ZiYA GKAlP

TRK DEVLETNN
TEKAML
Hazrlayan
Do. Dr. KAZlM YASAR KOPRAMAN

KOLTOR BAKANLICI
YAYlNLARI
ZYA, GKALP
TRK DEVLETININ
TEKAMt
m a
D. Dr. Kazm Yaar Kopraman
KLTR BAKANtlGI YAYlNLAR! : 369
ZY A GKALP DiZiSi : o
Kapak : Grafik Stdyo S
Onay: 20.7.1981 gn ve 831.0- 13'3 say.
Birinci bask, Kasm 1981
Bask says : 5.0
Taraman Matbaas - ANKARA

N D E K

LE R
NSZ

I- BOY .
3
II- L
9
III- KK L . 15
IV- ORTA L . .
22
V- BYK L = ;8
VI- YABGULUK 33
VII - TRK MUCiZESi
39
VIII- L VE ULUS . . 46
IX- YUKARIK VE AAG1K SEMALR . 49
X- L DEVRiNDE YELAYET- AMME 52
XI- HAKANLIK . , 55
XII - HAKANLIK TEKiLA Tl . 59
XIII- LHANLIK . . . . 63
XIV- SULTANLIK . . . . . 67
XV- TRK URUKLARI . . . 72
XVI- ZMRE SiMLER NASIL TEFRK OLUNUR? 76
XVII-zMRE iSiMLER ARASINDA MNASE-
BETLER . . . . . . . . . . . . . . . 81
XVIII- SA YILARlN URUKLARA DELALET . . . 90
XIX- UR

KLARIN AKRABALIG I HAKKINDA TA-

RH MAL

MAT . . . . . . . . . . . 93
XX- iLLERiN TOTEMLERNDEN KARADETLER
ANLAILABLR M ? 96
XXI- TRK ENSABI 99
XXII- TARHANLIK 102
S

ZL

K 105
III
N SZ
/
Trk ,Devletinin Tekml ZiyA Gkalp'm mstakil bir eseri
olmaytp, 9nun Kk Mecmuda aynt ba/tk altmda yaymladtt
bir dizi makAlesinin biraraya toplanmaswta meydana getirilmitir.
Diyarbakff'da 5 Haziran 1922 tarihinde tkan ilk saylSt ile yaym
hayatma att!an Kk MecmuA, dokuz ay devam 'ettiktBn sonra
5 Mart 1923 tarihinde tkan 33. saytst ile mrn tamamlamttlf.
Her hafta pazartesi gnleri tkan mecmuAnm 20, 22, 30, 31 ve 33.
saytfafl, birer haftattk gecikmelerle, onbeer gnde tkmttlf.
Kk Mecmub da Trk Devletinin Teklml ad1 altmda
'dizi halinde devam
,
eden makAleter mecmulnm' 4. saytsmdan itibaren
niredilmee balanmt ve 28. saytsmda son bulmutur. 24 maklle
den meydana gelen bu dizi arada, sadece 26. saytda kesintiye ura
mttlf. Maklleleri konulafi itibariyle iki ana grupta toplamak mm
kndr.
1 -1 - XIV. maklleler : Boy'dan balayarak Sultanl1k'a kadar
gelen ve dizinin ad1 ile de uygunluk gsteren Trk Devleti'nin teki
m/ safhalefi ile ilgili makAleler. Bu maklle/erdeki fikir ve grleri
ni Gkalp, daha derli toplu ve sistemletiritmi olarak, lmnden
sonra Maarif Veklleti taraltndan neredilmi olan Trk Medaniyeti
Tarihi(*) ad lt eserinde yeniden kaleme almttlf.
Bu birinci gruba giren makllelerden bir k1smt, o SlfBiarda Istan
bul'da tkmakta ofn Derglh. mecmulst taraltndan da iktibes edil
mitir. Biz bu maklleler dkisini yayma hazlflarken Derglhrm ikti
bes ettii maklleleri de okuduk ve bunlafln Kk Mecmulda ne
redilenlerin harfi harfine ayntst (imll hatalari dahi deitirilmemi)
(*) Bu eser Kltr Baanl trafndan yaynlatr: ZiyA
Gkalp. Trk Medenyeti Tahf, Kltr Bakanl, ZiyA G
kalp Yaynan : I. Seri, No: a, stanbul, 1976 CYayna Ha
zrlayanlar : Kazm Yaa Kopraman - smail Aka>.

'
olduunu grp, onlao bu esere eklemenin bir faydasi olmaya. cama
karar vere1ek, tekrar etmedik. iktibes edilen makaleterin altma
Dergahm tarih ve sayJSJnJ koymayi da ihmal etmedik. Bylece
Gkalp'in Dergah mecmuasmda neredilen Trk Devletinin Tskb
ml ile ilgili makaleleri de yeni yaziya aktanimi oldu.
2 - XV- XXII. makaleler: Bu gruba giren makaleter daha ziya
de filolojik bir mahiyet arzetmektedit. Bu makale/erde, Trk urukt
a
nnm isimlerinden gidilerek, Tirk kavimleri arasmda mnasebetler
k-urulmaa a!JJ/mJttf. Ancak, hemen unu belirtmeliyiz ki, bilhassa
bu gruptaki makalelerde ileri srlen grler ve izah/ar, yazJidJJ
tarihte olduu gibi bugn de isbat1 veya inkan i/ml delillerle mm
kn olmayan faraziyeler olup bu bilgileri kullanma durumunda olan
larm olduka ihOyat!J davranmalan gerekmektedir.
Biz bu diziyi Latin harflerine aktanrken maktJelerde ne srlen
gr e izah tarzfao zerinde hibir mtalaada bulunmad1k. nk,
bilindii gibi, alaka sahas1 ok geni olan Gkatp, eitli saha ve
konularda pek ok aratirmalar yapmi ve bunlaon hepsini, i/ml ol
sun. olmasm, neretmitir. Onun mtehasJSJ olmadii sahalardaki eksik
ve yanl1lanm tamamlaytp dze/tmek o sahalarm mtehass1slarma
dmektedir. Ancak, Gkalp'm lmnden bugne kadar, yayma ha
zlflad!lmlz bu makateler dizisinin mevzulanyla' alaka/i olarak pek.
ilerleme kaydedi/mBdiini de burada belirtmeliyiz.
Bu makatater dizisini yayma hazlflarken. yazaon dil ve s/Obuna
hi dokunmadtk. Ancak lzum/u grdmz yerlerde dipnot koymayt
ihmal etmedik. Mrettip, musahhih veya baski hatasi olarak gzden
kaan yanfilafi dzeltirken, kendimize ait olan ilaveleri keli paran
tez iinde gsterdik. Yeni neslin manalarmt bilemeyeceini tahmin
ettiimiz Arapa- Farsa asJ!Ii kelimeler iin ise, sadece bu makale
ler dizisine ait olmak ve metin iinde kullamldtl yerdeki manay1
ifade etmek zere, eserin sonuna bir lga,te koyduk.
Kazm Yaar KOPRAMAN
I
BOY *
T:k Ceiyeti iptida biT boy" dan ibare, tti. (Boy,
M a h m u d K a g a r i Lgatna gre' halk mana
nasdrl1
1
) . Boy un reisine Tudun,, (21 denilirdi. Son
ra mteaddit boylar birleerek l i vcuda getirdiler.
l in reisine de Yabgu, (31 ad verilirdi. Daha sonra
mteaddit llerin birlemesinden bir Hakanlk v
cuda geldi. Yabgu'lar bir Hakan'a tabi oldular. Baz z
manlarda da btn Hakanlklar birleerek Trkler'in
mecmuu bir lhanlk haline girdiler. Bu zamanlarda,
Kk Mecmuag yl: I, say: 4, 30 evl, sene: 340 (26 Hairan,
sene: 3381, sayfa: 9b-12b;
Derg
, yl: II , cilt: III, say: 32, ta
rih: 5 Austos, 338, s. 114c- 115c.
ll XI . Yzyl Trk dnyasm eitli ynl eriyle gunumze ka
dar getiren, K a g a r M a h m u d'un mehur eser,
Divanu LgMi't-Trk'te BOY kelimesi Ulus, kavm, kabile,
airet, hsm manllarna gelektr <Bk. B e s i A t a
a y, DivAu Lgati't-Trk Dizini, Ara, 1943).
21 Bu ke1e DivAnu Lgati't-Trk'te Kyn by, tn
m; kylere kaynt ime suyu dta aa; su beyi."
manasnar <Bk. B e s i m A t a a y, a. g. e .. Ayrca,
T u d u n
Y a m t a r bir
a
addr <Bk. M u h a r
r e m E r g i n, Orhun Abideleri, MEB,

stanbul, 1970, s.
118l.
31 Bir u van olup, Gktker devrnde, Trk Devleti'n dou
ksmmn bakanna denirdi <Bk. M u h a r r e m E r g i n,
Orhun Abideleri, MEB,

stanbul. 1970, s. 1211.

3
Hakanlar da bir lhann vasallar hkmne girdi
ler.
Trk Cemiyeti'nin boy eklini bulmak iin tarih
bjze rehberlik edemez; bu hususta Kavmiyat mtno
rafya) 'a ve seyahatnarelere mracaat etmemiz lazm
dr. Baz eski il'ler vardr ki, bugn boy'lara inhilal et
mitir. nhilalden doan bu boy'lar tedkik edersek, te
kamlden evvelki boy'lar hakknda da bir fikir edinmi
oluruz. Mesela Harizm lkesi'ndeki Trkmenler, bu-
. gn mstakil boy'lar halinde yayorlar. Misal olarak
bunlardan Teke Boyunu tetkik edelim:
Teke Boyu da, teki Harizm ve ran boy'lar gi
bi, taife,lerden, taifeler tire lerden, mrekkeptir.
Tekeliler'de hakimiyet Boy Meclisi nde, yani Halk
Meclisindedir. Her ferd bu meclisin azasndandr. Bu
meclis, bir Han, yani bir Tudun intihab eder. Fakat,
Han, halk memnun edemezse istifaya mecburdur.
Han'n maiyetine genleren krk yiit veriir <K o r
k u d A t a Kitab 14> gstedyor ki, eski Ouzlar'da da
her boy beyinin krk yiidi vard) . Bunlar Han'n emir
lerini infaz ederler. Fakat Han'n mali kuvveti, bin
enaleyh hazinesi yktur. Hususi maksatlar iin hti:
yar . namiyle bir Halk Mmessili intihab olunur; it
tifak, musalaha gibi siyasi mu,avelelerde15 elilik va
zifesini bunlar yaparlar.
4l Bu eser halda bk. M u h a r r e m E r g i n, Dede
Korkut Kitab, ,. Giri - Metin - Faksimile, Aarag 1958 ;
Dede Korkut Kitab, II,

ndeks-Gramer, Ankara. 1963.

5l Esas, metinde : Maalelerde. Dorusu : Mukavelelerde ola
otr. Bk. iiya Gkalp, Trk Medaniyeti Tarihi Cnere
denler: kazm Yaar Kpranan - smail Akal. stabul, 1976,
s. 17.
4
Teke>>liler ksma ayrlmlardr:
.
Toktamlar, ki Merv Vahas'nn ark ksmn
dadrlar,
2 Otamlar, ki garb ksmda sakindirler,
3 Beyler, ki Vaha'nn arki mntehasnda otu
rurlar.
Bu zmrenin nde de ayr ayr yukarda zik
rettiimiz tekilat mevcuddur. Bundan bir mddet ev
vel BoyHkmeti, Saray Hkmetine doru is
tihaleye balad. Demokrasi'den klla kazanlm irsi
bir Hkmdarlk' a doru yrd. Bu yeni idare tarz,
N u r V e r d i H a n adl mehur bir reis ile balar.
Bu Han, Tekeliler'i liveve ran devletleriyle Sarik=
Sar, airetine kar muzafferiyatere nail etti. Han,
cesur ve kerim idi. Kendilerini hkmdar yapan insan
lar enmuzeciden idi. Nfuzu o kadar byk idi ki Ak
Kal Tekelileri>>nin riyasetini olu M a h d u m K u
u H a n' a verdi;kendisi Merv Yalas'ndaki Tekeli
ler'in riyasetini kazanaa muvaffak oldu.
Tekeliler'de Serdar /namiyle akn idare etme
sini bilen tabii reisler de var. Bu tabii kumandanlar
dan biri bir akma karar verdi mi, zerinde ufak bir
bayrak bulunan mzra otann nne diker ve b
tn iyi Mslmanlar H a z r e t-i N e b i narma
sanca altna davet eder. Silah altna davet pek nadir
carak iyi bir kabul grmez (nk aknlar ekseriyet
le iiler ve Ruslar aleyhinedir) . Serdar derhal adr
altnda yzlerce, hatta binlerce, celkiyi kr bir itaat
la emrine hazr bulur. Bu!lara tecemmu malallini ve
zamann syler, fakat, hedefi sylemez.
Tekeliler'in beyan olunan' halleri, Hive Trkmen
leri'nin son derece msavat, demokrat, olduklarn
5
gsteriyor. Avrupa'l bir ok seyyahlara gre, Hive
Trkmenleri, dnyann en demokrat bir kavmidir.
G a s t o n Ri c h a r d diyor ki: ''Bu kavimde m
savat kemalin son derecesini bulmttur; nk Trk
menler'de cretle mstahdem hizmetiler yoktur. Esir
ler ise pek azdr. ''
Trkmenler'in demokratl yalnz iinde hizmet
ilerin ve esirlerin bulunmamasndan ibaret deildir.
Tekeliler'de grdmz vehile, Trkmenler adeta
Referandum usulyle idare olunur bir Cumhuriye t'
tir. Ha'n bir cumhurreisi kadar bile nfuzu yoktur.
nk _maa, tahsisat yoktur. Han' intihab ve az
leden Halk Meclisi dir. G a s t o n R i c h a r d, M i
b a i l o f'dan nakil ile yle diyor: Kendi ieteiyle ne
siyasi resi, ne derece fark kabul etmeyen bu msavat
halkda, efkar- amme, taaddd-i zevcat'a gittike
gayi msaid oluyor. Trkmenler'de byk bir eseri
yetin yalnz bir kars vardr ve taaddd-i zevcat' asla
kabul etmezler.
Hive'deki Trkmenler mstakil boylar halinde ya
amakla beraber, aralanndaki eski bir il rabtasn
gsteren baz an'aneler de vardr :
Gya Trkmenler'in hepsi Manglamak16 tan k
mlar. lk atalar S u n H a n ile E s e n l i17
imi. S u n H a n' dan Y o m u t ile T e k e do
mu, E s e n i' den de a v d a r ile S a l u r -
remi tir.
6) Dorusu Manglak olacaktr <Hazar Denizi'nde bir ya
rmadal Trklerce buraya "Bin Klak da deniir.
6
7) Bu ve 'bUadaki dier isimler iin bk. B a h a e d d i n
g e l, Trk Mitolojisi, Selulu Taih ve Medenyeti Ens
tits yaynlarndan, Ankara, 1971, s. 3BO.
E r S a r ne K k e n esasen Bin Klak'ta
otururlarm.
Bu rivayete baklrsa, Hive'deki Trkmenler'in
vaktiyle iki kola mnkasim bulunduu, binaenaleyh,
bir Orta l olduu anlalyor. O halde bugnk
Mstakil Boy Hayat bir inhilal neticesidir.
Trk Ceniyeti'nin ilk devrine kacak olursak,
boyu, bir airetten ibaret grrz. M a h m u d
K a g a r
-
i'nin beyanna gre, her boy'un <<v adl
hussi bir mabdu varm. ki boy muharebe edecekle
ri gnden evvelki gecede, iki tarafn vlar dello
ederlermi. Gece hangi <<v, galip gelirse, sabahleyin
vukbUacak muharebede1 mut <laka onun boy'u galebe
alarm. Bundan anlalyor ki <<vlar kendi boy'la
rn akn'a, kan davas'na, tevik eden airet ilahlar,
idiler. Bunlardan baka, byk bir ihtimale gre, her ti
re'nin, her semiyye'nin bir totem'i vard. Yani semiy
ye'nin ismi bir hayvan, yahut nebat ad idi. Semiyye
ile ada olan bu hayvan yalwt nebat, kendi semiyyesi
tarafndan mukaddes tanlrd. Eti yenilmez, kan d
klmez, hakknda hrmetsizlikte bulunulmazd. Eski
Trkler'in boy devrinde, Totemizm, dininin hakim ol
duu, baz izlerden anlalyor. Yakutlar'da her ama
nn bir Eye Kila s yani bir Maderi Totem,, i vardr
( <<Eye,, <<Ana demektir. <<Kil,,, Hayvan manasna
(r. l Bu totemler Kurt, Ay, Kpek, At kz gibi hay
vanlardr. H u b e r t18 e gre amanlar, burada se
miyye' lerin yerine kaim olmulardr. O halde, bu to
temler, esasen tiire'ler.e aittir. Zaten, totemlerle vlar
mensup olduklar zrrelerin ma'eri vicdanlarnn tim-
Bl H e n r i H u b e r t (l. 1927), Durkheim Mektebi'ne men
sup Fransz sosyologu.
7
sallerinden ibaretti. Eski Trkler tarafndan btn i
timai mahiyetierin bu gibi timsallerle irae olunduunu
ileride greceiz. Totemizm'in bir izi de btn zmre
isimlerinin hayvan, nebat, yahut eya adlar olmas
dr.
Brtler <Kurtlar); Ba Kurtlar <Ar Beyler);
"Varsaklar <Parslar) ; Tuhshlar <Tosunlar) ; Ouz
lar, (kzler) ; Ak Koyunlular ; . :alar, <Dii Ge
yik) ; Ala Yund, <AU; Teke; Kara Kei; Boz Do
an; Develi; Araslar < Arslan) . Totemizm'in ba
ka izlerini de ileride l Bahsi'nde greceiz
/
8
II
L*
l kelimesi, Orhun Ritabesi'nde Devlet,, mana
snadr19. M a h m u d K g a r i Lgat'nda il ke
limesi sulh, manasn ifade edero

.' l kelimesinin bu
iki manas, eski Trkler'ce, sulh, ile devlet, arasn
da bir rabtann vcuduna delildir. Filhakika, eski
Trkler'de il, Sulh Dini adn verebileeimiz bir din
sistemidir. Bu dinle, yeni bir ilah, l lah, boy ilah
Iarna galebe alarak, boylar arasnda akn', soylar
arasnda kan davasn nehye balamt. Artk airet
kavgalan yasakt. v'lar, ke
.
ndi boylarn, airet kav
galarna tevik etmeyecekti. Bu. Sulh. Dinini kabul
edenler, Sulh Dairesine, l Dairesine girmi olurdu.
Bu suretle vcuda gelen l Dairesi, nden en eski
Trk Devleti teekkl etti. Trkler
;
de Devlet,, bu l
Dini kadar eskidir. inliler, merkezi bir devle,t kura
myorla.rd. Tsin Trkleri, Milattan 245 sene evel, l
Dinini oraya sokarak, ilk defa in'de siyasi bir vahdet
* Kk Mecmua, yl: I, say: 5, 8 Zi'l-Ka'de, sene: 340 (3 Temuz
sene: 31, sayfa: 7a-1la. Dergi, yl: II, cilt: III, say: 3, ta
r: 5 Tern-i Evel, 338, s. 177a - 178b.
9l , tl, kelimesin baka maa da va : Memleket, e,
vat; ha; devlet den <Bk M u h a r r e m E r g i n,
Orhun Abideleri, MB, tbu, 1970, s. 981 .
101 Divanu LAti-t-Trk, C. i, s. 48, 10, 168, 354; C. II, s. o, 25,
. 28; C. III, s .21, 123, 21.
9
vcuda getirdiler. Trkler, bu Sulh Dini sayesinde,
lsya'nn her tarafna ve Avrupa'nn ark taraflarna
yaylarak, aralardaki airetleri biretiriyor, dahili sulh
esasna mstenit devletler vcuda getiriyorlard; in'
de, Afganistan'da, Belcistan'da, Hint'de, Rusya'da,
Macaristan' da, Ulahlk'da, Bulgaristan'da devlet esasn
kuran Trkler'di.
Bidayette, btn Asya ve arki Avrupa, kavgac
airetler halindeydi. Boylar durmakszn birbirleriyle
gazve, -soy'lar durmakszn kan davasn takip ederler,
bundan dolay savalar yaparlar, arada sel gibi kan
lar akard. l Din1 bu dklen kaniara nihayet verdi.
Asya'da, arki Avrupa'da umumi bir sulh husle ge
tirdi. Trk lhanlar zamannda, Manurya'dan Maca
ristan'a kadar, herkes bana altun koyup, hr, serbust
geze bilirdi.
Baz bethahlarmz, Trkler'in byk ilhanhklar
kurmak iin, muharabeler atklarn, ok kimlar dk
tklerini yazarlar. Halbuki, bu byk muharabeler,
daimi olan kk harpleri kaldrmak iin yaplyordu.
Her sene airet kavgalarnn ldrd insanlar mil
yonlara kard.
Devlet muharebeleri, bunlara nisbetle, gayet az
kurban verirdi. Bundan baka, bir kere byk bir
Sulh Devleti teekkl etti mi, artk uzun seneler
muharebe olmazd.
Bilhassa Trkler'in muharebeleri, btn milletleri,
Sulha Davet, mefkresine istinad ettii iin, her ne
zaman, malp taraf sulh istese, galip Trk bulunu
yarsa mutlaka, sulh teklifini kabul ederdi. Milattan
ikiyz u kadar sene evvel, karargah muhasara edilen
in Fafru, Trk Hkmdan M e t e n IM e t el '-
lO
/
den sulh ister istemez, teklifi kabul edildi. Trk tari
hinde bunun misallerine ok tesadf edilir.
Franszca La Grande Encyclopedie, Hunlar mad-
.
desinde ,en byk muzafferiyeHer annda bile, A t t i
l a'ya ne zaman sulh teklif edilmise, derhal kabul etti
ini yazyor. te A t t i a'nn hakiki siyaseti! D
an bile istemeyerek onun faziletini itirafa mecbur
oluyor. A t t i a' nn muharebeleri, dahili kavgalarla
mezbaha halini alm olan Avrupa'da, umumi bir
sulh vcuda getirdi. Cermenler'in devlet tekilatma
almalar, aralarnda sulhun, adaletin takarruru, Bun
lar'n terbiyevi idareleri altnda yaamalar saysinde
vukua geldi. Avrupalllara gre A t t i I a, kendi kendi
sine Allah'n Belas,, unvann veriyormu: Bu da bir
tahrif. Hun Hkmdarlarnn eski zamanlardanberi
unvan Tanr Kutu = Allah'n nayeti,, idi. D e
G u i g n e sn , hakikati, bir asrdanberi meydana koy
duu halde, A t t i a'nn unvann tashihe alma
mak Avrupallar'n garazkarlna delalet etmez mi?
Tatar kelimesini Cehennem manasna Tartar ya
pan Avrupallar, . Allah'n nayeti,, manasma delalet
eden bir unvan da aksi manaya eviremezler mi? Eski
Trkler'de bir siyasi cemiyet kendi zmresine l
adn verdii gibi, baka milletiere de D l adn ve
rirdi. lhanlklarda lin dairesi, btn Trkler'i
ihtiva edecek kadar genilerdi. Orhun Kitabesi in,
Tibet, Htay gibi milletiere ulk l ?l = D l adn
veriyor. Bu tabir gsteriyor ki l Dini , Trkler'de
millet mefkuresi gibi bir de beynelmilleliyet mefku
resi dourmutu. lhan'larn yu' larnda <matem bay
ramlarndal , yalnz l den olan ecnebi devletlerin
lll J o s ep h D e G u i g n e s H721-1800l. Meur Fasz
Sinalog ve Trkolog.
11
de murahhaslar bulunurdu. Bu ifadelerden anlalyor
ki, l kelim'sinin iki manasndan Sulh manas da
ha eskidir. li" tabiri sulhu" mefhumunu ifade
eder. Trkler'in airet hayat yaad devirlerin baz
izleri darbmesellerde kalmtr: Kan kan ile ykar
lar, kalan su ile ykar lar. Sonralar dahili sulh te
esss edince bu ataszleri aadaki ekle girdi. Ka
n kan ile ykamazlar, kan su ile y*arlar. te bu iki
halk samhasndan birincisi bize boy hayatn, ikincisi
il hayatn gsterir.
Trkler, en eski z.amanlarda l eklinde munta
zam devletler teil etmilerdi. Devletin airet'ten far
k, kan davas" kidesini ilga etmesidir. Bir zmrede
kan davas, tesnd varsa, o airettir. Bir zmre kan
davas n nenetti mi, art o, devlet mahiyetini alm
tr. Trkler'ir eski kanunnameleri elimizde olmad
iin, bizza.re, bunlardan alna oa i n g i z
Yasasna mracaat edeceiz. M a h m u d E s' a d
E f e n d i' nin D a r e s t e'ten a terme ettii,
Tarih-i ilm-i Hukuk adl eserinin 122. sahifesinde y- _
le deniliyor: fadat- sabkadan msteban olaca ze
re, i n g i z H a n'n yasas eski intikam- dem hak
kn ref'ederek yerine reis-i hkmet narma ve onun
emri ile icra edilen ceza-i hakikiyi ikame etmitir. Ce
za-i mali, ceza-i bedeniyenin fidyesinden ibarettir. Za
manmza kadar vasl olan kalillmikdar fkarattan 1s
tinbat olunabildiiie gre tarafeyn beyninde akd-i sulh
mevzubahs deildir.
Bundan anlalyor ki Trkler'de eski zamandan
beri ceza, hukuk- amneye aitti. Fertlerin hayatn,
.
llal D a r e s t e R o d o p h e (1824-19111, Fransz Hell enist
ve Hukukusu.
12
maln, rzn muhafaza etmek velayeti amme'nin bor
cuydu. Bunlara kar vukubulacak taarruzlarn failie
rine ceza tayin ve tatbik etmek de velayet-r amme'ye
ait bir selahiyetti. Katil, cerh gibi mes'elelerde, diyet
verip uyumak, velayet-i amme'nin hakkna tecavz
olduu cihetle, memnu idi.
Trkler'de il eklindeki devltin teamili bir huku
ku vard ki buna Tre, ad verlirdi. Zaten Trk ke
limesi Treli manasnadr. cTresiz olan kavimlere
Tat ve Tatar. namlan verilirdi. Tat lar Trk me
deniyatinin haricinde yaayan yabanc milletlerdi: Ta
cikler, Sodaklar, Farsiler gibi. Tatarlar ise Trk me
deniyeti dahilinde yaad halde, airet adetlerini mu
hafaza eden Moollar'la Tunguzlar'dr. Tatarlar'n he
nz il hayatna girmedini Cami't-Tevarihm bize
u suretle anlatyor: Tatar kavmi birok ubelerden
mrekkep olup, takriben yetmi bin haneyi muhtevi
idi. lkesi in hududu ile Boyr Gl'ne mcavirdi. . .
Her airet hususi bir sahaya malikti. Tatarlar, ekser
zamanda, Htay mparatorluu'nun teb'as ve harac
gzar idi. Fakat, ekseriya falan yahut falan airetleri
isyan eder ve ancak silah kuvvetiyle itaat altna alnr
d. ok defa da airetler birbirleriyle muhabere eder
lerd\ . . eTatarlar a (ol = Berberil ve Frank kavimle
n gibi ufak bir mnazaa sebebiyle yakdierine bak,
yahut kl sallamakla marf idiler. Bugn i n g i z
Moollar arasnda mevcd olan zapturapt onlarda
yoktu. Kindar, gazb ve intikamc-i diler.
12) 1248-1318 ylla aad ya, l dev Trk
Moal tarihine dair byk bir eser vcuda getiri ola
tabib ve devlet a R e i d d ! i n'in eeri. '
13) Aynen byle. Bir kelielik yer b bmr.
13

Bu ta-siften anlalyor ki bugnk iinal Trk

leri'ne Tatar a verilmesi doru deildir. imal Trk
leri Eski Bulgar, Hazar, Kuman, Peenek, Kpak,
Kangl Trkleri'nden mrekkep bir Trk halitasdr.
Bunlann hepsi, ya il yahut hakanlk ve ilhanlk haya
t yaamlardr. Buralara gelmi olan Tatarlar, yalnz
:vrlar, Suvarlar, Kalmuklar'dr ki imal Trkleri
. arasnda bunlann hibir izine tesadf edilemez. H
lasa Tatarlar, Trkler'in Tresiz kalm amca-zade
leri ve dastani dmaar idi. ok zamanlar, Trkler,
Tatarlar'a hakim olmular, bazan onlarn hkm alt
na girmilerdi. Ouz menkabeleriyle baz izlerini mu
hafaza eden Trk ehnamesi, Trkler'le Tatarlar'n
daimi mcadelelerinden ibarettir.
Trkler'de mstakil boy hayatn ancak bir inhilal
neticesi olarak bulmutuk. Eski Trkler'de cemiyetin
en umumi ekli il'dir. Trk Tresi,,ni anlamak, an
cak il tekilatn iyi bilmekle kabil olabilir. Binaena
leyh, biz burada, il'in muhtelif enmuzelerini tedkik
edeceiz.
Trk li, aadaki (l4 enmuzece irca edilebilir :
Drt Boyun ittihadndan husule gelen
Kk l",
2 ki Kk lin birlemesinden doan Or
ta l,
3 ki Orta lin birlemesinden vcud bulan
Byk l.
141 Bu ezeler cTrk Medeniyeti Tarihinde del dr
nevd <Bk. Trk Medeniyeti Tarihi, Mtb-i Ame, st
bu, 1.'1, s. 1611. 4En Byk l k i Byk i ith
d hl oluur
i4
III
KK L*
Kk , drt boy'un siyasi bir vahdet haline
gjrmesi demektir. Boy'lann mutlaka drt olmas, cihet-
lerin drt olmasndan. Heri gelir.

