&LM6LL

^LNZ

Vovuya Qen Lgri Y<?Lda eriMe nier

www.eskikitaplarim.com

TBTAK

TBTAK Popler Bilim Kitaplar ocuk Kitapl 1

16

Bilimsel Gaflar
Doruya Giden Hri Yolda Servenler Billy Aronson

Scientific Goofs
Adventures Along the Crooked Trail to Truth eviri: Nermin Ark

Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurum, 1997 TBTAK P o p l e r Bilim Kitaplarnn Seimi ve D e e r l e n d i r i l m e s i TBTAK Yayn K o m i s y o n u T a r a f n d a n Y a p l m a k t a d r First published in the United States by W.H. FREEMAN AND COMPANY, New York, New York and Oxford. Copyright 1994 All-Rights Reserved lk olarak A.B.D'de W.H. FREEMAN AND COMPANY (New York, New York ve Oxford) tarafndan (1994 - btn haklar sakl olarak) baslmtr. ISBN 973-403-028-6 1. Basm 2. Basm 3. Basm 4. Basm 5. Basm 6. Basm 7. Basm 8. Basm Austos Eyll Kasm Ocak Aralk ubat Kasm Aralk 1997 1997 1997 1997 1997 1997 1997 1997 (2500 adet) (2500 adet) (2500 adet) (2500 adet) (2500 adet) (2500 adet) (2500 adet) (2500 adet)

Yayn Koordinatr: Cemil Koak Yayn Ynetmeni: Zafer Karaca Yayna Hazrlayan: Zeynep Tozar Teknik Ynetmen: Duran Aka Sanat Ynetmeni: dl Evren Tngr Uygulama: Ylmaz zben

TBTAK Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere-Ankara Tel: 0.312. 427 33 21 Fax: 0.312. 427 13 36 e-mail: bteknik@tubitak.gov.tr nternet: www.biltek.tubitak.gov.tr Nurol Matbaaclk - Ankara

&LM6E.L ATLAR. Druya den

E_ri Y<?Lda emJexLsc

Zeki, yaratc, cesur, anlayl - ve esprili bir editr olan Nancy Laties Ferensten'e. Bir yazar daha ne isteyebilir ki? Ve tabii, gaflarmn esin kayna, esprilerimin kurban ve yuvamn orta eim Lisa Vogel'a....

iindekiler

Helvada Gaf Var! Yukarda Ne Var Ne Yok? Altn Gibi Nerede? Kpr Kpr Yaratklar renme Atei Dlere Doru Mars 'n Kanallar Danseden Bacaklar Maymun Adam Gaflara Ko Baarya Ula!

1 5 15 22 32 43 50 61 72 79 89

Helvada Gaf Var!

Kendinizi birdenbire zerinde renk renk yumrular bulunan kocaman bir kaya parasnn stnde uzayda yol alrken buluyorsunuz. Aklnzdan hzla birsr soru geiyor. "Buraya nasl geldim? Bu yumrular nereden geldi? Bu kaya nereden geldi, nereye gidiyor?" Ancak hepsinden nce s t n d e durmanz gereken bir soru var: "Ne yiyeceim?" 1

Hereyi gze alp krmz yumrulardan bir lokma sryorsunuz. Berbat birey tkryorsunuz. Byk mavi yumrudan bir srk ff! Daha d a berbat! Sonra sar yumrudan bir para sryorsunuz. Fena deil! Sonra bir baka sar yumru. Nefis! sar yumrunun daha tadna baktktan sonra u sonuca varyorsunuz: Sar yumrular harika haydi sofraya! Bylece sar renkli olanlar seip yumru stne yumru yiyorsunuz. Derken byk bir tanesini sryorsunuz; ama o da sizi geri sryor ve yere deviriyor! Karnnzn stnde tepiniyor, tyleriyle yznz bir gzel fralayp hoplaya zplaya uzaklayor. te gaf yaptnz! Ancak yaptnz bu gaf zel trden: yataktan dmek, iklet stne basmak, pantalon giymeyi unutup bir partiye i amarlarnzla gitmek gibi gaflardan farkl. Yumru srma konusunda yaptnz bu gaf bilimsel bir gaftr. Hangi yumruyu yiyeceinizi seme sreci neden bilimseldir? nk bilim, doay anlama veya ona egemen olma abamzda kullandmz yntemdir (Burada doa derken papatyalar deil, dnyadaki ve tm evrendeki hereyi kastediyoruz). evremizdeki dnyay anlamaya alrken her seferinde geree erimeyi midettiimiz bilimsel bir yolculua karz. 2

Bilimsel kitaplar bilimsel gereklerle doludur. Bilimciler bu gerekleri bulmak iin bilgilerini, cesaretlerini, sabrlarn ve nsezilerini hepbirlikte kullanrlar. Ancak bilimsel kitaplar bilimsel gaflardan pek szetmezler. Oysa bilimciler, bu gaflarn bazlar iin de yine bilgi, cesaret ve nsezilerini kullanmlard. yleyse fark nerede? Fark urada: Gerekler iin "Hah!" derken gaflar iin "Hah hah hah" diyoruz. Evet, bilimsel gaflar komik, ama komik olduklar kadar da nemlidirler. Sar yumrular srmak kural iyi bir fikir gibi grnyordu; denendi ve sonu bir sre iin gerekten de olumluydu. Ama daha sonra kuraln gln denecek lde yanl olduu anlald, nk izgi filmlerindekine benzer d u r u m l a r a n e d e n o l m u t u . Yalnz u n u t m a m a l ki bu yanl kural gelime iin de yolu hazrlad: kayann stnde canl varlklar olduu kefine yolat. Bizim ilkel atalarmzn ate, krk, tarm yapma gibi nemli keifleri, byk olaslkla, bu tr bilimsel gaflarn s o n u c u n d a ortaya kmtr. Tarihncesi alardg^ bu yana insanlarn yapt en gln gaflar en deerli bilimsel gereklerin bulunmasna yol amlardr. Bu nedenle bilimin gemiindeki en grkemli, en anl, en cesur, en komik gaflar 3

gelin kutlayalm! Bu kitap, bize renecek ve glecek ok ey veren byk gaflarn bazlarna bir teekkr sunmaktadr. Bu gaflara hem saygmz s u n u p hem de glmek nasl m oluyur? Basit. Gaflara glerken kendimize de glyoruz. zerinde yaayp uzayda yol aldmz bu acayip kaya parasn anlamak iin gsterdiimiz cesur, kanlmaz ve komik abaya glyoruz.

\\

S1
\

Yukarda Ne Var Ne Yok?

Hi gkyzne bakp korkuyla lk attnz olur mu? Her baktmzda baka bir yerde olan byk, sar bir yuvarlak var yukarda. Bu yuvarlak birden batar, gzden kaybolur ve k saan binlerce noktack grnmeye balar.

Gkyzne baktnzda panie kaplmyorsunuz herhalde. Bu parlak eylerin ne olduklarn biliyorsunuz. Ufak ve yakn grnmelerine karn gerekte Gne, Ay ve yldzlarn ok byk ve ok uzak olduklarn da biliyorsunuz. Ancak bu bilgileri kendi banza edinmediniz. Evren hakknda imdi bildiimiz eyleri renmek iin bilimciler binlerce yldr, ou kez karmak aygtlar kullanarak gkyzn inceleyip duruyorlar. Ancak imdi gkyzndeki o ekiller hakknda bildiiniz hereyi bir an iin unutun ve sonra da sadece eski astronomlarn kullandklar 'i-aygtlar' yani, gzlerinizi k u l l a n a r a k onlar inceleyin. Gkyzne bakarken kendinize "Yukardaki u nesneler ne acaba? Ne kadar uzaktalar? Ne byk// l k t e l e r ? D n y o r l a r m y o k s a d u r u y o r l a r m?" diye sorun. Sonra da bunlar merak eden herkesin yapt gibi u soruyu sorun: "Btn bunlar arasnda benim yerim ne?" Eer hereyin merkezinde olduunuzu hisse6

derseniz, byh hisseden ilk kii s olmayacaksnz. E eski a l a r d a n ya- "i 2 d kn d i y e b i l e c e i m i z z a m a n l a r a k a d a r insanolu, Dnya'nn evrenin merkezinde o l d u u n u ve h e r e y i n o n u n e v r e s i n d e dndn dnyordu. nsanlarn byle d n m e s i n i n bir n e d e n i gzlemlerin bu dorultuda olmasyd. Dnn bir kere. Gne doudan doup tepemizden geip batda batarken Dnya evresinde dnyormu gibi grnyor. Dnya ise size ayaklarnzn altnda kprdanp d n y o r m u gibi gelmiyor (eer Kaliforniya'da yaamyorsanz!). nsann, Dnya'nn hereyin merkezi olduunu dnmesinin bir baka nedeni de kendini beenmiliidir. Yaadmz yerin yaanlabilecek en nemli yer, btn hareket ve heyecann merkezi olduuna kendimizi inandrmak kolaydr. Ancak bu dnceye bu kadar uzun sre ve bu kadar yaygn biimde inanlmasnn en nemli nedeni Roma mparatorluu'nda yaayan Batlamyus (Ptolemaeus) isimli bir bilimcinin almalardr. Dndkleri pek uzaklara yaylm ou dnr gibi Batlamyus da doru zamanda doru y e r d e olma ansn yakalamt. Bu 7

onun iin, ikinci yzylda ve Msr'daki skenderiye'de olmak demekti. Byk Roma mparatorluu'nun resm baehri Roma olduu halde o dnemin btn nl ilim ve bilim adamlarnn almak ve fikirlerini paylamak iin geldikleri yer skenderiye'ydi gnmzde New York ve Paris gibi ehirlere geldikleri gibi. Kuzey Afrika sahilindeki bu heyecan verici ehirde Batlamyus Dnya-merkezli evrenin nasl altnn ayrntl bir resmini gelitirdi ve bunu destekleyici baz bilimsel dnceler ortaya srd. Batlamyus'u etkileyen, sizin de hemen yapabileceiniz bir deneyin sonucuydu: bir ta brakmak. Bir ta parasn elinizden brakrsanz havada szlerek uzaklamaz, Dnya'ya der. Bu Batlamyus'a Gne'in, Ay'n, gezegenlerin ve yldzlarn da havada szlp Dnya'dan uzaklamadklarn, her gn geri geldiklerini anmsatyordu. Batlamyus Dnya'daki nesnelerle gkyzndeki nesnelerin ayn kural izledikleri sonucunu kard. Tan hareketi Dnya-merkezli olduuna gre gkyzndeki nesnelerin hareketleri de Dnya-merkezli olmalyd. Batlamyus'a gre Ay, Gne, gezegenler ve yldzlar evresinde dnerken Dnya'nn hareketsiz durduu, bu olgularla kantlanm oluyordu. 8

Evrenin ayrntl bir betimlemesini yapmak iin Batlamyus Mars, Satrn, Jpiter, Vens ve Merkr (o ada bilinen gezegenler bunlard) gezegenleri ile yzden fazla yldzn hareketlerini kaydetti. Yldzlar Batlamyus'un bekledii gibi, Dnya-merkezli emberler zerinde hareket ediyorlar, ancak gezegenler, bazen kusursuz bir ember zerinde dner gibi grnmyorlard. Bylece Batlamyus gezegenlerin, byk emberler zerindeki hareketleri srasnda, "epicycle" denilen kk emberler zerinde de dnmeleri gerektii sonucuna vard. 9

