibi bir

grevi var mdr.' Byle bir grevi olduu kesinlikle sylenebilir. Ama iblm, dayanmay salamakta birinci derecede bir neden mi, yoksa ikinci, nc derecede bir neden midir, asl bunu anlamak gerekir. blmnn temelli bir toplum neden olup olmadn anlamak iin meydana getirdii dayanmann, iindeki genellik derecesini belirlemek gerekir. Rainiz dayanma yle bir ahlk olgusudur ki gzleme alnamayacak kadar akc, kacdr. Onun iin dayanmay katlam bir ynnden gzlemek gerekir, o da hukuktur. Dayanma, madd olmayan bir gtr, ama etkileriyle kendini aka gsterir. rnein dayanmann gl olduu yerde, insanlar birbirleriyle sk deinim halindedir. Yalnz yle bir soru hatra gelebilir: Dayanma m insanlar arasndaki ilikiyi gl klar, yoksa insanlar arasndaki iliki gl olunca m dayanma glenir. Bunun belirlenmesi olduka gtr. imdilik bu ikisi arasnda sk bir ilikinin bulunduunu belirtmekle yerinelim. / Toplumsal dayanmay dorudan doruya deil de, hukuk kurallarnda gzlemenin doru olacan sylemitik. Buna karlk toplumsal ilikilerin hukuk

(1)

Durkheim, Division

du Travail,

sayfa

17-27.

60

AHLK

SOSYOLOJS

biimine brnmeden de gerekleebileceini syleyenler bulunabilir. Gerekten yle birtakm toplumsal ilikiler vardr ki, bu ilikilerin dzeni hukukta deil de, tre ve detlerde yer almtr. Bundan tr hukuk, toplumsal hayatn tmn deil, ancak bir ksmn iine ahr. Bazen tre ve detlerle, hukukun birbirine uymadklar bile grlr. O zaman toplumsal ilikileri hukuk kurallar ynnden aratrmak bizi, yanl sonulara gtrmez mi? Ama tre ve detlerin, hukuk kurallarna uymamalar ayrk (istisna) bir haldir. Byle bir hal ancak, hukuk kurallarnn toplumun yeni hayat koullarna uymad zamanlar olnakl olur. Yine denebilir ki, hukuk kurallar, toplumsal dayanmann yalnz d hakknda bize bir fikir verebilir, iini anlatamaz. Ama fizik, kimya gibi olumlu bilimler de byle deil midir? rnein fizik s olayn genilemeyle, gc hareketle belirlemez mi? Bu yntem neden toplumsal olaylara uygulanmasn? Soyut bir dayanma yoktur. Belki toplumdan in Roma sitesinde bireyler arasndaki topluma deien birtakm toplum-

dayanmalar vardr. Her toplumun kendine zg bir dayanmas vardr. rnedayanma, bizim bugnk larda bireyleri birbirine balayan dayanmaya benzemez. Aile dayanmas, meslek dayanmas vb. iin de hal byledir. Gemi alarn aile ve meslek dayanmasyle, bugnk aile ve meslek dayanmas arasnda da derin farklar vardr. Bundan tr dayanma tam anlamyle bir sosyoloji konusudur, ancak iinde bulunduu toplumla birlikte incelenebilir. Yukarda sylediimiz gibi, toplumsal dayanmann trl biimlerini hukuk kurallarndan karmaya alacaz. Hukukun eitli biimlerini snflayarak her birini karlayan toplumsal dayanmay aratracaz. Yalnz hukukularn pratik amalarla ortaya koyduklar snflamalar bizim iimize yaramaz. Biz hukuk olaylarn bilimsel bir grle snflayacaz. Bilimsel ve yntemli bir snflama yapabilmek iin hukuk kurallar deitike, onlarla birlikte dzenli olarak deien bir nitelii yakalamak gerekir. rnein bir hukuk kural, yapHrtmi (sanction) olan bir gidi (conduite) kuraldr diye tanmlanabilir. Onun iin hukuk kurallarn, yaptrmlarna gre snflamak en uygun bir yoldur. " Y a p t r m l a r da iki eittir: a) Cezalandrc (repressif), b) Geri verdirici (restitutif). Bu yaptrmlardan birincisi, kural bozan kimseyi malca zararl, erefe dkn, yararland eylerden de yoksun klar. kincisi, kural bozan kimsenin mutlaka erefinin krlmasn gerektirmez, sadece kurala aykr olarak yaplan eylemin zorla eski hale getirilmesini salar. Cezalandrc yaptrmlar btn ceza hukukunu, geri verdirici yaptrmlar da cezaya bal maddeler karlmak kouluyle meden hukuku, ticaret hukukunu, muhakemeler usul hukukunu, idare ve esasiye hukukunu meydana getirir. Bylece hukuk; ceza ve geri verdirici 61

DURKHEIM

SOSYOLOJS

olmak zere ikiye ayrlm oluyor. imdi bu iki eit hukuku karlayan dayanmalar aratralm^. M e k a n i k ya da benzerlie dayanan dayanma. Ceza hukukunu ~ kar-

layan toplumsal dayanmay bozan her eylem bir sutur. Kural bozarak, toplumsal dayanmay bozan her eylem de bir ceza tekpisiyle karlar. yleyse nerede ki bir su var, orada bir ceza tepkisi var demektir. Onun iin her eyden nce suun ne olduunu anlamak gerekir. Suun eitli biimleri vardr. Bu sulara gsterilen tepki, cezann dereceleri dikkate alnmazsa her yerde birdir. Genellikle toplum iin zararl eylemler, cezaya arptrlr denir. B u doru deildir. nk topluma zarar olmayan pek ok eylemlerin ar cezalar olduunu gryoruz. rnein ilkel toplumlarda tabu olan hayvana dokunan kimse ok ar cezalara arplr. Oysa bu eylemin topluma nasl zarar vereceine pek akl ermez. Yalnz suta bir nokta dikkati eker. O da, su saylan eylemlerin tm topluluk yeleri tarafndan nefretle karlanm olmasdr. nk bu eylemler biliniyor saylr. Ceza kanunlarnn ykmvicdanlar incitir. Demek her toplumda bireylerin saygl olduu birtakm kurallar vardr. Bu kurallar herkes tarafndan kuruluu buna gzel bir rnektir. Gerekten her kanunda iki yn vardr: a) Y kmllk (obligation), b) Yaptrm (sanction). Geri verdirici hukukta llk bildirilmi ama ceza kapah geilmitir. Ceza hukukunda ykmllkler herkes tarafndan biliniyor sayldndan, dorudan doruya eylem ve ceza bildirilmitir. Suun tam bir tanmnn yaplabilmesi iin, su kolektif duygulara dokunan bir eylemdir demek yetmez. nk ahlka aykr eylemler de, kolektif duygularmz incitir ama su saylmaz. nk ahlka aykr eylemlerin yaptrm, vicdanlarda yaygn bir biimde bulunur. Oysa su olan eylemlerin yaptrmlar atk ve belirgin olarak, kanunda gsterilmitir. Bir toplumu meydana getiren bireyler ortamnda yaayan birtakm kolektif duygular, inanlar vardr ki, bunlar bir sistem meydana getirirler. B u sisteme kolektif bilin ya da kolektif vicdan denir. te su, bu kolektif vicdan iddetle inciten bir eylemdir. Bunun iin de ilkin suun ayrc niteliini meydana getiren cezann niteliklerini belirlemek gerekir^.

(1) (2)

Dutkheim, Division Durkfeim, Division

du Travail, du Travail

sayfa 2 7 - 3 4 . Social, sayfa 3 5 - 5 2 .

62

AHLK

SOSYOLOJS

lkin ceza, hrsl bir tepkidir. Toplumlar ilkelletike bu nitelik artar. lkeller salt hrslarm gidermek iin suluyu cezalandrrlar, ikence ederler; bundan da zevk duyarlar. Bugnse toplum, cezalandrmaktan zevk duyduu iin deil, o eylemin bir daha yaplmamasn gven altna almak iin suluyu cezalandrr denmektedir. lkel ve uygar toplumlarda cezalarn amalar baka bakadr demekle bu cezalar iki tipe indirgemi olmayz. Belki ilkel toplumlarda da ceza ayn rol grmekteydi, ama ilkeller bunun farknda deildi. Zaten ilkellerin sululardan alr gibi ikence etmeleri anlamsz bir ey deildir. duygusu belki ykc, hrsl bir istektir, ama onun ykmak istedii ey, varln tehlikeye sokan bir eydir. Mekanik gibi grlen bu duygusunun arkasnda bir benliini koruma abas vardr. lkel toplumlarda olsun, bugnk uygar toplumlarda olsun, cezann temeli birdir. Her ikisinde de ceza, saldrya urayan kolketif vicdann varln korumak iin gsterdii bir tepkiden baka bir ey deildir. lkel toplumlar cezann amacn bilmedikleri iin, bu arac kabaca kullanrlar. te aradaki fark bu kadardr. Ksas ceza, eskiler iin neyse, bugn bizler iin de odur. Hl bir almadr. Hl bir kefarettir (expiation). Sulu hl toplumsal (kolektif) vicdana kar gsterdii saldrnn bir kefaretini der. Bundan tr cezay veren birey deil, toplumdur. B u ilkel toplumlardan bugnk en ileri toplumlara kadar kn; hepsinde cezay belirleyen ey, sadece kanun deildir, bir de cezay belirleyen bir kurul, yani mahkeme kurulu vardr. Bylece kolektif tepki yalnz vicdanlarda yaygn bir halde bulunmakla kalmyor, rgtleniyor da. Btn bu aklamalardan sonra cezann bir tanmn yapabiliriz: Ceza, belirli gidi (conduite) kurallarn bozan kimselere kar, rgtl bir kurul aracyie, toplumun farkl iddette gsterdii hrsl bir tepkidir". Ceza iin yaplan bu zmleme, su iin ileri srdmz tanm glendirmektedir'.

Bireylerin bilinci iki blmden meydana gelmitir. Bir blm rgenlie bal olduu iin bireysel kiiliimizi, bir blm de, bireysel bilinlerin birbirini etkilemesi sonucu meydana gelen toplumsal vicdan belirtir. Bireysel bilinle bireysel bilinte kiilemi toplumsal bilincin ya da vicdann amalar baka baka olduu halde ikisi de belirli bir rgenlikte birlemitir. te toplumda bireylerin hep ayn duygular, ayn dnceleri tamalar, gidilerinin, davranlarnn ayn biimde olmalar, toplumsal bilincin bireysel bilinlerde kiilemesinin bir sonucudur. Demek ki toplumsal bilincin, bireysel bilinlerde kiilemesi bireyleri birbirine benzetiyor, birbirine yaklatryor, bu benzeme sonucu olarak da bireyler arasnda bir dayanma douyor. te toplumu meydana getiren birey-

ci)

Durkheim, Division

du Travail,

sayfa 5 2 - 6 4 .

63

DURKHEIM

SOSYOLOJS

lerin birbirine benzemesi sonucu meydana gelen bu dayanmaya mekanik dayanma diyeceiz. Ceza hukuku da bu mekanik dayanmay karlar.

b l m n e dayanan o r g a n i k dayanma.

Geri verdirici hukukun yapt-

rmnda bir kefaret yoktur, sadece eski hali yerine getirme vardr. Baz dnrler, rnein Tarde, hkm giyenin mahkeme masrafn demesini bir eit ceza sayar. Oysa mahkeme masraf bir ceza saylamaz. Cezann var olmas iin bir eylemin nemine gre ceza derecesinin aklkla belirtilmi olmas gerekir. Zaten davasn kaybeden kimse eref ve itibardan dmyor, haysiyeti krlmyor. Hatta bu kurallarn bozulmu olmas duygularmz coturmaz bile. Ceza hukukuna bal eylemlere en ufak bir hogr (msamaha) bile gstermediimiz halde, geri verdirici hukuka bal kurallarn baka trl tasarlanmasn, hatta deitirilmesini doal karlarz. yleyse geri verdirici hukuka bal kurallar ya ortak vicdanda yaamyor, ya da yaasalar bile pek zayf bir halde bulunuyorlar demektir. Ceza hukukunun toplumsal vicdann merkezinde bulunduu varsaylrsa, bu merkezden evreye doru uzaklaldka, geri verdirici hukuk kiilik kazanr. Bylece ceza hukuku toplumun btn bireylerini sard halde, geri verdirici hukuk kendine zg rgenler dourur. rnein ii-patron anlamazlklarn zen mahkemelerin banda belirli ilerde uzmanlam bir yargcn bulunmas, avukat gibi uzman kimselerin meydana gelmesi hep geri verdirici hukukun rndr. Geri verdirici hukukun kurallar toplumsal vicdann dnda kaldna gre bu kurallarla sadece birey urar sanlmamal. Byle olsayd, geri verdirici hukukun toplumsal dayanma ile hi bir ilikisi kalmazd. nk meydana getirecei balar, bireyleri topluma balamakszn, dorudan doruya birbirine balamak olurdu. Gerekten geri verdirici hukukta toplum ie karmaz, ilgililerin gereken rgte ba vurmas gerekir. Ama bu hukukun mekanizmasn ileten yine toplumdur. Yalnz burada toplumun grevi sadece yargclktr (hakemlik) sanlmamal. Birey topluma ba vurdu mu, artk toplumsal rgt zel karlarn uzlamasna bakmaz, bu zel hale hukukun genel kurallarn uygular. Grlyor ki geri verdirici hukukta ilikiler, bireyle toplum arasnda deil, toplum aracyle birbirine balanan bireyler ya da zmreler arasndadr. yleyse geri verdirici hukuk ilikilerinde toplum dorudan doruya deil de dolayl olarak yine ie karm oluyor'.

(1)

Durkheim, Division

du Travail

Social,

sayfa 7 9 - 8 3 .

64

AHLK

SOSYOLOJS

Bylece iki eit hukuku karlayan iki eit toplumsal dayanmann mmkn olaca grlyor: a) Ceza hukukunu karlayan mekanik dayanma, b) Geri verdirici ya da kooperatif hukukunu karlayan organik dayanma. Kolektif bilin bireysel bilinleri sard oranda, benzerlie dayanan mekanik dayanma glenir, kiilik de o oranda silinir. Oysa toplumlarda iblm arttka, bireyler birbirlerinin eksikliklerini tamamladklarn daha byk iddetle duyarlar, birbirlerine smsk balanrlar. te bireylerin arttka organik dayanma ve bireysel kiilik g kazanr'.

bir

farkblamas

sonucu meydana gelen bu dayanmaya, organik dayanma diyoruz. blm

Bundan sonraki blmlerde Durkheim, toplumlar gelitike ceza hukukunun gittike nasl azaldn, buna karlk geri verdirici hukukun nasl gittike oaldn gzlemlere dayanarak gstermeye alr^. Ksas, birinci kitabn ana izgilerini yle zetleyebiliriz: Toplumsal hayat ancak toplumu meydana getiren bireyler arasnda bir dayanmann bulunmasyle olanakldr. Toplumlarda bireyleri birbirine balayan dayanma iki trl olabilir: a) Bireylerin birbirine benzemelerinden tr meydana gelen mekanik dayanma ki, kiilii siler, ceza hukukunu dourur. Bu, ilkel toplumlara zg bir dayanmadr; b) Bireylerin farkllamasndan, birbirlerine benzememelerinden tr meydana gelen dayanma ki kiilii glendirir, geri verdirici hukuku dourur. B u da iblmne ulam ileri toplumlara zg bir dayanmadr. Durkheim gzlemlere dayanarak tantlamak (ispat etmek) istiyor ki, toplumlarda iblm arttka, toplumlar gelitike mekanik dayanma ve mekanik dayanmaya dayanan ceza hukuku gittike zayflamakta, yerini iblm sonucu meydana gelen yepyeni bir dayanmaya vermektedir. Bu dayanma da organik dayanmadr. B u yeni dayanma yepyeni bir de hukuk dourmaktadr. Bu da geri verdirici hukuktur. Durkheim yine gzlemlere dayanarak ilkel toplumlarda toplumsal vicdann iinde erimi bulunan bireysel kiiliin iblm arttka gitgide nasl kiilik kazandn gstermektedir. Bundan sonra Durkheim, nsanlar birbirleriyle anlamadan, bunun iin de karlkh fedakrlklarda bulunmadan, birbirlerine smsk ve srekli olarak balanmadan nasl bir arada yaayabilirler? sorusunu sorduktan sonra, her toplum ahlkltdtr belitini (axiome) kabule mecbur olur'. Mademki Durkheim'a

(1) (2) (3)

Durkheim, Division Durkheim, Division Durkheim, Division

du Travail du Travail du Travail,

Social, sayfa 8 4 - 1 0 3 . Social, sayfa 1 0 3 . sayfa 2 0 7 .

65

DURKHEIM

SOSYOLOJS

gre ahlk olmayan bir toplum tasarlanamaz, yleyse toplumlar ister mekanik, ister organik dayanmaya dayansn, mutlaka birer ahlk buluncaktr. Byle olunca ilkel toplumlar din temeline dayandklar iin, onlarda ahlk vardr, uygar toplumlar da iblmne dayandklar iin onlarda ahlk yoktur demek, gzleme dayanan olgulara aykr bir yarg olmaz m? Gerekten iblmnn artt toplumlarda birey kendi kendine yetmediini, kendine gereken her eyi toplumdan aldn, kendisinin de toplum iin altn bilir. Bylece birey toplum iindeki yerini daha iyi anlar. Btn iinde bir para olduunu sezer. Buna karlk toplum da kendisine bir ortak gzyle bakar. te btn bu duygularn bireyi byk fedakrlklara srklememesi olanakszdr. Ama unu da aka belirtelim ki, iblm ahlk henz tam anlamyle gelimi deildir'. K T A P 11. b l m n n nedenleri ve koullar. Durkheim, birinci ki-

tapta iblmnn toplumdaki grevinden sz amt. kinci kitapta da, iblmn meydana getiren nedenleri aratracaktr. kinci kitabn birinci blmnde iblmnn nedenini psikolojik eilimlerde arayan kuramlar eletirerek, ikinci ve daha sonraki blmlerde de toplumsal olayn nedeni ancak baka bir toplumsal olay olabilir kurahna bal kalarak, iblmnn sosyoloji bakmndan bir aklamasn yapmaya alacaktr. imdi bu blmleri birer birer gzden geireceiz b l m n n ilerlemesi ve mutluluk. blmnn durmadan ilerleme-

sinin nedeni acaba nedir? Klasik ekonomistlere gre bu neden, insanlarn mutluluklarn artrmak istekleridir. Grlyor ki klasik ekonomistler, iblmnn nedenini mutluluk istei gibi tmyle psikolojik bir olaya balyorlar. Bundan tr, iblmn douran nedenleri anlamak iin, toplumlarn kurulu biimini incelemekte bir anlam yoktur. nsan bilincinin en yaln bir igds, bunu anlatmaya yeter. nsanlar mutlulua kavumak iin, mademki iblmne muhtatrlar, bu uzmanlama birok insanlar bir araya gelmedike olanakl deildir. yleyse bu kurama gre, insanlarn mutlulua kavumalar toplumsuz olanakl deildir. Yalnz bu kuramda toplum, iblmnn nedeni olmuyor, sadece iblmnn rgtlenmesi iin gereken bir ara, bir madde oluyor. Oysa bu kurama yanda olanlarn savladklar gibi, iblm insanlar daha mutlu klamaz, nk: a) b) blmnn rnlerini o kuak, hemen toplayamaz. Ancak sonraki kuGerekten iblm toplumun her alanda byk ilerlemelerine neden

aklar bunun rnlerinden yararlanabilecektir. olur ama, toplumlarn ilerlemesi, insanlarn mutluluunu gerekten artrr m?

(1)

Durkheim, Division

du Travail.

sayfa 2 0 8 .

66

AHLAK

SOSYOLOJS

te bu nokta kukuludur. lerleme ve uygarbk muhakkak ki, insanlarm zevklerini artryor. Uygar insanlarn birtakm zevkleri var ki, ilkeller bunlara hi bir zaman ulaamayacaklardr. Ama buna karlk uygar insann aclar da o oranda artmtr. Artan zevkle acy terazinin birer kefesine koyarsak, zevk tarafna eilecei kukuludur. Onun iin iblmnn sonucu olan ilerlemelerin, insanlara daha stn bir mutluluk getirdii sav pek sz konusu olamaz. c) Denebilir ki, haz duymak iin aydnlanmak gerekir, uygarhk da bunu fazlasyle salar. Doru, uygarhk geri aydnlanmay salar ama, biteviyelii de beraber getirir. Bunun iin de zellikle endstri alannda iinin biteviye olan eylemlerini bir dnmek yeter. d) maz m? e) Haz, mutluluun bir esidir. Hazzn mutluluu dourmas olanakszdr, herhangi nk muduluk benliimizdedir. Ancak mutlu olabildiimiz oranda bir eyden zevk alabiliriz. f) Mutluluk, zamana, mekna gre deiir, tmyle greli (relatif) bir eydir. lkeller geri uygarlk ynnden bizden ok geridir, ama bize gre daha az mutludurlar denemez. rnein nasl ki bir memeli hayvann sal, en ilkel bir hayvan saylan protozoerden daha yksektir demek olanakl deilse, tpk bunun gibi, uygar insann mutluluu ilkelden daha stndr demek de olanakl deildir. Btn bu saydmz nedenler, iblmnn insanlarn mutluluunu neden artramayacan gstermektedir. Hatta baz gzlemler, uygarln deil muriuluumuzu artrdn, tersine yok ettiini ortaya koymaktadr. rnein intihar olgusu uygarlkla meydana gelmitir. Geri ilkellerde de intihara rastlanyor ama buradaki intiharlar, bir umutsuzluk sonucu deildir, bir fedakrlktr, bir devi yerine getirmedir. Bylece Durkheim, iblmn bireysel eilimlerle anlatmak isteyenleri eletirdikten sonra, kendi aklamasna geer'. b l m n n toplumsal nedenleri. Durkheim'a gre iblmnn nedeHafif uyarmlar, bugnn incelmi beyinleri, ilkellere gre daha ok etkiler, deniyor. Doru ama, ince aclar duymaya da o oranda yetenekli kl-

nini dorudan doruya toplumsal evrenin deimelerinde aramak gerekir. lkel toplumlar birbirlerine benzer paralarn (segment) birlemesinden meydana gelmitir. Gzlemler gsteriyor ki, toplumlar rgensel bir biim aldka, yani iblm arttka, paral (segmentaire) yap yklmaktadr. yleyse iblmnn meydana gelebilmesi iin paral ya da blml yapnn yklmaya yz mtmas gerekir. Geri iblm belirince paral yapnn daha abuk yklmasna neden oluyor, ama paral yap yklmaya yz tutmadka da iblm doamyor.

(1)

Durkheim, Division

du Travail,

sayfa 2 1 1 - 2 3 6 .

67

D U R K H E I M SOSYOLOJS

yleyse iblmnn nedenini paral yapnn yklmasnda aramal; iblm bu yklmann sonucudur. Geri iblm paral yapnn yklmasn kolaylatrr, ama yine de bir sonu olma niteliini kaybetmez. Bu, sonucun zerine olan bir tepkisinden baka bir ey deildir. Peki ama, paral yapnn yklmasnn, iblmnn de artmasnn nedeni nedir? Paral ya da blml toplumlar meydana getiren paralar arasnda boluklar vardr. te bu paralar arasndaki boluklar dolduka, younluk arttka blmler birbirleriyle kaynamaya balar. Blmler kaynatka da ergenleme nitelii artar. Bylece blml yap ar ar, rgensel bir biim almaya yz tutar. yleyse blml yapnn yklmasnn ve iblmnn artmasnn balca neden

nedeni younluk oluyor. Younluk da madd ve tinsel (manev) olmak zere ikiye blnr. Madd younluk, belirli bir toprak zerindeki bireylerin skklk derecesiyle llr. Oj'sa tinsel ya da dinamik younluk iin sadece nfus okluu, skkl yetmez. Bunlarn birbirlerine karlkl etki ve tepkide bulunmalar gerekir. Bunlarn hangisinin neden, hangisinin de sonu olduunu aratracak deiliz. Yalnz bunlarn birbirlerinden ayrlmadklarn grmek yeter. Hatta ekonomi olgularnda madd ve tinsel younluu birbirlerinin yetine kullanmakta hi bir saknca yoktur. nk birbirlerine son derecede baldrlar. Bundan tr biz her iki anlama gelmek zere sadece younluk kavramn kullanacaz. Toplumlarn tarihi incelenecek olursa, younlum biimde meydana geldii grlr: a) Endstrinin domas. Gerekten toplumlar zerinde yaplan gzlemler

gsteriyor ki, zellikle avckla geinen ilkel toplumlarda bireyler geni topraklar zerine yaylmlardr. Tarm geri younluu biraz artrr ama, bireyler yine olduka geni bir alana yaylm olurlar. Sitede her ne kadar younluk artmsa da, evler birbirlerine bitimi deildirler. Bunu, Roma hukukunda bitiik duvarla ilgili maddelerin bulunmamasndan anlyoruz'. Bitiik duvarla ilgili maddeler endstrilemeye balayan Avrupa toplumlarnda dodu. b) Kentlerin meydana gelmesi, bymesi de younluun artmasna neden

olur. Y i n e gzlemler gsteriyor ki blml yaph ilkel toplumlarda kent yokmr. talya'daki toplumlar da nceleri kentlerde deil de, ky ya da aile topluluklar halinde dank olarak yaarlard))^. Ama pek az zaman sonra Atina, Roma gibi

(1) (2)

Fustel de Culanges, La ite Antique, Marquardr, Rmische Allerthmer,

Lib. Hachette, 1 9 1 9 , sayfa 6 5 .

IV, 3 .

68

AHLK

SOSYOLOJS

kentler douyor. O zamandan beri kentler gittike bymekte, kylerden kentlere olan akn gn getike artmaktadr. c) Yollarn, ulatrma aralarnn artmas da younluu artrmtr'. dourursa

ite, yukarda sylediimiz gibi, younluun artmas iblmn

da, iblm de kar tepkide bulunarak younluun artmasna neden olur. Ksas iblm ilkin younluun artmasyle mekanik olarak balar ,ama bir kere de meydana geldi mi, younluun artmasn etkilemekten geri kalmaz. Yukarda verilen aklamalardan anlalyor ki, toplumda younluk artt m, iblmnn balamas zorunludur. Peki ama, neden younluk iblmnn domasna neden oluyor? imdi de bunu anlatmaya alacaz. B i r toplumda iddetlenmesi de iblmn dourur. Darwin'in dedii gibi, Belirli bir yerde birlikte yaama zorunda olan ayn trden canllar, kendilerine gerekli besini yeter derecede buldular m, hep birlikte rahat rahat yaayabilirler. Ama oalp da besin yetmemeye balad m, aralarnda hayat kavgas balar. Belli bir yerde birlikte yaamak zorunda olan canllar baka baka trden olurlarsa, her trn besinleri, baka baka olduundan birbirlerine zarar vermeden byk bir kalabalk halinde hep birlikte yaayabilirler. nk karlar arpmaz. rnein bir mee aac zerinde iki yze yakn bcek trnn birlikte yaadklar grlmtr. nk bunlarn bir ksm aacn yapraklaryle, bir ksm meyveleriyle, bir ksm kabuk ya da kkleriyle yaarlar))^ nsan toplumlar da ayn kanunun etkisi altndadr. Bir kentte birok meslekler birbirini rahatsz etmeden rahat rahat birlikte yaayabihrler. nk her meslein amac bakadr. Asker sava zaferleri kazanmak, din adam nfuza sahip olmak, devlet adam iktidara gemek, endstrici zengin olmak, bilim adam kendi alannda nl olmak ister. Bunlardan her biri dierine engel olmadan amacna ulaabilir. Hatta iblmne uram, belirli bir meslee bal insanlar arasnda da yarma olmaz. rnein gz doktoru akl doktoruyle, kundurac apkacyle, duvarc marangozla yarmaz. Buna karlk belirli bir meslein belirli bir ksmiyle uraanlar arasnda yarma son derece iddetli olur'. Btn bu rnekler gsteriyor ki, toplumda younluk artnca toplumun yaayabilmesi iin mesleklerin farkhlamas gerekir. Bu bakmdan iblm zorunludur. Ancak bu yolla hayat kavgas hafiflemi olur. Byk bir kalabalk, birbirlerine zarar vermeden rahat rahat birlikte yaayabilir. nfus sklat m, yani younluk artt m, hayat kavgas iddetlenir. Hayat kavgasnn

(1) (2) (3)

Durkheim, Division DarwD, Origine Durkheim, Division

du Travail, du Travail,

sayfa 2 3 7 - 2 4 1 . sayfa 249-250.

des Bspeees,

sayfa 1 3 1 .

69

D U R K H E I M SOSYOLOJS

Birinci kitapta, iblm ilerledike toplumsal bilincin zayfladm, bunun yerine iblmne dayanan dayanmann getiini olgulara dayanarak lumsal vicdan acaba neden gstermitik. imdi de, iblm ilerledike toplumsal (kolektif) bilin ya da topzayflyor, bunu anlamaya alalm. Yine" birinci kitapta, iblm bizim ayr birer kiilik olmamza alt halde, toplumsal bilin bizi tersine birbirimize benzetmeye abalyor, demitik. yleyse toplumsal bilin gl kaldka, kendisini zayflatacak olan eye, iblmne de direnci o oranda gl olacaktr. Toplumsal bilincin iblmne olan bu direncini rneklerle gstermek kolaydr. rnein kanun ve tre, tanmaz mallarn satlmas yasan koruduka iblmnn meydana gelmesi gleir'. Yunanistan'da, R o ma'da zanaat ve ticaret aa grlrd. Kabilelerde kasaplk, kunduraclk, vb. ayp saylrd^. Btn bu kaytlar iblmnn ilerlemesine engel olur. Esnaf toplumlarnn sk kaytlar da iblmnn ilermelesine engel olmutur. Ksas herkesin ayn biimde hareket etmeye mecbur olduu yerlerde bireylerin farkllamas gleiyor. Dinin toplumsal bilince egemen olduu dnemlerde kuramsal ve pratik ilerin hepsini din zerine almtr. Birinciler ikincilerden ancak filozoflarn ortaya kmas sayesinde ayrlabilmitir. Demek ki bu olayn meydana gelebilmesi iin dinin nfuzunu biraz kaybetmesi gerekiyormu'. Btn bu rnekler gsteriyor ki iblmnn gelimesi iin sadece younluk yetmez. Bu trden engellerin de ortadan kalkmas gerekir. Younluun artmas sonucu meydana gelen hayat kavgasnda ba vurulacak are sadece iblm deildir. Daha birok areler vardr. rnein g etmek, smrge kurmak, uzmanlamayp hayat kavgasnn arlna boyun emek ya da hayat kavgasnn arhna dayanamayarak intihar etmek. Hayat kavgas her eyden nce iblmn gerektirir. Ama birtakm nedenler bunu olanakl klmaz, ya da ok g bir sorun haline sokarsa, yukarda saydmz arelerden birine ba vurmaktan baka kar yol kalmaz. Biraz nce toplumsal bilincin zayflamadka, iblmnn geliemeyeceini sylemitik. yleyse iblmnn gelimesi iin toplumsal bilincin zayflamas gereklidir; peki ama toplumsal sorunu ele alacaz. a) Toplum snrl bir alana bal kalnca toplumsal bilin de bu snrl bilin, filan hayvan ya da evreye gre biimlenir. Bundan tr toplumsal bilincin zayflamas nasl olacak? imdi bu

(1) (2) (3)

D a r k h e i m , Division Durkheim, Division Durkheim, Division

du Travail, du Travail, du Travail,

sayfa 2 6 9 . sayfa 2 6 9 sayfa 2 7 0 .

70

AHLK

SOSYOLOJS

bitki tr, filan orman gibi pek snrl birtakm genelliklere dayanr. bilincini ayn biimde etkiler. Ama

nk

herkes bu snrl nesnelerle olan ilikisinde aym durumda olduu iin, herkesin

toplumlar byyp de geni bir toprak zerinde yaylnca, birbirin-

den olduka farkl evrelerde yerleen zmrelerin hepsini birden belirten toplumsal bilin, artk her zmrenin zelliklerini iinde tayamayacandan, ister istemez birtakm genelliklerle yetinecektir. Toplumsal bilincin belirttii nesne artk filan hayvan ya da filan bitki tr, filan orman deil, genel olarak btn hayvanlar, btn bitkiler, btn ormanlardr. Ksas evre her tarafta bir olmad iin, toplumsal duygular hepsini birden tam bir akhkla saramaz. Bylece toplumsal bilinci meydana getiren eler bileikletike (mrekkep) toplumsal bilin bulanklar. Geri yresel (mahall) toplumsal bilinler genel toplumsal bilin iinde bireyliklerini korurlar ama, bal bulunduklar toplumsal zmreler kaynatka bunlar da genel toplumsal bilin iinde erirler. Toplumsal bilincin bu genelleme ve bulanklama halini birok rneklerle gstermek olanakhdr. rnein Allah fikrinin evrimi incelenirse gittike genelletiini, genelletike de bulanklatn grrz*. Uygarln da gittike akla ve manta bal bir biime brnd sylenir. Dorudur, nk akl genellikleri bildirir. Btn bu rnekler gsteriyor ki toplumsal bilin gittike genelleiyor. Genelletii oranda da bulanklaarak bireysel eitliliklere yol ayor. b) Toplumsal bilin gemiin rndr. Oysa gemiten gelen her ey atalarn sayg gsterdikleri eyler olduklarndan zel bir otorite ve sayg tarlar. Toplumlar blml (segmentaire) yaplarn koruduka, bu gemiin rn olan gelenekler de glerini korurlar. nk toplumlar meydana getiren blmler birbirlerine kapahdrlar. rnein ortaada bir iinin kendi kasabasnn dnda bulunan bir yerde i bulmas gt. Oysa toplumu meydana getiren blmler arasnda kaynama balaynca bu denge bozulur. Gler balar, gler balaynca da gelenekler zayflar. Gerekten gelenei gl tutan, yani gen kuaa yayan, alayan yallardr. G edenler, doduklar yerlerden ayrlanlar, ihtiyarlarn bu otoritesinden syrlrlar. Bylece gelenek otoritesini, deerini ar ar kaybetmeye balar. Byk kentler bu glerin etkisiyle gnden gne bymektedir. B u gmenlerin ou gen yata evini barkn brakan, atalarnn kurmlan kimselerdir. Onun otoritelerinden iin kent hayat gelenee kukuyla bakmay, her

yenilii de sempatiyle karlamay olanakh klar. Bu derece akc bir evrede, yaps gerei, sabit, deimez olan toplumsal bilincin tutunmas gtr^.

(1) (2)

Nurettin azi Ksemihal, Allah Durkheim, Division da Travail,

Nedir?,

1 9 3 5 , istanbul.

sayfa 2 7 1 - 2 8 3 .

71

DURKHEIM

SOSYOLOJS

c)

Toplum yayldka bireyi pek yakndan saramaz. Doan eitli eilim-

leri de iyice kavrayamaz. Bunu anlamak iin byk kentlerle kk kasabalar karlatrmak yeter. Kk kasabalarda tre ve detlere aykr davranmak isteyenler byk bir direnle karlarlar. Tre ve dete aykr her davran bir rezalet sayhr. Oysa byk kentlerde birey tre ve det boyunduruundan kurtulmutur. nk oralarda ilgi birok noktalara evrilmitir'. imdiye kadar iblmn toplumsal nedenlerden baka bir eye bal deilmi gibi inceledik. Oysa iblm rgensel ve psiik koullara da baldr. Her bireyde zamanla belirli mesleklere kar bir yetenek (kabiliyet) balar. Hatta pek gzde olan bir gre gre, iblmn salayan bu eitli yeteneklerdir. Smart Mili, iblmnn amac, bireyleri yeteneklerine gre ayrmaktr der^. Bundan tr bireysel yeteneklerin iblmn nasl etkilediini aratrmak yararl olur. Doula birlikte tadmz yetenekler (istidatlar), bize atalardan gemitir. te, nasl ki toplumsal bilin bizi kendi zmremize zincirlerse, tpk bunun gibi bu kabiliyetler de bizi rkmza, soyumuza balayarak, zgr davranmamz engeller. Irk ve birey birbirine kart iki gtr. Atalarmz gibi retim yapmay, onlar gibi davranmay, onlar gibi yaamay srdrdke yeniliin aleyhinde oluruz. Soyaekimi gl olanlar deiiklie pek elverili deildirler. Nitekim hayvanlar byledir. Onun iin de evrimleri ok ardr. Hatta yenilie kar soyaekimin gsterdii direnten kurtulmak, toplumsal bilincin gsterdii direnten kurtulmaktan daha gtr. nk toplumsal inanlar bireye dtan tinsel bir etkiyle geldii halde, soyaekimle ilgili eilimler doula beraber vardr, rgenlie ilemitir. Onun iin bunlardan kurtulmak pek kolay olmaz'. lkel toplumlarda zaten iblm yok denecek kadar az olduundan, soyaekimin roln aratrmakta bir anlam yoktur. Ama toplumlar geliip de, iblm balad m, her bireyin toplumdaki grevini soyaekim belirler. Hindistan'daki kast rgt bunun yetkin rneidir. Yahudilerde din grevleri soyaekime balyd. Roma'da din grevlerini ancak patrisyenler yapabilirdi. Asurlularda, Perslerde, Msrllarda toplum byle kapal birtakm zmrelere ayrlmt. Kast rgtnn yklmaya yz tutmu yerlerde snf (classe) rgt meydana geldi. B u rgt her ne kadar kast rgt kadar iine kapanm deilse de temelde birdir''. Ama bu rgt sadece soyaekimle anlatlamaz, bunda daha birok

(1) (2) (3) (4)

Durkheim, Division Stuart Mili, Economie Durkheim, Division Durkheim, Division

du Travail, Politique. du Travai, du Travail,

sayfa 2 8 3 - 2 8 4 . sayfa 2 9 1 - 2 9 2 . sayfa 2 9 3 -

72

AHLAK

SOSYOLOJS

nedenlerin de etkisi vardr. Zaten kast sistemi sadece byle bireysel eilimlere uygun olup da toplumun karlarna aykr olsayd, byle uzun zamanlar mtunamazd. Soyaekim ancak toplumsal bir rol oynad zaman, toplumsal bir kurum olabilmitir. Tarih zerinde yaplan incelemeler gsteriyor ki, mesleklerin soyaekimle bir kuaktan tekine geii eski ve ilkel bir haldir. Mesleklerin byle belirli ailelere ya da snflara bal olmas, iblmnn ilerlemesini engellemitir. olduu Onun iin insanlar soyaekimin boyunduruundan kurtulmadka, iblm gelimez. Yeteneklerin soyaekimle getii inanc vaktiyle o kadar gl halde, bugn onun yerine tmyle tersi bir inan gemitir. Bundan sonra Durkheim, toplumlar gelitike soyaekimin etkisinin nasl gittike otoritesini kaybettiini, bunun sonucu olarak yeni koullara uymak eiliminin bireylerde nasl gittike glendiini, bylece iblmnn bir kolaylkla ilerlediini ve gelitiini anlatr*. ne byk

Grev bakmndan toplumsal iblm, fizyolojik iblmnden belirli bir nitelikle ayrhr. rgenlikte her hcrenin grevi sabit olduu halde, toplum hayatnda rgenlerin grevleri bu derece kesin olarak ayrlm deildir. rgt kadrolarnn en salam olduu dnemlerde bile birey kendisine den dev iinde bir dereceye kadar zgr davranabilirdi. rnein Hindistan'da her kasta ayrlan meslekler, bir dereceye kadar semeye yer verecek bir niteliktedir^. B i r devletin beyni olan hkmet merkezi, dman tarafndan ele geirildi mi, toplumsal hayat durmaz, ksa bir zaman sonra baka bir kent, hi hazrlanmad halde ayn grevi grebilir'. iblm arttka bireyin meslek seme, meslek deitirme zgrl de

gittike artmaktadr. Bugn her alanda sk sk meslek deitirmelere rasthyoruz. Fizyoloji alannda hcre, doutan belirli bir yetenek tar, bundan kurtulamaz. Oysa toplum hayat byle deildir. Burada birey birok kalplara girebilecek genel birtakm yeteneklerle doar, mesleini, uzmanln sonradan seer, grev hcrede olduu gibi bir igdyle belirlenmemi, alkanlkla sonradan edinilmitir. Comte^ ve Spencer, toplumlar gelitike bireylerin sabit birer grevi olacak biimde bir rgt doacaktr, savn ileri srerler^.

0) (2) (3) (4) (5)

Durkheim, Division

du Travail,

.sayfa 2 9 6 - 3 1 8 .

Manou Kanunu, I, sayfa 8 7 - 9 1 . Durkheim, Division du Travail. sayfa 3 1 9 . Positive, V I , sayfa 5 0 5 .

Auguste Comte, Cours Durkheim, Division

de Philosophie

du Travail,

sayfa 3 2 2 .

73

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Oysa gzlemler bunun tam tersini gsteriyor. Toplumlar gelitike, toplumsal rgenler gittike daha yumuaklamaktadr. Byle olmas da gerekir. nk iblmnn artmasyle gittike daha kark, daha akc bir hal alan

toplumsal hayata uymak, yeni durumlara kar, yeni tedbirler almak iin toplumsal rgenlerin ok kaypak olmalar gerekir. K T A P 111. b l m n n a n o r m a l b i i m l e r i . blm normal olunca, toplumsal dayanmay yacana, tersine toplumu kargaala srkler. B u n a l m dnemlerinde meydana gelen iblmnn dourduu dayanma. Akasn sylemek gerekirse, ayrk (istisna) haller, toplumsal dayanmaya engel olan bu patolojik olgular, iblmnden tmyle bamsz olan eylemlerdir. Hatta bu eylemlerde grev diye de bir ey yoktur. nk ancak bir rgenliin hayatn korumaya katlm olan eylemlerin, o rgenlik iinde bir grevi olabilir. Durumu ykmaya alan bir eylem iin grev terimi kullanlamaz. imdi toplumsal dayanmay ykmaya alan bu ayrk (istisna) halleri bekte inceleyeceiz. Kukusuz daha bakalarnn da bulunmas lardr. a) Organik dayanmay bozan bu ayrk (istisna) hallerden birincisi, enartt grlr. rnein endstri gelipaylarlar, sonra hi dstri ve ticaret alannda meydana gelen bunalmlar ve iflslardr. Gerekten iblm arttka bazen bunalmlarn tike i ve kapital arasndaki atma gittike iddetlenerek toplumsal dayanmay bozar. Ortaada usta, rak birlikte yaar, ileri aralarnda dkknda ayn tezghta birlikte alrlard. raklk dneminden olanakhdr. Ancak bizim burada bekte inceleyeceklerimiz, en ar, en tehlikeli olanimdiye kadar iblmilk kitapta anlat-

nn normal biimini inceledik. Oysa iblmnn patolojik biimleri de vardr. saladn mtk. Ama iblmnn bir de patolojik biimi vardr ki, dayanmay sala-

olmazsa birok zanaatlarda, kapitali varsa dkkn aabilirdi'. Ksas usta rak tam bir uyuma iinde rahat rahat alrlard. X V . yzyldan sonra koullar deiti; esnaf zmreleri artk ortak bir yurt deil, ustalarn bir maliknesi halini ald. Her hususta karar vermek yetkisi, ustalara zg bir ayrcalk (imtiyaz) oldu. O zamandan beri artk ustalar, kalfalar arasnda derin birtakm ayrlklar balad. Her biri, ayr bir snf, kendilerine zg det ve kurallara sahip zgr bir zmre meydana getirdiler^. Bu ayrlk X V I I I . yzyla kadar, kalfalarn ikide bir ba kaldrmalarna ramen, yine de dosta srp gitti denebilir. Ama X V I I I . yzylda byk endstri

(1) (2)

Dutkheim, Division Durkheim, Division

du Travail, du Travail,

sayfa 3 4 5 . sayfa 3 4 5 .

74

AHLK

SOSYOLOJISI

domaya balaynca, ii ve patron zmreleri birbirine dman kesilir. nk ii patrondan bsbtn ayrlr. Bylece byk endstri arttka ii-patron uyumazl da gittike artar. Bilimde de iblm gittike artmakta, bilginler de gittike btn gzden kaybederek snrl bir alana saplanmakta, bu da onlar dar kafalla srklemektedir. Bylece iblm gnn birinde bilimin yklmasna neden olacaktr. Gerekten uzmanln artmas herkesi belirli bir noktada almaya srklyor, para zerindeki almalar toplu grn tlm oluyor^. Byle olmakla beraber, Comte, iblmnn toplumlar iin yararh bir ey aleyhine olarak geliiyor. Auguste Comte bu dncededir. Espinas da, Blme dalmaktr' demekle ayn dnceye kageliip de, iblm

olduuna inanmtr. Ancak toplumlar onun kadar yararl, gerekli bir eye daha ihtiya gsterir, o da toplumun birliidir. Ama bu birlik kendiliinden meydana gelmedii iin, toplumsal rgenlik iinde belirli bir rgenin bu birlii salamas gerekir. Bu rgen de hkmettir. Toplumun iinde hkmetin rol neyse, bilimler arasnda da felsefenin rol odur'. blmnn hkmet rgenini de gelitirdiini birinci kitapta sylemitik*. Ama bizce bu gelime mekanik bir zorunlulukla olur. blmnn ok gelitii yerlerde rgenler birbirine ok sk olarak bal bulunduundan, birinde meydana gelen deiiklik, hepsini etkiler. Ama hkmetin toplumun dier rgenleri arasnda bir uyum salamas olanakl deildir. blm rgenler arasnda bir ayrlk dourursa, salayamaz. Felsefe iin de hal byledir. O da bilimler arasndaki birlii salayamaz. Gerekten Comte, iblmnn bir dayanma kayna olduunu sezmi, ne hkmet ne de herhangi bir g bunun nne geerek birlii

ama mekanik dayanmann yerine getiini anlayamamtr. rgenlerin oald yerlerde mekanik dayanmann zayfladn ileri srerek, bu zayflamay iblmnn gereinden fazla artmasna balam, mekanik dayanmann zayflamasn da patolojik bir hal saymtr. Oysa birinci kitapta, toplumlar gelitike, toplumsal bilincin zayflamasnn normal bir olgu olduunu ispat etmitik. Bundan tr imdi aratrmakta olduumuz patolojik olgulara onu bir neden olarak gstermekte anlam yoktur.

(1) (2) (3) (4)

Espinas, Societe

Animale,

Conciusion, sayfa

IV. 347-349. Positive, IV, sayfa 430-431.

Durkheim, Division

du Travail,

Auguste Comte, Cours Durkheim, Division

de Philosophie

du Travail,

sayfa 3 5 0 .

75

DURKHEIM

SOSYOLOJS

blm bir toplumda dayanmay douramyorsa, bu toplumu nedeni ne olabilir? Toplumlar blml (segmentaire) olduka, toplumsal

meydana

getiren rgenler arasnda bir kargaalk (anomie) var demektir. Bu kargaaln

ilikiler snrl bir

alana bal olduundan, rgenler birbirlerinden kolaylkla haberli olurlar. Bylece rgenler arasndaki denge, kendiliinden kural altna girer. Ama toplumlar geliip de bu blmler birbiriyle kaynanca, bu yeni koullara gre rgtler kurulmad m, bunahm ba gsterir. rnein blml (segmentaire) bir toplumda, her blmn (segment) bir pazar vardr. reticiler, tketicilere pek yakn bulunduklar iin, retimin ne miktarda olmas gerekir, onu kolayca kestirirler. Bundan tr retimle tketim arasndaki denge kendiliinden kolayca dzenlenmi olur. Toplumlar gelitike bu eitli blmler birbirleriyle kaynar, bunun sonucu olarak btn pazarlar bir tek pazarda toplanr. B u pazar btn blmlerin retimini kendinde toplar. Ancak artk retici, tketimin miktarn ne gz, ne de aklla hesap edemez hale gelir. Ksas tketimin miktarn belirleyemedii iin retim bazen tketimin stnde, bazen de altnda kalr. Bunun sonucu olarak da iflslar, bunalmlar balar. Y i n e bunun gibi, deiim alannn genilemesi byk endstrinin doma-

sna neden olur. Byk endstrinin, domas da iinin alma koullarn, patronla olan ilikilerini bsbtn deitirir. Bu deiiklikler yeni birtakm rgtlerin meydana gelmesini gerektirir. Oysa bu deiiklikler o kadar abuk olmutur ki, ii-patron karlarn uzlatracak rgtn kurulmasna vakit bulunamamtr. Bu yzden ii-patron kavgalar balar. Bu rnekler gsteriyor ki, ekonomi bunalmlarnn nedeni, iblmnn dayanmay salamas iin gereken koullarn tam olmamasdr. Sonra sanld gibi iblm, iiyi snrh iinin iine kapayamaz. nk birey, birlikte almann rnlerini gremeyen bir makine deildir. O, bu sonular az ok kavrar. Eylemi ne kadar snrl olursa olsun, nihayet dnen bir varln eylemidir bu. N e yaptn, hangi amaca hizmet ettiini bilir. te ekonomistler mezlerdi. b) Zorlayc iblm. Bazen de kargaalk rgtszlkten deil de, tersine iblmnn bir dayanma arac olduunu anlasaydlar, ona byle birtakm nitelikler ykle-

blnen iin sk bir rgt altna alnmasndan doar. rnein toplumsal snflarda, kast rgtnde bu eit bunalmlara rastlanabilir. nk belirli bir kasta bal olan birey, daha stn kasta bal ileri grmek ister, bunun sonucu olarak da bunalm balar. rgenlikte rgenler grevlerini fena yapabilirler. Ama bir bakasnn yerine geemezler, geseler bile, bu hal pek ayrktr (istisna). Oysa 76

AHLK

SOSYOLOJISI

toplumlarda bireylerin devleri, byle katlam deildir. Bir toplumu

meydana

getiren bireylerin kastlara ayrlmas, bireylerin eilimlerine, yeteneklerine aykr mesleklerde almasna neden olabilir. Meslek bireysel eilimlere uygun olmad m, bireyde sknt ba gsterir. B u da toplumda bir bunalm dourur. yleyse iblmnn dayanmay salamas iin herkesin sadece bir i sahibi olmas yetmez. B u iin eilimlere, yeteneklere de uygun dmesi gerekir. te yukarki rnekte bu koul gerekleememitir. Bu eit bunalmlarn derin nedenini, toplum iindeki eitsizliklerde aramak gerekir. Hi bir toplum yoktur ki, iinde eitsizlik bulunmasn. Ancak organik dayamma mekanik dayanmann grlmektedir. yerine getike, eitsizliin gittike azald

*
c) blmnn baka b i r t a k m anormal b i i m l e r i . Bir toplumda ilebozar, rin bireyler arasnda iyi dzenlenmemesi, blnmemesi de dayanmay

bunalmlar dourur. rnein bazen endstri ya da ticaret alannda iler, o biimde blnmtr ki, birok kimselerin isiz kalmasna, bu yzden de birok glerin ziyan olmasna neden olur. Genellikle bu trden bunalmlarn nedeni, dzenleyici bir rgenin bulun-

mamasdr, denir. Bu doyurucu bir neden deildir. nk ou zaman bu eit bunalmlar meydana getiren, dorudan doruya bu dzenleyici rgenin kendisidir. Bundan tr sadece dzenleyici bir rgenin bulunmas yetmez, bunun iyi iletilmesi de gerekir. aBu gibi bunalmlarda yaplacak ilk i, yararl olmayan hizmederi kaldrmak, herkesi yeter derecede altracak biimde ileri blmektir. Bunun sonucu olarak, bireylerin meslek eylemi artar, eski dzen yeniden doar, i de daha ekonomik bir biimde kullanlm olur'. Bylece anomik halleri douran gerek nedenleri de ksaca gzden geirmi oluyoruz. Artk imdiye kadar yaptmz incelemelerden, ahlkla ilgili birtakm sonular karabiliriz.

SONU.

Sras dtke her toplumun kendine zg bir ahlk bulunmas

gerektiini sylemitik. Ahlk kurallarnn ayrc nitelii de, bireyleri uyumlu olarak birbirine balamaktr. Bakasn hesaba katarak yaplan her hareket ahlaksaldr. lkel toplumlarda bireyler arasndaki bu dayanmay benzerliiti saladn, toplumlar ilerledike de benzerlie dayanan dayanmann zayfladn gryoruz. Ama benzerlie dayanan bu mekanik dayanma yerine bir yenisi gemek-

(1)

Durkheim, Division

du Travail,

sayfa 3 8 3 - 3 8 4 .

77

DURKHEIM

SOSYOLOJS

tedir. o

da iblmne' dayanan organik dayanmadr. Mademki iblm de

toplumsal bilin gibi dayanmay salyor, yleyse iblmnn de ahlaksal bir deer tamamas olanakl deildir. B u iki eit ahlk baka baka yollardan giderek, ayn amaca ularlar. Birini tekinden stn tutmaya hakkmz yoktur! kisi de alarna gre ayn deerdedir. Oysa genellikle toplumsal bilinte, ahlaksal bir nitelik grlr de, iblmnden bu nitelik esirgenir. Gerekten iblm bireyi, ailesinden, akrabasndan, geleneklerinden uzaklatrr. Fikirler daha kiisel olur, bununla beraber benzerlik dayanmasn salayan toplumsal biUn etkisini bsbtn kaybetmez. Hi olmazsa bireyin kiiliine sayg inanc kalr. B u da pek az bir ey deildir. Benzerlie dayanan dayanmann gevemesine karhk, yeni birtakm balar domasayd, ahlkn yklmak zere olduu yargsna varabilirdik. Oysa bu yklan ahlk yerine yeni bir ahlk domaktadr. Yklmakta olan mekanik dayanma ahlk yerine, organik dayanmaya dayanan bir ahlk geiyor. B u yeni ahlkn lks uzmanlamaktr. Bundan tr de bugn, genel vicdan mesleksizlerden nefret eder. Denebilir ki, bu yeni ahlkn eksenini meydana getiren iblm bizi kendi kendine yetmeyen neden ohnaz m? Bu soru yle bir soruyla karlanabilir: Neden yaylm bir kiisel eylem, younlam, derinliine gitmi bir eylemden daha stn olsun? Bugn birey bir btnn tamamlayc bir esi, bir rgenliin rgeni olmakla gurur duymaktadr. B i r yandan toplumsal hayattaki gcn sezmekten gurur duyar, bir yandan da eksikliini duyduu iin topluma smsk balanr. blm bireyin kiiliini ykmak yle dursun, tersine artrr. Bundan nceki blmlerde, iblm arttka kiiliin de buna paralel olarak nasl gittike gelitiini uzun uzadya anlattk. Onun hatrlatmakla yetineceiz. Durkheim, bundan sonra, insanln teden beri zlemini ektii dnya kardeliinin ancak iblmyle gerekleebileceini belirttikten sonra bu lknn yakn gelecekte doamayacan syler. nk, dnya zerinde bulunan eitli trlere bal toplumlarn ahlk kurallar arasndaki fark, henz bu kardelii salamaktan ok uzaktr. imdilik ancak ayn tre bah toplumlarn birlemeleri olanakldr. Zaten evrimimiz bu dorultuya tedir*. gidiyor gibi grnmekiin bu noktay burada sadece bir varlk haline getirdiine gre, kiiliin ksrlamasna

(1)

Durkheim, Division

du Travail,

sayfa 4 0 1 - 4 0 2 .

78

AHLK

SOSYOLOJS

blmnn dayanmay dourmas, ekonomistlerin sandklar gibi bireyleri deiime srklemi olmasndan deildir, belki insanlar birbirine balayan bir dev ve hukuk sistemi kurmu olmasndandr. Toplumsal benzerlikler nasl kendilerini koruyan bir hukuk ve ahlk sistemi dourmusa, iblm de ayn biimde blme urayan iin srekli ve uyumlu bir biimde yrmesini salamak iin, birtakm kurallarn domasna neden olmutur'. te ekonomistlerin toplumlarn gittike kara dayanan ekonomik toplumlar haline savlamalar, iblmnn bu ahlk niteliini dntklerini kavrayamamalarndandr.

Bugn bir ahlk bunalm geirmekteyiz. Bunun nedeni aktr: Toplumlar blml (segmentaire) tipten o kadar abuk syrldlar ki, yklan blml toplum ahlknn yerini, iblm ahlk hemen dolduramad.

Ksas byk bir deiiklie urayan bugnk toplumlarmzn ahlk henz tam anlamyle belirememitir. Ruhlarmz derin bir boluk sarmaktadr. B u durum karsnda dnrlere den dev, bu kurulacak yeni ahlkn dorultusunu belirtmektir. Biz de zaten bunu denedik^.

(1) (2)

Durkheim, Division Durkheim, Division

du Travail, du Travail.

sayfa 4 0 2 - 4 0 3 . sayfa 4 0 5 - 4 0 6 .

79

Blm III AHLK SOSYOLOJS UYGULAMASI

NTHAR. Durkheim intihar^ zerine olan incelemesini ayn ad tayan

4 5 1 sayfalk bir kitapla ortaya atmtr. Yapt bir nsz, bir giri ve kitaptan meydana gelmitir. Aada yaptn plan gsterilmektedir:

nsz.
Girij. Intiharm tanm. olmayan etmenler: K i t a p I. 1. 2. 3. 4. Toplumsal

ntihar ve psikopatik haller (delilik, nevrasteni, sarholuk), ntihar ve normal psikolojik haller (rk, soyaekimle ilgisi), ntihar ve kozmik etmenler (iklim, s v b . ) , ntihar ve taklit. Toplumsal nedenler ve toplumsal tipler:

Kitap II. 1. 2. 3. 4. 3. 6.

ntihar belirlemek iin yntem, Bencil intihar, Bencil intihar (devam), E k i l intihar, Anomik intihar, eitli tipte intiharlarn bireysel biimleri. Toplumsal bir olay olarak intihar:

K i t a p III. 1. 2. 3.

ntiharn toplumsal esi, intiharn dier toplumsal olaylarla ilgisi, Pratik sonular.

GRI.

Durkheim, yntemi gereince intihar olgusunu incelemeden nce

bu olgunun d niteliklerine dayanan bir tanmn yapar: ntihar, bir insann, douraca sonucu bilerek olumlu ya da olumsuz bir eylemle dorudan doruya veya aral olarak kendi kendini lme srklemesidir^. ntiharlar bylece bireyi ilgilendiren bir olay olduuna gre, acaba sadece psikoloji bu olguyu anlatamaz m? statistikler belirli bir toplumda be on yllk
(1) lanan sayfa Durkheim, Le Suicide, Etde de Sociologie, Tarihi ilk bask 1 8 9 7 , (elimizdeki I 9 I 2 ' d e yaymnumaralar istanbul bu 2 . basknndr. bulabilirsiniz, niversitesi Edebiyat

2 . basksdr) 191-195, (2) ikinci

Felix Alcan, Paris.

(Dip notlardaki sayfa

Nurettin Sazi K s e m i h a l ' i n Sosyoloji

adl yaptnda bu kitabn bir zetini

bask, Remzi Kitabevi, 1 9 6 8 , (ilk bask sayfa 5 .

Fakltesi yaymlarndan, 1 9 5 5 , istanbul). Durkheim, Le Suicide,

80

A H L K SOSYOLOJS U Y G U L A M A S

intiharlarn yllk toplamnn hemen hemen ayn kaldn, hi deimediini, hatta doum ve lm istatistiklerinden ok daha deimez ve dzenli olduunu gstermektedir. statistiklerdeki bu deimezlik Durkheim'a gre, intihar nedenlerinin bireyden ok, toplumda aranmas gerektiini gsterir. Toplumda meydana gelen bunalmlar da intihar oranlarnda bir deiiklik dourmaktadr. rnein devrim hareketleri, savalar vb. toplumlarda intihar orann hemen drvermektedir. nk byle durumlarda kolektif bilin, bireysel bilinleri smsk sarar. rnein aadaki tabloda grld gibi', bunalml bir dnem olan 1848'de btn Avrupa toplumlarndaki intihar saysnda birdenbire bir d dikkati ekmektedir.
T A B L O I.

