Iktisadi Dusunceler Tarihi

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2617 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1585
KTSAD DNCELER TARH
Yazarlar Prof.Dr. M. Burhan ERDEM (nite 1) Do.Dr. F. Rana ADAAY (nite 2, 8) Yrd.Do.Dr. Hasan SLATNCE (nite 3) Yrd.Do.Dr. Ahmet TRYAK (nite 4) Prof.Dr. mer DEMR (nite 5, 6) Prof.Dr. Mustafa ACAR (nite 7)
Editrler Prof.Dr. M. Burhan ERDEM Yrd.Do.Dr. Hasan SLATNCE
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmclar Prof.Dr. Cengiz Hakan Aydn Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Okt. Gnl Yksel Grafikerler Hilal Kkdaaan Aysun avl Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi ktisadi Dnceler Tarihi ISBN 978-975-06-1273-2 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 17.500 adet baslmtr. ESKEHR, Haziran 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ x
ktisadi Dnceler Tarihine Giri .........................................

GR ............................................................................................................. Relativist ve Absolutist Yaklamlar.............................................................. ktisadi Dnceler Tarihinin Zaman.......................................................... ktisadi Dnceler Tarihinde Paradigma ve Bilimsel Aratrma Program ...................................................................................... ESK A TOPLUMLARINDA KTSAD DNCE................................... Dou Toplumlarnda ktisadi Dnce........................................................ ESK A YUNANLILARINDA KTSAD DNCE.................................. Ksenofon........................................................................................................ Platon ............................................................................................................. deal Devlet ve blm ....................................................................... Mlkiyet ................................................................................................... Aristo .............................................................................................................. Devlet....................................................................................................... Oikonomikos ve Chrematistikos ........................................................... Deer Teorisi........................................................................................... Mlkiyet ................................................................................................... Para ve Faiz ............................................................................................ ORTA A HRSTYAN DNYASINDA KTSAD DNCE.................. Orta ada Avrupa....................................................................................... Skolastizm ...................................................................................................... St. Thomas Aquinas ...................................................................................... Deer Teorisi ve Adil Fiyat .................................................................... Faiz........................................................................................................... Oresme........................................................................................................... ORTA A SLAM DNYASINDA KTSAD DNCE ........................... Gazali ............................................................................................................. Fiyat.......................................................................................................... blm ................................................................................................ Para ve Faiz ............................................................................................. bn-i Haldun ................................................................................................. evrim Teorisi ve Vergi Teorisi ............................................................. Deer Teorisi........................................................................................... Arz ve Talep ............................................................................................ Para ve Sermaye Teorisi ......................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
2
3 3 4 5 7 7 9 10 11 11 12 12 13 13 14 14 14 15 15 15 17 17 18 18 19 21 21 21 22 22 23 24 24 25 26 27 28 28 29
1. NTE
iv
indekiler
2. NTE
Modern ktisadi Dncenin Douu: Mertantilizm ve Fizyokrasi .................................................................................. 30

MERKANTLZM ............................................................................................ MERKANTLST A..................................................................................... Milli Ekonomilerin Douu ......................................................................... Zihniyetteki Deiimler................................................................................. MERKANTLST DNCENN ESASLARI ................................................... Altn ve Gm Sevgisi................................................................................. Milliyetilik..................................................................................................... Smrgecilik .................................................................................................. MERKANTLSTLERN KTSAD POLTKALARI......................................... Para Politikas ............................................................................................... D Ticaret Politikas ..................................................................................... Nfus Politikas.............................................................................................. MERKANTLZMN UYGULAMALARI........................................................... Kleci Merkantilizm (spanya).................................................................... Ticari Merkantilizm (ngiltere)...................................................................... Kameralizm(Almanya)................................................................................... Sanayi Merkantilizmi (Fransa) ...................................................................... MERKANTLSTLER ....................................................................................... Jean Bodin .................................................................................................... Thomas Mun ................................................................................................ William Petty ................................................................................................ MERKANTLZMN ELETRS ..................................................................... FZYOKRASNN DOUU .......................................................................... FZYOKRAT DNCENN ESASLARI ........................................................ Doal Dzen ................................................................................................. retim Teorisi ve Safi Hasla ........................................................................ Ekonomik Tablo .......................................................................................... Tek Vergi Teorisi........................................................................................... FZYOKRATLAR ............................................................................................ Franois Quesnay ........................................................................................ Anne R. J. Turgot ......................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Yararlanlan nternet Adresleri ..................................................................... 31 32 32 32 33 33 33 33 34 34 35 35 36 36 36 37 37 38 38 39 39 40 41 42 43 43 43 45 45 46 47 49 50 51 52 52 53 53
indekiler
Klasik Okul.................................................................................. 54
GR .............................................................................................................. KLASK KTSAD DNCENN GELT ORTAM................................ Aydnlanma a ........................................................................................... Sanayi Devrimi .............................................................................................. LBERAL KTSAD DNCENN TEMEL LKELER.................................. Bireycilik ........................................................................................................ zgrlk ........................................................................................................ Piyasa Ekonomisi ve Rekabet....................................................................... Doal Dzen ................................................................................................. Rasyonel Birey ............................................................................................. ADAM SMITH ............................................................................................... Emek ve Blm ...................................................................................... Deer Teorisi ................................................................................................. Sermaye Teorisi ............................................................................................. Gelir Teorisi................................................................................................... Para-Grnmeyen El-Ekonomik zgrlkler.............................................. D Ticaret Teorisi ......................................................................................... ROBERT MALTHUS ..................................................................................... Nfus Teorisi ................................................................................................. Nfus Politikas nlemleri............................................................................ Malthusun Dier Ekonomik Konular Hakkndaki Dnceleri ............... DAVD RICARDO ......................................................................................... Deer Teorisi ................................................................................................. Rant Teorisi.................................................................................................... cret Teorisi .................................................................................................. Gelir Dalm Teorisi.................................................................................... D Ticaret Teorisi ......................................................................................... JEAN BAPTSTE SAY ................................................................................... Mahreler Yasas ........................................................................................... Jean B. Sayin Dier Grleri...................................................................... JOHN STUART MLL .................................................................................... Deer Teorisi ................................................................................................. cret Fonu Teorisi ........................................................................................ Rant Teorisi.................................................................................................... Fiyat Teorisi ................................................................................................... Uluslararas Mbadele Teorisi ...................................................................... Para Teorisi.................................................................................................... Sosyal Reformlar............................................................................................ KLASK KTSATA TEPKLER: ..................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 55 56 56 57 57 58 58 58 59 59 59 60 61 62 62 63 63 64 64 65 65 65 66 66 67 68 68 69 69 70 71 72 72 73 73 73 74 74 74 76 77 78 78 79
3. NTE
vi
indekiler
4. NTE
Sosyalist Dncenin Douu ve Marksizm.......................... 80

SOSYALST DNCENN DOUU .......................................................... 81 Sosyalist Dnceye Genel Bak ................................................................ 81 nc Sosyalist Dnrler ........................................................................... 82 TOPK SOSYALSTLER ............................................................................... 82 Saint Simon ................................................................................................... 83 Charles Fourier ............................................................................................. 84 Robert Owen ................................................................................................ 85 MDAHALEC- DEVLET SOSYALZM ...................................................... 86 Simonde de Sismondi .................................................................................. 86 Karl Rodbertus ............................................................................................. 87 Louis Blanc ................................................................................................... 87 REVZYONST SOSYALZM: EDUARD BERNSTEN ................................... 88 SENDKALZM: GEORGES SOREL .............................................................. 89 ANARZM: JOSEPH PROUDHON ............................................................. 89 MARKSZM ................................................................................................... 90 Marksist Dnceye Genel Bak................................................................. 90 Marxn Felsefesi ve Diyalektik Materyalizm ............................................... 91 MARXIN KTSADI ....................................................................................... 93 Emek-Deer Teorisi ...................................................................................... 93 Art Deer ve Emein Smrs ................................................................. 93 Yedek Sanayi Ordusu ................................................................................... 94 Azalan Kr Oranlar....................................................................................... 94 Konjonktrel Dalgalanmalar ve Krizler ....................................................... 95 Piyasa Younlamas ve Sermayenin Merkezilemesi................................. 96 MARX VE DER SOSYALSTLER: KARILATIRMA .................................. 96 zet ............................................................................................................... 98 Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 99 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 100 Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 100 Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 101
5. NTE
Marjinalizm ve Neoklasik ktisat............................................ 102

GR .............................................................................................................. NEOKLASK KTSADIN ESASLARI .............................................................. Ekonomide Kendiliinden Denge ve Etkinlik............................................. Maksimizasyon ve Rasyonellik lkeleri ........................................................ Tmdengelimsel Yntem ve Matematiksel Aralarn Kullanm ................ Deerin Nihai Kayna Olarak Fayda .......................................................... MARJNALISTLER........................................................................................... ncler .......................................................................................................... Birinci Kuak Marjinalistler: Marjinal Faydaclar ......................................... Stanley Jevons ......................................................................................... Karl (Carl) Menger ................................................................................. Lon Walras ............................................................................................ 103 104 104 104 104 105 105 105 106 106 107 108
indekiler
vii
kinci Kuak Marjinalistler: Refah ktisad ................................................... Francis Ysidro Edgeworth ...................................................................... Vilfredo Pareto ....................................................................................... NEOKLASK KTSAT ................................................................................... Neoklasik Gelenein Balangc: Alfred Marshall ....................................... Neoklasik Faiz ve Deer Teorisi .................................................................. Eugen Von Bhm-Bawerk .................................................................... Knut Wicksell .......................................................................................... Irving Fisher ........................................................................................... Tam Rekabet Varsaymndan Sapmalar ....................................................... Edward Hastings Chamberlin ................................................................ Joan Robinson ........................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
109 109 109 110 110 111 111 112 112 113 113 114 115 117 118 118 119
Kurumcu ktisat ve Tarihi Okul ........................................... 120

KURUMCU KTSAT NEDR? ........................................................................ KURUM VE KTSAD HAYATTA KURUMLARIN ROL ............................ KURUMCU KTSAT EKOLLER VE KURUMCU KTSADIN NCLER... Kurumcu ktisadn ncleri ......................................................................... THORSTEIN BUNDE VEBLEN .................................................................... gdler ve Kurumlar.................................................................................. Kullanllk-Satlabilirlik kilemi ................................................................... Teknolojik-Kurumsal Deer kilemi............................................................. ktisadi Hayatta Evrim................................................................................... Gsterii Tketim veya Veblen Etkisi ........................................................ JOHN ROGERS COMMONS.......................................................................... Meta ve Bireyden lem ve Toplu Eyleme Gei........................................ Ktlk ve lem ............................................................................................... Toplu Eylem .................................................................................................. TARH OKUL VE KURUMCULAR ............................................................. Tarihi Okul................................................................................................... Tarihi Okulun Kurumcularla likisi ........................................................... YEN KURUMCU KTSAT ............................................................................ Eski Kurumculuk, Neokurumculuk ve Yeni Kurumculuk ........................ Kurumcu ktisad ve Yerleik ktisad Uzlatrma ....................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 121 121 122 123 124 125 126 126 126 127 127 128 128 129 130 130 130 131 131 132 135 137 139 139 140
6. NTE
viii
indekiler
7. NTE
Keynes ve Keynesyenler.......................................................... 142

KEYNES VE KEYNES KTSADI ................................................................... Tarihsel Arka Plan: Piyasac ve Mdahaleci Yaklam Kartl ................ John Maynard Keynes................................................................................... Keynesin Klasik Liberal ktisat Geleneine tiraz...................................... Keynes ktisad .............................................................................................. Keynes ktisadnn Temel Varsaymlar ..................................................... Ekonominin Kendiliinden Dengeye Gelmemesi: Dengesizlik ........... Arz Yerine Talebin Belirleyicilii: Temel Sorun Talep Yetersizlii .... Eksik stihdam Dengesi: sizliin Kalcl .......................................... Fiyat ve cret Katl: Yapkan Fiyatlar ............................................. Mikro Deil, Makro Analiz ..................................................................... Phillips Erisi: Enflasyon sizlikle Ters Orantldr .............................. Devlet Mdahalesinin Gereklilii: Piyasa Kendi Hline Braklmamaldr ...................................................................................... YEN KEYNESYENLER .................................................................................. Yeni Keynesyen ktisatn Varsaymlar........................................................ Fiyat Katlklar............................................................................................... Nominal Fiyat Katlklar ......................................................................... Reel Fiyat Katlklar ...................................................................................... cret Katlklar.............................................................................................. Nominal cret Katlklar ....................................................................... Reel cret Katlklar ............................................................................... POST KEYNESYENLER ................................................................................. Post Keynesyen ktisatn Temel Varsaymlar ve nermeleri.................... Dengesizlik .............................................................................................. Belirsizlik Ortam ve Karar Alma Sreci ................................................ ktisadi Sistemin Organik Bir Sre Olarak Ele Alnmas..................... Kurumlarn nemi .................................................................................. Parann Rol ve Para Arznn sellii .................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 143 143 144 144 146 146 146 147 147 147 148 149 149 151 151 152 152 152 153 153 154 155 157 157 157 158 158 158 159 161 162 162 163
8. NTE
Monetarizm ve Yeni Klasik ktisat Teorisi ........................... 164

MONETARZM ............................................................................................... Milon Friedman ............................................................................................. MONETARZMN TEMEL LKELER.............................................................. Modern Miktar Teorisi .................................................................................. Sabit Oranl Parasal Byme Kural............................................................. Srekli Gelir Hipotezi (Tketim Fonksiyonu Analizi) ................................ Enflasyon- sizlik likisi ve Doal sizlik Hipotezi.................................. Parasal Aktarm Sreci ve Para Politikasnn Etkinlii ................................ 165 167 168 168 170 171 172 174
indekiler
ix
MONETARZMN UYGULAMALARI VE YANSIMALARI .............................. YEN KLASK KTSAT TEORS ................................................................. Rasyonel Beklentiler Teorisi ......................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
175 176 178 181 182 183 183 184
nsz
nsz
kinci Dnya Savandan bu yana, iktisat retiminin giderek uygulamal matematike ve ekonometriye doru evirilmesiyle birlikte ktisadi Dnce Tarihi, daha ziyade szel/yaznsal arlkl iktisatlarn ve yerleik iktisadn eletirmenlerinin kalesi haline gelmitir. Son 40 yldr ktisadi Dnceler Tarihinin, niversitelerdeki iktisat epistemik cemaat tarafndan nemsenmedii de bir gerektir. Yerleik, matematiksel iktisadn nclerinden olan ve Nobel ktisat dln alan ilk Amerikal olan Paul Samuelson (1915-2009) bundan elli-altm yl nce, matematiksel iktisadn kesinliine akl ermeyenlerin gemiin kumlarna kafalarn gmenler olduunu ilan ediyordu. Klasik ktisatn kurucu babalarndan Jean Baptiste Say (1767-1832) ise, ok daha nceden Bir bilim mkemmelletike tarihinin ksalacan ifade ediyordu. Keza bilim felsefecisi Alfred North Whitehead(1861-1947) de Bir bilim alan, kurucularn unutmada tereddt ettiinde, kaybetmitir saptamasn yapmt. Ksaca bir taraftan pozitif bilim anlaynn iktisada yerlemesi, te yandan mezunlarn i hayatna atldklarnda ihtiya duyduklar alet antalarnn iinde, dnce tarihine fazla yer kalmamaktadr. Dolaysyla ktisadi Dnce Tarihi ngiliz-Amerikan niversitelerinin zellikle lisansst programlarnda giderek daha az yer bulmaktadr. Ancak, ngiliz Amerikan niversitelerinin iktisadi dnce tarihi alannda altn dnemleri de vardr. Btn zamanlarn nemli iktisatlar arasnda yer alan; Martin Bronfenbrenner (1914-1997), John R. Commons (1862-1945), Maurice Dobb (1900-1976), John Kenneth Galbarith 1908-2006), Frank Knight 1885-1972), Fritz Machlup (1902-1983), Wesley Mitchell (1874-1948), Lionel Robbins(1898-1984), Joseph Schumpeter (1883-1950), G.L.S.Shackle (1903-1992), Joseph Spengler (1902-1991), George Stigler (1911-1991) Piero Sraffa (1890-1983) ve Jacob Viner (1892-1970) ayn zamanda ktisadi Dnce Tarihine de nemli katk yapmlardr. Bunlara ilaveten, modern makro iktisadn kurucu ismi, J. Maynard Keynesde merkantilist yazarlar en iyi bilenler arasndayd. Sosyal bilimlerin asli amac nesnelerin ve sosyal olgularn dnyasn anlamak ve aklamaktr. Bunun iin sadece niceliksel modellerin kullanm sosyal gerei aklamada kukusuz yetersiz olacaktr. Aklayc, yorumcu niteliksel yaklamlara da gerek vardr. Ksaca bir sosyal bilim olarak iktisadn asli amac, toplumsal bir varlk olarak bireyin iktisadi davranlarn ve bunun toplumsal sonularn incelemektir. Bunun iin iktisat biliminde niceliksel ve niteliksel aklamalarn her ikisine de ihtiya vardr. Aslnda bugnk niceliksel iktisadn arkasnda gemi alarn iktisadi dncesi yatmaktadr. Bu itibarla ktisadi Dnce Tarihi, modern iktisadn anlalmas ve kavranmas asndan byk deer tamaktadr. Nitekim Samuelson 1950 ve 1960 yllarnda yukarda zikredilen saptamay yapmakla birlikte daha sonraki yllarnda ktisadi Dnce Tarihine farkl yaklam ve zellikle alana katk niteliinde yaynlar yapmtr.
nsz
xi
ktisadi Dnceler Tarihinin niversitelerin mfredat programlarnda daha az yer tutmasna karn, Mteveffa Mark Blaugun 2001 ylnda yapt bir saptamaya gre de ktisadi Dnce tarihi alannda yaplan akademik toplantlara giderek ok daha fazla sayda iktisat katlmakta ve alann n de gelen dergilerinde de ok daha fazla makale yaymlanmaktadr. Keza son 40 ylda, ktisadi Dnceler Tarihine ilikin olarak, History of Political Economy (1969), The Journal of History of Economic Thought (1990, The European Journal Of Economic Thought (1993), gibi nemli dergiler de yayn hayatna girmi bulunmaktadr. Trkiye niversitelerinin ktisat Lisans programlarnn hemen tamamnda ktisadi Dnce Tarihi dersi yer almaktadr. Bu balamda, AF programlar iinde de bu yldan itibaren ktisadi Dnce Tarihi Dersi yer alacaktr. Elinizdeki kitap da bu ders iin hazrlanmtr. Bu kitabn hazrlanmasnda bir taraftan dnceler tarihi/entellektel tarih, dier taraftan da teoriye katklar dikkate alnmtr. Yerleik/ana akm (mainstream) iktisadn dnda Modern iktisadi Dnce ncesi, Marksizm, Kurumcu iktisat ve Gnmzn, Yeni Makro ktisadi Dnce Okullar da kitabn iledii konular arasndadr. Bu kitabn hazrlanmasnda farkl niversitelerden retim yeleri katkda bulunmulardr. Ancak hi phesiz esas katklar, yararlanlan eserlerin sahiplerine aittir. Yerli ve yabanc bu yazarlar olmasa dorusu bu kitabn yazlmas da mmkn olmayabilirdi. Bu kitapta da btn ders kitaplarnda olduu gibi nceki yazarlardan yararlanlmtr. Ancak dip not gereini, kitabn bir ders kitab olmas nedeniyle istisnai olarak kullandmz belirtmemiz gerekir. Bavurduumuz ve yararlandmz kaynaklar, nite sonlarndaki; yararlanlan kaynaklar ksmnda gsterdiimizi zellikle vurgulamak isteriz. Teekkrlerimiz ve minnettarlmz; yazarlara, zgn kaynaklarn yazarlarna, byk iktisatlara ve nihayet her kitap da olduu gibi bu yaynn da mutfanda emei geen herkesedir. Son sz; bu kitabn renci arkadalarmza yararl olmas ise en byk dileimizdir.
Editrler Prof.Dr. M. Burhan ERDEM Yrd.Do.Dr. Hasan SLATNCE
KTSAD DNCELER TARH
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; ktisadi Dnce Tarihinin konusunu ve balangcn tanmlayabilecek, Eski a toplumlarnda iktisadi dncenin yeri ve mahiyetini aklayabilecek, Eski a Yunan toplumu ve felsefesinde iktisadn yerini aklayabilecek, Orta a Skolastiklerinin iktisada baklarn ifade edebilecek, Orta a slam Dnyasndaki dnrlerin iktisadi sorunlara baklarn, Yunan dnrleri ve Skolastiklerle karlatrabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Relativist Absolutist Paradigma Oikonomia Chrematiskos Adil Fiyat Denkletirici Adalet Skolastizm Gresham Yasas Tadbir al Manzil Rayi Fiyat
indekiler
GR ESK A TOPLUMLARINDA KTSAD DNCE ESK A YUNANLILARINDA KTSAD DNCE ORTA A HRSTYAN DNYASINDA KTSAD DNCE ORTA A SLAM DNYASINDA KTSAD DNCE
ktisadi Dnceler Tarihi
ktisadi Dnceler Tarihine Giri
ktisadi Dnceler Tarihine Giri

GR
Modern iktisadn nde gelen isimlerinden Alfred Marshall, insann sosyal sistem iindeki yeri zerinde durmutur. Buna gre iktisat, insann toplumsal ilikiler a iindeki davranlar ile ilgilidir. ktisaty megul eden temel sorular tam da bu konu ile ilgilidir. Bir toplumda insanlarn maddi ihtiyalarnn nasl karland sorusu baka sorulara da yol amaktadr. Buna gre; Neyin retilecei, Kim iin ve ne kadar retilecei, Nasl retilecei, sorular nem kazanmaktadr. Bu sorulara verilen cevaplar, bir toplumdaki bireylerin alglamalar ve deerleri ile ilgilidir. Toplumdaki bireylerin deerler sistemi ise o gn iin geerli olan teoriler, modeller ya da sylemlerden de etkilenmek durumundadr. Dolaysyla, deerler sisteminin taycs olan sylemler bir sosyal bilimci olarak iktisatlar da derinden etkileyecektir. ktisat biliminin byk sylemlerinin sahibi olan iktisatlar ise toplumun ekillenmesine katkda bulunmaktadrlar. te iktisadi dnce tarihinin ilevi de burada belirmektedir. ktisadi dnce tarihi, iktisadi dncelerin zaman iinde bir bilgi formu olarak nasl ortaya kt ya da sz konusu bilgilerin nasl yerleik iktisat olarak kabullenildii konusu ile ilgilenir. ktisadi dnce tarihinin zaman iindeki bu evrimi bir anlamda bilgi sosyolojisinin de konusudur.
Relativist ve Absolutist Yaklamlar

Binlerce yllk bir fikirler tarihinden iktisadi olaylar ilgilendirenleri nasl seeceiz. Daha da nemlisi iktisadi dncelerin serencam iinde hangileri bizim iin nemli olacaktr? Nihayetinde, eskilerin bir tanmn nasl olmas gerektiini anlatan efradn cami ayarn mani (tm gerekli geleri toplasn, olmayanlar dlasn) dedii gibi bir seim yapmak gerekmektedir. Her seim gibi burada yaplacak seim de dnce tarihisinin kendi bak asna gre olacaktr. Sorunu zmek iin eitli yaklamlar iinden ikisi ne kmaktadr: Relativist (Greceli) yaklam ve Absolutist (mutlak) yaklam. Relativist yaklamda dnce tarihisi, teorinin ya da doktrinin/okulun geerli olduu dnemdeki toplumsal, siyasi ve ekonomik gleri ve yapy dikkate alr. ktisadi dnce tarihi yazar, tarihi koullarn, dsal faktrlerin iktisadi dnceleri belir-
Relativist yaklam: Relativist yaklamda dnce tarihisi, teorinin ya da doktrinin/okulun geerli olduu dnemdeki toplumsal, siyasi ve ekonomik gleri ve yapy dikkate alr. Absolutist yaklam: Bu yaklamda, bir teorinin bilimsellii, o teorinin isel tutarllk ve objektif realiteyi aklayabilme yetenei asndan analizini ve deerlendirilmesini gerektirir. Onun iin dsal faktrler deil esas olarak isel faktrler nemlidir.
lediinin ve o gn iin geerli kldnn farkndadr. Buna gre bir dnemde ya da bir yerde doru olan bir gr veya teori baka bir zamanda ya da yerde doru olmayabilir. Baka bir deyile iktisat teorisi, iinde bulunduu evrenin bir rndr. Buna karlk absolutist yaklam benimsemi dnce tarihileri iin; bir teorinin bilimsellii, o teorinin isel tutarllk ve objektif realiteyi aklayabilme yetenei asndan analizini ve deerlendirilmesini gerektirir. Onun iin dsal faktrler deil esas olarak isel faktrler nemlidir. Bu adan, her yeni kuaktaki iktisat eskilerin yanllarn dzeltip, yeni bak alar gelitirmek ve katklar yapmak durumundadr. Absolutist iktisatlar iktisadi dnce tarihini yanltan, doruya giden dorusal bir izgi gibi deerlendirirler. Bunun iin iktisadi dnce tarihisi, gemite ve imdi iktisat teorisine yaplan bilimsel katklar zerinde durur.
ktisadi Dnceler Tarihinin Zaman

Dnce tarihisi, iktisadi dncelerin zaman iindeki seyrini incelerken, incelemeye nereden balayacaktr. ktisadn tarihi nereden balamaktadr? Bu sorun aslnda iktisadi dnce tarihi ile iktisadi analiz tarihi arasndaki ayrm ilgilendirmektedir. Schumpeter, ktisadi Analizin Tarihi adl, lmnden sonra yaymlanan hacimli kitabnda bu konuda bir aklama getirmektedir. Ona gre, iktisadi dnceler, eitli iktisadi konulara ilikin olarak belli bir zaman diliminde ve meknda halkn zihninde yer tutmu btn dnce ve isteklerin toplamdr. Yine Schumpeter, bu dncelerin az veya ok ait olduu zamann snfsal yapsnn zihniyetini yansttn dnmektedir. ktisadi dnceler tarihini bu ekilde akladmz zaman, balangc da Eski alardan, zellikle de ekonomi teriminin alntland (Ksenefonun oikonomikus adl kitab) eski Yunanllara kadar gidebilir. Nitekim bu ders kitab da bu yaklama gre iktisadi dnceler tarihini ilemektedir.
Josef Alois Schumpeter (1883-1950) Avusturyal iktisat ve siyaset bilimcidir. Viyana niversitesinde okuduktan sonra marjinalist okulun nemli isimlerinden Eugen von Bhm-Bawerkin rencisi oldu. Birinci Dnya Savana kadar Graz niversitesinde altktan sonra, brokrat ve bankac olarak grevler yapt. Daha sonra Amerikaya giderek 1932-1950 yllar arasnda lmne kadar Harvard niversitesinde retim yelii yapt. zellikle konjonktr teorisi, kapitalizmin gelecei ve yaratc ykm, yeniliki mteebbis ve giriimcilik konusunda kalc etkileri olmutur. lmnden sonra einin tamamlayp yaymlad ktisadi Analiz Tarihi (1954), alanndaki en nemli bavuru kitabdr. Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi adl kitab Trkeye evrilmitir.
ktisadi analiz: Analitik iktisat, olgular arasndaki genel ilikileri, neden-sonu ilikisine dayanarak aklama ilemidir. Bunun iinde teori ve modelleri kullanr.
Hlbuki iktisadi analiz ise bilimsel bir ierie sahiptir. Analitik iktisat olgular arasndaki genel ilikileri, neden-sonu ilikisine dayanarak aklama ilemidir. Bunun iinde teori ve modelleri kullanr. Teori ise olgularn karmak dnyasndan birtakm varsaymlarla soyutlanm, gerein basitletirilmi bir alglamasdr. Bu nedenle iktisadi analiz bilimsel bir sreci gerektirir. Baka bir deyile iktisadi analiz tarihi daha ziyade yerleik iktisada yaplan katklarn bir tarihidir.
1. nite - ktisadi Dnceler Tarihine Giri
Sorunu bu ekilde ortaya koyduumuz zaman iktisadi analizin piyasa toplumunun ortaya k ile ilikilendirilmesi gerektii ortaya kmaktadr. ktisadi analizin amacnn bir ekonomide var olan snrl kaynaklarn fiyat mekanizmas araclyla dalmn incelemek olduunu varsayabiliriz. Rekabeti ve serbest bir ekilde ileyen bir fiyat mekanizmas ancak piyasa toplumunda mmkndr. Piyasa toplumu btn zamanlarda ve meknlarda geerli bir kurum deildir. Yeni ada Bat Avrupada zihniyetteki deiim, corafi keifler ve ticaret devrimiyle birlikte gelien merkantilist dnceler iktisadi dncede de devrim meydana getirmitir. O zamana kadar ahlak ya da siyaset bilimi iinde yer alan iktisadi konular zerk bir dzlemde ele alnmaya balamtr. Daha sonra Merkantilizm olarak adlandrlan bu dnem modern iktisadi dncenin de balangc olarak kabul edilmitir. Ancak iktisadi analiz tarihi daha ziyade Fizyokratlarla, hatta daha da yaygn olarak Klasiklerle balatlmaktadr
ktisadi Dnceler Tarihinde Paradigma ve Bilimsel Aratrma Program

ktisat, bilindii gibi sosyal bilimlerin iinde yer alan ve esas olarak insan davranlarna ilikin bir bilimdir. Bilim tarihi her bilimin kendi kimliini ve gemiini renmesi bakmndan nemli olmakla birlikte bu husus sosyal bilimler iin ok daha nemlidir. Doa bilimlerinde alan bir bilimci iin o bilimin iinde bulunduu son durum, aratrmalarnn balad yer olarak yeterli olabilir. Ancak iktisat iin bu yeterli olmayabilir. Zira iktisat iin gemiin kazanmlar bugn iin de geerli olabilir. ktisat bilimi sadece tekniklerden ibaret soyut bir bilim deildir. Tekrar edersek insan davranlar iktisadn ekirdeindedir. ktisat iin tam da bu nedenle dnce tarihi nemli olmaktadr. ktisat, karmak realiteyi, nesnelerin dnyasn basitletirip anlaml bir hle sokmak iin soyutlamaya ynelirken varsaymlar ve teorileri kullanr. Ancak, bu teorilerin seiminde doru seim nem kazanmaktadr. Bugn nemli bir aklama aleti olarak grlen bir teori yarn ayn ekilde baarl olmayabilir. Bu durumda imdiki teorileri, mutlaka yanl olduu iin deil fakat mevcut sorularmza cevap veremedikleri iin kullanmdan kaldrabiliriz. Bu yaklam gemiin dnce sistemleri iin de geerlidir. Yeni bir teori nasl mevcut bir teorinin yerini alacaktr. Bu soruyu paradigma deiimi cevab ile karlayabiliriz. Paradigma kavram bilim tarihisi Thomas Kuhnun 1962 ylnda yaymlad kitapla yaygn bir kullanma kavumutur. Ortaya kndan bu yana dnce tarihi tartmalarnda olduka sk kullanlan kavramlardan biri hline gelmitir. Paradigma kavram, belli bir bilim topluluu tarafndan paylalan btn inanlar, deerleri ve teknikleri kapsamaktadr. Paradigmay geni ve esnek bir tanmla bir bilimin matriksi olarak tanmlamak da mmkndr.
Thomas Samuel Kuhn (1922 - 1996) Amerikal bilim tarihisi ve bilim felsefecisidir. Harvard niversitesinde fizik renimi grd. Berkeley, Princeton niversitelerinde retim yelii yapt. Massachusetts Institute of Technology de 1991deki emekliliine kadar retim yesi oldu. En nemli eseri, Trkeye de evrilen Bilimsel Devrimlerin Yapsdr. (1962)
Paradigma: Belli bir bilim topluluu tarafndan paylalan btn inanlar, deerleri ve teknikleri kapsayan bir kavramdr. Paradigmay geni ve esnek bir tanmla bir bilimin matriksi olarak tanmlamak da mmkndr.
6
Kuhncu bilimsel devrimler tezi: Bilimsel devrimler kesintili bir biimde birbirinin yerini almaktadr.
Bilimsel Aratrma Program: Bilimsel Aratrma Program ayn bak asna sahip ve birbirini takip eden teorilerden oluan tarihi bir sretir.
Kuhncu yaklamn asl ayrt edici zellii ise Bilimsel Devrimler tezidir. Bu teze gre bilimsel devrimler kesintili bir biimde birbirinin yerini almaktadr. Kuhn, mevcut bir paradigmann, ortaya kan yeni sorulara cevap veremedii ve cevapsz sorularn biriktii bir dnemde bir bilimsel krizin ortaya kacan ileri srmektedir. Bu kriz dneminde bilim adamlarnn var olan paradigmaya ballklar zlmektedir. Bu krizden ancak yeni bir bilimsel teori ile klr. Bu teori ya da gr yaygn kabul grd zaman hakim paradigma baka bir deyile normal bilim hline gelir. Artk olgulara ilikin sorular bu yeni kavramsal erevenin sunduu zm imkanlar ile yantlanr. Bilimsel teorilerin mahiyetine ilikin bir dier yaklam da Lakatosun Bilimsel Aratrma Programlar yaklamdr. Lakatosa gre bilim, bir btn olarak devasa bir aratrma program saylabilir. Bilimsel Aratrma Programlar hem pozitif hem de negatif bir biimde ileride yaplacak aratrmalara klavuzluk salayan teorik yapdr. Bilimsel Aratrma Program ayn bak asna sahip ve birbirini takip eden teorilerden oluan tarihi bir sretir. Baka bir deyile Lakatosa gre bir bilimin tarihi birbirlerinin yerini almaya alan alternatif Aratrma Programlarnn tarihinden oluur. Lakatosun, Bilimsel Aratrma Programnn iki temel kavram vardr. Bunlardan birincisi kat ekirdekdir. Bir aratrma programnn ayrt edici nitelii kat ekirdeidir. Kat ekirdek, programn gelitirildii temel hipotezlerden oluur. Pozitif keif, aratrma programnn nasl gelitirileceini gsteren ilkeleri ierirken, negatif keif de bunun tersi olarak kat ekirdein deitirilemeyen kural ve yntemlerinden oluur. Kat ekirdek, evrensel varsaymlardan oluur ve bu varsaymlar yntemsel tartmalarla rtmek mmkn deildir. Btn bilimsel aratrma programlar kat ekirdekleri ile tanmlanabilir. Lakatosun zerinde durduu ikinci kavram, koruyucu kuaktr. Koruyucu kuak, Bilimsel Aratrma Programnn rtlebilir ynlerinin nasl deitirilebilecei ve gelitirilebilecei ile ilgilidir. Kat ekirdek sabit ve deimez olmasna karn, koruyucu kuak kavramsal olarak daha esnektir ve deiebilir. Belli bir zamandaki geerli teori aslnda zaman iinde ard sra birbirlerinin yerini alan ve dierlerinden ksmen farkl olan ancak kat ekirdei ayn olan teorilerdir. Lakatos bu ekilde bilimsel dncelerdeki deimelerin btnn Aratrma Programlar kavram ile ifade etmektedir.
SIRA SZDE Lakatosa gre bir aratrma programnn ayrt edici niteliinin zellii nedir?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
mre Lakatos (1922 -1974), Macar asll bilim felsefecisidir. Matematik, fizik ve felsefe zerine lisans renimini Macaristanda Debrecen niversitesinde 1944de tamamlad. 1961de Cambridge niversitesinde felsefe doktoru unvann ald. London School of Economicsde lmne kadar retim yesi olarak grev yapt. 1965 tarihli Bilim Felsefesi Uluslararas Kollokyum teblilerinin yer ald, Alan Musgravele birlikte editr olduu, Bilginin Geliimi ve Bilgininin Geliimiyle lgili Teorilerin Eletirisi (1965) adl yayn Trkeye evrilmitir. Lakatos, bilimde kesin dorularla, kesin yanllarn olamayacan ileri srer. Ona gre, bilimde, doruluu garantileyecek, evrensel ve rasyonel yntemler yoktur. Dolaysyla, bilimin kesin ve deimez bir yntemi yoktur.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Bu kavramlarn iktisadi dnce tarihini anlamak ve yorumlamak asndan kukusuz yararlar vardr. Gerek Kuhnun paradigma kavram gerekse Lakatosun bilimsel aratrma program kavram ile iktisadi dnceler tarihinde birbirlerinin yerini alan dnce ve doktrinleri daha iyi aklamak ve anlamak mmkndr.
ESK A TOPLUMLARINDA KTSAD DNCE

Eski a toplumlarnn en belirgin zellikleri tarmsal karakterleridir. Bu tarm toplumlarn bugnk iftilerden ayran ise tarm d nfusu besleyebilme glerinin snrl olmasdr. Geleneksel tarmn verimlilii ok dkt. Btn bu Eski a toplumlar birer ky ekonomileri idi. Baka bir deyile geimlik ekonomi dzeyinde retim yapan kapal toplumlard. Antikitenin kyls kendi ihtiyac iin reten ve tketen, pazarla ba zayf hatta hi olmayan bir retici idi. Kleleri de dikkate aldmzda ounun para ile de ilgileri yoktu. Antikitenin kyls yoksul, vergiler ve kiralar altnda ezilen byk lde sefalet snrnda yaayan bir kiidir. Bu itibarla Eski a toplumlarnda Pazar olgusu snrl bir alana ve toplulua ilikindir. te yandan Eski a kyls iledii topran da sahibi deildi. Toprak genellikle byk toprak sahiplerinin, aristokratlarn, askerlerin ya da Douda olduu gibi devletin elinde olabilirdi. Esasen piyasa ncesi toplumlarda toprak mlkiyeti bir kiinin servet ve sosyal mevkiini belirleyen en nemli geydi. Kyl, kirac ya da ortak olarak topra ilemekteydi. Eski a toplumlarnn en belirgin niteliklerinden biri de kleliin yaygn bir sosyal gerek oluudur. Klelik, her toplumda en alt snf oluturuyordu. Antikitenin iktisadi retimi byk lde kle emeine dayanyordu. Atinada bu dnemde 400.000 kiinin yaad tahmin edilmekle birlikte bu nfusun ancak 30.000 kadar siyasi haklara sahip zgn vatanda statsne sahiptiler. Geri kalanlarn bir ksm zgr fakat siyasi haklar olmayan yabanclar, metekler ve byk ksm ise klelerdi. Romada siyasi haklara sahip patrisyenler, /plebler/ yabanclar ve kleler eklinde bir l ayrm vard. Bu toplumlarda ticaret ve benzeri iktisadi faaliyet alanlar siyasi haklardan mahrum yabanclara ve klelere braklmt. Madenlerde ve ar ilerde alanlar klelerdi. Eski a toplumlarnda servetin elde edilmesiyle iktisadi retim arasnda dorudan bir iliki yoktu. Piyasa ncesi toplumlarda servet, genellikle gcn ve kuvvetin bir sonucu olarak elde ediliyordu. Antikitenin, aristokrat, zgr kesimi, almay ve her trl iktisadi faaliyeti kk grmlerdir. Toplumlarn en deer verdii ve dllendirdii faaliyetler siyasi yneticilik, askerlik, kahramanlk ve din statler olmutur. Stat ve toprak mlkiyeti arasnda dorudan bir iliki vard. Yunanllar, toprak sahiplii hakkn sadece vatandalara tanmlard. Esasen siyasi haklarda toprak sahiplerine tannmt. Antik yunan site devletlerinde toprak dzenli ve srekli vergilerden muaft. Dolaysyla servetin en byk ksm bu servetin olumasn salayan retimi yapanlara gitmemitir. Eski a toplumlarnda piyasa toplumundaki gibi retim faktrleri mevcut deildi. zgr emek, sermaye ve serbeste alnp satlan tarm topra, antikitenin sosyal ve iktisadi yapsnda yer almamt
Dou Toplumlarnda ktisadi Dnce

lk a Dou toplumlarnda iktisadi dncenin iki kayna vardr. Bunlardan ilki, kutsal kitaplarn ahlaki norm ve dogmalarna ilikindir. kincisi ise, devlet ynetimine ilikin birtakm kurallar ve deerlendirmeler iinde yer alan iktisadi ve bilhassa mali konularla ilgilidir.
SIRA SZDE lk a Dou toplumlarnda iktisadi dncenin kaynaklar nelerdir?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Greko-Romen gelenek: Avrupa kltr ve kimliinin iki ayandan biri olduu iddia edilmektedir. lk alarda Akdeniz havzasnda domu ve gnmze kadar gelmi bir kltrdr. Greko, eski Yunanllarn rasyonel felsefesini ve estetiini temsil ederken; Romende Roma devlet dzenini ve hukukunu temsil etmektedir. Judeo-Christo gelenek: Avrupa kltr ve kimliinin iki ayandan biri olduu iddia edilmektedir. Buna gre Yahudi-Hristiyan kltr ve gelenek birliinden sz edilmektedir.
ae lkesi: Bu ilkeye gre, iktisadi faaliyetlerin amac insanlarn ihtiyacn karlamaktr. ktisat politikasnn ana hedefi de piyasada mal arznn bol olmasn salamak, ktl nlemektir.
branilerin kutsal kitab olan Tevratta, ticari deiim, para, iblm ve zel mlkiyete ilikin birtakm hkmler vardr. Ancak bu hkmlerin, sistematik bir btnlk arz etmedii gibi modern iktisadi dnceyi biimlendirdii de sylenemez. Bu hkmler birtakm yasaklar ya da ahlaki davranlara ilikin normlara ve deerlere ilikindir. Bu balamda ticari hayatn btnn kapsayan kurallarn iinde; faizin, her trl speklasyon, tekel ve stokuluun yasaklanmas gibi hkmler vardr. Hatta alverite belli bir kr haddi snrlamas dahi vardr. Benzer ekilde eski Hintin kutsal metinlerinden Vedalarda da faiz, tefecilik speklasyon zerinde durulmu ve bu konularda yasak ieren dzenlemeler yaplmtr. Esasen kutsal kitaplarn insanlara tad bir mesaj vardr. Kutsal kitaplar, bireyin ve toplumun inan ve ahlak dnyasn dzenler. Din insann ve toplumun hayatnn btnn kavrar. Kutsaln sz ve kurallar gnlk hayatn her annda varln srdrr Doal olarak bu metinlerde iktisadn dnyasna ilikin analitik dnceleri aramak yersiz olacaktr. Ancak filozoflarn ve daha sonraki laik dnrlerin de bu kutsal metinlerden belli lde esinlendiini ya da etkilendiini de dnebiliriz. Dou toplumlarnn iktisadi dncesinin ikinci kayna devlet idaresine ilikin ahlaki kurallar, tavsiyeler ve deerlendirmeleri ieren birtakm bilgelerin ya da dnrlerin katklar olmaktadr. Bu bakmdan dnce tarihinin en eski kaynaklar arasnda yer alan ve gnmze kadar gelen Eski a Hint ve in uygarlklar iinde devlet idaresine ilikin metinlerin nemli bir yeri olmas gerekir. Ancak yakn zamanlara kadar iktisadi dnce tarihi asndan bu uygarlklara ilikin verimler zerinde durulmamtr. Bir ekilde bu kltrlere uzak kalnmtr. zellikle Avrupallar, sosyal bilimleri, Antik Yunann rasyonalist filozoflaryla balatmlardr. Avrupa uygarlnn temellerini greko-romen ve judeo-christo gelenekte aramlardr. Keza Dou toplumlarna ilikin almalarda filolojik zorluklarda bu konuda bir engel tekil etmitir. Ancak, bir taraftan in ve Hindistan gibi ykselen iktisadi glerin uyandrd merak, te yandan bu toplumlarn sosyal bilimcilerinin kendi dnce tarihlerine ilikin aratrmalar ve yaynlar bu alanda yeni birtakm almalar ve isimleri ortaya karmaya balamtr Milattan nce 4. ve 3. yzyllarda yaam olup, aa yukar Yunanl filozof Aristo ile ada olan Hintli devlet adam ve dnr Kautilya (ya da Chanakya) Maddi Kazancn Bilimi (Arthashastra) adl kitab ile Floransal Machiavelliden yaklak 18 yzyl nce devlet idaresine ve siyasal iktisada ilikin bir eser yazmtr. Bu eserde etkin ve salam bir ekonominin temelleri konusunda grlerini aklamtr. Burada Yeni a merkantilistleri gibi d siyaset ile iktisadi karlar arasnda bir iliki kurmaktadr. te yandan iaeci (provizyonist) bir yaklamla ithalat da savunmaktadr. Keza Klasiklere yaklar bir ekilde karlatrmal stnlk teorisini de formle etmektedir. Bunun yannda ideal bir vergi sistemine ilikin vergileme ilkelerini de belirlemektedir. Fakat daha da ilginci, Adam Smithden yaklak ikibin yl kadar nce deer teorisini Kautilyada gryoruz. Hintli dnr, iinin creti ile rettii maln piyasa deeri arasnda iliki kurmakta, maln piyasa deerini de maliyetine balamaktadr. Eski in toplumunda da devlet ynetimi, inli filozoflarn zihnini ok megul etmitir. Devletin etkin ynetimi bu dnrlerin almalarnda nemli bir yer oluturmutur. inli dnrler toplumun disiplinine ok nem vermilerdir. Bu nedenle in toplumunda devlete itaat geleneinin derin bir ekilde kkletiini ve yerletiini gryoruz. M.. 5. ile 6. yzyllarda yaayan inin en byk dnr-
lerinden Konfys, ailenin ve sosyal dayanmann nemini vurgulamtr. Bireyin ahlaki esaslara gre aile iinde yetitirilmesi toplum ve devletle ilikilerindeki uyumun da temeli olacaktr. Buna karlk hkmdar da devleti halka sevdirecektir. Devletin iktisadi hayata mdahalesi ok youn olmamaldr. Vergiler dk tutulmaldr. Bylece halk daha ok alp retimi artracaktr. Devlet iktisadi hayatn iinde fazla yer almamal ve halkla rekabet etmemelidir. Konfys okulun aksine hukuku okul ise, devletin ekonomik hayat sk bir ekilde denetlemesini ve sk kurallarla dzenlemesini savunmaktadr. ktisadi dne tarihi bakmndan Eski indeki en nemli dnr, gnmzden yaklak 2700 yl nce yaam olan Guan Zhongtur. Bu dnrn Guan Zi adl kitab dar anlamdaki kamu ynetimine ilikin gr ve esaslar amaktadr. Bu kitapta, arz ve talep teorisi, miktar teorisi, konjoktrel dalgalanmalara ilikin mali politika ve piyasann ileyiine ilikin grleri yer almaktadr. Guan Zhong grld gibi iktisadn bugn de gndemini megul eden konular ele alm bulunmaktadr.
ESK A YUNANLILARINDA KTSAD DNCE

Eski Yunanistanda devlet somut bir gerektir. Antik ada bir Yunanl iin devletin dnda bir hayat mmkn deildir. Schumpetere gre Antik Yunan dncesi en soyut hlinde bile toplumsal hayatn somut sorunlaryla ilgilidir. Bu sorunlar ise genellikle Helen site-devleti yani polis zerinde odaklanmtr. Yunanllara gre polis, uygarln tek mmkn biimidir. Dolaysyla Yunan filozoflar siyaset bilimi zerinde younlamlardr. Evrene ve dnyaya polisten bakmaktadrlar. ktisadi dnceler de genellikle aristokratik, kleci site-devletinin ahlaki sorunlarna odaklanm olan siyaset felsefesi iinde yer almaktadr. Yunan filozoflar iin iktisat, siyaset alannn dnda kalmaktadr. Dolaysyla modern iktisadi dnce ile pek az ortak noktalar vardr. Ancak, eski Yunanllarn iktisadi dnceye katksn, sosyal bilimlere rasyonel yaklamlarnda aramak gerekir. Siyaset bilimi asndan da daha ziyade site-devletinin kurumlarnn etkinlii zerinde durmulardr. Nitekim Platon, devletin en nemli ilevinin, yneticilerin seimi ve denetim olduunu vurgulamtr. Bu nedenle iktisat biliminden ziyade devlet ynetimi bilimi, Yunanl dnrlerin esas olarak zerinde durduu alan olmutur. Bir yurttan evini iyi ynetmesi, devleti de iyi ynetmesine bir karine oluturmaktadr. Dolaysyla, hane ynetimi ile devlet ynetimine ilikin kurallar arasnda da ok net ve somut ayrmlar gzkmyor. lk kez Ksenefon, Oikonomikos terimini kullanmtr. Bu terim oikos ev/hane ve nomos, norm ya da yasa szcklerinden olumu olup hane halknn ynetim ilkeleri anlamna geliyordu. Dolaysyla iktisadi sorunlar ya hane ynetimi ilkelerine ya da siyasal sorunlara ilikin grler erevesinde ele alnyordu. Esas olarak antik Yunan kltr ekonomiye piyasa yaklamndan deil ynetim asndan yaklayordu. te yandan Yunanllarn iktisadi hayata ilgilerinin, siyasete ilgilerinin gerisinde kalmasnn baka nedenleri de vardr. ktisadi hayatn temelini tekil eden retim faaliyetleri yerleik yabanclarla (metekler), klelere kalyordu. Yerleik yabanclar toprak sahibi olamad iin bunlar da ticaret ve eitli zanaatlarla urayorlard. Antik a Ekonomisi konusunda en nemli uzmanlardan M. Finleye gre Greko- Romen dnyasnda toprak piyasasnn, i gcnn, sermaye birikiminin ksaca ticaret
Polis: Yunan site devletini, ehirlerini ve site ynetimini ifade eden bir kavramdr.
Oikos: Bina olarak ev/ Oikia: ktisadi bir birim olarak ev (hane)/ Oikonomikos: Ev/hane ynetiminde khya
10
ve teknolojinin gelimemesinin temel nedenlerinden biri, Yunanllarda ve Romallarda stat kavramnn bir engel oluturmasyd. Eski an sekinleri kendilerinin ticaret yoluyla servet edinmesinden honut olmuyorlard. Dier bir neden, bu toplumlarn ekonomilerinin, kle emeine dayanmalardr. stelik stat endieleri, yurttalarn daha faydal faaliyetleri dlamasna ve bu gibi faaliyetleri evreye brakmalarna yol amtr. Bu nedenlere ilaveten Antik a Yunanllar ve Romallar, serveti iktisadi hayata katlarak deil, hukuki ve siyasi yollarla elde etmeye almlardr. Yine Finleye gre, eski alardaki savalarn en nemli nedenlerinden biri de ganimet yoluyla mal ve kle olarak servet elde etmekti.
SIRA SZDE
Yunan filozoflarnn eserlerinde iktisadi sorunlara fazla yer vermemesini nasl aklayabiSIRA SZDE lirsiniz?
DNELM Ksenofon S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
Ksenofon (Xenophon) (M.. 430 - M.. 354) Atinal tarihi, asker, paral asker ve filozof. Sokrat ile ayn dnemde yaam ve hocasnn konumalarn toplamtr. Genlik yllarnda Pers mparatorluundaki saltanat savalarna Yunanl paral askerlerle birlikte katlm, Persler hakkndaki izlenimlerini ve hatralarn Anabasis (onbinlerin dn) adl Trkeye de evrilen kitabnda anlatmtr. Siyaset felsefesi alannda nemli bir dnr olarak kabul grmtr. ktisadi Dnceler tarihi asndan nemi, Sokratn diyaloglarna dayanan ve iktisadi dnce alanndaki ilk almalardan biri olan Oikonomikus adl kitabndan dolaydr.
TELEVZYON
NTERNE T Oikonomia: Birlikte yaayan ve alan, iktisadi bir birim olarak ev/hane ynetimi.
Oeconomicus: Latincede oikonomos
Ekonomi terimi, Milattan nce 4. yzylda bu isimde bir kitap yazm bulunan Ksenofona aittir. Ancak bu kitabn konusu bugnk iktisadi analiz deildir. Kitabn konusu hane/ev ynetimine ilikindir. N ayn TERNE T Platonla dnemde yaam bulunan Ksenofon (Xenophon), Oikonomikos/oikonoma adl eserinde ev/hane ynetimi zerinde durmutur. Ancak, eski Yunan siyaset bilimi anlay iinde hane ynetimi, site-devletinin ynetiminden ve kralln ynetiminden pek de farkl olmad gibi asker liderlikten de aa deildir. Servetin en iyi ekilde nasl ynetileceine ilikin bu kitap, gerekte ynetim bilimi kitab olarak da alglanabilir. Esasen kitabn esas konusu ise etkin bir organizasyonun yapsna ilikindir. Mali nlemler kitabnda ise Ksenofon, kaynaklarn sabit olduunu veri olarak kabul etmekte ve iyi bir ynetim iin temel deikenin beeri sermaye olduunu ileri srmektedir. Bu varsayma dayanarak, etkin bir liderliin nemini vurgulamaktadr. Buna gre iyi bir ynetici, ynettii ev olsun, iftlik olsun ya da ehir devleti olsun, etkin bir ynetim gstermelidir. Bununla birlikte lideri motive eden gd kendi karlar olmakla birlikte bu karlar servet elde etmeye ynelik olmamaldr. Zira servet elde etme faaliyeti doal deildi. Bu da i blm ile mmkndr. Ancak Ksenofon, iktisadi anlamda bir i blmnden ziyade, zanaatlarda uzmanlamann nemini vurgulamaktadr. Onun aklnda olan niteliin artrlmasdr. Yoksa verimlilik art deildir.
TELEVZYON
11
Ksenofon, Cyropediada (Pers Kral Byk Kirosun eitimi adl kitab) lkesindeki grdklerini ve yaadklarn anlatrken, bir byk ehrin ticaretinin gelimesinde i blmnn nemini belirtmitir. Ksenofonun almalarnda sbjektif deer teorisinin izleri de bulunmaktadr. Szgelimi, bireysel sbjektif deer kavram ile daha genel olan servet ya da mlkiyet gibi objektif deerlere de yer yer rastlanlmaktadr. Ksenofon dier grleri arasnda, Atinann gelirlerinin artrlmas iin yabanclarn (metikler) alma koullarnn kolaylatrlmas ve Atinaya gelmelerinin zendirilmesini savunmaktadr. Bylece Atina bir ticaret merkezi olarak stnln devam ettirecektir. Keza, gm retimin artrlmas iin de kle iilerin saylarnn artrlmas gerektiini belirtmitir.
Platon
Platon (M.. 427 - M.. 347) Eflatun olarak da bilinir. Klasik Yunan filozoflarnn en byklerindendir. Arapada p harfi bulunmad iin slam leminde Eflatun olarak bilinir. Sokratn rencisi, Aristonun hocasdr. Eserlerinde, daha ziyade hocas Sokratn fikirlerini diyaloglar hlinde yanstr. Bu eserlerdeki grlerin gerekten Sokrata m yoksa Platona m ait olduu belli deildir. Felsefe, mantk, ahlak, retorik, siyaset bilimi ve matematikte Baty ve slam bilim geleneini derinden etkilemitir. En nemli eserlerinden Devlet, Yasalar ve Diyaloglar Trke ye evrilmitir.
deal Devlet ve blm

Eski a Yunan filozoflarnn en byklerinden olan Platonun analitik adan en nemli katks devletin kkeni ve toplumsal i blm konusundaki grleridir. Platon, Devlet adl eserinde adalet zerinde durmutur. Platona gre insan hayatnn esas gayesi erdemdir. Erdemin toplumdaki yansmas olan adaleti, devlet gerekletirecektir. Devlette srdrd diyaloglarla ideal bir devletin esaslarn betimleyen Platon, ayn zamanda kendisinden sonra gelen topyac gelenein de ncsdr. Burada topya kavramn, insan aklnn ina ettii bir toplum tasarm olarak kullanyoruz. Platondan sonra, zihinde kurgulanan btn zihni tasarmlara, dzenlere, topya denmesi adet olmutur. Burada ahlaki ideal, ayn zamanda siyasal bir ideal olarak ortaya kmaktadr. Platonun ideal devleti, sekinci, mkemmel bir toplum tasarmn ngrmektedir. Platona gre, bir devlette, tr grevin yerine getirilmesi gerekir: Temel maddi ihtiyalarn karlanmas, savunma ve ynetim. Bu grevler bir i blmn gerektirir. Platon, ideal bir devlette yurttalarn, koruyucular, askerler ve halk olarak e ayrldn kabul eder. Ancak bu i blm, birbirine gemezlik tayan bir kast niteliinde deildir. Kleler dndaki alt snftan birinin istisnai de olsa yneticiler arasna ykselmesi mmkndr.
topya: nsanlarn zihninde ina ettii bir toplum tasarm (deal bir toplum tasarm).
12
Platona gre devlet, bu i blmnden ortaya kmtr. Platonun, i blm iktisadi olmaktan ok sosyolojik, siyasi bir i blmdr. Aristokratlar ve tarm toplumunun oluturduu devlette, ynetici snf koruyucular oluturur. Koruyucular seen ise yasa koyucudur. Yasalarn icras, koruyucularn grevidir. Askerler de koruyucularn yardmcs konumundadrlar Buna karlk ynetilen halk, yerleik yabanclar (metekler) ve klelerden oluur. Bu gruptakilerin grevi ise lkenin ihtiyac olan mal ve hizmetleri retmektir. Platonun iblmnde emein yeri nemsizdir.
Mlkiyet
Platonun sorunu, yneticilerin, yasa koyucularn amalarn gerekletirip gerekletiremeyecekleridir. Ynetici snf iin, eitim dhil birtakm nlemler koymutur. Bu nlemlerin en nemlilerinden biri de yneticilerin iktisadi faaliyetlerde bulunmamasdr. Bunun iin bu snf zel mlkiyet sahibi olmayacak, her trl mlkiyet duygusundan arndrlacaktr. Yneticiler basit bir yaam srdreceklerdir. Kk evlerde oturacaklar, hep beraber basit yemekler yiyeceklerdir Platona gre, zenginlik ve yoksulluk zararldr. Ynetici snf servet uras iinde olmayacak ve dier snflarn aleyhine zenginlemeyecektir. Bylece zenginliin ve yoksulluun olmad bir toplumda, devletin esas amac toplumun mutluluu olacaktr.
Aristo
Aristo (M.. 384-M.. 322), btn zamanlarn en nemli dnrlerindendir. Sosyal bilimlerin hemen her alannda kendisine atfda bulunulur. Felsefe, siyaset bilimi, ahlak mantk gibi alanlar dnda ayrca fizik, astronomi, zooloji, biyoloji gibi bilimlerde de ilk dnrler arasndadr. Makedonyada domu, Atinada Platonun akademisinde (akademeia) renim grmtr. Bir sre skendere retmenlik yapmtr.. Daha sonra da Atinada kendi okulu Lykeionu (Lise) kurmutur. lmne doru Atinay terk ederek, annesinin memleketine gitmi ve orada lmtr. Pek ok eserinden, Trkeye Politika ve Nikomakhosa Etik adl kitaplar evrilmitir.
Antikitede esas isim ne Ksenofon ne de Platondur. Baz tarihilerce iktisadi dnce tarihinin balangc olarak Aristo gsterilir. Sosyal bilimlerin kurucusu olarak kabul edilmekle birlikte Aristoda iktisadi analiz yoktur. Aristoun klliyat iinde, iktisadi dnceler asndan sadece Politika ve Nikomakhosa Etik adl kitaplarnda sistematik incelemelere rastlarz. Gerek Politikann I. Kitabnda ve gerekse Etik Kitabnn, V. Kitabnda iktisadi dnce daha ziyade ana konularn bir alt konusu olarak ele alnmtr. Aristo, uygarlk tarihinin en byk dnrlerinden biridir. ada sosyal bilimlerin hemen her alannda Aristoya iz srlebilir. ktisadi dnce tarihi asndan da Bat dncesindeki ilk k noktas bir bakma Aristodur. Aristonun, hocas Platondan en nemli fark analitik dnceye nem vermesidir. Aristonun eserlerinde salam bir mantk rgs ve sebep - netice ilikisi grlr. Schumpetere gre de iktisadi analiz tarihi bakmndan Aristo, nemsiz bir dnrdr. k-
13
tisada ilikin dnceleri daha ziyade saduyulu bir yorumcu dzeyindedir. Fiyat teorisine ilikin analitik bir katks olmad gibi bu alanda bir istek de gstermemitir. Aristo ve dier Eski a Yunan dnrlerinde esas aratrma projesi sitedevletinin ynetimi ve ahlak konular olmutur. ktisada ilikin grler genelde siyaset bilimi ve ahlaka ait eserler iine gml bir ekilde ortaya konmutur. Bunlarla i ie gemitir.
Devlet
Aristoya gre devlet en yksek topluluk rndr. Devlet ahlaki bir ama iin bir araya gelmi insanlardan oluan bir birliktir Aile, zaman olarak devletten nce gelirse de devlet daha nemlidir. nce erkein reisliinde, kadnlar ve klelerden aile olumutur. Aileler kyleri meydana getirmi ve kylerden de site- devletine geilmitir. Bylece topluluklar, doal gelimenin en yetkin bir biimi olan devlete ulamlardr. Aristoya gre devlet doada var olan eyler snfna girmektedir. Yani doal geliimin bir sonucudur. nsan da doas gerei siyasal bir hayvandr. Bir aile veya polisi meydana getiren ey de iyi ve ktye ilikin duygularnda ortak olmalardr. nsan bu nedenle yasa ve kurallardan uzaklarsa ktcl bir varlk olur. Erdemsiz insan varlklarn en ktsdr. Erdemli insan ise adaleti bilen kiidir. Adalet ise devletin orta direidir.
Oikonomikos ve Chrematistikos
Aristo site devletini oluturan geleri Politika adl kitabnda belirtirken, oikonomikos ile Chrematistikos arasndaki temel ayrm da ortaya koymutur. Mlk, ailenin bir paras olduu gibi, mlk edinmede oikonomikosa ilikin doal bir faaliyettir Kendine yeterli bir ev ekonomisini esas alan Aristo, kazan yollarnn neler olduunu aratrr. Ona gre servet edinme iki ekilde olur. Biri zorunlu ve kabul edilecek nitelikte olan hanenin/ailenin ihtiyalarn karlamak iin yaplan itir. Hane halknn ihtiyalarn karlamak zere yaplan zorunlu mbadele doaya aykr deildir. Aristo para kazanmann doal trleri iinde tarm ve hayvan yetitiriciliini sayar. Ancak para biriktirmek, servet ymak hane ynetiminin ii deildir. retime ilikin faaliyetler Oikonomikostur. Oikonomikos, bugn ekonomi/iktisat biliminin ifade ettii anlamdan farkldr. Oikonomikos zsel/asli bir anlam tamaktadr. Aristoya gre ticari mbadele, para biriktirme ve faiz ile servet edinme Chrematistikosdur. Eski Yunancada Chrema fiili servet elde etmek iin alma anlamna gelmektedir. Miletli Thalese gre ise servet elde etme sanatdr. Aristoya gre ise, ticari mbadele ile servet edinme doaya aykrdr. Ksenofon, Platon ve Aristo yurttalarn iyi bir yaam amalamalarn istiyorlard. Onlara gre iyi bir yaam, ehirli olmakt. htiyalar iin gerekli ve yeterli mallar mlklerinden geliyordu. Ar tketim, iyi bir yaam iin gerekli deildi. Bizatihi para biriktirip, ymak, kiiyi beeri sfatndan soyutlayacakt. Ticaret, Aristoya gre bir retim faaliyeti deildi. Aristo, ticaretin snrsz servet birikimine yol aabileceini grmt. Bunun iin Yunanl filozoflar servetin bir snr olmas gerektiini dnyorlard. Onun adalet anlay ile servetin doal olarak elde edilmesi ve snrl olmas uyuuyordu. Grld gibi, modern anlamda ekonomi kavramnn karl Chrematistikos (chrematistics), olmaktadr. Chrematistikos, 17. yzylda politik ekonomi ve 19. yzylda da ekonomi adn alacaktr.
- matistikos/ Chre Chrematistics: Aristo, - matistikosu servet elde Chre etme, para kazanma ve ticari mbadele anlamnda kullanmaktadr.
14
Deer Teorisi
Mlkiyet konusu olan mallarn deeri konusunda Aristo her eyann iki ie yaradn belirterek, kullanm deeri ve mbadele deeri ayrmn yapmaktadr. Ona gre, bir maln kullanm deeri, o maln bir ihtiyac karlamak zere kullanm ile ilgilidir. Bir maln iktisadi deeri ise o maln kullanm deeridir. Buna karlk ticari mbadeleye konu olan mallar ise mbadele deerine sahiptir. Mbadele deeri, gerekte, kullanm deerinin trevidir. Ancak Aristo, bu saptamann tesine de gemi deildir. Gerekte Aristo, alverilerde adalet sorunu zerinde durduu iin analitik bir sorun olarak fiyat mekanizmasn ele almamtr. Nikomakhosa Etik adl kitabnda, alverilerde denkletirici adaletin salanmas gerektiini dnmtr. Baka bir deyile alverilerde mbadeleye konu olan mallar arasnda oransal olarak bir denge olmaldr. Ancak, denkletirici adalet kavram Orta a skolastiklerinin de zerinde durduu adil fiyat kavram ile ayn anlama gelmemektedir. Dolaysyla Aristoda tam bir deer teorisini bulamayz.
Denkletirici adalet: Alverilerde mbadeleye konu olan mallar arasnda oransal olarak bir dengenin salanmas anlamndadr.
Mlkiyet
Aristo zel mlkiyet konusunda hocasndan ayrlmaktadr. Platonun kollektivist mlkiyet anlayna mukabil Aristo zel mlkiyeti savunmaktadr. Mlkiyette ortaklk insan doasna aykrdr. Toplumsal bara da aykrdr. Aristo ev ekonomileri bakmndan mlkiyetin nemi zerinde durmaktadr. Ona gre mlkiyet, ailenin bir parasdr. Mlk edinme sanat da ev/hane ynetimi ile ilgilidir. Mlkiyet konusu aralar, aslnda insanlarn yaamas iin gerekli olan mallardr. yi bir yaam, erdemli yurttaln bir gereidir. yi yaam ise mlkiyet sahibi olmakla mmkndr. Zira mlkiyet konusu olan mallar, bir kimsenin yaamas iin gerekli olan her eydir. Ancak Aristoya gre mlkiyet konusu aralar iinde klelerde bulunmaktadr. Zira insanlarn ihtiya duyduu mallarn kullanm iinde klelere ihtiya vardr. Bu nedenle klelik doal bir durumdur. Ona gre, zgr kiilerle klelerin bedenleri doada farkl yaratlmtr. nsanlarn bazlar kle olmak zere, bazlar da ynetmek zere yaratlmtr. Doas itibariyle kendisi olamayan kii, bir kledir. Dolaysyla Aristoya gre doutan bir mlkiyet konusu olan kle, efendilerin mlkiyetine dhil olacaktr. Klelie meruiyet kazandrmaya alan Aristo bu konuda daha ziyade ideolojik bir gre sahiptir. Aristonun analitik mant klelii savunmada yetersiz kalmtr. Grld gibi, klelik konusunda hocas Platonla ayn grte olan Aristo, esasnda eski Yunan toplumundaki o gnk egemen yapy ve zihniyeti de yanstmaktadr.
Para ve Faiz
Aristoya gre para, zorunlu mbadelelerde kullanld zaman yararldr. Ancak para bizatihi bir deer yaratmaz. Ksrdr. Yapay bir deer tar. Dolaysyla doal bir servet tr deildir. nsann ihtiyalarn kendiliinden salamas mmkn deildir. Aristo faizi de nefret edilen bir para kazanma yolu olarak grr. Doal olmayan, ticari mbadeleye knama ile baklrken, faizle para kazanmaya da nefret edilerek baklmaktadr. Zira faiz, paradan para kazanmaktr. Hlbuki para, asli kymetinden dolay faiz kazandrmamaktadr. Faiz retimden deil, paradan domaktadr. Aristoya gre bu nedenle btn para kazanma yollar arasnda doaya en aykr olan faizdir.
15
ORTA A HRSTYAN DNYASINDA KTSAD DNCE Orta ada Avrupa

Avrupann Orta alar olarak adlandrd tarihi sre, Bat Roma mparatorluunun ykld beinci yzyldan, balayp aa yukar on beinci yzyla kadar sren ve Rnesans ya da Dou Roma mparatorluunun ykl ile biten bir dnemi ifade eder. Aa yukar 1000 yl sren bu dnemde kukusuz toplumsal ekonomik yaplar ve zihniyetler tekdze, homojen bir grnmde deildi. Bu farkllklar lkeden lkeye olduu gibi zaman iinde ortaya kyordu. Orta a Avrupas Romann yklndan sonra derin bir siyasi ve sosyal gvensizlik bunalm yaad. Avrupa bu dnemi iki kurumla amaya almtr. Bir taraftan feodal rgtlenme, dier taraftan da Romann siyasi otoritesini ve rgtlenmesini andrr bir biimde rgtlenen Kilise. Bu dnemde Avrupa saysz kk siyasi varlklarn egemen olduu bir siyasi yapya sahipti. Dokuzuncu yzyl Avrupasnda Roma mparatorluundan kalan topraklarda ne tek bir lisan ne hukuki bir birlik ne de siyasi, asker gce ve otoriteye sahip bir merkez siyasi birlik vard. Ancak bu dnemde Avrupallk bilincini ve kltr birliini ayakta tutan ve yeni zamanlara tayan kurum Katolik kilisesi olmutur. Bu dnem Avrupada kilisenin gc ve etkisiyle ortaya kan din bir adr. Baka bir deyile Orta a, din zihniyetin egemen olduu, dinin toplumlarn ve bireylerin hayatnda btncl ve asli bir yer tuttuu adr. Bu dnemde Avrupann iktisadi yapsnda tarm zellikle nem kazanmtr. Tarmn organizasyonunda esas yeri tutan serf ya da hr kyl olsun kk iletmelerdi. nsanlar geimlik ekonomi dzeyinde retim yapmakta ancak z tketimlerine yetecek kadar retmekteydiler. Romann siyasi iktisadi ve mali birlii salad dnemlere gre, parasal ilemler ve ticaret gerileme gstermiti. Ksaca, Avrupada iktisadi hayat yzyllarca duraan bir yap gstermitir. Bu deiimin olmad, donmu gibi grnen alarda sosyal ve iktisadi hayatn btnnde gelenekler hkim bir davran biimi olarak gze arpmaktayd. Eski Yunanda olduu gibi Orta alarda da iktisat bizatihi bir neme sahip deildi. Antik Yunanda ktisadi dnce, siyaset bilimi ve ahlak felsefesi iinde yer bulmaktayd. Orta alarda ise iktisat, din ve ahlaki dncelerin iinde bir yer buluyordu. Kilisenin arl ve otoritesi, din zihniyeti dnsel faaliyetlerin ekseni yapyordu. Felsefe ilahiyatn hizmetindeydi. Ancak ileri Orta alarda, 1000 yllarndan itibaren felsefi metinlerin, eserlerin iinde iktisadi dnceleri grmeye balyoruz. Bununla birlikte sistematik iktisadi dncelerin ortaya kmas iin yeni zamanlar, merkantilist alar beklemek gerekecektir
Skolastizm
Kelime, kkeni itibariyle Latince schola (okul) kelimesinden tretilen scholasticus teriminden gelmektedir. Scholasticus ise, okullu, okula ait ya da bir okula mensup olan anlamna gelmektedir. Skolastik/Skolastizm, Orta a niversitelerindeki retim yntemleri ve dnce ortamna verilen genel bir addr. 12. yzyldan itibaren manastrlardaki din okullar dnda, niversiteler bnyesinde geSkolastik/Skolastizm: Orta a niversitelerindeki retim yntemleri ve dnce ortamna verilen genel bir addr.
16
lien dnceler ve entellektel uralar, zamanla yeni retileri ve yntemleri gelitirmitir. Bu niversitelerdeki dnrler antik Yunan felsefesi ile Hristiyan ilahiyatn uzlatrmaya almlardr. Yntem olarak da tmdengelimci mantk karsamalarn kullanarak klasik felsefeyle, zellikle Aristonun dnce sistemi ile Hristiyan ilahiyat arasndaki ztlklar ve elikileri zmeye almlardr. Bu alanda kullandklar tmdengelimci ve diyalektik yntemi ilahiyat dndaki alanlara da uygulamlardr. Skolastik retim ynteminde, nce yerleik dnce erevesinde soru eklinde bir gr ileri srlr. Daha sonra bu gre ilikin kart grlerle bir tartma ortam ortaya kar. Sonuta kart grler rtlerek sorun zlm olur. Eski Yunan felsefe gelenei Bat Romann yklndan sonra Latin dnyasnda yzyllar boyunca kaybolmutu. Bu dnemde Klasik Yunan felsefesi, Dou Romada bilinmekle birlikte, slam dnyasnda da 8.yzylda balayan eviri faaliyetleri ve entellektel canllk sayesinde sz edilen dnce miras muhafaza edilmiti. Kuzey Afrika, Sicilya ve Endls zerinden 10. yzyldan itibaren tekrar Arapadan, Latinceye eviri sreci ve Arap-slam bilim ve felsefesi Avrupada uyan devrini balatmtr. Daha sonra Hristiyan lkelerden gelen renciler ve hatta aralarnda Adelard of Bath gibi skolastizmin kurucular da olan dnrler, Endlse, Sicilyaya ve Arap dnyasna seyahat etmiler ve Arapadan eviriler yapmlardr. Bylece Grek dncesi, slam Dnyas zerinden Avrupa kltrnn ve kimliinin olumas srecine dhil olmutur. Doal olarak, Avrupann bilim ve kltr inasnda, slam bilim ve kltrnn de etkisini gz ard etmemek gerekir. Onnc yzyl skolastizminin nemli bir abas da Avrupa dncesini derinden etkileyen bn-i Sina ve bn-i Rd gibi byk slam bilginlerine kar koyabilmekti. Albertus Magnus ve Thomas Aquinas gibi skolastiklerin, Yunan felsefesini ve rasyonalizmini Hristiyan ilahiyatna eklemlemesine hogr ile baklmtr. Albertusun Aristo almalar, bn-i Sina ve bn- Rd zerinden olmutur. Gerekte, Aristonun btn eserlerini yorumlayan ilk skolastiktir. Din ve bilimin birlikte olabileceini savunmutur. lahiyatdan ziyade felsefeci yn ar basmaktadr.
Albertus Magnus (Byk Albert), yaklak olarak 1193-1206 yllar arasnda domu ve 1289de lmtr. Dominik tarikatna mensup bir kei ve Katolik kilisesine bal bir piskopostur. Padua niversitesinde renim grmtr. Kln niversitesinin kurucusudur. lmnden 750 yl sonra Papalk tarafndan aziz ilan edilmitir. Orta a daki en byk Alman filozofu ve ilahiyats olduu sylenmitir.
17
St. Thomas Aquinas

St. Thomas Aquinas (1225-1274), Gney talyadaki aristokrat ailelerden birine mensup olan Thomas, Napoli ve Paris niversitelerinde renim grmtr. Pariste Orta a Hristiyan dnrlerinin en tannmlarndan Albertus Magnusla tanm ve onun takipisi olmutur. Thomas katolik dominiken tarikatna bal bir din adam olarak Yunan felsefesi ile Hristiyanl uzlatrmaya alm, Aristonun felsefesinin Hristiyan akidesine uygun olduunu kantlamaya uramtr. En nemli eseri, Summa Theologica. (Hristiyan lahiyatnn zeti) adl eseridir.
Skolastik iktisadn en nemli ismi Thomas Aquinasdr. Schumpetere gre ktisadi Dnce Tarihinde 500 yllk bir kopukluktan sonra bir sramayla St. Thomas dnemine ulalmtr. Schumpeter St. Thomas Aquinasn Summa Theologicasn, Orta an en muhteem mimarlk rnei bir katedral ile e deerde grmektedir. Thomasnn iktisadi grleri esas olarak Aristodan kaynaklanmakla birlikte Orta a Hristiyan skolastiklerinin nde gelenlerinden Albertus Magnusun etkisi byktr. St. Thomasda zamann ruhuna uygun bir ekilde din dogmalar esas almakla birlikte toplum hayatnn maddi ynne de ilgi gstermitir. Kilisenin ahlak doktrininin tesinde toplumsal yapnn emek ve i blmne dayanmas gereine dikkat etmitir. Eski alarda ve feodal dnyada emek hakir grlmekteydi. St. Thomas Aquinas ise emein zaruri ve sayg deer bir faktr oluunu vurgulamtr. Ona gre kiinin ihtiyalarn karlamak iin almas zaruri olduu gibi ayn zamanda ahlaki bir mecburiyettir. St. Thomas, ticari kazanc, klelii ve zel mlkiyeti kabul etmekle birlikte snrsz kazan hrsnn sonucu olarak ortaya kan ticari faaliyetleri de ho grmemektedir.
Deer Teorisi ve Adil Fiyat

St Thomasya gre bir toplumda herkesin toplumsal statsne uygun olarak gelir elde etmesi, o toplumda adil fiyatn mevcudiyetine ilikin bir gstergedir. Bir eyi gerek kymetin stnde ve altnda satmak ya da almak ona gre gnahtr. Fiyatn adil olmas hususu, gerekte Hz sann, size nasl davranlmasn istiyorsanz, sizde bakalarna yle davrann eklindeki emrinin bir gereidir. Ancak gerek kymet nasl anlalacaktr. ktisadi dnce tarihi ile uraan iktisatlar, Thomas dAquinasn adil fiyat kavramndan neyi kastettii konusunda hemfikir deillerdir. Bazlar adil fiyatn, emek maliyeti ile aklanabileceini savunurken, dierleri adil fiyatn maln alcya salad faydaya gre tanmlanabileceini ileri srmektedirler. Bu grlerin dnda kalan iktisatlar ise adil fiyat toplam retim maliyeti olarak anlamaktadrlar. Ancak Skolastiklerde iktisadi analizin mevcut olmamas, adil fiyatn kesin olarak aklanmasn zorlatrmaktadr.
18
Skolastik Adil fiyat ilkesi: Adil fiyat, herkesin bildii ve alt fiyat olarak anlalmaktadr.
Bu konuda belki de en doru yaklam Orta a skolastiklerinin, adil fiyat herkesin bildii ve alt fiyat olarak anladklarn kabul etmektir. te yandan Aquinasn adil Fiyatnn Aristonun dei tokutaki adalet ilkesi ile e deer olduunu sylemek de mmkndr. Bu ynyle Thomist adil fiyatn gerekte Aristoya dayand ileri srlebilir.
Faiz
Skolastik dnrler gerek din dogmalarn gerei, gerekse Aristo kaynakl dncelerle faize kardrlar. Skolastiklerin, glnn zayfa kar avantajl olmas endiesi ile faize kar olduklar da sylenebilir. Thomas Aquinasda faizi dei tokuta adalet ilkesine aykr olmas ynyle reddetmektedir. Ona gre faiz, parann kullanm dolaysyla denen bir fiyattr; paray kullanan kii onu aslnda tketmektedir. Aquinas, faizin parann kullanmnn bir bedeli olduunu belirtirken, gerekte faizin, parann bizatihi kendisinin bir bedeli olduu gerei zerinde durmamaktadr.
Oresme
Nicolas Oresmius (1330-1382) , Fransada Normandiyada domu, Paris niversitesinde renim grmtr. nce Navarre Kolejinde byk stad olarak daha sonra da Rouen Kadetralinde Dekan olarak grev yapmtr. Astronomik gzlemler ve matematik zerinde almtr. Mnhasran para ve tai konusunda en erken almalardan birini yapmtr. Parann Orijini Mahiyeti,Yasas ve Deiiklikleri zerine Tez adl Latince yazd eseri bilinmektedir.
Tai: Altn ve gm paralarda, altn ve gmn miktarn drerek, parann ayarn bozmaktr. Bylece ayn miktardaki altn ve gmten daha fazla sikke/madeni para elde etme ilemidir. Gresham Yasas: Kt parann iyi paray kovmas yasasdr. Bu yasaya gre nominal deerleri ayn olan iki paradan, altn veya gm miktar daha fazla olan para, dolamdan ekilir. Zira herkes gerek kymeti daha fazla olan paray elinde tutmak ister.
Schumpetera gre ilk kez Oresme, bir iktisadi problem hakknda mnhasran bir monografi yazmtr. Ancak Oresmenin para hakknda bu incelemesi, gerekte tam anlamyla iktisadi mahiyette deildir. Bu alma zellikle hukuki ve siyasi bir metindir. ann skolastik doktrinini de yanstmamaktadr. Oresmein esas amac, zamannda yaygn bir uygulama olan parann ayarnn drlmesine yani taie kar olmaktr. Oresme taiin bir dier sonucu olarak kt parann, iyi paray kovacan ileri srerek, Greshamdan takriben iki yz yl kadar nce Gresham Yasas hakknda ngrde bulunmutur. Parann ayarnn drlmesi durumunda lke iindeki altn ve gmn daha yksek deer bulduu d lkelere gideceini belirtmitir. Bu durumda lke paras, iin yeterli miktarda deerli metal kalmayacaktr.
19
Sir Thomas Gresham (1519 - 1579) Tccar ve Krallk finans danman olarak ngilterede zamannda n yapmtr. Kralie I. Elizabethe, ngiliz paras Sterlingin deerinin drlmemesi ynnde tavsiyede bulunmutur. Belki de bundan dolay, daha sonra kendisine atfedilen, Gresham Yasas ile birlikte ismi anlr olmutur.
Keza Oresme bimetalist para sisteminde zaman zaman iki parann deiim oranlarnn farkllaabileceini bunun da parasal sistemde sorunlara yol aacan belirtmitir. kili para sistemindeki piyasa rayicinin deimesi hlinde resm deiim kurunun da deimesi gerektiini ileri srmektedir. Ancak burada, ann ok tesinde, modern bamsz para otoritelerinin varlk nedenlerine benzer bir ekilde, bu iki para arasndaki deiim orann sadece toplumun yelerinin saptama yetkisi olduunu da savunmaktadr. St. Thomas Aquinasn iktisadi dncesinde, adil fiyat kavramnn yerini aklaynz. SIRA SZDE
Bimetalizm: Altn ve gme dayal ift maden para sistemidir. Bu iki para arasnda belli bir deiim oran kabul edilir.
ORTA A SLAM DNYASINDA KTSAD DNCE