Batlamyus'un almalar skenderiye'den btn Roma mparatorluu'na, ayrca Arapaya evrilip btn Ortadou'ya yayld. B u r a d a B a t l a m y u s ' u n almalarn byk ilgiyle karlayan Mslmanlar, onun fikirlerini ieren kitab "En Byk" olarak nitelediler. Bu sonular Hristiyanlarca i da benimsenerek din adamlar ve airler t a r a f n d a n b t n Avrup a ' y a yayld ve b u etki bin yl srd. Bir gkbilimcinin gzlemlerine tpatp uyan, bu kadar yaln bir gzelli' i o l a n v e insanlar hereyin merkezine oturLJJs tan byle bir evren modeli dnyad a yaayan herkes tar a f n d a n ekici bulunBilimciler gkyz aratrmalarn gelitirdike gezegenlerin, Batlamyus'un farketmedii baz hareketler yaptklarn farkettiler. Ancak Batlamyus'un modelini dlamak yerine, eri br, kargack burgack bir sr ilavelerle yrngeleri ayarladlar. Batlamyus modelini k o r u m a k u r u n a bilimciler biraz tavizden kanma10

mlard. En s o n u n d a , 1400'l yllarda Kopernik (Copernicus) a d n d a bir Polonyal bu ilaveleri yapmakszn, gezegenlerin hareketlerini aklayabilecek bir yol buldu ancak b u n u y a p m a k iin B a t l a m y u s ' a t e r s dmesi ve yepyeni bir model izmesi gerekiyordu. Batlamyus'a c e p h e almak ok r k t c bireydi. Ancak Kopernik, Rnesans denilen ve Avrupa'nn h e r y e r i n d e insanlarn, yzyllar boyu gerek olarak kabul edilmi inanlar sorguladklar, yepyeni artc fikirler ortaya attklar bir devirde yayordu. O ada yaayan birok byk dnr gibi Kopernik d e farkl b i r k a alanda beceri sahibiydi. Geimini bir kilisenin m u h a s e b e defterini tutarak salamasna karn, tp, hukuk, matematik, resim ve hobisi olan astronomi almalar iin de zaman bulabiliyordu. Yldzlar incelerken Kopernik'in aklna bir fikir geldi. Batlamyus modeline giderek daha k a r m a k ilaveler y e r i n e t e k bir deiiklik yaplrsa model

11

ok d a h a basit olacakt. Ya Gne ve gezegenler Dnya evresinde d n m y o r l a r s a ? Ya gezegenler ve Dnya, Gne evresinde dnyorlarsa? Kopernik'e gre Gne her ne kadar hareket eder gibi grnyorsa da, hareketsiz de olabilirdi ve belki de asl hareket eden Dnya'yd. Baka bir deyile Gn e alalyor gibi g r n d n d e belki d e Dnya ykseliyordu! Dnya'nn h e r e y i n merkezi olmad d n c e s i insanlar ok fkelendirmiti: Kopernik Dnya'nn grkemli Gnein evresinde dnen, ylesine bir gezegen olduunu nasl syleyebilirdi!? Dnya'da yaayan insanlarn evrendeki kon u m u n u nasl bu denli nemsiz gsterebilirdi!? Ancak Kopernik'in lmnden sadece birka on-yl sonra bilimciler yeni kefedilmi teleskoplarn gkyzne evirip Kopernik'in ileri s r d d n c e n i n doru o l d u u n u kantladlar. Onlarn bu kant, Batlamyus gafnn sonu oldu. Gnmzde milyarlarca milyarlarca mil teden bilgi toplayan uydu teleskoplar say e s i n d e evrendeki yerimiz hakknda d a h a da fazla ey biliyoruz. Kopernik'in ileri srd gibi Dnya'nn Gne evresinde dndn biliyoruz. Ama biz Kopernik'in bilmedii bir ey d e biliyoruz bizim grkemli Gneimiz d e evrenin merkezi deil; Samanyolu gkadasn oluturan milyarlarca 12

yldzdan biri. Samanyolu ise hi bireyin merkezi deil. Belki de snrsz olan bir evr e n d e gezip d u r a n saysz yldz kmesinden biri yalnzca. Evrenin geri kalanyla kyaslandnda sevgili gezegenimiz minicik bir kozmik toz paras... S o n u t a evrenin gerekten de bizim evremizde dnmediini syleyebiliriz herhalde, ne dersiniz! ^ Batlamyus gaf yapm- / t. Ancak evrene bilimsel olarak b a k a r a k bugnk modeli- ^ "T mizin e l e r i n d e n b i r o u n u i e r e n bir modeli gelitiren de oydu. Biz hl evreni gez e g e n l e r d e n ve yldzlardan oluan, yerekimi denilen bir kuvvetin etkisiyle hareket e d e n bir dzen olarak gryoruz. U n u t m a y a l m ki ancak Batlamyus modelini grp, ona tapnp, sonra da Batlamyus'un dikkatli gzlem yn-

temini kullanarak ona meydan okuyup onu bir yana braktktan s o n r a kendi modelimize eriebildik. "Muhteem" gaflar arasnda Batlamyus'unki g e r e k t e n d e "En Byk" olandr.

14

Altn gibi
Altbin yl kadar n c e bir gn, bir g r u p maara adamna her eyi talardan, sopalardan ve topra kazarak kardklar metallerden y a p m a k t a n gna gelmiti. T e n e k e d e n bardaklar paslanyordu. Ucu bakrla kapl mzraklar bklyordu. Sonunda kalayla bakr eritip kartrarak bronz dediimiz yepyeni bir metal rettiler. Azlarna gtrdkleri yeni bronz bardaklarn eperlerinde pas yoktu. Bronz ulu mzraklarn dmanlarna batrdklarnda ucu bklmyordu. Yaam ne kadar da gzeldi!

15

Maddeleri kartrarak siz de yaam daha gzel yapabilirsiniz. Bir bardak stn iine bir kak eker ve bir kak kakao koyup kartrn. Byk olaslkla sonutan honut kalacaksnz kakaolu st sevmeyen var m ki? Tarihncesi alardan beri insanlarn bronz veya kakaolu stten ok daha fazla istedikleri birey vardr: altn. Belki ok gzel o l d u u iin, belki o k ender olduu iin, belki d e hi p a s l a n m a d , \ kararmad ve h e p ltl olduu iin. Neden ne olursa olsun, ins a n l a r uzun s r e altnn kusursuz bir madde, dnyadaki en gzel ey olduunu dndler. Altn bulmak uruna anakaralar geip denizleri ap savalara girdiler. Ancak altn bulmak iin yaam tehlikeye atmann en iyi yntem olmadn d n e n l e r , uygun baz m a d d e l e r i birletirerek altn elde edilebileceine inananlar da vard. Simyac denilen bu kiiler yaamlarn bu amaca adadlar. Btn simyaclar iinde en adanm ve yete16

nekli olan ikinci yzylda skenderiye'de yaayan (Batlamyus'un yldzlar aratrd ayn yerde ve ayn zamanda) Maria adnda bir kadnd. Maria altn yapma dn ok ciddi olarak ele ald. Bir sr eyi kartrarak ansnn yaver gitmesini beklemeyecekti. Byle kusursuz bir madde yaratmak byk emek gerektiriyordu. Kartrma ilemini dikkatle adm adm gerekletirmek, her aamada scakl, safl, hatta maddelerin konumunu kontrol etmek istiyordu. O devirde, Maria'nn yapmak istedii zenli kartrma ilemini gerekletirecek aletler yoktu; ancak bu Maria'y durdurmad kendi aletlerini kendisi yaratt! Svy dikkatle ve yava yava stabilmek iin Maria su b a n y o s u n u i c a d e t t i . Su b a n y o s u n d a (j^tA^- metal bir kap iinde su stlr, bu Q< su da, iine yerletirilmi kk bit kapta bulunan svy str. imdilerde buna benmari diyoruz. Anneniz ssssss elek benmari yntemi ile pasta v kremasn, dibine tutturmadan starak hazrlarken t, K ate Maria'nn neredeyse ikibin yl nce bulduu yntemi kullanmaktadr. kerotakis 17

Altn bulma abas srasnda Maria'nn en nemli icad kerotakistir. Maria bakr, kurun kalay gibi sradan bir metalden bir para alp bunu, yukarya yerletirdii bir levhann stne koydu. Sonra, bu metali altna dntreceini midettii bir svy da en alta yerletirdi. Bu svy stt zaman, sv buharlayor ve buharlar ykselip metali yalayarak geiriyordu. Buhar, aygtn kubbesine varnca da souyarak svlayor, bu sv damlacklar halinde aaya iniyor ve tekrar stlyordu. Bylece kerotakis, amaca eriilene kadar almay srdrebiliyordu. Maria, doru metali ve doru svy bulur bulmaz amacna erieceinden de emindi: Peki, bu kadar emin olmasnn nedeni neydi? Neden, maddeler konusundaki varsaymlaryd. Maria maddelerin hayvanlarnkine benzer tepkiler verdiklerine inanyordu. Baz hayvan ikilileri, rnein kpek ile eek birbirleriyle hi ilgilenmezler. Onlar beraberce bir yere koyunca ylece otururlar ve18

ya uyurlar veya yryp baka yere giderler. Ancak bir dii ve bir erkek kpei yanyana getirdiinizde bir$eyler olur! Heyecanlanrlar, hoplayp zplamaya balarlar, birbirlerine yaklarlar, vs. Maria eer tam uyumlu iki madde bulunursa onlarn da ayn ekilde uyum salayacaklarna ve bu kusursuz uyumun sonucunun da kusursuz bir madde altn olacana inanyordu. Kerotakis aygtnda sv olarak arsenik slfit, metal olarak da bakr ve kurun karmn kullandnda Maria kpeklerini bulmutu! Buharlar metale arptka metal kararyordu. Derken siyahlk aaya akt, az sonra da metal altn rengine dnt! Altna dnmediyse de altn rengini ald. Maria bunu doru yolda olduunun bir iareti olarak alglamt. Bunun zerine arsenik slfide benzeyen baka svlar, bakr ve kuruna benzeyen baka metaller denedi. Denemelerin ounda metaller altn rengini aldlarsa da hi bir zaman altn olmadlar. Sonraki yzyllarda Maria'nn almalar tm dnyaya yayld. Bakalar onun bulularndan yararlandlar geri Maria bu tr 'yararlanmalardan' pek honut olmazd. Bu sim19

yaclar zamanlarnn ounu gerekten altn yapmak iin almak yerine, dier insanlar altn yaptklarna inandrmak iin harcadlar. Bilimciler gibi deil, sihirbazlar gibi davrandlar. Maria neden altn yapmay baaramamt? Bunun yant iin 1600'l yllarn sonunu beklemek gerekecekti. Rnesans devri artk kapanmt ama onunla gelen merak duygusu var olmay srdryordu. Avrupa'nn her yannda, bilimcilerin eski dnceleri sorgulayp yeni fikirleri tarttklar byk niversiteler kuruluyordu. Bu sorgulamalar yeni teorilere, yeni hamlelere ve nesnelerin neden ve nasl birletiini aklayan yeni bir alann, ada kimyann domasna yol at. Bu yeni kimyann kurallarna gre baka metalleri birletirerek altn yapmak olanakszdr; nk altn bir elementtir. naatlardaki yap talarna benzetebileceimiz elementler, btn maddeleri oluturan temel birimlerdir. Tahta kpler kullanarak bir kule yapabilirsiniz; ayn kpleri bir kpr yapmak iin dzenleyebilirsiniz; veya bir kale. Belki de bir tnel... Ama ne yaparsanz yapn tahta kpnz bir Lego'ya dntremezsiniz! Ancak Maria'nn yapmaya alt ey buydu. Altnn bronz veya kakaolu st gibi baka eylerin bir bileimi olmadn, element denilen temel bir yap ta olduunu bilmiyordu. inde altn bulunan bir madde ile almyorsa altn elde 20

edemeyeceini bilmiyordu. Maddeleri kartrarak altn yapmaya almak bir gaft... Maria altn yapamad ama baz maddelerin birbirleriyle badat yolundaki kuram doruydu. Elementlerden canl varlklarm gibi szetmeyi hl srdryor, onlar "aileler" eklinde gruplandryoruz. Baz ailelerdeki elementlerin baka bir ailedekilerle yanyana gelince duman, scaklk ve k ortaya kacan biliyoruz; bunlar dii ve erkek kpekler kadar abuk tepki veriyorlar. Daha da ^ nemlisi, Maria'nn bilimsel ortamlar yara tarak maddeleri dikkatle birletirme ynte- Y y mi gnmzde de kullanlmaktadr. Modern bilimciler maddeleri birletirip daha dayankl kumalardan yaam kurtarc ilala- , , ra kadar hereyi retirken Maria'nn izinden gitmektedirler. yleyse altn gibi bir gaf yapt iin Maria'ya apkalarmz karalm... ^
//