B a l c a A v r u p a t o p l u m l a r n d a i n t i h a r s a y l a r n d a g r l e n deimezlik (Mutlak saylarla) YMar Fransa Prusya 1630 2866 3020 2973 3082 3102 (3647) (3301) 3583 3596 3598 3676 3415 3700 3810 4189 3967 3903 3899 4050 4454 4770 4613 4521 4946 5119 5011 (5547) 5114 1598 1720 1575 1700 1707 (1852) (1649) (1527) 1736 1809 2073 1942 2198 2351 2377 2038 2126 2146 2105 2185 2112 2374 2203 2361 2485 3625 3658 3544 3270 3135 3467 sayfa 9 . ngiltere Saksonya 290 318 420 335 338 373 377 398 (328) 390 402 530 431 547 568 550 485 491 507 548 (643) 557 643 (545) 619 704 752 800 710 Bavyera Danimarka 337 317 301 285 290 376 345 (305) 337 340 401 426 419 363 399 426 427 457 451 468

1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 1861 1862 1863 1864 1865 1866 1867 1868 1869 1870 1871 1872
(1)

244

250 220 217 215 (189) 250 260 226 263 318 307 318 286 329 387 339

1349 1275 1248 1365 1347 1317 1315 1340 1392 1329 1316 1508 1588 1554 1495 1514

410 471 453 425

411 451 443 469 498

462
486

Durkheim, Le Suicide,

81

D U R K H E I M SOSYOLOJS

Btn bu olgular, intiharn nedenini toplumda aramak gerektii fikrini bsbtn glendirmektedir. K T A P I. n t i h a r ve toplumsal olmayan etmenler. Durkheim, intihar

zerine kurduu bu varsaymn gzlemlerle, istatistiklerle kantlamaya girimeden nce intihar, toplumsal olmayan nedenlere balayan kuramlar gzden geirerek birer eletirmesini yapar. Durkheim'a gre, insan intihara srkleyen toplumsal olmayan nedenler, ya delilik, sarholuk, rk, soyaekim gibi psiko-organik yapyla, ya da iklim, s gibi fizik evreyle ilgili olabilir. Durkheim, intiharn toplumsal olmayan nedenleri zerine ileri srlm kuramlarn be bee ayrarak incelemektedir, ite Durkheim, intihar adh yaptnn birinci kitabnda, acaba intiharla, a) Delilik, sarholuk, b) Irk, soyaekim, c) klim, s vb., d) Taklit arasnda herhangi bir iliki var mdr? Bunlar cevaplandrmaya alacaktr. a) statistikler, intiharla akl hastalklar arasnda zorunlu bir ilikinin bulunmadn gstermektedir. rnein istatistikler akl hastalklar orannn kadnlarda erkeklerden yksek olduunu ortaya koymaktadr. Oysa intihar oran tersine erkeklerde daha yksektir. (Aadaki II, III numaral tablolara bkz.)'.
T A B L O 100 YtUar Erkek Silezya Saksonya Wurtemberg Danimarka Norve 1858 1861 1853 1847 1855 49 48 45 45 45 akti Yalar Kadtn 51 52 55 55 56 T A B L O ntihar saylarnn toplamnda New-York Massachusetts Maryland Fransa Fransa III her bir cinsin 100 Erkek 82,1 81,9 81,5 80 79,1 80,7 74,3 74,8 78,7 75 76,9 73,3 pay intihardan Kadn 17.9 18,1 18,5 20 20.9 19,3 25,7 25,2 21,3 25 23,1 26,7 1855 1854 1850 1890 1891 hastasmdan II 100 akl hastasndan Erkek Kadtn 44 46 46 47 48 56 54 54 53 52

intiharlarn mutlak says Erkek Kadtn Avusturya Prusya Prusya talya Saksonya Saksonya Fransa Fransa Fransa Danimarka Danimarka ingiltere (1) (1873-77) (1831-40) (1871-76) (1872-77) (1851-60) (1871-76) (1836-40) (1851-55) (1871-76) (1845-56) (1870-76) (1863-67) 11429 11435 16425 4770 4004 3625 9561 13596 25341 3324 2485 4905 2478 2534 3724 1195 1055 870 3307 4601 6839 1106 748 1791

Tablo II iin bkz. Durkheim, Le Suicide,

sayfa 3 7 ; Tablo III iin bkz. sayfa 3 8 .

82

A H L A K SOSYOLOJS U Y G U L A M A S I

Gene bunun gibi, rnein dier rklar yannda Yahudilerde delilik oran yksek olduu halde intihar oran tersine dktr. Btn bu karlatrmalar delilikle intihar arasnda herhangi deimez bir ilikinin bulunamayacan aka ortaya koymaktadr. statistikler, sarholukla intihar arasnda da herhangi bir ilikinin bulunmadn gstermektedir. rnein aadaki I V numaral tabloda, Almanya'nn eitli blgelerinde tketilen iki miktaryle intihar oranlar incelenmitir. Tabloda grld zere, 1. bekteki blgelerde adam bana ortalama 13 litreyle 10,8 litre iki dmesine karlk, intiharlar milyonda 206,1 olduu halde; 3. bekteki blgelerde adam bana ortalama 6,4 litreyle 4,5 litre dmesine karlk intiharlar milyonda 234,re ykselmektedir.
T A B L O IVi A l m a n y a ' d a iki v e i n t i h a r tfki tketimi (adam I . bek: (1884-86) basma) Zmrede intihar Toplumlar ^'''"'^^"bure, Pomeranya 2. bek: 9 , 2 - 7 , 2 litre 208 4 ' ki i I ^ D o u ve Bat Prusya, Hanover, Saxe ili, Turingen, Westfalya Macklembourg, dukal R h i n , Baden, Bavyera ve W u t , .... tcmberg illeri Saxe krall,

ortalamas Milyonda 2 0 6 , 1 k . j . (

1 3 - 1 0 , 8 litre

3 . bek: 6 , 4 - 4 , 5

litre

,x-n , f 1 4 7 . 9 ks \ T A B L O V2 100 ka ' Aa Avusturya Yukar Salzburg Tyrol 95,90 100 100 100 71,40 62,45 53,37 37,64 26,33 9,06 2,72 1,90 1,62 6,20

Schleswig-Holstein, Hesse ili ve

, , 4 . obek: 4 litre ve daha az

I r k v e i n t i h a r b a k m n d a n A v u s t u r y a eyaletlerinin karlatrlmas kiiden Alman 254 110 120 88 92 94 190 158 136 128 82 88 38 46 14 Ortalama 140 ki / Galiya Almanlarn kk bit j Tyrol \ Littoral 1 Carniole \ Dalmaya (1) (2) Durkheim, Le Suicide, Durkheim, Le Suicide, sayfa 5 2 . sayfa 6 1 . grubun 86 ortalamas Ortalama 125 ' Ortalama \ 106 Milyonda ntiharlarn oram

Salt Alman eyaletler

ounluu alman olan eyaletler

i Carinthie 1 Styrie ' Silezya \ Bohemya { Moravya 1 Bukovine

Almanlarn nemli bir aznlk olduu eyaletler

aznlk olduu eyaletler

83

DURKHEIM

SOSYOLOJS

b)

Acaba rk ve soyaekimle, intihar arasnda zorunlu bir iliki var mdr?

statistikler rkla intihar arasnda da herhangi bir zorunlu ihkinin bulunmadn ortaya koymaktadr. rnein Cermen rkna bah toplumlarn bazlarnda intihar oran ok yksektir, bazlarnda da ok dktr (yukarda tablo V e bkz). Soyaekimle intihar arasnda da herhangi bir zorunlu ilikinin bulunmadn gene istatistikler gstermektedir. Byle bir iliki bulunsayd, intiharn en fazla ocuklar arasnda olmas gerekirdi. Ayrca kz ve erkek ocuklarda intihara eilimin ayn derecede olmas gerekirdi. nk soyaekim, kendini en ok ocukluk anda gsterir. Oysa istatistikler, intihar orannn ocukluk anda ok dk, erkek ocuklarda da kz ocuklara gre, intiharn daha ok olduunu gstermektedir (aadaki tablo Vl'ya bkz)'.
T A B L O VI

eidi y a l a r d a i n t i h a r l a r (Her yatan 1 milyon kii alnmtr) Fransa 1835-44 Er. Ka. 1 6 yan altnda 1 6 - 2 0 ya aras 20-30 30-40 40-50 50-60 60-70 >l >l u 2,2 56,5 130,5 155,6 204,7 217,9 274,2 1,2 31,7 44,5 44,0 64,7 74,8 83,7 91,8 81,4 Prusya 1873-75 Er. 10,5 122 231,1 235,1 347 Ka. 3,2 50,3 60,8 55,6 61,6 Saksonya 1847-58 Er. Ka. 9,6 210 396 } } 529 113,9 } 917 297 551 906 2,4 85 108 126 207 ttalya 1872-76 Er. 3,2 32,3 77 72,3 102,3 140 147,8 124,3 103,8 Ka. 1,0 12,2 18,9 19,6 26 32 34,5 29,1 33,8 } Danimarka 1845-56 Er. ve Ka. 113 272 307 426 576 702 785 642

{ {

70-80 317,3 8 0 yan stnde 3 4 5 , 1

c)

Acaba intiharn iklimle, kozmik etmenlerle zorunlu bir ilikisi var m-

dr? Byle bir iliki de dnlemez. nk behrli bir iklime bah bir toplumda intiharn adan aa deitii grlmektedir. rnein aadaki tablo VlI'de grld zere 1870 ylna kadar talya'da intihar oran kuzeyde daha az, gneyde en azdr. Ama 1 8 7 0 zaferinden sonra bakent yurdun ortasna tanp da bilim, sanat, ekonomi hareketleri yurdun ortalarnda toplanmaya balaynca, 1870' ten sonra kuzeyle orta talya arasndaki intihar oran birbirlerine yaklamaya balam, 1884-86 arasnda da intihar says orta talya'da, kuzeyi amtr.
T A B L O VII

t a l y a ' d a i n t i h a r l a r n blgesel dalm^ Milyon YMar Kuzey talya Orta talya Gney italya (1) (2) 1866-67 33.8 25,6 8,3 nfusta intihar says 1884-86 63 88 21 Her blgedeki intihar oram 1884-86 100 139 33

1864-76 43,6 40,8 16,5 sayfa 7 9 . sayfa 8 4 .

1866-67 100 75 24

1864-76 100 93 37

Durkheim, Le Suicide, Durkhen, Le Suicide,

84

A H L K SOSYOLOJS

UYGULAMASI

Is etmeniyle intihar arasnda herhangi bir zorunlu ilikinin bulunamayacan da aadaki tablo V I I I aka ortaya koymaktadr*. rnein Fransa'da nisan ve ekim aylarnda s ortalamas birbirine ok yakn olduu halde, intihar oranlar olduka farkldr. talya'da haziran, eyll aylarnda s birbirine ok yakndr, ama intihar haziranda binde 105, eyllde binde 73'tr.
T A B L O VIII Prusya Fransa Ortala(1866-70) Ayhk intihar oran: ylda oranla 68 80 86 102 105 107 100 32 74 70 66 61 Koma 6,8 8,2 10,4 13,5 18 2r,9 24,9 24,3 21,2 I6,3 10,9 7,9 talya Ortalama s (1883-88) Ayitk oran: lOOO'e 69 80 81 98 103 105 102 93 73 65 63 61 Napoli 8,4 9,3 10,7 14 I7,9 21,5 24,3 24,2 21,5 17,1 12,2 9,5 intihar ylda (1876-78.

80-82, 85-89) Ortala Aylk intihar ma ts oram: lOOO'e 61 67 78 99 104 105 99 90 83 78 70 61 ylda oranla

ma ts 1000'e Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran Temmuz Austos Eyll Ekim Kasm Aralk 2 fi A" 6,4 lOM 142 17,2 18,9 18,5 15,7

oranla 1848-77 0,28 0,73 2,74 6,79 10,47 14,05 15,22 14,60 r,6o 7,79 2,93 0,60

n ,3
6,5 3,7

Ksas, Durkheim'a gre, baz mevsimlerde intihar orannn artmas ya da gndzleri intihar orannn geceye gre daha fazla olmas, o zamanlarda toplumsal hayatn daha youn bir biim almasndandr. d) Durkheim, intihar adl yaptnn birinci kitabnda, son olarak, taklitle

intihar arasnda da herhangi zorunlu bir ilikinin bulunamayacan aklamaya ahr. Bunun iin de toplumsal olaylarn neden psikoloji olaylaryle anlatlamayacan kantlayan fikirlere ba vurur^. K T A P 11. Durkheim, intihar adh yaptnn birinci kitabnda, yukarda

belirttiimiz gibi, toplumsal olmayan olaylar (delilik, sarholuk, rk, soyaekim, iklim ,s, taklit) ile intihar arasnda herhangi zorunlu bir ilikinin bulunmadn gstermeye altktan sonra, bu ikinci kitapta kendi aklamasna giriir. Durkheim, Toplumsal bir olayn nedenini gene toplumsal bir olayda aramaldr kuralna dayanarak, intiharn nedenini psikolojik olaylarda ya da doal

(1) (2)

Durkheim, Le Suicide, Durkheim, U Suicide,

sayfa 9 3 Blm IV, sayfa 107-138.

85

D U R K H E I M SOSYOLOJS

evrede deil, gene toplumda arar. Durkheim, toplumsal nedenleri dikkate alarak, intihar olgularm: a) Bencil (egoiste), b) Elcil (altruiste), c) Anomik (kanun yokluundan, bunahmdan, kargaahktan, gelen) diye bee ayrr. a) B e n c i l intiharlar. Bireyin bal olduu din, aile, politik zmre vb.

tarafndan korunulmam olmasndan meydana gelir. Baka bir deyimle bencil intiharlar toplumsal balar gevek olduu, birey kendini yalnz duyduu zaman belirir. Gerekten Avrupa toplumlarnn intihar istatistiklerine bir gz atlrsa, spanya, Portekiz, talya gibi nfusu salt Katolik olan toplumlarda intihar oran olduka az olduu halde, Prusya, Saksonya, Danimarka gibi Protestan toplumlarda oran olduka yksektir. Morselli'nin hesaplad aadaki ortalamalar bunu aka gstermektedir*.

l Protestan toplumlar . Protestan-Katolik karm Katolik toplumlar

milyon

nfusta

intihar 190

ortalamast

toplumlar

96 58

Gene Ahnanya'nn Katolik olan Bavyera evrelerinde intihar oran, Protestan olan Prusya'ya gre ok daha azdr. Bavyera'da intihar oran 1874'ten beri milyonda 9 0 olduu halde, Prusya'da 1871-1875 aras, milyonda 133, Baden dukahnda 156, Wrtenberg'de 162, Saksonya'da 300' bulur. Ksas Almanya'nn dier eyaletleri de incelenirse, intiharn Protestan saysyle doru, Katolik saysyle de ters orantl olarak artt grlr^ (Tablo IX, X, Xre bkz).
T A B L O

1X3

B a v y e r a eyaletleri ( 1 8 6 7 - 7 5 ) Katolikleri nin eyaletler R h i n Palatinat's Orta Franconie Y u k a r Franconie Ortalama %50 Milyon nfusta intihar 167 207 204 192 Katolikleri ok Milyon nfusta intihar 157 118 Katolikleri m eyaletler Yukar Palatinat Yukar Bavyera Aa Bavyera Ortalama 135 Ortalama %90 Milyon nfusta intihar 64 114 49 75

altndaki

olan (%50-90) eyaletler Aa Souabe Franconie

stndeki

(1) (2) (3)

Durkheim, Le Suicide, Durkheim, Le Suicide, Durkheim, Le Suicide,

sayfa 1 4 9 . sayfa 150-151.

sayfa 1 5 0 .

86

A H L K SOSYOLOJS T A B L O P r u s y a eyaletleri Protestanlar ok Saxe Schleswig Pomeranya olan %90'dan eyaletler Milyonda intihar 309,4 312,9 171,5

UYGULAMAS XI (1883-90) %89-68 eyaletler arast Milyonda intihar 212,3 200,3 296,3 171,3 220,0 %J2-28 eyaletler aras Milyonda intihar

Protestant olan Hanover Hessen

Brandenbourg ve Berlin Dou Prusya

Ortalama Protestant olan Bat Prusya Silezya Westphalia Ortalama %40-50 eyaletler arast

264,6 Milyonda intihar 123,9 260,2 107,5 163,6

Ortalama Protestant olan Posen Rhin blgesi Hohenzolern Ortalama

96 A
100,3 90,1 95,6

T A B L O

X P

eitli t o p l u m l a r d a h e r dinden m i l y o n n f u s a dsen i n t i h a r says Protestan Avusturya Prusya (1852-59) (1849-55) (1869-72) (1890) Baden (1852-62) (1870-74) (1878-88) Bavyera Wurtemberg (1844-56) (1884-91) (1846-60) (1873-76) (1881-90) 79,5 159,9 187 240 139 171 242 135,4 224 113,5 190 170 Katolik 51,3 49,6 69 100 117 136,7 170 49,1 94 77,9 120 119 Yahudi 20,7 46,4 96 180 87 124 210 105,9 193 65,6 60 142 Gzlemci Wagnet n Morselli Prinzing Legoyt MorseUi Prinzing Morselli Prinzing Wagnet Tarafmzdan
D

isvire'de Protestan kantonlarndaki intihar oran, Katolik kantonlarndakinden drt be kat fazladr. Durkheim, buna neden olarak Protestanln Katoliklie gre daha zgr,

daha hogrr olmasn gsterir. Gerekten insan iin inanlarn yeniden kurmak devi ok ar bir itir. Zaten zgrln arl da buradadr. Bir Protestan bu sorumluluu bir Katolie gre daha byk bir iddetle duyar. Inan-

(1) (2)

Durkheim, Le Suicide, Durkhemi, Le Suicide,

sayfa 1 5 1 . sayfa 1 5 2 .

87

DURKHEIM

SOSYOLOJS

larn kendi kendine yaratmak zorunda olan Protestanlm, bilime, bilgiye herkesten fazla ihtiyac vardr. Bundan tr inancn zayflad yerde eitim ve retim gelitirilerek elden geldii kadar bu hastahn nne gemeye allr. Grlyor ki bilim intiharn nedeni deil, tersine ilcdr.

nsan topluma balayan sadece din zmresi deildir. Aile zmresi, politik zmre de ayn devi grr. Gerekten din zmresi gibi aile zmresi de insan korur, ona dayanak olur. Bundan tr de btn toplumlarda bekrlarn intihar oran, evlilere gre daha yksektir. Evliler arasnda da, ocuksuz ailelerde intihar oran, ocuklu ailelere gre daha yksektir. ocuk says arttka da intihar oran der (Tablo

XII, XIire bkz.).

T A B L O XIII

Otdenburg Byk Dukal 1 8 7 1 - 8 5 yllar a r a s n d a y a ; z m r e l e r i n e , m e d e n i d u r u m l a r a g r e h e r iki cinsin 10.000 nfusa g r e i n t i h a r says Korunma Yaslar Bekrlar Evliler Dullar Bekrlara oranla katsays Dullara oranla (coefficient) Dullar Bekrlara oranla

Evliler

Erkekler 020 2030 3040 4050 5060 6070 Daha yukar 7,2 70,6 130,4 188,8 263,6 242,8 266,6 769,2 49,0 73.6 95,0 137,8 148,3 114,2 Kad, 020 2030 3040 4050 5060 6070 Daha yukar 3,9 39,0 32,3 52,9 66,6 62,5 95,2 17,4 16,8 , 18,6 31,1 37,2 120 tlar

285,7 76,9 285,7 271,4 304,7 259,0

0,09 1,40 1,77 1,97 1,90 1,63 2,30

5.8 1,04 3,01 1,90 2,05 2,26

.
0,24 1,69 0,66 0,97 0,79 1,02

30,0 68,1 50,0 55,8 91,4

0,04 2,24 1,92 2,85 2,14 1,68

1,78 3,66 1,60 1,50 1,31

1,07 0,77 1.33 1,12

(1)

Durkleim, Le Suicide,

sayfa 1 8 2 .

88

A H L K SOSYOLOJS T A B L O

UYGULAMAS

XIII1

Fransa ( 1 8 8 9 - 9 1 ) Y a j v e m e d e n d u r u m l a r a e r e 1 . 0 0 0 . 0 0 0 nfusta i n t i h a r says (yllk o r t a l a m a ) Korunma Yaslar Bekrlar Evliler Dullar Bekrlara oranla Erkekler 1520 2025 2530 30-40 40-50 5060 6070 7080 Daha 113 237 394 627 975 1434 1768 1983 yukar 1571 500 97 122 226 340 520 635 704 770 Kadnlar 1520 2025 2530 3040 4050 5060 6070 7080 Daha yukar 79,4 106 151 126 171 204 189 206 176 33 53 68 82 106 151 158 209 110 333 66 178 205 168 199 257 248 240 2,39 2,00 2,22 1,53 1,61 1,35 1,19 0,98 1,60 10 1,05 2,61 2,50 1,58 1,31 1,62 1,18 2,18 0,23 1,60 0,84 0,61 1,01 1,02 0,77 0,83 0,79 katsays Dullara oranla (coefficient) Dullar Bekrlara oranla

Evliler

142
412 560 721 979 1166 1288 1154

0,22 2,40 3,20 2,77 2,86 2,75 2,78 2,81 2,04

1,45 3,37 2,47

1,66 0,95 1,12

2,12 1,88 1,83 1.82 1,49

1,35 1,46 1,51 1.54 1,36

Bu tablolardan u sonular karlabilir: 1. 2. fazladr. 3. Evlilerin bekrlara oranla korunma katsays cinslere gre deiiyor. rnein Fransa'da evli erkeklerin bekrlara oranla korunma katsays kadnlarnkinden fazladr. Erkekler iin bu oran ortalama 2,73 olduu halde, kadnlar iin 1,56 yani % 4 3 eksiktir. 4. Dullarn korunma katsays evlilerden dktr. Gerekten dullarda intiErken evlilikler zellikle erkeklerde intiharn artmasna neden oluyor. 2 0 yatan sonra evlenenlerde intihardan korunma katsays bekrlardan

har oran evlilerden fazla, ama bekrlardan azdr^.

(1) (2)

Durkheim, Le Suicide, Durkheim, Le Suicide,

sayfa 1 8 3 . sayfa 182-185.

89

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Din, aile zmresinden baka politik toplum yani millet, devlet de insan korur. Politik kargaalklarn, byk toplumsal bunalmlarn intiharlar oaltt sanlr. Oysa bu dn yanltr. Olgulara uymaz. Gerekten byk politik bunalmlar, devrimler, savalar srasnda intihar orannn btn toplumlarda birdenbire dt grlmtr. rnein Fransa'da 1848'de intihar says 3647'den 3 301'e dmtr. 1848'de Fransa'y sarsan bunalm btn Avrupa'y sarnca, oralarda da intihar orannn birdenbire dt grlr (Tablo X l V ' e bkz.). TABLO
Danimarka Prusya 1852 1649 1527

XIVi
Saksonya Avusturya 611 (1846"da)

Bavyera 217 215 189

1847 1848 1849

345 305 337

398 328

452

Byk mill savalar da, politik bunahmlar gibi intiharlarn orann drr. rnein 1866'da Avusturya ile talya arasnda sava balaynca, intiharlar her iki toplumda da % 1 4 azalmTABLO XV2
YMar talya Avusturya 1865 678 1464 1866 588 1265 1867 657 1407

tr (Tablo X V ' e bkz.). Fransa ile Almanya arasnda 1870-71'de patlak veren sava da her iki toplumda ayn etkiyi dourmu, intiharlar azalmtr (Tablo X V r y a bkz.).

TABLO
YMar Prusya Saksonya Fransa 1869 3186 710 5114 1870

XVI3

Ksas btn bu tablolar b1871 2723 653 4490 1872 2950 687 5275

yk

politik

bunalmlarda,

ulusal

2963 657 4157

savalarda

intiharlarn

birdenbire

dtn gstermektedir. nk bu gibi hallerde toplumsal hayat ok younlam, ruhlar smsk

sarm. Byle zamanlarda birey toplumun etkisini kendinde daha byk bir iddetle duyar. Kendini yalnz braklm olarak grmez. Bundan tr de bencil intiharlar azalr. Bylece bencil intiharlar inceleyen Durkheim, u sonuca varmtr: "ntihar says, bireyin dine, aileye, devlete olan ballyle ters orantldr"*.

(1) (2) (3) (4)

Durkheim, Le Suicide, Durkheim, Le Suicide, Durkheim, Le Suicide, Durkheim, Le Suicide,

sayfa 2 1 6 . sayfa 2 1 8 . sayfa 2 1 8 . sayfa 2 2 2 .

90

A H L K SOSYOLOJS

UYGULAMASI

nsann hayatn sertliine, glklerine dayanabilmek iin kendini bir amaca, bir lkye balamas gerekir. Bundan tr bir kimse, din, aile, millet gibi toplumsal zmrelerden herhangi birine canla bala balanmal, kendini ona vermelidir. Bylece yalnzln duymaz; hayatn boluuna, anlamszlna kaplarak umutsuzlua dmez. te insanlarn bencil intiharlara srklenmesine engel olan, onlar bu tr davranlardan zmrelere olan balhktr. koruyan din, aile, millet, meslek vb. gibi eitli

b)

E l c i l intiharlar.

nsan yalnz bal olduu zmre tarafndan korun-

mad, ya da toplumsal balarn pek gevek olduu zamanlarda deil, tersine topluma ok bal olduu zamanlarda da intihar eder. Bu trden intiharlar Durkheim elcil intiharlar ad altnda toplamaktadr. Bazen ilkel toplumlarda intiharn bulunmad sylenir. B u pek doru deildir. Geri ilkellerde yukarda akladmz bencil intiharlara pek rastlanmaz ama, baka trden intiharlar eksik deildir. rnein Danimarkal savalar iin yataklarnda ihtiyarlktan ya da hastalktan knek ayp saylrd. B u ayptan kurtulmak iin intihar ederlerdi. Gotlar, Vizigotlar iin de doal lm utan verici bir eydir. Hindistan'da kocalarnn lmnden sonra dul kalan kadnlarn kendilerini ldrmeleri deti vardr. Gallerde, efendilerinin lmnden sonra, kleleri, hizmetileri intihar etmek zorundaydlar. Achantis'letde, kraln lmnden sonra subaylarnn kendilerini ldrmeleri bir ykmllkt (obligation). Baz gzlemciler Havai'de de ayn dete rastlamlardr. Btn bu aklamalar ilkel toplumlarda intiharn ok yaygn olduunu ortaya koymaktadr. Bunlar bekte toplamak olanakldr: 1. 2. 3. htiyarlam ya da hastala mtulmu kimselerin intihar, Kocalarnn lmnden sonra intihar eden kadnlar, Efendilerinin lmnden sonra intihar eden kleler, hizmetliler.

Btn bu intihar trlerinde kendini ldren kimse, toplumsal bir devi yerine getirmek amacyle bu eyleme giciir. Bu ykmll yerine getirmeyen kimse onursuzlukla sulanr, ou zaman da dinsel cezalara arptrlr. Byleleri, cenaze treninin kendilerine uygulanmas onurundan yoksun kalr. Mezarnda, br dnyada ekmeyecei sknt yokmr. Ksas bu gibilerin zerine toplum btn arlyle kmekte, bask yapmakta, onu intihara srklemeye zorlamaktadr'.

(1)

Dutkheim, Le Suicide,

sayfa 2 3 3 - 2 3 6 .

91

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Gnmz toplumlarnda, bireysel kiilik, kolektif kiilikten iyice syrld iin bu trden intiharlarn yaygn olmas olanakl deildir. Ama gene bugn bile, pek seyrek de olsa, kendisine verilen herhangi bir buyruu yerine getiremedii iin, onurunu korumak amacyle kendini ldren subaylara, ya da kumandanlara; ailesini ar bir lekeden, utantan kurtarmak iin kendini ldrmeye girienlere rastlanr. Bunlar kendilerini ldryorlarsa srp gittii zel bir toplumsal evre vardr, o da ordudur.

canlarndan

fazla

sevdikleri, stn tuttuklar bir ey var demektir. Bugn elcil intiharlarn hl

Gerekten Avrupa'nn btn toplumlarnda ordulardaki intihar orannn sivil nfustaki intihar oranndan daima stn olduu grlmektedir (aadaki Tablo

XVirye bkz.).
T A B L O XVIII

A v r u p a ' n n b a l c a t o p l u m l a r n d a o r d u d a ve sivillerde i n t i h a r l a r n karlatrlmas intiharlar I milyon Avusturya A.B.D. talya ngiltere Wurtemberg Saxe Prusya Fransa (1876-90) (1870-84) (1876-90 (1876-90) (1846-58) (1847-58) (1876-90) (1876-90) askerde (ayniyatta) 1 milyon sivilde Asleerlerin oranla 10 8,5 5,2 2,6 1,92 1,77 1.50 1,25 sivillere katsays

1253 680 407 209 320 640 607 333

122 80 77 79 170 369 394 265

lk bakta askerlerin ayn yata sivillere gre daha fazla intihar etmeleri insan artmaktadr. Ordu fizik bakmdan en seme kimselerden meydana gelmitir. Kladaki bahhn, dayanmann da intiharlar nlemesi gerekir. Byle olduu halde ordularda intihar oran azalmyor, tersine artyor. Bu nasl aklanacak? Durkheim'a gre, ordulardaki bir intihar ilkel toplumlardaki intiharn bir

artakalmdr (survivance). nk askerlik ahlk baz ynleriyle ilkel ahlkn artakalmdr. Byle bir tinsel havann etkisi altnda bulunan asker, izin verilmemesi, azarlanma, haksz ceza, hapis vb. gibi en ufak bir engelle, skntyla karlat m, kendini ldrr. Daha nceden bu trden intiharlarn meydana gelmi olmas askerin bu eilimini bsbtn kamlar. Bylece orduyu bir intihar salgn sarar. Bu trden intiharlarn bireysel nedenlerle anlatlmas ola-

(1)

Durkheim, Le Suicide,

sayfa 2 4 7 .

92

A H L K SOSYOLOJS

UYGULAMASI

nakil deildir. rgensel yaplar intihara elverili bu derece ok sayda insann bir alayda tesadfen birlemi olmalar kabul edilemez. Hele taklit yoluyle intiharn yaylmasnn kabul daha da gtr. Ama askerlik mesleinin, insanda kendi kendini ldrmeye srkleyen bir ahlk yapsn gelitirdii fikri kabul edilirse, her ey kolaylkla aklanm olur. Silh altnda bulunanlarn ounda bu yapnn trl derecelerde bulunmas doaldr. te, evre intihara son derecede elverih olduu iin birey, iinde tad bu kendini ldrme eilimini, kolaylkla eyleme geirebilir. Bundan tr kendini ldrmeye hazrlkl olan kimselerde intihar eylemi byle bir evrede, hzla yayhverir'. Durkheim, ordudaki intiharlarn gnmze yaklatka azalmakta olduunu gene istatistiklere dayanarak belirtmektedir. Gerekten Fransa'da askerlerin intihar oran 1862'de milyonda 6 3 0 iken, 1890'da milyonda 280'i amamnr. Prusya'da da 1877'de milyonda 7 1 6 iken, 1893'te 457'ye dmtr. Almanya btnyle ele ahnrsa, 1877'de 707 iken, 1890'da 550'ye dmtr. Belika'da 1885' te 391 iken, 1 8 9 r d e 185'e inmitir. talya'da da 1876'da 4 3 1 iken, 1892'de 389'dur. Avusturya ve ngiltere'de azalma geri azdr ama, gene de vardr. Ksas btn Avrupa tedir. Durkheim, askerler arasnda bu intihar azalmas olgusunu, eski askerlik ruhunun gevemesine balamaktadr. Gerekten edilgin (pasif) ve mutlak itaat alkanh, tek kelimeyle kiiliin silinmesi, yok olmas, isterseniz buna barbarlk diyelim, btn bunlar gitgide kamu vicdan (conscience publique) gereksemeleriyle (ihtiya) eliiklie uramnr. Bylece disiplin, katln kaybetmi, yumuam, birey zerine olan basks gevemitir^. Ksas kiilie verilen deer gittike artmtr. c) A n o m i k intiharlar. ntiharlarn bir eidi daha vardr ki, birtakm intiharlar toplumsal bunalm sonucu meydana gelir. Durkheim, bunlara anomik adn veriyor. rnein ekonomi bunalmlar intiharlarn artmasna neden olur. Viyana'da 1873'te balayan bir mal bunalm, 1874'fe son haddini bulur. Bu srada intiharlarn da hemen artn grlr. 1872'de intihar 141 iken, 1873'te 153'e, 1874'te 216'ya ykselir. Ayn ylda Frankfurt'ta buna benzer bir bunalm patlak vermi, buna paralel olarak intiharlar da artmtr. 1882 ylnda Paris borsasnda beliren byk bunalmda da intiharlar birdenbire artm, 1874'le 1886 arasnda ortalama art % 2 iken, 1882'de birdenbire % 7 oluvermi'. toplumlar ordularnda intiharlarn gittike azald grlmek-

(1) (2) (3)

Durkheim, Le Suicide, Durkheim, Le Suicide, Durkheim, Le Suicide,

sayfa 2 6 0 - 2 6 1 . sayfa 2 5 9 , 2 6 0 . sayfa 264-265.

93

D U R K H E I M SOSYOLOJS

Bu bunalmlar sonucu intiharlarda meydana gelen art nasl anlatlacak? Acaba bu bunalmlarn dourduu sefalet mi, insan yaamaktan usandrr, intihara srkler? Akla uygun gibi grlen bu fikri, olgular yalanlamaktadr. Gerekten sefalet, geim gl, intiharlar artrsayd, geim kolaylanca, dirlik artnca intiharlarn da azalmas gerekirdi. Oysa toplumlarn ekonomi bakmndan gelitii, dirlik dzenin artt dnemlerde de intiharlarn arttklar grlmektedir. rnein 1870'te Victor Emmanuel, Roma'y alp da talyan birlii kurulunca talya, Avrupa lkelerinin en byklerinden biri olmak yolunu tutm. Ticaret ve endstri byk bir hzla gelimeye balad. Buna paralel olarak ekonomide, retimde, deiimde, deniz ticaretinde, ulamda, tatlarda byk ilerlemeler oldu, iilerin gndelikleri artt, madd durumlar dzeldi, ekmek fiyatlar dt. Ksas talya'da zenginlik, dirlik artt, geim kolaylat. Ama bu dnemde intiharlarn azalmad, tersine artt grld. 1 8 6 6 ile 1 8 7 0 arasnda intihar oran hemen hemen birdi. 1871 ile 1877 arasnda ise % 3 6 artt' (Tablo K V l U ' e bkz.). TABLO
YMar 1864-70 1871 1872 1873 Milyonda 29 31 33 36 intihar

XVIII
Ytllar 1874 1875 1876 1877 Milyonda 37 34 36,5 40,6 intihar

Almanya 1870 savandan sonra ulusal birlie ulayor. Zenginlik artyor, ticaret, endstri hzla geliiyor, ama intihar oran grlmemi bir hzla artyor. 1875'te 3278 intihar, 1886'da 6212'ye kyor. Bu % 9 0 bir art demektir^. Uluslararas baarl sergiler de o toplumun piyasasn harekete getirir, yurda para girer, zellikle sergilerin kurulduu kentlerde dirlik artar. Ama bu gibi dirlik dnemlerinde istatistikler intiharlarn azaldn deil de, tersine arttn ortaya koymaktadr. ou zaman sylenildii gibi, ekonomik skntnn, sefaletin intiharlar artrmadn gsteren daha birok olgular ileri srlebilir. rnein rlanda'da da kyl ok sknt iindedir, buna karlk intihar says ok dktr. spanya'da intihar oran, Fransa'dan on defa azdr, deta sefalet intihar nlyor. Fransa'nn birok eyaletlerinde gelirlilerin says arttka, intiharlarn da artt grlyor. Grlyor ki mal ya da endstri bunalmlarnn intihar orann artrmas fakirlikten ya da sefaletten gelmiyor. nk dirlik, zenginlik de intihar orann

(1) (2)

Durkheim, Le Suicide, Durkheim, Le Suicide,

sayfa 2 6 7 - 2 6 8 . sayfa 2 6 8 .

94

AHLK SOSYOLOJS UYGULAMAS

artrmaktadr.

ntiharlarn oalmasnn asl nedeni

toplumun yapsnda

mey-

dana gelen deiikliktir. Ama bu deiikUk toplum iin yararl ya da zararl olsun, bunun hi bir nemi yoktur. Toplumun yapsnda meydana gelen deiikhk bireyin hayat koullarn, tinsel deerlerini altst eder. te intiharn asl nedeni bu kargaalk (anomie) halidir.

ntihar artran kargaalk (anomie) halleri sadece yukarda belirttiimiz ekonomik kargaalklar, dzensizlikler deildir. Ailede meydana gelen eitli trden kargaalklar, bunalmlar, dzensizlikler de, intihar oranlarn etkiler. eitli aile bunalmlar arasnda en nemlilerinden ikisi kuku yok dullukla, boanma ya da mahkeme kararyle ayr yaamadr. Gerekten kar kocadan biri lnce, aile dzeni altst olur, geriye kalan kar ya da koca bu yeni duruma kendini uyduramaz, bu yzden de bu gibilerde kendi kendini ldrme eilimi kolaylar. Gerekten (Tablo K V l I l ' d e grld zere) dul erkek ya da kadnlarda intihar oran, evlilerdeki orandan olduka yksektir.
T A B L O XIX t o p l u m l a r n n karlatrlmas boanma evlilikte) toplumlar: (1875-80) (1871-77) (1871-79) (1871-81) (1871-73) (1875-79) 73 30 68 ntiharlar (Milyon nfusta)

n t i b a ve b o y a n m a b a k m n d a n A v r u p a Ytlltk (1000 I. Boanma Norve Prusya ngiltere ve Galler memleketi Iskoya talya Finlandiya Ortalama II, Boanma Bavyera Belika Hollanda isve Baden Fransa Wurtemberg Prusya Ortalama III. Boanma Danimarka svire Ortalama (1) Durkheim, Le Suicide, sayfa 2 S 9 . ve ayrlmalarn ok ve ayrlmalarn orta ve ayrlmalarn az olduu 0,54 1.6 1,3 2,1 3,05 3,9 2,07 derecede 5,0 5.1 6,0 6,4 6,5 7,5 8,4

31 30,8 46,5

olduu toplumlar: (1881) 90,5 68,5 35.5 81 156,6 150 162,4 133 109.6 toplumlar:

(1871-80) (1871-80) (1871-80) (1874-79) (1871-79) (1876-78)

6,4 olduu 26,9 38 47 37,3

Saxe-Royale

(1876-80) (1871-80) (1876-80)

299 258 216 257

95

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Gerekli bilginin saland btn toplumlarda boanmlarda intihar oran, deil evlilerden, dullardan, bekrlardan bile daha fazladr (bkz. Tablo X X ) . Grlyor ki boanmlarda intihar, evlilerden drt defa fazladr.
T A B L O XXI Milyonda (15 ya Erkek Prusya Baden Saxe (1887-89) (1883-90) (1885-93) (1847-58) (1876) Wurtemberg (1846-60) (1873-92) 360 388 458 stnde) Evlilerde Erkek 430 498 460 481 821 226 218 Kadn 90 100 85 120 146 52 Dullarda Erkek 1471 1552 1172 1242 530 405 tadn 215 194 171 240 97 Boanmlarda Erkek 1875 1952 1328 3102 3252 1298 Kadtn 290 328 312 389 281 Kadtn 120 129 93 Bekrlarda intihar

555,18 251

796

unu da belirtelim ki, boanmalarda kadn ve erkein intihara eilimi ayn derecede deildir. Boanmann yasak olmad, ok olduu toplumlarda kadnlarn intihar oran erkeklerden azdr. Boanmann yasak ya da az olduu toplumlarda da tersine kadnlarda intihar oran erkeklerden fazla oluyor. Durkheim'a gre, bunun nedenini evlilik hayatnda, boanma yasann erkein lehine, kadnn da aleyhine ilemesinde aramak gerekir. Gerekten Durkheim'a gre, evlilikte boanma yasa, erkei rahata, huzura kavumrur. Onu bekrln umutsuz, babo hayatndan kurtarr. Disipline sokar, gelimesini salar. Ayrca evlilik kurallarnn bozulmasnda treler, detler erkek iin daha elverilidir. Bundan tr boanma, erkek iin pek byk bir gerekseme (ihtiya) deildir. Oysa treler, detler kadn sk skya evlilik kurallarna balar, madd manev bakmdan gelimesine pek elverili deildir. Evlilik hayat dayanlmaz hale geldi mi, kurtuluu boanmada bulur. Bundan tr boanmann serbest olmad toplumlarda evli kadnlar, evli erkeklerden daha fazla intihara eilimlidir. K T A P III. Durkheim, intihar adh bu yaptnn nc kitabnda, her bi-

reyi intihara srkleyen bir toplumsal gcn bulunduunu gstermeye alr. Kendisine gre, ilk bakta bireysel yapnn bir sonucu gibi grlen bu eylemler, gerekte toplumsal yapnn bir sonucudur. Belirli bir toplumun herhangi bir andaki intihar saysn, o toplumun o andaki ahlk yaps belirler. Her toplumun morfolojik ve toplumsal yapsna gre, intihara kolektif bir eilimi vardr. Ksas sanld gibi, bireylerin intihar eilimleri kolektif intihar eili-

(1)

Durkheim, Le Suicide,

sayfa 2 9 3 .

96

A H L K SOSYOLOJS

UYGULAMAS

mini dourmaz. Tersine bireylerin intihara eilimlerini belirleyen bu kolektif eilimdir. Durkheim, Toplumsal iblm adl yaptnda olduu gibi, intiharda intihar olgusunun da birtakm pratik sonular, ahlk kurallar karmak ister. Durkheim, ilkin bir toplumda sorusuna, Herhangi bir toplum normal olup olmad kouluyle trnde ortalama oran amamak

normaldir' der. Ama kendisine gre bugn istatistikler asndan Avrupa toplumlarnda intiharlar bu ortalama oran amtr. Onun iin Avrupa'da, intiharlar patolojik bir hal almtr. B u derde are olarak Durkheim unlar tler: Bugn intiharlara kt gzle baklmamaktadr. B u hogrrlk pek doal saylmaz. Birtakm tinsel cezalar uygulamak yararl olabilir. rnein intihar edene cenaze treni yaplmamal, mezar ta dikmemeli. Bu ie girienlerden baz uygar haklar alnmal. Ama ceza sistemi ne de olsa, yeterli bir tedavi yolu olamaz. Bu konuda acaba eitim yararl olamaz m? rnein Morselli, intiharn ancak eitimle nlenebilecei kansndadr, insann hayatta belirli bir yol izleyebilmesi, tinsel bir g edinebilmesi iin onda fikirlerini, duygularn dzenleme gcnn gelitirilmesi gerekir. Franck da ayn fikirdedir. Ancak eitimi gelitirmekle, sadece zeklar deil, kanlar da gelitirmeye almakla intiharn nedenine ulalr^. Durkheim'a gre eitimde byle bir g yokmr. Eitim, toplumun sadece bir hayali, bir glgesidir. O toplumu yaratmaz, sadece tekrarlayarak bir zetini verir. Toplum yeleri salamsa eitim de salamdr, bozulmusa eitim de bozuktur. Eitim kendi kendini dzeltemez. Toplum kendini dzeltebilirse, eitim de ancak o zaman dzelebilir. Onun iin hastaln kendisine, intiharn nedenlerine erimek gerekir'. intiharn nedenlerini de bu betiimizde daha nce belirtmitik. Bunlar bencil, elcil, anomik nedenlerdi. Bugnk toplumlarda elcil nedenlere dayanan intiharlar sadece ordularda tutunmutur. Ama oralardan da gitgide silinmektedir. Bugn Avrupa toplumlarnda patolojik hal alan intiharlar, zellikle bencil ve anomik intiharlardr. Bencil intiharlarn bireyin din, aile, ulus gibi toplumsal zmrelere yeteri derecede balanmadklar zaman belirdiklerini sylemitik. Oysa din, aile hatta ulus gibi toplumsal zmreler, bugn bireylere bu tinsel dayana vermekten uzaknr. Bugn meslek hayat insan eyleminin banda gelir. Meslek eylemleri bugnk insann ruhunu batan aa sardna gre, meslek zmrelerinin (groupements professionels) gelecekte insanlar iin en gl bir tinsel dayanak devini grmesi ok olanakldr.
(1) (2) (i) Durkheim, Le Suicide, Durkheim, Le Suicide, Durkheim, Le Suicide, sayfa 4 2 6 . sayfa 4 2 7 . sayfa 4 2 7 - 4 2 8 .

97

Blm IV DN SOSYOLOJS
Durkheim, din zerine olan dncelerini Din Hayatmm lkel Biimleri^

adh yaptmda ileri srmtr. 6 3 8 sayfalk bu yapt 2 8 sayfalk bir giri, kitap ve bir sonu fi.n meydana gelmitir. Yaptn plan aada gsterilmitir:
Giri. 1. II. Aratrma Konusu; Din Sosyolojisi, Bilgi Kuram.

Yaptn ana konusu: Bilinen en ilkel ve en yaln dinin zmlemesi; latmak iin en ilkel dinlere ba vurmak gerekir? Yaptn ele ald ikinci konu: Dncenin kuramn yenilemek olanakldr.

neden dini an-

temel kavramlarnn ya da kategoryalarnn

douu. Kategoryalarn kkeni dinsel, bundan tr de toplumsaldr. Bu bakmdan bilgi

Kitap I. 1. 2. 3. 4.

Balang

sorunlar: imdiye kadar ileri srlen din tanmlar ve eletirileri. eletirisi,

Din olaynn ve dinin tanm:

Dinin olumlu bir tanmnn aratrlmas, ilkel din zerine balca grler: Canclk ya da ruhuluk (animisme) ve ilkel din zerine balca grler (devam); Doaclk ilkel din olarak totemcilik. tliel inanlar: (naturalisme) ve eletirisi,

Kitap II. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Totem inanlar; Ad ve damga olarak totem, Totem inanlar (devam); T o t e m olarak hayvan ve insan, Totem inanlar (devam): Totemcilikte kozmoloji sistemi ve tr kavram, T o t e m inanlar (son); Bireysel ve cinsel totem, B u inanlarn kkeni: Totemcilik zerine olan kuramlarn eletirisi, B u inanlarn kkeni (devam); ilke kavram ya da totemik mana, kuvvet fikri. B u inanlarn kkeni (devam): lke kavramnn ya da totemik manann douu, Can ya da ruh (me) kavram, Tin ya da salt ruh (esprit), Tanr kavram. ilkel dinsel trenler: (culte); Yasaklar sistemi, nitelii. ilecilik, yasaklar sisteminin aklanmas,

Kitap III. 1. Olumsuz

tapnma yaylma

kutsalln

(1)

Durkheim, Les Formes baskdr, Felix

Elementaires

de (dip

la vie Hseyin

Religieuse;

elimizdeki sayfa

1 9 3 7 ' d e yaymnc edilmitir. bask,,

lanan nc

Alcan, Paris,

notlarda verilen

numaralar bu

baskya gredir). Durkheim'in Ksemihal, Sosyoloji Remzi Kitabevi, istanbul). Tarihi,

bu yapt, dilimize

Cahit tarafndan tercme bulabilirsiniz;

Eski harflerledir. Tanin matbaas, 1 9 2 3 - 2 4 , istanbul. Olumun 1 9 6 8 (ilk bask, istanbul niversitesi

Ktphanesi serisi. Nurettin azi ikinci

sayfa 1 9 5 - 2 0 1 ' d e bu yaptn bir zetini

Edebiyat Fakltesi yaymlarndan, 1 9 5 5 ,

98

DN 2. 3. 4. 5.

SOSYOLOJS

Olumlu tapmma; Kurbanm eleri, Olumlu tapmma (devam): Olumlu tapmma (devam): Taklit dinsel trenleri, nedensellik ilkesi, Temsil edici ve ansal dinsel trenler,

Kefaret dinsel trenleri. Kutsal kavrammm iki anlamll: lm yaslar. Elde edilen sonular ne dereceye kadar genelletirilebilir?

Sonu: 1. 2. 3. 4.

Din, ok salam bir deneye dayanr, Dinde sonsuz olan nedir? Toplum, mantn kaynadr, Kategoryalar, toplumsal nesneleri bildirir.

GR.

Aratrma K o n u s u : lkel Biimleri adl bu yaptnn nsznde, yu-

Durkheim, Din Hayatmm

kardaki planda da belirttii gibi, iki konunun ele alnacan bildirmektedir. Bunlardan biri din, biri de bilgi sorunudur. Durkheim, yaptnn temel konusu olan din olayn iyice kavrayabilmek iin, en ilkel dinlere ba vurmann gerekli olduunu syler. Bir dinin ilkel olabilmesi iin de, ilkin, rgt bakmndan daha yalncnn bulunmas olanaksz olan bir toplumda olmas; sonra da bu dinin ve elerinin en yaln olmas gerekir. Bugn bilinen en ilkel ve en yaln din, Totemciliktir. Bundan tr de Durkheim bu yaptnda din olayn incelemek iin Totemcilii ele almtr. Durkheim, din olayn incelemek iin, Neden en ilkel ve en yaln dine ba vurmak gerekir? sorusunu da yle cevaplandrr: Gnmzn karmak dinlerini, ancak balangcndan, en ilkel evresinden bugnk gelimi dnemine ulancaya kadar geirdii evrimi incelemekle, tarihini izlemekle kavrayabiliriz. Gerekten din inanlar, ahlk kurallar, estetik teknikleri, ekonomi rejimleri gibi toplumsal olaylarn incelenmesi sz konusu oldu mu, daima bu olaylarn en yaln, en ilkel kklerine inmek, o dnemlerini aklayacak niteliklerini saptamak, sonra da nasl ar ar geliip, karmaklaarak bugnk biimlerini aldklarn gstermek gerekir. Bu, Descartes'n bilinen bir ilkesidir: Bilimsel hakikatler zincirinde, ilk halka stn bir nem tar'. Durkheim'a gre, her dinde bir de, salt dinsel olaylar aan bir yn vardr. Bundan tr din olaylarnn incelenmesi, bugne kadar ancak filozoflar atasnda tartma konusu olan baz sorunlarn yepyeni bir grle ele ahnmasna hakkndaki grlerinin dine dayand Tanr zerine kurgular hatta bunlarn yenilenmesine yardmc olacaknr. teden beri, insann dnya ve kendisi bilinmektedir. Hi bir din yoktur ki. kanunlarla (speculation) ileri srerken, evreni yneten

ilgilenmemi yani bir kozmogoni kurmam olsun. Balangta din, bilim ve felse-

(1)

Durkheim, Les Formes

Elementaires

de la vie Religieuse,

sayfa 5 .

99

D U R K H E I M SOSYOLOJS

fenin yerini tutmu iindir ki, felsefe ve bilim dinden domutur. Din, yalnz bilgimizin nesnesini deil, bu bilgiyi ileyen biimlerin, kalplarn gelimesine de yardmc olmutur. Yarglarmzn kknde btn dnce hayatmza egemen olan zaman, mekn, cins, neden vb. gibi birtakm temel kavramlar vardr ki, Aristoteles'ten beri, bunlara dnce biimleri, dnce kalplar ya da kategorya denir, ite ilkel din olaylar incelenirken bu kategoryalarn bulank izleriyle karlahr. Baka bir deyimle bu kategoryalarn dinden kt, kaynann goryalar, yani bilgi sorununu ele alacaz^. din olduu grlry'Bundan tr bu yaptmzda ilkin din olgusunu, sonra da kate-

K i T A P I. Blm I.

Balang Sorunlar: Din olaytmn ve dinin tamvu. D i n olgusunu inceleyebilmek

iin, ^yntem blmnde de belirttiimiz gibi ilkin dinin nesnel niteliklerine dayanan bir tanmn yapmak gerekir. ncelemelerimiz, b(jyle bir tanmla, kesin ve ak izgilerle snrlanmazsa, dinle hi ilgisi olmayan birtakm olaylara din demek olanakl olaca gibi, gerek din olgularnn yanndan getiimiz halde bunlar seemememiz de olanaksz deildir. Ama olgularn nesnel niteliklerine dayanan olumlu bir tanmn vermeden nce, ilkin bo inanlara dayanan gzde tanmlardan bazlarn ele alalm: 1. Spencer ve Max MUer gibi dnrler, dini, srl (mysterieux), doabir olgu olarak tanmlarlar. Doast evren, eriilemez bir

st (surnaturel)

evren olduuna gre, deneyin hatta akln dnda kalmas gerekir. B u kurama yanda olanlar, dinlerin birer sr tadklarn savlarlar (iddia). Kuku yok, sr birok dinlerde, zellikle Hristiyanlkta nemli bir yer tutar, ama bazen de ok silik olabilir. rnein 17. yzylda iman, bilim, felsefe birbirleriyle kolayca uyuabiliyordu. Sr kavramnn olduka ilerlemi dinlerde bulunduunu da hatrlatalm. lkel dinlerde byle bir kavrama rastlanmaz. Doast fikrinin olduka ilerlemi bir dneme bal olmas da doaldr. nk doast kavramnn doabilmesi iin, ilkin doal fikrinin domas gerekir. Baka bir deyimle, ancak doann belirli bir dzene bal olduu bilindikten sonra, bu dzenin dnda kalan eyleri doast ve akld saymak olanakl olur. Oysa ilka dnrleri bile, bu dzeye ulaamamlardr. Bu hakikat ancak olumlu bilimlerle ortaya kmtr. Olumlu dn domadka, gerekircilik fikri yerlemedike en artc olaylarn bile, akn kabul edemeyecei doast bir ey olarak grnmesi olanakl deildir. Gerekircilik fikri (determinisme), madde ve hayat bilimlerinde bugn kklemise de, toplum bilimlerinde hl yerleememitir. Bugn hl

(2)

Durkheim, aynt yapt, sayfa 1 2 - 1 3 .

100

DtN

SOSYOLOJS

toplumun, kanunlarmm

istendii gibi deitirilebilecei sandr. Oysa Jevons, bu olgularn beklemek gerekmez.

sylediklerimize yle bir karlk verir: Evrende doast, olaanst bulunduunu anlamak iin bilim dnnn domasn

rnein gnein birdenbire tutuluvermesi, bu olgunun olaanst bir ey olduunu gstermeye yeter. Bundan tr doast fikri pek eskidir, dinin temelidir'. Durkheim'a gre, Jevons'un savlad (iddia) gibi doast fikri . birdengibi,

bire meydana gelen eylerden doamaz. Yepyeni bir ey de, kart gibi doann iindedir. lkeller, olgularm belirli bir dzen iinde gittiini grdkleri anst bu olaylar, onlara da doal grnmeye Ksas doast kavram balarlar^. belirmesinden sonra istisnalarn da eksik olmadn grrler. Bunlar sk sk belirdikleri iin, ola-

ancak gerekircilik fikrinin

doabilir. Onun iin ilkel dinlerde byle bir niteliin bulunmas olanakl deildir. lkel toplumlarn dinlerinde byle bir kavrama rastlamyoruz. Bundan tr doast ve sr kavramlar, dinlerin ortak nitelii olamaz. 2. dnda Tylor, Frazer, Reville gibi dnrler de, dini Tanr fikriyle anlatmak kalr. rnein Tylor, Din, tinsel (spirituel) varlklara inanmaktr'

isterler. Din, byle Tanr fikriyle anlatlmak istenirse, birok dinler bu tanmn biiminde bir tanm ortaya atar. Frazer^ ve onunla birlikte birok etnografyaclar da yle bir fikir ortaya atarlar: Tinsel varlklar, bilinli varlklar olduklarndan, bu varlklar ancak bilinle etkilenebilirler, yani onlar szle, duayla, yakarmayla, kurbanlarla yumuatmak gerekir. Onun iin nerede kurban vb. gibi eyler varsa, orada din vardr. Bu tanmlar bugnk dinlerin bazlarna uygun, bazlarna da aykr der. rnein Budizm ve Jainizm gibi byk dinlerde Tanr, Tin (esprit) fikri yoktur.

(1) Introduction

Durkheim, Les Formes to the History

Elementaires,

sayfa 3 7 - 3 8 .

Durkheim, bu satrlar Jevons'un,

of Religion

adh kitabnn 15 ve devam sayfalarndan aktardn bil-

dirmektedir. (2) diizen yle sanyoruz ki, D u r k h e i m ' i n Jevons'a verdii cevap olduka zayftr. Biraz nce bir fikrinin olduka ilerlemi bir dneme bal bulunmas gerektiini, ilkellerde byle

fikrin bulunamayacan savlamst. imdi Jevons'a cevap verirken, ilkellerde dzen fikrinin varln bir belit (axiome) olarak kabul ediyor. Bylece ilk savyle ikinci sav birbirini tutmuyor. Durkheim'in bu glkten syrlmas iin, ilkelin ampirik dzen fikriyle, bugnk bilginin bilimsel dzen fikrini yani gerekircilii birbirinden ayrmas gerekir, tikelde D u r k h e i m ' i n savlad gibi dzen fikri yok deil, var. Ancak bu dzen, pratik bir dzendir; gnmz bilgininin gerekircilii gibi matematik bir dzen deildir. Durkheim, dzen kavramndaki bu iki anlam birbirinden ayrmad iin, dzen fikrini bazen birinci anlamda kullanmaktadr. (3) (4) Tylor, La Civilisation Frazer, Golden Bough, Primitive, I, sayfa 4 9 1 . N..K.

I, sayfa 3 0 - 3 2 , ilk bask.

101

DURKHEM

SOSYOLOJS

Bournouf, Barth^, Oldenberg' gibi bilginler Buda dininin Tanrsz bir din olduunu ileri srerler. Gerekten Buda dinini drt temel fikirde toplamak olanakldr; a) Her varlkta strap vardr, b) strabn nedeni istektir, c) strab yok etmenin biricik aresi istei yok etmektir, d) B u evre aldktan sonra Nirvana ile esenlie (selmet) ulalr*. Geri Buda, kutsalln en yksek aamasna ulam bir Tanrdr ama artk lmtr. nsan ona gvenemez. nk, insanlar zerinde artk hi bir etkisi kalmamtr. Jainizm dini de Tanrszdr. Birok Tanrl dinlerde bile, birok dinsel eylemler, trenler Tanr fikrinden bamszdr. rnein Kutsal Kitapta (Bible) kadnn aybalarnda, lohusalklarnda cra yaamas yasa vardr. Bu gibi olumsuz buyruklarn yannda olumlular da vardr. B u buyruklar, kusursuz olarak yerine getirilirse beklenen sonu, Tanrnn ie karmasna lzum kalmadan kendiliinden mekanik olarak meydana gelir. Bu trden birtakm rnekler, Tanrsz birtakm dini sadece Tanr fikriyle anlatmaya almak yetersizdir^ 3. Btn bu tanmlarda din; mitos, dinsel tren, dogma (dogme) vb. gibi tapnmalarn, dinsel trenlerin, dinsel eylemlerin varolduunu gstermektedir. Bundan tr

birtakm paralardan meydana gelmi bir btn gibi deil de, yekpare, paralanmaz bir brnm gibi ele ahnmtr. Oysa bir btn ancak kendisini meydana getiren paralarla olan ihkisiyle anlatlabilir. Yntem bakmndan ilkin paralardan meydana gelen btn, sistemi deil de, tersine btn meydana getiren paralan ele almak, incelemek gerekir'. Bu grle din olaylarn iki temelli kategoriye ayrmak olanakldr: a) nanlar (croyances), b)- Dinsel trenler (rites). nanlar birtakm zihin halleri, dinsel trenler de birtakm belirli eylem biimleridii. Ama ahlk kurallar da, birtakm eylem biimleridir. yleyse dinsel trenleri (rites) dier eylem biimlerinden ayracak zellikleri bilmek gerekir. Bu zellikleri de, inanlarda grebiliriz. Grlyor ki, dinsel trenlerin zelliklerini inanlar meydana getiriyor. Bundan tr ilkin inanlarn ne olduklarn anlamak gerekir'. Her eit din inanlarnda, hi deimeyen bir zeUik gze arpar. O da gerek ya da dsel olan eyleri; kutsal (sacre), kutsal olmayan (profane) eyler

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)

Bournouf, niroduction Barth, The Rcligions

t'Hhtoire of ndia,

du Bouddhisme

Indien,

2 . bask, sayfa 4 6 4 .

sayfa 1 1 0 .