Kk l, Kk Natrizm, adn verebilecei

miz bir dini sisteme istinad eder. Trkler'in, boy dev
rinde iken, dini sistemleri Inin] Totemizm olduu ba
z izlerden anla' lyor. Boy'lann ittihadndan Kk
l teekkl ederken, bu Totemizm,in Kk Nat
rizm, sistemine istihale ettiini gryoruz.
airane bir din olan Kk Natrizme gre, drt
cihetten her birinin kendine mahsus bir kudsiyeti var
dr. Bu kudsiyetler birtakm timsallerle irae .edilir:
Bu timsallerden birisi renklerdir. Aadaki drt
renkten her biri, drt cihetten birinin kudsiyetme de
lalet eder:
Cihetler : ark, Cenb, Garb, imal.
Renkler : Gk, Kzl, Ak, Kara.
Manevi timsaller olan bu drt rengi maddi renk-'
lerle kantrmamal! Trkler, bu drt rengi maneviya
ta hasredebilmek iin, bunlarn maddi manalanna ay
n kelimeler tahsis etmilerdir :
* Kk Mecmui, yl: I, say: 6, 15 Zi'l-Ka'de, sene: 30 <o Tem
muz, sene: 3) ,sayfa: 6b lla. Dergab,, y: II, cit: IV, say:
37, tri: 20 Tern-i Evel, 38, s. 495a - 496a.
15
Manevi renkler : Gk, Kzl, Ak, Kara.
Maddi renkler : Mavi, Krmz, Beyaz, Siyah.
T:rkede selika sahibi- olanlar bu zahiri mtera-
difler arasndaki derin farklar bilirler: Mesela siyah,
ehreli bir adamn yz cak, olabilir. Beyaz, ehreli
bir insann da yz kara kabilir. Bundan baka
kzl inklap, kzl sosyalist denilebilir, fakat kr
mz inklap, krmz sosyalist, denilemez. Nasl ki
Gk Tanr, Gk Trk, Gk Sancak, tabirlerinde
de Gk kelimesi yerine Mavi kelimesini koyama
y
z,
Lisanmzda renklerin iki adl olanlar da bu say
dklarmza mnhasrdr. teki renklerin yalnz birer
ad vardr: Mor, Sar, Yeil, Boz ...
Bu hususiyatler gsteriyor ki, drt cihetin- timsal
leri olan bu drt renk, \rke'de manevi mahiyetini
hala muhafa<a ediyor. Bundan baka, bu renkler, drt
cihete mensup olan drt denizin adlarnda da gryo
ruz :
Cihetler : imal, Garb, Cenub, ark.
Deizler : Kara Deniz, Ak Deniz, Kzl Deniz
CBahr-i Ahmer}, Gk Deniz CBahr-i Ezrakl .
Bu renklerden bazsn da cihetlere mensup rz
garlarda gryoruz : Kara Yel (imal Rzgar) gibi. O
halde dier cihetlerdeki renklere de !rzgarlara dal
Gk Yel, Kzl Yel, Ak Yel diyebiliriz.
Kk Natrizm,in yaad zamanlarda, eyay
yerli- yerine koymak iin, onlar, renklerinin delalet et
tii cihetlerde sralamak lazmd. Milattan ikiyz do
kuz sene evvel, ilk Trk lhanl'nte'sis eden cHiung
:
nu, hkmdan M e t e, in mparatoru'nun karar-
16
gah- umumisini muhasara ettii zaman, istihdam et- .
tii drt svari livasn, atlarnn renklerine nazaran
drt cihette yerleirmiti. ark'taki livann atlan
Gk, Cenub'dakiler Kzl, Garb'dakiler Ak, i
mal'dekiler Kara renkli idiler.
Kk Natrizm,i iptida Tsin <= Tuhsn} Trk
leri'nde g'ryoruz.
Tsinler'in reisi T s i n - c h i H u a n g - t i, kab
telmilad 247 tarihinde, btn in derebeylerini orta
dan kaldrarak, in'de merkezi bir imparatorluk te'sis
etti. in' de caddel er at, dalar deldi, kendi amca -
zadelerinin akniarna mani olmak iin, 2500 kilometre
uzunluundaki, in Seddi'ni yap. inliler'i mazipe
restlikten kurtarmak iin, ktphanelerini yakakla
ithar olunan bu garip imparator, Trkler'in oniki
hayvan adndan ibaret olan Trk Takvimi cs ile K
k Natrizm'i in'e idhal etti <E d o u a r d C h a
v a n n e s}. Tsinler'e gre Dnya'nn drt cihetini
Sema . nn drt olu temsil ve idare ediyordu:
ark Cenub Garb imal
Gk Han, Kzl Han, Ak Han, Kara Han
Cihetlerin ikinci takm timsalleri bunlardr. Bun
dan baka mevsimlerden her biri de cihetlerden biri
nin timsali idi :
ark
lkbahar
Cenub Garb
Yaz Sonbahar
imal
K
imal'in rengi Kara olduu gibi, mevsimi de
Ktr. O halde Kara K . tabiri ferdi muhayyile-
5l Oi Hya Trk TaVr hknda bk. O s m a n T u -
ra n Oniki Hayvanl Trk Takvimi, tbul, 1941.
1
den domu bir istiare deildir. Dini mantn vcuda
getirdii maeri bir stlahdr.
Bunlardan baka, her cihetin bir hayvanla bir un
surdan ibiret olan timsalleri de vardr.
Cihet ark
Hayvan : Koyun
Unsur : Aa
Cenub
Ku
Ate
Garb imal
t' Domuz
Demir Su
<Eski Trkler'de esatiri ku Turul' dur. Esatiri k
pek de Barak' dr).
Bu tirsallerin drt cihete ait kudsiyetleri irae etti
ini sylemitik. Cihetler bu kudsiyetleri nereden bu
luyor? D u r k h e i r1in c6 iptidai dinler hakknda
yapt tedkikler gsteriyor ki kudsiyetler, zmrelerin,
daha dorusu zmrelerin cevheri olan ma'eri vicdan
ann timsalleridir.
O halde, bu timsaller drt cihete ait deil, belki o
cqetlere nisbet edilen drt boya attir. Bu timsaller ara
sndaki drt hayvan, eski totem'lerin bakiyyeleri olmas
muhtemeldir. Trk Takvimi oniki totem'den mrekkep
tir ki unlardr : San, kz, Pars, Tavan, Ejderha, At,
Koyun, Tavuk, t, Domuz, (Maymun 07. Bunlardan ay.
n hayvann senesinde doanlar birbiriyle evlenemez
ler, yine bunlar yakdierlerinin tedfin merasiminde bu
lunamazlr.
16)
E m i 1 e D u r k h e i m (188-1917) , grler memleketi
mizde Z i y a G k a p tarafndan temsil edilen Frn
sz sosyologu.
17) Cmlenin bmda Tk Tavm oniki ftm'den ibaettir
k . . . denilmesine raen, oir tanesiin a saylmtr.
Maymu (Bin) unutulu olmaldr. Buu iin bk.
O s m a n T u r a n, a.g.e., s. 1010.
18
Boylarn ayr tinsalleri olma, her boyun kendi
ahsiyetini, kendine mahsus ma'eri vicdan muhafaza
ettiini gsterir. Her boyun ayr ma budu olduu gibi,
ayribadeti de vardr. ark'taki boy, lkbahar'da, Gk
Han'a, koyun kurban eder. Cenub'taki boy, Yaz'n Kzl
Han' a, ku kurban eder .. . ilh.
Mamafih, boylar hususi ahsiyetlerini muhafaza
etmekle beraber, hepsi mterek bir ahsiyete; m
terek bir ma'eri vicdana da malik olmulardr. Bir l'in
boylar arasndaki bu vahdeti gsteren umumi timsal
ler de vardr: Drt kk mabud Ogan>> adl byk
bir mabudun oullardr. Binaenaleyh, ilin timsali, sul
hun hamisi Ogandr.
Bu byk mabuda senenin ortasnda kz kurban
edilirdi. mu kz, Trkler'in Kutas,, Avrupallar'u
<<Yak dedikleri Tibet kz> drL Yakutlar'da drt
byk aman vardr ki drt ciheti temsil eer. Altay
Trkleri'nde Ogan'n yalnz iki olu vardr: Su Han,
Demir Han. Derek ki dier ikisi Od Han ile Aa Han
unutulmulardr. Oklar'da da yalnz Ogan ile iki
olunu
'
gryoruz. lakat, adlar, ayn manay ifade
eden baka kelimelerdir:
Altay'da : Ogan , Su Han , Demir Han
Ok'da : Gk Han , Deniz Han , Da Han
Karluklar'la iiller, Kazaklar, Korikanlar da
er boydan mrekkeptir. Demek ki Kk l in drt
l enmuzecinden baka bir de l enmuzeci vardr.
Boy gibi, Kk l de demokrattr. Boyun fertle
r birbirine msavi olduklar. gibi, Kk l in boylar
d yakdierine msavidirler. Buradaki Ak, Kara"
timsalleri, Tabakalar Bahsi'nde greceimiz Ak>> ve
l
19
cKara,dan bakadr. Birinciler, kyete msavi olduk
lan halde, ikinciler gayri msavidirler
.
.Kk f, tasnifini tam olarak baz cemiyetlerde
gryo ruz: Gk Tk a'nesine gre, T r k H a n'
n drt olu vrd : i i 1, B a r s a c a r <V a r s a kJ,
T u t u k ( t k e nJ, A m 1 a k <m i D (Is. Bun
lar Gk Trk ili_ ni tekil eden eski boylarn adlar ol
mak muhtemeldir.
B g Ha n Menkabesi'nde de B g H an'
n drt kardei vard ki, her birini bir cihete kuman
dan tayin etmiti. O r T i g i n, K o t u r T i g i n,
B u k a k T i g i n IT k e T i g i n, S o n g u r
T i g i n
1
1
9

. O u z Menkabesi'ne gre M o o 1
H a n'n da drt olu vard: K a r a H a n, O r
H a n, K r H a n, K z H a n
1201
Kk Natzm,e amanizm, ad verilir. Bu
devrin ruhanileri amanlard. Yakutlar'da, her biri bir
ciheti temsil etmek zere, yalnz drt byk amah
vard. Kk Natrizm,de boylar ve ili temsil eden
mabudlara Orhun Ki tabesi'ne gre Yer

su, ad ve
rilir. Yer Sular lkelerin Yer ve Su Perileridir.
B g H a n Menkabesi'ne gre Dokuz Ouzlar'
Kamlanu'dan g etmee icbar eden Yer Sulard.
Bir lkede oturabilmek, hakim olabilmek iin, orann
Yer Su, su tarafndan kabul edilmek lazmd. A r-
18) Bu efsae ve isimler ha nda daa fal< bilgi iin bk.
B a h a e d d i n g e 1, Trk Mitolojisi, s. 377 v.d.
1
19} B g H a n Menabesi ve burada geen isirlerin oku
nu.u haknda b. B a h a e d d i n g e 1, a.g.e., s. 7,
0 v.d.

2) Bunun ha a bk. B a h a d d i n g e I, a.g.e., s. 61,
6, 156 v.d.
20
p a d Trkleri, Macaristan', orann Yer Susu na
mna fethetmiti.
Atay Trkleri'ne gre, Yer Sulann babas Ogan,
yeryznn gbeinde otururdu. Oradan Sema'ya yk
selen bir am aac -ki Ogan'n timsalidir- onaltnc
ge kadar ykselmitir. ar: bu ykseklii, Ogan'
n Byk Natrizm,in byk mabudu olan Bay l
gen'e msavi olduunu gsterir. Yeryzne ait ileri
Yer Sular idare ederdi. Yakutlar'da Byk Nat
rizm,in byk ilah olan Ay Toyon, yeryzndeki i
lere hi karmaz, hatta kendisine kurban kesilmesini
bile istemez. Orta Dnyaya ait ileri Ogan mevkiin
de bulunan Ulu Toyon idare eder.
Boylarn Yer Su,lar, kendi boylarn akn'a, kan
davasna tevik eder. Ogan ise, bunlar arasnda, inti
zar temine alan bir hakim mevkiindedir. Hasl
Kk Yer Sular,n hususculuuc2
1
1, henz boylarn
Kk l,; dahilinde inhilal etmediini gsterir. 0-
gan'n kudreti de Kk hin sulh tesandndeki
kuvvetini irae eder. Kk lin tekilatnda esas olan
drt, "be ve saylarnn mukaddes tanlmas da.
Kk l devrinden kalmadr.
211 Hususculuk'tan kat; ferdiyetilik, asiyctilik olup, fer
di velayeti hassa'ya malik olma, keni ii kendisinin
gresi, intil kua braayp kendisinin amadr.
21
IV
ORTA L*
Orta l, iki Kk lin birlemesinden husule
gelen itimai hey'ettir. Kk lin drt boy'dan m
rekkep olduupu grdk. O halde, Orta l de sekiz
boy'dan mrekkep olmak lazm gelir. Sekizli tasnifi ev
vela Nayman Trkleri'nin adnda gryoruz. Nay
man, Moolca sekiz, manasnadr. Yakutlar'da, Al
tay Trkleri'nde de Sol Kol sekiz boy'dan mrekkep
tir. Garb Trkleri'nin ecdad olan Ouzlar'da bu sekiz
boy'un zahirde alt ya indiini gryoruz . . Halbuki O
uz li'nde de len, adl milli ziyafette snkle
rin (endam- gotlarnl adedi sekizdir. :k Han ile
Hatun'un da snkleri vardr. Snk, s keli-
masinin asldr ki, dini ziyafette mukaddes kurbandan
her mmessilin yiyebilecei uzvu ifade eder. Mukad
des kurban olan Tibet kz,, il' in timsalidir. O hal
de, l'i tekil eden muhtelif tekilatlardan herbiri, k
zn bir uzvuna tekabl etmelidir: kzn ba Han',
kar Hatun'u irae eder. O halde, Han'n s
Ba, Hatun'unki Karn olmaldr. kzn sa tara
f tnn Sa Kolunu, sol taraf ise l'in Sol Kolunu
temsil eder. O halde, sa kol'u tekil eden byk
boy'un Sleri' Sa but ile Sa akl ve kabur-
* Kk Mecmua, yl: I, say: 7,. 22 Zi'l-Ka'de, sene: 30 (17 Tem
mu, sene: 381, sayfa: 7b - a; Derga, yl: II, crd: IV, say:
39, tarh: 20 Terin-i Sai 338, s. 35b - 36b.
22
ga olmaldr. Sol but ile sol akl ve srt eti, sol
kol'u tekil eden byk boy'un s . leri olmak
lazm gelir. te Ouzlar'da boy beyleri ile Han ve Ha
tun, bu mantk dairesinde, ancak kendi S . lerini
yiyebilirlerdi <yalnz Han'n srt etinden de hissesi
vard). Bundan anlalyor ki, Ouzlar'da da <<l Teki
lat sekizli bir tasnife istinad ediyor. Zaten yukanda
Oklar'n ne suretle drt boy'dan e indiini gs
termitik. Bunlar yine boy'dan mrekkep olan Boz
Oklaraa ittihad edince, alt boy'dan mrekkep bir il
oldular. Fakat Han ve Hatun ile beraber tekiUtlar
yine sekiz boy hkmndedir.
<<Orta l de Orta Natrizm, adn verebilecei
miz bir dini sisteme istinad eder. Orta Natrizmde
ilahlar iki takma ayrlr. Birinci tkm Gne, Ay,
Yldz, gibi semavi tannlardr ki bunlara Gn Han,
Ay Han, Yldz Han denilir. kinci takm Gk, <Kr
re-i Hevaiyyel, Da, Deniz, gibi haki Yer Sular
dr. Bunlara da Gk Han, Da Han, Deniz Hn ad
lar verilir. Bu iki takmdan birincisi, Ouz li'nin sa
kol u olan Boz Oklar'dan byk boyun timsalleridir.
kincisi de sol kolu olan, Oklar'a mensup b
yk boyun tnsalleridir. Sonralar bu byk boylardan
her biri drder tali boya ayrldndan, Ouz li'nin
boylar yirmidrde bali olmutur. Bunlar srasiyle
gsterelim:
c22
2l Z. G k a 1 p yidrt Ouz boyunun :simlerini yazarken
tak imala kulanm1tr. Biz boy ,isimlerinin bu ekilde
okU ve yazilm Prof. Dr. F. S m e r'in Ozla [Trk
menler), Tarihleri-Boy Tekilat-Destalar, Aara, 967, adl
eserinden aldk.
23
Boz
Sa Kol O klar Sol Kol Oklar
mm
Ka y Bayndr
Gn Han
Bayat
Gk Han Beene
Boylar Alka Evli Boylar ayuldur
ara Evli epni
Yazr Sal ur
Ay Han
Der Da Han Eymr (Eymir ElD
\
Boylar Dodurga
Boylar
Ala Yuntlu
Yaparl regir
Afar dir
Yldz Han Kz k
Deniz Han
Bdz
Boylar
Bedili Boylar Y va
Karkn Kn k
Bu yirmidrt tali boydan her birisinin kendine
mahsus bir tamgas vardr. Bu tamgalar Cami't
Tevarih'te, M a h m u d K a g a r i Lgat'nda re
simleriyle gsterilmitir1231 Ouz boylar, srlerini, ha
zinelerini, bu tamga
,
larla tefrik ederlerdi. Fakat,
tamgalar her tali boya hususi bir ahsiyet vermekle
beraber, bunlarn her drd byk bir boy tekil et
mekte yine herdevam idiler. Bunu isbat eden canl de
liller, byk boylarn mterek ongun,lariyle S
nkleridir.
21 Gerek K a g a r 1 M a h m u d ve gerekse R e i -
:
2
4
d d d i n ve Y a z c o 1 u A 1 i'in eserlerindeki
Ouz byla hakd bilgilerin mukayasesi iin bk. F.
S m e. r, Olar (Trkmenleri, Tarihleri-Boy Tekilat
Destalarg Akara, 196, Cedveller.
Ongunlar : Ongun, mbarek, manasnadr. Bir
boyun ongunu, onun mbarek tand bir hayvandr.
Ouzlar'da bu hayvanlar, avc kulardan intihab edil
mitir. Her boy ,kendi ongununa hrmet etmekle, ona
ok atmamakla, etini yeremekle mkelleftir. Ouz boy
ll'hnn ongunlan unlardr:
- G n . H a n Boylar , Ongunu: ahin.
2 - A y H a n Boylar , Ongunu : Karta!.
3- Y l d z Ha n Boylar , Ongunu: Tavancl.
4- G k H a n Boylar , Ongunu : Sungur.
5- D a H a n Boylar , Ongunu : Uc Ku.
6 - D e n i z H a I Boylar , ngunu : ar.
Snkler : Snkler'in maliyatini yukarda terih
etmitik. Ouz boylarnn snkleri aadaki vehi
ledir :
Han: Ba ve U ca (Srt eti).
Hatun: Karn.
G n H a n boylar Sa kar yarn (but).
A y H a n boylar Sa akl.
Y 1 d z H a n boylar : ye Ckaburga).
G k H a n boylar : Sol kar yarn.
D e n i z H a n boylar : Sol akl.
D a H a n boylar : Ucayla fsrt eti).
Ouzlar'n byk boylar alt olduu gibi, mttefik-
leri de alt ilden ibarettir: Uygur, Kala, Kangl, Kar
luk, Kpak, Aa Er.
Ouz il'inde de iki kol birbirine msavi olduu
gibi, yirmidrt boyun hepsi birbirine msavidirler. Boy
beyleri boylarn mmessillerinden ibaret olduu gibi,
25
han d boy beylerinin karariyle hareket eder. Yirmi
drt boy beyi ya enge = ura sretinde, yahu
len: Milli ziyafet eklinde toplanarak mzakere
ederler. Han'n intihab yahut hal'i, bu meclisler tara
fndan icra olunur. Demek ki Orta l de, Kuk l
ve Boy" devletleri gibi, tamamiyle demokratiktir. l
mi yaman, bey mi yaman? dstru bu hkmetlerin
mahiyetini gsterree kafidir. '
Osmanl Devleti, Rum li ve Anadolu'dan ibaret ol
mak zere iki kola ayrlmt. Maiyyet svarileri alt
blk idi: Sipah, Silahdar, Ulufeciyan- Yemin, Ulufe
ciyan- Yesar, Gureba-i Yemin, Gureba-i Yesar. Vazir
Ierin olanlar da yirmidrt adetti.
Ouz tekilatmn aynn baka ka: vimierde
,
de g
ryoruz. Hiung-nu Devleti'nin messisi olan M e t e
milletini Sa Kol ve Sol Kol adaryla i kola, ayr
mt. Her kola bir beylerbeyi kumanda ediyordu. Ve
liahd Sol Kolun kumandanyd. Devletin en byk
- memriyetleri alt adetti. Ordu yirmidrt Tmen
<On bin kiilik kt'a) 'e mnkasimdi <D e G u i g n e s>.
Moollar'da da ayn tekilat buluyoruz.
Moollar Sa lola Baragungar, Sol Kola
Cagungar derlerdi. Eski zamanda Moollar Tmen
tesmiye olunan alt kola mnkasimdi. Bunlar da Cagun
gar ve Baragungar namleriyle iki kola ayrlrd. Sa
Kola Han kumanda ederdi. Sol Kol Hann biraderi
yahut olu tarafdan kumanda olunurdu (La Grande
Encyclopaedie, B 1 o c h e t. >
Moollar'da yirmidrt boy teblatn da gryo
ruz . . onyedinci kar'da yazlm mkemmel bir ka
nun buluyoruz. 1640 tarih-i Miladisinde kabilenin yir
midrt reisi tarafndan temsil edilen Uyratlar mte-
26
mias 115 maddelik bir Dstur kabul etmi lTarih-i
bn-i HukukJ .
Yakutlar'da da yirmidrt boy tekilat var.
B y k P e t r o mukaddes kaz gstrmek
iin Petersburg'a Yakutlar'dan yirmidrt aman getirt
mi. Yirmidrt adedi Seluk tedlatndan Atabeyler'e,
Eyybiler'e ve Msr'daki Klemen tekilatma gemi
tir. Hatta Bitlis Krtleri'nden Rojki aireti de iki kola
ve yirmidrt boya mnkasimdir. Ouzlar'da iki, alt, ye
di, oniki, yirmidrt adetlerinin mukaddeslii, Orta
l tekilatnda esas olmalanndandr.
27
V
BYK L *
Byk l, iki Orta lin birlemesinden vcuda
gelir. Ort lin lk ekli sekiz boydan mrekkeptir.
Bu sekiz oy, sekiz cihete tekabl eder: ark, ark-
Cenubi, Cenub, Garb- Cenubi, Garb, imal, Garb- i
mali ve imU-i arki.
Bu sekiz cihete tekabl eden Orta l, Byk l
ir sol kolunu tekil eder. Sa kol ise, bu sekiz cihete
merkez'in ilavesiyle vcuda gelen dokuz semte mte
nazrdr. Binaenaleyh, Byk l in sa kolu dokuz
boydan, sol kolu sekiz boydan mrekkeptir. Bundan do
laydr ki Kk l devrinde be adedi, Orta l dev
rinde yedi adedi mukaddeS olduu halde, Byk l
devrinde dokuz adedi mukaddestir.
Ort l enmuzecinde SOY yedinci gbee ka
dar kard. Ouzlar'da her ferd yedinci gbee ka
dar atalarn sayabilirdi. Ydi Yabanc, Yedi Yat
gibi tabirler, csoyur haricinde olanlar ifade ederdi.
Kzim yedi yabanc ya veririm, "Yedi yabanc
dan kz alrm gibi eski szler, SOY haricinde evlen
meyi ifade eder. ltiral ki eski zamanlarda soyun
haricinde evlenmek daha mreccaht.
* Kk Mecm.ua, yl: I, say: 8, 29 Zi'l-Ka'de, sene: 340 (24 Tem
muz, sene: 38) , sayfa: 6b - 9b; Dergah, yl: II, cild: I, sa
y: 40, trh: 5 Kann- Evel 338, s. 49a - soa.
28
Byk l enmuzecinde ise, SOy dokuzuncu g
bee kadar kar. Tarhanlk imtiyazlan dokuzuncu
gbee kadar intikal eder. Yakutlar'da dokuz atas
demirci olan aman olur.. Altay Trkleri'ne gre
Bilkat'in balangcnda yeryznn ortasnda dokuz
dall bir am aac yaratlm, her daln altnda bir
adam halkolunmutur. Bu Dokuz 1talar dokuz b
yk urukun dedeleridir. Bunlara hala Dokuz Ata
lar ad verilir.
Yakutlar'da Semann adedi dokuzdur. Altay
Trkleri'nde Semaya kmak iin aman'a merdiven
hizmetini ifa eden Hu aac zerinde dokuz basa
mak yaplr. Bu basamaklardan her birisi, Semann
dokuz tabakasndan birisini gsterir.
Cezai hukukta da dokuz adedinin byk ehemmi
yeti vardr: Hrsz ald mal geri verdikten sonra,
bunun bedelinin dokuz mislini de tediye etmezse ceza
dan kurtulamazd.
Ceza-i nakdide esas dokuz hayvandr. Bu aded on
bee kadar kabilen adetlerden biriyle darbedilerek
ceza-i nakdinin muhtelif derecelerini vcuda getirirdi.
Yakutlar Byk l enmuzecinde teazzi etmiler
dir. Bu kavimde ilin sa koluna Dokuz Aa Uza, sol
koluna Sekiz Aa Uza, denilir. Aa Uza = Baba
:ireti, Baba Boyu demektir. (Eye Uza da Ana Ai
reti, Ana Boyu manasnadr). Dokuz Aa Uza,nn
timsalleri, Sema'nn dokuz tabakasnda sakin olan Do
kuz Atalaidr. ''Sekiz Aa Uza,nn timsalleri de, yer
yznde muhtelif sahalarda hakim olan Sekiz Yer
Sudur. Yukanda beyan ettiimiz ,vehile, tannlarin
en by olan Ay Toyon dnya ilerine kanmaz.
Hatt kendisine kurban kesilmesini de istemez. n-
29
k, kan dklmesinden nefret eder. Bu efkat ve mu
habbet ilahna yaplan ibadet, lkbahar'da yalnz gen
ler tarafndan, kendi erefine, dokuz bardak kmz',
dokuz defa imekten ibarettir. Bu rasiie esnasnda
genler Ayhal, Uruy, Ayhal tekbirleriyle nida eder
ler. Bu rasime bittikten sonra umm tarafndan meser
retli oyunlar, etaretli koular icra edilir.
Yakutlar'da herkesin hem ok korktuu, hem de
byk mitlerde bulunduu faal jlah. Yer su,latn
reisi olan Ulu Toyon dur. Bu, Altay Trkleri'ndeki
,,Qgan,, n mtenazrdr. Ulu Toyon yeryzne in
dii zaman dalar titrer, dereler yerinden oynar, her
kes havf ve mitle daima ona mteveccihtir.
Yakutlar'da Yer Su,, larn, tannlara nfzca gale
be almas, ilin inhilal etmesindendir. Yakutlar, inhilal
dolaysiyle, mstakil boylara ayrlmlardr. lin Kon
federasyon Meclisi bir ismi meclisten ibarettir. Bu
meclise riyaset eden Tigin adl reisin fiili bir nfzu
yoktur. Yer Sular, boylarn timsalleri olduklarndan,
boylarn kuvvetlenmesi, Yer Sular iktidar mevkiine
karmtr. Tanrlar, ilin timsalleri olduklarndan, ilin
zayflamasyle onlarn da nfzu azalmtr.
Altay Trkleri de Byk h enmzecine mensup
tur. Bu kavimde sa kola ve sol kola ait dokuz ve se
kiz adetleri birletirilmi olduundan, zahirde Sema
nn tabakalar da, yeryznn "Yer Stlar da onyedi
saysna bali olmutur. Halbuki amana merdiven
vazifesini ifa eden H aacnda Semann tabakala
rn gsteren gediklerin dokuz olmas, bu kavimde de
Semann dokuz 1abakal olduuna delildir. Onyedi,
iki kolun mecm boylarn gsteren bir saydr. Altay
llar Semann tanrlarn sayarken, Yer Sular da
30
onlara ilave ediyorlar, yerdeki Yer Sllar ta'dad
ederken de Semann tanrlarn bunlara zammedi
yorlar. Bundan nai hem Sema nn tabakalar, hem de
yeryzndeki lkeler ve uruklar onyedi itibar edili
yor.
leride greceimiz Yabguluklar,, Bakanlklar,
lhanlklar", Sultanlklar da birer ilden dodukla
rndan, o ilin hususiyatlerini muhafaza etmilerdir.
Mesela Osmanl Saltanat Orta l enmuzecine men
sup olan Ouz kavminden zuhur ettii iin, Osmanl
lar'da padiah'n yalnz alt tu:u vard, alt mansb
tevcih etmek selahiyeti yalnz Padiah'a mahsustu.
Sadrazam, be tu'dan fazla kullanamaz, re'sen be
mansbdan fazlasn tevcih edemezdi.
Byk l enmuzecine mensup olan Kagar Ha
kanl'nda ise, hakan'n sancaklar dokuz adetti Bu
gibi saylar, Trk devletlerinin, hangi il enmuzecinden
doduunu gstermesi itibariyle ehemmiyetlidir.
l'in bu grdmz enmuzeci de demokrattr.
Kk ldeki drt boy, birbirine msavi olduu gibi,
dier il enmuzelerindeki iki kol da birbirine msavi
dir. inliler'de sa kol uurlu, sol kol uursuzdur. Bu
na binaen sa ve sol tasnifine dahil olan mahluklar ve
mevcudlar da birbirinin zdddr. Mesela erkek sa ko
la, kadn sol kola mensup olduklarndan, inliler'in
mantnca erkek uurlu, kadn uursuzdur. Eski
Trkler'de ise, sa kol, sol kola m:savi olduundan,
Trk Mant'na gre erkekle kadn birbirine msavi
dirler. Bunun gibi, sa kola mensup boylarla, sol kola
mensup boylar da birbirine msavidirler. l'e mn
tehab bir Yabgu riyaset ederse de bu hkumet Me
ruti bi.r tarzdadr. Boylarn tudunlar, boy beyleri,
31
lenlerde, kengelerde bir Ayan Meclisi'nde ol
duu gibi, mzakere ile karar verirler; Yabgu>> , Ha
tunla beraber bu kararlar infaz eden bir icra reisi
hkmndedir. Byk lin de, Byk Natrizm ad
n verebileceimiz bir dini sisteme tekabl ettii, yu
karki beyanattan anlalmaktadr.
32
VI
YABGULUK *
Eski Trkler'de Tudunlarn fevkinde olan ve b
tn il' e riyaset eden siyasi reise "Yabgu derlerdi. Tu
dun , boy beyi demekti. Yabgu,, il beyi manasma
idi.
Gerek il beyi, gerek boy beyleri, il'den hi ayrl
mazlard. Bundan baka, bu beylerin otalarnda, lk
(at srs) larnda, allarnda, nahrlarnda, kayta
ban (deve srs) larnda ne kadar servetleri varsa
umumiyetle il' e ait demekti. Trk li'nde kendine has
bir nevi ortak mlkiyet vard. Bunu gsteren adetler
den baz,sn zikredelim
K o r k u d A t a Kitab'na gre, boy beyleriyle
hatunlar ekseriya len ad verilen umumi ziyafetler
verirlerdi. Yirmidrt boy beyinin bu ziyafetlerde hazr
bulunmas artt. Fakat, bu ziyafetlere itirak eden
yalnz beyler deildi. l'e mensup btn fertler umumi
sofralarda yer, ier, elenirdi. Bunlarn arasnda plak
olanlara elbise giydirilir, borcu olanlar varsa borlar
verilir, dkn olanlara yardm edilirdi.
Mesela D i r s e H a n'n kars B u r a H a
t u n diyor ki: Ben btn Ouz boylarna len yap-
" Kk Mecmui, yl: I, say: 9. 6 Zi'l-Ka'de lZi' l-Hiccel , sene: 340
(30 Temmuz, sene: 338) . sayfa: 5b 9b; Dergah, yl: II, cild:
IV, say: 41, trh: 20 Kanun- Evel 338, s. 6a - 66b.
33
tm. Dalar gibi et ydrdm. Gller gibi kmz sadr
dm. A olanlar doyurdum. plak olanlara elbise giy
dirdim. Borcu olanlarn borlarn verdim
r24
.
lenler bu derecede kalmazd. Bazan Acem air
lerinin Han- Yama dedikleri, Yama Ziyafeti
eklinde olurdu. K o r k u d A t a K i t a b
mey
dana kncaya kadar Han- Yamann nasl bir zi
yafet olduu bilinmiyordu. Bu kitap bize Ouz li'nde
beylerbeyi mevkiinde bulunan S a I u r K a z a n'n
her sene bir yama ziyafeti verdiini, Ok'la Boz
Ok'un btn boylarn bu ziyafete davet ettiini sy
lyor. Ziyafet yle nihayet bulurdu: Yemekler yenip
sofradan kalklnca S a I u r K a z a n hatununun
elinden tutarak otadan kar, otan iinde ve dnda
her ne mal varsa yama edilmesini beylerden ve halk
tan rica ederdi. Bu hareketle yalnz hatununu nefsine
hasrettiini, bundan baka her nesi varsa umuma ait
olduunu anlatm olurdu.
Ouz'un en zengin be yi olan S 4 l u r K a z a n,
btn servetinin yama edilmesiyle o gn Ouz l'
nin en fakir bir ferdi olurdu. Bununla beraber, ok
gemeden, reislik aidat, onu eskisinden daha zengin
yapard. Fakat, bu yeni servet de niqayet sene nihaye
tine kadar elinde kalabilecekti. Ylbanda yniden bir
yama ziyafeti verecek, btn varn younu toptan
halka datacakt.
Bu adetler gsteriyor ki, Trk beyleri asla dnya
malna gnl balayamazlard. Trkler'de beylikle ta
. ma' ve haset birleemezdi. Gerek beylerbeyi, gerek boy
beyleri servetleri iin birer mtevelliden baka birey
241 M u h a r r e m E r g i n, Dede Korkut Kitab, Metin
Szlk, Ankara, 16, s. 9.
34
deillerdi. Bun
l
arn btn ser
v
etleri , menfaatlar umu
ma ait vakflar hkmndeydi. Yatakta lmeyi namus
suzluk telakki eden bu beyler, il uruna hayatlar
feda etmee de her an hazrdlar. nsan evde doar,
harp meydannda lr meseli Trk iin gerekten
umumi bir kanun gibiydi. Halkn rahat iin her tr
l fedakarlklar yapan bu beyler, dnyann en de
mokrat hakimleriydi. Bundan dolaydr ki halkn na
zarnda gerek il -beyleri, gerek boy beyleri, birer ha
kiki baba gibi sevilir, muhterem tanlrd. Halk, bey
lere kar asla isyan karmazd. Fakirler, zenginlere
asla haset etmezdi. nk, onlarn debdebe ve ihti
amlar kendilerinin bir nevi sancaklar, arnalar hk
mndeydi. Servetleri de kendilerine tevzi edilmek iin,
daima dolup boalan birer umumi hazineydi. Beyler,
halk sayesinde bey olduklarn, btn servet ve iti
barlarnn halktan geldiini bilirlerdi. Buna kar, halk
da bu bakinas mmessillerini gnl holuu ile ba
nn stnde tutard. Lakin leylerin bu kaideden in
hiraf etmek istediini sezince de l mi yaman, bey mi
yaman? dsturunu mnidanarak sz sahibi kendisi
olduunu onlara hissettirirdi.
. Trk tesand yalnz beylerle halk arasndaki bu
tesandden ibaret deildi. Dorudan doruya halk ara
snda da canl tesand zmreleri vard. D a r e s t e' e
gre, Trkler'le Moollar'da her krk hane mtesanid
bir cemaat tekil ederdi. Bu zmrelerden her birinde se
nede en az drt izdiva vukua gelmesi, kanuni bir m
kellefiyet halindeydi. Reisler bu kanunun tatbik edil
memesinden mes' uld. Geline verilecek arlkla, sair
dn masraflarn deyecek iktidarda olmayan deli
kanllarn masraflar bu cemaatlar tarafndan verile
rek evlendirilirdi. Hangi cemaat bu mkellefiyeti ifa
etmezse mes'ul olurdu.
35
Eski Trkler'de taaddd-i zevcat olmad halde,
nfusun fevka'l-hadd oalmas, bu izdiva tesand
nn neticesiydi. Bu kaideye gre, hibir delikanl be
kar kalamazd. Bundan baka, hibir baba kfv olan
bir gen tarafndan kz istenilince, kznn muvafaka
tn almak artiyle, onu vermemezlik edemezdi.
Muharebede ehid denierin ocuklar, hkm
carn sarayna alnarak, onun manevi evlatlar sra
sina geerdi.
Trkler'de hkmet tekilat Mstakil Boylar
devrinde balamt. Mstakil bir boy beyi, bir airet
reisinden ziyade, kk bir hkmdara benzerdi. l
devrinde ise, hkmet tekilat daha ok kuvvetlendi.
Hkmet tekilatnn ilk esas, hussi kan davasnn
memn olmasdr. Trkler'de hussi intikamn yasak
olduunu, ceza hakknn yalnz hkmdara ait oldu
unu, evvelce beyan etmitik. Hkmet tekilatnn
ikinci esas da, velayet-i ammenin, velayet-i hassacan
daha kuvvetli olmasdr. Eski Arapl