21

Nerede?
Yaadnz blgedeki y z m e h a v u z u n a gitmek iin d a h a iyi bir yol olmal! lknce sola dnp tren istasyonunu evreleyeceksiniz, s o n r a saa d n p pl getikten sonra tekrar saa dnp sivrisineklerle dolu bataklk bir blgeyi geeceksiniz. Havuza ulayorsunuz, ama stnz banz amur iinde; deli gibi kanyorsunuz... ve yzemeyecek kadar da yorgunsunuz. Ormandan geen kestirmeyi denemeyi dnyorsunuz. Ama ormann iinde ne var? Dik bir da? Geni bir nehir? Veya sizi, tekrar doruca evinize gtrecek bir patika m? Kesin olan tek ey var: Eer bir haritanz olsayd bu k e s t i r m e k o n u s u n d a d a h a r a h a t olurdunuz! Her yerdeki kestirme merakllarnn ansna, b t n d n y a haritalanmtr; bu gezegendeki her ehrin, eyaletin ve lkenin haritas bulunmaktadr. En yaknnzdaki dnya haritasna bir gz atn. Herhangi bir boluk, soru iareti gryor musunuz? Hayr; t o p btnyle doldurulmutur. Okyanusun mavi zemini ufak kabarcklar ve iki de byk kabartyla doludur: Avrupa-Asya-Afrika ile Kuzey ve Gney Ame22

rika kabartlar. Ancak bu kre her zaman byle dolu deildi. Tarihin byk bir blmnde, bu iki byk kabart stnde yaayan insanlar kendilerininkinden baka kabart olduunu bilmiyorlard. Her ikisi de dierinin varlndan habersizdi. Nasl bilebilirlerdi ki? Bu kabartlar byk okyanuslarla ayrlmlard. Herbirinde yeterince toprak vard. Her iki kabartda yaayanlar iin de, kabart aramaya kmak iin neden yoktu. Hatta 1400'l yllara gelene kadar hi kimsenin kabartdaki kendi kk blgesinin dna kmas iin bile pek bir neden yoktu. O devirde Avrupallar kendi kabartlarna Dnya Adas diyorlard, nk btn kara parasnn ondan ibaret olduunu sanyor23

lar, a d a l a r n n Okyanus Denizi dedikleri, dnyadaki tek okyanusla evrelendiini dnyorlard. Birok Avrupalya bu ada birden ok byk grnd. Artk Dou Asya'ya, in'e, Jap o n y a ' y a ve Hindistan'a gitmek, o r a l a r d a bol bol bulunan kymetli altn ve b a h a r a t iin takasa girimek istiyorlard. Bu yolculuu yapmak iin Avrupallar bir denizden dierine seyretmek zorundaydlar. Daha sonra d a byk ller ve ok yksek dalarla kapl karada miller srecek bir yolculuk yapmalar, dahas tir de Osmanllarla (Avrupallarla sk sk savaan bir Asya imparatorluunun insanlar) baetmeleri gerekiyordu.

Okyanus Denizi

Dnya Adas

24

Ancak Kristof Kolomb adnda bir talyan denizci kestirme bir yol bulunabileceini dnd. Kristof Kolomb eer Avrup a ' d a n batya doru yola karsa birka h a f t a gibi ksa bir s r e d e dnyann b r u c u n a varabileceini dnd. Kolomb'un teorisini d e s t e k l e y e n baz gzlemler de vard. Baka denizciler Kolomb'a Asyal olduu izlenimini veren ekik gzl iki cesedin bat ynnden karaya vurduunu sylemilerdi. Ancak Kolomb Hint Adalar'nn uzak olmadna bilimsel olmayan nedenlerle de inanyordu. O dnemde yaayan ou insan gibi ona da dnyann, insanlarn yarar iin yaratld retilmiti. Dnyadaki herey insanlar iin yiyecek, barnak, rahatlk ve keyif kayna idi. yleyse dnyann yarsnn, insanlarn hi bir iine yaramayan okyanusla kapl olmas anlaml deildi! Okyanusun bu gezegenin yalnzca kk bir blmn kapladn dnd iin Kolomb, onu gemenin fazla zaman almayaca sonucuna varmt. Kristof Kolomb hakl olduundan emindi. Ancak emin olmak yeterli deildi. Zengin bir 25

kiiyi (bir kral veya kralie gibi) kendisine yolculuk iin ge/ reken bir gemi ve tayfasn v e r m e y e ikna e t m e s i gerekiyordu. Bylece Kristof Kolomb nl bilginlerden bilgi alarak, kendi inandklarna uygun gelen kantlar toparlamaya giriti. Dnyann bykl konusunda bilgi almaya gelince Kolomb iin birok seenek vard. Binlerce yldr bilimciler bu konuyu aratryorlard. Eski Yunan bilimcisi Eratosthenes, gnein hareketiyle glgelerin nasl deitiini lerek dnyann bykln hesaplamaya alm ve imdi neredeyse tam doru diyebileceimiz bir sonu bulmutu! Daha yakn zamanda Arap bilgini Alfragan, daha byk bir say bulmutu. Ancak bu sonu Avrupa miliyle deil, Arap miliyle verilmiti. Kristof Kolomb Alfragan'n rakamn Avrupa miline evirirken hesap hatas yapt ve ok kk bir say buldu. Bu 'gafl' sonu kk bir dnya onu ok sevindirdi ve savn desteklemek iin de bunu kulland. Kristof Kolomb Paolo Toscanelli'nin haritasn da ayn nedenle tercih etmiti: Onun 26

inanm olduu eyi doruluyordu. Toscanelli Japonya'nn, b r h a r i t a yapmclarnn dnd n d e n d a h a douda olduunu dnyordu, bu nedenle de onun haritas Japonya'y Avrupa'ya daha yakn gsteriyordu. Kristof Kolomb okyanusun geilemeyecek kadar byk o l d u u n u , h a t t a hi s o n u olmadn syleyen o devrin dier dnrlerini duymak istemiyordu. Modern bilimsel ltlerle kyaslandnda Kristof Kolomb'un corafya bilgisi derme atma saylrd; ama en azndan bir kiiyi, spanya Kraliesi'ni ikna etmeyi baarmt. Kralie ona gemi, bu gemiler iin tayfa ve in mparatoru'na vermek zere bir de mektup teslim etti. Yola ktktan bir sre s o n r a Kristof Kolomb'un gemicileri okyanusun gerekten sonu olup olmadn d n m e y e baladlar. Ancak Kristof Kolomb vazgemiyordu. Kendisi ve gemicileri dalgalar aarak ne bir ku, ne suda yzen bir yaprak ne de herhangi baka bir kara belirtisi grmeden iki

27

ay boyunca gittiler! Sonra bir sabah gne doarken tayfalardan biri karay grd. Sahile vardklarnda bizim Avrupallar, neredeyse plak olan insanlar, dahas ttn ien insanlar grnce ok ardlar. Yerliler de havann ok scak olmasna karn kat kat giysiler iindeki insanlar grnce armlard. Byle bir d u r u m d a bilimciler hemen ie balar, teorilerinin doru olup olmadn anlamak iin sorular sorar, ayrntlar incelerler. Eer yeni bilgiler teorilerin yanl olduunu ortaya karrsa, o zaman teoriyi dzeltirler. Ama Kristof Kolomb teoriyi dzeltmeye niyetli deildi. Hint Adalar'na vardklarndan emindi ve yerlilere de Hintli diyordu. Hafif bir kokunun yayld allar kokla-

diktan sonra bunlarn da in b a h a r a t tarn olduundan kukusu kalmad. Yerliler ona yakndaki Kba denen bir karadan szedince ok s e v i n d i , n k o n l a r n j \ in'i kasdettiklerini dnr d. Tayfalardan bazlar Asya'da olduklarndan kukulannca Kristof Kolomb o kadar fkelendi ki onlar dillerini kesmekle tehdit etti. Gzlemlerle, bir teoriyi destekleyecek biimde oynamaya "yaldzlama" denir. Kristof Kolomb Avrupa'ya Asya baharatyla deil, ok miktarda "Kolomb yaldz"yla d n d . Birok insan onun in'e vardna inand, birou da buna kukuyla bakt. Kukucular arasnda baz kaifler de vard; gidip hereyi kendi gzleriyle grmeye karar verdiler. Kristof Kolomb'un lmnden sonra Macellan, gemileriyle o k y a n u s u geip "Hint Adalarn", sonra da yoluna devam ederek baka bir okyanus geip gerek Asya'nn kylarn dolat. Bu yolculuk sorunu halletti. Kristof Kolomb Asya'ya deil, bir baka anakaraya ulamt. Kristof Kolomb gaf yapmt... Ama ne gaf! Kristof Kolomb Avrupallarn var olduundan bile haberlerinin olmad kocaman bir kabartya arpmt. Ksa sre 29

sonra krenin btn nemli paralar yerlerini aldlar. Gney Amerika, Kuzey Amerika, Pasifik, Atlantik... Kolomb'un Asya'ya kestirme bir yol bulmak arayyla batya yelken amas, Yerkre hakknda bir bilgi seline yolaan bir gaft. Gnmzde dnya tmyle haritalanm olduu iin gzlerimizi uzaya evirdik. Uzaya, milyonlarla ca mil temize birok uydu gnderdiimiz halde henz yaama rastlayamadk. Bu nedenle Kristof K o l o m b ' u n deniz s e f e r i n i n yol at lde artc bilgi verebilecek bir uzay yolculuu hayal etmek olduka zor. A n c a k kimbilir.... Bir j gn gezegen-

30

ler arasnda rutin seferini yapan bir uzay gemimiz, haritalarmzda olmayan, uzayda seyreden byk bir kabartya arpabilir. Belki de orada kltrleri, dilleri ve uzay haritalar bizimkinden t m y l e farkl yaratklar yayordur. Veya belki de bir uzay yarat yanl kavaktan d n p bizi kefedecektir; neden olmasn?

31

Kpr Kpr Yaratklar

' '* Ayy! Yerdeki e k e r l e m e n i n s t n karncalar kaplam! p kutusun1 i-Vj' ' daki fstk ezmesi art vzr vzr '^-'.?' kurtlarla dolmu! Yoldaki s i n c a p V . * lsnn s t n d e bir sr -. sinek uuuyor! Btn bu v :viren kk yaratkv" v_ v, i.. T ' 1ar da nereden kt!? v * , .. nsanlar binlerce yl ,:. V' bu kk yaratklarn baz v # yerlerde nasl birdenbi'<' '''' re ortaya kverdiklerini merak edip durdu. Dnrseniz bu olduka garip birey. Kitaplnzn a r k a s n d a k i u ekeri ele alalm. O d a d a b a k a hibir y e r d e karnca grmyorsunuz. Veya evin baka hibir blmnde. Ama ekerin st karncayla kaynyor. Bu kadar ok karnca nasl tek bir yerde toplanverdi?

32

Bu srngen yaratklarn byle toplanmalarna bir aklama olarak insanlar "bir-anda oluum" fikrini ortaya attlar. Bir-anda bir ey yapmaya karar verirseniz bu karar birdenbire ve kendi banza alrsnz. Bir hayvan birdenbire, baka hibir canl hayvan ie karmadan ortaya karsa "bir-anda oluum" gereklemi olur. Bu kurama gre, ekerdeki karncalar ekerden, p kutusundaki kurtlar plerden, l bir sincap evresindeki sinekler de l sincaptan bir^ a n d a y a a m a gemilerdir. n s a n l a r uzun yllar eitli hayvanlarn aniden ortaya kmasna bir-anda oluumun n e d e n olduunu varsayd. Baz kiiler kazlarn aalardan hayata geldiine v e y a k u z u l a r n k a r p u z d a n ktna /" inanyorlard. Bazlarysa 33

bir su birikintisindeki kurbaalarn yamur bulutlarndan bi da olutuklarna ve yamurla topraa dtklerine inanyorlard. Sonunda 1600'l yllarda, Van Helmont adnda Belikal bir bilimci bir-anda oluum kuramn snamaya karar verdi. Kirli, terli bir gmlek ynnn stn budayla kaplad ve hayvanlarn burada oluup olumayacaklarn gzlemeye koyuldu. Olutular! 21 gn sonra Helmont gmleklerin arasnda birsr fare buldu. Bundan kard sonu u oldu: Terli gmlekler ve buday karm fare douruyordu! Baz bilimciler Van Helmont'un bu buluuyla tarihe bir sayfa ekledii kansndayd. Dier bazlar da tarihe sayfa deil, safsata eklediini ileri srdler. Onun bulduu sonular kantlamaya alan bilimcilerle yanldn kantlamaya alan bilimciler arasnda ikiyz yl sren bir gel-git sava balad. Alman bilimci Athanasius Kircher, ayn sonuca varan baka bir yol denedi. Bir avu sinek lsnn stne bal dkt ve ok gemeden l sineklerin st, uuan sineklerle kapland. Kircher bundan, l sineklerle baln sinek dourduu sonucunu kard. Ancak, talyan bilimci Francesco Redi'nin btn bu deneyler konusunda akln kartran birey vard. l nesnelerin gerekten canl 34

hayvanlarn doumuna yol ap amadn grmek iin l ylanlar, l gvercinler, dana pirzololar, at eti ve kuzu yreklerini biraraya getirdi. Ancak Helmont ve Kircher'den farkl olarak Redi, kk hayvanlarn girmesini nlemek iin bunlar kapal bir kutuya koydu. Redi'nin deneye eklemi olduu, nesneleri kutuya kapatma aamas nedeniyle onun deneyine kontroll deneme diyebiliriz. Kontroll bir denemede bilimci problemin yalnzca bir ynnn snanmasn gvence altna alr. Redi, Van Helmont'un deneyinin, ayn anda bir deil, iki ey snad kansndayd: acaba bu maddelerden hayvanlar doabilir miydi ve acaba bu hayvanlar maddelere cezb