Oldenberg, Le Bouddha, Durkheim, Les Formes Durkheim, ayn yapl,

(Franszca evirisi), sayfa 5 1 , Felix Alcan. Elementaire, sayfa 4 7 - 4 9 . sayfa 4 2 .

Durkheim, aym yapt, sayfa 4 9 . Durkheim, ayn yapt, sayfa 5 0 .

102

DN

SOSYOLOJS

diye iki snfa ayrmasdr. Kutsallk yalnz Tanrlara zg bir nitelik deildir. Herey kutsal olabilir. Kutsal eylerin snr belirlenemez, dinlere gre deiir. Kutsal eyleri, kutsal olmayan eylerden ayran zellik nedir? imdi bunu anlamaya alalm. insan ilkin bunu aamalar zinciri (hierarchie) fikriyle anlatmak ister, kutsalLn ancak kendinden stn varlklarn nitelii olabileceini sanr. Oysa bir eyin baka bir eye bal olmas, ikincinin birinciye oranla kutsal olmasn gerektirmez. rnein, kleler efendilerinin buyruu altndadr ama burada dinsel bir ey yokmr. Sonra insan baz kutsal eyler karsnda kendini hi de aa grmez, hatta bazen Tanrlarna dileklerini yaptrmak iin, onlara saldrmaya yeltenir. rnein baz toplumlar yamur yadrmak iin, yamur tanrsnn omrduu sanlan gle ta atarlar, Tanry yerinden karmaya alrlar'. Ayrca insanlar Tanrlara gerekseme duyduu kadar, Tanrlar da insanlara gerekseme duyar. nk insanlar Tanrlara dua etmez, kurban vermezse, Tanrlar yaayamazlar, lrler. yleyse kutsalla, kutsal olmayann aklamasn baka bir yerde aramak

gerekir. Gerekten kutsal, kutsal olmayan; iyilik^ ktlk; hastalk, salk gibi bir ve ayn eyin iki ucu deildir. Bunlar birbiriyle hi ilikisi olmayan iki dnyadr. Her dinde bu kutsal, kutsal olmayan kartl vardr; yalnz biimleri deiiktir. Bu iki evren birbirine kart olmakla beraber, birinden tekine geilemez sanlmamaldr. rnein Avustralya yerlilerinde din hayatna girme trenleri, kutsal olmayan dnyadan, kutsal olan dnyaya girmeyi salar. Sonra bu iki dnya birbirinin yalnz kart deil, birbirinin rakibidir de. Ancak birinciden kesin biimde ayrlmakla ikinciye vardr, ite ilecilik (ascetisme) buradan kmtr. ilecilikte ama insann ruhunda kutsal olmayan dnyadan kalan eyleri karmaktr. Bunun son derecesi de dinsel intihardr. B u yolla kutsal olmayan dnyadan btnyle kurtulunmu olunur. Ksas kutsal, kutsal olmayan evrenlerin birbirlerine yaklamalar, zelliklerini sakladka, olanakl olamaz. Bylece dinsel inanlan anlatacak bir lt (critere) bulmu oluyoruz: o da yukarda belirttiimiz gibi, her inancn evreni kutsal, kutsal olmayan olmak zere iki zmreye ayrmasdr. Kutsal eyler ise birtakm yasaklarla korunur. B u aklamalardan sonra, inan ve dinsel trenlerin nesnel niteliklerine dayanan birer tanmn yapmak olanakldr: Dinsel inanlan, kutsal eylerin zn bildiren, bunlarn birbirleriyle ya da kutsal olmayan eylerle olan ilikilerini bildiren birtakm tasarm- (tasavvur) lardr. Dinsel trenler de ,insanlarn kutsal eylere kar ne ekilde davranmas gerektiini bildiren birtakm hareket kurallardr.

(1) mentaires,

Frazer, Golden sayfa 5 2 .

Bough,

2. bask, 1, sayfa 8 1 ve devam; Durkheim, Les Formes

Ele-

103

DURKHEIM

SOSYOLOJS

yleyse: Belirli baz kutsal eyler bir sistemle birbirlerine dzenli bir biimde bal bulunur ve bu sistem baka hi bir sisteme indirgenemeyecek olursa, bunlar karlayan inan ve trenlerin hepsi birden bir din meydana getirir*. Ama yukarki tanm tam saylamaz. nk bu tanm yalnz dine deil, byye de uygun der. yleyse tanmmzn tam olmas iin, dini byden ayran zellii de tanma katmak gerekir. Gerekten by ile dini birbirleriyle karlatracak olursak birok bakmdan birbirlerine benzediklerini greceiz: a) b) drlar. c) Bycler de dinlerin Tanr ve eytanlarndan yararlanrlar. Peki bu benzerliklere dayanarak by ve din birbirlerinden ayrlamazlar sonucunu mu karacaz? B u fikri savunmak gtr. nk btn bu benzerliklerine ramen ikisi birbirlerinden tiksinir, kanr. yleyse din ile bynn ayrldklar noktay belirtmek gerekir. D i n inanlar daima bir kamu (communaute) tarafndan mmet kabul edilmitir. Ayn inanlar tayan, ayn trenleri yapan toplulua By de, din gibi inan ve trenlerden meydana gelmitir. By ile dinin ba vurduklar gler baka baka eyler deildirler,

bir ve ayn eylerdir. rnein dinde olsun, byde olsun, l ruhlar kutsal-

(eglise) denir^. Kuku yok, by inanlarnda da bir genellik vardr, ama bu by inanlar bir kamu halinde insanlar birbirlerine balayamaz. Byclerin mterisi vardr ama mmeti papazlar yoktur. Gerekten birtakm byc benzetilebilir. Ama sadece dernekleri papazlar vardr, bu dernekler derneine

topluluu dini meydana getiremez. Din, papazlar ve imanhlar tarafndan meydana getirilmi tinsel (manev) bir kamu (communaute) dur. Denebilir ki, dinin tanmna mmet nitelii girince bireysel dinler, tanm dnda kalmaz m? unu unutmamak gerekir ki; bireysel dinler, mmet dinlerinin zel bir biiminden baka bir ey deildir. nk bireysel dinlerin kurallarn veren gene mmet dinleridir. Ksas biraz nce din hakknda ileri srdmz tanma mmet niteliini katacak olursak u biimi alr: Din, ayrkn, yasak edilmi kutsal eylerle ilgili inan ve eylemlerin yle dayanmal bir sistemidir ki; bu inan ve eylemleri kabul edenleri mmet (Eglise) denen tinsel (manev) bir kamu (communaute) halinde birletirir'.

(1) (2) (3)

Durkheim, Le Formes K a m u , communaute,

Elementaires,

sayfa 5 6 . karl olarak alnmtr. sayfa 6 5 N .S .K.

mmet de eglise Elementaires,

Durkheim, Les Formes

104

DN

SOSYOLOJS

Blm II.

tikel din zerine

bakca grler.

Dinin nesnel bir tanmm

elde ettikten sonra, artk en ilkel dinin tanmna geebiliriz. lkel bir dinde u iki niteliin bulunmas gerekir: a) b) En ilkel bir toplulukta bulunmak, Kendinden nceki bir dinden ge almam olmak.

Bu blmde, ite byle en ilkel bir din incelenecektir. Denebilir ki, dini anlamak iin ilkel dinleri aratrmak gerekli midir? Evet bugnk dinleri iyice kavramak iin bunlarn ar ar nasl meydana geldiklerini, bugnk biimlerine nasl ulatklarn iyice aratrmak gerekir. Byle bir aratrma da ancak tarih yoluyle salanr. Bu yolla ilkel dine yani din evriminin ilk halkasna inmek olanakl olacaktr. Nasl ki tek hcrelilerin varl anlaldktan sonra, biyolojinin evrimi batan aa deitiyse, dinin de ilkel biimi bulununca, din gr batan aa deiecektir. Bazlarnn byle bir incelemeyi dinsizlik inceler. nsan geri ilkel dinlerin tuhaflklar saymas olanakldr. Sosyoloji

byle bir dn kabul edemez. lkel dinleri de bir olgu olarak kabul eder ve karsnda arr kalr; sama sapan eyler sanr. Ama sosyoloji bu simgeleri (symbole) zmek zorundadr. nk her din, a iin dorudur ilkesini kabul eder. Ksas ilkel dinlerin incelenmesi dini, deerinden yardmc olur. Sosyolog, din aratrmalarnda, her dinde ortak olan nitelikleri aratrmaya alacaktr. B u deimez ortak niteliklerdir ki dinde sonsuz ve insansal olan ksm belirtir. Ama, bu her dinde ortak olan nitelikler nasl bulunacak? Bilindii gibi gnmzn dinleri bileik (compose) dir. Birok etkilerin sonucudur. Bu dinlerde bir sr ayrntlar arasnda temel eleri bulmak gtr. lkel dinlerde ayrntlar en az derecede olduundan her ey yaln (basit) haldedir. O kadar yalntr ki, bunlar kaldrdk m, artk ortada din diye bir ey kalmaz. B u bakmdan dinin en genel niteliklerini aratrmak iin en ilkel toplumlar incelemekte byk bir yarar vardr. rnein; alk olduumuz dinler. Tanrsz bir dinin olanakl olamayaca fikrini uyandrmtr, oysa etnografya incelemeleri bu grn yanlln ortaya koymutur. nk ilkel dinlerde Tanr fikrine rastlamyoruz. Kken (mene) sorununa gelince; bundan mutlak bir balang anlalyorsa, bunun hi bir bilimsel deeri yoktur. lkel din derken bugn gzlenebilen en ilkel dini anlatmak istiyoruz. Ama bugn gzlenebilen en ilkel dinler bile o kadar kark, o kadar zengindir ki, uzun bir evrimin rn saylabilirler. Bun105 drmez. Tersine dinin daha iyi anlalmasna

DURKHEIM

SOSYOLOJS

dan tr din hayatnn ilkel biimine erimek iin, bu gzlenebilir en ilkel dinleri zmleyerek genel nitelikleri bulmaya alacaz. Ama ilkel din zerine olan gzlemlerimizin sonularn ileri srmeden nce teden beri dinin kkeni hakknda ortaya atlan kuramlar gzden geireceiz. Dinin kkeni hakknda teden beri birbirine kart iki kuram vardr: a) Canllk (animisme), b) Doaclk (naturisme). Gerekten her dinde birbirine sk skya bal olduu halde, gene birbirlerinden ak niteliklerle ayrlan iki yn grlr. Bunlardan birincisi doaya bah rzgr, nehir ,yldz vb. gibi gler; hayvan, bitki, kaya gibi yeryzn kaplayan varlklar; ikincisi de cin, peri, ruh, eytan gibi tinsel (manev) varlklardr. te doachk dinin yalnz birinci, canclk da yalnz ikinci ynn grebilmitir. Bundan tr bu kuramlarn ikisi de tek-ynldrler, bu yzden de yetersizdirler diyebiliriz. Ama gene de kuramlar birer birer gzden geirelim. lkin cancl, sonra da doacl ele alacaz. C a n c l k ya da R u h u l u k (Animisme): Bu kuramn kurucusu Tylor'

dur'. Spencer^ de bu kuram kabul etmi, ama biraz deitirmitir. Cancln en ilkel bir din olduunu salamak iin koul gereklidir. 1) Can ya da ruh fikri dinin en ilkel esi olduuna gre, bunun daha nce varolan hi bir dinden yararlanmadan nasl meydana geldiini gstermek. 2) Ruhlarn nasl olup da bir tapnma konusu haline geldiklerini ve Tin (esprit) kavramna nasl ykseldiklerini anlatmak. 3) Hi bir dinde tapnma yalnzca ruhlara deil, doaya da olduuna gre, ruha tapnmadan dirmek. imdi canclann ya da ruhularn birer gzden geirelim. 1. Canclara ya da ruhulara gre, can ya da ruh fikri uyku haliyle uyank haldeki bilin hallerinin birbirine kartrlmasndan domutur. lkel uykuda grd hayalleri uyank haldeki alglarn (perception) bir tutar. Baka bir deyimle hayallerini nesnelletirir. rnein ryasnda kp dolaan bir can ya, da ruh fikrini dourmutur. uzak bir memlekete nsanda var olan bu gibi dgittiini grrse oraya gerekten gittiine inanr. Bylece rya ilkelde, bedenden ikinci varlk, birinciden daha akc, daha yumuaktr. nk az-burun dendeki bir yara ya da kesiklik ruhu da etkiler. rnein Avustralyahlar bu sorulara verdikleri cevaplar birer doaya tapnmaya nasl geildiini de bil-

deliklerden istedii vakit kabilir. Ruh, bedenin bir hayali gibi tasarlanr. Be-

(1)

Tylor, La Civilisation

Primitive,

Blm X I - X V I I I , (Durkheim, Lei Pormes...

adl yap-

tndan, sayfa 6 9 ) . (2) Spencer, Principes de Sociologie, Ksm 1 ve V I , (Durkheim, Les Formes, sayfa 6 9 -

106

DtN

SOSYOLOJS

inanlarn ldrdkten sonra sa ellerinin ba parmaklarn keserler, bylece ruhlarnn ok kullanmasn engellemi olurlar. nsanlarda ruh fikrinin bilir'. 2. Ruh (me), nasl Tine (esprit) evriliyor, Tanr oluyor.' sorusuna da Canchk ya da Ruhuluk yle cevap verir: lkellere gre, mh, bedene bal deildir. T i n olabilmesi iin bedenden kopmas, kurtulmas, hatta brakt bedenin kokmas gerekir. B u bedenden kurnlmu, salt ruh kesilmi Tinler insanlar arasnda dolarlar. Onlarn bedenlerine girip karlar. Btn iyilikler, ktlkler bunlardan gelir. te insanlar bu tinlerin ktlklerinden kurtulmak ,iyiliklerine kavumak iin onlara kurbanlar vermeye, dualar etmeye baladlar. Bylece ruh sadece bedene can veren bir varlk olarak kalmad; bedenden kurtulunca Tine, daha .sonra da tapnlan bir eye yani puta evrildi. Ruhu, tine eviren lm olduuna gre, insanhk tarihinde ilk din inanlar, l ata ruhlarnadr. lk kurban yeri de (autel) mezarlardr. 3. Peki ruhlara tapma yannda doaya tapma nasl domutur .Bu soruya Tylor gibi canclar yle cevap verir: lkel insan ocuk gibidir. lk tand ey kendisi ve etrafndaki insanlar olduu iin artk etrafnda grd canl-cansz hereyi kendisine yani insana benzetir. Cansz varlklar da canl gibi grr. rnein yldzlarda, sularda, rzgrlarda birtakm tinlerin bulunduunu sanrlar. Bylece ata-ruhlarna tapmadan sonra doaya tapma balar^. Spencer, Tylor'un bu savna kar karak: insann canl ile cansz fark edemedii bir an bulunduunu kabul etmez. Spencer'e gre stn hayvanlarda bile canl ile cansz ayrmak gc vardr. rnein bir kedi yakalad bir farenin, zaman zaman hareketsiz kaldn grrse, onu harekete getirmek iin penesinin ucuyle dokunur. Kuku yok kedi burada canl bir yaratk rahatsz edilince onun kaacan dnr'. Yksek hayvanlarda bulunan bu nitelik, neden ilkel insanda bulunmasn? te Spencer, Tylor'dan yalnz bu noktada ayrlr. Spencer'in aklamasna gelince, ilkeller kendilerine birtakm hayvan, bitki ya da eya adlar takarlar. Ama dilleri o kadar ilkeldir ki, mecaz ile hakikati ayramazlar, zamanla bu mecazlar asl anlamlarnda alnr olurlar. Bylece atalara tapma, hayvanlara, bitkilere, eyaya geer. Grlyor ki, Spencer'e gre bu gei, bir yanllk sonucudur. Oysa atalarn belleklerde brakt izler bu yanln nne pekl geebilirdi^. domasn yalnz ryalar deil, baygnhk, inme, katalepsi, vecit (extase) hali de etkileye-

(1) (2) 47-75. (3) (4)

Durkheim, Les formes, Tylor, La Civilisation Spencer, Principes

sayfa

70-74. I, sayfa 3 2 6 - 5 5 5 , ( Durkheim, Les Pormes'din, 1, sayfa 1 8 4 , (Durkheim, ibid., 76-77. sayfa 7 5 ) . sayfa

Primitive,

de Sociologie, sayfa

Durkheim, Les formes,

107

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Durkheim'in

eletirisi; Ruhuluk kavramnn, kuku yok, dinler bilimine

byk hizmeti dokunmutur. Ama gene de aklamalar sakattr. imdi bunlar birer birer gzden geirelim. Varsayalm ki, ruh, ryadan kmtr. Byle olunca ryann acaba daha sade bir aklamas bulunamaz myd? rnein ilkel uykudayken kendisinde uzaklar grmek gibi bir niteliin bulunabileceini dnemez miydi? Bunlar birer an olarak kabul eunesi en kestirme bir aklama olamaz myd? Nitekim uyankken, gemile ilgili anlarn pekl canlandrmyor mu? B i r de neden insanlar, ryalarn anlatmak gereini duysun? nsanlar yaradllar gerei pratik bir zorunluk ya da pek kuvvetli kuramsal bir yarar duymadka herhangi bir eyi renmek istemez. Hele ilkelde byle bir merak ok zayftr. Onun iin bu kuramn deitirilmesi gerekir. lkel din, l ata ruhlarna tapmadr, fikrine gelince; ruhun tapma konusu olabilmesi iin kutsal varlklar arasna girmesi gerekir. Ruhculara gre, ruha bu kutsalh veren; lmdr. Peki ama, ruh bedenin salnda kutsal olmayan bir ey idiyse, lmnden sonra nasl kutsallamtr? lm, ruhu kuvvetlendirmez, tersine zayflatr. nk ilkellere gre ruhla beden arasnda yle sk bir iliki vardr ki, bedenle beraber ruh da ihtiyarlar. deta ruh, bedenin ikinci bir kopyasdr. Byle olunca beden ldkten sonra, ruhun nasl yaayacana bu duygular akl erdirmek kolay deildir. Sonra din, korku ve dehetten ok, saygdan domumr. Dinde ululuk, grkemlik (majeste) vardr. l ruhlar nasl esinleyebilir, bunu anlatmalar gerekir. lk din atalara tapmak olsayd, ilkel toplumlarda bunu fazlasyla grmek gerekirdi. Oysa atalara tapma dinine in, Msr, Yunan vb. gibi olduka ilerlemi toplumlarda rastlyoruz. Ksas, lmn ruhu nasl tanrlatraca, bir trl anlalamyor. Ruha tapmadan, doaya tapmaya geii anlatan fikir de, birok ynden

sakattr. Bu noktada Spencer ve Tylor birbirlerinden biraz ayrldklar iin ikisini de ayr ayr gzden geireceiz. Spencer yksek hayvanlarda bulunan igdlerin hepsi en aa insanda da bulunur, fikri ile aklamasna giriiyor. Oysa insan, nitelikleri biraz daha stn bir hayvan deildir. nsan hayvann yeni batan bir kurulmasdr. Bu yeniden meydana gelme srasnda birok yetenekler kaybedilmi .biroklar da kazanlmtr. Hatta bu kazanlanlar, hayvanlk duygularna bsbtn karttr. Topluluk bizi hayatmza bile pek az deer vermeye srkler. Oysa hayvan iin hayatndan daha deerli bir ey olabilir mi? Bundan tr insan ruhunu yksek hayvanlarn ruhuyla karlatrmak, bizi yanl sonulara gtrr. Tylor'a gelince; ocuk oyuncan kendisi gibi canl, bilinli, sandndan onunla konuuyor, onu dvyor demek yanlz bir yorumdur. ocuk, masay dvyorsa, onu canl .sanmasndan deil, cann yakm olmasndandr. ocuk bebeiyle konuurken onu canl kabul eder. Bunu salamas da kolaydr, nk ha108

DN

SOSYOLOJS

yal gc ok kuvvetlidir. Byle olmakla beraber ocuk, bebein canl olduuna hi de inanmamtr. rnein, bebek o srada kendisini sracak olsa, ilkin kendisi arr. Onun iin benzetmeye dayanan akl-yrtme (raisormement) lerden vazgeerek ilkel insan ocua da, hayvana da benzetmeye kalkmamal. Doaya tapma, ruha tapmann bir sonucu olsayd, doaya tapmada hi olmazsa ruha zg niteliklerin grlmesi gerekirdi. Ruhun mekn bedendir. Oysa doa olaylarnn ruhlar, bal bulunduklar maddenin iinde deildirler. rnein gne tanrsnn mekn, mutlaka gne deildir. Ruh, bedenin iinde olduu halde, doadaki tin (esprit) 1er ou vakitlerini beden dnda geirirler. te ruhla, doadaki tin arasndaki fark bu noktadadr. Bu boluk doadaki tinin, ruhtan geldiine inanlamaz. Ruhularn bir sav da. ruha tapmadan doaya tapmaya geii insana benzetme (Anthropomorphisme) ile anlatmalardr. Oysa insana benzetme dn, insanln olduka ilerlemi bir anda belirmitir. lkeller zerinde yaplan gzlemler de bu dnn yanhln ortaya koyar. nk ilkeller iin kutsal eyler hayvan, bitki ya da eyadr, nsana benzer bir tanr bulmak iin, Hristiyanla kadar ilerlemek gerekir. Ksas ruhuluk kuram, kendi kendini batran bir kuramdr. nk bu doldurulmadka

kurama gre btn tinler, ruhtan; ruh da ryadan doduuna gre, din inanlarnn hepsi ryalar gerek birer varlk, cansz varlklar da canl sanmaktan domusa, bir dinler bilimini sz konusu etmek anlamsz olduu gibi, ortada zaten din diye bir ey de kalmaz. Oysa din, bir gerek olarak vardr'. Blm III. ilkel din zerine bahca grler Doacthk (Naturisme). Ruh-

uluu ya da cancl kuranlar, zellikle etnografya bilginleridir. Doacl kuranlar da Avrupa ve Asya'nn byk uygarlklar ile uram bilginlerdir. H i n d Avrupa toplumlarnn mitolojileri karlatrlmaya balannca bunlar arasndaki benzerlik bilginleri artt. Btn mitoslarn bir kaynaktan kt fikri dodu. Hele Hindlilerin Kutsal kitaplarnn urmakta gecikmedi. Nitekim (Vedas) ortaya kmas bu eilimi bsMitoloji; btn artryordu. Bu eski belgelerin bulunmas, dinler biliminde yenilikler do1856'da Max Mller^ Karattrmah ve Tanrsal ikinin Kkeni 1859'da Adalbert K h u n ' d a Ate lamadan Fransa'ya getirildi. adl yaptlarn

yaynladlar. 1863'de bu kuram Michel Breal* tarafndan, hi bir direnle kar-

(1) (2) (3) (4)

Durkheim, lx:

Formes,

sayfa 7 8 - 9 9 . Essay, Comparative des Feuers Emde Mythology adl yaz, sayfa 7 4 ve devam; Berlin, 1 8 5 9 , 2 . bask, 1 8 8 6 . sayfa 1 2 . Paris-Londres, 1 8 5 9 (Franszca evirisi). und Gttertranks, de Milhologie el Cacus, Comparee,

Majc MUer, Oxford Compare,

L'Esstti de Mythologic

Adalbert Khun, Herabkmft Michel Breal, Hercule

109

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Max MUer'e gre, din doal glere duyulan hayranln bir sonucudur. yleyse doaclk, ruhuluk gibi hayallere deil, salam gereklere dayanyor demektir. Max Mller, bu savn ispatlamak iin Veda belgelerine ba vurur. Veda tanrlarnn adlar, dilde kullanlan ve anlamlar olduka kolay kavranan cins isimleridir. Hindistan'da Agni tanrsnn anlam ate't. Avrupa dillerinde de ayrlmadan bu ad korunmutur. Demek Hind-Avrupa toplumlar birbirlerinden

nce ayn tanrya tapyorlard. yleyse din duygular, ilkin doa glerine evrilmitir'. te Max Mller, bu noktadan hareket ederek, dinin doaya tapmakla baladn anlatacaktr. MUer'e gre doa ilk insanlar iin srekli harikalar ve mucizeler kayna olmutur. Sonralar evrenin dzenini renince, bu aknlk gemitir. rnein atein bulunuunu bir tasarlayn, insan zerinde ne byk bir etki yaratmtr. te din duygusunu, doadaki bu trden harikalar dourmutur. Ama bu doal glerin tanrlamalar, taplacak birer nesne olmalar iin bunlarn canl, dnen, kiisel, tinsel (spirituel) glere evrilmeleri gerekir. Bu nasl olmutur? Mller, ilkin ilkel insanlarn canl ile cansz farkedemedikleri fikrini kabul etmez. Ona gre, canszdan canlya geii salayan dildir. Mller, doann esiz gleri karsnda insanlarn dnmeye dalmamalarn kabul edemez; dnme de dil araclyle olur. Kelimeler dncenin sadece kalb deil, zdr de. Ama dncenin ve dilin kanunlar bir deildir. Baka bakadr. Dil, dnceyi meydana getirmeye yardm ettii iin bir dereceye kadar dnceyi etkilemekten, biimini bozmaktan geri kalmaz. te din tasarmlarndaki tuhaflklar buradan gelir. Dnmek, fikirlerimizi dzenlemek, snflamaktr. Bundan tr bir toplumun dili, onun nasl snflamalar yaptn, nasl dndn gsterir. rnein kkeni Hind-Avrupa olan bugnk dillerin hepsinde ortak birtakm anlar kahntr ki, Mller bunlara kkler adn verir. B u kkler ilk kaynak olan en eski toplumun dnn gsteren birtakm iaretlerdir. Bu kklerde iki nemli nitelik vardr: a) Kkler ok genel tipleri bildirir, dncenin en genel kalplarn gsterir, b) Kkler, nesnelerin karl deildir. nsana zg birtakm eylemleri bildirir. Demek oluyor ki, insanlar eyadan nce eylemlerine, davranlarna ad takmlardr. Doa zerinde dnmeye balaynca, onlara da ad takmak gerekmi. B u sefer gene ayn kkleri kullanarak, rnein rzgra fleyen ey, nehire koan ey demi. te bu mecazl kelimeler zamanla, asl anlamlarnda alnmtr. Bylece doal glerin tanrlamas, dilde kullanlan mecazl kelimelerin, gerek anlamda kullanmalarnn sonucudur. Breal^ dil bugn bile bizi doay kendi asndan grmeye zorluyor demektedir. r-

(1) (2)

Durkheim, Les Formes, Durkheim, Les Formes,

sayfa

103-104.

sayfa 1 0 9 .

110

DN

SOSYOLOJS

nein Franszca, Almancada eyay dii erkek yapmadan bildiremiyoruz. Bugnk dilbilgimiz, bu trden yanllar dzeltebilir, ilkel alarda ise bu trden yanllarn pek ok olmas gerekir. Eyaya, byle insan eylemine zg kelimeler kullanlnca, bu sefer insan hayal gc bunlar ilemeye balad, ite mitos'la bu bilmeceleri zmek zorunluundan domutur. rnein Veda'hda. g bildiren yirmiye yakn kelime var. B u adlar baka baka olduu iin ayr ayr biimlere, kahplara bal sanld. Bunlar arasnda ilikiler bulmak iin masallar uyduruldu. Sonunda nceleri doadaki eyaya bal Tanrlar, bamsz bir biim alarak Tanr kavram dodu. Ata dini de doa dininin bir sonucudur.

Bu kuram pek ok eletirilere urad. Bu eletiriler, u temel fikirlerde toplanabilir: a) b) Avrupa dillerinin ounda Tanr adlar arasnda MUer'in savnn terKkler, Hind-Avrupa toplumlarnn ortak ilkel dilini kuracak yetenekte bunlara sine olarak bir benzerlik yoktur. deildirler. Veda tanrlarnn sadece doaclk niteliini tamad sav (iddia) lanyor. Btn bu eletiriler dil bilgisine ihtiya gsterdii iin, burada sadece iaret etmekle yetineceiz. Durkheim'n eletirisi: Max Mller'e gre din, dilin baz yanllar sonucu ortaya knutr. Dinliler, inanllar hezeyan eden kimseler gibi ancak kelime olarak varolan bir dnya iinde yaarlar. Byle bir hezeyann yzyllar boyunca insanlar nasl sard anlalamaz. Mller, bu glkten syrlmak iin din ile mitolojiyi birbirinden ayrmaya alr. Kendisince dindeki akla aykr eylerin hepsi Mitoloji'n'm, akla uygun eylerin hepsi de dinindir. Mitos'lur, dinin zn bozmulardr. Bu ayrm da btnyle kendince (ind) dir. nk dinden mitolojiyi karrsak. Tanry ve bakalarn da karmak gerekecek. Bunlar knca da geriye fikirlerden baka bir ey kalmaz. Bu soyut fikir gr ise, olduka ilerlemi bir dnn rndr. Kutsal fikrini dourmak iin gereken koullarn tin, doada vardr deniyor. Yani doaya olan hayranlk, dini dourmutur sav ileri srlyor. Oysa a) Doada dzen vardr, dzen kuvvetli heyecanlar dourmaz, b) Doa karsnda vahiyi hayran kalyor varsaymak, vahiyi bugnk dnle anlatmaktr. Ayrca hayranlk, herhangi bir eyi kutsal klmaz, c) insan doa karsnda hayran kalmasa bile, ululuu karsnda ezilir, deniyor. Oysa ilkel doa karsnda ezilmez, alak gnlllk nedir bilmez. nk alak gnlllk son zamanlarda, ancak bilimle belirmitir, d) Doada kutsal, kutsal olmayan dnya ikilii yoktur. Doann ululuu kutsal fikrini doursayd, gnein, ayn ve bunlar gibi nesnelerin her eyden nce kutsal olmalar gerekirdi. Oysa ilk taplan nesneler hayvan, bitki gibi insandan ok aa varhklardr*.
(1) Durkheim, Les Formes,yh 119-121.

111

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Blm IV.

tikel din olarak Totemcilik:

Dinin kkeni zerine birbirine

kart iki kuram grdk. Bunlarn ikisi de, dini bir yanllk, bir hezeyan rn sayyor. Ruhculara gre din, ryay gerek bir varlk gibi grmekten; doaclara gre de, dildeki mecazlar birer varlk gibi sanmaktan ileri gelir. Durkheim'a gre kutsallk ne ryadan, insandan, ne de doadan gelir. Kayna bsbtn bakadr. Bu kaynak Totemciliktir. Totem terimi X V I I I . yzylda etnografya kitaplarnda grlmtr. J . Long adl bir gezginin Voyages and travels of an indian interpreter adh 1791'de kard bir kitapta bu terim ilk defa kullanlr. Daha sonralar 1841'de Grey' Avustralya'da totemcilie benzer eylemlerin bulunduunu sylemitir. Ama o za^mana kadar bunlarn tarihle hi bir ilgisi grlmyordu. Totemcilii ilk defa insanlk tarihine balayan Mac Lennan^ olmutur ( 1 8 6 9 ) . Lennan, klasik a dinleriyle totemcilik arasndaki ilikileri aratrmaktadr. 1877'de Lewis Morgan ve alma arkadalar, Fison' ve Howit* Amerika ve Avustralya'daki kabilelerin toplumsal koullarn aratryordu. Amerikan Etnoloji Brosu bu incelemelerin ilerlemesine ok yardm etti. 1887'de Frazer bu belgeleri. Totemcilik^ mi ama aklamasna geememitir. Robertson Smith^ Totemcilikten sonu karmaya girien ilk bilgindir. Bugn deeri olmamakla beraber, bulular dahcedir. Kendisinin dinler bilimine byk hizmeti dokunmutur. Totemcilii, Sami (Semites) toplumlarla karlatrr. Frazer'in Golden Bough (1890) yaptna ok etkisi olmutur. B u sralarda totemcilik incelemeleri, zellikle Amerika ktasnda yaplyordu. Avustralya'da da tek tk incelemeler yaplmakta idi. Ama o zamana kadar henz tam bir sistem meydana getirecek bir klan bulunamamt. Ancak Baldwin Spencer ve F. J . GiUen' yaynladklar yaptlaryla totem dininin tam bir sistem halinde bulunduu, Avustralyal kabileleri bildirirler. B u yaptlar byk etki uyandrd. nk yntemle ve zihinleri incelemelere srleyecek biimde yazlmtr. Cari Strehadl bir kitapta toplad. B u kitap, totemin bir din ve hukuk kurumu olduunu gster-

(1) (2) Totemism, (3) Affinity (4) (5) (6) (7) Tribes

Grey, Journal (1869, 1870).

of two Expediions Revietv, of

in North The the

West and WesteTn Australia, of Animals 1 8 5 1 , Systems and Plants, of

II, sayla, 2 2 8 . Totems and and

M a c Lennan, Forinightly Lewis M o r g a n , The of the Human Family,

Worship lroquois,

League

Consanguinity

1 8 7 1 , Ancient Cociety, 1 8 7 7 .

Kamilorai and Kurnai, 1 8 8 0 . Frazer, Totemism, (yaptn bir zeti daha nce Encyclopedia Britannica'da kmtr). and Marriage Tnbes in Early Arabia, Australia, Cambridge, 1 8 8 5 . 1 8 9 9 , London; The Northern

Robertson Emith, Kinship Australia, 1904.

Spencer ve Gillen, The Native

of Central

of Central

112

D N SOSYOLOJS

low' ilkellerin dillerini rendii iin pek ok totem mitoslar toplayarak Spencer ile Gillen'in yaptlarn tamamlad. B u yaptlar Frazer'in totemciliini Totemism and exogamy (4 cilt, 1910) adl yaptnda tamamlamasna neden oluyor. Yapt, totemcilik hakknda genel bir bilgi verir. B u aklamalar gsteriyor ki, totemcilii incelemek iin en elverili alan Avustralya'dr. Frazer ve Antropoloji okuluna bal olanlarn amac, ulusal ve tarihsel farklarn tesinde din hayatnn insansal temellerine varmaktr. Onun iin incelemelerinde en ilkel dinler yannda olduka ilerlemi dinlerin de ie kartrld grlr. Antropoloji Okulunun Eletirisi: Antropoloji okulu, totemcilii toplumsal

evreyi dikkate almadan, soyut bir biimde inceliyor; Durkheim ise bu sorunu toplumsal yap erevesi iinde inceleyecektir. B i r kurum, toplumsal yapdan ayrld m, gcn kaybeder. nk, toplumsal olaylar, bal olduklar toplumsal sistemin bir fonksiyonudurlar. Bundan tr iki ayr toplulua bal benzer olaylar karlatrrken, toplumlarn ayn tipten olmalar gerekir. Yoksa karlatrmalar bizi yanl sonulara srkler. rnein Frazer, ilkellerin kollektivizmiyle, bizim bugnk toplumlarmzdaki sosyalizmi birbirine benzetir. B u gibi yanllarn nne gemek iin karlatrmalarmz yalnz bir tip dan tr Durkheim incelemelerini sadece Avustralya toplumlarna toplumlarda ayrmtr. yapmamz gerekir. Bylece bir tip zerinde uzmanlama da olanakl olur. BunGerekten bu toplumlar ayn tiptendir. Durkheim'n bu yaptta amac en ilkel toplumlardr. Teknikleri, ev, kulbe yapamayacak kadar geridir. Durkheim, incelemesinde Avustralya kabilelerini temel almakla beraber, Amerika totemciliini vardr. a) b) Amerika kabileleri daha ileri ohnakla birUkte ayn tiptendir. Avustralyallarda teknik geri olduu iin Amerikal kabilelerle ortak de gzden uzak tutmamaktadr. Byle davranmasnda birok yararlar

olan baz kurumlan ikincilerde incelemek daha kolaydr. nk Avustralya'daki totemcilik bozulmutur, Amerika'dakiler rgt bakmndan ok daha salamdr. c) Baz eylerin evrimini ileri bir evresine kadar izlemek yararhdr. nk bunlarn anlamlar iyice gelitikten sonra anlahr. Ksas bu yaptta Avustralya totemcilii temel olarak ahnacak, Amerika totemcilii onun yannda tamamlayc bir rol oynayacaktr^. K T A P 11. l k e l n a n l a r : Blm I. Totem inanlan: ad ve damga (embleme) olarak totem: Her

din birtakm tasarmlarla

(1) (2) Cari

(representation)

dinsel trenlerle ilgili eylemlerden

Strehlow, 1 8 9 2 ' d e a

itibaren uzun yllar Avustralya'da kalm, ilkin Dieri'lerle,

sonra Arunta'larla birlikte yaamtr. Durkheim, Les formes, sayfa 1 3 2 - 1 3 8 .

113

DURKHEIM

SOSYOLOJS

meydana geldiine gre, incelememiz iki ksma ayrlacaktr. Byle olmakla beraber bu ikisi o kadar birbirine girmitir ki, bunlar birbirinden ayrmak gtr. Zaten eylemler, dinsel trenler, inanlardan doar. Baz inanlar da ancak dinsel trenlerle bir anlam kazanr. Grlyor ki bunlar iyice birbirine girmitir. Ama ayrntlalra kagene de ayr ayr incelenmeleri olanaksz deildir. Durkheim, bu yaptnda ilkin inanlar ele almar. ncelemesinde Avustralya dinlerindeki madan dinin temelindeki kavramlar aratracan sylemektedir. Totem inanlarnn en nemlisi kuku yok, totemle ilgili olanlardr. Bundan tr ilkin totemcilii gzden geireceiz. Avustralya kabilelerinin ounda kolektif hayat bakmndan stn bit yer tutan gruplara rastlyoruz. Bu gruplara klan deniyor. Klanlarn iki nitelii vardr: a) b) Klan meydana getiren bireyler, ayn kandan geldikleri iin deil, ayn Klanlarn tadklar ad, madd eylerin de adlardr .Birey kendini bu ad tadklar iin kendilerini akraba sayarlar, bir aile meydana getirirler. madd eylerle ilikih duyar. Bir klan adlandran eyin adna totem denir. Klann totemi, bireylerin de totemidir. Klan bireyleri kabilenin topraklar zerinde ne biimde blnm olur-

larsa olsunlar akrabalk srp gider. rnein birbirinden ayr gruplar yoksun olmakla birlikte, birliini gene de duyor.

halinde

yaayan ayn totemin bireyleri bir klana baldrlar. Klan corafya birliinden

Totem szcn Avustralya'da hi bir kabile kullanmaz. Amerika daki yerli kabilelerden de yalnz biri (Ojibuvay) kulland halde nedense bu kelime tutunmutur. Grey'in gzlemlerine gre, Avustralyal kabileler arasnda, totem karl olarak Kobong szc kullanlmaktadr. Gene Avustralyal kabilelerden, Dieri'ler Murdu, Narrinyeri'ler Mgaitye, Warramunga'lar Murgai ya da Mungali szcklerini kullanrlar*. Totem olan eyler okluk bir hayvan ya da bir bitkidir. Avustralya'da 500 klandan, yalnz 4 0 klannki hayvan, bitki deil de bulut, yamur, ay, gne, rzgr, ate, su, deniz gibi cansz eylerdir^. Bazen de totem bir eyin btn deil de, bir parasdr. rnein sarig'in (bir eit kanguru) kuyruu, midesi, kangurunun ya vb. gibi. Belki klann paralanmas, totemin de byle paralanmasna neden olmutur'.

Totem bir birey deil, bir cinstir. Pek nadir olarak gne, ay gibi tek bir eydir. Y e r totemleri de vardr. Ama bunlar tekilere gre daha' yeni saylr.

(1) (2) (3)

Dutkheim: Les Formes... A G Y sayfa 1 4 5 . Durkheim: Les Formes...

sayfa

14'i, not 2 .

sayfa 1 4 5 , . 1 4 6 .

114

DN

SOSYOtOJlSl

Atalardan birinin oralarda kahramanlk gstermi ohnas, o topraklarn lamasna neden olabilir'.

kutsal-

Bazen de totem dedelerden biri ya da birkadr. B u tr totemin ok sonradan geldikleri sanlyor. eitli nedenlerin etkisiyle, mitolojik dnn gelimesiyle kiisel olmayan, kolektif olan totemin; ilk sraya gemi mitolojik kiiler nnde silinmi olmas, yerini bu kiilere brakmas olanakldr^. Totem adnn nasl alnd sorusuna gelince, bu sorun daha ok aile sosyolojisini ilgilendirir. Onun iin bu konuya burada ksaca deineceiz. Totem ad almada yol vardr: a) ocuk, anasnn totemini alr. Oysa kadn ve ocuklar, baba toteminin bulunduu yerde yaadklar iin, ana ve ocuklarn totemi bir topraa balanmam olur. b) ocuk, babann totemini alr. ocuklar babann yannda kaldklar, yalnz anneler baka bir totem ad tadklar iin topraa daha ok bal toplumlar meydana gelmi olur. c) ocuk, ne annenin, ne de babann totem adn alr. Ana gebeliini ilkin nerede duyduysa, orada bulunan atalarn totemini alr'. Fratri Totemleri: zel kardelik bayla birlemi klanlara fratri denir.

Avustralya'da genellikle kabileler iki fratriye ayrlrlar. Fratriler eski bir klann blnmesinden meydana gelmi grnyor. Bugnk klanlar, o eski klann paralanmas sonucu meydana gelmi, ilk birliklerinin ans da aralarndaki kardee dayanmay salamtr. Fratriler ilkel kurumlardr. Her tarafta yklmakta, yerlerini klanlara brakmaktadrir. Fratriye bal totem adlarnn ok daha eski bir dilin kelimeleri olmalar fratrilerin eskiliini gstermektedir. Her klan bir frattiye baldr. Pek istisna olarak bir klana bal bireylerin baka baka fratrilere ballklar grlr. Genellikle klan bireylerinin byk bir ksm kabileyi tekil eden iki fratriden birine baldr^. Evlenme S n f l a n : (Classe Matrimoniale)' Avustralya toplumlarnda fratri

ve klanlardan baka ikinci derecede birtakm zmreler daha vardr. Bunlar da evlenme snflardr. Fratrilerde, bu snflardan bazen iki, bazen de drt tane vardr. Bu evlenme snflarnn meydana gelii ve ileyii iki ilkeye dayanr: a) Fratride her kuak, kendinden nceki kuaktan ayr snfa baldr. Y a n i ocuklar ana-babann snfndan ayrdr. Torunlar gene ana-baba snfna girerler. Fratride drt snf bulunursa, i biraz daha karr. Ama temel birdir. B u drt

(1) (2) (3) (4) (5)

Durkheim: Ls formes... .. " "

sayfa 1 4 6 , 1 4 7 . sayfa 1 4 7 , 1 4 8 . sayfa 1 4 8 , 1 5 0 . sayfa 1 5 0 , 1 5 3 . sayfa 1 5 3 , 1 5 8 .

115

D U R K H E I M SOSYOLOJS

snf ikier ikier birleerek bir ift meydana getirir, bu iki snf yukarda sylediimiz biimde srer, b) B i r fratrideki bir snfn yeleri, br ' fratrideki yalnz bir snf yeleriyle evlenebilir. Bu snflarn evlenme ile sk bir ilikisi olduu iin bunlara evlenme snflar denmitir.

Acaba bu snflarn totemleri var mdr? Bu sorun Queensland kabilelerinin evlenme snflarnda, bu snflarn her birine zg birtakm yiyecek yasaklarnn bulunmasndan tr ortaya kmtr. ki snftan biri filan hayvann etini yemedii halde, teki yer. Etleri yenmeyen bu hayvanlar, sakn birer totem olmasn? Hemen unu belirtelim; yiyecek yasa totemciliin ayrc zelliklerinden biri deildir. Totem, her eyden nce bir ad, biraz sonra greceimiz gibi bit damga (embleme) dr. Oysa evlenme snflar, byle bir ad, bir damga yerine geen herhangi bir hayvan, ya da bitki ad tamaz. Avustralya kabilelerinden totem hakknda sylenenlerin hepsi. Kuzey Amerika'nn yerli toplumlarna da uyar. Yalnz Amerika'daki totem rgtleri Avustralya'dakilerine gre ok daha salam, ok daha dayankldr. Avustralya kabilelerine bal klanlarn says pek oktur. Vaktiyle fratrileri paralanmaya srkleyen ve klanlar meydana getiren ilem, imdi de klanlarda durmadan srp gitmektedir. yle ki klan paralana paralana birka kiiye inmitir. Oysa Amerika kabilelerinde klan says hem daha az, hem de daha kalabahktr. Amerika kabilelerinde en fazla on klan vardr. Grlyor ki, Amerika yerilerinde toplumsal birlik daha gldr. nk a) Topraa kk salm zmreler daha ok olduu iin, direnleri fazladr, b) Topluluklar birliklerini ok iyi duymaktadr. Amerika kabilelerinde, klan daha iyi renebiliriz. Gerekten Avustalya'da klanlar yklmak zeredir, fratriler de yle... Ksas, Avustralya'da fratriler kaybolmakta, buna karlk Amerika'da salam bir biimde tunnmaktadr. Bundan tr Avustralya kabileleri yannda Amerika'dakileri de incelemekte yarar vardr. T o t e m yalnz b i r ad deil, b i r damga, b i r a r m a d r ' : Grey^ diyor ki:

Avustralya'da her klan bir hayvan, ya da bir bitkiyi arma olarak kullanr). Howit, Fizon da' totemin bir arma olduunu sylyor. Amerika yerlileri iin de, Schoolcraft" ayn eyi syler. Hatta Amerika yerlileri Avrupallarla iliki kurduklar zaman, szlemeleri totem damgalaryle imza ederlermi.

(1) (2) (3) (4)

Durkheim; Les formes... Grey: Journals Kamilaroi Indian of two

sayla expeduions

158-167. in N. W. and W. Asustralia, V, sayfa 2 2 8 .

and Kurnai,

sayfa 1 6 5 .

Trihes,

1., sayfa 4 2 0 .

116

DN

SOSYOLOJS

Feodal an derebeyleri nasl, armalarn oydururlarsa,

tpk bunun gibi

Amerika'da klan yeleri de eyalarna totemlerinin armasn basarlar. B u ilkel toplumlarda resim, heykeltralk geliince totem resimleri ya da iaretleri aalara, talara oyulmaya balar, kap kaaklara kadar yaylr. Avustralya'da da totem resimlerine rastlanr. Ama azdr, bsbtn yok deildir. rnein mezarlarn stne totem resmi izilir. Btn bunlar, ilkel iin totemin, ne kadar nemli bir ey olduunu gsterir. Totem yalnz evlere, silhlara, aletlere, mezarlara deil, insan bedeni zerine, giysilere de izilir. rnein baz din trenlerinde yneticiler totem iaretli giysiler giyerler. Savaa giderken rnein totemleri kusa, o kuun tylerini balarna takarlar. Salarnn kesilii toteme benzetilir. Genellikle beden yani bir simgesi (senbol) dir. T o t e m sadece bir ad, b i r d a m g a olarak kalmaz, dinsel b i r n i t e l i k de tar': D i n trenlerinde de toteme ba vurulur. rnein din hayatna giren delikanlya trenin en nemli bir annda bedenine totem resmi izilir. Avustralya'daki kabileler baz trenlerinde birtakm aletler kullanrlar. Strehlow'a gre, Arunta'lar buna urunga, Spencer, GiUen'e gre uringa derler. Bunlar birtakm aa, ya da cilal ta paralardr. Her birinin zerinde zmrenin totemini bildiren bir resim vardr. Bunlarn bazlarnn ucunda bir de delik bulunur. nsan sandan ya da kanguru khndan yaplm bir ip bu deliklerden geirilmitir. Bunlar bal bulunduklar iple savrulunca kardklar sesin, din trenlerinde byk nemi vardr. ngilizler bu aletlere bull-roarefs diyor. uringa ok kutsal bir alettir. Zaten uringa, kutsal anlamna gelir. urngalann, kadn, ocuk gibi kimselere gsterilmeleri son derecede yasaktr. Aruntalar bu aletlerini Ertnatulunga denen kutsal bir yerde saklarlar. Buras ssz bir yeraltdr. O kadar kutsaldr ki, kadnlarla ocuklar buralara yanaamazlar bile... Buraya snan bir insana, hatta bir hayvana bile asla dokunulamaz. Buras bar yeridir. Totem zmresinin odak noktasdr. urngalar kaybolursa, klann bana bir belnn geleceine inanlr. ki dmandan biri karsndakinin uringa tadn grrse, maneviyat bozulu. Dinsel trenlerde urngalardaki kutsallk srtlerek, hazr bulunanlara geirilir. Bazen bu urngalar baka klanlara dn verilir. O zaman klan yeleri bir matem havasna brnr. ki hafta alarlar, barrlar... zerine yaplan izleri totemin bir resmi, bir benzeri olmaktan ok, totemin bir iareti

(1)

Durkheim: Lei

Formes...

sayfa

167-180.

117

DURKHEM

SOSYOLOJtSt

Her yenin bir urngas olduu halde bunu dorudan doruya kullanamaz. Ancak reisinin ynetimi altmda kullanabilir. Ksas bunlar klann kolektif hazinesidir. Bunlara saygyla dokunulabilir. Trenle yalanr, cilalanr, outurulur, bir yerden bir yere tanr. Tahta ve talardan yaplan bu unngalarn, yapldklar maddeler bakmndan hi de kutsal olmalar gerekmez. Peki bunlara bu kutsallk nereden geliyor. Bu konu zerinde kendince (ind) birok yorumlar yaplmtr. Bazlarna gre bunlar, atalarn ruhlarn temsil eder. Oysa baz kabilelerde unngalarn ruhla, tin (esprit) le hi bir ilikisi yoktur. unngalarda kutsall salayan zerindeki totem resmidir. Aruntalarda birtakm aletler daha vardr ki bunlara Nurtunja, Waninga

derler. Bu aletler de genellikle bir denek ya da bir veya birka mzrak dayanak grevini grr. Bunun etrafna otlar, satan yaplm kuaklar balanabilir. Trl biimde olabilir... Bu aletlerin trenlerde nemli bir yeri vardr. Y a topraa dikilir, yahut birisi elinde tutar. Trenler bunun etrafnda yaplr. Delikanllarn bedenlerinde alacak yaralara dayanmalar iin onlara g verir. Nurtunja Waninga'daki bu kutsalhk da totemi temsil etmesinden gelir. Ksas urnga, Nurtunja, Waninga zerlerinde totem damgasn, armasn, iaretini, resmini tadklar iin kutsaldrlar. Peki, totem damgas neden acaba bu kadar kutsal.' Kuzey Amerika'da totemi temsil eden resimler o hayvana ya da bitkiye benzer. Oysa Avustralya'da totemi temsil eden ekiller birtakm izgilerdir. Bu olgular gsteriyor ki, Avustralyahlar totem olan hayvann ya da bitkinin resmini, gzlerinin nnde bulundurmak iin izmiyorlar. Sadece totemi her hangi bir iaretle temsil etmek istiyorlar. Bu izgiler resmin ve yaznn kkeni olmas bakmndan sanatn ve yaznn ilk biimleridir. Blm II. Totem inantan: Totem- olan hayvan ve insan^. Kutsal olan ve

ey, yalnz totemin resimleri, simgeleri deildir. Totem trnden olan hayvanlarla, klan bireyleri de kutsaldr. Resimlerle belirtilen eylerin ou hayvan ya da bitkidir. Bunlar yemek yasaknr. nk bu kutsal olan hayvan ya da bitki, kutsal olmayan bir varla girdi mi, onu bozar, ldrr. Bundan tr totem olan hayvan ya da bitki ancak dinsel trenlerde birtakm tedbirlerle yenebilir. Spencer ile G l e n e gre; klanlarda bu yasaklar, eskiden yoktur, yeni balam olmas olanakldr. Kant olarak da unlar gsteriyorlar: a) Birtakm t-

(I)

Durkheim: Les

Formes...

sayfa

181-199.

118

DN

SOSYOLOJS

renlerde klan bireyleri, hayvan ya da bitki olan totemleri yemek zorundadr, b) Mitolojik hikyelere gre, klanlarn kurucular olan byk atalar, totem etini yerlermi. ilkin baz trenlerde totem etinin yenilmesi, bunun vaktiyle yenildiine kant olamaz. Sonra da mitolojiyi, tarih belgesi saymak, bilim grne aykrdr. Byk atalarn totem etini yemeleri doaldr. nk eski kahraman atalar hemen hemen birer Tanrydlar. Totem olan hayvan ya da bitkiyi yeme yasann kesin olduunu gsteren bir ey de yokmr ortada... Zorunluluk karsnda, bu yasaklar kalkabilir. rnein a kalnd zaman totem eti pekl yenir. Baz kabilelerde de totem su'du. Burada yasan kesinlikle uygulanamayaca ortadadr. Gerekten bu kabilelerin yeleri ancak birtakm kurallara uyarak su ierler. Totem hayvansa, ldrmek; bitkiyse, koparmak yasaktr. Bu da kesin deildir. Zorunluluk halinde gene birtakm koullara uyularak ldrlebilir, ya da koparlabilir. Totem olan nesneye, insann dokunmas bile yasaktr. Ama bu yasak eski klanlarda yokmr. Bu trden yasaklara klanlarn daha sonraki evrelerinde rastlanr. Totemi temsil eden iaretler, totem olan hayvan ve bitkiyle karlatrhrsa, totem iaretlerine saygnn totem olan hayvan ya da bitkilere olandan daha stn olduu grlr. rnein kadnlar ve ocuklar, urnga ve Nurtunja'lara hi dokunmadklar halde, totem olan hayvan ve bitkilere dokunabilirler. nsana gehnce; hi bir din yoktur ki, insan kutsal saymasn. Klann her yesi kutsaldr. Bu kutsalhk hi de totem olan hayvandan daha aa deildir. Bu kutsalln nedeni, insann yalnz insan olmasndan deil, ayn zamanda totem trnden bir hayvan ya da bitki olmasndandr. nk insan totemin adn tar. lkele gre ad, tapt nesnenin bir parasdr. rnein Kanguru klanndan olan bir yenin, ad da, kendisi de, bir kangurudur, ilkele gre bireyler ifte nitelik tar: bunlardan biri totemi, biri de kendisidir. kisi de ayn zamanda vardr. Mitolojilerin pek ou hayvann birtakm etkilerle, kendi kendine deierek insan olduunu anlatr. Baz toplumlarda insann hayvandan doduu kabul edilmez ama klana adn veren atann, hi olmazsa uzun zaman hayvanlar arasnda yaad kabul edilir. Bu birlikte yaama sonucunda da hayvana benzemeye balar. Bundan tr insanda da kutsalhk vardr. rnein insann baz ergenleri, dokular, salglar kutsaldr, kl, kan gibi. Nart>unja'\a.ta. kutsal olmalar iin kan srlr. Salar da kutsal aletlerde kullanlr. Sakallar, karacier de kutsaldr. Grlyor ki insanlar da kutsaldr. Yalnz bu kutsallk her insanda ayn derecede deildir. nsan bunlara tapmaz. Kendisiyle ayn derecede grr. nsan 119

DURKHEIM

SOSYOLOJS

hayvan bir Tanr deil, bir arkada sayar. rnein baz klanlar totemlerinin baka klan yeleri tarafndan yenmesine birtakm koullarla izin verirler. Btn bunlar totem olan hayvanlarn birer Tanr saylmadklarn gsterir. Blm III. ram. Totem inanlan: Tot'emcilikte kozmoloji sistemi; cins kav-

Totemciliin kutsal ey kabul ettiini grdk, a) Totem damgas, b)

Totem olan hayvan ve bitki, c) nsan. Her din evren hakknda sistemli bir fikir verir. Totemcilikte de bu nitelik vardr. rnein Gney Avustralya vahleri evreni, bal bulunduklar kabileye benzetir. Btn doa, fratri adlarna gre, eya da her fratride bulunan klanlara gre blnmtr. Bylece kabile rgt, kabileyi saran btn evreye, btn varlklara yaylmtr. B u trden snflamalar Durkheim ile Mauss* Annee ologique Sociadl dergide gstermilerdir. rnek olarak da Mont Gambier kabile-

sini ele almlardr. Mathews^ ile Howit incelemelerinde Votjohaluk kabilelerinin kabul ettikleri snflamay bildirmilerdir. Bylece Durkheim u kanya varmtr; lkellerin eyay, evreni snflamalar, dnya grleri, rk ve corafya zelliklerinden bamsz olarak sadece totem inanlaryle sk skya iliki halindedir. Cins ve snf kavramlar nasl domutur. Grlyor ki, evren zerine

ilk snflamalar toplumsal rgte gre yaplmtr. Baka bir deyimle kendilerine kadro olarak, toplumsal kadrolarn almlardr. B u snflamalarda cins devini fratri, tr devini de, klanlar grr. Evreni bir birlik halinde grmek fikri, toplumsal rgtteki birlikten domutur. Durkheim, bu kitabnn bandan beri ileri srd bir fikri burada anlatmak frsatn knda bir fikir vermektedir. Cins fikri, dncenin bir aletidir, bunu insan kafas yaratmtr. Ama bunu yaratmak iin bir rnek gerekir. Bu rnek de ya iimizde, bilincimizde olacaktr, ya da dmzda. B u rnein nsel (a priori) olarak iimizde, bilincimizde bulunduunu savlamak, bilimsel bir aklama deildir: Deney yoluyle de cins fikrine ulamak olanakszdr. Onun iin cins fikrini ilkel ancak toplumdan alabilir. Cins fikri aralarnda yaknlklar ve i birtakm benzerlikler bulunan eylerin zihinsel birlemesinden meydana gelir. Bu biim bir birlemeye rnek olacak eyse, ancak insanlarn bulunduklar toplumlar olabilir. Ksas rgtl ve i bulacaktr. Yukarki aklamalar, teden beri sz konusu ettii kategoryalarn da nasl toplumdan kabilecei hak-

(1) Durkheim ve Mauss: De quelques que, cilt V I , sayfa 1 ve devam.

formes

primiHves

de classification,

Annee Sociologiand Proceedings

(2) Mathews, Aboriginal Tribes of N . S. Wales and Victoria, Journal of the Royal Society of N . S. W a l e s , X X X V I I I , sayfa 2 8 7 - 2 8 8 .

120

DIN

SOSYOLOJISI

benzerliklere gre meydana gelmi en yetkin rnek kuku yok insan udur.

toplulu-

Snflamalar iin de her eyden nce bir mertebeler dizisi (hierarchie) gereklidir. Oysa mertebeler dizisi tmyle toplumsal bir eydir. nk ast, st, eit'e ancak toplumlarda rastlanr.