Neumark, ktisadi Dnce Tarihi adl kitabnda, Alman dou bilimci Beckerden alntlayarak, Orta ada Douda ve Batda bir kltr Birliinden sz etmekteS O R U dir. Bu kltr birlii bilhassa hayatn maddi ve sosyoekonomik ynlerine bakta daha belirgindir. Esasen Orta a din zihniyetin egemen olduu bir adr. Din naslar (dogmaDKKAT lar) insann bu dnyasn ve uhrevi hayatn tamamen kuatmaktayd. Hristiyan Batda olduu gibi, slam dnyasnda da faizli ilemler, stokuluk, fahi kr yasa giSIRA SZDE bi birtakm yasaklar mevcuttu. Ne var ki, slam Orta anda maddi dnyaya bakta Hristiyan Batda olduu gibi tamamen olumsuz ve kukucu bir bak yoktur. Bilakis,AMALARIMIZ bizatihi Hz. Muhammedin de ticaret yaptn bildiimize gre bu konuda Hristiyan Orta adan farkl bir ortam mevcuttu. Sekizinci, dokuzuncu ve onuncu yzyllarda slam Dnyas parlak bir iktisadi refah dnemini yayordu. slam toplumlarnda olduu K T mevcut A P iddia edilen kadercilik ise dinin bir dogmas olmaktan ok, gelenek ve greneklerin kalnts olarak buhran dnemlerin de zellikle ortaya kmtr. Bu yzyllarda rasyonel ticari usuller, rasyonel zihniyet olduka yaygnd. Keza bilim T E Lbu E V dnemde ZYON ve dncede slam dnrleri, daha sonra Avrupay etkileyecek temelleri gelitiriyorlard. O gnk anlay ve koullar iinde Orta a slam dnrlerinin rasyonel bir dnce ortam iinde rettikleri eserler, Avrupa niversitelerinde modern Nkullanlmtr. TERNET bilimin douuna kadar, temel bavuru ve ders kitaplar olarak ktisadi dnce alannda genel olarak Mslman dnrler de tpk Yunanl filozoflar gibi iktisad, zerk bir bilim olarak dnmyorlard. Onlar da iktisad uygulamal felsefeye gmlm olarak ele alyorlard. Antik Yunan dncesindeki oikonomia terimi, tadbir al- manzil olarak slam dncesine gemitir. Aynen eski Yunanca da olduu gibi, Tadbir al -manzil hem devlet idaresi hem de bir
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tadbir al-manzil: Tadbir al manzil hem devlet idaresi hem de bir evin sevk ve idaresi anlamna gelmektedir.
20
evin sevk ve idaresi anlamna gelmektedir. nl dou- bilimci Helmuth Ritter ise slam dncesindeki btn iktisadi yaznn Yunan felsefesinden etkilendiini ileri srmektedir. Orta a slam dnce geleneinde, iktisadi dnceye ilikin eserler, nce Yunan dnrlerinin eserlerini aynen evirerek almak ya da zet eviri olarak almak eklinde ortaya kmtr. On nc yzyln en nemli siyaset bilimcilerinden Nasreddin Tusi Ahlak- Nasri adl kitabn, Yunanca bir kayna esas alarak, slam ve Fars dncesinden de yararlanarak yazmtr. Tusi, bu kitabnda Helenistik felsefi gelenekten yararlanarak bir ahlak sistemi oluturmaya almtr. Kitapta iktisadi grlerini ev ynetimi blmnde aklamtr.
Nasreddin Tusi (1201-1274) randa Tus ehrinde domu ve renim grmtr. Bundan dolay da Tusi lakab ile tannmtr. Mool hkmdar Hulagunun danman ve veziri olmutur. Mantk, Ahlak, Felsefe, Astronomi ve Matematik alanlarnda eitli kitaplar yazm ve katklar da bulunmutur. Ahlak- Nasri, slam dnyasnda ilk kez sistematik ahlak kitab olarak n kazand. Sisteminde, Aristotelesin ahlak ilkeleriyle Gazalinin tasavvufi ahlak ilkelerini bir arada deerlendirmeye almtr., Aristonun etkisi zellikle belirgindir.
Buna karlk, iktisadi ilkelerde ve olgularn tanmnda, Hellenistik felsefeden yararlansa da Gazali, slam Dininin temel dogmalarn esas almtr. Gazali hya u Ulumid-din (Dini ilimlerin ihyas) adl kitabnda, siyaset bilimi ve iktisada ilikin grlerinde bu etkilenmeyi slam hukuk ve tasavvuf gelenei iinde eritmitir. Gazaliden sonra gelenler arasnda zellikle bn- Teymiye nemlidir. bn-i Teymiye, bilhassa giri kn serbest olduu ve fiyatlara mdahale edilmedii bir pazar grne yakndr. Belli koullar iinde mdahalecilie kar kmaktadr. Douda ve Batda on drdnc yzyln en byk dnr sfatn rahatlkla verebileceimiz bn-i Haldun ise byk lde gzlem ve deneylerine dayanarak iktisat bilimin douundan en az yz yl nce makroiktisadn ncs olarak ortaya kyordu. Maripli dnr Yunan geleneinin dna karak, iktisadi olaylar, ahlak felsefesi dnda inceliyordu Schumpeter ise be yz yllk bir boluktan sz ederken Avrupann iktisadi dnce bakmndan kayp yzyllar srecinde, slam dnyasnn ortaya koyduu entellektel mirastan habersiz grnmektedir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE geleneinde iktisadi dnceye ait eserlerin zelliklerini aklaynz. Orta Ca slam dnce
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
21
Gazali
- Ha -mid Muhammed ibn-i Muhammed el-Gazali (1058-1111). Bugnk Ebu randa Tus ehrinde domutur. Genel olarak mam Gazali olarak tannr. Niabur, Nizamiye medresesinde renim grmtr. 1091 ylnda Badattaki Nizamiye Medresesi bamderrisliine (profesrlne) atanmtr.1095 ylnda bu medreseden ayrlm ve 11 yl uzlette yaam, tasavvufta ileri bir dereceye ulamtr. Tekrar ksa bir dnem medrese hayatna dndyse de hayatnn geri kalan ksmn doduu ehir olan Tusta bir sufi olarak geirmitir. Yzlerce eseri olan Gazalinin en tannm eseri Trkeye evrilmi olan hya u Ulumid Din adl eseridir.
Gazali, iktisadi ve sosyal refah, maslahat kavram ile ifade etmektedir. Maslahat kavram, hayatn olaan ak iinde, sorunlara toplumun yarar asndan bakmaktr. Gazaliye gre, dnya ahiretin tarlasdr. Bu dnyada sadece ahiret iin deil, dnya iin de almak gerekir. Ahiretini kazanmak iin dnya ile megul olanlar orta yola en yakn iktisatl (muktesid) kiilerdir. Gazali, insanlarn sadece ahirete yneldii takdirde dnyann harap olacan, dnyann harap olmas hlinde ise dinin de harap olacan vurgulamaktadr.
Maslahat: Ortaya kan sorunlara dar anlamda din snrlamalar iinde cevap aramak yerine toplumun yarar asndan bakmak demektir. slam hukuk bilginlerinin sklkla kulland kavramlardandr.
Fiyat
Gazali, piyasa ve fiyat konusuna adalet asndan yaklamaktadr. Gazaliye gre alveri ettii kimseyi zarara uratan her ey zulmdr. Pazarda asimetrik bilgi olmayacaktr. Mbadeleye konu olan bir mal hakknda tam bilgi verilecektir. Piyasa rayicini yanstan bir fiyat, mbadelede adaleti salayacaktr. Baka bir deyile, rayi fiyat, St. Thomas Aquinasda sz edilen adil fiyatla ayn anlamdadr denilebilir. Modern fiyat teorisinin, denge fiyat, Gazalide rayi fiyat olmaktadr. Gazali, iftilerin, pazara getirdikleri rnlerin alc bulamamas durumunda, dk fiyattan satmak zorunda kalacaklarn belirterek, arz ve talep koullar ile piyasa fiyat arasnda bir ilikinin varln da saptamaktadr. Ksaca belirtmek gerekirse, Gazali 11.yzylda, piyasa ve fiyat mekanizmas hakknda olduka gelimi bir anlaya sahiptir.
Rayi fiyat: Gazali adil fiyat ve denge fiyatn tanmlamak iin kullanmtr.
blm
Gazali meru veya gayrimeru btn kazan ilemlerini geim davasna balar. nsanlarn ihtiyalar iktisadi/ ticari faaliyetlere yol amtr. Ancak ihtiyalar Gazaliye gre sonsuzdur. Zira bir ihtiya, dierini dourmaktadr. Bununla birlikte Gazali insanlarn ticaret ve zanaata ilgilerinin esas sebebi olarak yiyecek giyecek ve gdaya muhta olmalarn gsterir. Bunun iin toplumda temel olarak be zanaata ihtiya vardr: ziraat, koruyuculuk, avclk, dokumaclk ve inaat. Bu zanaatlar iin de birtakm aletlere gerek vardr. Bu aletleri elde etmek iin de dlgerlik, demircilik ve dikicilik gibi zanaatlara gerek vardr. nsanolu doutan medenidir, yalnz yaayamaz. Toplum iinde yasamak zorundadr. Kii bir aileye ihtiya duyar. Ancak aileler de tek balarna yaayamaz. Hayatlarn idame ettirebilmek iin toplum hayatna gerek vardr. Toplum iindeki i blm kylerin ve ehirlerin kurulmasna yol amtr. Ancak toplum hayatnn srdrlmesi, adaletin datm ve gvenlik ihtiyac da devletlerin kurulmasna yol amtr. Yine Gazaliye gre i blm o ekilde geliir ki uluslararas ticaret ortaya kar.
22
Para ve Faiz
hyada Gazali, paray tanmlarken parann ihtiya maddelerinin salanmasnda ve mbadelelerde arac olarak kullanlan bir madde olduunu vurgular. Ona gre para olarak kullanlan altn ve gm gibi deerli madenlerin ilevi budur. Gazali bimetalist (nakdeyn) bir gr savunmaktadr. Parann ilevlerini sayarken zellikle iki ilevine dikkati eker. Bu ilevler: Deer ls olmas ve deiim arac olmasdr. Para bizatihi bir mal olarak deer tamaz. Gazali de tpk Aristo gibi nominalist bir para anlayna sahiptir. Ona gre altn ve gm nadir bir madde olmakla beraber para olarak itibari bir kymete haizdir. slam, faizi kesin bir ekilde yasaklamaktadr. (Bakara suresi/275,278-279 ve dierleri) Gazali faizin yasak olmasnn nedenini aklarken, parann para ile satn alnamayacan belirtir. Ona gre para, para karlnda alnp satlrsa, parann ikinci ilevi olan deiim arac olarak kullanlmas mmkn olmayacaktr. Zira insanlar paray biriktirmeye balayacaklardr. Bunun sonucunda da para piyasadan ekilecektir.
bn-i Haldun
Abdurrahman b. Muhammed b. Ebu Bekr Muhammed b. Hasan (1332-1406). Soy olarak aslen Yemenli Arap kabilelere kadar giden, Endlsl nde gelen bir aileye mensup olarak Tunusta domutur. Kuran ve fkh ilimleri yannda matematik, mantk, felsefe gibi alanlarda renim grmtr. Tunusta, Fasta ve Grnatada devlet idaresinde eitli grevlerde bulunmutur. 47 yanda idari ve siyasi grevleri brakarak, Tunusa yerleti ve yeni bilimi yazmaya balad. Genel Tarihinin balangc olan ve tarih felsefesi alannda bir ilk olan Mukaddime, aslndan Trkeye, Osmanl Dneminde ve Cumhuriyet Dneminde birka kez evrilmitir. bn-i Haldun eserini tamamladktan sonra Hacca gitmi, dnnde ise, Kahireye yerlemitir. Kahirede bakadlk makamna atand gibi El Ezher Medresesinde ders vermitir.1400 ylnda Timurun am seferinde eli olarak Timurla grmtr. Kahirede 1406da vefat etmitir.
bn-i Haldunun esas meselesi, medeniyet sorunudur. O umran olarak adlandrd geni bir medeniyet kavramndan hareket eder. Bir toplumun btn zelliklerini, yaptklarn, rettiklerini ortaya koyan yeni bir bilimden sz eder. Bu yeni bilimin konusu yerleik ve gebe hayatn bir sosyolojisini oluturmaktr. Medeniyetlerin dou, k ve k sebeplerini konu edinen ve aklamaya alan tarih bilimi ise felsefenin bir daldr. Ancak tarihi bunun iin uygun ve yeterli donanma da sahip olmaldr. bn-i Haldun, Aydnlanma a dnrlerinden asrdan fazla bir zaman ncesinde, toplumsal olaylarn, toplumsal yasalara uyduunu vurgu-
23
lamtr. Zaman ve yer farkl olsa bile zellikleri ve yaplar ayn olan toplumlar iin ayn toplumsal yasalar geerlidir. Bylece toplumsal yasalardan ilk kez bn-i Haldun sz etmiti. Ona gre, toplumlar hep ayn durumda da kalmazlar. Toplumsal yaplar iin deiim de bir kuraldr. bn-i Haldun bu yaklamlar ile modern tarih felsefesi ve sosyolojinin ncs olarak kabul edilebilir. Ayn zamanda ekonominin ileyiini de sistematik olarak inceleyen ilk dnrler arasndadr. bn-i Haldun Orta a slam dnrlerinden farkl olarak Eski a Yunan dnrlerinden esinlenmemitir. Ayn ekilde Avrupann bn- Haldunu kefetmesi de uzun yzyllar beklemitir. Cemil Meri, bn-i Haldun iin Ortaan karanlk gecesinde muhteem ve mnzevi bir yldz; ne ncs var, ne devamcs var., tanmlamasn yapar. (Umrandan Uygarla1974,s133) bn-i Haldun, Mukaddimenin drdnc ve zellikle beinci blmlerinde iktisadi konulara yer vermitir. Beinci blm bir anlamda, iktisat sosyolojisidir. Bu bakmdan, iktisadi ve mali sosyolojinin de on drdnc yzylda bn-Haldunla baladn syleyebiliriz.
Umran: bn-Haldunun ehirli, yerleik hayat tanmlarken kulland ve medeniyeti karlayan bir kavramdr.
evrim Teorisi ve Vergi Teorisi

bn-i Haldun, sosyopolitik- iktisadi evrimler teorisinden yola karak kapsaml bir medeniyet teorisine ulamaya almtr. Toplumlarn, politik, sosyal ve iktisadi yaamlar iinde devletin hayati bir nemi ve ilevleri vardr. Ona gre devlet, ekonominin ihtiyac olan yasal dzenlemeleri, istikrar ve dzeni salamakla ykmldr. Ticaret, ziraat ve sanayiye ilikin faaliyetlerin, ksaca ticaret ve retimin gerekletii medeni bir toplumda, mlkiyet haklarnn korunmas, ticaret yollarnn korunmas ve istikrar ve asayiin salanmas son derece nemlidir. Devletin iktisadi faaliyetleri kollamas ve uygun ortamlar salamas durumunda iktisadi gelime gerekleecektir. Devletin ya da bir hanedann ilk dnemlerinde vergiler hem tr olarak az saydadr hem de vergi yk hafiftir. Buna karlk vergi haslat yksektir. Dolaysyla, devlet maliyesi dzgndr. Devletin birtakm temel harcamalar yapmak iin yeterli mali kayna mevcuttur. bn-i Haldun, devlet harcamalarnn toplam talebin artmas ve iktisadi refahn gereklemesi asndan neminin de farkndadr. Ona gre, ehirlerde sarayn ve devlet grevlilerinin harcamalar ehir ekonomisine ok nemli katklarda bulunmaktadr. ehir halknn her trl mallara ve zellikle lks mallara talebinin artmas, ticaret ve zanaatlarn gelimesine retimin artmasna neden olacaktr. Ancak bir devletin ve ehirlerin gelimesi, iktisadi hayatn canll, bn-i Halduna gre belli bir sre iindir. Devletlerin mr ortalama olarak kuak kadardr. Ondan sonra ihtiyarlk dnemi balar ki bu kuak takriben 40 yllk bir insan mrnn misli kadar yani 120 yldr. Drdnc kuakta k yaanr. Bylece ykselme. duraklama ve gerileme dnemlerini kapsayan 40 yllk sreler sz konusudur. Maripli dnr, burada farkl dzlemler olsa da Kondratiev Dalgalarn hatrlatmaktadr. Yerleik kltrlerin ve dolaysyla umrann bir snr, devletlerin hayatlarnn da tpk insanlar gibi bir mr vardr. Bu gerilemenin ve giderek kn en nemli nedeni lks tketimdir. Ona gre ehirlerdeki halk zenginletike lks mallara da talep artmaktadr. Arz tarafnda ise reticiler rettikleri mallar iin daha yksek cret ya da yksek fiyatlar talep etmektedirler. Ksaca bugnk kavramlarla ifade edersek, bn-i Haldun, talep ve maliyet enflasyonundan sz ediyor. Fiyat artlar, devlet maliyesi zerinde de basklar
Kondratiev Dalgalar: Rus iktisats Kontradieve gre, kapitalist ekonomilerin geliim srecinde, yaklak elli ylda bir dngsel bir biimde ykselme ve kriz dalgalanmalar baka bir deyile i evrimleri olacaktr.
24
Laffer Erisi, vergi orann arttrdka, vergi gelirlerinin artacan, ancak bir noktadan sonra vergi orann arttrmann vergi gelirlerini azaltacan savunan Amerikal iktisat Arthur Lafferin gelitirdii bir analiz aracdr.
yaratr. Devlet gelir ihtiyacn karlamak zere gmrk vergilerini artrr, yeni vergiler koyar. Buna karlk tccar ve esnaf da zellikle gmrk vergilerini fiyatlara ekleyerek, vergi ykn tketicilere yanstr. bn-i Halduna gre devletin harcamalar sadece fiyat artlar dolaysyla artmyor. Hanedann ve brokratlarn lks mallara olan talebi de art gstermektedir. Artan kamu harcamalarn karlamak iin ise vergi oranlar artrlr. Yeni vergiler konur. Ancak vergi yklerindeki bu art iktisadi faaliyetleri daraltc etkide bulunmaktadr. Bunun sonucunda halk ve tccarlar ar vergilerden bunald iin alma hevesi snp, giriim evki kaybolacaktr. Giderek lkenin en dinamik kesimleri, tccarlar ve insanlar lkeyi terk etmeye balarlar. te yandan retimin dmesi ve ticari faaliyetlerin azalmas, vergi haslatnn azalmasna da yol aar. Bylece vergilerin artmasna karn vergi haslat da dm olur. bn- Haldun bu analizi ile Laffer Erisini yaklak 600 yl nce ngrmtr.
Deer Teorisi
bni Halduna gre, retimin esas faktr emektir. Ona gre, kr ve kazanlar insan emeinin kymetinden baka bir ey deildir. Dnre gre, bir maln deeri, onu meydana getirmek iin harcanan emein deeridir. Dolaysyla retimden elde edilen kazancn esasn emek oluturmaktadr. bn-i Haldun, mbadele deeri kavramn kullanmamakla birlikte fiyatn iinde emein arln vurgulayarak mbadelede hangi deerin esas olduunu ima etmitir. bn-i Haldun deerin esasn emek olarak belirleyerek, objektif deer teorisine iaret etmekle birlikte mallarn faydas ile fiyatlar arasnda da bir iliki kurmaktadr. Ona gre hububat zaruri bir mal olmakla birlikte halkn byk bir ksm hububat retimi yapt iin arz boldur. Sonuta buday fiyatlar ucuzdur. Buna karlk hububat kadar zaruri olmayan sebze ve meyve gibi gda maddeleri ise snrl olarak retilmektedir.. Bu mallar ise ncelikle halkn varlkl kesimi talep ettii iin fiyatlar da daha pahal olmaktadr. Buradan bn-i Haldunda ayn zamanda sbjektif deer teorisinin varln da ileri srebiliriz..
Arz ve Talep
bn-i Haldun fiyat mekanizmasn inceleyerek bir fiyat analizi yapm deildir. Daha ziyade gzlemlerine dayanarak bir saptamada bulunmutur. bn- Haldun, ticareti, ucuza alp pahalya satmaktr eklinde tanmlamaktadr. Ayn ekilde uzun mesafe ticaretinden sz ederken de az ve nadir bulunan mallarn fiyatlarnn yksek olacana, arzn oalmas hlinde fiyatlarn deceine iaret etmektedir. Dolaysyla arz ve talep koullarna bal olarak fiyatlarn ykselme ve dme eiliminde olduuna dikkati ekmitir. te yandan dk fiyatlarn reticiler ve tccarlar iin zararl olacan belirterek, fiyat istikrarnn esas olduunu vurgulamtr. Toplumun refah attka temel ihtiya maddelerinin fiyatlarnn deceine, lks mallarn ise fiyatlarnn ykseleceine iaret eder. Keza zaruri ihtiyalar karlayan mallarn talebinin esnek olmadn buna karlk lks mallarn talebinin esnek olduunu belirtirken talep esnekliini de vurgulam bulunmaktadr.
25
Para ve Sermaye Teorisi

bn-Haldun parann ilevlerini anlam ve zellikle altn ve gmn kymet ls ve kymet saklama arac olduunu belirtmitir. Yeryzndeki insanlar iin altn ve gm, servet ve mal demektir. Baka mallar edinseler bile eninde sonunda bu iki madeni elde etmek isterler. Altn ve gmn her zaman iin deerlerini muhafaza etmeleri tercih edilmelerinin nedenidir. bn- Halduna gre altn ve gm, kazancn maln ve servetin esas demektir. nsanlarn elindeki altn ve gm bir kuaktan teki kuaa srekli dolamda olduu iin bir lkede miktarlar azalsa da bir baka bir lkede mevcut olacaktr. Bu saptamalarna karn, bn-Haldunda miktar teorisi yoktur. ada grlerden farkl olarak bn-Halduna gre, altn ve gmn varl iktisadi faaliyetleri canlandrmaya yetmeyecektir. Kazan gds, toplumsal organizasyon, yol gvenlii ve kolayl ticaretin gelimesi iin gerekli koullar olarak nemli olmaktadr. bn-i Haldun, kiinin zanaatndan dolay kazand ve edindii sermayenin, emeinin deerinden ibaret olduunu dnmektedir. Baka bir deyile bir kiinin mal biriktirmesi aslnda emeinin deeri ve karl olan eyleri biriktirmesi demektir.
26
zet
A M A
ktisadi Dnce Tarihinin konusunu ve balangcn tanmlamak. ktisadi dnceler tarihi, iktisadi dncelerin zaman iinde bir bilgi formu olarak nasl ortaya kt ya da sz konusu bilgilerin nasl yerleik iktisat olarak kabullenildii konusu ile ilgilenir. Konunun incelenmesinde eitli yaklamlar iinde zellikle relativist ve absolutist yaklamlar nemlidir. ktisadi dncelerin balangc yukarda belirtilen yaklamlara gre farkl olabilir. Eski a toplumlarndaki dncelerden balayabilecei gibi, daha yeni zamanlardan da balayabilir. Yeni bir teori nasl mevcut bir teorinin yerini alacaktr. Bu soru paradigma deiimi kavram ile karlanabilir. Paradigma kavram, belli bir bilim topluluu tarafndan paylalan btn inanlar, deerleri ve teknikleri kapsamaktadr. Paradigmay geni ve esnek bir tanmla bir bilimin matriksi olarak tanmlamak da mmkndr. Lakatosa gre ise bir bilimin tarihi birbirlerinin yerini almaya alan alternatif Aratrma Programlarnn tarihinden oluur. Bu kavramlarn, iktisadi dnce tarihini anlamak ve yorumlamak asndan kukusuz yararlar vardr. Gerek Kuhnun paradigma kavram gerekse Lakatosun bilimsel aratrma program kavram ile iktisadi dnceler tarihinde birbirlerinin yerini alan dnce ve doktrinleri daha iyi aklamak ve anlamak mmkndr. Eski a toplumlarnda iktisadi dncenin yeri ve mahiyetini aklamak. Btn Eski a toplumlar birer ky ekonomileri idi. Baka bir deyile geimlik ekonomi dzeyinde retim yapan kapal toplumlard. Bu itibarla Eski a toplumlarnda pazar olgusu snrl bir alana ve toplulua ilikindir. Eski a toplumlarnda piyasa toplumundaki gibi retim faktrleri mevcut deildi. zgr emek, sermaye ve serbeste alnp satlan tarm topra, antikitenin sosyal ve iktisadi yapsnda yer almamt lk a Dou toplumlarnda iktisadi dncenin iki kayna vardr. Bunlardan ilki, kutsal kitaplarn ahlaki norm ve dogmalarna ilikindir. kincisi ise, devlet ynetimine ilikin birtakm kurallar ve deerlendirmeler iinde yer alan iktisadi ve bilhassa mali konularla ilgilidir. Eski a Yunan toplumu ve felsefesinde iktisadn yerini aklamak. Yunan filozoflar siyaset bilimi zerinde younlamlardr. Evrene ve dnyaya siteden bakmaktadrlar. ktisadi dnceler de genellikle aristokratik kleci site-devletinin ahlaki sorunlarna odaklanm olan siyaset felsefesi iinde yer almaktadr. Yunan filozoflar iin iktisat siyaset alannn dnda kalmaktadr. Dolaysyla modern iktisadi d-
nce ile pek az ortak noktalar vardr. lk kez Ksenefon, Oikonomikos terimini kullanmtr. Aristo, Oikonomikos ile Chrematistikos arasndaki temel ayrm da ortaya koymutur. Mlk ailenin bir paras olduu gibi, mlk edinmede Oikonomikosa ilikin doal bir faaliyettir. yi bir yaam, erdemli yurttaln bir gereidir. Aristoya gre ticari mbadele, para biriktirme ve faiz ile servet edinme Chrematistikosdur Chrematistikos, 17. yzylda politik ekonomi ve 19. yzylda da ekonomi adn alacaktr.
AM A
A M A
Orta a Skolastiklerinin iktisada baklarn ifade etmek. Kelime, kkeni itibariyle Latince schola (okul) kelimesinden tretilen scholasticus kelimesinden gelmektedir. Scholasticus ise, okullu, okula ait ya da bir okula mensup olan anlamna gelmektedir. Skolastik/Skolastizm, Orta a niversitelerindeki retim yntemleri ve dnce ortamna verilen genel bir addr. Skolastik iktisadn en nemli ismi Thomas Aquinasdr St. Thomas da zamann ruhuna uygun bir ekilde din dogmalar esas almakla birlikte toplum hayatnn maddi ynne de ilgi gstermitir. Kilisenin ahlak doktrininin tesinde toplumsal yapnn emek ve i blmne dayanmas gereine dikkat etmitir. St. Thomas, ticari kazanc, klelii ve zel mlkiyeti kabul etmekle birlikte snrsz kazan hrsnn sonucu olarak ortaya kan ticari faaliyetleri de ho grmemektedir. St Thomasya gre, bir toplumda herkesin toplumsal statsne uygun olarak gelir elde etmesi, o toplumda adil fiyatn mevcudiyetine ilikin bir gstergedir. Orta a slam Dnyasndaki dnrlerin iktisadi sorunlara baklarn,Yunan dnrleri ve Skolastiklerle karlatrmak. slam dnrlerinin, adil fiyat, mlkiyet, arz ve talep, i blm, para ve faiz gibi iktisadi hayata ilikin konularla ilgili dnceleri, genel olarak din ve ahlaki ereve iinde olduu gibi gzlemlerine de dayanmaktayd. Bununla birlikte Mslman dnrler de tpk Yunanl filozoflar gibi iktisad, zerk bir bilim olarak dnmyorlard. Onlar da iktisad, uygulamal felsefeye ve ahlak retilerine gmlm olarak ele alyorlard. Antik Yunan dncesindeki oikonomia, tadbir al manzil olarak slam dncesine gemitir. Tadbir al manzil ise hem devlet idaresi hem de bir evin sevk ve idaresi anlamna gelmektedir. Orta a slam dnrlerinden zellikle Gazali, Tusi ve bni Haldun dikkati ekmektedir. bn-i Haldun dnce sistemi itibariyle zelikle Yunan felsefe ve ahlak dncesinden etkilenmeden kendi dnce sistemini oluturmutur.
A M A
A M A
27
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki dnrlerden hangisi Schumpetere gre ilk kez bir iktisadi problem hakknda mnhasran bir monografi yazmtr? a. Oresme b. bn-i Haldun c. Aristo d. Kautilya e. St. Thomas 2. Laffer Erisini ilk kez ngren dnr aadakilerden hangisidir? a. Gazali b. bn-i Haldun c. Aristo d. Ksenefon e. Tusi 3. Aadaki dnrlerden hangisi Gresham Yasasn ilk kez ngrmtr? a. Aristo b. Ksenefon c. Platon d. Oresme e. St. Thomas 4. Aadaki dnrlerden hangisi emek teorisi zerinde durmamtr? a. Aristo b. Platon c. Gazali d. bn-i Haldun e. St. Thomas Aquinas 5. Tarihi ve dsal faktrlerin iktisadi dnceyi etkilediini ve belirlediini savunan yaklam aadakilerden hangisidir? a. Paradigma b. Absolutist c. Mutlak d. Relativist e. ktisadi Analiz 6. Aadaki dnrlerden hangisi emek deer teorisine en nce iaret etmitir? a. Kautilya b. Platon c. St. Thomas d. Oresme e. bn-i Haldun 7. Aristoya gre ticareti ve iktisadi faaliyetleri ifade eden terim aadakilerden hangisidir? a. Oikonimikos b. Oikonomia c. Oeconomia d. Chrematistikos e. Nomos 8. Gazaliye gre adil fiyat aadakilerden hangisi ile aklanabilir? a. Ahlaken kabul edilir olma b. Maliyetle eit olma c. Fayda ile eitlenme d. Rayi fiyatla eitlenme e. Ar olmama 9. Oikonomikos zerine kitap yazan dnr aadakilerden hangisidir? a. Oresme b. Albertus Magnus c. St. Thomas d. Platon e. Ksenefon 10. Aadakilerden hangisi Schumpetere gre iktisadi analiz tarihi bakmndan, nemsiz bir dnrdr? a. Ksenefon b. Platon c. Aristo d. Oresme e. St. Thomas Aquinas
28
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz yanl ise Orta a Hristiyan Dnyasnda ktisadi Dnce konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Orta a slam Dnyasnda ktisadi Dnce blmnde bn-Haldun konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Orta a Hristiyan Dnyasnda ktisadi Dnce blmnde Oresme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eski a Yunanllarnda ktisadi Dnce blmnde Platon konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Giri blmnde Relativist Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Dou Toplumlarnda ktisadi Dnce konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Eski a Yunanllarnda ktisadi Dnce blmnde Aristo konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Orta a slam Dnyasnda ktisadi Dnce blmnde Gazali konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eski a Yunanllarnda ktisadi Dnce blmnde Ksenofon konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eski a Yunanllarnda ktisadi Dnce blmnde Aristo konusunu yeniden gzden geiriniz Sra Sizde 3 Eski Yunanistanda devlet somut bir gerektir. Antik ada bir Yunanl iin devletin dnda bir hayat mmkn deildir. Schumpetere gre antik Yunan dncesi en soyut hlinde bile toplumsal hayatn somut sorunlaryla ilgilidir. Dolaysyla Yunan filozoflar siyaset bilimi zerinde younlamlardr. Evrene ve dnyaya polisten bakmaktadrlar. ktisadi dnceler de genellikle aristokratik kleci site-devletinin ahlaki sorunlarna odaklanm olan siyaset felsefesi iinde yer almaktadr. Yunan filozoflar iin iktisat siyaset alannn dnda kalmaktadr. te yandan Yunanllarn iktisadi hayata ilgilerinin, siyasete ilgilerinin gerisinde kalmasnn baka nedenleri de vardr. ktisadi hayatn temelini tekil eden retim faaliyetleri yerleik yabanclarla (metekler), klelere kalyordu. Yerleik yabanclar toprak sahibi olamad iin bunlar da ticaret ve eitli zanaatlarla urayorlard. Sra Sizde 4 St Thomasya gre bir toplumda herkesin toplumsal statsne uygun olarak gelir elde etmesi, o toplumda adil fiyatn mevcudiyetine ilikin bir gstergedir. Bir eyi gerek kymetin stnde ve altnda satmak ya da almak ona gre gnahtr. Fiyatn adil olmas hususu, gerekte Hz sann, size nasl davranlmasn istiyorsanz, sizde bakalarna yle davrann eklindeki emrinin bir gereidir. Ancak gerek kymet nasl anlalacaktr. Sra Sizde 5 Orta a slam dnce geleneinde, iktisadi dnceye ilikin eserler, nce yunan dnrlerinin eserlerini aynen evirerek almak ya da zet eviri olarak almak eklinde ortaya kmtr. Bilhassa Aristo etkisi, bni Sina, Farabi, bn-i Rd gibi dnrlerde ve Tusinin Ahlak- Nasirisinde belirgindir. Buna karlk Gazali de, iktisadi ilkelerde ve olgularn tanmnda Hellenistik felsefeden yararlansa da slam dininin temel dogmalarn esas almtr. Gazali hya u Ulumid-Din (Dini ilimlerin ihyas) adl kitabnda siyaset bilimi ve iktisada ilikin grlerinde bu etkilenmeyi slam hukuk ve tasavvuf gelenei iinde eritmitir. Gazaliden sonra gelenler arasnda zellikle bn-i Teymiye nemlidir. bn-i Teymiye, bilhassa pazara giri kn serbest olduu ve fiyatlara mdahalenin olmad bir pazar grne yakndr. Belli koullar iinde mdahalecilie kar kmaktadr.
2. b
3. d
4. b
5. d 6. a 7. d
8. d
9. e
10. d
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Lakatosun, Bilimsel Aratrma Programnn iki temel kavram vardr. Bunlardan birincisi kat ekirdektir. Bir aratrma programnn ayrd edici nitelii kat ekirdeidir. Kat ekirdek, programn gelitirildii temel hipotezlerden oluur. Pozitif keif, aratrma programnn nasl gelitirileceini gsteren ilkeleri ierirken, negatif keif de bunun tersi olarak kat ekirdein deitirilemeyen kural ve yntemlerinden oluur. Sra Sizde 2 lk a Dou toplumlarnda iktisadi dncenin iki kayna vardr. Bunlardan ilki, kutsal kitaplarn ahlaki norm ve dogmalarna ilikindir. kincisi ise, devlet ynetimine ilikin birtakm kurallar ve deerlendirmeler iinde yer alan iktisadi ve bilhassa mali konularla ilgilidir.
29
Yararlanlan Kaynaklar
ARSTOTELES (2009). Nikomakhosa Etik (ev. Baffet Babr, Bilgesu, Ankara). (1983). Politika ( kinci basm, Cev. Mete Tuncay, Remzi Kitabevi, stanbul). AQUNAS, Thomas (1981). The Summa Thelogica (III.C., ngilizce ev. Fathers of the English Dominican Province). BRUE L Stanley, GRANT R. Randy (2007). The History Of Economic Thought (Seventh Ed. Thompson South-Western, USA). EKELUND B. JR Robert. & HEBERT F. Robert (1997). History of Economic Theory and Method (McGraw Hill nternational Editons, Fourth Ed., New York). FALAY, Nihat (1978) ibn-i Haldunun ktisadi Grleri (stanbul niv. stanbul). FINLEY, I. Moses (2007). Antik a Ekonomisi (ev. Hatice Palaz Erdemir, Arkeoloji ve sanat Yaynevi, stanbul). GAZAL (1975). hyau ulumid-din (I-IV ciltler,ev. Ahmed Serdarolu, Bedir Yaynevi, stanbul). S. M. GHAZANFAR ed. (2003) Medieval Islamic Thought Roudledge Curzon, London). HALDUN, bn-i (1982). Mukaddime I-II (ev. Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar,stanbul). HALDUN, Ibn-i (1974). The Muqaddimah (ev. Franz Rosenthal, abridged by N.J. Dawood, Princeton Univ. Princeton N.J.). HEILBRONER, L. Robert (1962). The Making of Economic Society (Prentice-Hall, N.J.). LANDRETH, Harry, COLANDER, C. David. (2002). History Of Economic Thought (Fourth ed., Houghton Mifflin Co., Boston). MER, Cemil MER (1974). Umrandan Uygarla (tken yaynevi, stanbul). M.E.B, slam Ansiklopedisi (C.12/1). NEUMARK, F. (1943). ktisadi Dnce Tarihi, (Birinci Cilt, ev. Ahmet Ali zeken, Gven Basmevi, stanbul). ZGVEN, Ali (1984). ktisadi Dnceler-Doktrinler ve Teoriler (Filiz Kitabevi, stanbul). SAMUELS, Warren J. Jeff e, BIDDLE, John B. DAVIS (2003). A Companion to the Hstory of Economic Thought (Blackwell Publishing, USA). SAVA, Vural (1997) ktisatn Tarihi (Liberal Dnce Topluluu, stanbul). SCHUMPETER, A. Joseph. (1954). History of Economic Analysis, (Oxford Univ. Press,New York). TUS Nasreddin (2005). Ahlak- Nasri (Farsadan Azerbaycak Trkesine ev. Rahim Sultanov; Trkiye Trkesine aktaranlar A. Vahap Tatan, Habib Nazlgl, Fecr yaynlar, Ankara). RUSSELL, Bertrand (2004). History of Western Philosphy (Routledge, London).
2
Amalarmz
Merkantilizm Fizyokrasi
KTSAD DNCELER TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Merkantilizmin ilkelerini aklayabilecek, Merkantilizmin farkl lkelerdeki uygulamalarn aklayabilecek, Merkantilist dnrleri tanyabilecek, Fizyokrat dnceleri ve dnrleri aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Ticari Kapitalizm Liberalizm
indekiler
MERKANTLZM MERKANTLST DNCENN ESASLARI MERKANTLSTLERN KTSAD POLTKALARI MERKANTLZMN UYGULAMALARI MERKANTLSTLER MERKANTLZMN ELETRS FZYOKRASNN DOUU FZYOKRAT DNCENN ESASLARI FZYOKRATLAR
Modern ktisadi Dncenin Douu: Merkantilizm ve Fizyokrasi
Modern ktisadi Dncenin Douu: Merkantilizm ve Fizyokrasi

MERKANTLZM
Merkantilizm, geleneksel biimde ele alnd zaman Avrupa iktisadi dncesinde ve ulusal ekonomi politikasnda 15.-18. yzyllar aralnda kalan dnemi kapsar. Orta a ile Fizyokrasi arasnda zellikle Bat Avrupada yaayan bir iktisadi dnce akmdr. 17. yzyldan itibaren Bat Avrupa lkeleri ile deniz ar lkeler arasnda ticaret yapmak zere byk ortaklklar kurulmaya balanmtr. Benzer ekilde, tamaclk, komisyonculuk ve polie ticareti ile uraan baz iletmeler kurulmutur. Ayrca Bat Avrupann baz kentlerinde para ve sermaye piyasalarnn olumaya balad grlmektedir. zellikle deniz ar ticaret ve koloni hareketlerine katlan lkelerde, daha nce belirli dzeye gelmeye balam olan birikim, bundan sonra da hzla artmaya balamtr. Belirli bir grubun kiisel yaamnda ticaret yle nemli olmaya balamtr ki, bu durum devlet yaamna da yansyarak -belirli dnemde deiiklikler gstermekle beraber- Merkantilist uygulamay dourmutur. Ksaca tccarn kr milletin krdr politikas esas alnmtr. Ulusal zenginlii para miktarna bal gren Merkantilist uygulama zellikle baz lkelerde (spanya, ngiltere, Fransa) nemli birikimler salamtr. Merkantilizm dneminde gnmzde uygulanan, devlet mdahaleciliinin temelleri atlmtr. Gmrk uygulamalar, ithalat yasaklamalar, ihracat primleri, devletin ekonomik teekkller kurmas v.b. ekonomik tedbirler ve kurumlar yine merkantilistlerin ekonomi politikasna dier katklardr. Merkantilistlere gre, genel anlamda ticareti arttrmak ve dzenlemek iin zellikle de ihracat hacmini artrmak iin devlet, lke sanayini dzenleyecek, gerektiinde sanayi kurulular kuracak ve sanayi kesimini sk bir denetim altnda bulunduracaktr. Ticarete nem kazandrlan bu dnemde teviklerle gelien sanayiye gerekli i gcn salamak iin ve gl bir ordu iin bizzat devlet nfus arttrc politikalar uygulamtr. Bu dneme, ticari ya da merkantilist sistem (the commercial or mercantile system) diyerek merkantilizm (mercantilism) ismini veren Adam Smithtir. Uluslarn Zenginlii adl nl eserinde bu dnem dncesini eletirirken kulland bu szck sonradan bu dnemin resmi ad olmutur. Merkantilizm, Adam Smithin tabiri ile bir ulusun zenginliini, dolaysyla bir devletin gcn ve itibar kazanmasn o lkenin sahip olduu altn veya gm gibi deerli madenler fazlalna dayandran bir anlaytr.
32
MERKANTLST A Milli Ekonomilerin Douu

Merkantilist doktrin ve politika, modern milli devletlerin kurulmasnda nemli rol oynamtr. 16. yzyldan nce, blgesel karlar korumak amacyla ticaret ve sanayi snrlandrlmt. Derebeylikler yklp modern devletlerle birlikte byk iktisadi ve siyasi niteler oluunca blgesel ekonomiler ve karlar, yerini milli ekonomilere ve karlara brakmtr. Dolaysyla gl bir devlet, gl bir orduya gl ordu da gl hazineye ihtiya douruyordu. Bu nedenle birinci amac hazinenin zenginletirilmesi olan hkmdar, bu amaca hizmet eden dolaysyla d ticaret dengesinin fazla vermesi iin tccarlar ile bir kar birlii oluturmutu. 15. yzyln ikinci yarsndan itibaren kurulan milli devletlerin bandaki krallar, topraklarn ve dolaysyla pazarlarn geniletmek amacyla ba gsteren savalarn masraflarn karlayacak gelirlerini arttrmak iin ticari faaliyetleri dorudan destekleyici nlemleri uygulamaktaydlar. Ulamdaki gelimeler krsaln itici gleri ile (rnein veba salgn) birleince, kent merkezlerine ynelik g hareketleri artt. ktisadi gcn krsal kesimlerden kentlere kaymas, siyasal iktidar zerinde ticaretle zenginleen burjuva snfnn etkisinin artmasna neden oldu. Devlet ne kadar gl ise pazarn genilemesi ve gvenliin salanmas o denli mmkn olabilirdi. Ayrca, piyasann snrlarn geniletmek, piyasalarda tccarlarn hem hammadde almlarnda, hem de mamul madde pazarlamalarndaki karlarn tehdit edecek tehlikeleri nlemek iin gerekliydi.
talyanca mercante (tccar) kelimesinden tretilerek kullanlan Merkantilizm kapitalist sistemin ilk doktrinini oluturmaktadr ve tarihi koullarn dayatmas sonucu ortaya km iktisadi dnce akmdr.
Zihniyetteki Deiimler
Ticaretin yokluunda ve mevcut yapnn dayatmalarnda zenginliin temel aktrleri olan altn ve gm Avrupa insannn dnce dnyasnda zel bir neme sahip olmutur; bu ynleri ile zengin olan in ve Hindistan gibi lkelere zenilmitir. Maddi alanda byk deniz keifleri hem ticaret ufkunun genilemesine hem de o zamana kadar bilinmeyen birtakm yabanc mallarn dardan bol miktarlarda lkeye gelmesine, sonu olarak dnya arlk merkezinin deimesine yol amtr. O dnemin dnrleri ekonomik hayata yansyan merkantilist dnceyi destekler nitelikte eserler vermekteydiler. Tarih ve politika biliminin kurucusu saylan Floransal dnr, devlet adam Niccol B.Machiavelli (1469 -1527) (Makyavel olarak da bilinir) politika ve ekonomiyi din hayattan kurtarp, devletin ya da prensin glenmesi iin kurallar ortaya koyuyordu; Ona gre: Zafer ve baar siyasi otoritenin tek amacdr ve amaca ulamak iin btn yollar meru kabul edilmelidir. Protestanln kurucusu olan Martin Luther (1483-1546) benzer ekilde toplumsal snflar arasndaki eitsizliin Tanrnn ii olduunu ve bu yzden de olduu gibi korunmas gerektiini savunmaktayd. Halklar gibi krallar da lkelerinde bol mal ve para varl arzusundaydlar. Bunu dierlerinin yoksullamasn salayarak yani onlarn zenginliklerine el koyarak yapabilirlerdi. Bu grler smrgecilie de yol ayordu. Zamann nde gelen dnrleri smrgecilii vyorlard. Smrgecilii ven dnrler tm bu gelimelere destek vermilerdir. rnein, nl ve ok zengin bir iadam, bir merkantilist olan Sir Josiah Child (16301699) Ticaret zerine Yeni Bir Sylev (A new Discourse of Trade) adl eserinde bir koloniyal ekonomi teorisi gelitirmiti. Bylece devletin ve yurttalarn zenginlemesi mmkn olacakt. A.Montchrtien (1575-1621) ise, smrge elde etmekle
Montaignein Denemeler adl nl eserinde kulland u ifadeler Merkantilist felsefeyi anlatmas asndan nemlidir: ...nk hibir kazan bakasna zarar vermeden salanamaz. Yoksa her trl kazanc mahkm etmek gerekir. Tccar genliin elenceye dmesinden kr salar. Mimar evlerin zarar grmesinden, hukuku insanlarn arasnda sorunlar, kavgalar olmasndan. Din adamlarnn an eref ve grevleri bile bizim lmmze, iyiliklerimize ve ktlklerimize dayanr.
2. nite - Modern ktisadi Dncenin Douu: Merkantilizm ve Fizyokrasi
33
hem din, hem iktisadi amalara birlikte ulalacan ifade ediyordu. Ona gre smrgeletirmenin amac: Yksek ahlkllk dersleri ve yce rneklerle kendilerini kurtulu yoluna koymamz iin bizim egemenliimiz altna girmeye hazr bekleyen, bize kollarn uzatarak yalvaran, bizi aran, uygarlk yoksunu bunca barbar halka yaratcmz tanrnn adn tantmak idi.
MERKANTLST DNCENN ESASLARI Altn ve Gm Sevgisi

Merkantilizmin dayand felsefelerin banda paraya dayal ticaret felsefesi gelmektedir. Bu dnceye gre, lkelerin zenginliinin tek kayna o lkenin sahip olduu altn ve gm gibi deerli maden miktarlarna baldr. Altn ve gm, zenginliin tek kaynadr. Merkantilistlerin paraya fazla nem vermeleri daha nce de aklanan yaadklar dnemin ekonomik olaylaryla ilgilidir. Orta an ayn (mal) ekonomisi, bu devirde para ekonomisi biimine dnm ve Merkantilistler de bu dnme dinamiklik ve kuvvet kazandrmak istemilerdi. Bunu salamak iin parann hzl ve mkemmel bir ekilde dolamn ngrmlerdir. Merkantilistlerde ekonomik politikann amac, mmkn olduu lde byk miktarSIRA SZDE da altn ve gm toplayp saklamaktr. Deerli madenleri toplayp saklamak iin lkedeki madenlerin devlet veya kral tarafndan iletilmesini, deerli madenlere sahip olan devletlerin istilasn veya bu yndeki olumlu nlemlerin alnmasn DNELM nermilerdir. Merkantilistler Krizohedonizm ilkesine bal olmulardr. Servet kavram, S O R U Merkantilistlerin ekonomik dncelerinde odak noktay oluturmaktadr. unu da kartrmamak gerekir ki, merkantilistler serveti, devlet ve siyasi iktidarn karDKKA T lar asndan ele alrlarken, klasikler birey ynnden incelemilerdir.
Krizohedonizm, deerli madenlere zellikle altna kar ar bir sevgi ve ball ifade eder.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Milliyetilik
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Merkantilist dnceye gre devletin kar ve menfaatleri kiilerinkinden daha nce gelmektedir. Devlet zengin ve gl ise, kiiler mutlu ve huzurlu olabilir. TicaAMALARIMIZ ret yolu ile altn ve gm elde etmek yani para kazanmak kiilere baldr. Piyasada snrl miktarda bulunan bu para, lkeler arasnda hareket hlindedir. Bu yzden, bir lkenin sahip olduu altn ve gm miktarnn oalmas, lkenin K T A dier P altn ve gm miktarnn azalmas demektir. Bu durumda, bir milletin kazanc dier milletin zararna kar salanabilecekti. Bu yzden, lkeler arasnda ticaretin arac olduu bir para sava vardr. zet olarak Merkantilist doktrinde bireyin deTELEVZYON il devletin yarar ndedir. D ticaret konusundaki grlerine bal olarak uluslarn ekonomik karlar arasnda atma vardr.
AMALARIMIZ Gnmzde de geerliliini kabul edeceimiz bir dnce tarz, bir lkenin gcnn asker gcnden ziyade ekonomik K gcne T A P bal olduu dncesi Merkantilistlere aittir. Merkantilistler, ekonomik gc, lkenin sahip olduu TELEVZYON altn ve gm miktar ile lmlerdir.
Smrgecilik
NTERNET
NTERNET
Yukarda da akland gibi, merkantilistler serveti, teki lkelerin zenginlik durumlaryla karlatrarak ele almlard. Ksaca bir lke ancak teki lkeler zarar ettii hlde bir avantaj elde edebilirdi. Bu duruma gre kr salayabilmesi iin, yabanc lkelerde de ayn duruma bavuracaklardr. O hlde devlet kr salarken, yabanc devletlerle yapaca mcadelelerde kuvvetli olmaldr. u hlde devletin ok kuvvetli bir orduya ve zellikle donanmaya ihtiyac vardr. Hollandallar bu amala altn ve gm ykl gemileri soyarak lkelerine zenginlik getirme yollarn denemilerdir. Ksaca komusunu yoksullatrma pahasna giriilen bu mcade-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
34
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
AMALARIMIZ le, saldrgan bir d ticaret politika ilkesi hline gelmitir. Merkantilist dncede kiilerin kendilerini ve dolaysyla lkeyi zenginletirici faaliyetleri desteklenecektir. Bunun gerekleebilmesi iin devlet, ekonomik faaliyetlere mdahale edecekK T A P tir. Ayrca lke dndaki hammadde altn ve gm kaynaklarnn ele geirilmesi iin sarf edilen abalar da yaygnlatrlacaktr. Yani devlet, donanmas ile yaylmaclk politikas uygulayarak iktisadi adan smrgecilii destekleyip, gelitirecekTELEVZYON tir. Kymetli madenler ve sanayinin hammadde kaynaklar peinden komak, lkeleri istila etmek ve smrgeletirmek devlet politikas olmutur.
NTERNET
www.dusuncetarihi.com; www.economictheories.org NTERNET Smrgecilik, kral ya da kralieyi siyaseten ve ayn zamanda iktisadi olarak da gl klmaya ynelikti. Bu anlamda ekonomik hayatn kontroln elinde tutan merkez g daha zengin olabilmenin yollarn daha ok smrge yaratmak ve smrgelerden gelecek zenginlikleri arttrmakta grmekteydi. Bu anlamda merkantilist dnce, tarihte ilk defa sistemli bir biimde devletlerin, smrgecilik faaliyetleri iine katld daha da ileri giderek korsanl bile meru grdkleri bir dnce sistemidir. yle ki, bazen ulusal korsanlara bile primler verilip almalarna gz yumulmutur. Yeni madenler iletmeye alyor, smrgecilik hzlanyor ve d ticaretten elde edilen kazancn arttrlmas hedefleniyordu. Bylece yurt iinde kt olan kaynaklar arttrabilmek iin her trl abaya giriilmitir. Tm bunlarn yaplabilmesi iki temel arta dayal idi. Birincisi, dier lkelere gre avantaj yaratabilmek iin lke ekonomisinin dzenlenmesi ve kontrl yani mdahalecilik, dieri ise bu gl devleti koruyacak gl bir ordu. Kraln veya merkez devletin zellikle gl bir orduyu finanse etmesi iin paraya, baka bir deyile deerli madene ihtiyac vard. Smrgecilik sayesinde sadece deerli maden deil bunun yannda eitli hammaddeler, yeni meslekler ve beceriler, retim maliyetlerini drmeye ynelik kleler lkeye getirilmektedir. zellikle tarlalarda altrlacak kleler ucuz ii anlamna geliyordu. Aristokrasinin gsteri amacyla tketiminin hzland bu dnemde Yeni Dnyadan gelen kle de dhil her trl mal talep edilir hle gelmiti. Dier yandan, smrgecilik retilmi mallar satacak yeni pazar olanaklar yaratmaktayd. Ksaca talep ve arzn alt bu dnemde ticaret hacmi genilemekte ve snrlar aan boyutlara ulamaktayd.
MERKANTLSTLERN KTSAD POLTKALARI Para Politikas

Amerikadan getirilen bol miktardaki altn ve gm Avrupa tarihinde grlmemi lde hzl ve uzun sreli enflasyona yol amtr. Dier yandan, merkatilistlere gre para bolluu, hem ticari ilerin finansmann kolaylatryordu hem de fiyat ykselileri hakim snf olan tccarlarn karlarna hizmet ediyordu. Ticaret daha krl hle gelirken i gc piyasas da bu durumdan etkilenerek, iilerin daha fazla almalar salanacaktr. Bylece, merkantilistlerin, ar para isteine dayal temel yaklamlar enflasyonun ortaya kmasna ramen genel kabul gryordu. Temel gr, para bolluunun zenginliin esas gstergesi olduu eklindeydi. Dolamdaki parann bol olmas gerektii eklindeki istee ynelik dnce baznda verilen ura, parann Miktar Teorisini ilk olarak merkantilistlerin formle etmesini beraberinde getirmitir. Fransz hukuku ve dnr Jean Bodin, ilk kez fi-
35
yatlarn ykselmesini tedavldeki altn miktarnn artmasna balamtr. Bodinden sonra Miktar Teorisi dier pek ok merkantilist tarafndan kabul grmtr. Jean Bodinin, para miktar ile fiyatlar arasnda kurduu ilikiyi aklaynz. SIRA SZDE
DNELM Merkantilizm, korumac, mdahaleci ve devleti bir ekonomi politikasna dayal idi. thalata uygulanan korumac politika erevesinde birok maln lkeye girii O R U yasaklanm veya yksek gmrk resimleriyle snrlandrlmt.S Tersine, hammadde ithalat zendirilmekteydi. Merkantilizmin temel politikas; mamul mal ihracatn tevik etmek, buna karlk mamul mal ithalatn engellemekti. Temel dnDKKAT cesi ithalat hor gren, ihracat tevik eden ve dolaysyla avantajl bir d politikaya sahip olabilme isteinin hkim olduu bu sistem Bullionizm olarak adlandrlSIRA SZDE mtr. eride retimi yaplan hibir maln ithaline izin verilmemesi esastr. Baz mallarn ithaltnn zorunlu olmas hlinde ise bunlarn ilk elden alnmas ve bedeli, altn ve gm vererek deil, yerli mal satarak karlanmaldr. AMALARIMIZ Yurt ii sanayii ve ticaretini ite ve dta koruyuculuk (himaye), merkantilizmin balca zelliidir. D ticarette amalanan baarnn yurt ii altyapsna gelince, lke iindeki retken faaliyetler; imtiyazlar, devlet yardmlar, Kvergi gibi T Amuafiyeti P yntemlerle tevik edilmi ve dardaki nitelikli elemanlarn lkeye ekilmesi amalanmtr.
D Ticaret Politikas
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Merkantilizmin d ticaret politikas; mamul mal ihracatn tevik etmek, buna karlkAMALARIMIZ mamul mal ithalatn engellemekti.
SIRA SZDE
K T A P
Nfus Politikas
TELEVZYON
TELEVZYON
Merkantilistler, Bir lkenin en byk hazinesi iyi beslenmi insan saysdr. diyeSIRA SZDE rek nfus artn savunmulardr. Emek youn teknolojiye dayanan bir ekonomik N T E R N alarak ET sistemde ihracat fazlasnn, daha ok insann daha dk cretlerle salanabileceini grdkleri iin nfus artna taraf olmulardr. Baka bir deyile, DNELM nfusun artmas i gc arzn ykseltip, retim maliyetinde nemli bir unsur olan cretlerin de dk seviyede olumasn salayacak ve insanlar almak zorunda S O R U brakacaktr. Anlalmaktadr ki, merkantilizmde deerli maden art ile refah art ayn DKK A T anlama gelmiyordu. Burada daha ok istenen kraln, kralienin ya da onlarn temsil ettii lkenin sahibi olan aristokrasinin zenginlii idi. Servet, kt artlarda bile olsa ucuz ii altrlaSIRA SZDE rak arttrlabilmekteydi. Sonradan bu merkantilizmin eletirileri arasnda yer alacak grn esasn oluturdu. Nihai amac insan refah arttrmak olan iktisadi anlaya ters den bu durum, devlet mdahalelerinin zamanla ortaya kard olumsuzluklarla AMALARIMIZ ve enflasyonla birleince merkantilizmin sonu geldi. Merkantilizm yerini, sanayi devrimi paralelinde glenip yaygnlaan liberal felsefeye terk etti.
K T A P
SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Merkantilist dnemin srekli sava ortamnn gerektirdii asker ihtiyac, nfusun artrlmak istenmesinin bir baka nedenini oluturmutur. Devletin gcn arttracak ve koruyacak olan orduda ne kadar ok asker olursa T o kadar olunaEL E V Z Y gl ON caktr. zetle, merkantilizmde nfus hem lkenin retim gc hem de asker gc ile ilikilendirilerek arttrlmak istenmitir.
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
36
MERKANTLZMN UYGULAMALARI Kleci Merkantilizm (spanya)

Amerika ve Asyadaki muazzam kolonileri sayesinde spanya imparatorluu XVI. yzylda dnya siyasetinde nemli bir g olmutur. Deniz ar keiflerin en nemli sonucu, deerli maden arznn artmas olmutur. spanyol Merkantilizmi, deiik yollarla lkeye altn getirmek, getirilen altn korumak ve lkeden kn engellemek gibi politikalar ierir. Altnn lkeden knn yasaklamak, ihracat bedellerinin lkeye getirilmesini zorunlu klmak, yabanc paralarn spanyaya getirilmesi iin bu paralara yksek deer bimek, yani lke parasnn deerinin drmek, zellikle spanyol mallarn satn alan lkelerden mal ithal etmek, ihra edilen mallarn bedelini ksmen altn olarak lkeye getirmek, spanyol merkantilizminin temellerini oluturmutur. Altn ve gmn fazlal zamanla spanyada fiyatlarn ykseliine sebep olmutur. XVI. yzyln ortalarndan itibaren spanyada fiyatlar XV. yzyla gre misli artmtr. Kamu yetkilileri, altnn lkeden kna engel olmak istemiler ancak para miktar ve deeri ile fiyatlar arasndaki ilikileri gz nnde bulundurmadklarndan baarl olamamlardr. lke iindeki mallarn ok yksek fiyatlara ulamas karsnda, mallar byk miktarlar hlinde ithal edilmeye baland. talepteki art ithalat ile karlandka yurt iinde var olan sanayiler gerilemeye balamtr. Mevcut durum spanyol ekonomisini kmaza sokmutur. Devlet ihracat yapamyor d ticaret gittike ktletiinden ithalata da izin verilmiyordu. Fiyatlar devaml olarak artyor, buna karlk bireylerin satn alma gleri azalyordu. spanyol ticaret bilanosunun aklar kapanmaz hle gelmi ve iktisadi bakmdan altn ihra etmeye mecbur kalnmtr. Sonu olarak, d ticaret bozulmu ve lkede yoksulluk artmtr. Amerikan altnn spanyaya akmaya devam etmesi ile kleci politika lke ekonomisinin sarslmasna sebep olmutur.
Altn ve gm Pirene dalarn aarak spanyadan Avrupa lkelerine akm ve spanya, deerli madenlerin datm merkezi olmutur. Bu tarihte spanyollarn yars retken deildir. %20si devletten maan alr, %30u ya ruhban snfndadr ya da kilise kaynaklarndan yaantsn srdrmektedir.
Ticari Merkantilizm (ngiltere)

XVI. yzyln balarnda ngilterede endstri alannda byk hamleler ve gelimeler gze arpmaktadr. teki yabanc lkelerden gelen uzman ve iiler sayesinde dokuma dalnda zellikle retim teknii bakmndan birok deiiklik olmutur. malathaneler oalm, ipek, cam, saat, kat sanayileri kurulmutur. Bu rnlerin srm ile ilgili ortaya kan sorunlar dolaysyla ngilizler deniz ticaretine kaymlardr. ngiltere doal ve barnak oluturan denizler tarafndan snrlandrlm olduundan avantajl bir duruma sahip olmutur. Dier yandan, Gemicilik Yasas smrgeletirme politikasna katk salam, kolonilerden dk maliyetli rnler ngiltereye tanm ve sonuta 1600 ylnda kurulan Dou Hindistan irketi gibi byk ulusal ticari irketler ortaya kmtr. lkeye olumlu bir d ticaret dengesi salamaya gayret edilmitir. Fakat btn bunlarn yannda O.Cromwell (15991658)in byk gayretleri de unutulmamaldr. Hatta baz iktisatlar ngiliz merkantilizmini Cromwellin kiiliinde btnletirmektedirler. Cromwell denizcilik alannda, spanya ve Hollandann ticari ve siyasi stnlklerine son vermek iin, gerekli nlemleri alm ve zellikle ngilterenin gl bir deniz ticaret filosuna sahip olmasna n ayak olmutur. Cromwell Deniz Ticaret Kanunlar (Act of Navigation) adl kitab karmtr. Yasalara gre: ngiltereden Avrupa dndaki ktalara yaplacak tamalarn tekeli ngiliz ticaret filosuna veril-
ngiliz tarihinin en nemli adlarndan biri olan Oliver Cromwell, Savata Kral I. Charlesa kar ayaklanan parlamento yanllarnn nderlerindendi. Kraln idam edilmesinden sonra lkenin ynetim biimini krallktan Cumhuriyete evirmi ama 1650den lnceye kadar Devlet Koruyucu Lord unvan ile lkeyi tek bana idare etmitir.
37
mektedir. XIX. Yzyln ortalarna kadar uygulama alan bulan bu nlemlerde kimi zaman zellikle de Cromwellden sonraki dnemlerde arlklara gidilmitir. Smrgelere dayal gelime, bir devlet politikas olmutur. Ancak tm nlemler, ngilterenin zellikle denizcilik konularnda bir hayli gelimesine katk salamtr. Cromwell denizcilik yasalarndan baka birok nlem almtr: Devlete ynetilen planl bir ekonomi erevesinde bir yandan ngilterede retilen mallarla d pazarlar tekeli altna alm te yandan da lke dahilinde geni bir otari sistemi kurma yoluna gitmitir. Ulusal sanayide kullanlan ithal malzemeler dnda ar korumac ve milliyeti nlemlere bavurulmutur, baz maddelerin rnein yn hatta canl koyun ihrac bile yasaklanmtr. Bu yasaa uymayanlarn mallar devlet tarafndan ellerinden alnmakta ve sol elleri kesilerek bir yl hapse konmaktayd. Bir baka rnek olarak, ngilterede llerin ynl kumala kefenlenerek gmlmelerini zorunlu klan yasalar yaplm, eitli gmrk statleri uygulanmtr. ngiltere de Merkantalist doktrin birok teorisyen ve uygulamacnn grleriyle desteklendii iin baarl olmutur. Bu sistemin baarlar, ngilterede Sanayi Devriminin dier lkelere gre nce balamasna ortam hazrlamtr
Kameralizm(Almanya)
Kameralist (hazineci) adyla anlan Alman merkantilistleri devlet kasasna, yapabildikleri kadar ok gelir salama amacnda olmulardr. Stokuluu ngren Hornigk (1638-1712), Devletin kar halkn kardr. diyen Schrder (1640-1688), ulusal zenginlii altn stoklarndan ibaret bulan Sechendorff (1626-1692) bunlarn en nemlileridir. Alman Merkantilizminin ilkeleri temel olarak dier Avrupa lkeler ile paraleldir. Corafi bakmdan ngiltereden ok Fransaya benzediinden onlar da ulusal endstrinin gelimesiyle ilgili nlemler almlardr. Gelitirilen politikalar, devlet hazinesinin gelirinin nasl arttrlaca ve kamu kaynaklarnn nasl etkin bir ekilde kullanlaca ve lkenin nasl sanayileecei gibi amalara ynelik nlemleri iermektedir. Yurt ii retim ve tketim dzenlenmi, uluslararas ticaret n plana SIRA SZDE gelmitir. Merkantilistlerin temel konusu d ticaret olduu hlde, Alman Kameralistleri birka istisna dnda d ekonomik ilikiler, ticaret ve demeler dengesi gibi sorunlarla ok az ilgilenmilerdir. Bunun yan sra arl yurt ii tarm ve sanaDNELM yi faaliyetlerine vermilerdir. Tarm ihmal etmeyerek iftilerin korunmasna dikkat etmilerdir. Nfus konularnda ierden ve dardan artmas iin gerekli almaS O R U lar yaplm, zellikle gmenlerin nitelikli olmalarna zen gsterilmitir. Kameralist politikalar ounlukla kamu ekonomisi ve maliyesiyle ilgili nlemD gelitirilen KKAT ler olarak kabul edilmektedir.
Orta ada kraliyet hazinesi kamer denen yerde korunurdu. Kamer kelimesi Latince camera veya chamber kknden tretilmitir. Bu kelime daha sonra Almancada, kraliyet mal varl, hazinesi ve geliri ile e anlaml olarak kullanld gibi sistematik devlet yapsn da ifade etmekteydi. Bylece Kameralizm kavram kraliyet kabinesinin SIRA iktisadi, SZDE idari ve mali kararlarn belirleyen doktrini ifade etmek iin kullanlmtr. DNELM
S O R U
DKKAT
Sanayi Merkantilizmi (Fransa)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Fransann dier Avrupa lkelerinden fark, lke iinde altn ve gm gibi deerli madenlerin kaynann bulunmaydr. Bu yzden Fransa, altn ile gm gibi AMALARIMIZ deerli madenleri yabanc lkelerden getirmek iin Avrupann dier lkelerinden daha deiik bir merkantilist politika izlemek mecburiyetinde kalmtr. Franszlar daha ok sanayi retimine ve sanayi mallarnn ticaretine nem FranK vermilerdir. T A P sz Merkantilizmi, devletin nclnde sanayilemeye arlk vermesinden dolay Sanayi Merkantilizmi olarak da isimlendirilmitir. Fransada merkantilist politikalarnn ana hatlarn izen ve uygulayan TE L E V Z Y O N kii, Kral 14. Louis tarafndan btn yetkilerle donatlan bir bakan olarak tayin edilen maliNTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
38
Colbert, uzun yllar Fransann mali ilerini yrtm ve lkenin sanayilemesine ortam hazrlayan bir politikay uygulamaya koymutur. ktisadi grleri, 1663 ylndaFransann Mali leri stne Hatralar (Memoires sur Les Affaires de France) adl eseri ile yaynlanmtr. Bu yzden Fransz merkantilizmine iktisadi doktrinler tarihinde Colbertizm (Colbertism) ad verilmektedir.
ye bakan Jean Baptiste Colbert (1619-1683) olmutur. Colbert, bakanlk grevinde bulunduu yllarda eitli nlemler alarak lkeyi kendi kendine yeterli bir lke hline getirmitir. Colbert zamannda, sanayinin devlet tarafndan dzenlenmesi ve teviki en st dzeyde gerekletirilmitir. Colbertin en nemli baars, eyaletler aras uygulanan gmrkleri kaldrp bunlarn yerine tek bir gmrk tarifesi uygulamasyd. Merkantilist dncenin etkisiyle devletin btn desteini sanayiye vermesi, tarm ihmal etmesi ve mali reformlarn gerekletirilememesi sonucu Fransada bu gr eletirilmeye balanmtr. Yeni araylar sonucunda Fizyokrasi ad verilen bir iktisadi dnce ortaya kmtr.
MERKANTLSTLER
Yukarda lke rnekleri ile ilgili aklamalarda da yer verilen merkantilist dnceye sahip daha birok dnr ve eser yer almaktadr. Ancak dier baz nl merkantilistlerden de ksaca bahsetmek okuyucu iin faydal olacaktr. rnein, devletilii savunan dnceleri nedeniyle merkantilist olarak deerlendirilen ve ayn zamanda bir topist olan Tommaso Campanella (1567-1639) saylabilir. Campanella, parasz, ticaretsiz, eit yurttalarn rgtledii bir devlet dlemektedir. Bir baka merkantilist Altn ve gm, deerlerini para olarak kullanlmalarndan alrlar. eklindeki nc dncenin sahibi H. Genovesi (1712-l769) saylabilir. Tarihte ilk kez Napolide bamsz bir ekonomi krss kurulmutur. lk ekonomi profesr de Genovesidir. Merkantilist yazarlardan bir dieri de paray altn ve gmten kurtararak toprak karlna dayamak isteyen John Law (1671- 1729)dr. Ksmen deinilebilen bu dnrlerden en nlleri aada daha ayrntl bir ekilde anlatlmaktadr.
Jean Bodin
Jean Bodin (1530-1596) Fransz hukukusu, tarihi, siyaset felsefesi filozofu, Paris Parlamentosu yesi ve Toulousede hukuk profesrdr. Egemenlik kuramyla tannr. Bodin, Reformasyon srasnda yaamtr ve dolaysyla din ve sivil ihtilaflarn arka planda yaand bir dnemde eserlerini kaleme alm, dncelerini gelitirmitir. Bu dnemde Fransada devletin destekledii Katolik Kilisesi ile Kalvinist Huguenotlar arasnda byk bir ihtilaf sz konusudur. Bodin, siyasi konulardaki fikirleriyle Protestan ve Katolik kiliselerinin yaknlamasnda nemli rol oynamtr. Devlet zerine Alt Kitap veya zgn ismiyle Les Six livres de la Rpublique, Bodinin bayaptdr. 1576da kaleme alnan eser, insanlarn karakterlerinin geliiminde iklimin nemi ve etkisi gibi eitli sosyolojik ve antropolojik fikirlerin yan sra, egemenlik zerine de nemli fikirler barndrmaktayd. 1596da vebadan lmtr.
Avrupa da fiyat ykselilerini gzleyen Fransz hukukusu Bodin miktar teorisinin ilk formlasyonunu oluturmutur. Fiyat hareketlerinin ayrntl bir analizini yapm ve fiyatlarn ykseliini Avrupaya getirilen deerli madenlere balamtr. Ona gre, fiyat ykselilerinin en nemli nedenlerinden biri de ticari faaliyetlerin genilemesidir. Baka bir neden de zorla yaratlan darlklar ve paralarda yaplan tai-
39
lerdir. lkede mal darl yaratan ihracat faaliyetlerinin zendirilmesi, para biriminin deer kaybettirilmesi, snflarn lks harcamalar hep fiyatlarn ykselmesine neden olan hareketlerdir. Bundan baka, Merkantilist gre uygun biimde, lkenin zenginliini altn ve gm bolluuna balamaktadr. Grld gibi, Bodin hem miktar kuramnn ncln yapmakta hem de merkantilist gre balanacak fikirler ileri srmektedir. Miktar kuram bakmndan zamanndan hemen hemen 200 yl ilerisine gitmektedir.
Thomas Mun
Thomas Mun (1571-1641), babas ile birlikte genlik yllarnda ticari faaliyetleri srdrmek amacyla talya ve Dou Akdeniz lkelerine seyahat etti. Ticaretten salad geliri Dou Hindistan (East ndia) irketine yatran Mun, bu irketin ynetim kuruluna seilmitir. Dou Hindistan irketi direktrlne kadar ykselerek irket politikalarn savunmak iin yazd iki kitapkta d ticarete ilikin dncelerini aklamtr. ngilterede D Ticaretin Daralmas ve Metalik Para Darlnn Gerek Sebepleri konusunda aratrma yapmakla grevli zel konsey yeliine seildi. Daha sonra bu konsey ngiliz Ticaret Odasna dntrlmtr.
Thomas Munun ngiltereden Uzak Dou lkelerine Yaplan Ticaret zerine Bir Tez adl eseri 1621 ylnda yaynland. Bu eserde Mun, d ticaretin lke iindeki ekonomiye canlandrc etkisinin olduuna ve ticaretin yalnzca deerli maden getirisi olan bir ilem gibi alglanmamas gerektiine vurgu yapar. ngilterenin D Ticaret Yoluyla Zenginlemesi adl 1664 ylnda yaymlanan risalesi de yllarca devlet adamlarnn bavurduu temel kaynaklardan birisi saylmtr. T. Mun ticaret dengesi kuramnn kurucusudur. Ona gre lke zenginliini arttrmann tek amac ticarettir. Bu ticaret, lkenin satn aldndan daha fazla satmas mantna dayanmaldr. Ticaret dengesini salamak iin ithalatn azaltlp ihracatn oaltlmasn, yiyecek maddeleri retiminin artrlmasn ngrmektedir. Mun toplam dnya gelirinin sabit olduunu dsnd iin, d ticaretin bymesinin dier lkelerin aleyhine mmkn olabileceini ileri srer.
William Petty
William Petty, (1623-1687), iktisadi istatistiin, demografinin ve iktisadi dncenin kurucusu saylmaktadr. Paris ve Oxford niversitelerinde anatomi profesrl, Londrada mzik profesrl yapmtr.
Pettynin pek ok almas dneminin vergilendirme, para, uluslararas ticaret politikas gibi konularda zmler getirmi, zellikle dneminin milli gelir gibi gn-
40
SIRA SZDE
DNELM S O R U
cel konular zerinde younlamtr. W.Petty topran deerinin ve rantnn belirlenmesinde politik aritmetik adn verdii kantitatif bir yntem kullanmtr. Dnr ilk defa matematii, ekonomik ve sosyal konularda kullanmtr. rlandada ordu doktorluu yapt srada eletirdii arazi dalm rejimine ilikin olarak kendisinden incelemeler yapmas istenir. Bu incelemesi, dayand bilgiler bakmndan birbiriyle karlatrlm istatistiki rakamlarn kullanld ilk sosyal ve ekonomik eser saylr. Bu anlamda istatistiin ncsdr. Keza, modern gelir analizlerinin Pettynin almalarndan hareketle balad sylenebilir. Ekonominin yllk gelirinin o yl yaplan harcamalar miktarna eit olacan savunmutur. Nitekim Dr. Francois Quesnayin bu konudaki almalarnda Pettyden izler grlmektedir. SIRA SZDE Petty, bir maln deiim deerini emek ile birlikte satclar arasndaki rekabetin, rf, adet ve arz ile talep arasndaki ilikilerin belirleyeceini savunmutur. Ticaretin serbeste yaplmasndan yana olan Petty bu ynyle Klasik emek-deer teoriDNELM sine nc nitelik tar. Dnr, d ticaretin arttrlmas ile retim hacminin ve servetin artacan savunur. Karl Marx da W.Pettyyi Klasik iktisadi dncenin ncO R U s ve iktisatSbiliminin ilk kurucusu olarak grr. Ayn zamanda D liberal K K A T iktisada nclk eden, fakat baz grleri ile Merkantilist saylan William Petty milli gelir kavramn ilk kullanan kiidir.
SIRA SZDE MERKANTLZMN ELETRS
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Merkantilizm her trl zenginliin kaynan altn ve gme baladndan, lkeler arasnda sk sk sava rzgrlar estirmi ve zaman zaman da dnya ticareti kAMALARIMIZ sr bir dng iinde dnmtr. Merkantilist dnemde salanan baarlarn ykn her seferinde iiler ve kyller tamlardr. Bu yndeki gelimeler toplumun sosyal yapsnda g asndan birbirlerine yabanclam farkl snflar K T Aekonomik P yaratmtr. zellikle XVI-XVII yzyl arasnda uygulanan bu sistem, dourduu neticeler sonucu, dar erevesi iinde boulmaya balam ve sosyal alanda Fransa ve ngilterede ve sanayiye dayal gl bir burjuva snf yaratmtr. BuT E L E V Z Yticaret ON na karlk asilzadeler, iiler ve kyller yoksullaarak yok olma tehlikesi ile kar karya gelmilerdir. 18. yzyln sonlarna doru Merkantilizm g kaybetmeye balamt. SmrNTERNET geleri olan devletler, smrgelerindeki sanayilerin geliimlerini engellemeye almlardr. Ancak bu lkelerdeki yerel firmalar teknoloji liderliini ele geirmi ve lke dndaki hammaddelerin mlkiyetini almlardr. Bu lkeler, genellikle dardan gelecek rekabete kar yksek gmrklerle korumaclk politikalar uygulamlardr. Da kapal yap iindeki bu smrgeler, bylece yalnzca hammadde karan ve ticari ynden gelimi ana lkeye baml hle gelmilerdir. Uzun yllar boyunca bu lkeler gelimilik dzeyinde geri kalarak bamszlklarn da ge elde etmilerdir. Kald ki, smrge dneminde yerleik hle gelen kurumsal yap, bamsz dnemlerinde bile bu lkelerin siyasi anlamda olmasa bile ekonomik olarak merkez lkelere baml kalmalarna yol amtr. zetle, merkantilizm tek tarafl bir politika idi. Bir lkenin zenginliinin altn ve gmle llmesi, tarmn ihmal edilerek sanayiye nem verilmesi; devletin, lkeye altn girmesini tevik etmek, darya altn kmasn nlemek iin ekonominin her alanna mdahale etmesi, zamanla bizzat gelimekte olan sanayileri bomaya balamtr. Bylece, hem eletirilmesine neden olmu hem de yeni dncelerin meydana gelmesini tevik etmitir.
41
FZYOKRASNN DOUU
Merkantilist ilkelerin yzyl boyunca uygulanmas ve o gnk Fransann artlar, gl bir ideolojik tepki uyandracak olan sonular dourmutur. Sanayi ve ticarete nem veren merkantilizm, XVIII. yzyl Fransz tarmn olduka zayflatmt. Bu dnemde ekonomik alanda endstriyi gelitirmek iin feda edilen tarm faaliyeti azalmaya balamt. Tm fonlar tarmdan ekilip sanayiye akyordu ve ayrca tm vergiler tarmn stne binmiti. Kilise ve toprak asillerinin varl tarm zerinde ar bir yk oluturuyordu. Colbertin uygulad ve Merkantilist devleti olarak nitelendirilen sanayileme politikas tarmn ktye gitmesine neden oluyordu. Tarm fiyatlarnn dkl, ekilmeyen topraklarn artmasna ve emekilerin ehirlere gmelerine yol amt. 1756da balayan 7 Yl Savalarnn da bu olumsuzluklara katks olmu, Fransz Ticaret Filosu gcn yitirmitir. Bunlarn yan sra i gmrkler, tahllarn iller arasnda dolamn engelliyordu bu da gda maddelerinin ktlna yol ayordu. Ayrca merkantilizmin getirdii devlet mdahaleciliine kar genel bir honutsuzluk balamt. Sonu olarak tm bu gelimeler, Merkantilizme kar bir eit protesto olarak Fizyokrat dncenin domasna neden olmulardr. Bu akmn teorisyenleri iktisadi ve sosyal faaliyetleri dzenleyen mdahalelerin azaltlmasn ve bu alanda zgrlklerin geniletilmesini savunmulardr. Onlara gre, evrende bir doal dzenin (ordre naturel) varl sz konusudur dolaysyla sosyal ve ekonomik hayat dzenleyen doal yasalar bulunmaktadr. Bu yasalar kefedilmeli ve uygulanmaldr. Bu yasalara uyulmamas iktisadi ve sosyal hayat dengesizletirir. Bundan dolay bu akma doa kural ya da -Yunanca- doa gc anlamna gelen Fizyokrasi ad verilmitir. Bununla topran, doann tek retim kayna olduu, ekonomik yaama hkim olan kanunlarn bulunduu anlatlmak istenmektedir. Devlet, kendi kendine kurulan ilahi nitelikteki bu doal dzene uygun kanunlar dzenlerse toplumun zenginlii artar. Devletin yapaca i, bireylerin faaliyetlerine mdahaleden ok, onlar ekonomik faaliyetlerinde serbest brakmak olmaldr. Bylece doal dzen kendiliinden iler. Fizyokratlar bylece, merkantilistlerin aksine, bireylere ekonomik faaliyetlerde sonsuz bir serbesti tannmasndan ve zel mlkiyetten yanadrlar. Bunu, Braknz yapsnlar! Braknz gesinler! - Laissez-faire, laissez-passer-cmlesi ile aklamlardr. zellikle Avrupal dnrler kiinin zgrl zerinde nemle durmaya balamlar, ekonomik olaylarn kiilerin serbest olduu bir ortamda doal SIRA SZDE belirtmidzen iinde geliebileceini ve devletin mdahalesinin gereksizliini lerdir. Sanayilemenin gelimeye balamas ile birlikte glenen kapitalist giriimci snf, devlet mdahalesi olmayan ekonomik bir ortamda karlarn daha iyi koDNELM ruyabileceini grd iin, politik alanda da bu fikirlerin destekisi olmutur. nk, Fizyokrasi, bir yandan ar sanayicilie kar tarmn nemini belirtirken S O R U br yandan ar yasakla kar tam serbestlii savunmutur. Fizyokratlar, sanayi devriminin nc ekonomistleri durumundadrlar. ekoD KFizyokratlar KAT nomiyi retim, deiim, harcama ve tketimin birbirine bal oldugu organik bir btnlk olarak kavramlardr.
SIRA SZDE
Devletin kanunlar, kararnameler ve ynetsel uygulamalarla ekonomiye ve ekonomi iin giritii baz abalara ksaca birlikte ele alndnda devletin mdahale ve denetimlerine, Franszca etatisme ya da kt bir evirisiyle ngilizce statism: devletilik ad verilmitir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Fizyokratlar ticarete sanayiye oranla daha az nem verirler. Fizyokratlar sanayinin faydalarn reddetmemekle birlikte yine merkantilistlerin aksine ticarete ayn AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
42
Fizyokratlar, reformcu fikirleri ile 1789 Fransz htilli arifesinde, monariye ve merkantilist politikann Fransada yaratt olumsuz etkilere kar km oluyorlard. Bu nedenle Fizyokrasinin Fransz htilalinin hazrlaycs olduu ynnde dnceler de mevcuttur.
gzle bakmazlar ve ticaretin gelimesinden yana deildirler. nk onlara gre ticaret mala kar mal verilerek yaplan bir faaliyet olduu iin, bir deer oluturmaz. retken olan sanayi yararldr. rnein, Mercier de la Riviere (1719 / 17201794)e gre, Ticaret zorunlu bir musibet olup, nemi tarma hizmet etmesinden ileri gelmektedir. Dier yandan, Fizyokratlar, serbest d ticareti de savunmulardr. Ancak, bu savlar bir teoriye deil de tabii dzen anlaylarna dayanmtr. Fizyokratlarn iktisadi doktrinler tarihinde ilk liberaller olduklar ileri srlebilir. Ancak benimsedikleri liberalizm serbest piyasa mekanizmasndan ok, doal dzen anlayna dayanmaktadr. Fizyokratlar, anlama, giriim ve ticaret zgrl ya da zel mlkiyet gibi, liberal anlayn temel ilkelerini savunurken, bu savlarn doal kanun felsefesinden karyorlard. Ekonomide arz ve talep arasndaki dengesizliklerin geici olduunu ve bu dengesizliklerin piyasa mekanizmas iinde kendiliinden giderileceini, dolaysyla mdahalenin gereksiz olduunu savunmulardr. ktisadi dzenin ileyiini, soyutlama yntemi ile kurduklar bir model erevesinde anlama abalar, toplumu ilevlerine gre birbirinden ayrmalar, servetin kaynan mbadelede deil retim srecinde aramalar, tarm retimini dnce sistemlerinin merkezi yapmalar, balca zellikleri arasnda saylabilir. Kurduklar soyut modelden kardklar vergi politikas nerileri zellikle nemliydi; nk, dnemin Fransasndaki byk toprak sahiplerinin vergi demesi gereken tek toplum snf olmas gerektii sonucuna varyorlard. Oysa, gerekte kral, kilise ve soylular gibi byk toprak sahipleri de hi vergi demezken, kirac iftiler ve kyller ar vergi demek zorunda bulunmaktaydlar.
FZYOKRAT DNCENN ESASLARI

lk liberaller olarak nitelendirilen Fizyokratlar, Klasik ve Neoklasik iktisat okullarnn gelisiminde byk nem tar. Yukarda ksaca aklamaya altmz Fizyokrasinin ekonomik dnceye olan katklarn ksaca yineleyecek olursak onlar, ilk kez olaylar arasnda sebep-sonu ilikisi olduunu belirtmeleri nedeni ve ekonomiyi bir btn olarak ele almalar sebebiyle ekonomi biliminin kurucular arasnda grenler vardr. Bunun nedeni, ekonomik tablo rneinde de grlecei gibi, Fizyokratlarda belirli bir dnce disiplini ve sistematik salam manta dayal bir teorik analiz abalarnn bulunmasdr. Soyutlama, model kurma ve ekonomik olaylar bir btnlk iinde ele alma Fizyokratlarn iktisat teorisine yaptklar en nemli katklardr. Onlar bir ekonomik sistemin ileyiini ortaya koymada tmdengelimci akl yrtmenin nasl kullanlabilecegini gstermilerdir. Bu abalar, iktisadn dier disiplinlerden ayrlmasna yardmc olmutur. Fizyokratlarn dier katklarna gelince, ticaretin iki yanl bir ilem olduunu vurgulamlardr. Onlarn, Her mal al bir sattr; her sat ise bir altr. prensipleri Klasik ktisat J.B. Sayin Pazarlar Yasasnn basit bir eklidir. Ayrca Klasiklerin Emek-deer teorisinin geliimine nclk eden Fizyokratlar, ayn zamanda verimli- verimsiz emek ayrmn da ilk kez ortaya koymulardr. Yine anlama, giriim ve ticaret zgrl ya da zel mlkiyet gibi konularla liberal anlayn yani klasiklerin ncsdrler. retimle gelir arasndaki zdelii grerek modern milli gelir hesaplarna yakn bir ereve izmilerdir. Gayrisafi retimle safi retim arasndaki fark ayrt etmeleri bir baka katklardr. Ekonomik Tablo ekonominin genel dengesini aklamaya ynelik genel denge modellerinin balangc saylmaktadr. Ayrca kesimler aras hasla akmlarn yine basite gstermeye almas Girdi-kt Analizlerine balang temsil etmektedir.
43
Doal Dzen
Fizyokrasinin esasn, gerek toplumsal alanlarda gerekse ekonomi alannda, doal dzen oluturmaktadr. Toplumun ileyii de tpk fiziksel olaylarda olduu gibi doal dzen iinde gereklemektedir. Bu nedenle de devlet, yani kral, bu ileyii bozmamak iin toplumsal ve ekonomik alanlara mdahale etmemeli; sadece bu dzeninin ileyiinin devam iin gerekli dzenlemeleri yapmaldr. Doal dSIRA SZDE insanln zen zel mlkiyet ve ekonomik serbestiye dayanr. Toprak mlkiyeti, refah ve mutluluu iin en hayrl kurumdur. Doal dzeni (Tanrsal dzeni) anlamak ve yaantmz bu D dzene gre ayarlaNELM mak durumunda olduumuzu belirten Quesnaye gre, devletin ekonomik ve sosyal yaantya mdahalesi gereksizdir, Bu gr, braknz yapsnlar-braknz geS O R U sinler, eklinde formle edilmitir. Klasik iktisatlarn liberal ekonomi slogan hline gelen, Braknz D yapsnlar-braknz KKAT gesinler ifadesi temelde bir Fizyokrat sylemdir. Fransz ticaret bakan ve ekonomist olan bir fizyokrat Vincent de Gournay (1712-1759) bu deyii ilk kullanan kii olarak bilinir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
retim Teorisi ve Safi Hasla