35

Redi haklyd. lave ettii kontrol, farkl sonulara yol at: Ortada ne fare, ne sinek, ne de kurt vard. Grnen tek ey, gerekte kutunun dndan ieriye girmeye alan sineklerdi. Ancak mikroskobun bulunmasyla bilimcilerin bir-anda oluum kuramna tekrar inanmalarna yol aan baz eyler ortaya kt. Bir su damlasna mikroskopla baktklarnda bilimciler ortalkta yzen binlerce kpr kpr, oval hayvancklar grdler. Bunlar kurbaalarn i organlarnda, farelerin dklarnda da bulunuyorlard. Bu kadar gzden uzak, minicik yerlerde grldklerine gre ancak bir anda oluumla ortaya kyor olmalar gerekirdi. ngiliz bilimci John Needham bu minicik, kpr kpr yaratklarn gerekten bir-anda oluum sonucu ortaya kp kmadklarn grmeye karar verdi. Sebze suyunu, iinde bulunabilecek hayvancklar ldrmek iin starak bir deney tpne boaltt ve ylece brakt. Az sonra Needham sebze suyunda yzen yeni hayvancklar grd. Deney bir kez daha bir anda oluum kuramn doruluyor gibiydi. Ama, her zaman olduu gibi, bu sonucu da kabullenmeyen biri kt ortaya. talyan bilimci Lazzaro Spallanzani, Needham'n hayvancklarnn tpe dardan girdii kansndayd. Bu nedenle sebze suyunu stp 36

bir deney tpne boatt ama tp de sk sk kapatt. Kontroll bir deney bir kez daha farkl bir sonu vermiti: hayvancklar yoktu. Spallanzani bir-anda oluum kuramn rttn aklad. Ancak bu, Needham' etkilemedi. Ona gre tp skca kapatmakla Spallanzani doan hayvancklarn nefes almasn , nlemiti. Needham'a gre Yllar geti!
y

Spallanzani'nin t p n d e n c e bir a n d a oluum ... sonra da bir anda boulma olmutu! Daha sonra Fransz bilimci Louis Pasteur'n aklna, tpte bulunabilecek 1 hayvancklarn boulmasna yol amadan dardaki hayvancklarn tpe girmesini nleyecek ok parlak bir fikir geldi. Pasteur'n deneyi Needham ve Spallanzani'nin deneylerine benziyordu, ancak arada nemli bir fark vard: Pasteur, sebze suyunu uzun, eri boyunlu bir cam kaba koydu. Bu eri boyun, havann ieriye girmesini engellemez, kimse de Pasteur' hayvancklar bomakla sulayamazd. Ancak kabn uzun, aaya dou kvrlan boynu, bu minicik yaratklar iin fazla dik olduundan, onlarn giriini engelleyebilirdi. Pasteur, stt sebze suyunu bu uzun boyunlu cam kapta bekletti. Hibir hayvanck orH a t a b / r e y yok

37

taya kmad. Sebze suyunu bekletmeyi srdrd. Aylarca bekletti. Yine de hibir hayvanck bulunamad. Ancak eri boyunun alt blmnde hayvancklar vard! Bu deney, hayvancklarn sebze suyunda bir-anda olumayp dardan geldiklerini kesin olarak kantlam oldu. Pasteur'n cam kabnn boynundaki o kk eri blm, bir-anda oluum kuram iin binlerce yldr sregelen yaygn inanca ve yzlerce yldr sregelen tartmaya bir son vermiti. Artk bilimciler canl eylerin l eylerden deil, kendi trlerinden olan dier canl eylerden geldikleri konus u n d a uzlamaktadrlar. Baz hayvanlar tek balarna yavru retebilirler. 6ir solucan ortadan blnerek bir baka solucan retebilir. Dier hayvanlarn yavrulamas iin iki birey gereklidir. Erkek bir fare, dii farenin yumurtasn dlleyen spermi verir. Solucanlar ve fareler dkya, budaya veya sebze suyuna ilgi duyarlar. Ancak bu maddeler onlarn ana-babas deildir. Ana-babalar baka solucanlar veya farelerdir. yleyse p kutusunda neden bu kadar kurt oluyor? Sinekler sizin attnz yiyecek artklaryla kendilerine ziyafet ekerken yumurtalarn 38

da salverirler. Bu yumurtalardan srnerek, kan kurtlar solucanlara benzeyen sinek yavrular ana-babalar gibi ple beslenmeye koyulurlar. plk sinekler iin ok gzel bir yuvadr. Ama, ku yuvalarnn yavru ku dourmad gibi, pler de sinek yavrusu dourmaz. Budayla kapl kirli gmleklerde farelerin grlmesi, plerde sineklerin grlmesiyle ayn nedenledir: Fareler bunlar kemirmeye gelirler! Ancak, kola ve pizzalarn genleri dourmad gibi, kirli gmlekler ve buday da fare dourmaz. Bir ekerlemeye m karncalar veya balla kaplanm l sinekler stnde uuan canl sinekleri aklayabilir misiniz? Kuzularn kavundan kt yolundaki inann nasl ortaya ktn? Veya kazlarn aalardan? Veya su birikintisindeki kurbaalarn yamur bulutlarndan gelmesini? Yantlarnz snamak iin ne tr kontroll denemeler yapabilirsiniz? Sebze suyunda bulunan 'hayvancklara' artk bakteri diyoruz. Pasteur'n kukuland gibi bunlar Needham'n cam kabna havadan, toz rS

paracklarnn stnde girdiler. Bakterilerin remesi fazla zaman gerektirmez; bir bakteri ikiye ayrlverir. Bylece bol besin bulunan bir yerde biraraya gelen birka bakteriden ksa srede byk bir bakteri topluluu oluur. Sebze suyuyla dolu bir ie, harika bir bakteri kafeteryasdr. Ancak sebze suyu bakteri retmez; bakteri reten, yalnzca bakteridir. Eer bir-anda oluum olanakszsa, bilimciler neden habire onun "olanakl" olduunu "kantlamaya" altlar? nk bunun doru olduu ortada gibiydi! Yiyecek paralarn, ortalkta baka hi bir yerde olmayan kpr kpr yaratklarla kaplanm olarak gryorlar^ ^ d ve bu yaratklarn yiyecekten geldiinden ok emindiler. Bu bilimciler biranda oluum kuramna yle inanmlard v > ki inanlarn bir yana brakp onu gerekten snamaya girimediler. Bu yaratklarn varln aklayc baka yollar dikkate almadlar, veya olas baka n e d e n l e r i 40

de dikkate alan kontroll deneyler tasarlamadlar. Bilimcilerin, eer gerekleri saptamak yerine gaf yapmak istemiyorlarsa kuramlarn ok dikkatle 0c ve enine boyuna incelemeleri gerekir hatta doruluundan kuku duymadklar blmlerini bile. Ancak bir-anda oluum kuram, en az bir ynden, gerekten pek de uzak saylmayabilirdi. Gnmz bilimcilerinin birou dnyadaki ilk canllarn canl olmayan eylerden geldiine inanmaktadr. Bu canllar abucak, bir-anda oluumla yaam bulmad. Yzlerce milyon yl boyunca, ok yava bir biimde, baz kimyasal maddeler ok kk ve basit canl varlklara dntler ... bunlar da imdi dnyay kaplayan varlklarn gelimesine yol at. Eer iki dev uzay yarat, dnya onlarn burunlarnn dibinden milyar ylda (bu devler iin milyar yl ok ksa bir sre saylr) ilk defa ge41

erken ona bakarlarsa, devlerden biri dierine yle diyebilir: "Ayy! Dnyada birden ortaya kan u acayip kpr kpr yaratklara iyi bak. Bu kk yuvarlak onlarla dolu ama baka hibir yerde grnmyorlar... Sen bana bir-anda oluum yoktur dememi miydin?"

42

renme Atei
Bir saniyede boyu bir santimden bir metreye uzayp sonra yok olan nedir? Yemeinizi piirebilen, evinizi yokeden veya sizi uzaya frlatan nedir? Nefreti, sevgiyi, lm, yaam, tehlikeyi, kuvveti veya sonsuza dek sren eyleri temsil eden ey nedir? Dnyada btn bunlar yapabilen hibir ey yoktur ate denilen o inanlmaz "ey" dnda... Eski alarda insanlar atee tapard. Onun yanardalarn azndan frlayn, ormanlar yakp getiini ve gnein yznde parldadn grp, korkun gc karsnda dehete kaplrlard. Kendileri ate yakmay renip, bu

i etleri piirip yumuatabiliyor, a m u r u sertletirip anak mlek yapabiliyor, gl silahlar ve dayankl heykeller retebiliyor, ay olmayan geceleri aydnlatabiliyorlard. Atein tanrlarn bir armaan olduunu dnmelerine amamak gerekir. Atein tanr vergisi olduunu sylemek onun varlnn pek de bilimsel olmayan bir aklamas. Siz daha iyisini yapabilir misiniz? Ocakta yanan atee dikkatle bakp ykselen bu t u r u n c u renkli alevlerin n e d e n i n i aklamaya aln. Neden, ktklerin kabuundaki bir ey mi? Yoksa iindeki bir ey mi? yleyse alevler n e d e n yalnz baz zamanlar ykseliyor? Bir aa ktnn kesitine baktnzda, neden odundan baka bir ey grnmyor? Eer alevlerin nedeni odunun kabuundaki veya iindeki bir ey deilse, baka ne olabilir? Ocakta baka ne var? Ocan yannda ellerinizi stmak rahatlatc bir ey ... atein nasl olduunu aklamaya almak ise insan ileden karyor! Atalarmzn, atein scakl ve ndan yararlanmakla yetinip, nasl olduu hakknda masallar uydurmalarnn nedeni de budur. Atein gizemini bilimsel olarak zme giriimleri ancak 1600'l yllarn sonlarnda balad. Alman bilimci G. E. Stahl atee "flojiston" adn verdii grnmeyen bir maddenin 44

n e d e n o l d u u n u ileri s r d . Stahl'a gre birey yand za- / ^ Z Z ^ p T * man flojiston ortaya karyor- fflojistonctoiui du ve alevler gerekte yanan flojiston patlamalaryd. Stahl flojistonun ne olduunu veya n e d e n olutuunu bilmiyordu ama neler yapabilecei konusunda baz fikirleri vard. lk olarak flojiston, nesnelerin iine girip kabiliyordu. inde ok flojiston olan birey, o k a b u k y a n y o r d u ama flojistonu alnm eyler hi yanmyordu. Stahl, flojistonun ok kk p a r a c k l a r d a n olumas gerektiine karar verdi. Bu paracklar ok kk olmalyd nk flojiston minicik eylere girebiliyordu; en kk tahta kymklar bile yanabiliyordu. Flojiston kuram nceleri, gzlemlenen hereyle uyum iindeydi. Ktkler yanarken klyordu. Kat yanarken buruuyor ve klyordu. Her iki durumda da yanan eylerden duman kyordu. Btn bunlar, insanlarn yanan cisimleri terkeden bir eyin atee neden olduuna inanmasna yolat. Flojiston kuramn destekleyen bir baka ey de atein, st kapatlarak sndrlebil45