Bu ilkel snflamalar din dncesinin douunu da ilgilendirir. Klan yeleri fratrilere gre ayrd eitli eyay ayn cinsten ve kendisiyle akraba sayar. rnein bir fratrinin yesi olan bir insan ld m altna konulan tahtann ayn fratriye bal odundan olmas gerekir. Bycnn aletleri fratrisine bal eylerden olmaldr. nk yabanc eyler buyruklarn dinlemez. Filan fratriye bal bir hayvan avlamak iin kullanlacak silh, baka fratriye bal malzemeyle yaplmaldr. nk bir fratriye bal eyler, birbirine sevgiyle bal bir sistem meydana getirirler. Ayn sisteme bal eyann, hayvann, insann hepsi, totem denilen hayvamn yapsna ve niteliine ortak olduu iin deta ayn etten yaplmlardr. Onun iin de bunlarn hepsi kutsaldr. Bir fratri sistemine giren bir hayvann etini yemek yasaktr. Yenmek istenirse birtakm trenleri gerektirir. Bylece bir toteme bal eyler, ikinci derecede totemler olmu olur. Bunun kant da, gerekince, totem grevini grmeleridir. Bunlara alt totem denir. Bu alt totem'lec bazen totem derecesine ykselir. zellikle Avustralya kabilelerinde bu alt-totemlerin says yzlercedir. Grlyor ki, yalnz insan ve hayvanlar deil, bu sistemde bulunan herey dinsel alana girmektedir. Bylece sisteme giren btn varlklar kutsallar. Kabileye bal klanlardan her birinin kendine zg bir totemi vardr. Ama bu klanlar birbirlerinin totemlerine ilgisiz deildirler. Herhangi bir klann totemi olan hayvann etini yemeden nce o klan yelerinden izin alnr. Bu totemle ilgili herhangi bir trende, dier totemlere bal yeler de bulunur. Hatta yardmc olur. Btn bu anlatlanlar gsteriyor ki, evren hakkndaki btnc gr kabile vermektedir. Bundan tr klan tek bana deil, daima kabilenin bir esi olarak ele almak gerekir. Bylece totemciliin bir kozmolojisi de olduu ortaya kyor'. B l m IV." Totem nanlan: Bireysel totem, cinsel totem. imdiye ka-

dar totemcilii bir kamu kurumu olarak gzden geirdik. Baka bir deyimle kabile, fratri, klan gibi topluluklarn totemlerini inceledik. Ama her dinin bir de bireysel yn olduunu biliyoruz. Kiisel olmayan totemler yannda; kiisel, ki-

(I)

Durkheim:

Les

Formes...

sayfa

200-222.

121

DURKHEIM

SOSYOLOJS

siye zg, kiinin zel olarak tapt totemler de vardr. Klan yelerinin ortak toteminden baka, her ye zel olarak belirli bir eyle birtakm ilikilerde bulunur. likide bulunduu bu ey de ou zaman bir hayvan, bir bitki ya da bir eydir. O eyin ad, kiinin addr. Bu adlar trenle verilir. Bundan tr kutsaldr, her zaman aza alnmaz. Bireysel armalar, damgalar, iaretler de klann ortak totem damgalar gibi evlere ya da eyaya izilir, veya oyulur. Birey ile bu totem arasnda sk balar vardr. rnein kiisel armas kartal olan bir kimse gelecei kolay grmek niteliini tar. Ad ay ise, ar hareketli saylr vb. Ksas totem ve insan bir benliin iki yn gibidir. Hayvan lrse insann da hayat tehlikeye der. Bireysel totemin yasaklar daha skdr. Bunlar deta birbirleriyle dostturlar. Bu kiisel totem, klan totemi gibi bir tr deil, bir bireydir. Kiisel totemin bir tr olmas olanakl deildir. nk hi bir gn yokmr ki, o trden bir hayvan lmesin. unu da belirtelim ki, ilkellerde birey ile tr ayrma yetenei yoktur. Birine bahlk, tekilere de, yani btn tre doal olarak uzanr. Bundan tr btn tr ilkel iin kutsaldr. Meksika yerlileri bireysel toteme nagual, Okki derler". Birey ve klan totemleri ayn nitelii tar. Bundan tr, Durkheim de Frazer gibi, bireyle ilgili bu totemlere bireysel totemcilik demektedir. Birey totemiyle klan totemi arasndaki ayrlklar unlardr, a) Klan bireyleri kendilerini totemden gelme sanr, bireysel totemcilikte ise birey totemi kendisine .sadece dost sayar, b) Klan bireyleri komu klanlarn yelerinin totemlerinin etini yemelerine baz kurallara uymak kouluyle izin verir. Oysa birey kendi totemini yabanclardan korur, c) Klan totemi insanlarn istek ve gereksemelerine bah deildir. Oysa bireysel totem, insanlarn istekleriyle uzun birtakm trenlerden sonra kazanlr^. Bireysel totem nasl edinilir.' Ergin olma (bali olma) alarnda din Algonkin'ler Manitu Huron'lar

hayatna girme dnemi yaklanca ocuk bir keye, rnein bir ormana ekilir. Sresi birka gnden birka yla kadar srer. Bu srada kendine trl ikenceler eder. Oru tutar vb. Bazen ulumaya benzeyen barlarla dolar, bazen upuzun yere hareketsiz uzanr, alar, szlar, oynar ya da yalvarr, dua eder, hezeyana yaklaan bir taknlk sarar ruhunu'. Birtakm hayaller grmeye balar. Bu srada hangi ey kendisine dost gibi grnrse, onu bireysel totem olarak seer. Ama bu haller pek seyrek grlr. Bireysel totem genellikle ya doarken, ya da din

(1) (2) (3)

Durkheim: Les A.G.Y.

Formes...

sayfa

227-228.

Durkheim: Les Formes... sayfa 2 3 0 .

sayfa 2 2 9

122

DN

SOSYOLOJS

hayatna girerken bir bakas tarafndan verihr. Genelhkle bireysel totemi veren yaknlardr; ya da ihtiyar veya byc gibi stn, zel, kutsal gce sahip kiiler verir. Bireysel totemin kabilenin her yesinde bulunmas zorunlu deildir. Byclerde ya da onlarn ltuflarna ermi olanlarda vardr. Cinsel totemcilik: Klan totemciliiyle bireysel totemcilik arasnda bir

de cinsel totemcilik vardr. Bu biim totemcilie yalnz Avustralya'da

birka

kabilede rasdanr. B u kabilelerde kadn ve erkekler ayr birer grup meydana getirirler. Ve bu gruplardan her biri bir hayvana balanr. Her iki cins de birbirinin totemine sayg gsterir. Kadn gruplar olsun, erkek gruplar olsun, kendilerini bu totemden gelme sanrlar. Bunun bireysel totemcilie benzer bir yn de vardr. Kadn ya da erkek totem cinsini meydana getiren bu hayvanlardan bir tanesini kendine bireysel totem seer. Bu biim totemcilik kabileyi mistik bir ikilie indirger.. Kabileyi ikiye ayran bu totemcilik ile klan totemlerinin nasl birletirildii merak edilir, ama ilkeller byle bir ey dnmemilerdir onlarda sistem fikri, bizdeki kadar gl deildir. Blm V. eletirisi. Totem inanlanmn kkeni: Totemcilik zerine kuramlar ve bile. nk

imdiye kadar gzden geirdiimiz inanlarn hepsi din niteliini ta-

maktadr. nk eya kutsal olan ve kutsal olmayan diye bir snflamaya dayanyor. Bu dinde cin, tin (esprit), Tanrsal kiilik gibi kavramlarla karlamadk. Bundan tr baz yazarlar totemcilii din saymazlar. Bunlar din hakknda yanl bir gre saplanmlardr.

Durkheim'a gre bu din, bugne kadar gzlenmi olan dinlerin en ilkelidir. Gerekten bu din, klan denilen sosyal rgtn ayrlamaz bir parasdr. O kadar ki totem olmadka klann varl bile olanakl deildir. te byle en ilkel rgtle sk skya bal bir dinin en yaln olmas gerekir. B u ilkel inanlarn kkenini bulacak olursak, din duygusunu douran nedenleri de ortaya koymamz olanakldr. Ama ilkin imdiye kadar totemcilik zerine ileri srlen kuramlar gzden geirelim'. 1. T o t e m c i l i k atalara tapma dininden k m t r . Baz bilginlere gre

totemcilik daha eski bir dinden kmtr. rnein Tylor^ ve W i l k e n ' e ' gre to-

(1) (2) (3)

Durkheim: Lei Tylor: Civiliation

Formei...

sayfa

238-239.

Primitive

1., sayfa 4 6 5 , II., sayfa 3 0 5 . Volken van den Indischen Archipel, sayfa 69-75-

Wilken; Het

Animiime

bijden

(Durkheim: Les Formes...'din

sayfa 2 3 9 . )

123

DURKHEM

SOSYOLOJISI

temellik, atalara tapma dininden

kmtr, Bunlara gre ruh-g'

(transmig-

ration des mes) kuram, atalara tapmadan, totemcilie geie bir kpr devini grecektir. Birok toplumlar, lmden sonra ruhun bir bedenden tekine getiine inanrlar, ilkeller hayvanla insann snrn belirleyemedikleri iin bu ruhun bir hayvana da girmesi, onlar iin pekl olanakldr, ite kendisine sayg duyulan bir atann ruhu bir hayvana girdi mi, o hayvan tapnma konusu yani totem olur. Wilken bu kuramn doruluunu gstermek iin Cava ve Sumatra'dan rnekler verir. B u blgede timsahlara sayg gsterilir, onlara taplr, nk bunlar atalarnn ruhunu barndrrlar. Bu rnekler gsteriyor ki, totemcilik ilkel bir olgu deil, kendinden nceki bir dinin rndr. D u r k h e i m ' i n eletirisi. alnmtr. Oralarda Verilen rnekler olduka ilerlemi toplumlardan Avustralya'ya bakmaldr. Buralarda da

totemcilik yklma halindedir. Totemcilii incelemek iin

Cava'ya filan deil, dorudan doruya

ne atalara tapma, ne ruh g inanc vardr. Sonra ruh-g kavram mhun sadece insan bedenine girmesiyle ilgilidir. Ruhun hayvan bedenine de girdiini savlam deildir. B u kuram insan arasnda ileri srenler ilkin ruh-g (transmigration des kmes) kuramnn nasl doduunu anlatmalar gerekir. Bunun iin de hayvanla bir benzerliin bulunmas gerekir. Bu benzerlik nereden mtr? Tylor bu benzerlii hayvanla insan arasndaki psikolojik ve fizyolojik benzerlie balamaktadr. Oysa insan her eyden nce kendine benzer. Hayvana bitkiye benzemez. Deney bunun her an yanlln ortaya koyar. Sonra bu kuram, totemcilii hayvana tapmann zel bir biimi sayar. Oysa totemcilikte hayvana tapma yokmr. Hayvanla insan arasnda dostluk vardr, ikisi birbirine eittir. Tapnma dorudan doruya damgaya, iarete, simge (symbole) yedir. Atalara tapma ile damgaya tapma arasnda hi bir iliki yoktur. 2. T o t e m c i l i k , doaya tapma dininden k m t r . Jevons da' totem-

cilii doaya tapma dinine balar, insann doada grd dzensizlikler kendisini artr. Bylece evrenin doa-st (surnaturel) birtakm glerle evrili olduunu sanr, bunlarla uyumak gereini duyar. O alarda bireyin kendine zg bir kiilii yoktu; birleme, balanma biimi olarak da sadece akrabalk vard. Bundan tr doa-st varlklarla akrabal birey deil, klan kurmutur. Klan bu szlemeyi doa-st bir tek varlkla deil, bu varlklarn tmyle kurmutur, te klann akraba olduu bu varlklar, bu nesneler totemden baka bir ey deildir. D u r k h e i m ' i n eletirisi, a) nsanlarn byle szlemeler yapmas, ileri bir

dnemdedir, b) nsanlarn doa-st varlklarnn yardmn elde etmeye alt

(1)

Jevons: tntorduction to the history of Religion sayfa 9 6 ve Jevam.

124

DN

SOSYOLOJS

syleniyor. Byle olsayd en gl eyleri semesi gerekirdi. Oysa totem olarak kabul edilen eyler pek zavall eylerdir, c) Kendilerine bir savunucu klann ancak bir totemi vardr. 3. B i r e y t o t e m c i l i i m i , klan t o t e m c i l i i mi ndedir.' B u sorunun bulmak sz konusu olsayd, bunlarn saysn elden geldii kadar oaltrlard. Oysa her

zlmesi ok nemlidir. nk

birey totemcilii ilkel kabul edilecek olursa ou hl byle bir varsayma

dinin bireysel eilimleri karladn ve bireyden doduunu kabul etmek gerekecek. Etnografya ve sosyoloji uzmanlarnn eilimlidirler. Frazer\ HU Tout^, Miss Flether', Boas^, Swanton' vb. gibi. Bunlara gre yetkili, gl bir kiinin kendisi iin kabul ettii totem, sonradan evresinde bulunanlar tarafndan da kabul edilmitir. HU Tout, Kuzeybat Amerika kabilelerini gzden geirerek kuramnn doruluunu gstermeye alr. Gerekten bu kabilelerde hem klan hem de birey totemciliine rastlanr. Ama bunlar ya bir kabilede ayn zamanda var deildir, ya da varsa birbirleriyle ters orantldr. Yani klan totemi gl ise, birey totemi zayftr. Demek klan totemi, birey toteminden kmtr. Mitoloji de bu yorumu kuvvetlendirir gibi grnr. Gerekten mitolojilerde toplumun kurucusu bir hayvan olarak deil de, bir insan olarak grlr. Birey totemi nereden kmtr? sorusuna gelince: yazarlara gre bu soruya verilen cevaplar deiir. HiU Tout, bunu fetiizmin zel bir hali sayar. nsan her tarafnn korkun ruhlarla sarldn sezer. YaayabiLnek iin bunlarn bazlanyle iliki kurmak zorunda kalr. te kiisel totem byle doar. Frazer'in kuramna gre; ilkeller ruhun bedenden geici olarak ayrldna inanrlar. Ama ruh uzaklasa da bedene uzaktan can verebilir. Onun iin hayatn tehlikeli anlarnda ruhu karp, baka bir yerde saklamak yararl olur. Gerekten ilkellerde ruhu bedenden karma yntemleri vardr. rnein bo bir eve girerken byc ieri girenlerin ruhlarn karr, bir torbaya koyar, eve girdikten sonra geri verir. nk eik tehlikelidir. Frazer'e gre birey totemini bu inan dourmumr. nsanlar bynn fenalklarndan korunmak iin bir hay-

(1) (2) and

Frazer: Golden HU Tout: The

Bough Origin

2 . bask, I I L , sayfa 4 1 6 ve devam, zellikle 4 1 9 , oot 5. o} the totemism of Kanada import of the ahorigines of British Columbia, Pros 2. seri V I I , 2 . bl. sayfa 3 . in Sraithsonian report for 1 8 9 7 , sayfa

Transaction (3)

of the R. Society The

Fletcher, Alice C : Boas: The Kwakiutl

of the Totem,

577-586. (4) (5) Indians sayfa of the 3 2 3 ve devam, 3 3 6 - 3 3 8 , 3 9 3 . elan system American Anthrop. N.S. 1 9 0 4 , V I , sayfa 2 4 7 . )

Swantson: The

development

sayfa 4 7 7 - 8 6 4

(Durkheim: Les Formes..'dan

125

DURKHEIM

SOSYOLOJS

van ya da bitki trnn kalabah iinde onlar saklamak istemilerdir. te ruhlann sakladklar bu hayvana smsk balanmlar ve bu iki vcut deta birbirlerinden farksz olmulardr. Kiisel totemin soyaekimi kabul sonra bunun klan totemine dnmesi kolaylar. Durkheim'n eletirisi*. Hill Tout'un karmak fikirleri olumlu kantlardan yokfetiizm edildikten

sundur. Totemcilii fetiizmden ilerlemi bir dnemde belirmitir.

ister. Tarih gsteriyor ki

Frazer'e gelince: Gerekten mitolojide ruhun bedenden karlmas olayna rastlanr. Ama ilkel, mantktan tmyle yoksun olmal ki, hayvan bedenini, insan bedeninden daha gvenli bulsun. Belki bu tedbirle byclerin etkisinden kurtulur, ama avclardan nasl kurtulacak? Ksas, klan totemciliini, birey totemciliine indirgeyen bu kuram ykacak yle kuvvetli olgular var ki, insan bunun nasl tutunduuna aar kalr. a) nsan kendi bireysel toteminin etini yemez, yabanclara da yedirmez. Oysa klan totemciliinde totem etinin trenlerde yenmesi zorunlu olduu gibi, dier klanlarn, yabanclarn da yemelerine izin verilir. te birey totemciliinden klan totemciliine geerken bu deiikliin nasl olduunu anlamak gerekir. b) c) Ayn kabileye bal klanlarn baka baka totemlere bal olmas nasl Birey totemciliini klan totemciliinin kk saymak iin, aralarndaki anlatlacak? fark anlamak gerekir. Klan totemi bireye doula beraber verilir. Bireysel totem sonradan elde edilir. Trenle sonradan elde edilen totem, nasl oluyor da, klan totemi oluyor. Bunu anlamak gerek. d) Hill Tout mitolojiden rnek verir. Bu mitoloji Amerika yerlilerinden alnmtr. Bunlara kar daha eski mitoloji masallar gsterilebilir. Bu masallarda da totem, klann atas diye gsterilir. yleyse klan yeleri, totemi sonradan almak yle dursun, tersine kendileri totemle yorulmulardr. e) Birey totemcilii ilkel olsayd, toplumlar ilkelletike oalmalar gerekirdi. Oysa gzlemler bunun tersini gsteriyor. rnein Amerika'da klan totemcilii ykld halde birey totemcilii durmaktadr. 1) Bireysel totemciliin belirmesi iin klan totemciliinin daha nce bulunmas doaldr. nk birey totemcilii, klan totemciliinin kadrolar iinde domutur. Her kii diledii totemi seemez. Seecei hayvann kadrosu nceden klan totemi tarafndan izilmitir. 4. Frazer'in^ t o t e m c i l i k zerine yeni bir kuram. Spencer ile Gillen'in

yaptlar ktktan sonra Frazer totemcilik zerine yeni bir kuram ileri srm-

(1) (2)

Durkheim:

Les Pormes...

sayfa sayfa

249-257. 257-260.

Durkheim: Les Formes...

126

DN

SOSYOLOJISI

rr'. Bu kuram Arunta totemciliinin en ilkel bir totemcilik olduu

kuramma

dayanr, tin tuhaf buradaki totemcilik ne bireye ne de klana baldr, belirli bir yere baldr. Her totemin belirli bir yeri, bir merkezi vardr, ilk atalarn oralarda oturduklar kabul edilmitir. Tapnlan yer, urngalarn sakland yer orasdr, ite klan yelerinin totemini bu corafya merkezleri belirler. Anne, gebeliini hangi yerde duymusa, ocuk o yerle ilgili totemin adn alr. Aruntalar da btn ilkeller gibi gebeliin cinsel iliki sonucu olduunu ite Frazer'e gre en ilkel totemcilik, bu gebelik totemciliidir. Frazer bu gebelik totemini yle anlatr: Kadn tam gebeliini duyduu anda, diyelim ot topluyor, ya da bir hayvanla uramaktadr, ite o hayvan ya da bitki ruhunun o anda iine girdiine inanr; ya da o srada bir ey yiyorsa gebeliini ona balar. Birka kadn ayn yerde ayn koullar altnda gebe kalnca o yerin kutsal olduu kansna varlr. Zamanla oras kutsal bir yer olur. Daha sonra da ata ruhlarnn bu merkezlerde dolatklar sanlr. D u r k h e i m ' n ^ eletirisi. a) Bu kavram da Tylor'unki gibi, sakattr. bilmezler,

insan ruhunun hayvan ya da bitki ruhlar olduunu tasarmlamak (ta-

savvur) iin, insann kendisinde en zl olan eyin bitki ve hayvan dnyasna geici olarak verilebileceine inanmas gerekir. Bu inan da zaten totemcilikte vardr. yleyse burada aklanmas gereken ey, balang olarak ele ahnmtr. b) Frazer, geri totemcilikte ruhsal varlklar bulunmad iin, onu din saymaz. Kendisine gre, totemcilik bir byclk sistemidir. Oysa Durkheim'a gre kutsal ve kutsal olmayan iki dnya bulunduuna gre, totemcilik bir dindir. Frazer'in asl, bu kutsal eylerin nasl meydana geldiini anlatmas gerekir, ama nedense bu soruyu aklamyor. c) Arunta'larda yersel totemden baka bir de yerle ilgisi olmayan ana totemleri vardr. Bu ikinci planda kalmtr. Byle olduuna gre, ana totemi dnemini tamamlam bir kurum, olmas gerekmez mi.' Bylece Frazer'in yaps kknden ker. 5. Andrew L a n g ' n t o t e m c i l i k k u r a m . Lang geri Frazer'in kuramna

iddetle kar gelmitir, ama ileri srd kuram birok noktalarda Frazer'inkine benzer. Bu kuram da Frazer'in kuram gibi, insanla hayvann ayn asldan geldii inancna dayanr. Ama bunu baka trl anlatr. Dnyada toplumlar belirince her toplum kendini birtakm adlarla bakalarndan ayrmak gereini duymu; bu adlar da evredeki hayvan ve bitki adlarndan seihnitir. ilkellere gre

(1) (2)

Frazer; The Durkheim;

beginnings Les Formes...

of Religion sayfa

and Totemism

among

the Australian

Aborigines

Forthnightly Review, Temmuz

1 9 0 5 , sayfa

1 6 2 ve devam. 260-262.

127

DURKHEIM

SOSYOLOJS

ad, hayvan ya da bitkiden ayr birey oknad iin, klann ad, rnein bir hayvansa, o hayvandaki niteliklerin hepsinin kendisinde de olduuna inanmtr. Bu adlar tarihsel kkeninden uzaklatka da bu kan kkleir. Bunu meru klmak iin de birtakm mitoloji masallar doar'. D u r k h e i m ' i n eletirisi. Peki bu inanlarn dinsel nitelikleri nereden gel-

mektedir acaba.' nsann kendini filan tr hayvandan geldiini sanmas, o hayvana tapmasn gerektirmez. Buna Lang yle cevap verir: Totemcihk ilkel biiminde bir din deildir. nk balangcnda totemi beslemek, grmek, ya da toteme tapmak diye bir ey grmyoruz. Ancak sonralar totemcilik bir din halini almaya balamtr. Lang, Howitt'in u fikrini' ileri srer: lkeller totem kurumlarn aklamaya kalktlar m, bunu totemlere ya da herhangi bir kimseye deil, Bunjil ya da Baiame denilen doa-st bir gce balarlar Lang, Bu fikri kabul edersek, totemciliin dinsel nitelii ortaya km olur diyor. Oysa Lang'a gre, bu byk Tanrlar, totemciliin dnda domumr. Bundan tr totemcilik bal bana bir din deildir. Gerek bir dinle iliki kurduu iin dinsel bir renge brnmtr. Peki totem kutsal bir ey olsayd, onu stn bir gce indirgemek akla gelir miydi? te bu kutsalhk nereden geliyor, asl anlatlmas gereken nokta budur. Lang bunu Mana gcyle anlatr. Kendisine gre, totemi kutsallatran Mam^iT. Peki ama biz zaten Mana'nm nasl kutsallatn anlamak istiyoruz. Bunu Mana salamsa, bu sefer Mana iin de ayn soruyu sorarz^. G e n e l sonu. Totemcilik hakknda ileri srlen kuramlar iki grupta top-

lamak olanakldr, a) Frazer ve Lang'n kuramlar. Bunlai: totemciliin bir din olmadn ileri srerler, b) Tylor, Jevons vb. B i r din olduunu kabul ederler. Ama en ilkel din olarak kabul etmezler. Daha nce var olan atalara tapma dininden karrlar. Oysa birinciler, din kavramlarn durmadan aklamalarna sokmulardr. Totemcilii bir din deilmi gibi sz konusu etmemilerdir. Gzlemler gstermitir ki, totemcilik en ilkel bir toplum ve en ilkel bir dindir. Bunun tersini savunmak, gzleme, deneye kar gelmektir. Bundan sonraki blmde totemciliin dinsel ynn incelemeye alacaz'. Blm V I . Totem inanlanmn kkeni: Totem mana'i? ve kuvvet kav-

ram. Birey totemciliinden nce, klan totemciliini inceleyeceiz. Bundan nceki incelemeler klan totemciliini ayr cinsten (hetterogene) birtakm inanlar

(1) (2) (3)

Lang: Social

Origim

Londra, 1 9 0 3 , zellikle VIII. blm. The Secret ol the Totem sayfa sayfa 264-266. 266-267.

Londra, 1 9 0 5 . D a r k h e i m ; Les Durkheim: Les Formes... Formes...

128

DN

SOSYOLOJS

toplam gibi gstermitir. Bundan dolay ilkin bunlarda ortak niteliin ne olduunu gstermek gerekir. Totemcilikte srayla unlar kutsaldr. 1. Damga, resim, 2. Hayvan, bitki, 3. Klan yeleri. Klan yelerinin tapnd ey: ne damgaya, armaya, ne hayvana, bitkiye, ne de insanadr. Belki bunlarn hepsinde bulunan ama hi birine karmayan adsz, kiiliksiz bir kuvvete, bir gcedir. Bu gc kimse btnyle edinemez. B u g zel eylerden bamszdr. Bireyden nce var olduu gibi, bireyden sonra da srecektir. te totem dininin tapn Tanr, bu kuvvettir, bu gtr. B u kuvvet yalnz totem trnden eyay deil, daha uzaklar da etkiler. Btn kutsal varlklarn ruhudur bu'. Avustralya yerlileri bu kiisel olmayan (impersonnelle), soyut gc anlatacamz baz nedenlerin etkisiyle duyulur (sensible) bir ey gibi tasarmlar (tasavvur eder). Totem, bu maddesiz gcn trl trl varlklar iine girmi madd bir biimidir. rnein Avustralyal karga fratrisine bal insanlarn, karga olduklarn syledii zaman, onlarn karga olduunu sylemek istemiyor. Onlarda ortak bir ilkenin (principe) bulunduunu anlatmak istiyor. Karga bu ortak niteliin, ilkenin, soyut gcn simge (symbole) sidir. Burada g deyince, mekanik olarak fizik etkileri meydana getiren madd gc sylemek istiyoruz. Bir kimse totemle ilikide bulunurken gereken tedbirleri almad m, mekanik olarak madd tepkilerle karlar, bir ok geirir. Bu tpk elektrik arpmas, sivri ulardan kan akz (fluide, seyyale) gibi bir eydir. B u gler, kutsal olmayan bir varla girdi mi, mekanik olarak hastalk meydana getirir^. Bu glerin fizik yn yannda bir de, tinsel (manev) yn vardr. Bir yerliye niin tren yapt soruldu mu, atalarmz yapt iin, biz de onlara uyuyoruz derler. Demek ilkel iinden gelen bir buyruu yerine getirdii, bir grev yapt kansndadr. Kutsal eylere yalnz korku deil, sayg da duyuyor. Zaten totem, klann madd hayat olduu kadar tinsel hayatdr da. Bundan tr Tanrsalha kolayca evrileceini greceiz. Bilindii gibi her dinde iki yn vardr: a) Dnyayla ilgili devler, b) Tinsel (manev) devleri Totemcilii byle yorumlamakla belki ilkellerin aklndan bile gemeyen eyleri sylemi oluyoruz sanlr. Gerekten bizim bu sylediklerimiz, ilkelin aklndan gemi deildir. Ama Avustralya kabilelerinde gzlediimiz olgular bu fikrimizin doruluunu gsterir.

(1) (2) (3)

a.g.y. sayfa 2 6 8 - 2 6 9 . a.g.y. sayfa 2 7 0 - 2 7 1 . Durkheim: Les Formes... sayfa 2 7 5 .

129

DURKHEM

SOSYOLOJS

Samoa yerlileri totemcilik evresini am, zel ad olan Tanrlara ulamlardr. Her totem nasl klana balysa, her Tanr da bir topluma bahdr. Bu Tanrlarn belirli bir hayvan tr iinde bulunduuna inanlr. Tanrlar trnden herhangi biri ld m, ona bu tre bal herhangi bir hayvanda iinde bulunduu bu hayvan deildir, btn tre yaylmtr. Tanrlarn trenler

yaparlar, alarlar, nk o hayvanda bir Tanr bulunmaktadr. Ama Tanr lmemitir. nk o hayvann tr gibi Tanr da lmszdr. Nasl bundan nceki kuan ruhu idiyse gelecek kuaklarn da ruhu olacaktr. Burada totemcilik kiisel bir nitelie brnmtr. Ama Tanrya verilen kiilik izgileri ak deildir. Ak izgilerle belirtilseydi, her tarafa yaylamazd'. Anlalyor ki, burada kiisel olmayan, yaygn bir din gc bozulmaya balamtr; ama tam anlamyle kiilik de kazanamamtr. Gene birtakm rnekler vardr ki, din gcnn soyutluunu lyle ortaya koyar. Her klan totemi birbirinden btn plak-

ayr olmakla beraber, hep-

sinin grevi birdir. Birtakm toplumlar bu benzerlii duymular, bylece tek bir din gcne ykselmilerdir. Bu g evrenin birliini kurar. Bu toplumlarda hl Avustralya kabilelerinin rgtlerine benzer eyler grldne gre, vaktiyle bunlarda da totemcilik vard, denebilir. Amerika Sioux kabilelerinin pek ounda her toplum kendi Tanrlarna

tapt gibi bunlarn stnde olan ok gl bir Tanrya daha taparlar ki buna Wakan derler. Geri gezginler bu szc Byk Tin (grand esprit) diye evirmilerdir ama doru deildir. nk yerliler onu hi bir zaman grmediklerini sylerler, bundan tr lY^akan kiisel bir Tanr olamaz. Dakota'lara gre: Wakan szc, btn srlan, btn gizli gleri btn Tanrlar iinde tar^. troquois'\a.na Orenda szc, Siouxlarn W akan szcne karlktr. Bu, byl, esrarl bir gtr, ilkelin yaad evrede bulunan her eye, kayalara, sulara, bitkilere, aalara, insanlara, hayvanlara, rzgrlara, frtnalara, bulutlara, imeklere vb. her eye yaylmtr. nsanlarn herhangi da Pokunt, Algonkino'larda Manita, bir alandaki yetkisi, beceriklilii, stnl Orenda'nm az ya da okluuyle llr. B u Shoshone'larKwakiut'larda Nanala'dr^. Malezya adalarnn bazlarnda klan rgt kalmamtr, ama totemciliin izleri grlmektedir. B u toplumlarda Mana denen bir gce rastlarz. Mana, maddesiz, bir dereceye kadar doast bir gtr.

(1) (2j (3)

Durkheim: Les Formes... Dutkheim: Les Formes... a.g.y. sayfa 276-277.

sayfa 276-277. sayfa 275.

130

DN

SOSYOLOJS

Bu toplumlarn dinleri Avustralya dinlerinin gelimi bir biimidir. Onun iin bunlarn dinlerinden kardmz bir fikri, Avustralya dinleri iin de doru bulursak, bu benzetmemiz pek ar bir davran olmaz'. Avustralyallarn neden Mana gibi soyut bir gce ulaamadn anlamak kolaydr, ilkin Avusturyal .soyutlama ve genelleme konusunda yeteneksizdir. Ayrca toplumsal evrenin de bunda etkisi vardr. Gerekten totem dini tapnma rgtnn temeli olduka klan dini kabile iin de zerkliini korur. Her totem zmresi kabile toplumu yannda zerktir. Klan tapnmalar kendi kendilerine yetmemekle beraber biri dierine karmaz, birbirinin stne birikir. Klanlardan her birinin bamsz oluu, bunlarn hepsini birletiren bir gcn bulunmas fikrini zihinlere getiremezdi. Mana gc, klann snrn aamazd. Tek ve genel bir mana kavram ancak klan dininin kabile dinine stn olduu dnemlerde olanakl olabilir. Geri Avustralya'da kabile tapnmalar vardr ama henz klan dininin stne kamamtr. Avustralya'da iki gce inanlr, a) Birincisi, din gcdr, iyilik getirir, b) kincisi by gcdr, ktlk getirir, lm getirir, hastalk getirir. Totem daima klann mahdr. By kabile, hatta kabileler aras bir kurumdur. By gc, toplumsal rgtn hi bir yerine bal deildir. Grlyor ki din ayr cinstenlikten (heterogeneite) kurtulamad halde, by kurtulmutu, nk bunlarn toplumsal rgt ile ilikisi yoktur^. Yukarki zmleme bize gsteriyor ki, en ilkel dnemlerde kiilemi bir stn g yoktur. Tersine toteme tapma, hayvana, bitkiye, eyaya yaylm, biimi olmayan bulank bir gtr. te dinlerdeki Tanrlar, kiilemi gler hep bu yaygn, bulank mana gcnden kmtr.

Dakotal bir yerli: ((Wakan her zaman hareketlidir. Dnyay dolar, konduu yerler kutsaldr. Dualarmz oralara gndeririz.' demitir. Ruhuluk, doaclk kuramlarnn ne kadar yanl olduunu bu verilen rnek ok gzel gstermektedir. Demek ki gnee, aya, yldza tapma bunlarn kendilerinde var olan bir gten gelmiyor; kendilerine katlan Wakan denilen gten kutsallayorlar. Tanrlarn inanllar tarafndan kavramnn byle yaygn ve bulank bir gten kmasndandr. Nesnel temellere dayanan btn incelemelerde bir nokta gze arpar: Marett ruhuluk-ncesi (preanimiste) dedii bir dnemde dinsel trenler Malenezyallann Mana'st, Dakota'larn, Omaha'larn \Vakan'\ gibi hep kiisel olmayan gtr bulank anlalmas, hep Tanr

(1) (2) (3)

Durkheim: Les

Formes...

sayfa sayfa

277-278. 280-283.

Durkheim: Les Formes... a.g.y. sayfa 2 8 5 .

131

D U R K H E I M SOSYOLOJS

lere evrilmitir*. Yalnz Marett'e gre kiisel Tanrlar, mana gcnden kmaz, baka bir kaynaktan gelir. Bylece din kendisine gre iki kaynakldr: Mana, doa olaylarnn bizde uyandrd hayret ve korkuya verilen bir niteliktir. Bu da doachk kavramnn bir eidinden baka bir ey deildir. Daha sonralar Hubert ile Mauss, bycln n ispat ettiler^. Din ile by arasnda sk bir benzerlik olduu iin ayn kuram dine de uygulanabilirdi. Preuss, Globus'Aa kan dizi yazlarnda bunu yapt'. T i n (esprit) fikrinin manadan ktn olgulara dayanarak anlatmaya alt. Ksas btn dinlerin bu yaygn mana gcnden kt fikri her tarafta kabul edilmeye ve rnlerini vermeye balamtr. B u kuram acaba daha ilkel dinlere de uygulanabilir mi? Bunu anlamak iin totemcilikten daha gerilere gitmek gerek. Bu da deney bakmndan olanakl deildir. Mana kavram, yalnz dini deil, bilim tarihini de ilgilendirir. Mana, kuvvet, g kavramnn ilk biimidir. Gerekten Sioux'larn Wakan'\y\z, bugn bilimin fizik olaylar anlatmak ile kuvvet kavramnn dinsel mana kavramna dayand-

iin kulland kuvvet kavram birbirinin ayndr. Ksas, kuvvet kavram da dinsel bir kaynaktan kar. Comte hal kanunu bir kkene dayandn sezmi, ama olumlu dnemde bu kuvvet kavram, mistik kkenli olduu iin nesnel bir deerden yoksun bulunduunu ileri srerek, kuvvet kavramnn bilim alanndan kalkacan sylemitir. Biz gstereceiz ki, dinsel gleri, dn bildiren simgeler ne kadar kusurlu olurlarsa olsunlar, gene de nesnel (objectif) bir deer tarlar. Kuvvet kavram da byledir. Blm VII. Totem inanlarnn kkeni: ilke (Principe) kavramnn ya

da totem mana'stntn douu.

Kuku yok, mana gc, totem olan hayvan ya da

bitkiden gelemez. Bunlar anlamsz eylerdir, kendi kendilerine kutsal olamazlar. Yldzlar, byk doa olaylar byle deildir; bunlar hayalgcn harekete getirecek niteliktedir. Ama bunlarn da pek az totem olarak kullanlr. Zaten kutsallk totem olan hayvan ya da bitkide deil de, bunlarn damgasnda (simgesinde) dr. Pekiyi damga (simge) ya bu kutsallk nereden gelmitir. Totem iki eyin simgesidir (symbole): a) Mana'nn yani totem gcnn, b) Klann. yleyse

(1) (2) (3) sayfa

Marett: Preanimistic

religion,

fulklore

1 9 0 0 , sayfa 1 6 2 - 1 8 2 .

Annee Sociologique, cilt VII sayfa Preuss: Der Ursprung

1 0 8 ve devam (Durkheim, a.g.y. sayfa 2 8 8 ) . 1 9 0 4 , cilt L X X X V I , sayfa

der religion und kunst, Globus,

3 2 1 , 3 5 5 , 3 7 6 , 3 8 9 , 1 9 0 5 , cilt L X X X V I 1 , sayfa 3 3 3 , 3 4 7 , 3 8 0 , 3 9 4 , 4 1 3 (Durkheim. a.g.y. 288'den).

132

D N SOSYOLOJS

mana, totem ve klanm ayn ey olmalar gerekir. Demek ki totem, mana denen Tanr ile toplumun simgesidir. Peki mana denen bu Tanr nasl olmu da klandan ayrlm, totem denen hayvan ya da bitki khna brnmtr'. Toplum, yeler zerine yapt etkilerle, zihinlerde Tanr duygusunu uyandrmak iin gereken btn koullar kendinde tamaktadr. Klandaki yaygn mana gcnden tutun da Zeus gibi tanrlara kn, birey bunlarn hepsini kendinden stn grr, ve bu kutsal varlklarn buyruklarna gre davranmay da kendine dev bilir. Toplum da, bizde ayn duyguyu uyandrr. nk toplumun bizim bireysel varlmzdan farkl bir nitelii, ve kendine zg bir amac vardr .Ama bu amacna ancak bireyin araclyle ulaaca iin, bizim de yardmmz ister. Bizi her eit skntlara, yoksunluklara zorlar. Yalnz toplum bu fedakrl, madd nfuzundan ok, manev nfuzundan yararlanarak yaratr. Onlara boyun ememiz, sadece direncimizi kracak kadar gl olmasndan deil, saygya deer bir konu olmasndandr da. Sayg telkin eden glerin buyruklar yerine getirilirken yarar da zarar da dnlmez, sadece heyecan duyulur. B u heyecan saygdr. te toplumun bireylere kabul ettirdii davranlar, bylece sayg telkin eder. Ortak ruhun rn olduu iin toplumun telkin ettii bu eylere, bireysel ruhumuz yalnz bana hi bir zaman ykselemez. Topluluktan gelen buyruklar kamunun sesidir. En stn derecede toplumsal bir ey olan kamuoyu bir otorite kaynadr. Bilim, kamu oyuyla atr derler. Bilimin bu atmada baarl olmas iin otoriteye sahip olmas gerekir. B u otoriteyi ise gene kamuoyundan alr. nk bir toplum, bilime inanmazsa bilimsel ispatlarn hi bir zihinde izi kalmaz. Toplumsal bask dtan, .sonra da zihin yoluyla geldii iin, bir ya da eitli tinsel glerin bulunduu fikrini dourmamas olanakl deildir. nsan bu gcn toplumdan geldiini anlasayd, mitoloji aklamalarna hi de lzum kalmayacakt. Ama gzlemci bunun nereden geldiini kestiremez. Bilim, bunun nereden geldiini retmedike anlayamaz^. Ama Tanr sadece kendisine bal olduumuz bir otorite deildir. Bizim

gcmzn de bir kaynadr. Tanrsna itaat eden bir kimse, onu kendisiyle beraber sanr. Toplum da byledir. Bizden sadece fedakrlklar istemekle kalmaz. imize girer ve varlmzn tamamlayc bir paras olur. Toplantlarda, insan topluluun etkisine kaplarak ruhunun ykseldiini, topluluk daldktan sonra anlar. Kalabala konuan bir kimse, coar, kendini aan bir gcn etkisine kapldn sezer. Artk konumac birey olmaktan km, deta kiilemi bir toplum klna brnmtr.

(1) (2)

Durkheim: Les Formes... Durkheim: a.g.y., sayfa

sayfa 2 9 3 , 2 9 4 , 2 9 5 . 295-299.

133

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Bunlar geici durumlara rnektir. Bunlarn sreklileri de vardr. yle tarihsel dnemler vardr ki, toplumsal sarsntlarn etkisiyle, toplumsal eylemler ok canl bir biim ahr. Bu dnemlerde insan, baka bir insan olur. nsanst birtakm yiitlikler, kanh yabanlikler gsterir (Fransz devrimi. Hal savalar gibi). Sessiz, zararsz bir insann bir yiit, ya da bir cellt kesildii grlr. B u dnemlerde toplumsal bask, zellikle din biiminde grlr. rnein Hal savalarnda Hallar, Tanrnn aralarnda bulunduuna, Jeanne d'Arc Tanrsal seslere itaat ettiine inanr. Bu bask yalnz olaanst hallerde deil, hayatmzn her annda kendini gsterir. devini yerine getiren kii, cinsdalarnn beenmesinden, sevgisinden tr, bir mutluluk, bir teselli duyar; kendine gveni artar, ksas manev varl toplulukla beslenir. Bunun nereden geldiini pek anlayamayz, ama dardan geldiini sezeriz. Dil, ahlk, hukuk kurallarnn kendi yaptmz olmadn, dardan geldiini biliriz. Bylece insann, kendisine yardm eden bu iyilik glerini duymamas olanakl deildir. te bizi, bireysel dzeyimizin stne karan btn bunlar, toplumdan gehr. zerimizde olaanst bir duygu uyandrmayan eyler de, bireyliimizden gelir. Bylece kutsal, kutsal-olmayan doar. Bir insana toplum hayran oldu mu, onu Tanr mertebesine karr. Byk adamlarla konuurken duyulanlar, din duygularna ok yakndr. Toplum insan kutsallatrd gibi, eyay da kutsallatnr. Gnmz toplumlarnda da toplululuun lksyle elenen kimse, herkesde kutsal bir eye saldryormu gibi bir duygu uyandrr. Eletiri zgrlne ulam toplumlarda bile, dokunulmamas gereken bir ey vardr; o da eletiri zgrldr. rnein Fransz devriminde en layik eyler, kutsallatrlmtr; vatan, zgrlk, akl gibi... Devrim hzn alnca bu inanlar da zayflad. Bu rnekler nemlidir. nk en layik eyler, toplumun verdii deerle bir tapnma konusu olabiliyor. B u aklamalar nasl dodugeneldir, her dine uygulanabilir. imdi klanda kutsal dnyann dnya ikilii

unu anlatalm. nk bu olay, zellikle klanda aklkla grlecektir*. Avustralya toplumlarnda hayat iki evreden geer. Bazen bireyler ufak kmeler halinde birbirinden bamsz olarak av avlar, balk tutar, bazen de dinsel trenler, ya da Corrobori^ \er iin toplu halde yaarlar. Dank haldeyken hayat, donuk, snktr, ama bir dinsel tren ya da corrobori iin toplanma balad m, hayat hemen canlanr. rnein Corrobori'letde, bireyler iradelerini kaybeder. Her-

(1) (2) ve din

Durkheim: a.g.y., sayfa 2 9 9 - 3 0 7 . ' Corrobori'yi hayatna dinsel trenden ayran zellik, bu trenlere yani corroborilere kadnlarn katlmalardr. Byle olmakla beraber, dinsel trenlerle girmemi} ocuklarn

bunlar arasnda byk bir yaknlk vardr. Bu yaknlk ilerde sz konusu edilecektir.

134

D N SOSYOLOJS

hangi nemli bir olay onlar hemen heyecanlandrr. yi bir haber ald m, cokunluk gsterir. Kt bir haber ald m da, ne yaptn bilmez, deliye dner, deli gibi saa sola saldrr, barr, arr, yerden toz topra toplar, etrafa savurur, hiddetle silhn eker vb. Bireylerin ruhlar birbirini etkiledike, kaynama gibi byr. lklar, ulumalar artar. Ortak duygular, toplumun hareket ve hengine uygun bir biime gireceinden bu barmalar, armalar, kendiliinden bir birlie, bir di.izene girer, bundan da arklar, oyunlar doar. Dzen grlty azaltmaz, tersine birtakm aletlerin kard sesler, patrty grlty bsbtn arttrr. Grlt arttka, kaynama, cokunluk artar, artk hi bir ey onlar zaptedemez, gnlk hayatn, ahlk kurallarnn snrlarn aarlar. Cokunluk ylesine kzr ki, treni yneten ba aktr, bitkin bir halde yere serilir'. :

Bu cokunluun etkisiyle birey kendinden getiini, bambaka bir yaratk halini aldn kuvvetle sezer. B u hal gnlerce, haftalarca srp giderse ilkelin ikinci bir dnyaya inanmamas elden gelir mi? B u dnyalardan biri adi hayat, teki de coturan, ldrtan hayattr. te bunlardan ilki kutsal olmayan, ikincisi de kutsal olan dnyadr. Grlyor ki din fikri toplumlarn kaynamasndan, comasndan domaktadr. Avustralyallarda dinsel eylemin, zellikle yalnz toplu halde bulunduklar zaman belirdiini aka grebiliriz. Oysa uygar toplumlarda bu iki lemin ayrl ak deildir. nk toplum her zaman youn bir hayat iindedir. Btn bu sylenenler insan coturan d glerin nasl doduunu anlatr. Peki, bu gler nasl olmu da hayvan ya da bitki kalbna girmitir? B u gc hayvan ya da bitkilerin temsil etmesi klann kendini bu hayvan ya da bitkiyi bir ad olarak almasndan ileri gelir. Bir eyin etkisinin simgesine de gemesi doaldr. rnein, bizde siyah renk, matemin simgesidir. Bu renk bize matemin btn duygularn yaatr. Zaten duygu ve cokunluklar douran soyut gleri hep bir simgeyle anlatmak isteriz. Bylece simge, soyut gcn yerine geer. Asldaki kutsallk simgeye gemi olur. Totem, klann bir bayradr. Toplum dald zaman o toplanma zamanndaki cokunluk duygularn kendisine hatrlatan totemdir. Ksas totem, yaanm h e y e c a n l a n lmszletiren b i r t a k m kalplardr. K l a n n kutsal olan cokunluk duygularnn, heyecanlarnn b i r simgesi olduu iin totem de kutsallk kazanmtr.

(1) en

Spencer ve Gillen ilkellerin bu toplanmalarnn ok canl bir betim (tasvir) ini yapar. adl yaptnn 3 1 0 - 3 1 2 . sayfalarna Spencer ve GiUen'in bu betimlerinin almtr.

Durkheim, Les Formes...

canl yerlerini olduu gibi

135

DURKHEIM

SOSYOLOJS

yleyse, din gc, bireylerin birlemesi sonucu meydana gelen yaygn klan gcnden baka bir ey deildir. Ama bu dinsel g, kendini bireylerin bilinlerinde gsterdiine gre din gc bireylerde de var demektir. Zaten insann kendini kutsal saymas buradan gelir, insan kutsall hem iinde duyar, hem de bunun dtan geldiini bilir. Totem olan hayvan ya da bitki kutsaldr. nk bu hayvan ya da bitkiyi karlayan szck kutsaldr. Kutsallk ok bulac bir ey olduu iin hayvanla ilikisi olan her ey, rnein yedii besinler, her gn ilikide bulunduu varlklar da kutsallar. Bylece alt-totem, (soustotem) 1er meydana gelir. Ksas btn dnya kabilenin totemleri arasnda blnr. Dinin madd ve manev nitelikleri imdi daha iyi anlalyor. Din gleri tmyle tinsel (manev) dir. nk toplum denen tinsel varln cokunluundan kmtr. Ama beri taraftan bu heyecan, bu cokunluu temsil eden eyler madddir. Bylece din hem madd, hem manev dnyay sarar. Bundan tr hukuk, ahlk, gzel sanatlar gibi tinsel dnyay sz konusu eden bilimlerle, fizik dnyay kendine konu edinen bilimlerin hepsi ya doruden doruya, ya da dolayl olarak dinden kmtr*. Dinin doa korkusundan doamayacan anlatmtk. Zaten ilkeller tanrlar korku saan birer varlk deil de, akraba-dost sayar, insanlar hi bir zaman tanrya bu kadar yaklamamtr. yle ki insanda tanrsallktan bir para vardr. Totemciliin temeli neeye, sevince dayanr. Cenaze trenleri dnda olan btn trenlerde oyunlar, arklar vardr. Korkun tanrlar ilerlemi dinlerde grlr, ilkellerde toplum bilir. Toplum sanr. Doaclar ya da ruhular dini, fizik ya da biyolojik olaylarn bizde uyandrd duygulardan karmaya almlardr. Oysa madde dnyasnn bizde uyandrd izlenimler, bizi stn varlklara ykseltmez. Bundan tr de kutsallk niteliini anlatmakta glk ekerler. rnein ruhular, bu gerek dnya yanna, gerekle ilgisi olmayan bir hayal, bir rya dnyas katmak zorunda kalrlar. Kutsall bu gerek-d dnyadan, ryadaki hayallerden ya da doaclar gibi dilin yanllarndan karmaya alrlar. Din byle birtakm yanllklar sonucu ortaya ksayd, yzyllar boyunca tutunmas nasl olanakl olurdu? ruhu snrl olduu iin, birey ruhunda tmyle deil, kendinden toplanageliyor ruhundan gelen eyleri de, dardan

Bizim grmz kabul edilirse bu glk ortadan kalkar. Din bir hayale, bir hezeyana deil, bir geree dayanr. Avustralyah, kendini at zaman bir hayale kaplmyor, bir geree dayanyor. Kuku yok bu akn halini bir hay-

(1)

Durkheim: Les Formes...

sayfa

312-320.

136

DN

SOSYOLOJS

vana ya da bitkiye balamakla yanla dyor. Ama yanllk bu olgunun gerekliinde deil, simgesindedir. B u kaba simge (symbole) lerin arkasnda bir gereklik (realite) vardr. Dinin amac insana madde dnyas hakknda bir fikir vermek deildir. devi bu olsayd, dinin bugne kadar nasl yaadna akl erdirmek kolay olmazd. Dinin, bizce amac, bireyin toplum bilinciyle, toplum ruhuyla olan ban kuvvetlendirmektir. Denebilir ki, insanlar yan yana gelince ruhlarnn, bilinlerinin comas, taknlamas samalama (delire) deil de nedir? Gerekten samalar (delire) halini alan bir heyecan olmadan, din meydana gelemiyor. Bundan tr de dinliler, inanhlar, peygamberler hastalk derecesinde bir sinirlilik hali iindedirler. Bu ruh bozukluklar onlar din alannda byk iler grmeye yetenekli klmtr. Dinsel trenlerde zehirleyici nesneler imek gsteriyor ki, dinde samalamak (delire) iin gereken btn koullar var. Ama dinde meydana gelen bu samalamalar hayaller bo birtakm kuruntular deil, bir hakikati, bir gereklii (realite) karlar. Btn bunlar toplum ruhunun sonucu olarak meydana gelmitir. Eer samalama (delire) dan duyu rgenleriyle edindiimiz verilere (donnees) insann kendi duygularn rnein bayrak bir bez parasdr, ona o nemi veren toplumdur. alanda hakik varl yapan ey fikirdir. Ama bu fikirleri madde dkmek zorunludur. Yalnz maddenin katmas anlayorsa, bu anlamda toplumdan gelen her ey gerekten bir samalamadr. Toplumsal kalplarna

kendinde bir deer yoktur. Ona bu degelen manev gcn,

eri veren arkasndaki inantr. Ksas din gc, duyu rgenlerimizin izlenimlerinden meydana gelmi deildir. Din gc toplumdan bilinlerinin dnda nesnellemesinden meydana gelmitir. Ksas eyadaki kutsallk kendinden deildir. Bu ona sonradan, dardan genitir. Daha akas din dnyas deney ile bildiimiz dnyaya sonradan aktarlm bir dnyadr'.

imdi u iki soruya cevap vermek gerekir: a) Klan neden acaba kendine bir damga, bir arma semitir? b) Neden bu damgalar bir hayvan ya da bitkiden seilmitir. Damgann insan toplumlar iin nasl yararh bir birleme simgesi olduunu aklamak gereksizdir. Damga, toplumun madd bir anlatm olduu iin, topluma bal bireyler birliklerini daha iyi duyarlar. Damga, toplumun madd bir anlatm olmakla kalmaz. Damga birlik duygusunu douran de... Bireysel duygularn toplumsal bir duyguya elerden biridir evrilmesi iin bu duygular

bildiren iaretlerin herkese kabul edilmi olmas gerekir. Bireysel duygularn, toplumsal bir duyguya evrilmesi iin, bu duygular bildiren iaretlerin herkese kabul edilmi olmas gerekir. Bireyler ayn szleri syleyerek, ayn l ko-

(1)

Durkheim;

Les Formes...

sayfa

320-328.

137

DURKHEIM

SOSYOLOJS

pararak, ayn davran

taknarak duygularnn

birliini yaarlar, cotuka co-

arlar. Bu birlik heyecanlarnn yani din duygularnn madd bir simgesi olmazsa, toplum dalnca, bu duygular da bireysel ruhlarn iinde solup gider. Bir kalba girdi mi de sresi artar. Bu simgeler toplumsal duygularn dtan geldiini, bireylerin dnda olduunu gsterir. Demek toplumsal hayat bir simgecilie (symbolisme) dayanyor... Burada bu simgeciliin, zel bir biiminden sz edeceiz. O da madd damgalar ve resimlerdir. B u damgalarn bir eidi vardr ki, belirli koullar altnda kendiliinden beliriverir. Bunlar deri zerine basmalardr (tatouage). lkeller beraberce geirdikleri hayatn ans olarak birtakm iaretleri, resimleri bedenlerine basarlar. Bu birdenbire, iten gelen bir i-gdyle olur. Procope', bir yapnnda, Hristiyanlarn bedenlerine ha ya da sa'nn resmini bastrdn yazar. Lombroso^, okullarda, klalarda, hapishanelerde bedene bu trden damga basmann ok tutunduunu syler. Ksas bunlar bilinlerdeki ortak duygular, birlii anlatan iaretlerdir. lk totem resimleri de, birtakm izgilerden meydana gehnitir. Bunlar

da insanlarn ayn tinsel duyguya katldklarn bildirir. te klan her eyden ok byle bir damgaya gerekseme (ihtiya) duyar. Klan ok kaypak, akc bir yapdadr. Toprakla, reisle de temsil edilemedii iin, byle bir kalpla, iaretle, damgayla, armayla kendini temsil etmek duymutur. Peki ama klan neden damgasn, armasn hayvan ya da bitkiden sezorunluluu

mitir? nk; a) Balklkla, avchkla yaayan bu toplumlarda, hayvan ekonomik evrenin en nemli esidir. Beslenme bakmndan bitki de, hayvann yannda ikinci derecede bir yer tutar, b) Hayvan hayat, insan hayatna, bitkiye gre ok daha yakndr. Bundan tr de klanlar damgalarn hayvandan bitkiden ok, semilerdir, c) Gne, ay gibi eyler uzaktadr. Sonra bunlara ve-

rilen adlar snrldr. Oysa hayvan ve bitki adlar pek oktur. Strehlow'a gre totem adlar, o evrede en ok bulunan hayvanlardan ya da bitkilerden seilir'. Totemcilik kavram, din evrimiyle, mantk evriminin birbirlerine paralel gittiini gsterecektir. Bugn biz ta, hayvan, insan birbirine kartrmayz, nk bilim bu varhklar arasndaki snrlar izmitir. Oysa ilkeller bunlar birbirine kartrr.Onlara gte, btn varlklar, her ey ikiye blnmtr. r-

(1) (2) (3)

Procope de Gaza: Commentarn Lombroso: l'Homme Criminel

in slam,

sayfa 4 9 6 .

I., 2 6 8 , 2 8 5 , . 2 9 1 - 2 9 2 .

Durkheim, a.g.y. sayfa

329-335.

138

DN

SOSYOLOJS

nein ay, yldz vb. birtakm erkek ya da dii varlklardr. Oysa doada eya birbirine karm deildir. Her ey birbirinden ak ve kesin snrlarla ayrlmtr. Peki eyay, byle birbirine kartrma nereden gelmektedir? Kuku yok dinden. rgenlerimizin kavrad dnya yerine din inanlar baka bir dnya koymutur. Totemcilik bunu bize gsteriyor. Burada totem olan hayvan, bitki ya da insan bir ve ayn eyden yaplmtr. B u bir kere kabul edildi mi, artk her eyi birbirine benzetmek ve kartrmak kolaylar. Nitekim, totemcilikte damga, hayvan, insan hepsi birbirine kartrlmaktadr. yleyse totemcilik doann olduu gibi grnmesine engel oluyor. Duyu rgenlerinin gsterdii dnya ise bize her eyi olduka doru gsterir, ama bize sistem kurmay esin (ilham) lemez. Sistem kurmak, evren olaylar arasnda duyu rgenleriyle kavranmayan balar kurmaktr. te din bunu salar. Eya arasnda duyu rgenleriyle grnmeyen bir ban nasl olanakl olacan gsterir. Bunda baarl olup olmamak nemli deil, byle bir eyin olanakl olacan gstermek nemlidir. Bundan sonra artk bilim ve felsefenin domas kolaylar. Ksas birbiriyle ilikisi olmayan olaylar arasnda ba kurmak fikri, toplumun bir cokunluu, heyecan sonucu meydana gelen dinden kmtr. Toplum olmasayd byle bir dn olmayacakt. Bizim bugnk mantmz, bu ilkellerin mantndan kmtr. Bugnk bilimin tanmlaryla, ilkelin aklamalar arasnda bir z fark yoktur. Bugn de bir eyi tanmlamak okluu, belirli cinslere indirgemek deil midir? Gne, kumr; insan kangurudur demek s ve k, esir (ether) in bir titreimidir demekten, z bakmndan farkh deildir. kisi ayr cinsten (heterogene) olan iki eyi bir i bala birbirine balamaktadr. Kuku yok bizim birletirmemiz, ilkellerinkine benzemez, ama yollar birdir. lkelleri, kartlar grmemekle sulamak doru deildir. Onlar birletirirler. Ksas din dnyle bilim dn arasnda bir uurum yoktur. Dinin zellii eyay gelii gzel birletirmek ya da ayrmaktr. yle ki bizim birbirine yaklatrdmz eyleri birbirinin zdei sayacak kadar ileri gider. Ayrdklarmz arasnda da tam bir kartlk grr. Her ikisinde de kolayca arla kaar. ncelikleri dikkate almaz, iki kutup arar. Mantk mekanizmasn riksizlikle kullanr'. Blm VII. onda ruh Ruh (me) kavram. Totem dinini inceledik. Grdk ki; becebirbirine

kart eyleri sadece dinin, evrendeki eyay iki snfa ayrmas kuralna uyarak

(me), tin (esprir), mitoloji kiileri gibi eyler yok. Totemcilik en

(1)

Durkheim, a.g.y.

sayfa

336.342.