Fizyokratlar tek verimli faaliyet alan olarak tarm semilerdir. Tarm, i gcnn AMALARIMIZ ve tabiatn birlikteki faaliyetidir. Toprak harcanan emein kat kat fazlasn vermektedir. Dolaysyla tarm tketilenden daha fazla retime yol aar, yaratlan bu fazK T A Pgibi, retim lala Fizyokratlar safi hasla (net rn) adn vermilerdir. Bilindii eitli girdilerle yaplr. Elde edilen mahsulle girdiler arasndaki fark kadar bir rn elde edilir. Ancak, Fizyokratlar bu fark, maldaki byme olarak ele almlar ve byle bir bymenin yalnz genel anlamda tarmda (dar anlamda baT E L E V madencilik, ZYON lklk gibi doa kaynakl dier alanlarda) olduunu ileri srmlerdir. nk, FizSIRA SZDE retimde yokratlar retimi madde yaratma olarak tanmlamlar; madde yaratan, kullanlan girdilerden fazla rn elde edilen tek faaliyet kolunun tarm sektr olNTERNET duunu ileri srmlerdir. Tarm dndaki, sanayi ve ticaret faaliyetlerini ksr saDNELM yarlar. Bu kesimler fayda yaratabilirler ancak onlarn safi hasla yaratmalar mmkn deildir. Sanayi ve ticaret sadece zaman, mekan ve ekil faydalar salar; girS O R U dilerden fazla bir ey meydana getirmez. Fizyokratlar retim-nfus art ilikileri zerinde de durmulardr. D Ancak K K A bu T dnceleri Merkantilistlerden farkldr. nk Fizyokratlar nce ekonomik gelimeye ve retim artna, sonra da nfusun oalmasna taraftarken, Merkantilistler ise, nfus artnn iktiSIRA SZDE sadi gelimeye ve retim artna neden olacan savunurlar.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET DNELM

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Ekonomik Tablo
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Fizyokratlar net haslann bllme srecinde toplumda tr snfn bulunduunu belirtmektedirler. Ekonomik Tabloya gre bunlar: K T A P Mlk (toprak) sahipleri: Toprak sahipleri, toprak mlkiyetini elinde tutar, retken snf deildir. Topra ileyenler: Topra ileyenler, topra kiralayanlar, yani iftiler / kyllerdir. Gerek retken snf bunlardr. TELEVZYON Ksr (steril) snflar: Ksr snflar, zanaatkrlar, tccarlar, sanayiciler ve sermaye sahiplerinden oluur.
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
44
i) Zanaatkrlar: retim yapmalar iin gerekli tketimlerinden arta kalan bir art ya da fazlalk, yani net rn yaratmazlar. Ancak, retimde kullandklar hammaddelerin deerine, emekleriyle bir deer ilave ederler; gelirleri bu deere eittir. Zanaatkrlar, tarm rnlerine iyi bir fiyat salayabilmek iin gereklidir. Elde ettikleri gelir yarattklar deere eittir. ii) Tccarlar, sanayiciler ve finansal kapital sahipleri: Sadece mallarn satna araclk ettikleri ve bir deer yaratmadklar iin (o dnem Fransannda sanayinin ekonomideki pay ok kkt) bunlarn geliri parazitlerin geliri olarak adlandrlmtr. nceki aklamalarda deinildii gibi, ticaretin ve finansal faaliyetlerin yaratt hibir net rn yoktur, bu tr faaliyetler sadece mal ile parann dei tokuundan ibarettir. Bu snftan yalnzca iftiler retkendir ve bu retken snfn yaratt hasla toplumun snf arasnda dalr ve dolar. Analizin varsaymlarna gre, toprakta zel mlkiyet vardr, toprak sahipleri tarm reticilerinden rant elde ederler, reticiler kapital sahibidirler ve retimde hem kapital hem de cretli isi kullanrlar. Ekonomi d ticaretin olmad kapal bir ekonomidir. Tasarruflar ancak kapitalin yenilenmesine yettii iin net kapital birikimi yoktur. Quesnay bu tabloda Fransann yllk mill haslasnn 5 milyar Frank olduunu varsayarak, bu mill haslann eitli sosyal snflar arasnda ve doa ile insan arasndaki dalmn gstermitir. Bu snftan yalnzca iftiler retkendir ve bu retken snfn yaratt hasla toplumun snf arasnda dalr ve dolar. Bunu Quesnayn aada emas yer alan ekonomik tablosundaki rakamlarla aklayabiliriz: Diyelim ki retici snf 5 milyar deerinde bir rn yaratsn. Bunun 2 milyarn kendi tketimi ve gelecek yl tohum olarak kullanlmak iin ayrsn. Bu durumda 2 milyarlk gelir tedavlden ekilmi olur. Geriye kalan 3 milyar tarm kesiminin net haslasdr. Bu 3 milyarn 2 milyar kira ve toprak rant karlnda toprak sahiplerine, 1 milyar da ksr snfa sanayi mallar iin denecektir. Toprak sahipleri, bu 2 milyardan 1 milyarn gda maddeleri ihtiyalar iin retken snfa yani iftilere verirler. Geriye kalan 1 milyar ile de ksr snftan mamul madde satn alrlar. Sanayicilerin (veya tccarlarn) eline gemi olan 2 milyar tekrar hammadde ve gda maddeleri karl olarak iftilere dner ve dolam bu ekilde tamamlanr. Grld gibi ksr snfn elinde hibir ey kalmamaktadr.
ekil 2.1 Ekonomik Tablonun Formlasyonu (Frank) Kaynak: Orjinaline benzer olmas nedeniyle R.L.Meeks The Economics of Physiocracy den yararlanarak dzenlenmitir.
retici Snf 2 milyar 1 milyar 1 milyar 1 milyar 2 milyar 2 milyar 1 milyar 1 milyar 1 milyar 1 milyar 2 milyar 1 milyar (art deer) Toprak Sahipleri Ksr Snf
Yllk harcamalar:
Toplam Net hasla: 5 milyar 0
Ouesnaye gre, topraktan elde edilen artk deer, topraklarn tarmn kullanmna vererek ilk avans yapm olan toprak sahiplerinin hakkdr. Bu hak, tarma
45
elverili bir toprak hazrlamak iin birtakm masraflarn yaplmakta olduu dncesine dayanr. Bununla beraber, bu hak da yukardaki tablosunda grld gibi, zorunlu olarak gene topraa dnmektedir. Ayrca, ona gre ksr snfn yapt d ticaret, toprak deiiklikleri yznden kanlmaz bir ktlktr. Bir memleket kendi topraklarnn yetitirmedii bir rn baka bir memleketten almak zorundadr. Ancak, d ticaret bir memleketi zenginletirmez, tersine yoksullatrr. ticaretin ve i pazarlarn gelitirilmesi sayesinde d ticaret azalr ki ama da budur. Bu nedenle i piyasa serbest olmal bireylere zel karlarn gtmeleri olana yaratlarak ilerine karlmamaldr. Bu durum doal dzen dncesinin zorlad liberalizm olarak adlandrlabilir. Ekonomik Tablo, gereklere uymamakla beraber, gelir dolamn gsteren ilk deneme olmas bakmndan nem tamaktadr. Genel denge modellerine nclk etmitir. Bu ynyle Walras, Keynes ve Leontief gibi iktisat dnrlerine ilham vermitir. Net rn kavram, emek - deer ve Marxgil art-deer teorilerinin gelimesine yol amtr. Doal dzen fikrinden etkilenen Fizyokratlar, liberal akmn gelimesinde nclk etmislerdir.
Tek Vergi Teorisi

Fizyokratlar, daha nce de belirtildii gibi, zenginliin kaynann sadece toprak, yani tarm olduu grn savunuyorlard. Onlara gre, retken olan emek toprakla uraan iftinin emei olmaktadr. nk ifti bir artk-deer yaratmaktadr. Btn bu nedenlerden dolay, iyi ileyen bir ekonomide tarma ncelik verilmelidir. Bunun iin de ilk olarak iftiler zerindeki vergi yknn kaldrlmas gerekiyordu. Kukusuz, safi hasla topraktan elde edildiinden, vergi de topraktan alnmalyd. Ancak, verginin iftiden alnmas durumunda iftinin yaratt net hasla dolaysyla toplumun zenginlii azalacaktr. yleyse, toprak sahipleri elde ettikleri rant zerinden vergi demelidir. Bu gr, sonralar birok iktisat tarafndan savunulmutur. Sonuta, tek retken kaynak toprak olduundan vergilerin ok olmasndan da yine tarm dolaysyla tm toplum zarar grecektir. Bu nedenle, toprak sahibinden tek vergi alnmaldr. Ayrca, tek vergiyi toplamann maliyeti de dk olacaktr. Fizyokrasinin eletirisini yapabilir misiniz?
SIRA SZDE
Fizyokrasiye Tarmsal Kapitalizm diyebiliriz nk ticari kapitalizm olan merkantilizm ile sanayi kapitalizmi arasnda geii salamtr.
DNELM Balca Fizyokratlar, fizyokrasinin kurucusu Dr. Franois Quesnay ; fizyokrasi kavramn ilk kullanan dnr Dupont de Nemours, ulusal zenginliin kaynan taS O R U de la Riviere rmda bularak fizyokrat dnceyi hazrlayan R. Cantillon, Mercier Turgot ve Mirabeaudan olumaktadr. Genel olarak, Fransada XV. Louisnin saray hekimi Dr. F.Quesnayin evresinde toplanan ve ayn ekonomik dnceyi savunan DKKAT kimselere fizyokratlar ve bunlarn meydana getirdii okula Fizyokrasi denmektedir. Dupont de Nemours, Fizyokrasiyi, doal dzen bilimi diye tanmlamtr. FizyokratSIRA SZDE lara gre doal dzen, Tanr tarafndan insanlarn yararna istenen bir dzendir. Fizyokrat dnce, tarm aleyhine gelien sanayiye verilen byk nemin tepkisi olarak domutur. rnein, talyan merkantilisti papaz AMALARIMIZ Galiani (1728-1787), Della Moneta (1751) nemli olann sanayi olduunu vurgulayarak tarm rnlerin ucuz olmasnn tehlikesinden bahsetmitir. Ayrca 17. yzyln sonlarnda siyasi, sosyal ve dini kurumlarn incelenip eletirildii yazlar sayca artmtr. K T A P ngilterede Oxford bilgini John Locke ve Fransada Montesquieu (1689-1755) toplumun yeni-
FZYOKRATLAR
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
46
den kurulmas ynndeki her trl giriime o zamana kadar set ekilmi olan yanl fikirlerin bir ounun ortadan kalkmas konusundaki grlere nc olmulardr. Montesquieuden hemen sonraki nesiller XVIII. yy.n ortasndan sonuna kadar, onun ortaya koyduu ahlaki ve fikr prensipleri sebeste tarttlar. ou kendilerine Ansiklopediciler diyen ve Cizvit okullarnn etkisinden kurtulmu baz sekin dnrler yeni bir dnya tasarlamaya baladlar. (1766) Ansiklopedicilerin yanbanda iktisatlar veya Fizyokratlar denilen bir grup da gda ve ihtiya maddelerinin retim ve tketimi sorunlarn cesurca incelemeye balamlardr. Bu grup Vincent de Gournay (1712-1759) tarafndan slogan hline getirilen, Braknz yapsnlar, braknz gesinler. eklindeki doal dzenin kendiliinden olutuuna ilikin inanc kendilerine dstur edinip, Morelleyin 1755te Code de la Nature (Doa Kanunu) adl eseri, zel mlkiyet kurumunu eletirerek toplumun kollektif dzenlenmesini teklif ediyordu. Bu kii, XIX. yzylda sosyalistler adyla bir arada gsterilen byk ve eitli tirkiler okulu yelerinin ncs olmutur.
Franois Quesnay
Franois Quesnay (1694-1774), bir doktor, ekonomist ve dnrdr. 60 yanda iken, 1756 ve 1757 yllarnda Diderot ve dAlembertin yaymlad Encyclopedie iin ilk makalelerini yazmtr. Altm yandan sonra iktisad konularla ilgilenen Quesnay, XV. Louisin danman doktoru olmas nedeniyle sarayn imkanlarndan yararlanarak etrafna ok sayda entellektel toplam ve burada Adam Smith ile tanmtr. 1758de Ekonomik Tabloyu yazmtr. Daha sonra taraftarlarndan biri olan Marquis de Mirabeau ile birlikte Fizyokratik doktrini aklayan Philosophie Rurale (1763) adl kitabn yazd. Quesnayn dier yazlar, taraftarlarna adn veren La Physiocratie (1768) ve dier bir taraftar olan Du Pont de Numours (1739-1817)un editrln yapt kitapta toplanmtr.
Quesnay nl Ekonomik Tablosu ile, iktisat bilimine yeniden retim ve blm kavramlarn dahil eden bir analiz yapmtr. Ayrca, bu eserin gnmzde kullanlan girdi-kt tablosunun ncs saylmas, esere bir dier adan da nem kazandrmaktadr. Ouesnay, mal para akn bir canlnn vcudundaki kan dolamn benzetmitir. Quesnaye gre deiim deeri piyasadaki alc ve satclarn tutumlarna gre belirlenmez ve dolaysyla onlarn davranlar fiyatlar etkilemez. Ona gre mallarn cari fiyatlar, mallarn ktlk veya bolluundan oluur. Sadece bu anlamda alc ve satclar cari fiyatn oluumuna etki edebilir. Deiim deerini bu ekilde izah ettikten sonra deeri retim tarafndan inceleyen Quesnay, deerin kaynan iinin geimliiyle llen emek maliyetinde grr. Mallarn temel fiyatn belirleyen bu emek maliyetidir. Quesnayin tarmn ekonomik bymenin motoru olduu dncesi, Fizyokrat fikirlerin ortaya kmasnda anahtar bir rol oynamtr. Sanayi devrimi baladktan ve Fizyokratlarn etkisi azaldktan sonra bile tarmn nemi zerinde yaplan vurgular, Quesnayn yazlar referans gsterilerek yaplmtr. Onun ekonominin
47
kendisini yeniden retmesinde nemli bir role sahip olan retken snflar ile tketim iin gerekli olan maddeleri reten verimsiz snflar arasndaki fizyokratik ayrm A. Smithi etkilerken; iilerin tarmsal hasla ve sanayi haslasnn olumas srecinde stlendikleri ilevden dolay geimini salamaya yetecek miktarn zerinde bir artk deerin varlna iaret eden ekonomik analiz ile ilgili fikirleri Marx etkilemitir. Merkantilizm ve Fransz tarmnn aleyhine olsa da o dnemde etkin olan imalat ve sanayiye nem veren Colbertizm taraftarlar, Quesnayn entellektel rakipleriydi. Bu nedenle Fizyokratlarn uygulamadaki programlar, krsal kesimdeki engelleri ve Orta adan kalan vergileri ortadan kaldrmak; kark vergi sistemini arazi rant zerinden alnacak tek bir vergiye indirerek mali sistemi modernletirmek; kk iletmeleri geni lekli tarmsal kurululara dntrmek; tahl ticaretini tm merkantilist kstlamalardan uzak tutmak; ksaca ngiltere ile rekabet etmek anlamna geliyordu. Ayrca, Quesnay Fransada nfusun azalmasndan ve yoksulluktan merkantilist politikay sorumlu tutmutur.
Anne R. J. Turgot
Anne R. J. Turgot (1727-1781) Fransz dnr ve reformcusudur. XVI. Louis dneminde bir ara maliye ve ticaret bakan sfatyla bakanlk grevinde bulunmutur. En nl eseri (1766) Servetin Oluumu ve Dalm zerine Dncelerdir.
Turgot ortaya koyduu deer teorisi ile azalan verimler anlayn ilk kez ortaya koymutur. Bu anlamda iktisada katks byktr. Fizyokratlar arasnda Klasik iktisatlara en ok yaklaan Turgotdur. Turgot, azalan verimler yasas, toprak rantnn douu ve kapital birikiminin kayna olarak rantn nemi gibi iktisatlarn sonralar detayl ekilde inceleyecekleri konulara eilmitir. Ona gre belli bir toprak paras zerinde fazla emek ve sermayenin kullanlmas srekli retimi arttrmaz. retim belli bir dnemden sonra, arttrlan emek ve sermayeye ramen azalr, oran olarak der. htilal ncesi dnemde rejimin aksaklklarn reformlar yoluyla dzeltmeye almtr. lke iinde tahl ticaretine konmu gmrkleri kaldrm; vergiden muaf tutulmu soylular vergilendirmi; Loncalar kaldrarak, ticaret ve sanayideki tekelci yapy krmaya almtr. Btn bu nlemleri ise sk bir maliye politikasyla tamamlamtr. Kamu harcamalarn ksmak konusundaki abalar krala en fazla zarar veren nlem hline gelince sonunda grevden alnmtr. Azalan verimler yasas neyi ifade eder?
SIRA SZDE
Turgot blm, para, arazi rant, sermaye ve faiz hakkndaki dnceleri ile A. Smithe ve cret teorisi ile D. Ricardoya nclk etmitir.
Turgotnun iktisat teorisine en nemli katks, azalan verimler yasasdr. Buna DN E L M ki, verim gre topran verimi sabit deildir. Bir maksimum verim noktas vardr bu noktadan sonra artmaz. Ayn zamanda her toprak ayn deildir ve farkl verimlere sahiptir. Bu fikir rant kavramnn zdr. S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
48
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Ekonomik dnce tarihi asndan Turgot, merkantilistler ile fizyokratlar arasnda bir gei dnemini temsil eder. Korumacla karn, serbest ticareti savunuSIRA SZDE yordu. Yazlarnda rant fizyokratik ner rn anlamnda kullanyordu. cretlerin asgari geimlik dzeyde dengeye geleceini savunurken, krlarn faiz oran ve belli bir risk payndan olutuunu sylyordu. Faiz orann belirleyen ise reel tasarDNELM ruflard. Yazlarnda emek deer teorisini andran gelere de rastlanr. rnein: Turgot dier Fizyokratlarn aksine, deer zerinde bilimsel aklamalarda buluS Odeer R U teorisine esas olabilecek dnceler ileri srmtr. Tarmn narak, sbjektif retken olduu, sanayi ve ticaretin retken olmad, byk arazi mlkiyetinin ilahi hukukun bir kurumu olduu yolundaki fizyokratik dnceye ayn kesinlikle DKKAT katlmam; tanabilir servete ve emek rnlerine nemli bir yer vermi; bu arada sermayeyi tahlil etmi, faizi hakl grmtr. Fizyokratlarn tersine zanaatkr ve SIRA SZDE tccarlar ksr snf olarak kabul etmemitir. Fizyokrasi ve Merkantilizm arasndaki farklar nelerdir? SIRA SZDE AMALARIMIZ
D Tarihi, N E L M lkadan Sanayi Devrimine Herbert Heaton, mge Yaynevi. eviAvrupa ktisat K T A P ren: M.Ali KILIBAY. S O R U
SIRA SZDE AMALARIMIZ
DNELM K T A P S O R U
TELEVZYON
DKKAT
TELEVZYON
DKKAT
NTE RNET SIRA SZDE
NTE RNET SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
49
zet
A M A
Merkantilizmin ilkelerini aklamak. XVI.- XVIII. yzyllar aralnda ekonomi dnyasna hkim olan gr merkantilizm, devletiliin ncsdr. Merkantilistlerin ortak dnceleri devletilik, ulusal ekonomiyi koruyuculuk ve sanayicilik sorunlarnda toplanr. Merkantilizmde ulusal zenginlii arttrmann yolu devlet kasasndaki altn ve gm stokunun oalmas idi. Bu amala ticaret bilanosu fazlas baka bir deyile ihracat arttran ithalat azaltan nlemler uygulamlardr. Genel ifadesiyle, altn ve gm yurt iinde tutmak iin giri kolaylklar ve k zorluklar koymulardr. Zengin madenleri ele geirmek yolundaki smrgecilik de bu dncenin zorunlu sonucu olarak bir devlet politikas olmutur. Temel dncesi ithalt hor gren, ihracat tevik eden ve dolaysyla avantajl bir d politikaya sahip olabilme isteinin hkim olduu bu sistem, Bullionizm olarak adlandrlrmtr. Merkantilizmin ilkeleri zetle temel felsefeye dayanr. Bunlar, stilac, milliyeti ve parac felsefeye dayanr. zetle, Krizohedonizm, saldrgan d ticaret, fazla nfus temel ilkeleridir. Merkantilizmin farkl lkelerdeki uygulamalarn aklamak. spanya, ngitere, Almanya ve Fransada gibi ounlukla bat Avrupa lkelerinde ancak farkl ekillerde uygulanmtr. Bu farkl uygulamalarn sonular olarak merkantilizm farkl ekillerde adlandrlmtr. rnein, spanyol Merkantilizmi ayn zamanda Kleci Merkantilizm; ngiliz Merkantilizmi Ticari Merkantilizm; Alman Merkantilizmi Kameralizm; Fransz merkantilizmi Colbertizm ya da Sanayi Merkantilizmi eklinde adlandrlmtr. Smrgelerden gelen altnlarn bu lkelere srekli girii karlnda parann deerinde yaanan olumsuzluklar ve ar korumacln getirdii ktlklar bu lkelerde yksek enflasyonlara yol aarak toplumsal ve siyasi alandaki tepkilere yol amtr.
A M A
Merkantilist dnrleri tanmak. nl Merkantilistlerden bazlar T. Campenella, H. Genovesi, J.Law, J. Bodin, A. Montchrestien, T. Mun, S.W. Petty ve R. Cantillon olarak saylabilir. Fizyokrat dnceleri ve dnrleri aklamak. Merkantilizme ideolojik bir tepki olarak doan Fizyokratlar, anlama, giriim ve ticaret zgrl ya da zel mlkiyet gibi konularla liberal anlayn ve yine emek-deer konusundaki grleri ile klasik iktisatlarn ncsdrler. Fizyokratlara gre ilhi doal bir dzen vardr. Sosyal ve ekonomik hayat iin bu olgu geerlidir. Tm dzeni ynlendiren doal kanunlara uymak gerekir. Bu nedenle ekonomiye devlet mdahalesi refah azaltacaktr, o hlde yaamda serbestlik ve zel mlkiyet geerli olmaldr. Bu dncedir ki fizyokratlarn ilkesini tanmlayan Brakn yapsn-brakn gesin. ifadesi gnmze kadar liberal iktisadn bir slogan olarak kullanlmtr. Fizyokratlar toplumu ekonomik snfa ayrarak incelemilerdir: Birincisi, toprak sahipleri; kincisi, tarm-balklk-madencilikle uraan retken snf; ncs, sanayi-ticaret ve mali ilerle uraan ksr snf. retkenliin ls art deer olup, her alan grup bu nitelie sahip deildir. Tarm ise fiziki olarak fazla deer yaratan tek sektrdr. F. Ouesnay, tarmn net retim salad ve sanayinin verimsiz olduu varsaym; arazi rant zerinden tek bir verginin alnmas nerisi; doal dzen anlay; tarmsal faaliyetler ile uraanlarn meydana getirdikleri haslann toplumsal snflar arasnda nasl daldn anlatt Ekonomik Tablo ile Fizyokratlarn ncs olmutur. Bir baka nl isim Turgot, ekonomik dnce tarihi asndan merkantilistler ile fizyokratlar arasnda bir gei dnemini temsil eder. Deer teorisi ve azalan verimler anlay, klasiklere esin kayna olmutur.
A M A
A M A
50
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Merkantilizmi hazrlayan koullardan biri deildir? a. Klelik rejiminin Avrupaya yaylmas b. Smrgeciliin devlet politikas hline gelmesi c. Tarmn yerini ticaretin almas ve tccar snfnn domas d. Avrupal dnrlerin kii zgrln savunan dncelerindeki art e. lkenin btn eitli ekonomik faaliyetlerine etki yapabilen milli ekonomilerin ortaya kmas. 2. Aada verilen klardan hangisi Merkantilizmin temel ilkelerinden biri deildir? a. Smrgecilik b. Korumaclk c. Milliyetilik d. Paraclk e. Muhafazakarlk 3. Aadakilerden hangisi Merkantilizm uygulamalar hakknda yanl bir ifadedir? a. ngiliz Merkantilizmin dier ad Ticari Merkantilizmdir. b. Alman Merkantilizm Kameralizm olarak adlandrlmtr. c. spanyol Merkantilizmi ayn zamanda Kleci merkantilizm denir. d. Fransz merkantilizmi Colbertizm olarak adlandrlmtr. e. Merkantilizm doal dzen anlayna dayanr. 4. Aadakilerden hangisi Merkantilizmin grleri arasnda saylamaz? a. hracat ve ithalat snrl olmaldr b. Gl ordu gl devlet demektir c. Tccarn kr milletin krdr d. Bir ulusun zenginlii sahip olduu altn ve gmle llr e. Sanayi ve ticaret en nemli faaliyettir. 5. Aadakilerden hangisi hem merkantilist grlere sahip olup hem de liberalizmin nclerinden saylmaktadr? a. Bodin b. Montchretien c. Petty d. Colbert e. Cromvell 6. Aadakilerden hangisi Tarm ekonomik bymenin motoru olarak gren iktisadi dncedir? a. Colbertizm b. Fizyokrasi c. Kameralizm d. Merkantlist e. Klasik Teori 7. Fizyokratlarn tablosuna gre ekonomide aadaki snflandrmalardan yanltr? a. Mlk sahipleri- kapitalist snf b. iftiler- retken snf c. Kyller- retken snf d. Tccarlar- ksr snf e. Zanaatkrlar- retken olmayan snf 8. Aadakilerden hangisi Fizyokrat dncenin temelleri arasnda yer almamaktadr? a. Ekonomide doal dzen vardr b. Servet topraktan doar c. Tek vergi alnmaldr d. braknz yapsnlar, braknz gesinler ilkesi geerli olmaldr e. Ticaret en etkili faliyet alan olarak desteklenmelidir. 9. Fizyokrasi aadaki gr ve teorilerden hangisini etkilememitir? a. Adam Smith ; emek-deer teorisi b. David Ricardo; emek-deer teorisi c. David Ricardo; rant teorisi d. Karl Marx; artdeer teorisi e. Bodin; miktar teorisi 10. Tarm tketilenden daha fazla retime yol aar, yaratlan bu fazlala fizyokratlar aadakilerden hangisinin adn vermilerdir. a. Fazla retim b. Katma deer c. Net hasla d. Tarm fazlas e. Doal rant
51
Yaamn inden
Ekonomi / 20/07/2009 Dani Rodrik Merkantilizm yeniden dnlyor? CAMBRIDGE - Bir iadam bir bakann ofisine giriyor ve yardma ihtiyac olduunu sylyor. Bakan ne yapmal? Bir fincan kahve imeye davet edip hkmetin ne yapabileceini mi sormal? Yoksa hkmetin irketleri kayrmamas gerektii ilkesi uyarnca onu dar m atmal? Bu soru, siyasi karar mercileri ve iktisatlar iin bir Rorschach testi tekil ediyor. Bir tarafta devlet ile i dnyasnn keskin bir ekilde ayrlmasna inanan ateli serbest piyasa taraftarlar ve neo-klasik iktisatlar var. Onlarn grne gre, hkmetin rol sarih kurallar ve dzenlemeler koymak ve ardndan irketlerin kendi balarna batmasn veya kmasn seyretmek. Devlet yetkilileri zel karlar belli bir mesafede tutmal ve onlarla asla yz gz olmamal. Velinimet olan mterilerdir, reticiler deil. Bu gr Adam Smithe kadar uzanan kutsal bir gelenei yanstyor ve bugnn iktisat ders kitaplarndaki gururlu varln srdryor. ABD, Britanya ve Anglo-Amerikan ilkeler dorultusunda rgtlenmi dier toplumlardaki egemen idari perspektif de bu - her ne kadar fiili uygulama sk sk idealize edilmi ilkelerden sapyor olsa da. Dier tarafta ise korporatistler veya neo-merkantilistler diye adlandrabileceklerimiz var; bunlar hkmet ile i dnyas arasndaki ittifak, iyi ekonomik performans ve toplumsal uyum asndan hayati addediyor. Bu modelde ekonominin, bir kula her daim i dnyasnda olan ve gerektiinde ticaretin arklarn tevikler, destekler ve dier ihtiyari faydalar salayarak yalayan bir devlete ihtiyac var. Yatrm ve istihdam yaratmak ekonomik refahn sigortas olduu iin, hkmet politikasnn hedefi reticileri mutlu etmek olmaldr. Kat kurallar ve mesafeli siyasi karar mercileri, i dnyasnn canlln bomaktan baka bir ie yaramaz. Bu gr ise, 17nci asrn merkantilist pratiklerine dek uzanan daha da eski bir gelenei yanstyor. Merkantilistler devletin aktif bir ekonomik rol stlenmesine inanyordu - ihracat tevik etmek, ilenmi mal ithalatn geriletmek ve hem i dnyasn hem de hkmdarl zenginletirecek ticari tekeller yaratmak. Bu gr, gnmzde Asyal ihracat sper glerinin (bilhassa in) uygulamalarnda yayor. Adam Smith ve yandalar kapitalizmin bu iki modeli arasndaki entelektel mcadeleyi kesin olarak kazand. Fakat sahadaki gerekler daha mulak bir hikye anlatyor. Son yarm asrn byme ampiyonlarnn hepsi (1950 ve 60larda Japonya, 1960lardan 80lere kadar Gney Kore ve 1980lerin bandan bu yana in) byk irketlerle yakn ibirlii yapan aktivist hkmetlere sahipti. Hepsi agresif bir ekilde yatrm ve ihracat tevik ederken, ithalat konusunda cesaret krc (veya ntr) bir tutum sergiledi. inin son yllarda yksek tasarrufa, byk d ticaret dengesi fazlalna dayal bir ekonomi izlemesi merkantilist retilerin cisimlemesi anlamna geliyor. Erken dnem merkantilizm zerinde yeniden dnlmeyi de hak ediyor. 16 ve 17nci asrlarda ktalararas ticarette yaanan byk genilemenin devletin salad tevikler olmadan (szgelimi tekel imtiyazlar) mmkn olup olmayaca phelidir. Birok iktisat tarihisinin de ne srd gibi, merkantilizmin Britanyaya salad ticaret alar ve karlar, lkenin 17nci asr ortasna doru sanayi devrimini balatmasnda kritik nem tam olabilir. Bunlarn hibiri, zararl etkilerini grmenin kolay olduu merkantilist uygulamalar idealize etmek anlamna gelmiyor. Hkmetler elini fazlasyla kolay bir ekilde i dnyasnn cebine atabiliyor, bu da ekonomik byme yerine kayrmaclkla ve rant arayyla sonulanabiliyor. lk bata baarl olsa bile, hkmetin i dnyas lehine mdahalesi kullanlln tketebiliyor ve kemikleebiliyor. D ticaret fazlallnn peine dmek kanlmaz olarak ticari ortaklarla ihtilaflar tetikliyor ve merkantilist politikalarn etkililii bir yanyla baka yerlerde benzer politikalarn olmamasna dayanyor. Dahas tek tarafl merkantilizm baarnn garantisi deil. in-ABD ticari ilikileri cennette yaplm bir evlilie (merkantilist uygulamaclarla liberal modellerin izdivac) benziyor olabilir, fakat sonradan anlald zere, sadece bir infilaka yol at aka ortada. Sonu olarak in ekonomik stratejisinde nemli deiiklikler yapmak zorunda kalacak, kendisini henz hazrlamad bir mecburiyet bu. Bununla birlikte merkantilist dnce tarz siyasi karar mercilerine baz nemli avantajlar salyor: zel ekonomik faaliyetin yz yze kald kstlamalar ve frsatlar konusunda daha iyi geribesleme ve ekonomik hedefler etrafnda bir ulusal ama hissiyat yaratma kabiliyeti. Liberallerin bundan renebilecei ok ey var. Hakikaten de devletle i dnyas arasndaki yakn ilikilerin avantajlarn grememek, modern ekonomik liberalizmin kr noktas. Mali krizin nedenlerine ynelik arayn ABDde nasl uvalladna bakmanz kafi. Mevcut basmakalp dnce tarz, suu dorudan doruya son 20-30 yldr siyasi karar mercileri ile finans endstrisi arasnda kurulan yakn balara yklyor. Ders kitab liberalleri iin devlet mesafesini korumal, sadece mteri egemenliinin platonik muhafzlar olarak hareket etmeli. Fakat sorun hkmetin Bankalar Caddesindekileri ok fazla dinlemesi deil; sorun daha ziyade, gerek reticilerin ve mucitlerin bulunduu Sanayi Sitesine yeterince kulak vermemesi. Etkin piyasalar ve kendi kendini dzenleme hakkndaki snanmam iktisadi teoriler ite byle byle saduyunun yerini alabiliyor ve finans karlarnn hegemonya kazanmasna izin verebiliyor; geri kalan herkese ise (hkmetler de dahil) krntlar brakyor. Kaynak: Copyright: The Project Syndicate
52

1. a Yantnz yanl ise Merkantilizmi Ortaya karan Nedenler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Merkantilist dncenin Felsefe ve lkeleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Merkantilizm Uygulamalar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Merkantilistlerin Temel Politikalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Merkantilist Dnrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fizyokrat Dncenin Esaslar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fizyokrat ktisadi Dncenin Esaslar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fizyokrat ktisadi Dncenin Esaslar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fizyokrat ktisadi Dncenin Esaslar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fizyokrat ktisadi Dncenin Esaslar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Avrupa da fiyat ykselilerini gzleyen Fransz hukukusu Bodin miktar teorisinin ilk formlasyonunu oluturmutur. Fiyat hareketlerinin ayrntl bir analizini yapm ve fiyatlarn ykseliini Avrupaya getirilen deerli madenlere balamtr Bodine gre, fiyat ykselilerinin en nemli nedenlerinden biri de ticari faaliyetlerin genilemesidir. lkede mal darl yaratan ihracat faaliyetlerinin zendirilmesi, para biriminin deer kaybettirilmesi fiyatlarn ykselmesine neden olan hareketlerdir. Sra Sizde 2 Fizyokrat dnce, doduu lke Fransann snrlar dna pek yaylamamtr. Fizyokratlarn tarm n plana alarak sanayinin geleceini grememeleri byk bir eksikliktir. Ekonomik Tablonun analizindeki varsaymlar geerli saylamaz ayrca statik bir analiz niteliindedir. retimi fayda yaratma yerine madde yaratma biiminde ele almas, retken olmayan snf gr doru saylamaz. Net hasla fizyokratlarn iddia ettikleri gibi, yalnzca tarma zg deildir; tketicinin mallarn ulatran ticaret faaliyeti de mallar ileyerek tketime hazr hle getiren sanayi faaliyeti de retken saylr ve fayda yaratmaktadrlar. Dolaysyla Fizyokratlar tarafndan yaplan retkenliin tanm yanltr. Sra Sizde 3 Bir retim srecinde ve verili teknolojik dzeyde kullanlan faktrlerden birinin miktar arttrlr ve dier faktrlerin miktar sabit tutulursa, miktar arttrlan girdinin ilve birimleri retime katldka toplam rn bir noktaya kadar artacaktr. Bu noktadan sonra eklenen birim girdilerle ilve rn miktar azalmaya ve hatta verim dmeye balayacaktr. ktisatta bu ilkeye Azalan Verimler Kanunu denir. Bu kanunda belirli bir noktadan sonra deiken faktrn miktarnn arttrlmas durumunda ek rn miktar her defasnda daha az olacaktr. Nedeni ise, deiken faktrn verimliliinin giderek azalmasdr.
2. e
3. e 4. a 5. c 6. b 7. a
8. e
9. e
10. c
53
Sra Sizde 4 Fizyokratlar, Merkantilistlerin mdahaleci yaklamlarnn aksine, sosyal olaylar arasnda dzgn ilikiler bulunduunu, kiilerin ve hkmetlerin bu ilikileri tanmak ve davranlarn ona gre ayarlamak zorunda olduklarn ileri srerek, bireysel zgrl ve ticarette serbestiyi savunmulardr. Merkantilistlerin sanayi ve ticarete nem vermelerine karn, fizyokratlar tarma nem vermiler; Merkantilistler ulusal zenginlii sanayi ve ticareti gelitirerek, ticaret bilanosunu lehe evirmede grdkleri hlde, fizyokratlar tarm ve hayvan yetitirmede aramlardr. Fizyokratlar retim-nfus art ilikileri zerinde de durmulardr. Ancak bu dnceleri Merkantilistlerden farkldr. nk fizyokratlar nce ekonomik gelimeye ve retim artna, sonra da nfusun oalmasna taraftarken, Merkantilistler ise, nfus artnn iktisadi gelimeye ve retim artna neden olacan savunurlar. Acar, G.T. ktisat Tarihinde Klasik ncesi Dneme Genel Bir Bak http://www.feyonomi.com/GHi. htm Eriim tarihi: 03.01.2012. Adaay, F.R. ve slatince, H., (2009). ktisadi Dnceler Tarihi, Bursa: Ekin Yaynevi. Anonim, (2001). ktisadn Dama Talar, stanbul: .. iktisat Fakltesi Mezunlar Cemiyeti Blaug, M., (2009). ktisatta Yntem, Ankara: Eflatun yaynevi. Doruer, E. (2009). Merkantilizm, Farkl Merkantilist Anlay Ve Uygulamalar Etkileyen Unsurlarn lkeler Baznda Analizi, Ankara: Ankara niversitesi, SBE. Ersoy, A., (2008). ktisadi Teoriler ve Dnceler Tarihi, Ankara: Nobel Yaynlar. Hanerliolu, O. (1995). Dnce Tarihi, stanbul: Remzi Kitapevi. Heaton, H., (1995).Avrupa ktisat Tarihi, ev: M.A. Klbay, Ankara: mge Kitabevi Kazgan, G., (2006). ktisadi Dnce veya Politik ktisadn Evrimi, stanbul: Remzi Kitabevi. Kkkalay, A.M., (2008), ktisadi Dnceler Tarihi; stanbul: Beta Yaynlar zgven, A. (1984). ktisadi Dnceler, Doktrinler ve Teoriler, stanbul: Filiz Kitabevi. Rima, I. H., (2001). Development of Economic Analysis; Routledge, 6th Edition. Sava, V.F., (1997). ktisadn Tarihi, stanbul: LDT Avcol Matbaaclk Sava, V.F., (2000). ktisatn Tarihi, Ankara: Siyasal Kitabevi Spiegel W.H., (1983), The Growth of Economic Thought, N.Carolina: Duke University Press. Turanl, R., (2000). ktisadi Dnce Tarihi, stanbul: Bilim Teknik Yaynevi Well, H.G., (1962). Ksa Dnya Tarihi, stanbul : Varlk Yaynevi
Yararlanlan nternet Adresleri

http:// http:// http:// http:// http:// www.belgeler.com/ geocities.com/ceteris_paribu www. feyonomi.com www.dusuncetarihi.com www.economictheories.org
3
Amalarmz

KTSAD DNCELER TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Aydnlanma a ve liberal dncenin douunu ifade edebilmek,, Sanayi devriminin ortaya k srecini aklayabilecek, Klasik okulun temel ilkelerini sralayabilecek, Klasik okulun belli bal temsilcilerini tanyabilecek, bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Aydnlanma a Sanayi Devrimi Deer Teorisi Rant Teorisi Sermaye Teorisi cret Fonu D Ticaret Teorisi
indekiler
GR KLASK KTSAD DNCENN GELT ORTAM LBERAL KTSAD DNCENN TEMEL LKELER ADAM SMITH ROBERT MALTHUS DAVD RICARDO JEAN BAPTSTE SAY JOHN STUART MLL KLASK KTSATA TEPKLER
Klasik Okul
Klasik Okul
GR
ktisat bilimini, 18. yzyl Bat Avrupasnda etkili bir dnya gr olarak kabul grm liberal doktrinden ayr dnmek mmkn deildir. Liberal dncenin geliimine 17. ve 18. yzyl Aydnlanma Felsefesi ve Rasyonalizm temel tekil etmitir. Aydnlanma felsefesi, genel olarak insann kendi yaamn dzenlemesini yeniden gndeme alm, hem dncenin hem toplumsal yaamn kkl deiimlere urayaca bir srecin felsefi balatcs olmutur. Aydnlanma hareketi iinde yer alan dnrlerin amac, insanlar dinin temsil ettii geleneksel dzenden kurtarmak ve onun yerine akl ikame etmektir. Aydnlanma felsefesinin kaynan, Rnesans felsefesinin ortaya koyduu ilkeler ve reformlar oluturmutur. Rnesans hareketi ile birlikte; insana, topluma, bilime, sanata, dine, tarihe tm siyasal ve sosyal olgulara bakta byk bir nitelik deiimi olumutur. Rnesansn nemi, dinsel nitelii ar basmayan bir zgrlk kavram etrafnda oluan bireycilik anlaynn geliimine temel oluturan bir hareket olarak yeni bir insan felsefesi dourmu olmasdr. Rnesans ve Reform hareketlerinin yol at zgr dnce, bilimde ve teknik alanda gelimelere ortam hazrlad. Corafi keiflerin balatt smrgecilik hareketleri ile Avrupa zenginleti. Teknik gelimelerin retim alanna uygulanmasyla da Sanayi Devrimi dodu. Sanayi Devriminin yaratt ortamda burjuvazi glenmi, zgrln her alanda yaylmasn salamaya alm ve kendi felsefesine uygun devlet anlayn savunmutur. Sanayi devrimi, kapitalistleme, serbest giriim, zel mlkiyet alanlarndaki gelimeler, liberalizmin ekonomik bir tabana oturmasna neden olmutur Sanayi devrimi ile hem Fransada hem ngilterede yeni gelien giriimci snf, her trl ticari snrlamalara, merkantilist dnemde yaratlan tekellere, devlet otoritesine, ayrcalklara, soylularn toprak mlkiyetinden doan gcne karyd. Giriimci snf kar iin, bireycilie dayal, ekonomik ve siyasal alandaki zgrlkleri gvence altna alan, piyasa ekonomisinin doal ileyiine dayal, devletin ekonomiye mdahalesinin minimum olduu bir dnya grn benimsiyordu. Bu dnya grn hakl gsterecek yeni bir felsefenin temelleri ise, klasik iktisatlar tarafndan atld. Adam Smithin Uluslarn zenginlii (1776) adl eserini yaynlad yl ile John Stuart Millin Politik ktisadin lkeleri (1848) adl eserinin yaynland yllar arasndaki dnemde Batda gelitirilen dnceye Klasik ktisadi Dnce ve bu dnceleri savunan dnrlerin oluturduklar okula da Klasik okul ad ve-
56
rilmektedir. Klasik okulun belli bal temsilcileri arasnda bata bu okulu kurucusu olan Adam Smith, Robert Malthus, David Ricardo, John Stuart Mill ve Jean Baptiste Say saylabilir. Aada bu dnrlerin grleri aklanacaktr.
KLASK KTSAD DNCENN GELT ORTAM

18. yzyln birinci dnemi klasik iktisadn oluabilmesi iin uygun artlar hazrlamt. Bir yandan feodal tarm ve sanayi retim biimi terk ediliyor, dier yandan feodal lordluklarn yerini merkez devletler alyordu. zlen feodalizmin tm katmanlar, lordlar, rahipler, kyller, mevcut snfsal yaplanmada kendilerine yer ararken hzla tarmn ticarilemesine, tarmda da zel mlkiyetin ve kr iin retimin yaygnlamasna yardm ettiler. Avrupa insan yllar sren suskunluunu bozarken, tm basklardan ve zgrln snrlayan engellerden kurtulmak istiyordu. Toplumsal alanda meydana gelen bu deiimlerin yannda asl deiim dnce alannda ortaya kt. Aydnlanma a olarak adlandrlan bu dnem (16881789) kilisenin ve dinin dnyadan ve dnyalk ilerden uzaklatrlmas srecini pekitirdi.
Aydnlanma a
Hmanizm: Genel olarak akll insan varln tek ve en yksek deer kayna olarak gren, bireyin, yaratc ve ahlki geliimini, rasyonel ve anlaml bir biimde, doast alana hi bavurmadan, doal yoldan gerekletirilebileceini belirten ve bu ereve iinde, insann doalln, zgrln ve etkinliini n plana karan felsefi akmdr.
Skolastik dnce, bilimsel ve aklc dnceyi reddeden, her eyi dine dayandrarak aklayan, eletiriyi kabul etmeyen Orta a Avrupasnn dnce yapsdr.
Aydnlanma felsefesi, genel olarak insann kendi yaamn dzenlemesini yeniden gndeme alm, hem dncenin hem toplumsal yaamn kkl deiimlere urayaca bir srecin felsefi balatcs olmutur. Bu yzyln sonlarna doru meydana gelen Fransz Devrimi (1789) ve ardndan gerekleen modernleme sreleri, dnsel anlamda etkilerini ve kaynaklarn aydnlanma felsefesinde bulmaktadr. Din ya da Tanr merkezli toplumsal yapnn ve dzenlemelerin yerini bu srete akl merkezli toplumsal dzenlemeler aray alr. Aydnlanma hareketi iinde yer alan dnrlerin amac, insanlar dinin temsil ettii geleneksel dzenden kurtarmak ve onun yerine akl ikame etmektir. Bu nedenle bu dnem Akl a olarak da adlandrlr. Aydnlanma felsefesinin kaynan, Rnesans felsefesinin ortaya koyduu ilkeler ve reformlar oluturmutur. Rnesans hareketi ile birlikte; insana, topluma, bilime, sanata, dine, tarihe tm siyasal ve sosyal olgulara bakta byk bir nitelik deiimi olumutur. Rnesansn nemi, dinsel nitelii ar basmayan bir zgrlk kavram etrafnda oluan bireycilik anlaynn geliimine temel oluturan bir hareket olarak yeni bir insan felsefesi dourmu olmasdr. Rnesans; insann, eyann, dnyann yeniden tanmlanmasdr. Rnesansn temel dnce merkezinde hmanizm vardr. Hmanizm, kilisenin skolastik Orta a dnce anlay reddedilerek bilimde, felsefede, sanat ve edebiyatta zgr insan anlaynn savunulmasdr. nsan her alanda yceltilmelidir. Hmanizm ile insanlarn zgrl, eitlii, akln egemenlii savunulmutur. Ortaya ferdiyeti, aklc ve yaama her eyden fazla deer veren rasyonel birey kmtr Bu felsefe liberalizmin en nemli ilkeleri olan bireycilik ve zgrlk anlaynn geliimine katkda bulunmutur. Liberalizmin fikir adamlar da bu alarda ortaya ktlar. John Locke, David Hume, Adam Smith, Immanuel Kant gibi liberaller dncelerini Rnesansn dourduu bu zgrlk ortamnda akladlar. Bireye ve birey aklna gvenmeye, doal dzen ve doal haklar yasasna, zgrlk ve toplumsal rza anlayna dair dncelerini aklayarak liberalizmin felsefi temellerini attlar. RnesansnSIRA nemi nedir? SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
3. nite - Klasik Okul
57
Sanayi Devrimi
Rnesans ve Reform hareketlerinin yol at zgr dnce, bilim alannda ve teknik alanda gelimelere ortam hazrlad. Corafi keiflerin balatt smrgecilik hareketleri ile Avrupa zenginleti. Teknik gelimelerin retim alanna uygulanmasyla da Sanayi Devrimi dodu. ngilterede balayp oradan tm Avrupaya yaylan sanayi devrimi; Birinci sanayi devrimi ve ikinci sanayi devrimi olarak iki aamada gereklemi bir olgudur. 18. yzyln ikinci yarsnda balayan ve 19. yzyln ortalarna kadar devam eden endstriyel gelime birinci sanayi devrimi veya makine devrimi, 19. yzyln ikinci yarsndan sonra balayan ise ikinci Sanayi Devrimi veya teknoloji devrimi olarak adlandrlr. Sanayi Devrimi ncesinde ilkel de olsa bir sanayi mevcut idi. rnein iiler, dokumaclkta, imalat tacirler hesabna evlerinde alyorlard; demirciler, dkmhanelerde dardan sipari alyorlard. Ama btn bunlar zanaat dzeyindeydi. Oysa 18. yzyl ortalarna gelindiinde bu konuda byk deiiklikler meydana geldi. Bu deiimler, retim aralarn hem nicelik hem de nitelik olarak etkiledi. Makinelerin geliimi ve dolaysyla maliyetlerinin ykselii, artk iilerin bunlara tek balarna sahip olamayacaklarn gsteriyordu. Buharn kullanm da bu makineleri bir araya getirme, yani fabrikada (bir bina iinde) toplama zorunluluu getirdi. Bylece fabrikalar sanayi dneminin arpc bir kurumu olarak ortaya kt. Fabrikalar, retimi hzlandrm, kaliteyi arttrm, i gcnden tasarruf salam ve maliyetleri aa ekmiti. Makinelerde buharn kullanm, kmr ve demir sektrn etkileyerek birinci sanayi devrimine damgasn vurdu. 19. yzyln ortalarndan itibaren temel hammadde ve enerji kaynaklarnda deiiklikler ortaya kt. Elektrik teknolojisindeki gelimeler, kimya sanayinin domas, kmr ve demirin yannda petrol ve kimyasal maddelerin ortaya k gibi ok nemli gelimeler bu dneme damgasn vurdu. Petrol ve elektrik gibi yeni enerji kaynaklarnn kullanm, ikinci sanayi devrimini getirdi. Demir, birinci sanayi devrimi dneminde nemli bir etken iken, ikinci sanayi devrimi dneminde yerini elie brakt. Birinci ve ikinci Sanayi Devrimlerinin temel kaynaklar nelerdir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Sanayi Devriminin yaratt ortamda burjuvazi glenmi, zgrln her alanDNELM da yaylmasn salamaya alm ve kendi felsefesine uygun devlet anlayn savunmutur. Sanayi devrimi, kapitalistleme, serbest giriim, zel mlkiyet alanlaS O R U olmutur. rndaki gelimeler, liberalizmin ekonomik bir tabana oturmasna neden
DNELM S O R U
Liberal iktisadi dnce, 18. yzyl sonun daFransada ve ngilterede merkantilizme tepki olarak ve yeni doan sanayi kapitalizminin savunuculuunu yaparak SIRA SZDE ortaya kt. Hem Fransada hem ngilterede yeni gelien giriimci snf, her trl ticari snrlamalara, merkantilist dnemde yaratlan tekellere, devlet AMALARIMIZ otoritesine, ayrcalklara, soylularn toprak mlkiyetinden doan gcne karyd. Giriimci snf kar iin, bireycilie dayal, ekonomik ve siyasal alandaki zgrlkleri gvence altna alan, piyasa ekonomisin doal ileyiine dayal, devletin ekonomiye mdahalesiK T A P nin minimum olduu bir dnya grn benimsiyordu. Bu dnya grn hakl gsterecek yeni bir felsefenin temelleri ise, klasik liberal iktisatlar olarak da adTELEVZYON
LBERAL KTSAD DNCENN TEMEL D LKELER KKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
58
landrabileceimiz fizyokratlar, klasikler ve neoklasikler tarafndan atlmtr. Liberal iktisadi dncenin kurumlamasnda en byk pay phesiz klasik iktisatlara aittir. Klasik iktisatlar ve bu arada iktisat biliminin ve klasik iktisadi dncenin kurucusu kabul edilen Adam Smith, fizyokratlarn doal dzen felsefesinden nemli lde etkilenmi ve hatta doal dzenin piyasada olan yansmalarn anlatarak, bu dzene uyulduunda toplumun kendiliinden optimal biimde ileyeceine inanmtr. Liberal iktisadi dnce, aada ksaca aklanacak temel ilkeleri benimsemitir.
Bireycilik
Liberal iktisadi dnce, bireyi temel alan ve onu snf, toplum, halk, millet, devlet gibi kurumlardan stn sayan anlay savunur. Bir baka deile, metodolojik olarak bireyci yaklam benimser. Birey, toplumlarn tm yaplarndan stndr ve teorik olarak toplumdan nce var olmutur ve dolaysyla bireyin haklar da toplumdan nce vardr. Dier taraftan bireycilik, bireyin insan olarak kendi amalarn serbeste seebilmesini ve bunlar gerekletirmek iin gerekli eylemleri yapabilmesini gerektirir. Bunun iin birey zgr olmaldr. Ayrca, bireyin, hi kimsenin mdahale edemeyecei zel bir hayat alan mevcuttur. Dier bireyler gibi devlet de bu alana tecavz etmemelidir. O yzden, devletin hareket alan da snrlandrlmaldr. Bylece bireycilikten hukukun hakimiyeti ve snrl devlet ilkesine ulalr.
zgrlk
Liberalizmin olmazsa olmaz ilkelerinden birisi zgrlktr. zgrlk, bireyin bask ve zorlama olmakszn istediini yapmas ve istedii gibi davranabilmesidir. Liberalizmin zgrlk anlay genellikle negatif zgrlk olarak adlandrlmaktadr. Negatif zgrln esas, bireyin dardan gelen keyfi bir zorlama altnda kalmakszn davranabilmesi, serbeste hareket edebilmesidir. Kiinin eylem ve davranlarnda tamamen serbest olmas pr zgrl ifade eder. Klasik liberal anlaya gre devlet, zgrlk iin en byk tehdittir. Devletin, bireylerin zgrln hie sayan, yok eden bir despot olmas nlenmelidir. Bunun yolu da devletin hareket alann snrlamak, onu baz kurallarla balamaktr. Liberalizmin zgrlk anlaynn nemli bir paras da ekonomik zgrlktr. Bundan kastedilen, ekonomik faaliyetlerde bulunmak veya genellikle ifade edildii gibi ekonomik giriimcilik hakkna sahip olmaktr. Bu da ancak piyasa ekonomisinde mmkndr.
Piyasa Ekonomisi ve Rekabet

Piyasa ekonomisi; rekabete dayal, kr amacn temel alan, zel mlkiyet, miras, giriim ve tercih yapma zgrlnn gvence altna alnm olduu ve devletin, fiyat oluumuna minimum seviyede mdahale ettii bir ekonomik sistem modelidir. Piyasa ekonomisinde devletin grevi, bireylerin piyasa ekonomisinin korunmasna ve dzgn ilemesine olan zararl eylemlerini nlemektir. Bu ynyle liberalizmin devlet anlay, snrl ve sorumlu devlet yaklam olarak adlandrlr. Devlet; adalet, eitim, salk, i ve d gvenlik gibi hizmetleri yklenmeli, mal ve hizmet retimini piyasa ekonomisine brakmaldr. Piyasa ekonomisinin ileyiinde rekabetin ok fonksiyonel bir yeri vardr. Rekabet olmakszn piyasa ekonomisi yaayamaz. Rekabet, daha yararl retim metotlarn daha az yararl olanlarn yerine yerletirir, yksek verimle alan az verimle alan rakibine kar korur. Her-
59
kesin en iyi becerdii ii yapmasn ve her retim faktrnn en ok verimli olduu yerde kullanlmasn, yani en etkin kaynak dalmn salar.
Doal Dzen
Liberal iktisadi dncenin doal dzen ilkesi unu ifade eder: Toplumun ileyii de tpk fiziksel olaylarda olduu gibi doal dzen iinde gereklemektedir. Bu nedenle de devlet, bu ileyii bozmamak iin toplumsal ve ekonomik alanlara mdahale etmemeli, sadece bu dzeninin ileyiinin devam iin gerekli dzenlemeleri yapmaldr. Doal dzeni, (Tanrsal dzeni) anlamak ve yaantmz bu dzene gre ayarlamak durumunda olduumuzu belirten Quesnaye gre, maddi dnyann kanunlar insanoluna mmkn olabildiince yararl ilemektedir. nsanlarda manevi bakmdan bu kanunlara uyduklar zaman, herkes maksimum tatmin salayacak ve dzenli bir toplum doacaktr. Devletin ekonomik ve sosyal yaantya mdahalesi gereksizdir, te Laissez-faire, Laissez-passer (Braknz yapsnlarBraknz gesinler) slogan byle bir dnceden balar.
Rasyonel Birey
Rasyonel birey (Homo economicus) varsaym, bireylerin kendi karlarna gre hareket ederken uzun dnemde de toplumun refahn artracak ekilde hareket ettiklerini ngrr. Rasyonel birey; mallar, piyasalar ve dier ekonomik konularda tam bilgiye sahip, karlat seenekler arasnda mutlaka deerlendirme yapan, ou aza tercih eden, yapt tercihler birbiriyle elimeyen kiidir. Rasyonel tketiciler, faydalarn maksimize ederken, reticiler, krlarn maksimize eder. Dolaysyla, bireylerin fayda maksimizasyonunu saladklar durumda toplumsal fayda da maksimuma ulam olur. Liberal dnrlere gre, toplumun mutluluu veya iyilii ancak zel kar maksimizasyonu ile mmkn olur.
ADAM SMITH
A. Smith (1723-1790), skoyada Kirkaldy kasabasnda bir gmrk ktibinin olu olarak dnyaya gelmitir. Kasabasndaki zel bir okulu bitirdikten sonra Glasgow niversitesine yazlmtr. Daha sonra Oxfordda Balliol Collegede almalarn srdrm, burada mantk ve ahlak dersleri profesrlnde bulunmutur. Derslerinde etik, konuma sanat, hukuk, politik ekonomi gibi konular ilemitir. 1759da The Theory of Moral Sentiments adl kitabn yaynlamtr. Bu kitap, kt dnemde Smithin itibarnn yaylmasn salamtr. Bu kitap da Smith, bencil bir yaratk olan insann, nasl olup da ahlaki ierikler ykl kararlar alabilmesinin nedenlerini inceliyordu. Smith, on yln An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations adl, 1776da yaymlanan bayapt zerinde alarak geirmitir. Kitap byk ounluk tarafndan kabul grd ve revata kalarak Smithin mehur olmasn salad. 1778de Smith skoyada gmrk mdrlnde i buldu ve bu i sabebiyle Edinburga yerleti. 17 Haziran 1790 ylnda ar bir hastalk sonras yaamn yitirdi.
60
Emek ve Blm
Adam Smith emei, servetin gerek kayna kabul etmitir. Ona gre bir ulusun ihtiyalarn karlamak iin her yl tkettii mallar yaratan, emein yllk almasdr. A. Smith bu dncesini ortaya koyarken, doal kaynaklarn ve sermayenin roln kmsememitir. Ancak fizyokratlardan ayr bir adan hareket ettiini gstermek iin, her yl tketilen mallarn doal kuvvetler deil, insan almas tarafndan yaratld noktasnda srar etmitir. Emek olmakszn doal kaynaklar, faydasz kalacaktr. A. Smithe gre, ulusal geliri belirleyen iki faktr vardr. Bunlar, emein verimlilii ve retken emein, retken olmayan emee orandr. retken olan/olmayan emek ayrmnn temelleri merkantilistlere ve fizyokratlara kadar gider. Her ne kadar bunun tam bilincinde olmasalar da merkantilistlere gre d ticarette krllk salayan alanlarda alan emek retkendir. Fizyokratlar ise, yalnzca tarmsal alanlarda alan emei retken kabul etmektedirler Adam Smith retken emei art-rn yaratan emek balamnda ngrd lde merkantilistlerin ve fizyokratlarn izinden gitmitir. retken olan/olmayan emek tartmasn balatan Adam Smithe gre, retken olan ve retken olmayan emek ayrmnda temel olan, deer yaratma veya bir deere yeni bir deer katmaktr. Smithe gre emek, zerinde harcand nesnenin deerine deer katyorsa, bu retken emektir. retken olmayan emein ise zerinde harcand nesneye yeni bir deer katmas sz konusu deildir. Smith, bu nedenle hizmet retimini retim olarak saymamtr. nk hizmet retiminde yeni bir deer yaratlmaz veya var olan deerin zerine yeni bir deer katlmaz. rnein bir iinin emei, zerinde alt malzemenin deerine kendi geimi ve patronun kr deerinde bir deer katmaktadr. Oysa bir hizmetkrn emei hibir eyin deerine ek deer katmaz. Smith ayn ekilde toplumda en saygn mesleklerde alanlarn emeini de retken olmayan emek snfna sokmaktadr. Ders veren hocalar, doktorlar, yazarlar, oyuncular vb. bunlarn yapt daha retildikleri anda yok olup giden itir. Yani sonradan satlacak bir ey kalmaz. Oysa retken emek rettii nesnede sabitleir. Bu nesne maddidir, belirli bir sre varln srdrr ve satlabilir (ekonomik) zellie sahiptir. Smithe gre, retken olmayan emek, retimden ne kadar az pay alrsa ve buna bal olarak az tketirse, retken emek iin o kadar ok harcama yaplr ve daha fazla sermaye birikimine olanak salanr. Sermaye birikimi ise, uluslarn zenginlemesinde temel rol stlenir. Smith zenginliin temel kriterlerinden birisi olarak grd emein verimliliini i blmne dayandrmtr blmnn gerekletii her alanda emekten yararlanabilme olana fazladr ve i blm sayesinde zenginlik toplumun en alt kesimlerine kadar ulaacaktr. Smithe gre i blmnn domasnn nedenlerinden bir tanesi, insanlardaki mbadele eilimidir. blmnn hakim olduu bir toplumda, insanlar farknda olmasalar da, binlerce insann ibirlii olmadan yaayamazlar. te bu deiim eilimi her insan, kendini belli bir ie vermeye ve bu i iin olan yeteneklerini gelitirmeye yneltir. nsanlarn dier insanlardan farkl yeteneklerine gre retmesi, retimde i blmn ortaya karr. Mbadele eilimi yannda i blmnn gereklemesinde ikinci etmen, yeterli bir sermaye birikiminin olmasdr. Smithe gre, toplumda yeterli sermaye birikimi yoksa tam manasyla i blm ve mbadele gereklemez. blmnn douunda nc bir etken de pazarn geniliidir. Pazar dar olduunda insanlar bir alanda daha az uzmanlama olana bulacaklardr, nk rettikleri mallar satacak yeterli insan olmayacaktr. O yzden i blmnn domas iin pazarn genilemesi, ihtiyalarn artmas gerekir.
retken emek, zerinde harcand nesnenin deerine katk yapan emektir.
61
Yukardaki aklamalara bal olarak, Smithe gre i blm, emein verimliliini artrr, deer fazlalar yaratr. Bu deer fazlalar sayesinde de toplumlar zenginleir, yararl mallarn retimi oalr. Smith, bu konuyu toplu ine yapm rneiyle akla kavuturmak istemitir. blmn douran faktrler nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Ona gre, bir iinin, toplu ine yapm iinde uzmanl bulunsa bile, tek baDNELM na bir gnde ancak 20 kadar ine yapabilmesi mmkndr. Buna karlk i blm uygulanan bir iyerinde, ii bana den retimin 4800 ineyi bulduuna dikS O trlerinin R U kat ekerek bunun nedenlerini aratrm, birbirinden farkl emek i blm yapmak suretiyle, ok daha hzl ve yararl bir retim elde etme olana bulunduuna dikkat ekmitir. Daha ak anlatmamz gerekirse, bir D toplu K K A T ine yapm atlyesinde bir iinin bir tek ineyi tek bana yapmas retimi azaltmakta, fakat bir iinin teli gerdii, baka bir iinin dzelttii, dier bir iinin ise ucunu sivriltSIRA SZDE tii v.b. gibi yeteneklere bal olarak bir i blm yapldnda retim, bir iinin tek bana yaptyla karlatrldnda kat kat artmaktadr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Deer Teorisi
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Adam Smith kullanm ve deiim deeri olmak zere iki deerden sz etmitir. K T A P Smith, bu ayrm yaptktan sonra kullanm deeri zerinde fazla durmam, hatta bunun deiim deeri iin bile gerekli olmadn belirtmitir. Smith, bu konuda elmas ve su rneini vermitir. Elmasn fiyat ok pahaldr, deiim deeri (ayn zamanda Smith buna gerek fiyat demitir) ok yksektir. Fakat buna elmaTE L E V Zramen YON sn kullanm deeri yoktur. Suda ise bu durum tam tersinedir. Su ok yksek bir kullanm deerine sahiptir, nk susuz yaamamz mmkn deildir. Fakat suyun da elmasn tersine deiim deeri ok dktr. Kullanm deerinin ls NTERNET fayda, deiim deerinin ls ise emektir. Baka bir deyile, o maln gerek fiyat yani deiim deeri, o mal retirken harcanan emekle llr. A. Smithin deer teorisi pek fazla ak olmad gibi, elikilidir de. Smith, emei nce deerin tek kayna ve her mal iindeki emek miktarn da emein ls olarak kabul etmitir. Ancak, bu durum ilkel toplumlar iin geerli olabilir. lkel toplumlarda bir rnn fiyat, o rn iin harcanan emee tam eitti. Fakat bir zaman sonra insanlar sermaye biriktirmeye baladlar ve bu sermayelerini baka eylerin retimi iin kullandlar. O zaman bu sermaye sahipleri baka insanlara i verip altrmaya, onlarn emeklerinden yararlanmaya balamlardr. te bu durumda, sermaye sahibinin salad ilkel madde zerine baka insanlarn el emei ilave edilmi oldu. Bylece deer artt ve artm olan deer iki ksma ayrld. Deerin bir ksmn cret ad altnda ii ald, dier ksm ise sermaye sahibinde kr olarak kald. Bunlarn dnda, insanlar belli bir toprak parasnn zel mlkiyetine sahip olunca, onlar sahip olduklar topra ekip biemedikleri zaman bile, bu toprak parasnn rnnden bir ksmn mlk sahibi olmak gerekesiyle istemilerdir. te toprak sahibine verilen bu ksma rant denmitir Bunun iin emeki, retimini mal sahipleri, sermaye sahipleri ve toprak sahipleri ile paylamak zorunda kalmtr. Bylece sermaye sahipleri kr salamakta, toprak sahipleri de topraklarnn kiras karl bir gelir (rant) elde etmektedirler. Bu durumda mallarn gerek deerini unsur belirlemektedir. Bunlar, cret, kr ve ranttr. Buradan grlecei gibi Smith ilk deer teorisinden ayrlm ve retim maliyeti teorisine gelmitir. Smith, mallarn mbadele deerinin para cinsinden ifade edilmesi durumunda o
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
62
mallarn fiyatlarnn belirlenmi olacan syler ve mallarn fiyatn iki ksmda incelemeye alr. Tabii fiyat (reel fiyat): Mallarn retiminde gerekleen maliyetlerin toplamna eittir. Yani, sermayenin kr (faiz), emein creti, topran rant toplamdr. Piyasa fiyat (Cari fiyat): Mallarn arz ve talebi tarafndan piyasada belirlenen fiyattr. Piyasa fiyat mallarn retim deerinden (tabii fiyat) daima yksektir. nk hi bir mteebbis piyasa fiyatn, yalnzca maln maliyetini karlayan bir dzeyde belirleyip piyasaya arz etmez. Ancak piyasa rekabeti, piyasa fiyatn maln tabii fiyat seviyesine indirmeye alr. Piyasa fiyat ile doal fiyat arasndaki fark geicidir.
Sermaye Teorisi
Adam Smith sermayeyi, emein daha verimli almasn salayan bir etken olarak tanmlar. Alet, makine, toprak, gbre, vb. birer sermayedir. Sermaye; lkelerin zenginliini, refahn artrmada en nemli faktrdr. retim faktrlerinden emek ve topra daha verimli hle getiren sermaye iki trl tanmlanabilir. Bunlar, deiir sermaye ve sabit sermayedir. Sabit Sermaye, insanlar tarafndan retilmi retim faktr olarak tanmlanr. Bu gruba, binalar, makineler, aletler girer. Sabit sermaye iktisadi faaliyetler iinde dolama katlmaz, sahibine bir kr salar. Deiir sermaye ise, sahibine el deitirmek suretiyle kr getiren maddelerdir (hammadde, satlacak mallar). Bu mallar el deitirmedii srece herhangi bir kr salamaz. Smith sermayenin meydana geliini u ekilde aklamaktadr. Sermaye birikiminin kayna tasarruftur. Tasarruf ise, toplumdaki kiilerin almalar sonucu elde edilir. Tasarrufun kayna, iinin geliri cret, kr ve ranttan olumaktadr. Kapitalist ve toprak sahiplerinin gelirleri iinin yaratt ancak kendisinde kalmayp dierlerine kr ve rant olarak geen gelirlerdir. Bu bir bakma Marksn artk deer teorisine temel oluturmutur. Bu durumda kr ve rant, aslnda emek tarafndan yaratlan net haslann birer parasdr. Bu yzden Smithin dncesinde kr ve cret birbirine ters orantldr. Krn artmas iin cretin, cretin artmas iin de krn dmesi gerekir.
Gelir Teorisi
Adam Smith ekonomik faaliyetler sonucunda tr gelir elde edildiini savunur. Bu gelirler cret, rant ve krdr. cret, iverene bal olarak, retimin sonucuna baklmakszn nceden belirlenen emein bedelidir. Smith iktisadi faaliyetlerde, her eyin fiyatlara bal olarak olutuunu savunur. cret de emein fiyatdr. Bu fiyat iilerle iverenler arasnda belirlenir. iler bu fiyat ykseltmeye alrken, iverenler ise bu fiyat drme abasndadrlar. Ancak cretler, iinin ve ailesinin geimini salayacak seviyede belirlenir. Bu seviye asgari cret seviyesidir. Asgari cret seviyesi artarsa, doum artlar yznden ii saysnda art olur ve cretler tekrar asgari seviyeye der. Bu ekilde Smith, cret ile nfus kurumlar arasnda bir ba kurmaktadr. Smithe gre emein rn karlnda ald cret onun tamamna eit olmayp bir ksm rant ve kr ad altnda bakalarna gitmektedir. cretten yani iinin yapt retimden tarm rant ad altnda sanayi ise kr ad altnda bir pay alacaktr. Smithe gre rant hakl bir gelir kayna deildir. Ona gre rant topra elinde tutanlarn aldklar bir tekel fiyatdr. Smithe gre kr ise giriimcinin deil retime katlan sermayenin paydr. Sermayenin yklendii riskin bedelidir.
63
Para-Grnmeyen El-Ekonomik zgrlkler

Smithe gre para basit bir mbadele aracdr. lkelerde mal miktar oald zaman onlar tedavl ettirecek daha fazla para miktarna ihtiya olacaktr. Ancak, para miktar mal miktarndan daha ok artarsa fiyatlar ykselir. nemli olan mal miktardr. lkenin zenginlii ve refah, Merkantilistlerin aklad gibi, para miktar ile deil, mal miktar ile llr. Adam Smith Fizyokratlarn doal dzen anlayndan da yaralanarak, kiisel karlar peinde koan bireylerin engellenmemesi durumunda adeta bir grnmeyen el yardmyla tm toplumun da karlar dorultusunda hareket edeceklerini syler. Bu grnmeyen el rekabeti koullarda ileyen piyasa mekanizmasdr. Bu dnceye gre devlet ekonomik yaantya karmaktan kanmaldr. nk iktisadi yaant, kiisel menfaat ilkesine uygun olarak kendiliinden yrr. Rekabet ve piyasa mekanizmas mteebbisi; tketicinin arzulad, talep ettii mal en ucuz, en kaliteli bir biimde retmeye gtrr. te kii karlar ile toplum karlar arasndaki ahenk buradan domaktadr. Adam Smith, zgrln tek snrlaycsnn doal yasalar olmas gerektiine inanmaktadr. Eer kk bir aznln doal zgrlkleri, tm toplumun gvenliini tehlikeye sokmakta ise, bu zgrlkleri kstlamak da devletin grevi olacaktr. Devletin mdahalede bulunaca hller aadaki gibi zetlenebilir. Devlet, dier bir devletin saldr ve istilalarndan korumak iin, iyi bir ordu ve donanma kurmaldr. Devlet, bireylerini dier toplumun bireylerinden gelecek tehlikelere kar iyi bir adalet mekanizmas ile korumaldr. Devlet, bireylerin genel karlarn koruyamadklar konulara el atmaldr. lkenin gelecei bakmndan yabanc devletlerin rekabetine kar nlemler almaldr. Adam Smithe gre devlet beceriksiz ve msriftir. Bu yzden yukardaki hller dnda devletin ekonomiye mdahalesi asgari seviyede olmaldr. Adam Smithe gre devletin grevleri nelerdir?
SIRA SZDE
D Ticaret Teorisi
SIRA SZDE
A.Smith uluslararas i blm ve serbest ticaret sayesinde ticarete girien iki lkenin bundan fayda salayacan ve kaynaklarn bylece optimal bir ekilde dalaS O lke R U dierlerincan Mutlak stnlk Teorisi ile aklamtr. Ona gre, her den daha dk maliyetle rettii mutlak retim stnlne sahip olduu mallar retmeli bir baka deile bu mallarn retiminde uzmanlamal ihra D Kve K A bunlar T ederek, daha pahalya retebildiklerini dardan ithal etmelidir. Mutlak stnlkler teorisini bir rnekle aklayabiliriz: Bir iinin bir gnlk SIRA SZDE retimi ngiltere ve Trkiye iin aadaki tablo 3.1de verilmitir.
BUDAY TRKYE NGLTERE 12 birim 4 birim
AMALARIMIZ KUMA
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
4 birim 12A birim K T P
Tablo 3.1 AMALARIMIZ Mutlak stnlkler Teorisi

K T A P
Tablodan grld gibi Trkiye buday, ngiltere kuma retiminde mutlak stnle sahiptir. nk bir ii Trkiyede 12 birim buday ngilT Eretebilirken, LEVZYON terede 4 birim retebilmektedir. Buna karlk 1 ii bir gnde ngilterede 12 biNTERNET
TELEVZYON
NTERNET
64
rim kuma retebilirken, Trkiyede 4 birim rtebilmektedir. Bu yzden Smithe gre Trkiye buday ngiltere kuma retiminde uzmanlaacak ve karlkl ticarete girerek kazanl kacaklardr. nk Trkiyede 1 birim kuma=12/4=3 birim buday yapmakta; ngilterede ise, 1 birim kuma=4/12=1/3 birim budayla deitirilmektedir veya Trkiyede birim buday=4/12=1/3 birim kuma, ngilterede 1 birim buday=12/4=3 birim kuma ile deitirilmektedir.
ROBERT MALTHUS
ngiliz iktisat Thomas Robert Malthus (1766-1834) Londra yaknlarndaki Surreyde entellektel bir asilzadenin olu olarak domutur. Cambrige niversitesinde teoloji eitimi aldktan sonra, bir sre rahiplik yapmtr. Dou Hindistan ortakl tarafndan Herfordshirede kurulan Haileybury Kolejine 1807 de tarih ve ekonomi profesr olarak atanm ve lmne kadar burada kalmtr. 1798de An Essay on the Principle of Population (Nfus lkesi zerine Bir Deneme) adl eserini 1820de Ekonomik Politik eserini yaynlad.
Nfus Teorisi
R. Malthus 1798 ylnda Nfus Art Kanunlar zerinde Bir Deneme adl eserinin yaynlanmasndan sonra toplumun byk tepkilerini zerine ekmitir. Toplumun bu esere byk tepki gstermesini zamann artlarna balamak gerekir. Bu dnemde makinenin sanayiye katlmasyla birlikte piyasaya byk apta ii altran firmalar girmi ve bylece kylerden ehirlere almak zere gelen nfus akm balamtr. Daha sonra ehirlerde ok ar artlarda alan iiler byk bir sefalet iinde yaamaya balamlardr. W. Godwin ve Condorcet gibi dnrler mevcut sefaletin sebebini uygulanan sistemin yetersizliine, zel mlkiyet kurumunun varlna balamlard. Bu dnceleri kabul etmeyen Malthusa gre halkn sefaletinin sebebi ekonomik gelimenin doal bir sonucudur. Nfusun art hz ile beslenme olanaklar arasndaki orantszlk sefaleti de beraberinde getirmekteydi. Malthusa gre insanlar oalma eilimindedirler. Ancak tarmda geerli olan azalan verimler kanununa gre, nfus artn mevcut topraklarn beslemesi olana kstldr. Malthus, Amerikada nfusun 25 ylda iki katna ulam olmasna bakarak nfus art ile ilgili grlerini u ekilde aklamaktadr. Nfus hibir engel olmad takdirde geometrik, gda maddeleri de aritmetik bir dizi hlinde artmaktadr. 1 1 2 2 4 3 8 4 16 5 32 6 64 7
Yukarda da grld gibi nfus ile gda maddelerinin art bu oranlar koruduu takdirde nfus art, korkun bir durum arz etmektedir. Malthusa gre nemli olan nfus miktar ile beslenme olanaklar arasndaki dengenin bozulmamasdr. Nfus artn kstlayan faktrler iki trldr.
SIRA SZDE
Malthus alk ve SZDE sefaletin sebebini nasl aklamtr? SIRA