mesiydi yanan bir mumu bir fincanla kapatarak veya ufak bir alevi bir yangn sndrcden kan tozla kaplayarak sndrebilirsiniz. Eer bir nesnenin yanmak iin flojiston karmas gerekiyorsa, st kapatld zaman, yani flojistonun kabilecei bir yer olmad zaman yanmas da zorlar. Ancak daha sonra flojiston kuram bir engele apt. Bilimciler, metalleri yaktklarnda onlarn burumadn veya herhangi bir ekilde klmediini farkettiler. Gerekte daha da arlayorlard! Bir nesneden hem bireyler kp gidiyor, hem de arl artyordu. Bu nasl olabilirdi? Bu gzlem Stahl'n kuramn keye sktrd. Ancak o, kuramn gzden karmak yerine onu kurtarmak abas ile ok tuhaf bir karara vard: Flojistonun arl negatif, yani eksi idi! Ne?! Eksi arlk m!? Bir dakika! Eksi arlk fikrini bir dnn. Eksi arl olan birey sfr kilodan daha da hafiftir. Eer metal paralarn eksi arl olsayd onlar cebinize koyduunuzda hafiflerdiniz; birkan karnca da arlardnz. Ceplerinize bu lgn paralardan yeterince doldurunca da umaya balardnz! Bir helyum balonu, havadan daha hafif olduu iin, uabilir. Ancak havadan hafif olan eylerin arl da artdr. Hi hava bulun46

mayan bir o d a d a helyum balonu bile yere der. imdiye dek eksi arl olan hi bir eye rastlanmamtr. Ancak hi kimse daha iyi bir aklama dnemedii iin, daha iyisi bulunana kadar insanlar neredeyse bir yzyl daha flojiston kuramn benimsemeyi srdrdler. 1700'l yllarn s o n u n a doru bilimciler havann tek bir ar gaz olmadn, farkl baz gazlarn bir karm olduunu kefettiler. Bu gazlarn birinde bir ate yakldnda, ate normal havada olduundan ok daha parlak bir ekilde yanyordu. Bu gaza "flojistonu alnm hava" ismi verildi nk flojiston almaya pek hevesli g r n y o r d u su imeye ok istekli olduunuzda insanlarn size "kurumu" yani "suyu alnm" dedikleri gibi. Havadaki gazlarn bir bakasnda da, ate yakldnda hi birey olmuyordu. Bu gaza da "flojistonlanm hava" dediler nk alabilecei btn flojistonla doyurulmu gibiydi. Atein farkl gazlarda farkl biimde yanmas flojiston kuramyla aklanabiliyordu. Ancak bu farkl gazlarn birindeki yanma srasnda yaplan 47

artc bir keif yepyeni bir kurama yol at ve flojistonun yolunu da kapatt! Antoine Lavoisier oksijen adn verdii flojistonu alnm gazda bir metal yakt zaman, metalin arlnn gerekten arttn ve oksijen miktarnn azaldn grd! Bu Lavoisier'i, nesnelerin flojiston verdikleri iin deil, oksijen aldklar iin yandna kesin olarak inandrd. Lavoisier'in hakl olduunu, Stahl'n ise bunun tam tersini sylediini artk biliyoruz. Bir nesnenin yanmas iin bireyle dolu olmas gerekmez. Bir eyle oksijenle evrilmi olmas gerekir. Bu, her ortamdaki yanma iin geerlidir; o r m a n d a , y a n a r d a d a , ocakta veya kestanenin iinde... Yanan bir ktk neden klr? nk yanan odun oksijenle birleince kle dnr. kan duman da odunun iindeki gizemli bir m a d d e deil, odunun oksijenle birlemesinin bir sonucudur. Atei, s t n rterek sndrebilirsiniz, nk sizin gibi atein de varolabilmek iin oksijene gereksinimi vardr. "Flojistonlanm" havada, yani oksijenden baka bir gaz iinde ate yakamama nedeni de budur. Demek oluyor ki flojiston diye birey yoktur. Flojiston bir uydurma, komik bir fantezi, ve bir gaftr! Eksi arl olan ve grnmeyen bu garip madde hi bir eyin iinde gi48

rip dna da kmamtr milyonlarca insann aklndan baka! Hibir zaman var olmamasna karn flojistonun yaammza etkisi byk olmutur! Stahl f 1o j i s t o n kuramn ne srmekle atei masallar ve efsanelerle aklamak yerine insanlar gzlem, . aratrma ve lme yoluyla aklama arayna yneltmitir. Sonunda Stahl'n hayal rn olan yanl yant bilimcileri doru yola, renmek iin yanp tututuklar atein gizemine yneltmitir.

49

Dlere Doru
Gkyznden bir kuun szlerek geiini seyrettikten sonra ayn eyi sizin de yapmak istediiniz hi oldu mu? nsanlar varolal beri kular gibi uabilmeyi arzulamlardr. Bazlar bu arzularn, Eski Yunan tanrlar veya g n m z n izgi k a h r a m a n l a r gibi, uabilen stn-kahramanlar hakknda masallar uydurarak gidermilerdir. Dier bazlar da bu kahramanlarn masallarn okumakla, resimlerini yapmakla veya karnavallarda onlar gibi giyinmekle... veya gzlerini kapayp, kular gibi uabildiklerini dlemekle yetinmilerdir. Ancak umay hayal etmekle yetinmeyen insanlar da olmutur. Onlar bunun yerine umay nasl baarabileceklerini bulmaya almlardr. Birok bilimsel araytan farkl olarak bu aray ncelikle herhangi pratik bir amaca ynelik deildi. Umann srrn bulmaya alanlar bunu, hastalklar iyiletirmek, aletler icadetmek veya lkeler kefetmek iin deil, hayallerini gerekletirmek iin yapyorlard. Uan-adam adaylarnn ncleri, ounlukla kule atlayclaryd. Kollarna tyler ve50

lelerden atlyorlard. Derken kollarn deli gibi rpmalar seyredenlere ok aptalca grnse gerek. Ancak bu gln atlamalar denemeye deer yapan birey vard. nsanlar rdek gibi yzmeyi, maymun gibi aalarda sallanmay kolayca renmilerdi. Kulara baknca, yksek bir daldan umak bunlardan da kolay bir hner gibi grnyordu. Kule atlayclarnn ilki in i m p a r a t o r u Shun'du. Bundan bin yl nce, ku gibi giyinmi, apkasna kanatlar balanm olarak bir kuleden atlad. Shun'un ne lde yaralandn bilmiyoruz ama dier kule atlayclar hakknda hayli bilgimiz var. Bir kule atlaycs, havada szlrken bir kilisenin yan duvarna arpt. Bir bakas, bir nehrin stnden umaya alrken ne51

hirdeki bir sala d t . Bu d tutku n 1 a r dnyann eitli yerlerinde, boyunlarn, srtlarn, k a f a l a r n krdlar... ansl bir atlayc, durumu bir bacak kryla k u r t a r d n k yumuak ve r a h a t bir gbre ynna dmt.

1800'l yllarda insanlar kule atlayclarnn dmesinin neden kanlmaz olduunu kefetti. Kularn vcut yapsnn iyice incelenmesi, kularn kanat rpma tesinde baka birok zelliklerinin var olduunu ortaya koydu. lk olarak kaslar ok glyd. Kularn gs kaslar, minicik vcutlarnn arlyla kyaslandnda inanlmaz lde gldr.. Kular eer insanlarn boyutlarnda olsalar, insanlardan sekiz kat daha kuvvetli olurlard. Bizi minicik paralara blene dek gagalayabilirlerdi! 52

Bu dikkatli inceleme bir kuun kanatlarnn, onun umasna iki yolla katkda bulunduunu da belirledi. Birincisi havalanmay, ku uarken onu yukarya kaldran kuvveti salyordu. Kuun alt dz, st kavisli olan kanat ekli de bu ie yardmc oluyordu. kinci olarak kuun kanatlar itmeyi; kuu ileriye d o r u iten kuvveti salyordu. Bu kuvvet sayesinde parmaklara benzeyen kanat ularndaki tyler rzgar yakalayp sonra da saptrarak kuun ne uuunu salyordu. Kularn gs kaslarnn olaanst gl olduunun kefedilmesi bireyi tmyle akla kavuturmutu: nsanlarn yalnzca vcutlaryla, kularn yaptklarn yapmalar olanakszd. Umak isteyen ins a n l a r kendilerini kaldrp gtrecek bir makine retmek zorundaydlar. Bir ku- (O) un kanatlarnn salad kuvvetlerin bilinmesi bu makinelerin nasl yaplaca konusunda bilgiyi de ieriyordu. Uan makin e l e r i n kalkn s a l a m a k iin insanlar, st ksmlar kavisli uzun ve dz uaklar 53

yaptlar. Uaklar ne doru itmek iin de, dnerken rzgar yakalayan pervaneler kullandlar. Bu uaklar y a p a r a k umaya niyetlenen kiiler kule atlayclarndan d a h a bilimsel dnceliydi. Ama t o p l u m bunlara da lme giden deliler olarak bakyordu. nsanlar, bir bilim laboratuvarndan ok sirke yarar bulduklar bu cesur insanlarla alay etmeye baylyordu. Bu uma adaylar, makinelerinin masraflarn karlamak iin, bazen gerekten de sirk alanlar gibi davranyorlard; makinelerini bu barp aran, alay eden, alklayan, aalayan ve bunun iin para veren kalabaln nnde snyorlard. Felaket beklentisiyle gelen seyirciler ender olarak dkrklna urarlard. lk uan makineler tarlalarn stnden pervaszca szlp geen ve rzgarn en ufak bir deiimi ile yere dp paralanan kocaman planrlerdi. Buharl motorun icad ile uucular, makinelerini rzgara kar gtrecek g kaynana kavutular. Ancak buharl bir motor, ay54

n zamanda byk ve ar bir metal ocaktr. G salamakla beraber bu gcn byk blmn kendini havalandrmak iin kullanr. Bu kocaman ocaklar kaldrmak iin uan makinelerin birouna iki ift veya daha fazla kanat takld. Hele bir tanesinde o kadar ok kanat vard ki dev bir tekerlekli jaluziye benziyordu! ster iki, ister yirmi kanatl olsun, bu buharl uan makineler havalanmak iin ok gsz ve bir-iki dakikadan fazla h a r e k e t edemeyecek kadar da ardlar. Bu uaklar, umada ok baarsz olsalar da paralanp dalarak, alay eden kalabalklar elendirmek asndan harikaydlar.

Baz u u c u lar d l e r i n d e k i m a k i n e l e r i yerden kaldrmak iin baka g kaynaklar deneyerek piller, lastik bantlar, hatta saat paralarndan g alan uaklar yaptlar. Bu g kaynaklar el fenerinizi, oyuncak pla55

norunuzu veya kol saatini zi ^altrmak iin yeterli olabilirler. Ancak insanlar gkyznde uurtacak gleri yoktu. Otomobil icadedildiinde insanlar yollarda otomobille gezmek iin sabrszlanyorlard. Ancak uucular da otomobillere g salayan bu inanlmaz benzin-motorunu kullanarak gkyzne kp dolamak iin sabrszlanyorlard. Bu motor glyd ve hafifti. Geriye biraz beklemek kalyordu! Benzin-motorlu uuu ilk kimin gerekletirecei yar balamt. Bu yarn biti izgisine doru atlan her adm baarszlklarla doluydu. Ancak her baarszlk yeni bilgiye yol ayor ve bundan da bakalar yararlanyordu bu bilgi yalnzca "Benim yaptm sen yapma!" eklinde olsa bile. Baarsz olmak olaan saylrd. Btn u pervanelere, tahtalara, kapaklara, tellere ve tekerleklere bir bakn. Uan yapmndaki en ufak bir hata uan sallanmasna, devrilmesine, yarlmasna, krlmasna, dmesine, yuvarlanmasna veya dp yz paraya ayrlmasna yol aar uak daha havalanmadan. Ancak uak kusursuz olarak yaplm olsa bile umas 'gaf-geirmez' deildir. Uan 56

kullanm da ayn lde nemli ve edinilmesi daha zor olan bireydir. Bir otomobile veya bisiklete binerken dnecek iki yn vardr: sol ve sa. Ancak uucular drt yn dnmek zorundayd: sol, sa, aa ve yukar. Ayrca karar vermek iin pek fazla zamanlar da yoktu. En ufak bir gecikme onlar drebilirdi. Amerikal uuculardan Orville ve Wilbur Wright'i dierlerinden ayran, uma becerilerinin ok stn olmasyd. Wright kardeler baka uaklardan da fazla kontrol gerektiren bir uak yaptlar. Uaklarndaki kumandalar kullanmak iin oturmak yerine yzst yatmak zorundaydlar. zellikle bu uakta uma ile uvallama arasndaki fark, kullanma becerisine balyd. Bu nedenle Wright kardeler durmakszn altlar. Drtbuuk yl boyunca, ayda yzlerce d e n e m e uuu yaparak planrleri rzgar tnellerinde uurdular.