139

DURKHEIM

SOSYOLOJS

lkel bir din olduuna

gre, demek dinin

temelinde byle eyler yok. Ama (ruh, tin) rasthyoruz. Demek

ekirdekleri var. Btn dier dinlerde

bunlara

sonradan meydana gelmi... Biz burada bunlarn totemcilikten nasl ktklarn anlatmaya alacaz. Totemcilikteki ekirdeini gstereceiz. Bunlar arasnda en ilkel olan ruh (me) dur. Dini olmayan hi bit topluma rastlamadmz gibi, ne kadar kaba olursa olsun hi bir din yoktur ki ruhun kkeni zerine toplumca kabul edilmi bir fikir sistemi bulunmasn. Etnografya verileri, ruh fikrinin insanlkla beraber yrdn gsteriyor. yle ki ilkel toplumlardaki gzklerinde bile btnyle ilk meydana gelmitir. Sonraki dinler bunlara pek

fazla bir ey katmamlardr. Gerekten Avustralya toplumlar her insann bedeninde kendisine can veren bir eyin, yani cann, ruhun (me) bulunduunu kabul ederler. Yalnz ayrk (istisna) olarak baz kabileler kadn ve ocuklarda can (me) n bulunmadna olanakldr. Avustralyahlarn ruh zerine olan dncelerini renmek kolay deildir. Ama bugnn uygar insan da bu soruya pek kolay cevap veremez. nk olduka kark, bulank bir kavramdr. Ama gene de ruhu tanmlamak iin, birbirine kart en nemli nitelikleri yle sralamak olanakhdr. a) Can ya da ruh bazen bedenin biimindedir. Bazen de delik ve atlaklardan kacak kadar ufaktr. Bazen de hayvan biiminde tasarmlanr. Ksas biimi belirsiz ve bulanktr. b) Neden yapld da pek belli deildir. Ruhun maddeden yoksun olmamas gerekir. nk ne kadar bulank olursa olsun, bir biimi vardr. Yenilir bir eydir. Hatta bazen kendisi de yer ier. Bedenden ayrlnca yaar, ava kar, aa dallarnda srarken trt karr. Bunlar herkes gremez, ama bycler, ihtiyarlar grebilir. Genellikle grnmedii iin, maddesiz de denebilir. c) bilir. d) Ama bedenin sadece ruha bir snak devini grd, ruhla beden Ruh bedenden ayr ve bamszdr. Beden canlyken de kp gezeinanrlar. Bu dnn de daha sonralar belirmesi

arasnda hi bir ilikinin bulunmad sanlmamah. Tersine aralarnda sk bir ba vardr. Ruh, bedenle beraber olgunlar. Bundan tr olgunlarn ruhu, genlerinkine gre daha olgundur. htiyarlk balaynca, ruh da zayflar, gcn kaybeder. e) Ruh ile beden birbirine karr da rnein kalp, nefes, kan vb. gibi yerlerde ruh sadece snmakla kalmaz. Bunlar ruhun d grnleridir de. Ruh bedenin neresinde bulunursa, onunla birleir. nsann birok ruhu olduu inanc da buradan kmtr. Bedenin eitli ksmlarna dalan ruh oralarda bireylik kazanr. rnein, kalpteki ruh, nefesteki ruha benzemez. Bunlar geri birbirlerine akrabadrlar ama gene de birbirlerinden ayrdrlar. Baka baka adlar tarlar. 140

DN

SOSYOLOJS

f)

Ruh bedenden kolay kolay kmaz. Cenaze trenlerinde ruh, bedenden

iyice ksn diye, beden kesilir biilir. Yamyamlk buradan kar. nk lnn her parasnda ruh vardr. Bundan tr kutsaldr. Etleri atee tutarak eritirler, ruhu karrlar. Kemiklerde de ruh kalmtr, onun iin by aleti olarak kullanlr. g) Bylece ruh sonunda bedenden ayrlr. Bu ayrlma onun iin korkulu, tehlikeli bir deimedir. Artk baka bir ad vardr. Can verdii kiinin iyi kt taraflarn tar, ama artk kendisi iin yeni bir hayat balar. Ruhlar memleketinde yaar. Bu memleket toprak altndadr. Tpk kabilenin blmleri gibi bir dzene baldr. Orada gne hep parlar, sular hi kurumaz. Baz kabileler bu memleketi gklerde tasarmlar. Genellikle ruhlar ayn hayat yaarlar. Yalnz hayatlarnda stnlk gsterenlerin yeri gktr. Strehlow bir masala gre, fena kimselerin ruhlarnn syler'. l k e l insana bu i k i l i k , bu ruh-beden fikri nereden gelmitir.' ilkel korkun birtakm tin (esprit) 1er tarafndan yenildiini

insan kendisinde iki varlk bulunduunu nasl olmu da, dnmrr? Bu soruya cevap vermek iin gzlemlerimizi zellikle ruh fikrinin ak olarak bulunduu Avustralya ortasndaki kabilelerden toplayacaz. Buradan kacak sonular da Amerika'nn ve Avustralya'nn dier kabileleriyle kontrol edeceiz. Spencer ve GiUen'e gre: lkeller ocuklarn douunu cinsel ilikiye balamazlar. Beden lnce ruh ayrlr, ruhlar memleketine gider. Sonra tekrar bir bedene girer. te gebelii douran bu ruhlardr. Bu temelli ruhlar, klann kurucusu olan atalarn ruhlardr. Hayal-gcnn tesine geemedii zamanlarda birtakm varlklar vardr ki, bunlar kendilerinden nce gelmi, baka varlklardan kmamlardr. Aruntalar bunlara Aiprangamitpnd derler. Yaratlmam demektir. Bu masal varlklarnn yaad varsaylan alara da Aleringa derler. Bugnk gibi onlar da totemik klanlar biiminde rgtlenmilerdir. Vakitlerini trl harikalar gstermekle, dolamakla geirirler. Masallar (mythos'lar) bunlarn anlarn korumaktadr. Bir an geldi ki, bu dnyada hayat son buldu. Hepsi topraa gmldler. Bedenleri aa ya da kaya oldu. Ama ruhlar hl yaar, lmszdrler. Bu yerler kutsaldrlar. Oknanikiiyht yani tapnaklar urmga'km saklandklar yerler hep kutsaldrlar. te bu ruhlar, orada dolaan bir kadna girdi mi, onu gebe brakr. Bylece herhangi bir kimse, belirli bir atann yeni bir bedende yeniden belirmesidir. Bundan tr de insanlar kutsal saylrlar. Bu atalar tam anlamyla insan deildirler. Bunlar hayvan, bitki ya da

bunlarn karmndan meydana gelmi, hayvanhn ve bitkiliin egemen olduu

(1) (2)

Durkheim, Strehlow:

a.g.y

sayfa 2.

343-351.

I., sayfa

141

DURKHEIM

SOSYOLOJS

varhklardr. O an insanlar bu hayvan ya da bitkilerle, o kadar sk olarak birlemilerdir ki, rnein totemi kanguru olan bir adam mitoloji masallarnda hem insan, hem kanguru olarak betim (tasvir) lenir. Ksas insan, hayvan ve bitki eleriyle birleir. Demek bu ruhlar totemden yaplmlardr. nk byle bir kartrma ancak totemcilikte bulunur. Ruh, bireyde kiilemi bir totemden baka bir ey deildir. Klann her yesi bir ruh tar. Ruh, kiiye girerken bireylik kazanmamas olanakszdr. Kukusuz, bu bireye yabanc bir eydir. Herhangi bir ruh, bedene girdi mi, onun biimini aldn biliyoruz. Bylece ruhun birbirine kart iki karakteri olmu olur. Zaten bu ikilik, ruhun ayrt edici niteliidir. Bugn bile ruh, hem kiiliimizin en stn, en derin ynn, hem de bize dtan gelen, gnn birinde de tam anlamyla bamszlna kavumak zere, konuk durumunda olan ynn temsil eder. Ksas nasl toplum bireyin iinde yaar ve birey aracyla var olursa; totem ilkesi de, ancak klan meydana getiren bireysel bilinler iinde yaar, ve bireysel bilinler yoluyle var olabilir, te totem ilkesinin, birey bilinlerindeki paralarnn her biri birer ruhtur. Avustralya'nn merkezindeki baz kabilelerde grdmz mitoloji masal-

lar, ruh fikrinin byle belirdiini aka sylemektedir. B u kabileleri meydana getiren klanlarda yalnz iki, hatta bir tek ata varm. B u biricik varlk, yalnz bulunduu srece, buna katlacak baka bir varlk bulunmad iin totemik ilkenin btnn kendinde bulundururmu. Gene bu masala gre, beden iinde bulunan ya da zgr olan btn insan ruhlar hep bu biricik atadan kmlardr. O biricik varlk, toprak zerinde silkinerek bu ruhlar kendi bedeninden karm, getii yerlere onlar serpmi. Bu simgeli (symbolique) olarak btn ruhlarn totem zerrelerinden meydana geldiini sylemekten baka bir ey midir? Strehlow'a gre Aruntalarda yani Spencer ile Gillen'in Avustralya'da inceledii toplumlarda, ruhlarn tekrar bedene girdiini bildiren, byle herhangi bir inan yoktur. Strehlow da, Spencer ve Gillen gibi, ilkellerin gebelii cinsel ilikiye balamadn syler: a) Aleringa alarnda atalarn topraa dald yerlerde ya bir aa ya da derler. bir kaya bulunur ki, bu bedeni temsil eder. Buna nanja ya da Ngarra

te bu yerlerde ratapa denen ocuk embriyonlar yaar. Bunlar hangi ataya balysa, o atann totemini tarlar. Kadn oradan geerken, kaba etinden bu ratapa'ht girer, bylece ocuk, o yredeki atann totemini alr. b) c) Y a da ata, geen kadna namat>una denen bir uringa atar. Bu bedene Ata namatuna'yi attktan sonra, kendisi de bedene girer ve yeni bir girer, orada bir insan biimi alr. Ata yeniden toprak altna girerek kaybolur. douma izin verir. Bylece, doum, atann tam bir yeniden cisimlenmesi (reincar142

DN

SOSYOLOJS

nation) dir. Gebe olan lrse, bu ruh ller adasna gider, belirli sreden sonra da kesinlikle lr. Bir daha da artk insan bedenine giremez. Strehlow ile Spencer ve Gillen arasndaki fark, grntedir. Spencer'e gre bedene giren ata ruhudur. Strehlow'a gre de, ratapa'dt. Ratapa, atay temsil eder, atann totemini tar. yleyse annenin karnna giren, atadan bir paradr. Bylece aralarnda byk bir fark yok demektir. Zaten Strehlow'un fikri Durkheim'in savn glendirir. Durkheim'a gre, bugnk totemik ruhtan kmtr. a) b) Spencer olsun, Strehlow olsun, Aleringa andaki uyumuturlar. der. Altjira da atalarn hayvan biiminde grnd inancnda insan ruhundaki totemik nitelik, ataya bal

Ata ile totem arasndaki benzerlik o kadar oktur ki, szckleri bile

etkiler. rnein Aruntalarda, ocuk annesinin totemine Altjira byk ata anlamna gelir. c)

Bazen de totem ve ata birbirine karr. Ryalarda t veren altjira

hem bir ata, hem de cisimlemi bir totemdir. Totem olan varlk ile ata birbirine karrsa, ata ile bu kadar sk ilikide bulunan birey ruhunun da totemle karmamas olanakl deildir. Yukarda gebelii uringann meydana getirdiini grdk. uringa, zaten totemi bildirir, onun iin bireyi meydana getiren totemdir. Avustralya kabilelerinin bazlarnda, rnein kanguru klannda yelere kiisel uringalar verilirken yle denir: te bir kangurunun bedeni. Btn bu anlatlanlar gsteriyor ki; uringa hem atann, hem bireyin, hem de totem olan hayvann bedenidir. Bu ' birbirinin yerine geebilir'. Durkheim'in incelemeleri yalnz Orta Avustralya kabileleriyle snrland de gzden ge-

iin, pek dar bir alana dayanyor diye kar durulabilir. Onun iin Durkheim inceleme alann geniletmekte, Gney Avustralya'daki Dieri'leti Dieri'letde irmekte, Amerika yerlilerine kadar uzanmaktadr. Howitt, Gney Avustralya'daki de ayn grlerin bulunduunu bildirmektedir. Gason'un Franszcaya szc, aslnda atalarn hepsini Mura-mura totemKurnai'lerinde iyi tin (bon-esprit) diye evirdii mura-mma Aruntalarn Altjirangamitjina'sna.

birden bildiren kolektif bir addr. Bu atalar bugn aalarda yaarlar. benzer. Gippsland'n

cilikten baz krntlar kald halde, bunlar da M-k-Kurnai denen birtakm atalarn varlna inanrlar. Bunlar insanla hayvan aras yaratklardr. Kuzey Avustralya'da Niol-niol'lcde Aruntalarn inanlarna rastlanr. Penne-

father nehri kabilelerinde her insann iki ruhu olduuna inanlr. Biri ngai y-

(1)

Dutkheim,

a.gy.

say/a

352-367.

143

DURKHEIM

SOSYOLOJS

rekte bulunur, teki choi son (plancenta) da kalr. Doumdan sonra etene ya da son, kutsal bir yere gmlr. Bir peri, ocuk byyp de evleninceye kadar bu ruhu korur. ocuk sahibi olaca srada peri, bu ruhu, karnna sokar. Demek ocuun ruhu, babasnn ruhundan yaplmtr, ama babasnn ruhunun hepsini almamtr. nk ruhunun bir paras yteindedir. Baba lnce ngai de ocuklarn bedenlerine datlr. Bylece kuaklar arasnda tinsel bir sreklilik salanr. Babalardan ocuklarna, bunlardan ruhudur. Ayn dnceye Amerika kabilelerinde de rastlanr. Krause'ye gre Tlinkit' lerde llerin ruhlar yeniden dnyaya dner, ailelerinden gebe kadnlarn bedenlerine girerler. Kwakiatl'\tt len adamn, ailede doacak ilk ocuun bedenine gireceine inanrlar. B u grlerin, inanlarn her yerde bulunmas ruh iin demin ileri srlen fikrin genelliini gsterir. Biliyoruz ki, bireyler kendilerinde kutsal trde yaygn bir halde bulunan evltlarna geen ruh, ilk atann

anonim gten bir eyler bulundurur. Bireyler bu yaygn gcn, yesidirler de... Ama bu duyu rgenleriyle kavranr bir ey deildir. Geri bedenini ssleyen simgeli iaretler vardr ama bu iaretlerde hayvan ya da bitkiyi hatrlatacak bir ey yoktur. Demek bireyde kendini belli etmeyen ama hayvan ya da bitki biiminde grnen baka bir varlk var. Ruh, can verdii kimsenin bir ei olduuna gre, bu baka varln yani ein, ruhtan baka bir ey olmas olanakl mdr? Bu zdeliin (identite) doruluunu gsteren ynlerden biri de bireylerde bulunan totemik ilkenin bir paras en ok hangi rgende cisimleniyorsa, ruhun da ayn yerde bulunduu fikridir. rnein kan gibi. Gerekten kanda totem niteliinde bir eyin bulunduunu, totem trenlerinde grd grevlerden anlyoruz. Ama kan, ruhun snd yerdir de. Hatta ruhun dtan grndr. Kan gidince, hayat, onunla birlikte ruh da gider. Demek ruh, kann iinde bulunan kutsal ilkeyle karr. Verilen bu aklamalarmz, doruysa, bamszln korumas gerekir. nk totem ilkesi bireye girince orada farkl bir

bedenine girdii bireyden

nitelik tar. Bireylerin ruhlarna girerek paralanan totem, her bireyde bedene snan birer ruh halini alr. Ruh, kiilik kazanm bir totem ise, totemi temsil eden hayvan ve bitkilerle de sk bir ilikisi bulunmas gerekir. Bundan tr ruh, ou zaman hayvan biiminde gsterilir. Kuzey Queensland'in Gap Bedford yerlilerine gre, annesinin karnna giren ocuk, olansa ylan,, kzsa ku biimindedir. Sonradan insan klna girer.

(U

Krause:

Die

TUnkil

ndianer,

sayfa 2 8 2 .

144

DN

SOSYOLOJS

Ruhun hayvanlk taraf, asl lmden sonra grlr. Hayattayken bu nitelik insan bedeniyle rthntr. Ama bedenden kp da bamszha kavuunca hemen eski hayvan klna brnr. Tylor'un savlad gibi ruh, insandan gelme bir ilke olsayd, birok toplumlarda hayvan biiminde tasarmlanmas tuhaf olmaz myd? Ama ruh, hayvann yakn akrabas saylrsa, sorun kolayca zlr". Bylece ruh kavram, kutsal varlklarla ilikisi olan inanlarn zel bir uygulamasndan baka bir ey deildir. Ruhun tarihte grnr grnmez kutsal olmas, gnmze kadar da srp gitmesi bu yzdendir. Ruh hep kutsal bir ey saylmtr, bu ynden de hep kutsal olmayan bedene karttr. Bizim kutsal, kutsal olmayan iki varlktan meydana gelmemiz fikri de ok dorudur. Gerekten bize kutsall veren kaynak toplumdur. Toplum denen bu biricik kaynak bizi sadece dtan etkilemekle kalmaz, iimizde rgtlenir, yerleir, benliimizin bir paras olur. B u duygularn hem iimizde, benliimizde bulunduunu, hem de bize yabanc olduunu sezeriz. Ksas i dnyamz birbirine kart iki ksmdan meydana gelmitir. Bunlar birbirine indirgemek olanakszdr. Bir ksm madde, bir ksm lk dnyasyle ilgilidir. kinci dnyada manev bir stnlk grrz. te ruh-beden kartl buradan gelir. imizdeki bu ikilik ruh gibi, nitelii bilinmeyen bir eye indirgenmitir. Burada yanhlk olguda deil, verilen addadr. Ruh, burada bir simge (symbole) dir. Ama bu simge yanl yorumlanyor. Bireylerdeki ruh, toplum ruhunun bir ksmndan baka bir ey deildir. Manann bireylemi bir biimidir.

Avustralyal iin ruh, ok soyut, btn rgenlie yaygn bir tz (substance) dr. Ksas bir ey kutsaldr, nk toplum yeleri hep birden o eye bir sayg duyar. nsanlar bu duygularn trl biimlerde simgeletirmilerdir. uringa'hrn, bireylerin, kiiletirilmi ata ruhlarnn, totem trnden olan hayvanlarn hepsi birbirinin yerine geebilirler. Hepsi ayn eyin simgesidir. Btn bunlar mana ile ruhun birlikte doduunu gsterir. Yalnz mana'nn meydana gelebilmesi iin ruh gerekli deildir, ama ruhun belirmesi iin mana gereklidir. Bu ncelik de, tarih bakmndan deil, sadece mantk bakmndandr^. R u h u n bedenden sonra yaad fikri nereden k m t r ? sorusuna da

Durkheim bu yolda ileri srlen kuramlar eletirdikten sonra, ilkellere, ruhlarn lmden sonra srp gittii fikrini ancak toplum verebilir. nk birey

(1) (2)

Durkheim,

a.g.y.

sayla

367-375.

Durkheim: a.g.y. sayfa 3 7 5 - 3 8 2 .

145

10

D U R K H E I M SOSYOLOJS

lr, toplum srp gider. yleyse toplumu srdren glerin de yaamas gerekir' fikrini savunur. Strehlow'un gzlemleriyle kuvvetlendirmek ister. ikin-

Durkheim, bu yorumunu

Gerekten Strehlow'a gre: Arunta'lar iki eit ruha inanr, a) Aleringa dnemindeki ruhlar, b) Kabilenin bireylerindeki ruhlar. Birinciler lmszdr; ciler bedenin lmnden sonra hemen lrler^. R u h fikrinin douu, kiilik fikrinin douunu da anlatr. halk aznda ruh, kiiUk fikrinin bir anlatmdr. Kiiliin iki ynl Gerekten olduunu

grdk. B i r yn toplumdan gelir, bu herkesde birdir. Ama bunun kiilere gre deimesi iin baka bir etmen gerekir, bu da bedendir. Bedenler baka baka olduu iin toplumun fikirleri bunlarda eidi biimlere brnr. Bylece kiilii ilkin topluluk, sonra da bedenler biimlendirir. Baka bir deyimle kiiliin bir yn toplum, bir yn de bedendir. Kiilik fikrine byle nesnel bir enin temel olmas belki tuhaf kaar,

ama kiilii felsefe bakmndan inceleyenler de ayn sonuca varmlardr. rnein Leibniz'in ftionade kuramnn, kiilie en ok deer veren bir gr olduu halde, bizim grmze aykr deildir. Kant'a gre kiiliin dayana iradedir. rade akla gre davranma yetisi (faculte) dir. Akl ise insann en kiilik d (impersonnel) yetiidir. Ksas birey, kiiliin temel nitelii olamaz. nk kii yle bir yaratktr ki, en ok ilikide bulunduu evreye gre orantl bir zerklii vardr. Kiiliin simgeli bir anlatm olan ruhda da ayn nitelik vardr. Bedene baldr ama ondan ok farkl, bedene oranla geni bir bamszla sahiptir. nk beden ruha ancak biim verir. Ama asl besinini dtan ahr. Ruhun bir esi toplulukta, bir esi de r genliktedir. Kiilikteki gerekircilik (determinisme) rgenlikten bedenden gelen gerekircilikten daha esnektir. B u esneklii toplum ruhu verir. Birey ve kii kavramlar e anlaml deildir. Duyum (sensation) larmz bireyseldir. Duyumlarmzdan kurtularak, fikirlerimizi ne derecede ok ie kartrrsak, o oranda kiisel oluruz'. Blm I X . T/' {esprit) ve Tanr kavram. Ruh kavramyle zaten kiisel

olmayan glerin dna ktk. Avustralya dinleri ruhun stnde olan birtakm gleri bile kabul eder. Bunlar, a) Tinler (esprit), b) Uygarlk getirici yiitler, c) Tanrlardr.

(1) (2) (3)

Durkheim: a.g.y. sayfa 3 8 5 . Durkheim: a.g.y. sayfa 3 8 2 - 3 8 . Durkheim: a.g.y. sayfa 386-390.

146

DtN

SOSYOLOJtSt

Can ya da ruh ( m e ) ile tin (esprit) arasndaki fark: a) Rul, bedende yaar, ancak lmle bedenden glkle ayrlr. Oysa tin, bamszdr. Etki

birtakm kayalarla aalarla ilikisi olduu halde bunlardan evresi ok yaygndr. b)

Ruh ya da canda tin (esprit) nin zellikleri yoksa da, bedenin l-

mnden sonra ayn nitelikleri kazanr. Ama aile evresinden uzaklamaz. Onlar korumak iin yaknlarnda, allklarda, mezarlarda dolar. c) d) Ruhun etkisi snrl, oysa tinlerin etkisi nemlidir. Birtakm ruhlar da vardr ki: hem ruhun hem de tinin zelliklerini

tar, bmlar masallam kiilerin ruhlardr. Bu ruhlar vaktiyle bedende yaam, sonra tin olmutur, ama bunlar dnya hayatndayken bile stn g sahibidirler. Klanlarda nfusun oalmasn salayan, kadnlar gebe brakan, ocuklar koruyan bunlardr.

Spencer ile GiUen'e gre, anann bedenine giren ata ruhunun yarsdr, yars darda kalr ki, buna Arimburunga denir. B u ruhlar Latinlerin Genius'una. benzer. B u ruhlarn yeri yalnz insan deil, eyadr da. Topraa dald noktada kendiliinden meydana gelen aa ve kayalarda oturduklar sandr. Bunlar ruhlarn bedenleri sayhr, bundan tr de kutsaldrlar. Roth, Kuzey Queensland'da doa tinlerinin, ormanlarda, maaralarda do-

laan l ruhlar olduuna inanldn syler. Bunlar Aleringa ann ruhlardr. Strehlow bu tinlere. Tanr diyor. Ama bu doru deildir. nk bunlar birey tinleridir. Toplumca kabul edilmi deildirler. rnein Waramunga'larda btn klan kendilerini tek bir atadan gelme sanrlar. Byle olunca bu kolektif atann, kolektif tapnmaya konu olmas kolayca anlalr, ama bu seyrek grlen bir olgudur. Bu tinlere inanmak tasarm (tasavvur) acaba nereden kmtr. Birey ruhlarnn varl kabul edildikten sonra bunlar douran bir ana temel ruhun kabul edilmesi gerekirdi. te ilkellerin hayal gleri daha ileri gidemedii iin, ata ruhlarn temel ruh olarak kabul etmiler, bunlarda insan ruhuna gre daha stn bir g grmlerdir. Zaten eskilik kutsall artran nedenlerden biridir. Eski bir uringa yenisinden daha kutsaldr. Tpk bunun gibi yzyllar boyunca azdan aza dolam, masal konusu olmu kiilerin de, hayaUerde zel bir yer tutmu olmalar doaldr. Tinler nasl olmu da, toplumun dnda kalacak yerde, onun srekli yeleri haline gelmilerdir? Her birey atalardan birinin eidir. ki varlk birbirine bu kadar yakn olunca, ayn nitelikte grlmeleri doaldr. Bylece masal konusu atalar canl insanlarn topluluuna 147 baland. Birbirlerinin ortaklar sa-

DIN

SOSYOLOJISI

yldlar. Ama masal kiileri, yaayan insanlara gre daha deerli olduklar iin stn bir yer tuttular. Buradan da, her bireyin koruyucu perisi bulunduu inanc dodu. Atalarn eya ile iliki kurmalarna gelince, Strehlow, Spencer, GiUen'e gre bu kayalar, aalar ertnatulunga denilen kutsal yerlerde toplanmlardr. urngalar da buralarda saklanr. B u kutsal yerler, evrelerine kutsallk saarlar. Bundan tr oradaki aalar, kayalar da kutsallar. Bu yaln bir bulama olayyle anlatlabilir olduu halde, ilkeller bunu aleringa andaki atalarla Ugih grmlerdir. Mitoloji masallar da buradan kmtr. Her ertnatulunga, atalarn topraa daldklar yerler sayhr. Aalar, kayalar da atalarn bedenleri saylr. Ruh, bedende yaamaya ahk olduu iin, bedenden ayrlnca bu aa ve kayalara gelecei sanlr. Bylece her ata ruhu hem kiinin koruyucusu hem de bir genius loci)> oldu. Bu aklamalar birey totemciliini de anlatmaya yarayacaktr. Birey totemlerinde iki nitelik vardr: a) Hayvan ve bitki biiminde bir varlktr, grevi de bireyi korumaktr, b) Bireyin kaderiyle, koruyucusunun kaderi birbirine baldr. Ata ruhlarnda da bu nitehk vardr. Bu benzerlik ayrntlarda da gze arpar, c) Ata ruhlar kutsal saylan aalarda, kayalarda yaar, d) Birey ruhunun, ata ruhunun bir baka evresi olduunu grdk. Birey totemi de, bireyin ikinci bir baka benliidir. yleyse birey totemiyle, koruyucu ata ayn kkenden gelmektedir. kisi de ruhun ikiye ayrlmasndan meydana gelmitir. Totem de, ata gibi, birey ruhudur, ama dlam ve daha yksek gler kazanm bir ruhtur. B u ikilik psikolojik bir zorunluluun rndr. Biri rgenlie bal ruhumuzu, biri de dtan gelen dinsel gce bal duygularmz karlar. Ksas ata totemi olsun, birey totemi olsun hepsinde nesnel bir ey vardr. Biri biziz, biri de stmzdedir*. Tin (esprit) ler znde iyihkseverdirler, ama kendilerine gerektii gibi davranlmazsa iddet gsterirler, grevleri ktlk etmek deildir. Tinler arasnda ktlk edenler de vardr. Bunlar hayvan ya da yar hayvan, yar insan biiminde tasarmlanr. Bunlar ok iri ve iren grnldrler. Karalarda sularda yaarlar. Aruntalar bunlara Oruna der, bunlar Aleringa ann yaratklardr. O an kt huylu, kyc (zaUm) olanlar, ruhlarnda da bu ktl tutarlar. Bunlar insan bedenine girmezler, herhangi bir totem merkezine bal deildirler. Bylece bunlar din gcn deil de by gcn tarlar. By konumuz d kald iin, bunlar burada sz konusu etmeyeceiz^.

(1) (2)

Durkheim: Durkheim:

a.g.y. sayfa a.g.y. sayfa

.391-402. 403-405.

148

DN

SOSYOLOJS

T i n kavramnn

domas, din gcnn

bireylemesini kolaylatrr. Ger-

ekten imdiye kadar grdmz tinler ya belirli bir bireye, ya da topluma zgdr. Ama bu fikir bir kere belirdikten sonra bunun daha geni ynlar etkilemesi kolayca anlalr. Geri klanlarn trenleri birbirinden farkldr ama ayn kabileye bal olduklar iin, kabile birliinin de kendini duyurmamas olanakszdr. Zaten din hayatna girme gibi birok trenler kabile nnde yaplr. Klan trenlerinde benzer ynler ok olduu iin, bu benzerlikler, btn bu trenlerin belirli bir ata tarafndan kurulduu duygusunu uyandrr. rnein Aruntalarda Putia-putia adnda bir ata, insanlara uringa yapmasn retmi. Bu ata yalnz bir klan tarafndan deil, bir kabile tarafndan sayg gryor. Bu atalar Aleringa andan nce domulardr, kendi kendilerine var olmular, adlarn kendileri takmlardr. Adlar ok kutsaldr. Kadnlar ve ocuklar nnde adlar aza alnamaz. Atalarn bu stnlklerine karlk, onurlarna herhangi bir tren yaplamaz. nk uringay icat eden ata ile uringa birbirlerinin zdeleridirler. rnein Bul roarer denen aletlerden kan grltye, atalarn sesi derler. Ksas bu atalar iin ayrca tren gerekli deildir, nk zaten trenler atalarn kendileriyle zdetirler'. Avustralyallar, Tanr anlayna ulamlardr. Geri bu tek bir Tanr anlay deildir ama olduka ulu bir Tanr grdr. lkellerde byle bir inancn varln birok gzlemciler bildirmilerdir. Ama asl bunun greli (relatif) genelliini bildiren Howitt'dir. Howitt'e gre Avustralya'nn birok blgelerinde bu tanrlara trl adlar verilmitir. En ok kullanlan da bunjil ya da punjil'dk. Bu tanrlarn nitelikleri hemen hemen her kabilede birdir. lmsz, nsz, sonsuzdur, hi bir eyden kmamtr. B i r sre yeryznde yaadktan sonra gklere ekilmi, orada karlaryle ocuklaryle yaam; gnein, ayn gidiini dzenleyen onlardr. Bu tanrlar gk yamurlarla vb. le de ilgilidirler... Ayrca bu tanr, insanlarn babas ve yaratcs saylr. Bunjil, lknr. Kabilelerde bu tanr, din hayatna girme trenlerinin temelidir. ou zaman bu tanrnn bir kabuk zerine izilmi, ya da topraktan yaplm bir simgesi etrafnda dnlerek tapnlr. Eller, silhlar gklere kaldrlr. Bunjil'e bir deil, birok kabileler sayg duyar. Demek en ilkel alarda bile btn kabilelerce kabul edilen bir tanrya rastlyoruz. inanllarn grltleri,

isteklerini yerine getiren, onlar cezalandran, lmden sonra yarglayan bir var-

(1)

Durkheim, a.g.y. sayfa 4 0 5 - 4 0 8 .

149

D U R K H E I M SOSYOLOJS

Tylor bu gr o kadar ileri ve stn buldu ki, bunun Avrupa'dan geldiini savlad. Lang, bunun yerli bir gr olduunu kabul eder. Ama bunu totem sisteminden ayrr. Avustralya'da dinin iki kaynakl olduunu kabul eder. Durkheim bu grlerin ikisini de doru bulmaz. Kendisine gre, Tanr fikri, totemcilikten kmtr. Mitolojideki atalar totemcilie dayanyor. te Tanrlar bunlarn daha yksek bir biimidir; aralarnda z fark yok, derece fark vardr. Ata ruhlaryla tanrlar arasnda kpr devini gren uygarlk getirici yiitlerdir. Bunlar kabilelerin tarihinde rol oynam atalardr. Bunlarn totemleri de vardr. Bu yiitlerle byk tanrlar arasnda bir fark yok gibidir. kisi de insanlara pek ok ey retmitir. Byk tanryla totemcilik arasndaki ilikinin izlerine bugn bile rastlyoruz. rnein Tundun Kurnailerde bu szck totem anlamna gelir. B u trden verilebilecek birok rnekler gsteriyor ki, Bunjil, Nurali, Daramulun, Baiame nceleri fratri totemleriyken, sonradan tanrsallamlardr. Bu gr din hayatna girme trenlerinden domutur. nk bu trenler kabile tapnmalatnn banda gelir. Bu trenlerde kabile, kendi birliini kuvvetle duyar, ata ruhlarndan biri, bu ulu birliin simgesi olur. D i n hayatna girme trenleri kabileler arasnda olur. Bunun sonucu olarak da kabileler aras bir mitoloji doar'. Artk ar ar totemciliin en yksek noktasna, byk tanr anlayna gelmi bulunuyoruz. Kabile tanrs yksek bir mevkie ulam bir ata ruhundan baka bir ey deildir. Ata ruhlar da birey ruhlarndan kmtr. Ruhlar ise totemciliin temelinde bulunan kiisel olmayan yaygn glerin zel bedenlerde kiilik kazanm biimleridir. Sonu olarak denebilir ki: a) Kuku yok, din alanna kiilik fikrinin girmesinde ruhun nemli bir rol vardr, ama ruh dinin temeli deildir. Kendisinden nce var olan mana gcnn zel bir biimidir. b) T i n (esprit) sadece bedenden ayrlm serbest kalm insan ruhlar olamaz. Byle olsayd, kendilerinde bulunan insanst gc anlatmak olanakl olamazd. c) Ruh fikri, mitolojik hayal gcne sadece yeni bir yn vermi, yeni trden yaplar esinlemitir. Ama bu yaplar gere (malzeme) lerini ruhtan deil, dinlerin ilkel temelini meydana getiren, bulank ve yaygn gler kaynandan almtr. Masal kiilerin yaratlmas da, bu yaygn gcn baka bir biimde anlatlmasdr. Byk tanr fikri de, totemciliin domasna neden olan duygulardan yani kabile birlii duygusundan domutur^. bir tanrsal yiittir. Oysa

(1) (2)

Durkheim, a.g.y. sayfa 4 0 9 - 4 2 2 . Durkheim, a.g.y. sayfa 4 2 2 - 4 2 4 .

150

DN

SOSYOLOJS

K T A P III. B l m I.

Balca D i n s e l T r e n l e r ( R i t e ) : Olumsuz taptnma, grevleri; ile trenleri {Les rites ascetiques).

Durkheim, ilk kitabnda dinin inan (croyance) ve tapnma (culte) lardan meydana geldiini sylemi, ikinci kitapta ilkel inanlar incelemiti. imdi bu nc kitapta da ilkel tapnmalar (culte) gzden geirecektir. Durkheim, bu kitabnda ilkellerin pek kark tapnmalarnn ayrntlarna girimeyeceini, saHece ilkel tapnmalarn en dikkate deer niteliklerini bulmaya, genel biimlerini snflamaya, kkenlerini belirlemeye alacaz, bylece inanlar zerine ileri srdmz sonular kontrol etmi olacaz dedikten sonra yle devam etmektedir. Tapnmalar iki blme ayrmak olanakldr: a) Olumsuz, b) Olumlu. Kukusuz bu iki tapnma birbirinden ayr halde bulunmaz, tersine birbirleriyle kaynamlardr. Ancak zmleme yoluyle bunlar birbirinden ayrmak olanakhdr. Biz ilkin olumsuz tapnmalar gzden geireceiz, sonra olumlu tapnmalar ele alacaz. Kutsal olmayan varlklarla, kutsal varlklar arasnda bir snrn bulunduunu, iki ayr dnya meydana getirdiklerini sylemitik. te birtakm trenlerin amac, bu iki dnyann birbirlerine karmamalarn salamaktr. B u tr tapnmalar, inanllara falan ya da filan hareketin yaplmasn buyurmaz, ona sadece baz hareketlerin yaplmamasn buyurur. Etnografyaclarn deyimiyle, bu dinsel trenler birtakm tabu'hdin gelir. Yasaklarn da eitleri vardr. Biz burada sadece, dinsel nitelikte olan yani birtakm yasak ya da haramlardan meydana

yasaklar sz konusu edeceiz. Yalnz by yasaklar, din yasaklarna ok benzer. Bundan tr ilkin bu iki yasak arasndaki ayrlklar belirtmeye alalm: a) D i n yasana uyulmad m, insann bana mekanik bir bel geleceine inanldktan baka, bir de insanlarn uygulad bir ceza verilir. Yani doal ceza yannda bir de insanlarn verdii ceza vardr. Yasaa kar gelenler, insanlarn uygulad bir cezaya arplmasalar bile, hi olmazsa kamuoyunun honutsuzluunu belirten bir tepkiyle karlarlar. By yasaklarna uyulmad m, gene insann bana mekanik olarak bir bel geleceine inanlr, ama bu tpk doktorun szn dinlemeyen b) hastann kaygs gibi bir eydir. Kamuoyunda bir yank uyandrmaz, bir gnah saylmaz. Cezalardaki bu fark, dinle bynn zlerindeki derin farktan ileri gelir. nk din yasa bir kutsallk tar. Bu yasak kutsal eyin, esinledii saygdan ileri gelir, ama bu saygya leke srmemektir. Bynn yasak ettii eylerde ise, salt madd bir yarar sz konusudur. Bunlara sayg gsterilmesi gerekmez. Ksas din yasaklar, kesin birtakm buyruklardr, by yasaklar ise yarar temeline dayanan birtakm kurallardr. Salk ve tp yasaklarnn ilk biimleridir. 151

DURKHEM

SOSYOLOJS

Bylece din yasayle, by yasa arasndaki fark gsterdikten sonra, asl konumuza geebiliriz. Yukarda da belirttiimiz gibi, biz sadece din yasaklaryle uraacaz. Ama din yasaklarnn da eitleri vardr. Onun iin bunlarn bir snflamasn yaparsak, konumuzu daha iyi kavram oluruz. Bu eitli yasaklar unlardr: a) Baz yasaklar eitli trden kutsal eyleri birbirinden ayrmak iindir. rnein baz kabilelerde l ancak kendi fratrisine bal gereten yaplm bir iskele zerine konu-. Burada kutsal olan lyle, dier fratriye bal gene kutsal olan eya birbirine yaklatrlmaktadr. Bir fratriye bal hayvan avlanrken, ancak br fratrinin gereciyle yaplm bir silh kullanlabilir. b) Baz yasaklar ise salt kutsal ile salt olmayan kutsal arasndaki ihkiyi kaldrmak iindir. Bundan sonraki blmlerden birinde, bu tr yasaklar sz konusu edilecektir. Bunlar yle birtakm yasaklardr ki, kutsal eylerle, kutsal olmayan eyler arasndaki ilikilere deil de, dorudan doruya kutsal eyler arasndaki ilikilere dayanan yasaklardr. Bunlar ancak ayrkl (istisna) birtakm tapnma (culte) lara konu olurlar. c) Asl tapnmalar, kutsal ile kutsal olmayan eyler arasndaki yasaklara Bizim burada asl aratrmak istediimiz de bunlardr. Bu tr dayananlardr.

tapnmalar dierlerinin de temelidir. nk buradaki buyruklar inanlnn kutsal eylerle ilikide bulunurken, kesinlikle dna kmamas gereken hareketlerdir. Ksas asl din yasaklar bunlardr. rnein Avustralya kabilelerinde bu eit yasaklarn trl biimlerini grebiliriz. Balcalar unlardr: 1) Dokunmayla ilgili yasaklar. Bu eit yasaklarda kutsal olmayan bir

varlk, kutsal varla dokunamaz. rnein din hayatna girmemi kimseler, uringalara dokunamazlar. Din hayatna girme treninde aktlan kanlara dokunmak yasaktr. Salar, ller, llerin bulunduklar yerler, lm halinde olanlar hep kutsaldrlar. Onun iin bunlara dokunmak yasaktr. Dokunmann en iteni, o eyi yemekle olur. Bundan tr totem olan hayvan ya da bitkileri yemek yasaktr. Bunlara ancak ok yallar dokunabilir. 2) Grmeyle ilgili yasaklar: rnein kadn, tapnma aletlerini, hi bir

zaman grmeyecektir. Baz kabilelerde deil din hayatna girme, trenlerini hatta bu hayata girecek olan adaylar bile grmek, kadnlar iin yasaktr. 3) Szle ilgili yasaklar: rnein kutsal ohnayan kimselerin, kutsal kimseler yannda konumalar yasaktr. D i n hayatna giren aday, treni ynetenlerle konuamaz, meramm ancak iaretlerle anlatmaya alr. 4) itmeyle ilgili yasaklar: rnein baz dinsel trenlerde, arklar kadnlarn iitmeleri yasaktr. Hatta kutsal adlar aza alnrken, kadnlarn bunlar iitmemeleri gerekir. len kimsenin ad, aza alnmaz, hatta lenin kulland szckler bile... lkel toplumlarn ounda herkesin her gn kullanlan ad ya152

DN

SOSYOLOJS

nnda, bir de gizli ad vardr. Gnlk hayatta bu gizli ad kullamimaz. Kadnlar bu adlan bilmez. Baz dinsel trenlerde de zel bir dil kullanlr. Bu da kutsal dilin balangc saylabihr. 5) Kutsal eyler, kutsal olmayan eylerden ayrld gibi, kutsal hayatla ilgili olmayan eyler de, kutsal hayata kantnlamaz. rnein baz dinsel trenlere rlplak gidilir. Ssler vb. karlr. nk btn bunlar kutsal olmayan hayatla ilgilidir. Gene bunun tersine olarak, dinsel trenlerde kullanlan giysiler, ssler, gnlk hayatta giyilemezler, trenden sonra bunlar yere gmlr. Btn bu yasaklar sonunda iki temelli yasaa dayanr: a) Kutsal hayada, kutsal olmayan hayat ayn yerde bulunamazlar. yleyse Erinatulunga^ladiT.

din hayatnn olanakl olaca bir yer gerekir. te tapnaklar buradan kmnr. En ilkel tapnaklar b) Bu iki hayat zamanda da olamazlar. Onun iin din hayatnn ok youn

olduu gnlerde, kutsal olmayan dnyayla ilikiyi kesmek gerekir. Bundan da dinsel bayramlar domutur. Kuku yok bu tapnak ve bayram gnlerinin, kutsal olmayan hayata szmamas olanakl deildir. Bylece tapnaklarn ve dinsel bayramlarn dnda birtakm trenler douyor, ama bunlar ikinci derecede kutsal eylerdir. Bu trenler o kadar nemli deildir'. Grlyor ki olumsuz tapnmalarda birtakm yasaklar var. Bundan tr sanlr ki, olumsuz tapnmalar, eylemleri glendirecek yerde tersine durdurur. Bu fikir yanhtr. nk bu yasaklar bireyin din duygularnda ok olumlu etkiler dourur. Kutsal olan dnyayla, kutsal olmayan dnya arasnda bir engel olduundan, insann, kutsal eylerle iliki kurmak iin, kutsal olmayan eylerden syrlmas gerekir. Din hayatna ancak byle girilebilir. yleyse olumsuz tapnma, olumlu tapnmaya girmek iin bir aratr. Birey bu olumsuz tapnmalara uymakla, gndelik hayattan uzaklam, kutsal hayata yaklam, bylece olumsuz tapnma bireydeki din hayatnn ykselmesine neden olmu olur. Hi bir din yoktur ki, su serpmek, Mslmanlkta abdest almak gibi birtakm olumlu hareketler yapmadan bireyin dinsel trene girmesine izin vermi olsun. Ama ayn sonucu, oru, uykusuzluk, dnyadan elini eteini ekmek gibi olumsuz tapnmalarla da salamak oknakldr. rnein ilkellerin din hayatna girme trenlerinde aday ormana ekilir,

insanlarla ilikisini keser, ok sk oru tutar, uykusunu ksar, azaltr. Konumaz,

(1)

Durkheim, a.g.y. sayfa 4 2 7 - 4 4 1 .

153

DURKHEIM

SOSYOLOJS

dileklerini iaretle bildirir. Btn bu ve bunun gibi daha birok yasaklar, delikanlda byk bir deiiklik dourut. Bu deiiklik ylesine etkilemitir ki delikanly, artk onun ldne, yepyeni bir kiilikle yeniden doduuna inanlr. Btn bu rnekler olumsuz trenlerin olumlu sonularn gstermektedir. te ilecilik (ascetisme) buradan kmtr. Zaten ile eken kimse, kurban vb. gibi olumlu tapnmalardan ok, oru, uykusuzluk, yalnzla ekilme gibi olumsuz tapnmalarla, yoksullua katlanarak kutsallk kazanan kiidir. Hi bir din yoktur ki onda hi olmazsa ekirdek halinde olumsuz bir tapnma bulunmasn. Yalnz olumsuz tapnmalar insanl birtakm yoksulluklara srklediine gre skntsz, ilesiz, strapsz olmayacaktr. yleyse olumsuz tapnmalarn ayrc nitelii strap olmu oluyor. Istrabn ta ilkellerden beri dinlerde oynad rol ilk fark eden Preuss'dr. Preuss'e gre; Amerikal yerlilerden Arapaholar savalarn tehlikelerinden kurtulmak iin kendilerine birtakm ikenceler ederler. Gros-ventre yerlileri de yle... Hupa'hn giritikleri ilerde baar gstermek iin yztitlat.Karaya'la buzlu sularda yzerler, sonra da uzun zaman kylara uzanp larn kanatrlar. Avustralyal yerlilerinde de zellikle din hayatna girme trenlerinde ikence gze arpar. rnein din hayatna girecek adaylara, Urabunnalar olsun, Aruntalar ya da bakalar olsun trl eziyet ederler. Btn bunlar gsteriyor ki, bedene ikence etmek ya da herhangi bir rgeni actmak, o bedenin ya da rgenin kutsallamasn salyor. Oysa strabn kutsallk verdii inanc en yeni dinlere zg bir nitelik saylr. Bu gzlemler byle bir dncenin ne kadar yanl olduunu ortaya koymakta, en ilkel dinlerde bile, strabn kutsalhk verdii inancnn bulunduunu gstermektedir. Kuku yok, tarih boyunca strap, eitli biimlere brnmtr. rnein, Hristiyan strabn ruhu temizlediine, ykselttiine inanr, ilkel Avustralyal, bedeni etkilediine, hayat gcn artrdna, sakallan salar grletirdiine, kaslar sertletirdiine inanr. Grlyor ki, ikisinin de inancnda temel birdir. Her iki inan da strabn, insann madd manev gcn artrd temeline dayanr. Ksas olumsuz tapnmalarn amac, insan fedakrla, skntlara katlan-

kaslarn glendirmek iin bahk dilerinden yaplm aletlerle kollarn bacak-

maya, kar peinde komamaya altrmaktr. ile eken kimse, din iin zorunlu olan bu nitelii ar derecede temsil eden kiidir. ile eken bu kimseler bunlarn tam tersi olan zevklerine dknlerle bir denge kurarak, toplumda yolun bulunmasn salar. Ama ileciliin amac sadece dinsel deildir. Her yerde her zaman olduu gibi dinsel karlar, ahlaksal ve toplumsal karlarn simgesidir. Dinler gibi top154 orta

DN

SOSYOLOJS

lumlar da yelerinden fedakrlk ister. Bir yandan onlarn glerini artrrken, bir yandan da onlardan ar ve srekli fedakrlklara katlanmalarn ister'. Yasaklar sisteminin olumlu ve olumsuz grevlerini sz konusu ettikten sonra, imdi bunlarn ne gibi nedenlerle doduklarn aratralm. Gerekten kutsal dnya ile, kutsal olmayan dnya arasnda bir kartlk vardr. kisinin de ayn zamanda yaanmas olanakszdr. Kutsal dnya ile olan ilikilerimizde, kutsal ol: mayan dnya ile ilgili davranlarmz, dili vb. ni kullanamayz. rnein kutsal dnyayla ilikili eylere ekingenlikle dokunabiliriz; kutsal olmayan ise, her eyine istediimiz gibi davranrz. B u iki dnyay dnyann byle birbirinden

ayran uurum, daha dorusu din dnyasyle ilgili eylere yaklamak iin alnan btn bu tedbirler, kutsalln bulamaya, yaylmaya son derecede eilimli olmasndan trdr. rnein din hayatna yeni girmi delikanl kutsallkla doludur. Bundan tr onun dokunduu eyler, kadnlar iin tabudur. Deneiyle vurduu ku, mzrayle deldii kanguru, zokasyle tuttuu balk bile kutsallar. B u rnekler kutsal dnyann bulamaya ne kadar eilimli olduunu gsterir. te yasaklar sisteminin olmutur^. Peki ama kutsal varlklar acaba neden bu kadar bulamaya eilimli oluyorlar. B u bulama nasl anlatlacak? Bunu arm kanunuyle anlatanlar var. B u fikirde olanlara gre; kutsal bir varlk iin duyduumuz sayg, o kutsal varlkla ilgili, onu hatrlatan ya da ona benzeyen her eye bular. Kuku yok, renimden gemi bugnn insan, bu armlarn etkisine kaplarak her eyi kutsallatrmaz. Ama ilkelde byle eletirici bir dn olmad iin, bir ey kendisinde korkuyla kark bir sayg uyandrd m, onda kutsal bir eyin bulunduunu sanr, ondan uzak durur. Bu fikri ileri srenler, kutsallktaki bulakln yalnz ilkel dinlere zg bir nitelik olduunu sanrlar. Oysa bu bulaklk en yeni dinlerde de vardr. lkel bu eit kartrmalar yalnz din ile ilgili eylerde yapyor, gnlk hayatta ise, her eyi bizim kadar aklkla ayrabilir. Bundan tr bulamann nedenlerini, insan zek.snn genel deil, dinsel eylerin zelliklerinde aramak gerekir. Bir maddenin temelli elerinin, o maddeden ayrlp, baka tarafa gidecei tasarmlanamaz. Ama sonradan o maddeye katlm niteliklerin o maddeden kolaylkla ayrlmasna akl yatar. Nasl ki s, k gibi eyler bir cisimden kolaykanunlarnda domasna, zellikle kutsallkta grlen bu buluma eilimi neden

(1) (2)

Durkheim, a.g.y. sayfa Durkheim, a.g.y. sayfa

441-453. 453-459.

155

DIIRKHEJM

SOSYOLOJISf

kla ayrlmaya, yaylmaya elverili ise, -nk s, k cismin temelli esi deildir tpk bunun gibi dinsel gler de bulunduklar yaratk ya da eyadan ayr bir ey olduklar iin kolaylkla bularlar, yaylrlar. Bizce dinsel gler ii-postaz'hm kolektif glerdir. Bunlar madde dnyasnda duyum (sensation) 1ar yoluyle alnmamtr. Toplumun bilincimizde uyandrd fikir ve duygulardan meydana gelmitir. B u gler biimlenmek iin birtakm madd kalplardan yararlanrlar. Ama onlara balanmazlar, iretidirler. Onun iin herbangi bir ey, bu dinsel gleri kabul edebilir. Din hayatna en yakn yaratk insandr. nk din hayat ancak insanlarn bilincinde yer bulur. Byle olduu halde insan bunun kendisine yabanc olduunu sezer. te din glerinin kendilerine zg bir yerleri olmaynca bulama, yaylma nitelii kendiliinden ortaya kar. Hi bir eye tam anlamyle balanmadklar iin kamaya hazrdrlar. Gerekten hi bir varlkta kutsallk nitelii yoktur. rnein totem olan bir hayvann, ya da bir tahta paras olan uringa'nn kutsall neresindedir? Kutsallk, topluluun bilinlerde dourduu heyecandan baka bir ey deildir. Bu heyecanlar hi bir yere bah deildirler. Ama son derecede bulamaya, yaylmaya eilimlidir. O anda zihinde bulunan dier zihin hallerine bulat gibi, evresinde grd her eye aalara, kayalara, topraklara, totem resimlerine bular, bylece hepsi hemen birer dinsel deer kazanr. Bu deer, bunlara dardan gelmitir. Bulama, kutsallktan sonra gelen ikinci bir ey deildir, kutsall meydana getiren ilemin kendisidir. Kutsalln asl kayna toplum heyecandr. Bu heyecan nne gelen her eyi kutsallatnr. Bylece kutsallktaki bulama eilimi, daha nce dinsel gler iin ileri srdmz kavramla, yani toplum heyecanyle anlatlm oluyor'. Blm II. Olumlu tapnma: Kurbann eleri. Olumsuz tapnma, insan

din hayatna altrr, hatta iine gtrr, ama tam anlamyle din hayann meydana getiremez. Hi bir din sadece yasaklarla snrlanamaz, olumlu din gleriyle de ilikide bulunur. Bu blmde bu olumlu tapnmalar inceleyeceiz. Spencer ile Gillen'in, Schulze'nn Strehlow'un Arunta'lar zerinde yaptklar gzlemler yaynlanncaya kadar din hayatna girme trenleri dnda o da pek eksik olarak olmak kouluyle totemcilikte olumlu bir tapnmann bulunup bulunmad bilinmiyordu. Oysa yukarda adlarn saydmz gzlemciler, yaptlarnda btn totem tapnmalarna egemen olan bir dinsel bayram betim (tasvir) lerler. Spencer, GiUen'e gre, bu bayramn ad, Entipuma'dr. Oysa Strehlow'a

(1)

Durkheim,

a.g.y.

sayfa

459-464.

156

DN

SOSYOLOJS

gre, ayn bayramn ad mhaalkatiuma'n.

Birincisi renmek, ikincisi de, do-

urmak, oalmak, iyi hale getirmek anlamna gelir. Bu iki szckten birincisi yani entiluma etnografyada tutunmutur. Biz de onu kullanacaz. Bu bayramlar mevsimlere baldr. O blgede mevsimi ikiye ayrmak olanakldr; a) Kurak, b) Yamurlu. Kurak mevsim uzunca, yamurlu mevsim ksa srer. Yamurlu mevsim balar balamaz bitkiler fkrr, hayvanlar oalmaya balar. Entiiuma bayram da tam bu sralarda yaplr. Tarihi kesin deildir. Havalara baldr. Gn, totem birliinin reisi tarafndan belirlenir. Entiiuma, totem topluluuna gre deiir. rnein Waramungalarnki, Aruntalarnkine benzemez. Ama bu bayram orta Avustralya'daki btn kabilelerde vardr. Biz burada her kabilede baka baka olan Entiiuma'lardan birkann betimini yaptktan sonra, ortak niteliklerini bulmaya ahacaz. lkin Aruntalarn bir entiiumasn ele alalm: Bayram iki evreden geer. Birinci evrede birbirini izleyen trenler, totem hizmetini gren hayvan ya da bitki trnn gelimesine yardm eder. nce de belirttiimiz gibi, klanlarn kurucular sanlan aleringa ann atalar o zamanlar yeryznde yaamlar, bulunduklar bu yerlerde de birtakm izler brakmlardr. Bu izler birtakm talar, kayalar vb. dir. Bunlar ilkellere gre o atalarn bedenleri, totemleridirler. Bundan tr bu kayalar hangi hayvan ya da bitkiyi temsil ediyorlarsa, onlarn niteliklerini tarlar. Yalnz bu kayalarn baz stnlkleri vardr. O da hayvan ve bitki trlerine gre ok daha salam ve srekli olmalardr. te entiiumalarda hayvan ve bitkilerin oalmasn salayan bu kayalarn bulunduu yerlerden yararlanlr. Spencer ve Gillen Vietti latr: Reisin kararlatrd gn, klan yeleri toplanma yerinde bir araya gelir. Yabanclarn bu toplannlara seyirci olarak gelebilir. Herkes toplannca, toplanma yerinde birka kii braklr, dierleri yrmeye koyulurlar. Herkes rlplaktr, silhlar ssleri zerlerinden atlmtr. Bylece birbirlerinin arkas sra, derin bir sessizlik iinde ilerlerler. Sonunda erefli atalarn braktklar anlarla dolu bir yere gelirler. Etrafnda kk yuvarlak talar bulunan topraa gml bir kaya nnde dururlar. Kaya Vietti trtlnn olgun halini temsil eder. Alatunja denen reis apmara denen bir denekle taa vurur. Bu srada hayvan yumurtlatacak bir ark sylenir. Sonra reis, yumurtalar temsil eden kk talar alr, herkesin midesine srter. Bu bittikten sonra, daha ilerdeki baka bir kayaya giderler. Bu da Vietti trtln temsil eder. Gene reis ayn 157 katlmalar yasaktr. Ancak arlm bulunanlar trtlna bal bir klann entiiumasn yle an-

D U R K H E I M . SOSYOLOJS

hareketleri yapar, arklar okunur. Bylece on kadar kaya ziyaret edilir. Bu kayalarn birbirlerinden uzaklklar birka kilometre kadardr. Trenin anlam aktr. Reisin kutsal talara vurmas, tozlarn silkmek iindir. Bu ok kutsal tozun her birinin bir hayat tohumu tadna inanlr. Bu tozlar ayn trden bir rgenlie girdi mi, yeni bir yaratn domasna neden olur. Koparlan aa dallarnn sallanmas, tozlarn evreye yaylmasn salar. Bylece klan totemi olan hayvan trnn oalacana inanlr. Baz klanlarda bu kayalar ziyaret edilirken delikanllar, reisin bu kayalara kanlarn aktrlar. rnein Aruntalarn Hakea iei buyruuyle

entiiumasnda

klan yeleri kayann etrafnda toplannca, treni yneten ihtiyar, bir delikanlnn damarn kesmesini ister, kan tan zerine akarken, hazr bulunanlar ark syler. Bu eylemin amac aktr; tan niteliklerini oaltmak, etkisini glendirmek, canlandrmaktr. Gene Arunta'lara bal bir Kanguru entiiumasnda belirli trenden sonra kannn kayaya aktlmas,

kayann zerine kan aktlr. Bylece insan-kanguru

hayvan kangurularn evreye dalmasn, kangurularn oalmasn salar. Grlyor ki, bu trenlerin amac, totem trnden olan hayvan ya da bitkilerin oalmasn salamaktr. lkeller bu trenlerin etkisine o kadar inanmtr ki, ters bir sonula karlatlar m, bunu dman klanlarn bylerine balarlar. Bitki ya da hayvanlar entiiuma treninden mann ilk evresinde bunlar yaplr*. Gelelim, entiiumann ikinci evresine; bu evrede dinsel trenler yoktur. nce oaldlar m da, bu sefer atalarn toprak altnda yaptklar bir entiiumann sonucu sayarlar. te entiiu-

Yalnz yasaklar artmtr. Bu gnlerde hi totem eti yenmez. B u trden yasaklar son bir trene kadar srer. B u son tren de klanlara gre deiir. imdi Vietti trtlyle ilgili byle bir treni gzden geirelim. Trtllar byyp oald m, gerek totem yeleri, gerek yabanclar, bunlardan bol bol toplarlar. Toplant yerine getirirler, kaskat oluncaya kadar piirirler, tahta kaplarda saklarlar. Trtllarn oalma dnemi ok ksa srer. Azalmaya baladlar m, reis (Alamnja) klan yelerini erkeklerin kampna arr. Herkes, gerek klan yeleri, gerek yabanclar topladklar trtllar getirirler, Alatunja bunlardan birini (pii) alr, arkadalarnn yardmyle iki ta arasnda ezer. Meydana gelen tozdan bir para yer, yardmclar da ayn eyi yaparlar. Geriye kalan tozlar klann dier yelerine dathr. Artk klan yeleri ondan bir para yiyebilirler. ok yerler ya da hi yemezlerse trthn tkenmesi olanakhdr.

(1)

Durkheim, a.g.y. sayfa 4 6 5 - 4 7 5 .

158

DN

SOSYOLOJS

Kanguru klannda ise delikanllar yukarda belirtilen ilk trenlerden sonra kanguru avna karlar, avlarn getirirler. Ynetici bir para yer, entiiumuya katlanlarn bedenlerine ya srer. Geriye kalan av dier yelere datlr. Herkes totem resimleriyle kendisini ssler, geceyi ark sylemekle geirir. Bu arklar Aleringa anda kanguru ceki tren yeniden balar. Ksas ufak tefek deiikliklerde btn Arunta klanlarnda bu renlere rastlanmyor, ama izleri bsbtn yok deil'. Bu trenlerde en dikkate deer nokta yksek dinlerin en nemli kurumlarndan biri olan kurban (sacrifice) in bulunmasdr. Robertson Smith'in^ kurban zerine ileri srd fikir, o gne kadar kurban zerine ortaya atlan kuramlar alt st etti. O zamana kadar kurban, halkn beylerine verdikleri haralara benzetilirdi. Robertson Smith ilk defa bu tanmlarn iki noktay dikkate almadklarn syler. Kendisine gre kurban ilkin bir yemektir. Sonra bu yemek hangi tanrya sunuluyorsa, inanllar da tanryla birlikte bu yemee katlrlar. Birok toplumlarda birlikte yemek yemek hazr bulunanlar arasnda bir eit akrabalk dourur, inanc vardr. Gerekten kan akrabal da ayn etten, ayn kandan gelmektir. Kurbanda ama, tanr ile inanllar ayn ette birletirerek bir akrabalk kurmaktr. Yalnz burada insan tanryla beraber yemek yedii iin kutsal bir deer kazanyor. Hayvanlar kurban etmeden nce, dualar okumak hep hayvan kutsallatrenlere insan ve hayvanlarn yiitlikleriyle ilgilidir. Ertesi gn yeniden ormana ava gidilir, daha ok sayda kanguru getirilir, bir gn n-

rastlanr. Kuzey Avustralya'da Waramunga'larda. ve evresindeki klanlarda bu t-

trmak iindir. Bu kutsallk, sonradan yiyenlere de bular, geer. Ksas kurban treninin temel elerinden biri, besin yoluyle birlemek, akraba olmaktr. imdiye kadar incelediimiz Entiiumalarda, kurbandaki bu zellik grlmektedir. Yukarda betimlemesini yaptmz son trenlerde totem ldrldkten sonra ynetici ve ihtiyarlar etinden birer para yerler. Bylece totemdeki kutsalla katlm, ortak olmu olurlar. Yalnz ilkel toplumlarda hayvan dorudan doruya kutsal sayld halde, yeni dinlerde hayvan dualarla kutsallatrhr. Klan yelerinde varlklarnn yksek ksmn meydana getiren mistik tz (cevher) den bir para vardr. Ama her eyde olduu gibi, zamanla insanda bu tz ypranmaya, gcn kaybetmeye balar. Bundan tr bu tz tazelemek

(1) (2) nica:

Durkheim, a.g.y. sayfa 4 7 6 - 4 7 9 . Robertson Smith: T h e religion of the Semites, Lectures V I - X I : , Encyclopedia Britanmaddesi.