rn rfne gre,
bilakis, velayet-i hassa velayet-i ammeden daha kuv
vetliydi. Hatta, bu kaide, Abbasiyye devrinde fkha ka
dar girdi. Halbuki, 'bir cemiyette velayet-i amme, ve
layet-i hassactan daha kuvvetli olmazsa, orada hakiki
bir devlet mahiyeti vcuda gelemez. Araplar, gerek
bundan dolay, gerek Millet Meclisi halinde toplanp
kanunlar vazedemedikleri iin, devaml bir devlet te
kil edemediler. Dnyann her tarafnda Arap airetle
rini bugne kadar kuvvetli yaatan ve her trl fela
ketiere mukavemetli klan, Araplar'da gayet kuvvetli
bulunan aile tesanddr. Trkler'de ise, aile tesan
d, cemiyet tesandnden daha zayftr. Trk, devlet
tekilatndan mahrum kalnca, yalnz aile tekilatiyle
yaayamaz, mahvolur. Trkler, en eski zamanlardan-
36
beri, devet tekilatn, aile tekilatnn fevkine kar
mlardr. Trk hukuku da bu esasa mstenid olarak
vcuda gelmitir.
D a r e s t e'in beyanna nazaran eski Trk huku
kunda ocuk, ancak bali oluncaya kadar, aile rei
sinin velayet-i hassasna tabi kalabilirdi. Bali olur
olmaz, babasnn velayet-i hassasndan kurtularak, h
kmdarn velayet-i amnesi altna girerdi. Yani, siyasi
vazifeler ve haklar sahibi olan vatandalar srasna
geerdi. Trkler'de, bir ocuun bali olmas, bir kah
ramanlk gstermesiyle sabit olurdu. ocuk, bu ana
kadar adszken, bu imtihandan sonra ad alr, erenler
ve erkekler alemine girerdi. Bu suretle, bluunu isbat
eden ocuklar, artk babalariyle beraber oturmak mec
buriyetinde deildi. isterse babasndan ayrlabilirdi.
Aile cemaatinin mterek malndan hissesini ayrarak
gtrebilirdi. ktisadi ve siyasi istiklale malik olan bu
gen artk evlenebilirdi. Alaca kz da baba ocan
dan bir ok yumular , hediyeler ve cihazlarla ge
lirdi. kisi birleip Ak Ev namiyle, yeni bir ev ku-
rarlar, ev-bark sahibi olurlard. Romallar'da baba l
medike, oullar vatanda hukukuna malik olamazd.
Bundan baka, ailenin btn serveti de, babann ol
duundan, baba vasiyetle istediine terkedebilirdi:
Oullarnn bu mal zerinde hibir hakk yoktu. Eski
Trkler'de ise ocuk, vatanda olabilmek iin, baba
. snn lmesini bekleree mecbur olmad gibi, aile
sinin mterek servetinden hissesini, yani mirasn al
mak iin de, babasnn, anasnn lmne intizar et
mek zdrarnda deildi. Onlar, henz hayatta iken,
mirasn alarak ayn bir eve kabilirdi.
Mamafih, Trk hukuku, ocuklar tarafndan m
terek servetin bu suretle, takiminden sonra, babann
37
zarrete dmek ihtimalini de nazardan zak tutma
mt. Byle bir hal vukunda, baba, taksim olunan
srlerin, hayvnlarn, bete birini

oullarndan geri
almak hakkna malikti.
Miladn 1640
(
25

tarihinde Uyratlar'dan yirmidrt
boy mmessilinin Uyratlar Mtemias halinde top
lanarak, 115 maddelik bir kanunname yapmalar da
gsteriyor ki, daha Yabguluk devrinde bile, Trk li,
bir <<Millet Meclisi haline gelerek, hakiki kanunlar ya-
.
pa biliyordu.
Eski Trkler'de velayet-i ammenin, velayet-i has
sadan daha kuvvetli olduuna delalet eden baz sani
halarla, atalarszleri vardr ki, buraya ilavesi faideden
hali deildir:
1) Yolda byk, soyda bykten daha stndr.
2) Bel'den gelen seyyid deil, yoldan gelen seyyid-
dir.
3) Trk ata binince babasn tanmaz; yani, devlet
askeri olunca, artk babasnn kumandas altnda ka
lamaz.
4) Yoldalarn, babann ocana akn ederlerse,
sen de beraber akn et; yani devletinle kabilen arasn
da ihtilaf karsa, kabilenden ayrl, devlet tarafn tut!
2
5) Metide : 1840. Dorusu 1640 tarihi olacaktr. Bk. Bu eserin
IV. makalesi.
38
VII
TRK MUCiZESi *
Eski Trkler air bir kavim idiler. itimai hayatn
ehemmiyetli inklaplarn airane hayallerle, dini tim
sallerle, izah ederlerdi. Bundan dolaydr ki, ilahiara
dair usturelerle, temdihkar kahramanlara mteallik
menkabalerden mrekkep gayet zengin bir ifahi ede
biyatlar vard. Bu ifahi edebiyat tahlil edecek olur
sak grrz ki, Eski Trkler'in sturelerle dnen de
rin bir felsefeleri, timsallerle ifade edilen doru bir
sosyoloj iler-i vard.
itimai inklaplarn en ehemmiyetlileri yeni bir
il'in teekkl" , bir il'in asarete dmesi" , bi
r
il' i n
yeniden istiklal nail olmas, gibi hadiselerdi. Bir il'in
teekkl, byk bir mefkurenin halkn ruhundan in
filak etmesine bal idi. Eski Trkler, mefkureyi gk
ten inen bir Altun Ik,, suretinde tasavvur ederlerdi.
Bu semavi nurun ruhlarla izdivacndan, ilahi kudsiye
te mlik, yeni bir cemiyet vcuda gelirdi. Bazan bu
nur B g H a n ile O u z H a n iin, vaki
.
* Kk Mecmua, yl: I, say: 10, 6 Zi'l-Ka'de [ 13. Zi'l-Hiccel , se
ne: 340 (30 'Iemmuz [7 Austos] J , sene: 338, sayfa: 6a-llb:
Dergah, yl: I I, ci1d: I V, say: 42, tarih: 5 Kanun- Sani 339,
s. 83b - 85a.
Bu makale birka ay evvel Yenign, gazetesinde in
tiar etmit,i. Taallukuna binaen biraz ta'd1l ile bu silsileye
katld (Z.G.l.
39
olduu gibi, bir gen kz suretine temessl ederdi. Ba
zan A I a n K o a H a t u n iin vaki olduu ve
hile bir gzel delikanl ekline girerdi. Bazan da bir
boa, bir kurt, bir kpek, bir arslan, bir ku klna
girerek, prensler yahut prenslerle muaaka ederdi.
Bazan da bir rman suyunda tecceli ederek, temas et
tii kadnlar gebe brakrd. Mamafih, Altun Ik, bu
veludiyeti her zaman haiz deildi. Senenin muayyen
bir an vard ki bunun iinde Tabii Ak galeyan ha
linde bulunurdu. te bu ak a esnasnda idi ki Al
tun Ik zikrettiimiz suretlerden birinde tecelli ede
rek, lahuti bir muaaka ile bir ilin teesssne badi
olurdu.
Mesela S a n H a n'n (261 kerimesiyle krk ca
riyesi bir gece sabaha doru kra kmlard. Bir r
man yanna geldiler. Sularn altun gibi parladn
grdler. Hepsi parmaklarnn ucunu bu suya batr
dlar. Meer Ak Gecesi'' imi. Altun Ik,la bu te
mastan hepsi gebe kaldlar. Hakan bu kzlar gnah
kar zannederek krkn da Kmen Da'na nefyetti.
te, Krgzlar orada bu krk kzdan tredi.
Eski Trkler, yeni bir ilin teekkln mucizevi
bir surette izah ettikleri gibi, bir ilin esarete dmesi
ni de, yine mucizelerle tefsir ediyorlard. Bu ilin d
t