Sonunda hazr olduklarn hissedince benzin-motorlu uaklarn Kuzey Carolina plajlarnda denemeye soktular. Pilot ve uak defalarca derek kumlara sapland. Ancak ok dikkatle yaplan ayarlamalar sonunda umay ve tarih kitaplarna gemeyi baardlar. Motorlu, kumandal, 40 metrelik bu ilk

ok gaf yapld. Pervanesi tellerden birine taklnca Orville Wright'n kulland uak yere dp paraland. Kendisi kazay birka krk kaburga kemii ile atlattysa da yanndaki yolcunun kafatas krld ve ld. Ancak insanlar gaf yapmay srdrdke gaflarndan ders almay da srdrdler. Giderek daha iyi uan makineler yaptlar... ve 58

sonunda da sesten daha hzl giden modern jet uan... Gnmzn uan gsteren resme bir bakn. Kollara balanan tyler, apkalara taklan kanatlar artk ok gerilerde kald. Ancak btn kule atlayclar ve uma makinesi yapan insanlarn umaya yaklamlar modern uak yapmclarnnkiyle ayndr; hepsi de kular taklit etmilerdir.

Uak gvdesinin biimi kulardan alnmtr; uzun, geni ve st kavisli kanatlarn biimi de kularnkine benzetilmitir. Uan metal kuyruu bile bir kuun kuyruk tylerine benzer. Kuun ar gl gs kaslarnn yerini ise uan ok gl jet motorlar almaktadr. Kollarn rparak kulelerden atlayan, d dnyasnda yaayan kule atlayclarna glmek ok doald; acaip, krk-dkk makineleriyle havalanmaya alanlara glmek de 59

yle. Bu insanlar alaya alndlar. Kemikleri krld. Gaflarla dolu harikulade araylar ounlukla lmlerine yol at. Ancak dleri, varolmay srdrd... Bu dler sayesinde imdi rahata bulutlara doru havalanabiliyorsunuz; ykseldiinizi ve ileriye doru itildiinizi hissedebiliyorsunuz; yollar nehirleri, tarlalar ve okyanuslar yukardan seyredebiliyorsunuz. Hav a d a n ta yukarlara szlerek ykselebiliyorsunuz. Uabiliyorsunuz...

Mars'n Kanallar
Oradalar! u karanlk gkyzne bir bakn! Gzkrpan noktalar, yol yol parltlar, yer deitiren karaltlar, sislerin arkasndan birden grlen renkler... Gzlerinizi zorladka daha emin oluyorsunuz: Onlar oradalar. Hareket ediyorlar. Ve canllar. Gece gkyzne bakp baka gezegenlerde yaam belirtileri grdnz oldu mu? Eskiden insanlarn, evrenin merkezinin Dn-

161

ya olduunu dndkleri alarda, stnde canl varlklar olan tek gezegenin de Dnya olduu dnlrd. Btn dier gezegenler, merkezdeki o ok nemli gezegen, yani Dnya zerinde yaayanlara keyif vermek iin yukarlara aslm parlak sslerdi. Ancak insanlar Gne Sistemi'ndeki br gezegenlerin Dnya kadar nemli olduunu farkettikleri zaman o gezegenlerde de yaam olabileceini dnmeye baladlar. Bilimciler zellikle Dnya'nn k o m u s u olan Mars' merak ediyorlard. Onu inceledike giderek daha ok Dnya'nn bir ikizine benzediini grdler. Mars'ta drt mevsim vard; bir gn 24 saatten biraz daha uzundu; Dnya gibi onun da kuzey ve gney kutuplarnda buzullar vard; eer Mars yzeyinde gzlemledikleri byk koyu lekeler su ktleleri ise Mars da okyanuslarla kaplyd. Sonuta bizimkiyle bu kadar ok ortak yan olan bu gezegende 'akll' bir yaam biiminin var olmas da dnlebilir bireydi. Baz bilimciler Mars'ta akll-yaam olduundan o kadar emindiler ki oradaki akll yaratklara, burada da akll yaratklarn varolduu haberini nasl vereceklerini tasarlamaya giritiler. Bir bilimci gen biiminde ok byk bir buday tarlas yapp evresine de am aalar dikersek Marsllarn geometri bildiimizi grebileceklerini dn62

d. Bir bakas Byk Sahra'da 20 millik bir ukur ap iini de gazyayla doldurup yakarsak Marsllarn dikkatini ekebileceimizi ne srd. Bir ncs Avrupa'nn ortasna kocaman bir ayna koyup ynn dikkatle ayarlayarak ve gne nlarn kullanarak Mars lne ge^ zegenler aras bir tebrik kart yazabileceimizi dnd. Bu bilimciler Marsllara bizim hakkmzda baz iaretler gndermek konusunda dnedursun, ^ talyan astronom

Giovanni ^ Schiaparelli onlar hakknda baz iaretler bulmak iin gkyzn aratryordu. Yz yl kadar nce bir gece, Mars Dnya'nn yaknndan geerken, Schiaparelli Mars'n stnde ok artc birey grd. Kutuplardaki buzullarla okyanus olduu sanlan lekeler 63

arasnda dz, geni izgilerden olumu bir a vard. Daha nce st iaretlerle kapl gezegenler grmt ama bunlar doa-yapm eylerde olduu gibi rastgele serpitirilmilerdi. Ancak Mars'taki iaretlerde rastgele hibir ey yoktu. Bunlar przsz, dzgn ve eit aralkl izgilerdi. Hibirinde ne bir erilik ne ir bklme, ne de bir yarm kalmlk vard; her izgi, kutuptaki bir buzulu bir okyanusa balyordu. Bulduklarn aklarken Schiaparelli Mars'ta krk kanal ( channel ) grdn yazmt. Kanallar doa-yapm dar nehirlerdir. Ancak bu doa-yapm kanallarn talyanca karl olan szck canalVdir. ngilizce konuan okuyucuyar bunu canal olarak algladlar. Canal ile channel birbirlerine ok benzerler. Aralarnda ok nemli tek bir fark vardr: Canal'lar doayapm olmayp canllar tarafndan yaplrlar. Bu dnce Schiaparelli'nin de houna gitmiti. Canali'nin 'insan-yapm' kanallar olmas akla yaknd. Bunlar, Mars'n kutuplarndan ve okyanuslarndan llerine su tamak iin yaplm olsalar gerekti. O devirde kanallarn insanlar iin ne lde nemli olduunu anlamak iin, gnmzdeki yksek teknoloji rnlerinin bizim iin anlamn dnn. Geliimimizi bilgisayarlarn, diskalarlarn, uydularn, mikrodalga frnlarn ve video oyunlarnn nitelii ile lyoruz. O devirde insanlar geliimlerini gururlanarak, kanallar 64

ile lyorlard. Yz mil uzunluunda toprak kazarak Akdeniz'i, Kzldeniz'e balayan tarih Svey Kanal'n henz yapmlard. Atlantik ve Pasifik Okyanuslarn birletirecek Panama Kanal'na da balamak zereydiler. O zaman New York'tan Kaliforniya'ya gitmek iin btn Gney Amerika sahillerini dolamalar gerekmeyecekti. Bu inanlmaz kanallar yapma yetisine sahip olmak o insanlara gezegenin hakiminin kendileri olduu duygusunu veriyordu. Bilimciler akll-canllar aryorlard ve kanallar da bir uygarln akl dzeyinin lyd. Mars'ta kanallarn bulunabilecei dncesi birok bilimciye akla yakn geldi ve onlar ok heyecanlandrd. zellikle ok sevinen birisi vard: Amerikal astronom Percival Lowell. Schiaparelli'nin kanallarn duymadan nce de Mars'ta akll-yaam olduuna inanmaktayd. Birok insan kanallar grmek iin gkyzne baktlarsa da onlar grememilerdi; ama Lowell grd. Mars'n yzeyini daha iyi incelemek iin giderek daha byk teleskoplar kulland ve sonunda krk deil, yzlerce kanal olduunu farketti. Mars'taki kanallar Dnya'dakilerden hem ok daha byk hem de ok daha fazlaym gibi grndnden Lowell, Mars'taki uygarln bizimkinden ok daha gelimi olduu sonucuna vard. Lowell, Schiaparelli'nin bu kanallarn buzullardan su tamak iin yapld fikrine katlyordu. Ancak koyu lekelerin okyanus olmad65

n, kanallarn sulad byk ift- v. Xoffljt j liklerde yaayan Marsllarn e- v -*" s ^ hirleri olduunu dnyordu. Marsllar iftliklerine su getirmek iin neden bu kadar skntya giriyorlard? Lowell bunu yle aklyordu: Mars uygarl bizimkinden ok daha ileri olduuna gre Marsllar orada, bizim burada varolduumuzdan daha uzun sredir yaamaktalar; gerekte orada, o kadar uzun sredir yaamaktalar ki sularnn ounu tketmi bulunuyorlar. Her damla suya gereksinimleri olduundan, eriyen buzullardan kan suyu tamak iin btn gezegeni bir kanallar ayla kapladlar... Lowell'in Marsllar konusunda ne srd tek ey bu deildi. Dier bilimciler Mars'ta bu kadar ok hava olamayacan syleyince Lowell buna kar Marsllarn akcierler yerine solungalar olabilecei yantn verdi. 66

Solungal akll Marsllarn var olabilecei dncesi akcierli akll Dnyallara ok ilgin geldi! Teleskop satlar hzla artt. Herkes, s u y a s u s a m uzayl komularnn yapt kanallar grmek istiyordu. ,

67

Bazlar Lowell'in enli izgilerini grdler. Bakalarysa daha ok rmcek ana benzeyen bir desen grdler. Ama biroklar bu kanallar gremedi ve daha gl teleskoplar yapldka kanallar grenlerin says da giderek azald. 1970'lerde Mars'n Rus ve Amerikan uzay aralarnca ekilen yakn-ekim fotoraflar kanallar konusundaki tartmalara bir son verdi. Fotoraflar Schiaparelli'nin okyanus, Lowell'in Marsl ehirleri sand lekelerin bir tr kayalk blge olduunu ortaya koydu. Fotoraflarda, astronomlarn kanal sand eyler yoktu! Hatta kanallardan en ufak bir iz bile yoktu! Hah! Bizim yldzclar Schiaparelli ve Lowell da yldzlara yarar birer gaf yapmlard. Fotoraflarda kanallar grnmese de dank dar izgiler ve Mars yzeyini sarmalayan deiken toz bulutlar grnyordu. Bu dank ekilleri milyonlarca mil teden gren insanlar bunlar kanala benzetmiti. Belki de bilimciler, karanlkta grmeye alrken alatp krptrdklar gzlerinden kaynaklanan bir aldatc-k grntsnn kurbanlaryd. Ancak yaplan bu gaflarda aldatc-k grnmnden fazlas vard. Aldatc-us grnmleri fanteziler... Bulutlara bakarken, yakn zamanda akl68

nzdan geen insanlarn veya hayvanlarn yzlerini grdnz oldu mu hi? Schiaparelli ve Lowell'in kafasnda d a Mars'taki ( ^ kanallar ve akll ^ yaratklar vard. %3=

69

T e l e s k o p l a r d a n b a k a r k e n aldklar izlenimlere hayal gleri biim verdi. Basit baz k desenleri grdler ve kanallar yapan bir stn yaratklar rkn kurguladlar. Tpk gnmzde gkyznde k gren insanlarn, ileri teknoloji rn uzay aralar yapan stn yaratklar kurguladklar gibi. Mars'ta kanallar gren bu bir ift bilimci, birer ift gaf yapmlard; gzleriyle ve akllaryla. Ancak Marsllar bir yana brakrsak onlar pek de 'gafazan' sayamayz; hatta harika olduklarn bile syleyebiliriz. Schiaparelli daha sonralar Vens hakknda baz eyler kefetti, Lowell'in gzlemleri d e Plton'un kefine yol at. Schiaparelli ve Lowell akll, dikkatli, alkan, saygn ve baarl astronomlard. Baka birok bilimsel gafdan farkl olarak bu ikisi bilimsel gzlemin n e m i n e kesin o l a r a k inanmt. Ancak dorudan gzlemlerle altnz sandnz zaman bile grmek istediiniz ey, grdnzle karabilir. Gnmzde bilimciler Gne Sistemi'nin ok t e s i n d e akll-yaam olup olmadn aratryorlar. Bir dizi olaanst aygt kullanarak uzayn milyarlarca mil derinliklerinde, ok uzak uygarlklardan gnderilmi mesajlar olabilecek sinyalleri aratryorlar. Eer bir sinyal alrlarsa bu bilimcilerin, grdklerinin, grmek istedikleri olup ol70

madiini dikkatle aratracaklarndan emin olabilirsiniz. nk, yaamlarn gerei bulmak iin harcayan ama gzlerinin hayal glerinin kontrolnde olduunu farketmeyen y a r a t k l a r rk, k a n a l y a p a n s o l u n g a l yaratklardan veya n-silahl robotlardan ok daha glntr.

