BERGSON VE SNEMA Hikmet Sofuolu* ZET Henri Bergson sinemay felsefik syleme tayan dnrlerin banda gelir.

Bergson sinema kavramn zekann gereklii anlama yntemi ile zdeletirmek amacyla kullanr. Bu nedenle Bergson felsefesinde sinema daha ikincil bir neme sahiptir. Bergson zeka ve sezginin bilginin farkl trleri olduunu savunur. Bilimsel ilkeler dnsel olurken, metafiziksel ilkeler sezgiseldirler. Buna karn bilim ve felsefe, dnsel ve sezgisel bilgiyi retmek amacyla bir araya gelebilirler. Bu tr bir bilgi gerein ayrmlanm algsn birletirebilir. Bu makale, Bergsonun sinemaya verdii kavramlar ve bu kavramlarn sinemann temel zellikleri olan hareket, zaman ve dnceyi anlamamza nasl yardmc olacaklarn ortaya karmay amalamaktadr. Anahtar szckler: Hareket, zaman, sre, madde, grnt, bellek, alg, sinema. BERGSON AND CINEMA ABSTRACT Henri Bergson is one of the first philosophers to include cinema in a philosophical discourse. His use of cinema was an analogy to demonstrate the method by which the intellect grasps knowledge of reality. For that reason cinema may have played a minor and secondary role in Bergson's philosophy. Bergson argues that intellect and intuition are capable of different kinds of knowledge. Scientific principles are intellectual, while metaphysical principles are intuitive. However, science and philosophy can be combined to produce knowledge that is both intellectual and intuitive. Such knowledge can unify divergent perceptions of reality. The purpose of this essay is to draw out the contextual meanings Bergson gave to cinema and how they can help us to understand some of the fundamental properties of cinema: movement, time and thought. Keywords: Movement, time, duree, matter, image, memory, perception, cinema. GR lk yllarnda mekanik yeniden retim doasndan dolay eletirmenler sinemann gerei mekanik olarak yeniden rettii iin bir sanat olamayacan ne srmlerdi. Oysa Bergson bu eletirmenlerden ok daha nce, kendi felsefik dnceleri kapsamnda sinemay ok daha farkl ynlerden eletirmiti. Bergsonun sinema eletirisinde ilk bakta bir makine olan kamera aygt sorgulanr; kamera gerek hareketi bir dizi hareketsiz kesitlere bler ve yanstma aygt bu hareketsiz kesitlere ardklk ekleyerek yeniden harekete dntrr. Yaratc Evrim kitabnn son blmnde Bergson sinemay yle tanmlar: ...btn grntlere zg hareketlerden genel olarak hareket denebilecek, soyut ve basit bir hareket oluturmak ve grntleri bir oynatcya koyarak her zel hareketin tekliini, bu genel hareketin bireysel durularla karlatrlmas aracl ile yeniden oluturmaktan baka bir ey deildir. (Bergson 1998:305). Gerekten de sinema eridi zerindeki duraan grnt dizinleri ne kadar ok olursa olsun bunlarn hareketsizlikleri ile hibir zaman bir hareket yaratlamaz. Grntlerin canlanabilmeleri iin mutlaka baka bir harekete gereksinim vardr; bu da sinema yanstcsnda bulunan rtcnn mekanik alma/kapanma hareketidir. Sinemann kayt pratii bu alma/kapanma hareketi zerine kuruludur. ekim srasnda kamera objektifinin arkasndan geen film eridi bir an durur, grnt kaydedilir, sonra film karesi deiir ve kaydedilmek iin yeniden durur. Bu byle devam eder. Film eridi durduunda kamerann rtcs alr, film akarken kapanr. Kamerann rtcsnn bu alma, kapanma hareketi olmadnda film zerinde, srekli k almann getirecei bulanklk oluur. Ayn biimde filmin izlenmesinde bu tek tek hareketsiz grntlerin ksa srelerle objektifin arkasnda durmas gerekir. Gstericinin k kayna nnden, durmakszn akan bir film eridi zerindeki grntlerin alglanmas iin bu durma hareketi zorunludur. Fakat yalnz bana hareket yanlsamas yarat-

Do., Anadolu niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi

Bergson ve Sinema (66-76)

mak iin yeterli deildir. Asl hareket yanlsamasn veren gsterici zerinde bulunan rtcnn alma/kapanma hareketidir. Bu nedenle film akarken geen sre, filme kaydedilemeyen ve daha sonra izleme srasnda btnlenerek sreklilii salayan zaman ierir. Baka bir deyile sinemadaki bu hareket yeniden kurulmu soyut bir harekettir ve gerek sreden ok soyut bir zaman verir. Bergson felsefesinde gerekte sinema aracl ile insan alg ve dncesinin eletirisi yaplr: Sorun makineden nce insann alglama ve dnme alkanlklardr. Bergsona gre alglamada ve dncede temel yanllk, hareketin konumlarn ya da durumlarn ardk bir dizilii olduunu varsaymaktr: Hareket ve deiimin yeniden retilmesine olan alkanlmz gerek nedeni grmemizi gizler. Hareket konumlarn ve deiim durumlarn dizilii olduunda zaman da birbirinden farkl paralarn ardl diziliiyle kurulur. Hi phe yok ki biz hala onlarn birbirlerini izlediklerini sylyoruz fakat, bu rnekte bu ardllk, sinematograftaki grntlerle benzerlik gsterir... Ardllk bu nedenle hibir ey eklemez; aksine bir eyleri alp gtrr; bir eksiklie, alglamadaki bir zayfla iaret eder ki, onu bir btn olarak kavramak yerine, film grntsn bu zayflk aracl ile tek kare grntye paralamaya zorlar.(Bergson 1992:17-18). Bergson bu grleriyle bir anlamda sinemann hareketi hareketsiz kesitlerle yeniden kurarken insan algsnn yaptndan baka bir ey yapmadn ne srer. Bu bakmdan Bergson sinemann insan algsnn koullarndan koptuunu savunan dnceden de ayrlr. Bergson Yaratc Evrimde yle devam eder: Sinemann yapt bu olduu gibi, bizim bilgimizin yapt da budur. olua balanacak yerde bu oluu yapay olarak yeniden dzenlemek zere maddi dnyaya aktarmaktr. Geip gitmekte olan gereklikten neredeyse anlk grntler alyoruz ve bunlar o gereklik iin karakteristik olduklarndan, onlar soyut, tekbiimli, grnmez, bilin aygtna yerlemi bir olu sreci boyunca aktp geirmemiz yetiyor bize Alglama, dnme, dil genel olarak byle ilerler. Oluu dndmzde ya da akladmzda, hatta algladmzda bile iimizde bir tr sinematograf iletmekten teye bir ey yapyor deiliz. Artk ksaca diyeceiz ki pratik