DNELM S O R U
DNELM S O R U
65
Birincisi tabii engeller: Alklar, byk salgn hastalklar, frtnalar, lmler, kazalar vb. faktrler fazla nfusu azaltabilir. kincisi doumlarn kontrol ve evlenme ann geciktirilmesi: Aslnda nfus fazlas ister istemez tabii engellerle karlaacaktr. Nfusla dolu bir dnyada yeni doan bir kimse, eer ailesi onu beslemiyor ise o dnyada gerekten bir fazlalktr. Bu bakmdan, Malthus fakirlerin az ocuk yapmalarn nerir. Bylece, Malthus nfus ile gda maddeleri arasnda bir iliki kurduundan dinamik bir analiz, yani gelecek dnemlerde srekli deimelere yol aan bir analiz yapm saylabilir.
Nfus Politikas nlemleri

Devlet fakirlere yardm etmemelidir. Tabiat fakirleri yok olmaya mahkum etmitir. Fakirlere yardm etmenin amac onlarn sefaletlerini artrmaktr. Hayat kavgasnda gl olanlar yaamak hakkn kazanrlar. Bu grleri ile Malthus sosyal politikann karsndadr. Bununla beraber bugn de zerinde durulan ve zellikle geri kalm ekonomilerin kalknmasnda engelleyici bir faktr olarak grlen nfus konusuna dikkati ilk eken Malthus olmutur.
Malthusun Dier Ekonomik Konular Hakkndaki Dnceleri

Malthus, ekonomik krizlerin olduu dnemlerde bu krizlerden kurtulabilmek iin ekonomiye mdahale edilebileceini ifade etmitir. Jean Baptiste Sayn, Her arz kendi talebini yaratr. dncesini eletirmitir. Bu dncenin altnda yatan temel mantk ekonomide asl olan retim (arz) dir. Halbuki Malthusa gre, ekonomik hayatta temel olan tketimdir. retim tketime tabidir. retim iin sermayenin, nfusun artndan nce gerek talebin artmas gerekir. Gerek talep, satn alma gcne sahip olanlarn talebidir. Bu dncelerden hareket eden Malthus, Sayin ve dier klasik okul yelerinin ulatklar sonuca ulamaz. Malthus ekonomide ortaya kan krizlerin sebebiniN retim ve tketim arasndaki dengesizliklerden kaynaklandn aklamtr. Ona gre, gelir sahipleri gelirlerinin tamamn harcamadklar zaman, retilen mallarn tamam satlamaz. Malthus ekonomik dengenin salanabilmesi iin, gelirini harcamaktan ekinmeyen bireylerin ya da snflarn gelirlerinin artrlmasn nerir. Malthus, retimi harekete geirmek, ekonomik yaamda dengeyi salamak iin tasarruftan ziyade, harcamalara ve talep artlarna nem verilmesi grn benimser. Bu grleri ile A.Smith ve dier klasik iktisatlardan ayrlan Malthusa destek Keynesden gelmi, Malthusun grlerinin doruluuna iaret eden Keynes, onlar daha ak ve kapsaml bir ekilde aklamtr.
Gerek talep, satn alma gc ile desteklenen talepdir.
DAVD RICARDO
David Ricardo, (1772-1823) Londrada dodu. Portekiz Yahudilerinden bir aileye mensup olan babas, Hollandadan ngiltereye g etmi ve Londra borsasnda zengin olmutur. Ricardo bir sre ticari eitim grdkten sonra, gen yata, O da baba mesleine katlarak borsada almaya balad. Din deitirip Hristiyan olunca, babasyla iliii kesildi ve kendi hesabna i yaparak, ksa zamanda zengin oldu. Ricardo, piyasa fiyatlarnn ykselileri ile para deeri arasndaki ilikiyi aratrm ve 1871 ylnda Ekonomi Politikalarnn Prensipleri ve Vergi adl eserini yaynlayarak ekonomik ve sosyal politika alannda lkenin otoriteleri arasna girmitir.
66
Deer Teorisi
Ricardo, deer zerindeki tahlillerine Adam Smithin izinden yryerek balamtr. Onun gibi, temel iktisadi kavram olarak, kullanm ve mbadele deerlerini birbirinden ayrr. Mbadele deeri iin kullanm deerinin art olduunu belirtir. Ancak bunun, mbadele deerini aklamak iin yeterli olmadn onun meydana geliinde etken olan bir faktr olmadn iddia eder. Ricardo mallarn mbadele deerlerinin (Kullanm deerlerine sahip olmalar artndan baka) iki kaynaa dayanabileceini syler. Bunlar ise; 1. Ktlk, 2. Maln retimi iin gerekli emek miktardr. Ricardo mallar nitelikleri bakmndan iki gruba ayrr. Birinci grup mallar, yeniden retilmesi mmkn olmayan mallardr. rnein, kymetli tablolar, heykeller, kitaplar, antika paralar ve pullar gibi. Bunlarn deeri kt olmalarndan ve bu mallar satn alanlarn istei ile gelirinden doar. Bu tr mallarn dnda kalan mallar ise ikinci gruba girmektedir. Bu tr mallar yeniden retilmesi emek harcanarak mmkn olan mallardr ve deiim deeri hem ktlk derecesine ve hem de retimleri iin gerekli olan emek miktarna baldr. Ricardoya gre mallarn retimi iin gerekli emek iki ayr cins emekten oluur. Bunlardan birincisi eski emek veya dolayl emek olup, retimde kullanlan makine ve tehizatn retimini gerekletiren emei gsterir. kincisi de bugnk emek veya dorudan emek olup retimde makine ve tehizatla, bir baka deyile sermaye ile kullanlan emektir. Smith henz kapital birikiminin meydana gelmedii ilkel toplum aamasnda, retimin sadece bugnk emek ile yaplacandan sz etmise de Ricardo, tarihin hibir dneminde emein tek bana retimde kullanlmadn ve mutlaka bir ara kullanldn ne srmtr. Herhangi bir silah olmadan ne kunduzu ve ne de geyii yakalamak mmkn olabilir; bu nedenle deiim deerleri de sadece onlar yakalamak iin harcanan zaman ve emekle deil, fakat ayn zamanda avcnn kapitalinin, yani hayvanlar yakalamak iin kulland silahlarn retimi iin gerekli zaman ve emek ile birlikte belirlenecektir. Dolaysyla deiim deeri, retimde kullanlan dorudan emekle, bu emee yardmc olan makine-tehizat alet ve binalarn retimine harcanan emek ile orantl olacaktr. zetle Ricardonun deer teorisi iinde, yalnz bugnk deil, makine ve tehizat biiminde biriktirilmi, baka bir deyimle sermaye hline gelmi olan emekde sz konusudur. Bu durumda u sonuca ulalr. Deer, biriktirilmi emek (sermaye) kime ait olursa olsun, yeni ve eski emek miktar tarafndan belirlenir.
Dolayl emek, retimde kullanlan makine ve tehizatn (sermayenin) retimini gerekletiren emei gsterir.
Rant Teorisi
Diferansiyel rant, ilenebilir ve kullanlabilir topraklarn kimyasal ve tarmsal zellikleri, corafi konumlar, hammadde temini ve toprak verimliliindeki farkllklar nedeniyle ortaya kan ranttr.
XIX. yzyln balarnda ngilterede nfusun hzla artmas ve gda sorununun n plana gemesi rant konusunu nemli hle getirmitir. Ricardoya gre rant elde edilen son rnden topran kullanlmas veya tahribine karlk olarak arazi sahibine denen bir bedeldir. Ricardonun rant teorisinin temel dayana mutlak rantn mevcut olmaddr. Ona gre rant, snrl, verimli topraklarn azldr. Rant, nfus art sonunda daha az verimli veya yeri itibaryla daha az avantajl topraklarn ekilip biilmesi zorunluluundan doar. Bu rant diferansiyel ranttr Ricardonun rant teorisini biraz daha aarak aklamaya alalm. Ricardoya gre insanlar nce, en verimli topraklar ekmilerdir. Bu topraklar artan nfusu besleyemeyecek hle gelince daha az verimli topraklar ekmek zorunda kalmlardr. Farkl verime sahip topraklarda yaplan tarmsal retimin ma-
67
liyeti farkl olacaktr. Bu durumda daha verimli topraklara sahip olanlar bir rant elde edeceklerdir. Ricardoya gre rantn ortaya k sebebi nedir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
rnein, birinci derece verimli toprakta elde edilen budayn maliyeti 250, DNELM ikinci derece verimli topraktaki budayn maliyeti 275, nc derece verimli topraktaki budayn maliyeti 300 olsun. Tam rekabet piyasalarnda ayn kalitedeki S O R U rnler tek fiyata satlacana ve tek fiyat da marjinal topraklar belirleyeceine gre budayn sat fiyat 300 olacaktr (marjinal maliyet=fiyat). Bu durumda; birinci topraklar 50 (300-250); ikinci topraklar 25 (300-275) lira rant D elde K K Aedeceklerdir. T nc topraklar ise, bir rant salayamayacaktr. nk Ricardoya gre, marjinal firmann maliyeti, sat fiyat olduu iin firma bir rant elde edemez. Ricardo, ranSIRA SZDE tn bir maliyet unsuru olmadna dikkati ekmitir. nk rant maliyetlere giren bir unsur deildir. Yani, rant sebep deil sonutur. Rant olduundan fiyatlar ykselmez; tam tersine nfus artp fiyatlar ykseldii iin rant ortaya kmaktadr. RiAMALARIMIZ cardoya gre buday rant dendii iin pahalanmam, tam aksine buday fiyatlar yksek olduu iin rant ortaya kmtr. Yani arazi sahipleri rant ald iin buday pahallamamakta, aksine buday pahallatndan arazi sahipleri rant alK T A P maktadr. Rantn ortaya kndan toprak sahipleri sorumlu deildir. Toprak sahipleri fiyat artlarnn bir sonucu olarak rant elde etmektedirler. Bu rantn ortadan kalkmas iin d ticaretin serbestlemesi ve devletin d ticarete mdahaleT E L Ehibir VZYON de bulunmamas gerekir. Ricardonun rant teorisi faktre dayanr. Bunlar; tam rekabet, Malthusun nfus kuram ve azalan verimler kanunudur.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
cret Teorisi
NTERNET
NTERNET
Ricardo, kendisinden nce ortaya atlan klasik dncelerden yararlanarak cret teorisini oluturmutur. Ricardoya gre emein fiyatn oluturan iki eit cret vardr. Bunlar, doal cret ve piyasa cretidir. Doal cret, iinin yaamasn ve neslinin artmakszn devamn salayan crettir. Piyasa creti, piyasada emein arz ve talebine gre belirlenen crettir. Emein arz ve talebindeki deiiklik piyasa cretindeki deiiklii etkilemektedir. Ancak bu deiiklik geicidir. yle ki piyasa creti doal creti aarsa Malthusun nfus teorisine gre, toplumda evlenmeler artacak ve buna bal olarak emek arz artacaktr. Artan emek arz iiler arasndaki rekabeti artracak ve sonuta piyasa creti doal cret seviyesine doru azalacaktr. Bu azal doal cret seviyesinin altna inerse bu zamanda emek arz azalacak ve cretler doal cret seviyesine ykselecektir. Yani piyasa creti daima doal cretin evresinde dnecektir. Toplum ilerledike, doal cretin de artacan syleyen Ricardo, buna gda retiminin daha zor ve maliyetli hle gelmesinin yol aacana iaret etmektedir.(nsanlarn yaamas iin gerekli olan besin maddelerinin fiyat artnca, bu mallar satn alacak doal cret de artacaktr, aksi hlde insanlar nesillerini srdremezler). Ancak, tarmda meydana gelecek gelimelerle veya ithalat imknlaryla, gda fiyatlarndaki art eilimin bir sre iin durdurulabileceine de iaret etmektedir. Bu gr, Marksn zamanla iinin sefilleecei doktrini iin temel tekil etmektedir. Ancak Ricardo cret teorisinde, Marks ve dier sosyalistlerin yorumlarn hakl karacak kadar sert deildir. cretin, doal dzeyinin alk ve sefalet snrnda olacan sylememi, her lkenin sosyal gr ve adaletine gre, bir asgari dzeyin oluacan sylemitir.
Doal cret, iinin kendisinin ve ailesinin ancak yaamn devam ettirebilecek cret dzeyi
68
Gelir Dalm Teorisi

Ricardo, fonksiyonel gelir dalm olarak tanmlanan ve gelirin; emek, sermaye ve doal kaynaklar arasnda dalmn belirleyen ilkeler zerinde durmutur. Ayrca gelir dalmndaki deimelerin sermaye birikimi ve ekonomik byme zerindeki etkilerini aratrmtr. Ricardonun gelir dalm teorisi toprak (arazi) ve topran marjinal kullanm ile sk skya ilgilidir. Her ne kadar farkl topraklarn sahiplerine farkl gelirler salayacan ne sren ve azalan verimler kanunu zerinde ilk duran kii Ricardo olmasa da bu ikisini bir araya getirip, orijinal bir gelir dalm ve deer teorisi yaratan odur. Ricardonun gelir dalm teorisine gre, cret, kr ve rant geliri elde edenlerin karlar birbirleri ile atma hlindedir. Kr ancak cret dt zaman ykselebilir. cret artnca kr azalmaya balar. Bu durumda, kapitalistin ve emekinin menfaatleri uyuma iinde deildir. Dier yandan, doal cret anlayna gre cretlerin artmas ancak iinin yaamas iin gerekli mallarn fiyatlarnn ykselmesiyle mmkndr. Bu mallar ise, daha ok tarmsal nitelikli olan gda maddeleridir. Saylar oalmakta olan iilere, bata gda maddeleri olmak zere gerekli mallarn retilebilmesi iin giderek daha az verimli topraklarn retime almas gerekir. Bu durumda rant ykselirken cretler yalnzca parasal olarak artacaktr. Dolaysyla toprak sahibinin kar hem kr hem de cret geliri elde edenlerle atmaktadr. Bu durumda toplumda karlarn uyumundan sz etmek mmkn deildir.
D Ticaret Teorisi
Karlatrmal stnlkler teorisi, lkeler en iyi ve en elverili artlarda rettikleri mallarn retiminde uzmanlamal ve btn imknlarn bu mallarn retimine harcamaldrlar. Buna karlk en pahal ve en zor artlarda rettikleri mallarn retiminden vazgemelidirler.
D ticaret teorisinde A. Smithin mutlak stnlkler teorisi nemli bir yere sahip olmasna ramen, uluslararas uzmanlamay sadece mutlak stnlkler ile aklamak mmkn deildir. nk eer bir lke btn mallar dierlerine gre mutlak olarak daha ucuza retirse durum ne olacaktr. Aadaki tabloda Trkiye ngiltereye gre her iki malda da mutlak stndr. Smithe gre bu durumda ticaret olamayacaktr. Hlbuki Ricardo byle bir durumda da ticaretin kazanl olacan karlatrmal stnlkler teorisi ile aklamtr. Bu teoriye gre, lkeler en iyi ve en elverili artlarda rettikleri mallarn retiminde uzmanlamal ve btn imknlarn bu mallarn retimine harcamaldrlar. Aksine en pahal ve en zor artlarda rettikleri mallarn retiminden vazgemelidirler. lkeler ihtisaslat mallar dar satmal, bunun karlnda zor rettii mallar dardan satn almaldrlar. Bylece her iki lkede ihtisaslam olacak ve ticaretten ikisi de krl kacaktr.
BUDAY TRKYE NGLTERE 12 birim 4 birim KUMA 20 birim 12 birim
Tablo 3.2 Karlatrmal stnlkler Teorisi
Tablo 3.2den izlenecei zere hem buday hem de kuma retiminde Trkiye ngiltereye gre mutlak stndr. nk Trkiyede bir ii bir gnde 12 birim buday ya da 20 birim kuma retebilmektedir. Buna karlk ngilterede bir ii bir gnde 4 birim buday ya da 12 birim kuma retebilmektedir. Daha nce aklanan A. Smithin mutlak stnlkler teorisi geerli olsa bu durumda ticaret olmayacaktr. Hlbuki Ricardonun karlatrmal stnlkler teorisine gre, byle bir durumda dahi iki lke ticarete girebilir ve bundan kazanl kabilir. Trkiyenin
69
ngiltereye gre, budaydaki retim durumu 12/4=3tr. Buna karlk kuma retiminde ise, 20/12= 5/3 olmaktadr. 3>5/3 olduundan Trkiye, ngiltere ile karlatrldnda budayda karlatrmal stnle sahiptir. ngilterenin ise Trkiyeye gre, buday retim durumu 4/12=1/3dr. Hlbuki kumataki durumu 12/20=3/5 olmaktadr. 3/5>1/3 olduuna gre ngilterenin kumata karlatrmal stnl sz konusudur. Bu durumda Trkiynin budayda ngilterenin kumata uzmanlamalar ve ticarete girmelerinden iki lke de kazanl kacaktr. nk Trkiyede 1 birim kuma 12/20=3/5 birim buday etmektedir. Hlbuki ngilterede kuman buday cinsinden fiyat, 1 birim kuma 4/12=1/3 birim budaydr. Yani nispi olarak Trkiyede buday ngilterede kuma ucuzdur. Bu yzden Trkiye budayda ngiltere kumata uzmanlamaldr. Bylece Trkiye ngiltereden 1/3 birim buday karlnda 1 birim kuma alabilir. Kendisi 1 birim kuma retimi iin kulland kaynaklar buday retiminde kullanrsa kazanc 3/5 birim buday olacaktr. Ksaca, 3/5>1/3tr, yani Trkiye ticaretten kazanldr. Ayn ekilde, ngilterede ticaretten kazanl kacaktr. nk; ngilterede 1 birim kuma karlnda Trkiyeden 3/5 birim buday elde etme ansna sahiptir. Hlbuki kendisi 1/3 birim buday rettii kaynaklar kuma retimine ayrdnda 1 birim kuma retebilmektedir. te 1/3 birim buday retmekten vazgeip, 1 birim kuma retip, bunu Trkiyeye satarsa 3/5 birim buday alabilir. Yani ngilterede ticaretten kazanl kar. Bu kuramn geerli olabilmesi iin u varsaymlar gereklidir: lke iinde tam rekabet koullar geerli olmaldr. demeler bilanosu dengede olmaldr. Tam istihdam ve tam kapasite mevcut olmaldr. retim maliyeti emek maliyetine eit olmaldr. Her maln arz fiyat retim maliyetine eit olmaldr. Nakliye masraflar hesaba katlmamaldr. Karlatrmal maliyetler teorisi nasl alr.
SIRA SZDE
JEAN BAPTSTE SAY
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
Fransz ekonomist Jean Baptiste Say (1767-1832) Lyonda S O R U dodu Adam Smithin Uluslarn Zenginlii adl eserinin etkisinde kalarak ekonomiyle ilgilenmeye balad. 1799da hkmette grev ald. 1803te yaymladDiki ciltlik KK A T Ekonomi Politiin ncelenmesi adl eserinde Smithin ne srd grleri daha sistematik olarak aklamtr. 1813 ylnda SIRA SZDE ngiliz ekonomisini incelemek zere Fransz hkmeti tarafndan ngiltereye gnderildi. 1830da Collge de Franceda siyasal ekonomi profesr oldu. AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Mahreler Yasas
K T A P
K T A P
Mahreler (piyasalar) Yasasna Say Yasas ad da verilmektedir. Bu yasaya gre; esas olan mallarla mallarn mbadele edilmesidir. Para sadece mbadeleT Emallarn LEVZYON sini salayan bir aratr. Gnmze kadar eitli tartma ve yorumlara neden olan bu dnceyi Say, Sanayi Devriminin ortaya kt dnemde ne srmtr. SaNTERNET
TELEVZYON
NTERNET
70
nayi Devrimi bir taraftan retimi byk lde arttrrken dier taraftan da bu retim artnn bir snr olup olmayaca belli bir retim seviyesinden sonra artan retimin satn alnp alnmayaca sorusunu gndeme getirmiti. Bazlar artan retim karsnda gelirlerde belli bir dzenleme yaplmazsa, bu artan retimi tketmenin mmkn olamayacandan korkuyorlard. Bu korkunun yersiz olduunu syleyen Saye gre, bir mal retildii zaman yalnz bir arz yaplm olmaz, ayn anda ve ayn miktarda bir talep de yaratlm olur. rnein, bir ift ayakkab retmi olan bir kimse, yalnz bu ayakkaby satmak (arz etmek) istemeyecek, fakat ayn zamanda ayakkabya e deerde dier bir mal ya da mallar satn almak (talep etmek) isteyecektir. Demek oluyor ki piyasaya mal arz eden herkes bir taraftan maln satmaya alrken dier taraftan da e deerde baka mallar almaya uraacak ve bylece piyasadaki arz ve talep birbirine daima eit olacaktr. Bir baka deile her arz kendi talebini yaratr. Say Yasas genel talep yetersizliklerinin olanaksz olduunu iddia etmekle beraber zel talep yetersizliklerinin olabileceini kabul eder. nk tek tek baz mallarn taleplerinden fazla retilmeleri elbette ki olanakldr. Ancak Say a gre byle bir durum uzun sre devam edemez. Talepten fazla retilen mallarn fiyatlar derhal deceinden reticileri zarar etmeye balar ve retimlerini mevcut talebe gre ayarlarlar.
SIRA SZDE
Mahreler Yasas nedir ve nasl alr? SIRA SZDE Say Yasas kazanlan gelirlerin derhal ve tamamen harcandklar varsaymna DNELM dayanmaktadr. Bu nokta nemlidir nk insanlar elde ettikleri gelirleri derhal ve tamamyla harcamazlar tersine insanlar ok defa gelirlerinin bir ksmn para biiS O ederler. R U minde tasarruf Btn insanlarn bu davran acaba Say Yasasn geersizmi klacaktr? nk bu durumda herkes piyasadan satmak istediinden daha az mal satn almak isteyecektir. Say bunun mmkn olamayacan yani, tasarrufun DKKAT tketimi azaltmayacan her tasarrufun eninde sonunda yeniden harcama akmna dneceini aklamtr. Tasarruf edilmi eylerin yeniden yatrlmas veya retSIRA SZDE ken istihdama dntrlmesi kouluyla, hibir tasarruf hareketi tketimi azaltmaz. Tasarrufun, bylece yeniden harcama akmna dneceini syleyen Say, parann da sadece bir deiim arac olduunu belirtir: AMALARIMIZ ...Sizin para deil, dier mallar istediinizi sylyorum. Gerekten de siz paray niin istiyorsunuz. iniz iin gerekli hammaddeyi veya stoku veya yaamnz devam ettirmek yiyecek maddelerini satn almak iin deil mi? Dolaysyla K T A iin P sizin istediiniz para deil, rnlerdir. Para kymetlerin transfer edilmesi aracdr. Onun btn faydas, mallarn kymetini elinize tamasndan ibarettir. Para bu ikili deiimde, parasal bir grev grr ve ilem tamamlandnda bir T E L E V Z Y Osadece N maln bir baka malla deitirildii grlr... Ekonomide toplam arzla toplam talep arasnda denge salanm olur, gelire eit harcama yaplr. Buna gre fazla retim veya talep yetmezlii sz konusu olmaz. J.B.Say, bu dncesi ile ekonomik NTER NET krizleri ilk kez sistematik biimde ele alan bir ekonomisttir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Jean B. Sayin Dier Grleri

Deer Teorisi: Say deer teorisinde, bir maln deerini, retimi iin gerekli emek miktar ile belirleyen gre kar kmtr. Yani sadece emek-deer teorisine bal kalmak doru deildir. Ona gre, retim srecine giren emek, sermaye ve toprak hep birlikte maln deerinin belirlenmesinde rol oynar. Bununla birlikte
71
Say, bir maln tketiciye salad faydann da deeri belirlediini ifade ederek, marjinal fayda teorisine ok yaklamtr. Giriimci Teorisi: Saya gre giriimci, btn ekonomik faaliyetlerin temelini oluturmaktadr. retimde ve servetin dalmnda dzenleyici bir rol oynar. iden emeini, tasarruf sahiplerinden sermayesini, toprak sahiplerinden arazisini kiralar. retim iin bu faktrleri birletirir; organize eder, retimin riskine katlanr. Sat haslatndan retim faktrlerinin paylar ( cret, faiz, rant ) ktktan sonra geriye kalan giriimcinin krdr. Sayin yapt almlara bal olarak iktisat literatrne giriimci kavram girmi ve retim faktrleri gelirleri iinde kr giriimcinin geliri olarak ele alnmaya balanmtr. Sanayileme: Say, ngilterede sanayi devriminin gerekletirdii byk deiiklii grm ve makineli retimin yararlarn aklamaya almtr. Ona gre makinenin iilerin yerini almas geicidir. Makineli retim sayesinde maliyetler der retim artar, daha ucuza daha fazla mal satlr. Bu durumdan yaralanan iletmeler yeni yatrmlar yaparak ilerini geniletirler. Bylece yeniden ie alnanlarn says balangta iten karlanlarn saysndan yksek olur, istihdam geniler.
JOHN STUART MLL

J.St. Mill (1806-1873), klasik dncelerin yaylmaya balad dnemde yetien ekonomistlerden biri olan James Millin oludur. James Mill, olu J.St. Milli kk yata insanst bir eitime tabi tutmutur. Mill 8 yanda evden ayrlarak Benthamla birlikte yaamtr. Bundan dolay Benthamn Mill zerinde byk etkisi vardr. 13 yanda, Ricardonun Ekonominin lkeleri adl eserini ciddi olarak incelemitir. Mill 14 yanda zamannn iktisat bilimini bilen bir kimse hline gelmitir. Kk yata felsefe ve ekonomi ile ilgili yayn yapmaya balayan Mill, 1848de, D. Ricardonun ayn ad tayan yaptndan 30 yl sonra iktisat biliminin ilkeleri < < Principles of Political Economy> > adl yaptn yaynlamtr.
J.St. Millin iktisadi dnceler tarihindeki nemi, kendinden nceki klasik ekonomistlerin ve daha nce yaayan yazarlarn dncelerini esasl bir biimde gzden geirerek, bu dncelerin iyi bir sentezini yapm olmasndan ileri gelmektedir. Mill, iktisadi adan Smith ve Ricardonun etkisi altnda kalm ve faydaclk konusunda Benthamdan etkilenmitir Ancak, daha sonra Saint-Simon ve August Comtenin dncelerinden etkilenmi ve buna bal olarak hayatnn sonuna doru sosyalist eilimli olmutur. Onun dncelerinde, liberal kapitalizmin bireycilii ile Sosyalizmin toplumculuu sk sk yan yana bulunur. Mill zaman zaman elikiye dse de grleriyle liberal kapitalizmin kurumsal yapsnda reformlar yaplmasn neren ve sistemin aksayan ynlerinin slah edilmesini isteyen bir dnrdr. Denilebilir ki Mill, liberal kapitalizmin mdahaleci kapitalizme dntrlmesini isteyen iktisatlarn ncs ve habercisidir. J. St. Mill, ekonomik dnceleri ile klasik teorinin gelimesine yardm eden, fakat baz bakmlardan klasik teorinin sarslmasna yol aan bir ekonomisttir.
72
Deer Teorisi
Smith ve Ricardoya gre Mill deer konusunda daha kapsaml bir gre sahiptir. O, kullanm ve mbadele deeri ayrmn reddederek deerin deiim deeri olarak incelenmesi gerektiini dnr. Deiim deeri ile fiyatn birbirinden ayrlmas gerektiini syleyen Mille gre, fiyat herhangi bir eyin para ile ifade edilen deerini, yani deitirildii parann miktarn ifade eder. Bir baka deile bir eyin fiyat, onun para cinsinden deerini gsterir fakat bir eyin deeri yani deiim deeri onun, genel satn alma gcn, ona sahip olmann dier mallar zerinde salad gc gsterir. Mill deer teorisinde arz ve talep yannda, fayda ve maliyet gibi faktrlerin de etkili olduunu savunur. Deeri yaratan faktrleri iki gruba ayrmaktadr. Bunlar; Maln faydas ve Mallarn elde edilme gldr. Mill, mallar elde edilme glklerine gre gruba ayrmtr: a. Arz snrl olan mallar (Yeniden retilmesi mmkn olmayan mallar): Bu mallarn deeri sadece arz ve talep koullarna gre belirlenecektir. Bu tip mallara eski tablolar, antika eyalar rnek olarak verilebilir. Sz konusu mallarn arz snrl olduundan bir bakma bu mallar monopole konu olmaktadr. Ancak yine de arz-talep kanunlarnn etkisi altndadr. b. Arz, sabit maliyetlere bal olarak sonsuz ekilde artrlan mallar (Yeniden retilmesi mmkn olan mallar): Bu gruba giren mallarn deeri retim maliyetlerine baldr. c. Arz, ancak artan maliyetlerle artan mallar (Yeniden retilmesi artan maliyetlerle mmkn olan mallar): Bu tip mallarn deerinin belirlenmesinde temel etken yine maliyetlerdir. Ancak bu tip mallarn deeri, mala olan ihtiya arttka ykselecektir. Bu tip mallara rnek olarak tarmsal rnler verilebilir. nk daha az verimli topraklar ekime aldka maliyetler ykselecektir. Bu yzden retim yksek maliyetler pahasna yaplacaktr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Arz snrl mallarn deeri nasl belirlenir?
DNELM cret fonu, iverenlerin emek faktrne demeye hazr olduklar ya da S O Rplanladklar U demeyi cretlerin toplamnn oluturduu fondur. Bu fonun miktar DK K A T toplam ii saysna blnrse ortalama cret seviyesi belirlenir.
SIRA SZDE
DNELM J.St. Mill, D.Ricardo gibi, emek arz ve talebine gre piyasada oluan cret haddinin iinin, asgari geim haddine eit olan emek maliyetine eitleneceini aklaS O R U mtr. Bu aklamada cretlerin oluumuna iiler tarafndan veya kanuni hi bir mdahalenin bulunmad varsaylmaktadr. Ona gre emek arz ii saysna; emek talebi Dise, cret demeleri iin ayrlan sermayeye, J.St. Millin deyimi ile cKKAT ret fonuna baldr. Ortalama cret haddi; cret fonunun ii saysna oranna baldr, ii says cretlerin denmesine ayrlan sermayeye (cret fonu) oranla daha SIRA SZDE hzl artarsa, ortalama cret haddi der; ii says cretlerin denmesi iin ayrlan sermayeye (cret fonu) oranla daha yava artarsa, cret haddi ykselir.
cret Fonu Teorisi
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ Ortalama cret = cret Fonu/i says
K T A P
TELEVZYON
Ricardonun doal cret teorisi gibi, J. St. Millin cret fonu teorisi de eitli T A Polmakla beraber teori, cret haddi ile sermaye birikimi arasneletirilere K uram daki ilikiye iaret etmesi ynnden nem tamaktadr. Bunun dnda teori eitli eletirilere aktr. zellikle, cretlerin denmesi iin ayrlan sermaye (cret foE L E V Z Y O N Bu konuda teori ak deildir; teoride izaha allan genel nu) hangiTsermayedir? ve ortalama cret haddi gereklere uymamaktadr. Baz ekonomistlere gre cret fonu teorisi, cret hadlerindeki dkln sorumluluunu, nfusu artan iilere
NTERNET
NTERNET
73
yklemektedir. Belli cret fonu dzeyinde cretlerin ykselmesi ii ailelerinin doumlar snrlandrmas ile mmkndr. Nitekim cret Fonu Teorisi J.St. Millden sonra dzeltilmeye allmtr.
Rant Teorisi
Mill, Ricardonun rant teorisini kabul etmekle beraber, sanayi sektrnde de rant oluabileceini ileri srmek suretiyle bu teoriyi tamamlamtr. Ona gre, piyasada ayn fiyata satlan mallarn eitli maliyetlerle elde edilmesi, dk maliyetli rnler iin bir ranta, yani fazlala yol aar. rnein verimli topraktan elde edilen rnn maliyeti, ayni lde verimli olmayan topraktan elde edilen rne nazaran dktr. Piyasada homojen olduu varsaylan bu rnler ayn fiyata satlacandan, maliyeti dk iletme lehine bir fazlalk meydana gelecektir. Verimlilik farkndan doan bu ranta arazi rant denmektedir. Mille gre, sanayi sektrnde bir maln deiik maliyetle elde edilmesi maliyeti dk firmalar lehine bir diferansiyel ranta sebep olur.
Fiyat Teorisi
Mill, kendisinden nceki fiyat teorisini baz bakmlardan tamamlayan dnceler ileri srmtr. Ona gre, piyasada fiyat arz ve talebe gre oluur; te yandan, piyasa fiyat arz ve talebi etkileyen en nemli gelerden birisidir. Piyasa fiyat arz ve talebin eit olduu seviyedeki fiyattr. nk ancak bu fiyatta piyasada denge salanr. Arz ve talebi etkileyen gelerdeki deimeler fiyatn da deimesine sebep olur. O hlde arz ve talep yalnz fiyattaki dalgalanmalar aklar. Gerek deeri (doal deeri) tayin eden ey maliyettir. Arz ve talebe gre oluan fiyat rekabet sayesinde maliyete eit olan doal deere yaklar.
Uluslararas Mbadele Teorisi

J.S.Mill karlkl talep ilkesi ile Ricardonun mukayeseli stnlkler teorisini tamamlamtr. yle ki, buday retiminde nispi stnle sahip A lkesi ile kuma retiminde nispi stnle sahip B lkesi arasndaki ticarette budayn kuma cinsinden fiyat yksek ise, A lkesi, B lkesine daha fazla buday arz ederek, kuma talebini artracak; Kuman buday cinsinden fiyat yksek ise, B lkesi, A lkesine daha fazla kuma arz ederek, buday talebini artrmak isteyecek; iki mal arasndaki deiim oran iki lkenin karlkl taleplerine gre oluacaktr. A lkesinde budayn kuma cinsinden fiyatnn 1/5 olduunu dnelim. Bu lkenin B lkesinden buday karlnda kuma talep etmesi iin budayn kuma cinsinden fiyatnn 1/5 ten fazla olmas gereklidir. Budayn kuma cinsinden fiyat ykseldike, A lkesinin B lkesine kuma karlnda buday teklifi artar. rnein, budayn kuma cinsinden fiyat 1/5 birim kumatan 2/5 birim kumaa, 2/5 birim kumatan 3/5 birim kumaa ykseldii zaman, A lkesi kuma karlnda buday teklifini artracaktr. Ancak, A lkesi elinde kuma arttka, ayn miktar kumaa karlk daha az buday teklif etme eiliminde olacaktr. B lkesinde kuman buday cinsinden fiyatnn 5/3 olduunu dnelim. Kuman buday cinsinden fiyat ykseldike, rnein, kuman buday cinsinden fiyat 5/2, 5/1 birim budaya ykseldii zaman B lkesi buday karlnda kuma teklifini artracaktr. Ancak B lkesi elinde buday arttka, ayn miktar budaya karlk daha az kuma teklif etme eiliminde olacaktr. Buday ile kuma arasndaki deiim oran (fiyat) A lkesinin kuma karlnda teklif ettii buday miktar ile B lkesinin buday karlnda teklif ettii kuma miktar birbirine eit olduu oran olacaktr.
74
Para Teorisi
Parann bir mbadele arac ve ortak deer ls olduunu syleyen Mill, parann deerinin de bir yandan dolanm hz ile birlikte miktarna, dier yandan da retim maliyetine bal olduunu ifade eder. Paray bir mal olarak kabul eden Mille gre, parann deeri de dier mallar gibi arz ve talebe gre belirlenecektir. Fiyatlar dt zaman, daha fazla mal satn alnabilecek, yani deeri ykselecek, tersi durumda deeri decektir. Bu durumda parann deeri dier artlar deimemek artyla, para miktarna baldr.
Sosyal Reformlar
Millin bireyi esas almas, kii zgrlne nem vermesi, rekabet serbestisini iyi grmesi v.b. dnceleri klasik iktisadi dncenin bir devamdr. Fakat gelir blmndeki eitsizliklere deinerek nerdii sosyal yenilik program daha ok sosyalist dncelere zg bir nitelik tamaktadr, J.St. Millin sosyal reform nerileri aadaki balklar altnda zetlenebilir: i. cret sistemi retim kooperatifleri ile ikame edilmeli: Ona gre, mevcut cret sistemi insann emeinin rn ile ban yok etmekte, alann kiiliini ldrmektedir. Bu durum ii retim kooperatifleri kurularak nlenebilir. ii. Arazi rant vergilerle sosyalize edilmeli: Rant, cret sistemi gibi, bireycilie ters dmektedir. nk rantta herkesin kendi emeinin rn ilkesi kaybolmaktadr. Gerek ferdiyetilik herkesin kendi emeinin rnne sahip olmas ile mmkndr. Arazi rant vergi yolu ile topluma transfer edilmelidir. O Fransadakine benzer kk arazi mlkiyetine taraftardr. iii. Miras hakk snrlandrlarak servet blmndeki eitsizlik kaldrlmal: Miras kurumu insanlarn kendi retmedikleri eyler zerinde hak sahibi olma olanan vermekte, servet blmnde eitsizlie neden olmaktadr. nsanlar arasnda frsat eitliini salamak iin miras hakk kstlanmaldr. J. St. Millin byk lde Saint-Simondan esinlenerek ortaya att bu dnce onun kii zgrl hakkndaki grlerine ters dt gerekesi ile eletirilmitir. Bu eletirilere gre, mal sahibinin salnda edindii eylerin miras yolu ile yaknlarna gemesi kiiliinin devamndan baka bir ey deildir.
KLASK KTSATA TEPKLER

ngilterede gerekleip oradan dier Avrupa lkelerine yaylan sanayileme hareketleri ile iinin yerine makinelerin gemesi, bir yandan isizlii artrm dier yandan dk cretler sefaleti de beraberinde getirmiti. Sanayileme dneminde milyonlarca insan fabrikalarn veya imalathanelerin bulunduu blgelere g ettiler. Bu durum, kt koullarda yaayan insanlarla dolu gecekondu mahallelerin olumasna neden oldu. alma sreleri ok uzun ve koullar son derece ktyd. alan kesimin bu durumuna karlk, sanayici kesimin zenginlii srekli artmaktayd. Ayrca ekonomik buhranlar ve konjonktrel dalgalanmalar liberal kapitalist sistemin geerlilii hakknda kukular uyandrmaya balamt. Uygulamada yaanan bu gelimeler yava yava tepkileri de beraberinde getirmiti. Klasik iktisada bir tepki veya alternatif dnce oluturan iktisadi dnceleri ana zellikleri bakmndan 3 grupta toplamak mmkndr; birincisi, dnemin sosyal-ekonomik sonularna tepki gsteren Marksist Sosyalist Dncedir. Bu dnce, bir
75
yandan klasik iktisadn yani kapitalizmin isel elikileri ile keceini savunurken dier yandan hzla oalmakta olan ii snfna sosyalist ihtilal gibi bir hedef gsteriyordu. kincisi, dnemin iktisadi sonularna kar kan (zellikle ngiltereye kar) Milli ktisat Doktrinidir. Bu doktrin ise, klasik iktisadi analizlerin evrensellikten uzak olduu iddiasndayd. ncs ise klasik ktisadn metoduna eletiri getiren Alman Tarihi Okuludur. Bu okul mensuplar Klasik iktisadi dnceyi ortaya koyduu ilkeler ve uygulad tmdengelimci, soyutlayc yntem asndan eletiriyorlard. Klasik okula yneltilen bu eletiriler ilerleyen konularda daha kapsaml aklanacaktr.
76
zet
A M A
Aydnlanma a ve liberal dncenin douunu ifade etmek. Liberalizmin, geliimine 17 ve 18. yy Aydnlanma Felsefesi ve Rasyonalizm temel tekil etmitir Aydnlanma felsefesi, genel olarak insann kendi yaamn dzenlemesini yeniden gndeme alm, hem dncenin hem toplumsal yaamn kkl deiimlere urayaca bir srecin felsefi balatcs olmutur. Aydnlanma felsefesinin kaynan, Rnesans felsefesinin ortaya koyduu ilkeler ve reformlar oluturmutur. Rnesans hareketi ile birlikte; insana, topluma, bilime, sanata, dine, tarihe tm siyasal ve sosyal olgulara bakta byk bir nitelik deiimi olumutur. Rnesansn nemi, dinsel nitelii ar basmayan bir zgrlk kavram etrafnda oluan bireycilik anlaynn geliimine temel oluturan bir hareket olarak yeni bir insan felsefesi dourmu olmasdr. Sanayi Devriminin ortaya k srecini aklamak. Rnesans ve Reform hareketlerinin yol at zgr dnce, bilim alannda ve teknik alanda gelimelere ortam hazrlad. Corafi Keiflerin balatt smrgecilik hareketleri ile Avrupa zenginleti. Teknik gelimelerin retim alanna uygulanmasyla da Sanayi Devrimi dodu. Sanayi Devriminin yaratt ortamda burjuvazi glenmi, zgrln her alanda yaylmasn salamaya alm ve kendi felsefesine uygun devlet anlayln savunmutur. Sanayi Devrimi, kapitalistleme, serbest giriim, zel mlkiyet alanlarndaki gelimeler, liberalizmin ekonomik bir tabana oturmasna neden olmutur.
A M A
Liberal iktisadi dncenin temel ilkelerini sralamak. Liberal iktisadi dncenin kurumlamasnda en byk pay phesiz klasik iktisatlara aittir. Klasik iktisatlar ve bu arada iktisat biliminin ve klasik okulun kurucusu kabul edilen Adam Smith; Fizyokratlarn doal dzen felsefesinden nemli lde etkilenmi ve hatta doal dzenin piyasada olan yansmalarn anlatarak, bu dzene uyulduunda toplumun kendiliinden optimal biimde ileyeceine inanmtr. Klasik iktisadi dnce, bireycilik, zgrlk, piyasa ekonomisi, doal dzen ve rasyonel birey ilkelerini benimsemitir. Klasik okulun belli bal temsilcilerini tanmak. Klasik okulun belli bal temsilcileri arasnda bata bu okulu kurucusu olan Adam Smith, Robert Malthus, David Ricardo, John Stuart Mill ve Jean Baptiste Say saylabilir. Bu dnrler klasik okulun temel ilkelerine bal kalarak, mallarn deerinin belirlenmesi, rant, cret, para, d ticaret gibi konulardaki teorileri ile kapitalist sistemin teorik altyapsn oluturmulardr.
AM A
AM A
77
Kendimizi Snayalm
1. Rnesansn temel dnce merkezinde aadakilerden hangisi vardr? a. Ekonomi b. Din c. Hmanizm d. Rekabet e. blm 2. Birinci sanayi devriminin temel enerji kaynan aadakilerden hangileri oluturmutur? a. Demir ve kmr b. Petrol ve elektrik c. Su ve buhar gc d. Kimya sanayi ve petrol e. Doal gaz ve petrol 3. Aadakilerden hangisi liberal iktisadi dncenin temel ilkelerinden biri deildir? a. Bireycilik b. zgrlk c. Piyasa ekonomisi d. Doal dzen e. Mdahaleci devlet 4. A.Smithe gre, ulusal geliri belirleyen faktrler arasnda aadakilerden hangileri yer almaktadr? a. Pazarlarn genilii ve rekabet b. Mbadele eilimi ve mallarn fiyat c. Emein verimlilii ve retken emein, retken olmayan emee oran d. Sermaye birikimi ve d ticaret e. Kullanm deeri ve fayda 5. Malthusun nfus teorisinin dayand temel yasa aadakilerden hangisidir? a. Azalan verimler yasas b. Mahreler yasas c. cretlerin tun kanunu d. Gelir teorisi e. Rant teorisi 6. retim iin gerek talebin artmas gerekir dncesi aadakilerden kime aittir? a. D.Ricardo b. A.Smith c. R.Malthus d. J.S.Mill e. J.B.Say 7. D.Ricardoya gre mallarn mbadele deerlerinin kayna aadakilerden hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. Fiyat ve maliyet b. Ktlk ve maln retimi iin gerekli emek miktar c. cret ve rant d. Sermaye ve fayda e. thalat ve ihracat 8. Fonksiyonel gelir dalm zerinde duran dnr aadakilerden hangisidir? a. A.Smith b. J.S.Mill c. J.B.Say d. D.Ricardo e. R.Malthus 9. Mahreler yasas aadakilerden hangisi ile ifade edilir? a. Her arz kendi talebini yaratr b. Toplam talep, toplam arz yaratr c. Toplam rant, toplam gelire eittir d. Doal cret, piyasa cretine eittir e. Piyasa fiyat, doal fiyata eittir 10. cret fonu kuramna gre doal cretleri belirleyen esas faktr aadakilerden hangisidir? a. Emein verimlilii ve nitelii b. Emein arz ve talebi c. Deiir sermaye ve nfus d. Piyasa creti ve maliyet e. Doal cret ve piyasa creti
78

1. c Yantnz yanl ise Klasik ktisadi Dncenin Gelitii Ortam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sanayi Devrimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Liberal ktisadi Dncenin Temel lkeleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise A.Smith, Emek ve Blm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Malthusun Nfus Teorisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Malthusun Dier Ekonomik Konular Hakkndaki Dnceleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise D.Ricardonun Deer Teorisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise D.Ricardonun Gelir Dalm Teorisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise J.B.Sayin Mahreler Yasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise J.St. Millin cret Fonu konusunu yeniden gzden geiriniz. demirin yannda petrol ve kimyasal maddelerin ortaya k gibi ok nemli gelimeler bu dneme damgasn vurdu. Petrol ve elektrik gibi yeni enerji kaynaklarnn kullanm, ikinci sanayi devrimini getirdi. Demir, birinci sanayi devrimi dneminde nemli bir etken iken, ikinci sanayi devrimi dneminde yerini elie brakt. Sra Sizde 3 A.Smithe gre i blmnn domasnn nedenlerinden bir tanesi, insanlardaki mbadele eilimidir. blmnn hkim olduu bir toplumda, insanlar farknda olmasalar da binlerce insann ibirlii olmadan yaayamazlar. te bu deiim eilimi, her insan, kendini belli bir ie vermeye ve bu i iin olan yeteneklerini gelitirmeye yneltir. nsanlarn dier insanlardan farkl yeteneklerine gre retmesi, retimde i blmn ortaya karr. blmnn gereklemesinde ikinci etmen yeterli bir sermaye birikiminin olmasdr. Smithe gre, toplumda yeterli sermaye birikimi yoksa tam manasyla i blm ve mbadele gereklemez. blmnn douunda nc bir etken de pazarn geniliidir. Pazar dar olduunda insanlar bir alanda daha az uzmanlama olana bulacaklardr. Sra Sizde 4 Devlet, dier bir devletin saldr ve istilalarndan korumak iin, iyi bir ordu ve donanma kurmaldr. Devlet, bireylerini dier toplumun bireylerinden gelecek tehlikelere kar iyi bir adalet mekanizmas ile korumaldr. Devlet, bireylerin genel karlarn koruyamadklar konulara el atmaldr. lkenin gelecei bakmndan yabanc devletlerin rekabetine kar nlemler almaldr. Sra Sizde 5 Malthusa gre halkn sefaletinin sebebi ekonomik gelimenin doal bir sonucudur. Nufusun art hz ile beslenme olanaklar arasndaki orantszlk sefaleti de beraberinde getirmektedir. Malthusa gre insanlar oalma eilimindedirler. Ancak tarmda geerli olan azalan verimler kanununa gre, nfus artn mevcut topraklarn beslemesi olana kstldr. Bu yzden fazla nfus yok olacak veya sefalet iinde yaayacaktr.
2. a 3. e
4. c 5. a 6. c
7. b 8. d 9. a 10. c

Sra Sizde 1 Rnesansn nemi, dinsel nitelii ar basmayan bir zgrlk kavram etrafnda oluan bireycilik anlaynn geliimine temel oluturan bir hareket olarak yeni bir insan felsefesi dourmu olmasdr. Rnesans; insann, eyann, dnyann yeniden tanmlanmasdr. Sra Sizde 2 Makinelerde buharn kullanm, kmr ve demir sektrn etkileyerek birinci sanayi devrimine damgasn vurdu. Tamaclk alannda, demiryolu, deniz ulam ve karayollarnda teknik gelimeler grld. 19. yzyln ortalarna kadar devam eden sanayileme sreci, demir ve kmrn asl enerji kayna ve hammaddeyi oluturduu bir makineleme srecidir. 19. yzyln ortalarndan itibaren temel hammadde ve enerji kaynaklarnda deiiklikler ortaya kt. Elektrik teknolojisindeki gelimeler, kimya sanayinin domas, kmr ve
79
Sra Sizde 6 Ricardoya gre rant Elde edilen son rnden topran kullanlmas veya tahribine karlk olarak arazi sahibine denen bir bedeldir. Ricardonun rant teorisinin temel dayana mutlak rantn mevcut olmaddr. Ona gre rant, snrl, verimli topraklarn azldr. Rant, nfus art sonunda daha az verimli veya yeri itibaryla daha az avantajl topraklarn ekilip biilmesi zorunluluundan doar. Sra Sizde 7 Bu teoriye gre, lkeler en iyi ve en elverili artlarda rettikleri mallarn retiminde ihtisaslamal ve btn imknlarn bu mallarn retimine harcamaldrlar. Aksine en pahal ve en zor artlarda rettikleri mallarn retiminden vazgemelidirler. lkeler ihtisaslat mallar dar satmal, bunun karlnda zor rettii mallar dardan satn almaldrlar. Bylece her iki lkede ihtisaslam olacak ve ticaretten ikisi de krl kacaktr. Sra Sizde 8 Her arz kendi talebini yaratr. eklinde tanmlanan Say Yasasna gre, bir mal retildii zaman yalnz bir arz yaplm olmaz, ayn anda ve ayn miktarda bir talep de yaratlm olur. rnein, bir ift ayakkab retmi olan bir kimse, yalnz bu ayakkaby satmak (arz etmek) istemeyecek, fakat ayn zamanda ayakkabya e deerde dier bir mal ya da mallar satn almak (talep etmek) isteyecektir. Demek oluyor ki piyasaya mal arz eden herkes bir taraftan maln satmaya alrken dier taraftan da e deerde baka mallar almaya uraacak ve bylece piyasadaki arz ve talep birbirine daima eit olacaktr. Bir baka deile her arz kendi talebini yaratr. Sra Sizde 9 Bu mallarn deeri sadece arz ve talep koullarna gre belirlenecektir. Bu tip mallara eski tablolar, antika eyalar rnek olarak verilebilir. Sz konusu mallarn arz snrl olduundan bir bakma bu mallar monopole konu olmaktadr. Ancak yine de arz-talep kanunlarnn etkisi altndadrlar. Ersoy, A. (2008) ktisadi Teoriler ve Dnceler Tarihi, Nobel Basm Yaym Kazgan, G. (1993) ktisadi Dnce veya Politik ktisadn Evrimi, Remzi kitapevi, stanbul. Kkkalay, A. M. (2008) ktisadi Dnce Tarihi, Beta yaym, stanbul. Meek, L. R (2009) Emek Deer Teorileri, (ev. Uur Seluk Akaln), Kalkedon Yaynlar, stanbul. zgven, A. (1984). ktisadi Dnceler, Doktrinler ve Teoriler, stanbul: Filiz Kitabevi Rima H.I. (1996) Development of Economic Analysis, Routledge, 6th Edition Sava, V. (2000) ktisadn Tarihi, Siyasal Kitapevi, Ankara. Turanl, R. (1994) ktisadi Dnceler Tarihi-Kronolojik Evrim, Blim Teknik Yaynevi stanbul. Zarakolu, A. (1981) ktisadi Dnceler Tarihi, Ankara: niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara. Aktan, C.C. (1995) Klasik Liberalizm, Neo-Liberalizm ve Libertarianizm, Amme daresi Dergisi, Cilt28, say 1 Mart 1995 yibozkurt, E. (1995) Uluslararas ktisat Teori ve Politika, Ezgi Kitapevi, Bursa
4
Amalarmz

KTSAD DNCELER TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sosyalist dncenin temellerini aklayabilecek, Klasik okula ve piyasa ekonomisine ynelttikleri eletirileri aklayabilecek, topik sosyalist dnceler ve dnrlerin grlerini ifade edebilecek, Marx ve marksist iktisadi dnceyi analiz edebilecek, Marx ve dier sosyalist dnrlerin grlerini karlatrabilecek, bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Sosyalizm topik Sosyalizm Anarizm Marksizm Diyalektik Materyalizm Snf atmas Art Deer Yedek sizler Ordusu Kr Oranlarnn Azalmas Konjonktrel Dalgalanma
indekiler
SOSYALST DNCENN DOUU TOPK SOSYALSTLER MDAHALEC-DEVLET SOSYALZM REVZYONST SOSYALZM: EDUARD BERNSTEN SENDKALZM: GEORGES SOREL ANARZM: JOSEPH PROUDHON MARKSZM MARXIN KTSADI MARX VE DER SOSYALSTLER: KARILATIRMA
Sosyalist Dncenin Douu ve Marksizm
Sosyalist Dncenin Douu ve Marksizm

SOSYALST DNCENN DOUU Sosyalist Dnceye Genel Bak
ktisat teorisinin tarihesine bakldnda hem Ortodoks ve hemde heterodks iktisadi dnrlerin cevaplamaya altklar temel soru nasl bir ekonomik sistem ve bu sisteme bal kurumlarla ekonomik etkinlik, verimlilik, eitlik ve bymenin nasl salanabilecei olmutur. Dier bir anlatmla insan refah ve mutluluunu salayacak en iyi ekonomik sistem nedir? Bu konuda tavsiye olunan iki temel ekonomik sistem kapitalizm ve sosyalizm olmutur. ou iktisadi dnre gre insan refah ve mutlululuunun en yksek olaca ekonomik sistem serbest piyasa modeline dayal kapitalist sistemdir. Kapitalizm tarihsel sre sonunda ortaya kan bir ekonomik ve politik sistemdir. ktisadi dnrler bu sistemin nasl ortaya ktn ve nasl altn ortaya koymaya almlardr. Kapitalist sistemde ekonomik karar alclar bireylerdir ve faktr sahipleri olarak bireyler ayn zamanda farkl piyasalarda tketici olarak karar alclardr. Bu sistemde ou ekonomik kaynak zel mlkiyet altndadr. Kapitalizme alternatif olarak ortaya atlan sistem sosyalizm olmutur. Sosyalizm, kapitalizmin aksine ncelikle teorik olarak kapitalist sisteme alternatif olarak ortaya atlan bir ekonomik model olmu ve daha sonra baz toplumlarda uygulama alan bulmutur. Sosyalist sistemde ekonomik karar alma, kaynaklarn kontrl ve dalm ve ou ekonomik kaynan sahiplii bireylere deil de onlar adna devlete verilmitir. Bu nitede sosyalist dncenin douu ve marksizm konular drt temel balk altnda incelenecektir. Birinci ksmda sanayi devrimi ncesindeki sosyalizm benzeri dnceler nc Sosyalist Dnceler bal altnda incelenecektir. Marx ncesi sosyalist yaklamlar ve ilgili konudaki dnrler ki bu dnceler ounlukla sanayi devrimi ve devamnda ortaya kmtr, Marxn adlandrmasyla ayn ekilde topik sosyalistler ve anaristler olarak ikinci ksmda ele alnacaktr. nc ksm Marxn diyalektik materyalizm grlerini ieren Marksist sosyalist dncelerden oluacak ve son olarak Marx ve topik sosyalist grlerin karlatrlmas yaplacaktr.
82
nc Sosyalist Dnrler
Modern sosyalist dncenin temellerini feodal toplumun yklp sanayilemenin gelitii ve bunun sonucu olarak kapitalist bir toplumun kendine has sosyal snflarnn olutuu 18 ve 19. yzylda kapitalist toplumun yaratm olduu olumsuzluklara bir tepki ve alternatif bir sistem abas olarak grmek mmkndr. ehirleen ve ayn zamanda ii ve sermaye snflarnn ortaya kt bu sanayi toplumunda yeni mal ve hizmetlerin pazar iin retilmesi, yeni piyasalarn yaratlmas ve uluslararas ticaret yoluyla yeni pazarlarn bulunmas gibi sebeplerle Marxn da kabul grd zere yksek byme oranlarna ve insan olunun refahnn daha nceki dnemlerin toplamndan daha fazla artt bir dzeye ulalmtr. Bu olumlu gelimelerin yannda ayn zamanda retim ve blm alanlarnda istenmeyen sorunlar ortaya km ve bu sorunlar zellikle alt snf olan ii snfn olumsuz etkilemitir.
SIRA SZDE
Modern sosyalist dncenin temelleri neye dayanr? SIRA SZDE Gelirin yaratlmas ve blm, mlkiyet ve mlkiyet ilikileri ve benzeri alanD kan N E L adalet M larda ortaya ve eitlikle ilgili sorunlar sadece sanayi toplumunda ortaya kan ve dolaysyla 18 ve 19. yzyla has sorunlar deildir. Eflatun, Thomas S O R UCampanelle gibi dnrler sanayileme ncesinde sosyalizm More ve Thomas benzeri dnceler ileri srmlerdir. Fakat bu dncelerin ortaya kmasndaki toplumsal dinamikler, sorunlarn alglanmas ve nerilen alternatif zm nerileDKKAT ri 18 ve 19. yzyldaki anlay, dinamik ve nerilerden tamamyla farkldr. Antik Yunanda Eflatun, iinde yaad toplumsal siteme alternatif hayal bir SIRA SZDE devlet ve toplumsal yap nerisinde bulunmu ve bunun iin de hayal ettii toplumda mlkiyetin ortak olmasn savunmutur. Aristo Thalesin hocas olan Eflatun (Plato) hayal ettii ideal toplumda askerler ve filozoflardan oluan hkim snfn AMALARIMIZ mlk sahibi olmasna kar km ve hkim snfn toplumun daha nemli sorunlarna ncelik verebilmesi ve kar atmalarnn olmamas iin toplumda mlkiyetin ortak Kolmas savunmutur. T A gerektiini P 18 ve 19. yy. ncesi sosyalist dnce benzeri dier bir yaklam Thomas More (1478-1535)dan gelir. More Utopia isimli eserinde mevcut toplumsal dzene isyan etmi Tve mlkiyetin olmad daha adil bir toplum hayalini ortaya koyE L Ezel VZYO N mutur. Morea gre toplumsal sorunlarn temelinde zel mlkiyet sisteminin varl yatar. Din ve cinsiyet ayrmnn olmad onun ada devletinde; mlkiyet ortaktr, retime herkes katlacaktr ve lks mallar retilmeyecektir ve retimin amac NTERNET hayal devletin ihtiyacn karlamak olacaktr. More retim ve blmn organizasyonunun yaplmasnn merkez bir iradeyle yerine getirilmesini uygun grr. Thomas Campanelle (1568-1638), de ayn Moreda olduu gibi toplumsal sorunlarn kaynan zel mlkiyette grr ve mlkiyetin ortak olmas gerektiini savunur. Moredan farkl olarak ise kadn ve ocuklarn da ortak olduu bir ortak mlkiyet ve zenginlik paylam grn savunur.
DNELM Eflatun askerler ve filozoflardan oluan hkim snfn mlk sahibi S O R kar U olmasna, atmalarna sebep olaca dncesiyle kar kar ve mlkiyetin ortak DKKA T olmas gerektiini savunur.
Morea gre toplumsal sorunlarn kayna mlkiyetin zel olmas ve mevcut sosyal kurumlardr. AMALARIMIZ Toplumsal eitlik ve adaletin salanmasnn ve insanolunun mutluluunun yolu zel mlkiyetin yerini K T A P ortak mlkiyetin almasdr.
SIRA SZDE
TELEVZYON
topik sosyalist dnrler; (i) byk kitleler iin sefalet, eitsizlik ve gvensizlikle sonulanan rekabeti ekonomik dzene NTERN E T kar byk tepki ve memnuniyetsizlik duymulardr, (ii) kapitalist sistemin uyum iinde almad ve atmalara gebe olduunu dnmler, (iii) kar atmalar toplumsal atmalara meydan verilmeden barl yollarla zlebilir ve (iv) kurumsal dzenlemelerde yaplacak esasl ve radikal deiikliklerin toplumsal deiimi salayaca ve refah dzeyinde arta sebep olacana inanmlardr.
TOPK SOSYALSTLER
Endstri devrimi srasnda kapitalizm tm kurumlaryla tam olarak olumadan nce baz dnrler erken vahi kapitalizmin ortaya karm olduu, bireyler ve toplum zerinde yaratm olduu arzulanmayan durumlar grerek bu sisteme kar kmlardr. Marx ncesi sosyalistler olarak adlandrabileceimiz bu dnrler
4. nite - Sosyalist Dncenin Douu ve Marksizm
83
ounlukla filozoflar ve moralistlerdir (etikiler). Bu dnrler temel olarak kapitalizmin eletirisini yapm fakat o sistemin yerine dndkleri sosyalist sistemin nasl ortaya kaca ve kurumlar ile beraber bu sistemin nasl ileyecei ve temellerinin ne olaca konularna fazla nem vermemilerdir. Bu sebeple bu dnrler Marx tarafndan topik sosyalistler olarak adlandrlmlardr. Marx tarafndan topik olarak adlandrlmalarnn bir sebebi, sistemi analitik olarak ele almaktan ziyade olmas gereken ile gerekte var olan arasnda karlatrmaya yer vermi olmalar, bir nevi toplum iin en uygun olan betimlemeye almalardr. Marx, topik sosyalist tanmn kimler iin yapmtr?
SIRA SZDE SIRA SZDE
topik sosyalistler farkl grlere sahiptirler. Bu dnrleri bir araya getiren DNELM birok ortak nokta mevcuttur. Bunlarn banda byk kitleler iin sefalet, eitsizlik ve gvensizlikle sonulanan rekabeti ekonomik dzene kar duyulan byk S O R U esasl ve ratepki ve memnuniyetsizlik gelir. Kurumsal dzenlemelerde yaplacak dikal deiiklikler toplumsal deiimi salayacak ve refah dzeyinde arta sebep olacaktr. Dier bir nokta 19. yy. Avrupasndaki kapitalist sistemin D K K A T uyum (harmony) iinde almaddr. topiklere gre kapitalist sistem uyumsuzdur ve atmalara gebedir ve kar atmalar toplumsal atmalara meydan verilmeden SIRA SZDE barl yollarla zlmelidir. Barcl zmn nasl olaca dnrden dnre farkllk gsterir. Son olarak topikler rekabete kar km ve rekabetin kapitalizmin sonunu getireceine inanmlardr. AMALARIMIZ imdi srasyla bu dnrleri inceleyelim.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Saint Simon
K T A P
K T A P
Saint Simon (1760-1825), 19. yzyln en nemli dnrleELEV Z Y O N fikirrinden birisidir. lk Fransz sosyalistlerden T olan Simonn leri Marx bata olmak zere pozitivizm ve sosyoloji dallarn da iine alan pek ok dnceyi etkilemitir. Bir aristokrat olarak dnyaya gelmi olmasna ramen hayat boyunca savunduu NTERNET ideolojiler aristokratik kategoriden uzak olmutur. Sosyalizmin babalarndan birisi olarak grlmektedir.
TELEVZYON
NTERNET
Saint Simon rekabete dayal piyasa mekanizmasnn ykc olduunu savunmu fakat alternatif bir sosyalist iktisadi model gelitirememitir. Bir yandan sistemin toplum temeline gre dzenlenmesi ve planlanmas gerektiini savunurken te yandan devletin bilimsel ve toplumsal geliimi destekleyici bir ara olarak kullanlmasn desteklemitir. Bilim adamlar ve mhendislerin hazrlanmasnda ve uygulamasnda nemli rol oynayaca planl kamu ekonomisinin ekonomik kt ve aktivite dzeyini ok artracan ngrmtr. Simon kuramlarn feodalizmden kapitalist sisteme gei aamasnda oluturmu ve halen kalntlar bulunan feodal yapnn tamamen saf d braklmas gereine inanmtr. Feodal yapnn ortadan kalkmas aylaklar ve asalaklar ile retici snflar arasndaki elikinin ortadan kalkmasna ve onun yerine baar ilkesinin toplumun merkezinde yer almasna sebep olacaktr.
Simon zel mlkiyete kar kmaz ve toplumsal retim iin gerekli olduuna inanr. Rekabete dayal piyasa mekanizmas ykcdr. Bilimsel temellere dayal planl kamu ekonomisi arzulanan retimi salayacaktr.
84
ngilterede ii ve iveren arasnda grlen atmann kayna Simona gre iverenlerin iilere paylalan ortak karlar konusunda bilgi vermeyiidir. Simon, hkmetlerin geleneksel rollerini bir kenara brakp retim ynetimi ile ilgilenmesi gerektiine ve bunun sonucunda rekabetin ortadan kalkacana inanmtr. Simon zel mlkiyete kar kmam, zel mlkiyeti toplumsal hogr ve ykmllkleri gerektiren bir para olarak ele almtr.
Charles Fourier
Charles Fourier (1772-1837), 19. yzyln Fransz asll nemli bir sosyalistidir. Dneminin radikal grl dnrlerinden birisi olan Fourier feminizm kelimesini ortaya atan kii olarak anlmaktadr. Zengin babasndan kalan miras ile bir iadam olarak Avrupay gezmi, bo zamanlarn dncelerini retmekle geirmitir. irket dhilinde alyor olmas dolaysyla irket ilerinden soumu ve bu ilerin skc, tekdze iler olmasndan yaknm, firmalarn ve retim sahalarnn yeni eyler aratrp gelitirmesi gereine dikkat ekmitir.
Fouriere gre iyi bir toplum kooperatifler eklinde organize olmu ve herkese minimum gelirin garanti edildii toplumdur. Merkez planlamaya dayal bir sistem yerine yerelletirilmi bir sistem, sanayileme hareketi yerine tarma geri dn daha aklcdr ve akl sorunlarn zmnde yeterlidir.
Fourier, iyi bir toplumun, kooperatifler eklinde organize olmu ve herkese minimum gelirin garanti edildii toplum olduunu ngrmtr. Simonn aksine ona gre dzenli, ahlakl ve adil bir topluma ulamann nnde engeller vardr. Yine Simondan farkl olarak merkez planlanan bir sistem yerine yerelletirilmi bir sistemin daha aklc olduuna, sanayileme hareketi yerine tarma geri dnn doru olacana, yneticilerin verecei komutlardan ziyade bireylerin inisiyatif kullanmasnn gerekli olduuna inanmtr. Ona gre akl, sorunlarn zmnde yeterlidir. nsanlarn 12 tutkusunun tatmin edilmesi sonucu yeni topluma geileceini savunmutur. Bu tutkularn tatmini iin oluturduu kuramna gre Falanster ismini verdii kollektif yerleim birimlerinde insanlar, devletin herhangi bir mdahalesi olmakszn bar iinde yaayabilecektir. retimin temel gesi olan sermaye, emek ve yetenek retimden srasyla 1/3, 5/12 ve 1/4 oranlarnda pay almaldrlar. Fourier, ticareti yeni topluma geite kstlanmas gereken bir kurum olarak ele alm, rekabetin ise bireysel deil ama kooperatifler arasnda bulunmasnn daha doru olduunu savunmutur. Falansterlerin mali ve ahlaki olarak sahip olduklar stnlk sayesinde Malthusun nfus yasasn rteceini iddia etmitir. Burada yaplacak retim insanlarn daha ok kazanmak isteiyle yani kazan hrsyla deil; insan olmann getirdii bir isel zveriyle meydana gelecektir. retim iin uzmanlama ekilleri belirlenecek, belirlenen ekiller ak ve anlalr hle getirilecektir. alacak insanlara, onlar iin en uygun uzmanlk alanlar tahsis edilecektir. Fourier kii bana bir deil, birden fazla uzmanlk alan tahsis eder. nsanlar uzmanlatklar her bir alanda sadece birka saat alacak, ardndan srayla dier uzmanlk alanlarnda ie devam edeceklerdir. Bu yolla kiiler monotonluktan kurtulacaktr. cretlendirme konusunda Fourier her alana eit cret gibi bir istekte bulunmaz. Kiilerin bilgi ve becerisine gre cretlendirme yaplabilir, yeter ki minimum cret kiinin yaamn idame ettirebilmesi iin yeterli olsun.
85
Fouriern tasarlad retim yntemi ABDde bir iftlikte denenmitir. Ancak bu yntem ya ilgi duyanlarn entelektel tabakadan olup bedensel gce ihtiya duyulanan ileri yapmak istememeleri ya kollektif ierisinde yeni doanlarn, bu tip retim yntemine ebeveynleri kadar merakl olmay yznden uzun mrl olamamtr. Dncelerinde, snflar arasndaki elikileri hesaba katmamas eletirilmitir.
Robert Owen (1771-1858), ngiliz sosyalistlerin nde gelenlerindendir. 1771de yedi ocuklu bir ailede altnc ocuk olarak domutur. Owenn hayat nemli i deneyimleriyle doludur ve okumaya olan ilgisi sayesinde kazand nemli miktardaki bilgi onu zamannn sayl dnrlerinden birisi hline getirmitir. skoyadaki New Lanark kynde bir iplik fabrikas iletmi olan Robert Owen, 19. yzyl ngiliz sosyal reformcularnn en nlsdr.
Robert Owen
Owen, insan akl sayesinde mkemmel olabilecek ve btn sorunlarn stesinden gelebilecek bir varlk olarak ele almtr. nsann yaad problemler onun var oluundaki bozukluktan deil; eytani kurumlar araclyla insanlarn belirli kalplara sokulmasndan ileri gelir. Bu nedenle Owen eitim reformu ve kooperatiflerin rekabeti piyasalarn yerini almas tavsiyelerinde bulunmutur. Owen snf atmas olduu grn reddetmitir. Byk bir sanayici olarak dneminde kapitalist sistem ierisinde iilerin durumunu ve alma koullarn bire bir grm ve bu eksikliklere kar neler yaplabileceini dnmeye balamtr. Kendi fabrikasnda ilk fikirlerini uygulayan Owen, nce alma srelerini ksaltm, okul ve okul ncesi eitimine nem vererek ocuk ii kullanmn yasaklam, cretleri genele oranla daha yksek tutmu, barnma ve salk koullarn iyiletirmitir. Ksacas Owen, kendi fabrikas iinde yeniden rgtlenme yoluna gitmitir. Owenn uygulamalar sonucunda fabrikas balangta nemli miktarlarda kr elde etmeye devam etmitir. Owen iilerin yaam ve alma koullarn iyiletirmek iin ne tr uygulamalar SIRA SZDE yapmtr? Yoksulluk ve zenginlik arasndaki elikiyi zmek iin Owen balangta siyaDNELM sal sisteme meydan okumam ve otoriteye bakaldrma yoluna gitmemitir. Bu yzden de balarda fikirlerini dinleyen, takip eden nemli bir i gc ve hatta bir S O R U aristokrat kitle olumutur. Ancak kendi fabrikasnn snrlarndan kp genel sisteme ilikin dncelerini beyan etmeye balaynca hem siyasetiler, hem aristokrasi ve hem de iilerin bizzat kendilerinden grd ilk ilgiyi kaybetmitir. Bunun DKKAT zerine Owenn sistem zerine fikirleri daha radikallemitir. Ekonominin genel durumu ve Britanyadaki isizlik olgusu onda, ekonominin SIRA SZDE genel dengeye kendiliinden gelecei eklindeki klasik yargya kar bir tutum gelitirmitir. Uygun koullar altnda ve uygun kurumsal yaplarla insann retken yapsnn ok daha gl hle gelebileceine, ktlk probleminin azaltlabileceine ve AMALARIMIZ ar nfusun da ortadan kalkacana inanmtr.
K T A P SIRA SZDE
D genel NELM Owen ekonominin dengeye kendiliinden gelecei eklindeki klasik yargya ve Say Yasasna S O R U inanmaz. Ekonomide devletin rol minimize edilmemelidir. Uygun K KAT koullar altndaDve uygun kurumsal yaplarla insann retken yapsnn ok daha gl hle gelebileceine, SIRA SZDE ktlk probleminin azaltlabileceine ve ar nfusun da ortadan kalkacana AMALARIMIZ inanmtr. Kooperatif retim sahalar oluturulmas iin almtr.
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
86
Owen toplam retim ve tketim arasndaki dengesizlie dikkat ekmi ve Say Yasasnn geerliliini reddetmitir. Hem ngiltere hem de Amerika Birleik Devletlerinde kooperatif retim sahalar oluturulmas iin almtr. Ona gre ekonomide devletin rol minimize edilmemelidir. te yandan Malthusun iddia ettii gibi yoksul yasalarnn kaldrlmas ya da vergileri azaltma yoluna gidilmesi isizlii ortadan kaldramayacaktr. sizlie ibirlii kyleri kuramyla zm aramtr. birlii kyleri sanayi alannda bir tr kooperatif retimi olup mevcut kr ve rekabet sistemine kar dzenlenmitir. Owen, sermayeye sabit ve maksimum snrlar belirlenmi faiz dzeyi denmesi gerektiini dnmtr.
MDAHALEC- DEVLET SOSYALZM

En byk temsilcileri Blanc, Rodbertus ve Sismondi olan mdahaleci-devleti sosyalizm gr temelde devlet mdahalesinin gerekliliini savunur ve devleti ekonomik aktivitede denetleyici-dzenleyici ve yeri geldiinde dzeltici bir g olarak ele alr. Toplumsal ve ekonomik yaamn etik deerleri, temel kurallar devlet tarafndan konulmal ve bu deer ile kurallarn ilerlii yine devlet organlar tarafndan kontrol edilmelidir.
Simonde de Sismondi
Simonde de Sismondi (1773-1842), Cenovada domu, 19. yzyln svire kkenli nemli ekonomist ve tarihilerinden birisidir. Kontrolsz sanayilemenin tehlikeli sonular douracana dikkat ekmitir. Ar rekabet, ar retim, eksik tketim gibi kavramlar, sonradan Karl Marx ve John Maynard Keynes gibi nemli iktisatlara teorilerini gelitirmekte yol gsterici olmutur.
Sismondi iilerle iverenler arasndaki toplumsal atmann kaynan zel mlkiyette grr ve Say kanununu eletirerek laissez faire politikalarnn isizlik ve byk halk kitlelerinin sefaleti ile sonulanacan ngrr. Piyasa mekanizmas adaletsiz bir gelir dalmna sebep olur. i snf ile sermayedarlar arasnda snf atmalar hkimdir ve bu zaman getike keskinleecektir.
nsanlk tarihini ilkel, feodal ve modern olarak dneme ayran Sismondi, iilerle iverenler arasndaki toplumsal atmann kaynan zel mlkiyette grr. verenler retim aralarnn mlkiyetine sahip olduklarndan bu atmada avantajldrlar. Sismondi balangta Adam Smithin grlerine inanr ve piyasa mekanizmasnn uyum iinde alt ve devlet mdehalesinin olmad laissez faire yaklamnn toplumun refahn artracak en iyi yaklam olacan savunur. Fakat daha sonraki yazlarnda klasik dnrlerin serbest piyasa ekonomisinin getirilerini ok abarttn belirtir. Say kanununu eletirerek laissez faire politikalarnn isizlik ve byk halk kitlelerinin sefaleti ile sonulanacan ngrr. Piyasa mekanizmas adaletsiz ve eit olmayan bir gelir dalmna sebep olur ve toplumda en nemli sorun gelirin nasl dalddr. Ona gre toplumsal yaamda uyum yerine ii snf ile sermayedarlar arasnda snf atmalar hkimdir ve bu zaman getike keskinleecektir. Bu grleriyle Sismondi Marksist teorinin nclerindendir. Sismondi hangi bal olarak Marksist teorinin nclerinden biri olarak kaSIRAdncelerine SZDE bul edilir?
D NELM Sismondi dneminin dier sosyalist dnrlerinden farkl olarak zel mlkiyeti ve kk leklibamsz sanayi ve tarm iletmelerinin olmas gerektiini savunS O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
87
mutur. Sismondi kapitalist toplumun retim fazlas olaslna gebe olduunu ve toplam arzn toplam talepten fazla olmas olarak adlandrlacak bu uyumsuzluk (dengesizlik) durumunun toplam retimin snrlandrlmasyla ortadan kalkabileceini savunmutur. retim ve tketim arasndaki dengesizlie dikkat eken Sismondi, retim fazlasnn olutuunu ve sonuta isizliin krklendiini savunmutur. Ona gre teknolojik ilerleme, kapitalist sistemde ar retime yol amaktadr. Sistemdeki dier sorunlardan biri, nfus art nedeniyle cretlerin giderek azalma eiliminde olmas ve bu yolla efektif talepte grlecek dtr. Efektif talepte grlen d ayrca rekabeti kztrmaktadr. Krizler sadece ekonomik boyutuyla deil, sosyal boyutuyla da ele alnmaldr. Toplumda grlen snflama, servet ile emek arasndaki ilikinin kesilmesinin ve retim ile alma kararlarnn kapitalistlerin keyfi dorultusunda alnmasnn bir sonucudur. alma haklarnn dzenlenmesi ve iiler lehine gelitirilmesi, sendikalama vb. sosyal haklarn kazandrlmas gibi reformlara ihtiya olduunu dnmtr.
Karl Rodbertus
Karl Rodbertus (1805-1875), bugn Almanya snrlar dhilinde bulunan Pomeraniada doan Rodbertus eitimini hukuk alannda grm, 1848 htilali sonras dorudan siyasetle uramtr. Sonradan siyaseti brakp, dorudan politikekonomi ile ilgilenmitir. Monari, ulusuluk ve kapitalizm elerini ayn potada eritebilmi ve bu badatrmas yznden Marx ve Engels tarafndan iddetle eletirilmitir.
Rodbertus devleti sosyal geliimin motoru olarak ele almtr. zellikle i gcnn dk cretlerine dikkat ekmi ve cret dzeylerinde ykseli salamaya ynelik yasalar desteklemitir. Geimlik cret dzeyi teorisini eletirmi ve cretlerin ulusal gelirin datmnda yetersiz kalacan ifade etmitir. Artan verimlilie ve sonucunda artan ulusal gelire karn, i gcnn toplam gelirden ald pay geimlik dzeyde kalmaktadr. Bu ekilde yaplan retim, mallarn efektif talebi dikkate almakszn retilmesine ve dolaysyla retim fazlasna yol amakta, sonuta ise blm sisteminde sorunlara yol amaktadr. Gelirin eit datlmasnn bir hata olacan, sonuta her bireyin sadece kk bir pay almasyla sonulanacan dnmtr. Rodbertus potansiyel gelir ve retim faktrlerinin bir ksmnn atl kalmasndan dolay potansiyel gelire ulalamyor olmasna dikkat eken ilk iktisatdr.
Rodbertus geimlik cret dzeyi teorisini eletirmi ve iilerin greceli gelirinin ulusal gelirin datmnda yetersiz olduunu ifade etmitir. Artan verimlilie ramen i gcnn toplam gelirden ald payn geimlik dzeyde kalmas mallarn efektif talebi dikkate almakszn retilmesine ve dolaysyla retim fazlasna yol aacaktr.
Louis Blanc
Louis Blanc(1811-1882), 19. yzylda yaam nl bir Fransz politikacs ve tarihisidir. Saint Simonun takipilerinden olduka fazla etkilenen Blanc, endstriyel devrimin kentlerdeki igc zerindeki olumsuz etkilerini bertaraf edebilmek iin sistemin yeniden organize edilmesi gereini gndeme getirmitir.
88
Sosyalizm terimini yazlarnda ilk kullanan dnrlerden olan Louis Blanc sosyalizmi herkesin iinin olduu ve her alana adil bir cretin dendii sistem olarak tanmlamtr. Ona gre iyi bir ekonomik sistem herkese i salayan sistemdir ve bu ancak sosyalizmde sz konusu olacaktr. Blanca gre sosyalizmde retim aralarnn kontrol devlette olacak ve devlet herkese i salayacaktr. Blancn sosyalist toplumunda, herkes yetenei lsnde retime katkda bulunup ihtiyac lsnde toplumsal pastadan pay alacaktr.
SIRA SZDE
Blanc sosyalizmi nasl tanmlamtr? SIRA SZDE Blanc bireysel rekabeti iddetle eletirmi ve bunun hem ii snfn yoksullaD de N Eburjuvazinin LM trdn hem byk blmn tehdit ettiini iddia etmitir. nsan emeinin karl olan reel cretin srekli olarak dmesini engellemek amacyla emein rgtlenmesi gerektiini savunmutur. S O R U Blanca gre gelecein toplumu kooperatifsiz dnlemez ve kooperatif rgtlenmesine devletin yardmc olmas gereklidir. Devlet madenleri, bankalar, siDKKAT gorta irketlerini ve dier iletmeleri ulusallatrmal, bunlardan elde edecei kr kooperatifler yoluyla ortak retim iin kullanmaldr. Bir kez demokratik yaplanSIRAdevlet, SZDE kooperatif i yerlerinin almalarn denetim altna alabilema salanrsa cektir. te yandan zel sektr kaybolmayacak, kamusal retime paralel olarak bir yanda var olmaya devam edebilecektir. Ancak Blanc yine de zaman ierisinde koAMALARIMIZ operatif retimin avantajlarnn grleceini ve sonuta kapitalist tm firmalarn yerini kooperatif retimin alacan dnmtr.
DNELM
Blanc sosyalizmi herkesin iinin olduu S O R U ve her alana adil bir cretin dendii sistem olarak tanmlamtr. Sosyalizmde DK KAT retim aralarnn kontrol devlette olacak ve devlet herkese i salayacaktr. Bireysel rekabeti iddetle SIRA SZDE eletirmi, gelecein toplumunun kooperatifsiz olamayacan, madenlerin, bankalarn ve sigorta AMALARIMIZ irketlerinin kamulatrlmasn nermitir.
K T A P
REVZYONST SOSYALZM: EDUARD BERNSTEN

TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Eduard Bernstein (1850-1932), Almanya doumlu nl bir revizyonist sosyalisttir. Alman sosyal demokrat teorisyen, politikac ve Alman Sosyal Demokrat Partisinin bir yesidir. Revizyonizm N T E R N E T ve evrimsel sosyalizmin babas saylan Bernstein, Marx ciddi biimde eletirmitir.
Marxn dncelerine ksmen katlm, birtakm alanlarda ise Marx iddetle eletirmitir. Bu eletiriler temelde noktaya odakldr: Birincisi, Bernstein, Marxn tarihsel diyalektik materyalizm grne kar kmtr. Marxn tarihi ele al biimi ve karmlar ona gre eksiktir. kinci olarak Marxn artk deer kavram, kapitalist iktisadn gereklikleriyle uyumlu deildir. Son olaraksa Bernstein, Marxn kapitalist sistemin k ile ilgili tezine kar kmtr. Sosyalizm, eriilmesi gereken bir eydir ancak ona erimek kapitalizmi ykmak yoluyla deil: kapitalizmi yaatp evrimsel olarak gelitirmekle mmkn olacaktr. Bernsteina gre piyasalardaki younlama aslnda sermayedeki merkezlemenin minimizasyonu olarak adlandrlmaldr. nk irketler bnyesinde birleen sermayeler aslnda o irketlere yatrm yapan pek ok kk yatrmcnn yatrmlaryla olumaktadr.
89
SENDKALZM: GEORGES SOREL

Georges Sorel (1847-1922), nl bir Fransz filozof, devrimci ve sendikaclk teorisyenidir. Hidroloji, mimari, fizik, politik tarih ve felsefe alanlarnda eitli makaleleri bulunmaktadr. lk Fransz Marxist dnce dergisi Lre nouvelle and Le Devenir social zerinde alm, dier Marxist yazarlarla ortak almalar yapm ve 1906da nl yazs Reflections on Violence yaynlamtr.
Politik anlamda monari yanls ve geleneki bir kiilii olan Sorel, 1890larda ortodoks Marksizm taraftar hline gelmitir. Ancak Marxn dncelerinde grd eksiklikleri-boluklar tamamlamay denemitir. Bu dnceleri Sorelin heterodoks Marksizm kaymasna yol amtr. Marxn dncelerinin temelinde pessimizm ve irrasyonellik olduunu kabul eden Sorel, Marksizm Hristiyanla daha yakn bulmutur. Marxizmin sylemlerinin genelindeki doruluu Ortodoks Marksistler gibi bilimsel temellere balamaya almak yerine bu doruluun fikirsel ve etik anlamda proleteryann korunmaya allmasndan kaynaklandn dnmtr. Kapitalist dzenin nasl olutuunu irdeleyen Sorel, parlamenter sosyalizm ve onun orta-snf brokrat ve gazete-entelektellerinin, tpk onlardan nceki geleneksel liberaller ve kapitalist elitler gibi sosyal bilimler, ekonomi ya da herhangi baka bir nemli konuyu anlayamayacan savunmutur. Ona gre, 18. yzyln sonu ve 19. yzyln balarnda alanlara seme hakk tannmas, bu insanlarn daha nceki politik glerden daha aptal ve daha az becerikli insanlar politik elitler hline getirmelerine yol amtr. Bu durumun zm Sorele gre sadece ve sadece parlamenter yapnn iiler tarafndan bir btn olarak boykot edilmesinde gizlidir. Kapitalizme kar saldr ve iilerin haklarn elde etmesi ancak bu yolla mmkn olacaktr.
ANARZM: JOSEPH PROUDHON

Anarizmin kkleri daha eskiye kadar gtrlebilmekle beraber temel olarak bu dnce 19. yzylda filizlenmitir. Temel prensibi bireyin zgrlk alannn olabildiince geni tutulmasdr. Bu nedenle bireyi kstlayan hukuki, ahlaki, din ve toplumsal nitelikli btn kurallarn ve bu kurallar ile oluturulmu bulunan devletin tamamen ortadan kaldrlmasn savunmaktadr. Anarizme gre ad devlet olsun ya da olmasn, her trl otorite er ya da ge kendi iinde bulunmayanlar ynetip kontrol altna alacak aralar ortaya karacak bir yapya sahiptir. Otoriteye kar gsterilen sert tavrn temel sebebi budur. Proudhon, kronolojik olarak kendini anarist ilan eden ilk sosyal devrimcidir. Sorunlara arad zmlerde kesin ve ksa yollar tercih etmeyii onu zamannn dier dnrlerinden ayrr. Proudhonda devlete ve kurumlarna ve din kurumuna kar bir gvensizlik duygusu hkimdir ve bu nedenle devletin ve bir kurum olarak dinin varlna kardr.
90
Ona gre sorunlarn kendisi kadar zmleri de karmak olacaktr. Proudhon bilinen tanmyla zel mlkiyete kar km ve bu tip mlkiyeti hrszlk olarak addetmitir. Ayn zamanda kollektivist dnceye de kar kmtr. Proudhon mlkiyete kkten kar deildir, meru bir mlkiyet hakk tannmasnda ona gre bir saknca yoktur.
SIRA SZDE
Proudhonun mlkiyet SIRA SZDE konusuna yaklam nedir? Proudhona gre liberal dncenin ortaya kard mlkiyet hakk ve blNELM D doru m sistemi ilememektedir ve adaletsizdir. Doru olan, herkesin retime katks kadar mal zerinde mlkiyet hakknn olmasdr. Toprak ise mlkiyet hakk tannamayacak S O R U bir varlktr. Herkese kredi kanalnn faizsiz olarak ak olduu anarist bir toplum ngrr. Devletin ortadan kaldrlmas gerektiini savunan Proudhon federatif yapya saDKKAT hip bir oluuma ve bireyler aras anlama zgrlnn salanmasna deer vermitir. Dnemin anlamyla devletin ortadan kaldrlmasndan Proudhonun anladSZDE , devletinSIRA sadece temsili demokrasi olarak deil, ayn zamanda otoriter sosyalizm ya da komnizm olarak da ortadan kaldrlmasdr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
MARKSZM
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
mist, sosyolog, tarihi, gazeteci ve devrimci sosyalisttir. Sosyal bilimlerin bugnk hlini almasnda ve sosyalist politik hareketin balayp filizlenmesinde en nemli role sahip kii saylmaktadr. TELEVZYON Pek ok yapta sahip olmakla birlikte en nemli yaptlar Komnist Manifesto ve ciltlik Kapitaldir. Felsefi temellerini olutururken en ok etkilendii kiilik Hegeldir. Felsefi grlerinin N T E R N E T temelini alm olduu hukuk ve felsefe eitimi ve grlerinden etkilendii Hegelin grleri oluturur. Sosyalist grleri Paris ve Brkseldeki yaam srasnda etkileim iinde olduu Fransz sosyalistlere dayanr. ktisadi dnceleri ise yaamnn son 30 yln geirdii Londrada etkilendii klasik dnrler zelliklede Ricardonun dnceleridir. Bu balamda Marx Alman tarihi okulu, Fransz sosyalist dnce sistemi ve ngiliz iktisadi yaklamnn deerli bir ortak yapmdr.
K T A P KARL MARX (1818-1883)- Marx nl Alman filozof, ekono-
Marksist Dnceye Genel Bak

David Ricardonun ekonomik grlerinden etkilenen/yararlanan Karl Marx klasik yaklamn birok elementini analizlerinde kullanm fakat bu grleri farkl bir perspektifte ve yeni analitik dnceleri de ekleyerek sunup klasik teoriden ve onun karmlarndan tamamen farkl sonulara ulamtr. Marxa gre kapitalizim de dhil olmak zere tm ekonomik sistemler doas gerei snf atmalarna gebedir ve kapitalizimde bu atma piyasa gleri tarafndan ortadan kaldrlamaz. Klasiklerden farkl olarak snf atmasnn kapitalistlerle toprak aalar arasnda deil de kapitalistlerle (burjuvazi) ii snf (proleterya) arasnda olduunu savunur.
91
Marx klasik emek deer teorisini Ricardodan farkl kullanarak iilerin burjuvazi tarafndan smrldn ortaya koymu ve kapitalizmi eletirmitir. Smr, sistemle ilitirilmitir ve iinin smrlmesinin nedeni retim aralarna sahip olmamasndandr. Ricardo ise emek deer teorisini gelirin uzun dnemde nasl dalaca konusunu analiz etmek iin kullanmtr. Marx tarihsel deiime sebep olan glerin neler olduunu analiz etmi ve bu gcn teknolojik deiimler olduunu savunmutur. Bunun yannda gelir dalmnn, kr oranlarnn nasl bir seyir izleyecei ve byk halk ynlarnn refahnn uzun dnemde nasl bir sre izleyecei analiz ettii konularn banda gelir. Marx, ayn klasikler gibi, kapitalist sistemin dinamik elementinin kr peinde koan kapitalist snf ve onun aktiviteleri olduunu savunur. Fakat klasik iktisatlardan farkl olarak kapitalist snf ve onun aktivitelerinin uzun dnemde proletarya ve toplumun karlarna ters deceini ve bunun da sistemin kyle sonulanacan ngrr. Marxa gre ekonomik bymenin belirleyicileri teknolojik deimeler ve lee gre artan verimlerdir. Teknolojik nedenlerden dolay firmalar byyecek ve piyasalarda piyasa younlamas (tekelleme) gerekleecektir. Marx dnsel anlamda topik sosyalistlerden farkldr. topik sosyalistler toplumu dorudan bir btn olarak ele alr ve yeni topluma geiin sadece toplumsal bir bilin deiiklii ile salanabileceine inanrlar. Bu yaklam snflar st ve sosyal snflar tarihsel dnmn merkezi olarak grmeyen bir dncedir. Marxa gre ise ekonomik ve sosyal snflar dnmn merkezini oluturur. Kapitalist toplumdan sosyalizme geii salayacak snf Marxa gre proletaryadr.
Marxn Felsefesi ve Diyalektik Materyalizm

Kapitalizmin Marxist analizi Hegelin tarih teorisine dayanr. Hegel, tarihin tekrarlardan olumayan ve ileriye doru hareket eden bir sre olduunu ve bu srecin de tez, antitez ve sentezden oluan l bir yapnn ilikisinden olutuunu savunur. Bu l gcn ideolojik olmas nedeniyle bu glerin analizi tarihsel kanunlarn bulunmasna yardmc olacaktr. Hegele gre herhangi bir zaman diliminde her toplumda her zaman hkim bir gr (tez) mevcuttur ve bu gr onun karsnda ksa zamanda atan baka bir gr (antitez) bulur. Tez ve antitezin atmas ise daha iyi bir gr olan sentezin ortaya kmasna sebep olur. Sentez toplumdaki yeni hkim grtr (yeni tez). Bu tez yine antiteziyle atarak senteze dnr ve bu ileriye dnk dorusal sre tez, antitez ve sentez eklinde devam eder. Hegel bu sonu gelmeyen ve zincirleme grlerin atmas sonucunda tarihsel srecin devam edeceini ve deiimin (evrimin) kkeninde grlerin atmas olduuna inanr. Hegel bu sreci ve srecin analizini diyalektik olarak adlandrr. Marx da tarihsel sreci analizinde Hegelin grne benzer bir yol izler ve oda sreci diyalektik olarak adlandrr. Fakat Hegelin diyalektii idealistik, Marxn diyalektik anlay ise materyalistiktir. Hegelin srecinde deien grlerdir, Marxn tarihsel srecinde ise deien yapdr. Bu nedenle Marxn tarihsel sreci ve yaklam diyalektik materyalizm olarak bilinir. Marxa gre tarihsel deiimin en nemli belirleyicisi materyalistik ya da ekonomik deiimdir. Hegel ve Marxn tarihsel sreci analiz yaklamlar nasldr?
SIRA SZDE
Tarihsel deiimin en nemli belirleyicisi ekonomik deiimdir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
92
retim gleri toplumun mal ve hizmetlerin retiminde kulland retim teknolojisidir.
Altyap ile styap arasndaki atma ve uyumsuzluk kendisini Marxa gre snf atmalar olarak ortaya koyar. retim glerindeki (teknolojik) deime yeni bir atmac srecin balamasna sebep olur. Her zaman altyapdaki deiimler styapy belirler. Marxa gre tarih, snf atmalarnn tarihidir.
Marx feodalizm ve kapitalizm gibi sosyal yaplarn tarihsel bir evrimin doal sonucu mu yoksa tesadf olarak m ortaya kt sorusunu cevaplamaya alm ve tarihsel deiimin diyalektik materyalizm teorisiyle aklanabilecek ve ayn zamanda tahmin edilebilecek evrimsel bir sre olduunu savunmutur. Bu anlamda Marksist teoride deimeyen tek ey deiimdir ve tarihsel deiimin en nemli belirleyicisi ekonomik deiimdir. Marxa gre snfsz bir toplum olaca ngrlen komnizm hari btn toplumlar retim gleri ve retim ilikileri olarak iki ksma ayrlr. retim gleri toplumun mal ve hizmetlerin retiminde kulland retim teknolojisidir ve kalifiye emek, bilimsel bilgi, fiziksel sermaye, retimde kullanlan ara-gereler olarak ortaya kar ve kullanlr. retim ilikileri ise kiiler aras, sosyal ilikiler btn, mlkiyet ilikisi ve kiiler ile mallar arasndaki ilikiler eklinde ortaya kar ve toplumsal oyunun kurallardr. retim ilikilerinin dzenlenebilemesi iin gerekli kurumsal yapy ifade eder. Marxa gre retim gleri doas gerei dinamiktir ve altyapy oluturur. te yandan retim ilikileri ise statiktir ve genel anlamda toplumun sanat, kltr, mzik, felsefe, yarg ve din gibi yaplarndan oluan toplumsal styap olarak adlandrd kurumlar tarafndan desteklenir. st yapnn grevi retim ilikilerinin salam bir ekilde ayakta durmasn salamak ksaca toplumdaki mevcut statkoyu korumaktr. Marxn tarihsel deiime olan diyalektik yaklamna gre statik retim ilikileri tez ve dinamik retim gleri ise antitezdir. Her tarihsel aamann balangcnda retim gleri ve retim ilikileri arasnda uyum sz konusudur fakat bu uyum retim glerinde teknolojik deime ve ilerleme dolaysyla meydana gelecek deime ile yerini eliki ve atmaya brakr. Statik retim ilikileri ve styap kurumlar artk dinamik altyapya (teknoloji) uygun deildir. Altyap ile styap arasndaki atma ve uyumsuzluk kendisini Marxa gre snf atmalar olarak ortaya koyacaktr. Snflar aras atma ise yeni retim gleri ile uyumlu yeni retim ilikileri ve st yapnn olumasna sebep olacaktr. Bu yeni retim ilikileri Marx tarafndan sentez (ayn zamanda yeni tez) olarak adlandrlr ve tez ile anti tezin atmas sonucu ortaya kmtr. Bu noktada tekrar retim gleri ve retim ilikileri arasnda uyum sz konusudur ve zamanla retim glerindeki (teknolojik) deime ile yeni bir atmac sre tekrar balamaya gebedir ve herzaman altyap styapy belirler. Marxn tez, antitez ve sentez lsyle tarihsel srecin evrimini aklamas Hegelin diyalektii ile mantk olarak ayndr. Temel fark Hegele gre atma fikirler (ideolojiler) arasnda iken Marxa gre atma hep toplumdaki snflar (kapitalist toplumda burjuvazi ile proletarya) arasndadr. Ksaca tarih, snf atmalarnn tarihidir. Marx her toplumsal yapnn kendi sonunu hazrlayacak altyapsal ykm tohumlarn znde tadn ve bu sebeple ayn feodalizmin teknolojik deimeler sonucu yerini kapitalizme terk ettii gibi, kapitalizminde ayn sre sonucu yerini yeni kurum ve styapsyla sosyalizme brakacan ngrmtr. Sosyalizmden sonra ise snfsz ve devletsiz bir toplum olan komnizme eriilecektir. Marx, kendi diyalektii balamnda deiim ve gelimenin yava yava ve zamanla olmak yerine iki kart olgunun karlamas sonras srama eklinde olacan savunmutur. Nitekim teorisinin son evresinde proletaryann isyan etmesi ve otoriteyi kendi ellerine alp yeni dzeni kurmas, burada bahsi edilen sramayla ilintilidir.
93
MARXIN KTSADI Emek-Deer Teorisi

Kapitalizmi feodalizm gibi nceki toplum yaplarndan ayran temel fark emekle dier retim aralarnn sahipliliinin ayrmasdr. Bu fark sermaye sahibi kapitalistler ile emeinden baka bir eyi olmayan ii snfndan oluan iki sosyal snfl toplumda mal ve hizmetlerin alm-satm ve ii cretleri konusunda kontrat yapma ilikilerinin varln ortaya koyar. Marxa gre piyasa iin retim yaplmayan kapitalizm ncesi toplumlarda mallar kullanm deeri iin retilmi, kapitalizmde ise mallarn retimesinin amac piyasaya ynelik deiim deeri iin olmutur. Marx, mallar (metalar) deer balamnda aklar. Buna gre bir maln kullanm deeri, bireylerin o mala atfettii nemle yani salayacaklar marjinalistler balamnda faydayla llr. Dolaysyla bir maln kullanm deeri, bireylerin sbjektif olan yarglarna baldr. te yandan deiim deeri, tm mallarn ortak ve standart olabilecek bir l temelinde (retim temelinde) ele alnmas ve deeri oluturan birimin, bahsi geen maln retilmesinde harcanan emek-zaman miktar olmas gerekir. Marx ncesi Adam Smith, David Ricardo benzeri klasik iktitisatlar analizlerine bir maln deerinin (fiyatnn) nasl belirlendii sorusuna cevap arayarak balarlar. Marx ise mallarn nispi fiyatlarnn nasl belirlendiiyle ilgilidir. Bu balamda Ricardonun emek deer teorisinden yararlanr ve bir maln dier mallar cinsinden deerinin o maln retilmesinde kullanlan emek-zaman tarafndan belirleneceini ortaya koyar. Bir maln retilmesinin sosyal maliyetini sadece onun retilmesi gereken emek oluturur. Sermaye biriktirilmi/stoklanm emektir.
Emek-deer teorisine gre bir maln dier mallar cinsinden deeri o maln retilmesinde kullanlan emek-zaman tarafndan belirlenir.
Art Deer ve Emein Smrs

Klasik iktisatlar emek-deer teorisini deerin (fiyatn) nasl belirlendiini aklamak iin kullanrken Marx bu teoriyi deerin emek tarafndan yaratld fakat emein kapitalist toplumlarda burjuvazi tarafndan smrldn ortaya koymak iin kullanmtr. Mallarn retiminin koordinasyonunu salayan kii kapitalistir ve retmek iin i gcnn emeine ihtiya duyar. Bunun iin emeini satmak isteyen iileri arar ve bunlarla szleme yapma yoluna gider. dedii cret karlnda kapitalist, iinin sunmas gereken emei satn alm olur. Bu, iinin kapitaliste kullanm deeri hakkn vermesidir. gcnn emei kullanldka tkeneceinden her seferinde yeniden retilmesi, bir baka deyile emein hayatn idame ettirebilmesi gerekecektir. te szlemede belirlenen cret, iinin hayatn idame ettirebilmesini salayacak geimlik cret dzeyidir. gc kapitalist tarafndan tketildike, bu tketimin iki yansmas grlr: Birincisi, emek tketildike yeni mallar retilir. te yandan emein kullanm sonrasnda bir de art deer ortaya kar. Marxa gre her toplumda emein kullanm sonucu retilen mal ve hizmetlerin piyasa deeri, o mallarn retilmesinde kullanlan emee denecek cretten (sosyal maliyetten) daha byktr. Yani retilmi mal ve hizmetlerin satlmas sonucu kapitalistlerin toplam hslat emee deyecekleri maliyetten daha byktr. Toplam sat hslat ile sosyal maliyet arasndaki bu fark Marx tarafndan art deer olarak adlandrlr. Art deer Marxa gre emek tarafndan yaratlr fakat retim aralarnn sahipliine sahip olmadndan dolay bu art deer kapitalistler tarafndan emekten alnr/alnr. Bu emein smrldnn gstergesidir.
Toplam sat hslat ile sosyal maliyet arasndaki farka art deer denir. Art deer Marxa gre emek tarafndan yaratlr fakat retim aralarnn sahipliine sahip olmadndan dolay kapitalistler tarafndan emekten alnr.
94
Marx, sermayenin emek gcne dnen ksmna deiken sermaye; tm materyal ve emein kulland aralara dnen ksmna da sabit sermaye adn verir. Deiken sermayenin deeri, retim sreci boyunca deiebilirken sabit sermayenin deeri retim sreci boyunca ayn kalr. Smr oran, artk deerin kullanlan deiken sermaye ile ilikisinden ortaya kar. Kapitalist iin nemli olan smr orannn artrlmasdr. Bu orann artmas iin: Ya denen cret sabit iken iilerin daha fazla saat altrlmas salanmaldr ya da mallarn retilebilmesi iin gereken emek-zaman sresi azaltlmaldr.
Yedek Sanayi Ordusu

Klasik yaklam kapitalist bir toplumda krlarn varln Malthusun nfus teorisine dayandrrken Marx bu teoriyi reddeder. Klasik dnrlere gre sermaye birikimindeki artlar emek talebininin artmasna ve bu artnda cretlerin artmas sonucu krlarn azalmasna sebep olacaktr. Fakat cret artlar nfus ve aktif i gcnn artmasna sebep olacak ve bu durumda da cretler tekrar azalma eilimine girerek karlarn sfrlanmas olaslnn ortadan kalkmasna sebep olacaktr. Bu balamda Malthusun nfus terisiyle klasik dnrler hem karlarn varl ve srecinin nasl olacan ve de cretlerin nasl belirlendii ve seyrinin nasl olacan aklarlar. Marx, Malthusun nfus teorisini reddeder. Marxa gre sermaye birikimindeki artlar emek talebininin artmasna ve bu artnda cretlerin artmas sonucu krlarn azalmasna sebep olacaktr. Fakat cretler artlar dolaysyla krlarn sfrlanmas yedek isizler ordusunun varlndan dolay sz konusu olmayacaktr. Emek piyasasnda her zaman emek arz fazlas sz konusudur ve bu fazlalk cretlerin dk tutulmas ve sonucunda da art deer ve pozitif ekonomik krlarn korunmasna sebep olacaktr.
SIRA SZDE
Marxa greSIRA krlarn azalma sebebi nedir? SZDE Yedek isizler ordusu, cret ve kr oranlar Marxa gre konjonktrel dalgalanD N Ebal L M olarak farkllk gsterecektir. Sermaye birikiminin ve ekonomalarn srecine mik aktivitenin art (byme) dnemlerinde cretler artar ve yedek isizler ordusu klr. cretlerdeki art krlarn azalmasna ve bu durumda kapitalistin greS O R U celi olarak pahallaan emek yerine fiziksel sermayeyi ikame etmesine sebep olur. Emein sermaye ile ikamesi isizliin tekrar artmasna ve cretlerin azalarak krlaDKKAT rn yeniden artarak eski dzeyine dnmesine sebep olur. Emein sermaye ile ikamesi sonucu ortaya kan isizlie teknolojik isizlik SIRA SZDE denir ve klasik yaklam uzun dnemde bu tr isizliin sz konusu olamayaca grne sahiptir. Marx ise bu tr isizliin uzun dnemde de geerli olacan ortaya koyarak Say Kanununu ve onun karm olan tam istihdam ngrsn reAMALARIMIZ detmi olur.
DNELM
Emein sermaye ile ikamesi S O ortaya R U kan isizlie sonucu teknolojik isizlik denir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kapitalist sistemde kr oranlarndaki azalmann temel nedeni kapitalistlerin sermaye T E L E V birikimini Z Y O N artrmak yoluyla mal ve emek piyasalarndaki rekabetidir.
NTERNET
Ayn Smith, Ricardo, Mill vb. klasik iktisatlar gibi Marxta uzun dnemde kapitalist bir toplumda kr oranlarnn azalaca ngrsnde bulunur. Krlarn azalmasna ise mal ve emek piyasalarndaki rekabet sebep olacaktr. TELEVZYON Kapitalistin amac kr maximizasyonudur ve bu amala srekli olarak sermaye birikimini artrmak isteyecektir. Sermaye birikimindeki artlar emek talebininin ve sonucu olarakda cretlerin artmasna ve yedek isizler ordusunun klmesine seN T E R N E Tazalmasna neden olacaktr. cretlerdeki art kapitalistin grebep olarak krlarn
Azalan Kr Oranlar K T A P
95
celi olarak pahallaan emek yerine fiziksel sermayeyi ikame etmesine ve sermaye birikimini daha da artrmasna sebep olur ki bu gelime kr oranlarnn daha fazla dmesiyle sonulanacaktr. Mal piyasalarndaki rekabet de kapitalistlerin srekli olarak retim maliyetleriSIRA SZDE kr oranni drmek suretiyle daha dk fiyattan mal satma istekleri neticesinde larnn srekli dler gstermesine sebep olacaktr. retim maliyetlerini drmek amacyla kapitalistler srekli olarak maliyeti drecek retim teknik ve meDNELM todlarn bulma abasnda olacaklardr ve bu abada her zaman daha fazla teknoloji youn sermaye birikinin artn gerektirecektir. Bu aba da yine kr oranlarS O R U nn dmesiyle sonulanacaktr. Teorik olarak sermaye miktarndaki artlarn kr oranlar zerine ters D Kynl K A T iki tr etkisi mevcuttur; Birincisi, sermaye miktarndaki artlar ceteris-paribus varsaym altnda azalan verimler yasas gereince kr oranlarnn azalmasna sebep olur. br yandan, serSIRA SZDE maye miktarnn art yeni teknolojileri de ierisinde barndrmas dolaysyla verimlilik art ve maliyet azal yaratacandan kr oranlarnn artmasna sebep olur. Sonu teorik olarak belirsizdir. Marxn ngrsnn gereklemesi bu iki farkl ve ters ynl etkiye AMALARIMIZ sahip gten azalan verimlerin azaltc etkisinin teknolojik ilerlemenin yarataca artrc etkiden byk olmasna baldr.
K T A P
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Her bir kapitalistin kr konusundaki doyumsuzluu, kr oranlarnn azalmasnn esas sebebidir ve Marxa gre kapitalist sistemin k kr oranlarnn azalmas sonucu gerekleecektir. TELEVZYON
TELEVZYON
Konjonktrel Dalgalanmalar ve Krizler

Marxa gre retim gleri ile retim ilikileri arasndaki srekli atma kapitalist NTERNET toplumlarda periyodik resesyonlara sebep olacaktr. Periyodik krizler kapitalist sistemin doas gereidir. Marx, Ricardo ve dier klasiklerin Say Yasas ile ilgili karmlar olan bir barter ekonomisi ile kapitalist ekonomi arasnda hibir fark yoktur ve parann rol sadece deiim aracdr ve emein uzmanlamasn salar grlerini reddeder. nk Marxa gre kapitalist sistemde kapitalistin amac krdr ve kapitalist paray (M) mala (C) ve daha sonrada sre sonucu retilen mal tekrar paraya (M) evirir. Sre sonucu kapitalistin balad para miktar ile sre sonucu eline geen para miktar arasnda fark vardr ve M > Mdir. Marx bu fark kapitalistin eline geen art deer olarak grr. Ayn zamanda art deerin varl kapitalist piyasa ekonomisinde parann fonksiyonunun sadece deiim arac olmadn da ifade eder. Marxa gre toplam arzn toplam talepten byk olmas kapitalist toplumda her zaman mmkndr ve kr oranlarndaki deimeler yatrm harcamalarnn art ile sonulanacaktr. Yatrm harcamalarndaki volatile ekonomik aktivitedeki dalgalanmalarn temel sebebidir. Marxa gre teknolojik patlamalar, sermaye birikiminin art yoluyla daha nce belirtilen sre sonucunda kr oranlarnn uzun dnemde azalmasna ve kr oranlarndaki azalma da sermaye birikimideki azalmaya sebep olarak resesyona yol aar. Fakat ekonomik durgunluk kendi ierisinde yeni ekonomik bymeyi gerekletirecek elementleri de tar. Resesyon yedek isizler ordusunun bymesi ve dolaysyla cretlerin azalmas anlam tar. cretlerin azalmas ise kapitalistler iin yeni kr olanaklar anlamna gelir ki ve bu durumda yeniden bir sermaye birikimini artrma ve ekonomik byme trendi yakalama sreci balar.
Marxa gre ekonomik aktivitedeki N T E R N E T dalgalanmalarn ana sebebi kapitalistlerin krlar konusundaki doyumsuzluu sonucu srekli yatrm harcamalarn artrmalar ve bunun sonucunda yatrm harcamalarndaki volatilitedir (belirsizliktir).
96
Piyasa Younlamas ve Sermayenin Merkezilemesi

Marxa gre market younlamas ve sermayenin belirli ellerde toplanmas kapitalist sermaye birikimi, lek ekonomileri, kredi piyasalarnn bymesi ve ekonomik aktivitenin Anonim irketler (A..) eklindeki firmalar tarafndan organize edilmesi sonucunda ortaya kar.
Marx, kapitalist sistemlerde mal piyasalarndaki firmalarn byklnn kontrol etmek istedikleri sermaye birikimlerinin artmas nedeniyle byyeceini ve rekabeti piyasalarn sonuta younlama yoluyla tekelleme eilimine gireceini ngrr. Piyasa younlamasnn arkasnda yatan nemli neden sermayenin merkezilemesinde yatar. nk byk firmalar, lek ekonomileri yoluyla kk firmalara gre daha dk ortalama maliyetlere sahip olacaklardr. Sermaye birikimi, lek ekonomileri, finansal piyasalarn bymesi ve ekonomik aktivitenin Anonim irketler (A..) eklindeki firmalar tarafndan organize edilmesi piyasa younlamas ve sermayenin belirli ellerde toplanmas (merkezlemesi) sonucunu dourur.
MARX VE DER SOSYALSTLER: KARILATIRMA

Marxn grleri aslnda daha nceden tahmin edilen veya ortaya konulmaya allan birtakm fikirlerden kaynak alm olabilir. Kapitalizmin mutlu bir sona gitmeyebileceini ve srdrlemeyecek bir noktas bulunduunu belirtmeye alan pek ok iktisat-filozof bulunmasna ramen Marxa kadar hibirisi kapitalist sistemin en temel yaptalarn materyalist anlamda incelemeye tabi tutmamtr. Dolaysyla Marxn bu noktada baard hem materyalist ve detayl bir inceleme yapm olmas hem de tarihsel bir sre ierisinde toplumun nereden geldiini aratrp nereye gideceini gstermeye alan bir teori retmesidir. Marxn fikirleri, onun materyalist bak asndan dolay topik sosyalistlerle uyumamaktadr. Marx kadar topik sosyalistler de kapitalist sisteme olan gvensizliklerini dile getirmi olmalarna ramen, zmn gereklemesi ve sorunun tam olarak nereden kaynakland gibi konularda ayrmalar mevcuttur. Mdahaleci-devleti sosyalizm grleri ile Marxn bir karlatrlmas yaplacak olursa aradaki en nemli fark devlete biilen roldr. Mdahaleci anlaya gre devlet toplumsal dzenin kurulmas ve kalc hle getirilmesinde yadsnamaz bir role sahiptir. Ancak Marx devlete, proleteryann kendi bilincine ulap kapitalist sistemi ykmasndan sonra sadece ksa bir sreliine, gei aamas sresince yer verir. Gei aamasndan sonra Marxn dncelerinde devlet ve devletin dzenlemelerine yer yoktur. Marx, Sismondinin gndeme getirdii eksik talebe zm olarak topran mlksz kyllere datlmas nerisine kar kmtr. te yandan yetersiz efektif talebe Owen tarafndan bulunan kooperatif tarz retimi de desteklememitir. Bunun nedeni Marxn, kapitalistlerin kendi firmalar bnyesinde alanlara sadece ve sadece geici bir sre iin greli bir refah art salayabileceidir. Marx, kapitalistlerin bu greli refah artn kalc olarak salayacana ve bunu salamay gnlden istediklerine inanmaz. Hristiyan sosyalizmi ve Marxn dnceleri arasnda temel bir bak as fark bulunmaktadr. Bu fark, Marxn maddeci bak asna karlk Hristiyan sosyalizminin temsilcisi Charles Kingsleyin, sosyalizmi Hristiyanlk ile badatrmasndan ileri gelir. Marxn dncelerinde metafizik olgulara yer yoktur, nk ona gre metafizik olgular toplumsal deiim ve gelimelerin nedenlerini aklayamaz. Marxn devlet ve otorite hakkndaki grleri temelde anaristlerinkine benzerdir. ki grn ayrld nokta, Marxn, dnm sonrasnda birtakm dzenlemelerin yaplmas ve kapitalizmin getirdii bask sisteminin tekrar uyandrlmamas
97
iin gerekli tedbirlerin alnmas amacyla devletin varlna ksa bir sre yer vermek eklindeki dncesidir. Anarizm bu noktada Marksist dnceye u eletiriyi getirmektedir: Hangi sistem nasl kurulmu ya da oluturulmu olursa olsun, bir sistemin iinde otoriteye ve otoriter gce yer verilmesi er ya da ge o sistem ierisinde birilerinin kontrol ele almasna ve ellerindeki gc ktye kullanmasna yol aabilecektir. Bu noktada anarizm otoriter sistemi kurma ihtimali olan en ufak bir dnceye bile iddetle kar kmaktadr. Bu durumda anarizmin, insanlarn birlikte nasl yaayaca sorusuna getirdii yant, bireylerin kendi serbest iradelerine dayal olarak yapacaklar szlemelere olanak tanmaktr.
98
zet
A M A
Sosyalist dncenin temellerini aklamak. Sosyalist dncenin temelleri Eflatundan balayarak iinde bulunduklar sistemin yaratm olduu sorunlara tepki ve bu sorunlarn nasl zlerek insan refahnn arttrlabilecei sorusuna aranan cevaplar gelir. Modern Sosyalist dncenin temelinde byk kitleler iin sefalet, eitsizlik ve gvensizlikle sonulanan rekabeti ekonomik dzene kar duyulan byk tepki ve memnuniyetsizlik gelir. Dier bir nokta 19. yy. Avrupasndaki kapitalist sistemin uyum iinde almamas ve sisteme kar duyulan honutsuzluk vardr. Klasik okula ve piyasa ekonomisine ynelttikleri eletirileri aklamak. Gerek erken sosyalistler diyebileceimiz topik sosyalistler ve gerekse Marx, klasik okulun ou varsaym ve karmlarnn yanl olduu ve kapitalist sistemin insan mutluluunu artracak ve srekli klacak sonular vermedii grne sahiptirler. Sosyalist dnrler Say Yasasnn almayacana inanrlar kapitalizmin yklmas veya yerine daha adil bir sistemin getirilmesi grndedirler. topik sosyalist dnceler ve dnrlerin grlerini ifade etmek. topik sosyalist dnrler byk kitleler iin sefalet, eitsizlik ve gvensizlikle sonulanan rekabeti ekonomik dzene kar byk tepki ve memnuniyetsizlik duymulardr. topik sosyalist dnrler kapitalist sistemin uyum iinde almad ve atmalara gebe olduunu dnmler. topik sosyalist dnrlere gre kar atmalar toplumsal atmalara meydan verilmeden barl yollarla zlebilir. topik sosyalist dnrler kurumsal dzenlemelerde yaplacak esasl ve radikal deiikliklerin toplumsal deiimi salayaca ve refah dzeyinde arta sebep olacana inanmlardr. Marx ve Marxist iktisadi dnceyi renip, analiz etmek. Marxist iktisadi gr be temel yaklam ve sonutan oluur: Emek-deer teorisine gre bir maln dier mallar cinsinden deeri o maln retilmesinde kullanlan emek-zaman tarafndan belirlenir.
A M A
AM A
Toplam sat hslat ile sosyal maliyet arasndaki farka art deer denir. Art deer Marxa gre emek tarafndan yaratlr fakat retim aralarnn sahipliine sahip olmadndan dolay kapitalistler tarafndan emekten alnr. Kapitalist retim sreci yedek isizler yaratr ve bu isizlerin miktar konjonktre gre farkllk gsterir. Kapitalist sistemde uzun dnemde kr oranlarnda azalma olacatr. Kr oranlarndaki azalmann temel nedeni kapitalistlerin, sermaye birikimini artrmak yoluyla mal ve emek piyasalarndaki rekabetidir. Kapitalizm doas gerei krizlere gebedir. Marxa gre ekonomik aktivitedeki dalgalanmalarn ana sebebi kapitalistlerin krlar konusundaki doyumsuzluu sonucu srekli yatrm harcamalarn artrmalar ve bunun sonucunda yatrm harcamalarndaki volatilitedir. Kapitalist piyasa mekanizmas tekelleme ve sermayenin merkezlemesiyle sonulanr. Marxa gre market younlamas ve sermayenin belirli ellerde toplanmas kapitalist sermaye birikimi, lek ekonomileri, kredi piyasalarnn bymesi ve ekonomik aktivitenin Anonim irketler (A..) eklindeki firmalar tarafndan organize edilmesi sonucunda ortaya kar. Marx kapitalizmin kendi sonunu hazrlayaca grndedir. Bunun nedeni ise ii snfnn sefaletinin srekli artaca ve bunun da ii snfnn kapitalizme isyanyla sonulanaca ngrsdr. Marx ve dier sosyalist dnrlerin grlerini karlatrmak. Marxa kadar hibir sosyalist dnr kapitalist sistemin en temel yaptalarn materyalist anlamda incelemeye tabi tutmamtr. Dolaysyla Marxn bu noktada baard hem materyalist ve detayl bir inceleme yapm olmas hem de tarihsel bir sre ierisinde toplumun nereden geldiini aratrp nereye gideceini gstermeye alan bir teori retmesidir. Marxn fikirleri topik sosyalistlerle uyumaz. Marx kadar topik sosyalistler de kapitalist sisteme olan gvensizliklerini dile getirmi olmalarna ramen, zmn gereklemesi ve sorunun tam olarak nereden kaynakland gibi konularda ayrmalar mevcuttur.
A M A
A M A
99
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi topik sosyalist dnrlerin ortak zelliklerinden birisidir? a. topik Sosyalistler, en iyi toplumsal dzene ulamada demokratik zme bavurulmasndan yanadr. b. topik Sosyalistlerin tamam, Marxn modeline alternatif sosyalist iktisadi modeller gelitirmilerdir. c. topik Sosyalistler, rekabetin ykc olduuna ve topluma zarar verdiine inanmlardr. d. eitli lkeler arasnda karlatrmalar yaparak hangi lkedeki sosyalist sistemin daha doru ilediini gstermeye almlardr. e. almalarnda kullandklar temel yntem materyalist diyalektiktir. 2. Saint Simon ile ilgili olarak aada verilen bilgilerden hangisi dorudur? a. Anarizmin nemli temsilcilerinden birisidir. b. Rekabetin toplum iin yararl olduunu savunmutur. c. Feodal yapnn devam ettirilmesi gerektiini dnmtr. d. zel mlkiyetin var olmas gerektiine inanmtr. e. Demokratik Sosyalizmin nemli temsilcilerinden birisidir. 3. Mdahaleci-Devleti Sosyalizm ile ilgili aada verilenlerden hangisi dorudur? a. Devletin ekonomik hayat belirlemede minimum role sahip olmasn nerir. b. Devletin piyasalardan uzak durup sadece dzenleyici rol oynamas gerektiini savunur. c. Devletin kapitalist sistemdeki aksaklklar giderici rol oynamasn savunur. d. Devletin toplumsal ve ekonomik alanda temel kurallar koyup denetlemesini savunur. e. Devletin, toplumun hayatna ilikin kurallar en kk detaylarna kadar koyup denetlemesini savunur. 4. Aadaki dnrlerden hangisi anarizmin temsilcilerinden birisidir? a. Karl Marx b. Joseph Proudhon c. Eduard Bernstein d. Louis Blanc e. Charles Kingsley 5. Karl Marx ile ilgili aada verilen bilgilerden hangisi dorudur? a. lk sosyalistlerin oluturduu farkl modelleri birletirmitir. b. Etkilendii en nemli kiilik, Alman filozof Immanuel Kanttr. c. Temel amac, kapitalist sistemdeki aksaklklarn giderilmesidir. d. Klasik iktisatlarn gr ve karmlarn byk lde kabul etmitir. e. Analizlerinde snflar dnmn merkezi haline getirmitir. 6. Aadakilerden hangisi Marxa gre kapitalist sistemin knn bir nedeni deildir? a. ilere denen cretin, bir minimum dzeyin altna inememesi b. Firmalarn sermaye birikimini salamaya ve mmknse artrmaya mecbur olmas c. Kapitalist sistemde eksik tketim ve arz fazlal grlmesi d. Sermayenin merkezleme ve younlama eilimi e. Gelir dalmndaki bozukluk dolaysyla snflar aras gelir farknn bymesi 7. Sermayenin merkezlemesi ile ilgili olarak aadakilerden hangisi dorudur? a. Sermayenin merkezlemesi, kii bana sermayenin giderek azalmasna yol aar. b. Sermayenin merkezlemesi sonucu firma says artar. c. Sermayenin merkezlemesi, kk yatrmclarn istedii bir eydir. d. Sermayenin merkezlemesi, yedek isizler ordusu yaratlmasna yol aar. e. Sermayenin merkezlemesi, ekonominin tm sektrlerinde grlmeyebilir.
100

8. Aadakilerden hangisi Marx ve dier sosyalistler arasndaki farklardan birisi deildir? a. Revizyonist sosyalistler devletin reforma tabi tutulmasn nerirken, Marx sistemin reformlarla srdrlemeyeceini savunur. b. Demokratik sosyalistler iyi bir temsil sisteminin ke engel olacan dnrken, Marx bunun yetersiz kalacan savunur. c. Anaristler devlete kkten kar olmalarna ramen, Marx devletin bir sre daha var olmas gerektiini savunur. d. Mdahaleci-devleti sosyalistler devlet kontrolnn k engelleyeceini dnrken, Marx devletin sorunu zemeyeceini savunur. e. topik sosyalistler rekabetin ke neden olacan ne srerken, Marx rekabetin herhangi bir soruna yol amayacan savunur. 9. Marxa gre kapitalist retim srecinde sermaye birikiminin art aadaki durumlardan hangisinin gereklemesine sebep olur? a. Yedek isizler ordusunda arta sebep olur b. i bana kt miktarnda azalmaya sebep olur c. Kr oranlarnda azalmaya sebep olur d. Artk deerin artmasna sebep olur e. cretlerde azalma grlr 10. Marxa gre Kapitalist sistemde krizlerin grlme nedeni aadakilerden hangisidir? a. Kapitalist sistemin kendi i elikileri. b. ilere ok dk cret denmesi. c. Devletin yanl uygulamalar. d. Sermayenin, emein yerine ikamesi. e. Kapitalistlerin yatrm konusundaki isteksizlii. 1. c 2. d 3. d Yantnz yanl ise, topik Sosyalistler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, topik Sosyalistler ve Saint Simon konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, topik Sosyalistler ve Mdahaleci-Devleti Sosyalizm konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Anarizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Karl Marx konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Karl Marx konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Marxn ktisadi Grleri: Piyasa younlamas ve Sermayenin Merkezilemesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Marx ve Dier Sosyalistler: Karlatrma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Karl Marx konusunu yeniden gzden geirin Yantnz yanl ise, Marx ve Konjonktrel Dalgalarmalar konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. b 5. e 6. a 7. d
8. e 9. c 10. a

Sra Sizde 1 Modern sosyalist dncenin temellerini feodal toplumun yklp sanayilemenin gelitii ve bunun sonucu olarak kapitalist bir toplumun kendine has sosyal snflarnn olutuu 18 ve 19. yzylda kapitalist toplumun yaratm olduu olumsuzluklara bir tepki ve alternatif bir sistem abas olarak grmek mmkndr. Sra Sizde 2 Endstri devrimi srasnda kapitalizm tm kurumlaryla tam olarak olumadan nce baz dnrler erken vahi kapitalizmin ortaya karm olduu, bireyler ve toplum zerinde yaratm olduu arzulanmayan durumlar grerek bu sisteme kar kmlardr. Marx ncesi sosyalistler olarak adlandrabileceimiz bu dnrler ounlukla filozoflar ve moralistlerdir (etikiler). Bu dnrler temel olarak kapitalizmin eletirisini yapm fakat o sistemin yerine dndkleri sosyalist sistemin nasl ortaya kaca ve kurumlar ile beraber bu sistemin nasl ileyecei ve temellerinin ne olaca konularna fazla nem vermemilerdir. Bu sebeple bu dnrler Marx tarafndan topik sosyalistler olarak adlandrlmlardr.
101
Sra Sizde 3 Byk bir sanayici olarak dneminde kapitalist sistem ierisinde iilerin durumunu ve alma koullarn birebir grm ve bu eksikliklere kar neler yaplabileceini dnmeye balamtr. Kendi fabrikasnda ilk fikirlerini uygulayan Owen, nce alma srelerini ksaltm, okul ve okul ncesi eitimine nem vererek ocuk ii kullanmn yasaklam, cretleri genele oranla daha yksek tutmu, barnma ve salk koullarn iyiletirmitir. Ksacas Owen, kendi fabrikas iinde yeniden rgtlenme yoluna gitmitir. Owenn uygulamalar sonucunda fabrikas balangta nemli miktarlarda kr elde etmeye devam etmitir. Sra Sizde 4 Sismondi, Say Kanununu eletirerek laissez faire politikalarnn isizlik ve byk halk kitlelerinin sefaleti ile sonulanacan ngrr. Piyasa mekanizmas adaletsiz ve eit olmayan bir gelir dalmna sebep olur ve toplumda en nemli sorun gelirin nasl dalddr. Ona gre toplumsal yaamda uyum yerine ii snf ile sermayedarlar arasnda snf atmalar hkimdir ve bu zaman getike keskinleecektir. Bu grleriyle Sismondi Marxist teorinin nclerindendir. Sra Sizde 5 Blanca gre sosyalizmde retim aralarnn kontrol devlette olacak ve devlet herkese i salayacaktr. Blancn sosyalist toplumunda, Herkes yetenei lsnde retime katkda bulunup, ihtiyac lsnde toplumsal pastadan pay alacaktr. Sra Sizde 6 Proudhon bilinen tanmyla zel mlkiyete kar km ve bu tip mlkiyeti hrszlk olarak addetmitir. Ayn zamanda kollektivist dnceye de kar kmtr. Proudhon mlkiyete kkten kar deildir, meru bir mlkiyet hakk tannmasnda ona gre bir saknca yoktur. Sra Sizde 7 Marxta tarihsel sreci analizinde Hegelin grne benzer bir yol izler ve oda sreci diyalektik olarak adlandrr. Fakat Hegelin diyalektii idealistik, Marxn diyalektik anlay ise materyalistiktir. Hegelin srecinde deien grlerdir, Marxn tarihsel srecinde ise deien yapdr. Bu nedenle Marxn tarihsel sreci ve yaklam diyalektik materyalizm olarak bilinir. Marxa gre tarihsel deiimin en nemli belirleyicisi materyalistik ya da ekonomik deiimdir.
Sra Sizde 8 Marxa gre sermaye birikimindeki artlar emek talebininin artmasna ve bu artda cretlerin artmas sonucu krlarn azalmasna sebep olacaktr.
Aktan, C.Cokun, (1995). Klasik-Liberalizm, Neo-Liberalizm ve Libertarianizm, Amme daresi Dergisi, Cilt:28, say: 1. Ersoy, Arif, (2008). ktisadi Teoriler ve Dnceler Tarihi, Nobel Basm Yaym Fine, Ben, Hardach, Gerd ve Karras, Dieter, (1993). Sosyalist ktisadi Dncenin Ksa Tarihi, Trkeye Sabri AKLI tarafndan eviri, mge Kitapevi Yaynlar yibozkurt, Erol (1995). Uluslararas ktisat Teori ve Politika, Ezgi Kitapevi, Bursa Kazgan, Glten, (1993). ktisadi Dnce veya Politik ktisadn Evrimi, Remzi kitapevi, stanbul. Kkkalay, A.Mesud, (2010). ktisadi Dnce Tarihi, 2. Bask, Beta yaym, stanbul. Landreth, Harry ve David C. Colander, (2002). History of Economic Thought, Fourth Ed., Houghton Mifflin Company, Boston, Toronto Meek, L.Ronald, (2009). Emek Deer Teorileri, (ev. Uur Seluk Akaln), Kalkedon Yaynlar, stanbul. Sava, Vural (2000). ktisadn Tarihi, Siyasal Kitapevi, Ankara. Spiegel, H. William, (1992). The Growht of Economic Thought, Second Paperback Printing of 3rd Ed., Duke Unv. Press, Durham & London Turanl, Rona (1994). ktisadi Dnceler Tarihi-Kronolojik Evrim, Bilim Teknik Yaynevi stanbul. Zarakolu, Avni (1981). ktisadi Dnceler Tarihi, Ankara: niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara.
5
Amalarmz

KTSAD DNCELER TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Marjinal analizin ne olduunu, niin neoklasik olarak da nitelendirildiini, temel kavramlarn ve iktisadi dncenin geliiminde nasl bir ilevi olduunu aklayabilecek, Neoklasik iktisadn maksimizasyon ve rasyonellik ilkelerinin iktisadi davranlarn aklanmasnda nasl kullanldn gsterebilecek, nc marjinalistlerin hangi grleri nedeniyle nc olduklarn aklayabilecek, Marjinalizmin kurucular olan Walras, Jevons ve Mengerin katklarn aklayabilecek, Refah ktisadnn kurucularnn katklarnn neler olduunu aklayabilecek, Neoklasik gelenekle zde olan Marshaln grlerini ana hatlar ile ifade edebilecek, Neoklasik faiz ve fiyat teorisinin nemli isimleri olan, Bhm-Bawerk, Wicksell ve Fisher gibi dnrlerinin temel grlerini aklayabilecek, Tam rekabet piyasa modelini sorgulayan Chamberline ve Robinsonun Marshallgil tam rekabet modelinden sapmay ifade eden grlerini tanmlayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Azalan Marjinal Fayda Kanunu Cateris Paribus Deer Paradoksu Genel Denge Ksmi Denge Analizi Maksimizasyon lkesi Marjinal Fayda Marjinalizm Marshall Makas Parann Miktar Kuram Pareto Optimumu Rasyonellik lkesi
indekiler
ktisadi Dnceler Tarihi Marjinalizm ve Neoklasik ktisat GR NEOKLASK KTSADIN ESASLARI MARJNALISTLER NEOKLASK KTSAT
Marjinalizm ve Neoklasik ktisat

GR
19. yzyln ikinci yarsndan itibaren klasik iktisadi dncenin amazlarn ve eletiriye konu olan noktalarn gzden geiren marjinalistler ve daha sonra neoklasikler olarak bilinen yeni bir iktisat yaklam ortaya kmtr. 19. yzyln son 30 yl, 1870 ile 1900 aras, bugn iktisat ders kitaplarna girmi olan ve arlkl olarak da mikroiktisat bal altnda incelenen yeni bir alann domasna neden olmutur. Bu dnemde, serbest piyasa ekonomisini savunan klasik iktisadn z korunarak, yneltilen eletirileri karlamaya ynelik yeni yntem ve kavramlar gelitirilmi, 20. yzyln ilk otuz yl iinde de marjinalist analizi merkezine koyan neoklasik iktisat byk oranda ekillendirilmitir. Klasik iktisattan neoklasik iktisada geii salayan faktrlerden en nemlisi, ekonomik karar srelerinin toplam deerlerle deil marjinal deerlerle aklanmasn ngren marjinal analizdir. Bu yeni akmn temel ilgi noktas, ekonominin temel iki aktr olan tketici ve reticilerin karar verme mekanizmalarnn ve bunun sonucu olarak ekonominin ileyiinin nasl aklanabileceidir. 1890 ylnda da Alfred Marshall bu yeni analitik kavramn kullanld tam bir teori formle etmitir. Marjinal zmlemenin yaygnlamas 1870-1930 arasndaki dnemde iktisat teorisinde mikro konularn ne kmas ve makro konulara fazla deinilmemesi sonucunu getirmitir. Ancak bugn iktisatta nemli bir devrimi ifade eden marjinalizm kavram, marjinalist grlerin gelitirildii dnemde dahi ok dikkat ekici bulunmam, hatta 20. yzyln balarnda bile bu kavram yaygn olarak kullanlmamtr. Marjinalizm ngilizce kavram olarak ilk kez 1914 ylnda kullanlmtr. ngilizce en kapsaml iktisat szl olan Palgravein Siyasal ktisat Szlnn ilk basksnda marjinal kelimesinin kullanld aklamalar yer almasna ramen marginalism bal altnda ayr bir kavrama yer verilmemitir. Bugn ou zaman bu kavram, klasik iktisatlarn serbest piyasa modelinin ileyiine ilikin tketici ve retici davranlarn aklamaya alt iin neoklasik iktisat ile e anlaml gibi de kullanlmaktadr. Bu nitede de bu iki kavram zaman zaman birbirinin yerine kullanlacaktr.
Klasik iktisatlar ile neoklasikler, serbest piyasa sisteminin refahn yaratlmas ve datmnda ey uygun iktisadi sistem olduu konusunda hemfikirdirler.
Marjinalizm: Bir mal veya hizmetin deerinin son tahlilde, satcnn sz konusu mal veya hizmeti teslim etmek iin yapaca fedakarlk marj ile alcnn bunu elde etmek iin gze alaca fedakarlk marj arasnda yaplacak bir kyasla belirlenebileceini savunan yaklam.
104
NEOKLASK KTSADIN ESASLARI Ekonomide Kendiliinden Denge ve Etkinlik

Neoklasik iktisat temelde bir denge iktisaddr.
Neoklasik iktisat temelde bir denge iktisaddr. Walras, Pareto ve Edgeworth genel denge modeli zerine almlardr. Ama, hem daha kolay anlalabilir hem de daha yaygn uygulama alan olan Marshalln gelitirdii ksmi denge modelidir. Birinci ve ikinci kuan gelitirdii hem genel hem de ksmi denge modelleri, zaman unsurunu dikkate almayan, ekonomiyi belirli bir anda fotoraflamay amalayan statik denge modelleridir. Zaman faktrn de iine alacak ekilde kurgulanan dinamik denge modelleri daha sonraki kuaklar tarafndan gelitirilecektir. Neoklasik analizde genel denge ve ksmi denge yaklamlar hangi zellikleri ile benzerSIRA SZDE lik gstermektedir?
D N E L M ve Rasyonellik lkeleri Maksimizasyon
SIRA SZDE
DNELM
Rasyonellik ilkesi: S O R U nsanlarn tercihlerinde, kendilerine en az maliyet ykleyecek ve en fazla fayda veya salayacak D kazan KKAT seenekleri tercih etmeleri. Maksimizasyon ilkesi: SIRA SZDE reticilerin amacnn kr, tketicilerin ise fayday maksimuma karma olduu varsaym
Neoklasik iktisat iki temel aksiyom zerine kurulmutur. Bunlardan birisi maksimizasyon dieri S O R de U rasyonellik ilkesidir. Bu iki ilke, tm insanlarn isteklerini karlayamama anlamnda kt olan kaynaklarn, nasl, kim tarafndan ve ne miktarda sahiplenilebileceinin kararlatrlabilmesi iin insan iradesinin devreye sokulmas DKKAT durumunda ortaya kacak seimin mantn aklamaya almaktadr. Bu yzden iktisat biliminin tanmnda ktlk ve seim kavramlar anahtar ilev grmektedir. ZiSIRA SZDE ra ktlk maliyeti, maliyette seimi zorunlu klmaktadr. ktisat bilimi de, bu seimin nasl yaplabileceini ortaya koymaya almaktadr.
AMALARIMIZ
Tmdengelimsel Yntem ve Matematiksel Aralarn Kullanm

Marjinalizmle birlikte iktisatta, tmevarmdan ziyade tmdengelimsel yntemler K T A P arlk kazanmaya balamtr. Bilindii zere, tmevarm, gzlemlerden yola karak genellemeler yapmak, tmdengelim ise nce soyut mantksal tutarl olan bir model oluturmak, sonra da o model yoluyla olay ve olgular aklamaya almakTELEVZYON tr. Marjinalizm, tmevarmsal zellik tayan politik iktisad, tmdengelimsel nitelikteki iktisada doru evriltmitir. Aslnda tmdengelimsel yaklam, klasik iktisatlardan Ricardo ile balam Walras ve Jevons ile birlikte, retim, fiyat, faiz, talep, N T E Rhayata NET arz gibi iktisadi ilikin saysal deerlerin matematik formlleriyle ifade edildii bir bilim dalna dntrlmtr. Hatta bu iktisatlarn eserlerinin matematik bilgisi derin olmayan entelekteller tarafndan yeterince okunamam ve anlalamam olmas, bu grlerin hzl yaylmasnda bir eksiklik olarak grlmtr. ktisatta matematiin youn biimde kullanlmaya balanmasnda, nc marjinalistlerin formel eitimlerini doa bilimleri ve mhendislikte yapm olmalarnn katks byktr. Doa bilimlerinde eitim alm iktisatlarn katks sadece matematii iktisadn ifade dili olarak kullanmalaryla snrl kalmam, dnemin fizik biliminin kavram ve yaklamlarn iktisadi kavramsallatrmaya da tamalarna yol amtr. Bu ynyle birinci kuak marjinalistlerden Jevons ve Walrasn iktisad Newton fiziine benzetmeye altklar sylenebilir. Bugn de hem iktisat retiminde hem de iktisat literatrnde saysal teknikler ve matematiksel formllerin bolca kullanlmasnn yannda matematiksel iktisat ve ekonometri olarak ayr iki alt alan olumu durumdadr.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Tmevarm: Tek tek gzlemlerden genel ilkelere varmak iin kullanlan akl N T E Ryntemi. NET yrtme Tmdengelim: Doru olduu kabul edilen bir genellemeden zel durumlara ilikin sonularn karlmasna ynelik akl yrtme ilemi. Marjinalizm, tmevarmsal zellik tayan politik iktisad, tmdengelimsel nitelikteki iktisada doru evriltmitir.
5. nite - Marjinalizm ve Neoklasik ktisat
105
Deerin Nihai Kayna Olarak Fayda

Deerin kaynann ne olduu sorusu iktisadn en nemli sorularndandr. Bu soruya verilen cevaplar, sadece teknik aklamalarn deil, ayn zamanda ideolojik bak alarnn da farkllamasnn kaynan oluturmaktadr. Marjinalistler, gerek klasiklerin gerekse Marxistlerin merkez anlam ykledikleri emek-deer teorisinin, fiyatlar belirleyen gleri aklamada yetersiz kaldn sylemektedirler. Emek deer teorisine yneltilen temel eletiri, fiyatlarn retim maliyetleri tarafndan belirlendii tezinin, birok maln fiyatlarnn klasiklerin ngrd biimde ele alnmamasndan dolay genellikten yoksun olduudur. Bunlar hem Ricardonun emek deer teorisini, hem de Senior ve Millin retim maliyetleri teorilerini, sz konusu teorilerin arz sabit olan mallarn fiyatlarnn aklanmas iin ayr bir teori gerektirdikleri gerekesiyle eletirmektedirler. Buna gre neoklasik iktisatta; ilk olarak, tamamen inelastik bir arz erisi olan mallarn fiyat veya deerleri, retim maliyetlerine bal deildir. Maliyetler artsa da azalsa da retim deimeyecektir. kinci olarak, deerin retim maliyetlerine bal olduunu ileri sren klasik deer teorisi, fiyatn gemite katlanlan maliyetlerden kaynaklandn ngrmektedir. Bu noktada marjinalistler bir maln retimi srasnda gemite katlanlan byk maliyetlerin zorunlu olarak o maln fiyatnn yksek olmasn gerektirmediini ileri srmektedirler. Bunlara gre bir maln deeri, salad faydaya baldr ve bu fayda da gemiten deil, imdi ve gelecekte yaplacak tketimden kaynaklanmaktadr. Bir maln fiyatn, sk konusu maln retimi iin gemite ne kadar maliyete katlanld deil, tketicinin o maldan ne kadar fayda salamay umduu belirlemektedir. Marjinalizmin iktisatta bir devrim olarak nitelenmesinde deere yaklamlarnn roln SIRA SZDE aratrnz.
Marjinalistlere gre bir maln fiyatn, sz konusu maln retimi iin gemite ne kadar maliyete katlanld deil, tketicinin o maldan ne kadar fayda salamay umduu belirlemektedir. Marjinalistler, retim faktrlerinin deerlerinin, son tahlilde retiminde kullanldklar nihai tketim mallarnn tketilmesinden salanan marjinal faydaya bal olduunu sylemektedirler.
SIRA SZDE
MARJNALISTLER
DNELM
DNELM S O R U Marjinalist devrim: Avrupada 1870lerden sonra ortaya kan ve DKKAT iktisadi davranlar marjinal fayda kavram ile aklayan yeni iktisada ilikin bir nitelendirmedir. SIRA SZDE
1870lerde birbirinden habersiz olarak Alman Carl Menger, ngiliz William Stanley O R U Jevons ve Fransz Lon Walras isimli dnr marjinal faydaS kavramn gelitirmi, bir maln deer veya fiyatnn, tketiciye salad marjinal faydaya bal olduunu ileri srerek marjinal zmlemeyi talep teorisine uygulamlardr. Bu dDKKAT nrlerin iktisadi dncenin geliimine olan katks genellikle marjinalizm olarak isimlendirilir. Bu dnrn de iktisat dncesine zgn ve devrimsel nitelikte katkda bulunmulardr. Klasik iktisadn yaklak SIRA yz SZDE yllk etkinliinden sonra aa yukar ayn zamanda Avrupann deiik lkelerinde ortaya kan bu yeni iktisadi akm iktisadi dncede devrim niteliinde bir deiimi ifade ettiAMALARIMIZ i iin daha sonra marjinalist devrim olarak da nitelendirilmitir.
AMALARIMIZ
ncler
1830lu yllardan itibaren 10ar yllk aralklarla nc habercileri olsa da 19. yzyln son 30 yl, iktisatta nemli bir devrime ahit olmutur. Klasik iktisatlarn at yolda, radikal, sosyalist ve Marxist eletirileri de karlayacak yeni bir bilim dal olutuTE LEV ZYON rulmu, politik iktisat, iktisata dnmtr. Bu dnm; konu, yntem, konularn ele aln biimi ve kullanlan terminoloji ile birlikte gereklemitir. nceki dnemlerden farkl olarak iktisadi analiz, artk firma ve tketici davranlarna dayaNT E R N E T fayda, ikl olarak yaplmaya balanm, klasik deer teorisi terk edilerek, marjinal
K T A P
K birlikte T A P Marjinalistlerle iktisadi analiz, firma ve tketici davranlarna dayal olarak yaplmaya balanm, klasik T E L Edeer VZYON teorisi terk edilerek marjinal fayda, iktisat teorisinin merkez kavram hline gelmi ve matematik iktisat teorisinin olaan N Tifade E R Narac ET olmaya balamtr.
106
Gossenin birinci yasas denilen bu ilkeye gre, bir maln tketimi arttka tketimde kullanlan her ilave maln faydas bir ncekine gre daha dk olur. E marjinal fayda yasas: Belirli bir ihtiyacn giderilmesinde kullanlan bir maln trde birimleri tketildike ihtiyacn iddeti azalrken, tketilen her ek birimden elde edilen fayda azalr.
tisat teorisinin merkez kavram hline gelmi ve matematik, iktisat teorisinin olaan ifade arac olmaya balamtr. imdi de ksaca bu gelimelere bir gz atalm. Firma davranlarnn zmlenmesinde marjinal deerleri kullanan ve monopol teorisine ilk nce katkda bulunan Augustin Cournot (1801-1877); Soyutlanm Devlet isimli eserinde marjinal verimlilik teorisinin ipularn tayan grler ileri sren Johann H. Von Thnen (1783-1850); azalan marjinal fayda, tketici artve fiyat farkllatrlmas gibi konularda nemli katklar olan Jules Dupuit (1804-1866) gibi isimler marjinalizmin erken ncleri arasnda yer almlardr Bu ncler arasnda, zellikle sbjektif deer teorisinin kurucusu kabul edilen ve tketici davranlar ve talep teorisi bakmndan nem tayan katklar bulunan F. Herman Gossen (1854) zellikle dikkati ekmektedir. ktisatta azalan marjinal fayda yasasn ilk formle eden kii Gossendir. Gossenin birinci yasas denilen bu ilkeye gre, bir maln tketimi arttka tketimde kullanlan her ilave maln faydas bir ncekine gre daha dk olur. Dolaysyla azalan marjinal fayda yasas ilk kez Gossen tarafndan aklanmtr. Gossenin ikinci yasas da birinciden tretilmitir. Buna gre, tketicinin satn alaca mallardan her birine yapaca harcamann sonuncu lirasndan elde edecei faydann, mallarn her biri itibariyle eitlenmesi gerekmektedir. Bu yasaya e marjinal fayda yasas da denilmektedir.
Birinci Kuak Marjinalistler: Marjinal Faydaclar

Marjinalizm dendiinde hemen akla ngiltereden Jevons, Almanyadan Menger ve Fransadan Walras gelir. Daha nce sylendii zere, hemen hemen ayn yllarda, 1870lerde, eserlerini vermi olmalarna ramen birbirlerinin eserlerinden haberdar olmam olmalar ilgintir. Bunlara birinci kuak marjinalistler diyoruz. Bu birinci kuan, daha nce de ifade edildii zere, sadece birbirlerinden deil, erken nclerinden de haberdar olmam olmalar enteresandr.
Stanley Jevons
William Stanley Jevons (1835-1882), 1835 ylnda Liverpoolda domutur. Londrada doa bilimleri okumu ve 5 yl Avustralyada, kimyac olarak altktan sonra 1859 ylnda mantk, felsefe ve politik iktisat almak zere tekrar Londraya geri dnmtr. Kendisinden nceki iktisatlardan farkl olarak iktisat alannda lisansst renim gren Jevons, 1862 ylnda ngiliz Bilim Gelitirme Derneinin organize ettii bir toplantda, Bir Genel Matematiksel Politik ktisat Teorisi balyla daha sonra mehur olacak birok gr ileri srd bir tebli sunmu ama bekledii ilgiyi grmemitir. Manchesterda bir kolejde retim yesi olarak grev yaparken 1871 ylnda, Politik ktisat Teorisi adl temel eserini yaymlamtr. Sadece teorik konularla deil, fiyat indeksleri, alma ekonomisi ve i evrimleri konularnda da eserler vermitir. Ayrca 1874 ylnda Bilimin lkeleri konusunda da bir eser yazmtr. 1876da Londraya tanm, 1882 ylnda 47 yanda trajik bir kazada hayatn kaybetmitir.
Jevonsun Politik ktisat Teorisi adl eserinin ikinci blmnn bal Haz ve Elem Teorisidir. Burada Jevons, Jeremy Benthamn faydac grlerini detayl bi-
107
Benthamn faydac yaklamn tmyle benimseyen Jevons, haz ve elemin ekonomi matematiinin nihai nesneleri olduunu, hazz maksimize etmenin ekonominin konusunu oluturduunu, bu yzden dikkatleri fiziksel objelerden, haz ve eleme kaydrmann doru olacan savunur. Jevons, ekonomide retilen mal ve hizmetlerin deerlerinin salayacaklar faydaya bal olduunu savunarak, emek deer teorisinin geerli olmadn savunur.
imde anlatarak, onun yaklamn tmyle benimsediini ve haz ve elemin ekonomi matematiinin nihai nesneleri olduundan phe duymadn, hazz maksimize etmenin ekonominin konusunu oluturduunu bu yzden dikkatleri fiziksel objelerden, haz ve eleme kaydrmann uygun olacan belirtir. Kitabnda fayda teorisi, deiim teorisi, emek teorisi, kira teorisi, sermaye teorisi konularn ayr blmler hlinde inceler. Deer teorisinde azalan marjinal fayday ve hava ve su rneinde deer paradoksu olarak bilinen durumu izah eder. Jevons, Deer yalnzca nihai dzeydeki faydaya baldr. diyerek emek-deer teorisine itiraz eder. Ona gre retim maliyetleri arz belirler, arz faydann nihai dzeyini belirler, nihai fayda dzeyi de deeri belirler. Jevonsa gre, son tahlilde bir maln deeri ona harcanan emee deil, nihai kullancya salayaca faydaya baldr.
Karl (Carl) Menger

Karl (Carl) Menger, (1840-1921) 1840 ylnda imdi Polonyaya bal olan ama o zaman Avusturyann bir paras olan topraklarda, avukat bir babann ocuu olarak domu, Viyana ve Pragda hukuk okumu ve Krakow niversitesinde hukuk alannda doktora yapmtr. Gazetelere iktisadi analiz yazlar yazm ve babakanlk ofisinde iktisat analisti olarak almtr. inin bir gerei olarak fiyat hareketlerini yakndan izlemi ve emek deer teorisinin fiyat oluumunu anlamada pek ie yaramadn bizzat grmtr. 31 yanda ktisadn ilkeleri adl nl kitabn yaymlamtr. 1903 ylna kadar Viyana niversitesinde retim yesi olarak grev yapmtr.
Jevons ile ayn yl, yani 1871de, Viyanada Karl Menger ktisadn lkeleri isimli bir eser yaymlar. Bu kitabyla Mengerin neoklasik okulun Avusturya versiyonunu kurduu kabul edilir. Mengere gre bir maln belirli miktarlar deiik amalar iin kullanlyor ise, bunlarn her biri, o an karlanmayan bir ihtiyatan daha nemli olmaldr. Baka bir ifade ile daha nemli bir ihtiya varken mallar daha az nemli ihtiyalar karlamak iin kullanlmamaldr. Karlanan bir ihtiyacn deeri, onu karlayan maln ortadan kalkmasyla oluacak kayp ile llebilir. Menger matematiksel formlasyonlar kullanmadan Gossenin birinci kanunu olarak bilinen durumu, yani azalan marjinal fayda ilkesini, yeniden kefetmitir. Jevons ile Walras kendilerinin iktisatta yeni bir eyler icat ettiklerini dnrken Mengerin byle bir iddias yoktur. Onlar gibi matematiksel formlasyonlar da kullanmamtr. Mengerin iinde yetitii Alman geleneinde, klasiklerin aksine bir subjektif deer teorisi ileri srlmtr. Azalan marjinal fayday, bu tabiri kullanmadan aklam, maksimum toplam faydann, her bir mala harcanan son birim parann toplam faydaya ayn katky yapma artna bal olduunu ifade etmitir. Mengerin grleri, Avusturya Okulu olarak bilinen, faiz teorisi ileri sren Eugen von Bhm-Bawerk ile Almanca marjinal fayda (grenznutzen) kavramn literatre yerletiren Friederich von Wiser (1851-1956) tarafndan daha sonra gelitirilmitir.
Mengerin neoklasik okulun Avusturya versiyonunu kurduu kabul edilir
Menger, bir ekonomideki btn fiyatlarn oluumunu aklayacak bir ilkeden bahsedilebilecekse bunun, azalan marjinal fayda olduunu savunur.
108
Lon Walras
Lon Walras (1834-1910), Walras Fransann kuzeyinde, Normandyde dnyaya gelmitir. Babas Auguste Walras, (1801-1866) iktisat teorisine katks olmadysa da Jevonsn kitabnn zsznde grleri zetlenecek deerde olan ve iktisadn teorik konularnda eserler veren bir iktisatyd. Olunun otobiyografisinden, iktisada ynelmesi ve yetimesinde, babas ile uzun tartmalarnn nemli katksnn olduunu renmekteyiz. Jeoloji mhendislii eitimi alan, ancak final snavlarn veremedii iin diploma alamayan ve eitim ald alanda deil, demir yolu iisi, gazeteci, banker, romanc olarak alan Walras, nn bu alanlarn dnda, babasnn ynlendirmesiyle ilgilendii iktisatta elde etmitir. Babas 19. yzyl entelektellerinin yapaca iki nemli i olduunu dnyordu. Birincisi, bilimsel temellere dayal bir tarih yazm gerekletirmek, ikincisi de toplumu inceleyen bir bilimin temellerini oluturmakt. Bu ikinci grevi olunun yapabileceini dnyordu. Walras, babasnn kendisini iktisat almaya ikna etmek iin bu gerekeyi kullandn sylemektedir. Marjinalizmin nemli kurucusundan biri olan Walras,1870 ylnda svirede bulunan Lozan niversitesi Hukuk Fakltesinde iktisat alannda bir profesrlk kadrosuna atandktan sonra, 1874 ile 1877 yllarnda Franszca iki cilt olarak baslan Saf ktisadn lkeleri isimli eserini yaymlad.
Walrasa gre saf iktisat teorisi, deiim, arz, talep, faiz, piyasa, sermaye gelir gibi gnlk hayatta deneyimle bildiimiz kavramlar alp, onlar idealtip kavramlara dntrerek soyut ve tutarl bir model oluturmal, model kurulduktan sonra gerek hayattaki ilikilere uygulanmaldr. Walrasa gre ekonominin genel dengesi, tketicilerin talebinin firmalarn rettii tketim mallar toplamna, firmalarn talebinin de tketicilerin sunduu toplam retim faktrleri miktarna eit olduu noktada oluur. Genel denge: Ekonominin tm kesimleri ile ekonomik birimlerini rettii mal ve hizmetlerin arz, talep ve fiyatlarnn birbiriyle tutarl olmas, bir eksiklik veya fazlalk olmamas durumu.
Walras, iktisatta kulland matematiksel yntemin ona baar salayan en nemli unsur olduunu dnmektedir. O matematiksel yntemin bir deneysel yntem deil, rasyonel yntem olduu iddiasndadr. Kafasnda, saf iktisat teorisinin deiim, arz, talep, faiz, piyasa, sermaye gelir gibi deneyimle bildiimiz kavramlar alp, teori iinde ideal-tip kavramlara dntrmesi ve bilim tanmlandktan sonra uygulamaya geri dnlmesini ngren bir yntem vardr. Buna rnek olarak da geometriden genin i alarnn toplamn vermektedir. Sadece ideal genin i alarnn toplam 180 eder. Gerek hayatta yaptnz lmlerde tam 180i yakalayamayabilirsiniz. Ona gre iktisatta da soyutlama ile rettiiniz kavramlar arasnda kurduunuz iliiklerin gerek hayatta birebir ayn olmas gerekmez. Walrasa gre firmalar kr, tketiciler de faydalarn maksimize ederler. Bu maksimizasyon ilikisi piyasa ortamnda gerekleir. Firmalar tketicilerin talep ettii mallar retmek iin onlarn sunduu retim faktrlerini talep ederler. Ekonominin genel dengesi, tketicilerin talebinin firmalarn rettii tketim mallar toplamna, firmalarn talebinin de tketicilerin sunduu toplam retim faktrleri miktarna eit olduu noktada oluur. Bu durumda hem faktr piyasas hem de mal piyasas dengededir. Buna literatrde genel denge modeli denmektedir. Walras, Menger ve Jevonsdan farkl olarak, matematiksel denklemler yoluyla btn piyasalarda arz ve talebin dengeye geldii bir genel denge modelini gelitirmitir. Walrasn genel denge modeli ok nemli bir kavramsal icat olmasna karn oka da eletirilmitir. Eletirilerin odak noktas, modelde bilinmeyen saysnn, modelde yer alan denklem says kadar olmasnn, bu denklemler kmesinin tek
109
Walrasn modeline yneltilen en nemli eletiri, modelde bilinmeyen saysnn, modelde yer alan denklem says kadar olmasnn, bu denklemler kmesinin tek bir zm olduunu garantilemedii gibi mal ve faktr piyasasnda negatif fiyatlarn ortaya kmasnn da ihtimal dahilinde olmasdr.
bir zm olduunu garantilemedii gibi mal ve faktr piyasasnda negatif fiyatlarn ortaya kmasnn da ihtimal dahilinde olmasdr. Halbuki mal piyasasnda negatif fiyat bir kiiye mal tketmesi iin deme yaplmas, faktr piyasasnda negatif fiyat ise bir kiinin para vererek bir yerde almas anlamna gelir ki, bunlar ekonominin olaan ileyiine pek uygun durumlar deildir. Walras, dier marjinalistlerin de belirttii gibi, fiyat belirleyenin, mallarn marjinal faydalar olduuna vurgu yapar. Tketicinin fayda maksimizasyonu, deiik mallardan elde ettii marjinal faydann o maln fiyatna orannn eit olduu mal bileiminde oluur.
kinci Kuak Marjinalistler: Refah ktisad

kinci kuak marjinalistler yerleik iktisat teorisinin bir yandan birinci kuan marjinal deerler zerine kurulmu olan talep teorisini gelitirirken, te yandan da retim teorisi ve arz ynn incelemilerdir. Bunlarn dneminde matematiksel formlasyonlarla retim teorisi gelitirilmi, toplumsal refah ve dsallk konular ele alnmtr.
Francis Ysidro Edgeworth

Francis Ysidro Edgeworth, (1845-1926), rlandada doup 22 yanda g ettii ngilterede yaamtr. nce klasik dil ve edebiyat alannda eitim grm daha sonra hukuk, matematik ve iktisat okumutur. 1891 ylnda Oxford niversitesinde iktisat profesr olmu, 1922ye kadar burada kalmtr. Edgeworth 35 yl boyunca bazen tek bana bazen de Keynes ile birlikte, dnemin en prestijli ekonomi dergilerinden biri olan Economic Journaln editrln yapmtr.
Dneminin en etkili iktisatlarndan ve matematiksel iktisadn nclerinden olan Edgeworth. makale ve kitaplar ve editr olduu dergide kitap tantm yazlar yan sra mehur Palgravein Politik ktisat Szlne 130dan fazla madde yazmtr. Edgeworth matematiksel iktisadn yan sra fayda teorisine de nemli katk salamtr. Bugn iktisat ders kitaplarnn en nemli kavramlarndan olan kaytszlk erileri ve szleme erileri, bugnkine yakn biimde ilk kez onun tarafndan dile getirilmitir. Erilerin eklinin orijine gre dbkey olmasnn azalan marjinal faydadan kaynakland onun tarafndan ileri srlmtr.
Bugn mikroiktisat ders kitaplarnn en nemli kavramlarndan biri olan ve azalan fayda nedeniyle orijine dbkey nitelikteki kaytszlk erileri, bugnkine yakn biimde ilk kez Edgeworth tarafndan dile getirilmitir. Edgeworth kutusu: Edgeworth tarafndan gelitirilen ve iki tketicinin iki farkl maldan saladklar fayday, farkl gelir dzeylerine gre maksimize eden noktalarn gsterildii geometrik ekil.
Vilfredo Pareto
Vilfredo Poareto (1848-1923), aslen talyan olmakla birlikte Pariste dnyaya gelmitir.talyada renim grd. 1891de Walrasn Lozan niversitesindeki krssn devrald ve burada profesr oldu. Politik ktisadn El Kitab (1906) en nemli eseridir. Pareto iktisadn dnda siyaset sosyolojisi alannda da nemli bir dnrdr. zellikle toplumsal evri teorisi nldr.
110
Pareto optimumu: Bir ekonomide en az bir kiinin durumunu ktletirmeden baka birinin durumunun iyiletirilmesinin mmkn olmad, en etkin kaynak dalm durumu.
Walrasn koltuuna oturan Pareto, hem Walrasn genel denge modelini gelitirmi hem de bu modelin yaygnlamasna, iktisatlar arasnda kabul grmesine byk lde katkda bulunmutur. Ekonomide bir kiinin durumunun iyiletirilmesinin baka birisinin durumunu ktletirmeden yaplamayaca duruma, gnmz iktisat ders kitaplarnda Pareto etkinlii, bir ekonomide bakalarnn durumunu ktletirmeden hi kimsenin durumunun iyiletirilemeyecei genel denge durumuna da Pareto opitmumu denmektedir.
NEOKLASK KTSAT Neoklasik Gelenein Balangc: Alfred Marshall