Kurban

159

DURKHEIM

SOSYOLOJS

gerekir. te olumlu tapmmalann en temelli amalarndan biri de budur. rnein kanguru totemine bal bir insan bu tz koruyabilmek iin zaman zaman o hayvann etinden bir parasn kendine geirir. Totem etinin etkili olmas iin de, yeni kuaklarn tam gelimekte olduu bir dneme dmesi gerekir. Trenlerin doann byle en canl dneminde yaplmasnn anlam da budur. Bu kadar kutsal bir besinin yenmesi belki tuhaf kaar, ama her tapnmada byle eliiklikler vardr. Kuku yok btn bu kutsal varlklarn dokunulmazlklar vardr. Ama bu kutsal varlklara hi dokunulmasayd, o zaman da varlklarnn anlam kalmazd. Yalnz kutsalla saldr birtakm tedbirleri gerektirir, te trenler bu tedbirlerden baka bir ey deildir. Grevi kutsal olmayan varlklar, kutsal varlklara yaklatrmaktr. Bu gzlemler gsteriyor ki, entiiuma ile ilerlemi dinlerdeki kurban trenleri arasnda bir z fark yoktur. Ksas Smith bu olgular hakknda hi bir fikri olmad halde, dahice sezgisiyle kurban edilen hayvann kutsallatn, bu hayvan kurban de tanryla akraba gibi tasarmlanmas gerektiini anlamtr*. Yalnz bugn elde bulunan yeni olgular Smith'in kuramn gre bu enin sonradan rtmektedir. edenlerin

nk Smith'e gre ilkellerde sunu (offrande), kurban fikri yoktur. Kendisine birtakm d etkilerle ie karm olmas gerekir. Oysa olgular en ilkel toplumlarda da sunu (offrande) un bulunduunu gsterir. Gerekten tam anlamyle biimlenmi bir kurbanda iki e vardr: a) Bir birleme, kaynama eylemi, b) Bir adak (obligation) ya da bir kurban eylemi. Entiiumalarda bu elerin ikisi de vardr. Yalnz bunlarda bu eler ayr ayr trenlere konu olur. Oysa asl kurbanlarda bunlar bir tek trenin ksmlardr. Entiiuma btnyle ele ahnrsa bir kurbandr. Ama henz rgtlenmemitir. Onun iin Frazer'in entiiumay bir by ilemi gibi grmesinin dinle hi bir ilikisi bulunmadn sylemesinin artk bugn tutunur taraf yok gibidir". Gelelim, Smith'in kurbandaki birinci eyi yani birleme eylemini kabul edip, ikinci eylemi yani sunuu kabul etmemesine. B u fikrin de savunulacak taraf yoktur. nk gzlemlere aykrdr. Smith'in bu fikri yle bir temele dayanr: tanrlarn insanlara ihtiyac yoktur, tersine insanlarn tanrlara ihtiyac vardr. Bundan tr kurban tanrlara bir sunu olarak kabul etmek, mantk bakmndan samadr. Smith burada da yanlyor. nk ilkel toplumlarda tanrlar birtakm hayvan ve bitkilerle temastadrlar. Oysa hayvan ve bitkiler doal etkilerle lmeye yz

(1) (2)

Durkheim, a.g.y. sayfa 4 8 0 - 4 8 6 . Durkheim, a.g.y. sayfa 4 8 6 - 4 9 1 .

160

DN

SOSYOLOJS

tutarlar. Bundan tr insanlar tanrlarn gszlkten kurtarmak iin yardmlarna komaya, kurbanlar inanlardr. lkellerde din duygusu toplum yeleri, toplant halindeyken gldr. Toplum yeleri dalnca bu g de zayflar. Ksas bu trenlerin asl amac: insanlarn bir araya gelerek yeniden din heyecann duymak, bylece kutsal varlklara olan bahlklarn yeniden glendirmektir'. Blm III. nedensellik ilkesi^. Olumlu taptnma: Taklit trenleri {Les rites vimetiques) ve vermeye mecburdurlar. Sonra kutsal varlklar nce de belirttiimiz gibi, kendiliklerinden kutsal deildirler. Onlara kutsall veren

Totem trnn artmasn salayan trenler sadece entiiuma

lar deildir. Daha baka birtakm trenler de vardr. imdi betimleyeceimiz trenler entiluma'lsm tamamlayan birtakm trenlerdir. B u trenlerde, oalmas istenen hayvanlarn trl davranlar, grnleri, haykrlar taklit edildii iin bunlara taklit trenleri diyoruz. rnein Aruntalarda Vietti trtl, entiiuma treni, sadece kayalarda yaplan trenlerden meydana gelmi deildir. Kayalar birer birer dolaldktan sonra, toplant yerine dnmek zere yola klr. Toplant yerine aa yukar bir iki kilometre kala durulur, herkes sslenmeye balar. B u nemli bir trenin yaplacan gsterir. Bylece yeler sslenmi olarak toplant yerine varrlar. Toplant yerinde braklan ihtiyarlardan biri aa dallarndan umbana denen dar ve uzun bir snak yapmtr. Umbana denen bu snak trtln kurt (chrysalide) halini temsil eder. Totem yeleri yava yava ara sra da duraklayarak ilerlerler, umbana'nn iine girerler. O srada bu toteme bal olmayanlar hemen yere yatarlar. Ayaa kalkmalarna izin verilinceye kadar hi kmldamadan yere yatm durumda kalrlar. O srada umbana'nn iinden bir ark ykselir. Bu ark, hayvann gelimesini, ve kutsal kayalarla ilgili mitoloji masallarn bildirir. ark bitince alatunja yani reis melmi olarak umbanadan kar. ndeki alana doru ilerler. Arkasndan gelenler de ayn hareketi taklit ederler. Bu hareketlerin trtln kurt halini temsil ettii' aktr. Taklit trenleriyle ilgili bu trden yzlerce rnek verilebilir. rnein Dieri' lerde betimleme (tasvir) baka trldr. Bunlar yamuru su ile deil, kanla betimlerler. Klan yelerinden bazlar, trende hazr bulunanlarn zerlerine, damarlarn kesip kan aktrlar. Sonra bulutlar temsil etmek zere avu avu beyaz lyler serperler. nceden kurduklar bir kulbeye, bulutlar temsil eden iki ta

(1) (2)

Durkheim, a.g.y. sayfa 4 9 1 - 5 0 0 . Bilgi sorununu ayr bir blmde ele alacamz iin burada sz konusu etineyeceiz.

161

11

DURKHEIM

SOSYOLOJS

koyarlar. Sonra bu talan alarak mmkn olduu kadar yksek bir yere, rnein bir aacn tepesine yerletirirler. B u gklere bulutu karmann bir yoludur. Sonunda gen-ihtiyar herkes kulbe etrafnda toplanr, balar eik olarak kulbeye saldrrlar. Hzla zerinden geerler. Bu hareket birok defa tekrarlanr, kulbenin sadece direkleri kalr. Bunlara da saldrrlar, sarsarlar, koparrlar, kulbeyi kknden ykarlar. Burada kulbenin delinmesi, alan bulutlan, yklmas da yamurun yamasn temsil eder*. Bu trenler, genellikle, yanh olarak sempatik by (magie sympatique)

denen eyin temelinde bulunan ilkelerinden biriyle anlatlr. Bynn temelinde bulunan iki ilke unlardr: a) Bir nesneyi etkileyen herhangi bir ey, o nesneyle herhangi bir yaknlk ya da dayanmas olan eyleri de etkiler, b) Benzer benzeri dourur. rnein byde bir kimseye ktlk edilmek istendi mi, o kimsenin bir heykeli yaplr, buna ine batrlnca, aslnda da ayn etkilerin meydana geleceine inandr. Y a da ktlk edilmek istenen kimsenin salar yaklnca, onda fena bir etki douraca sanlr. Bu rneklerin birincisinde bir benzerlik, ikincisinde yaknlk etkili olmutur. Grlyor ki, byde bir niteliin, bir halin, bir nesneden tekine gemesi sz konusudur. Oysa dinsel taklit trenlerinde durum bsbtn bakadr. Bu trenlerde o hayvan temsil etmek, o hayvan dourur ve yaratr. Ksas byde yaln bir bulama ilikisi, dinsel taklit trenlerinde ise bir verimlilik, bir yaratma sz konusudur. Antropoloji okulu, taklit trenlerini arm kanunlaryle anlatmak ister. Ama arm kanunlarnn yaratmay nasl salayacana pek akl ermez. Bundan tr arm kanunlar, bu tapnmalar anlatamaz. Bu tapnmalar genel ve soyut olarak incelenemez. Bunlar bal bulunduklar tinsel evre iinde gzlemek gerekir. Bylece bu trenleri douran yapmaktadr. Durkheim'a gre; trene katlanlar adn tadklar hayvan ya da bitki fikirleri, duygular daha iyi grmek olanakl olur. te Durkheim aklamasn bu yolda

trne bal olduklarna inanrlar. B u hayvan ya da bitki, varlklarnn en temelli ksmn meydana getirir. Klan yeleri toplannca, bu duygularndaki ortakl birbirlerine gstermek gereksemesini (ihtiya) duyarlar. Bu bakmdan hep birlikte bal olduklar hayvann haykrlarn, sraylarn taklit etmeleri do-

(1)

Durkheim, a.g.y. sayfa

501-58.

162

DN

SOSYOLOJS

aldr. Bu hareketleri birlikte yapmakla ayn kkenden geldiklerini birbirlerine gstermi olurlar. Ksas bu taklitler koUektif lky temsil eden kutsal varlkla birlemek iin bir aratan baka bir ey deildir. Onun iin entiiumalarda yaplan hareketlerin hi biri kendiliinden bir deer tamazlar. Bunlar topluluk heyecannn temsil ettikleri iin kutsaldrlar'. Blm I V . Olumlu tapnma: Temsil ya da anma trenleri. Bundan nceki

blmlerde dinsel trenlerin tinsel (manev) ve toplumsal bir anlam tadklarn syledik. Denebilir ki bu trenlerdeki eylemler, kurbanlar tmyle madd amalar gderler. Btn bunlar totem trnden olan hayvan ya da bitkileri oaltmak temeline dayanr. Byle olunca bunlarn tinsel ve ahlaksal amalara hizmet ettiklerini sylemek tuhaf kamaz m? rnein Spencer ile Gillen'e gre, entiiumann rol, tmyle ekonomiktir. Klanlar bu trenleri birbirlerine yararl besinler salamak iin yapar. Strehlow ise bu fikri kabul etmez, kendisine gre birtakm hayvan ve bitkiler var ki, hem yemee yaramaz, hem de tehlikelidir. Bundan tr bu trenlerin amac ekonomik olamaz. Yerlilere neden tren yapyorsunuz diye soruldu mu, hepsi atalar, bunu byle yapmtr der. Trenin byle atalardan geldiini sylemek gelenekten geldiini sylemektir. Gelenek ise en bata gelen bir toplumsal olaydr. lkellerin trenlerini byle anlatmalar bile, bunlarn rinsel bir temele dayandklarn gstermeye yeter. Warramunga'larn baz trenleri de, bu tinsel yn aka gstermektedir. Warramunga'larn inancna gre, her klan tek bir atadan gelir. Bu ata belirli bir yerde domu, mrn gezilerle geirmitir. Dalar, rmaklar vb. n o yapmtr. Getii yerlere, bedeninden kan tohumlan serper. Bunlar da o zamandan beri bedenlere gire gire, imdiki klan yelerini meydana getirmitir. te bu atalar anmak iin Warramunga'lar Aruntalarn entiiumalarn kartreni layan trenler yaparlar... Bu trenlerde ne kurban, ne de taklit hareketleri vardr. Sadece gemi anlr ve bu bir dram biiminde temsil edilir. nk yneten kii sadece atann roln yapan bir aktr durumundadr. rnek olarak Spencer ile Gillen'in siyah ylan entiiumasn ele alacaz. lk tren siyah ylan gsteren resimlerle, iki kiinin komalarndan, sramalarndan meydana gelir. Bunlar bitkin bir halde yere serildikleri zaman, hazr bulunanlar aktrlerin srtlanndaki damga resimleri zerine hafife ellerini srerler. B u hareketin siyah ylann houna gittii sylenir. Asl anma trenleri dizisi bundan

(1)

Durkheim, a.g.y. sayfa

508-518.

163

DURKHEIM

SOSYOLOJS

sonra balar, thalaulla

adndaki atann topraktan kt andan, kesin olarak, top-

raa girdii zamana kadar neler yapmsa hepsi ortaya konur. Bu tren srasnda en ok tekrarlanan hareket, bedenin ritmik olarak sarslmasdr. nk atann o mitolojik alarda tohumlarn serpmek iin byle silkindiine inanlr. Tren yeri, Aruntalarda olduu gibi belirli bir kutsal kaya deildir. Yalnz bunlar trenin yapld yere, totemin simgelerini izerler. nceden slatlm, boyanm yere birtakm izgiler eriler izilir. Bunlar bir nehrin ya da bir dan simgesidir. Btn bunlar sahne dekorlarnn kkeni saymak olanakhdr. Atann o zaman yapt dinsel hareketlerden baka, yeryznde yapt yiitlikler, gln hareketler temsil edilir. rnein tren srasnda aktr, nemli bir trenle urarlarken, bir baka aktr evredeki aalardan birinin arkasna gizlenir. Boynuna tyler takmtr. Tren biter bitmez bir ihtiyar topran zerine, aa arkasnda saklanm aktrn bulunduu yere kadar bir izgi izer. teki aktr bir izi izliyormu gibi, gzleri ne eilmi bir halde yrrler. Saklanm adam bulunca hepsi arm gibi bir tavt taknrlar. lerinden biri ona sopayla vurur. Btn bunlar siyah ylann hayatndaki bir olay ortaya koyar. Bir gn siyah ylann olu ava gitmi, bir wdlaby tutmu, babasna hi bir ey vermeden yemi. Babas izlerini izleyerek onu yakalam, yediklerini zorla kusturmu. te sopayla vurma bu son durumu betimler (tasvir eder). Bu rnek, bu trenin bir dram olduunu gstermektedir. Ama Wara-

munga'lar tren bitince siyah ylanlarn artacana inanrlar. yleyse Arunta'Iarn entiiumasyle, Warramunga'larn bu treni arasnda ama bakmndan hi bir fark yoktur. Yalnz Warramungalarda atalarn anlarn glendirmek, trenin ayrt edici niteliidir. Bu nitelik Aruntalarda ambriyon halindedir. Ksas bu trenlerde ama, klann mitolojik gemiini hale getirmektir. Mitoloji de toplum inanlarnn btndr. yleyse trenin amac, bu anlar glendirmek, silinmesini nlemektit.

Bylece bireylerdeki toplumsal ba yeniden glenir. Birbirlerine olan ballklarn daha kuvvetle duyarlar. Kendilerine gvenleri artar'. Yukarki rnekte dramn oynanmasnda ama; totem trnden olan hayvann oalmasdr, oyun burada sadece bir aratr. Oysa birtakm trenler vardr ki, amalar oyundur. Bunlardan totemlerin oalmas gibi madd bir ey beklenmez. rnein Warramunga'larn Volunka ylan adna yaplan bayramlarda bu

nitelik gze arpar. Bu ylan bir tr temsil etmez, tektir. Yerliler bunu o kadar byk tasarmlar ki, kuyruu zerine dikildii zaman, ba gklere deer.
(I) Durkheim, a.g.y. sayfa 529-537.

164

DIN

SOSYOLOJISI

Volunka'ydi yaplan tren, tekiler gibi bu ylann hayatiyle ilgili olgularn oynanmasdr. Spencer ile Gillen 27 temmuzdan 23 austosa kadar bu trden on be trende bulunmutur. Bu bayramlar yle bir entiiumadr ki, madd bir etkisi yoktur. Bu trene karlk olarak kendisinden hi bir ey beklenmez. Yalnz trenlere dikkat edilmezse ylann darlaca, kp gidecei, kendilerinden alaca sylenir. Tren iyi yaplrsa mutlu bir olayn doacana inanlr. Ama bu dncenin sonradan tapnmay aklamak iin ileri srld anlalmaktadr. Bu trenlerde madd bir etki yoktur. Sadece atalarn gelenekleri yerine getirilir. Bundan da vicdan rahatl duyulur. Bu trenler yle birtakm oyun (dram) lardr ki, hi bir yarar fikri gzetilmez. nsanlara gerek dnyay unuttutur, onlar baka bir dnyaya gtrr, elendirir, neelendirir, gldrr. Temsil trenleriyle bu eit elenceler birbirlerine o kadar yakndr ki, birinden tekine kolaylkla geilebilir. Yalnz salt dinsel trenler kutsal bir yerde yaplr. Kadnlar, ocuklar bunlara katlmaz. Birtakm trenler daha vardr ki, bunlar kutsal bir yerde yaplmaz ama gene de trene kadn ve ocuklar katlmaz. Kutsal bir yerde yaplmamalan bu trenlerin bir dereceye kadar laikletikletini, ocuk ve kadnlarn katlmamalar bunlarn dinsel niteliklerini bsbtn yitirmediklerini gsterir. Demek bunlar kutsal ve kutsal olmayan olanlarn snrndadr. Bu trenler zellikle, totem dini erevesinde yeri olmayan masal kiilerle ilgilidir. ou zaman ktl temsil eden bu masal kiilerin inanllarla deil de, daha ok byclerle ilikisi vardr. te bu kiilere yaplan trenler, gittike dinsel niteliklerini kaybederek bir keyif-elence konusu olurlar. Bylece amac dinsel olan anma trenlerinden, amac keyif ve elence olan Corrobi'lee geilmi olur. Bylece oyun ve balca .sanat biimleri dinden km grnyor, Oyun ve elencenin dinden kmas da doaldr. Gerekten din dncesi daha nce de belirttiimiz gibi bir hayaller, uydurmalar sistemi deildir. bunlar Bir gerei karlar ama bu gerein dinsel biimde belirmesi iin hayalgcnn bu gerei ilemesi gerekir. Baka bir deyimle, nesnel olan toplumla simgeli olarak (symboliquement) temsil eden kutsal eyler arasnda bir uurum vardr. Demek dinsel eyler dnyas, ancak d grnyle ksmen hayal bir dnyadr. Bundan tr zihnin zgr yaratmalarna daha elverilidir. Din dnyasn douran toplumsal heyecan bazen o kadar gl olur ki, taan bu g sanat alannda boalr. Ksas kendini birtakm geleneklerle akraba sayan kimseler, toplanarak tinsel birliklerinin bilincine ularlar, bu duygularn belirli bir hayvanla temsil ederler. Bu koullar altnda kolektif varlklarn ortaya dkmek iin, kendilerini o hayvan tr biiminde gstermeye alrlar, bunu da yalnz bilinlerinin sessizlii iinde kalmakla deil, madd birtakm eylemlerle d dnyaya tarmak

165

DURKHEIM

SOSYOLOJS

isterler, ite bu dlam eylemler de, eidi tapnmalar (culte) meydana ge-

Blm V .

Kefaret trenleri ve kutsal kavramnn bulankl

{ambiguit).

incelediimiz btn trenlerde bir neenin egemen olduunu grdk. Birtakm trenler de vardr ki bunlarda znt, karamsarlk egemendir. Durkheim, bu trenlere kefaret trenleri adn vermektedir. Durkheim'a gre, kefaret trenlerine en mkemmel rnek yas'A\. Yas trenlerini iki gruba ayrmak olanakldr, a) Bazlar yasaklardan meydana gelmitir. rnein lnn adn azna almamak, lmn meydana geldii yerde oturmamak gibi. b) Bazlar da olumlu birtakm eylemleri gerektirir. B u eylemleri yakn akrabalar yapar. B u lml trenler ou zaman lm yaklanca balar. imdi Spencer ve Gillen'in Warramungalarda tank olduklar bir olay anlatalm: Bir totem treni tamamlanmt, herkes dalyordu. Birdenbire tren yerinde ac bir haykrma ykseldi. B i r adam lmek zere idi. Hemen herkes var gcyle komaya balad. ou hem kouyor, hem baryordu. Tren yeriyle gzlemciler (Spencer, Gillen) arasndaki derin ayn kenarnda baz adamlar uraya buraya omrmular, balarn dizlerinin arasna alm alyorlar, inliyorlard. aydan geerken gene her zaman olduu gibi, tren yeri yklmt. evreden gelen kadnlar lmek zere olan adamn zerine yatmlard, etrafnda diz km ya da ayakta duran kadnlar da sivri denekleri balarna batrarak yzlerini kan iinde brakmlard, bir yandan da inlemekteydiler. Bu srada erkekler koutu. Kadnlar ekildi. B u sefer erkekler ayn biimde can ekien adamn zerine kapandlar. Artk birbirine girmi insan ynndan baka bir ey grnmyordu. Yanda hl tren sslerini zerlerinde tayan Thapungart snfna bal baka bir adam, kederinden haykrmakta, elinde de tatan bir ba savurarak alana komaktadr. Tren yerine gelir gelmez, kalalarnda yle derin yaralar at ki, bitkin bir halde yere serildi. Akrabalarndan birka kadn onu biraz beriye ekerek ak yaralarn emmeye baladlar. O, hareketsiz yerde yatyordu. Hasta ge vakit ld. Son nefesini verir vermez ayn sahneler yeniden balad. B u sefer inlemeler daha lklyd. Kadnlar, erkekler lgnca kouuyorlar, sivri deneklerle baklarla bedenlerine yaralar ayorlar, kadnlar birbir-lerine vuruyor, hi biri de kendilerini bu saldrlardan korumaya almyorlard. Bir saat kadar sonra lnn, dallan zerine yerletirilecei aaca varncaya kadar mealelerle bir tren yapld. Bu takn hareketlerin hepsi gene de birtakm kurallara baldr. Bedenlerine ar yaralar aanlar, yaknlardr. rnein u yukarki rnekte kalalarn

(1)

Durkheim, a.g.y. sayfa 3 3 7 - 3 5 5 .

166

DN

SOSYOLOJS

yaranlar, lnn ana tarafndan byk babas, days, annesinin days ve kayn biraderdir. Bazlar salarn kesmek, balarna amur srmek zorundadrlar. Kadnlarn yas daha ardr; iki yl konumazlar. Zaten Warramunga'larda konumamak det halini almtr. 25 yl konumayan, meramn ancak iaretlerle anlatan bir kadna rastlamtk. Bu trenler haftalarca, aylarca srer. Klan yeleri daha sk olarak birbirlerine balanmak gereksemesini duyarlar. Birbirlerine sokularak otururlar, barrlar, kadnlar balarn yararlar vb... Bu rrden yas trenleri btn Avustralya'da grlmektedir. Cenaze trenlerindeki temel hepsinde, btn klanlarda birdir, fark ayrntlarndadr. Hemen hemen hepsinde dnmek, sa sakal kesmek, kafay amura bulamak, yaralar amak vardr. Bu trden trenlerde sadece znt, ac belirtileri deil, hiddet belirtileri de gze arpar. lnn yaknlar, herhangi bir arala, lmn cn almak gereksemesini duyarlar. Birbirlerinin zerine atldklar, birbirlerini yaraladklar grlr. B u eylemleri bazen sahiden bazen yalancktan yaparlar. Btn bu eylemlerin kan davas (vendetta) nn ilk biimleri olmas olanakldr'. Yas trenleriyle entiiuma trenleri arasnda geri davran, eylem bakmndan baz farklar vardr, ama temelde ikisi de birdir. Her iki trende de kan dkme vardr. Ama birinde acy saklamak, kendini dayankh gstermek, tekinde tersine znty, acy aa vurmak vardr. Peki bu yas trenleri nasl anlatlacak? Hemen belirtelim, bu barmalar, armalar ou zaman acdan ileri gelmez. Sadece toplumun buyurduu bir dev yerine getirilir. rnein gz ya dken birine, kendi karyle ilgili bir ey sylendi mi, hemen yzndeki kederin silindii grlr. Ksas yas bir dev olarak yaphr, yle iten doma, kendiliinden gelme bir eylem deildir. Yaknlar gerektii gibi yas mtmazsa, l ruhunun onlara musallat olacana, onlar ldreceine inanlr. Sonra yas savsaklayanlar, toplum da cezalandrr. Bu yas ykmll (mkellefiyet) nereden geliyor? Etnografyaclar, sos-

yologlar bu soruya genellikle yerlilerin bu soruya verdikleri cevaplarla yetinirler. lkellere gre, btn bu trenler ly kzdrmamak iin yaplr. Byle bir aklama yeni bir soru dourur; l neden bole bir yas istemi olsun? D i yelim, abucak unumlmamak fikrinin diriler zerinde nemli bir yer mttuunu gstermek gerekir. Oysa ilerisini pek dnmeyen bulunmas ok kukuludur. ilkellerde byle bir fikrin

(I)

Durkheim, a.g.y. sayfa

556-566.

167

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Durkheim, bu trden aklamalarn hi birini doyurucu bulmad iin kendi aklamasna geer. Kendisine gre; yas, geri dier trenlerden farkh gibi grnr, ama temelinde gine de dierlerine benzer. Yas da, kolektif trenlerden meydana gelir, br trenlerde olduu gibi, bunda da bir kaynama, bir heyecan vardr. Onun iin neeli trenler iin ileri srdmz aklamalar bunlar iin de dorudur. Ksas lm, klanda bir zayflama duygusu dourur. Bu duygu bireyleri birbirine daha ok yaklatrr. Bu hal bir teselli olur, zayflama duygusunu hafifletir. Birlikte alamak, birlikte birtakm eylemlerde bulunmak, zayflamasna ramen, toplumun bozulmadn gsterir. B u da bir teselhdir. B u trenlerde topluluk ar ar yeniden kendini gl duymaya balar, yas kalkar*. Bir toplumu zntye, acya boan ey kuku yok sadece lm deildir.

Daha birok nedenler vardr elbet... Avustralyallarda daha birok kefaret, yas trenlerinin bulunabilecei tasarmlanabilir. Ama gzlemciler bunlar zerine pek az bilgi vermektedirler. lm trenlerinden baka u yas trenleri a) vardr: A r u n t a l a r iin u r i n g a l a n n alnmas, byk bir felkettir. B u olay

b i r t a k m trenlere k o n u olur. B u trenlerde de yasn btn zelliklerini g r m e k olanakldr. B e d e n amurla svanr, tren yerinde haftalarca alanr, b a r l r , a r l r vb... b) rn k t l da b i r t a k m trenlere neden olur. E y l m a n n ' a gre Eyre gl evresindeki yerlilerin bu trden trenlerinde t a k l i t ve temsil eylemleri yoktur. Sadece bireyler kendilerine ikence ederler. c) G n e y tan k z l l (aurore australe) olayndan ilkeller o k rkerler. B u atein dnyay sarp y a n g n kaca sanlr. T r e n yerinde bir kaynama ba gsterir. T o p l a n r l a r , kuru bir l eli sallarlar, ona "bunu defet, bizi yakma, k u r t a r " diye barrlar.

Bunlardan baka trenlerin yanl yaplmas birtakm yas trenlerine neden olur. Bulac hastalklar iin de bu trden trenler yaplr. te gzlenebilen kefaret trenleri bunlardr.

Bylece Avustralyallarn en dikkate deer trenlerini gzden geirmi bulunuyoruz. Din hayatnn d grnlerini meydana getiren btn bu trenler ne kadar kark olursa olsun, hepsi bir tek nedene indirgenebilir. Bu trenlerin hepsinde ama, insan kendi stne karmaktr. nanlar, bu hayat tasarmlarla (representations) anlatr. Dinsel trenler de, bu hayat rgtler, ileyiini dzenler^.

(1) (2)

Durkheim, a.g.y. sayfa 5 6 6 - 5 7 6 . Durkheim, a.g.y. sayfa 576-592.

168

DN SOSYOLOJS
Sonu: Kitabn balangcnda Durkheim, inceleyecei dinin, din haya-

tnn en ayrt edici niteliklerini iinde tadn sylemiti. imdi bu sav (iddia) nn doru olup olmadnn gerekleme (verfication) sini yapacaktr. Bu kitapta incelenen totemcilik ilkeldir, ama ilerlemi dinlerde bulunan

btn nitelikleri iinde bulundurmaktadr.

Gerekten totemcilikte, eyann kut-

sal-kutsal olmayan diye iki dnyaya ayrldn; ruh, tin (esprit), mitolojik kii, ulusal hatta uluslararas tanr gibi btn inanlarn bulunduunu; olumsuz, olumlu dinsel trenlerin her eidinin var olduunu cilikte bir dinde bulunmas duunu aka gstermektedir. Onun grdk. Btn bunlar tam olarak totembulungereken niteliklerin hepsinin

iin totemcilikten kardmz sonular

yalnz totemcilie deil, genel olarak btn dinlere de uygundur. Denebilir ki, alan ne kadar geni olursa olsun, tek bir dine dayanarak, genel sonular karmak tehlikelidir. Kuku yok btn dinleri gz nnde tutarak sonular karmak bir kuramn gcn artrr. Ama bir kanunun iyi hazrlanm bir tek deneyle de tant (ispat) lanabilecei yokumsanamaz. Bundan tr belirli bir deneye dayanarak genellemelere kalkmamz pek ataka bir eylem saylmamaldr. Bizim genellememiz, hi bir dinin zmlenmesine dayanmayan stnkr genellemelerle herhalde bir tutulamaz. Dinin kuramclar arasnda tartmann ekseni (mihver) hep u sorun etrafnda dner. Bilimsel bilgi yannda acaba dinsel dnce gerekli midir? nanllar yani din hayatn yaayanlar, bu gr yle cevaplandrrlar Hayatn inansz

Dinin devi bizi dndrmek, bilgimizi zenginletirmek, deildir. sertliine kar bizi daha gl klmaktr. Gerekten inanl, yalnz

olanlarn bildii hakikatleri kavramakla yetinmez; o, inansza gre hayatta daha gldr. nk din inanc onlar hayar koullarnn stne karmtr. Ama bu inancn sadece zihinlerde bir fikir olarak kalmas yetmez. Kendilerini o kaynan etki snrlarna gtrmelidirler. Bunu da tapnmalar salar. nk lk hayatn stne ykselmeyi salayan, din heyecann douran, dr da... Btn bu yapt boyunca inanhiarda grnen bu din duygusunun bir hayale, bir sanr (hallucination) ya dayanamayacan savlamtk. Gerekten din inanlar zel bir deneye dayanr. Geri bu deneyin yolu bakadr, ama hi de bilimsel deneyden aa deildir. nanllarn duygular bo bir hayal deildir, ama duyu (sens) rgenlerimizin madde hakknda verdii kaba bilgiden de stn deildir. Madde alannda duyuma dayanan kaba bilgiden, bilimsel bilgiye gemek iin ne yaplmsa, din alannda biz de ayn eyi yapmak istedik. Bylece grdk ki inanly, kendinin stne karan g toplumdur.. Bu aklamamzla din deneye 169 gntapnmalardr.

Zaten tapnmalar, inanlarn sadece dlam bir grnts deil, inancn kayna-

DURKHEM

SOSYOLOJS

vurulabilir bir varla yani topluma balanm oluyor. Toplum ise etkisini ancak eylem halinde gsterebilir. Bireyler toplanmaz, ortak hareketlerde mazlarsa, toplum (actif) harekete geemez. yleyse toplum bulunher eyden nce etkin

bir ortakhktr. Dinin kayna toplum olduuna gre, dinde de eylem

ve hareketin egemen olmas gerekir. Grlyor ki Durkheim'a gre, toplumu temsil eden iUc toplumsal kurum, dindir. Btn dier toplumsal kurumlar hep dinden kmtr. Din kurumu, toplumsal hayatn zetlenmi yetkin bir rneidir. Demek din gleri, tinsel (manev) glerdir, insan gleridir. Ama bu tinsel gler ancak d nesneler zerinde saptanarak alg (idrak) landklarndan, d nesnelerden baz nitelikler alamadan doamamlardr. ite, dinin madd yn de byle domutur. Dinin z tinsel olduuna gre, madd ynnden bakld m, dinin ancak yzeyi kavranabilir. Nasl ki, bugn bir cismi elektriklemek iin, o cismin elektrik kaynana balanmas gerekir, bunun gibi btn dinsel trenler, dinsel eylemler de, dinsel bir deer kazanmak iin, tinsel bir g kaynana, yani din gcne balanmaldrlar. Peki ama dinin temeli olan bu toplum hangisidir? u btn tarih boyunca madd manev kurumlaryle grdmz toplumlar m sz konusudur? Eer bu toplumlar sz konusuysa, bunlarda her eit iyilik ve ktlk yanyana yer almtr. Hak, hakszlk beraber yrmtr. Byle bir varlk nasl olur da inanllarn ruhunda bu derece ulular. Btn ktlklerin sklp atld bir toplum, ancak din duygusunu dourabilir. Oysa tarihte byle bir topluma rastlamyoruz. Dini sadece lksel (ideal) ynyle grmek, sorunu soyutlatrmak olur. nk dinin kendine gre bir gerekilii vardr. Dinde hi bir madd ya da tinsel ktlk yoktur ki tanrlamasn. rnein Hristiyanlkta eytan, bir dman tanrdr. Kendisinde byk gler vardr. Bu tanrlar da hi deilse, olumsuz birtakm tapnmalarn konusudur. Din, toplumun tam bir rneidir. Toplumun en iren taraflarn da yanstr. Dinin iyilik yn, ktlk ynnden stndr; ama toplumlar da byledir. Tersi olsayd, toplum hayat olanakl olamazd, zaten toplumlarn gittike gelimesi bunu gstermektedir. Yalnz din toplum glerini bytr, lkletirir. Bundan tr dinde, iyilik olsun, ktlk olsun ikisi de lkletirilmitir. Topluma bu lkletirme nereden geliyor acaba? insann yaradlnda lkletirme vardr demek, hi bir eyi anlatmaz. Bir eyi lkletirmek, dinlere zg bir niteliktir. Hayvan sadece duyu rgenleriyle kavrad bir tek dnya bilir, insan ise bu dnyaya bir fikir dnyas tasarmlamak, bunu duyu rgen170

D I N SOSYOLOJtSt
leriyle kavranan dnya zerine katmak gcn tar. Pekiyi, insana bu g nereden geliyor.' Din bir iin ileri srdmz aklama, bu soruyu da cevaplandrr. Kutsallk nesneye ancak baka bir nitelik katmakla olanakldr. Oysa lk de byle stne

tanmlanr. Demek insanlardaki lkletirmek eilimi, gene dinden geliyor demektir. Gerekten toplum heyecan birey ruhlarn deitirir, kendinin km karr, o anda kendini de deimi grr. Her gn doal bulduu eylere, birtanitelikler, zellikler katar. Bylece gerek dnyaya bir baka dnya daha katar. Bu dnya gerek dnyadan ok daha stn, ok daha uludur. te gerek dnyaya, insann sonradan ekledii bu ulu dnya bir'lkler dnyasdr. Bylece lk kavram da dinden km oluyor. Peki, din toplumsal nedenlerin rnyse, bireysel tapnmalar, ya da uluslararas olma zelliini nasl anlatacaz? Baka bir deyimle, din bireyin dnda domusa iine nasl girmitir? Gene din, bireylii olan toplumlarda insanln ortak mal olmumr? Bu sorularn cevabn daha nce vermitik. Klan canlandran din gcda nasl nn bireysel bilinlerde nasl zellik kazandn, birey tapnmasnn domusa, nasl olmu da, o toplumlardan ayrlarak, toplumlar aras bir mertebeye ulaarak,

toplum ruhundan ktn anlatmtk. Btn yapt boyunca verilen aklamalardan sonra dini, bireysel eilimlerle anlatmak isteyenlerin ne kadar yanl bir yol mttuklarn kestirmek kolaydr. nsan kendi iine kapanarak bir felsefe sistemi kurabilir, ama bir inan yaratamaz. nk inan, ancak kiinin kendi kendini aacak bir heyecana, bir cokunlua, bir taknla ulamasyle doabilir. K i iye bu duygular verebilecek biricik kaynak da toplumdur.

Uluslar aras olmak, insanln ortak mal olmak da yalnz byk dinlere zg birtakm nitelikler deildir. Avustralya dinlerinin en ileri evresinde de bu nitelikleri grmtk. Bunjil, Dramulun, Baiame'n kabileler aras birer Tanr olduklarn grmtk. Bunlar birbirlerine yakn kabilelerin birbirleriyle ilikide bulunmas sonucu domutur. Birbirine benzer trenlerin bulunmas, ar ar bir tanrda birlemelerine neden olmutur. Bu ey aklamalar gsteriyor ki, dinde hi deimeyen lmsz (eternel) bir bunlarn

vardr. Gerekten hi bir toplum tasarlanamaz ki, manev gcn glen-

dirmek iin dzenli aralklarla toplantlar yapmasn... Bu anlamda sa'nn doum gnn kutlayan bir Hristiyan topluluu, Msr'dan kama gnn kutlayan bir Yahudi toplumu, ya da ulusal bir bayram kutlayan vatanseverler topluluu arasnda ne fark vardr? imdiden gelecein bayram ve trenlerinin ne biim alacan kestiremiyorsak, bunun nedeni bir gei dneminde 171 bulunmu olmamzdandr. Babala-

DURKHEIM

SOSYOLOJS

rmz coturan eyler, bugn bizleri heyecanlandramyor, yerine yenisi de konamamtr. Ksas eski tanrlar lm, yenileri de domamtr. Din, l bir gemiten deil, ancak canl bir hayattan doabilir. Auguste Comte'un tarih anlaryle kurduu dinin tutunamamas bu yzdendir. Ama toplumlar byle srekli olarak kargaalk iinde kalamaz. Gnn birinde elbette o yaratma gcn douran heyecanlar yeniden duyacaklardr. Bu heyecanlar arasnda meydana gelecek yeni lkler, yeni kurallar tekrar insanlara nderlik edecektir. Ama gene tekrarlayalm: Doacak bu yeni inancn ne yolda olacan imdiden kestirmek olanakszdr'.

(I)

Durkheim, a.g.y. sayfa 6 0 9 - 6 1 1 .

172

Blm V BLG KURAMI VE BLG SOSYOLOJS

Durkheim, bilgi kuram zerine olan dncelerini Din Hayaltmn ilkel Biimleri' adl yaptnda, ayrca Metafizik ve Ahlk Dergisi'nde (Revue de Metapysique et de Morale): Kategoryalartn Kkeni ve Bilgi Kuramt, Din sosyolojisi ve Bilgi Kuram^ balklarn tayan yazlarnda ortaya atmtr. Ayrca Durkheim'n Marcel Mauss ile birlikte kaleme ald Stmflamamn Bazt ilkel kuramyle ilgilidir. nsan dnebilmek iin birtakm mannk erevelerine dayanmak zorundadr. Bu mantk erevelerine Aristoteles'ten beri Kategorya denir"*. te bu kategoryalarn kkeni sorunu teden beri filozoflarn tartma konusu olmutur. Bu konuda filozoflarn ileri srd fikirleri iki bekte toplamak olanakhdr: a) Grgcler (empiriste), b) Aklclar (rationaliste). Bu kuramlarn ikisi de bilgi sorununda birtakm glklerle karlar. Deneyci ya da grgcler, kategoryalarn deneyden geldiini savlarlar. Ama grgclerin bu savlar birtakm glklerle karlar. nk duyumlar bize ancak tikel (particulier) ve bireysel bilgiler verebilir. Oysa ketegoryalar tmel (niversel) ve soyut birtakm ilkelerdir. te deneycilerin ya da grgclerin bu bireysel ya da tikel bilgilerden, tmel ve genel ilkelere nasl ykseldiklerini anlatmalar gerekir. Sonra kategoryalar hi bir zel varl karlamaz; bireyle de anlatlamaz. nk kategoryalar, bireyin deil, btn bir toplumun maldr. B i reyin dndadr ve kendini bize zorla kabul ettirir. Bireyin duyumlar (sensation) yoluyle edindii bilgi ise, bireysel ve znel (subjectif) dir. Bireysel bilgiler, kendimiz iin doru olabilir ama btn bir toplum tarafndan kabul edilemezler. Kategoryalar bireysel deneye balamak, onu ortadan kaldrmak olur. Aklclara gelince, kategoryalarn insan bilincinde nsel (a priori) olarak bulunduunu savlarlar. Ama nsel olarak insan bilincinde var olan kategoryalar Biimleri zerine^ ( D e quelques Formes Primitives de Classification) adl yaz da bilgi

(1) (2) (i) (4;

Durkheim: Les Formes...

sayfa 1 2 - 2 8 ,

200-222,

268-292,

336-342,

518-528. Annee Sociolo-

Revue de Metaphysique et de Morale, yl 1 9 0 9 Durkheim et Mausse: De quelques 1901-1902. sayfa 1 2 . Durkheim: Les Formes... Formes Primitives de classification,

gique, cih V I , sayfa 1 - 7 2 , yl

173

DURKHEM

SOSYOLOJS

nereden gelmitir, sorusuna olumlu bir cevap vermekte glk ekerler.' Tanr gibi birtakm stn varlklara ba vurarak glkten syrlmak isterler. Oysa herhangi bir eyi stn bir gle aklamaya ahmann hi bir bilimsel deeri yoktur. Sonra kategoryalar bilinlerimizde nsel olarak var olsayd, bunlarn her ada ve her toplumda bir olmalar gerekirdi. Oysa kategoryalarn adan aa, toplumdan topluma deitiklerini gryoruz. Ksas grgcler (empiriste) olsun, aklclar (rationaliste) olsun, kategoryalarn kkenini anlatmakta, ayn derecede glklerle karlarlar'. Durkheim, bylece grgclerin ve aklclarn kategoryalarn kkeni sorununda karlatklar glkleri sz konusu ettikten sonra: Kategoryalarn toplumdan geldiini ileri sren grmz kabul edilirse, btn bu glklerden syrlmak olanakl olacaktr^ dedikten sonra, kendi aklamasna geer. Grgclerin kabul ettikleri duyumsal (sensoriel) bilgi, bireysel bir bil-

gidir. Onun iin bireyle anlatlr. Oysa kategoryalar, toplumca kabul edilen birtakm kalplardr. Onun iin bireyle deil, ancak toplumla anlanlabilir. nk ast, st anlatamaz. Toplumca kabul edilen bu kategoryalar, toplumun uzun bir almasnn rndr. Bireyin dnnden ok farkh, ok da stndr. Bundan tr akl ve onu yneten kategoryalar, deneyin snrn ayorsa, bunu stn bir gce deil, her zaman deneyi olanakl olan topluma balamak gerekir. Toplumun srp gitmesi iin yalnz ahlk birliinin deil, mantk birliinin de bulunmas zorunludur. rnein bu kategoryalarn basksndan kurtulmak istedik mi, bir direnle karlarz. Bu diren toplumdan gelir. Ksas gstermeye alacaz ki, toplumdaki disiplin ile mantk disiplini arasnda sk bir ba vardr. Dncemizi yneten kategoryalardan dan ktn anlatmaya alr. rnein zaman kavram toplumdan gelmitir. Bir zaman olsun; yllarn, aylarn, haftalarn, gnlerin, saatlarn tasarmlayalm balcalar; zaman, mekn, nedensel-

lik vb. gibi kavramlardr. te Durkheim, btn bu kategoryalarn nasl toplum-

ki: bldmz, ltmz yntemlerden, nesnel iaret aralarndan syrlm birJrini izlemesi saylmasn, byle bir eyi akl kabul edebilir mi? Zaman, ancak farkh anlar birbirinden ayrmak kouluyle tasarmlanabilir. Peki nedir bu ayrmann kkeni? Evvelce yaadmz bilin halleri, o zaman nasl bir sra izleyerek iimizde belirmilerse, onlar imdi de ayn sray izleyerek, bilincimizde yeniden canlandrabiUriz. Bylece gemile ilgili anlar, imdiki bilin hallerine karmadan, ye-

(1) (2)

Durkheim, Les Formes...

sayfa

18-21.

Durkheim, a.g.y. sayfa 2 1 .

174

BLG K U R A M I , BLM V E SOSYOLOJ

niden bilincimizde canlanabilirler. Yalnz bu ayrma, zel hayatmz iin ne kadar nemli olursa olsun, zaman kavramn ya da kategoryasn kurmaya yetmez. nk zaman kavram, gemi hayatmzn tam ya da ksmen hatrlanmasyle anlatlamaz. Zaman yle bir soyut, kiilik-d (impersonnel) bir erevedir ki, yalnz bireysel varlmz deil, insanl da sarar. Bu yle snrsz bir levhadr ki, orada btn sre (duree) zihnin nne serilmi, mmkn olabilen btn olgular da, belirli deimez iaret noktalar (point de tepere) na gre yerlemilerdir. Byle rgtlenen bu zaman, benim zamanm deildir; bu ayn uygarla bal btn insanlarn dndkleri nesnel bir zamandr. Yalnz bu sylenenler bile, byle bir rgtn kolektif olmas gerektiini gstermeye yeter. Gerekten gzlemler gsteriyor ki, zamana gre sralanan bu zorunlu iaret noktalar (point de tepere) toplum hayatndan alnmtr. Gn, hafta, ay, yl blmleri, hep belirli aralklarla kutlanan dinsel trenleri, bayramlar, eitli toplum trenlerini karlar. Takvim hem koUektif eylemlerin ritmini bildirir, hem de bu eylemlerin dzenini salat'. Mekn iin de byledir. Hamelinin gsterdii gibi mekn, Kant'n tasarmlad gibi bulank ve belirsiz bir evre deildir. Byle salt, tmyle bir-cinsten (homogene) bir mekn hi bir ie yaramad gibi, byle bir eyi tasarmlamak bile olanakl deildir. Zihnimizde tasarmladmz mekn, zellikle duyu rgenlerimizin verilerinden meydana gelmi bir badama (coordination) dan meydana gelmitir. Ama meknn paralar nitelik bakmndan birbirinin edeeri (equivalent) olsayd, birbirinin yerine geseydi, bu badama olanaksz olurdu. Eyay meknda saptamak iin onlar baka baka yerlere yerletirmek olanakh olmahdr. Bir ksmn saa, bir ksmn sola, bazsn yukar, bazsn aa, kimini kuzeye, gneye; ya da douya batya koymak gerekir. Tpk bilin hallerini zamann aknda sralamak iin, tarih srasna gre yerli yerine koymak gibi... Yani Mekn da, zaman gibi blnmeseydi, farkhlamasayd, mekn tasarmlanamazd. Peki meknn temeli olan bu blnme, ayrlma nereden geliyor? Meknn kendisinde sa-sol; yukar- aa, kuzey-gney vb. gibi eyler yoktur. Btn bu ayrhklar, bu blgelere duygusal deerler vermekten ileri geldii meydandadr. Belirli bir uygarla bal insanlar, mekn ayn biimde tasarmladklarna gre, bu duygusal deerlerin ve onlara bal ayrlklarn da bir olmas gerekir. Bu da bu aynhklarn toplumsal kaynakh olmasn gerektirir. Zaten mekn blnmesinin toplumdan geldiini gsteren birok olgular toplumlar

meydandadr. rnein Avustralya'da ve Kuzey Amerika'da birtakm

vardr ki, orada mekn geni bir daire iinde tasarmlanmtr. nk bu toplumlarn oturduklar yere daire biiminde yerleilmitir. Mekn dairesi de, tpk kabile dairesinin blnmesine gre tasarmlanmtr. Kabilede ne kadar klan var-

(1)

Durkheim, Lei

Formes..

sayfa

I--IS.

175

DURKHEIM

SOSYOLOJS

sa, meknda da o kadar ayr ayr blgeler vardr.' Kabilenin oturduu yerde, her blge, klanm totem adiyle anlr. rnein kabile yedi blgeye ayrlmtr. B u blgelerden her biri vaktiyle bir btn olmas gereken klanlarn paralanmasndan meydana gelmi klanlar kmesidir. Mekn da ayn biimde yedi blgeye ayrlmtr ve bu yedi blgeden her biri bu klan kmelerinden her biri ile sk iliki halindedir. Cushing diyor ki: Bylece klan kmelerinden biri kuzeyi, biri baty, biri gneyi vb. gsterir. Klan kmelerinden herbirinin kendine zg bir rengi vardr ki, bu renk onun simgesidir. Meknda da her blgenin kendine zg bir rengi vardr ki, tam klan kmelerinin bulunduu yn gsterir. Tarih boyunca klan saylar deitike, mekndaki blgelerin saylan da deimitir. Bylece toplumsal rgt, mekn rgtne rnek olmutur. Hatta sa-sol genellikle insann yaratlnda bulunan bir ey deildir. Bunun dinsel, yani toplumsal bir kaynaktan gelmesi ok olanakldr'. Ksas yukarda saydmz kategoryalarn hepsinin byle toplumsal bir kaynaktan geldiklerini gzlemlere dayanarak gstermek olanakldr. Bilginin kkeni zerine teden beri srp giden grgclk (empirisme), aklclk (rationalisme) tartmasna Durkheim'in bu gr yepyeni bir k getirmi oluyor. Bylece kategoryalar, salam ve deneylenebilir bir gereklie, yani topluma balanm oluyor. Grgclerin de kategoryalarn kkenini deneye balayarak kategoryalarn tmelliklerini, genelliklerini bir trl anlatamamalarndaki dm de, sosyoloji gryle zmlenmi oluyor. Gerekten kategoryalar grgclerin savladklar gibi, bir deney rndr, ancak bu duyu rgenleriyle yaplan deneyi, hatta psikolojik deneyi aan, bireyst bir deneydir. Denebilir ki, kategoryalarn kkeni toplumsal ise, doann madde, hayat

vb. gibi elerine nasl uygulanabilir? Baka bir deyimle, madde, ve hayat olduu gibi deil de, toplumun kafamz hazrlad kalplara gre mi kavrayacaz? Byle bir itirazda bulunanlar doann burunluunu unutuyorlar demektir.

Toplum kendine-zg bir varhk olmakla beraber gene de doadan bir paradr. Doann en karmak paralarndan biri olduu iin de, doann btn elerini iinde bulundurur. Bundan tr kkeni toplumsal olan kategoryalar, doann dier elerine de uygun der'. Durkheim, bilimin kkeninin de, dinsel yani toplumsal olduunu ileri srer. Bu fikrini totemcilikten rnekler vererek gstermeye alr. Gerekten ilkeller eyay, hayvan, insan birbirine kartrarak btn bu varlklar bir ve ayn

(1) (2)

Durkheim, Le Formes... Durkheim, Le> Formes...

sayfa 1 5 - 1 ; sayfa 2 5 -

176

BLG K U R A M I ,

BLM V E SOSYOLOJ

snfta toplarlar, tikellerde bu varlklar birbirine kartrmak nereden geliyor acaba? Bunu anlamak gerekir. nk doada eya birbirine karm deildir, herey kesin, ak izgilerle birbirinden ayrlmtr. Durkheim'a gre, ilkellere bu varlklar kartrmak dnn totemcilik vermektedir. nk totemciliin temelinde totem olan hayvan ya da bitkiyle insan ayn eyden yaplmlardr. B u bir kere kabul edildikten sonra artk her eyi birbirine benzetmek ve kartrmak kolaylar. yleyse totemcilik dn gereklikteki varlklarn olduu gibi grnmelerini engellemektedir. Geri duyu rgenlerimiz gereklik hakknda bize olduka doru bir fikir verir. Varlklar birbirine kartrmamza engel olur. Ama buna karlk bu varlklar bize para para gsterir. Bunlar arasnda grnmez bir iliki kurarak, bize sistem fikrini esinlemez. Din ise varlklar birbirine kartrr ama buna karlk bize sistem fikrini esinler. Varlklar arasnda duyu rgenleriyle kavranmas olanakl olmayan bir ban nasl kurulabileceini gsterir. nemli olan bunda baarl olup olmamak deildir, byle bir eyin olanakl olabileceini gstermektir. laylar. Gnmzn bilim aklamalaryle, ilkelin aklamalar arasnda temelde bir fark yoktur. Filan insan kangurudur, gne kutur demek, bu iki eyi birbirlerinin ayn saymak deil midir? Ama biz de sya hareket, na esir (ether) in titreimidir dediimiz zam.an baka trl davranmyoruz ki... Bir cinsten olmayan eyleri bir i bala birbirine baladk m, birbirine aykr eyleri zorla bir ve ayn ey yapmaya alyoruz demektir. Kuku yok bizim birbirine yaklatrdmz eyler, Avustralya'nn birbirine yaklatrd eylerin ayn deildir. Bizim sememiz baka bir lye, baka birtakm nedenlere dayanr. Ama varlklar arasndaki bu ilikiyi gren dn temelde birdir. lkel din dncesiyle, bilim dncesi arasnda bir uurum yoktur. Yalnsann zihnine byle bir fikir geldikten sonra, artk bilimin, felsefenin domas ko-

nz din dncesi bizim birbirine yaklatrdmz eylerde mutlak bir aynlk, birbirinden ayrdmz eylerde de mudak bir kartlk grr. nceliklere bakmaz. ki u arar. Ksas mantk mekanizmasn beceriksizlikle kullanr'. Btn bu sylediklerimiz, bilim dnnn nasl din dnnden ktn gsterir. D i n en ilkel bir toplumsal olay olduuna gre, bilimin de nasl toplumdan kt gsterilmi oluyor. Durkheim'n kuramn glendirmek iin, cins, snflama^, g', nedensellik* vb. gibi kavramlarn nasl dinsel kavramlardan ktn ve nasl her dinin bir de kozmolojisi bulunduunu gsterir'.
(1) (2) (3) (4) (5) Durkheim, La Formes... sayfa 200-222. 518-528. 200-222. 336-342.

Durkheim, a.g.y. sayfa Durkheim, a.g.y. sayfa Dutkheim, a.g.y. sayfa

Durkheim, a.g.y. sayfa 2 6 8 - 2 9 2 .

177

12

Blm VI DURKHEM SOSYOLOJSNN ELETRMES

T o p l u m Bilinci' {Conscience

Collective).

Bundan nceki blmlerde Durkheim sosyolojisinin konusunu, yntemini, ahlk sosyolojisini, din sosyolojisini, bilgi sosyolojisini sahmda baslm drt ana kitabndan zetler vererek aklamaya altk. imdi Durkheim sosyolojisinin konusu, yntemi, sistemi zerine dndklerimizi belirtmeye alacaz. Sosyolojinin kurucularndan biri saylan Durkheim, her kurucu gibi temelini atmaya alt sosyolojinin konusunu kesin snrlarla, ynteminin kurallarn da aklkla ortaya koyma abasndadr. Gerekten herhangi bir bilimin kurulabilmesi iin, her eyden nce, birbirine girmi evren olaylar arasnda, o bilimin kendine zg olanlarn ayrmas yani konusunu aklkla belirtmesi, sonra da kanunlarna ykselmek iin yntemini belirlemesi gerekir. Kitabmzn ilk blmnde grld gibi, Durkheim Sosyoloji Ynteminin Kurallart' adl yapnnda bize sosyolojinin konu ve yntemini anlatmaya almnr. lkin konusunun eletirmesi zerinde duracaz, sonra yntemine geeceiz. Durkheim, toplumsal olgular yle tanmlar: Birey zerinde d bir bask dourmaya elverili, saptanm, ya da .saptanmam her hareket biimi bir toplumsal olaydr. Y a da belirli bir toplumda genel olmakla beraber bireysel grnlerden bamsz, kendine zg varl olan, her hareket biimi, toplumsal bir olaydr'. Bu tanm, bize toplumsal olaylarn iki nitelii bulunduunu gsteriyor: a) Dilik, b) Bask.

(1)

Bu blmn yazlmasmda, Lacombe'un 1 9 2 6 , Felix Alcan,

La methode sayfa

sociologique 16-66.

de

Durkheim

adl

yaptndan yararlanlmtr.

Paris,

(2) Durkheim, Les regles de la methode sociologique, ilk bask, 1 8 9 4 , Felix Alcan, Paris. (Elimizdeki 8. baskdr. 1 9 2 7 ' d e baslmtr. Dipnotlardaki sayfa numaralar bu 8. basknndr.) (3) Durkheim, Les Regles, sayfa 1 9 .

178

D U R K H E I M SOSYOLOJSNN ELETRMES

Demek Durkheim'a gre toplumsal olaylar, bireysel bilinlerin dmdadr1ar, kendilerini bireye zorla kabul ettirirler. Yalnz bu olgularm gerekliini (realite) kavramak iin sadece tanmlamak yetmez. Bu tanma uygun decek gereklii gzlemek de gerekir. te bu dhk ve bask niteliklerini tayan, gzlenmesi gereken bu toplumsal gereklik nerede? Bunu anlamaya alalm. rnein bize madde bolukta yer kaplayan bir varhktr dense, hemen arkasndan: Peki ama bu nitelii tayan varlklar nerededir? sorusu hatra gelir. O zaman bize; ite u grdnz talar, topraklar, aalar, hayvanlar, insanlar hepsi birer maddedir. nk hepsinde bolukta yer kaplamak nitelii vardr, cevab verilir. Bylece tanm karlayan varlklarn gereklii aka anlalm olur. Y a da psikoloji olaylar birey bilinlerinde beliren, mekn olmayan sadece zaman olan birtakm olaylardr dense, hemen bu tanm karlayan gereklii, olaylar anlamak isteriz. O zaman bize, ite iimizde akp giden bir sr duygular, hayaller, fikirler, skntlar, ferahlklar vardr. Btn bunlar ileri srdmz tanma uyduklarna bunlardr yukarda gre, psikolojik hayatn gereklii, ite

diyeceklerdi. imdi ayn biimde Durkheim'e sorabiliriz: Dilik ve

bask nitelikleriyle tanmlanan toplumsal olgularn gereklii nerede? Yaptlarna baklrsa Durkheim'in toplumsal gereklii iki ksma ayrd grlr: a) Tinsel (manev), b) Madd. Toplumsal gerekliin tinsel (manev) yn ok esnek, ok akc, kac bir niteliktedir. Toplumsal gereklii bu ynnden yakalamak ok gtr. Ahlkta vicdan, dinde inan vb gibi... Madd ynyse, toplumsal gerekliin donmu, katlam yndr. Bundan tr de gzleme elverilidir. Dinde tapnmalar (ibadet), kutsal kitaplar, ataszleri, hukuk kurallar vb. gibi. Grlyor ki, toplumsal gerekliin birinci yn, bilim gzlemlerine hi elverili olmad halde, ikinci yn tersine ok elverilidir. rnein Durkheim, Toplumsal // Blm^ adh yaptnda toplumsal daya-

rnma'y dorudan doruya deil de, bu dayanmay donmu, katlam bir biimde bildiren hukuk kurallar ynnden ele almtr. Gene ntihar adl yaptnda^, bu olguyu istatistik gibi donmu, katlam bir ynnden incelemeye almtr. Yalnz Durkheim incelemelerinde toplumsal gerekliin madd ynne nemverdii iin kendisinin maddecilie eilimli olduu sanlmamaldr. Kendisi tersine tmyle tinselci (spiritualiste) dir. Denebilir ki, yleyse bu eliki ne? Hem

(1) Durkheim, De la Division du travail social. (Uk bask 1 8 9 3 , Alcan, mizdeki 6 . bask 1 9 3 2 ' d e baslmtr. Dipnotlardaki sayfalar bu 6 . basknndr.) (2) Durkheim, Suicide.