bilgimizin mekanizmas sinematografik mekanizmadr. (Bergson 1998:306). lk bakta Bergsonun bu grlerinden sinemann yalnzca insan algsndan kaynaklanan yanlsamalarn yeniden-retimi olduu sonucu kartlabilir. Oysa Bergson felsefesinde sre(dure) kavram ayrntl bir biimde incelendiinde sorunun, gnmz elektronik teknolojilerine kadar uzanan ok daha farkl boyutlarnn bulunduu ortaya kar. SRE VE MEKANSALLATIRILMI ZAMAN Sre, akan zamann dinamik hareketi olarak Bergson felsefesinde zerine srekli vurgu yaplan vazgeilmez bir kavramdr. Bergson'a gre sre evrendeki olu, gerein kendisidir. Dmzda yani mekanda tasarladmz zaman bizim tarafmzdan uydurulmu soyut, matematik bir zamandr ve gerek deildir; mekann blmlenmesi ile yapay olarak tanmlanmtr. Oysa evrende en ak ey sredir, daha dorusu evren sre biimindedir ve bunu yalnzca sezgi kavrayabilir. Bergsonun hareket ve sre ile ilgili olarak temel savunusu udur: sterseniz sonsuza kadar gidin, zaman sonsuzca ayrtrn, gitgide daha hzl kesitler aln, dakikalar, saniyeler vb.gibi, hep ayn durumlarla karlaacaksnz, baka bir eyle deil. Bergson bu durumlarn zamandan ok mekan olduklarn ekler. Kesitler her zaman mekansaldr. Kesitleri istediiniz kadar birbirlerine yaklatrn, bir ey yine de zorunlu olarak elinizden kaacaktr. Bu kaan ey istendii kadar kk olsun bir kesitten tekine geitir; sramadr. Bergsonun sre olarak tanmlad ey, bir kesitten bir durumdan bir baka duruma geitir. Bir durumdan dier duruma gei bir durum, bir konum ya da bir mekan kesiti deildir. Sre bir durumdan dierine yaanm bir geitir. Bu nedenle ne bir duruma ne de baka bir duruma indirgenemez. Sre iki kesit arasnda olup bitendir. Bu nedenle Bergson zamann bir birikim olduunu syler. Gelecek hibir zaman gemiin bir benzeri olamaz, nk her admda yeni bir birikim ortaya kar. Bergson bilinli bir varlk iin var olmann deimek anlamna geldiini vurgular: nk deimek demek olgunlamak demektir; olgunlamak ise sonsuzca kendi kendini yaratmak demektir. Bu yalnzca bilinli insan varl iin deil, fakat btn gereklik iin byledir. Bergson geli-

67

Seluk letiim, 3, 3, 2004

meyi, ancak sre olarak anladmz durumda akla kavuabileceimizi savunur. Bergsona gre sre ve bellek srekli bir olu ve bymedir. Anlar unutulmazlar yalnzca imdinin ierisinde birikerek algnn ve anmsamann konusu olurlar. Bilin, sre ve bellek gibi tutumlu ve sadedir. Bu nedenle hibir ey kaybolmaz. Dnk yaamn zaman ve bilinci bugnn zaman iindedir. Bergsona gre sre ve bellek srekli bir olu ve bymedir. Anlar unutulmazlar yalnzca imdinin ierisinde birikerek algnn ve anmsamann konusu olurlar. Bilin, sre ve bellek gibi, tutumlu ve sadedir. Bu nedenle hibir ey kaybolmaz. Dnk yaamn zaman ve bilinci bugnn zaman iindedir. Bergsonun bilin durumlarnn srekli ilerleyii olarak tanmlad sre insan kiiliinde birbirleri ile kaynam dinamik akntlar olarak grlr. Bu durumda birbirinin iine geme ve kaynama Bergsonun sre kavramnda temel ge olur. ie geme ve kaynama, srekli akn ve deiimin blnmez gesi haline gelir; doada en son gelenin kendisini kendisinden nce gelenle aklayabildii bir sre olur. Bergsona gre yalnzca soyut zaman ve mekan nce ve sonralara ayrlabilir, yalnzca soyut zamanda ve mekanda ayr ve belirgin blmler arasnda fark vardr. lk bakta mzik notalar gibi, bir film karesinin, bir dieri ile ilikisinin birbirinin iine geme kavram ile aklanabilecei varsaylabilir. Birbirinin iine geme, bir parann niteliksel zellikleri iin btnn geri kalan ile balantlanmasna dayanr. Birbirinin iine geme, bamszlk ya da kesiklilikle bir kartlk oluturur. Oysa sinemada zaman ve hareket, kendi doalarndan arndrlm bir biimde insan zekas tarafndan soyutlanm bir biimde birbirleri ile balantsz olarak ele alnabilmektedir. Bu nedenle Bergson sinematografik sreci, ilerlemenin birbiri ard sra dizilmi birbirinden bamsz donuk kareler olduunu vurgulayarak olumsuzlar. Bergson bir yandan madde, beden ve bellei (organik olmayanlar) tin, bilin ve akl (organik olanlardan) ayrrken, dier yandan gereksinimlerde birleik bir durumda bulunduklarn savunur. Bu bir anlamda idealizm ve realizm arasndaki dolayl ilikinin varln kantlama abasdr. Madde ve Bellekte, zekann idea-

lizme yerlemi olduunu ama ayn zamanda maddeden olutuunu vurgular. Madde kaldrldnda zeka da kalkm olur. Madde, srenin ok kk gelerine sahip olsa da, Bergson iin madde saf hareketin iinde bir enerjidir. Bu nedenle madde, bizim dndmz gibi hareketsiz ya da duraan olamaz.; olsa olsa hareketin en son biimini ifade eden enerjidir. Bylelikle madde, nesnelerin biimleri ve zellikleri olmaktan ok, zekann oluun srekliliinden ekmi olduu anlk grntlerdir. Bergson yle devam eder mutlak olarak tanmlanm hatlaryla maddenin bamsz paralara ayrlmas soyut bir blmedir (Bergson 2002:259). Sinema idealizm ve realizm ayrlnda zel bir durum oluturur: Tam olarak organik deildir, ama ansall ve hareketlilii ile organik nitelikler tar. Bergsonun bilin durumlarnn srekli ilerleyii olarak tanmlad sre insan kiiliinde birbirleri ile kaynam dinamik akntlar olarak grlr. Bu durumda birbirinin iine geme ve kaynama Bergsonun sre kavramnda temel ge olur. ie geme ve kaynama, srekli akn ve deiimin blnmez gesi haline gelir; doada en son gelenin kendisini kendisinden nce gelenle aklayabildii bir sre olur. Mzik notalar birbirinin iine gemi olarak yorumlandnda sre ile bir benzerlik oluturur. Bergson mziin sreyle olan benzerliini u ekilde aklar: Yalnzca bizim i yaammzn melodisi vardr, kendi kendinin bilincinde olan varlmzn kendi kendisini blmeyecek ve blnmeyecek olan melodi. Benliimiz bunun ta kendisidir. Gerek sreyi de bu deiikliin blnmez sreklilii oluturur. Bir melodi dinlerken, onun kendi srekliliini ve onu blmlere ayramayacamz gibi sreyi de blmlere ayramayz (Bergson 1992:148). Bergson yle devam eder sanat iin...zaman sadece bir ss deildir ierii deitirilmeksizin uzatlacak ya da ksaltlacak bir aralk deildir (Bergson 1998:369-370). Sre anlald zere bilintir, sanat yaptnn ortaya kmasnda btnsel bir ilev yklenir. Bergson, zamann soyut bir biimde ele alnmasnn nedenini, zekann madde ile olan ilikisine balar: Madde ile yorularak olumu olan zeka, konu ne olursa olsun onu mutlaka maddeye evirmek ve sonra paralara ayrmak zorundadr. Bu yntemi kullanmad zaman madde, zeka iin anlalmas g bir olgu ola-