Marshalln Ekonominin ilkeleri adl eserinde ortaya koyduu grlerin ou, bugn iktisat biliminin ortak birikimi olarak grld iin, iktisat ders kitaplarnda ona herhangi bir atf yapmadan kullanlmaktadr. Ksmi denge analizi: Bir ekonomide bulunan sektrlerin tmnn deil, belirli bir kesiminin, dierlerinden soyutlanarak incelenip denge koullarnn incelendii analiz. Cateris paribus: Dier koullar sabitken anlamnda Latince bir terim. Talep esneklii: Belirli bir maln fiyatndaki yzde birlik bir deime karsnda talep miktarnda meydana gelen yzde deiim. Arz esneklii: Belirli bir maln fiyatndaki yzde birlik bir deime karsnda arz edilen miktarnda meydana gelen yzde deiim. retici art: reticinin, daha dk fiyatlarda satmaya raz olmasna ramen maln piyasada oluan fiyattan satmas nedeniyle elde ettii kazan. Bugn neredeyse btn iktisada giri ders kitaplarnda yer alan arz ve talep erileri, arz ve talep esneklikleri, retici ve tketici art, lee gre azalan ve artan getiri, azalan marjinal fayda gibi konularn tm Marshalln ktisadn lkeleri isimli kitabnda yer almtr.
Alfred Marshall (1842-1924), ngilterede Claphamda doan Marshall, 1865 ylnda Cambridge niversitesinden mezun olmutur. 1885 ylnda da Cambridge niversitesine profesr olarak atanmtr. 1890 ylnda en nemli eseri olan Ekonominin lkeleri adl kitabnn yaymlanmasna kadar grlerini daha sonra Cambridge szl aklama gelenei hline gelen konferans ve sohbetleri srasnda rencilerine ve meslektalarna aktarmtr. Ekonominin lkeleri adl kitabndan sonra Sanayi ve Ticaret (Industrly and Trade, 1919) ve Para Kredi ve Ticaret (Money Credit and Commerce, 1923) en nemli kitaplardr.
Neoklasik iktisadn bugnk ders kitaplarna girecek biimde formle edilmesinde en byk katks olan kii phesiz Marshalldr. Ekonominin lkeleri, kendisi hayattayken bile tam sekiz bask yapm, daha sonra da defalarca baslmtr. Bu eser on yllar boyu ngilizce temel ders kitab zelliini korumu, oradaki analizlerin ou iktisat biliminin ortak birikimi olarak grld iin dorudan Marshalla atf yaplmadan ders kitaplarnda yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. Walrasn btn piyasalarn ayn anda dengesini ngren genel dengesine karlk Marshall dier piyasalar veri kabul edip bir piyasann dengenin nasl olutuunu ele alan ksmi denge analizini gelitirmitir. Ksmi denge analizinde denge zerinde dolayl etkisi olabilecek ilgili dier tm deikenler sabit kabul edilip bir deikenin deerlerindeki deiikliin olas sonular incelenir. Bu analiz bugn ders kitaplarnda, Latince dier artlar deimezken anlamna gelen ceteris paribus, terimi ile birlikte yerlemitir. Birinci kuak neoklasiklerden Menger ile Jevons ekonominin talep tarafna arlk verirken Marshall hem arz hem de talep ynne eit arlk vermitir. Eserinde arz ve talep fazlalnn fiyat ayarlamasyla nasl dengeye geleceini ayrntl biimde anlatmaktadr (Marshall, 1961: 345). Bugn neredeyse btn iktisada giri ders kitaplarnda yer alan arz ve talep erileri, arz ve talep esneklikleri, retici ve tketici art, lee gre azalan ve artan getiri, azalan marjinal fayda gibi konularn tm Marshalln kitabnda yer almtr (Marshall, 1961). Bu yzden Marshalln grlerinin ayrntl anlatlmas iin, bir mikro iktisat kitab yazacak kadar yerin ayrlmasn gerektirir.
111
SIRA SZDE Marshalln nceki marjinalistlerden en nemli fark nedir? Belirtiniz.
SIRA SZDE
Fiyatn dikey, miktarn da yatay eksenden yer ald bir izelgede, arz erisinin DNELM pozitif, talep erisinin de negatif eimli olarak birbirini kestii grafik, ilk gndeme getiren kii Cournot olsa da Marshall tarafndan mehur edilmi ve bu grafik MarsS O R U hall Makas olarak iktisat literatrne gemitir. Forml ve grafikleri youn olarak kullanan Marshall kitabnn sonuna da matematiksel notasyonlar ieren 20 sayfalk bir ek yerletirmitir. DKKAT
Neoklasik Faiz ve Deer Teorisi

SIRA SZDE Marjinalistler ve Marshall tketim mallar piyasasnda denge koullar zerine eilmilerdi. Sermaye, yatrm ve faiz ilikisine ilikin yaklamlar olmakla birlikte daha ok greli fiyatlar konu edinmi, fiyatlar genel dzeyindeki deiimler, dolayAMALARIMIZ syla enflasyon veya deflasyon veya faiz oranlarndaki deiim ana ilgi konusu deildi. Bu yndeki nemli almalar ikinci kuak iinde yer alan Bhm-Bawerk, Wicksell ve Fisher tarafndan yaplmtr. K T A P
DNELM lee gre sabit, artan veya azalan getiri: Bir alanda retim faktrlerinin S O R U art oran ile o faktrlerin kullanm sonucu ortaya kan rndeki art oran D K her K A ikisi T karlatrldnda, de ayn oranda artyorsa lee gre sabit getiri, rndeki artSIRA oran SZDE kullanlan retim faktrlerinin art oranndan daha fazla ise artan getiri, az ise azalanAMALARIMIZ getiri sz konusudur.
Marshall makas: Negatif eimli talep erisi K ile T pozitif A P eimli arz erisinin birbirini kestikleri grafik. Jevons, Menger ve Walras TELEVZYON tarafndan sistematize edilen neoklasik zmlemenin standart iktisat ders kitaplarna geirilmesinde en byk NTERNET katk Marshalla aittir.
Eugen Von Bhm-Bawerk

Eugen Von Bhm-Bawerk (1851-1914), 1888de yaymlad, Sermayenin Pozitif teorisi adl kitab ile nl olan Bhm-Bawerk, Avusturya Okulunun Menger ve Wieserdan sonra nc yesidir. Viyana niNTERN ET versitesinde Politik ktisat Krss profesrl yapmtr. Sermaye kuramna nemli katklar olan Avusturyal Bhm-Bawerk, kuramsal katklar yannda 1889 ylndan itibaren Avusturya Maliye Bakanlnda para reformu zerinde alm ve 1904 ylnda ayrlncaya kadar kez Maliye Bakan olarak grev yaparak grleriyle bizzat uygulamaya yn vermitir.
TELEVZYON
Bhm-Bawerk sermaye ve faiz konularna younlamtr. Ona gre, sermaye mallarnn olumas, tketim mallarndan gecikmeli olarak gerekleir. Bunun iin de tasarruf gerekir. Tasarruf da bugnn tketimini yarna ertelemek demektir. nsanlar gelirlerini yarndansa bugn tketme eiliminde olduklarna gre, gelecekte retimi artrmak iin hangi yolla bugnk tketimi snrlamak mmkndr? BhmBawerk bu sorunun nasl zleceine odaklanr. Ona gre bu zm salayan faizdir. nk faizin ancak bugn ve gelecekte tketim imkan olan iki maln deiim ihtiyac olduunda ortaya ktn dnr.
SIRA SZDE Bhm-Bawerke gre faizin ortaya k nereden kaynaklanmaktadr?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
112
Knut Wicksell
Knut Wicksell (1851-1926), svete Stockholmda domu ve Uppsala niversitesinden matematik ve fizikten yksek derece alarak mezun olmutur. Uzun sre gazetecilik ve zel retmenlik gibi birtakm ilerle geimin saladktan sonra 1896da retim yesi ve 1901de elli yandayken de profesr olmutur. Eserleri: Deer, Sermaye ve Rant (1893), Politik ktisat Dersleri (1901) ve Faiz ve Fiyatlar (1898).
Wicksell fiyatlar genel dzeyi ile ilgilenmitir. O dnemde kabul gren yaklam parann miktar kuram idi. Buna gre parann dolanm hz sabit kabul edildiinde fiyatlar genel dzeyindeki artlar para arz tarafndan belirlenir. Wicksell bu yaklama kar karak, fiyatlar genel dzeyinin faiz oran tarafndan belirlendiini ileri srer. Bunu aklamak iin doal ve piyasa faiz oran ayrmna gider. Doal faiz oran, ona gre, parasal deikenlerden etkilenmeyen sermayenin reel getirisini ifade eder. Piyasa faiz oran ise, bankalar tarafndan belirlenen faiz orandr. Eer bankalarn belirledii piyasa faiz oran doal faiz oranna eitse enflasyon sfra eit olacaktr. Ama eer piyasa faiz oran doal faiz orannn altndaysa bu durum yeni sermaye malna olan talebi artrarak enflasyona yol aacaktr. Ona gre bu sre piyasa faiz oran doal faiz oranna eit oluncaya kadar devam eder.
Irving Fisher
Irving Fisher (1867-1947), 1867 ylnda New Yorkta dodu, Yale niversitesinde matematik ve fizik renimi grd. ktisatta genel denge konusunda bir doktora tezi yazd ve tezi yaymland. ayakl sandalye, termostatl hasta yata gibi ilgin icatlar oldu. En byk icad 1910 ylnda indeks kart sistemini bulmas oldu. Fisher ayn zamanda borsadan byk paralar kazand ama 1929 buhrann zamannda tahmin edemedi ve iyimser tahminlerle kendi serveti yannda, yakn akrabalar ve gazete stunundan tavsiyelerini izleyenlerin de byk servet kaybetmelerine yol at. Borlarn deyemeden 1947 ylnda New York ehir hastanesinde ld. ok sayda kitap yazd, eserlerinin bir ksm popler konularla ilgiliydi. Eserleri arasnda Parann Satn Alma Gc (The purchasing Power of Money 1911) ve Faiz Teorisi (The Theory of Interest 1930) zellikle zikredilebilir.
Neoklasik iktisadn en nemli isimlerinden biri olan ve yerleik iktisada pek ok katks olan Fisherin en yaygn bilinen katklarndan biri de Fisher denklemidir. Parann miktar kuram olarak da bilinen Fisher denklemi MV=PQdur. Burada M dolamdaki para miktarn, V parann dolanm hzn, P fiyatlar genel dzeyini ve
113
Ekonomideki para miktarndaki artn fiyatlar ykseltecei gr Fisherden nce, klasik iktisatlardan David Hume ve John Stuart Mill tarafndan da dile getirilmi olmasna karn Fisher parann dolanm hz ve ticaret hacmi deimeden para miktarndaki deiimin ayn oranda ve ynde fiyatlar genel dzeyini etkileyeceini ileri sren ve parann miktar kuram adyla tarihe geen bir kuram gelitirmitir.
Q da yl boyunca retilen mal miktarn ifade etmektedir. Fishere gre, dolamdaki para miktarndaki art, ayn oranda enflasyona yol aar. Aslnda para miktarndaki artn fiyatlar ykseltecei gr Fisherden nce, klasik iktisatlardan David Hume ve John Stuart Mill tarafndan da dile getirilmiti. Fisher bu konuya odaklanarak onu kurama dntrmtr. Fisher de Walras ve Pareto gibi ekonomi biliminin geleceinin matematiksel ve istatistiksel yntemlerin kullanlmasnda olduunu dnyordu. Amerikann ilk matematiksel iktisats da saylabilir. 1930 ylnda Ragnar Frisch, Charles F. Roos ve Joseph Schumpeter ile birlikte Ekonometri Derneini kurdu ve ilk bakan seildi. 1918 ylnda da Amerikan Ekonomi Derneinin bakan seilmiti
Tam Rekabet Varsaymndan Sapmalar

Neoklasik iktisat teorisi, piyasalarda serbest rekabet artlarnn egemen olduu varsaymna dayanarak zmlemeler retmekteydi. Tekel, duopol veya oligopol piyasa trlerinin varl kabul edilmi olsa da teorik analizlerde bunlar istisnai durum gibi grlmekteydi. Bu yaklam sadece teknik analiz asndan deil, politik yaklam asndan da nemlidir. nk piyasa trleri arasnda en yaygn ve ekonomiye rengini veren piyasa tr tam rekabet piyasasysa, devlet mdahalesine gerek kalmadan toplumsal refah kendiliinden maksimize edilmi olacaktr. Ama eer tam rekabet piyasas esas ve yaygn piyasa tr deilse, o zaman devlet mdahalesi iin meru bir gereke de olumu olacakt. Tam rekabet karsnda eksik rekabet piyasa modelinin gelitirilmesinde talyan Piero Sraffa, Amerikal Edward Chamberlin ile Harold Hotelling, ngiliz Joan Robinson ve Alman Heinrich von Stackelberg nemli katklarda bulunmulardr.
Edward Hastings Chamberlin

Edward Hastings Chamberlin (1899-1967), Washington eyaletinde domutur. Iowa niversitesinden lisans ve Harvard niversitesinden de doktora derecesini almtr. 1937 ylndan ld yla kadar Harvard niversitesinde retim yelii yapmtr. 1927 ylnda sunduu doktora tezini, Tekelci Rekabet Teorisi (The Theory of Monopolistic Competition) olarak 1933te yaymlamtr.
Chamberlin literatrde iki u olan tam rekabet piyasas ile tekel piyasas arasnda tanmlanabilecek tekelci rekabet adyla yeni bir piyasa trnden bahseder. Bu piyasada firmalar, birbirinin ayns olmayan ama tketicinin ayn ihtiyacn karlayan, yani birbiri yerine ikame edilebilir zellikler tayan rnler retirler. Firmalar, rnlerini sanki rakip firmalarnkinden ok deiikmi gibi farkllatrr, tketicinin kendi mallar yerine dier mallar satn almamas iin reklam ve tantm yaparlar. Bu ynyle tekel gibidirler. Ama fiyat ykselttiklerinde, btn abalarna ramen, tketicilerinin bir ksmnn rakip firmalarn rnlerini almalarna da engel olamazlar. Yani her bir firmann malna olan talep erileri, maln ikme edilebilirliine bal olarak, tekel ile tam rekabet piyasasnn arasnda bir eimle, negatif
114
Chamberlin tekel piyasasndan farkl olarak tekelci rekabet piyasasnda ksa dnemde firmalarn elde ettii normal st krn, uzun dnemde yeni firmalarn piyasaya girmesiyle ortadan kalkacan ve firmalarn, fiyatn ortalama maliyete eit olduu bir retim dzeyine, normal kra dneceini savunur.
eimlidir. Yakn ikamesi ok olan maln talep erisi yatklar. Araba, mobilya, gda ve giyim piyasalar bu tr firmalardan oluur. Yakn ikamesi olmayan veya tketici zerinde byle bir izlenim brakan firmann talep erisi tekelinkine benzemeye balar. Ancak piyasaya giri serbest olduu iin mevcut firmalar hibir zaman uzun dnemde tekel pozisyonunu koruyamazlar.
Joan Robinson
Joan Violet Robinson (1903-1983), Cambridge niversitesinde Alfred Marshalln rencisi olan Robinson daha sonra uzun yllar ayn niversitede retim yelii yapmtr. Aksak Rekabet Ekonomisi (The Economics of Imperfect Competiton, 1933), stihdam Teorisine Giri (Introduction to the Theory of Employment, 1937), Marksist Ekonomi zerine (An Essay on Marxian Economics, 1942) ktisat Felsefesi (Economic Philosophy: An essay on the progress of economic thought, 1962)
1933 ylnda yaymlad Eksik Rekabet Ekonomisi adl eseri, ayn yl yaymlanan Chamberlinnn Tekelci Rekabet Teorisi isimli eseri ile ok benzer konular ele almaktayd. Robinson, Sraffann yaklamndan yola karak, tam rekabet piyasasnn gerek hayatta yaygn olarak var olan bir piyasa tr olmadn, gerek hayattaki piyasalarn tam rekabet piyasa modelinin ngrd zelliklerden bir ksmn tamayan, bu ynyle de eksik rekabet artlarnn bulunduu piyasalar olduunu dile getirmi, bu piyasa trnde firma davranlarn ele almtr. O da Chamberlin gibi yakn ikme mallarn retildii bir sektrde piyasaya giriin serbest olmasnn ar krlar ortadan kaldracan ngrmekteydi. Denge retim dzeyi, marjinal maliyet ile marjinal haslatn eitlendii ve ortalama maliyetin ortalama haslata eit olduu noktada oluuncaya kadar piyasaya girilerin devam edeceini ileri srmtr.
115
zet
A M A
Marjinal analizin ne olduunu, niin neoklasik olarak da nitelendirildiini, temel kavramlarn ve iktisadi dncenin geliiminde nasl bir ilevi olduunu aklayabilmek. 19. yzyln son 30 yl, bugn iktisat ders kitaplarna girmi olan ve arlkl olarak da mikroiktisat bal altnda incelenen yeni bir alann domasna ahit olmutur. Bu dnemde, serbest piyasa ekonomisini savunan klasik iktisadn z korunarak, yneltilen eletirileri karlamaya ynelik yeni yntem ve kavramlar gelitirilmi, 20. yzyln ilk otuz yl iinde de marjinalist analizi merkezine koyan neoklasik iktisat byk oranda ekillendirilmitir. Klasik iktisattan neoklasik iktisada geii salayan faktrlerden en nemlisi, ekonomik karar srelerinin toplam deerlerle deil marjinal deerlerle aklanmasn ngren marjinal analizdir. Bu yeni akmn temel ilgi noktas, ekonominin temel iki aktr olan tketici ve reticilerin karar verme mekanizmalarnn ve bunun sonucu olarak ekonominin ileyiinin nasl aklanabileceidir. Neoklasik iktisadn maksimizasyon ve rasyonellik ilkelerinin iktisadi davranlarn aklanmasnda nasl kullanldn gsterebilmek. nsanlarn birbirinden ok farkl nedenlere dayal, snr tanmayan ve srekli genileme eiliminde olan istekleri vardr. Bu isteklerin ounu karlamak iin sahip olunan imkan ve kaynaklar ise hem mutlak ve nisp anlamda kttr hem de alternatif kullanm imkanlar vardr. Dolaysyla insanlar neye sahip olacaklarna karar vermek zere alternatif kullanm imkanlar arasndan bir seim yapmak zorundadrlar. Bir seimin yaplabilmesi iin seim srecinin iki unsuru vardr. Birincisi, seime konu olan alternatiflerin salayaca fayda; dieri de alternatifleri elde etmenin maliyeti. Eer insanlar elde edilebilir alternatiflerin fayda ve maliyetlerini tam olarak ve eksiksiz biimde lebilme imkanna sahip olurlarsa, bu seim sorunu iki aamal bir ilemle kolayca alacaktr. lk aamada, tek tek btn alternatiflerin maliyetleri ile faydalar karlatrlacak, maliyeti faydasndan ok olan alternatifler hemen elenecektir. kinci aamada, fay-
das maliyetinden ok olan alternatifler karlatrlacaktr. Bunlar arasndan da maliyeti en az, (maliyet minimizasyonu) fakat faydas en ok (fayda maksimizasyonu) olan alternatif tercih edilecektir (rasyonellik ilkesi). Dolaysyla bu iki ilke yardmyla, kt kaynaklarn snrsz istekler karsnda nasl bltrlecei sorunu zlm olacaktr., nc marjinalistlerin hangi grleri nedeniyle nc olduklarn aklayabilmek. Augustin Cournot, firma davranlarnn zmlenmesinde marjinal kavramn kullanm ve monopol teorisine ilk nce katkda bulunmutur. Johann H. Von Thnen, marjinal verimlilik teorisinin ipularn tayan grler ileri srmtr. Jules Dupuit ise, marjinal fayda, tketici art ve fiyat farkllatrlmas gibi kavramlarda ncdr. Bu isimler arasnda zellikle, subjektif deer teorisinin kurucusu kabul edilen ve tketici davranlar ve talep teorisi bakmndan nem tayan katklar bulunan ktisatta azalan marjinal fayda yasasn ilk formle eden kii olarak Gossen dikkati ekmektedir.. Yine Gossenin e marjinal fayda yasasna gre de belirli bir ihtiyacn giderilmesinde kullanlan bir maln trde birimleri tketildike ihtiyacn iddeti azalrken, tketilen her ek birimden elde edilen fayda azalmaktadr. Marjinalizmin kurucular olan Walras, Jevons ve Mengerin katklarn aklayabilmek. Marjinalizm dendiinde hemen akla ngiltere, Almanya ve Fransa olarak farkl lkeden srasyla Jevons, Menger ve Walras olarak isim gelir. Benthamn faydac yaklamn tmyle benimseyen Jevons, haz ve elemin ekonomi matematiinin nihai nesneleri olduunu, hazz maksimize etmenin ekonominin konusunu oluturduunu, bu yzden dikkatleri fiziksel objelerden, haz ve eleme kaydrmann doru olacan savunur. Jevonsa gre refah, fayda, deer, talep, arz, sermaye, faiz, i gc gibi i dnyasnn gnlk ilemlerinde kullanlan birok kavram niceliklerle ilgili olduklar iin matematiksel yntemlerle ifade edilebilecek bir ortak zellik tamaktadr ve
AM A
A M A
A M A
116
gerek bir iktisat teorisi matematiin yardm olmakszn oluturulamaz. Ekonomide genel denge analizini gelitiren ve matematiksel iktisadn kurucular arasnda yer alan Walras ise, saf iktisat teorisinin, deiim, arz, talep, faiz, piyasa, sermaye gelir gibi gnlk hayatta deneyimle bildiimiz kavramlar alp onlar ideal-tip kavramlara dntrerek soyut ve tutarl bir model oluturulmas, model kurulduktan sonra da gerek hayattaki ilikilere uygulanmas gerektiini dnmektedir. inde yetitii Avusturya dnce geleneine uygun olarak matematiin iktisatta uygulanmasna ok scak bakmayan marjinalistlerden biri olan Menger, bir ekonomideki btn fiyatlarn oluumunu aklayacak bir ilkeden bahsedilebilecekse bunun, azalan marjinal fayda olduunu savunur. Refah ktisadnn kurucularnn katklarnn neler olduunu aklayabilmek Ekonomide genel denge modelinin kurulmasna nemli katklarda bulunan ve bugn mikroiktisat ders kitaplarnn en nemli kavramlarndan biri olan ve azalan fayda nedeniyle orijine dbkey nitelikteki kaytszlk erileri, bugnkine yakn biimde ilk kez Edgeworth tarafndan dile getirilmitir. Walrasn koltuuna oturan Pareto, hem Walrasn genel denge modelini gelitirmi hem de bu modelin yaygnlamasna, iktisatlar arasnda kabul grmesine byk lde katkda bulunmutur. Pareto refah ekonomisinin de kurucular arasnda saylabilir. Bir ekonomide en az bir kiinin durumunu ktletirmeden baka birinin durumunun iyiletirilmesinin mmkn olmad, en etkin kaynak dalm durumuna Pareto optimumu denmektedir. Neoklasik gelenekle zde olan Marshalln grlerini ana hatlar ile kavrayabilmek. Ksm denge yaklamn gelitiren ve marjinalistlerin grlerini sistematize ederek ders kitab formatna dntren Marshall neoklasik iktisadn geliimine byk katklar salamtr. Ekonominin lkeleri adl eserinde ortaya koyduu grlerinin ou, rnein arz ve talep erileri, arz ve talep esneklikleri, retici ve tketici art, lee gre azalan ve artan getiri, azalan marjinal fayda gibi, bugn iktisat biliminin ortak birikimi
olarak grld iin, iktisat ders kitaplarnda ona herhangi bir atf yapmadan kullanlmaktadr. Neoklasik faiz ve fiyat teorisinin en nemli isimleri olan, Bhm-Bawerk, Wicksell ve Fisher gibi dnrlerinin temel grlerini kavramak. Avusturya ekolnden gelen Bhm-Bawerk faiz oranlarnn pozitif olmasnn, birincisi byyen bir ekonomide, mal arz gelecekte daha byk olaca iin mallarn marjinal faydalarnn bugne kyasla azalmasna yol aaca, ikincisi insanolu leceini bildii iin gelecekteki sevin ve zntsne imdikine gre daha az deer verme eiliminde olduu ve ncs, zaman gerektiren etrefilli (dolanmal) retim yntemleri, basit ve ok fazla zaman harcamay gerektirmeyenlere gre daha retken olmasna balar. Parann miktar kuram Fisher, retim fonksiyonu da Wicksell tarafndan gelitirilmitir. Tam rekabet piyasa modelini sorgulayan Chamberline ve Robinsonun Marshallgil tam rekabet modelinden sapmay ifade eden grlerini anlamak. Chamberlin ve Robinson tarafndan tam rekabet piyasasnn ngrd homojen mal varsaym sorgulanm, gerek hayattaki piyasalarn tekel ve tam rekabet ortasnda tekelci rekabet denebilecek bir piyasa tr olduu ileri srlmtr.
A M A
A M A
A M A
A M A
117
Kendimizi snayalm
1. ktisadi dnce tarihinde marjinal analizi nemli klan temel zellik aadakilerden hangisidir? a. Marjinal analizin, ekonominin temel aktrlerinin firmalar olduunu kabul etmesi b. Marjinal analizin iktisadi kararlarn toplam deerler yerine marjinal deerlere gre olutuunu ileri srmesi. c. Marjinal analizin tmdengelimsel yntemi iktisada yerletirmesi. d. Marjinal analizin, yerleik iktisadi zmlemeye itiraz etmesi. e. Marjinal analizin emek deer teorisini savunmas. 2. Aadakilerden hangisi marjinalizmin erken ncleri arasnda yer almaz? a. Hermann H. Gossen b. Johann H. von Thnen c. Jules Dupuit d. Augustin Cournot e. Carl Menger 3. Tketici art yaklamn sosyal projelerin yaplmasna uyarlayan ilk dnr aadakilerden hangisidir? a. W. Stanley Jevons b. Carl Menger c. Jules Dupuit d. Arthur Cecil Pigou e. Alfred Marshall 4. Jevons, Menger ve Walras karlatran aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Menger retim ve faiz konusuna younlarken, Jevons ksm denge Wlaras da genel denge yaklamn gelitirmitir. b. Jevons marjinal fayda kavramn Mengerden dn alm, Walras da Jevonstan alarak genel denge modelini kurmutur. c. Jevons ile Walras iktisadn matematiksel bir dil kullanmas gerektiini savunurken Mengerin byle bir iddias yoktur. d. Jevons ile Menger azalan marjinal fayday, Walras ise toplam fayday modellerinin merkezine oturtmutur. e. Walras, Menger ve Jevons birlikte bir kitap yazarak marjinalist yaklam iktisada yerletirmilerdir. 5. Aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Alfred Marshall marjinalizmin erken ncleri arasnda yer alr. b. Arz ve talep esneklii kavramlar Edgeworth ile iktisada girmitir. c. Pareto ksm denge yaklamn gelitirmitir. d. Walras kaytszlk erilerini ilk kullanan kiidir. e. Dsallk sorunu ilk olarak Pigou tartmtr. 6. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bhm-Bawerk faizin ortaya kmasnda insanlarn gelecee iyimser yaklamalarnn rol olduunu savunmutur. b. Wicksell retim miktarnn sabit kalabilmesi iin, girdilerden bir ksmnn azalmas halinde dierlerinin artyla telafi edildii, yani marjinal teknik ikamenin sz konusu olduunu ileri srmtr. c. Wickselle gre dier retim faktrlerinin fiyat gibi, farkl piyasalarda emein cretinin farkl olmasnn sebebi emein marjinal verimliliinin farkllamasdr. d. Fisher bugnk tketimin sadece bugnn gelirine deil, hayat boyu beklenen gelire bal olarak belirlendiini savunur. e. Para miktarndaki artn enflasyona yol aacan ilk kez Carl Menger dile getirmitir. 7. Tam rekabet piyasasnn temel varsaymlarndan olan homojen mal varsaymnn gereki olmadn syleyerek ilk kar kan aadakilerden hangisidir? a. Fisher b Walras c. Sraffa d. Chamberlin e. Robinson 8. Marjinalizmin bir devrim olarak nitelenmesinde aadakilerden hangisinin rol yoktur? a. Marjinalizmle birlikte mikro iktisat konular ne kmtr. b. Kaynaklarn etkin kullanm marjinalistlerin pek ilgilenmedii bir konudur. c. Marjinalizm tmdengelimsel bir yaklamla konular ele almaya balamtr. d. Marjinalizmin temel kavramlarndan biri dengedir. e. Marjinalistler deerin nihai kaynann fayda olduunu savunmulardr.
118

9. Deer paradoksunun marjinalistlere kadar zlemeyiinin sebebi nedir? a. Marjinalistllerden nce iktisatlarn deerin kaynan emekte aramalar. b. Marjinalistlerden nce tam rekabet piyasalarnn yeterince gelimemi olmas ve piyasalarda tekellerin hakim olmas. c. Marjinalistlerden nce iktisatta arlkl olarak tmevarm ynteminin kullanlyor olmas. d. Marjinalistlerden nce kullanm deeri ile deiim deerlerinin arasndaki farkn bilinmiyor olmas. e. Marjinalistlerden nce, fiyatn belirlenmesindeki temel faktrn toplam fayda deil, marjinal fayda olduunun fark edilmemi olmas. 1. b 2. e 3. c 4. c Yantnz yanl ise Marjinal ve Marjinalizm Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz.. Yantnz yanl ise Marjinalizmin Erken ncleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Marjinalizmin Erken ncleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Marjinalistler veya Birinci Kuak Neoklasikler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Neoklasik kinci Kuak: Ksmi Denge ve Refah Ekonomisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Neoklasik kinci Kuak: Faiz ve Fiyatlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tam Rekabet Piyasas Ne Kadar Gereki? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Marjinalist Devrim ve Neoklasik ktisat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Deerin Nihai Kayna Olarak Fayda konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Maksimizasyon ve Rasyonellik lkelerinin Kullanm konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. e
6. e
7. e 10. Neoklasik zmlemeye gre aadakilerden hangisi yanltr? a. Kaynaklar kt olmasayd tercih sorunu ortaya kmayacakt. b. Kaynaklarn alternatif kullanm alan olmasyd, tercih sorunu olmayacakt. c. Rasyonel bireylerin kararlar sadece kendileri iin doru sonular verir. d. Fayda ve kar maksimizasyonuna ynelik kararlar toplum iin en etkin kaynak ve gelir dalmn yaratr. e. retimde maksimizasyonun salanmas, blmde de maksimizasyonun salanmasn garantilemez.
8. b
9. e 10. c

Sra Sizde 1 Neoklasik iktisat temelde bir denge iktisaddr. Walras, Pareto ve Edgeworth genel denge modeli zerine almlardr. Ama, hem daha kolay anlalabilir hem de daha yaygn uygulama alan olan Marshalln gelitirdii ksm denge modelidir. Birinci ve ikinci kuan gelitirdii hem genel hem de ksm denge modelleri, zaman unsurunu dikkate almayan, ekonomiyi belirli bir anda fotoraflamay amalayan statik denge modelleridir. Zaman faktrn de iine alacak ekilde kurgulanan dinamik denge modelleri daha sonraki kuaklar tarafndan gelitirilecektir. Sra Sizde 2 Deerin kaynann ne olduu sorusu iktisadn en nemli sorularndandr. Bu soruya verilen cevaplar, sadece teknik aklamalarn deil, ayn zamanda ideolojik bak alarnn da farkllamasnn kaynan oluturmaktadr. Marjinalistler, gerek klasiklerin gerekse
119
Marxistlerin merkez anlam ykledikleri emek-deer teorisinin fiyatlar belirleyen gleri aklamada yetersiz kaldn sylemektedirler. Emek deer teorisine yneltilen temel eletiri, fiyatlarn retim maliyetleri tarafndan belirlendii tezinin, birok maln fiyatlarnn klasiklerin ngrd biimde ele alnmamasndan dolay genellikten yoksun olduudur. Bunlar hem Ricardonun emek deer teorisini hem de Senior ve Millin retim maliyetleri teorilerini, sz konusu teorilerin arz sabit olan mallarn fiyatlarnn aklanmas iin ayr bir teori gerektirdikleri gerekesiyle eletirmektedirler. Buna gre neoklasik iktisatta; ilk olarak, tamamen inelastik bir arz erisi olan mallarn fiyat veya deerleri, retim maliyetlerine bal deildir. Maliyetler artsa da azalsa da retim deimeyecektir. kinci olarak, deerin retim maliyetlerine bal olduunu ileri sren klasik deer teorisi, fiyatn gemite katlanlan maliyetlerden kaynaklandn ngrmektedir. Bu noktada marjinalistler bir maln retimi srasnda gemite katlanlan byk maliyetlerin zorunlu olarak o maln fiyatnn yksek olmasn gerektirmediini ileri srmektedirler. Bunlara gre bir maln deeri salad faydaya baldr ve bu fayda da gemiten deil, imdi ve gelecekte yaplacak tketimden kaynaklanmaktadr. Bir maln fiyatn, sz konusu maln retimi iin gemite ne kadar maliyete katlanld deil, tketicinin o maldan ne kadar fayda salamay umduu belirlemektedir. Sra Sizde 3 Birinci kuak neoklasiklerden Menger ile Jevons ekonominin talep tarafna arlk verirken Marshall hem arz hem de talep ynne eit arlk vermitir. Eserinde arz ve talep fazlalnn fiyat ayarlamasyla nasl dengeye geleceini ayrntl biimde anlatmaktadr Sra Sizde 4 Bhm-Bawerke gre, sermaye mallarnn olumas, tketim mallarndan gecikmeli olarak gerekleir. Bunun iin de tasarruf gerekir. Tasarruf da bugnn tketimini yarna ertelemek demektir. nsanlar gelirlerini yarndansa bugn tketme eiliminde olduklarna gre, gelecekte retimi artrmak iin hangi yolla bugnk tketimi snrlamak mmkndr? Bhm-Bawerk bu sorunun nasl zleceine odaklanr. Ona gre bu zm salayan faizdir. nk faizin ancak bugn ve gelecekte tketim imkan olan iki maln deiim ihtiyac olduunda ortaya ktn dnr. Barber, William J. (2009). A History of Economic Thought, Middletown: Wesleyen University Pres. Blaug, Mark (1996) Economic Theory in Retrospect, (fifth ed.), Cambridge University Press. Demir, mer ve Acar Mustafa (2005) Sosyal Bilimler Szl, Ankara: Adres yaynlar. Groenewegen, Peter (2007). English Marginalism: Jevons, Marshall, and Pigou, inde Samuels, Warren J., Biddle, Jeff E. ve Davis, John B. (eds.) A Companion to the History of Economic Thought, (ss. 246-261), Blackwell. Kazgan, Glten (1999). ktisadi Dnce veya Politik ktisadn Evrimi, stanbul: Remzi Kitabevi. Landreth, Harry ve Colander, David. C. (1989). History of Economic Theory, second edition, Boston: Houghton Mifflin Company. Marshall, Alfred (1961). Principles of Economics, eighth ed. New York: Macmillian. Medema, Steven ve Samuels, Warren J. (eds.)(2003). The History of Economic Thought: A reader, London and New York: Routledge. Routh, Guy (1975). The Origin of Economic Ideas, New York: International Arts and Science Press. Samuels, Warren J., Biddle, Jeff E. ve Davis, John B. (eds.) (2007) A Companion to the History of Economic Thought, Blackwell. Sandelin, Bo., Trautwein, Hans-Michael ve Wundrak, Richard (2009). A Short History of Economic Thought, London and New York: Routledge Sandmo, Agnar (2011). Economics Evolving: A History of Economic Thought, Princeton University Press. Skousen, Mark (2009) ktisadi Dnce Tarihi: Modern ktisadn nas, (ev. M. Acar, E. Erdem ve Metin Toprak) 4. Bask, Ankara: Adres Yaynlar.
6
Amalarmz

KTSAD DNCELER TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kurumculara gre kurumun ne olduunu ve iktisadi hayatn ileyiinde kurumlarn nasl bir ilevi olduunu aklayabilecek, Amerikal kurumcu iktisatlardan Thorstein Veblenin kurumlara ve sosyal deiime ilikin yaklamlarn ifade edebilecek, Amerikal kurumcu iktisatlardan Commonsn temel yaklamn aklayabilecek, ktisadi dnceler tarihinde, eski kurumcu iktisat ve yeni kurumcu iktisat ekollerinin grlerini ana hatlar ile zetleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Kurum lem Maliyeti Kurumcu ktisat Eski Kurumcu ktisat Neokurumcu ktisat Yeni Kurumcu ktisat Yerleik ktisat Teknoloji-Kurum kilemi Satlabilirlik-Kullanllk kilemi Veblen Etkisi Ebeveynlik gds Ustalk gds Aylak Merak gds Gsterii Tketim Tarihi Okul
indekiler
KURUMCU KTSAT NEDR? KURUM VE KTSAD HAYATTA KURUMLARIN ROL KURUMCU KTSAT EKOLLER VE KURUMCU KTSADIN NCLER THORSTEIN BUNDE VEBLEN JOHN ROGERS COMMONS TARH OKUL VE KURUMCULAR YEN KURUMCU KTSAT
Kurumcu ktisat ve Tarihi Okul
Kurumcu ktisat ve Tarihi Okul

KURUMCU KTSAT NEDR?
ktisadi dnce tarihinde kurumculuk, iktisadi sistemlerin ve srelerin temelini bireylerin deil, kurumlarn oluturduunu ve bireylerin bu kurumlarn etkisinden bamsz olarak ele alnamayacan savunan yaklamlarn genel addr. Kurumculara gre, yerleik iktisadn yapt gibi, iktisadi hayata yn verdii dnlen bireysel isteklerin, tercihlerin ve seimlerin veri olarak alnmas doru deildir. nk bireylerin istek, tercih ve seimleri, iinde yer aldklar kurumsal yaplar tarafndan belirlenirler. Bu yzden, kurumculara gre, iktisadi hayat anlamak iin, nce bireylerin karar ve davranlarna ereve oluturan kurumlar anlamak gerekir. Kurumlarn belirleyici olduunun kabul, doal olarak, iktisat biliminin sadece inceleme konularn deil, inceleme biimini ve incelemede kullanlan kavramsal aralarn da deiimini gerektirmektedir. Bu yzden kurumcu iktisat yeni bir iktisadi terminoloji nermektedir. Bu nitede nce kurum kavramnn iktisadi dncedeki yeri aklandktan sonra eski kurumcu iktisat okulunun yaklam tarz, ncleri olan, Amerikan kurumcu dnrleri Veblen ve Commonsn grleri ana hatlar ile zetlenecek ve gnmzdeki yeni kurumcu iktisadn ana gndem konular zetlenecektir.
Yerleik ktisat: Klasik, neoklasik ve yeni klasik iktisat okullarnn genel ad. Kurumcu ktisat: ktisadi sistemlerin ve srelerin temelini bireylerin deil, kurumlarn oluturduunu ve bireylerin bu kurumlarn etkisinden bamsz olarak ele alnamayacan savunan yaklamlarn genel ad. Kurumculara gre bireylerin istek, tercih ve seimleri, iinde yer aldklar kurumsal yaplar tarafndan belirlenir. Bu nedenle iktisadi hayat anlamak iin, nce bireylerin karar ve davranlarna ereve oluturan kurumlar anlamak gerekir.
KURUM VE KTSAD HAYATTA KURUMLARIN ROL

Kurumcu iktisadn grlerini anlamak iin nce kurumcu iktisat literatr balamnda kurum kavramn netletirmek gerekir. Bu giri cmlesinden de anlalaca zere kurum teriminin kurumcu iktisat literatrnde gnlk dildeki kullanmndan biraz farkl bir ierii vardr. Gnlk dilde kurum, kurulu, tesis, evlilik, aile, mlkiyet gibi insanlar tarafndan oluturulan eyleri ifade etmek zere kullanlr. Sosyal bilim literatrnde ise kurum, genel olarak istikrar, dzenlilik ve sreklilik gsteren inan, davran veya faaliyet biimine denmektedir. Bu tanm biraz daraltrsak kurumcu iktisat literatrnde kurum dendiinde birey davranlarnn meruiyet snrlarn belirleyen ve yaptrm gcyle desteklenen inan ve kurallar btn akla gelmektedir. Dolaysyla bir kurumdan bahsedebilmek iin yazl veya yazl olmayan, birbirini destekleyerek bir btnlk oluturan ve greli olarak sreklilii olan kurallar dizisi ile bu kurallarn ngrd biimde hareket edilmesini temin eden bir yaptrm mekanizmalarnn bulunmas gerekir. Buradaki anahtar kavram yaptrm gcdr. Zira yaptrm gc olmayan kurallar kmesine kurum diyemeyiz. Bu kurum tanm, hukuk, ahlak, din, meslek kurallar, grKurum: Birey davranlarnn meruiyet snrlarn belirleyen ve yaptrm gcyle desteklenen inan ve kurallar btndr.
122
g kurallar dhil tm dzenleme ve ynlendirme gc olan kurallar dizisini kapsamaktadr.

SIRA SZDE
SIRA SZDE Kurum ile herhangi bir kurallar btn arasnda temel fark nedir? Aratrnz.
lem maliyeti: Bir mal veya D Nretim E L M maliyet hizmetin kalemleri iinde yer almayan ve bu yzden piyasa fiyatna yansmayan S O R U ancak maln mlkiyetinin edinimi veya deiimi srecinde ortaya kan maliyet. DKKAT Kurum ile dier kurallar dizisi arasndaki en nemli fark, kurumun ngrlen ekilde SIRA dnme SZDE ve davranmak iin meru bir yaptrm gc ile desteklenmesi gerekir.
Kurumlar da formel kurumlar ve enformel kurumlar olarak ikiye ayrabiliDNELM riz. Formel kurumlar, devletin yaptrm gc ile desteklenen, enformel kurumlar ise devletin yaptrm gcne ihtiya duymadan varln srdren kurumlardr. S O R U gc ile hayata geirilen hukuk sistemi, formel kurumlara, Mahkeme ve polis adab- muaeret kurallar da enformel kurumlara rnek verilebilir. Bir toplumda enformel veDformel K K A T kurumlarn birbirini desteklemesi ve tamamlamas ekonomik faaliyetlerin ilem maliyetlerini drr. Bu kurum tanmna bal olarak dndmzde, tm iktisadi davranlar, retim ve tketim alkanlklar, bireysel SIRA SZDE zevklerin bile bir ekilde o toplumdaki kurumlar tarafndan biimlendirildii sylenebilir. Kurumcu iktisatlarn analizleri bu n kabule dayanmaktadr.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P
Formel ve enformel kurum arasndaki fark ne belirler? Formel ve enformel kurumlar araSIRA SZDE sndaki ilikiler ilem maliyetlerini nasl etikler? Aratrnz.
K T A P
DNELM KURUMCU KTSAT EKOLLER VE KURUMCU KTSADIN NCLER TELEVZYON
D NELM Eski kurumcu iktisat: Veblen ile Commonsn grlerine dayal olarak gelitirilen ve T ELEVZY Oneoklasik N iktisadi analizin iktisadi S O R U olaylar anlamak ve aklamak iin geersiz olduunu, birey davranlarnn iinde D K K A Tkurumsal bulunduklar N T E R N E T kstlar bilinmeden anlalamayacan, bu nedenle de iktisadi analizin SIRA SZDE kurumlarn iktisadi hayattaki rollerinin aklanmasna ynelmesi gerektiini savunan kurumcu ekol. AMALARIMIZ Yeni kurumcu iktisat: ncln Nobel iktisat dl kazanan Coase, Williamson ve North gibi K T A P iktisatlarn yapt ve yerleik iktisadn analiz mantn kk deiiklikler yaparak, kurumsal yaplarn oluum ve de T E geliimini LEVZYO N bu mantkla aklayan kurumcu ekol.
Neokurumcu iktisat: Eski kurumcularn yaklamlarn iktisadn konularna uyarlayan John Galbraith, NTER N E T K. Gunner Myrdal, Marc R. Tool, Paul D. Bush, Waren J. Samuels gibi iktisatlarn oluturduu kurumcu ekol. Eski kurumcular yerleik iktisadn fayda ve kr maksimizasyonuna dayal analiz mantnn tmyle terk edilmesi gerektiini savunurken yeni kurumcular neoklasik yaklamn baz varsaymlarn yeniden tanmlamak suretiyle kullanlmas gerektiini iler srmektedirler.
S O R U Kurumcu iktisatlar, iktisadi hayat biimlendiren kurumlarn dikkate alnd zmlemeler yapmakta, zamanla deien yeni yeni yaklamlar gndeme getirmektedirler.DBu tek bir kurumcu iktisat teorisi olmad gibi, kavramlarn K Kyzden AT NTERNET tanmlarnda ve aklama modellerinde de birbirinden farkllklar bulunmaktadr. Bu farkllklar, yeni yeni iktisat okullarnn ortaya kmasna da zemin oluturSIRA SZDE maktadr. Bu yzden kurumcu iktisat da kendi iinde farkllama ve evrim hlindedir. Bu AMALARIMIZ balamda eski kurumcu iktisat ve yeni kurumcu iktisat olmak zere iki ana kurumcu ekolden bahsedebiliriz. almalarn eski K T A P kurumculardan Thorstein B. Veblen, i evrimi kurumunu gelitiren Wesley C. Mitchell, ekonomide arpan ve hzlandran ilikisinin nclerinden John Maurice Clark ve John R. Commonsn grlerinin izdii erevede srdren John K. Galbraith,Gunner Myrdal, Waren J. Samuels gibi dnrlere neTELEV ZY ON okurumcu da denmektedir. Aralarnda R. Coase, Williamson, D. North, Posner gibi iktisatlarn bulunduu ve yerleik iktisadn kavramsal aralarn kurumsal iktisadn inceleme konularna uyarlayarak yerleik iktisadn alann genileten iktisatNTERNET lara da yeni kurumcular denmektedir. Eski kurumculara gre, rasyonel iktisadi aktrler zerine kurulu neoklasik yaklam tamamen terk edilerek, yerine iktisadi davrann kltrel balam iinde meydana geldiini varsayan yeni bir yaklam konmaldr. Fakat yeni kurumcularn birouna gre rasyonel tercih zerine kurulu standart neoklasik yaklam, tamamen terk edilmek yerine yeniden dzenlenmeli ve geniletilmelidir. Eski ve yeni kurumculuk arasndaki en temel fark budur.
6. nite - Kurumcu ktisat ve Tarihi Okul
123
Kurumcu ktisadn ncleri

Yerleik iktisat Avrupa ktasnda, zellikle de ngilterede, ortaya kmtr. Bunun nedenlerinden biri, ngilterenin sanayi devrimi ve onu izleyen iktisadi gelimelere, dier Avrupa lkelerinden daha erken ahit olmasdr. Kurumcu iktisadn anavatan ise Amerikadr. Amerikal iktisatlarn en belirgin zelliklerinin banda ise eklektizm (semecilik) gelmektedir. Thomas Jefferson ve Alexander Hamiltondan Henry Carey ve Henry Georgea kadar hemen btn Amerikal iktisatlar, Avrupada ileri srlen fikirleri kendi deneyim ve kurumlarnn filtresinden geirerek, toplumlarnn pratii asndan ele alyor; dntrerek Amerikann koullarna uygulamaya alyorlard. Dolaysyla klasik ve neoklasik teorik zmlemeler, ngiliz iktisatlar zerinde olduu kadar Amerikan iktisatlar zerinde etkili olamamtr. Kurumcu iktisadn ncleri, ayn dnemlerde yazmaya balayan iki Amerikal dnr Thorstein Veblen ile John. R. Commonsdr. Veblen Wisconsinde 1857 ylnda, Commonsda Ohioda 1862 ylnda domutur. Her iki dnrn de Amerikan Sivil Sava sonras tarm toplumundan sanayi toplumuna doru ani ve hzl bir deiimin yaand ortama ahit olmalar, dnceleri zerinde etkili olduu sylenebilir. Bu iki dnrn gzlemledii Amerikann bu dnemi, alma saatlerinin uzun, konutlamann yetersiz olduu, gvenliin salanamad, byk apl isizliin ortaya kt, yallarn korunmad, birok ii ocuu iin yksek retimin mmkn olmad, i gvenliinin bulunmad, salk ve gvenlikle ilgili dzenlemelerin yetersiz olduu, iverenlerin rgtlenip iileri zel yaamlarnda bile bask altnda tuttuklar, youn g dalgalarnn ii cretlerini aaya doru ektii, azalan oranl vergi sistemlerinin sermayenin katlanmasn salad, tefeciliin yaygnlat, ilerini kaybedenlerin srekli artan bir gerilim iinde bulunduklar bir dnemdi. Bu yzden 19. yzyln sonlarna doru Amerikadaki egemen siyasal ve sosyal iklim, ortodoks marjinalist yaklamdan ok memnun deildi. Sosyalistlerin yan sra sosyalist olmayan bir ksm iktisatlar da bu yerleik iktisadn varsaymlar, zmlemeleri ve sonularna katlmyorlard. Marjinalizmin temel varsaymlarnn gereki olmamasnn yan sra Braknz yapsnlar. felsefesinin mmkn olabilecek en uygun dnyay ortaya karaca tezi de ok ikna edici gelmiyordu. Tekel, kaynaklarn israf edilmesi, sefalet ve depresyon konularna ve bunlarn ortaya k nedenlerinin aratrlmasna ynelik ilgi daha fazlayd. Amerikann bu dnemdeki pratiinde, kapitalizmin geleneksel iktisadi dncenin ngrd gibi, bir rahatlk salamad gzlendii iin devletin devreye girmesi ve baz snrlamalar getirmesi genel kabul grmekteydi. Amerikadaki iktisadi dncenin, yerleik neoklasik iktisatla olan mesafeli ilikileri yirminci yzyln ilk yarsnda da devam etmitir. Hatta iktisatta Nobel sahibi Amerikal Kenneth Arrow, Columbia niversitesinde 1940l yllarda, yksek lisans almalarn srdrrken Veblenci iktisadn tamamen egemen olduunu ve burada fiyat teorisini konu edinen herhangi bir dersin dahi okutulmadn sylemektedir. imdi srasyla Veblen ve Commonsn grlerine biraz daha yakndan bakalm.
Eklektisizm: Deiik dnce, ekol, sistem veya dnrlerin en iyi veya en doru olduu varsaylan dncelerinin, ait olduklar btnlkten soyutlanarak bir araya getirilmesi. Pragmatizm: Bilginin pratik deeri zerinde duran ve alternatif dnceler arasnda seim yaplabilmesinde kullanlabilecek tek ltn sz konusu dnce tarzlarnn pratik sonular ve salayacaklar fayda olduunu ileri sren yaklam. Amerika ktasnda sadece iktisadi dnce alannda deil, genel olarak dnce ve sanat alannda eklektik ve pragmatist yaklam egemendir. Bu yzden Amerikal dnrler Avrupada gelitirilen iktisadi grleri, teorik btnlklerine bakmakszn kendi toplumlarnn ihtiyalarn esas alarak dntrerek aktarmlardr. Amerikan kurumcu iktisadnn kurucular olan Commans ile Veblen Amerika ktasnda 19. yzyln son eyreinde tarm devriminden sanayi devrimine hzl geiin getirdii ekonomik ve sosyal deiimi gzledikleri iin, bu deiimin yaratt olumsuz sonularn devlet mdahalesi olmakszn kendiliinden ileyen bir piyasa sisteminin zm getiremeyeceini dnmlerdir.
124
THORSTEIN BUNDE VEBLEN

Thorstein Bunde Veblen (1857-1929). Norve asll Amerikal sosyolog ve iktisat olan Veblen, ABD toplumunun ve ekonomisinin en alkantl dneminde yaamtr. Norveden ABDye g etmi ifti ailenin olu olan Veblen, genlik yllarnda Amerikan halknn hem diline hem de yaam biimine uyum gsterememi ve biraz da savunma gdsyle evresine alayc bir bak as gelitirmitir. Veblen, yaad dnemin Amerikan kapitalizminin olumsuzluklarna da kar kmas ve eserlerinde daima eletirel bir yaklam sergilemi olmas onun Amerikann yetitirdii en iyi Amerika eletirmeni sfat almasna neden olmutur. 1884de Yale niversitesinde doktorasn tamamlad. 1892de Chicago niversitesinde profesr oldu. Ayn yl Journal of Political Economy (Politik Ekonomi Dergisi) editrl yapt. Bugn Yeni Okul (New School) olarak adlandrlan Sosyal Aratrmalar in Yeni Okulun (the New School for Social Reserach) kurulmasnda etkili oldu. En nl kitab olan Aylak Snf Kuramn (The Theory of The Leisure Class) 1899 ylnda yazmtr. Eserinde, kurumsal yapnn iktisadi faaliyetleri nasl etkilediini aklamaya almtr. Metodolojik olarak Neoklasikler hep fizik bilimlerini temel alrken, Veblen biyoloji disiplini ve dolaysyla evrim dncesinden youn bir ekilde etkilenmitir.
Veblen bireysel motivasyonun alkanlk, gelenek ve kurumlar tarafndan oluturulmasn ve bir sosyal balamda ortaya kmasn gz ard ettii iin hazc rasyonellik yaklamn eletirmektedir.
Kurumcu iktisat dendiinde hemen akla, yazmna 1895 ylnda balad ve binbir macera sonucu 1899 ylnda yaynlanan Aylak Snfn Teorisi isimli kitabyla Thorstein Veblen gelir. Yapt eletirilerin tmne katlnmasa da Veblenin Amerikan toplumunu en iyi eletiren dnrler arasnda yer ald kabul edilmektedir. Hatta C. W. Mills, Veblen iin Amerikann yetitirdii en iyi Amerika eletirmeni demektedir (Mills, 1957: XI). Veblen Amerikan toplumunu, yamac, saldrgan israf ve ibirliine dayanmayan bir toplum olarak grr. Aristokratik zellikleri de vahi, kendi karn gzeten, baskc, hilekar, ve hizipi diye tanmlar. Bu yzden Veblene gre bask, saldrganlk, para ve servet zerinde atma, ekonomik g gibi konular iktisadn merkez konulardr. Ona gre mlk sahibi snfn israf tketimi, iileri, teknolojik gelimenin nimetlerinden gerektii gibi faydalanmaktan alkoymaktadr. Bu ekliyle mlkiyet, eski bir dnce alkanldr. Sanayinin liderleri, mallarn deil, krn yaratclar, israfn, smrnn, isizliin ve durgunluun msebbipleridir. Veblenin, sadece dneminde gzlemledii ekliyle Amerikan toplumuna getirdii eletiriler nedeniyle deil, ayn zamanda bu eletirilere kavramsal at oluturacak biimde iktisadi dnceye farkl bir bak as kazandrmas bakmndan da iktisadi dnce tarihinde ok nemli bir yeri bulunmaktadr. Veblen, yerleik iktisadn hazc rasyonellik yaklamn iki nedenle eletirmektedir. lk olarak, Veblene gre bireyler, byk oranda, alkanlk, gelenek, kurumlar ve stat sahibi olma gds tarafndan motive edilmektedirler. kinci olarak, bireyler her ne kadar davranlarn ynlendiren kendilerine zg amalara sahip iseler de bu amalar sosyal bir balamda ortaya karlar. Sosyal balam gz ard ederek, bireyi analiz odana yerletirmek doru bir yaklam olmaz.
125
Veblen, insanlar ok iyi haz ve elem hesab yapan birer rasyonel hesap makinesi olarak deil, igdleri, duygular ve alkanlklar olan varlklar olarak grmek gerektiini sylemektedir (Veblen, 1990: 245). Veblene gre insan evreleyen maddi koullar, insanlarn dnya ile ilgili nyarg ve eilimlerini belirleyen en nemli faktrlerin banda gelmektedir. Olaylar kavray biimimizin seyri yle ifade edilebilir: Birey ya da toplumun dnya grnn temeli, insann kendisini iinde bulduu olaylara dayanmaktadr. nsan ve mlk, insan ve felsefe, insan ve din, insan ve yasal-siyasal sistem ilikileri byle bir temel zerine kurulmaktadr. Buna gre dnya grleri, belirli bir an maddi koullarna dayanmak zorundadr. Bir eyleri dnebilmenin ve yapmann yollar anlamna gelen kurumlar bir maddi koullar kmesini desteklemek zere ortaya karlar. Veblene gre Ortodoks neoklasik iktisadn sistem anlay ve onu destekleyen teorik styap ksr ve kullanszdr. Veblen, veri varsaymlar altnda neoklasik zmlemenin geersiz olduunu deil, byle bir yaklamn gereklerden uzak olduunu sylemektedir. Veblenin dikkat ektii nokta, iktisatlarn bu modellerle dnmelerinin sz konusu modellere bir gereklik ve doallk kazandrd, bu ynyle iktisat teorisinin seremonik bir ilev grerek toplumsal denetimin salanmasna hizmet ettiidir (Veblen, 1990:65-66). Veblen, klasik iktisat teorisinin, sadece olgusal gereklikten yoksun olmas bakmndan deil, srelerin nasl gelitiini aklayamamas bakmndan da byk bir eksiklik tadn dnmektedir. Sonu olarak Veblen, klasik teorinin yaltlm, amasz, dardan gelen etkilere tepki veren pasif bir birey yaklamna kar kmaktadr. Veblene gre iktisat teorisi; tarihsel, iktisadi, siyasal ve sosyal olaylarn igdsel-alkanlklara bal insan davranlar tarafndan biimlenen grup zellikleri tarafndan belirlenir ve en iyi bunlarla betimlenebilir. Ona gre deterministik olmayan Darwinci bir sosyal evrim kuram, sosyal ve iktisadi olgularla ilgilenirken deiimi anlamak iin en uygun aralar sunmaktadr (Veblen, 1990: 37).
Veblen yerleik iktisadi analize, varsaymlar ve muhakeme tarz bakmndan tutarsz olduu iin deil, mevcut ekonomik sistemin meru grlmesine hizmet eden bir aklama getirdii iin itiraz etmektedir.
gdler ve Kurumlar
Veblene gre igdsel eilim insan toplumlarnn ilerlemeci evrimsel geliimine katkda bulunur. Bunlar ustalk, ebeveynlik ve aylak merak igdleridir. Ustalk igds, pratik are, yol ve aralarla; etkinlik, maharet ve ekonomiyle ilgili mekanizma ve icatlar; yaratc alma ve olgulara teknolojik stnlk kurma gibi eilimleri ifade etmektedir. Ebeveynlik igds, insanlarn herhangi bir karlk beklemeden gelecek kuaklarn iyiliini dnme eilimlerini ifade etmektedir. Bu igd, ustalk igds ile birletiinde sadece kendisi iin deil, dier insanlar ve gelecek nesilleri de gz nne alarak onlarn da lehine olabilecek ekilde almay mmkn klmaktadr. Bu iki igd toplumun ve kltrn srekliliinin salanmasnn da en temel n art durumundadr. Aylak merak igds ise, elde edildikten sonra salayaca faydaya bakmakszn, ok somut dller beklemeden insanlarn bilgiye sahip olma eilimlerini ifade etmektedir. Yeni bilgiler peinde komay gerektiren bu igd, ustalk igds ile btnletiinde yeni aralar yaratmak ve maharetler gelitirmek iin gerekli ve anlaml bir unsur hline gelmektedir. Ona gre, insan toplumlarnn deiiminde bu aylak merak igds byk yer tutmaktadr. Veblene gre insan davranlar iindeki bu unsurlarn, hayatn olgunlamasna ve kltrn devamna ilavelerde bulunduklar iin tevik edilmeleri gerekir. nsan davranlarnn bu eilimlerle elien unsurlar, kltrn srekliliini ve geliVeblenee gre ustalk ve ebeveynlik igds birletiinde sadece kendisi iin deil, dier insanlar ve gelecek nesilleri de gz nne alarak, onlarn da lehine olabilecek ekilde almak mmkn olmaktadr.
126
mesini engelleyici ve tehdit edici bir nitelik arz etmektedir. Bu durum agzlce ve istismarc rekabet, talan ve sabotaj uygulamalarnda aka grlmektedir. Bylece Veblen, ileri gtrc ve geri gtrc zelliklerin yan yana konmas, bu uygulama ve kurumlarn hangilerinin hrmete layk olup hangilerinin olmadklarnn ayrtrlabilmesi iin bir ilke nermektedir.
Kullanllk-Satlabilirlik kilemi
Veblene gre kskanla dayal olmayan ve bu nedenle de ileri gtrc kurumlarn zellii kullanllk, sadece agzl ve yamac gdlerin biimlendirdii kurumlarnki ise satlabilirlik ile nitelendiinde, toplumun gelimesi ve srekliliin korunmas iin kullanll ne karan kurumlar tevik edecek, satlabilirlii ne karan kurumlar ise engelleyecek dzenlemeler yaplmaldr.
Veblen, ekonominin kurumlarn, retken ya da agzlce bir amaca hizmet etmesine gre iki gruba ayrmaktadr. Ykc (kskanla dayal) menfaati koruyan kurumlar yamac ve agzlce gdleri yanstr ve bu yzden geri gtrcdrler. Bir i davran ilkesi olarak bunu satlabilirlik terimi ile ifade etmek mmkndr. Tersine kskanla dayal olmayan menfaati koruyan iktisadi kurumlar ise ileri gtrc niteliktedir. Bu kurumlarn ortaya kard i davran ilkesi de kullanllk terimi ile ifade edilebilir. Veblenin ortaya koyduu sosyal yapnn unsurlar arasndaki bu ikilem, toplumun gelimesi ve srekliliini koruyabilmesi iin, hangi deerlerin baskn olmas gerektiine dair karar verilmesini gerektirmektedir. Veblenin bu ikilem yoluyla yapmak istedii, kskanla dayal olmayan ve ileri gtrc olan ve sonuta kullanll tevik eden kurum ve uygulamalar ile seremonik ve kskanla dayal olan ve sonuta sadece satlabilirlii tevik edenleri ayrtrmak iin bir yntem gelitirmektir.
Teknolojik-Kurumsal Deer kilemi

Veblenin teknolojik ve kurumsal davran arasnda yapt ayrm, kurumcu iktisatta yaplan teorik katklarn hareket noktasn oluturmaktadr. Bilindii zere genel olarak kurumculara gre teknoloji, bir uygarlk iinde elde edilmesi mmkn olan ve fiilen kullanlan ara ve donanmlar ile teknik ve anlay dzenini ifade etmektedir. Dolaysyla bir toplumun teknolojisi, onun ortak bir birikimidir ve kolektif olarak bir kltr iinde retilip gelitirilir. nsanlarn ulaabilecekleri materyallerin fiziksel zellikleri zaman iinde ok fazla deimez. Fakat insanlarn bunlarn nasl kullanlaca konusundaki anlaylar deiebilir. nsanlar, yaratc dnce yoluyla deiimin aktif gcdrler. Bu yzden teknolojik gelimenin arkasndaki itici g, bireysel merak ve zekdr. Teknolojik ve kurumsal deer ikileminde Veblen, teknolojik deere ncelik vermektedir. Veblene gre deiim teknolojik gelimenin glerine kar, kurumsal direnme oranna bal olarak belirlenir. Yani deiim balamnda teknoloji itici, kurumsal yaplar ise tutucu gtr. Teknolojik gelime, retilen mal ve hizmetlerin nitelik, nicelik ve kompozisyonlarndaki deimeler ile yeni elde edilme yntemlerinin gelitirilmesini salarken, kurumlar bu deiimlere ar ar ve direnerek karlk verirler. Bu yzden Veblen, deiimin iki temel unsurunu teknoloji ve kurumlar ile tanmlamaktadr. Ona gre, kurumlar statik ve deiimi engelleyici, teknoloji ise dinamik ve deiimi krkleyici bir nitelik tamaktadr. Teknolojinin itici gc, sonuta kurumlarn da deiimini getirmektedir.
Veblene gre bir uygarlk iinde elde edilmesi mmkn olan ve fiilen kullanlan ara ve donanmlar ile teknik ve anlay dzenini ifade eden teknoloji toplumu ileri gtrc, kurumlarn ise geri gtrc rol stlenirler.
Sosyal evrimcilik: Canllarn evrimi ile toplumsal geliim sreleri arasnda paralellik kurarak biyolojik evrim kuram yardmyla, toplumsal geliim srecini aklamaya alan yaklam. Determinizm: Evrendeki her olay veya olgunun nedensellik zinciri erevesinde belirli kanunlar veya kurallara bal olarak meydana geldiini ileri sren gr.
ktisadi Hayatta Evrim

Veblen sosyal bilim tarihini, Darwin ncesi ve Darwin sonras olmak zere ikiye ayrmaktadr. Veblenin evrimci yaklamdan ald, hayvan topluluklar ile insan topluluklarnn benzerlikleri veya tarihin deiik aamalara blnp blnememesi deil,
127
Veblen doada olduu gibi sosyal hayatn aklanmasnda da evrimin aklayc bir yaklam olduunu ancak sosyal sistemlerin hedefi bilinmeyen bir ynde ilerlediini, deterministik bir nitelik tamadn ve bu yzden de nceden ngrlemeyeceini savunmaktadr.
farkl corafyalarda yaayan insanlarn kltrlerinin zaman iinde hedefi belli olmayan bir biimde evrildiidir (Veblen, 1990: 37). Veblen, toplumsal deiimin bir amaca ynelik olduunu syleyenlere katlmamaktadr. Veblenin kurumcu dnceye en nemli katklarndan biri sosyal evrim nosyonunu alp onu teleolojik olmayan (unteleological) ve etnosentrik olmayan (non- ethnocentric) bir sosyal deiim srecine dntrmesidir.
Gsterii Tketim veya Veblen Etkisi

Veblen Aylak Snfn Teorisi isimli eserinde, israf tketim zerinde zellikle durmaktadr. Gsterii tketimde bir mal veya hizmetin faydas, sahip olduu niteliklerden deil, kiinin alm gcnn yksekliini yanstarak bakalarna gsteri yapmann verdii hazdan kaynaklanmaktadr. Bir mlkn, onu sahip olana kazandrd statsne bal olarak talep edilmesi buna gzel bir rnektir. Bu tketim trnde, maln niteliklerinin deil, onun pahal olmas, yani bir g gsterisini sergiledii iin pahal olmann bizzat kendisi bir deer ifade etmektedir. Tketim zerindeki bu etkiye literatrde Veblen etkisi denmektedir (Leibenstein, 1985: 25). Veblen etkisi nedir? Aratrnz.
SIRA SZDE
JOHN ROGERS COMMONS
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
John Rogers Commons (1862-1945), ABDde Ohio ehrinS O R yapt. U de dodu. Johns Hopkins niversitesinde doktora 19021932 arasnda Wisconsin niversitesinin en nde gelen retim yesiydi. Commons iktisat teorisyeni olmaktan D K K A T ok, yasal dzenlemelerle sosyal ve ekonomik reformlarn gerekletirilmesi iin almtr. Commonsun, Wisconsin EyaletinSIRA SZDE de, alma hayat, kamu hizmeti ve antitrst alanlarnda gerekletirdii yasal dzenlemeler, Federal Devlet tarafndan da benimsenmi ve uygulamaya konmutur. AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
John R. Commons, 1934 ylnda en nemli kitaplarndan biri olan K Tve Ao P zamana kadarki almalarn da bir lde kapsayan Kurumcu ktisat adl eserine yazd nszde ardndan gelen kitabn ilk blmnde kendi grlerinin oluumuna ilikin nemli ipular vermektedir. Commons, iktisadi sisteme ilikin grlerinin TEL EVZYO N biimlenmesinde, hayat boyunca iinde bulunduu kolektif karar srelerinin ve bu srede edindii deneyimlerin ok byk rol oynadn dnmektedir. Sz konusu eserin Bak As isimli ilk blmnn giri cmlesinde, bireysel eyleNTERNET min nemli bir blmn, kolektif eylemin bireysel eylemi denetlemesinin oluturduunu ngren teorisindeki bak asn, bizzat kolektif faaliyetlere katlm srasnda edindiini ifade etmekte ve ardnda grlerinin arka plannn ortaya konmas bakmndan nemli ipular ieren 1883 ylndan itibaren katld toplu eylemleri sralamaktadr (Commons, 1990: 1-3). Burada Commons, kendi grlerinin oluumunda bizzat kendi deneyim ve gzlemlerinin ok nemli bir yer tuttuunu ifade edip, uzunca hayat boyunca katld komisyon ve kurullar ve onlarn karar alma mekanizmalarn anlatmakla bizzat teorisinin dorulandn ima etmektedir.
K T A P
Commonsa gre sosyal hayatn anlalmasnda T E L Eveya VZYON bilim adamlarnn dnrlerin yaptklar gzlemler nemli yer tutar. Bu yzden toplumlarn ekonomik, sosyal ve siyasal NTERNET hayatlarn derinden etkileyen savalarn ncesinde veya sonrasnda zgn ve yeni fikirlerin ortaya kmas daha ihtimal dhilindedir. Sava sonras ortaya kan ngiliz, Fransz ve Amerikan devrimleri buna gzel rneklerdir. Commons buna sava evrimi adn vermektedir.
128
Commonsa gre zgn ve yeni fikirlerin ortaya k, devrimci savalarn ncesinde veya sonrasna rastlamaktadr. Bu duruma Commons, Sava evrimi adn vermektedir. Bu evrimin dnm noktalar 1689 ngiliz Devrimi, 1789 Fransz devrimi, 1861 Amerikan Devrimi, 1848 Avrupa Devrimi ve 1914lerden itibaren ortaya kan birok devrime rastlamaktadr. Commons bu devrimlerin hemen ncesinde ve sonrasnda ortaya kan sosyal ve siyasal grlerin, sonraki dnemlerde de uzun sre etkili olduklarn ifade etmektedir.
Meta ve Bireyden lem ve Toplu Eyleme Gei

Commonsa gre kurumcu iktisatla birlikte iktisadi zmlemenin odak noktasnn meta ve bireylerden, ilem ve toplu eylemi salayan kurallara kaymtr.
Commons klasik iktisattan kurumcu iktisada geii iki noktada zetler. Birincisi iktisadi zmlemenin odak noktasnn meta ve bireylerden, ilem ve toplu eylemi salayan kurallara kaymasdr. kincisi, klasik ve hazc iktisatlar teorilerini insan ve doa ilikisi zerine kurarken kurumcular ise teorilerinde insan-insan ilikilerini ne karmaktadrlar. Klasik iktisatlarn en kk inceleme birimi emek karl retilen bir meta idi. Hazc iktisatlarn en kk birimi de nihai tketicilerin holandklar ayn ya da benzer meta idi. Bu iki birim doal gler ile insan arasndaki ayn ilikinin, birisi nesnel dieri de znel boyutunu ifade etmektedir. Sonu, her iki durumda da maddeci bir otomatik denge mekanizmas benzetmesi sz konusudur. Ancak Commonsa gre, kurumcu iktisatlarn en kk birimi, taraflaryla birlikte bir ilemdir. nk tanm ve doas gerei ilemler, klasik iktisatlarn emei ile hazc iktisatlarn hazlar arasna girmektedir. nk doal glere ulama yollarn denetleyen toplumdur ve ilemler, metalarn mbadelesi deil, toplumun ortaya koyduu ve insanlar arasnda kazanma ve bakasna devretmeyi mmkn klan, mlkiyet haklarnn mbadelesi anlamna gelmektedir. Bu nedenle bir ilem, emein retimde bulunmadan, tketicinin tketmeden ya da metalarn fiziksel olarak el deitirilmesinden nce, ilgili taraflarn karlkl olarak anlamalarn gerektirmektedir (Commons, 1931: 652) Bu da klasik ve neoklasiklerin veri kabul ettikleri mlkiyet ilikilerinin ve mlkiyet yapsnn incelenmesini iktisadn kapsam iine sokmaktadr.
Ktlk ve lem
Ktlk, formel bir iktisat eitimi alm olan kiilerin hi de yabanc olmadklar bir kavramdr. Lionel Robbinsden bu yana, neredeyse btn iktisada giri ders kitaplarnda yer alan alternatif kullanm olan kt kaynaklarn snrsz insan ihtiyalarnn karlanmasndaki kullanmnn incelenmesi eklindeki iktisat bilimi tanm, lisans veya nlisans dzeyinde bir iktisat dersi alm herkes tarafndan ezbere bilinmektedir. ktisadi dnceye, yerleik iktisadn olduka dnda bir teorik yaklam getiren Commonsn grlerinin dayand temel hipotezde de ktlk kavramnn nemli bir yeri vardr. Bu hipoteze gre iktisadi hayat dzenleyen ilkelerin ilki ktlktr. Commons ktln, ayn zamanda, bir insan ilikileri problemi ortaya kardn savunmaktadr. nk ktlk, bireyler arasnda kar atmasna neden olmakta, kurumsal kstlarn olmad bir ortamda da atmalarn ancak bireysel iddetle zlebileceine dikkat ekmektedir. Kaynaklarn herkesin ihtiyacn veya isteini karlayacak kadar bol olmamas, ayn zamanda, mlkiyet kavramn, zellikle de zel mlkiyeti ve bireysel kar atmasn ortaya karmaktadr. Bireyler arasnda ortaya kan bu atmalarn zme kavuturulmas ve yeni bir menfaat uyumunun salanabilmesi, baka bir deyile, ibirliinin gerektirdii dzen ortam-
129
Commonsa gre ktlk, klasik iktisatlarn yapt gibi, veri kabul edilip ktlk ortamnda arzu ve isteklerin nasl biimlendiinin gsterilmesi iin deil, ktln nasl eliki, dolaysyla uzlama ve dzen, dzenin olumas iin de toplu eylemi gerekli kldn gstermek bakmndan byk nemi vardr.
nn kurulabilmesi iin toplu eyleme (collective action) ihtiya vardr. Bu yzden, iktisadi hayatn temelinde, toplu denetim (collective control) yatmaktadr. Bir dereceye kadar dzen ve belirlilik yaratacak bir kurumsallam kurallar sistemi olmakszn ne giriim, ne deer, ne ilem, ne de istihdamn olmas mmkndr. Bu nedenle, Commonsa gre kurumcu iktisatta da iktisadi hayatn anlalmasnda ktlk nemli bir yer ve hareket noktas oluturmaktadr. Ancak ktln, klasik iktisatlar gibi veri kabul edilip ktlk ortamnda arzu ve isteklerin nasl biimlendiinin gsterilmesi iin deil, ktln nasl eliki, dolaysyla uzlama ve dzen, dzenin olumas iin de toplu eylemi gerekli kldn gstermek bakmndan byk nemi vardr. Bu yzden iktisadi aratrmann inceleme birimi, iktisadi hayat biimlendiren bu bamllk, atma ve toplumsal denetim yoluyla kurulan dzen unsurlarn bir araya getiren bir birim olmaldr. Kendinden nceki teorilerde meta, emek, istek, birey ve deiim gibi kavramlarn bu unsuru bir arada ifade etmeye imkn vermediini syleyen Commonsa gre bu birim ilemdir (Commons, 1990: 4). lem; dzen, eliki ve bamll deiik dzeylerde iinde barndran ve yasal denetimin aktarld bir birimdir. Bu balamda Adam Smithin grnmez elini eletiren Commons, tarihe bakldnda zaman iinde insanlarn direnmelerine ramen dzeni salayan mahkemelerin grnr ellerinin grlebileceini ifade eder (Commons, 1990: 162).
Toplu Eylem
Commonsn tanmna gre toplu eylemin kapsam, organize olmam gelenek ve greneklerden, aile, ticari kurulular, sendika ve devlet gibi olduka iyi organize olmu kurumlar kapsayacak biimde genilemektedir. Hepsindeki ortak olan ilke, toplu eylem ile bireysel eylemin daha fazla veya az denetim, serbestlik ve genileme kazanmasdr. Denetim, bir davran, eylem veya dnce zerinde snrlama getirmek demektir. Toplu eylem, bireysel eylemi fiziksel, moral veya iktisadi yaptrmlar uygulayarak kontrol altnda tutar. Bir bireyin eylemlerine getirilen herhangi bir denetim, ounlukla dier bireylerin bir kazan veya kayb ile sonulanr, sonulanmas amalanr. Baka bireylerin bir kazanc olmad hlde bir kiinin eylemlerinin onun zararna sonu verecek bir biimde kstlanmas veya denetlenmesinin hi bir mant ve meru gerekesi olamaz. te, kurumlarn ortaya kmasn salayan toplu eylemin isel mant, bu kazan ve kayp dengesini salamaktr. te yandan denetim, olayn denetlenen asndan grndr. Olayn, denetimin yaplmasn gerekli klan tarafnda yer alan bireyler iin denetim, hakl olarak serbestlemenin salanmasnn bir gereklilii olarak grlr. Dolaysyla toplu eylem, bireysel eylemi, baskdan, zorbalktan, ayrmclktan veya dier bireylerin haksz rekabetinden korumakta, bireye bu anlamda serbestlik tanmaktadr. Ancak Commonsa gre, her toplu eylem, bireysel eylemin denetlenmesi ve serbestletirilmesinden daha fazla bir eydir. nk toplu eylem, bireye kendi bana yapabileceinden daha fazla eyler yapma imkn sunarak, onun etkinlik alann geniletmektedir. Kurumsal rgtlenme ierisinde bireylere, yalnz balarna, toplu eylemin yaptrm gc olmakszn yapamayacaklar ok eyi yapma imkn verilmektedir. Bakalarna bir eyler yaptrmay gerektiren tm durumlar iin bunun geerli olduu sylenebilir. Komutandan, irket mdrne, retmenden aile byklerine kadar btn faaliyet alanlarnda, toplu eylemin yaptrm gc, bireysel etkinlik alann geniletmektedir.
Toplu eylem: Bireysel eylem zerinde denetleyici, serbestletirici ve geniletici etkide bulunan karar ve sreler.
Commonsa gre toplu eylem, bireyin yapabilecei baz eyleri yapmamasn salayarak bireysel eylemlere denetim getirir. Ancak bu denetim, davranlarna snrlama getirilenler dndakilere ise nemli lde serbestlik salar. Toplu eylem, ayn zamanda, bireylerin tek bana yapamayacaklar bir ok eyi de yapmalarna imkan salar.
130
TARH OKUL VE KURUMCULAR Tarihi Okul

19. yzylda soyutlamac ve neoklasik iktisada ilk tepkiler Tarihi Okul tarafndan verilmitir. Tarihiler, zaman ve mekndan bamsz bir iktisadi aklamann olamayacan ifade ederler. Tarihilerin grleri, ngiltere ve Fransada da ilgi grse de Alman Tarihi okulu iktisadi dnce tarihinde daha ok temayz etmitir. ncleri arasnda W. Rosher, B. Hildebrand ve K. Knies gibi dnrlerin bulunduu Alman Tarihi Okulunun en nl temsilcileri G. Schmoller ve W. Sombarttr.
Gustav Schmoller (1838-1917) Alman Tarihi Okulunun gen kuann ndegelen yesidir. Uzun yllarBerlin niversitesinde retim yelii vardr. Schmoller, ayn zamanda kamu ynetiminde ve Prusya Krallk Diet meclisinde de grev yapmtr. Devletin sosyal ve iktisadi konularda daha fazla grev almasn savunmutur. Olgulara ilikin tarihi ve betimleyici malzemelerin, tmdengelimci kuramsalclktan daha nemli olduunu savunmutu.
ktisadi dnce tarihinde Tarihi Okul, kurallar tmdengelimsel biimde nceden bilinebilen ve kendiliinden oluan doal dzen fikrine kar karak her bir toplumun tarihsel artlar iinde ele alnp anlalabileceini, toplumlar arasndaki benzerliklerin olmas hlinde tmevarm yoluyla baz genellemelerin yaplabileceini savunur.
Tarihi Okul, esas olarak, yerleik iktisadn doal dzen varsaymna dayal olarak btn toplumlarda benzer yasalarn olduu ve iktisat biliminin bu yasalar ortaya karmakla grevli olduu tezine kar kar. Tarihi Okula gre toplumsal kurallar zaman iinde deitii iin, btn zamanlarda geerli toplumsal kurallar kefetme gayreti doru deildir. Btn toplumlar iin geerli kurallarn olmamas, farkl toplumlarda farkl uygulamalarn yaplmasna, bylece devletin ekonomiye mdahalesine kap aralanyordu.
Tarihi Okulun Kurumcularla likisi