Paris).

Eli-

179

DURKHEM

SOSYOLOJS

tinselci olsun, hem de incelemelerinde toplumsal gerekliin madd

ynn

temel saysn. Bunda alacak bir ey yokmr. Durkheim, hem toplumsal gerekliin madd ynn, tinsel (manev) ynnn bir glgesi, bir simgesi sayar, hem de gzlemlerinde madd yn yani glgeyi inceleyerek ashn ahr. Durkheim iin bu bir zorunluluktur. Asl gzlenemeyince glgesinden, simgesinden yararlanmaktan baka kar bir yol var mdr? Grlyor ki, Durkheim incelemelerinde toplumsal gerekliin madd ynne nem verdii iin bu yn gzlemlerine konu almyor, belki tinsel ynn byle davranmak zorunda (metodoloji) bakmndan bir zorunluluktur. Sisteminde kollektif bilincin, toplumun odak noktas saylmas Durkheim'n tinselci eilimini aka gsterir. yleyse toplumsal gerekliin iki-ynll grntedir, gerekte madd yn, tinsel (manev) ynn bir glgesidir. Daha toplumsal kalkmak ak bir deyimle sylemek gerekirse maddenin deye yklediimiz anlamdr. rnein kendisinde hi bir gzlem altna alamad iin iin yntembilim kalyor, ksas bu yol Dutkheim anlamaya

nitehk yoktur. Maddeyi toplumsal bir deer haline getiren ey, bizim o madnamaz klmak birtakm yatp gibi hareketlerden meydana gelir. Bu hareketlerin kendisinde hi bir kutsallk yoktur. B u hareketleri kutsllatran ey, inanlarmzdr. Gene bunun gibi ilkellerin tapnmalarnda kullandklar uringa denen birtakm aletler vardr. Bunlar ok kutsaldrlar. Ertnatulunga' denilen ok kutsal bir yer-altnda saklanrlar. Oysa birtakm bu aletler zerlerinde sadece totem resimleri ya da simgeleri bulunan

tahta paralardr. Bunlara kutsallk, tahta paralarndan gelemez. Bu tahta paralarna kutsallk niteliini veren, zerindeki totem resmi ya da simgesidir. Grlyor ki burada da bu tahta paralarn kutsllatran ey, dorudan doruya din inanlardr. Daha bunlar gibi birok rnekler vermek olanakldr. Bu rnekler gsteriyor ki, toplumsal olaylar zellikle birtakm dnce ve tasarm (representation) lrdan meydana geldiklerine gre tinsel (manev) niteliktedirler. Tinsel olaylar da bilindii gibi, ancak bilincimizde gzlemek olanakldr. Demek toplumsal olaylar da psikoloji olaylar gibi bilincimizde yer alacaktr. Yalnz Durkheim'a gre: toplumsal olaylar bilincimizde bulunur ama psikoloji olaylarndan bsbtn ayr, kolektif bilin denen, trsel bir gereklik meydana getirirler. Durkheim'n kolektif bilin iin ileri srd bu aklama, iki biimde

yorumlanabilir": a) Bundan ya sadece toplumsal hayat bireyde orijinal psikoloji

(1) (2) rastlanr.

Durkheim'a gre Les Regles,

bunlar sayfa 6.

ilk

tapnaklardr. birok yaptlarnda buna benzer fikirlere sk sk

Toplumsal olaylar, bireysel ruhlarn djnda var olan hareket etme dnme ve duyma Daha

biimleridir.

180

D U R K H E M SOSYOLOJSNN ELETRMES

olgular dourur

anlam kar, byle olunca da kolektif denen bu tasarmlar meydana getirmek

ancak bireysel bilinlerde var olabilir ama zel bir tr

kouluyla... b) Y a da kolektif bilin kavramndan, kolektif tasarmlarn bireysel bilinlerden bsbtn ayr, farkl, tinsel bir varla bal olduu anlam kar. Durkheim'n toplumsal olaylar zerine eitli yaptlarnda, yazlarnda, ileri srd tanmlar gzden geirirsek, ikinci yoruma daha ok yaklar gibi grnmektedir. Gerekten Durkheim'a gre bireysel bilinlerin dnda bulunan, kendini bireye zorla kabul ettiren toplumsal olaylar, kolektif bilin denen bir varhkta yer alrlar. Bireysel ruhlarda da, bu kolektif bilincin ancak bir paras, snk bir belirtisi tutunabilir. Hi bir bireysel bilinte, toplum bilincini tmyle gzlemek olanakl deildir. Bu gerekliin ok snk, ok donuk bir paras, bilinlerimizde ireti olarak bulunabilir. Bakalm, ayrca bireysel bilinlerin dnda bulunan byle bir toplum bilincinin bulunduunu Durkheim bize kabul ettirebilecek mi?

Durkheim, toplumsal olaylarn bireysel bilinlerin dnda bulunduunu bize u satrlarla anlatmaya alr; Kardelik, kocalk, yuttahk grevimi yaparken, giritiim batlan (taahht) yerine getirirken, kendimin ve eylemlerimin dnda hukuk ve tre (moeurs) lerde yeri olan birtakm devleri yapm oluyorum. Geri bu devler duygulanma uygun der, gerekliini benliimin derinliklerinde duyarm ama gene de bunlar nesneldirler. nk bunlar benliimden domad, bunlar sonradan eitim yoluyle edindim. ou zaman bize den ykmllklerin ayrntlarn bilemeyiz de, kanuna ya da yetkili yorumcularna ba vururuz. Bunun gibi inanl (mmin), bal olduu dinin inan ve eylemlerini, daha doarken hazr bulur; bunlar inanl (mmin) domadan var idiyseler, inanhlarn dnda var demektir... Toplumun btn yeleri iin ayn ey sylenebilir. te birtakm davranma, dnme, duyma biimleri ki, bireysel bilinlerin dnda bulunmak gibi dikkate deer bir nitelik gsterir'. Kanmzca Durkheim bu rnekleriyle ve buna benzer savlanyle, toplumsal olaylarn bireysel ruhlarn dnda bulunduunu aklkla ortaya koyamamtr. Lacombe'un dedii gibi; Gerekten dtan gelen birtakm kurallara uymu olmamz, bu dnme, duyma, davranma biimlerinin, bireysel bilinlerin dnda bulunduunu kabul etmemiz iin yeterli bir kant (argument) deildir. B u sonucun doru olabilmesi iin bu dnme ve hareket etme biimlerinin ayr ayr her bireyde deil de, yalnz bireyin dnda var olduunu sylemesi gerekirdi.

(1)

Durkheim,

Les Regles,

sayfa

6.

181

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Oysa Durkheim, bu rnekleriyle bize toplumsal olaylarm hem bireyde, hem de bireyin dmda bulunduunu gstermitir. Ahlk kurallar, hukuk kurallar hem benim tarafmdan, hem de bal olduum toplumun bireyleri tarafndan bilinir ve kullanlr. yleyse bunlarn bireyin dnda sanlmas btn bireysel bilinlerde bulunmu olmasndandr'. Yukarda iaret ettiimiz gibi toplumsal olaylarn hi bir bireysel bilinte btnyle bulunamayaca, onun iin toplumsal olaylarn hepsini iine alan zorunlu bireysel bilinlerin dnda bulunan bir topluluk bilincine ba vurmann olduu savlanrsa (iddia), buna da verilecek cevap kolaydr. Geri hi bir bireysel bilin, toplumsal olaylarn hepsini birden iine alamaz, ama bunun iin bireysel bilinlerin dnda bir toplum bilincine ba vurmaya gene de hi bir gerek yoktur. nk bu toplumsal olaylarn tmn, bireysel bilinlerin toplamnda grmek olanakldr. Gene denebilir ki, baz davranma biimleri vardr ki, bunlar hakknda hi bir bilgimiz yoktur, hatta bunlar kuramsal (theorique) olarak bilmememiz bile olanakldr. Gerekten Durkheim bu noktaya dokunarak zaman bize den ykmllklerin kili yorumculara ba vururuz. Bunu da anlatmak iin, bireysel bilinlerin dnda bir toplum bilincine ba vurmak gerekli deildir .nk bu davranma biimlerini toplumun hi bir yesinin bilmemesi olanakszdr, yelerden bazlar ya da toplumun bir zmresi vardr ki, bunlar mudaka bilir. rnein hukuk ykmllklerini hukukular bilir. Ksas toplumun hi bir yesi tarafndan bilinmeyen, kullanlmayan bir kuraln toplumsal varl olamaz. Toplumsal olaylarn ya da dnme, tanln gstermek iin, bunlarn davranma, duyma biimlerinin dzamanki isteyenler yle demiti: ou ayrntlarn bilmeyiz de, kanuna ya da yet-

bireyin yalnz bana bulunduu ileri srmek

hallerinden bsbtn baka birtakm haller olduklarn

bulunabilir. Toplumsal hayatn insan bilincinde bireysel bilincin yalnz bana hi bir zaman eriemeyecei birtakm duygular dourur fikri dorudur. Buna biz de inanyoruz. Ama bu fikri anlatmak iin kanmzca gene bireysel bilinlerin dnda bir toplum bilincine ba vurmak gerekmez. Sadece bireysel bilinlerin birlemesiyle iimizde orijinal ve yepyeni birtakm duygularn doabileceini ve bu duygularn da ancak bireysel bilinlerimizde var olabileceini kabul etmemize hi bir neden yoktur.

fa

(1) Roget 23-24.

Lacombe, Methode

sociologu/ue

de

Durkheim,

1 9 2 6 , Felik Alcan, Paris, say-

182

D U R K H E I M SOSYOLOJSNN ELETRMES

Grlyor ki toplumsal olaylarm, psikoloji olaylarna gre orijinal ve ayr bir tr meydana getirdiklerini kabul etmek iin hi de, bireysel bilinlerin dnda ayr bir varla ba vurmaya ve toplum-hiUnci (conscience collective) imdiye kadar varsaymn kabul etmeye gerek kalmyor. Geri Durkheim'n

ileri srd kantlar (arguments), toplumsal olaylarn bireysel bilinlerin dnda bulunduu fikrini kabul ettirememitir. Ama Durkheim'n ileri srd ikinci nitelik, yani bask nitelii de, toplumsal olaylarn, bireysel bilinlere gre dtanlklarn anlatamaz m acaba.' imdi Durkheim'n bu savn (iddia) savunmak iin, dayand inceleyerek ne dereceye kadar hakl olduunu aratralm. lkin kantlar

Durkheim'n

bu kuram bulanktr. Yaptlar gzden geirilirse Durkheim'n bu kavram en aa birbirinden farkh iki anlamda kulland grlr. Yaptlarndan rnekler vererek ilkin bask kavramna verdii bu iki anlam belirtelim sonra da eletirmeye alalm: a) D u r k h e i m , toplumsal olaylarn bask n i t e l i i n e bazen g e n i b i r zorunda deilim, a m a baka trl davranmam davran-

anlam vererek yle anlatr: " Y u r t t a l a r m z l a Franszca k o n u m a k , ya da geer akeyi k u l l a n m a k da olanakszdr. B u zorunluluktan syrlmaya k a l k t m m , b u

larm boa k a r . r n e i n b i r endstrici o l d u u m a g r e , g e e n yzyln y n t e m ve aralaryle almama h i b i r e n g e l yoktur. A m a byle davranrsam, m u t l a k a batarm"'.

Bask kavram, bu anlamda hi bir zellik gstermez, ok geneldir bu... Etrafmz saran madd ya da tinsel (manev) gereklik herhangi bir baarszla uramamamz iin bizi filan biimde davranmaya zorladna gre, bunlar da toplumsal olaylara benzer bir bask yapyorlar demektir. Durkheim'n ok gzel eletirdii iin, olduu gibi buraya aktaryoruz: Kt nitelikte besinler yememe hi bir engel yoktur, ama byle davranrsam salm bozarm. klimi, mevsimi dikkate almadan ekmeme, dikmeme hi bir engel yoktur, ama byle davranrsam rn alamam. Ksas bir eyin olanak koullarn aan herhangi bir giriim (teebbs) suya dmeye mahkmdur". Toplumsal olaylarn bu anlamda bir bask yaptklarn kabul etmek Durkheim'n da iaret ettii gibi, bu olaylarn bizim dmzda bir gereklik meydana getirdiini gsterir, ama hi de kendilik (mahiyet) inin ne olduunu gstermez. Kuku yok bu bask tinsel (manev) olduuna gre, ayn trden bir toplumsal olaylar anlatmak iin bask kavramna verdii bu ok geni kavram Goblot

(1) (2)

Durkheim, Les

Regles, des

sayfa

7.

Goblot, Classification

Science.

183

D U R K H E I M SOSYOLOJS

varlktan, yani tinsel (manev) bir varlktan gelmesi gerekir; ama bu varln psikolojik bir kendilik (mahiyet) de olmamasna, bireysel bilinlerden gelmemesine hi bir neden yoktur. b) D u r k h e i m toplumsal olaylarn bask n i t e l i i n i , bazen de dar an-

lamda alr: " H u k u k kurallarna aykr b i r davrana yeltendim m i , henz ilenmemise davranmn nne g e e c e k b i i m d e b u n a tepkide bulunur, ilenmi olup da dzeltilmesi o l a n a k l b i r eyse, hemen dzelttirip eski h a l i n e g e t i r t i r ; dzeltilmesi olanakszsa o zaman bana cezam ektirir. Salt a h l k kurallar m sz konusu? K a m u o y u b t n yurttalarn davranlarn k o l l a m a k , zel b i r t a k m cezalara ba vurarak kendisini incitecek olanlar yola g e t i r m e k n i t e l i i n i tar... r n e i n toplumun sayarsam, herkesin glmsemelerine, ya da detlerine uymazsam, davranbal b u l u n d u u m toplumun, snfn ya da meslein g i y i m b i i m i n i hie bana e k i n g e n l i k l e malarna neden olurum. B u n l a r asl cezaya g r e geri daha hafiftir, ama g e n e de etkisi ayndr'. Grlyor ki Durkheim, burada bask kavramn dar bir anlamda kuUanmaktadr. Burada bask, bize gre, otorite ve sayg tayan birtakm kurallara itaat etmek anlamnadr. Hukuk kurallarnn, trelerin, detlerin zerimizdeki basks bu trdendir. B u kurallardan herhangi birine aykr davrandk.m, bask kendini ceza ya da hi olmazsa ayplama biiminde gsterir. Kanmzca bask bu dar anlamnda da bireysel bilinlerin dnda, kollektif bilincin varln gerektirmez. nk bu trden bir basky bir kimse de, baka bir kimse zerinde yapabilir. Lacombe'un dedii gibi: Sevdiimiz hayran olduumuz ya da korktuumuz bir kimse, tpk toplumunkine benzer bir otoriteyle belirli davranlarn yaplmasna bizi zorlar, bu baskdan kurmimaya kalktk m, sevdiimiz ya da korktuumuz kimsenin bir yaptrmyle bu yaptrm ceza ya da ayplama biiminde olabilir karlarz^. Demek ki, toplumsal olgularda grlen byle bir basky anlatmak iin hi de toplum bilincine ba vurmaya gerek yok... nk yukarki rnek gsteriyor ki, byle bir bask bireysel bilinten de gelebilir. Toplumsal olaylardan gelen otoritenin, bireysel bilinlerden gelen otoriteden bsbtn farkh olduu bir varlktan gelmesi gerekmez. Toplumsal olaylarn, bireysel bilinlere gre dtanln gstermeye yarayacak olduka gl grnen bir kant (argument) daha vardr. Bakahm Durksaptansa trsel bile, bu otoritenin bireysel bilinlerin dnda bulunan, bsbtn ayr

(1) (2)

Durkheim, Les Regles, Lacombe, Les Regles

sayfa 7. de U Methode sociologique de Durkheim sayfa 3 1 .

184

D U R K H E I M SOSYOLOJSNN ELETRMES

heim bu kantla toplumsal olaylarn, bireysel olaylarn dnda bulunduunu anlatabilecek mi? Bu kant toplumsal olaylarn madd grnleridir. Gerekten toplumsal

olaylar tekrarlana tekrarlana duyu rgenleriyle kavranabilir bir biim alrlar. Durkheim'n dedii gibi: Hukuk kurallar, ahlk kurallar, zl szler (vecizeler), ataszleri, din buyruklar vb... hep azdan aza dolaan, eitim yoluyle renilir, hatta yazl formllerle saptanrlar'. Durkheim'n ileri srd bu nesnel formller de bireysel bilinlerin dnda bir toplum bilinci bulunduunu ispat edemez. nk bu formller iin, pekl bireysel psikolojik hallerde, ortak olan eyleri bildirir, diyebiliriz. Toplumsal olaylarn madd grnleri, sadece zl ya da yazl formller biiminde deildir, bazen istatistiklerle saptanrlar. Gerekten Durkheim'a gre herhangi bir toplumdaki intiharlarn, sularn, evlenmelerin vb. istatistikleri incelenirse toplum herhangi bir bunalma uramamak kouluyle bu saylarn her yl aa yukar ayn miktarda olduu grlr. Durkheim'n bu kant acaba toplumsal olaylarn bireysel bilinlerden bsbtn ayr bir varlk olduu rini ispat etmez mi? Toplumsal olaylarn statistiklerdeki bu madd grntlerini anlamak iin fik-

de, bireysel bilinlerden ayr bir toplum bilincine ba vurmaya gerek yokmr; nk her yl intiharlarda, sularda, evlenmelerde grlen bu deimeyen saylar ortak bireysel bihn hallerinin bir sonucu olabilir. Denebilir ki madem ki bu duygular, toplumu meydana getiren bireylerin hepsinde ortaktr, birdir; acaba pek snrl bir ksmnda eylem haline geebiliyor? Bunun da cevabn vermek kolaydr: Herkesin bu duygulara direnci ayn derecede deildir... Bu diren herkesin rgen ve ruh yapsna gre deiir de ondan... imdiye kadar bireysel bilinlerden ayr kolektif bilincin varln kabul neden

ettirmek iin Durkheim'n ileri srd kantlarn hi birinin bizi doyuramadn grdk. yleyse olumlu olmak savnda bulunan bir sosyolojinin temelinde kendince (arbitraire) liginden kukumuz olmayan byle bir varsaymn tutunacan hi sanmyoruz. Olumlu olmak savnda bulunan bir sosyolojide, toplum dr: O da toplum bilinci hallerini kavramakta bilinci (conscience glklerdir.

collective) varsaymnn mtunamayacan gsteren nemli bir neden daha varkarlaacamz

(1)

Durkheim,

Lei

Regles,

sayla

12.

185

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Gerekten bireysel bilinlerden bsbtn ayr bir varhk iinde geen bilin hallerini nasl gzleyeceiz? nk gzlem alanna ancak ya madde ya da bilin olaylar girebilir. te toplum bilinci ya da kolektif bilin halleri bireysel bilinlerden ayrld m, gzlemden kaar. Denebilir ki toplumsal olaylar da, bilin olaylar gibi iki ynldr: bir tinsel (manev) bir de madd yn vardr. Nasl ki bilin olaylarnn bir ancak igzlemle kavranan bilin halleri, bir de dgzlemle kavranan rgenlie yansm mimik, davran vb. gibi yn vardr. Bunun gibi toplumsal olaylarn da, bir bilinlerimizde duyduumuz manev yn, bir de hukuk kurallarnda, ataszlerinde olduu gibi, donmu, katlam bir madd yn vardr. te nasl psikolojide bakalarnn mimik ve davranlarna bakarak, kendi bilincimizle karlatrarak, onlarn bilin hallerini kavramaya alyorsak, toplumsal olaylarn da, gzleme elverili madd ynn inceleyerek kolektif bilin hallerini kavramak olanakl deil midir? Bilindii gibi psikolojide d gzlem yntemi, kullanlrken yani mimikleri, davranlar kendi bilincimizle karlatrarak yorumlarken btn insanlarn bizimkine benzer bir bilinci olduunu temel olarak kabul etmekteyiz. Ama byle bir ilkeye dayanan, d gzlem acaba her zaman olanakh mdr? Gzleyen ile gzlenen arasnda yap ve davranma yaknl olduu srece olanakldr, ama gzleyenle gzlenen arasnda yap davran ayrl arttka, d gzlemlere dayanarak bilin halleri iin vereceimiz yarglar, gittike kendince (arbitraire) olmaya balar. rnein hayvanlarn mimik ve davranlarna bakp, kendi bilincimizle karlatrarak, onlarn bilin halleri iin vereceimiz yarglar gibi... imdi sosyolojide bireysel bilin halleri ile, toplumsal bilin halleri arasnda bir zdelik (identite) ya da hi olmazsa bir benzerlik kabul edilmezse bu yntemin nasl kullanlaca kestirilemez. Oysa Durkheim'a gre kolektif bilin, psikolojik bilince gre, bsbtn ayr bir gereklik olduunu biliyoruz. yleyse igzlem yntemiyle, kolektif bilince ulamaya olanak var mdr? Tinsel (manev) dnyay ancak bilincimizle kavrayabiliyoruz. Bundan tr toplum bilincini de; ya bilincimizle kavrayacaz, byle olunca topkm bilinci halleriyle, bireysel bilin halleri ayr iki tr olmakla beraber gene de bireysel bilinlerde gzleneceklerdir; ya da toplum bilinci halleri, bireysel bilin hallerinin dnda ayr bir varlk olarak kabul edilecektir, byle olunca da gzlem altna alnamayan ne id bilinmeyen bir varlk saylmas gerekecektir. Durkheim toplum bilinci'ni sosyolojisinin temeli sayd halde, eitli yaptlarnda, bu kavrama eitli anlamlar vermitir. Bu da Durkheim'in bile bu kavram pek aklkla kavrayamadn gsterir sanrz. Lacombe yukarda ad geen 186

D U R K H E I M SOSYOLOJSNN

ELETRMES

kitabnda: kullandn

Durkheim'm

toplum

bilinci kavramn

en aa ayr

anlamda

gstermektedir'. bilinci'nm bulank kalmasna,

Georges Gurvitch de Durkheim'n kolektif

ak olmamasna neden gsterir: a) Kolektif bilincin akn (transcendant) olmas, b) Tanryla karm olmas, c) Kolektif bilin ya da toplum bilincinin oul (pluriel) olarak deil de, tekil (singulier) olarak kullanlmas". Ksas sosyoloji gerekten olumlu bir yol tutmak glkle kavranan bu toplum isterse, hereyden nce

bilinci varsaymndan vazgemesi gerekir.

Toplumsal olaylar aklamak iin, Durkheim acaba neden byle bir toplum bilinci (conscience collective) varsaymna srklenmitir? imdi bunun nedenlerini anlamaya alalm. Durkheim'n sosyolojiye bilimsel yntemle kavranabilir bir konu vermek

istemesi, kendisini bireysel bilinlerden ayr byle bir toplum

bilincine ba ken-

vurmaya srklemi olmas olanakldr. Gerekten Durkheim, toplumsal olaylar incelemek iin, bireysel bilinleri ele almaktan ok ekinir. nk disine gre bireysel hayat kolaylkla znellie (subjectif) kaar; nitekim fizik gibi bilimler, duyum (sensation) gibi bulank izlenimlerin nne gemek iin termometre, elektrometre gibi aletler kullanmak zorunda kalmamlar mdr? Sosyolog da ayn durumdadr. Bundan tr ((sosyolog herhangi bir toplumsal olgular zmresini aratrmaya giriti mi, bu olaylar bireysel grnlerinden syrlm bir ynnden incelemelidir'. Durkheim'n bu satrlar toplumsal olaylar bilimsel gzlemlere elverili klmak iin, bireysel bilinlerden ayr bir toplum bilinci fikrine bavurduu hakknda ileri srlen sav, glendirmektedir. Durkheim, bireysel bilinlerden ayr byle bir toplum bilinci fikrine ba vurmakla amacna ulam mdr? Toplum bilinci yoluyle, toplumsal olaylar gerekten gzleme elverili klabilmi midir? Kanmzca Durkheim, isteine ulaamamtr. Bireysel psikoloji olgular geri son derecede esnek, kaypak, akcdr, gzlemi de son derece gtr, ama hi olmazsa dorudan doruya kavranr hallerdir. Oysa toplum bilinci dorudan doruya kavranabilir bir gereklik deildir. Bundan tr bu gereklii ancak madd grntleriyle inceleyebileceiz. Ama bu kez de bu madd grntleri, karl olan kolektif bilin hallerine evirirken kendince (arbitraire) birtakm yorumla-

(1) (2) (3)

Lacombe, La Methode Georges Gurvitch,

Sociologique de

de Durkheim, sayh

sayfa 3 7 , 3 8 , 3 9 . 115.

haais

Sociologie,

Durkheim, Les Regles,

sayfa 5 7 .

187

DURKHEIM

SOSYOLOJS

malara ba vurmak zorunda kalacaz. Grlyor ki, Durkheim toplumsal olaylar bireysel bilinlerden uzaklatrarak bilimsel gzleme elverili bir biime sokaym derken, sosyolojinin konusunu bsbtn kark bir duruma sokuyor. Durkheim'in sosyolojiye hi bir bilimin uraamayaca yepyeni ve apayr bir konu bulmak istemesi de, kendisini byle bir toplum bilinci fikrine gtrm olabilir. Gerekten kendisine gre toplumsal olaylarn bireysel bilinlerin dnda ayr bir varl olmasayd, psikolojinin iinde kaynar giderdi. Durkheim'in buna benzer dncelerini birok yaptlarnda grmek olanakldr. rnein intihar adl yaptnda yle der: Sosyolojinin olanakl olmas iin her eyden nce bir konusunun, bu konunun da kendine zg olmas gerekir. Ama bireysel bilinlerin dnda ayrca gerek bir ey yoksa, kendine zg bir konusu olmad iin, sosyoloji de yok demektir. Byle olunca gzlemin uygulayabilecei biricik konu baka bir ey bulunmadna zihin halleri olacaktr, bununla da psikoloji urar'. Durkheim'in Sosyoloji rastlyoruz: Ynteminin Kurallar adl yaptnda da u satrlara gre bireyin

Toplumsal szcnn, ancak imdiye kadar adlandrlm ya da

kurulmu olgular kategorisinden hi birine girmeyen olaylar bildirdii zaman, belirli kesin bir anlam olabilir^. Durkheim, intihar adl yaptnda bu fikrini daha ak olarak anlatmaktadr: Sosyoloji, dier bilimlerin uratklarndan bsbtn ayr, henz bilinmeyen bir dnyay kendine inceleme konusu edinebilirse, ancak o zaman vardr'. Durkheim'a dnya, toplum gre, hi bir bilime konu olmayacak bu henz bilinci dnyasdr. Toplum bilincidir ki, sosyolojinin bilinmeyen konusunu

belirleyecek, sosyoloji biliminin domasn olanakl klacaktr. Peki ama, sosyolojinin geleceini salamak iin acaba byle bir varsayma ba vurmaya gerek var mdr? Bilin olaylarn, sadece psikoloji ve sosyoloji olaylar diye iki gruba ayrmak yetmez miydi acaba? rnein fizik olsun, bioloji olsun, ikisi de madde ile urar, ama bu iki bilimin konular gene de birbirine karmaz. Tersine, kesin, ak snrlarla ikisinin de urat olaylar belirlenmitir. Biri maddenin cansz, biri de canh ynn kendine konu edinmitir. Canl varlklar, cansz varlklardan ayran nitelik de, bilindii gibi, besin ve reme nitelikleridir. Bunun gibi bireysel bilin olaylar olsun, toplumsal bilin olaylar olsun, bunlarn ikisinin de bilinci-

(1) (2) (3)

Durkheim, Le Suicide, Durkheim, Les Regles, Durkheim, Le Suicide,

2. bask, 1 9 1 2 , Felix Alcan, Paris, nsz sayfa I X . sayfa 8 . sayfa 3 4 9 .

188

D U R K H E I M SOSYOLOJSNN

ELETRMES

mizde bulunmas hi de psikolojiyle sosyolojinin konularnn birbirlerine karmasn gerektirmez. Madde dnyasnda nasl canl maddeyi canlnn kendine zg besin ve reme nitelikleriyle cansz maddeden kolaylkla ayryorsak, tpk bunun gibi toplumsal bilin olaylarn toplum olaylarna zg nitelikleriyle psikoloji olaylarndan kolaylkla ayrabiliriz. Bylece toplumsal olaylarn da, psikoloji olaylar gibi kiisel bilincimizde bulunduklarn kabul etmemiz; psikoloji ve sosyoloji diye birbirinden ayr ve bamsz iki bilimin kurulmas olanakl olur. Durkheim'i kollektif bilin varsaymna srklemesi olanakh grnen nedenlerden ikisini gzden geirdik. Durkheim'n ortaya koyduu sistem, btnyle ele alnrsa, kendisini kolektif bilin varsaymna srkleyen nemli bir nedenin daha bulunduu anlalr. Bilindii gibi Durkheim bir yandan olumlu bir sosyolojinin temellerini kurmaya alrken bir yandan da felsefe sorunlaryle uramtr. Genliinden beri ahlk, din, bilgi gibi felsefe sorunlarnn kendisini ilgilendirdiini dan anlamaktayz. Bu felsefe sorunlarnn zlmesine yardm ettii iin Durkheim'n farknda olmadan toplum bilinci varsaymna ba vurmas ok olanakldr. Nitekim Durkheim'n henz sosyolojisinin temel ilkelerini atmad bir dnemde, ilerde gerekletirecei ahlk felsefesinin kantlarn tasarladn gryoruz. Gerekten Durkheim, daha 1887'de yaynlad bir yazsnda yle demektedir: Ahlkn byle bir otoriteyi nereden aldn ve kimin adna buyurduunu sylemek gerekir. Bu otorite Tanrdan geliyorsa, Tanr adnadr. Toplumsal bir disiplinden geliyorsa, buyruk, toplum adnadr. Ama bunlarn ikisinden de gelmiyorsa, buyruk vermek hakknn ahlka nereden geldii kestirilemez'. Bundan on yedi yl sonra, Durkheim, Fransz Felsefe Dernei'ndeki bir konumasnda, ahlk zerine olan dncesini yle belirtmektedir: Tanr ya da toplum; ikisinden birini semeli". Durkheim, ahlk zerine kesin yargsn verirken de, Toplum bireylerden apayr bir gereklik olduu iindir ki, bu rol ancak o yapabilir diyor. Bu aklamalardan sonra 1887 ylndan beri Durkheim'n byle ahlk sorunlaryle uramas, kendisini kolektif bilin varsaymna srklemitir demeye artk hakkmz yok mudur? yaptlarn-

(1) (2)

Revue Philosophique,

1 8 8 7 , cilt 11, sayfa 1 3 8 - 1 3 9 ; Lacombe, a.g.y. sayfa 6 0 .

Bulletin de la Societe Ftanaise de Sociologie, 1 9 0 5 , Nisan says, sayfa 1 2 9 ; Lacombe

a.g.y. sayfa 6 0 .

189

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Bu arada unu da belirtelim ki, Durkheim'm felsefe sorunlaryle uramas, sosyolojisinde olumsuz etkiler dourmutur. Bilindii gibi Durkheim, sosyolojinin olumlu sonularna dayanarak birtakm felsefe sorunlarn zeceini, bylece felsefeye yeni klar getireceini savlar. Geni grl bir bilgin iin, bundan daha doal bir ey olamaz. Gerekten her bilgin elde ettii olumlu sonulara dayanarak, birtakm varsaymlar, kuramlar ileri srmekten kendini alamayacaktr. Hele yeni gelimekte olan sosyoloji alannda, bu istein daha byk gle kendini duyuracana kuku yoktur. u noktay da dikkatten uzak tutmamak gerekir: Ancak bilim aratrmalarnn sonucuna dayahan bir varsaym kabul edilebilir. Herhangi bir bilimde olgularn incelenmesinden nce ileri srlen varsaymlar daima olgularla gereklemesi (verification) gereken birtakm nsel (a priori) fikirlerdir. Bu varsaymlarn doruluunu olgular gsterirse, bunlar artk varsaym olmaktan kar, kanun olur. Gstermezse, yanltr diye bir tarafa braklr. Ksas varsaymlarn olgulara uymas gerekir. Bunun tersine olarak olgular yorumlanarak, zorlanarak varsaymlara uydurulmaya allrsa, bunun hi bir bilimsel deeri kalmaz. Durkheim'in toplumsal olgular incelerken bu trden yanllara dt grlmektedir. Daha ak sylemek gerekirse, felsefesi sosyolojiye dayanacak yerde, tersine sosyolojisi felsefeye dayanmtr. B u yzden de kurulmasna o kadar emek verdii, sosyolojisi, kknden sarslmaktadr. Kolektif bilin varsaym, Durkheim'in zihninde tasarlad ahlk, din, bilgi gibi felsefe sorunlarn sadece kolaylkla zmesine yardmc olmakla kalmaz, bu sorunlar mekanik olarak dourur da... rnein intihar adl yaptndan bir para, bize bunun kantlarn vermektedir. Durkheim bu yaptnda toplumsal olaylarn tanmn ileri srerken, ileride olgulara dayanarak inceden inceye gzden geirecei din hakkndaki tezini' de ileri srmekten ekinmediini u satrlarda grmek olanakldr: Din, toplumu kendi kendinin bilincine ulatran simge (symbole) lerin sistemidir^. Olgularm incelemesine dayanmadan, bir sr ana sorunlarn zmn salayacak bir fikrin, ekinilmeden ortaya atlmas, bilimsel dnle yorulmu kafalar doyuramaz. Taklitle her eit kitleleri aan bir maymuncuk buldum diye vnen Tarde'n, bu savndaki bilimd karakteri Durkheim belirtmitir. imdi biz de Durkheim iin ayn yanla dtn syleyemez m^yiz? Gerekten kolektif bilin de, her trl kilitleri aan bir maymuncuk gibi deil midir? Durkheim, sosyolojisinin bir ksmn olsun, olumlu bir bilim yapt olmaktan uzaklatrarak parlak bir felsefe tezi biimine sokmuyor mu?

(1) (2)

Durkheim, bu tezini Dm Durkheim, ntihar sayfa

Hayatnn

tikel

Biimleri a.g.y.

adl yaptmda inceleyecektir.

3 5 2 . (Labombe,

sayfa 6 2 - 6 3 ' d e n alnmtr.)

190

D U R K H E I M SOSYOLOJSNN

ELETRMES

Kolektif

bilin kavramnn kullanlmas, Durkheim'n ilkel Biimleri'ni

sosyoloji aklama-

larna yntembilim (methodologie) ilkelerine uymayan bir nitelik vermektedir. rnein Din Hayatmm okurken anlatlmas istenen ok zel olguyla (totemcilik, zellikle Avustralya totemcilii) ba vurulan ok genel varsaym arasndaki orantszln dikkati ekmemesi olanakszdr. Totemcilii betim (tasvir) lemek iin gsterilen zen (ihtimam) ile, zellikleri hi dikkate almadan varlan tanmlar, totemcilik iin verilen yn yn bilgileri gereksiz klmaz m.' nsanda Tanr duygusunu dourmak iin gereken eylerin, genellikle her toplumda var olduunu gstermek, ispatn odak noktas olmuyor mu? Peki, bu sonuca varmak iin, Avustralya dinini byle inceden incelemeye gerek var myd? Durkheim bu yaptnda zel bir toplumsal olguyu, insan tabiatnn genel nitelikleriyle anlatr. Oysa kendisi byle bir ilkeye dayanan sosyologlar iddetle eletirir'. imdiye kadar verdiimiz aklamalardan anlalaca zere, toplumsal olaylar anlatmak iin, hi de bireysel bilinlerin dnda bulunan bir kolektif bilin varsaymna ba vurmaya gerek yoktur. Olumlu olmak savnda olan bir sosyolojinin temelinde byle bir kavramn bulunmasnn douraca sakncalar, birer birer gzden geirdikten sonra, bu kavramn Durkheim sosyolojisinde neden bu kadar kuvvetle tutulduunu aratrdk, sonunda genliinden beri kendisini saran felsefe sorunlarn kolaylkla zmesine yardm ettii iin, Durkheim'n bu toplum bilinci varsaymn tuttuunu grdk. Zaten Durkheim'da hem olumlu bir sosyoloji, hem de bir felsefe sistemi kurmak eiliminin yan yana yrdn grmekteyiz. Denebilir ki, bu eilimlerden ikincisi, birincisinin aleyhine olarak gittike iddetini artrmtr. Bylece sosyoloji alanndaki almalar vaktiyle kendisine, Pratik deeri yoksa, bir saatlik almaya bile demez" grnd halde, bir felsefe kurmak uruna, btn bu eit incelemeleri ihmal etmesine iaret etmek, belki biraz ar kaacak, ama ne yapalm ki, bu bir gerektir.

II Toplumsal Olaylarn Nitelikleri: Bundan nceki blmde, toplum bilinci varsaymnn Durkheim sosyolojisinden animas gerektiini sylerken, toplumsal olaylara dokunmu, Durkheim'n

(\) (2)

Lacombe, La Methode Durkheim, Division XXXIX.

Sociologique du Travail

de Durkheim Social 6 . bask,

sayfa 6 3 , 6 4 , 6 5 . 1 9 3 2 , Felix Alcan, birinci bask-

snn nsz, sayfa

191

DURKHEIM

SOSYOLOJS

bu olaylar psikoloji olaylarndan dilik ve bask gibi iki nitelikle ayrdn belirtmitik. Toplumsal olaylarn da, psikoloji olaylarna gre trselliini kabul ettiimizi, ama bireysel bilinlerin dnda apayr bir gereklie balanmalarnn gerekli olmad sonucuna vardmz, bask niteliinin de bulank olduunu, eitli anlamlara geldiini sylemitik. Bylece Durkheim sosyolojisinde kolektif bilincin gereksizlii zerinde dururken, Durkheim'in toplumsal olaylara ykledii dthk ve baskt niteliklerinin de pek ak olmadklarn belirtmeye ahmtk. ite bu blmde toplumsal olaylara acaba daha salam birtakm nitelikler bulmak olanakl m, bunu aratracaz. nce toplumsal olaylar nasl anladmz gsterelim. Gerekten dnya olaylarn en kaba bir snflamayla madde ve bilin olaylar diye iki bee ayrmak olanakldr. Madde dnyas en kaba bir snflamayla nasl canl, cansz madde olmak zere ikiye ayrlrsa; bunun gibi bilin dnyas da psikolojik ve sosyolojik olmak zere ikiye ayrlabilir. Sonra nasl ki madde dnyasnda belirli niteliklerle birbirinden ayrlan canh, cansz gibi iki tr olayn bulunmas, bu iki trden her birinin de iki ayr bilimin konusunu meydana getirmesi olanaklysa; bunun gibi bilin dnyasnda da iki ayr tr olayn bulunmas, bu iki trn de iki ayr bilimin konusu olmas olanakldr. Ksas madde dnyasnda nasl cansz maddeyle fizik, kimya; canl madda, iki ayr tr

deyle de bioloji urayorsa, bunun gibi bilin dnyasnda

meydana getiren olaylardan biriyle psikoloji, biriyle de sosyoloji urar. Maddede meydana gelen iki tr olay, birbirinden ayran nitelikler gayet

aktr. Bilindii gibi canl varlklar, cansz varlklardan besin, reme, evrim gibi nitelik ayrr. Karlanrmamz tamamlamak iin bilin dnyasnda da toplumsal olaylar, psikoloji olaylarndan ayracak niteliklerin gsterilmesi gerekir. imdi bu nitelikleri bulmaya alalm. Bu nitelikleri aramaya girimeden nce, Durkheim ile uyuamadmz noktay belirtmek gerekir. Kanmzca, insann kavrayabilecei iki dnya vardr: Biri be ergenimizle, ya da d gzlemle kavradmz madde dnyas; biri de i gzlemle kavradmz bilin dnyas... insan iin bu iki dnyadan baka herhangi bir dnyann tasarm olanakszdr. Onun iin; bizce toplumsal olaylar, psikoloji olaylar gibi bilinte meydana gelen trsel (specifique) birtakm olaylar olduklar halde, Durkheim'a gre toplumsal olaylar, toplum bilinci (conscience collective) denen, bireysel

bilinten bsbtn ayr bir gereklikte meydana gelirler. Toplum bilinci, bireysel bilincimizden tmyle ayr bir gereklik ise, bu gerekliin nasl gzlenecei kestirilemez. Durkheim ile aramzdaki bu fark belirttikten sonra, imdi toplumsal olaylarn niteliklerini belirlemeye alahm. 192

D U R K H E I M SOSYOLOJSNN

ELETRMES

Bilincimizde meydana gelen psikoloji ve sosyoloji olaylarn

birbirlerinden

iki nitelikle ayrabiliriz: Sosyoloji olaylar ya da toplumsal bilin olaylan, a) Greli (relatif), b) Edinilmi (acquis) dirler. Gerekten psikolojik bilin olaylarnn kt rgenlie baldr; adan aa, toplumdan vardr topluma deimez. adan Kk hayvanla, rgenlie bah olduu iin btn insanlarda birdir. Oysa gene bireyliimizde duyduumuz birtakm bilin halleri ki, bunlar aa, toplumdan topluma deiir. Bunlar da toplumsal bilin halleridir. Grlyor ki toplumsal bilin olaylarn, psikolojik bilin olaylarndan ayran ilk nitelik grelik (relativite) dir. rnein alk duyma, bir psikoloji olaydr. nk her an, her toplumun insannda birdir, hi deimez. Buna karlk, rnein din duygusu, toplumsal bir olaydr; nk her an, her toplumun insannda bir deildir, baka bakadr. Dil iin de ayn ey sylenebilir. Her toplumun kendine deiir. Gene bireysel bilincimizde geen toplumsal olaylar, psikoloji olaylarndan ayran bir nitelik de, toplumsal olaylarn bilincimize eitimle gemesidir. Gerekten toplumsal olaylar bir nceki kuan bireysel bilinlerinden, bir sonraki kuan bireysel bilinlerine eitimle geer. Psikolojik bilin halleri doula birlikte var olduklar halde, sosyolojik bilin olaylar sonradan diliinden uyandrlr. Bilincimizde psikoloji olaylar ve sosyoloji olaylan diye iki ayr tr meydana getiren bu olaylar, ylesine birbirlerinin iine girmi, birbirleriyle rlm haldedirler ki, bunlardan herhangi birini bilincimizde salt bir halde gzlemek de olanakszdr. rnein yemek yemek, hem psikolojiyi, hem de sosyolojiyi ilgilendiren bir olaydr. Yemek yiyebilmek iin her eyden nce buna bir istek, bir alk duymak gerekir. Bu bakmdan yemek yemek olay psikolojiyi ilgilendirir. Ama bu alk eilimini yerine getirmek iin, birtakm toplumsal koullara uymak rnein belirli saatta sofraya oturmak, atal, bak vb. gibi aralar kullanmak gibi gerekir. Bu bakmdan yemek yemek bir sosyoloji olaydr. Ksas yemek yemek gibi herhangi bir olayn bilin ynn tmyle kavramak gerekirse, hem psikolojik hem de sosyolojik ynn dikkate almak gerekir." Madde dnyasnda da: rnein bir canl varlkta madde ile hayat birbirine karm deil midir? Bu aklamalarmzdan anlalyor ki, bireysel bilinlerde geen toplumsal olaylar, psikoloji olaylaryle rlm yapma (suni) olarak ayrabiliriz. 193 13 bir haldedirler. Bundan tr toplumsal olaylar gzlerken, ancak zmlemeyle (analyse) birbirlerinden belirdii halde, din duygusu yllarca uraldktan eitimle edinilir. sonra, glkle Gene yukarki rnekleri alalm: alk duygusu ocuun domasyle birlikte kenzg bir diH vardr, stelik bu dil her toplumda adan aa da

DURKHEIM SOSYOLOJS

Ksas toplumsal bilin olaylar, psikolojik bilin olaylar gibi, ancak bireysel bilincimizde bulunurlar, ama ayr bir tr meydana getirirler. Bireysel bilinlerde duyulan toplumsal bilin olaylarn gene bireysel bilinlerde bulunan psikoloji olaylarndan ayrmak iin Durkheim'n dilik ve bask nitelikleri yerine grelik \ (relativite) ve edinilmilik biliftci'nt niteliklerini neriyoruz. Bylece hem toplumsal olaylar, gzlemi dorudan doruya olanakl olmabalamaktan kurtarm, gzlemi her zaman olanakh olan

yan toplum

kiisel bilince balam oluruz, hem de bu olaylar dilik ve bask gibi bulank niteliklerden kurtarp grelilik ve edinilmilik gibi ak seik niteliklere balam oluruz. Grlyor ki, sosyolojinin konusu Ama insan bilincinin sadece greli ve edinilmii cektk. III Sosyolojinin Y n t e m i ' : Durkheim'n Sosyoloji Ynteminin nz konusunu Kurallar adl yaptnda sosyolojinin yalbu yaptmzn Birinci gene insan bilinci olacaktr. olan bilin olaylarn inceleye-

deil, yntemini de belirtmi olduunu,

Blmnde sylemitik. Durkheim, bu yaptnda toplumsal olaylarn gzleminden balayarak kanunlarna kncaya kadar, ne gibi kurallara uymamz gerektiini uzun uzadya anlatmaktadr. Aadaki plan Durkheim'n Sosyolojinin Yntemi ad altnda hangi konular ele aldn aka gstermektedir.
SOSYOLOJ YNTEMNN KURALLARI

Toplumsal olay- Normal ve pa- Toplumsal tip- Toplumsal olaylarn nesne gibi colojik olaylarn ler nasl kurul- lar nasl anlatlincelenmesi iin belirlenmesi iin maldr? maldr? kurallar. kurallar.

Toplumsal olaylarn toplumsal nedeni nerede aranmaldr?

Pein kavramlardan (prenotion) nasl kurtulmal?

Olgularn d niteliklerine dayanan tanmlar yapmal.

Toplumsal olaylar gzlerken donmu, ka tlam, nesnellemi yn dikkate alnmaldr.

(1) Blmde mtr.

Durkheim de

sosyolojisinin

eletirUmesinde sociologique

birinci de

blmde

olduu adl

gibi

bu

nc

Lacombe'un La

melhode

Durkheim

yaptndan

yararlanl-

194

D U R K H E I M SOSYOLOJSNN ELETRMES

Bu plandaki sray izleyerek, Durkheim'in Sosyolojinin Yntemi iin ileri srd kurallar birer birer gzden geirelim. Planda grld zere Durkheim ilkin toplumsal olaylarn nasl gzlenmesi gerektiini u cmleyle anlatr: Toplumsal olaylar, nesneler (choses) gibi ele alnmaldr'. Durkheim'a gre toplumsal olaylar nesneler gibi incelemek iin de u kurala uymak gerekir: a) Her eit pein kavram (prenotion) lardan sistemli olarak syrlmak^; b) Aratrma konusu olarak, ancak baz d nitelikleri gz nnde tutarak tanm yaplm olaylar zmresini ele almak, bu tanma uyan olaylarm hi birini aratrma konusu dnda brakmamak gerekir'; c) Sosyolog herhangi bir toplumsal olgular zmresini aratrmaya giriti mi, bu olgular bireysel gzklerinden syrlm bir ynnden incelemelidir^. Toplumsal olaylarn nesneler (choses) gibi incelenmeleri iin, Durkheim'in ileri srd pein kavramlardan (prenotion) syrlmak kural dorudur ama hi bir yenilik getirmi deildir. Bilindii gibi ilkin Bacon'n ileri srd bu kuraldan olumlu bilimler yzyllardan beri yararlanmaktadrlar. Sosyoloji de olumlu bir bilim olmak savnda olduuna gre, her olumlu bilim gibi, onun da, olaylarn incelenmesinde, pein kavram'liiidzn kurtulmas gerekir. Zaten bu kukuraldr. ileri sr duralm. ral, toplumsal olaylarn gzleminde ne yaplmas deil de, ne yaplmamas gerekir onu anlatmaktadr. Bundan tr tmyle olumsuz bir

Toplumsal olaylarn nesneler gibi incelenmesi iin Durkheim'in yapmak temeline dayandn sylemitik. imdi bu kural zerinde

d ikinci kuraln ise olgularn d niteliklerine dayanan birtakm tanmlar Durkheim tamm'a. byk bir nem verir. Kendisine gre: incelenecek konunun snr kesin ak izgilerle belirtilmezse, konuyla hi ilikisi olmayan birtakm olgularn konunun snr iine girmesi olanakl olduu gibi, konuyla ilgili olgularn yanndan geildii halde, bunlarn fark edilmemeleri olanakldr. Kuku yok, bu tanmlar pein yarglar (prejuges) a deil de, olgularn kolayca kavranabilir d niteliklerine dayanacaktr'. Durkheim incelemelerin banda yaplacak tanmlar, kolayca kavranabilir d niteliklere dayanmaldr diyor. Ancak incelemenin banda konu zerine olan bilgimiz ok yzeysel olacana gre, olgularn d niteliklerine dayanan bu tanmlarn geici olmas, bilim incelemelerinin ilerlemesiyle de temel niteliklerle,

(1) (2) (3) (4) (5)

Durkheim, Les Regles, Durkheim, Les Regles,

sayfa 2 0 . sayfa 4 0 .

Durkheim, a.g.y. sayfa 4 5 . Durkheim, a.g.y. sayfa 5 7 . bkz. Kitabmz, blm I.

195

DURKHEIM

SOSYOLOJS

ilinekli (accidentel) nitelikler birbirlerinden daha iyi ayrt edilince, incelemenin banda kurulan bu tanmlarn yeniden gzden geirilmesi gerekirdi. Oysa Durkhem'n yaptlar gzden geirilirse, bu tanmlarn- geici deil, kesin olduu grlr. rnein intihar, sosyalizmi ya da dini incelemek iin, aratrmalarnn banda kurduu tanmlarn gereklii derinden kavrad, asla deimemesi gerektii kansndadr. Demek, kendisine gre daha ber, bu temel niteliklere dayanan bir tanmn yapmak olanakldr. Durkheim'in incelemelerinin banda, d niteliklere dayanarak yapt tanmlar, kendisine gre konunun temel"niteliklerine de dayand iin, geici deil, kesindir. Bundan tr tanmlarn kabul ettirmek iin gsterdii abaya amamak gerekir. rnein Din HayaUmn lkel Biimleri adl yaptndaki din tanm, incelemenin banda, olgularn d niteliklerine dayanlarak kurulmutur. Kanmzca Durkheim'in bu dn, tmyle bilim dnne aykrdr. nk olgular inceden inceye aratrlmadka temel nitelikleri kavramak olanakl deildir. Filan niteliin temel, filann da ilinekli (accidentel) olduunu anlamak iin uzun incelemeler, karlatrmalar yapmak gerekir. ncelemenin banda bu nitelikleri hemencecik kavramak olanakszdr. Durkheim tanmlarnda; ((kavranmas kolay d nitelikler derken, zelaratrmann banda temel nitelikleri kavramak, incelenen konunun yzeysel olmakla bera-

likle toplumsal olaylarn madde ynn belirtmek istemektedir. Baka bir deyimle toplumsal olaylarn bilincimizde yaayan temel, yani tinsel (manev) ynnn kolayca kavranabilecek niteliklerinden tanmlar yapmaktan son derecede ekinmektedir. nk kendisince bilin halleri ok kaypak, akc, kacdr, nesnel gzleme elverili deildir. Byle bir dnn sonucu olarak, rnein ((insann kendi kendini isteyerek ldrmesidir (kast) dardan kavranamayacak kadar znel (subjectif) ntihar istek diyemeyecektir. nk

bir eydir. Ama top-

lumsal olaylar byle madde ynnden inceleyip, sonradan bu madd grnlerin karl olan asl temel olaylara yani tinsel (manev) olaylara evirmenin ne kadar sakncal bir yntem olduunu da biraz sonra Durkheim'm nc kuraln incelerken greceiz. Ksas sosyolog ortaya konan ilk tanmlar geici sayar, aratrmalar ilerledike de bunlar gerekince deitirmek yolunu tutarsa ancak o zaman bilimsel bir dne ayak uydurmu olur. Toplumsal olaylarn nesneler (chose) gibi incelenmesi iin, Durkheim'in ileri srd nc kurala gre, toplumsal olaylar daima gzleme elverili madd ynnden gzlem altna alnmaldrlar. Gerekten eletirmemizin bundan nceki blmnde de sylediimiz gibi, kendisine gre toplumsal olaylar da, psikoloji 196

D U R K H E I M SOSYOLOJSNN ELETRMES

olaylan gibi, iki ynldr. Her toplumsal olayn ancak bilincimizde duyabileceimiz son derecede akc, kac, esnek bir yn vardr. Gene biliyoruz ki, kendisine gre toplumsal olaylar tpk psikoloji olaylar gibi tinsel (manev) trdendir. yleyse Durkheim'n nlerini bu nc kuralyle biz toplumsal olaylarn kendilerini yani tinsel (manev) ynn simge (symbole) leriyle uraacaz. Gerekten eletirmemizin birinci blmnde toplumsal hayatn byk bir ksmnn madd olarak grndn sylemitik. rnein vicdanlarmzda yaayan ahlkn maddelemi yn, zellikle hukuk kurallarnda grlr. nsan intihara srkleyen kollektif gler, kendini, bu eylemlerin istatistiklerinde madd olarak gsterir. Ama yukarda da belirttiimiz gibi Durkheim'a gre, toplumsal olaylann bu madd yn birer simgedir. Sosyologun asl kavramak istedii, asl gereklik, son derece kaypak olan, nesnel gzleme elverili olmayan tinsel (manev) yndr. yleyse sosyolog, toplumsal gerekliin aslna girmek iin, gzledii bu madd olgular, karlklar olan tinsel olgulara evirmek zorunda kalacaktr. Grlyor ki bu yntem, birtakm evirme ilemlerini gerektiriyor, tinsel (manev) bir olayn incelenmesi gerekti mi, ilkin bu olay karlayan madd bir olay aratrlacaktr. rnein, Durkheim Toplumsal tr. ok esnek, kac olan blm adl yaptnda byle davranmincelemek iin, bu oladeil, madde ynn, d gr-

gzleyebileceiz. Baka bir deyimle olaylarn kendileriyle deil de,

toplumsal

dayanmay

yn karl olan madd olaylara, yani hukuk kurallarna ba vurmutur. ntihar adl yaptnda da, iki madd olay arasnda gzlemle ortaya konan iliki, sosyolojik bir grle yorumlanarak, bunlar karlayan toplumsal olaylar aratrlmtr. B i rinde eviri ilemi, olaylar arasndaki deimez ilikilerin incelenmesinden nce gelir, birinde de sonra gelir. Ama ikisinde de yntem birdir. Daima filan madd olgu, filan tinsel (manev) olgunun anlatmdr. Bundan tr biri dierinin yerine geebilir. yleyse Durkheim bu yntemle sosyoloji kanunlarn bulmak iin bir sr eviri ilemlerine ba vurmak zorunda kalacaktr. Durkheim'a gre, sosyologun byle bir ynteme "ba vurmas, hi de yeni bir ey deildir. Kendisine gre, fizik gibi olumlu bilimler zaten bu yntemi kullanmaktadrlar. rnein fiziki s ve elektriin bizde uyandrd bulank izlenimler yerine termometre, elektrometrenin aka gsterecei lleri kullanmaz m \ Bizce Durkheim'n bu karlatrmas yanltr. nk fiziki iin s ile termometrenin cva hareketleri ya da elektrik ile elektrometrenin ibresindeki

(1)

Durkheim, Les Regles,

sayfa 5 5 .