68

Bergson ve Sinema (66-76)

rak ortaya kar. Bu nedenle zeka her eyin istenildii kadar paralanabileceini, her parann da yeniden paralanabilecei dncesini bir anlama yntemi olarak kullanr. nsan zekas iin maddi dnya sonsuz derecede paralanabilir ve yeniden birletirilerek biimlendirilebilir bir dnyadr (Bergson 1998:153-4). Bergson, zekann bilgiye ulamak iin ayrmlandrma ve yeniden birletirme eylemlerinin bir sonucu olarak zekann hareket eden akan eyleri hareket etmeyen akmayan eyler aracl ile dnmeye ittiini vurgular. Bu adan bakldnda zekann ilevinin hareketin kendisinden ok, onu ynlendirmek, ondan alnacak sonular gzetmek daha dorusu amalara ulamak olduu sylenebilir. Bu nedenle amaca erimek kouluyla aralara pek nem verilmez. Amalar gerekletirmeye olan eilimimiz bundan gelir. Bergson bunu u ekilde zetler: Sistemletirilmi hareketlerden oluan eylemlerimizde dikkatimiz yalnzca amaca ya da hareketin ynne evrilir. Eylemlerde hareketli olan ey bizi ilgilendirmez, aksine hareketi engelleyen ya da hareketin ortadan kalkmasn salayan sreksizlikler daha fazla dikkatimizi eker. Hatta zekamz harekete srt evirmi bile denebilir. nk insan zekas onunla uramaktan hi bir ilgi duymaz. Eer zeka yalnzca teoriye ait bir olgu olsayd harekete yerleirdi, nk hareket gerein kendisidir, hareketsizlik ise ancak grnrde ve grecelidir. Fakat zeka bsbtn kendisini baka bir eye vermitir. Kendi kendisini zorlamadka aksi yne gider, asl gerek asl ge hareketsizlikmi gibi daima hareketsizlikten hareket eder; hareketi tasarlad zaman bile hareketsizlie evirir (Bergson 1998:155). Ksaca zekann harekete nemsedii ey, hareketin nereye gittii, ve hareketin her hangi bir annda nerede bulunduunu bilmektir. Baka trl sylemek gerekirse biz hareket eden bir nesnenin her eyden nce imdiki ya da ilerideki yerlerine bakar, fakat onu bir yerden baka bir yere aktaran ve hareketin kendisi olan ilerlemelere bakmayz: rnein kol kaldrmak gibi basit bir hareketi dnelim. Bunu gerekletirmek iin gerekli olan btn hareketleri nceden tasarlayalm ya da yaparken birer birer alglayamaya alalm. Zeka hemen amaca yani yaplmas tasarlanan hareketin ematik ve basitletirilmi bir grntsne geer... O halde zeka yapaca eylemleri ulalacak amalara,

yani durak noktalarna gre tasarlar. Bu yolla eriilmi bir amatan baka bir amaca, bir duraanlktan baka bir duraanla bir dizi sramalarla geer (Bergson 1998:299). Bergsonun nl Zenon paradokslarna yant, bir anlamda sinematografik srecin de eletirisidir. Metafiziksel alanda Zenon, gerein bir ak olduunu ve srekli deitiini savunan Herakleitosa kar gerein duraan ve deimez olduunu ileri sren Parmenidesi destekler. Zenon deiim ve hareketin paradoksal doasn drt nl paradoksla kantlamaya alr. Hareket zerine ikinci paradoksunda yara nce balayan yava olann, arkasndan gelen hzl olan tarafndan asla geilemeyeceini ne srer. Bunun nedeni, hzl olann nndeki mekann sonsuza kadar blnebilir olmasdr. Hzl olann her ilerleyii, yava olann ilerleyiine karlk gelir ve aralarndaki mekan sonsuza kadar blnebildiinden hzl olan hibir zaman yava olan geemez. Bergson, bu paradoksun ancak hareketin bir mekan gibi ele alndnda ve bu hareketin (mekann) sonsuza blnebilecei varsaymyla doru olabileceini ne srer. Oysa Bergsona gre hareket mekandan farkl olarak trde olmayan nitelikleri ierir. Gerek hareket blnemez. Hareketi blnmeyen bir btn olarak ele aldmzda bu paradoks ortadan kalkar. Bergson, Zenon paradokslarn hareket ve deiikliin akl yoluyla ifadesi sonucunda ortaya km zorluklar olarak grr. Maddenin gerekliinin zamann zerinde arama ynteminin benimsenmesi ve bilincimizin de bu tr alg biimine uyum salamas, hareket ve deiimi zamann dnda mekanda aranmas zorunluluunu getirmitir. Hareketi, bir dizi sreksizlikler, duraan konumlar, zaman da bir dizi kesikli, donmu, katlam hareketsiz anlar olarak yorumlayan Zenonnun aksine Bergson zaman dinamik bir sre, srenin devaml bir ak olarak yorumlar. Zenonnun nc paradoksu ise en nemli olandr: Bu paradoksa gre havada giden ok durmaktadr. nk eer bir ey kendine eit bir yer kapladnda durur demekse, ok da her an kendine eit yer kapladndan duruyor demektir. Bu paradoksta ok, hareketinin her annda hareketsiz olacaktr, nk kmldamas yani hi deilse, birbirini izleyen iki yer igal etmesi iin gerekli olan zaman bulamayacak-