felaketten kurtularak tekrar istiklaline nail ol

mas iin de yeniden bir mucizeye mazhar olmas, Al
tun Ik, la yeniden temas etmesi lazm d.
Dokuz Ouz An' anesi'ne gre, eskiden Ouz Cemi
yeti, hkmetsiz, tresiz, hakansz bir boylar kme
sinden ibaretti. Bu boylar, bir gece, gkten bir nur s-
26) Bu hann ad M a n a s olmaldr. Ek. B a h a e d d i n
g e l, a.g.e., s. 503.
40
tununun yer zerine indiini grdler. Bu Altun Ik,,
tan bir am aac gebe kalarak be ehzade dourdu.
Bunlann en k olan B g H a n ''Yabgu
luk>> a intihab olundu. Bu suretle, Ouz li, mucizevi bir
surette teesss etti. Gkten inen nur stunu, yer y
znde tahaccr ederek Yeim Ta'ndan bir kaya vcu
da getirmiti. Bu kayaya, Kutlu Da adn verdiler ve
milli harsn timsali gibi mukaddes tandlar. Beyazla
ra brnm, ak sakall bir ihtiyar, B g H a n'n
ryasna gelmi, bu kayaya hrmet gsterdikleri md
.dete Ouzlar'n hakimiyette kalacaklarn haber ver
miti. Filhakika, Ouzlar bu timsale hrmet ettikleri
mddete byk bir devlet halinde yaadlar. Fakat,
Y -1 u n T e g i n adl bir han, oluna ald in
Fafuru'nun kzna mukabil, bu tarihi yadigan in
liler'e hediye etti. inliler, bu kayay paralayarak, ara
balarla memleketlerine tadlar. Bu suretle kuvve-i
kudsiyeden mahrum kalan Trkler, dalardan, talar
dan ve hatta hayvanlardan, memedeki ocuklardan
G, G, G! ,, diye hi susmayan bir ses iitmee
baladlar. Bir anda btn sular kurumu, btn yeil
likler sararm, havann rengi matemi bir kasvete b
rnmt. Ouzlar, artk bu lkedeki Yer Su perile- .
rinin kendilerini istemediini, G! emriyle buradan
koulmakta olduklann aniayarak ble ayrldlar.
Bir bl Be Balk'a giderek Uygurlar'a hakim oldu
lar. Dokuz Ouz Devleti'ni tekil ettiler. Bir bl boz
krlara dalarak obanlkla yaadlar. Bir bl de
ormanara ekilerek avclkla mr srdler.
SelukHer'le Osmanllar'n ecdad olan Ouzlar, bu
milli felaketi baka ekilde hikaye ediyorlar: Ouzlar'
la Tatarlar daimi surette muharebe ederlerdi. Fakat g
a
lebe daima Ouzlar'da kalrd. h a n adl mef
kuresiz bir hakann devrinde Tatarlar, sair komu mil-
41
letlerle gizlice ittifak ederek Ouzlar'n zerine bas
kn yaptlar. Ouz'u umumiyetle kltan geirerek
Ouz Soyu'na nihayet verree altlar. Fakat, Tan
r onlar bu hainane fikirlerinde muvaffak etmedi.
I h a n'n olu K a y a n CK a y l ile biraderzadesi
N k z271 nianllar olan iki kzla beraber bir daa
katlar. Orada gizli bir yol bularak her taraf yksek
dalarla kuatlm mehul bir ovaya indiler. Dar
kmak iin hibir kaps olmayan bu gizli yurdun ad
Ergenekon'du. Burada her trl yemi aalar, faideli
hayvanlar, nebatlar, nadenler mebzld. Bu iki iftten
doan Yeni Ouz li Ergenekon'dan dar kmaa,
dmanlarndan intikam alnaa niyet ettiler. Fakat
Ouz li Kutunu ( kuvve-i kudsiyesini ) , kaybetti
inden bu sihirli dereden kaa bir trl yol bula
myorlard. Yeniden hrriyete, istiklUe malik olmak
iin yeni bir mucizeye ihtiyalar vard. Bay lgen on
lar yeniden mkafaata mazhar etmeli, yeniden hima
yesi altna almalyd. Nihayet Bay lgen bu kavmi ina
yetine layk grd: Bir gn maden arayan bir demirciye
bir Bozkurt gsterdi. Yolun nn byk bir kaya
kapamt. Demirci, bu kayann demir madeni olduu
nu anlad. Bu kaya adeta Ergenekon' un demir kapsy
d. Demirci odunlar yarak bu kayay eritti. Yol a
lnca nde Bozkurt olmak zere, Ergenekondaki
Ouzlar demircinin davetiyle. bu yoldan getiler. Yer
yzne karak dmanlarndan intikam aldlar. Boz
kurt , K u t 1 u M a r a adl bir prensesle izdiva
ederek, Yeni Ouz Slalesi'ni vcuda getirdi. Ouzlar,
demircinin hatrasn tebcil iin, her sene Ergenekon
dan klan gnde, milli bir bayram yaparlard. Bu bay-
27) Bu efsae ve kramanann alan haknda bk. B a h a -
e d d i n g e , a.g.e., s. 62.
42
ramn mukaddes ayini, Hakan'n
i
kendine mahsus de
mir ocanda, kzgn ate haline getirilen bir demir
parasn, altun rs zerine koyarak, altun ekile d
mesiydi. Bu ayinden sonra, meserretli oyunlar, etaret
li koular yaplrd.
Ouzlar'n naklettii bu Kurtulu Menkabesini,
Gk Trkler baka surette, Kangllar baka surette hi
kaye ederler. Gktrkler'e gre, dman btn Trk
ler'i kltan geirmi, yalnz kollarn, bacaklarn kes
tii bir ehzadeyi, sa brakm. Dii bir Kurt" bu eh
zadeyi maarasna gtrerek ondan on olu olmu.
Bunlarn onuncusundan Gktrkler tremi. Gk Trk
ler bu Kurt Hatras n tebcil iin, mzraklarnn ba
rnda altundan bir Kurt Ba" bulundurudard. lhan'
n ota nnde de bir Kurt Ban haril bir stun
rekzederlerdi. Hakann iki tarafnda Br = Kurt
adl gen atrlar yrrd.
Kangllar'a gre, Hun hakanlarndan birisi, gayet
gzel olan iki kzn, yalnz ilahiara layk grd iin,
bir dadaki kuleye hapsetmi. Altun Ik , Kurt
ekline girerek kulbeye gitmi ve kk kzla izdiva
ederek Kangl lini vcuda getirmi.
Kara Krgzlar'n hususi adlar Brtler dir ki
Kurtlar manasnadr. Krgzlar'dan bir taife, kendi
illerinin kzl bir Kpekle bir prensesin izdivacndan
hasl olduuna itikad ederler. Ouzlar' ikinci bir fela
ketten T e p e g z beliyyesinden kurtaran da B a
s a t adl bir gentir. Bu gen ocukken, bir gece g
esnasnda kaybolmutu. Dii bir Arslan bunu maa
rasna gtrerek emzirmi, bytm, sonra babas bu
insan eklindeki Arslann kendi kaybolan olu ol
duunu anlayarak, onu ele geirmi terbiye etmi. ite,
bu Arslan Yavrusu kahraman, Ouzlar' T e p e
43
g z' n istibdadndan kurtarm <2s . Di yarbekir bur
larnda, cami duvarlarnda grdmz, boa zerin;
deki arslan, ite bu arslandr. Selukiler, B o a 'n
boa'ya galebesiyle, A r s l a n'n T e p e g z' e ga
lebesini birletirerek bu tasviri icadetmilerdi. Bu tas
vir, Seluki Ouzlar'nn milli timsali idi. ir u Hur
id,, niann da !ran'a yadigar brakan Selukilerdir.
Gne suretindeki kz, eski Trkler'in Gn Ana ,
Gn Hanm,, adn verdikleri esatiri bir timsaldir; onu
klcyla mdafaa den arslan da
,
, A r s l a n B a s a t'
tr.
Eski Trkler'in bu airane temsilleri bugnk i
timaiyyat ilminin keiflerine tevafuk ediyor.
Milletierin byk felfketler, yahut muzafferiyat
ler esnasnda yaadklar buhranl ve galeyanl bir de
vir vardr ki buna A u g u s t e C o m t e adn veri
yor. stikbin kaifi ve mimar olan byk mefkureler,
ancak byle mstesna bengamlarda doar. Bu zaman
larda ferdi ruhlar, ahsiyetlerini kaybederek itimai
ahsiyet iinde fani olurlar. Btn fertler, iddetli bir
aka tutulmu gibi, hayatlarn mefkure uruna feda
etmek isterler. Trkler'in Ak a dedikleri mucize
saati ite bu yaratc devreden ibarettir. Bu yaratc
devrededir ki mefkure,, itimai vicdandan bir altun
k suretinde infilak eder ve iptida en ziyade hassas
olan gzide bir ruhta pariayarak onun vastasiyle b
tn millete yeni ruhu alar.
Bu buhranl hayat getikten sonra, mefkure
kendisine uygun olan yeni kymetleri ina, yeni mes-
seseleri bina etmekle megul olur. Bu skutlu faaliyet
devresinde de A u g u s t e C o m t e
.
Tekilat
281 Bu hikaye iin bk. M u h a r r e m E r g i n, Dede Korkut
Kitab, Metin-Szlk, s. 892.
44
Devre, adn veriyor. cMefkureden doan bu milli ky
et duygularnn, milli fikirlerin ve messeselerin
mecmuu milli hars vcuda getirir. Altun Ik n ta
haccr etmesinden Kutlu Da. teekkl ettii gibi,
mefkure nin tecessd etmesinden de milli hars
meydana gelir. Bir cemiyet milli harsa hrmet ederek,
ecnebilerin krkrne mukallidi olmaktan itinab et
tike, teali eder ve kendi hars dahilinde tekarii eder.
Bu cemiyet milli harsna kyet vermeree balad
andan itibiren de sukuta balar ve dej enere olmaya
mahkum olur. Mefkuresiz bir hakann Kutlu Da ec
ne bilere satmas, milli hars, milli istiklali satmaktan
baka birey deildi. Eski Trkler G, ye Ergene
kon gibi felaketlerinin sebebini bu gibi byk g
nahlarda gryodard. Bugnk itimaiyatlarn va
sl olduklar ilmi neticeler de bu merkezdedir. Bir ce
miyet perian olduktan sonra yeniden kendini toplaya
bilir mi? timaiyatlara gre, yeni bir mefkurenin
domas, lm cemiyetleri bile yeniden hayata getire
bilir. Eski Trkler'e nazaran Altun Ikla yeniden te
masa gelmek, T !k er' i Ergeneon la T e p e g z'
den kurtaraa kafi gelmiti.
Bu esaslar malum olunca, Trkler'in bin sene
denberi, dnyann her tarafnda byk devletler tekil
etmesinin ve bunlardan bir ksm daldka, yerlerine
dierlerinin vcuda gelmesinin srr kolayca anlalr.
Trkler daima Ak an severler, Altun Ik
ararlard. Onlara gre, her kara gnden sonra bir
ak gn, vardr. Ak gnn geldiini, ak ann ba
ladn, hrriyet bayraklarndan, istiklal sancaklarn
dan anlarlar. Trkler, hrriyet bayran, istiklal san
can kimin elinde grseler, onun Bozkurt yahut
: r s a n B a s a t olduunu tanrlar. Altun Ik,
hangi tarafta grrlere, oraya tevecch ederler.
45
VIII
L ve ULUS *
imdiye kadar tavsif ettiimiz Trk cemiyetlerin
de, btn fertler mstahsil idiler. Fertler gibi, boy bey
leri, il beyleri de srlerini otlatr, onlarn gelirleri ile
geinirlerdi. Aralarnda snf farklar, tabakalar, kast
lar yoktu. Fakat, illerin hepsini bu enmuzece mensup
zannetmek doru deildir. Bazan bir il, Trk'ten ya
hut Tatar'dan baka illeri, boylar, sulha nail etmek,
kan davasndan meneylemek iin tabiiyeti altna alr
d. M a h m u d K a g a r i, Kpak ilinin Bolak
lar' zorla esaret altna aldklarn, bunun zerine bu
kavmin kendi kendisine Kara Bolak adn verdiini,
sonradan asaretten kurtulduunu sylyor. Bolak =
Vulak Trkler'inin sonralar Ulah Devleti'ni te'sis et
tiini de D e G u i g n e s anlat}yor. imdiye kadar,
grdmz ile enmuzelerinde renkler gayri msavi
tabakalarn timsalleri deildi. Bu yeni enmuzede ise
hakim olan ilin fertlerine Ak Kemikler denilirdi.
Mahkum olan' kavmin fertlerine de Kara Kemikler
denilirdi. Yukarda grdmz vehile mahkum olan
kavim, karai, sfatn kendi ihtiyariyle kabul ediyor
lard. nk, bu sfat hem matem alametidir, hem de
kurtulmak ve intikam almak iin daimi bir saiktir.
* Kk Mecmua, yl: I, say: ll, 20 Zi'l-Hicce, sene: 340 (30 Tem"
muz [7 Astos] . sene: 338) , sayfa: 4a - sb.
46
Bundan baka, mahkum olan kavmin tekilat ve
taksimatnda il , boy gibi aristokratik ve ahrarane
tabirler kullanlmazd. Bu tabirler Ak Kemiklere
mahsustu. Kara Kemiklerin airetlerine Ulus , bu
nun ksmlar olan taifelere de Oymak ad verilirdi.
Klelere ve cariyelere de kUl , kn namlar verilir
di. Eski Trkelerde bu iki tekilat gsteren ifadeler
az deildir. lini, ulusunu ald gitti. lini, oyman be
raber gtrd. . l'e, gne kar. Yara ayara kar.,
l'den, gnden hari. Ne havassn ne de avann kabul
edereyecei ey. . Orhun Kitabesi'nde. de Kara Ka
mk Budn tabiri vardr. Bir de lim, aramn hani?
suali vardr ki lim, aynaklarm hani? demek olacak.
Daha sonralar lini, airetini ald gitti. , lden, alem
den hari. " gibi ifadeler de kullanlmtr. l alem
milletdalarla, yabanclarn mecmuu manasnadr.
Uluslu l , demokrasi ile emperyalizm'den mrek
kep bir cemiyet idi. Bu enmuzecin misallerini, Eski Yu
nan ve Latin site'lerinde, medinelerinde, grrz. Bu
medine'lerde de vatanda hukukuna malik hr Pat
riciiler, bir de buna tabi olan Plepslerle Cliensler
vard. Eski Trklerde Patricii mevkiinde bulunanlar
Ak Kemikler>> di. Bunlarn aasnda da Kara Ulus
lar>> ve Oymaklar vard.
Bu mekkep cemiyetin iinde l zmresi yine
bir demekraS' den ibaretti. nk ilin btn fertleri
birbirine msavi idiler. Bunlarn hepsi Halk Meclis
lerinde aza idiler. Vatandalk hukukundan mahrum
olan yalnz Kara Kemikler>> di. Emperyalizm de yal
. nz bunlar hakknda icra olunuyordu. Mamafih, bir
mddet sonra, ;Kara Kemikten olan Trkler -lisanla
riyle dinleri mterek olduundan- yava yava 'Ak
47
Kemiklerle kaynaarak, onlarla msavi bir dereceye
gelirlerdi.
Eski Trkler'de byle fetih tarikiyle tabi ve metbu
haline gelen iki ilin sonradan birleerek demokratik bir
'
il haline geldii ok grlr. Mesela Dokuz Ouzlar,
Uygurlar'a, fetih hakk olarak, hakim oldular. Fakat
bir mddet sonra bu iki kavim hi ayrlamayacak bir
surette biribirine kartlar. arki Avrupa'da da Uz
lar <Ouzlarl Peenekler'e hakim oldular. Bu ikisinin
birlemesinden Kuman Milleti zuhur etti. Kagar'da,
Maverannehr'de de Ouzlar'n, Kala, Karluk, Aa
Eri, Kangl gibi Trkmen kavimlerini hakimiyeti al
tna aldn gryoruz. Fakat, bunlar az zaman son
ra Ouzlar'n sadece Uygurlar>> ( grleri ) hkm
ne girdiler. Bu msavileme bir dereceye geldi ki Trk
men" demek cOuz, demek' oldu.
48
IX
YUKARIK VE AAGIK SEMALAR *
Cemiyetin l ve Ulus ksmlarna ayrlmas,
din
de de bir inklap vcuda getirdi. Zira, cemiyette v
cuda gelen her yeni zmrenin, dinde de bir timsali bu
lunmak lazmd. imdiye kadar grdmz ilahlar,
sulh ilahlar, il ilahlar idiler. Htsusi ilahlar kendi
zmrelerinin hamileri, umumi ilahlar da umumi tesa
ndn muhafzlar idiler. Yeni enmuzete ise Mka
faat ve Mcazaat a nezaret edecek Adalet lahlar
vcuda eldi.
Altayllar'da Bay lgen mkafaat ilahyd, onal
tnc kat gkte altundan bir tahtta otururdu. Yayu
ad verilen melekleri vastasiyle sevapiar kaydettirir,
iyi adamlar Aktu lar gn nc katnda bulu
nan Ak yani Cennete ykseltirdi. Bu nc kat gk
te, her trl av hayvanlarm, yemi aalarn muh
tevi olan Sr Da ile bir de St Gl vard. Yeni
doacak ocuklarn ruhlar bu S Gl nden alnrd.
Bay lgen Yayk'a emreder, o da Yayulardan biri
ni yeni ruhu St Gl'nden alarak doacak ocua
gtrree memur ederdi.
Ayn zamanda, arzn altnda bulunan karanlk bir
Sema da da baka memuriyetler, vazifeler vard. Bu
yer_ alt semasnn da siyah bir gnei var. Bu gne
* Kk Mecmua, yl: I, say: 12, 27 Zi'l-Hicce, sene: 340 (21 Agus
- ts, sene: 38) , sayfa: Sa - 7a.
49
siyah, korkun nurlar nereder. Bu semada da siyah
bir taht zerinde oturmu Erlik Han adl siyah el
reli bir mabd var. Bu mabd Altayllar' a gre mca
zaat ilahdr. Orhun Ki tabesi buna Yaz Yer adn
verir. Ouz Trkleri Kara Yer derler.Orhun Kitabe
si Bay lgen'e de Gk Tanr namn verir. Bay l
gen'in Yayu'lar olduu gibi, Erlik Han'n Krms,
Etker, Yaman st ilh. isimlerinde bir ok cinleri, pe
rileri vardr . Yeni insann dnyaya geleceini haber
alnca Erlik Han da Krms'lerden birini gnderir. o
cuk dnyaya gelince, Yayu sa tarafnda, Krms
sol tarafnda durur. Yayu sevaplarn, Krms g
nahlarn yazar. Bu insan mrn bitirip de vefat et
tii anda, Krms derhal ruhunu yakalayarak yeralt
semasna iner. Orada Kadrgan adl kaynar katranla
dolu bir kazana bu ruhu atar, sevapiar onu ykselt
ree, gnahlar katran iinde alaltnaa alr. Ruh,
gnahlar nisbetinde bu ikence iinde kaldktan son
ra, nc kat gkteki atalarnn efaatiyle, Yayu
onu kurtarnaa memr olur. Eski Trkler, salarn
tra ederler, yalnz balarnn tepesinde bir tutar sa
brakrlard. Yayu ite bu sa tutamndan tutarak,
ruhu dar karr ve sr'atle uarak semann n
c katndaki akrabalarnn yanna gtrr. Bu nc
kat gkte, btn eski Trkler'in ruhlar boy boy, il il
yaarlar. Yeni gidenler de kendi illeri iine, kendi boy
lar arasna karirlar. Sr Da'nda avclk ederek,
v.e St Gl'nde sedef sandallarla. engine alarak, e
lenceler .iinde yaarlarc29 .
29) Altay Trkleri'nin dini inanlar iin bk. W. R a d l o f f,
Aus Sibirien (Sibirya'danl , Rusa'dan eviren : A h m e t
T e m i r, Cilt: I-II,

stanbul, 1957.
50
te gryoruz ki, Bay lgen hem Ak Kemikler
den mrekkep olan ilin, hem de mkafaatn timsaH
dir. Zaten hakim ilin muzafferiyeti Bay lgen tara
fndan verilmi bir mkafaat eseri addolunduu gibi,
Kara Kemikler" in esareti de Er lik Han tarafndan
hkmedilmi bir mcazaat eseri zannolunuyordu.
MahkCm kavimlerin kara sfatn almas da Erlik
Han'a nisbetini gsterir.
Zmrelerin ak>> ve kara snfarna ayrlasiy
le bu tasnife tabi olan yalnz ilahlar deildirler. Ruh
lar da byle bir tasnife tabi oldular. Zira bidayette her
mevcudun E adl bir ruhu, bir perisi vard. Bunlar
ne ak ne kara idiler. Fakat il ile ulus ayr
lnca ar yahut Sr namnda yeni bir ruh peyda
oldu. Bunun uurlu olanlarna Ak ar" , uursuz
olanlarna Kara ar denilirdi. Bu kelimeler er
vah- tayyibe, ve ervah- habise, tabirlerinin ifade et
tii manalara delalet eder.
51
X
L DEVRNDE VELA YET- AMME *
Eski Trkler'de, Velayet-i amme halka aitti. Boy
larda Halk Meclisinin ne suretle teekkl ettiini
Tekelerde grdk .. Boylar birleip de bir l halini
alnca, velayet-i amme Beyler Hey'etine geti. Boy
beyleri bir nevi senato, halinde birleirlerdi. Bu se
natonun birlemesine ekseriya lenler, umumi ziya
fetler vasile olurdu.
Ouzlar'da lende, her boy beyinin sofradaki
mevkii, yiyecei et paras ( sn) muayyendi. Ye
mekten sonra, Ouzlar'n hem milli air ve musikar,
hem de kahin ve ruhanisi makamnda bulunan,
ozan, meclise gelerek kopuz, unu alar, Ouzname
ler'den birini okurdu. Her boya ait kahramanlarn bi
rer mefharet destan hkmnde olan Ouznameler,
eski zamanlarda birer dini menkabe mahiyetinde idi.
Bunlarn inad, dini bir ayin kymetini haizdi. Ozan,
. iir ve musiki ile, len hey' etinin ruhlarn vecde gar
kettikten sonra, siyasi mzakere balard. Ya bgu
bu hey'etin verecei kararlar icra ile mkellefti.
lende halkn byk bir ksm da hazr bulunduu iin,
mzakerelere zmnen halk da itirak etmi olurdu.
* Kk Mecmua, yl: I, say: 13, 5 Muarem, sene: 341 (28 Aus
tos, sene: 33) , sayfa: 4a- Sb . .
52
Eski Trkler'de av'a balamak, velayet-i amneye
ait bir hakt. Av mevsimi gelince, il be yi, bir srgn
av yapatd. Bu srgn avnda ilk oku atmak hakk il
beyine aitti. Ondan sonra, veliahd, beylerbeyi ve sair
beyler rtbeleri srasiyle ok atarlar, kaan hayvanlar
vururlard. Ancak bu resmi ayinden sonradr ki, her
kes ava itirak edebilirdi. Ava iptida reisin balama
s Totemizm'den kalma bir kaidedir. Buna riayet et
memek byk bir crmd
.
. K o r k u d A t a'ya g
re, D i r s e H a n'n krk yiidi, olu B o a 'n
kahramanlklarna haset ediyorlard. B o a ' ba
basna ldrtmek iin bir iftira uydurdular: Olun
senden habersiz ava kt! Av avlad, ku kulad. , de
diler131> . Bu hareket velayet-i ammenin hukukuna te
cavzd. D i r s e H a n, Tre,nin muhafazasn
biricik olunun hayatndan stn grdnden, olu
nu avda ldrmek suretiyle cezalandrd.
Ouz li'nde, beylerbeyinin her sene bir yama
ziyafeti yapmas da; velayet-i amneye ait bir vazifey
di. S a I u r K a z a n, her sene verdii yama
ziyafethne Boz Ok'la Ok'u beraber anrd. Bir
sene yama ziyafethne yalnz Ok'u ard. Boz
Ok, bunu, kendi hukukuna byk bir tecavz gibi te
lakki ed erel{, S a l u r K a z a n' a kar isyan etti.
Boz Ok'la Ok arasndaki bu muharebe
K o r k u d
lA t al Kitab'ndaki onikinci Ouzname'nin zeminini
tekil eder.
Eski Trkler' de, velayet-i ammenin, halktan bir h
kmdar slalesine gemesi, dini bir esasa istinad eder.
Eski Trk dinine gre, zamann gayri muayyen baz
.l Bk. M u h a r r e m E r g i n, Dede Korkut Kitab, s. 314.
53
anlarnda Tabii Ak galeyan halinde bulunurdu. Bu
anlara Ak a, geceleyin olursa Ak Gecesi de
nilirdi. Trk menkabelerine gre, Ak Gecesi,nde se
madan bir nur stunu, bir Altun Ik inerdi. Bu Al
tun Ik bazan bir kz, bazan bir aac gebe brakr
d. Bunlardan doan ocuk, velayet-i arneyi haiz,
kutlu bir slale vcuda getirirdi.
54
Xl
HAKANLIK *
imdiye kadar saydmz Trk cemiyetleri, Trk
lkelerinin corafi bnyesine gre teekkl etmiti.
Eski Trkler bozkrlada evrilmi vahalarda oturur
lard. Bu vahalara yurt,, bozkrlara l derlerdi. Her
vahada mteaddit rmaklar bulunurdu. Her rman
boyunda bir boy ikamet ederdi. Bir vahadaki boylarn
mecmu bir l i vcuda getirirdi. Birok vahalan ha
vi olan byk lkeler de birer hakann idaresi altn
da bulunurdu. Hakanlara tabi olan yalnz gebe iller
deildi. Serhadlarda oturan medeni kavimler de ha
kanln himayesi ve idaresi altndayd. it nam
verilen serhad lkelerde, ehirler, kyler teesss et
miti. Umran, refah husle gelmiti. Hakanlar, bu it
lerde yaayan ifti, san'atkar, tccar kavimleri muh
ta olduklan sulh hayatna nail eder, buna mukabil
onlardan cz'i bir vergi alrlard. Mamafih, hakanlk
yine -slalenin menei olan- Ak Kemiklerden bir ile
istinad ederdi. Kara Kemikler tabakasndan da Ka
ra Uluslar, Tatarlar' vard. Fakat, hazinesini doldu
ran ve ordusunu besleyen, bilhassa Tacik, Sodak,
Farsi, inli, Hind'li gibi ehirlerde ve kylerde oturan
mtemeddin ahalilerdi. Bunlara, tccar manasma ol
mak zere, Sart derilirdi. iniiden gayrisine, ka-
* Kk Mecmua, yl: I, say: 14, 12 Muharem, sene 341 (4 Eyll,
sene: 338) , sayfa: Sb - Sa.
55
fir, ' mfmasna Tat" ad da verilirdi. Hakanlk hem
bunlarn iktisadi faaliyetini himaye eder, iem komu
devletlerle ticari mnasebetlerini tanzim ederdi. Bu
serhad lkeler ancak Trk Bakanlklar'nn mevcudi
yeti zamannda gayet msterih bir hayat yaayabilir
lerdi. Baka zamanlarda, birbirleriyle uraan dere
beylerinin zulmne hedef olurlard.
Hakanlar Ak Kemiklerden mrekkeb olan ken
di illerine kar meruti bir mevkide bulunduklar
iin, hakanlk da bir nevi Demokrasi idi. Muayyen
zamanlarda Kurultay" toplanr, hakan murakabe
ederdi.
Bundan baka, hakanlar kendilerini Tanr tarafm
dan tam bir adaletin icrasna memur'bilirlerdi.
Hun hkmdarlar kendilerine Tanr Kutu de
dikleri gibi, Dokuz Ouz hakanlar da di Kutu der
lerdi. di kelimesi Tanr manasnadr. Orhun Kita
besi'nde Hakan, Trk Milleti yok olmasn diye, Trk
Milleti mes'ud olsun diye, Trk Tanrs tarafndan gn
derildiini bildiriyor. ''Gece uyumadm, gndz otur
madm, Trk Milleti at, doyurdum. plakt, giydir
dim. Az ok, fakiri zengin ettim. diyor. Kara Ka
mik budunu bile, bu adil hakanlarn kaybettikleri za
man lim, Hakamn hani? Kime ben kulluk ! ?1 ede
yim_? s diye alard.
Hakanlkta ''Ak Kemiklerin fevkinde yeni bir
kast daha vcuda geldi: Altun Kemikler. .
a lli millet idim, ilim idi hani, kime il'i kazyorum der
imi. Kaanl millet idim, kaaim hani, ne kaana i g
c veriyorm der im. <Bk. M u h a r r e m E r g i n,
Orhun Abideleri, stnbul, 1970, s. 5-6) .
56
Altun Kemikler''

hakann mensbolduu slale
efraddr. Bu slaleye mensup olan erkeklere Tigin =
Prens, , kadnlara Hatun = Prenses un vanlan veri
lirdi. Eski Trkler'de asalet iki taraflyd. Binaenaleyh,
baba cihetinden prensler olduu gibi, ana . cihetinden
de prensler vard. Bunlara da nal, Yinal denilirdi.
Hakan, kendi slalesinden, yahut ilinden bir ha
tunla evlenmek mecbriyetindeydi. Bu zevcenin ad
da Hatundu. Yelayet-i amme'nin timsali yalnz ha
kan deil hakanla hatunun her ikisiydi ( Hatta Haka
nn semadaki timsali olarak Ay Ata, altnc kat gkte
olduu halde, Hatunun samavi timsali olan Gn Ana
yedinci kat gkte sakindi) .
Buna binaen, Hakan tek bana emirame sdar
edemezdi: Bir emirname Hakan emrediyor ki . . . . . . . . . ,
diye balarsa, kanunen muta' olmazd. Mutlaka Ha
kan ve Hatun emrediyor ki . . . . . . . . . " tarznda bala
mas lazmd. Devletlerden gelen elileri de Hakan
tek bana kabul edemezdi. Hakan sada, Hatun sol
da oturduklar halde, eli her ikisinin huzruna bir
den girmek mecbriyetindeydi.
l devrinde yabgunun, tudunlarn zevceleri yalnz
kendi iline mensup bir tek zevceden ibaretti. Hakarlk
devrinde, Hakan, baka kavimlerden teb'aya malik ol
duu gibi, baka kavimlerden zevcelere de malik ola
bilirdi. Fakat, bunlara Hatun unvan verilemezdi.
Hatta baka bir devletin hkmdar slalesine men
sup kadnlardan olsa bile Hatun unvan alamazd.
Hatun , her hakanlkta kendi lalesinden olan pren
sesierin unvanyd. Hakann hariten alaca zevce,
in prenseslerinden ise Konuy unvann alrd.
Baka kavimlerdense Kuma tesmiye olunurdu. Kon-
57
uy , . Hatun,da: bir derece aayd. <<Kuma da
Konuy un dunundayd. Bir hakanzade hakan olabil
mek iin de, anasnn Hatun olmas artt. Zira,
Trkler'de asalet iki taraflyd. Hem baba cihetinden,
hem ana tarafndan asil olmayan, asaletli saylmazd.
Asil olmak, o devirde mutlaka hem ana hem baba ci
hetinden ilden olmaa mtevakkft. Bugn Hive Trk
menleri'nde, bir kz, hem babas, hem anas Trkmen
olmayan bir erkee varmaz. zbekler ise Saltanat
hayat geirdiklerinden, Osmanllar'da olduu gbi,
anann asaletini aramazlar. ran'n imdiki a Kaar
Slalesi'nde ehzade olabilmek iin mutlaka anasnn
da Kaar prenseslerinden olmas lazmdr. Eski hakan
saraylarnda, kuma,lar, hakiki zevceler mahiyetinde
deildi. nk bunlara kendi oullar Anne ! " diye
hitabedemezlerdi. <<Hatun a Anne! diye arrlar,
kendi annelerin Teyze! " diye hitap ederlerdi. Bu
kumalarn ocuklar mirasa da itirak etiezlerdi.
Bunlara babalar tarafndan cz'i mikdar mal verilir
di. Mesela i n g i z H a n'n kuma lardan domu
birok oullar vardr ki isimleri bile maruf deildir.
32) Z i y a G k a p bu satrlan yazd zamanlarda, 1922'
d, ran'da hakimiyet Tk soyundan gelen Kaar Slaleh
nin elinde idi. imdiki tabirinden . maksat,. makalenin ya
zld devredir.
58
XII
HAKANLIK TEKiLATI *
Hakanlk'n tabii kumandaulariyle emir'leri Al
tun Kemik lerdend. Soyda by.k olan Tigin haka
nn veliahdi idi. Bu, ekseriya hakann kk biraderi,
bazan olu, bazan da biraderzadesi olurdu. Osmanl
lar'da padiahln soyda bye kalmas bu an'ane
nin devamdr. <Avrupa' llarda ve Msr ailesinde h
kmdarlk evde bye intikal eder) .
Veliahd, hakandan sonra en byk amirdi. Ordu
ya kumanda eder, ileri idare ederdi. Hakan sa kola
kumanda ettii zaman, veliahd sol kola kumanda eder
di. Veliahde sadece Tigin yahut Kl Tigin" unvan
verilirdi.
Hakandan sonra, Hatun, yine melikelikte devam
ederdi. Binaenaleyh, yeni hakan eski hakann olu de
ilse, bununla izdiva etmek mecburiyetindeydi. Ba
zan bu evlenme ismi bir izdivatan ibaret kalrd. Bu
kabilden olan zevc'e Er Ad , { ismen zevc) nam ve7
rilirdi.
Hakana tabi olan muhtar Trk illerinin banda
yine eski yabgular kalrd. Hakan, ayn slaleden ta
yin etmek artiyle, bu yabgular deitirebilirdi. Yab
gulara nezaret etmek zere, her ile, slaleden bir
* Kk Mecmua, yl: I, say: 15, 19 Muharrem, sene: 341 (ll Ey
ll, sene: 338l , sayfa: 3- Sb.
59
ad yahut ane tayin edilirdi. ane kelimesi,
ta'rib edilerek ahne haline konulmutur. Halbuki
ane Bozkurt'un Moolca unvan olan Brte a-
"
ne = Brteine; tabirinde Kurt manasnadr.
Bozkurt Slalesi'ne ane Slalesi derlerdi. Bu
sebeple Ouzlar, slaleden olmak zere, iliere tayin
edilen komiserlere _ane = ahne derlerdi. Gktrk
ler'in de aile ismi ad idi. Bu da inliler'e gre Ase
na = Kurt manasnadr. Gktrkler'de de yabgular
kontrol eden vali-i umu1lilere ad unvan verilirdi.
ad'lardan sonra Padlar yahUt Pd beyleri gelirdi.
Bunlarn da Altun Kemiklerden olduu anlalyor.
Byk Divan'da adlarla padlar sa kolu tekil eder
lerdi. Bunlardan baka Ak Kemikler den de Kl rkin,
Tarhan, Yabgu, Tudun, Buyruk, Tamgac, Kam, Sba
, Atasagun gibi reisler vard.
Kl rkin , Ak Kemiklerden olan ve onlfr
temsil eden bir vezirdi. Tanhanlk , en byk ruha
nile re, yahut byk hizmetler ifa etmi kimselere veri
len bir rtbedir ki, ileride terih edilecektir. Hakan di
vanndaki Tarhanlar, bizdeki Kazaskerler mevkiindey
di. "Yabgu ile Tudun bildiimiz il ve boy reisleriy
di. Onlar impi illerine ve boylarna riyasette devam
etmekle berabr. balarnda ad yahut ane" un
vanl komiserler bulunurdu.
Buyruklar , iki ksmd:
1 ) Buyruklar, ki eski Osmanl tekilatndaki
alar'a muadildir.
2) D Buyruklar, ki eski tekilatmzdaki D Aa
lar'a mtenazrd.
cTamgac , Nianc mevkiinde idi.
60
Kamla'r" , Mneccimba mevkiindeydiler.
Sba , Askerba manasma