Alman Tarihi Okulu ile Amerikan kurumculuu arasnda dolayl da olsa bir iliki olduu sylenebilir. Amerikan Sivil Savan izleyen yllarda ve daha sonralar, sosyal bilimlerde nde gelen ok sayda kii Almanyaya lisansst retime gitmitir. Bu rencilerin ou, Amerikaya geri dndklerinde, ayn amala ngiltereye gidenlerin aksine, braknz yapsnlara kar tavr almlardr. Bu balamda Veblenin Carletonda lisans rencisiyken hocas olan ve bir nevi Hristiyan sosyalizmi gelitiren John Bates Clark Almanyada eitim grm ve Alman geleneinin etkisinde olan bir iktisatyd. Yine Veblen Johns Hopkinsde renciyken Alman Tarihi iktisatlaryla birlikte alm, tmdengelim yerine tmevarmn stnlne inanan ve Amerikada bu okulun nemli taraftarlarndan biri olan ve ayn zamanda Amerikan Ekonomi Derneinin kurucularndan Richard T. Ely ayn yerde hocayd. Elynin, Commons ile de Johns Hopkinsde balayan ve uzun bir sre Wisconsinde de devam eden bir dostluu vard. Bu yzden Elynin 19. Yzyl Alman Tarihilii ile Amerikan Kurumculuu arasnda dorudan bir kpr ilevi grd sylenmektedir.
K T A P
K T A P
T E L ktisat EVZYO N Tarihi Okul 6. nite - Kurumcu ve
TELEVZYON
131
Sreli yaynlar, yeleri, toplant ve organizasyonlar ile yerleik iktisadn nemli ve et N T E R en NET kin derneklerinden biri olan ve kuruluu zerinden yz yl gemi olan Amerika Ekonomi Derneinin faaliyetlerine http://aeaweb.org adresinden ulalabilir. Kurumcularn zaman ve mekndan bamsz genel geer teoriler ortaya koymaya almamalarnda, Amerikan kurumculuunun nde gelen isimleri ve ayn zamanda Amerikan Ekonomi Derneinin kurucular arasnda yer alan Ely, Seligman, James gibi dnrlerin, 18. yy. balar ve 19. yy. sonlarna doru iktisat eitimini Almanyada srdrm ve Alman Tarihi Okuluna mensup hocalardan ders alm olmalarnn katks olduu sylenebilir. Johns Hopkinsde Veblenin hocalarndan olan ve Almanyada Hegelci niversitelerde eitim grm George S. Morris de Alman Tarihi Okulunun etkisini kurumculara tayanlar arasnda saylabilir (Oser ve Blancfield, 1984: 362). Tarihi yaklam, siyasal iktisat ve iktisadi faaliyetlerin sosyal organizmann sadece bir ynn oluturduunu ve doas gerei bu etkinliklerin din, siyasal ve sosyal ynleriyle yakndan ilikili olduunu savunmaktadr. Kurumcular ile tarihi yaklam, Ricardocu iktisadn ve ondan karsanan braknz yapsnlarc politikalarn reddedilmesi balamnda ayn ortak inanc paylamaktadrlar. SIRA SZDE gelenek, Bu balamda Commons, zellikle Alman iktisatlarn iktisat bilimine mlkiyet ve kar atmalarn katmalarndan vgyle bahsetmektedir (Commons, 1990: 115). DNELM Kurumcu iktisadn, btn bu etkilenmelere ramen Alman Tarihi Okulunun bir kolu olduunu sylemek hakszlk olur. Alman Tarihi Okuluna mensup iktiS O R URicardocu iksatlarn, iktisadi deiimin nemini kavramalarna ve bu balamda tisadn ok az katk saladn kabul etmelerine ramen, byle bir deiimin doasn ortaya kayacak genel bir teoriyi gelitiremedikleri, Veblenin ise DKKA T bunu yapt sylenebilir. Ayn ekilde Commonsn kolektif eylem ve zmleme birimi olarak ilemi kabul etmesinin Alman geleneine ters dmedii, ancak bunun oradan SIRA SZDE alndn sylemek doru olmaz. Veblen ile Commonsn grleri, kurumcu iktisat literatrnde nasl farkllamalara yol SIRA SZDE AMALARIMIZ amtr. Aratrnz.
DNELM Kurumcu iktisat ile ilgili ayrntl bilgi ieren Trke eserler iin mer yazd K T Demirin A P Kurumcu ktisat (Ankara, Vadi Yaynlar, 1996) ile Eyp zveren tarafndan derlenen KuS O R U rumsal ktisat ( Ankara: mge Yaynlar, 2007) adl kitaplara baklabilir.
NTERNET
ktisadi faaliyetlerin sosyal organizmann sadece bir ynn oluturduunu ve doas gerei bu etkinliklerin din, siyasal ve sosyal ynleriyle yakndan ilikili olduunu savunana tarihi okul ile kurumcular Ricardocu iktisadn ve ondan karsanan braknz yapsnlarc politikalarn reddedilmesi balamnda ayn ortak inanc paylamaktadrlar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
YEN KURUMCU KTSAT
TELEVZYON
DKKAT
TELEVZYON
DKKAT
N T E kurumcu RNET SIRA SZDE ktisadi hayatn biimlenmesinde kurumlarn nemini vurgulayan iktisatlar almalarn genelde iki gelenek iinde srdrmektedirler. Bu iki gelenein farkllamasnda esas nokta, kurumlarn rol ve ilevine ilikin yaklam farkllAMALARIMIZ dr. Bu iki gelenein temelini de iki eski kurumcu olan ve ayn dnemlerde ve birbirine yakn corafyalarda yaam bulunan Veblen ve Commonsn grlerinin farkll oluturmaktadr. K T A P Veblenin almalarn izleyenler, Veblen-Ayres izgisi olarak bilinen birinci kurumcu gelenei; Commonsn almalarn izleyenler de ikinci kurumcu geleneTELEVZYON
Eski Kurumculuk, Neokurumculuk ve Yeni Kurumculuk
NTER NET SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
132
Neokurumcu iktisatlar eski kurumcu iktisatlarn, yerleik iktisadn analiz mantnn tamamen terk edilmesi gerektii grn korumalarna karn yeni kurumcular, yerleik iktisadn temel yaklam biimini koruyarak kurumlarn iktisadi hayatn ekillenmesindeki rollerinin analizine ynelmektedirler.
i yaatmaktadrlar. Bu iki gelenek arasndaki farkllk, neokurumculuk ve yeni kurumculuun ortaya kmasna da zemin hazrlamtr. Clerence Ayres (1891-1972) Ekonomik lerleme Teorisi adyla 1944 ylnda yaynlad eserinde Veblenin ekonominin itici gcnn teknolojik deiim olduu, kurumlarn ise bu deiimi frenledii tezini yeniden ele almtr. Burada zellikle Eski Kurumculuk (old institutionalism) Neokurumculuk (Neoinstitutionalism) ve Yeni Kurumculuk (New Institutionalism) arasndaki ayrma deinmek gerekmektedir. Kurumcu iktisadn ortaya k, byk lde, yerleik iktisada bir bakaldr niteliindeydi. Bu yzden, Commonsn da iaret ettii gibi, ou zaman kurumculuk yerleik iktisada yneltilen btn eletirel yaklamlara ortak bir emsiye oluturacak anlamda kullanlmaktadr (Commons, 1931: 648). Veblen ve Commons merkezli bu yaklam, zaman iinde deiime urayarak kurumculuun bir versiyonu, neoklasik iktisadn zne dokunmadan koruyucu kuaktaki deiikliklerle kurumsal yaplarn incelenmesinin de ierildii bir nitelie kavuturulmutur. Dolaysyla bir anlamda, kurumcu iktisat ile neoklasik iktisat uzlatrlarak evlendirilmitir. ada kurumcu iktisat literatrnde bu evlilie taraf olanlar yeni kurumcu, kar olanlar ise neokurumcu ekol oluturmaktadr.
Kurumcu ktisad ve Yerleik ktisad Uzlatrma

Yeni kurumcu iktisat, yerleik iktisad teoriletirmenin bilinen temel aralar kullanlarak kurumlarn ve kurumsal ilikilerin de bu erevede aklanabilecei varsaym zerine kurulmaktadr. Yeni kurumculara gre, iyi tanmlanm evre koullar iinde, bireylerin fayda maksimizasyonu abalar etkin sonular retmektedir. Buna gre, gerekte tercihler kurumsal evreden etkilenmektedir, ancak iktisadi teoriletirme yapabilmek amacyla, yine de maksimize eden soyut bir bireyden ie balanabilir. Yeni kurumcu iktisadn da kendi ierisinde farkllklar tayan ekolleri bulunmaktadr. Yeni kurumcular, ilem maliyetlerinden mlkiyet haklarna kadar birok konunun yerleik iktisadn kavramsal aralar yardmyla iktisadi zmlemenin kapsamna alnmasn savunmaktadrlar. Bu balamda lem Maliyeti ktisad, Mlkiyet Haklar ve Hukuk ve ktisat gibi ekoller ortaya kmtr. lem maliyeti kavram son otuz yldr iktisat literatrnde ok sk kullanlmaya balanan anahtar kavramlardan birisidir. Geleneksel maliyet kavramnn iinde yer almayan ilem maliyetleri konusunda yaplan almalar lem Maliyeti ktisad ad altnda bir alt bilim dal olumutur. lem maliyetleri, iktisadi deerlerin sahiplenebilme hakknn bireyler arasnda deitirilmesi ve bireylere zg bu haklarn uygulanabilmesi srasnda ortaya kan maliyetlere denmektedir . Bu erevede, szleme yapma, bilgi edinme, lme ve danmanlk maliyetleri de ilem maliyeti erevesinde ele alnmaktadr. retim maliyetleri mal ve hizmetlerin retiminde, ilem maliyetleri ise onlarn el deitirmesi srasnda ortaya kmaktadr. Daha nce ayrntl bir biimde ele alnd zere kurumcu literatrde ilem kavramn iktisadi zmlemenin temel birimi olarak ileri sren ilk dnr Commonsdr. Ancak bugnk ilem maliyeti iktisadnn kulland ilem maliyetleri kavramnn kkeni Commonsa ait deildir. 1991 ylnda iktisatta Nobel dln alan Ronald Coaseun, 1937 ylnda kaleme ald Firmann Doas isimli makalesine dayanmaktadr. Coase bu makalesinde, retim faktrlerinin serbeste alnp satld iyi ileyen bir piyasa organizasyonu olmasna ramen neden retici birim olarak firmann ortaya ktn, yani ne-
133
den retimin dorudan piyasada deil de firma zelinde yapldn ilem maliyetleri erevesinde aklamaktadr. Bu makalede Coaseun ileri srd temel tez, firmann varolu nedeni, piyasaya gre ilem maliyetlerini azaltmasdr. Dolaysyla ilem maliyetlerini azaltan firma baar ansn kazanmaktadr.
Ronald Coase (1910-) ngiliz asll Amerikal iktisatdr.1964 ylndan itibaren Chicago niversitesi retim yesidir. Halen, ayn niversitenin hukuk fakltesinde emeritus profesrdr. 1991 ylnda Nobel ktisat dln almtr. En nemli almalar; Firmann Doas(1932) ve Sosyal Maliyet Problemi(1960)adl makaleleridir.Firmann Doasnda, ilem maliyetleri kavramn gelitirmitir.Sosyal Maliyet Probleminde ise mlkiyet haklarnn iyi tanmlanmas ile dallklar probleminin zlebileceini ileri srmtr.
Coase daha sonra,1960 ylnda kaleme ald Sosyal Maliyet Sorunu isimli makalesinde ise, sfr ilem maliyeti olduu varsaym altnda dsallk ve mlkiyet haklar sorununun nasl zlebileceini gstermeye almtr. Coaseun bu sfr ilem maliyeti varsaymnn doru olmad bilinmekle birlikte, bir analitik ara olarak onu kullanmasndan iki sonu karlabilir: Birincisi, snrl varsaymlar altnda yerleik iktisadi kavramsallatrmann mantksal dzeyde doru olduunu her durumda gstermek mmkndr. nk varsaymlarn gereki olmamas sorun oluturmad srece, neoklasik teori daima geerli klnabilir. Bunun iin Coase varsaymlarn gerekiliine byk nem verdiini ifade etmektedir. Yakn zamanda yazd bir makalede Gereki varsaymlar bizi, olmayan hayali dnyalar deil, mevcut dnyay incelemeye zorlar. demektedir (Coase 1993: 97). Coaseun bu nermesinden yola kan yeni kurumcu iktisatlar, bunun daha da geniletilerek, veri teknoloji erevesinde ilem maliyetini azaltacak kurumlarn varln srdrecei, ilem maliyetini artran kurumlarn ise zamanla tasfiye edileceini ne sren ilem maliyeti iktisad ekoln getirmilerdir (North ve Wallis, 1994: 617). Buna gre bizzat piyasann kendisi, dier retim ve blm kurumlarna gre ilem maliyetlerini ekonomikletirdii iin vardr. Piyasalarda retim daha dk ilem maliyetiyle gereklemektedir. Bu bak as ile kleliin kaldrlmasndan siyasal sistemlerin evrimine kadar birok konuyu ele almak mmkndr. lem maliyeti iktisadnn nemli isimlerinden ve 2009 ylnda Elinor Ostom ile birlikte Nobel iktisat dl kazanan Oliver Eaton Williamsona gre, ilem maliyeti iktisadnn ortaya knda Coaseun nemli bir yere sahip olmasnn bir dier nedeni, bu makalesiyle Coaseun, firmay ekonomide bir retim birimi olmann yan sra bir ynetim birimi olarak da gndeme getirmi olmasdr. Zira yerleik iktisat, firmay daha ok retim fonksiyonu erevesinde ele alm, ynetim ileviyle ok fazla ilgilenmemitir. Bu balamda ilem maliyeti iktisadnn ortaya knn, firmann bu iki ilevi gz nne alnarak vurgunun ikincisine doru kaymas biimde deerlendirilmesi mmkndr . Yerleik iktisat ok yakn zamana kadar iktisat teorisini mbadele, piyasa ve firma gibi kavramlar zerine kurmaya alyordu. Mlkiyet haklar ve kurumlarn iktisadi analize dahil edilmesi, iktisat biliminin kavramsal atsnda bir deiiklik ya-
Coase firmann ortaya knn ana nedenini, firmann piyasaya gre ilem maliyetlerini azaltmasna balamaktadr. Buna gre bir firma organizasyonu olmadan dorudan piyasada retim faktrlerinin bir araya gelip retimi gerekletirmesi, firmaya gre daha ok ilem maliyetini gerektirmekte ve retimi daha pahalya maletmektedir. Bu nedenle firma dediimiz retim birimi olumaktadr.
134
SIRA SZDE
SIRA D SZDE NELM

S O R EU D N LM D OK R KA S UT
SIRA D KSZDE KAT SIRA SZDE AMALARIMIZ
AMALARIMIZ K T A P
plmasn gerektirmeye balad. Burada hemen belirtmek gerekir ki, iktisadi dnce ierisinde mlkiyet haklar konusu zerinde durulmas ok yeni bir durum deildir. Hatta mlkiyet haklarnn iktisadi hayattaki yeri ve nemi konusundaki grleri Karl Marxa kadar geri gtrmek mmkndr. Ancak mlkiyetin iktisadi etSIRA SZDE kinliklerin yap ve niteliini deitirici zellii, kurumcu iktisadn bir katks olarak dnlmelidir. SIRA SZDE Bu erevede, biliminin paradigmal erevesinin snrlarn gsteren iktiN E L iktisat M D sat ders kitaplarnda, son yllarda mlkiyet konusunun da yer ald grlmektedir (Ruffin ve Gregory, 1993: 799; Henderson ve Poole, 1991: 543). SO RE U D N LM Mlkiyet haklar dendiinde iktisadi adan bunun ne anlama geldiinin anlalabilmesi iin mlkiyet haklarnn niteliklerine ve farkllklarna bakmak gerekir. O KR KA S UT deeri (akset), kullancnn onu fiziksel olarak dntrme ve Birincisi bir D iktisadi hatta yok etme dahil btn meru kullanma biimlerini tanmlayan kullanma hakk; ikincisi,SIRA bir deer zerinden gelir elde etme ve dier insanlarla szleSZDE D K iktisadi KAT me yapma hakk ve ncs de bir iktisadi deer zerindeki sahiplenme haklarn srekli bir bakasna aktarma hakk olmak zere deiik mlkiyet haklar varSIRA SZDE AMALARIMIZ dr. Bu haklardan her birinin iktisadi mekanizma zerindeki etkileri, dierlerinden farkl olmaktadr. Bu farkl mlkiyet sistemleri, retimi, ilem maliyetlerini ve blm etkiler niteliktedir. Bu konular yeni kurumcu iktisatla birlikte iktisat bilimiAMALARIMIZ K T A P nin inceleme kapsamna girmitir. Yeni Kurumcu ve 1993 ylnda Nobel iktisat dl kazanm olan Douglass K iktisatlardan T A P TELEVZYON C. Northun Kurumlar, Kurumsal Deiim ve Ekonomik Performans, (ev. Gl aal Gven, stanbul: Sabanc niversitesi yaynlar, 2002) kitabna baklabilir.
TELEVZYON
K T A P TELEVZYON
TELEVZYON NTERNET
Uluslararas Yeni Kurumcu ktisatlarn derneinin (International Society of New InstituN TERN ET tional Economics) web sayfas iin baknz: http/www.isnie.org
NTERNET
NTERNET
135
zet
A M A
Kurumculara gre kurumun ne olduunu ve iktisadi hayatn ileyiinde kurumlarn nasl bir ilevi olduunu aklamak. Kurumcu iktisatlara gre birey davrann snrlayan biimsel (yasa, norm, kural) veya enformel (gelenek, inan, anlay) kstlar ifade eden kurumlar iktisadi zmlemenin en temel konular arasnda yer alr. Kurumsal kstlarn olmad ve her bir bireyin davrannn soyut rasyonel ilkelerle akland bir ekonomik sistemde, sonular ne kadar tutarl olsa da gerek dnyadan uzaklatklar iin kullanllklar azalr. Bu nedenle yerleik iktisadn ekonominin en temel karar birimi olan rasyonel bireyin davranlarnn analizi, bize gerek dnyada olup bitenleri anlama konusunda yeterince fikir vermez. Yaplmas gereken, bireylerin davranlarn belirleyen kurumsal kstlarn da ekonominin inceleme kapsamna alnmasdr. Bunun iin yeni kavram ve yaklamlarn gelitirilmesi gerekir. Bu yzden kurumcu yaklamn, iktisadi sreleri zmlemeye alan, sosyal deiimi evrimci olarak gren, kurumlar zerine odaklaan, deerlerin toplumsal yap zerindeki nemini vurgulayan ve aratrmalarn deneysel olarak temellendirilebilmesi gerektiini savunan almalarn genel ad diyebiliriz. Amerikal Kurumcu iktisatlardan Thorstein Veblenin kurumlara ve sosyal deiime ilikin yaklamlarn ifade etmek. Amerikay en iyi eletiren Amerikal olarak nitelenen Thorstein B. Veblen, 19 yzyln ikinci yarsnda, zellikle de son eyreinde Amerikada meydana gelen ve tarm toplumundan sanayi toplumuna geiin ok ksa bir sreye skt sreteki gzlemlerine dayal olarak grler ileri srmtr. Bu dnemde, tarmdan sanayiye hzl bir geile birlikte uzun alma sresi, dk cret, sefalet, isizlik, sosyal gvenceden yoksunluk gibi ok sayda toplumsal sorunun kendiliinden ileyen bir piyasa sistemi ile zlecei tezini ok inandrc bulmamtr. ktisadi hayatn biimlenmesinde kurumlarn rolne dikkat ekmi, uta analizi kullanmadan ekonomik deiimi aklamaya almtr. Veblen insan gdleri-
nin iyi ve kt ynlerini ele alarak baz davranlarn ykc bazlarnn da yapc sonular dourduunu syleyerek aylak merak igdsnn tetiklediini teknolojik bulularn toplumu ilerlettii, ancak ounlukla gemi dnce alkanlklarna dayal olarak oluan kurumsal yaplarn bu gelimeyi engelleyici rol stelendiini ileri srerek toplumsal geliimin teleolojik ve gerekirci olmayan bir evrim sreci ile aklanabileceini savunmutur. Ona gre toplumun kurtuluunu iiler deil, mhendis ve dier teknik elemanlar salayacaktr. Amerikal kurumcu iktisatlardan Commonsn temel yaklamn aklamak. Veblen ile aa yukar ayn dnemlerde yazmaya balayan Commans, hayat boyunca iinde bulunduu toplu eylem faaliyetlerinin de etkisiyle, Veblen gibi kurumlar toplumsal gelimenin ayakba olarak deil, birey davranlarn ynlendiren toplu eylem gerekliliinin bir sonucu olarak grmektedir. Ona gre bireylerin tek balarna yapmadklar birok eyi yapmalarna imkn veren toplu eylemdir ve bireyler arasndaki atmalarn toplu eylem ile zme kavuturulmas sonucu kurumlar meydana gelmektedir. Toplu eylem bireysel eylem zerinde denetleyici, serbestletirici ve geniletici etkilerde bulunmaktadr. Bu sayede bireyler arasnda kaynaklarn ktl nedeniyle ortaya kan elikiler oluturulan kurumlar yoluyla zmlenebilmektedir. Bu kurumlarn oluumu ve arkalarndaki ekonomik mantn ortaya konmas, kurumcu iktisadn evriminde nemli bir hareket noktasn oluturmutur. ktisadi dnceler tarihinde, eski kurumcu iktisat ve yeni kurumcu iktisat ekollerinin grlerini ana hatlar ile zetlemek. ktisadi hayatn biimlenmesinde kurumlarn nemini vurgulayan kurumcu iktisatlar bugn almalarn neokurumcular ve yeni kurumcular olmak zere iki gelenek iinde srdrmektedirler. Neokurumcular, aralarnda baz farkllklar olmakla birlikte eski kurumcularn yerleik iktisada ynelik mesafeli tavrlarn korumaktadrlar.
AM A
A M A
A M A
136
Onlara gre yerleik iktisadn rasyonel birey temelli neoklasik yaklam, ekonomik ilikileri anlamak ve sistemleri zmlemek iin yeterli ve uygun deildir. Bu kavramsal emann deimesi iin, ekonomik sistemin daha genel olan sosyal ve kltrel sistemlerin bir alt kmesi olarak ele alnaca bir yaklam benimsenmelidir. Yeni kurumcu iktisatlar ise neoklasik iktisadn, zne dokunmadan baz yan varsaymlarnda kk deiikliklerle kurumsal yaplarn incelenmesinin de ierildii bir nitelie kavuturulabileceini savunmaktadrlar. Dolaysyla bir anlamda, yeni kurumcular, kurumcu iktisat ile neoklasik iktisad uzlatrarak evlendirme teebbsnde bulunmaktadrlar. Bu ekoln temsilcilerinden olan Coase, Williamson ve Northun Nobel iktisat dl alm olmalar, kurumcularla neoklasiklerin yaknlamasnn gnmz iktisat literatrne kayda deer bir zenginlik katt ve uzun soluklu bir var olma zemini oluturduu biiminde yorumlanabilir.
137
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi kurumlarn iktisadi hayattaki rolne deinmemitir? a. T.B. Veblen b. J. R. Commons c. R. Coase d. D. North e. L. Walras 2. Bir lerden a. b. kurallar dizisinin kuruma dnmesi aadakihangisine baldr? Yaptrm gcne sahip olup olmamalarna Devlet tarafndan desteklenip desteklenmemelerine c. Uluslararas kabul grp grmemelerine d. Tm toplum tarafndan kabul grp grmemelerine e. Tarihsel boyuta sahip olup olmamalarna 6. Commonsn ktl iktisadn temel kavramlarndan birisi olarak grmesinin nedeni aadakilerden hangisidir? a. Temelde neoklasik yaklam benimsedii iin b. Ekonominin temel inceleme birimi olarak kt olan mal ve hizmetleri grd iin c. Ktln toplu eylemi gerektiren bireyler arasnda atmann sebebi olduunu dnd iin d. Ekonominin kt mal ve hizmetlerin alternatif verimli kullanm biimlerini oluturduunu dnd iin e. Ktlk kavram erevesindeki almalar eletirerek ie balad iin 7. Tarihi ve Kurumcu iktisatlar karlatran aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Tarihiler yerleik iktisadn analizlerini tarihsel verilerle desteklemesi gerektiini savunurken, kurumcular yerleik iktisadn analiz mantn tmyle reddetmektedirler. b. Tarihiler arlkl Amerikada kurumcular ise Almanya ve ngilterede etki gstermilerdir. c. Tarihiler somut model gelitirirken kurumcular eletiri ile yetinmilerdir. d. Tarihilerin analizleri, byk oranda Adam Smithin grleri zerine kurulmutur. e. Tarihiler dolayl yollardan da olsa kurumcularn grlerini etkilemilerdir. 8. Neokurumcular ile yeni kurumcular arasndaki temel fark aadakilerden hangisidir? a. Neokurumcular yerleik iktisadn analiz biimini tmyle reddetmelerine karn yeni kurumcular onu baz ynleri ile reforma tabi tutmay nermektedirler. b. Neokurumcular Amerika kkenli iken yeni kurumcular Avrupa kkenlidir. c. Neokurumcular Commonsn yeni kurumcular ise Veblenin grlerini esas almaktadrlar. d. Neokurumcular teknoloji-kurum ikilemini, yeni kurumcular ise satlabilirlik-kullanllk ikilemini hareket noktas olarak almaktadrlar. e. Neokurumcular eski kurumcular kyasya eletirirken yeni kurumcular eski kurumcularn grlerini farkl kavramlarla yenilemektedirler.
3. Eski kurumcu iktisatlar iin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Yerleik iktisad eletirmilerdir. b. ktisadi hayatn biimlenmesinde kurumlarn nemini vurgulamlardr. c. Soyut teorik tartmalardan ziyade, somut sorunlar ve zmler zerinde durmulardr. d. Toplumsal deiimde evrim zerinde durmulardr. e. ktisadi zmlemede rasyonel bireyin esas alnmasn gerekli grmlerdir. 4. Aadakilerden hangisi Amerikan kurumculuunun zelliklerinden biri deildir? a. Pragmatist b. Eklektik c. Evrimci d. Eletirel e. Devrimci 5. Veblenin dncesinde teknoloji-kurum ikilemi neyi ifade etmektedir? a. Teknoloji ile kurumlarn birbirine karlkl baml olduunu b. Teknoloji ile kurumlar arasnda bir sebep sonu ilikisi olduunu c. Teknolojinin gemie, kurumlarn bugne ait ilikileri yansttn d. Yerleik kurumlarn olmad yerde teknolojinin gelimeyeceini e. Teknolojinin gelimeyi tevik edici, kurumlarn ise nleyici zellik tadn
138
9. lem maliyeti ile retim maliyeti arasndaki temel fark nedir? a. lem maliyeti emein bir sonucu olarak ortaya kmasna karn, retim maliyetleri dier retim faktrlerinin sonucudur. b. lem maliyeti deiim srasnda retim maliyeti ise retim srasnda ortaya kar. c. lem maliyeti sabit maliyetleri, retim maliyeti ise deiken maliyetler iinde yer alr. d. lem maliyeti eski kurumcularn retim maliyetleri ise yeni kurumcularn ilgi odanda yer alr. e. lem maliyeti Veblenin retim maliyetleri ise Commonsn almalarnda ilk kez ele alnmtr. 10. Mlkiyet haklarnn iktisadi analizdeki yeri konusunda aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Mlkiyet haklar konusu ilk kez iktisatlarn dikkatini yeni kurumcularla birlikte ekmitir. b. Mlkiyet haklar kaynak tahsisini etkiledii iin iktisadi dncede yeri eskilere dayanr. c. Mlkiyet sistemi hem retim hem de blm etkiledii iin iktisatlarn hep ilgisini ekmitir. d. Baz iktisatlar mlkiyet sistemini veri kabul ederek ekonomideki dier faktrler zerinde younlatrrken bazlar da bizzat mlkiyet haklarnn oluumunda ekonomik faktrlerin roln inceleme konusu yapmaktadrlar. e. Mlkiyet haklar konusundaki aratrmalar sadece ayr bir iktisat ekolu ortaya karmam, ayn zamanda yerleik iktisat ders kitaplarnda da bu konunun ele alnmasn salamtr.
139

1. e 2. a Yantnz yanl ise Kurumcu ktisat Ekolleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kurum ve ktisadi Hayatta Kurumlarn Rol konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kurumcu ktisat Ekolleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kurumcu ktisadn ncleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Teknolojik-Kurumsal Deer kilemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ktlk ve lem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tarihi ve Kurumcu Okullar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kurumcu ktisat Ekolleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Kurumcu ktisat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Kurumcu ktisat konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Bir kurumun olmas iin o kurumun ngrd biimde dnlmesini veya davranlmasn salayan yaptrm gcnn olmasnn, kurumu dier kurallar btnnden ayran en nemli zellii olduunu daha nce belirtmitik. Bu yaptrm gcnn nasl saland da kurumun trn belirlemektedir. Eer bir kurumun ngrd dnce veya davran biimlerinin yerine getirilmesinde son tahlilde yaptrm olarak devlet gc kullanlyorsa ona biimsel kurum denir. Yaptrmn devlet gcne gerek olmadan bireylerin kendi aralarnda uzlamasyla salanmas durumunda ise biimsel olmayan kurum sz konusudur. Bu erevede hukuk kurallar formel kuruma, grg kurallar ise enformel kuruma rnek verilebilir. Enformel kurumlar ile formel kurumlarn birbirini destekledii toplumlarda kurallar hayata geirmenin ilem maliyeti der, tersi durumda ise artar. rnein, vergi karmann hem ahlaken hem dinen hem de hukuken kt kabul edildii bir toplumda, vergi kurallarn uygulamak iin daha az vergi denetmeni, daha az hkim, savc, polis ve sonuta daha az hapishaneye ihtiya duyulur. Sra Sizde 3 Talep teorisi, mallarn fiyatlar ile talep edilen miktarlar arasnda ters ynl bir iliki ngrr. Bunun anlam, dier koullar deimezken bir maln fiyat ykseldiinde ona olan talep azalr. Ancak baz mal veya hizmetler, sahip olduklar niteliklerinden ziyade, fiyatlarnn yksek olmasnn onu satn alana kazandrd prestij nedeniyle talep edildii iin fiyat ile talep miktar arasnda doru iliki bulunur. Yani fiyat ykseldike talep miktar artar. Bu ekilde, fiyat teorisindeki bu istisnai durumlardan biri olan fiyatn ykselmesinin talebi artrmasna Veblen etkisi denir.
3. e 4. e 5. e
6. c 7. e 8. a 9. b 10. a

Sra Sizde 1 Bir kural veya dzenliliin kurum olarak nitelenebilmesi iin, kendi iinde bir btnlk tamas, greli olarak sreklilik kazanm olmas ve bir yaptrm gc ile desteklenmesi gerekir. rnein bir grg kuralnn kurumsal nitelik kazanmas iin, onun yaplmas hlinde toplumsal beeni ve iltifat, yaplmamas hlinde de toplumsal dlama, kmseme grecek ekilde toplumsal yaptrm kazanmas gerekir. Ayn ekilde bir hukuki dzenlemenin kurumsal nitelik kazanmas, o dzenlemenin gereini yapmayanlarn polis, mahkeme ve gerekirse hapishaneyi devreye sokacak yaptrm gcnn arkasnda olmasna baldr. Hukuk profesrlerinin yazd harika metinlerin deil de ilgili otoritelerin onayndan gemi ve onlarn yaptrm gcn arkasna alm kanunlarn hukuk kurumunu oluturmas bu yaptrm gcnden kaynaklanr.
140
Sra Sizde 4 Veblencilere gre kurumlar ile teknoloji birbirinden ayr deerlendirilmelidir. Buna gre ara kullanma anlamnda teknoloji ekonomiyi gelitiren itici gc oluturmaktadr. Kurumlar da iktidar ve statleri takviye eden ve bu yzden yeni teknolojilerin gelitirilmesini engelleyici unsurlar olarak grlmektedir. Commons izleyenler ise, iktisadi performans teknoloji ve kurumlar da ieren bir dizi faktrn rn olarak grmektedir. Burada kurumlar teknolojinin dayatt gelimenin nndeki engeller deil, teknolojik alternatifler arasnda tercihi ortaya karan bir seim tarz olarak grlmektedir. Bu yzden Commonsc gelenei srdren iktisatlar, kendi almalarn daha ok neoklasik iktisadn eksiklerini tamamlayc olarak grmekte ve kurumlar, iktisadi organizasyon, denetim ve baary yneten deikenler kmesi olarak ele almaktadrlar.
Arrow, K. (1975). Theorstein Veblen as an Economist, American Economist, 19, 5-9. Coase, R. (1937). The Nature of the Firm, Economica, New Series, 4(13-16), 386-405. Tpkbasm iinde, B. E. Supple, (der.). (1992). The Rise of Big Business, (111-130). New York: Edward Elgar. Coase, R. (1960). The Problem of Social Cost, Journal of Law and Economics, 3, 1-44. Trke evirisi iin bkz. Sosyal Maliyet Sorunu, ev. Mehmet Akta, iinde mer Demir (der.) (2000), Devlet, Rekabet, Mlkiyet ve ktisat, (ss. 101-174), Adapazar: Deiim Yaynlar). Coase, R. (1993). Coase on Posner on Coase: Comment, Journal of Institutional and Theoretical Economics, 149(1), 96-98. Commons, J. R. (1931). Institutional Economics, American Economic Review, 21, 648-57. Coats, A. V. B. (1992). On the History of Economic Thought: British and American Economic Essays, Vol. 1, London: Routledge. Commons, J.R. (1964). Myself. Madison. Commons, J. R. (1990). Institutional Economics: Its Place in Political Economy, London: Transaction Publishers. Demir, mer ve Acar, Mustafa (2005). Sosyal Bilimler Szl, Ankara: Adres Yaynlar.
Demir, mer (1996). Kurumcu ktisat, Ankara: Vadi Yaynlar. Eggertsson, T. (1992). Economic Behaviour and Institutions, New York: Cambridge Universit Press. Henderson, J. V. ve Poole, W. (1991). Principles of Economics, Toronto: D.C. Heat and Company. Hickerson, S. R. (1988). Instrumental valuation: The Normative Compass of Institutional Economics, inde M. R. Tool (der.). Evolutionary Economics Vol. I Foundations of Institutional Thought , (167-193), London: M. E. Sharpe, Inc. Hodgson, G. M. (1988). Economics and Institutions: A Manifest for a Modern Institutional Economics, Cambridge: Polity Press. Leibensteing, H. (1985). Bandwagon, Snob and Veble Effects in the Theory of Consumers Demand iinde E. Mansfield (der.). Microeconomics: Selected Readings, (12-30), New York: W. N. Norton and Company. Libecap, G. D. (1992). Douglas C. North, inde W. J. Samuels (der). New Horizons in Economic Thought, Appraisals of Leading Economists, (227248), Aldershot: Edward Elgar. Mayhew, A. (1988). The Beginnings of Institutionalism, inde M. R. Tool (der.). Evolutionary Economics Vol. I Foundations of Institutional Thought, (21-48), London: M. E. Sharpe, Inc. Mills, C, W. (1957). Introduction to the Menton Edition, inde The Theory of The Leisure Class: An Economic Study of Institutions, Thorstein Veblen, (vi-xix). The Macmillan Company. North, D. C. ve Wallis, J. J. (1994). Integrating Institutional Change and Technical Change in Economic History: A Transaction Cost Approach, JITE, 150(4), 609-24. North, D. (2002). Kurumlar, Kurumsal deiim ve Ekonomik Performans, (ev. Gl aal Gven), stanbul: Sabanc niversitesi yaynlar. Oser, J. ve Blanchfield, W. C. (1984). The Evolution of Economic Thought, (third ed.), New York: Harcourt Brace Jovanovich, Inc. zveren, Eyp der. (2007). Kurumsal ktisat, Ankara: mge yaynlar. Robbins, L. (1952). An Essay on the Nature Significance of Economic Science, London: Macmillan. Ruffin, R. J. ve Gregory, P. R. (1993). Principles of Economics, (fifth ed.) Harper Collins College Publishers.
141
Sayar, A. G. (1986). Osmanl ktisat Dncesinin adalamas, stanbul: Der Yaynlar. Veblen, T. (1946). The Instinct of Workmanship, New York: Viking Press. Veblen,T. (1953). The Theory of The Leisure Class, N.Y. Mentor Books Veblen, T. (1965). The Higher Learning in America, New York: Augustus M. Kelley. Veblen, T. (1990). The Place of Science in Modern Civilization, London: Transaction Publishers. Williamson, O. E. (1993). Transaction Cost Economics Meets Posnerian Law and Economics, Journal of Institutional and Theoretical Economics, 149(1), 99-118. Zingler, E. K. (1974). Veblen vs. Commons: A Comparative Evaluation, Kyklos, 27(2), 322-4.
7
Amalarmz

KTSAD DNCELER TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Keynesyen (Dengesizlik) yaklamn tarihsel olarak ortaya k srecini aklayabilecek, Keynes ktisadnn temel varsaymlarn aklayabilecek, Yeni Keynesyen ktisat okulunun ortaya k nedenini renecek, Yeni Keynesyen ktisat okulunun temel varsaymlarn aklayabilecek, Post Keynesyen dncenin ortaya kn anlamak ve dier Keynesyen akmlardan farkn renecek, Post Keynesyen dncenin temel nermelerini kavrayabilecek, bilgi ve beceriler kazanacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Keynesyen ktisat Yeni Keynesyen ktisat Post Keynesyen ktisat cret Yapkanl Fiyat Yapkanl Dengesizlik Belirsizlik Ergodik Sistem Para Arznn sellii Eksik stihdam
indekiler
KEYNES VE KEYNES KTSADI YEN KEYNESYENLER POST KEYNESYENLER
Keynes ve Keynesyenler
Keynes ve Keynesyenler
KEYNES VE KEYNES KTSADI Tarihsel Arka Plan: Piyasac ve Mdahaleci Yaklam Kartl
nsanolunun d dnyaya, eyaya, hayata, insan-insan ve insan-doa ilikilerine bakn belirleyen, esas itibariyle iki farkl pencereden, iki farkl dn ve yaklam biiminden, ksaca iki farkl zihniyetten sz etmek mmkndr. Biri serbestlii dieri kontrol ve denetimi esas alan bu iki zihniyetin felsefi, siyasi ve ideolojik grnmleri kadar iktisadi grnmleri de mevcuttur. eitli dzlemlerdeki grnmleri merkezyetilik-ademi merkezyetilik, kollektivizm-bireycilik, otoriteryenizm-zgrlk, ie kapanmaclk-da almaclk eklinde sralanabilecek olan zihniyet farkllamasnn ya da kartln iktisattaki izdm, piyasac yaklam-kumandac yaklam veya serbest ticaret-korumaclk eklinde karmza kan kartlktr. Denebilir ki, modern iktisadn tarihi serbest piyasac yaklam ile mdahaleci-kumandac yaklamn mcadelesinin tarihidir. Bu erevede iktisat tarihine bakldnda, esas itibariyle yukarda iaret edilen iki farkl yaklamn ne kt grlmektedir. Bunlardan birincisi, temelde serbest piyasalarn etkin, optimal, bir anlamda adil zmler reteceini vurgulayan, Denge Yaklam olarak da adlandrlan, Klasik Yaklamdr. Bu yaklam, piyasalarn kendi hline brakldnda dengeye yneleceini, dengenin cret ve fiyatlarn esneklii sayesinde salanacan kabul etmektedir. Bunun alternatifi olan ve Dengesizlik Yaklam ya da Keynesyen Yaklam olarak adlandrlan ikinci yaklam ise piyasann kendiliinden dengeye gelmeyeceini, cret ve fiyatlarn esnek olmadn, i gc piyasalarnn kurumsal dzenlemeler tarafndan belirlendiini, ekonomik sorunlarn zm iin dardan mdahalenin gerekli olduunu ileri srmektedir. Klasik Yaklam ve Keynesyen Yaklam temelde neyi vurgulamaktadr? SIRA SZDE Klasik yaklam 1770lerden 1870lere, Klasik okulun birok bakmdan devam D N E L (1914) M saylabilecek Neoklasik yaklam ise 1870lerden I. Dnya Savana kadar iktisadn egemen paradigmas olmutur. ktisat literatrnde Klasik Yaklamn egemenliinin sarslmasnn ve dengesizlik yaklamnn n plana en S O R kmasnn U nemli nedeni, 1929 ylnda patlak veren Byk Bunalmdr. ki dnya sava
DKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
144
arasnda Amerika Birleik Devletleri (ABD) ve Avrupada hemen hemen tm lkeleri vuran ve isizlik oranlarnn rekor dzeylere ulamasna neden olan bu kriz, Klasik yaklamn politika nerileriyle alamaynca serbest piyasa fikri de sorgulanmaya balanmtr. Bunalm dnemleri her zaman yeni araylar tetiklemi, yeni alternatiflerin ortaya kmasnn zeminini hazrlamtr. Bu balamda 1929 Byk Bunalm da iktisatlar arasnda yeni araylarn balamasna sebep olmutur. Bu dnemde, J. M. Keynes, 1936 ylnda yaymlad stihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi (ksaca Genel Teori) adl eserinde Klasik okulun kapsaml bir eletirisini yapm, Byk Bunalm gibi derin bir ekonomik kriz meydana geldiinde, piyasa glerinin tek bana bu durumun stesinden gelemeyeceini belirterek piyasay kendiliinden dengeye getiren bir mekanizmann varln reddetmi, devlet mdahalesinin art olduunu vurgulamtr.
John Maynard Keynes

John Maynard Keynes (1883-1946), yetikinlik dneminin byk blmn Cambridge niversitesinde geirmitir. Aristokrat-sekin bir evrede doup byyen Keynes, Cambridge niversitesinde profesr -ayn zamanda nl iktisat Alfred Marshalln arkada olan- bir babann ve Cambridgein ilk kadn belediye bakan olarak isim yapm bir annenin ocuudur. 1905 ylnda Cambridgein matematik blmnden mezun olan Keynes, bir sre Hindistan Ofisinde memurluk yaptktan sonra I. Dnya Savann balamasndan ksa bir sre nce Cambridgede retim yesi olmu, Hazineye danmanlk yapm, Paris Bar Konferansna katlan ngiliz heyetinde yer almtr. Bu konferansta Almanyaya kabul ettirilen tazminat koullarnn kin gdc, ahlka aykr ve uygulanmas imknsz olduu gerekesiyle heyetteki grevinden istifa etmitir. Konferans aka eletiren Barn ktisadi Sonular balkl eseri uluslararas alanda isim yapmasn salam, ancak bu yzden uzunca bir sre ngiliz resm evrelerinde dlanmtr. ki dnya sava arasndaki dnemde daha ok iktisadi aratrmalarla ilgilenmi, 1911den 1944e kadar Cambridgein kard Economic Journal dergisinin editrln yapmtr. 1936da yaymlad ve Trkeye de evrilmi olan stihdam, Faiz ve Parann Genel Teorisi iktisat dncesinde r am, iktisat mfredatna girmi, akademik dnyann baucu eserlerinden biri olmutur. II. Dnya Savandan sonra uluslararas iktisadi sistemin yeniden ekillendirilmesi almalarna aktif olarak katlm olan Keynes, altn ve dolara dayal sabit dviz kuru sisteminin temelini atan, IMF ve Dnya Bankasnn kurulduu Bretton Woods sisteminin mimarlarndan biri olmutur.
Keynesin Klasik Liberal ktisat Geleneine tiraz

Keynesyen iktisadn anlaml bir ereveye oturtulabilmesi iin onun doup ykseldii sosyoekonomik koullara dikkati ekmek gerekir. Zira Keynes, kariyerini esas itibariyle Klasik liberal gelenee itiraz ederek, ona alternatif bir model ortaya koyarak yapm bir iktisatdr.
7. nite - Keynes ve Keynesyenler
145
1929 bunalmnn etkisiyle borsalarn kt, bankalarn batt, iyerlerinin kapand, milyonlarca insann isiz kald ve herkesin bir kurtarc bekledii bir ortamda, piyasay kendi hline brakmay tleyen Klasik retiye duyulan kukularn giderek trmand bir ortamda Keynes ortaya km, Klasik grlerin o gnk koullarda artk geerli olmadn ileri srmtr. Keynesin itiraz ettii Klasik modelin ncs, Milletlerin Zenginlii adl nl eseriyle bu alanda r am iktisat Adam Smithdir. Adam Smithin Doal zgrlkler Modeli ad altnda toplad zgrlk, rekabet ve kiisel kar ilkelerine dayal, ada olan veya daha sonra gelen birok iktisatnn da katkda bulunduu Klasik iktisat modelinin z drt madde hlinde u ekilde zetlenebilir Tasarruf, ok alma, bilinli kiisel kar ve yurttalara kar yardmseverlik birer erdemdir ve tevik edilmelidir. Devlet, faaliyetlerini adalet datmak, mlkiyet haklarn korumak ve lkeyi d saldrlara kar savunmakla snrlamaldr. Devlet, iktisadi konularda mdahaleye yer vermeyen, (serbest ticaret, dk vergiler, minimal brokrasi vb. unsurlardan oluan) genel bir laissez faire (braknz yapsnlar) politikas benimsemelidir. Klasik altn standardna dayal salam para politikas devleti parasnn deerini drmekten alkoyar ve iinde ekonominin geliip serpilebilecei istikrarl bir parasal ortam salar. 1930lu yllara kadar, iktisat literatrne hakim olan gr, kkeni neredeyse iki yzyl ncesine dayanan Klasik Yaklamdr. Klasik Yaklama gre, ekonomi, otomatik olarak alan bir mekanizmaya sahiptir ve bu mekanizmann motoru da i gc piyasalardr. gc piyasalarnda serbeste, reel cretin azalan bir fonksiyonu olan i gc talebi ile reel cretin artan bir fonksiyonu olan i gc arznn karlat noktada denge salanmakta ve bir reel cret dzeyi olumaktadr. Bu noktada oluan denge reel cret dzeyi de tektir, nk; herhangi bir nedenle denge reel cret dzeyinden bir sapma olduu takdirde, tekrar ayn reel cret dzeyine geri dnlmesi gerekecektir. Bu nedenle, piyasada oluan denge kararl bir dengedir. Klasik Yaklama gre cretler esnek olduundan i gc arz ve talebinin birbirine eitlendii noktada tam istihdam dengesi salanacaktr. gc arz fazlas durumunda cretler decek, talep fazlas durumunda ise cretler ykselecek ve denge yeniden salanacaktr. Dolaysyla Klasik yaklamn dnyasnda isizlik sadece gnll bir isizliktir. Yani insanlarn bir ksm mevcut cret dzeyini beenmedikleri iin isizdirler. Bu koullar altnda gayri iradi (gnlsz) isizliin temel nedeni, reel cretin dmesine engel olmaktr. Reel cretler dondurulmad srece ekonomide geici olarak ortaya kacak isizlik bir sre sonra kendiliinden ortadan kalkacaktr. Ksacas, Klasik Yaklamda, ekonominin kendiliinden dengeye gelmesi, cretlerin ve fiyatlarn esnek olmasnn bir sonucudur. Klasik Yaklamda gayriiradi isizlik mmkn olmadndan, devletin ekonomiye mdahale etmesine gerek yoktur. Gayriiradi isizlik, ancak, piyasaya dardan mdahale edilmesi ile ortaya kabilir. Klasik gre gre, eer lkede gayriiradi isizlik varsa, bunun nedeni, cretlerin esnek olmasn engelleyen serbest ii rgtleri, sosyal gvenlik mevzuat ve devlet mdahaleleridir. 18. yzyln sonlarndan 20. yzyln balarna kadar iktisat literatrne hakim olan Klasik Yaklam, 1929 ylnda yaanan Byk Bunalm ile gzden dmtr. Byk Depresyon ile birlikte ortaya kan yaygn ve kalc isizlik, Klasik Yaklamn savunduu, ekonominin daima tam istihdamda dengede bulunaca eklinde-
146
ki gr geersiz klmtr. zellikle, ngilterede gzlemlenen yksek isizlik oranlarna ramen cretlerin dmemesi, Klasik yaklamn tam istihdam dengesiyle ilgili ngrlerini sorgulanr hle getirmitir.
SIRA SZDE
Klasik yaklam SIRA neden SZDE gzden dmtr? ktisatlar makro dengeleri altst eden, isizliin rekor seviyelere kmasna seDNELM bep olan bu ekonomik bunalmn olas sebeplerini aklamaya almlardr. Klasik yaklama eletirilerin artt bu dnemde, J. M. Keynes, stihdam, Faiz ve PaS Teorisi O R U adl kitabnda, Klasik yaklamn kapsaml bir eletirisini yaprann Genel m, dnemin iktisat literatrne hkim Klasik Okulun serbest piyasa anlaynn tehdit altnda olduunu savunmutur. Keynes bu byk kriz ortamnda Klasik kDKKAT tisat Okulunu eletirerek, ekonomiyi kendi kendine bir sosyal optimuma ynelten grnmez elin olmadn vurgulam ve eksik istihdam seviyesinde devlet mSIRA SZDE dahalesinin olmas gerektii bir iktisadi akmn temelini oluturmutur.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Keynesyen iktisad daha iyi anlayabilmek ve bir kyaslama yapabilmek iin, Klasik iktisadn temel varsaymlarn hatrlamakta yarar vardr. Klasiklerin temel varsaymlar yle zetlenebilir: K T A P Kendiliinden denge: Dardan mdahale olmadka ekonomi kendiliinden dengeye ynelir. Esnek T E L Efiyatlar: V Z Y O N Mal ve faktr fiyatlar esnektir. Tam istihdam: Fiyat ve cretlerin esneklii sayesinde ekonomide tam istihdam dengesi salanr; isizlik ancak gnlldr. Parann yanszl (Klasik dikotomi): Parasal deikenlerle oynayarak re N T E R N E T deitirilemez. (Parasal genileme ekonomiyi canlandrmaz.) el deikenler Mdahalenin gereksizlii (Braknz yapsnlar, braknz gesinler): Serbest piyasa, devlet mdahalesinden daha optimal zmler retir; devlet piyasaya mdahale etmemelidir.
KeynesAMALARIMIZ ktisad
Keynes ktisadnn Temel Varsaymlar

Ekonominin Kendiliinden Dengeye Gelmemesi: Dengesizlik
Denebilir ki, ayet Klasik iktisat bir denge iktisad ise, Keynesyen iktisat bir dengesizlik iktisaddr. Klasik iktisadn, ekonominin kendi hline brakldnda dengeye doru gidecei gr Keynesyen iktisat tarafndan reddedilmitir. Keynesyenlere gre ekonominin doal eilimi dengeye doru deil, bir dengesizlie, hatta kaosa dorudur. Bundan dolay da ekonominin dardan gzetilmesi, denetlenmesi, ynlendirilmesi gerekir. Keynesin dengesizlik fikrini benimsemesinin altnda yatan neden, parann rol kapsamnda ortaya kan belirsizlik ve tarihsel zaman kavramlardr. Keynes, analizine paray dahil etmi ve para-yatrm (istihdam)-belirsizlik balantsn kurmutur. Bu ilikide, para, bugn ile gelecek arasndaki balanty kurmaktadr. Parann stlendii bu farkl rolle birlikte ortaya kan belirsizlik, eksik bilgi sorununa yol amaktadr. Belirsizlii llemez olarak ele alan Keynese gre, belirsizlik risk deildir nk llebilen belirsizlik (risk), sonuta kesinlii ifade etmektedir. Bunun da klasik yaklamdan bir fark yoktur.
147
Arz Yerine Talebin Belirleyicilii: Temel Sorun Talep Yetersizlii

Keynesyen iktisada gre ekonomik krizlerin temel nedeni, iktisadi skntlarn ana kayna talep yetersizliidir; yani talebin mevcut arz emebilecek dzeyde olmamasdr. Bu sorunu amak iin para ve maliye politikalaryla devlet piyasaya mdahale etmeli, para ve maliye politikas aralaryla, duruma gre ekonomiye mdahale ederek talebi artrc nlemler almaldr. Para basarak yahut ak finansman yoluyla kamu harcamalar artrlabilir, bylece talep canlandrlabilir. Keynes, Klasik Yaklamn nemli yap talarndan birisi olan Say Yasasn eletirmi ve ekonominin motorunun talep olduunu belirtmitir. Ona gre, 1929 ylnda yaanan Byk Bunalmda da grld gibi, ekonominin krize srklenmesinin nedeni, retimin yaplamamas deil, retilen rnlere yeterli talebin salanamamasdr. Yani, efektif talep eksiklii ekonominin dengeye ulamasn engellemektedir. O hlde talep yetersizlii sorununa are bulmal, bunun iin devlet mdahalesi devreye girmelidir.
Say Yasas, Her arz kendi talebini yaratr eklinde ifade edilen, ekonomide genel bir talep yetersizlii sorunu olmayacan, retilen her maln bir ekilde alcsn bulacan ngren yasa.
Eksik stihdam Dengesi: sizliin Kalcl

Keynese gre, Klasik iktisatlarn ngrsnn aksine, ekonomi ille de tam istihdamda dengeye gelmek zorunda deildir; ekonomi eksik istihdam hlinde de yani belirli bir isizliin varl halinde de dengeye gelebilir. Baka bir deyile, Klasik iktisadn ngrsnn aksine isizlik ve durgunluk arzi (geici) bir durum olmayp, srekli hle gelebilir. Hatta, Keynese gre, ekonomi genellikle eksik istihdam dengesinde bulunmaktadr ve tam istihdam dengesi durumu, ekonomi iin sadece mutlu bir tesadften ibarettir
Fiyat ve cret Katl: Yapkan Fiyatlar

Klasik iktisadn varsaymlarndan biri, hatrlanaca gibi, esnek fiyatlar varsaymdr. Keynesyen iktisat bu varsayma kar kar ve piyasalarn srtnmesiz olmadn ileri srer. Bu kabul Keynesyen iktisatta fiyat ve cret katl ya da yapkan fiyatlar olarak adlandrlr. Keynese gre, piyasalarn tam istihdama ynelmesini engelleyen en nemli nedenlerinden birisi, fiyat ve zellikle de cret katlklardr. Fiyatlarn ve cretlerin aa doru yapkan olmas nedeniyle, fiyat mekanizmas dzgn almamaktadr. Dolaysyla Klasik ve Neoklasik iktisatlarn ngrdnn aksine, piyasalar srtnmesiz deildir; fiyatlar ve cretler esnek deil, katdr. Fiyat yapkanl yznden piyasa mekanizmas dzgn almaz; mal piyasasnda fiyatlar, zellikle de faktr piyasasnda cretler aa doru gitme konusunda isteksizdir. Ekonominin canl olduu dnemlerde fiyatlar (ve cretler) ykselse bile, durgunluk dnemlerinde kolay kolay dmezler. Fiyatlar esnek olmad iin de mal piyasasnda arz veya talep fazlalklar kendiliinden ortadan kalkmaz; emek piyasasnda da cretler dmedii iin emek arz ve talebi eitlenmez. Ksaca piyasalar otomatik olarak temizlenmez; isizlik sorunu kendiliinden zlmez. cret katln, iilerin adalet ve nispi gelirle ilgili endieleriyle alakal, hayatn bir gerei olarak ele alan ve iktisat politikalarnn bu konuda fazla bir etkisinin olmayacan syleyen Keynes, sendikalardan ve hkmet dzenlemelerinden sz etmemi ve cret katlnn insan psikolojisine dayandn savunmutur. Keynese gre, iiler, reel deikenlerden ziyade, nominal deerlerle ilgilenirler; bu da firmalarn, yksek isizlik oranlarnda bile cretleri drmelerini engellemektedir. Keynes de Klasik modelde olduu gibi, i gc talebinin, reel cretin azalan bir fonksiyonu olduunu, yani; reel cretler artnca i gc talebinin azaldn kabul
Yapkan fiyatlar: Fiyatlarn yukar doru esnek fakat aa doru kat ve esnek olmamas durumu.
148
etmitir. Ancak, Keynes, istihdam dzeyi ile i gc arz arasndaki ilikiyi nominal cret asndan tanmlayarak, i gc arznn nominal cretin artan bir fonksiyonu olduunu belirtmitir. Daha sonra, bu ekilde tanmlad i gc talebi ile i gc arznn, daima piyasay temizleyen noktada dengeye gelmeyebileceini ve eksik istihdam durumunun sz konusu olabileceini ileri srmtr. Klasiklerin belirttii gibi, bir nominal cret esneklii olsa dahi, bunun dengenin salanmas iin yeterli olmayabileceini belirterek, isizliin kalc olmasn, cretlerin piyasay temizleyen dzeye uyarlanmasndaki baarszla dayandrmtr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Keynese gre ekonomide ortaya kan eksik istihdam durumunun sebebi nedir?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Keynes, yksek isizlik oranlarnda bile iilerin -dier gruplarn byk olasDNELM lkla bu indirimi izlemeyecekleri dncesiyle- genellikle nominal cretlerinde bir indirim yaplmasna kar koyduklarn belirtmi ve bu nedenle, nominal cretlerin O R U aa doru Syapkan olacan ileri srmtr. Keynesyen yaklamda sendikalarn etkileri, asgari cret dzenlemeleri, isizlik sigortas, refah toplumu gibi nedenler cret katl yaratabilmektedir. Ancak, KeyDKKAT nesin bu konuda getirdii yenilik, yatrm yapan giriimci snfn kr hesaplar nedeniyle, bu gibi kurumsal sertlikler bulunmasa da piyasa glerinin, kendiliinden, SIRA SZDE ekonominin tam istihdamda dengeye gelmesini salamaya yetmeyecei ve isizliin ortaya kabilecei ynndeki iddiasdr. Ortaya kan bu isizlii de nominal cret indirimleriyle gidermek olanakszdr. (Keynesin ifadesiyle, Nominal cretlerAMALARIMIZ de meydana gelen bir azalmann, bir btn olarak toplumun tketim eilimi ya da sermayenin marjinal etkinlii ya da faiz oran zerindeki yansmalar dnda, istihdam K uzun T A P soluklu olarak arttrma etkisi olmayacaktr. Dolaysyla, deiken cret politikasnn srekli tam istihdam salamayaca, aksine en fazla tavsiye edilebilir politikann, kat cretin benimsenmesi olduu fikri, Keynesin T ortaya hipotezlerden birisidir. Bunun nedeni, kat cret politikaE L E V Zkoyduu YON snn, belirsizliin azaltlmas lsnde istikrarn korunmasna katkda bulunmasdr. Yani, Keynese gre, yksek nominal cretler isizliin nedeni olmad gibi nominal cretlerin azaltlmas da isizlii azaltmak ynnde ok fazla etkili olma N T E R N Ecretlerin T yacaktr. Nominal esnek olmas, isizliin ortaya kmasn engellemeye yardmc olsa bile nominal cretlerin drlmesinin, isizlii nlemek iin faydal bir politika olduu sylenemez. Ayrca, klasik zm yolu olan reel cretleri drmek de isizlii engellememekte aksine, reel cretleri drmek, isizlii daha kalc hle getirmektedir. Bu nedenle, devletin, isizlii azaltmak konusunda, aktif bir rol oynayarak ekonomiye mdahale etmesi gerekmektedir.
Mikro Deil, Makro Analiz

Keynesyen iktisadn odanda mikro deil makro analiz yer almaktadr. Klasiklerin genel eiliminden farkl olarak, Keynes makro deikenler ve bunlar arasndaki ilikiler zerine younlamaktadr. Yani, tketici ve firma gibi bireysel karar vericiler deil; toplam retim, toplam gelir, toplam tketim, toplam tasarruf, toplam istihdam gibi kavramlar Keynesyen iktisadi analizin merkezinde yer almaktadr. Esasen, Keynese kadar iktisatta mikro-makro diye bir ayrm sz konusu deildi. Keynesle birlikte byle bir ayrm balam; o tarihten sonra mikro iktisat bireysel iktisadi karar vericilerin davranlarn (firma teorisi, fiyat teorisi, tketici dengesi vb.); makro iktisat ise toplu davranlar (toplam gelir, toplam harcamalar, enflasyon, isizlik, vb.) inceleme konusu yapar hle gelmitir. Bu balamda Keynesyen analiz iin tek
149
bir A malnn fiyatndaki arttan ziyade, btn mallarn fiyatlarnn ortalama art olan enflasyon; tek bir iinin emek arzndan ziyade ekonomideki fiilen alan herkesi iine alan toplam istihdam; i bulamayan herkesi iine alan isizlik oran daha nemli olup asl analiz konusunu bu kavramlar tekil etmektedir.
Phillips Erisi: Enflasyon sizlikle Ters Orantldr

Keynesyenlere gre enflasyon ile isizlik arasnda ters ynl bir iliki vardr; biri artarken dieri azalmaktadr. Birinin artmasn gze alma pahasna dierini azaltmak mmkndr. Baka bir deyile, enflasyon ve isizlik sorunlarnn ikisiyle birden ayn anda mcadele edilemez; birini zmek iin dierinin varlna katlanlmaldr. Enflasyonu aa ekmek iin talebi ksmak zere daraltc politikalar izleyip, artacak durgunlua ve dolaysyla isizlie raz olunmaldr. sizlii azaltmak iin ise talebi canlandrc geniletici politikalar uygulanmal, bunun bedeli olarak da fiyatlarn artmasna, yani enflasyona raz olunmaldr.
Phillips Erisi: Enflasyon ile isizlik arasnda ters ynl bir iliki vardr; biri artarken dieri azalmaktadr. Birinin artmasn gze alma pahasna dierini azaltmak mmkndr.
Devlet Mdahalesinin Gereklilii: Piyasa Kendi Hline Braklmamaldr

Esasen buraya kadar sylenenlerden, Keynesyen iktisatta devlet mdahalesinin gereklilii konusu kendiliinden akla kavumaktadr. ayet ekonomi kendi kendine dengeye ynelmiyorsa, eksik istihdam dengesi de sz konusu olabiliyorsa, fiyatlar ve cretler esnek deilse, isizlik ve yetersiz talep sorunu da kendiliinden ortadan kalkmyor demektir. O hlde bu sorunlarla mcadele etmek iin, talebi canlandrp isizlii azaltmak iin piyasaya birilerinin mdahale etmesi gerekir ki, bunu yapmas gereken g, devlettir. Baka bir deyile Keynesyen iktisatta piyasaya devlet mdahalesi yararl, gerekli, hatta zorunludur. Keynese gre, ekonomi bir krize srklendiinde piyasa gleri kendi bana bu krizin atlatlmasn salamamakta ve ekonomi eksik istihdamda dengeye gelebilmektedir. Bu nedenle, devlet piyasaya mdahale etmeli ve efektif talep eksikliini giderici nlemler almaldr. Keynes, devletin ekonomiye mdahale etmesi gerektiini belirtirken, likidite tuza ve beklentilerin yatrm kararlarn etkilemesi nedeniyle para politikasnn ok etkili olmadn; ekonominin tam istihdama ve istikrara ulamas konusunda maliye politikasnn daha etkili olacan ileri srmtr. Hkmetlerin denk bte yapmalar gerektiini belirten Klasik yaklamn aksine, Keynes, toplam talebi arttrmak iin bte aklar verilmesi gerektiini savunmutur. Keynesyenlere gre maliye politikas (vergiler ve hkmet harcamalar yoluyla) daha ksa srede sonu dourur, iktisadi deikenler zerinde -para politikasna kyasla- daha etkilidir. Bu nedenle ekonomik durgunluk dnemlerinde bte a verme pahasna kamu harcamalarn artrmak, vergileri azaltmak tavsiye edilir bir politikadr. Yukarda da belirtildii gibi, Keynese gre temel sorun talep yetersizliiydi. Bu sorunu amak iin de devletin talep yaratc geniletici para ve maliye politikalaryla piyasaya mdahale etmesi gerekiyordu. Bu reete o gnk koullarda, 1929 Bunalm ve II. Dnya Sava gibi olaanst durgunluk, tahribat ve ykm ortamnda yeniden toparlanma konusunda ie yarad iin, Keynesyen yaklam uzunca bir sre iktisadn egemen paradigmas olmay baarmtr. Ancak zamanla ngrlmemi skntlar ortaya kmtr. Keynes, sanayileen lkelerdeki temel sorunun kalc isizlik olduunu dnd iin, eksik istihdam (isizlik) ile fiyatlar genel dzeyindeki bir artn (enflasyon) ayn anda yaanabileceini, iktisat literatrndeki yaygn adyla stagflasyon sorununun ortaya kabileceini hi dnmemiti. Ancak, II. Dnya Savandan
Stagflasyon: ekonomik durgunluk ile enflasyonun ayn anda yaand, isizlik ile enflasyonun ayn anda yaand durumu anlatan makro iktisat kavramdr.
150
sonraki yllarda, zellikle de 1960lardan itibaren, Amerika ve Bat Avrupa gibi gelimi dnyada tam istihdam dzeyine ulalmadan enflasyon oranlar hzla artmaya balamtr. Bu durum Keynesyen gr ile ilgili tartmalarn artmasna yol amtr. nk, Keynesyen iktisat, zelikle gelimi lkelerde ba gsteren ve Phillips erisi analizinin ktn ima eden isizlik ile enflasyonun bir arada varl demek olan stagflasyon sorununa are retememitir. Stagflasyon sorununu zmede daraltc para ve maliye politikalar ie yaramyordu; zira daraltc politikalar mevcut isizlii daha da artryordu. Geniletici para ve maliye politikalar da are deildi; zira zaten var olan enflasyonu daha da krklyordu. Stagflasyon sorununun yan sra, Keynesyen iktisadi reetelerden beslenen devleti-mdahaleci politikalarn zamanla yaratt devasa bte aklar, artan kamu borlar, rant-kollama faaliyetler, verimsizlik, kaynak israf (kaynak dalmnda etkinsizlik) ve hantal devlet gibi sorunlar, 1930lardan 1970lere yaklak krk yl egemen iktisadi paradigma olan Keynesyen iktisad gzden drm, yeni araylar balamtr. Bu balamda, 1970lerin balarndan itibaren yaanan dnem Keynesyen iktisadn gerilemesine ve Yeni Klasik ktisat bal altnda toplanabilecek iktisat okullarnn ykseliine tanklk etmi bir dnemdir. Milton Friedmann ncln yapt Parasalclk, ardndan gelien Arz Yanl ktisat, Rasyonel Beklentiler Okulu ve Reel evrimleri Teorisi gibi yaklamlar z itibariyle Klasik liberal iktisadi retiye bal, ancak zamanla yeni ortaya kan sorunlarn nedenlerini izah etme ve bunlara zm nerme giriimleri olarak deerlendirilebilir. Buna paralel olarak, ayn dnemde Keynesyen iktisadn takipisi niteliindeki Yeni Keynesyen ve Post-Keynesyen okullar, Keynesyen miras devam ettirme gayretiyle n plana kan yaklamlar olmulardr. Keynesyen iktisada yneltilen ar eletiriler karsnda, Yeni Keynesyen ve Post-Keynesyen iktisatlar, Keynesyen iktisad baz deiiklikler ve yeniliklerle takviye etme, yeniden yorumlama ve gnmz koullarna uyarlama abas iinde olmulardr. zetle, piyasac ve kumandac gelenein kk ok eskilere dayanan kadim mcadelesi iinde Keynesyen gelenek nemli bir ke tadr. Keynes Klasik gelenee en ciddi eletirileri yneltmi, fikirleriyle bir dneme damgasn vurmu, yirminci yzyln uzun sre egemen iktisat paradigmas olarak kalmay baarm bir gelenein ncsdr. Varsaymlar ve karmlar esas alndnda Keynesyen gelenek, tam piyasac gelenek ile tam devleti gelenek arasnda bir konumda yer almaktadr. Mikro adan piyasac liberal retiye, makro adan ise kumandac-kollektivist gelenee yakn duran Keynesyen iktisat, mikroiktisadi adan zel mlkiyeti kabul etmekte, kr gdsnn nemini inkr etmemekte, bireysel zgrlkleri tanmaktadr. Ancak makroiktisadi adan piyasaya gvenmemekte, kendiliinden ve tam istihdamda dengeyi kabul etmemekte, devlete retici, gzetimci, denetimci ve yeniden datmc olarak merkez bir ilev yklemekte, devlet mdahalesini kanlmaz ve gerekli grmektedir. Yukarda da vurguland gibi, nce 1929 Bunalm, ardndan II. Dnya Savann yaratt durgunluk ve ykm ortamnda ie yarayan Keynesyen politika reeteleri 1960larn sonu ve 1970lerin balarnda ykselen stagflasyon (durgunluk iinde enflasyon) sorunu karsnda tkanmtr. Politika nerilerinin ie yarad dnemde hem akademik dnyada hem de uygulamaya dnk siyaset-brokrasi dnyasnda byk prestij edinmi olan Keynesyen iktisat, zelikle gelimi lkelerde ba gsteren ve Phillips erisi analizinin ktn ima eden isizlik ile enflasyonun bir arada varl demek olan stagflasyon sorununa are retemedii lde, prestij kaybna uramtr.
151
Klasik ve Keynesyen okul arasndaki mcadele, her iki okulun bugnk takipileri tarafndan srdrlmektedir. Klasik yaklamn temel argmanlar gnmzde Parasalclk, Arz Yanl ktisat ve Rasyonel Beklentiler okulu gibi Yeni Klasik Okullar tarafndan savunulmakta; buna karlk Keynesyen yaklamn argmanlar da Yeni Keynesyen ve Post Keynesyen okullar tarafndan benimsenmektedir. 1980lerden itibaren stnl ele geirmi olan Yeni Klasik yaklamlar, 20082009 kresel ekonomik krizin patlak vermesiyle youn eletiriler almaya balam, Keynes haklyd diyenler oalmtr. yle grnmektedir ki, piyasac yaklam ile mdahaleci yaklam arasndaki bu mcadele gelecekte de devam edecek, her devrin iktisadi-siyasi konjonktrne, krizlerin niteliine ve zamann ruhuna bal olarak bazen birinin, bazen brnn stnl sz konusu olacaktr.
YEN KEYNESYENLER
Temelleri, genellikle Fischer, Phelps ve Taylora dayandrlan Yeni Keynesyen ktisatn dier nemli temsilcileri arasnda Mankiw, Stiglitz ve Blinder gibi iktisatlar saylabilir. Dier iktisat okullarna gre olduka heterojen bir yapda olan Yeni Keynesyen ktisat, rasyonel beklentiler varsaym ve mikroekonomik temellerle Keynesyen iktisad takviye etmeye, yer yer yeniden ina etmeye almaktadr.
Edmund Strother Phelps, Jr. (1933) Amerikal iktisatdr. Amherst niversitesinden mezun olduktan sonra yksek lisans ve doktora renimini 1959 ylnda Yale niversitesinde tamamlad. En nemli katks, makroekonominin mikro temelleri konusundadr. cretler ve fiyatlar hakknda eksik ve yetersiz bilgi gibi gelerin istihdam teorisi ve fiyat- cret dinamiklerine olan etkisi zerinde durmutur. Doal isizlik haddi kavramn gelitirmitir. Buradan emek piyasalarnda denge ile enflasyon oran arasnda anlaml bir iliki olmadn ileri srmtr. Dolaysyla uzun dnemde isizlik ve enflasyon arasnda bir takas durumu olmadn savunmutur ki bu sav Phillips Erisine ilikin yeni aratrmalara yol amtr. Phelpsin nc almalar yeni-Keynesyen okulun ekirdeini oluturmutur.
Yeni Keynesyen ktisatn Varsaymlar

Olduka heterojen bir yapya sahip olan Yeni Keynesyen ktisatn varsaymlar ve ele ald konular ksaca u ekilde sralanabilir: Piyasalarda eksik rekabet koullarnn geerlilii, Nominal ve reel katlklar, Koordinasyon hatalar, Katlklarn zel maliyetleri, ktnn talep tarafndan belirlenmesi ve ktda belirgin dalgalanmalar meydana gelmesi, Rasyonel beklentiler hipotezinin geerli olmas, ktda meydana gelen artlarn refahta da bir arta yol amas, Parann ou zaman nemli olmas ancak, Byk Bunalm gibi kriz ortamlarnda para politikasnn etkili olmayabilecei,
152
cret katlnn, dk talep vastasyla isizliin ortaya kmasna neden olmas ve nominal katlklarn toplam talep dsallklarna sahip olmas. Yeni Keynesyen iktisatlara gre, cret ve fiyatlarn esnekliinin artmas, ekonomik daralmalar daha da kt hle getirebilir. Yani, snrl fiyat ve cret esneklii ekonomideki dalgalanmalar azaltarak, ekonominin durumunu iyiletirebilmektedir. Ayrca, nominal cretlerin ve fiyatlarn yapkan olmas ve tam olarak ayarlanamamas nedeniyle, Klasik Dikotominin (ikiliin) ilevini kaybetmesi de Yeni Keynesyen ktisatn en nemli argmanlarndan biridir, Yeni Keynesyen ktisatta nominal cret, reel cret ve fiyat katlklarn aklamak zere gelitirilmi modeller ve teoriler ise ksaca u ekilde zetlenebilir.
Fiyat Katlklar
Nominal Fiyat Katlklar
Men maliyetleri: Bir firmann fiyatlarda deiiklik yapmas hlinde, tahakkuk edecek maliyetlerdir. Sz konusu terim,, lokantalarn fiyat deiiklii yapmas hlinde yeni fiyatlar ieren men listelerinin basm maliyetlerin esinlenilmitir.
Nominal fiyat katlklar, firmalarn mal ve hizmetlerinin fiyatlarn deitirdiklerinde baz maliyetler ile kar karya kaldklarn ifade etmektedir. Yeni Keynesyenlere gre, bata men maliyetleri olmak zere fiyatlarn deitirilmesi ilemlerinden kaynaklanan kk maliyetler, ekonomide byk ve kalc dalgalanmalar yaratabilmektedir. Yeni Keynesyen ktisatta, men maliyetlerinin yan sra, nominal fiyat katlna yol at ileri srlen dier faktrler ise unlardr. Liste Fiyatlar: Mallarn fiyatlar listelerde basl olduundan, fiyatlarn deimesi yeni listelerin ya da fiyat kataloglarnn baslmasn gerektirmektedir. Listelerin veya kataloglarn yeniden baslmas da ek maliyet demektir. Firma i Brokrasi: Fiyatlar deitiinde, yeni fiyatlarn tm personele duyurulmas da firmaya ek maliyet yklemektedir. Envanter Deiiklii: Firmalarn, fiyat deiimleri hlinde envanter deitirmek durumunda olmalarnn maliyeti de fiyatlarn kat olmasna neden olmaktadr. Nominal fiyat katlklar SIRA SZDE neyi ifade etmektedir
DNELM Reel fiyat katlklarnn temel nedeninin, mark-up fiyatlama olduu ileri srlmektedir. Mark-up fiyatlama nominal katln reel etkisini gstermektedir. Burada mark-up bykl ile talep esneklii ters orantldr. Talep esneklii dtke S O R U mark-up artmakta, marjinal maliyet azaldnda ise fiyat dmektedir Reel fiyat katlklarnn nedenleri balamnda Yeni Keynesyen iktisatlar taraDKKAT fndan ne srlen teki nedenler unlardr Youn Piyasa Dsallklar: Birok rnn sergilendii ve satld piyasada, SZDE alc SIRA ve satclarn kar karya gelmeleri aratrma maliyetlerini gerektirmektedir. Bu maliyetler nedeniyle satclar, piyasada benzer mal satan birok satc olmasna ramen, belli bir monopol gcne sahip olurlar. FiyatlardaAMALARIMIZ ki bir ykselme tketiciler tarafndan annda renilecekken, fiyatlardaki bir dme durumunda -baka firmalarn mterilerine bu yeni bilginin ulamas zaman daha kk bir ilk tepki olacaktr. Mterilerin fiyat K T alacandanA P art ve dlerine verdikleri tepki derecelerindeki bu farkllk ve firmalarn daimi mterilerini kaybetmeme istei de fiyat katl yaratmaktadr.
SIRA SZDE
D Nfiyatlama: ELM Mark-up Maliyetlerin zerinde bir fiyatlama yntemidir. S O R dorudan U Fiyatlarn maliyetleri karlayacak ve ek olarak da belli bir kr yzdesi salayacak biimde DKKAT saptanmasdr.
Reel Fiyat Katlklar
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
153
Fiyat Katl ve Girdi-kt Tablosu: ok sayda mal ve hizmetin ve firmann faaliyette bulunduu bir dnyada karar alma sreci de haber alma sreci de aksak ve belirsizdir. Bu belirsizlik ortamnda, talep artmas veya azalmas eklindeki oklarn getirdii maliyet art veya azallarn bilebilmek mmkn olamamakta; bu da fiyat katlna yol amaktadr. Sermaye Piyasas Aksaklklar: Sermaye piyasalarnda dn alanlar ve verenler arasnda bir asimetrik bilgi sorunu bulunmakta olup dn alanlar daha fazla bilgiye sahiptir. Firma asndan bunun temel sonularndan biri d finansmann i finansmandan daha pahal olmasdr. Genileme dnemlerinde firmalar i finansman yoluyla hareket edebilirken, durgunluk dnemlerinde d finansmana ihtiya duymaktadrlar. D finansmann sermayenin maliyetini artraca ngrs ise fiyat katlna neden olmaktadr. Kalitenin Fiyatla llmesi: Maln zellikleri ile ilgili snrl bilginin sz konusu olduu piyasalarda genellikle yksek fiyat, kalite demektir eklinde bir inann olutuu sylenebilir. Bu durumda ilgili mala ynelik talep dse bile fiyat dmeyebilmektedir. Bu da sonu itibariyle, bir fiyat katl yaratmaktadr.
cret Katlklar
Nominal cret Katlklar
gc piyasasnda cret katlklarn, nominal ve reel cret katlklar olmak zere ikiye ayran Yeni Keynesyen ktisata gre, nominal cretlerin, piyasa koullarna gre deimemesinin nedenlerinin, uzun dnemli cret szlemeleri, iveren ve ii arasndaki gven sorunu, men maliyetleri ve isizlik sigortas olmak zere drt nedeni bulunduu sylenebilir. Aada bu nedenler srasyla ele alnmtr. cret Szlemeleri: cretlerdeki nominal katlklarn olas nedenlerinden birisi, cret grmelerinin ok sk yaplmamas ve cret szlemelerinin uzun bir dnemi kapsamasdr. Bir ekonomide, cret belirlemelerinin tm ayn anda yaplmamakta ve cretler aamal olarak belirlenmektedir. Ayrca, cretler, szleme sresi denilen belli bir dnem sresince sabit kalmakta ve bu sre iinde meydana gelen deiikliklerden de etkilenmemektedir. Gven Sorunu: Gven sorunu da cret katlklarnn aklanmasnda kullanlabilecek faktrlerden biridir. Zaman iinde iinin, eitli yollarla nitelik ve beceri dzeyinin artmas iinin verimliliinin de artmasn salayacaktr. Bu durumda, verimlilii artan iiye daha fazla cret denmesinin ii ve firma asndan faydalar bulunduu dnlse de iinin artk o ii yapacak belli bir beceriyi ve bilgiyi kazanmas ile firma asndan, iiye daha yksek cret denmesi gibi bir gd ortaya kmayacaktr. Firma, iinin kazand beeri sermayenin kendi iyerinde geerli olduunu ve alannn i deitirme riski olmadn dndnden, iiye, eski cretini demeye devam etmektedir. Bu durumda da ii ile firma arasnda bir gven problemi ortaya kacaktr. Dier taraftan, baz durumlarda, ii yksek cret almaya balaynca daha az aba harcamaya balayabilir. Bu durumda gven sorunu, bu kez firma iin geerli olacaktr. Men Maliyetleri: Gregory Mankiw tarafndan gelitirilen men maliyetleri yaklamna gre, yeni men basma gibi, firmalarn fiyatlarn deitirdikleri srada maruz kaldklar maliyetler, firmalarn fiyatlarn ancak belirli periyotlarla ayarlamalarna yol amakta; bu da fiyatlarn yapkan olduu anlamna
154
gelmektedir. (Men maliyetleri yaklam, i gc piyasasna da uyarlanabilmektedir.) Firmalar, i gc piyasasndaki sk yaplan cret grmelerini maliyetli bulduklarndan, cret grmeleri ok sk yaplmamaktadr. gc piyasasnda karlalan men maliyetleri ise deien demelerin ynetim maliyetleri ile cret veya gelir deiikliklerini yaratan performans deerlendirme ve anlama maliyetlerinden olumaktadr. Ayrca, ksa sreli szlemelerde, sendikalar cretlerin dondurulmasna daha scak baktklarndan, cret katlklarnn ksa dnemde daha yaygn olduu ileri srlmektedir. sizlik Sigortas: sizlik sigortas, bireylerin isiz kaldklar belli bir sre boyunca, satn alma glerinin belirli bir dzeyde tutulmasn ve isizlik nedeniyle urayacaklar maddi ve manevi zararn asgari dzeye indirilmesini salamaktadr. Bu da iilerin, pazarlk annda, firmalarn teklif ettii her cret dzeyini kabul edecek kadar savunmasz olmamalarna yol amaktadr. sizlik sigortas, ayn zamanda, alan iilerin de rezervasyon cret dzeyini arttrmakta ve alanlarn ite kalma eilimini azaltarak, firmalarn etkin cret dzeyini arttrmaktadr. Bu faktrler de cretlerin, belli bir dzeyden itibaren, aa doru kat olmasna neden olmaktadr.
SIRA SZDE
Nominal cret katlklarnn sebepleri nelerdir? SIRA SZDE