69

Seluk letiim, 3, 3, 2004

tr. Sonuta belirli bir anda, belirli bir noktada hareketsiz olacaktr. Ok, getii yerlerin her noktasnda hareket ettii srece hareketsizdir. Zenonya gre bir ey hareket halinde ise ya olduu yerde ya da olmad yerde olmaldr. Eer birinci nerme doru ise gerekte hareketsizdir. Eer ikinci nerme doru ise aka bu olanakszdr. Bergson, Zenonnun, ok getii yerlerin her noktasnda hareket ettii srece hareketsizdir. yorumunu u ekilde yantlar; ..Evet, eer ok getii yerlerin bir noktasnda bulunabiliyor varsaymyla bu nerme dorudur. Hzla giden bir ok hareketsizlik olan bir yerde bulunabiliyorsa bu nerme yine dorudur. Ancak ok getii yerlerin hibir noktasnda bulunuyor deildir. Olsa olsa bunlarn zerinden geerken ve zerinde durma olasl olan bir noktada durabilir demek gerekir. Ok bu noktada durmak olanan bulduunda burada kalacak ve bu noktada hareket artk ortadan kalkacaktr. Gerekte A noktasndan B noktasna dmek iin hareket eden okun AB hareketi, kendisini frlatan yayn gerginlii kadar basit, blnmez bir harekettir (Bergson 1998:308-309). Bergson burada temelde unu aklamaktadr: Hareketi uzamdaki konumlarla ya da zamandaki anlarla, yani hareketsiz kesitlerle yeniden kuramazsnz. Byle bir yeniden-kurma ancak konumlara ve anlara soyut bir ardklk, mekanik, trde, evrensel ve uzamdan kesilerek alnm, btn hareketler iin ayn olan bir zamann soyut dncesine balayarak yaplabilir. Gerekte hareketin duraklarla (u hareketler) gerekletirilebilecei varsaym, balam bir hareketin getii yerler boyunca brakt hareketsiz geitin zerinde istendii kadar hareketsizliklerin saylabileceinden gelmektedir. Zenonnun paradokslar gnmze dein zaman ve uzam kuramlarnn dayana olmutur. Bilim Zenonnun ilkelerine gre alr: Hareketi paralar, hareketin hzn deitirir. Sonsuz sayda gzlemlenebilir, lmlenebilir kk sreksizliklere bler. Bergsona gre bilimsel ve maddeci dnmek, varl mekansal olarak geometrik bir dzleme oturtmaktr; en az bunun kadar olan zaman gz ard etmektir: Bilim gelitike maddeyi mekan ierindeki bir takm ilevlere, birtakm belirtiler olan hareketlere indirger. yle ki sonunda

hareket gerekliin kendisi durumuna gelir. Kukusuz bilim bu harekete bir dayanak aramaya balar: Fakat, kendisi gelitike dayanak geriler: ynlar bir takm molekller, molekller birtakm atomlar, atomlarda bir takm elektronlar ya da maddeler biiminde buharlaarak dalrlar (Bergson 1992:148). Sinemada hareket Zenonnun hareket paradoksu ile bir benzerlik oluturur. Film karesi Zenonnun oku gibi gerekte hareket etmez. Film bizim usumuzda hareketlenir. Sinemada gerek hareket, yanstcnn (projektrn) film karesini k kaynann nne ekmesiyle gerekleir. Ancak film karesi yerine oturduunda bir sre durur. Yanstlan grnt bu durumda hareketsizdir. Burada zerinde durulmas gereken en nemli nokta temel yapsal birim olan film karesinin ierdii grntlerin hareketsiz olduudur. Gerekte film matematiin grselletirilmi biimidir. Bilimsel aratrmalarda deiim bir dizi kk sreksizliklere, duraan birimlere blnmtr. Bylelikle deiimin deikenleri ayr tutularak lm ve gzlem yapabilmek iin gerekli olan sre kadar dondurulabilirler. Bylelikle deiim, kk duraan sreksiz birimlerin hareketsizlikleri zerinde oynanarak denetim altna alnabilir. Matematiin bu ilkeleri film iin de geerlidir. Bir hareketi bir dizi sreksizliklerde bldkten sonra, bu sreksizlikler zerinden yeni sreklilikler, farkl hareket dizinleri yaratlabilir. Kurguda olduu gibi hareket dizinlerin (ekimlerin) yerlerini ya da saylarn deitirerek kendisinden baka bir harekete dntrlebilir. Bergsonun Zenon paradokslarna verdii yantlara dayanlarak, sinemann bir mekansallatrma mekanizmas olduu sylenebilir. Sinemann dayana olan fotoraf imdiyi dondurarak zaman mekansallatrr; bu anlamda fotoraf gerek yaamda olanaksz olan gerekletirir. Bergsonun ne srd gibi film, kesikli (her grnt karesi arasndaki siyah boluklar) ve her duraan karenin zamansal olarak kodlanm yanstlmasyla gerekletirilen bir hareket yanlsamasdr. Bergson iin blnm zaman mekansal zamandr gerek sre deildir. Gerek sre tek tek grnmlerden olumaz. Bu durumda sinema bizlere yalnzca hareketin yanlsamasn verir. zetlemek gerekirse Bergson sinematografik yntemi temel konuda eletirmitir:

70

Bergson ve Sinema (66-76)

1. Bir film yapay bir biimde mekanik olarak yeniden retildiinden zaman yaratc bir ileve sahip deildir. Film gerein mekanik olarak kavramsallatrlm biimidir. 2. Sinematografik sre tpk zeka ve bilim gibi akan gereklikten duraan kesitler almay ierir. Hareket yanstcnn hareketiyle elde edilen bir yanlsamadr; grntlerin iinde olmayan, daha sonra yapay olarak eklenen bir olgudur. 3. Film gerekliin/zamann mekansallatrlmasdr. Gerek bir ak olan srenin sinematografik sre ierisinde bir ilevi yoktur, nk sinematografik sre bir ardklk ierir; gerek srenin temel zellii olan birbirinin iine geerek kaynama srelerini iermez. DELEUZEN SNEMA ANALZNDE BERGSONUN GRNTS Deleuzen film kuramnda ortaya koyduu temel sorun, yeni olsun olmasn, sinemann Platonun yanlsamaya ynelik duraan idealarn ya da yeni tr hareketin ve srenin gsterimini kusursuzlatrmasna ilikindir. Bergsona gre antik dnce zamana akn idealarn (ayrcalkl anlarn) yanlsamasnn niteliini verirken, Modern bilim zaman konumlara ya da her hangi bire paralamtr: Eski (Antik) bilim, ayrcalkl anlar ya da tanml anlar saptadktan sonra onu yeteri kadar bildiine inanr. Yeni (Modern) bilim ise nesneyi her hangi bir anlar saptayarak ele alr (Bergson 1998:330). Bergsonda Platonun biimleri ya da idealar ve Aristotelesin kopyalar genel olarak dil aracl ile belirlenmi ayrcalkl anlara karlk gelir. rnein den bir maddenin hareketinden sz edildiinde, dme olgusu btnyle karakterize edildikten sonra kavranm olduuna inanlr. Bu nedenle dme hareketinin son durumu ya da en son noktas (telos, akme) gz nne alnr ve bu nokta ayrcalkl an olarak belirlenir. Bergson, Aristoteles ve Galileo arasndaki hareket anlayn u ekilde karlatrr: Aristoteles fiziinde den nesnelerin hareketleri, yukardan, aadan dme, kendiliinden yer deitirme, kendi yeri ya da yabanc yer gibi ayrcalkl anlarla aklanr. Oysa Galileo nesnelerin dmelerinde ayrcalkl an olmadn grmtr: ona gre den bir nesneyi incelemek, dmenin her hangi bir anna