71

Danseden Bacaklar

Gafgaf'larn o t u r m a odasnda duran resimde bir gaf var. Bulabilir misiniz? Televizyonun anteni yok. Gaf bu deil; Gafgaf'lar kabloya bal. Bilgisayarlar yazcya bal deil. Bunda d a birey yok; disketlerini alp Gafgaf Babaanne'ye gtryorlar. Onun lazer yazcs var. Resimdeki gaf u: Btn elektronik aletlerin fileri hayvanlara balanm. ok sama grnmekle beraber bu, gerekten olabilirdi de elektriin kayna kon u s u n d a bir zamanlar ok tutulan garip ve sama bir kurama gre. 72

Tarihin balangcndan bu yana elektrik insanlarca biliniyordu. Eskiler, iki ta birbirine srtnce elektrik kvlcmlar kacan biliyorlard. Ayrca elektriin baz maddelerden, dierlerine gre daha kolay getiinin de farkndalard. Elektriin insanlardan getiini siz de biliyorsunuz. Buna inanmyorsanz 'arpc' bir deney yapn: ayaklarnz halya srtn, sonra da metal bir kap tokmana dokunun. Ancak elektrik hakknda eskilerin hayal bile edemedii birey daha biliyorsunuz. nsanlar elektrii k, fotoraf makineleri, hareket eden oyuncaklar ve her gn kullandmz yzlerce eye g salamak iin kullanabiliyorlar. yz yl nce bile insanlar elektriin 'bir ey yapmak' iin kullanlabileceini bilmiyorlard. Sonra birden, yaplan bir keif onlar harekete geirdi. Bir gn Luigi Galvani laboratuvar dersini verirken aklndan geen s o n ey elektrik hakknda tarih bir keif yapmakt. nk Galvani bir doktordu! Dersi elektrik deildi; konu, bir kurbaann bacaklarna bask yapldnda bacak sinirlerinde ne olacayd. Ancak Galvani'nin asistan kurbaann sinirine metal bir ameliyat bayla dokununca bacak titredi, seirdi ve tekmeledi. Hayr, kurbaa gdkland iin byle yapmamt; kurbaa lyd! Ama baca lgnca danse73

diyordu. Galvani bann kurbaann iindeki bir elektrik kaynan h a r e k e t g e t i r m i olabileceini dnd. Elektrik, Galvani'nin bilim alan deildi ama o dikkatli bir bilimciydi. Eve gittiinde grdkleri konusunda aklndan geenleri farkl koullarda snamaya giriti. Kurbaann bacan bakr bir engelle demir b a h e p a r m a k l n a balad. Gizemli elektrik kayna yine harekete geti: bacak parmakla her dediinde seiriyordu. Elektrik gkyznden geliyor olabilir miydi? Galvani dnd. Benjamin Franklin elektriin yldrm olarak gkyznde dolaabildiini gstermiti. Galvani kurbaay ieriye ald ve metal bir levhaya tutturdu. Gkyznden uzak olmasna karn kurbaa elektrik kaynandan uzaklamamt. Bacak yine seirdi. Elektrik odann havasndan geliyor olabilir miydi? Bu soruyu yantlamak iin Galvani kurbaay kapal bir kaba koydu ve kaptaki b t n havay emerek boaltt. Ama bacak metal levhaya deince yine seirdi. Elektrik nereden geliyor olabilirdi? Belki de kurbaann bacandaki kaslardan... 74

Bu d e n e y l e r d e n yalnzca bir t a n e s i n d e kurbaann baca titremedi: Galvani'nin baca metal yerine cama dokundurduu deneyde. yleyse metal ok nemliydi, nk elektriin kurbaadan dar akmasna izin veriyordu. Galvani'ye gre btn bu deneylerin sonular ok tutarlyd. Bu nedenle hayvansal elektrik konusundaki kuramn aklayabilirdi: Elektrik, hayvanlarn kaslarndan ve sinirlerinden geliyordu. Size tuhaf gelebilir ama Galvani'nin kuram birok insana akla yakn geldi. Kendileri de hayvandaki elektrik konusunda deneyim sahibiydiler, hem d e ilk elden (veya ayaktan): lerinde ylanbalnn s t n e basp elektrikle arplanlar olmutu. Baka bilimciler de Galvani'nin deneylerini tekrarlayp ayn sonular bulunca onlar da ikna oldular.

Ancak bir bilimci Galvani'nin deneyini farkl bir biimde yapmaya karar verdi. Ales75

sandro Volta'ya gre eer Galvani haklysa kurbaann bacann iki farkl metale Galvani'nin demir parmakl ve bakr engeli gibi veya tek bir metal parasna demesi b i r e y farkettirmezdi. Nasl olsa metaller yalnzca kurbaadan gelen elektrii tamak iin konulmulard. Volta kurbaann bir bacana bir bakr, bir de inko paras tutturdu; bacak daha nce Galvani iin yapt lgn dans tekrarlad. Ancak Volta kurbaann bacana bir telin iki ucunu balaynca bacak pek oynamad. "Hah! Bu lgn hareketlerin nedeni kurbaa deil, metaller olsa gerek," diye dnd Volta. Bylelikle Volta kurbaay deneyden tmyle kard. Bakr ve inkoyu tuzlu suya koydu ve onlar bir telle birletirdi. Aralarnda gl bir elektrik akm olutu. Galvani gaflamt. Volta ise elektriin hayvanlardan deil de metallerden geldiini kantlamaktan da fazlasn baarmt. lk pili yapmt! imdi elektriin elektron denilen minik paracklarn akm olduunu biliyoruz. Galvani'nin kulland metaller elektrik olumasna neden oluyordu. Bunun nedeni metallerin elektronu dier elementlerden daha kolay vermeleridir. Baz metaller de dierlerinden daha ok elektron verdikleri iin kullanlan metalin hangisi olduu nemlidir. Bu, 76

birden fazla metal kullanlyorsa da nemlidir; nk, zellikle kolay elektron veren bir metal, elektronlarn elektron eken bir metale verdiinde daha hzl bir elektron akm ve d a h a gl bir elektrik oluur. Pillerde kullanlan metaller, ok elektrik verecek ve elektronlarn bir metalden brne uzun sr e d e akmasn salayacak biimde zenle dzenlenirler. Hayvanlarn kas ve sinirlerinden gl elektrik akmlar geerek onlarn kol ve bacaklarn sarsabilir; ancak bu akmlar hayvanlarn kaslarndan ve sinirlerinden gelmez. Bilimciler elektrik oku veren ylanbal veya dikenli balklar gibi baz hayvanlar incelediklerinde bunlarn zel elektrik organlarna sahip olduklarn grdler. Bu org a n l a r d m a n l a r n e n g e l l e r v e y a avn elektrik arpmasyla lmesini salar. Ancak 77

yine de elektrik, i kaslardan veya sinirlerden gelmemektedir. Evet, Galvani gaflamt. Ancak hayvansal elektrii almak iin metalleri kullanmas, Volta'ya metalleri telle birletirerek ilk pili yapma dncesini vermiti. Galvani'nin ameliyat ba, bir kurbaa bacan titretmekten fazlasn gerekletirmi; dnyaya elektrik enerjisinin aydnlk ufuklarn amt. Galvani'nin ad bu nedenle "harekete getirmek" anlamndaki "galvanize etmek" szcn dilimize katmtr. Galvani'nin gaf dnyay galvanize etmitir!

78

Maymun Adam
nanlmaz bir keif yaptnz. Tarihncesi bir hayvann kalntlarnn sizin yrenizde olabileceini duyunca arka bahenizdeki tarlalar kazdnz ve tuhaf, yeil bir nesne buldunuz. Bu parann ait olduu yaratn nasl bir ey olduunu bilmeye can atyorsunuz. Bu tek hayvan parasna dayanarak resmin b\

o o

t n n

aycu

e u y u r s u u z .

D u u u g u -

nuz parann bir ayak parma veya burun veya kuyruun ucundaki bir knt olduuna karar verebilirsiniz. Belki de yaratk o denli bykt ki, bu p a r a onun kocaman dilindeki tek bir tat tomurcuuydu. Tek bir paradan bir model oluturma dncesi ilgin gelse de so0

79

nu insan bazen utandrabilir. Parann, buzu zlnce yayd sarmsak kokusundan, tarihncesi bir burun deil, ada bir turu olduunu da farkedebilirsiniz. 1800'lerin sonunda bilimciler hepimizin bir akrabas olabilecek birisinin, en eski insann modelini yapmaya alyorlard. Darwin'in yeni evrim kuramna gre insanlar dnyada birdenbire, imdi bizim grndmz ekilde ortaya kmamlar, tarihncesi bir tr yaratktan gelimilerdir. Bu nedenle bilimciler her yerde tarihncesi atalarmza ait olabilecek kemikler aramaktaydlar. Btn dnya ilk insanlarn neye benzediini bulmaya hevesliydi ama ngilizler herkesten daha hevesliydiler. Tarihncesi bir Almann kemikleri bulunmutu tepesi bask, byk kemikli bir Neandertal insan. Tarihncesi bir Franszn kemikleri de bulunmutu daha az hayvans bir Kro-Magnon insan. Bu keifler ngilizleri kendi topraklarnda tarihncesi bir ata bulma arayna sokmutu. ngilizler iin bu, neden bu kadar nemliydi? nk o devirde ngiltere dnyann en gl lkesiydi. Byk ngiliz mparatorluu btn dnyadaki smrgelere hkmetmekteydi. ngilizler tm dnyaya kendi yaam biimlerini yaymlard; nk kendilerinin ok zel olduklar kansndaydlar. Onlar zel yapan ey ksmen, tadklar ngiliz kan, yani 80

ngiliz soyundan gelmi olmalar gereiydi. Bu nedenle atalarnn ikinci snf baka lkelerden gelebilecei dncesi onlara korkutucu geliyordu. ngiliz bilimciler lkelerinde imdiye dek bulunanlardan daha eski ve mmknse yakkl bir tarihncesi ata ararlarken, aradklar kant derin bir amur ukurunda bekliyordu. ngiliz Charles Dawson profesyonel bir bilimci deildi; bir hobi olarak talar incelerdi. Bir gn Piltdown'da bir iftlikten geerken Dawson, yol kenarndaki bir ukurda, o kadar kuzeyde pek rastlanmayan trden bir akmakta grd. Bilimciler daha nce bu tatan yaplm aletler grdkleri iin Dawson buralarn eski bir alet yapm blgesi olabileceini dnd. Bu nedenle de iftlikteki iilere kemiklere bakar olmalarn tembihledi. Birka yl sonra bir iinin kazmas, hindistancevizine benzeyen bir eye arpt. Ancak ngiltere'de hindistancevizi yetimez. Dawson geldiinde buluntunun kesinlikle bir hindistancevizi olmadn grd. Bulunan ey, zamanla kararm, gizemli bir kafatasnn st blmyd. Dawson bu kafatas parasn konuya ilgi duyan bir profesyonel bilimci arkadana gsterdi. Bu olas tarihncesi insannn baka paralarn aramak iin beraberce ukura gittiler. 81