olup, Osmanl
lar'daki Ocak Aas'na muadildi.
Atasagun" , Hekimba mevkiindeydi.
Orhun Kitabesi'nde Divan u suretle tavsif edili
yor: Sada adlar ve pd beyleri, solda tarhanlar ve
buyruk beyleri. Bu iki tabaka emirlere hitap edilme
dii zamanlarda da baka tabirler kullanlrd. Ma h
m u d K a g a r i'nin beyanna nazaran Altun Ke
mikler e mensup prenslerle prensesiere Altun Ta
rm, ss diye hitap edilirdi. Ak Kemiklere mensup
beylere de Terken 13> diye hitap ediirdi.
Bunlardan baka Kara Kemikler,den, hatta Tat
lar'dan da beylik mevkiine kanlar . bulunabilirdi.
Mesela M a h m u d K a g a r i'ye gre Y u
r u , Farsiler'den olan kara vezirdi as . Buna yaz gn
lerinde glgelenrek iin siyah bir kubbe verilirdi. (Ak
Kemikler'in otaklar, ak, Altun Kemikler'inki altun
dand. Kara Kemikler'in adr da kara idD.. Ku b
be vezirlerinin Trk Tekilat'nda gayet eski olduu
nu bu suretle gryoruz.
Bundan . baka vezirlerin de eit olduunu g
ryoruz:
33J Bk. Diva, I, s. 396.
34l Bk. Diva, I, s. 376, 441.
35) Yu : Hak andan vazirlik derecese a ve
rilen lnva. olup, Diva'da bunu Fasileren ol gb
br mecbryet de zikredmemektedir. Yu': haada
bir derece aada olm, grevin ehemyet icAb asie,
Trker'den olman gerektalidir CBk Diva C. III, s. 41) .
61
1) Veliahd = Kl Tigin, Altun Kemikler>> i tem
sil eden bir vezirdir ki Sadnizar mevkiinde
idi.
2) Kl rkin, Ak Kemikler,, i temsil eden,
3) Yuru da, Tatlar'la Kara Kemikler>> i temsil
eden bir vezirdi.
Musevi olan Hazar Hakanl'nda, Mslman
Aras li hakann gnll askeri idi. Vezir de bu ilden
olmak gerekti. Hazar Devleti'nde, Hakan, idareye ka
rmazd. ahs kutlu olduundan, tekinsizlii halk
arpmamak iin, saraynda gizlenmek, kimseye grn
nemek mecbriyetindeydi. Devlet iini Bilik [ = likl
adl bir bey idare ederdi. Kuraklik, malbiyet, zelze
le gibi bir milli felaket zuhr etse, halk bunu hakann
uursuzluuna atfederek, idamn beyden isterlerdi.
Bey, arzularn is'af eder, yahut bir bahane ile hakan
tehlikeden kurtarrd. Hazarlar'da yedi tane kad var
d. kisi Msevi, ikisi Mslman, ikisi Hristiyan, biri
de Ruslar'a mahsus olup putperestti. Mslman olan
Aras li,, , hakanln askeri hizmetini u artada ka
bul etmiti: Camileri hadd-i ilticagah hakkna malik
olacak; kendileri Mslmanlada muharebeye sevk
olunmayacak; vezir kendilerinden bulunacak; iki ka
dlar bulunup, hussi hukuk- medeniyetlerine m
dahale edilmeyecekti. Bu imtiyazlarn bir nevi Tarhan
lk>> oldugunu ileride greceiz. Grlyor ki kapit
lasyonlar ilk defa kabul eden Hazarlar'dr. Osmanl
lar da bu kabil imtiyazlar patriklerle ecnebi safirle
rine vermilerdi. Eski Trkler'de Kara Kemikler;, le
<<Tatlar,, Yuruluk>> ve sair mansblara nail olmak
la gitgide asalet sahibi olurlar, Ak Kemikler,, sras
na geerlerdi.
62
XIII
LHANLIK *
lhan,, , Hakan'l-Havakin = Hakanlar Hakan
demektir. lhan' a lik Han unvan da verilirdi. l
hanln teekklndeki sebebi de corafi vaziyette
bulabilfriz. Trkler'in Mansurya'dan Macaristan' a ka
dar yaadklar geni Tura Kt'as, umumi bir zaptu
rapta muhtak Zira, buradan in-Bizans ticaret yolu
getii gibi, bu kt'ada yaayan kavimlerin ekserisi
Trk Irk'na mensuptu ve bu lkeleri birbirinden ay
ran dalar, rmaklar, denizler de yoktu. Bu erait da
hilinde, dininin esa' sulhuluk ve birlemecilik olan bir
rk, elbette sulh ve devlet dairesini, yalnz il ve hakan
lk sahasndan ibaret brakamazd. Bu sulhl, b
tn Trkler'i ihtiva eden byk bir Trk Devleti v
cuda getrmee kadar ilerietmek mecburiyetindeydi.
Tarihi:n karalk devilterinde skitler'in ve Masactlar'
ll, Sakalar'n siyasi rabtalarn iyice bilmiyoruz. Fa
kat, tarihin aydnlk devrinde, iptida Hiung-nu'lar, b
tn hakanlklar, btn illeri, btn boylan birleti
re:ak bir lhanlik>> vcuda. getirdiler. Sonra lhanlk
bunlarn elinden karak, Tatar uruuna mensup A var
lar' a geti. A var lar' dan Gktrk! er' e, onlardan Ouz
lar'a, Ouzlar'dan da Hakaz adl Krgzlar'a geti.
Daha sonralar Htaylar'a, Altun Hanlar'a, i n g i z
* Kk Mecmua, yl: I, say: 6, 26 Muharem, sene: 341 (18 Ey
ll, sene: 33B) , sayfa :3b 6a.
63
H a n Moollar'na, en sonra T i m u r 1 e n g Trk
leri'ne intikal etti.
lhanlk vcuda getiren kutlu il'e Gk, unvan
verilirdi: Gk Trkler, Gk Moollar gibi. M a h m u d
K a g a r i'ye gre Kagar Bakanl'nn sanca Er
guvani13 olduu gibi, Osmanllar'da da Sipah'n bay
ra Kzl'd. Halbuki lhanlkn sanca Kzl deil,
Gk rengindeydi. Demek, Kzl Sancak Hakanlk
n alameti olduu gibi, Gk Sancak da lhanlkn
bir timsaliydi.
lhann maiyyetindeki hakanlarla mnasebeti, ba
ba ile oullar arasndaki mnasebet gibidir. lhan, ba
kanlar evlatla kabul ederek, onlara birer ad verir
di. i n g i z H a n, Kagar hakanna I i k
T r k m a n, Nayman hakanna C i r a k l?1 un-
vanlarn vermiti.
o
Bakanlar, maiyyetlerindaki yabgularn manevi ba
balar hkmndeydiler. Yabgular da turunlarn mane
vi babalar idiler. Demek ki hkmdarlar arasnda pe
derane bir silsile-i meratib mevcuddu. Gktrkler'de
lhan'a lterez, yahut clterer, , Hatuna da l Bilge,
unvanar verilirdi. Birincinin manas devleti yaa
tan, ikincisinin manas devleti bilendir.
Hiung"nu'larn ilhan in imparatoruna u suret
le name yazard: Gk ile yer'in dourduu, gnele
ayn tahta kard byk Trk hkmdar, in im
paratoruna ihtiramla arzeder ki. . . . . .
lhann vefatnda yaplan byk Yu = Matem,
merasimine, btn hakanlar ya bizzat yahut murah-
31 Diva'd Ergva ren olaa buuat. Bua
mubil Ah var CBk. Diva, C. I, s. s .
64
haslar gndererek itirak ederlerdi. Mteveffa narma
bir Bark = Mabed, yaplr, bir de Mengta dikilir,
zerine kahramanlklar yazlrd. Dost hakanlardan
birisi yua riyaset etmek zere Balbal <371 intihab . edi
lirdi. Her ilden gelen Stlar = Alayclar ile
. Yucular = Taziyeciler nev ha ederlerdi. Orhun Ki
tabesi'nde in Devleti'nden, Krgzlar'da, Trkeler'
den, ilh. murahhaslar geldiini gryoruz. Trke mu
rahhaslarnn unvaniar O u z T a m g a ile
M a k a r a T a m g ' a ' dr. Krgz Hakan'nn da
bir yuda Balbal olduunu gryoruz.
Hakann, Hatunun saray adriarna Ordu" nam
verilirdi.
lhan'n ota altundan olduu iin, bazan da Al
tun Hanlar'da ve B a t u H a n Slalesi'nde olduu
gibi, Altun Ordu adn alrd. Hakanlk ise, Ej derhan
Devleti'nde olduu gibi, Ak Ordu adn alrd. l
han'n payitahtna Ordu Kerd, nam veriUrdi. Ma
mafih, bu gibi unvaniar hakanlar da taklid ettiklerin
den, ekseriya iki enmze arasnda mterek gibidir.
Cami't-Tevarih'e gre lhanlk hangi ilde, han
gi urukta ise, btn dier uruklarla iller kendilerinin
de o cinsten olduklarn iddia ederlerdi. Hiung-iu'la
rn ilhanl devrinde, her kavim kendisini Hun =
Kun, sayard. Mesela vrupa'ya giden Sabir = Su
var Tatarlar, orada Hun adn aldlar.
lhanlk Avarlar'a geince, her il, Avarlk iddia
snda bulunmaa baladlar. Mesela Gktrkler tara-
37l Baba, cyua ryaset eden kii deil. lnn meza b
na dkilen, hayatta ien ldr dma heykelidir.
<Bk. M u h a r r e m E r g i n, Orhun Abldeler,

stbu,
1970, s. 8) .
65
fmdan Maverannehr'den : karlan Ak Te
,
le = Kala
Trkleri de Avrupa'ya getiklerinde Avarlk iddiasn
da bulundular ve hkmdarlarna Varhuni = Avar
Han unvann verdiler. Sonralan lhanlk Gktrk
ler' e geince, bu nam btn Turan illerinin umumi un
van oldu. O zaman, garbdaki iller Trke benzeyen
manasma Trke ve Trkmen adlarn aldlar. l
hanlk Ouzlar' a getikten sonra i n g i z H a n,
nesabini Ouzlar'a ve Kaylar'a raptetti. Daha sonra
lhanlk Moollar'a intikal edince, Trkler'e de Mool
denree balad. Mesela Hindistan'daki Byk Mo
ollar halis Trkmendiler, Moollukla rki hibir ala
kalar yoktu. Bununla beraber tarihte Byk Mool
adn aldlar. O halde illerin mensub olduklar kavim
leri ve uruklar tayinde son derecede ihtiyat etmelidir.
Zahiri isimlere, siyasi unvanlara, bakmamaldr.
lhanlk da menei olan Hakanlk'a istinad etmek
le beraber, kurultayn murakabesine tabi idi. Bina
enaleyh, bir imparatorlua benzemezdi. Meneinde bu
lunan demokrasi, Halk Hkumeti maliyatini tamamiy
le kaybetmemiti.
66
XIV
SULTANLIK *
Trkler bir lkeye ya g , yahut akn suretinde
giderlerdi. G suretinde gittikleri zaman, il de Ordu
ile beraber gitmi olurdu. l, her ihtiyacn srleriyle
tatmin eden mstahsil bir cemiyetti. Binaenaleyh, ye
ni gidilen lkede, obanla, iftilii de ilave ederek,
yine mstahsil surette yaard. Akn suretiyle gidildii
zaman, alplar yahut beyler, yalnz kendi buy
ruklaryla, yiitleriyle, clasnlaryla giderlerdi. l be
raber gitmezdi. Yalnz ordu giderdi. Ordu, mstehlik
bir cemiyetti. Bu iki trl muhaceret'in birisi Avrupa
llar'n istimarna, ikincisi istimlakna benzerdi.
Filhakika, bir lkeye g suretinde gidildii za
man, oras bir Trk mstameresi olurdu. l, ehirle
re, kylere yerleir, ziraatla, sanayi ile, ticaretle itiga
le balard. Yeni ekilde mstahsil bir Trk Milleti v
cuda gelirdi. te Anadolu'da bu hali gryoruz. Sel
ki Ouzlar, Harizm Ouzlar, Ak Koyuulular ve Kara
Koyuulular Anadolu'ya g sretinde, il halinde, geldi
ler. Az zamanda purasn Trk mstameresi haline
koydular. Bir ilden, bir koleni ayrlarak baka yerde
yerleince, ana il'e Ulu l , koloniye de Kk l
[ denirdil . Trk mstamerelerini vcuda getiren te
bu kk illerdi.
* Kk Mecmua,' yl: I, say: 17, 3 Safer, sene: 34 (25 Eyll, se
ne: 338) , sayfa: 4a - 7a.
67
Fakat, bir lkeye akn suretinde gidildii zaman,
giden yalnz beylerle askerler olduu iin, orada yal
nz sarayla klalar yaplrd. Trkler, burada msteh
lik hayat yaarlard, yani yerli milletlerden vergi ala
-
rak geinirlerdi. Bu suretle Trk hakimiyetine giren
bu lke bir Trk Mstemlekesi olurdu. Mesela Os
manllar'n Viyana'dan Fas'a, Habeistan'a, Basra'ya
kadar fethettikleri lkeler hep mstemleke halinde
kald. l halinde gidilmedii iin, hi birisinden bir
Trk Mstameresi domad. Bu sebepledir ki, bugn,
Trkiye Devleti, Seluk, Harizm ve Ak Koyunlu Ouz
lar'nn istimar ettikleri lkelere inhisar etti. Osman
llar'n fethettikleri lkeler hep elden kt.
ilden doan milli Trk devletlerine Hakanlk,
lhanlk, namlarnn verildiini grdk. Bunlar,
Trk ili iin faideli oldular. Zira, btn fedakarlkla
rn Trk Milleti'nin mefkureleri iin, Trk'n saadeti
iin ibzal ediyorlard. Akndan doan Trk devletleri
ne de Sultanlk nam verilirdi. Sultanlk , Trk
Milleti iin faydal deildi. nk, btn fedakarlk
larn, baka bir millet iin ibzal ediyordu.
Mesela, in'de ilk defa merkezi bir imparatorluk
tekil eden Tsin = Tuhsn Trkleri, orada Trk iline
mstenid bir Hakanlk deil, klemenlere mstenid
bir Sultanlk vcuda getirmilerdi. Binaenaleyh, kur
duklar muazzam, Jina, elli sene kadar bile payidar
olamad. Bundan baka, Trkler'in in'e akn yapa
bilmelerini men' iin, mehur in Seddi'ni de bu Trk
slalesi vcuda getirdi. Hiung-nu'lar da anavatan
lar olan Ordos = Ordu lkesinden srp kard.
Demek ki inliler'in hatr iin kendi milletdalarna
fenalk yapmaktan ekinmedi. te bu iler hep Sul
tanlk sisteminin tabii neticeleridir.
68
Bunun aksini Hiung-nu'larda grrz. Hiung-nu'
larn byk ilham M .e t e, yalnz Trker'i bir il
hanlk sretinde birletirmek mefkresini takip etti.
M e t e , bir defa in imparatoru'nun karargahn
muhasara etmiti. Onu esir etmek, in' e tamamiyle ha
kim olmak elindeydi. Fakat, milli bir devleti, byk
bir emperyalizme tercih ettii iin, in imparatoru'nun
kamasn teshil etti. Ve onunla alicenabane bir sulh
muahedesi yapt. Bir mddet sonra, in taht inhilal
edince, btn in beyleri, M e t e'ye resmen impara
torluu teklif ettiler. Hk M e t e, bu defa da,
kendi milletine faydas olmayan bu yabanc taht ka
bulden istinkaf etti. Gryoruz ki Hakanlk,, ve Sul
tanlk enmzeleri ta eski zamanlardanberi Trkler
aras_nda mevcddu. Trkler'in in'de, Hind'de, Rus
ya'da, Macaristan'da, Eflak'ta, Bulgaristan'da ilh. te
kil ettikleri Sultanlklar , ummiyetle Trk unsuru
nun bel' ve temsil edilmesiyle neticelendi. Fakat, Ba
kanlk idaresinde yaayan Trk illeri, ummiyetle
milliyetlerini ve Usanlarn muhafaza ettiler. Sultan
lk, bilhassa slam devrinde, ummi bir ekil ald. Bu
devirde yalnz Kagar Devleti Hakanlk tarzndayd.
Tolniler, ihidiler <Ak ad) , Gazneviler, hep Sultan
lk tarznda olduklarndan, hakikatte birer Arab ya
hut Acem devleti idiler. ran, Irak, Suriye Selkileri
de klemenlarine istinad ederek baka unsurlada
meskn lkelerde mstemlekeler tekil etmilerdi.
Kendi iline istinad eden yalnz Anadolu Selkileri
idi. Yalnz bunlar bir Hakanlk Hayat, , bir l yaa
y, yayorlard.
Hakanlk'ta hakimiyet il'e aittir. Tanrnin kut'u,
Altun lkn verdii hakimiyet, il'e aittir. l mi ya
man bey mi yaman? vecizesi, Hakanln tam bir De
mokrasi olduunu gsterir.
69
,,sutanlkta ise, hakimiyet, Sultan'a mahsustur.
Gya sultan ailesi, uluhiyet canibinden insanlan ida
reye memur edilmitir. Sultan, ZlluUahi fi'l-alem, ma
lik-i rikab- mem dir. Halbuki slam Aleminde halife
lerde bile velayet-i rakabe yoktu. Yelayet-i rakabe,
keyfemayea, insanlarn hayatnd ve emvalinde ta
sarruf etmek demektir. nk malik-i rikab- mem
olann, btn insanlar kleleridir. Deil Halifeler, hat
ta H a z r e t-i P e y g a m b e r bile, Kur'an- Kerim
tarafndan, bizim gibi bir insan olduunu, bizden far
k yalnz kendisine vahiy gelmekten ibaret bulundu
unu bize syleree memur edilmitir. slam Halife
lii de, Trk Hakanl da, bir Demokrasi olduu
halde, Selkiler ilahi hukuka istinad eden bu emper
yalizmi nereden aldlar? phesiz ranilerden! Sel
kiler'in i[ik vaz- kanunu ola: vezir N i z a m '

M I k Siyasetname'sinde hep eski ran ahinahla

rnn dstrlarndan bahsediyordu. Hicretin beinci
asrnn ortalarna doru m a m M a v e r d i Ah

kar- Sultaniyye'yi yazarken, N i z a m , 1 - M I k

de Siyasetname'sini telif ediyordu. M a v e r d i, Hi
lafeti ashab- hal' ve akdn intihab ve umum halkn
biatiyle vcuda gelen demokratik bir hkumet sure
tinde gsterirken, Siyasetame, Seluki Ailesini, ilahi
hukuka malik gsteriyor, btn insanlar ve araziler
zerinde velayet-i rakabeye malik olduunu iddia
ediyordu. Bu nehcin bidayetini N i z a m ' 1 - M k'
ten evvel Samaniler'de, daha evvel de H a i f e
Mu' t a s m'da buluruz. H a I i f e M u' t a s m, ilk
defa klemen ordusunu te'sis ederken, yalnz orduya
istinad eden, halka hi kyet vermeyen bir devletin
esasn kuruyordu. M u' t a s m bu usul eski ra
niler'den almt. Klemen usul M u' t a s m'dan
70
Samaniler'e, bunlardan Gazneviler' e, onlardan da Sel
ukiler' e geti.
N i z a m ' 1 - M l k, Siyasetname'sinde Ouz
lar'n tecavzlerinden ran' kurtarmak iin, Rum Di
yar'nda gazay ileri srerek, bunlar ran'dan uzak
latrdn ve yalnz bir milletten ordu tekilinin isya
na badi olacan ileri srerek btn unsurlardan m
rekkep, halitavi bir ordu vtuda getirdiini anlatmak
tadr. Bu

hiyleyi kefeden Akpaa-zade Tarihi'nin
mellifi, bu vak'ay yana yakla anlatr : Araplar,
Acemieri esaret altna almlard. Trkler, Acemieri bu
esaretten kurtardlar. Fakat, Acemler bu iyilie kar
yetmi bin hane Trk' gazaya gidiniz diye Rum Di
yar'na kodular.
71
xv
TRK URUKLARI *
Trkler'd boy ve uruk zmreleri etnorafik
zmrelerdir. l, Bakanlk , lhanlk, Sultanlk _
tekilatlar ise, siyasi zmrelerdir. Trkler, hangi si
yasi hey' ete dahil olurlarsa olsunlar, etnorafik unvan
arn daima muhafaza etmilerdir.
Uruk , Trkler'de en eski zmreleri gsterir. Es
ki Yunanllar'a nazaran, Byk Trkistan sahasnda
Uruk>> sakindi : skitler, Masactlar, Sakalar.
s k i t kelimesinin Trke hangi kelime
den alndn ararsak, bunu igit kelimesinde bula
biliriz. igit kelimesi, Mool ivesinde igit ek
lini alr. Nasl ki Kay , Kerey,, Tele , Urak ,
Bri, Mergen" , Yabaku,, Tarhan" kelimeleri, Ka
yat, Kereyit , Telet, Uyrut, , Brt , Merkit ,
Yebekit , Targat ekillerini almtr. M a h m u d
K a g a r i' ye gre, Ouzlar, umum ark Trkleri'ne
igil namn verirlerdi. Demek ki igil kelimesi, _
byk bir urua alem olabilecek ehemmiyetli bir zm
re ismiydi. eg , kei 138 demktir. Binaenaleyh,
* Kk Mecmua, yl: I, say: 18, 10 Saer, sene: 31 (2 Tern-i
- Evel, sene: 338) , saya: Sb - 7. [Bu maAlenin sr nua
ras Kk MecmuA'd yanllkla (XVl yazltr. Ha
bui (XVl olacaktr. Bu sebepten biz bir numaa yrttk. l
38l Eski Trkede kei manAna gelen. kelme eg" deil,
Ek dr CEk Divan, C. I, s. 9, 128 C. II, s. 14, 117, 226) .
72
biz skitler'in igiller