nem vermek olarak yorumland; dme ya da arln bilimi, dmenin her hangi bir ann belirtmektir. Bu nedenle dilin gstergelerinden ok daha etkin gstergelere gereksinim vardr (Bergson 1998:331). Bergson bu noktada u yarglara ular: Modern bilimi antik bilimden ayran temel farkn, zaman sonsuz olarak inceleyebilmesi, paralayabilmesidir. Antik aa gre zaman, doal algnn elverdii lde evrelere ayrlr, dil de bu evrelerde bireysellii ardk olgulara ayrr. Antik dnceye gre bu ardk olgulardan her biri ancak bir tanm ya da toplu bir betimlemeye gnderme yapar. Bu betimleme yaplrken ardklklar arasnda baka evreler fark edildiinde artk bunlar bireysel evreler deil bir ok evreler olacaktr. Fakat zaman srekli olarak belirlenmi evreler olacak ve bu ayrma biimi akln, srekli olarak gerein yeni grnlerle ortaya kmas yorumlamasn getirecektir. Buna karn Modern bilim iin zaman tersine olarak, kendisini dolduran madde ile nesnel olarak blnm deildir. Zamanda doal bir blnme yoktur. Zaman istenildii kadar blnebilir ve blnmesi gerekir; herhangi bir an dierine kar ayrcalkl ya da stn deildir. Bu nedenle hareket ve deiim ancak, getii anlarn herhangi bir annda nerede olduunun belirlenmesi ile aklanabilir (Bergson 1998:332). zetle sylemek gerekirse Antik a ile Modern bilim sinematografik yntemi temel alrlar; aralarndaki farklar ayrcalkl an ile her hangi bir an arasndaki farktan tretilir: birincisi birimlerin yerine biimleri koyar; nitelikleri betimlemeye ynelir, nesneyi canl varlklara dntrr. Dierinde ise iki an arasndaki deiimler artk nitel deimelerden ok nicel deimelerdir. Bu nedenle antik a kavramlar, modern bilim ise deien okluklar arasndaki deimeyen ilikiler olan ilkeleri arad sylenebilir. Bergsona gre modern bilim zaman bamsz deiken olarak ele almasyla tanmlanabilir (Bergson 1998:336). Deleuzen tanmlad hareket-grnt, felsefenin bu iki an arasndaki gei evresine karlk gelir. Sinemann ilk yllarnda, sinematografik aygtlar, her hangi bire benzerler. Tm, kesikli ve trde Birin ard sra gelen duraan grnty harekete dntrmeyi amalar. Deleuzee gre her iki durumda da

71

Seluk letiim, 3, 3, 2004

zaman ve hareket sonuta birbirine eitlenir. Antik Yunanllar hareketi akn pozlar ile kurarken, modenler hareketsiz kesitlerle kurdular. Her iki durumda da sorun, verili olduu varsaylan btndr. Hem antik hem modern dnce btnn tamamlandnda zaman ve hareket sona ereceini varsayar. Oysa Deleuzee gre btn asla kurulamaz, bundan dolay her zaman aktr. Hareket, kmelerin ya da kapal bir sistemin nesnelerini Ak sreye, sreyi ise almaya zorlad sistemin nesnelerine balar: Hareket aralarnda gerekletii nesneleri srekli deien Btnle ilikilendirdii gibi bunun tersini de yapar. Hareket aracl ile Btn nesnelere blnr ve nesneler Btnde yeniden birleirler: Aslnda Btn bu ikisi arasnda deiir. Bir kmenin nesnelerini veya paralarn hareketsiz kesitler olarak kabul edebiliriz; ama hareket bu kesitler arasnda kurulur ve nesnelerle paralar srekli deien bir Btnn sresi ile ilikilendirir. Bylelikle Btnn nesnelere greli deiimini tanmlar: zellikle hareketin kendisi srenin hareketli bir kesitidir (Deleuze 2001a:11). Deleuze hareket zerine bu zmlemeyi yaptktan sonra Bergsonun Madde ve Bellekin ilk blmndeki tezini u ekilde zetler: 1. Hareketin anlk grntleri, baka bir deyile, hareketsiz kesitleri yoktur; 2. Srenin hareketli kesitleri olan hareketgrntler vardr; 3. Hareketin de tesinde zaman-grntler yani sre-grntler, deiim-grntler, ilikigrntler, boyut-grntler vardr. Deleuzee gre Btn nesnelerden olumaz fakat onlarn dsal ilikileri tarafndan tanmlanr: bir kmenin paralar(kapal olarak mekanda bulunan) ya da nesnelerin tanmas ile dierlerine greli konumlar deiir ve bylece niteliksel olarak btn deitirir. Burada hareketin ilevi kapal bir sistemin nesnelerini Ak sreye, sreyi ise almaya zorlad sistemin nesnelerine balamaktr. Deleuze burada, kme (kapal sistem) ve Btnn (Ak sistem) hareket aracl ile birbirlerini bilgilendirdiklerini vurgular. rnein kme, ekimler dizini olarak, btn deitirmek ve

bilgilendirmek zere dier kmelerle hareket aracl ile ilikiye girer. Bergsonun grnt zerine younlat Madde ve Bellekten esinlenen Deleuze, bu kitab sinema kuramnn nceden yazlm ba yapt olarak deerlendir: Sinemann evrimi, kendi znn bulunuu ve yenilii kurguyla, hareketli kamerayla ve ekimin yanstcdan ayrlarak zgrlemesiyle gerekleecekti. O zaman ekim mekansal bir kategori olmaktan karak zamansal bir kategoriye dnecekti; ve kesit artk duraan deil hareketli bir kesit haline gelecekti. Sinema bylece Madde ve Bellekin ilk blmndeki tezle buluacaktr...Ama Madde ve Bellekin bir tezi daha var ortada: hareketli kesitler, zamansal ekimler ve sinemann geleceini ve zn nceden kestiren bir dnr (Deleuze 2001a:3). Bergson grnty alg ve gereklik arasnda bir buluma noktas olarak ele alr. Maddeyi, gereklemesi olanakl olan btn grntlerin toplam ve algy da bedenle ilikisi olan bu grntlerin bir seimi olarak yorumlar: Madde, bizim grmze gre, grntlerin bir toplamdr. Ve grnty nemli bir varolu anlamnda ele alyoruz, idealistlerin yeniden sunum olarak adlandrdklarndan daha fazlasn fakat, realistlerin bir ey dediklerinden daha azn-bir ey ile yeniden sunum arasndaki yar yola yerlemi bir varolma (Bergson 2002:xi-xii). Madde ve Bellekin ilk blmnde Bergson madde ve grnt arasnda hibir farklln olmadn aksine onlarn zde olduklarn vurgular. Bergson iin maddenin kla algland ilk duyumun bile maddenin zaten bir grnt olduunu gsterir. Maddenin kla dolu olmas onun temel grnmdr. Bergson madde ve grntnn insan alglamasnda srekli bir biimde olduunu vurgular ve algnn znel olduunu kabul eder; alg insann maddeyi resimletirmesidir. Bergsona gre her iki durumda da beden etki ve tepkiler aracl ile enerjiyi, maddeyi ve hareketi retir. Bu anlamda bir grnt, bedenin bir szge ve aktarma-iletme ilevi grd bu retim ve oalmadan baka bir ey deildir. Bergson yle devam eder: maddeyi birikme grntler olarak adlandryorum ve maddenin alglanmas, benzer grntlerin eninde sonunda