Atalarn dnmek ok heyecan vericiydi; atalarn bulmak iin kazmak ise ikence. ukur kat kat kum, kil, ta ve amurla doluydu. Bir krekle kazamazlard; nk aradklar kant kk bir di de olabilirdi. Yapkan amuru avu avu alp, bir szgeten geirmek zorundaydlar. Ama bu ikili kendisini ie iyice kaptrmt. Btn haftasonlarn, tatillerini ve btn bo zamanlarn bu eziyetli ite geiriyorlard. Birdenbire btn bu almaya deer olduu ortaya kt. gn arka arkaya, ayn kafatasnn parasn daha buldular. Sonra hemen ayn noktada ortaya daha da tuhaf bir ey karld: stnde birka di bulunan bir ene kemii paras. 82

Bu ene kemiinde bir acayiplik vard. Bir maymunun ene kemiine ok benzemekle beraber diler insanlarnki gibi dzd. Tarihncesi aa ait kemikler tm dnyada o kadar ender bulunuyordu ki birbirleriyle ilintili olmayan fosillerin birbirlerine bu kadar yakn olma olasl ok kkt. Btn paralarn rengi aynyd ve ayn yata gibi grnyorlard! Bu nedenle ene kemii, kafatasnn dier paralarndan ok maymun kemiine benzedii halde bu ikilinin, bu paralarn ayn kkenli olduundan kukular yoktu. Hemen bir model y a p m a iine giritiler. Byle bir modeli birletirmek kutuda satn aldnz bir modeli birletirmekten ok daha zordur. Paralarn o u y o k t u . Ayrca kutunun stnde ortaya k a c a k eyin n e O olmas gerektiini g s t e r e n bir r e s i m de yoktu. Eksik paralarn eklini, kemiklerin nasl birletiini tasarlamalar, dil, beyin vb. iin ne kadar boluk gerektiini hesapPiltdown adamnn paralar lamalar gerekiyordu. 83

Sonunda ortaya kan yaratk biraz maymunsu olmakla beraber Neandertal ve KroMagnon insanlarndan daha yakklyd. Bu yal yaratk daha akll, daha kibar, daha saygn... ve ' d a h a ngiliz' grnyordu. P i l t d o w n a d a m bir grup ngiliz uzmana takdim edildiinde uzmanlardan ynla soru geldi. Bu adam yz bin mi, iki milyon yanda myd? Modelin ekli doru muydu yoksa beyin iin biraz daha byk bir boluk mu gerekiyordu? Ancak hemen hepsinin uyum iinde olduu birey vard: gerekten nemli bir tarihncesi insan bulunmutu. Hikaye gazetelerde ktnda Piltdown adam birden nl bir kii oldu. Btn lke o n u en yal ngiliz, belki de insanln ilk atas olarak selamlyor, yakkl atalarnn heykelciklerini satn almaya kouyarlard. 1950'lere gelindiinde Piltdown heyecan yatmt. ngiltere'nin smrgeleri birer birer bamszlklarn kazanmlar, ngiliz m84

paratorluu gnleri arkada kalmt. ngiliz bilimciler de artk, ilk ngilizi bulmaktan ok dier bilimcilerle birlikte alarak ilk insan bulmakla ilgileniyorlard. Ve Piltdown adamnn bu hikayedeki rol konusunda akllar giderek biraz daha karyordu. Piltdown adam, bulunmu olan cjier tarihncesi insanlardan farklyd. Dierleri maym u n s u grnml, ancak zamanla insana daha ok benzeyen bir iki-ayakllar grubunun bireyleriydi. Piltdown adam bu gruba uymuyordu. Bu nedenle bilimciler Piltdovvn adamnn paralarn daha dikkatle incelemeye baladlar. Bu incelemelerden biri ok kukulu bireyi ortaya koydu: Piltdovvn adamnn dilerindeki ok ince izikleri. Dilerin yeme nedeniyle anmas olaand deildir. Yemek yerken en ok hangileriyle inediinize bal olarak farkl diler farkl lde anrlar. Ancak Piltdown adamnn btn dileri t a m a m e n ayn ekilde anmt. Diler bu ekilde annca nedeni yemek olamazd; rme de olamazd. Neden, trplemeydi. Birisi bu dileri trpden ge- _ tf/kz irmiti! Ama neden? ' s Jar "" Bilimciler P i l t d o w n adamnn kemiklerine eitli kimyasal maddeler u y g u l a y a r a k kafatas _ 85

ve ene kemiinin birbirine uyacak biimde boyandn anladlar. Daha sonra, uygulanan yeni kefedilmi baz yntemler kafatasnn tarihncesi adan olmadn ortaya koydu. Yalnzca birka yzyllkt. ene kemii ise bu kadar bile eski deildi; dahas insan kemii de deildi. Dileri trplenerek insan diine benzetilmi bir gnmz orangotanna aitti. Dawson gaf yapmt... Ancak bu bilimsel gaf, bilimsel bir 'aka'nn sonucuydu. Byle birey nasl olurdu? Birisi, ilk insanlarn ngiliz olduunu kantlamak iin bu kemikleri ukura m gmmt? Birisi, Dawson'u aptal yerine koymak iin mi oraya koymutu? Yoksa onlar Dawson'un kendisi mi koymutu? Bu kadar ok uzman tuzaa dren bu Piltdown aldatmacasn kimin dzenledii hl bilinmiyor. Piltdown adamnn bir taklit olduunun anlalmasndan birka on-yl sonra bilimciler ortak atamz bulmaya hayli yaklatlar. Artk bilimciler ilk insann atasnn iki milyon yl nce Dou Afrika'da yaadn dnyorlar. Bu ata Piltdown adamna pek benzemiyorsa da, ona ok ey borlu; btn tarihncesi modellerine borlu olduu gibi. Piltdown a d a m bilimcilere fosillerden modeller olutururken ok dikkat etmek gerektiini retti. Bilimcilerin bir fosilin ya86

n daha iyi saptanmasn salayan yeni yntemler gelitirmelerine nayak oldu. Ayrca bilimin btn dallarnda alanlarn, yalnzca rastlantsal hatalar iin deil, olas sahtekarlklar konusunda da uyank olmalar gereine dikkat ekti. Hi yaamam birisi iin bu kadar hi de fena saylmaz! Dawson'un bir orangotan ene kemiini amur ukurundan karp atasn bulduunu ilan etmesine glmek kolaydr. Ancak konuyu dnnce tarihncesi yaam hakknda bugn bildiimiz hereyi bilimcilerin bu ekilde ortaya kardn anlarz. D i n o z o r l a r mily o n l a r c a yl n c e yaadlar. Kalntlar ise o k e n d e r d i r . Bu nedenle bilimciler, paralarnn ou kayp olan bu b u l y a p bilmecesini tamamlamak zorundalar. Kemiklerin nasl birletiini, onlar kaplayan kaslarn neye benzediini, ^^ r^ hayvanlarn nasl haI reket edip kendilerini nasl koruduklarn ve 87

ne yemekten holandklarn renmek iin fosillere bakp, grdklerini gnmz hayvanlaryla kyaslarlar. Ancak bu sonular karrken bilimciler bunlar snamay, dikkatle incelemeyi ihmal etmezler ve bakalarn da ayn eyi yapmaya arrlar ki... fosiller onlar maymun yerine koymasn!

88

Gaflara Ko Baarya Ula!

Uzayda yumrularla kapl bir kaya paras zerinde dne dne gidiyorsunuz ve tam bir aknlk iindesiniz. Biraz nce srdnz yumru da sizi srmt! Nelerin yenebilir olduu hakknda hi bir bilginiz yok. Bunlarn hangileri hayvan? Neresi yukar, neresi aa? Burada neler dnyor? Sendeliyorsunuz, tkezliyorsunuz, dyorsunuz ve sonunda baka insanlara arpyorsunuz! Srlerle insanlar... Bir blm tkezliyor, bir blm dyor; ama ounluk dmyor. Yumrular arasn-

89

Yllardr acemice iler yapyorlar ve gaflyorlar, ama bu gaflar onlara ok ey katt. Yumrularn besin, stma, ulam ve ila olarak nasl kullanldn rendiler. u and a s t n d e d u r m a k t a olduunuza benzer talar inceleyerek btn kayann haritasn kardlar. Sizin kayanzn nereden gelip nereye gittiini anlamak iin gkyzndeki kmeleri incelediler. Yumrular talara srterek bu kmelerde depolanm gc aa karmay bile rendiler! Ancak bu kaya s t n d e k i ya a m h a k k n d a bilgi edindike, pek birey bilmediklerini d a h a iyi anladlar. En kk yumrularn iinde ne olduu hakknda hi bir bilgileri yok; veya en byk kmelerin tesinde ne olduu, kmelerdeki gcn talarn iinde ne arad hakknda... Kontrol altna alnacak kuvvetler var; iyiletirilecek hastalklar, yantlanacak saysz yeni sorular var... Bu insanlar yeni yantlar bulmak iin yanp tutuuyorlar. Yeni yantlara ok yaknlar ama onlar bir trl yakalayamyorlar. Yeni 90

yantlar bulmak iin yeni bir yaklam gerekiyor. Yeni bir dnce. Yeni bir akl. Size gereksinimleri var. Bu kaya stndeki yaamn srlarn zmeye nasl m yardmc olabilirsiniz? lknce bakalarnn rendikleri eyleri inceleyeceksiniz: kullandklar yntemleri, bulduklar yantlar. Bu yantlara sayg duyun. Hayran kaln. Neden doru olduklarn renin. Daha sonra da neden yanl olabileceklerini dnn. Neden mi? nk bu ok saygn yantlarn hepsine, daha nce yine ok saygn olan yantlarn gaf olduunun anlalmas son u c u n d a varlmtr. Yeni yantlar bulmak iin kendinize unu s o r m a l s n z : Bu ok saygn yantlarn hangisi gerekte bilimsel gaftr? Birer dedektif kesilip bu gaflarn peine dmeniz gerekiyor. Bu amala, biraz geriye ekilip, bu ok saygn y a n t l a r a u z a k t a n bakn ve d n n . Sonra b a n z y a n a e v i r i p bu saygn y a n t l a r farkl bir a d a n inceleyin. , S o n r a d a , bu s a y g n 91

yantlarn baaa nasl grndklerini anlamak iin banzn stnde amuda kalkn. Bu ok saygn yantlar dnebildiiniz btn ynlerden sorgulayn. Bunlar Batlamyus, Stahl ve Galvani'nin yantlar gibi, tam tersine olabilirler mi? Simyac Maria ve mparator Shun'un yantlar gibi mantksal grnmekle birlikte gerekte manta uzak olabilirler mi? Schiaparelli ve Lowell'in yantlar gibi optik bir yanlg veya hayalgc kurgusu olabilirler mi? Von Helmont'un yantnda olduu gibi koullar belirlenmemi deneylere dayanyor olabilirler mi? Kolomb'un yantnd a olduu gibi "yaldzlanm" olabilirler mi? Dawson'un yantnd a olduu gibi bir aldatmacaya dayany o r olabilirler mi? olabilirler mi? ... olabilirler mi? Sizin bulacanz yeni sorular akla yeni yantlar getirecektir. Onlar snayn, snayn, defalarca deneyip snayn... Akl, dikkat ve hayalgcn kullansanz d a 'gaflayabilirsiniz'. En nl gaf dedektifleri 92

bile gaf yapabilirler. Ama sevinten havaya umanz da olasdr. ok artc yantlar bulabilirsiniz; ok parlak, hi kimsenin hayal bile etmedii akl almaz yantlar. Ve ite byle, gaflarla dolu bir evrende d n e dne giderken, bir bakarsnz ki siz de gerei gaflamsnz...

93

g m l e k l e r i n fare dourduu, elektriin kurbaalardan elde edildii bir dnya dnn. Y a da K/|arsLLarn gezegenlerini su kanallaryLa donattn... &eLki size sama \/e inanlmaz geliyor. "Alamaz!" diyorsunuz A m a bunlara inanld dnemler de olmutu; stelik olduka parlak, alkan biLimciLer tarafndan, g a f l a r Ve hataLar insanlara zgdr,bilimciler de bundan payn alacaklard e l b e t . Ancak bu kitapta y er Merten biLimsel gaflar zel bir trden. &unlar odanz aydnlatmanz, pasta kremas yapmanz, dnyann bir ucundan dierine umanz olanakl klan atlmLara balang oluturdular \!e eVren iindeki yerinizi anLamanza...
ISBN:?75-403-028-6

Ederi:

250.000

TL TL (KDV (KDV DAHL)

Basl fiyatndan farkl satlamaz