yani Keililer, olduuna ihti

mal veriyoruz.
2 M a s a c t kelimesi Byk t, manas
nadr. inliler Tele yani Talaz, Trkleri'ne Ye Na,
derlerdi. Bu kelimenin t, kelimesinin ayn olduu
.
eydandadr. O halde Asya'nn Kalbi namrdaki n
gilizce tarihin nazariyasini kabul ederek Ulu Talaz
lar n ecdad . lnnl MasacUar olduunu farzedebili
riz. Bu suretle tlarn de Kk Talaz, olduu za
hir olur. t kelimesinin de Trke it , i te ve
itak kelimelerinden husule gelmesi muhtemeldir. O
halde Talazlar'la itaklar'n ayn uruk olduu anla
lyor.
3 S a k a a r'n Hindistan'da tekil ettikleri
devletin meskukat bulunmutur. Bu sikkeler zerin
deki resimler tamamiyle Krgzlar'a benziyormu. Bu
mabehete istinaden, yukanda zikrettiimiz kitab,
Sakalar'n Krgzlar olduunu ileri sryor. Biz ba
ka bir delil ile de bu faraziyeyi takviye ediyoruz. Sa
ka tabiri eski ran Usanndaki Sek lelimesinde:
alnmtr. Sek , kpek, demektir. Krgzlar'dan bir
ube, kendisinin meneini bir kpekle bir prensesin iz- .
divacnda gryor. Ouz Menkabesi'ndeki t Barak
lar'n da Krgzlar olduu sezilmektedir.
O halde, eski Trkler'in byk uru\nu bulduk
demektir. imdi de bunlann hangi ilieri muhtevi oldu
unu tedkik edelim:
igiller
Kadim tarihe gre skitler'le beraber olan kavim
.
ler unlardr : Kumanlar, Kumuklar, Kimmer <Ki
rek> ler. in tarihlerinin bahsettii Hiung-nu'lar
73
<Hunlar yani Kunlar) da bu zmrey mensuptur. Gk
trkler de bu zmreye mensuptur. Eski bir an' aneye
gre T r k H a n'n drt olu olmu : i g i I,
B a r s a c a r, A m I a k, T u t u k. Bu kelimelerden
birincisi malum. kincisi ''Parslardr ki, sonralar
Parsak = Varsak,, namn aldlar. ncs Yimek
lerdir ki Kimekler demektir. Drdncs de zayf
bir ihtimale gre tken, kelimesinin muharrefi ola
bilir. Bu faraziyelere gre, Gktrkler tken, Var
sak, Yimek, iil illerini muhtevi olan bir zmre ol
mak lazmgelir. Urak, omul, aruk, Basml, Pee
nek kavimleri de bu uruktan olmaldr.
2 - Talazlar l TurullarJ
Talaz kelimesinin asl Tl Ku yani Turul
olabilir. Talazlar'n merkezi Ouzlar'dr. Uygurlar, Ka
lalar, Karluklar, Kangllar, Kpaklar, Aa Eri ka
vimleri de Ouzlar'n rleridir. Bunlarn hepsi Talaz
uruundandr. Kala kelimesi dorudan doruya Talaz
kelimesinden muharreftir. b n H a Id u n Haya
tla'nn <Ak Teleler'in) Kalalar olduunu tasrih edi
yor. Bunlara Yunanllar Eftalit , Avrupallar Ak
Hunlar adn verdiler. Tele, Tele, Talas, Dili <Be
dili) , Taraz, kelimeleri hep Talaz muharrefidir.
3 - Krgzlar
Krgzlar uruunda Kara Krgzlar, Krgz Kazak
lar, Bakurdlar, Kara Kalpaklar, Kara Papaklar, Kara
aylar, Htaylar, Yabakular, it Baraklar saylabilir.
Kpaklar Krgz sahasnda yaadklarndan lisanca
onlara benzemilerdir. Trkenin byk lehesi de
bu urua nazaran tasnif olunur: igil Lehesi, Kr-
74
gz Lehesi, Ouz Lehesi. Drdnc olarak bir de Ya
kut Lehesi vardr ki Sibirya'nn imal-i arkisinde
oturan Yakut Trkleri'nin lisandr.
Talazlar byk bir uruk olduu gibi, bunun mn
kasim olduu ubeler de birer uruktur. Mesela Ouz
lar da bir uruktur ki Doku
f
Ouzlar' ve Garbi Ouz
lar muhtevidir. Garbi Ouzlar da memleketimize
il halinde gelmilerdir: Selki Ouzlar, Harizm 0-
uzlar, Bayndr Ouzlar yani Ak Koyunlular. Ana
dolu' daki Ouz Lehesi, bu ilden husle gelmi
tir.
75
XVI
ZMRE SMLER NASIL TEFRK OLUNUR? *
Trk zmreleri iinde, uruk ile boy etnik
{ = kavmi> zmrelerdir. Bunlarn adlan siyasi zm
relerin adlan gibi, siyasi inklaplarla deimez. igil
Trkesinde, . yani Gk Trk Lehesinde, bu zmre
lere baka unvanlar verilmitir. Orhun Kitabesi'nde
urukun mukalili olarak budun kelimesi, boyun
karl olarak da ou kelimesi kullanlyor.
M a h m u d K a g a r i budun. kelimesini
halk tabiriyle, ou kelimesini de airet tabiriy
le tefsir ediyor.
M a h m u d K a g a r i'ye gre Uruk kelime
sinin asl manas tohumdur1391 Bu itibar la bir to
humdan gelen insanlarn mecmuu bir uruk tekil
eder. Yine bu lgatiye gre boy kelimesi de Ouz
lar'da halk manasnadr. K a g a r i diyor ki:
Bir adam kendi ili iinde mensubelduu boyla tanlr.
Ona hangi boydansn? diye sorulur, o da mesela ' Salur
boyundanm' diye cevap verirse Salur boyundan oldu
u anlalr.
Mverrihlerimiz ekseriya uruk ve boy isimlerini
il ismiyle kantrmlardr. l, siyasi bir ' hey'ettir. K-
* Kik Mecmua, yl: I, say: 19, 17 Saer,. sene: 341 (9 Terin-i
Evel, sene: 3l , sayfa: 5b-9. [ Maalenin sr numara
bi numara ytlmtr. Bk. X. maalenin notu] .
391 Bk. Diva, C. I, s. 6, 64, 449 <Url .
76
k bir devlettir. Bu devlet ekseriya messisinin ad
n alr: Seluk li, Ramazan Oullan, Hamid li, sfen
'diyar Oullar, Osmanl li gibi. l bazan hakim kav
min ismini alr: Gk Trkler gibi. Bazan mahkum olan
kavmin ismini alr : Dokuz Ouzlar'n tekil ettii _ Uy
gur Devleti, Salur Ouzlar'nn tekil ettii Karluk
Devleti, Bayndr Ouzlar'nn tekil ettii Ak Koyunlu
Devleti gibi. Bu Ouz illeri, Uygur, Karluk, Koyunlu,
illerini tabiyetleri altna aldktan sonra, tabilerinin
unvann aldlar. Ak Koyunlular'da olduu gibi, bazan
bu unvana br Ak sfat ilave ederek, kendilerini ta
bilerinden tefrik ettiler. Bazan da buna lzum grme
diler. Eftalitler'in Ak Hun unvann almas da bu su
retle olmaldr. nk Eftalitler de Maverannehr' e
gelerek oradaki Hunlar'a hakim olduktan sonra bu
unvan aldlar.
Fakat, galip kavim malup kavmin siyasi unva
nn deil, uruk ismini alrd. Mesela arki Avrupa'da
yaayan Peenek Trkleri Uzlar'n hakimiyeti altna
geince, hepsi birden Kuman adn aldlar. nk
Peenek kelimesi bir il'in siyasi unvanyd. Uzlar bu
kavme hakim olunca, bunun siyasi unvann ref' etti
ler, kavmin uruk ismini meydana kardlar. Meer
Peenek ili Kuman uruundanm. E b u' 1 G a
z i'ye gre, arki Trkistan' da, On Uygurlar arasnda
Kuman Ad isminde bir il var. On Uygurlar, galat
olarak, Gk Trkler'e verilen bir unvandr. Demek ki
Kumanlar, Gk Trkler cinsine mensuptur. ihtimale
gre, bu il, Gk Trk Devleti'nin inkrazndan sonra,
garba doru g ederek Avrupa'ya gelmi, orada reisi
nin unvann, yahut hakim bir kavmin ismini alarak,
Peenek kelimesiyle adlapm. Uzlar'n COuzlar'nl
hakimiyeti zerine, artk siyasi unvann hkm kalma
dndan, kavmi unvan avdet etmi.
77
Geenlerde bir muhabir, Kay Boyu Seluk ilin
den mi, yoksa Ouz ilinden mi? diye soruybrdu. Hal
buki, Seluk ad siyasi bir hey'ettir ki, messisinin
adn
.
almtr. Seluk ili, kavmiyat itibariyle, Ouz
uruuna mensuptur. Ouz uruu vaktiyle bir ok ille
re ayrlm. < Bu illerin her birinde yirmidrt boyun
tamamen mevcud olmas lazmgeldiini evvelce izah
etmitik) . Zaten S e l u k Ouzlar'nn S a 1 u r
Ouzlar'ndan ne suretle ayrlchn tarih bize gster
miyor mu? -

Selukiler, Ouzlar'n bir ksmn alarak garba ge

lince, Salur Ouzlar yine eski yurtlarnda kalmad
m? < imdi Salurlar'n bir ksmn Harizm'de, - bir ks
mn da in'in Kansu vilayetinde gryoruz) . Ouz
lar'dan bir ilin de Peenekler yurduna giderek, Kuman
Devleti'ni te'sis ettiini de biliyoruz. Sonra K o r k u d
A t a Kitabiyle Ak Koyunlu Tarihi de bize bir Bayn
dr Ouzlar olduunu gsteriyor. <Bunlara Bayndr
Ouzlar denmesi, slalesinin Bayndr boyuna men- .
sup olmasndandr. Bu ilin de yirmidrt boyu tara
mfyle muhtevi olduu K o r k u d A t a Kitab'n
dan anlalyor) . C e 1 a 1 e d d i n H a r i z m a h'la
gelen bir Ouz ili daha var. Bunlardan baka, b n
H a 1 d u n, Osmanllar'n menei olmak zere bir
Ck ili olduunu haber veriyor. Gya Osmanck ta
birindeki -ck kelimesi de bu il isminden geliyormu.
Filhakika Orhun Kitabesi'nde de Ck ilinin ismi ge
iyor. T h o m s e n bu ilin Yenisey boylarnda Kr
gzlar'la beraber dolatn haber veriyor. L e o n
C a h u n da Kaylar'n lar olduunu sylyor.
Cami't-Tevarih, Kayat kelimesinin Dadan inen
sel manasma olduunu, M a h m u d K a g a r i
ise Kaz = Kay, kelimesinin kar tipisi manasma gel-
78
diini sylyorlar. Bu kelimeler arasndaki mana m
abeheti meydandadr. O halde, c, kelimesi, Kay,
kelimesinin Yeni Trkeye tercme3idir. Kay keli
mesi, ya kadim Trke'ye yahut Moolca'ya mensup
tur. Osmanl Hanedam'nn ecdad kavmiyat itibariyle,
Ouz uruunun Kay boyundan olduu. tarihe mu
hakkak gibidir.
K o r k u d A t a Ktab da bunu
tasdik ediyor. Bu boyu ihtiva eden zmrenin siyasi
hey'et itibariyle ismini almas da m:kndr.
b n H a I d u n ilinin banda bulunan
slalenin mteakb hkmdar isimlerini bile sayyor.
C e v d e t P a a ise bu isimleri Ramazan Oullan
slalesine idhal ediyor. Demek ki C e v d e t P a a'
ya nazaran lar , Osmanl Hanedam
.
deil, Ra
mazan Oullan'dr. Mamafih, bu iki slalenin de
ilinden kmas mmkndr. Grlyor ki tarih
lerimiz zmre isimleri nokta-i nazanrdan ok kark
tr.
N a m k K e m , Osmanl li'nin C e a
l e d d i n H a r i z m a h'la beraber gelen Ouz
lar'dan olduuna kaildir. Bu rivayet b n H a I d u n'
un rivayetiyle tesadum etmez. nk, Harizm Ouz
lar C e I a l'in vefatndan sonra Frat Vadisi'ne indi
ler; hala orada bakiyeleri mevcuttur: Carablus'da Be
dililer'le likliler, Rakka'da Derler, Rum Kal'a'da Sa
rlar,Lazka'da [ Lazkiye'del Bayrlar [Bayndr , Bu
caklar var. Bunlardan B
a
yatlar Musul'a indiler. regir
ler Adana'ya, Afarlar Svas'a, epniler zmir'e gitti
ler. b n H a d u n da, lar'n bidayette Frat
kylannda dolamakta olduklarn, siyasi bir zaruret
zerine Anadolu'ya g ettiklerini sylyor.
Osmanl tarihleri, Harizm Ouzlan'n iyice tedkik
etmemekle byk bir hata irtikab etmilerdir. nk,
79
evvela, Osmanllar'n garba gelmesiyle Harizmiler'in
gelmesi beraber vukubulmutur. Saniyen, Harizm 0-
uzlar'nn bakiyyeleri hala Osmanllar'la beraber gel
diklerini hatrlyorlar. )Eer Osmanllar, Harizm Ouz
lar ile beraber geldilerse, mutlaka onlarn Suriye'deki
muzafferiyaterine de itirak ettiler. Avrupa tarihleri
nin beyanna nazaran, Msr hkmdan M. e i k
K a m i 1, Harizm Trkmenleri'nin yaklatn g
rnce, Ehl-i Salib ordusu ile gelmi olan Almanya tn
paratoru k i n c i F r e d e r i c k<39a

e on senelik
bir mtareke akdetti, ve Kuds-i erif ile Nasra,
Beyt'l-Lahm, Sayda ehirlerini muharebesiz ona tes
lim etti. (Miladi 1229, Hicri 626/27) . Halbuki F r e
d e r i c k bu ha validen uzaklar uzakla'maz, Harizm
Ouzlar Haleb ve am lkelerini ele geirdikten sn
ra, Arz- Mukaddes'e girdiler, Gazze'de bi: Ehl-i Salib
ordusunu tarumar ettikten sonra Kuds-i erif'i yeni
den fethettiler C Miladi 1244, Hicri 642) <39b> .
Osmanllar'n ecdad, Harizm Ouzlar'nn Kay bo
yunu tekil ediyorsa, bu muzafferiyaterin Osmanl
Tarihi'nin bana gemesi lazm gelmez mi? Harizm
Ouzlar'nn il unvan, b n , H a 1 d u n'un iddia et
tii vehile ise, artk Kay Han li diye Kay
boyundan galat olarak bir il ismi uydurmaa ihtiya
kalr m?
39al II. F r e d e r i c k (1194-1250) . 1198'de Sicilya imparatoru,
1212'de Almanya imparatoru, 1220'den itibaren MUkaddes
Roma- Germen imparator ve nihayet 1229'da Kuds kral.
39bl Bu tahiern her ikisi de metinde yanl olup, dorusu bir
zim burada yazdmz gibidir. II. F r e d e r i c k Kuds'
1929 ylnda ele geirmitir.
80
XVII
ZMRE iSiMLER ARASINDA MNASEBETLER *
Eski Trkler'de, zmre isimleri ekseriya mahiyeti
ni deitirir. Bir boy ismi, il ismine inkh1p ettii gibi,
hatta hakanlk ve ilhanlk unvanarna da inklap
edebilir. Mesela, Ouz boylanndan Kay, Peene, Iwa
isimleri Kay ve Kayat, Peenek, Avar" illerine de
isim olmutur. /Hatta Avar ismi, bir ilhanln da
unvan oldu. Zmre isimleri arasndaki bu mabehet,
vaktiyle bu zmreler arasnda hakiki bir karabet oldu
una delalet eder. Mesela, Bedili Bey Tele demek
tir. Bundan anlalr ki Ouz'un Bedili boyuyla Te
le, ili arasnda bir karabet vardr. Derlerle To
harlar arasnda bir karabet-vardr. Bunlar gibi <<Ka
y ile Kay" ve Kayat arasnda ve Peene boyu
ile Peenek" ili arasnda karabat var. O halde, Ouz
lar'n yirmidrt boyu vaktiyle -Kazaklar'da olduu
gibi- mteaddid uruklardan terekkp etmi olmak la
zm gelir. Bu mes'eleyi Kazak Bahsi'nde tavzih edece
iz.
Zmre isimlerinin bu mnasebetlerini :nukayese
usulyle meydana karabiliriz. Burada mukayeseyi
aadan yukarya olarak evvela lahikalarda, sonra
cevherlerde, daha sonra dalilelerde yapacaz.
Kk Mecmua, yl 1,. say 20, 21. ve 23. sene : 341 (338) , sayfa :
6a - 7b, 5b - 7a ve 4b - 7a.
81
I Zmre isimlerindeki Lahikalarn mukayeses
Zmre adlarnn akserisinde cevher mterektir.
Baka olan yalnz lahikalardr. Mesela, Kay, Kay, Ka
yan, Kayat isimlerinde mterek cevher Kaydr. Ku
mu!, Kumuk, Kuman, Kumlanu, Kuma kelimelerinde
mterek cevher Kum dur.
Uygur, Uymak, Uysun <Vusunlar)
mterek cevher .Uydur. Bu sonki
Vassal : Tabi manas vardr.
isimlerinde
kelimelerde
Bu lahikalarn ilharlklarla ayrlan siyasi devir
Iere gre deitii de seziliyor:
Avarlar'n ilhanl devrinde -ar, lahikas
na ok rastgelinir: Avar (bir) , suvar <Sibir) , Tatar,
Ka bar <Kpak> , Bulgar, Macar, Mier <Meerik) , Ha
zar, Der (Tohar, Tokar> , Ungar (ngt, Hnkar> ,
Yamat mer, mre) , Kaar CKaak> , gr, Yazt. Ya
yrl [ Yaparl ?l , Uzar (Uzan> , Salur, Kimmer <Ki
rek> , dir CYidir) , regir.
Bu -ar lahikasnn asl, hala kullanmakta oldu
umuz er kelimesidir. Tatar = Tat eri, Boyar = Boy
e
r
i (boy beyD , Hazar = Kuzgtn eri < Hazar Denizi =
Kuzgun Denizi) , Bulgar = Volga eri, Eymr - mre =
m eri <Sihir eri> , dir = Yiit er, Yazr = Yaz eri,
Yayarl = Yay eri, regir = Yrek eri, isimleriyle Os
manl tarihindki Hnkar unvan bundandr. Mool
tarihinde bu unvann, o zaman cephe beylii vazifesini
ifa eden ngt iline verildiini gryoruz. Bu il ta
bakadan mrekkepti:
82
> ngtler <Aklar) ,
2) Kereyler <Karalar) (Kerey kelimesi; Moolca'
da kara manasnadr>
'
3) Tatarlar ( imdi hcla Moolistan'daki Karey
ler'in reisine ngrtay, unvan verilmekte-
dir) .
.
2 Moollar'n ilhanl devrinde -t lahikas
galiptir : Kayat <Kay) , Kereyit ( Kerey) , Telet <Tele)
Uyrat (Urak) , Bayat <Bay) , Turgut <Trk) , Brt
<Br) yahut <Barak) . <Brtler Kara Krgzlar'dr.
Krgzlar'dan bir taifenin totemi kpek olduunu ve it
Baraklar'n Krgzlar'dan bulunduunu biliyoruz. Bu
itibarla Brt kelimesi Barak kelimesinden de mtak
olabilir. Br'den geliyorsa Krgzlar'n da Bozkurt to
temine mensup olmalar lazmgelirl . Merkit <Mergen) ,
Yebekit <Yabaku) , Eftalit (Ak Tele) . igit ( skit = i
giD <M a h m u d K a g a r i bu lahikann, igil
Trkesi'nde cemi' edat olarak kullanldn syl
yor. ) , Tigit CTiginler) gibi. O halde Orhun Kitabesi'n
deki Targat kelimesi Tarhanlar ve Amat kelimesi Oy
maklar demek olacak. Acaba Yiit kelimesi de Yiin
kelimesinin bunlara mabih bir sigas mdr?
3 -tay : Bu lahika da Moolca'dr. Bey ve
prens manalarm andryor. aatay, Oktay, Subutay,
ngrtay gibi.
Zmre isimlerinin
.
nihayetindeki lahikalar, bize
onlar kullananlarn hangi komu lisanlarla ihtilat et
tiini gsterebilir. Yukarqaki misaller bunu gsteri
yor. Dier lahikalar da gelecek makalemizde muka
yese edeceiz.
4 -k (Kaf-Kef> : Barsak, Varsak mars, Bar
sacar, Barskan> , Yimek, Kimek <Yamar, Kimmer) ,
Kumuk, itak, Sodak, Peenek, Knk, Bolak, Urak,
Krk l Kzk ?l , Kazak <Kaz) , Kaak, Kamk, Yamak,
Sar <Sar) , Caruk <arug = Diyarbekir'de bir ky) ,
Yrk.
-
83
5 " -1 : igil, omul, Kumul, mil, Mool, Tu
rul, ar! <ar li = Karacada'da bir ky) .
6 " -an : Kayan <Kay) , Bayan, Kuman, Kitan,
<Htay) , igan <gay = fakir) , Noyan < Nogay), Kori
kan, Kuan <Kuay, Kuhan) , Koyun <Koy) , Kaman,
Yaman, Dolan <Kagar'daki Deli Dumanlar) , Kan
CKuan, Kua, Yeiler) .
7 " - : Trke <Trk
Ei) , Tle, Tala, Tele,
uva <Alt up, uvan) , Ou, Kama <Diyarbekir'de
hamama hali, kurna tutmadan giren kadnlar) , Telle
<Tele) , Klla <Kala) .
8 -z, : Ouz, Talaz, Uruz <Aras, Urus, Ars,
Arslan) , Tunguz, Tengiz.
9
"
-m
J
,, Basml, Tarmul <Diyarbekir yolun
da bir han) .
10 " -duz, : Bgdz, Sulduz, Gndz, Kunduz,
Yldz.
, ll -da, -du : Tardu, Kada <Karde'in asl
M a h m u d K a g a r i'ye gre Kabda = Rahim
da manasma olarak Kada'tr) .
12 " -dr : Bayndr <Bayan -drl , Orkndr <Or
kun -dr) , Bogadur < Baha -dr) .
13 -gur : Uygur, Sungur, Salgr, Yazgr <Bu
lahika igil Lehesi'ne mensuptur. Bu kelimeler Ouz
lar'da : gr, Salur, Yazr eklinde hafif telaffuz olu
nur) .
14 " -mak : Oymak, Kalmak <Buda dininde ka
lan Moollar'la Tibetliler. Budist) .
84
i
1
1
\
'
15 " -gay, -ay : Kalgay <Eski Krm Hanl'n-
da : Veliahdl , Halha [ yJ <Bugnk Moolistan' da:
Hidiv) , Turgay, Nogay, gay, Htay.
16 " -ar : Barsacar <Varsakl , Karaar <Kara
caharH?J l Afar <Ak ar) .
7 " -kan, -ken, -kn'' : Barskan <Varsak) , t
ken, Karkn, Tavukan <Tavanl , Kazkan <Kazan> <Bu
ll ika da igil lehesine aittir) .
18 " -, -i : Kay, Bam <Bam iek) , Ku t ! Kut
lu?] MaraD , Kni <Kn=Cariye) , arug <arkl, Ca
ruklu) . <Kay kelimesi, Kay kelimesinin igilce'sidir.
Kay baka bir kavimdir) .
19 -man : " -c, -l lahikalar gibi ittisaf edat
dr. nsan" , Kocaman> manalarma geldii doru de
ildir . . <Kocaman'n manasndaki byklk, Koca
cevherindedir. J Gkmen, Karaman, Saruman, Orman,
Toraman <Gkl, Karal, Sarl, Meeli, Toral manala
rndadrl . Trkmen'deki man Farisidir. Benzeyen
manasnadr.
20 " -ga, -ma>> : Tavga, Tama <Bu iki keli
me inli demektir) .
21 " -a,, : Kala <Talaz> , Kama, Yama.
22 " -S>> : Talas, Urus.
23 " -ku, -gu, -koa : Yabaku, Argu, Yabgu, Ba
yrkoa <Bayrl .
24 " -lk, -l : Karlk, Alayundl, Develi, Sun
gurlu, Carukl ( ,, -l lahikas igilce'ye, " -li lahika
s Ouzca'ya aittir) .
85
II - Zmre isimlerindeki Cevherlerin Mukayesesi*
c = k <Kaf) : Comul = Kumul; Caruk = Krk.
k <KafJ = a,i <Elif) : Kumul = mil; Kazak = Azak.
k <Kef) = y : Kimek = Yimek; Kuan = Yei.
b = v : Bulgar = Vulgari; Bolak = Volah; Bar
sak = Varsak; biv= Avar; Sibir = Suvar.
= y : Urak = Uyrat; Noay = Noyan; Kaan =
Kayan <Baz Kaan = Baz Ka y, Boz Ka y} .
= r : Talaz = Taraz; Tl = Turul.
= h : <Gzel he> , h < Noktal ha) : Kaan = Han;
Kar Hami; Kala = Hala, Halacan; Karluk =
Harluh; Orkun = Orhun; Kun = Hun, Hiung-nu; To
har = Tokar; Akar = Ahur; Katun = Hatun. ( >> (ga
yn> harfi igilce'ye, h <noktal ha) Azeri Lehesi'ne,
k>> <kaf) Seluka'ya mahsstur> .
k <Kef> = h < Noktal ha) : Kitan = Htay; Ter
. ken = Tarhan = .Targat.
k <Kef) = <Gayn) : Trk = Turud; Tunguz =
Teniz; ikan = iay.
h < Noktal ha) = < Gayn> : Tarhan = Tarat.
<Gayn) = v <Vav> : Al = Avul; A ar =
:var; Tavga = Tama.
k <KafJ = <Gayn> : Aka = Aa; Krgz = Br
hz' <Hrsz) ; Korikan = Gri Han.
-
Kk Mecmua, yl: I, say: 23, 30 Rebiy' l-Evel, sene: 341
(13 Tern-i Sai, sene : 33l , sayfa : 4b?a.
86
b = u <Elif) : Burak = Urak; Bolak = Ulah.
i <Elif) :: y : Iwa = Yva; dir = Yidir; mek =
Yimek; regir = Yregir; nal = Yinal. Celif, Azeri
ler'de, Ya dier lehelerde. ) .
= z : Kaak = Kazak; Kala = Talaz.
= : Ak ar = Avar.
f = b : Farsak = Barsak, Varsak
k CKaf) = t : Kala = talaz.
d CDaD , t = z : U d = Uz; Otkan = Ozan.
CGayn) = f : Atele = Eftalit.
z CZeD , z = s C Sin) : Tuzun = Tosun, Tuhs.n, Tsin;

Basat = Boz Ok; Kazak = Hesek.

a
.
= o i Baz Ok = Boz Ok; Baz Afar = Boz Afar.
k CKaf) = k CKef) : Kara = Kerey, Gr; Kara
Han = Korikan, Kr Han; Kazak = Keek; Kuan =
Kan.
z CZeD , z = y : Ozan = Oyu; Tuzun = Toyun.
z CZeD = d CDaD : Tuzun = Tudun.

<40
1
: Yama = Yimek; Konurad = Konrad; Ama
at = Amat; Salur = Salur; Uyur = r.
k CKaf) = y : Kuan = Yi 1 Yei1 .
III Zmre simlerinde Dahilelerin Mukayeses
Ok : Ouz COk-Uz, Bok Ok, Ok> .
k : kz C k-Uz) .
Aa : Aa Uza CBaba airetD .
41 Bura hari deimesi deil, dmesd vad.
87
Eye : Eye Uza (Ana aireti) .
Er : Er Sar, Er Doan, Er Turul.
Baz, Bas, Boz : Kaan, Bas Ml, Boz Ok, Boz Afar,
Boz Doan.
Bek : Bek Dili CBek Tele) , Bek Afar, Bek Teke.
Bay : Bay Sungur, Bay lgen CBayat) , Bay Kal
(Bay GD , Bay Ku.
Ak : Ak Koyunlu, Ak Tele, Ak Kum, Ak Ota, Ak
Sungur, Ak ar, Ak Kaz (

akaz Krgzlar, KazaklarJ .