72

Bergson ve Sinema (66-76)

gnderme yapt belirli bir grntdr, bedenim (Bergson 2002:36). Her grnt, bireysel duyumlarla (alg, arzu, gereksinim) oluturulmu resimsel niteliklere ve grntye zg (byklk, biim, younluk, renk vb.gibi) gereklere dayanan niteliklere sahiptir. Hemen hemen her durumda sonra olan nce olan tarafndan biimlenir. Bylece grnt kendi bana ve bizim algladmz gibi varolur, nk dnyadaki herkesin kendine ait ayrcalkl grnts ayn maddenin bir (grntlerin toplam) parasdr. Beden, bu grnt dnyasnn kiisel, merkezi bir grntsdr.O zaman maddi dnyann birikmilii iinde bedenim, dier grntlerin yaptklar gibi hareketi alan ve tekrar geri veren bir grntdr... Bedenim, dier nesnelere ynelmi bir nesne olarak, eylemin merkezidir (Bergson 2002:20). Bergson algy bedenin somut yaam ile ilikilendirir. nsan duyu-motor ilevi gren bir merkez gibi hem tin, hem de beden olarak iler: Duyumlar, hareketler, tepkilerle balayan tin, kaslar ve sindirim ilemlerinde beden eylemleri olarak devam eder. Her gerilme ve her geveme tartmnda (ritminde) bu iki ayrm fark etmek olanakszdr. Fakat bu iki tartm gerekletike bilin, gelierek da ynelik bir zeka, ie ynelik bir bellek etkinlii biimini alr. Btn bu ilemlerin merkezi olan ben bilinci onlar d dnyadan ayr bir varlk, ayr bir madde olarak grmesine neden olmaktadr. Bergsona gre beden, maddesel akn hangi gelerinin algsal deneyimin alanna gireceinin kararnn verilmesinden sorumludur. Beden bu szgeleme ilevini eksikliksiz olarak yerine getirme yetisine sahiptir. Bu ilevinin de tesinde, Bergson, bedeni hareketin kayna olarak vurgular; bedenin hareketi, grntnn evrensel akndan kendisiyle ilgili grnty karr: Maddenin yeniden sunumu bedenler zerinde yapabileceimiz olas hareketlerin lmdr: kendi gereksinimlerimize ya da genel olarak, kendi ilevlerimize ilgi duymadmz durumlarn gz ard edilmesiyle sonulanr (Bergson 2002:38). Bergson, maddenin bilinsiz olarak alglanmasnn (saf Bellek ya da Bellek grnt), bilinli olarak alglanmasndan (saf alg) daha fazla ve btnsel olduunu ne srer. Gereksinimlere ynelik bilinli alg, yalnzca maddenin belirli

blgelerinde snrl kalr ve btn gremez. Dolays ile bilin dikkatin seimine gre biimlenir. Bu tr alglamada temel sorun, algnn duraan bir noktadan fotografik grnt gibi dnlmesinden kaynaklanr. Bergson beden ve tin ilikisini: saf bellek (alg tarafndan arlmayan grnt) = tin; saf alg (bellekle ilikili olmayan grnt) = madde biiminde formle eder. Alg, duyu-motor dzeneklerine dayanr; bu dzenek gndelik varlmz iin gerekli olan eylemleri dzenler ve imdinin ynetimindedir. Bellek ise zihinseldir, gemitedir ve gndelik gereksinimlerle ba olduka zayftr. Bergson ve Deleuze, madde ile maddenin alglanmas arasndaki ayrm farkl dzeylerde grnt ile ilikilendirmilerdir. Evrenin maddenin grntye eit olduu, daha dorusu evrenin madde-grntden olutuu sav ile Deleuze, Bergsonculukta yaamda grlen trlerde bir farkllktan ok onlarn derecelerinde, madde ve onun alglanmasnda bir farkllk olduunu ne srer (Deleuze 2002:23). Alg, yalnzca hareket yanstldnda, durduunda ya da harekete yant verebilecek zne tarafndan yakalandnda gerekleebilir. Evrensel hareketler (k ya da enerjinin yaylm) fiziksel hareketlere dntrlr. Grnt, duyu-motor eylemler olarak ileme konulacak bir yant olarak hazrlanr. Bylelikle alg, bir taraf duyumla alm, dier taraf eylemle kapanm bir aralk olur. Arala yerleen her ey duygulanm olur. Bu nedenle aralk, belirsizlik merkezi olarak tanmlanr. Belirsizlik burada zel bir anlam kazanr: Algya ya da uyaranlara gre uygun eylem ya da yantlar iin bir seme yelpazesi oluturur. Bu tanmlama basit ya da karmak olsun yaayan btn organizmalar iin geerlidir. Bir belirsizlik merkezi olarak aralk, mekanda ierisinde birbirinden uzak ve ok saydaki noktalar ok daha karmak duyu-motor yantlar ile ilikiye sokan bir sre olarak ortaya kar. Bergson bunu saf alg olarak adlandrr. Saf alg ansal olarak ortaya kan ve btn canllar (bitki ve hayvanlar) kapsayan bir alg trdr. Bergson anlk algy iselletirilmi znel bir gr olarak deerlendiren ve algy bellekle zde gren, bellekten yalnzca daha youn olmas nedeniyle ayrlabileceini savunan idealist dnceyi eletirir. Bergsona gre idealizm bellei yanl yorumlamtr. Bellek,