197

DURKHEIM SOSYOLOJS

deime arasmda bir z fark yoktur. Bunlar birbirinden farkl, iki ayr gereklie bal olaylar deildirler. Oysa toplumsal olaylarn madd ynyle, tinsel (manev) yn arasmda bir z fark vardr. Bu olaylar iki ayr, gereklie baldrlar. Sosyoloji toplumsal hayatn tinsel (manev) ynn incelemekten vazgeip de, kendine inceleme konusu olarak sadece madd ynn alsayd, ancak o zaman sosyologun kulland bu yntem fizikininkine benzeyebilirdi. Byle bir sosyoloji anlay da tpk Davran (Behavioriste) larn, Pavlov'cuhnn, nesnel psikoloji ad altnda ileri srdkleri anlayn karl olurdu. Ama Durkheim sosyolojiyi byle anlamyor ki... imdi bu trden karlatrmalar bir kenara brakarak yntemin kendisini incelemeye alalm. u noktay belirtelim ki, Durkheim'a gre, sosyologun yararland madd olgular dorudan doruya bireysel dncelerin anlatm olan mektup, an, yaz gibi eyler deildir. Belki bireylerin zelliklerine balanmayan kanun maddeleri, din dogmalar (dogme) gibi kiilik-d birtakm belgelerdir. Acaba tinsel (manev) toplumsal olaylarn btn zelliklerini, btn inceliklerini karlayacak madd olgular bulmak her zaman olanakl mdr.' Nasl ki psikoloji dnyasnda d-gzlemden kaan, mimik, davran, hatta dil gibi aralarla bildirilemeyen ancak i-gzlemle sezebildiimiz, ince derin bihn hallerimiz varsa; bunun gibi ancak bilincimizin derinliklerinde yaayan, maddeleemeyen son derece ince, derin birtakm toplumsal bilin hallerimiz vardr. te sadece bu yntemin erevesi iinde kalacak olursak, bu toplumsal bihn halleri gzlemden kamayacak mdr? Belki bunlar nemsiz eylerdir ama, savsaklanamayacaklar da bir gerektir. Yeni domakta olan fikir akmlar iin de hal byledir. Kuku yok, bunlar henz toplumsal hayatn rgtlenmemi bir ambrion halidir, ama sosyologun bunu bilmesinin yararl olaca da bir gerektir. Btn bu aklamalarmz gsteriyor ki, bu yntem toplumu btn ile

kavramaya elverili deildir. Bundan tr toplumsal olaylar dorudan doruya deil de, madd gzkleri aracyle inceleyen bu yntem yannda, toplumsal bilin hallerini dorudan doruya mak gerekiyor. unu da hemen belirtelim ki, bu yntem sosyoloji iin yeni bir ey deildir. B u yntem daha X I X . yzyln ilk yarsnda zellikle Le Play okulu tarafndan kullanlmt. Bu yntem bugn bilindii gibi A.B.D.'nde byk bir gelime gstermitir. te Durkheim'in nesnel yntemi ile anket yntemi birlikte kullanlrsa ancak o zaman toplumsal hayat btnyle daha yakndan kavramak olanakl olur. Bugn toplumsal hayat l halde deil de; canl halde, ya198 inceleyecek anketler yntemini tekrar ele al-

D U R K H E I M SOSYOLOJSNN

ELETRMES

ratma halinde, olu halinde yakalamaya alan, sosyometri testi, psikodrama, sosyodrama gibi daha birok tekniklerin gelimekte olduunu da hatrlatalm'. imdi Durkheim'n: Toplumsal olaylar daima gzleme elverili madd bir ynnden incelenmelidir kuraln nasl uyguladn eitli yaptlarndan rnekler vererek gstermeye alalm. Durkheim toplumsal madd olgularla, manev olgular arasndaki ilikiyi kurarken hi de olgularn yntemh bir gzlemine dayanmaz. Belki hi bir bilimsel deeri olmayan, kamu oyunun yanr. rnein Toplumsal l{ Blm adl yaptnda mekanik dayamma'mn (solibulank, kaba bir psikolojik deneyine da-

darite mecanique) ceza hukukuyla, rgensel dayamma (solidarite organique) nin da geri verdirici hukukla llebileceini gstermek iin Durkheim kark yle bir ispata ba vurur; ilkel toplumlara bah bireyler arasndaki benzerlik, mekanik trden; iblmne uram ileri toplumlardaki bireyler arasndaki farkhik, ayrlk da rgensel trden bambaka bir toplumsal dayanma dourur. Durkheim burada rnein toplumsal benzerliklerin mekanik dayanmay dourduunu ispat etmek iin hi de bilimsel bir gzleme ba vurmu deildir, sadece kamuoyunun kaba bir gzlemine dayanmtr. Durkheim'a gre bu gibi hallerde bireyler birbirlerini ararlar, nk birbirlerine benzerler; ayrca bireylerin, birlemeleri sonucu meydana gelen byle bir topluma ihtiyalar vardr. nk toplum bireylerin manev hayatlarnn nemli bir parasdr. Burada Durkheim kamuoyunun iki kaba gzlemine dayanmaktadr: a) Bize benzeyen hereyi severiz, b) Bugnk psikolojik hayatmzn koulu olan herhangi bir eyin var olmasn isteriz. Durkheim'n ileri srd bu nedenler, belki olanakh olabilecek eidi

savlardan sadece ikisidir. Ama hi bir zaman bilimsel bir kesinhk tamaz. Din Hayattmn tikel Biimderi adl yaptnda da Durkheim'n totemcilii

yorumlamas ayn biimde eletirilebilir. Durkheim bu yaptnda totem, klann >&?poj;rfz'lamasndan baka bir ey deildir. nk toplum insanda din duygusunu dourmaktadr. Durkheim burada din duygusuyle, toplumun bizde dourduu duygunun ayn ey olduunu savlamaktadr. Ama bu zdelik (identite) bilgisine dayanlarak kubu iki duygunun bulank bir deneyine, kamuoyunun

rulmumr. unu da belirtelim ki, bu deney bugnk insann deneyidir. Yaptta

(1) metrinin tarafndan

J . L . Moreno Temelleri

IVho jhall

iurvhe

ilk bask 1 9 5 4 , 2 . bask 1 9 5 4 . (Bu yapt Sosyo-

ad altnda N . . Ksemihal tarafndan Trkeye evrilmi, ayrca Ksemihal 1963.)

bir nszle giri yazlmtr,

199

DURKHEIM

SOSYOLOJS

karlatrlan dinsel duyguyla,

toplum duygusu amzda yaayan

insanlarn

duygular olabilir, ama her halde Avustralyallarn duygular olamaz. Ksas btn bu aklamalarmz Durkheim'in anlatmak istedii toplum-

sal olaylarla, bunlara karlk olarak kabul ettii madd olgular arasndaki zorunlu ilikiyi kurmak iin uygulad yolun hi bir bilimsel deer tamadn gstermeye yeter sanrz. Aralarnda zorunlu bir iliki bulunan iki toplumsal madd olayn yorumu da ok eitli olabilir. Bu eitli yorumlar iinden bir tanesini semek nasl olanakl olacak? 'Varsayalm ki aklmza gelen yorumlardan birini en uygun bulduk, ama bunlar olanakl olabilecek yorumlarn hepsi deildirki... Daima bir yenisini bulmak olanakh olmaz m? Herhangi bir yorumun baz sonular, olgulara aykr dse bile, sosyoloji alannda bu aykrl giderecek herhangi bir varsaym bulmaktan daha kolay bir ey olamaz. yleyse gzlemle saptanan madd olgular arasndaki iliki ile, bunlar karlad ileri srlen tinsel (manev) olgular hi bir zaman kesin olmayacaktr. Bylece Durkheim sosyolojisinde zorunlu bir ilem olan madd olgularn manev olgulara evrilmesi, kamu duygusuna, yani kaba bir psikolojik deneye dayand grlmektedir. Oysa Durkheim'in bilimsel psikolojiden son derecede kanrken, durmadan kaba bir psikolojiye ba vurmas tuhaf deil midir? Peki neden acaba Durkheim, bu derece tartmal bir ynteme ba vurmumr? Neden toplumsal olaylarn dorudan doruya incelenmesinden ekiniyor da, sonradan yorumlamak zorunda kalaca madd olgular inceliyor? yle sanyoruz ki Durkheim' bu yolda davranmaya srkleyen balca neden, bilimsel kesinlik kaygsdr. Gerekten kendisine gre, kesinlikle incelenebilen olgular, madd olgulardr. rnein Toplumsal Blm adh yaptnda yle demektedir: Toplumsal dayanma tmyle tinsel (manev) bir olaydr. Bu olay dorudan doruya gzlemek ya da lmek olanakszdr. Nesnel gzlemden kaan, bilincimizde duyulan bu olgu yerine onu simgeletiren bir olgu koymak, birinciyi ikinci olay aracyle incelemek gerekir'. Ama grdk ki Durkheim amacna ulaamamtr. Tinsel (manev) olgu yerine madd olguyu koymakla kazand kesinlii, birinden tekinin yorumuna geerken kaybetmektedir. Ksas Durkheim'in bu ynteminin her bakmdan yetersiz olduu grlmektedir. Bundan bir nceki blmde de sylediimiz gibi toplumsal hayat, tpk

(1) Durkheim Les Regles, 1. nolu notunda.

adl yaptnn 5 5 - 5 8 . sayfalarnda, Sukide'ia

de 3 5 6 . sayfasnn

200

D U R K H E I M SOSYOLOJSNN ELETRMES

psikolojik hayat gibi iki ynldr. Bunlardan biri madd, biri de tinsel (manev) yndr. Bilin psikologlarma gre, nasl asl psikolojik dnyay tinsel (manev) olaylar meydana getiriyorsa, Durkheim'a gre de asl toplumsal hayat tinsel (manev) olaylar, bilin olaylan meydana getirmektedir. Gene nasl bilin psikologlar iin i gzlem aslsa, kanmzca Durkheim'm da mtarl olmas iin sosyolojide i gzlem ynteminin ya da yukarda belirttiimiz gibi i dnyamz dorudan doruya nesnelletiren anket, an, yaz, mektup yannda psikodrama, sosyodrama, sosyometri testi trnden eitli modern teknikler yaratma yoluna gitmesi, ileri srd yntemi de yardmc olarak kullanmas, daha doru olurdu. Baka bir deyimle Durkheim'n, sisteminde tutarl olmas iin temel yntem olarak ileri srd trl evirme ilemlerine dayanan yntemini ikinci planda brakmas ilk plana da i gzlemle kavranan tinsel olaylan dorudan doruya gzleyecek nesnel birtakm yntem ya da teknikler ileri srmesi gerekirdi.

Durkheim toplumsal olaylann gzlemiyle ilgili kurallar sz konusu ettikten sonra normal ve patolojik olaylan birbirinden ayrmak iin ne gibi bir lye ba vurulmas gerektiini gstermeye alr. Bunun iin Durkheim ilkin kendisinden nce bu yolda yaplm pein fikirlere dayanan tanmlarn en dikkate deer olanlarndan birkan eletirir'. Sonra da kendisi normal ve patolojik'in bilimsel bir aklamasn yapmaya alr. Kendisine gre, belirli bir trde genel olan normaldir. Yalnz Durkheim'a gre normal ve patolojik, trden tre deitii gibi, belirli bir trn evrim evrelerine gre de deiir. rnein insan tr iinde ocuun, erginin, ihtiyarn salk halleri baka bakadr. yleyse Durkheim'a gre bir olayn normal olup olmadn anlamak iin, belirli bir toplumsal trn evrimindeki eitli evreleri de gz nnde tutarak bir olayn bu toplumsal tr iinde genel olup olmadna bakmak gerekir. Genel ise normal, deil ise patolojiktir. Durkheim'n bu aklamasnda bir noktaya iaret etmek isteriz: Durkheim sahk yerine acaba neden normal kavramn kullanmtr? Nedeni ak, nk bu kavram bulanktr. Gerekten bir anlamda nonnal, saktn, anormal de patolojik'ia eanlamdr; bir anlamda da normal Durkheim'n istedii gibi ortalama tipi, genel'i, anormal de ayrtk\ (istisna) anlatr.

Ama kanmzca ileri srlen bu aklama bizce hi bir zaman birbirine edeer deildir. Salk hali genelle patolojik hal de ayrtk (istisna) ile anlatlamaz. rnein son derecede gehmi bir zek ya da beden, kuku yok ayrtk (istisna) olgulardr. Onun iin bunlara anormal de denebilir, ama hi bir zaman

(1)

bkz. Kitabmz, blm

201

DURKHEIM

SOSYOLOJS

patolojik'in

denemez. Bunun tersine olarak rnein kentte yaayan insanlarda

meydana gelen rgensel bozukluklar genel olduuna gre hekim bu gibilerin haline belki normal'At diyebilir, ama hi bir zaman sahklt'ds: diyemez. Grlyor ki normal genel anlamma gelebilir ama, saitk genel anlamma gelemez. yle sanyoruz ki Durkheim'in salk kavram yerine normal kavramn kullanmas bundan trdr. Durkheim normal ve patolojik'i belirlemek iin ou zaman ileri srd genellik lsne de uymamaktadr. Bazen dorudan doruya yarar'a ba vurur". Bazen de normal'n tanmyle hi bir ilgisi olmayan olduka bulank, kark birtakm yollar kullanr. rnein ntihar adl yaptnda intihar miktarnn artnn patolojik karakterini^ gsterirken byle bulank, kark birtakm yollara ba vurur. Peki Durkheim acaba neden birok yapdarnda normal'i belirlemek iin yarar kavramna ba vuruyor da normal'in belirlenmesinde yarar kavramn bir kural olarak ileri sremiyor? Bunun da cevabn vermek kolaydr. nk yeni domakta olan bir bilimde filan olgunun yararl olup olmadn kestirmek ok gtr. Gerekten olaylarn gerekircilii (determinisme) hakknda olduka ak bir bilgimiz olmadka bir olgunun yararl olup olmad kestirilemez. Oysa belirli bir toplumsal trde bir olgunun genel olup olmadn kestirmekten daha kolay bir ey olamaz. Normat'm belirlenmesinde Durkheim byle pratik bir kaygyla yarar bir kural olarak kabul etmemesi ok olanakldr.

Durkheim'a gre bir olgunun normal ya da patolojik olmas ancak belirli bir tre gre olanakhdr. Bundan tr sosyolog daha incelemelerinin banda toplumlar trlere ayrmak zorundadr. Durkheim, toplumsal tr zerine olan dncesini yle anlatr: Toplumsal tr kavram, zihinleri uzun zamandan beri kurcalayan iki grn tam ortasndadr. Bu iki grten biri tarihilerin, biri de filozoflarndr'. Gerekten genellikle tarihiler toplumlar birbirlerine indirgenemez birtakm zel varlklar sayarlar; filozoflar da tersine btn toplumlar rgtlenmi bir btn sayarak insanlk ad altnda toplarlar.

Durkheim'in ileri srd toplumsal trler gryse tam bu iki grn ortasndadr. Durkheim Sosyoloji Ynteminin Kurallar adh yaptnda, toplumsal tipleri kurmak iin uygulanmas gereken yntemi de belirtmeye alr. Kendisine

(1) (2) O)

Durkheim, Les Regles, Durkheim, Suicide,

sayfa 7 7. 420-424.

sayfa

Durkheim, Les Regles,

sayfa 9 4 - 9 6 .

202

D U R K H E I M SOSYOLOJSNN

ELETRMES

gre, toplumlar bileik (compose) varlklardr. yleyse toplumlarn iyi bir snflamasn yapmak iin, ilkin btn bu toplumlarn kurulmasna gre horde'du. Horde temel devini grecek en yaln toplumu bilmek gerekir. Bu en yaln toplum da, kendisine toplumsal hayatn bir protoplasmas, her eit snflamann doal bir temelidir. Tuhaftr Durkheim, toplumlarn snflamasna girimeden nce, uzun sre olgularn incelenmesinin, deneyden geirilmesinin zorunlu olduunu sylemitir, ama kendisi de bu kural hi dikkate almamtr. Olgularn incelenmesini dikkate almadan, hemencecik toplumlarn bileik (compose) birer varlk olduklar fikrine dayanarak onlar bileiklik derecelerine gre snflamaya kalkr. Peki ama toplumlar snflamak iin neden bilepklik temel bir l olsun?

Canllar da bileik birer varlk deil midirler? Ama biolojide snflamalar byle bir temele dayanmaz. Bu nokta zerinde daha fazla durmayalm. nk 1895 ylnda Sosyoloji lanmtr. Annee dinlerin, Sociologique'm son saylarnda olgularn incelenmesine dayanan sDurkheim: yapekonomi rejimlerinin birer snflamasn Ynteminin Kurallan adh yaptnda ileri srd bu fikrin yanlln, kendisi de anlam olmah ki, bir daha ne azna alm, ne de kul-

nflamalar bsbtn bakadr. Gerekten bu dergideki yazlarnda hukuk sistemlerinin,

mtr, ama toplumlarn snflamasn ele almamtr. Toplumlar meydana getiren elerin byle birer snflamasn yaptktan girimek her halde daha doru bir yol olurdu. Toplumsal trlerin snflamasnda bir nokta dikkati ekmektedir. Toplumlarn doularndan lmlerine kadar uzun birer evreleri vardr. Toplumlarn snflamas yaplrken acaba toplumlar btn evrimleriyle mi, yoksa bu uzun evrimlerinin belirli evreleri mi dikkate alnmaldr? Birinci tip snflamada, btn tarihiyle ele alnan bir toplum, belirli bir sre, ikinci tip snflamada da; bir toplumun lamas, ikincisinde de toplum hallerinin birbirini izleyen iki ayr evresi, tiplerinin snfiki ayr tre balanabilir. Ksas birincisinde, birtakm evrim sonra, toplum snflamalarna

snflamas yaplm olur.

Durkheim'n bu iki grten birincisine yanda olduunu u satrlar aka gstermektedir: wBir hayvan bireysel hayat sresince nasl tr deitiremezse, bir toplum da evrimi sresince tip deitiremez'. Bir hayvan birok trlere ayrmaya kalkan bir zoolojisi nasl karlanr?".

(1) (2)

Durkheim, Deux Durkheim, Deux

Lois de l'Evolution Lois de l'Evolotion

Penale, Penale,

cilt IV, sayfa 6 9 . cilt IV, sayla 6 9 - 7 0

203

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Bizce Durkheim'in bu sav doru deildir. Bir hayvann ambrion dnemi de dikkate alnmak kouluyle btn tarihi ele ahnrsa, baka baka trlere bal bulunabileceini gstermek niin olanakl olmasn. Biolojistin hayvan, belirli bir tek tipe balayabilmesi ancak belirli bir annda, yani hayvan bakalaarak (transformation) bir daha deimemek zere tipini koruyacak hale geldikten sonra olanakldr. Toplumlarn evrimi ise hayvanlarnkiyle karlatrlamaz. Hayvanlarn yalnz ambrion hayatna zg evrimleri, toplumun btn hayat boyunca srp gider. Toplumlarn bir tip iinde kald pek seyrek grlr. Toplumlarn bu srekli bakalamalar (transformation) karsnda sosyologun belirli bir toplumun, bu birbirini izleyen hallerini ayr ayr trlere balamaya hakk yok mudur? Yani toplum hallerine dayanan bir snflamaya da ba vurmak zormda kalmaz m? ou zaman btn evrimleriyle dikkate alnd zaman, birbirinden ok farkh grnen iki toplumun tarihlerinin evreleri ele alnnca dikkate deer benzerlikler gstermesi, her zaman olanakl deil midir? Btn bu aklamalar gsteriyor ki, sosyolog iin tip snflama da olanakldr: a) Toplumlar meydana getiren elerin (din, hukuk, ahlk vb. gibi bir snflamasn yapmak, b) Toplum halleri'nin yani toplumlarn evrimlerinin belirli tipleri'n'm yani evrelerini dikkate alarak bir snflamasn yapmak, c) Evrim

toplumlarn evrimlerini, tarihlerini btn ile ele alarak bir snflamasn yapmak. Olumlu bir bilim olmak savnda olan sosyolojinin, toplumsal olaylar gzleyip snflamasn yaptktan sonra asl amac, bu olaylarn zorunlu nedenlerini bulmaya almaktr. Peki ama sosyolog bu iki olay arasndaki neden ve sonu ilikisini bulmak iin nasl bir yol tutmaldr? Durkheim larn nedeni, ilkin toplumsal olaylarn nedenlerinin, neden psikoloji olayladaima baka bir toplumsal olayda aranmaldr, kuraln ileri

rnda aranmamas gerektiini uzun uzadya anlattktan sonra' toplumsal olaysrer. Bu toplumsal olaylar iinde bazlar vardr ki, toplumsal evrimin balca etmen (facteur) i olmak gibi bir stnlk tar, tte bir toplumsal olayn nedeni daima bu stn olaylar arasnda aranmaldr. B u stn olaylar da i toplumsal evrenin kurulmasna, daha zel olarak toplumun hacmine, dinamik younluuna bal olanlardr. yle ise sosyolog, bir toplumsal olayn nedenini zellikle morfolojik nitelikte olan toplumsal olgularda arayacaktr. Durkheim'in Sosyoloji Ynteminin Kurallar adl yaptnda morfolojik top-

lumsal olaylarn stnlne dayanan bu savn birka yl sonra hafifletmeye alt grlmektedir. Bunu 1898'de yaymlad Bireysel tasarm, Kolektif

(I)

bkz. Kitabmz, blm I.

204

DURKHEM

SOSYOLOJISININ

ELETIRMESI

tasarm'

adl yazsndaki

satrlardan

anlayabiliriz:

Her

eit

toplumsal datlma

yapnn ilkel maddesi, toplumsal elerin saylanyle, zmrelenmede

biimiyle yani dayanak'n (substrat) niteliiyle ilgilidir. Apa bir kez bir ilk tasarmlar temeli kuruldu mu, bunlar kendilerine zg bir hayat sren, ksmen zerk birtakm gereklikler halini alrlar. Bylece birbirlerini ekmek, itmek aralarnda her eit bireim (synthese) kurmak gcndedirler. Ama btn bunlar iinde gelitii evrenin durumuyle deil, doal ilgi (affinite) siyle belirlenir. Bundan tr byle bir bireimin rn olan bu yeni tasarmlar da ayn niteliktedirler. Bunlarn yakn nedenleri de, toplumsal yapnn filan ya da falan karakterleri deil, baka birtakm kolektif terir. Durkheim'n Sosyoloji Ynteminin Kurallan ada morfolojik olaylarn stntasarmlardr". Sonra da dayanak (substrat) a gre, olduka zerk olan dinsel hayat bu savna rnek olarak gs-

l zerine ileri srd kantlar da bize pek salam grnmyor. Durkheim, toplum bireylerin birlemesinden meydana geldiine gre, toplumsal olaylar, bireylerin bu zmrelenme biimlerine gre olmas gerekir, diyor^. Pekiyi zmrelenme biimleri, bireylerin birlemesinde neden temel bir etmen (facteur) olsun? Bu zmrelenme biiminin kolektif tasarmlarn bir sonucu olduunu savlamamza hi bir engel var mdr? Ksas toplumsal evrimde, morfoloji olgularnn stnl bize ok tartmal bir sav gibi grnmekte. Henz domu bir bilimde btn toplumsal olaylar anlatacak bir etmenin bulunduunu savlamak pein kavramlardan saknmak kuraln dikkate ahuamak demektir. Sonra Durkheim'n toplumsal hayatn evrimini hacim-younluk gibi morfoloji olaylarna balamas, sosyoloji sistemini kknden sarsmaz m? Eletirmemizin birinci blmnde de sylediimiz gibi Durkheim, toplumsal olaylar madd ve tinsel (manev) diye iki ksma ayrr. Ama Durkheim sosyolojisinde bu ikilik grntedir. Daha ak bir anlatmla sylemek gerekirse Durkheim'a gre maddede hi bir toplumsal nitelik yoktur, maddeyi toplumsal bir deer haline getiren ey, bizim o maddeye yklediimiz anlamdr. Bundan tr de, Durkheim'n sosyoloji doktrininin tmyle tinselci (spirimaliste) bir temele dayand sonucuna varmtk.

(1)

Durkheim, Reprepresenfalions

individuelles

et representation

collectives,

Revue de Meta-

physique et de Morale, 1 8 9 8 . (2) (3) Durkheim, Representations Durkheim, Les Rigles, individuelles et representations collective. 1 8 9 8 , sayfa 2 9 9 .

sayfa 1 3 8 .

205

DURKHEIM

SOSYOLOJS

Peki, Durkheim 'in morfoloji olaylarn toplumsal evrimin balca etmeni olarak grmesi, tinselci nitelikte olan doktriniyle nasl uzlaacak? Tinsel (manev) yn asl, madd yn de glge ya da simge olduuna gre, Durkheim'in toplumsal olaylarm aklanmasnda simge ya da glgeyi temel bir etken saymas nasl anlatlacak? Ksas bu yntem, sistemiyle elimez mi, sosyoloji sistemini kknden sarsmaz m? Durkheim Sosyoloji Ynteminin Kurallan adl yaptnn son blmn top-

lumsal olaylar arasndaki zorunlu ilikiyi ispat iin izlenmesi gereken yollara ayrmtr. Durkheim'a gre olgular arasndaki bu zorunlu ilikiyi aratrmak iin sosyolog bu olgular etkileyemez. Deneyin koullarn kendisi hazrlayamayacana gre, deneyleme (experimenration) ynteminden yararlanlamayacak demektir. Ama doann hazrlad olgular incelemesi olanakldr. Durkheim'a gre sosyoloji, deneyleme ynteminden yararlanmasa bile, arah deneyden yani karlatrma ynteminden zellikle tarih ve etnografyadan yararlanabilir. Durkheim bu aklamalarndan sonra Stuart Mill'in karlanrma ynte-

mindeki drt kuraldan sadece birlikte deime kuralnn kullanlabileceini syler. Durkheim'in toplumsal olaylarn karlatrlmasnda sadece birlikte dei-

me ynteminin kullanlabileceini sylemesi bize biraz acele verilmi bir yarg gibi geliyor. Bizce bu sosyolojinin, ar ar zebilecei bir sorundur. Sosyoloji olaylan yakndan ve derinden kavrand oranda tekniinin bilincine ulaacaktr. Nitekim bugn deneylemeli (experimentale) sosyoloji alannda, zellikle u son otuz krk yl ierisinde Amerikan sosyolojisinde, toplumsal olaylar incelemek iin ileri srlen eitli deneyleme yntem ve teknikleri Durkheim'in bu konuda yanldn gstermez mi? Durkleim ileri srd bu karlanrma yntemini birok yaptlarnda uygulamtr. Ama Lacombe'un da dedii gibi: Bu karlatrmalar ou zaman yetersiz ya da bulanktr. rnein Durkheim Toplumsal tnda, rgtlenmi yapnn gelimesiyle, paral t Blm adl yap(segmentaire) tipin silinmesi

arasnda bir ban bulunduunu gstermek istiyor. Bunun iin de Pentatk' dnemi Yahudilerini, Salien kanununa bal Franklar, On ki Levha Romallarn, X I V . yzyldan sonraki Hristiyan toplumlarn karlatrr. Ama bu karlantmalarn hi birinde rgtl yapyla, paral yap halini ak olarak belirlemez". Gene bunun gibi Durkheim, intihar yasann tarih boyunca gnmze yaklaldka iddetlendiini gstermek iin, intihar hakkndaki kanun madde-

ci) (2)

Kutsal Kitabn ilk bej kitab. Lacombe, La methode sociologique de Durkheim, sayfa 1 1 9 .

206

DLTRKHEIM S O S Y O L O J S N N E L E T R M E S

lerinin evrimindeki yalnz iki evreyi ele alarak yasan ikinci evrede, birinci evreden daha iddedi olduunu gstermeye ahr. Evrim, bu evrelerden her birinin iinden incelenmedike, intihar yasann srekli olarak artt sonucunu karmann olanakl olamayaca ak deil midir?'. Hemen belirtelim ki bu ufak tefek kusurlara iaret etmekle Durkheim'da bilimsel kesinUk duygusunun bulunmadn sylemek istemiyoruz. Tersine, sosyoloji ynteminin en nemli kurucularndan biri olan Durkheim'da bu duygu ok gldr. B u eletirmelerimizle gstermek istiyoruz ki, sosyolojinin olumlu bilimler arasna girmesine bu derece alan Durkheim'n bile kendini yntem yanllarndan syrmas olanakl olamyor. B u rnekler, sosyologun deneysel yntemi uygularken ne kadar titiz davranmas gerektiini gstermesi dikkate deer. bakmndan

(1)

Lacombe,

La melhode

sociologique

de

Durkheim.

sayfa

119-120.

207

SONU
18. yzyln burjuvazisi, ruhlarda arla kaan bir bireycilik ve zgrclk eilimi dourmutur. 19. yzyhn ilk yarsnda bu bireyci ve zgrlk dne ok gl bir tepki ba gsterir. B i r yandan Auguste Comte, bir yandan da Kari Marx bu bireyci, zgrlk dn yerine toplumcu, disiplinci bir dn alamaya alr. Bu iki dnrn doktrinleri, geri birbirine taban tabana karttr, ama ikisi de bireyci, zgrlk dne kar gelmekte birleirler. Gerekten ikisi de toplumcu dn savunur, ama biri (Comte) tinselci (spiritualiste), biri de (Marx) maddecidir. Sosyolojinin kuruhnasna byk yardm dokunanlardan biri saylan Durkheim, Giri'de de sylediimiz gibi otuz yllk bir aradan sonra Comte'un bu tinselci (spiritualiste) toplum grn yeniden canlandrmtr. Bilindii gibi Comte insanl rgtlenmi bir tek toplummu gibi ele alr ve bu hayal rgtlenmi toplumun yani insanln kanununu bulmaya alr. Gerek olarak var olan eitli toplumlarn deil de, insanhk denen hayal toplumun kanununu aratrr. Bu hayal-toplumun yani insanln evrimini de hal kanunuyle gstermeye alr. Oysa Durkheim gerek olarak var olan toplumlarn, daha dorusu toplum trlerinin kanunlarn aratrmak ister. Bu bakmdan Durkheim Comte'a gre daha gerekidir denebilir. 1789 devrimiyle dengesini kaybeden Fransa bir trl toparlanamyordu.

Eski deerler yklm, yenileri de tutunamam, toplum byk bir kargaalk iinde bocalayp durmakta... Btn aydnlar dikkatlerini toplum sorunlar zerine toplamlar, hasta toplumun derdine are aramaktalar. lk kez Saint-Simon bu derde ancak bilim yoluyle are bulunabileceini ileri srmektedir. Ama kendisine gre, var olan bilimlerin hi biri toplumsal gereklii kavramaya elverili deildir. Bundan tr toplumsal gereklii kendine konu edinecek yeni bir bilimin kurulmas zorunludur. 19. yzyl sosyologlarnn hemen hemen hepsinde bu kayg dikkati eker: Saint-Simon, Auguste Comte geleneini izleyen Durkheim'de de pratik sorunlarn ilk planda geldiini u satrlardan anlamak olanakldr: Toplumsal gerekliin aratrlmas gerektiini ileri srerken, onu dzene sokmaktan, dzeltmekten vaz getiimiz anlam karlmasn. Bu incelemelerimiz kuramsal (theorique) bir yarar salamaktan baka bir ie yaramasayd, bunun zerinde bir dakika bile durmay gereksiz grrdk. ncelemelerimizin kuramsal olmas, 208

SONU

pratik sorunlara nem vermememizden deildir. Tersine bu pratik sorunlar daha iyi zmek iindir". B u satrlar gsteriyor ki, Durkheim'de temel ama: Fransz toplumunun derdine bir are bulmaktr. Bu arenin de ancak bilim yoluyle bulunabilecei kansndadr. Ksas Durkheim yle bir eylem adamdr ki, toplumu dzene koyacak en yetkin kurallarn ancak bilim yntemiyle bulunabileceine inanmtr. yi hekn olmak iin nasl iyi bioloji bilmek gerekirse, hasta olan toplumu tedavi iin de toplumsal olaylar bilimsel yntemle inceleyen bir bilimin yani sosyolojinin verilerini iyi bilmek gerekir. Oysa o dnemde daha toplumsal olgularn bilimsel yntemle incelenmesine balanmamt bile. Bundan tr Durkheim, amacna ulamak, toplumun derdine bir are bulmak iin ister istemez ilkin bu boluu doldurmak zorundayd. .Kendisini, toplumsal olgularn bilimsel bir yntemle incelenmesine srkleyen asl nedeni burada aramak gerekir. Amaca ulamak iin gereken ara, yani sosyoloji kanunlar olmaynca, ister istemez bu arac hazrlamak kendisi iin bir zorunluluk olmutur. Grlyor ki Durkheim ilkin bir eylem adamdr. Sonra da bir bilgindir. Durkheim'in eyleme olan bu eilimini hemen hemen btn yaptlarmda grmek olanakldr, rnein lumsal // Blm Topadl yaptnda, younluun artarak i blmnn hzla iler-

ledii yerlerde, bu deiiklie karhk olan ahlk kurallarnn ayn hzla geliemediini, bu yzden de toplumda bir bunalmn baladn syler. Arkasndan da bu bunalm tedavi etmain aresini arar. Kurulu halinde olan yeni ahlkn olgulara dayanarak dorultusunu belirlemeye alr, sonunda kurtuluu meslek zmreleri (groupement professionel) nin ortaya kmasnda bulur. Ahlk Eitimi' adh yaptnda da din eitiminden, layik ya da akl eitimine geerken gzetilmesi gereken tedbirleri gsterir. ntihar adl yaptnda da yle. Bu aklamalardan anlalyor ki, 18. yzyln ar bireyciliiyle, Fransz devrimi, sosyolojinin bir ayak nce kurulmasna yardmc olmutur.

Durkheim her eyden nce, olumlu bir sosyoloji kurmak amala Sosyoloji Ynteminin

istemitir. B u

Kurallar adl yaptnda bu bilimin konusunu, yn-

temini anlatmaya ahmtr. Kendisine gre toplumsal olaylar, tinsel (manev) niteliktedirler, ama psikolojiyle aklanamazlar. Bunlar bireysel bilinlerin dnda, kolektif bilin denen apayr, trsel bir gereklik meydana getirirler. Durkheim sosyolojisi okcu (pluraliste) bir dnya grne dayanr. nk madde.

(1) (2)

Durkheim, Dc la Division Durkheim, Education

du travail

social. Alcan, ( B u kitap Dutkheim'n lmn-

Morale,

1 9 2 5 , Felix

den sonra Paul Fauconnet tarafmdan bastrlmtr. Bu kitab Trkeye Hseyin Cahit Bey evirmitir. Eski harflerle baslmtr).

209

14

DURKHEM

SOSYOLOJS

hayat, bihn gibi birbirlerine indirgenemez varhklar yanmda bir de hi birine indirgenemeyecek tr kendine

bunlarn

zg (sui generis) bir gereklik daha

kabul eder: Topluluk bilinci. B u aklamalardan sonra, Durkheim sosyolojisinde hangi noktay kabul edemediimizi belirtmeye alalm. Daha nce de belirttiimiz gibi evreni kaba bir snflamayla madde ve bilin dnyas diye ikiye ayrmak olanakldr. Kanmzca insan iin gzlenebilecek herhangi baka bir dnya tasarmlanamaz. Bu dnyalardan birincisini be rgenimizle, ikincisini de bilincimizle kavrarz. Be rgenimizle kavradmz madde dnyas, canl cansz ohnak zere ikiye ayrlabilir. Gerek cansz gerek canh varlklarn ikisi de madde dnyasnda bulunurlar, ama gene de bu iki varl kesin snrlarla birbirinden ayrabiliriz. nk canh varhklar canszlardan ayran nitelikleri biliriz. Bu nitelikler; besin, reme, gelimedir. B u nitelikleri tayan canl maddeyle biyoloji, bu nitelikleri tamayan cansz maddeyle de fizik-kimya urar. yleyse madde dnyasnda birbirlerine indirgenemeyen iki ayr tr meydana getiren olaylar vardr. te bilin dnyasn da, tpk madde dnyas gibi, bireysel ve toplumsal diye ikiye ayrmak olanakhdr. Gerek bireysel, gerek toplumsal olaylarn yeti kiisel bilinlerimizdir. Ama gene de tr kendine zg, birbirinden kesin snrlarla ayrlan iki gereklik meydana getirirler, tpk madde dnyasndaki canh ve cansz madde gibi... nk bu iki tr olay birbirinden ayracak nitelikleri biliriz. B u kitapta eletirmemizin ikinci blmnde grmtk ki, toplumsal bilin olaylarn, bireysel bilin olaylarndan ayran iki nitelik vardr: Bunlardan biri grecilik (relativite) bri de edinme (acquisition) dir. te madde dnyasnda bulunduklar halde iki ayr tr meydana getiren cansz ve canh maddeyle nasl baka baka bilimler urayorsa; kiisel bilin dnyasnda bulunduklar halde iki ayr tr meydana getiren bireysel ve toplumsal bilin olaylar da iki ayr bilimin konusu olacaklardr. Biri, bireysel bilin olaylaryle uraan biri de, toplumsal bilin olaylaryle uraan sosyolojidir. Bu anlamda bir sosyolojinin konusu, tpk ie-bak (introspective) psikolojinin konusu gibi igzlemle kavranabilir, trsel birtakm bilin olaylar olmas gerekir. Byle olunca da sosyolojinin bireysel bilinlerin dnda ayr bir toplum bilinci varsaymna ba vurmas gerekmez. Kolektif bilin ya da toplum bilincini gzlemek olanakszdr, diyoruz, psikoloji,

nk biraz nce de belirttiimiz gibi, insan iin gzlenebilen iki dnya vardr, bunlar da: madde ve bilin dnyalardr. Bunlardaft biri be rgenimizle, biri de ie-bak'la (introspection) kavranr. Bu iki dnya dnda birok dnyalar tasarmlanabilir, ya da hayal edebiliriz. Ama bunlar karl, gereklii (realit^) 210

SONU

bulunmayan, deney ve gzlem alanma giremeyen ii bo birtakm kavramlar olabilir. Kolektif bilin ya da toplum bilinci, madde ya da kiisel bilin dnyasna bal bir varlk deilse, gzlemi olanaksz, karl bulunmayan tamamen bo bir kavram oluyor demektir. Bundan tr, olumlu olmak savnda olan bir sosyolojiden byle bir kavramn atlmas zorunludur.

211

BBLYOGRAFYA
AIMARD. ARON. BACON. BARNES. BARTH. BOAS. BOUGLE. Durkheim et la Science Economique, P U F , 1 9 6 2 . Les Grandes Doctrines de la Sociologie N o v u m Organum. Die Philosophie Tendenzen der Sosiologie Durkheim, Jahrbuch Kir Sociologie, cilt 11, 1 9 2 6 . T h e Religions of ndia. SocioloT h e Kwakiutl Indians. Revue Generale des Theories Recentes sur la Division du Travail ( A o o e e gique, cilt 6 ) . BOURNOUF. BRANFORD. BREAL. COMTE. DARW1N. DAVY. DEPLOIGE. DUPRAT. Introduction a l'Histoire du Bouddhisme Indien. 2. bask. Durkheim, Sociological Review, 1918. Historique. C D U , 1 9 6 3 .

Hercule et Cacus, Etde de Mythologie Comparee. Cours de Philosophie Sociologues Positive. Freres, 1 8 9 6 . Sociologie. und SocioOrigine des Especes, Schleichet

d'Hier et d'Aujourd'hui, Alcan, 1 9 3 1 . Deneysel Sosyoloji, Remzi Kitabevi, 2. bask, 1 9 6 5 . en France, Archiv fr Geschichte der Philosophie 1, 2.

Le Conflit de la Morale et de la La Psycho-Sociologie

DESCAMPS - KSEMHAL. logie, cilt 3 0 , cz DURKHEM.

D e la Division du Travail Social, 1 8 9 3 . Le Regles de la Methode Sociologique, 1 8 9 3 . Le Suicide, 1 8 9 7 . Les Formes Slementaires de la Vie Religieuse, 1 9 1 2 . D e Quelques Formes Primitives de Classification, Aonee Sociologique,

D U R K H E M et M A U S S . ESPNAS. FLETCHER. FRAZER.

cilt V I , s. 1 ve devam. Societe Animale. T h e mport of the Totem in Smithsonian Golden Bough. and Totemism Among the Australien Borigenes, (FirthReport, for 1 8 9 7 . Le ite Antique, Hachette, 1 9 1 9 .

FUSTEL DE COULANGES. Totemism.

T h e Beginnings of Religion nightly GEHLKE. GOBLOT. GREY. Review, temmuz

1905j.

Durkheims Contributions to Sociological Theory. Classification des Sciences. Essai de Sociologie. (Revue Philosophique, 1928). Religion. Journal of Two Expeditions in North W e s t and Western Australia. La Doctine de Dutkheim

GURVTCH. HALBWACHS. JEVONS. KHUN. KRAUSE. LACOMBE. LANG. KSEMHAL.

Introduction to History of Allah N e d i r ? , 1 9 3 5 . Die Tlinket ndianer. La Methode Sociologique

Sosyoloji Tarihi, Remzi Kitabevi, 2. bask, 1 9 6 8 .

Herabkunft des Feuers un Gttertranks, Berlin, 1 8 5 9 . de Durkheim, Alcan, 1 9 2 6 .

Social Origins, Londra, 1 9 0 3 .

213

D U R K H E I M SOSYOLOJS LEMONTEY. LOMBROSO. Raison ou FoUe. L ' H o m m e Criminel. T h e Workship oi 1869-70). Folllote, 1900. Wales and Victoria, Journal and Proceedings of the Rmische Atherhmer. Animals and Plants, Totems and Totemism, (Forthnigfatly

MAC LENNAN. Review, MARETT. MATHEWS. MARQUARDT.

Pteanimistic Religion, Abotiginal

Tribes of N . S .

Royal Society of N . S, W a l e s , X X X V I I I , s. 2 8 7 . M E H M E T ALI EVK. ST. MILL. MORGAN. Economie Osmanl Tarihinin Sosyal Bilimle Aklanmas, Elif Kitabevi, 1 9 6 8 . Politque. and Affinity of the Human Family, 1 8 7 1 . Systeme de Logique, 5 . bask, Alcan, 1 9 0 4 . T h e League of the Iroquois, 1 8 5 1 . Systems of Consanguinity Ancien Society, 1877. Comparee, 1 8 5 9 , (Franszca evirisi). und Kunst, Globus, 1904. L'Essai de Mythologie

MLLER. PREUSS.

OLDENBERG. SABAHATTN. SECRETAN. SMTH. SOREL.

Le Bouddha, Alcan. Trkiye Nasl Kurtaniabilir?, Elif Kitabevi, 1 9 6 5 . and Marriage in Early Arabia, Cambridge. of the Semites, Lectures, V I - X I . de Durkheim, (Rusa).

D e r Ursprung der Religion

Le Principe de la Morale.

Kinship

T h e Religion SOROKN. SPENCER.

Les Theories de Durkheim, Le Devenir Social, cilt 1, 1 8 9 5 . La Theorie de la Religion T h e Native Tribes of Central Australia, London. 1 8 9 9 . T h e Northern Tribes of Central Australia, 1 9 0 4 . Alcan, 1 8 9 6 .

SPENCER - GLLEN.

Introduction la Science Sociale, 6 . bask, Paris, 1 8 8 2 . Principes de Sociologie, T h e Development De La Civilisation Primitive. Gallnard, 1 9 5 1 . of the Clan System, Amer, Antrop. N . S., 1 9 0 4 , V I .

SWANTSON. TYLOR. TOUT. TOCgUEVILLE.

la Democratie en Amerique,

T h e Religion

of Totemism of the Aborigines of British Colombia. Bergson, Bloud et Gay, 1 9 3 9 . van den Indischen Archipel, s. 69-75.

Pros and Transaction of the R . Society of Kanada, 2 . bask, V I I I . VLALATOUX. WILKEN. D e Durkheim Het Animisme Bijden Volken

214

NDEKS
Aimard. 2 7 Aristoteles, 9 8 , 1 7 1 Aron, 2 7 not, 63 65 not, Bacon, 3 2 , 3 2 not, 3 4 , 1 9 3 Baiawin, 21 Bames, 27 Barth, 1 0 0 , 1 0 0 not Bergson, 2 7 Boas, 1 2 3 , 1 2 3 Bougle, 27 1 0 0 , 1 0 0 not not Bournouf, Br^al, not 72 76, not, 83 85 88, 90 not, 95, 97, 61 not, not, 70 not, 76 81 not, not, 88 not, 93 95 97 not, 64, 67, not, 73 not, not, 84, 86 not, 91, not, not, not. 62 64 68 71, not, 77 82 84 not, 89 91 94, 96, 98, not, not, not, 71 75 not, not, not, 87 not, not, 94 96 98 101 63, 65, 69 not, not, 78, 83, 85, not, 90, 92 not, not, not, not, Fauconnet, not Fison, 110, 114 not 101 111, 125 66 not, 120, not, not Fletcher, 1 2 3 , 1 2 3 Franck, 9 5 Frazer, 9 9 , 9 9 not, 110, 123, 26, 110 124, 158 not, 125, 25, 26, 27, 207 Emmanuel, Espinas, 73 not 92 not, 193, 195 199, 201 not, not, 190, 193 not, 200, not, 204, 208 192, not, 196, 200 202, 206, 192 194, 197, not, 203, 207, not, 195, 198, 201, 203 207

7 8 not 7 9 , 7 9 not, 8 0 , 8 0

21, 22, 23, 24, 73.

Branford, 2 7 107, 107 27 not Buisson,

Bureau, 2 1

9 9 not,

1 0 0 not,

1 0 2 not, 1 0 5 not, 1 0 6 , 1 0 7 not, 1 0 8 not, 1 0 9 , 1 0 9 not, Cahit, 207 Comte, 29 71 170, Hseyin, not 21, 22, not, not, 206 21 33, 73, 23, 24, 45, 73 53. not, 29, 71, 130, 26, 26 not, 11 not, 1 1 2 , 1 1 2 not. 1 1 3 not. 1 1 5 not, 1 1 6 not, 1 1 8 , 119 121, 124 126, not, 121 not, 126 120, not, 125, not, 120 122, 125 127 not, 124, not, not,

Fustel de Coulanges,

Condorcet,

1 2 8 not, 1 2 9 not, 1 3 0 not, 131 not, 1 3 2 not, 1 3 4 not, not 27 1 3 5 not, 1 3 6 not, 1 3 7 not, 1 3 9 not, 1 4 1 , 1 4 1 not, 1 4 3 not, 1 4 4 , 1 4 4 not, 1 4 6 not, 147 no not, 164, 166, not, 158 164 166 not, 172 174 176, 178 180, 183, 185 187, 148, not, not, not, 171, not, not, 177, not, 181, 183 not, 188, 148 159, 165 167, 171 173 175, 177 179, 181 not, 186, 189, not, 160, not, 168, not, not, 175 not, 179 not, 184, 186 189 1 4 9 , 1 5 0 not, 1 5 4 not, 1 5 6 1 6 0 not, 1 6 1 not, 1 6 2 not,

Garafalo, 3 5 , Gehlkc, Glen, 115, 140, 155, Goblot, Gkalp, Grey, 114, 27 21 110, 124, Giddings,

36

Darvin, 67, 67 Davy, 2 1 not, Demolins, Deploige, Descamps, 21 27

110 133

not, not,

111, 139, 154,

141, 145, 146, 161, 163, 164 181 110, 116 1 8 5 , 185 not not Ziya, 2 3 , 2 4 110 not,

21, 22 21

Descartes, 3 4 , 9 7 D e Tourville, Dewey, 21 Duprat, 24, 26, 30, 32, 37 not, not, not, 27 20, not, 28, not, not, 40, not, 55 not, 21, 25, 28 31, 33 40 53, not, 58 22, 25 not, 31 not, not, 54, 56, not, 23, not, 29, not, 37, 41 54 56 60 24 27, 30 32 not, 44 55, 57 Durkheim,

not 112,

170 172, 174, not, 178, not, 182, 185, not,

Gurvitch,

Halbwachs, Hamelin, Hobbes, Howitt, 126, Hubert, 49

27 173

110, 147 130

114, 116, 118,

215

D U R K H E I M SOSYOLOJS Jevons, 9 9 , 9 9 not, 1 2 2 , 1 2 2 not, 126 5 6 , 7 0 , 7 0 not, 2 0 4 Mithat, 2 6 , 5 4 not Montesquieu, Kant, 1 4 4 , 1 7 3 Khun, Ktause, 107, 107 22 not, not not, 96 23 not, 99 1 4 2 , 1 4 2 not Moreno, 1 9 7 Morselli, Mller, 108, 98, 109 21 not 107, 107 not, Sorokin, Spencer, not, 139, 154, 27 Baldwin, 111, 140, 124, 110, 133 165, 110 not, 164

141, 145, 146,

84, 95

155, 161,

Spencer, Herbert, 2 1 , 2 5 , 2 9 , 2 9 not, 3 3 , 4 3 , 4 3 not, 4 5 , 49, 104 50, not, 53, 71, 98, 105 104, not, 105,

Ksemihal, not, not, 78 197

2 8 not, 4 1 not, 5 4 not, 6 9

not,

Oldenberg,

1 0 0 , 1 0 0 not

not
Pavlov, 196 152

106, 139, 142, Swanton,

115, 116 110, I I I 139 not, not, 1 1 5 , 140, not 141, 161

K u b a h , 2 5 not, 2 6 Preuss, 1 3 0 , 1 3 0 not, Procope, 1 3 6 , 1 3 6 not

Strehlow,

145, 146, 154, 123, 123

Lacombe,

1 7 6 not,

179, 180

not, 1 8 4 , 1 8 5 not, 1 8 7 not, 1 8 9 not, 1 9 2 not, 2 0 4 , 2 0 4 not, 2 0 5 Leibniz, 144 not

R^vUIe, 9 9 Roth, 1 4 5 Rousseau, 49

uayip, Ahmet,

23

Lang, 1 2 5 , 1 2 6 , 1 2 6 not Lemontey, 5 6 , 5 6 not Le Play, 2 0 , 2 1 , 2 2 , 2 3 , 1 9 6 Lombroso, 1 3 6 , 1 3 6 not Long, 110. 148

Tarde, 2 1 , 2 2 , 2 3 , 1 8 8 Thales, 17 5 6 , 5 6 not 124 104, not, 122, 104 106, 125, 23 105 not, 148 TocqueviIle,

Sabahattin, Prens, 2 3 , 2 3 Sadak, Necmettin, Sat, Ahmet, 23 114 26 not 26

not

Tout, 1 2 3 , 1 2 3 not, Tun, Sekip, not, 121, 126. 105, 121 143, Tylor, 9 9 , 9 9 not,

Saint Simon, 2 1 , 2 2 , 2 4 , 2 0 6 Schooleraft,

Mac Lennan, 1 1 0 , 1 1 0 not Marett, 1 3 0 , 1 3 0 not Marquardt, 6 6 Marx, 2 0 6 Mathews, 130, 1 1 8 , 1 1 8 not not Mauss, 2 5 , 2 6 , 1 1 8 , 1 1 8 not, 1 7 1 , 171 Mehmet Ali evki, 2 3 , 2 3 not Mili, 2 9 , 2 9 not, 5 1 , 5 1 not. not

Secretan, 5 6 , 5 6 not Seydol, ibrahim, Siber Selmin ( E v r i m ) , 2 6 , 2 8 Smith, A d a m , 5 6 , 5 6 Smith Robertson, not, 1 5 7 , 1 5 7 not, Sokrates, 4 2 Sorel, 2 7

Vialatoux, 110 Wiese, Wilken, Worms, 21

27

110, 158

1 2 1 , 121 21

not.

122

216

N U R E T T N A21 KSEMHAL'N DER K T A P L A R I

TRKYE'NN DZEN ZERNE istanbul, istanbul, istanbul, istanbul, 1 9 7 0 (Edebiyat Fakltesi Sosyoloji 1 9 7 0 (Edebiyat Fakltesi Sosyoloji 1 9 7 0 (Edebiyat Fakltesi Sosyoloji 1 9 7 0 (Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Dergisi'ndea Dergisi'ndea Dergisinden Dergisinden ayr bask, say ayr bask, say ayr bask, say ayr bask, say 21-22). 21-22). 21-22). 21-22). Y U R D U M U Z D A E D E B Y A T S O S Y O L O J t S t L E LGL A R A ' H R M A L A R TOPLUMSAL EVRE VE K O N U T SOSYOLOJDE Y N T E M SOSYOLOJ T A R H istanbul, 1 9 6 8 , Remzi Kitabevi (ilk bask, Ed. F . yaynlar, 1 9 5 6 , stanbul. Faklteler Mat.l. BATI UYGARLII VE BZ istanbul, 1 9 6 8 , A k Kitabevi. Dergisi'ndea Dergisi'nden ayr bask, say ayr bask, say 19-21). 17-18). E D E B Y A T SOSYOLOJSNE GR istanbul, 1 9 6 7 (Sosyoloji istanbul, 1 9 6 5 (Sosyoloji SOSYOMETRNN (Moreno'dan), SANAT VE FKR AVRUPA VE AMERKA'DA DEMOKRAS VE SOSYOLOJ TEMELLER LER LKLER

istanbul Matbaas, 1 9 6 3 .

istanbul Matbaas, 1 9 6 1 . M O R E N O P S K O D R A M A Y N T E M Y L E B R H A S T A K E M A N C I Y I N A S I L Y E T T .> Baha Matbaas, istanbul, 1 9 6 0 . CYBERNETICS, SOCIOMETRY, MICROSOCIOLOGIE stanbul Matbaas, 1 9 5 9 . SOSYAL D E T E R M N Z M N ETLER VE NSAN (Gurvitch'ten), istanbul, 1958. (Sosyoloji Dergisi, say say 10-11). ayr bask). 16. M L L E T L E R A R A S I S O S Y O L O J K O N G R E S Faklteler Matbaas, 1 9 5 6 , istanbul KTAP TAHLLLER 1 9 5 6 , (Sosyoloji Dergisi, Dergisi, lO-Il'den Faklteler Mat., istanbul, G U R V I T C H SOSYOLOJS istanbul, 1 9 5 4 - 5 8 , (Sosyoloji say 9 , 1 0 - 1 1 , 12'den ayr bask). DURUMU Dergisi, Dergisi, say 7'den ayr bask). say 8'den ayr bask). 1965). BY VE DN PROBLEMNN BUGNK HRL

Hsntabiat Mat., stanbul 1 9 5 2 (Sosyoloji SOSYAL REALTENN ANALZ Faklteler Mat., istanbul, 1 9 5 3 , (Sosyoloji TECRB SOSYOLOJ (Paul Descamps'dan),

stanbul, 1 9 5 0 , (ikinci Dergisi,

bask, Remzi Kitabevi, istanbul,

KARATAS KY MONOGRAFS istanbul, (Sosyoloji 1 9 5 0 , (Sosyoloji Dergisi, say 6'dan ayr bask). V E GELMES MEMLEKETMZDE DENEYSEL SOSYOLOJNN DOUU say 6'dan ayr bask). Dergisi, say 4-5'ten ayr bask).

AVRUPA LERNDEN BR MONOGRAF RNE Pulhan Matbaas, 1 9 4 9 (Sosyoloji

217

SOSYOLOJNN BUGNK TEMAYL Pulhan Mat., {Gurvitch\en), Isunbul, 1 9 4 9 , (Sosyoloji KHARMIDES (Plalon'Aia), ikinci bask 1 9 6 5 , birinci bask 1948.

Dergisi,

say 4-5'ten ayr bask).

1 9 4 9 , (Klasikler Dizisi, M.E. Bakanl).

SOSYAL D O K T R N L E R TARH Kitap III, Keteon Matbaas, istanbul SOSYAL D O K T R N L E R TARH Kitap I, I I , (tabasmas), istanbul, MANTIK Devlet Matbaas, istanbul, ikinci bask 1 9 4 7 , ilk bask 1 9 4 5 . Dergisi, say 3'ten). 1940. 1 9 4 2 , (Klasikler Serisi). D U R K H E I M SOSYOLOJS Z E R N E K R T K BR D E N E M E Atkadaf Matbaas, istanbul, 1 9 4 5 , (Sosyoloji PROTAGORAS (Platon'dan), LAKHES (P//o'dan), nc bask ALLAH NEDR? Numune Matbaas, istanbul, 1 9 3 5 . Sosyolojik aratrma. 1 9 6 6 , ikinci bask 1 9 5 8 , k bask nc bask 1 9 6 5 , ikinci bask 1 9 4 3 , ilk bask 1947.

N G L Z C E Y A Z I L M I NCELEMELER
SOCIOMETRY. CYBERNETICS N e w - Y o r k , 1 9 5 9 , (Group Nrnberg, 1 9 5 9 . THE ANALYSIS OF A CONCRETE SOCETY 1960, 1960, IsMnbul. TURKEY istanbul. MENTAL WORKERS IN SOCIMETRV T H E ASSIMILATION OF OCCIDENTAL CVLSATON IN ART WORKERS AND Nrnberg, 1 9 6 3 . GROUP P S Y C H O T H E R A P Y IN SOCIOLOGY A N D New-York, Foreward, 1963. 1965, istanbul. H S T O R Y O F SOCIOLOGY Psychothempy dergisi, karan: Moreno, Beacon House, N e w - Y o t k ) . CYBERNETICS, SOCIOMETRY, MICROSOCIOLOGY,

F R A N S I Z C A Y A Z I L M I NCELEMELER
LA N A I S S A N C E E T L ' E V O L U T O N D E LA SOCOLOGE E N TURQUIE Sociologie). Sociologie). Sociologie). Sociologie).

1 9 5 2 , istanbul, (Actes du X V . Congres de ITnstirat International de D E U X P O I N T S D E V U E SUR LA R E A L T E SOCALE

1 9 5 4 , Gap, France (Acte du X V I e congres de I'Institut International de P O U R U N E C L A S S F C A T O N DES D O C T R N E S SOCIOLC)GIQUES 1 9 5 4 , G a p , France (Acte du X V I e congres de I'Institut International de LE P L A Y E T SON ECOLE INFLUENCE EN TURQUIE 1 9 5 4 , Gap, France (Acte du X V l e congres de I'Institut International de L'ECOLE D E L E P L A Y E T SON

Paris, 1 9 5 6 (Tirage part du Recueil d'etudes sociales, la memoire de Le Play, ed Picard).

218

L,ASSIMILATION DE LA CVLSATON OCCIDENTALE E N LA SOCOLOGE D E LA T E C H N I Q U E

TURQUIE Sociologie). Sociologie). AUX

1 9 5 8 , Beyrouth, (Titage part du X V I I e Congre de I'Institut International de 1 9 5 8 , Beyrouth, (Tirage a. part du X V l I e Congre de I'Institut International de LINFLUENCE (Sociologia DE LA DEMOCRATE SUR LA SOCOLOGE E N ETATS-UNIS Internationalis, 6 Band, Heft 2, Duncker-Humbolt, Berlin). SUR LA SOCIOLOGIE D E LA Rome, 1 9 7 0 . LITTERATURE

EUROPE ET

QUELQUES R E C H E R C H E S SUR LA SOCOLOGE D E L A L I T T E R A T U R E E N T U R Q U I E Rome, 1 9 7 0 . Ksemihal'm bu kitaplardan bajka Y e n i A d a m , A a , V a r l k , Olu;, l k r e t i m , Sosyoloji D n y a s Yeniden

D o u , Sosyoloji Dergisi, C u m h u r i y e t , Y e n i istanbul

dergilerinde, Ulus, T a n i n , Y e n i S a b a h , zellikle

gazetelerinde sosyolojiyi ilgilendiren yzlerce yazs kmtr.

219

DURKHEIM SOSYOLOJS adl bu deerli eserden yararlandnz m?.. Ccvabmz; Evet ise, size BYK FKR KTAPLARI dizimizin dier kitaplarn hatrlatmak isteriz:

1.

SOSYOLOJ TARH (Prof. Nurettin azi Ksemihal)

K o n u y a ilgi duyanlarn tek kitapta btn aradklarn bulacaklar bir eser... 12.50 T L .

2.

DN PSKOLOJS (Osman Pazarl)

Islmda ve Bat'da din psikolojisi alannda ileri srlen fikirler. Mis* tisizm, semav dinler ve metapsiik olaylarn incelenmesi... 1 0 . T L .

3.

TRKYE MEKTUPLARI (H. von Moltke)

1836-1839 Trkiye'sinden mektuplar. Bugnmz yaratan o gnk nedenler, Trkiye'nin bugn hakknda fikir yrtmeden nce okunmas gereken ilgin eser... eviren; H. rs 12.50 T L -

4.

TANRILAR, MEZARLAR ve BLGNLER (C. W. Ceram)

20 dile evrilmi yalnz Almanya'da 3 8 defa baslm eser. Arkeolojinin roman, konuya hi ilgi duymayanlara bile kendini kitap... eviren: H. rs 2 5 . T L . , ciltli 3 5 . T L . sevdiriyor. Bandan sonuna kadar elinizden brakmadan ilgiyle okuyacanz bir

5.

TARH BOYUNCA LM ve DN (A. Adnan Advar)

imdiye kadar bizde daha mkemmeli yazlmam byk fikir ve aratrma eseri. "Bu eser bir Bat dilinde yazlm olsayd btn dnya dillerine evrilmi olurdu"... 4 0 . T L . , ciltli 5 0 TL.

221

6.

OSMANLI TRKLERNDE LM (A. Adnan Advar)

" T a r i h Boyunca lim ve Din" in tamamlaycs. Osmanl Trkiye'sinde geen yzyllarda mspet ilimler alannda neler olmu; neler olmamtr. H i bir kitapta bulunmayan orijinal bilgiler... 1 5 . T L .

7.

F E L S E F E SZL (Orhan Hanerliolu)

G n m z kltrnde temel olan ve ounlukla yanl anlamda kullanlan kavramlar aklayan byk szlk. 6 2 0 ana terimin Osmanlca ve T r k e karhklaryle birlikte t a m aklamas. H e r aydnn laka bilmesi gereken bilgileri kapsayan kitap... 2 0 . T L . mut-

8.

DNCE TARH (Orhan Hanerliolu)

lk dnrlerden bugnn en yeni fikir akmlarna kadar bir roman rahatlyle okunacak orijinal bir dnce tarihi kitab. Gnmz kltrnn temel eseri... 2 0 . T L .

9.

DEVLET (Efltun - Platon)

2 4 0 0 yl nce yazlan; amza o gnden k tutan, dn S. Eybolu, M. Ali Cimcoz 1 5 . T L . bugne bugn yarna balayan byk fikir eseri... Dilimize kazandranlar:

10. DEMR MELEKLER (VValter Kiaulehn)

Makinenin douu, tarihi ve kudretini aklayan; dnyadaki sonular verdiini inceleyen r o m a n ekiciliinde H . rs 1 5 . T L . makine devriminin nedenlerini, nasl baladn, nasl srdrldn ve ne bir kitap... eviren:

11. HAZRET MUHAMMED'N FELSEFES (Cem Sena)

Hazreti M u h a m m e d kimdir.' Peygamber ve peygamberlik, cinler, eytan ve iblis, kyamet ve lmden melekler, cennet, sonra dirilme,

cehennem, r u h , lm ve lm tesi, vahiy nedir.' K u r ' a n , T a n r , iman, ibadet, dua ve yarlgama, tvbe, bilim ve din, kader ve elindelik problemi, dnya, din ve Allah, hukuk, Hazreti Muhammed'in zgr dnce... kiilii, Cemil baar ve amalar, dinde revizyon, layiklik, Sena 4 0 . T L . 222

BU DZMZDE YAKINDA IKACAK DER ESERLER

BYOLOJK, SOSYOLOJK ve PSKOLOJK YNLERYLE NSAN... Anthony Smith

EKONOM KAVRAMLARI SZL... Orhan Hanerliolu

DNYASINDAK NSAN (Antropoloji'nin roman)... Calwin Wells

ESTETK (Gzelliin Felsefesi) ... Cemil Sena

BYK FKR KTAPLARI dizimiz, bal bana bir kitaplktr. Bu kitaplarla ktphaneniz daha deerlenecek; eksikleri tamamlanm olacaktr.

steme adresi: Remzi Kitabevi - Ankara Caddesi No. 93 / STANBUL

223