Kara : Kara Koyunlu, Kara Krgz, Kara Htay, Ka
ra Han, Kara Bek, Kara Ulus, Kara Kamk, Kara Kum,
Kara Ota, Kara ar, Kara Aa, Kara ay,.
Kzl : Kzl Kum, Kzl Ota, Kzl Alma, Kzl Ars
lan, Kzl Irmak, Kzl Kpek ( Krgzlar'n dedesD .
Gk : Gk Trk, Gk Mool, Gk Men, Gk Tanr,
Gk Han.
Sar : Sar Keili.
Altun : Altun Han, Altun Ordu,. Altun Kan.
Ala : Ala Yundlu, Ala Geyik.
A : AI Tasn (Domuz) , AI Tun, AI Tay.
Alka : Alka Evli, Alka Blk.
Yeil : Y ei! gz, Y en rmak.
Or : Or Kun, Or Kndr, Or Tigin, Or Man, Or Han.
Ba : Ba Kurd, Ba Aa (Paa) , Ba Efendi, Ba
Eski.
Kl : Kl Tigin, Kl rkin.
l : l Deniz, l Han, l Beyli, l Gazi.
88
Kn : Kn Orta.
Ay :
A
y iek.
Kr : Kr Boa, Kr Han.
: Ouz, Buyruk, l.
D <Ta> : D Ouz, D Buyruk, D l.
Ulu : Ulu Yz, Ulu Talaz.
Orta : Orta Yz.
Kk : Kk Yz, Kk Talaz.
Ka : Ka Kay, Ka Ar [ Kaar? I .
Tar : Tar Mul, Tar Han, Tar Gat, Tar Im, Tar Ani,
Tar Ak, Tar La.
: Ok, Korikan.
Drt : Drt Ulus, Drt Bucak, Drt Yol.
Be : Be Balk.
Alt : Alt up, lt ehir.
Yedi : Yedi Karde, Yedi Yat <Yedi Yabanc> , Yedi
Gbek < Yedi Ata> .
Sekiz : Sekiz Aa Uza.
Dokuz : Dokuz Ouz, Dokuz Aa Uza, Dokuz Uy:
gur, Dokuz Tatar.
On : On Uygur.
Yirmidrt : Yirmidrt Boy.
Otuz : Otuz Tatar.
Krk : Krk Kz <Krgz) , Krk Yiit.
yz : yz Yiit.
89
XVIII
SA YILARIN URUKLARA DELALETl*
Eski Trk dinine Adediye na. da verilebilir.
nk, bu dinde mukaddes adetlerin byk rol var .
. Dini tekilatta, ekseriya esas mukaddes saylardr.
Mukaddes saylarn tekilattaki roln, Kk l, Or
ta l, Byk l adlarn verdiimiz itimai enmzele
rin bnyelerinde grmtk timai bnyelrdeki bu
ayrlk, Trk Medaniyeti'nin birtakm kk medeni
yet dairelerine ayrldn gsterir. O halde, bu say
lar karlatrrsak, hangi zmrenin, bnyece hangi
taifelere benzediini, binaenaleyh hangi medeniyet dai
resine mensup olduunu anlarz.
- kili ller : Kara Krgzlar <Of = Sa Kol - Sol
lKoll ) , Ouzlar <Boz Ok - Ok> , Moollar <Baragun
gar - Cagungar) , K unlar < Sa Kol - Sol KoD , Ak Ko
yunlu - Kara Koyunlu, Ulu Talaz - Kk Talaz, Ulu
Yei - Kk Yei, Ct - Masact, Dokuz Ouz - Sekiz
Ouz, Yakutlar <Dokuz Aa-Uza - Sekiz Aa Uza) , Al
tay Trkleri < Onyedi Tanr - Onyedi Yer Su> .
2 - l ller : Karluklar, igiller, Kazaklar <Ulu
Yz, Orta Yz, Kk Yz) , Korikanlar, Oklar,
Boz Oklar.
l iller iki sretle husle gelir : Ya drtlden bir
boy karlr yahut iki kola merkez ilave edilir. Ok-
* Kk Mecmua : Yl : I, sy ' 23, 30 Reby'l-Evel, sene : . 31
(2 Tern-i S, sene : 3) , s-ayfa : 4a5.
90
lar'la Boz Oklar'n birinci neviden olduunu grdk.
Dier misallerimizin de ikinci neviden olduu anlal
yor.
3 Drtl ller : Umm Trkler'in drt ongun'a
nazaran drt byk urua inksam : 1) Turul <Ku
anlar ve Talazlar) , 2) Barak ( Krgzlar) , 3) Kun, i
gil ( Koyunlar, Keililer) , 4) Altasn <Eski Trke'de
domuz manasna) : Tunguzlar. Gk Trkler (igil,
Barsacar, Tutuk, Amlak) . B g H a n' n drt kar
dei vard : O r T i g i n, S on g u r T i g i n, K o
t u r T i g i n, T- k e I T i g i n. M o o 1 Ha n'n
drt olu vard : O r H a n, K z H a n, K r
H a n, K a r a H a n. ingiz ilieri drt ulusa ayrld :,
Byk Hanlk, aatay Hanl, Altun Ordu, lhani
ler. zbekler de drt ulusa mnkasimdi. Yakutlar'da
yalnz drt buyk aman vard. Her biri drt cihetten
birine hakimdi.
,
4 Beli il : Be Balk. B g H a n kardele
riyle beraber be tigin idiler. An'aneye gre Be Balk
bunlarn zrriyetinden hasl olmutur.
5 Altl : Ouzlar, Moollar, K unlar, Alt ehir,
lt up.
6 Yedili : Macarlar, Volga Trkleri.
7 Sekizli : Nayman (Moolca !SekiZ manasna
dr) , Peenek.
8 Dokuzlu : Ouz, Dokuz Tatar.
9 Onikili : Trk Takvimi'ndeki oniki hayvan,
Kakayiler, Boz Oklar, Oklar.
91
10 - Yirmidrtl : Kunlar, O.uzlar, Moollar, Ya
kutlar, Uyratlar, Klemenler, Roj kiler, Vazirierin O
lanlar.
ll - Otuzlu : Otuz Tatar.
12 - Krkl : Krk Kz <Krgz) , Krklar, Krk Yiit,
Krk Semen, Krk Harami, zdiva ocaklan, Msellem
ve Yrk ocaklan, kadnlar arasnda lohusalkta, iz
divata ve matemde krkl olmak, tarikatlerde ile, k
ilesi ( = Erbainl , krk gn krk gece dn, Krk Ve
zir <Bir hikaye kitab) .
13 - yz : yz yiit. Boy beylerinin krk yii
di vard. Beylerbeyinin yz yiidi vard.
92
XIX
URUKLARIN AKRABALIGI HAKKINDA
T ARtH
.
MALMAT*
[ Kara Krgzlar : Kara Krgzlar' Ruslar B
rtler tesmiye e
d
iyorlar. Biz Brtler'in Ouz Men
kabesi'ndeki lt Baraklar olduuna kailiz. Sakalar da
bunlard. Kara Krgzlar'n kara,, sfatn almas, ba
ka devletlerin esaretine dmelerindendir. Bu esareti
kabul etmeyen Krgzlar, Kazak olup Sibirya'ya e
kildiler. M o n a g e'un
c411
corafyasna gre, Kazak
kelimesi Kaz, kelimesinden gelir. Kazak, kaz gibi hr
ve mstakil demektir. Kazaklar' n bir ksm Ak Kaz
lar'dr. inliler bunlara Hakazc4 adn verirler. Ouz
lar' Moolistan'dan karan bunlardr. Byk bir ih
timale nazaran imdiki Krgz Kazaklar, Ak Kazlar'dr.
Kazak mttehidesi iinde bunlara Ak Syek der
ler. Kazaklar'a tabi olan sair uruklara Kara Syek
, i n g i z SlUesi'nden bulunan Tre'lere ( =Prens
Ierel , Altun Syek derler. Syek, .kemik, manas
nadr. Her ile mensup firariler Kazaklar'a iltihak ettii
iin, Kazaklar arasnda 'btn iliere ve boylara men-
* Kk Mecmu, yl : I, say : 24, 7 Rebiy'l-Ahir, sene : 341
C27 Terin-i Sani, sene : 38) , sayfa : 12b-14b.
41) Hakknda Iilgi bulunaatr.
4) Haa haknda bk. V. B a r t h o 1 d , Ora Aya Trk
Tarihi Hakknda Derler CYayna Harlaya : K. Y.
K o p r a m a n A. t. A k a ) , Ankara, 19, s. 42.
93
sup zmreleri grrz : Kpak, Kangl, Kala, Karluk,
Nayman, Kereyit, ilh. Hesekler yani Kazaklar daha
Karluk mtehidesi'ne dahil iken bile ubeye mn
kasimdiler. Demek ki Ulu, O:ta, Kk Yz, tekila
tnn cersumesi o zamandan mevcuttu. Kazak keli
mesi M a h m u d K a g a r i Lgat'nda Azak
eklinde yazldr. O halde Azak. Denizi, Kazak Denizi
demektir. Kazak, bir kavmin ismi olduu gibi, siyasi
bir vaziyetin de sfatdr. Bir zmre, zalim bir hkm
carn asaretini kabul etmezse, le ekilerek hrriye
tini ilan eder. Bu zmreye Kazak yani kaz gibi h r
denilir. Krm'da ok beyler, illeriyle beraber hana
kar kazak olarak bozkra ekilmilerdi. T i m u r
e n g de genliinde Maverannehr hkumetine kar
kazak olduunu Tzkat'nda sylyor.
2 H o u r a r t<43 (ngilizce, Moollar Tarihi)
Naymanlar'n Yebekit ismini de aldklarn sylyor.
Yebekit Yabaku> nun Mool ivesindeki eklidir. De
mek ki Naymanlar'la Yabakular ayn kavimdir.
3 zbekler, Altun Ordu ile Rusya'ya giden Mo
olistan Trkleri'nder, yani ngtler, Naymanlar, Ke
reyler'den bir taifedir ki, Altun Ordu Devleti'ne kar
kazak olarak tekrar Moolistan'a, yurt- aslilerine,
avdet ettiler. Bu isim vaktiyle z b e k H a n'a tabi
olmalarndan ziyade kendi kendisinin
.
beyi manas
na olarak, kazaklkla hrriyetlerini istihsal etmelerin
den ne'et etmi olsa gerektir. zbekler, sonralar Mo
olistan'dan Maverannehr'e indiler.
4 b n-i H a d u n, Osmanllar'n menei olan
airete Ck namn veriyor. Bu airetin Frat" kena
rnda dolar bir Trkmen ili olduunu, oradan bir
431 Haknd
a
big bulunamamtr.
94
zaruret zerine Anadolu'ya getiini sylyor. Hatta
O s m a n c k tabirindeki -ck lahikasn, bu aire
tin isminden ibaret gryor. Trkler arasnda bu isim
de bir airet var mdr? Orhun Kitabesi bize Yenisey
Irma kylarnda, Krgzlar'la beraber dolan bir k
ili olduunu haber veriyor. ck, , Trke keli
mesinin bir eklidir. Kaz, Kay kelimesi M a h m u d
K a g a r i' de tipi manasndadr. Kayat kelimesi
de Cami't-Tevarih'e gre dadan inen sel manas
nadr. c441 Bizce bu manlardan maksat , dr. Farsi'
de, Arabi'de bu kelimenin iyi bir mukabili olmadn
dan yahut mellifler bu kelimenin manasn iyi kav
rayamadklarndan, ona mabih manalar vermiler
dir. L e o n C a h u n lar kabilesinden bahsediyor.
Bu halde kelimesi Kay kelimesinin daha ak
bir Trkesidir. simler ekseriya lisann eski kelimele
riyle yaplr. igiller , Keililer demektir. Kunlar ,
Koyunlular manasnadr. Bu taifeler sonradan isim
lerini Yeni Trke'ye tercme ettiler. Bunun gibi, Ka
y>> kelimesi de eski Trke'de manasma olduu
iin, bazan eski ismi, bazan yeni ismi kullanmalar
muhtemeldir. Orhun Ritabesi'nde Baz Kaanlar, Ka
yanlar da vaF. Bunlar da M a h m u d K a g a r i'
nin Kay dedii, CamitTevarih'in Kayat tesmiye
ettii il olacak. Kay boyu ile akraba olmakla beraber,
onunla kartrlmamal. Orhun Ritabesi'nde Baz Ka
anlar la lar n da ayr iller olduu grlyor.
O halde, bu if, Ouzlar'dan bir ube olmak lazmgelit.
Zaten Ouz uruu birok iliere ayrlmt. ili de
bunlardan birisidir. Tarihi Trk Gleri drttr : skit,
Uygur, Ergenekon, Ouz gleri.
4l Bu kelimenin eti kaynaardai muhtelif maAann m
naaa ha da bk. B a h a e d d i n g e 1 g a.g.e.s.
xx
LLERN TOTEMLERNDEN KARABETLER
ANLAILABLR M?*
llerin totemlerinden karaletleri anlalabilir mi?
l isimleri ekseriyetle totem isimleridir. Bu totemleri
r
karabetleri, mensup olduklar illerin de karaletine de
lalet edebilir. Mesela, Talazlar'n Turul totemiyle
adlandn sylemitik. Turul, akbabaya benzer, ga
gasiyle paneleri elikten, esatiri bir ku tur. A vc ku
larn padiahdr. Talazlar'a mensup olan Ouzlar'n
alt ana boyunun ongunlar da avc kulardr. ahin,
Kartal, Tavancl, Sungur, Uc Ku, ar.
Bu kularn, Turul ile mnasebeti aikardr. Ouz
lar'la Talazlar'n ayn uyruktan olduuna, totemler
arasndaki bu mnasebet de bir delildir. Yui (Kuan
1 Yei1 ?) ' lerin de b zmreye akraba olduklar, to
temlerin ku olmasndan istinbat edilir. Bundan ba
ka, Kazaklar'n totemi de Kaz, dr. O halde, bunlar
da _yukardakilerle akrabadr. M a h m u d K a -
g a r i' ye gre, Kazvin ehri ckaza mensup ehir de
mektir. Kaz, A f r a s i y A b'n kznn ad imi. Kun
lar'la igiller'in de akraba olduklar totemlerinden
karlabilir. K unlar Koyunlular'dr. igiller Keililer'
dir .
. Kk .MecmuA, yl : I, say : 2, 14 Rbiy'l-Ahir, sene : 31
(4 Kaun-u Evvel, sene : 338) , sayfa : 4a5b.
96
O halde, totemleri de ksm ksm mukayese etme
liyiz.
Totemler ya hayvan isimlerinden, yahut unsur,
mevsim, renk isimlerinden alnmtr :
I Hayvan simleri
Centbi Ongunlar : Talazlar (Turullar) , Ku
an, Kaz li (Kazak) , Ak Kaz CHakaz = inlilerce Ka
zaklar) , Tavuklu, Kuzgun CHuzarl CKuzgun Derizi =
Hazar Denizi) , Bozdoan, Sungurlu, arl, Ba Kurd
CAr BeyD .
2 Garbi Ongunlar : aneler, adlar ( Bozkurt
SlalesD , Brtler (t Baraklar, Krgzlar, Sakalar, K
zl Kpek) , Varsaklar CPars) , Peenek CBiin = May
mun, Peenkl , Aras, Uruz (Ars, Arslan) .
3 arki Ongunlar : Ak Koyunlu, Kara Koyunlu,
Kara Keili, Kunlar, igiller, Ba (Dii Geyikl , Teke,
Develi, Tavanl, Buur <Erkek (Deve) .
4

imali Ongunlar : Tunguz, Altasn.

5 Merkezi Ongunlar : Ouz, Tosun, Tuhsn, Ala
yund: Ak Tay, Kara Tay, Kabar Tay, Buu, Boa.
Il Unsurlar :
1 Cemibi Ongunlar : Uzar (U dar) , Alka Evli,
Kara Evli.
2 Garbi Ongunlar : Iangl, DemireL
3 imali Ongunlar : Bolak, Kereyler, , Kar
luk, Karaay.
97
4 - arki Ongunlar : Aa Eri, Kara Aa, Kp
ak, Tahtac, Uryankit, avdar.
5 Merkezi Ongunlar : Altun, Altun Kemik, Al
tun Ordu, Altun Han.
III Mevsimler
- ark : Yazr ( Yaz Eri> .
2 - Cenb : Yayarl {Yay ErD.
IV - Renkler
ark : Gk Trk, Gk Mool, Gk Tanr, Gk
Han.
2 - Cenb : Kzl Kum, Kzl Kpek ( Krgzlar'n
totemi> .
3 - Garb : Ak Kaz, Ak Koyunlu, Ala Yunad, Al
ka Evli, .Boz Kurt.
4 - ipal : Kara Koyunlu, Kara Evli, Kara Krgz.
98
XXI
TRK ENSABI*
Eski Araplar'da olduu gibi, eski Trkler'de de en
sab stlahiar yok muydu? imdiye kadar yaptmz
tedkiklerle baz stlahlar elde edebildik. imdi bun
lar ikmal edecek sair stlahiar da arayabiliriz.
B u d u n - Orhun Kitabesi'nde, in gibi, Tibet
gibi, byk milletiere de budun nam veriliyor. Bun
dan anlalyor ki Budun" , Millet" manasnadr. Za
ten T h o m s e n bu kelimeyi Millet, diye tercme
etmi. M a h m u d K a g a r i ise Halk kelime
siyle tefsir ediyor. Vaka, Orhun Kitabesi'nde Krgz,
Trke gibi illere de Budun unvan veriliyor. Zaten
bunlar da birer kk millet deilmidirler? Demek ki
bu sanki misaller l azl olmakla beraber, <<Budun, ke
limesini -byk olsun, kk olsun- Millet mana
snda kullanabiliriz.
O u - Orhun Kitabesi'ne. Ammare, manas
na olmak zere Ou, kelimesi var. M a h m u d
K a g a r i bu kelimeyi Airet tabiriyle tefsir edi
yor. Boz Ok, Ok isimlerindeki -ok lahikas da
ou muhaffefi olabilir. O halde Ok , Am
mare demektir. Yakut Trkesi'nde Aa Uza Ba
ba Ammaresi demektir. f Nasl ki Eye Uza tabiri de
Ana Ammaresi manasnadrJ
*
Kk Mecmua, yl : I, say : 27, 28 Rebiy'l-Ahir, sene : 34,1
cs Kanun- Evvel, sene ; 33'1 , sayfa : 3b - 5b.
99
Bu iki stlalm ilavesiyle, Trkler'in ensab kadro
lar tamamlanm olur. Bu kadrolar Arapa mukabil
leriyle beraber gsterelim :
B u d u n - Kavm, Uruklar'dan mrekkeptir.
U r u k - Ceyl, ller'den mrekkeptir.
I - aab, Kollar'dan mrekkeptir.
K o I - Kabile, Oular'dan mrekkeptir.
O u - Ammare, Boylar'dan mrekkeptir.
B o y
- Batn, Obalar'dan mrekkeptir.
O b a - Fahz, Soylar'dan mrekkeptir.
S o y
- Fasile, Ocaklar'dan mrekkeptir.
O c a k - Ehl, Evler'den mrekkeptir.
E v
- Iyal, Zevc ve zevce ile kk ocuklar-
dan mrekkeptir.
Bu stlahiara gre, bugnk H a i f e H a z
r e t I e r i' nin ensab silsilesi yledir : Trk Budun'un
dan, Talaz Uruu'ndan, Ouz li'nden, Boz Ok Kolu'n
dan, Doanl (Yahut G n H a n'l) Ouu'ndan,
Kay Boyu'ndan, E r t u r u Obas'ndan, A l-i O s -
m a n Soyu'ndan, A b d a z i z H a n Oca'ndan.
Arapa ensab silsilesine misal olmak zere de
H a i f e - i A b b a s i M u't a s m'n silsilenama
sini gsterelim :
Arab Ceyli'nden, A d n a n a'ab'ndan, Mudar
Kabilesi'nden, Kurey Ammaresi'nden, B e n i A b d - i
M e 'n a f Batn'ndan, B e n i H a i m Fahz'ndan,
B e n i A b b a s Fasilesi'nden, H a r 1 n ' r R e
i d Ehli'nden.
Mamafih, boy isimleri ancak eski zamanlara na
zaran, boylara delalet eder. Zamanla eski boylar by-
100
yerek ve mstakil hayat yaamaa balayarak, l
mahiyetini almlardr. Mesela Carablus'daki Bedili
ler, bir boy namn tadklar halde, bir il -hayat ya
amaktadrlar. Bu il, mnkasim olduu tali zmrelere
oymak namn vermektedir. ran'da ve Hive'de ise
aynaklara taife, nam verilmektedir. Bunlarda, tai
feler de tire lere mnkasimdir. Anadolu'da da oy
maklarn aksamma tire denildii vakidir. Tire'ler de
ohalara mnkasimdir. Nasl ki Arab airetlerinde de,
eski batn ve fahz, isimleri, imdi kabile,, ve am
mare unvaniarna tebeddl etmitir.
Yukarda Ou dairesi mukabili olmak zere
Doanl (yahut G n H a n'l) tabirlerini kullan
dk. Bu tabirlerin esas udur : Ouz li, Boz Ok ve
Ok koliarna ayrld gibi, bu kollar da dier ou'a
ayrlmtr. Fakat bu ou'larn isimleri malum deil
dir. Bu isimler ne olabilir? Geen makalelerde grdk
ki, Trk zmreleri dedeleiinin yahut ongunlarnn isim
leriyle tesmiye edilirler. O halde bu alt ou, dedeleri
nin isimleriyle adlanmsalar, unvaniar yle olmak
lazmgelir :
Boz Oklar : G n H a n'l, A y H a n'l, Y 1
d z H a n'l.
Oklar : G k H a n'l, D a H a n'l, D e
n i z H a n'l.
7
Ongunlaryla tesmiye edilmiseler, isimleri yle
olmak lazm gelir :
Doanl ( ahinlD , Kartall, Tavancll.
2 Sungurlu, Uc Kulu, arl.
Bu sanki isiierin bazsn boy ve il isimleri ha
linde grmekteyiz : Boz Doan, Kartal, Tavanl. Sun
gurlu, arl (Diyarbekir'de Karacada'da bir ky> .
i Ol
XXII
TARHANLIK*
Eski Trk Hukuku'nda, cezalar muayyen olduu
gibi, byk hizmetlere mukabil verilecek mkafaatlar
da musarraht. Tarih-i lm-i Hukuk'taki u ibare md
deamz meyyiddir :
Kanun, mkafaatlar da tayin etmitir. Ezcmle.
bir muharebede, reisinin hayatn tahlis eden asker,
.asalete ve her trl vergiden muafiyete nail olur. Boz
kra bir hariki itfa eden, bir adam sudan veya ate
ten kurtaran, bir kleyi, bir hayvan, bir sry tahlis
eden kimse dokuz re's hayvana kadar mkafaat ah
zeyler. Hastasn ifayab eden tabib bir ata mstehak
olur. Bir mal-i mesrku taharri edip bulan kimse al
nacak ceza-i malinin tis'ine m stehak olur (s. 126) + "
Bu mkafaatlardan birincisi olan asalete ve ver
gilerden muafiyete nailiyet,, in hussi bir ad vard.
Buna Tarhanlk nam verilirdi. Tarhanlk Kara Ke
mikleri Ak Kemik tabakasna ykselten bir tencib va
stasiydi. (Moolca'da demirciye Darhan denilirdi.
Yakutlar'da dokuz atas demirci olan adam aman
olurdu) .
Eski Trk devletlerinde bir adama Tarhanlk ve
rildii zaman, ona bir kt'a arazi temlik edilirdi. Bu
* Kic Mecmua, yl: I, say: 28, 6 Cemaziy'l-Evvel, sene: 341
(25 Kann- Evvel, sene: 338) , sayfa: 6b-8a.
102
arazi her trl devlet rsumundan muaf olurdu. Tar
h.an olan kimse, bundan baka bir takm imtiyaziara
malikti. Tarhan dokuza kadar irtikab ettii crmler
den . mes'ul olmazd. Demek ki dokuz def'a muafiyeti
vard. Hakann huzuruna istedii zaman girip kabi
lirdi. Ve tarhanla ait btn bu imtiyazlar, dokuzun
cu gbee kadar oullarna ve torunlarna verasetle in
tikal ederdi.
Orhun Kitabesi'nde resmi itimalarda lhan sla
lesine mensup prensierin sa kolda, Tarhanlann, Buy
ruk beyleriyle beraber sol kolda oturduklarn gr
yoruz. Osmanl Divan- Hmayun'unda da vezirler sa
da, kazaskerler solda otururlard. Drt tarhandan biri
nin unvan Kl rkin idi. i n g i z H a n da, slam,
sevi, Musevi, Buda dinlerinin byk ruhanilerinden
drt tarhan tayin etmiti. Ona gre her din kutlu bir
ocak tan ibaretti. Tarhanln dini tekilatiyle olan
alakasn Huzar Trklerinde de gryoruz. Musevi di
ninde bulunan Trk Huzar ! Hazarl Devleti'nde, gnl
l asker vazifesini Mslman bir il olup, Maveran
nehr'den gelmi bulunan Aras CArslanl kabilesi ifa edi
yordu. Fakat, bu kabilenin birtakm imtiyazlar, tar
hanlklar, vard :