73

Seluk letiim, 3, 3, 2004

motor ve nrolojik yantlar asndan algdan farkl bir olgudur. Bergsonun alg ve bellek iftlemesi Deleuzen hareket-grnt, zaman-grnt iftlemesinin kaynan oluturur. Bergsoncu terimlerle, sinemann toplam grnts(madde) hareket-grnt ve zaman grnt olmak zere birbirinden ayrlr. Hareket-grnt, (Bergsonun saf algs) algnn isteklerine yant veren duyu-motor eylemler (Bergsonda eylemin merkezi olarak davranan zeka) tarafndan belirlenir. Klasik hareket-grnt karakterleri, sorun ve durumlara dolaysz ve anlk eylem gereksinimini karlayan anlatlarn merkezine yerletirilir. Zaman grnt (Bergsonda saf bellek) saf algnn gereksinimleri ile olan balantsn ortadan kaldrr ve duyu-motor dzeneklerinden bir kopmaya neden olur. Hasta bir insan gibi kendisini ynlendiremez, anlk tepkiler veremez ve kendisine ama edinemez (Pisters 2003:72). Eylemler felce urar ve karakterler uygun davrana ya da ama ynelimli hareketlerini gerekletiremezler. Bu nedenle zaman-grnt anlatlarn dolamlarnda, d durumlarna gemesinde baskn olur. Bylelikle Bergsonun zeka-beden iftliini, alg ve bellein aracl ile zme giriimi, Deleuzen sinema grntsnn analizinde temel ge olur. Hareket-grntde zaman, anlatlarn gndelik gereksinimlerinin hizmetindedir. Zaman, anlatnn mekanii ierisinde kendisini kaybeder. Zaman-grntde, anlatsal eylemler ve kaynam hareketlerin balants ortadan kalkar, zaman anlatsal eylemlerin hizmetinde deildir ve hareketler zamann saf grnts olarak sunulur: Bylece metafor ya da metanomi yoluyla bir btnleme yoktur artk. Bunun yerine literal grntye yenibalant vardr. Birlemi grntlere balant yoktur yalnzca bamsz grntlerin balants vardr. Bir grntden sonra dieri yerine, bir grnt art dieri olmak yerine ve her ekimin onu izleyen ekime gre erevelenmesi yerineSinematografik grnt anlamsz ilikiler ve mantsz blmlerle zamann dolaysz sunumu olurZaman grnt dnceyi, dncesizlikle, zorlamaszlkla, aklamaszlkla, kararszlkla, mantkszlkla ilikiye sokar. Grntlerin d taraf ya da n yz, aralk olarak ayn anda btnn yerini alr ya

da kesme ekimin yerine geer (Deleuze 2001b:214). FLM ANALZNDE BR MODEL OLARAK BERGSONUN SRES Yanstc ileriye doru gider, gemii dnemez., ama grntler gemie dner. Sinema grnts, filmin perdede oynatlmasna kadar olan srete her eyi iererek teknik ve estetik olanaklaryla, Bergsonun eletirdii bir grntdr ve bu nedenle sinema yksek dzeyde Bergsoncudur. ie geme srenin anlalmasnda temel gedir. Sinemada hangi yntem, bindirme, erime ya da ustaca dzenlenmi alan derinliinden daha iyi olan i ie gemeyi oaltabilir? Bir baka dzeyde, ana karakterin i dnyasn dzenleyen kurgu, sre gibi ele alnabilir. Sinemadan baka hangi sanat bilinci grselletirebilir, srenin zn ortaya koyabilir? Deleuzen sinema kuramn oluturmak amacyla Bergsonun grnt kavramnn balad yerde, Bergsonun sresinin sinema kuramndaki sonularn grmek olasdr. Bergson mekansal zaman ile gerek zaman (sreyi) birbirinden ayrr. Mekansal zaman kavramlatrlabilir, blnebilir ve soyut zelliklere sahiptir. Sre bir ak, birikme ve blnmez zelliktedir. Bergson ska sreyi aklamak amacyla bilin (bireysel kimlik), dnyorum bu nedenle zaman akyor formunu bir metafor olarak kullanr. Sre bilincin ierisindedir ve durdurulamaz ya da zamann bir izgi gibi ele alnarak matematiksel kavramlarla aklamas gibi dnlemez. Bizim gerek Benimiz, duygularmz, dncelerimiz ve anlarmz birbirlerinin ard sra dizilmekten ok, birbirleri zerine akan, birbirlerine dnen bir yapdadr. "sel srede anlar keskin bir ekilde birbirlerinden ayrlmaz. Srenin geleri (farkl anlar, tutkular duyumlar) i ie gemi bir ekildedirler ve birbirlerinden ayrd edilemezler. Bu nedenle sre llemez. Bergsonun tanmlad trde yapda, duraan, sonsuza kadar blnebilir mutlak bir mekan anlaynn aksine sre, blnemez ve matematiksel anlamda llemez ve saylara indirgenemez. Bergson sre ile saat zaman arasndaki fark yle ortaya koyar: Saatin hareketlerini gzlerimle takip ettiimde... Yalnzca zamandalklar sayarm... Benim dmda, mekanda, saatin akrep, yelkovannn ve

74

Bergson ve Sinema (66-76)

salnmnn tek bir konumundan daha fazla bir konum yoktur, gemi konumlar hakknda hibir ey yoktur. Benim iimde dzenin bir sreci ya da bilin durumlarnn i ie gemiliinde bir ak bulunur ki bu da gerek sreyi yaratr.. (Bergson 2001:107). Bir kimsenin duygusal younluu saylara indirgenemez. Bu nedenle sre mekansal kavramlardan uzak durur. Ancak Bergson tutkunun, arzunun, zgnln, mutluluun fiziksel belirtilerle olan birlikteliini ve bu belirtilerin olumasyla her hangi bir eyin younluunun saylabileceini kabul etmitir (Bergson 2001:20). Bylelikle saysal olarak ifade edilemeyen isel grnglerin bile gzle grlebilir ilikileri bulunur. Sreyi sinema kuramna ve analizine uygulamak, Bergson'un tm felsefik sistemini uygulamak anlamna gelmez. BR SNEMA DENEYM OLARAK BERGSONUN SEZGS Sinema bulunuundan gnmze kadar, bilim, sanat ve dnce alanlarnda zamann, n ve hareketin aratrlmasn ierir. Camera Obscura, optik oyuncaklar, hareket analizleri ve fotoraf bu aratrma srelerine rnek gsterilebilir. Deleuze sinemay dnce ile ilikili olan hareketin grnts olarak yorumlar ve Bergsonun 1896da yazd Madde ve Bellek kitabn sinema dncesinin temeli olarak grdn aklar. Dier dnrler Bergsonun felsefesindeki hareket ve dnce kavramlarn dier sanatsal alanlar iin kullanmlard. 20. yzyln balarnda Bergsonun zaman ve hareket kavramlar kbizm ve modern sanat ierisinde tartlmt. Bergsonun sre/mekansallk ve sezgi/zeka iftlemeleri sanatsal yaratmda nemli etkenlerdi. Deleuze, hareket grntnn yalnzca srenin kendisinden ok dolayl grntsn verdiini ne srer. Tasarmla, mekansallatrma yoluyla dardan ieriye doru yaplan her trl ifade btnn (srenin) bir paras olarak gerekleir. Sanatlarn genel eilimi, her dsal ifadede bu kanlmaz mekansallatrmay en aza indirgemektir. Bergson felsefesinde ister plastik ister, mziksel ya da ister edebi olsun her ortam iselliin sona eriidir; Benin kendisini da vurumu