*
Huzarlar Mslmanlarla harbettikleri zaman,
Araslar harbe itirak etmiyeceklerdi.
.
2
*
Araslar'n mabedieri ilticagah . hakkna ma
lik olacak ve oraya iltica edenleri almak iin devlet
memurlar giremeyeceklerdi.
3
*
Vezir, Araslar'dan olacakt. Araslar'n kendi
eriatlerine gre hkmeden iki kadlar bulunacakt.
CHuzar Devleti'nde yedi kad vard : kisi Musevi, ikisi
Mslman, ikisi Hristiyan, bir tanesi de Putperest, ya-
103
ni Ruslar'n o zamanki dinine mensuptu.> Bizdeki mez
hep imtiyazlarnn, yani dahili kapitlasyonlarn ilk
nmnesini Huzar Trkleri'nde gryoruz. Huzar Dev
leti'ndeki bu kaideler, Tarhanlk Messesesi'nden do
duu gibi, Osmanl Padiahlarnn kapitlasyon na
miyle patriklere ve sefirlere verdikleri imtiyazlar da
Tarhanlk'tan baka birey deildi. Osmanl stlahia
rnda imtiyazl ve arazi-i memlkeye malik, mukad
des ailelere elebi unvan verilir ve bu aileler Ocak,
saylr. Demek ki Osmanl Trkesi'nde Tarhan mu
kabili elebi kelimesidir.
104
S Z L K
- A
Aded , Say
Adet : Allm ey, her va
kit yaplan.
Agyar , Yabanclar ; akn
nazarnda sevgilisi ile g
renler ; rakipler.
Alkar , fkmler, yarglar.
Ahmer : Krmz.
Ahrarane , Hcre ; hrlerin
ki gibi.
Ahzeylemek : Almak .
Aidat , Belirli srelerde bir
yere dennesi tahht
edilen para.
Akdetmek , Mukavele, mua
mele, ittifak, itia gibi
balama veya toplama
manas tayan Arapa ke
limelerle : yapmak.
Akd-i Sulh , Sulh yapmak.
Akvam Kavimler.
Alaret z, iaret, belirti.
Alicenab , Yksek karakterli,
kkle dmeyen ; c
mert, eli ak.
Amir , Buyurucu, emreici ;
tre.
An'ane : Gelenek, rf ve adet.
Arazi-i memh1ke . , Sahip ve
maliki olan arazi demek
olup drt trldr : ll
Arazi-i riyye, 2l Arazi-i
haraciyye, 3) Mukataal
arazi, 4l Tetimme-i sk
na.
AsiUet : Soyluluk.
Aslab- hal' ve ad , Halife
veya hkmdar tayin ve
azetme yetkisinde olan
lar.
Asil : Soylu.
Atabey : Ata ile Bey kelime
lerinin birlemelerinden
meydana gelen bir ter
kib olup, Seluklu Hkm
darlarnn oullarna ha
ve siyaset ilerini rten
Iere verilen unvand. Bun
lar sonra bir vilayete -Ai
olurlar, mstail olara
hkmet ederler, faat
eski matbularna hre
ten Atabey nvaniyl ye
nirlerdi.
Avdet , Gri gelme, dnme.
Avam : Ayatakm, alelade
insa; halk.
Ayan : Bir memleketin ileri
gelenleri, eraf.
105
Ayin , Dini tren.
Azietmek : Biini iten atmak,
karmak
-
B
-
Badi olmak , Bir eyin bala
masna sebep olmak.
Eahr , Deniz.
Bakiyye : Geri kalan ; artk ;
kalnt.
Bali , Ergenlie ulaan.
Baragungar : Sa Kol <Mo
golcal .
Bedhal , Bakasnn ktl
gunu isteyen ; kimsenin
iyiliini arzu etmeyen, k
tlk istey.en.
Bel' etmek : Yutmak.
Beliyye , Bela, musibet, m
kilat.
Herdevam , Devam eden,. de
vam zer olan.
Beyanat , Beyanlar ; ifa!eler.
Beyan etmel , Sylemek ; bil
direk.
Beylerbeyi Osmallar'da
eyaletleri mlki ve si
yasi bakmlardan idare
eden yksek dereceli bir
memur olup, vali-i ummi
manasnadr.
Beyn : Ara.
Beynelmileliyet mefkresi
Milliyetilik lksnn
kart olup, btn dnya
milletlerinin tek bir dev
let halinde birlemeler
ideali, Enternasyonalizm.
106
Biat , Bir kimsenin hkm
ranln tanma, itaat et
me.
Bidayet , Balang.
Bimlen : -den dolay, -den t
r ; dayanarak.
Binaenaleyh , Bunda tr,
bundan dolay, bunun ze
rine.
Bizzarre : ster istemez : mec
bri olarak.
Budun , Milet ; halk. <Eski
Trkel .
Bl , Bali olna,. rde er
me, ergenleme.
Bnye : Yap.
- C, -
Cagungar : Sol kol (Moolcal .
Cemaat , Topluluk ; bir ima-
ma uyup namaz klanlar.
Cemi , oul ; hepsi.
Cemiyet : Toplum.
Cenb , Gney.
Cerh , Yaralama ; rtme,
reddetme.
Crsme , Kk; bir eyin asl;
ekirdek.
Cevher : z ; kk.
Ceza-i bedeniyye , Dme, fa
lakaya yatrma, a - su
suz brakma v.b. bedeni
ceza.
Ceza-i mali , Para cezas.
Ceza-i nakdi , Para cezas.
Cibal , Dalar.
Cihet ,
-
Yn, taraf.
Cliens : Eski Roma hukukunda
yanamalar.
Crm : Su.
Cz'i : Az miktarda, az.
ehre : Yz.
v !wl : Cin CEski Trk
el .
*
D
~
Diile : n Ek.
Darbetmek : V ura, dmek;
arpma !Mat.> .
Darb-, mesel : Atasz.
Delalet etmek : Yol gstermek,
klavuzluk ; delil ve alea
ret olmak.
Diyet Sulun
n
iledii sua
karlk olarak zarar ver
dii ahsa, er'an vere
e mecbur - olduU para ;
karlk.
Dun , Aa.
Pstur : Kanun, yasa.
-
E
-
Ecdad : Cedler, atala.
Efkar- amme : Kamuoyu.
Efrad : Ferdler, kiiler.
Ehl-i Salib : Hallar,. Hristi
yanlar.
_ Ekseriya : ou vakit, ou
.zaman; ounlukla.
Elyevm , Bugn.
Emval : Mallar.
Endam- got : Kesilmi hay
vann paras, snk.
Enmuze Nmune, mek ;
tip.
Ervah- habise : Kt huylq
ruhlar.
Ervah- Tayyibe yi huylu
ruhlar.
Esaret : Tutsaklk.
Esatir : Eski kavimlerin tan
rlar hakkndaki hikaye ;
efsaneler imitoloji.
Ezcmle : Baka eyler aa
snda, balca.
Ensab : ecere, soy kt.
-
F -
Ezrak : Gk renginde, mavi.
Fail : Bir ii yapan.
Fani olmak : Yok olmak ; l
mek.
Farsi : Farsl, ranl, Acem ;
Acemce, Farsa.
Fazilet : yi ahlak.
Ferdi : ahsi, ferdle ilgili olan;
ahsa ait.
Fevk : st.
Fevkalhadd : Son derecede ;
ileri derecede.
Fkarat : Fkralar.
Fkh : slam hukuku.
Fidye : Bir insann esirlikten
veya . dt beladan
kurtulmas n verilen
para ; karlk.
Fiili : Szde kalmayan ; ha
yali ve faazi olmayp,
gerek olan.
Filhakika : Hakikatte, gerek
te.
107
~ G .
Galat : Yanl.
Galeyi : Kaynama ; cokun
luk.
Garazkar : Gizli dmanl
olan, kt niyetli.
Garb : Bat.
Garb- Cenbi : Bat ile gney
arasndaki taraf, Gney -
Bat.
Garb- imali : Bat ile kuzey
arandaki taraf, Kuzey -
Bat.
Garketmek : Batrak ; ba
mak.
Gayri muayyen : Belli olma
yan.
Gayr msaid : Elverili olma
yan.
Gayri msavi : Eit olmayan.
Gaza : Din uruna yaplan
sava.
Gazb :

fkeli, kzgn.
Gazve : Gaza, ciad, din u
runa yaplan sava.
Gureba-i yemin ve Gureba-i
Yesar : Osmal Askeri
tekilatnda Galata,

bra
him Paa ve Edre sa
raylarndan kanlarla,
muharebede fevkalde ya
rarlk gstern yabanclar
ve yeni Mslmanlada
tekil olunan svari b
lkleri iin kullanlan bir
tabir olup, "Garip Yiitle
Bl demektir. Sa
Garipler - Sol Garipler.
108
Gnahkar : Gnah ileyen.
Gzide : Seilmi, sein.
-
H -
Hadd : Snr. hudud ; u.
Haiz : Malik ; tayan.
Haki : Topraa mensup ; top
rak rengi.
Hakimiyet : Egemenlik.
Hakinas : Doruyu, adalet ve
insa tanyan.
Hal' etmek : Tahttan indir-
mek.
Hali : Bo.
Halis :

z.
Halita : Birka eyin karma
sndan meydana gelen ;
alam.
Hfmi : Himaye eden,. koruyan,
koruyucu.
Haril : Ykl ; tayan.
Hammame : Hamaa

giden
kadn.
Hane , Ev ; adr, adr halk.
Han= Yama , Yama sofras.
Haracgzar , Hara veren.
Harik : Yangn.
Hars , Milli Kltr.
Hasretmek : Ayra, vermek,
balaak.
Havakin : Hakanlar.
Havass, , Yksek tabaka ; soy
lu snf ; halkn stndeki
tabaka.
Havi ,

htiva eden, iine alan.

Havf : Korku.
Hengam : Zaman, vakit.
Hey'et : Topluluk.
Hilkat : Yaratma, yarat.
Himaye Koruma.
Hisse : Pay.
Hukk- amme : Kamu hu
kuku.
Hukk- Medaniye : Meden
hukuk.
Hurid Gne.
Husle gelmek : Olmak, v
kbulmak.
Hussiyet : zellik.
Hllsa : zet.
- ,i -
lsdar etmek : karmak ; ne
retmek.
Istlah Terim.
lzdrar : Mecbur ve aresiz
kalma, mecbriyet.
ibadet : Kulluk ; tapma, ta
pnma.
bare : Mana ve mefmuna
bakmadan yalnz szlerin
terkibi.
blret : Mteekkil, mrkep.
bza etmek : Esirgemeyip
bol bol kullaa, sarfet
mek.
cbar etmek : Mecbr etmek,
zorlamak.
cra etmek Yapma; yerine
getirek, yrtmek.
cra reisi Yrte kurulu
bakan.
ola : Sarayda yetitirlen
ve itli devlet hizmetle
rine kanlan devire
ler.
tima : Toplant.
timai So

yal.
timruyyat : Sosyoloji.
tinab etmek Saknp ekin-
mek ; kanmak.
dhal etmek : DAi etme,
ieri almak ; sok
m
ak.
fAdat ifadeler.
iradat- sab
k
a , nceki iae
ler.
ira etmek : Yerine getirmek ;
yapmak.
htilat : Anlamazlk ; uyu-
mama.
htilat etmek Kanma.
htiva etmek : ine almak.
htiyar , Seme.
ihtiyat : Ortaya kabilecek
aru edilmeyen hallere
kar tedbirli olma.
ikame etmek : Yerine koy-
ma.
kaet etmek : Bi yerde ye-
lemek ; oturmak.
kmal etmek : Tamamlama.
lah : Tanr.
lga etmek : Lvetmek, kal
drmak ; geersiz klma.
lticagah : Snlacak yer,
bannak.
ltihak etmek : Katlmak.
mtiyaz : stnlk ; ayrcak.
nayet Yardm.
infaz etmek : Yerine getirek.
nfilak etmek : Patlamak.
19

nhilal : Boalma ; zlme ;

dalma.
nhiraf etmek : Sapmak ; do
r yoldan ayrlmak.
nhisAr etmek : Y almz bir
eye veya ahsa ait ol
mak.
nkrAz : kme, yklma.
nklAb : Bir halden baka bir
hale geme.
nA etmek : Kurmak ; yap
m.
nAd Sylemek, terennm
etmek.
ntihAb : Seme.
intikal etmek Bir yerden
baka bir yere gemek ;
kavramak, anla.
intikam- Dem : Kan gtme.
ntizAr etmek : Beklemek ;
gzlemek.
Iptida : Balangta ; nce.
ptidai : Basit, ilkel ; balan
gta olan.
rAe etmek : Gsterek.
rcA etmek : Dndrmek ; as
lma evirmek.
rsi Doutan getirilen; ana
babaan kan yolu ile ge
en.
rtikAb etmek : Bir su, g
nah ileme.
s'a etmek : Birinin yardm
na komak ; dileini acele
yerine getirmek.
isnad etmek : Y aktrmak ;

ftira etmek.
110
stiare ,

dn alma.
stibdid : Bask.
stibdil etmek : Yerine baka
bir ey koymak ; deitir
mek.
stihale : Bir halder dier bir
. hale geme.
sthsAl etmek :

retmek, elde
etmek ;ele geirmek.

sti'mar : Kolonizasyon ; bk
yere yerleip oradan isti
fade etme.
istimtak : Bir mlkn ur
run menfaat iin devlet
tarafndan satn alnma
s ; mlk edinme.
stinid : Dayanma.
stinbit etmek : Bir sz ve,ya
iten gizli olan bir mana
karmak.
stinkar : ekinme ; kabul et-

meme.
itigal : Bir eyle uramak,
megul olma.
itaat , Ballk.
itfa etmek : Sndrmek.
ithar etmek : Sulaak.
i
tibar : Hret,. sayg.
itibar edilmek : Saylmak ; ad
dolunma.
itirAf : Birisinin kendi kusur
vya suunu kabul et
mesi.
ittifak : Uyumak, alamak.
i
tiha : Birle
r
ek , birlik.
ittisaf edat : V asf edat, s-
fat.
zdiva : iftleme ; evlehme.
- K,L
Kabil : Nevi, eit.
Kadim : . Eski.
Kafi : Yeter.
Kahin : Gaybdan haber veren.
Kail etmek :

nandrak ; raz
etmek.
Kaim olmak : Yerine gemek.
Kalillmikdar : Az miktarda.
Kanunname : Kanunlar kl-
liyat.
Kartbet : Akrabalk ; yakn
lk.
Karargah- umumi : Genel ka
rargah.
Kam :. Yzyl, as

r ; boynuz.
Kasvet : Sknt.
Kaif : Kefeden ; bulan.
Katil

ldrme.
Kavmiyat : Etnorafya.
Kavmiyat : Kavim, soy.
Kazasker : Osmanl devnde
ordu kads.
Keml : Olgunluk.
Kenge : <Eski Trkel Da-
nma.
Kerim : Cmert.
Kerime : Kz evlat.
Keyfemayea :

steii gibi,
keyfi.
Kindar : Kinci.
Konuy : inlilerce prnsesle
re verilen ad ; Trkler'de
Hakan'
n
ba Hatun'un
dan sonra gelen kadn.
Kudsiyet : Kutluluk
Kuma : Odalk
Kuvve-i kudsiye :

lahi kuv-
vet.
Kfv : Denk ; e ; benzer.
Lahika : Son ek ; ilave.
Lahti :

lahi.
Liva : Osmanllar'da idari
bir taksimat ; sancak
- M,N -
Mabed :
i
badet edilen yer ;
tapnak.
Mabd : Kendisine taplan,
ibadet edilen : Tanr.
Mahiyet : Esas, z.
Mallk : Yaratlm ola, ya
ratk ; kainattaki her ey
mallk olup, bu kelime
zellikle vahi hayvanar
iin kullanlr.
Maiyyet : Bir amirin emrinde
bulu
'
nan ; ballk.
Makale : Bahis, konu.
Malik , Sahib : efendi.
Mansb : Byk grev ; ma-
ka,. mevki.
Marf : Bilinen ; mehur.
Maeri : Toplulua ait ; ortak.
M!eri vicdan : Ortak duygu.
Matem : Yas.
Mazhar olmak : Kavumak ;
elde etmek ; reflenek.
Maziperestlik : Gemise du
yulan ar dknlk.
Mtbzl : Bol.
Mecmu : Hepsi, btn, ta
mam.
l l l
Medine Eski Yunan'da ehir
devleti , Site ; A., ehir ;
kent.
Mehl : Bilinmeyen.
Mefharet -

vnme, iftihAr et-

me.
Mefh Kavam; anla.
Mefre lk , ideal.
Memn Yaak.
Menetmek : Mni olma, ya
saklaak.
Menkabe Birinin fazilet ve
kahrana Ait mev
zu ve bu eit mevzular
alatan eser.
Mene : Asl kkn ; kt
yer.
Meratib : Mertebeler, deree
ler,
Mesel : Bir kideye rek ol
mak zere- sylenen sz;
gerek mAnas hakknda
ier bir eye delalet e
mek zere sylenen sz.
Meserretli :

Sevinli.
Meskkit : Darbolunmu, ba-
slm maden para.
Mesrk : alnm.
Mes'ul Sorumlu.
Metb Kendisine tabi olu
nan.
Mevcd : Var olan ; varlk.
Muadil : Karlk ; eit ; denk.
Muafiyet :

stisna ; imtiyaz.
Muaaka : Sevime.
12
Mucize : Alla ta
Peyggabrlere, ona
halk yeni dine inandr
malan kolalatr
iin davlanm destekler
mahiyette verdii hariku
lade kuvvet ve halle.
Muhabbet : Sevgi.
Muhaeret : G.
Muharref : Bozulmu, bozuk ;
deitirilmi, alna uy
mayan.
Mukabil : Karlk.
Mukallid : Taklid ede.
Mka
v
ele : Anlama.
Murahhas : Delege.
Murakabe : Kontrol etme ; g-
zetleme.
Musalaha : Sulh yapmak ; ba
rmak.
Musarrah :

zin verilmi ; ak.

Musikar : Gya gaganda bir
ok delikler buluna
n
ve
rzgar estike estike e
itli sesler karan hayali
bir ku ; muzisyen.
Muta' : itaat olunan.
Muvafakat : Uygunluk ; uy
gun ve
.
mnaip olma ;
izin.
Muzafferiyet : Galibiyet.
Mdwir : Komu ; cvar.
Mcazaat : Bir sua kar ve-
rilen ceza ; mkafaat.
Mtemia : Topluluk.
Mddea :
i
ddia olunan ey
gr.
Mellif : Telif eden ; yazar.
Messis Te' sis eden; kurucu.
Meyyid Te'yid eden ; des-
tekleyen.
Mkellefiyet Ykmllk
Mmessil TemsU een; tem
silci.
Miinfzaa Anlamazlk ; da
lwma.
Mnhar : n,isar eden ; yal
nz bir ey veya ahsa
mahss olan.
Minkam : Blnm.
Mnteha : NiMyet, son.
Mntehab Seilmi.
Mraccah : Tercih edilen ; se-
ilen.
Mrekkeb ki yeya daha
fazla eyin karmasnda
meydana gelen.
Misalaha Barma, uzlama.
Msavat Eitliki.
Msavi Eit.
Msellem : Teslim olunmu ;
kimse tarafndan inkar ve
itiraz olunamayan.
Mstahdem stihdam edilen ;
hizmeti ; kullanlan.
Mstahsil : stihsal eden ; re-
ten ; retici.
Mstakil Bamsz.
Msta'mere : Koloni.
Msteban : Apak meydanda
olan.
Mstehak stihkak eden; hak
kazanm olan.
Mstehlik Tketici, tketen.
Mstemleke Dominyon.
Mstenid : stinad eden, da-
yanan ; dayal.
Mabehet : Benzerlik.
Mabih Bener.
Mtak Trmi ; ak olan.
Miltareka Ate - kes ; silah

brakma.
Mteaddid Birden fazla olan;
bir ok.
Mteakb : Hemen sonra ge
len.
Mtemeddin hirde yaa
yan ; medeni.
Miltenazr Paralel.
Miteradif Ayn manaya ge
len ; mana bir olan.
Mitesanid Tesfmd iinde
olan ; dayanmah.
Mtaveccih Bir yne do-ru
ynelmi olan.
Mteveffa Vefat etmi olan ;
merhum ; l.
Mtevelll : Bir vakfn idar-
sine memur adam.
Mttehide Birlik.
Nail etmek Kavuturmak
Nam Ad ; hret.
Name : Mektub.
Nai Dolay ; sebeqiyle.
Nayman : CMoolcaJ Sekiz ;
bir Mool kabilesini ad.
Nebat : Bitki ; ot.
Nehc : Tarz ; yol.
13
Nehyetmek : Menetmek ; ya
saklamak.
Neseb : Soy.
N e' et etmek : Domak ; k
, mak.
Nevha : lye sesle alama.
Nida etmek : Seslenmek, a
rak.
Nokta-i nazar : Bak as ;
gr as.
Nfuz : Tesir.
Nmne : Misal ; rek.
- O,P,R -
Ongun : Totem <Eski Trkel .
Patriciler : Eski Roma huku
kunda, vatandalk hakk
na sahip, hr, olanlar.
Pederane : Babaya yar ;
babaya yakr ekilde.
Peyda olmak : Meydana k
rek ; ortaya kmak.
Plepler :

Eski Roma huku
kunda, vatadalk ha
Ianna sahip olmayanlar ;
kleler.
Rabta : Ba, balat.
Raptetnek : Balamak.
Rasime , Merasim.
Ref' etmek : Ortadan kaldr-
mak.
Rehber : Klavuz.
Reis : Bakan.
Reis-i hkmet : Babakan.
Rekzetmek : Dikmek.
Re's : Ba.
Riayet etmek : Uymak.
Rivayet : Nakletmek ; nakil.
114
Riyaet : Bakanlk.
Ruhani : Bir dinin din adam
lar.
Rsm Vergiler ; resimler.
Sabka , Gemi.
- S, -
Sabit : Yerinde duran ; hare
ket etmeyen.
Sair : Dier.
Sakin : Hareketsiz duran ; bir
yere yerlemi olan ; yer
leik.
Saniha : Akla gelen fikir ve
mtalaa ; ok dnme
yerak doan fikir.
Saniyen : kinci olarak.
Selika : Gzel syleme ve yaz-
madaki tabii kabiliyet.
Sema : Gkyz.
Semavi , lahi.
Semiyye : Sop.
Serdar : Kumandan.
Saik : Gtren ; sevkeden.
Siga , Fiilin tasrifinde ortaya
kan ekillerin her biri ;
kip.
Sikke : Madeni para.
Silahdar , Silahlar saklayp,
silahh idae etmee
memur kii.
Silsile-i meratib : Rtbe sra
sna gre.
Sipah , Atl, svari.
S : Snk ; para <Eski
Trk el .
Sukit : Dme.
Snk : Sg ; et paras
<Eski Trkel .
Sukut : Dme.
Snk : S ; et paras
<Eski Trkel .
aman : Kam ; Trkler'in To
temizm devrinde yaadk
lar devird ruhanilere
verdikleri ad.
ark : Dou.
ark- Cenubi : Dou ile G
ney arandaki yn; G
ney - Dou.
atr : Vaktiyle vazirierin ya
nnda giden aker.
erait : artlar.
eriat : Doru yol ; slam hu-
kuku.
etaet'i : enlikli.
ifahi : Szl ; yazl olmayan.
ifayab olmak : ia bulmak ;
hasta iyi olmak.
ima : Kuzey.
imal-i arki : Kuzey ile dou
arasndaki yn ; K uzey -
Dou.
ir : Arslan.
be : Blm ; ksm ; dal.
-
T
-
Taaddd-i zevcat Birden
fazla kadnla evlenme.
Taallu Asl olmak ; aslma;
alakah olmak.
Tabi , Tabi ola ; itat eden.
Tabiiyet : Bal olma ; uyruk
luk.
Tabir fade ; beyan o terim.
Ta'dad : Sayma ; saym.
Tahaccr etmek : Talamak
Taharri etmek : Aratrmak.
Tahlil Bir birleik cismi par-
alarna ayrma. ; analiz.
Tahlis etmek : Kurtarmak.
Tahrif etmek : Bozmak ; aslm
deitirek.
Tahsis etmek Bir eyi birine
veya bir tarafa mahsus
klmak.
Tahsisat : denek.
Taife Blk ; kavim.
Takarrur : Yerleme ; bir
yerde karar ve sebat.
Taksim etmek : Blmek.
Tal : kinci derecede ; arka-
dan gelen.
Tama' : Tamal ; agzllk.
Tamga Damga, iaret.
Tarafeyn ki ta.
Ta'rib Arapalatra ; Arap-
ratrma.
.
Tarumar etmek : Darmadan
etek.
Tasdik etmek : Dorulamak.
Tashih : Dzeltme ; dorultma.
Tatbik etmek Uygulaa.
Tavsif etmek : zelliklerni
belirtmek.
Tavzih etmek : izah etmek ;
aklamk.
Teali : Ykseltme ; Yksek.
Teaml Gelenek ; rf - adet.
115
Teazzi etmek Uzuvlamak ;
tekilatlanmak
Teb'a : Tabi olan ; Hanedan
dndaki halk.
Tabcil Byltme ; arlama ;
sayg ; ululaa.
Tebeddl : Deime ; baka
durum ve ekle girme.
Tecelli etmek Grrne ;
ilahi kudret eserlerinin
grnmesi.
Tecemm mahalli - : Toplanma
yeri.
Tecessd : Cisimleme.
Tedfin merasimi :

l gmme
merasimi.
Te'diye etmek

demek.
Tedkik : nceleme.
Teesss etmek Kurulmak.
Tefrik etmek : Ayrma.
Tefsir : Yorum.
Tekabl : Ka karya gel:
me ; karlk o
i
ma.
Tekaml : Gelime.
Tekbir : CMetindel Yksek
sesle barma.
Telakki etmek : Saymak ; a
mak ; kabul etmek.
Te'lif etmek : Birletirmek ;
yazmak.
Temas : Dokunma.
Temdihkar : Kendi kendini
medhetme ; .
Temessl Bir ekil ve biime
gire ; birine veya bir
eye benzeme.
116
Tamlik : Birini bir mlk veya
mala sahib klma.
Temsil etmek : Kendisine bn
zetmek, . mal etmek.
Tencib - : Soylulaak ; byt
mek.
Terbiyevi : Terbiye ile ala
kah ; terbiyey
e
dlir.
Terekkb etmek : Birka e
yin birlemesinden mey
dana gelmek.
Tesadf etmek : Rtlaak ;
ra.tgelmek.
, Tesadum : arma. .
Tesand : Dayanma.
Tesbil etmek : Kolaylatrmak.
Te'sis etmek : Kurmak.
Tesmiye : Adlandrma.
Teekkl etmek Belli bir ekil
almak ; meydana gelmek.
Terih etmek : Bir maddeyi
inceden ineeye ve etraf
lca incelemek.
Tevik etmek : evk ve gay
rete getirmek ; evk ve ar
zusunu artrak.
Tavabi : Tabi olalar.
Tevecch etmek : Yzn o
tarafa evirmek, bakma;
ynelmk.
Tevcih etmek : Ynltmek.
Tevzi etmek : Data.
Timsal : Smbol.
Tire : Ok.
Tis' : Dokuzda bir.
Totem : Ongun.
Tudun : Boy beyi.
Tmen : Onbin kiilik ak&r
birlik.
-
U,,V,Y,Z -
Ulfeciyan- yemin ve Ulfe
ciyan- yesar , Kapkulu
suvarisini tekil eden atl .
bln Ulf&ciyan de
nilen iki blnn ad.
Bu ad tamalar har es
nasndak. aldklan mev-
. ziden ileri geliyordu.
Ua , Mauruk ; bayn
drlk ; medeniyet.
Umm : Herkese ait olma ;
bt
n
insanlar ; hepsi.
Unsur , Madde ; asl.
Unvan : Bir ahsn ad dn
d mevki ve makamn
veya rtbe ve derecesini,
hret ve lakabn belir
ten kelime:
Uruk : Tohum.
Ustre : bk. EsMir.
Uzuv : Organ.
gr , <Eski Trkel TAbi
olan.
Vahdet : Birlik.
Vaka : Gerekten.
Vak : Vukubulan ; olmu ve-
ya careyar eden.
Val-i ummi : Genel vali.
V asl olmak : Ulamak
Vazetmek : Koymak.
Vaz- kann : Kanun koyan,
yapan.
Vecd : Kendini kaybedecek
derecede ilahi aka dal
ma
Vehile : slb; srt.
Velayet-i amme : Amme (Ka
mu> otoritesi. .
Velayet-i hassa : Kii otoritesi .
VeUyet-i rakabe : nsanan
hayat ve mallan zerin
de istedii gibi karar ver
me hakkna sahib olmak ;
Sultanlk.
. Veliabd : Prens.
Veldiyet : Dourganlk
Vuka gelmek Olma.
Vcd : Varlk.
Yabgu : lbyi.
Yadigar : Hatra; araan.
Yeledier : Bir dier.
Yumu : Hediye. <Eski Trk-
el .
Zade : -olu.
Zahir Ak ; meydanda.
Zahiri : D.
Zapturapt : Disiplin.
Zarret :
M
ecbriyet.
Zemin : Taban.
Zevce : E.
Zllullah fi'Ii lem mallk-i r
kab- mem Allah'n
yeryzndeki glgesi, mil
letierin koruyucusu, ha
misi.
Zmnen :
A
ktan olmayarak
dolaysiyle anlatlan.
Zuhr etmek : Ortaya kmak.
Zmre : Grp.
Zrriyet : Soy ; be
i
.
117