aracl ile birok Ben mekansallar. Psikolojik olarak bu tr bir dsallama, yksek dzeyde duygusal younluktan ve znellikten, akln mantkl ve duygu barndrmayan nesnel bir durumuna geiini gsterir. Bu dnmn zamansal boyutu, blnmeyen bir srenin birbirlerini izleyen dsallam ardk anlarn okluuna katlmdr. Paralara ayrlm Ben hem nesnelleir hem de sosyal yaama uyum salar; bu da Benin kendisini ifade etmek iin kulland btn sistemlerin yklnn kantdr. Bunun en iyi tanmlamasn Deleuze hareket-grntnn zamann kendisinden ok zamann dolayl grnts olduunu sylerken verir. sel Ben, dsal ifade yolu ne olursa olsun sonuta mekansallar. Sanatnn amac, her dsal ifadede(szckler, grntler, semboller) kanlmaz olan bu mekansallamay en aza indirgemektir. rnein gndelik bir konuma Benin olaan bir mekansallamas olurken, okunan bir iir bu mekansallatrmaya kar alnm bir tavrdr. Bir szckten ok daha sresel nitelikler tayan grnt, insanlarn kendilerini ifade etmelerinde ve z-Benin aa karlmasnda szcklerden ok daha etkindir. Grnt, bizleri z-Benin anlalmasna doru eker. Bergsona gre hibir grnt srenin sezgisinin yerini alamaz ama bu grntler bilinci sezgiye doru ynlendirebilirler. Yazar, bilinci ynlendirmek amacyla birbirleri ile mantksal balantlar olmayan ve olas dahilinde bulunmayan grntleri seer. Bu yolla zekay mantksal olmayan, belirsizlik blgelerine ekerek grntlerin kaynatrmasn ve sezgiye ulamasn salar. Bergsondaki sezgi Deleuzede zamangrntnn karl olur: Zaman grntde grntler birbirleri ile balantsz ve olas olanla bir benzerlik tamazlar. Deleuze bu sreci hareket-grntden zaman-grntye geite en nemli neden olarak gsterir: Hareket-grntnn mantkl duyu-motor dzenekleri krlr ve yerlerine zaman grntnn birbirlerine indirgenemeyen kurgu anlay geer. Duyu-motor dzeneklerinin bozulmas ile ekimler arasndaki zamansal ilikiler mantkl olmayan ve birbirlerine indirgenemez duruma gelir. Zaman-grnt iki nemli ilev stlenir: 1) zleyiciyi Kbist bir resim karsndaym gibi konumlandrarak, onu anlaty zmlemeye yneltmekten ok sezgiye yaklatrr. 2) Hareket ve eylemlerin sradzenini

75

Seluk letiim, 3, 3, 2004

yerle bir ederek zamann blnebilir bir mekansal gesi olan eylemlerin balantlarn ortadan kaldrr. Zaman-grntde hareketlerin ve eylemlerin birbirleri ile akan kesme anlay terk edilir. Bu nedenle Deleuze hareketgrntnn zamann harekete boyun edii bir dnce biimi olduunu vurgular. Buna karn zaman-grntde duyu-motor dzeneklerine dayanmayan kurgusu filmi Btne (sreye) aar ve zamann dolaysz bir grntsn oluturur. Zaman-grnt Rodowickin yorumu ile postmodern znellie karlk gelir: btnle olan inancn zayflatlmas, byk organik ideolojilerden ayrlma ve grntnn gerekliin bir paras ya da onun tanmna bal olduu dncesinden kopma zaman-grntnn balca zellii olur (Rodovick 2001:175) . zetle sylemek gerekirse Bergson felsefesi, sosyal, kltrel, teknolojik ve bilimsel dnmlerle birlikte deien sinemaya yeni bir yaam kazandrmtr. Bergsonun doumundan nce, Roget grnn kalcl (Persistence of Vision) olgusunu aklamt. Daguerre ve Nipce zamann ilk fotografik grntsn retmilerdi. Dnyaya geliini izleyen yllarda Bergson, hareketin mekanik yollarla, optik oyuncaklarla, k ve hzla yeniden kuruluuna tank olmutu. niversiteyi bitirdii yllarda Jules Marey Fotograf Tfeini kefetti. Bergson ilk kitab olan Zaman ve zgr steni (Time And Free Will) dneminde youn bir biimde gerekletirilen zamann paralanmasna ve nesneye dntrme almalarna kar bir tutum alarak yazmt. Lumiere kardelerin nl treni ve H.G. Wells'in Zaman Makinesi kitabndan sonra Bergson hareket, alg ve bellek konularn ieren Madde ve Bellek (Matter and Memory) kitabn yazd. Dneminin sanatlar Bergsonun zaman ve harekete ynelik dncelerini, sanatlarnn esin kayna yaptlar. Futuristler zamann akkanln ve enerjisini duraan grntde yanstmaya altlar. Zaman btn sanatlarda, anlat olarak, hareket-grnt olarak, biim ya da izlence olarak farkl boyutlarda sunuldu. Ama sinemann bu sanatlar arasnda ayrcalkl bir yeri bulunur; sinema zaman, zaman aracl ile yeniden sunar. Bergson, sinematik mekanizmay hareketli madde olarak gren ve onu kapsaml bir biimde tartan ilk dnrdr. Bu nedenle Deleuze, Bergsonu sinemann ilk kuramcs olarak yorumlar.

KAYNAKLAR Bergson H (1992) Creative Mind: An Introduction to Metaphsics, Mabelle L. Andison (ev), Carol Pub. Inc., New York. Bergson H (1998) Creative Evolution, Arthur Mitchell (ev), Dover Pub. Inc., New York. Bergson H (2001) Time and Free Will: An Essay on The Immediate Data of Consciousness, F.L. Pogson (ev), M.A, George Allen and Unwin, London. Bergson H (2002) Matter and Memory, Nancy Margaret Paul and W. Scott Palmer (ev), Zone Books, New York. Deleuze G (2001a) Cinema 1: The Movement Image, Hugh Tomlinson and Barbara Habberjam (ev), University of Minnesota Press, Minneapolis. Deleuze G (2001b) Time Image, Hugh Tomlinson and Barbara Habberjam (ev), University of Minnesota Press, Minneapolis. Deleuze G (2002) Bergsonism, Hugh Tomlinson ve Barbara Habberjam (ev), Zone Books, New York. Pisters P (2002) The Matrix of Visual Culture: Working With Deleuze In Film Theory, Stansord University Press, Stanford. Rodowick DN (2001) Reading the Figural, or, Philosophy After the New Media, Duke University Press, London.

76