N E L M Yeni Keynesyen ktisatta, reel katlk yaklamnn temelini Reel cret Dkatlklar, oluturmaktadr. Bu nedenle, Yeni Keynesyen ktisatta reel cret katln ve isizlii aklamak amacyla eitli teoriler gelitirilmitir. Bu teoriler ise Zmni SzS O R U leme Teorisi, Etkin cret Teorisi ve erdekiler-Dardakiler Teorisi olmak zere gruba ayrlmaktadr. DKKAT Zmni Szleme Teorisi: Zmni Szleme Teorisi, nominal cretlerden ziyade, reel cretlerin aa doru kat olduu fikri zerine ina edilmitir. Bu SIRA SZDEgeleneksel sigorta irketlerinden yararlanamayan iiler, gelirteoriye gre, lerindeki dalgalanmalara kar baz teminatlar elde etmek istemektedirler. Riskten daha az kanan ve sermaye piyasasna eriimleri daha kolay olan AMALARIMIZ iverenler ise istihdam paketinin bir paras olarak alanlarna baz cret ve i gvenceleri salamaktadrlar. Bu tarz bir gvence salayan firmalarn, salamayan gre daha dk cretten ii istihdam edebilecekleri K T A firmalara P sylenebilir. Firmalar, reel cretlerin dmesine izin verirlerse, gelecek dnemde tekrar ii kiralamak iin daha fazla cret demek zorunda kalacaklar Tdncesiyle, bu tarz bir davran sergilemektedirler. Gelirlerinde meyELEVZYON dana gelecek dalgalanmalardan holanmayan iiler asndan da bu tarz bir szleme, onlara bir cret sigortas salamaktadr. Yani, bu tarz bir szleme altnda, firma ekonomik dalgalanmalarn riskini tarken, iiler riske TERNET kar N ilerini koruyacaklar; cretler ise dsal i gc piyasas koullarna duyarl iken, i gc piyasasnn u anki durumundan etkilenmeyecektir. Ayrca, cretler, Walrasgil modeldekinden daha az bir dalgalanma gsterecek; hatta baz u durumlarda kat olacaktr. Baka bir deyile, Zmni Szleme Teorisine gre, cret katl, iverenlerin, zmni bir sigortalanma salayarak iilerinin risklerini yklenmelerinin bir sonucudur denebilir. Etkin cret Teorisi: i verimlilii ile reel cretler arasnda pozitif bir ilikinin olduu ilk olarak Marshall tarafndan ortaya atlmtr. Daha sonra bu iliki, Etkin cret Teorisi erevesinde, Akerlof, Solow tarafndan ayrntl
DNELM S O R U
Reel cret Katlklar
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
155
bir ekilde incelenmitir cretler ile verimlilik arasndaki ilikiyi, Besin Modeli, Kaytarma Modeli, i Dnm Modeli, Ters Seim Modeli, Sosyolojik Modeller ve Sendika Tehdit Modeli erevesinde inceleyen Etkin cret Teorisinin en nemli karm, firmalarn, iilerinin verimlilii ile ilgili eksik bilgiye sahip olduklar ve iinin verimliliinin denen cretin bir fonksiyonu olduudur. Bu durumda, firmalar, bir i gc arz fazlas olsa bile cretleri drmek verimlilii daha fazla drebilir ve i gc maliyetlerini artrabilir dncesiyle, cretleri drmek istemeyeceklerdir. Bu nedenle, firmalar, iilerine, piyasa temizleyen cretin stnde bir cret deme eilimindedirler. Bu teoriye gre, yksek reel cretler ve yksek isizlik oranlar, iinin daha fazla almasn salamakta, bu nedenle de verimlilii artrmaktadr. erdekiler-Dardakiler Teorisi: erdekiler-Dardakiler Teorisinde, mevcut alanlarn -ierdekilerin- iverenler zerinde pazarlk gc olabilecei ve ierdekilerin, dier iilerin ilerini koruyabilmeleri veya isiz kiilerin ie alnabilmeleri ile ilgilenmeden, firmalarn, daha ucuz olan isizlerle -dardakilerle- yer deitirmelerini engelleyecekleri varsaylmaktadr. Etkin cret Teorisinde, dk cretler firmann ilgisini ekmediinden cret indirimleri meydana gelmezken, bu teoride, ierdekilerin, piyasa gleri araclyla cret dlerine kar direnmeleri, cret katlnn ortaya kmasna neden olmaktadr. Son olarak, Yeni Keynesyen ktisatta zerinde durulan konular arasnda, geici bir okun isizlik orann ykseltmesi ve ok ortadan kalktnda dahi isizliin eski dzeyine dnmemesi hlini ifade eden Histeri Etkisi, fiyat katlklar nedeniyle parann yansz olmamas ve kredi, hisse senedi ve tahvil piyasalarnda aksak rekabet ortamnn bulunmas gibi grlerin yer ald belirtilmelidir.
POST KEYNESYENLER
Post Keynesyenler terimi ilk kez 1975 ylnda kullanlm olmasna karn balangc daha eskiye giden bir akmdr. Journal of Post Keynesian Economics dergisinin 1978de yayna balamasyla da nemli bir yaygnla kavumutur. 1975ler ncesinde, 1936 ylndan beri Keynesi takip edenlerin bal olduu Keynes sonras iktisatla, Post Keynesyen iktisat ayn anlamda kabul ediliyordu. Ancak, 1970lerden sonra bir grup iktisat Keynesin yanl yorumlandn ve zellikle Neo-Keynesyen ktisadn ve Yeni- Keynesi iktisadn, Keynesin grleri ile ilikisiz olduunu, Keynesi yanl yorumladklarn ileri srmeye baladlar. zellikle Amerikada Sidney Weintraub ve Paul Davidson ngilterede de Joan Robinson ve daha eskilerden de Polonyal iktisat Michal Kalecki ve Nicholas Kaldor ba eken iktisatlardr. 1978lerden sonra Post Keynesyenler kendilerini tanmlayarak ana akmdan farkllklarn ortaya koydular. Doaldr ki bu akmn kkleri John Maynard Keynesin Genel Teorisine kadar gitmektedir. Keynesin son dnemde yazlm en nemli biyografisinin yazar Skidelskye gre de Post-Keynesyenler, Keynesin grlerine en yakn akmdr.
156
Paul Davidson (1930-) , Brooklyn Collegede kimya lisans dereecesini ald. letme dalnda yksek lisansn tamamladktan sonra, University of Pennsylvaniadan doktora derecesini ald. Sidney Weintraub ile birlikte Journal of Post Keynesian Economics dergisini kurdu ve derginin editr oldu. Post Keynesyen okulun Amerikan kanadnn nde gelen szcsdr.
Bu iktisatlar, sorunun ekirdeine Keynesin efektif talep kavramn yerletirmektedirler. Onlara gre toplam talep uzun ve ksa dnemde sorunun esasn oluturmaktadr. Klasikler ksa dnemde dengesizlik olsa bile uzun dnemde piyasalarn otomatik olarak dengeye geleceklerini savunuyorlard Keynes ise ksa dnemde toplam talep yetersizliini dengesizlik nedeni olarak grmt. Bunun telafi edilmesiyle ancak dengenin gerekleebileceini dnmt. Hlbuki yeniKeynesciler, talep yetersizliini piyasa baarszlnn bir sonucu olarak gryorlard. Bunun altnda yatan nedenler ise onlara gre, kat ya da yapkan cretlerdi. Post-Keynesyenler yeni Keynesyenlerin yukardaki grlerin kabullenmedikleri gibi, neo-Keynesyen teorinin merkezinde olan John Hicksin IS/LM modelini ve genel denge analizlerini de reddediyorlard. Post Keynesyenler ekonominin dengede olmadn ve yerleik iktisadn kabullendii gibi piyasa glerinin grnmez bir elle dzenlenmediini savunmaktadrlar. Kapitalist ekonomin doas gerei ve kurumsal faktrlere bal olarak piyasalar dengesizlie ve bunalma eilimli olacaklardr. yleyse devletin dzeltici politikalarla ekonomiye mdahalesi kanlmazdr. Bu erevede zellikle vergi temel politikalar nem kazanmaktadr.
SIRA SZDE
Post Keynesyenlerin ekonomik denge grn aklaynz. SIRA SZDE Yeni-Keynesyen ve Neo-Keynesyen iktisadn dnda Post Keynesyen iktisat, D NELM toplam talep analizinin dnda, gelir blmnden para teorisine kadar kapsaml bir makro model ortaya koymaya almaktadrlar. Keynes ve Kaleckiden sonra zellikle Joan Robinsonun ban ektii ve Nicolas Kaldorun da bulunduu CamS O R U bridge iktisatlarnn almalar olduka nemli bir yer tutmaktadr. Bu bakmdan, genellikle Cambridgedeki Post Keynesyenler birinci kuak Post KeynesyenDKKAT ler olarak ele alnrken; Amerikan Post Keynesyenleri ise ikinci kuak Post Keynesyenler olarak ele alnmaktadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
157
Michal Kalecki (1899-1970), Polonyal iktisatdr. Makroiktisat teorisine kalc katklar yapmtr. Keynesin Genel Teorisini yaymlamasndan nce 1933te evrimlerinin Teorisi, adl makalesini yaymlad. Bu almasyla ilk kez Kalecki, kapsaml bir konjonktr teorisi ortaya koymutur. Bu makaledeki temel yaklamla, Keynesin Genel Teorisi arasnda byk lde benzerlik vard. Bylece modern makroekonominin iki temel kurucusundan biri olarak kabul edilebilir. 1939 ylnda ise en nemli almas, Ekonomik Dalgalanmalar Teorisi zerine Makaleleri (Essays in the Theory of Economic Fluctuations)i yaymlad. almalarnda zellikle kapitalist ekonomilerde konjoktrel dalgalalanmalar, toplam kr denklemi, sosyalist planlama ve cretlerin yaps zerinde durmutur. Kukusuz yirminci yzyln en nemli iktisatlar arasndadr.
Post Keynesyen ktisatn Temel Varsaymlar ve nermeleri

Post Keynesyen ktisat Okulunun ana nermeleri, dengesizlik, ergodik olmayan sistem, organiklik, tarihsel sre, kurumlarn nemi, belirsizlik ve para arz yaklam olarak zetlenebilir. Bu zelliklerin yan sra, Post Keynesyen ktisatta, efektif talep ilkesi, parasal retim ekonomisi, ayarlanan fiyatlar gibi ilke ve varsaymlarn bulunduu da belirtilmelidir.
Ergodik yaklam: Gemi istatistiklerden yararlanarak gelecein hesaplanmas. Yani gemi istatistikleri gelecee tayarak gelecek hakknda bilgi edinilmesidir. Ergodik olmayan sistem: Gzlemle, kavranamayan tekrarlanmayan durumlardr.
Dengesizlik
Post Keynesyenlere gre gerek ekonomilerde uzun dnemde dahi gzlenen durum dengesizliktir. Robinsona gre, ksa dnemde dengesizliklerin asl nedeni, beklentilerin belirsizlik ortamnda olumasndan dolay tutarl ve istikrarl bir yatrm fonksiyonunun olmamasdr. Uzun dnemde denge, beklentiler gereklemedii takdirde ulalmas g olan birtakm kurumsal faktrler tarafndan belirlenmektedir. Uzun dnemde bu faktrlerin bir arada denge iin gerekli koullar gerekletirmesi gtr ve bu koullar gereklese bile ulalan dengenin tam istihdam dengesi olmas tamamen tesadfidir.
Belirsizlik Ortam ve Karar Alma Sreci

Belirsizlik konusu Post Keynesyen ktisat ierisinde nemli bir yer tutmakta ve temel belirsizlik koullarnn btn ekonomiyi kuatt ileri srlmektedir. Post Keynesyen iktisatlar gelecein belirsizliini kabul etmekte ve rasyonel beklentiler varsaymn gereklere aykr bulmaktadrlar. Post Keynesyenlere gre, gerek dnyada bireyler gemi bilgilerden hareketle gelecee ynelik tahminler yaparlarken mevcut tm bilgileri elde edememe glyle kar karyadrlar. Yaanm tarihsel rneklerden hareketle gelecein grlebileceini, ekonomik srecin tutarllk ve dzenlilik iinde devam edeceini varsaymak gereki deildir. Bireylerin herhangi bir seiminin btn olas sonularn aka belirleyebilmeleri ve btn olas beklentilere ilikin tercihlerini sralayabilmeleri olduka zordur. Post Keynesyenler, bireylerin karmak hesaplamalardan ve dncelerden kandklarn ve bu nedenle de birok kararlarn o dnemdeki kurallara, geleneklere ve alkanlklara dayanarak aldklarn ileri srmektedirler.
158
Ayrca, Post Keynesyen bak asna gre, bugn yaplan seimlerin gelecek dnemlerdeki sonularyla ilgili ok sayda belirsizlik bulunmaktadr. Bu durumda da karar vericiler, ellerindeki kaynaklar, gemi verileri analiz etmek amacyla kullanmak istememekte veya bugnk piyasa iaretleri gelecek dnemle ilgili gvenilir ve salam istatistiki bilgi ve ipucu salayamamaktadr. Belirsizliin olduu bir dnyada ise beklentilerin ekonomik sonular zerinde ok nemli bir rol bulunmaktadr.
ktisadi Sistemin Organik Bir Sre Olarak Ele Alnmas

Post Keynesyen ktisat, ekonomik srelere organik adan bakmaktadr. Organik bak asna gre, insan, doas gerei daha karmaktr ve bireyler sosyal varlklardr. zellikle bireysel davranlar, toplumsal veya grup dzeyinde belirlenen alkanlklardan ve adetlerden byk lde etkilenmektedir. Yani Ortodoks yaklamn nemli varsaymlarndan birisi olan rasyonel birey, belirsizliin hakim olduu ve sosyal olgularn hesaba katld bir ekonomi iin geersiz ve idealistik bir nerme hline gelmektedir. Ayrca, gelecek belirsiz ve hesaplanamaz olduundan, Ortodoks ktisattaki rasyonel beklentiler varsaym da geerliliini yitirmektedir. Bu durumda, ou ekonomik ilem, geleneklere ve sosyal kurallara gre dzenlenmektedir. Gelenekler ve sosyal kurallar, bireyler asndan gelecek belirsizliini azaltmakta ve bireylerin karar verme srelerini kolaylatrmaktadr.
Kurumlarn nemi
Post Keynesyenlere gre, Neo-Klasik ktisatta gz ard edilen ekonomik ve politik kurumlar gerek dnyann ekonomik sonular zerinde ok nemli roller oynamaktadr. Post Keynesyenlere gre, Neo-Klasik ktisatta varsayld gibi, piyasann etkin bir kurumsal yap retmesi mmkn olsa bile bu olduka zaman alan bir sre olacaktr. Ayrca, piyasa, efektif talebi karlamakta yetersiz kalacandan, karmak kurumsal yapnn istek ve gereklerine yant verebilmesi de olduka gtr. Bu nedenle, uygun kurumsal yapnn ina edilebilmesi iin, devletin piyasaya mdahale etmesi gerekmektedir. Post Keynesyen iktisatlara gre, kurumlar, bu belirsiz dnyada, biraz istikrar salamak, tam istihdama ulamak ve toplumun gelimesi iin gereklidir. Son olarak, gemi ile gelecek arasnda byk bir fark bulunduundan ve bireysel davranlar kurumlar ve organizasyonlar tarafndan byk lde belirlendiinden, ekonomik davranlar piyasada deil, kurumsal yap ierisinde olumaktadr. Yani, ekonomik davranlar sosyoekonomik yap ierisinde ekillenmektedir.
Parann Rol ve Para Arznn sellii

ou Post Keynesyen iktisatya gre, modern ekonomilerde para arz isel olarak belirlenmektedir. Para arznn piyasada yer alan birimlerce (bankaclk sistemi) belirlenmesi, yani talep yanl olmas, Post Keynesyen ktisatta para arznn isel olarak alglanmasna neden olmaktadr. Parann yansz olmamas da para stokundaki dsal deiikliklerin, uzun dnemde reel deikenleri etkiledii anlamna gelmektedir. rnein, gelecein belirsizliinden dolay, insanlara gven sunduu iin daha ok para ve likit varlklar talep edilmekte ve artan likidite talebi reel sermaye varlklarnn da dahil olduu daha az likit varlklarn fiyatlarnn dmesine neden olmaktadr.
159
zet
A M A
Keynesyen (Dengesizlik) yaklamn tarihsel olarak ortaya k srecini aklamak. Klasik yaklamn egemenliinin sarslmasnn ve Keynesyen (dengesizlik) yaklamnn n plana kmasnn en nemli nedeni, 1929 ylnda patlak veren Byk bunalmdr. ki dnya sava arasnda Amerika Birleik Devletleri (ABD) ve Avrupada hemen hemen tm lkeleri vuran ve isizlik oranlarnn rekor dzeylere ulamasna neden olan bu kriz, klasik yaklamn politika nerileriyle alamaynca serbest piyasa fikri de sorgulanmaya balanmtr. Bunalm dnemleri her zaman yeni araylar tetiklemi, yeni alternatiflerin ortaya kmasnn zeminini hazrlamtr. Bu balamda 1929 byk bunalm da iktisatlar arasnda yeni araylarn balamasna sebep olmutur. Bu dnemde, j. M. Keynes, 1936 ylnda yaymlad stihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi (ksaca Genel Teori) adl eserinde klasik okulun kapsaml bir eletirisini yapm, byk Bunalm gibi derin bir ekonomik kriz meydana geldiinde, piyasa glerinin tek bana bu durumun stesinden gelemeyeceini belirterek, piyasay kendiliinden dengeye getiren bir mekanizmann varln reddetmi, devlet mdahalesinin art olduunu vurgulamtr. Ksaca, 1929 Byk Bunalm Keynesyen yaklamn balangc olarak kabul edilir. Keynes iktisadnn temel varsaymlarn aklamak
A M A
Ekonominin kendiliinden dengeye gelmemesi: Dengesizlik Denebilir ki, ayet Klasik iktisat bir denge iktisad ise Keynesyen iktisat bir dengesizlik iktisaddr. Klasik iktisadn ekonominin kendi hline brakldnda dengeye doru gidecei gr Keynesyen iktisat tarafndan reddedilmitir. Keynesyenlere gre ekonominin doal eilimi dengeye doru deil, bir dengesizlie, hatta kaosa dorudur. Bundan dolay da ekonominin dardan gzetilmesi, denetlenmesi, ynlendirilmesi gerekir. Arz yerine talebin belirleyicilii: Temel sorun talep yetersizlii Keynesyen iktisada gre ekonomik krizlerin temel nedeni, iktisadi skntlarn ana kayna talep yetersizliidir; yani talebin mevcut arz emebile-
cek dzeyde olmamasdr. Bu sorunu amak iin para ve maliye politikalaryla devlet piyasaya mdahale etmeli, para ve maliye politikas aralaryla, duruma gre ekonomiye mdahale ederek talebi artrc nlemler almaldr. Para basarak yahut ak finansman yoluyla kamu harcamalar artrlabilir, bylece talep canlandrlabilir Eksik istihdam dengesi: sizliin kalcl Keynese gre, klasik iktisatlarn ngrsnn aksine, ekonomi ille de tam istihdamda dengeye gelmek zorunda deildir; ekonomi eksik istihdam hlinde de yani belirli bir isizliin varl hlinde de dengeye gelebilir Fiyat ve cret katl: Yapkan fiyatlar Klasik iktisadn varsaymlarndan biri, hatrlanaca gibi, esnek fiyatlar varsaymdr. Keynesyen iktisat bu varsayma kar kar ve piyasalarn srtnmesiz olmadn ileri srer. Bu kabul Keynesyen iktisatta fiyat ve cret katl ya da yapkan fiyatlar olarak adlandrlr. Mikro deil, makro analiz Keynesyen iktisadn odanda mikro deil makro analiz yer almaktadr. Klasiklerin genel eiliminden farkl olarak, Keynes makro deikenler ve bunlar arasndaki ilikiler zerine younlamaktadr. Phillips erisi: Enflasyon isizlikle ters orantldr Keynesyenlere gre enflasyon ile isizlik arasnda ters ynl bir iliki vardr; biri artarken dieri azalmaktadr. Birinin artmasn gze alma pahasna dierini azaltmak mmkndr. Devlet mdahalesinin gereklilii: Piyasa kendi hline braklmamaldr Keynesyen iktisatta piyasaya devlet mdahalesi yararl, gerekli, hatta zorunludur. Keynese gre, ekonomi bir krize srklendiinde piyasa gleri kendi bana bu krizin atlatlmasn salamamakta ve ekonomi eksik istihdamda dengeye gelebilmektedir. Bu nedenle, devlet piyasaya mdahale etmeli ve efektif talep eksikliini giderici nlemler almaldr.
160
AM A
Yeni keynesyen iktisat okulunun ortaya k nedenini renmek Uzun bir sre iktisat literatrnde hakim yaklam olan Keynesyen iktisat, 1960larda stagflasyon olgusunun ortaya kmasyla ciddi eletirilere maruz kalm ve gzden dmtr. Keynesyen iktisata eletirilerin artmas karsnda Keynesyen iktisatlar, Keynesin yazlarna dnerek, keynesyen iktisad yeniden canlandrmaya almlardr. Bu balamda yeni Keynesyen iktisat ve Post Keynesyen iktisat, esas itibariyle keynesyen grleri paylaan, ancak zamanla ortaya kan sorunlar karsnda bir yandan yneltilen eletirilere cevap verirken, bir yandan da yeni varsaymlar ve analizlerle Keynesyen iktisad gnmz koullarnda devam ettirmeye alan okullardr. Yeni Keynesyen ktisat Okulunun temel varsaymlarn aklayabilmek. Yeni Keynesyen ktisatn varsaymlar ve ele ald konular ksaca u ekilde sralanabilir. Piyasalarda eksik rekabet koullarnn geerlilii, Nominal ve reel katlklar, Koordinasyon hatalar, Katlklarn zel maliyetleri, ktnn talep tarafndan belirlenmesi ve ktda belirgin dalgalanmalar meydana gelmesi, Rasyonel beklentiler hipotezinin geerli olmas, ktda meydana gelen artlarn refahta da bir arta yol amas, Parann ou zaman nemli olmas; ancak, byk bunalm gibi kriz ortamlarnda para politikasnn etkili olmayabilecei, cret katlnn, dk talep vastasyla isizliin ortaya kmasna neden olmas ve nominal katlklarn toplam talep dsallklarna sahip olmas. Post Keynesyen dncenin ortaya kn anlamak ve dier Keynesyen akmlardan farkn renmek 1970lerden sonra bir grup iktisat Keynesin yanl yorumlandn ve zellikle neo Keynesyen iktisadn ve Yeni- Keynesi iktisadn, Keynesin grleri ile ilikisiz olduunu, Keynesi yanl yorumladklarn ileri srmeye baladlar. zellikle Amerikada Sidney Weintraub ve Paul Davidson ngilterede de joan Robinson ve daha eskilerden de Polonyal iktisat Michal Kalecki ve Nicholas Kaldor ba eken iktisatlardr. 1978lerden son-
ra Post Keynesyenler kendilerini tanmlayarak ana akmdan farkllklarn ortaya koydular. Doaldr ki bu akmn kkleri john Maynard Keynesin genel teorisine kadar gitmektedir. Post Keynesyen dncenin temel nermelerini kavramak Post Keynesyen iktisat, toplam talep analizinin dnda, gelir blmnden para teorisine kadar kapsaml bir makro model ortaya koymaya almaktadr. Post Keynesyen ktisat Okulunun ana nermeleri, dengesizlik, ergodik olmayan sistem, organiklik, tarihsel sre, kurumlarn nemi, belirsizlik ve para arz yaklam olarak zetlenebilir. Post Keynesyenler ekonominin dengede olmadn ve yerleik iktisadn kabullendii gibi piyasa glerinin grnmez bir elle dzenlenmediini savunmaktadrlar. Kapitalist ekonomin doas gerei ve kurumsal faktrlere bal olarak piyasalar dengesizlie ve bunalma eilimli olacaklardr. yleyse devletin dzeltici politikalarla ekonomiye mdahalesi kanlmazdr. Bu erevede zellikle vergi temel politikalar nem kazanmaktadr.
A M A
AM A
A M A
161
Kendimizi Snayalm
1. 1920li yllarda Klasik Yaklamn eletirilmesine neden olan temel sorun aadakilerden hangisidir? a. Ekonomik bymenin yava olmas. b. Enflasyon oranlarnn yksek olmas. c. Yksek isizlik oranlarna ramen, cretlerin dmemesi. d. Yksek isizlik oranlaryla enflasyonun ayn anda ortaya kmas. e. Hkmetlerin piyasaya youn ekilde mdahale etmeleri. 2. Aadakilerden hangisi Klasik ktisata eletiriler ynelten Keynesyen ktisatn temel varsaymlar arasnda yer almamaktadr? a. Arz yerine talebin belirleyici olmas. b. Ekonominin kendiliinden dengeye gelmemesi. c. Eksik istihdam dengesinin varl. d. Fiyat ve cretlerin esnek olmas. e. Devletin piyasaya mdahale etmesi gerektii. 3. Keynesyen ktisatn youn ekilde eletirilmesine neden olan ve bir ekonomide, eksik istihdamla fiyatlar genel dzeyindeki artn ayn anda meydana gelmesi olayna ne ad verilmektedir? a. Enflasyon b. Dengesizlik c. Stagflasyon d. Hiper-enflasyon e. cret katl 4. Aadakilerden hangisi Yeni Keynesyen ktisatn temel varsaymlar arasnda yer almaz? a. Piyasalarda eksik rekabet koullarnn geerlilii, b. Nominal ve reel katlklar, c. Koordinasyon hatalar, d. Katlklarn zel maliyetleri, e. ktnn arz tarafndan belirlenmesi. 5. Aadakilerden hangisi Yeni Keynesyen ktisat erevesinde nominal cret katlklarnn nedenleri arasnda yer almamaktadr? a. erdekiler-dardakiler sorunu b. Gven sorunu c. Men maliyetleri d. cret szlemeleri e. sizlik sigortas 6. Yeni Keynesyen ktisat erevesinde, iilerin verimliliklerinin denen cretin pozitif bir fonksiyonu olduunu ileri sren gr aadakilerden hangisidir? a. Zmni Szleme Teorisi b. Etkin cret Teorisi c. erdekiler-Dardakiler Teorisi d. Piyasa dsallklar yaklam e. Sermaye piyasas aksaklklar gr 7. Aadakilerden hangisi Post Keynesyen ktisatn geliiminde rol oynayan iktisatlar arasnda yer almamaktadr? a. Kalecki b. Robinson c. Kaldor d. Fisher e. Sraffa 8. Aadakilerden hangisi Post Keynesyen ktisatn temel nermeleri arasnda yer almaktadr? a. Ekonomide parann yansz olmas. b. Ekonomik evrenin ergodik olmas. c. Ekonomide belirsizliin ve dengesizliin bulunmas. d. Para arznn dsal olarak belirlenmesi. e. Ekonominin ileyiinde kurumlarn ve tarihin nemli olmamas. 9. Aadakilerden hangisi Post Keynesyen ktisatn varsaymlar iinde yer almaz? a. Efektif talep ilkesi, b. Parasal retim ekonomisi, c. Ayarlanan fiyatlar d. Ekonomide tam istihdam dengesinde olmas. e. Ekonomik sisteme devletin mdahale etmesi. 10. Rasyonel beklentilerin mmkn olduu ve gemi, imdi ve gelecein gereklerinin belirli olduu sistemlere ne ad verilmektedir? a. Atomistik sistem b. Ergodik sistem c. Stokastik sistem d. Stokastik olmayan sistem e. Mekanik sistem
162

1. c 2. d 3. c 4. e 5. a Yantnz yanl ise Keynes ve Keynes ktisad konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Keynes ve Keynes ktisad konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Keynes ktisadnn Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Keynesyen ktisadn varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Keynesyen; Nominal cret Katlklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Reel cret Katlklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Post Keynesyenler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Post Keynesyenler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Deerin Nihai Kayna Olarak Fayda? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Post Keynesyen ktisatn Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. kalc isizlik, Klasik yaklamn savunduu, ekonominin daima tam istihdamda dengede bulunaca eklindeki gr geersiz klmtr. zellikle, ngilterede gzlemlenen yksek isizlik oranlarna ramen cretlerin dmemesi, Klasik yaklamn tam istihdam dengesiyle ilgili ngrlerini sorgulanr hle getirmitir. Sra Sizde 3 Keynes, istihdam dzeyi ile i gc arz arasndaki ilikiyi nominal cret asndan tanmlayarak, i gc arznn nominal cretin artan bir fonksiyonu olduunu belirtmitir. Daha sonra, bu ekilde tanmlad i gc talebi ile i gc arznn, daima piyasay temizleyen noktada dengeye gelmeyebileceini ve eksik istihdam durumunun sz konusu olabileceini ileri srmtr. Klasiklerin belirttii gibi, bir nominal cret esneklii olsa dahi, bunun dengenin salanmas iin yeterli olmayabileceini belirterek, isizliin kalc olmasn, cretlerin piyasay temizleyen dzeye uyarlanmasndaki baarszla dayandrmtr. Sra Sizde 4 Nominal fiyat katlklar, firmalarn mal ve hizmetlerinin fiyatlarn deitirdiklerinde baz maliyetler ile kar karya kaldklarn ifade etmektedir. Sra Sizde 5 Yeni Keynesyen ktisata gre, nominal cretlerin, piyasa koullarna gre deimemesinin nedenlerinin, uzun dnemli cret szlemeleri, iveren ve ii arasndaki gven sorunu, men maliyetleri ve isizlik sigortas olmak zere drt nedeni bulunduu sylenebilir. Sra Sizde 6 Post Keynesyenler ekonominin dengede olmadn ve yerleik iktisadn kabullendii gibi piyasa glerinin grnmez bir elle dzenlenmediini savunmaktadrlar. Kapitalist ekonomin doas gerei ve kurumsal faktrlere bal olarak piyasalar dengesizlie ve bunalma eilimli olacaklardr. yleyse devletin dzeltici politikalarla ekonomiye mdahalesi kanlmazdr. Bu erevede zellikle vergi temel politikalar nem kazanmaktadr.
6. b 7. e 8. e 9. d 10. b

Sra Sizde 1 ktisat tarihine bakldnda, esas itibariyle iki farkl yaklamn ne kt grlmektedir. Bunlardan birincisi, temelde serbest piyasalarn etkin, optimal, bir anlamda adil zmler reteceini vurgulayan, Denge Yaklam olarak da adlandrlan, Klasik Yaklamdr. Bu yaklam, piyasalarn kendi hline brakldnda dengeye yneleceini, dengenin cret ve fiyatlarn esneklii sayesinde salanacan kabul etmektedir. Bunun alternatifi olan ve Dengesizlik Yaklam ya da Keynesyen Yaklam olarak adlandrlan ikinci yaklam ise piyasann kendiliinden dengeye gelmeyeceini, cret ve fiyatlarn esnek olmadn, i gc piyasalarnn kurumsal dzenlemeler tarafndan belirlendiini, ekonomik sorunlarn zm iin dardan mdahalenin gerekli olduunu ileri srmektedir. Sra Sizde 2 18. yzyln sonlarndan 20. yzyln balarna kadar iktisat literatrne hakim olan Klasik yaklam, 1929 ylnda yaanan Byk Bunalm ile gzden dmtr. Byk Depresyon ile birlikte ortaya kan yaygn ve
163
ACAR, Mustafa (2007). Liberal Uluslararas Ekonomi Politik Teorileri, inde: M. Ataman (ed.), Kresel G ve Refah: Uluslararas Ekonomi Politik Teorileri ve Alanlar, Ankara, Nobel Yaynlar, ss. 15-54. AREN, Sadun (1998). stihdam, Para ve ktisadi Politika, Ankara: Sava Yaynlar. BARBER, William (1991). ktisadi Dnce Tarihi, (ev. . Durdu), stanbul: dam Yaynlar. BAOLU, Ufuk, LMEZOLULLARI, Nalan, PARASIZ, lker (2004). ktisatta Devrimler ve Kar Devrimler, stanbul: Alfa Yaynlar. BLR, Hsn (2011). 1980 Sonras Dnemde Trkiyede Gen sizliin cret Yapkanl zerine Etkileri, Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. COLANDER, David (1992). New Keynesian Economics in Perspectives, Eastern Economic Journal, Volume 18, Issue 4, pp. 449-463. EVK, Filiz Sanal, BAL, Ouz (2010). Post Keynesgil Okul: Oluumu ve Temel zellikleri, Akademik Aratrmalar ve almalar Dergisi, Prof. Dr. Alaeddin Yavaa zel Says, Haziran, ss. 31-39. DAVIDSON, Paul (1994). Post Keynesian Macro Economic Theory (A Foundation for Succesful Economic Policies for Twenty-First Century), Edward Elgar Publishing. EREN, Ercan (2001). Keynes, Keynesi ktisat Okullar ve Yeni Keynesi ktisat, ktisatn Dama Talar: Ekoller- Kavramlar- z Brakanlar I, stanbul, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mezunlar Cemiyeti ktisat Dergisi Yaynlar, ss. 112-129. EREN, Ercan, BLDRC, Melike (1997). ktisat Teorisinde Son Gelimeler, ktisat Dergisi, ss. 65-78. GORDON, Robert (1990). What Is New-Keynesian Economics?, Journal of Economic Literature, Volume 28, No. 3, pp. 1115-1171. KAZGAN, Glten (2002). ktisadi Dnce veya Politik ktisadn Evrimi, stanbul: Remzi Kitabevi. KEYNES, J. M. (2008). Genel Teori: stihdam, Faiz ve Parann Genel Teorisi, ev. Uur Seluk Akaln, stanbul: Kalkedon Yaynlar. PARASIZ, lker, BLDRC, Melike (2002). Modern Emek Ekonomisi, Bursa: Ezgi Kitabevi Yaynlar. SARIPEK, Doa Baar, KESC, Mehmet Rauf (2010). Yeni Keynesyen ktisat ve Emek Piyasalar, Paradoks Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi, Cilt 6, Say 2, ss. 17-38. SAYDAM, pek (2009). Yeni Keynesi Yaklamda cret Katlklar, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt 59, Say 2, ss. 239-262. SKOUSEN, Mark (2005). ktisadi Dnce Tarihi, (ev. M. Acar, E. Erdem, M. Toprak), 2. bs., Ankara: Adres Yaynlar.
8
Amalarmz
Monetarizm Paraclar
KTSAD DNCELER TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Monetarizmin temel ilkelerini aklayabilecek, Monetarist iktisatlar tanmlayabilecek, Yeni Klasik ktisadn ve Rasyonel Beklentiler Teorisinin temel ilkelerini aklayabilecek, Rasyonel Beklentiler Teorisine yneltilen eletirileri zetleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Rasyonel Beklentiler Chicago Okulu
indekiler
Monetarizm ve Yeni Klasik ktisat Teorisi
MONETARZM MONETARZMN TEMEL LKELER MONETARZM UYGULAMALARI VE YANSIMALARI YEN KLASK KTSAT TEORS
Monetarizm ve Yeni Klasik ktisat Teorisi

MONETARZM
1929 Bunalm sonucu eksik istihdama ynelik aklamalar ile n kazanm olan Keynesgil iktisat 1940l yllardan itibaren eletirilmeye balanmtr. zellikle Chicago niversitesi mensubu iktisatlarndan Milton Friedman ve yakn evresindeki iktisatlarn alternatif grleri, 1970lerde ortaya kan stagflasyon krizinin Keynesci politikalarla zmlenememesi durumunda ykselie geerek iktisattaki Monetarizm / Keynesyen iktisat tartmalarn dourmutur. Keynesgil teorinin paray ve fiyatlar genel seviyesindeki deiiklikleri ihmal eden analizlerine ynelik doan bu tepkisel akm, Parasalclar veya Monetarizm olarak adlandrlmtr (1968de svireli iktisat Karl Brunner (1926-1989)in Federal Reserv Bank Saint Louis Reviewde yaynlanan makalesinde Monetarizm kavramn ilk kez kullanlarak 1920lerde bilinen ve sonra unutulan para prensiplerini baka bir deyile klasiklerin miktar teorisini yeniden hatrlatmtr). Monetarizmin temel zellii, klasik iktisadn parann etkisizlii ngrsn kabul etmesi ve Keynesin uzun dnemi ihmal etmesini ve kamu mdahalelerini ieren politikalarn eletirmeleridir. Monetarizm, nominal milli gelir dzeyinin belirlenmesinde ve deimesinde parasal faktrlerin nemini vurgulayan doktriner bir yaklamdr. Monetaristler, Chicago Okulunun ilk kuak temsilcileri gibi liberal piyasa ekonomisini savunmulardr ve devletin ekonomik yaama mdahale etmemesi gerektiini ileri srmlerdir. Serbest piyasann gcne, rekabete, ekonomik zgrlklere ve zel mlkiyete olan gven ve inan ikinci kuak Chicago Okulu yeleri olan Monetaristlerce de devam ettirilmitir. Monetarizm hangi faktr veya faktrlere vurgu yapar ve savunduu dnce sistemi nedir? SIRA SZDE Monetarizmin zaman iinde vurgularnda nemli deiiklikler olmutur: D N E L M etkinlii 1950lerde para talebi, parasal gecikmeler, para ve maliye politikalarnn ve nispi gc; 1960larda parasal byklklerin kontrol edilebilirlii ve 1970lerde enflasyon analizi ve Phillips Erisi zerine tartmalar nem kazanmtr. Bu gruS O R U bun iinde farkl varsaymlarla yola kan yeni bir grup Yeni Klasik ktisat domutur. Bu yeni akm da ayrld ana akm Monetaristler gibi, Keynesyen iktisada bir DKKAT kar devrim niteliindedir.
SIRA SZDE
Stagflasyon ekonominin eksik istihdam ve potansiyel retim seviyesinin altnda olmasna karlk, genel fiyat seviyesinin ykseldii durumdur. Baka bir deyile, ekonominin, ayn anda hem isizlik hem de enflasyon iinde bulunmas durumunu ifade eder. Moneteristlere gre, ekonomi politikas otoritelerinin isizlii, doal isizlik orann altna ekmek iin toplam talebi uyarmalar ynndeki politikalar stagflasyona neden olmaktadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
166
Karl Brunner (1916-1989), svire asll iktisat 1943te Amerikaya g etmitir. Mantk, bilim felsefesi ve para arznn doas temel ilgi alanlar olmutur. Zrich niversitesinden doktorasn almtr. Brunner, Rochester niversitesinde ekonomi profesr olmutur. Ayn niversite bnyesinde Bradley Politikalar Aratrma Merkezi direktrl yapmtr. ABD ve Avrupa'da yolda monetaristler iin enerjik bir organizatr, lider ve szc olmutur. 1970'lerin ortalarnda, ABD ve Bat Avrupa lkelerinin ekonomilerinde uygulanan moneterist ekonomi politikalarnn, Carnegie-Mellon niversitesi'nden Profesr Allan Meltzer ile birlikte kurucularndan biri olmutur. Bruner, bir monetarist grup olarak bilinen Ak Glge Piyasa Komitesinin kurucusu ve yesidir. Bruner, ABD Federal Rezerv Sistemine getirdii eletirilerle ekonomi dnyasnda nlenmitir. Fiyatlar ve enflasyonun, para arznn bymesi ile sk bir balants olduunu bu nedenle -zellikle Federal Rezerv Bankn para arzndaki bymeyi makul sabit bir oranda tutabilmek iin baarsz olduunu savunarak- para politikalarn eletirmitir. alma alan olan Para Ekonomisi ile ilgili bir dzine kitap yazmtr. Balca eserleri: Para Ynetimi, Enflasyon ve thal Enflasyon, Ulusal Para Politikalar ve Uluslararas Finans Sistemi inde, (ed. R.Z.Aliber) (1974); A. Meltzer ile beraber yazd Dviz Piyasasnda Parann Kullanm (1971); Para ve Ekonomi (1993), Ekonomik Analiz ve Siyasal deoloji ( 1996), Para Teorisi ve Para politikas (1997).
Monetaristlerin ounluunu, Chicago evresinden yetimi ve ounluu Friedmann rencisi olan bilim adamlar Gary Becker ve dierleri (Cagan, Lerner, Selden, Pasek, Macesich, Meiselman, Gibson, Sidrouski, Darby, Laidler) ile St.Louis Federal Reserv Bankas uzmanlar (L.Anderson, J.Jordan, Keran, K.Carlson) oluturmaktadr. Ayrca bu grubun ngilterede de temsilcileri (A.Allan Walters, H.G. Johnson) vardr. kinci bir yaklam olarak, Friedmann Transmisyon Sreci Analizini ok daha ayrntl bir Nispi Fiyat Teorisi olarak gelitiren Karl Bruner-Allan Meltzer yaklam vardr. nc nemli yaklam ise Rasyonel Bekleyiler Hipoteziyle tannan ve Walrasgil genel denge erevesinde makroiktisatn mikro temellerini kuran analizleriyle Yeni-Klasik ktisat Okulu yaklamdr. Yukarda sz edilen yaklamlar, zellikle son yaklamn analitik aralarda ve metodolojik erevede Friedman yaklamndan olduka farkl olmasna ve balbana bir ekol oluturmasna karn, hemen hepsi znde temel prensiplerde birlemektedirler. Bunlar: Ekonominin, piyasa mekanizmasnn ekonomileri dengeye getirici etkin g olduu; devletin ekonomiye mdahalelerinin, kaynak ve gelir dalmn bozduu ve konjonktr dalgalarn yaratan en nemli etkenin beklenmeyen parasal deimeler olduudur. Bu ortak dnceler ayn ya da benzer politika nerilerinin savunulmasna zemin hazrlamtr: Parasal kurallarn, istee bal (discretionary) politikalara gre daha stn olduu; para ve maliye politikalarnn etkinsiz olduu, politika yapmclarn, gvenilir ve itibarl olmasnn balbana bir politika arac olduu nerileridir. Klasik iktisatlar parann yanszl (ntr) ilkesini uzun dnemde kabul etmekle beraber, parann ksa dnemde etkili olduunu kabul etmektedirler. Ekonomide para uzun dnemde etkisiz ise para stokundaki yzdesel artlar, uyum srecinden sonra reel deikenler zerinde, rnein retim ya da tketim miktarnda ve-
8. nite - Monetarizm ve Yeni Klasik ktisat Teorisi
167
ya nispi fiyatlar etkilemeksizin sadece ayn oranda fiyatlar genel dzeyinin artmasna neden olurlar. Bu nedenle Monetarizm, ekonomik gelimenin ve istikrarn gerekte dolamdaki para miktar zerinden ynetilmesini talep etmektedir. Milton Friedman bu anlayyla ngiliz siyasal iktisats Adam Smithin retisini izlemek istemitir. Bu adan Monetarist ktisat geni kapsamda, Neo-klasik okulun kapsam iinde yer alr. Ancak, Keynesyen iktisadn karsnda gcn yitiren Neoklasik akma yeniden hayat veren gl ynyle balbana bir okul olarak -Chicago Okulu- veya Monetarizm olarak tanmlanmtr. Monetarizmin kurucusu olan Milton Friedman, John Maynard Keynesin aksine, piyasann kendi kendini tedavi edecek glere baka bir deyile, piyasann kendiliinden tam istihdam salama ve insanlarn gereksinimlerini karlama yeteneine sahip olduuna inanmaktayd. Monetarist iktisatlar arasndaki geni apl gr farkllklar sebebiyle tek bir Monetarizm tanmndan sz etmek g olmakla birlikte, monetarizmin temel iktisadi grleri aada aklanmaya allmtr.
Milon Friedman
Monetarizm (Parac) okulun kurucusu Milton Friedman (19122006), Ukrayna asll Amerikal gmen bir Yahudi ailesinin mensubudur. (1932) Rutgers niversitesinde matematik, (1933) Chicago niversitesinde ekonomi master yapmtr. Burada Jacob Viner, Frank Night, Henry Schultz, Lloyd Mints, Henry Simons gibi byk ekonomistlerle tanmtr. (1946) Columbia niversitesi ekonomi doktoras srasnda da Wesley Mitchell, John M. Clark ile almtr. Sava dneminde federal hkmette, Hazinede grev almtr. Otobiyografisinde Friedman, Hazinede gelir vergisi tasars zerinde alrndeen, ekonomi yaklamnn tam bir Keynesyen olduunu kendisi ifade ediyor. Doktora sonrasnda Minnesota niversitesinde George Stigler ile sonra da Chicago niversitesinde almaya balamtr.(1948) Onun da etkisi ile Keynesyen iktisadi dnceden uzaklamaya balamtr. Arthur Burns dneminde ABD Ulusal Ekonomi Aratrmalar Brosuna (NBER) girmi ve Simon Kuznets ile birlikte almtr. Amerikan Ekonomi Cemiyetinin bakanln yapm (1967) ve Chicago niverisitesinden emekli olmutur. (1977) Burada 1958de aralarna katlan George Stigler ile birlikte Monetarizm retisiyle Chicago Okulu olarak adlandrlacak olan Nobel dlleri alan entelektel bir grubun oluumuna yardm etmitir. 1976 ylnda Parann Miktar Teorisi zerine almalar bal altnda, editrln yapt bir kitap ile Monetarizmin temel ilkelerini ortaya koymutur. Friedman ayn yl Nobel ktisat Bilimleri dln almtr. Anna Schwartz ile birlikte yazd ABDnin Parasal Tarihi: 1867-1960 balkl almas bir dier nemli eseridir. Friedmann iktisat teorisine yapt katklar ksaca zetlersek: Miktar Teorisinin modernize edilmesi (ve para talebi fonksiyonu analizi); Nominal Gelirin Parasal Teorisi; Para talebi ve Dolam Hz zerine Yaplan Ampirik almalar; Ksa ve Uzun Dnem ayrmlarnn belirginletirilmesi; Srekli Gelir Hipotezi (ve Tketim Fonksiyonu Analizi); Enflasyon/sizlik Analizi ve Doal sizlik Oran Hipotezi; Transmisyon (Parasal Aktarm) Mekanizmas Analizi; Adaptive (Uyumcu) Bekleyiler Hipotezidir. Friedmann balca katksnn, devlet mdahalesinin, zellikle para politikas alannda gerekleen mdahalelerin, ekonomik dengelerin bozulmasna, sebep olduunu, aratrmalar ile ortaya koymas olduu sylenebilir. Bu durumda Friedmann temel sorunsal, iktisadi / politik dzey ilikileri iinde piyasann ve devletin snrlarn (ilevlerini) belirlemektir. Friedman bu konulardaki grlerini temel kitabnda belirtmektedir: Kapitalizm ve zgrlk (Capitalism and Freedom) (1962), Seim zgrl (Free to Choose) (1980) ve eiyle yazd Statkonun Zorbal (Tyranny of The Status Quo) (1983).
168
MONETARZMN TEMEL LKELER Modern Miktar Teorisi

Monetaristler parasal artlarnn enflasyonist etkilerini kabul etmekle birlikte, baz ynlerden Klasik Miktar Teorisini eletirerek, enflasyonu aklamada yetersiz kaldn ne srmlerdir. Monetaristlere gre, M.V=P.T eklinde ifade edilen Klasik Miktar Teorisi formlnde yer alan parann dolam hz (V) sabit deil, aksine baz deikenlerin istikrarl bir fonksiyonudur. Milton Friedmann analizleri ile gelitirilen Monetarizme bu nedenle ayn zamanda Modern Miktar Teorisi ad da verilmektedir. Friedmana gre Chicago gelenei, 1930lar ve 1940lar boyunca parasal konulara ve para teorisine eilen, parann problem olduunu ne sren ve miktar teorisini gelitiren bir yaklamdr; lk kuak Chicago Miktar Teorisinden fark ncelikle, V sabit veya istikrarl deildir. Piyasadaki para sabit kalsa bile banka sisteminin zellikleri nedeniyle para miktar deimektedir; bu nedenle hkmet Vdeki deimeleri dengelemek iin Myi ayarlamaldr. nsanlarn tamak istedii aktif trlerinin ve bilanolarnn yapsnn analizi olan Portfy Analizi yaklamyla miktar teorisine bakan bu yeni yaklam ilk (zellikle Fisher tipi) yaklamlardan olduka farkl ve detayldr. Bilindii gibi, Keynesyen Teoride, para ve tahvil birbirini tam ikame etmekte, tahvilin getirisi para tutmann tek alternatifini oluturmaktadr. Buna karn Portfy Teorisi, bir yatrmcnn varlklarn getirisi farkl alternatif yatrm ekilleri arasnda nasl dattn incelemektedir. Teoride, finansal varlklarla reel varlklar arasnda snrl ikame ilikisi olduu varsaylmaktadr. Cambridge ve Keynesyen yaklamn gelitirilmi hli olan bu yeni mikro bazl Para Talebi Teorisi yaklamnda hem bireyler (nihai servet sahipleri) hem giriimciler, bir bte snr (servet snr) altnda kendileri iin en uygun portfy bileimini oluturma abasndadrlar. Teoride, nemli deiiklik, para talebi gdlerinin (ihtiyat, ilem ve speklasyon gdleri) dikkate alnmamasdr. Portfy Teorisi neyi aklar? SIRA SZDE Parann miktar teorisinin nemli yeniliklerinden biri bireylerin enflasyon ile ilDNELM gili beklentileri dikkate almasdr. Enflasyon ile ilgili beklentiler dikkate alnnca faiz oran nominal faiz oran ve reel faiz oran olarak ikiye ayrlr. Bu nedenle FriS O R Nominal U edman ncelikle ve Reel Para Miktar arasnda ayrm yapmaktadr; nominal para miktar (M) fiyat dzeyi ile deflate edildiinde reel para miktar (MR ) elde edilmektedir: DKKAT MR = M / P (1)
SIRA SZDE SIRA SZDE
Baz amprik almalar Monetarist Teoriye gl dayanak oluturmutur. zellikle Milton Friedmann A.Schwartz ile birlikte yapm olduu aratrmann sonular, Modern Miktar Teorisinin pek ok iktisat tarafndan benimsenmesine yol amtr. Friedman ve Schwartz, ABDdeki parasal deimelerin etkilerine ilikin yaptklar bir almada (Friedman and Schwartz, 1963) para miktar art oran ile reel iktisadi byme oran arasnda byk lde paralellik bulunduu ve etkinin belirli bir gecikmeyle ortaya kt sonucuna ulamtr. Bylece, parasal bymeden reel bymeye bir nedensellik ilikisinin bulunduu eklindeki teorik dncelerine ampirik teyit elde etmilerdir. Friedman bir yandan Parasal Aktarm Srecini aklam, dier yandan hipotezini geni ampirik bulgulara dayandrmtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
AMALARIMIZ
K T A P
Friedman ABD ile ilgili yapt almalarnda, nominal para arznn gerekte merkez bankas tarafndan, reel para miktarnn ise, iktisadi aktrler tarafndan beAMALARIMIZ lirlediini tespit etmitir. ktisadi aktrler veri reel gelir dzeylerinde belirli bir reel ankes tutmay arzulamaktadr. Bu kararlar ile ayn zamanda harcama dzeyleri hakknda da karar vermekte ve bylece mal arz veri iken fiyat dzeyini belirlemi K T A P olmaktadrlar. Dolaysyla reel para miktar tanmndan (Eitlik 1), nominal para miktar veri iken iktisadi aktrlerin reel para miktarn belirledikleri sonucu ortaya
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
169
kmaktadr. O halde, reel para miktar Para Talebi Teorisi ile aklanmaktadr. Friedmann Para Talebi Fonksiyonunu aadaki gibi ifade etmek mmkndr; MD /NP = f (Y/NP) (2) Yukardaki 2nci eitlikte nfus art ile reel gelirdeki deiimler dikkate alnmaktadr. Buna gre, kii bana tutulmak istenen reel ankes miktar (MD /NP ), kii bana den reel gelirin bir fonksiyonudur. Bir ekonomide parasal denge para talebinin para arzna eit olmas eklinde tanmlanmaktadr. Parasal dengenin rnein para arzndaki art nedeniyle bozulmas sonucu gelir ve fiyatlarn her ikisinde de art ortaya kmaktadr. Baka bir deyile, Merkez Bankasnn para arzn arttrmas hlinde parasal denge bozulmakta, eldeki fiili para miktar tutulmak istenen miktarn zerine kmaktadr. Bu durumda iktisadi ajanlar, harcamalarn arttrmak suretiyle ellerindeki fazla ankesi azaltmaya almaktadr. lave mal talebi, fiyatlar ve retimi arttrmaktadr. retim ve bylece milli gelirin artmas bir taraftan reel para talebini arttrrken, dier taraftan fiyat artlar nominal para miktarnn reel deerini azaltmaktadr. Bu ekilde gerekleen bir uyum srecinin ardndan yeniden dengeye ulalmaktadr. Modern Miktar Teorisine gre, Reel Para Talebi Fonksiyonu ksaca aada belirtilen deikenlerin bir fonksiyonu olarak da dnlmektedir: MD= f (Yp, R (rb,re), Pe, u,w) MD YP R Pe u w = = = = = =
SIRA SZDE Reel para talebi Srekli gelir Tahvil (rb) ya da Hisse senedi (re) gibi finansal aktiflerin getiri oran DNELM Beklenen enflasyon oran Para talep edenlerin zevkleri ve tercihleri S O R U Beeri sermaye SIRA SZDE
DNELM S O R U
Burada w ile gsterilen beeri sermaye kavram da yine Chicago Okulundan D K K A T baka bir iktisatnn (G.Beckerin) literatre katt bir kavramdr. Friedman, para arznn kontrol iin en uygun parasal bykln M2 olduunu belirtmektedir. M2, halkn elinde bulundurduu nakit para, vadesiz mevduat ve SIRA SZDE vadeli mevduatn toplamndan olumaktadr. Friedman, para arznn kontrolnde AMALARIMIZ M2yi kullanmasnn nedenini u ekilde aklamaktadr: Ampirik olarak ele alndnda M2nin gelir dzeyi ve temel ekonomik byklkleri aklayclk gc diDNELM T dnemde A P er parasal byklklere gre daha yksektir. Buna ek olarak,Kksa M2de ortaya kan dalgalanmalar dier parasal byklklerde ortaya kan dalgalanS O R U malardan daha kktr.
TELEVZYON SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE

TELEVZYON
DKKAT
Gnmzde iktisatlar arasnda para arznn kontrolnde en uygunDparasal K K A T bykln hangisi olduu konusunda bir uzlamann mevcut olmadn belirtmekte yarar var. Ayn ekilde uygulamada da merkez bankalar parasal hedef olarak, kimi zaman M1 ya da M2yi, SIRA SZDE NTER NET ayrca bunlarn dnda parasal taban, Rezerv Para ve Merkez Bankas paras gibi parasal byklkleri esas almaktadrlar.
AMALARIMIZ
SZDE SIRA NTER NET
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
170
Klasik Miktar Teorisi ile Modern Miktar Teorisi arasndaki farklar aadaki ekilde zetlenebilir; 1. Klasiklerde parann dolam sabit (veri) iken, Monetaristlerde sabit deildir. Monetaristlerde parann dolam hz; srekli gelir, faiz oran, beklenen enflasyon oran gibi gzlemlenebilen birka deikenin istikrarl bir fonksiyonudur. 2. Klasiklerde Milli Gelir (MG) ifadesi cari ilemlerin nominal deerini ifade eder. Monetaristlerde ise, MG ile kastedilen ey srekli gelir olup servet ile ifade edilmitir. 3. Klasiklerde para talebini belirleyen unsur gelir dzeyidir. Grld gibi, Monetarist yaklamda parann getirisi sabitken tahvillerin getirisinin azalmas, elde tutulan para miktarn arttrmaktadr. Para talebini belirleyen unsurlar, gelir dzeyi ve faiz orandr.
Sabit Oranl Parasal Byme Kural

Friedmann yukarda saym olduumuz ekonomik istikrar iin nerilerinin yansra, parasal istikrar iin nerilerini de aada kendi ifadeleriyle zetleyebiliriz:
Para arzndaki byme oran ile nominal gelirin byme oran arasnda ok kesin olmamakla birlikte bir iliki bulunmaktadr. nk para arzndaki artlarn geliri etkilemesi zaman alr. Ayrca, bunun ne kadar srecei de belli deildir. Ortalama olarak para arzndaki art, nominal gelirleri yaklak 6 ve 9 ay arasnda geecek bir sre sonunda etkiler. Nominal gelirin byme oranndaki art etkisi ilk olarak retim zerinde grlr. Bu daha sonra fiyatlara yansr. Ortalama olarak, fiyat etkisi yaklak olarak 6 ve 9 ay arasnda deien zaman boyutu ierisinde ortaya kar. Para arzndaki art ile enflasyon arasndaki toplam gecikme ortalama 12-18 ay arasndadr. Para arzndaki art ile bunun nominal gelirlere ve daha sonra fiyatlara yansma ilikisi ok kesin ve belirli deildir. Bu ilikide bir kayma sz konusudur. Ksa dnemde (5 veya 10 ay kadar bir srede) para arzndaki deimeler ncelikle retimi etkiler. 10 ay aan bir srede para arznn bymesi fiyatlar etkiler.
Bu ifadelerin ierdii ekilde para arzndaki artlarn fiyatlar genel seviyesini arttraca gr, klasik iktisatlarn akladklar Miktar Teorisini yeniden n plana karmtr. Grld gibi, Monetarist grte para arzndaki artn 6-9 ay sonra milli geliri, 12-18 ay sonra da fiyatlar artrca ngrlmektedir. Monetaristlere gre, enflasyonu kontrol altna almak iin en etkin ara para politikasdr. Para arzndaki deimeler, para talebinden bamsz bir ekilde para otoritesince bamsz olarak belirlenir. Ancak para otoritesinin bu gcnn sk sk deien para art hzlar eklinde uygulanmas istikrar deil istikrarszlk getirir. Monetaristler, bu istikrarszlklar nlemek iin para arznn belirli bir oranda ve ekonomideki gelimelerle orantl olarak aamal bir ekilde artrlmasn nermektedir. Monetarizm, parann miktarndaki deimelerin, iktisadi faaliyetler ve fiyatlar genel seviyesi zerinde byk etkisinin olduunu ve fiyat istikrarnn salanmas iin en uygun zmn para arzndaki art hznn nceden belirlenmesi (her yl sabit oranda arttrlmas) ile gerekletirilebileceini savunmaktadr. Friedmana gre para miktarnda lml byme ngren bir para politikasnn benimsenmesiyle parasal otorite, enflasyon ya da deflasyondan kanm olacaktr. Friedman, para stokundaki artlarn konjonktre paralel olarak dzenlenmesi grn kabul etmemekte ve bunun parasal kural zaman ierisinde giderek an-
171
Friedmann nl, enflasyon her zaman ve her yerde parasal bir olgudur sz Monetarizmin temel felsefesini zetlemektedir. Milton Friedman, birok eserinde parasal istikrara ynelik nerisini yllarca tutarl bir ekilde savunmutur. Milton Friedman, nl Kapitalizm ve zgrlk (1962) adl eserinde yle yazmaktadr: Benim u anki tercihim, parasal otoritenin para stokunu belirlenen bir oranda artrmasna izin veren bir yasal dzenlemenin yaplmasndan yanadr. Para stokunun yllk art oran % 3 ila % 5 arasnda bir oran olabilir. nemle belirtmeliyim ki bu nerim, parann ynetiminde her zaman ve sonsuza dek geerli olacak bir kural olarak grlmemelidir. Bizim u an para konusundaki bilgilerimize gre en uygun kuraln bu olduunu dnyorum. Para konusunda daha fazla bilgi sahibi olduumuz takdirde, daha iyi kurallar da bulmamz mmkn olacaktr.
lamsz hle getireceini ifade etmektedir. Friedmana gre parasal istikrar iin ihtiyar (istee bal) para politikalarna son verilmeli ve sabit bir kural ile siyasi otoritenin parasal otorite zerindeki mdahaleleri ortadan kaldrlmaldr. stisna olarak, Friedman sava ve olaanst durumlarda bu sabit kuraln deitirilebileceini belirtmektedir. Friedman, kamu harcamalarnn enflasyonist olup olmayaca, kamu harcamalarnn nasl finanse edildii ile ilgilidir. Kamu harcamalar para arzn artrarak finanse edilirse enflasyon, bolanma yoluyla finanse edilirse dlama etkisini ortaya karr. Milton Friedman, Sabit Oranl Parasal Byme Kural dnda parasal istikrar iin aadaki nerilerin de nemli olduunu belirtmektedir; 1. Ak piyasa ilemlerinin ynetimi parasal byme kuralna uygun olarak yrtlmelidir. 2. Merkez bankas, ticari bankalarn kendi kasasnda bulunan mevduatlarna piyasa faiz oranlar kadar (rnein, ksa vadeli devlet tahvillerine denen faiz kadar) faiz demelidir. 3. Merkez bankasnn zorunlu rezerv oranlarn deitirme olana ortadan kaldrlmaldr.
Srekli Gelir Hipotezi (Tketim Fonksiyonu Analizi)

Friedman, para talebi fonksiyonunda gelirin kapitalize edilmi bugnk deeri olarak tarif ettii serveti, srekli gelir kavramyla aklamtr. Bireylerin gemi ve imdiki gelirlerinin stel olarak arlkl bir ortalamasyla llen servet beeri servet ve beeri olmayan servet eklinde ikiye ayrlr. Srekli gelir ise, gerek beer (emek geliri, cret) gerekse beer olmayan (tanr ya da tanmaz varlklardan elde edilen kazanlar) servetten (sermayeden) elde edilmesi beklenen uzun dnemli gelirdir. Beer servet, likit deildir. Baka bir deyile, beer serveti her zaman gelire dntrmek mmkn deildir. rnein isizlik dnemlerinde beer servetin gelire dnmesi olana yoktur. Bu nedenle toplam servet iinde beer servetin pay ne kadar bykse para talebi de o kadar byk olacaktr. Friedman yalnzca geliri, srekli gelir ve geici gelir olmak zere iki ksma ayrmakla kalmam ayn zamanda tketimi de srekli tketim ve geici tketim olmak zere iki ksma ayrmtr. Srekli gelir hipotezine gre, tketim harcamalar zerinde etkili olan tek deiken, srekli gelirdir. Yani, srekli tketim, geici gelirlerin fonksiyonu deil, srekli gelirin bir fonksiyonudur. Friedman modelinde, gelenekselden ayrlmayarak bireylerin gelir beklentilerini adaptif (uyumlu) bir biimde oluturduu varsaymna bal kalmtr. Yani, bireylerin gelecek gelirleri hakknda tahmin yaparken, yakn gemie daha fazla, uzak gemie daha az arlk vererek gemi deneylerini hesaba kattklar (hata yapma, renme) eklindeki uyumcu bekleyiler varsaym geerlidir. Buna gre bir deikenin gelecekte almas umulan deeri, bu deikenin imdiki ve gemiteki deerlerinin stel olarak arlklandrlm ortalama deerlerinin toplamdr. Srekli geliri aadaki gibi formle etmek gerekir:
Ypt = bYt + b(1 b) Yt1 + b(1 b)2 Yt2 + ... + b(1 b) Ytn
bi = 1 i1 n
Arlklarnn toplam:
olmas gerekir. Gemie gittike bnin arl azalmaktadr.
172
Srekli gelirin bir fonksiyonu olarak, cari faiz orannda servet ise aadaki gibi tanmlanmaktadr.
W =
t1 n
(1 + i)t
Yp
zetle, Friedmannn tketimle ilgili hipotezi eitlikle ifade edilmektedir. Bunlar: C= k (i.w.u)Yp ; Y= Yp+Yt; C= Cp+Ct eklindedir. P ve t, her deiken iin (C ve Y) srekli (permanent) ve geici (transitory) ksmlar ifade etmektedir. w ise beer servetin, srekli gelire orandr. Srekli gelir kavramnn bir fonksiyonu olarak, hem para talebi hem de tketim fonksiyonu (uzun dnemli ) istikrarl kabul edildii iin, Keynesin ne srd tketimin ve para talebinin yaratt istikrarszlklar bu kavramla bertaraf edilmektedir.
Enflasyon- sizlik likisi ve Doal sizlik Hipotezi

Monetaristler, serbest piyasa ekonomisinin kendi i dinamii sayesinde istikrarl bir model olduunu savunmakla birlikte, klasik iktisatlardan farkl olarak ekonominin her zaman tam istihdam dzeyinde olmayacan kabul etmektedirler. Friedman, ekonominin (konjonktrn) inite olmas hlinde bile, tam istihdam amacyla devletin nlem almasn reddeden bir yaklam sergilemitir. Ayrca, devletin srekli olarak ortadan kaldramayaca doal bir isizlik oran vardr. Ona gre, devletin istihdam programlar, kredi alnmasna ve enflasyona yol amakta, belirli bir zaman sonra da isizliin artna neden olmaktadr. Devletin grevi, enflasyona kar, dolamdaki para miktarn snrlayarak savamaktr. Bylece enflasyonun temel nedenini para arznn gereksiz yere arttrlmas olduunu dnen Friedman, bu iin sorumlusu olarak para basma yetkisini elinde bulunduran hkmeti yani devlet mdahaleciliini sulamtr. Doal isizlik hipotezinde, ekonomi her zaman kasiklerin iddia ettii gibi tam istihdam dzeyinde dengede deildir. Monetaristler, insanlarn daha iyi bir i arama veya isizlik yardmndan yararlanmalar neticesinde belirli bir sre isiz kalabileceklerini, bylece ekonomide her an bir doal isizlik olabileceini ne srmlerdir. Doal isizlik oran ekonominin yapsal zelliklerini ve i gc piyasasnn koullarn yanstan bir olgu olup isizliin azaltlmas uzun vadede bu koullarn iyiletirilmesine (rnein, i gc piyasalarnn tam rekabet koullarna kavuturulmas, asgari cret, isizlik tazminat gibi piyasa d uygulamalarn kaldrlmas) baldr. Keynesyen yaklamda olduu gibi harcamalar arttrarak isizlii azaltma abalar ksa vadede sonu verse bile, uzun vadede enflasyon -ve belki de daha yksek oranl isizlik- ile sonulanacaktr. Monetaristlere gre parasal istikrar isizlii doal oran civarnda tutabilir. O hlde, Monetaristlerde, ne Klasiklerdeki gibi tam istihdam ne de Keynesteki gibi eksik istihdam seviyesi yoktur; Doal stihdam Seviyesi vardr. Monetaristler, ekonominin doal yaps itibaryla olduka istikrarl olduu ve -Keynesyen yaklamn aksine- temel harcama eilimlerinin byk apl ve ani dalgalanmalar gstermediini varsaymaktadr. stikrarszlk, aslnda stikrar sa-
173
lamaya ynelik olduu iddia edilen mdahaleci iktisat politikalarndan kaynaklanmaktadr. Bu adan Monetaristler hkmetin para ve maliye politikalarn istikrara ynelik deil, istikrar bozucu uygulamalar olarak kabul etmektedirler. yle ki, konjonktrel dalgalanmalarn ortaya kn mdahaleci makro politikalara balamaktadrlar. Ksa dnemde nominal para arz art reel deikenleri etkileyebilir. Yani para arz arttnda ksa dnemde retim ve istihdam artar. Bunun temel sebebi; cretlerin tam esnek olmay ve para yanlgsdr. Nominal para arz retim ve istihdamda konjonktrel dalgalanmalara yol aar. Konjonktrel dalgalanmalarn nedeni MBnin para arzyla fazla oynamasdr. Para arz art uzun dnem itibaryla reel deikenler zerinde deil nominal deikenler zerinde, yani fiyatlar genel seviyesi zerinde grlr. Uzun dnemde retim ve istihdam gibi reel deikenler yine reel faktrler tarafndan belirlenir. Uzun dnem retim ve istihdamnn belirleyicisi yine klasiklerde olduu gibi; i gc miktar, sermaye stoku ve teknoloji seviyesidir. Monetaristler uygulanan politikalarn etkisinin bir zaman gecikmesi (time lag) ile ortaya ktn ve bu zaman gecikme yapsnn iyi bilinmediini ya da deikenlik gsterdiini savunurlar. Bu nedenle, uygulanan politikalarn dozu ve zamanlamas balangta doru olsa bile, aksi ve istikrar bozucu sonularn alnmas sz konusu olabilmektedir. Bu adan, para politikas nceden belirlenmi ve sabit bir kurala gre yrtlmelidir. rnein, para arz her yl -tedavl hzndaki deimeler de hesaba katlarak- fiziki retim art kadar arttrlabilir. Bylece ekonominin retici kesiminin istikrar iin zorunlu olan istikrarl parasal zemin hazrlanm olacaktr. Her ne kadar fiyat istikrar, reel ekonomik dengelerin salanmasnda bir n koul olarak kabul edilip monetar politikalar bu ynde olsa da isizliin azaltlmas SIRA SZDE uzun dnemde retime bal kabul edilmektedir. Bu anlamda hkmetin grevi, isizlii azaltc, retimi arttrc harcama politikalar uygulamak deil, fiyat istikrarn, serbest rekabet koullarn salamak ve ekonomide arz koullarn iyiletirici DNELM politikalar yrtmektir. sizlik ve retim art gibi sorunlarn zm, ekonominin doal yaps iinde zleceinden, hkmetin grevi ekonomiyi, serbest reS O R U kabetin ve asgari mdahaleciliin geerli olduu bir duruma yaklatrmaktr. Monetarist politikada isizlik yine uygulanan politikalarn ve mdahalelerin D K K A T bir sonucu olarak domaktadr. Nominal enflasyon beklenen enflasyona eit olduunda ekonomi, doal isizlik tam istihdam seviyesindedir. Para otoriteleri cari isizlik seviyesini doal isizSIRA SZDE lik seviyesinin altna indirmek iin para arzn genilettiklerinde, cari isizlik seviyesi , geici olarak ve sadece enflasyonun ykselmesi pahasna , doal isizlik orannn altna debilir. Yani para politikas ksa dnemde isizlii nlemede geici olarak etkilidir. Halk AMALARIMIZ enflasyon beklentilerini ykselttiinde, ksa dnem Phillips erisi saa doru kayarak ekonomi, eski doal isizlik dengesi seviyesine geri dner. Uzun dnem Phillips erisi, kK T A noktalarndan P sa dnem Phillips erilerinin, doal isizlik seviyesi dorusu ile kesime oluur ve fiyat / enflasyon eksenine paraleldir. Ksa dnem Phillips erileri isizlik ile enflasyon arasnda geici bir dei tokuun bulunduunu gsterse bile, uzun dnem Phillips erisine gre isizlik ile enflasyon arasnda kesinlikle bir dei toku yoktur. TELE V Z Y O NPhillips erisi analizi ksa dnemde geerli, uzun dnemde geersizdir.
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
174
Parasal Aktarm Sreci ve Para Politikasnn Etkinlii

Parasal aktarm mekanizmas, para politikas ve reel ekonomi arasndaki etkileimi, yani parasal deiimlerin, toplam talep ve retimi, hangi yollarla ve ne lde etkilediini gsteren mekanizmadr. Gerek teoride gerek ise uygulamada olduka kark olan bu mekanizmay tam olarak anlamak veya zmek mmkn deildir. Ancak, parasal aktarm mekanizmas genel olarak iki admda tanmlanmaktadr: Birinci adm, para politikas uygulamalarndaki deiimlerin piyasa faiz oranlar, varlk fiyatlar ve dviz kuru gibi finansal piyasa koullarna aktarmn belirler; kinci adm ise finansal piyasa artlarndaki deimelerin, retim seviyesi ve enflasyonu nasl deitirdiini gsterir. Parann ekonomiye gei (aktarm) mekanizmasyla ilgili olarak Keynesyen ve Monetarist dncedeki farkllklar aadaki gibidir. Keynesyen grte para politikas, faiz oranlarndaki deimeler yoluyla reel ekonomiye aktarlmaktadr. Baka bir deyile para arzndaki deimelerin nominal gelir zerindeki etkisi eitli yollardan gerekleebilir. Para arzndaki bir azalma, faiz oranlarn ve dolaysyla borlanmann maliyetini ykseltmektedir. Bylece reticilerin sermaye mallarna ve tketicilerin dayankl tketim mallarna yaptklar harcamalar azalmaktadr. Para arzndaki bir art ise, faiz oranlarnn dmesine ve -harcamalarn faize duyarll lsnde de- harcamalarn artarak milli gelir dzeyini arttrmasna yol aabilir. Bu ekilde, parann ekonomiyi etkilemesi, dolayl yoldan ve eitli nispi fiyatlarn -aktiflerin birbirine ikamesi sreci sonucu- deimesi yoluyla gereklemektedir. Keynesyen yaklam parasal deimelerin bu yolla aktarldn kabul etmektedir. Monetaristler ise parasal deimelerin daha dorudan yollardan da aktarlabileceini ne srmektedirler. Bireyler ya da firmalar, likit fazlalarn sratle harcamaya dntrme saikine (spill-over ef-fect) sahiptirler ve parasal deimelerin toplam talep zerindeki etkisi bu yolla daha dolaysz olarak gerekleir. Bu adan para talebi ve harcama talebinin faiz oranlarna duyarl olup olmamas, parasal deimelerin gelir dzeyini etkilemesinde kritik neme sahip deildir. Bu ise para politikasnn monetarizm erevede etkinliini arttran baka bir husustur. Para politikas reel ekonomi zerinde nemli etkiler dourmaktadr. Yani para nemlidir. Moneterist aktarmda para politikasndaki deimeler, varlklarn nispi fiyatlar ve dolaysyla portfy bileimini deitirmek suretiyle reel ekonomiye aktarlmaktadr. Ancak, bu etki ksa vadede sz konusudur. Uzun vadede nispi fiyatlar ve reel milli gelir ayn kalrken, fiyat dzeyi para miktar ile ayn oranda deimektedir. Dier bir ifadeyle para politikas, retim zerinde geici, fiyatlar zerinde kalc etkiler dourmaktadr. rnein, Tketim, yatrm vb. harcamalarnn faiz esneklii Keynesyen grn aksine - yksek kabul edilmekledir. Monetarist erevede para talebinin dk faiz esneklii ve toplam harcama talebinin yksek faiz esneklii nominal gelir dzeyini etkilemede, para politikasnn maliye politikasna oranla daha etkin olmasn salamaktadr. Monetaristler -Klasik Okula paralel olarak- faiz orannn temelde reel bir olgu olduunu ne srerek, Keynesyen yaklamdan ayrlmaktadrlar. Monetaristlere gre, faiz oran -ok ksa vadede- parasal faktrlerden etkilense bile, bu geici bir olgudur. Faiz oran gerekte tasarruf ve yatrm eilimi gibi reel faktrlerce belirlenmektedir. rnein, parasal genileme yoluyla faiz oranlarnda geici olarak bir azalma gzlense bile, sonuta oluan enflasyon, bir yanda reel para miktarn azaltmas, dier yanda enflasyon beklentilerinin hesaba katlmas yoluyla nominal faiz oranlarnn tekrar artmasna yol aacaktr.
175
Sonu olarak Keynesyen ve Monetarist grte Parasal Aktarm Mekanizmasnn farkl ynlerini u ekilde zetleyebiliriz: 1. Keynesyen grte para ve tahvil olmak zere sadece iki varlk hesaba katlrken, Monetarist gr reel varlklar da hesaba katmaktadr. 2. Keynesyen grte para politikasnn reel ekonomiye aktarm faiz oran zerinden ilemektedir. Monetarist grte ise para politikas portfyde yer alan varlklarn nispi fiyatlarn deitirmek suretiyle reel ekonomiyi etkilemektedir. Keynesyen ve Monetarist grte Parasal Aktarma Mekanizmasna ynelik SIRA SZDE farkllklar nelerdir?
DNELM MONETARZMN UYGULAMALARI VE YANSIMALARI
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Neoliberal dncenin amzdaki gl temsilcisi Milton Friedman aadaki baz nerileri ile dikkatleri ekmi ve liberal ekonomik dncenin hayaS O ekonomik R U ta getirdii alternatifleri aklamtr. Friedmann ekonomik nerilerinden bazlar unlardr: DKKAT a. Devletin ekonomik hayat zerindeki ayrntl mdahaleleri ortadan kaldrlmaldr. SIRA SZDE b. Piyasann ileyiini engelleyen ve yeni giriimlerin kurulmas konusunda cesaret krc olan sbvansiyonlara son verilmelidir. c. Enflasyonu kamlamaktan ve daha nce hi grlmemi derecede yksek bir AMALARIMIZ istikrarszlk meydana getirmekten baka bir yarar olmayan parasal reformlar, hkmetlerin inisiyatif kullanamayacaklar salam esaslara balanmaldr. d. Devletin sosyal gvenlik kurumlar aracl ile toplad fonlar, sorunlar K T A P zmede are olamaz. Devlet bu ilerle uramamaldr. e. Destekleme almlarna son verilmelidir. f. thal kotalar ve ihracat kstlamalar kaldrlmaldr. TELEVZYON g. Genel fiyat ve cret kontrollerine son verilmelidir. h. Belli ilerin ve mesleklerin ruhsat ile snrlandrlmas uygulamasndan vazgeilmelidir. N T E Rynelik NET i. Kamu toplu konut yapm ve konut yapmn desteklemeye yardm programlar iptal edilmelidir. j. Ulusal parklarn, posta tama hizmetlerinin ve paral otoyollarn devlet mlkiyetinde olmas ve iletilmesi devlete yaplmamaldr. k. Bunlarla birlikte devletin yapaca iler de bulunmaktadr: l. Devlet teknik tekelleri engellemeli, ekonomik oyunun kurallarnn uygulanmasn salamal ve ihtilaflarda hakemlik yapmal, rekabeti gelitirmeli, parasal ereveyi salamal, kiilerce oluturulan yardm derneklerine ek yardm vermelidir. Monetarizme gre piyasa, iktisadi birimlerin faaliyetlerinin koordinasyonunu fiyatlar yoluyla salayan mekanizmadr. Devletin politik gcne getirilen snrlamalar bireylerin politik gcn arttrr iken ayn zamanda ekonomik zgrlklerini de arttrmaktadr. Monetarizmin Tekellerin nemsiz ve ksa mrl olduu, ancak byk irket birliklerinin oluturduu piyasann kontrol iin gerekli unsurlar olduu ynndeki gr i dnyas tarafndan ya da vergilerin gelirin yeniden dalmna deil, zel gelirlerin ykseltilmesine ynelik bir sistem olmas gerektii eklindeki gr ise yksek gelirli gruplar tarafndan benimsenip destek bulmutur. Ancak, tarmsal fiyat destekleri vb. sbvansiyon uygulamalarn eletirdikleri
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ilide 1973 ylnda sosyal demokrat Allendeyi darbe ile devirerek iktidara gelen diktatr Augusto Pinochet tarafndan Friedman ekonomik politikasnn radikal bir biimde kabul ettirilmesi, 70li yllarn ortasndan sonra lkede ar toplumsal ekimelere neden olmutur. Friedmann ak destek verdii hatta bazen vd Pinochet dneminde emeklilik fonlar zelletirilmi, servet ve iletme krlar zerindeki vergiler kaldrlmtr. 212 kamu iletmesi ve 66 banka zelletirilmitir. 1973te %4,3 olan isizlik 1983te %22ye ykselmi ve ekonomi %19 dzeyinde daralmtr.
176
iin iftiler ve genel anlamda hkmete dayal gelirleri olan ii ya da memur kesimi ise monetar politikalar eletirerek bu okul politikalarna kar olmulardr. Friedmann ekonomik liberalizmi ABDde ve Byk Britanyada da politika zerinde son derece etkili olmutur. Friedmann retisi bylelikle hem ngiltere babakan Margaret Thatcher (1979dan sonra)e hem de Amerikan bakan Ronald Reagan (1980den sonra)a Trkiye babakan Turgut zal (1983den sonra)a model olarak hizmet etmitir. Her politikac, devlet giderlerini ksmak ve sosyal demeleri azaltarak ayn zamanda vergileri indirmekle ekonomilerini canlandrmaya almlardr. Bu tip uygulamalar Thatcherizm veya Reaganomics olarak adlandrlmtr. Ancak, ne Reagan ne Thatcher, Friedmann parac politikalarn kendi lkelerinde, ilide olduu gibi, tmyle ve uzun sre uygulamaya cesaret edememilerdir. Thatcher a gre, ngilterenin demokratik kurumlar ve toplumsal mutabakat, Pinochetin ald tedbirlerin bir ksmn kesinlikle kabul edilemez klyordu. Ancak bu iki politikacnn at kapdan giren neoliberal kreselleme iinde IMF, bu reeteyi gelimekte olan lkelere nermeye daha uzun sre devam etti. Bu gerekletirilen uygulamalarn sonular amalaryla elimekteydi. nk enflasyon oran dmekle beraber, ayn zamanda irket iflaslarnda ve isizlikte artlar kaydedilmitir. Bunun sonucu olarak toplumsal sorunlar giderek artmtr. Friedman, sosyal yardm sisteminin, sistemin alan ve vergi deyen herkesi aldattna inand iin o zamanki hliyle srdrlmeyip kaldrlmasn savunmutur. Friedmana gre, devlet bu insanlarn alnlarnn teriyle kazandklar paralar ellerinden alp almayanlar iin harcamaktadr. Benzer ekilde, sosyal yardm brokrasisinin sosyal paralarn bir blmn, esas alclarna ulatrmadan kendisi iin harcadna inanan Friedman buna bir alternatif olarak belirli bir gelir salayamayan, gerekten muhta olanlara devlet tarafndan gtr bir para yardm yaplmasn nermitir. Bylece masrafl ve karmak brokrasiyi ve ok eitli sosyal demeleri (rnein ocuk paras gibi) aradan karmak isteyen Friedmana gre; ndirim ve vergi muafiyetlerinden sonra geriye kalan vergilendirilebilir bir gelir varsa birey gelir vergisini deyecektir ancak indirim ve muafiyetlerden sonra, kiisel gelir eksi ise o zaman bu kiiler belli oranlarda Negatif Gelir Vergisine (yani gelir yardmna) tabi olacaktr. Yardm oranlar da artan oranl olabilecektir. Bu uygulamada, lkenin kii bana gelir dzeyine bal olan vergiden bak minimum bir gelir dzeyinin saptanmas gerei vardr.
YEN KLASK KTSAT TEORS

Yeni klasik iktisat, Monetarist politikalara dayal olarak domu ancak 1970li yllarda bu yaklamdan ayrlm ve farkl bir teori hline dnmtr. Enflasyon analizinde monetarist makro teori ile ayn grleri paylamasna karn, ortaya koyduklar iki temel ilke nedeniyle monetarist gr eletirmilerdir. Yeni klasik iktisatlarn monetarist iktisada ynelik eletirilerinin kayna olan iki temel ilkesi unlardr: 1. Friedman ve rencilerinin Klasik Miktar Teorisini yeniden yorumlayarak enflasyon sorununa nerdikleri yeni zmler dnda, yine ayn niversitede alan ve esasen Friedmann rencileri olan bir grup iktisat -zellikle Amerikada Robert Lucas (1937-...) ve ngilterede Patrick Minford (1943-...) enflasyon konusunu deiik bir adan ele alarak, Rasyonel Beklentiler Teorisi (Rational Expectations Theory) adyla iktisat literatrne giren bir gr ortaya koymulardr. Makroekonomik deikenlerin gelecekle ilgili tahminlerinde Monetarist iktisadn kulland Uyumcu Beklentiler Hipotezi yerine Rasyonel Beklentiler Hipotezini gelitirmilerdir. Bu onlarn yeni yandr.
177
2. Monetarist grn konjonktrel dalgalanmalarn nedeni olarak tamamyla para politikasn sorumlu tutmalar eklindeki gr yerine, nceden kamuoyuna ilan edilmeyen (beklenmeyen para politikas), bu yzden ekonomik aktrlerce tahmin edilemeyen para politikasn sorumlu tutmulardr. Onlara gre, Merkez Bankasnn nceden ilan ettii dolaysyla da ekonomik karar birimlerin, bekledii para politikasnn (beklenen para politikas) ekonomide hibir deiiklie yol amayacan, yani konjonktrel dalgalanmalara yol aamayacan ileri srmlerdir. Yeni klasik iktisat dnceye gre, beklenen para politkas ekonominin reel deikenleri (retim, istihdam vs.) zerinde hibir etki yapmaz. Etkisiz olduu iin de para politikas uygulanmamaldr. (Lucas-Sargent-Wallace Politika Etkisizlii Hipotezi). Benzer ekilde geniletici maliye politikasnn da ksa dnemde reel deikenleri etkileyemeyecei ancak uzun dnemde negatif ynde sonular dourabilecei rnein isizlik veya retimde azalmaya yol aabilecei ngrlmektedir. Ksaca, Yeni Klasik Teorinin gerek para gerekse maliye politikalarnn etkisizliini ortaya koymaya almtr. Bylece klasiklerin piyasalarn etkin ve rekabeti ortamda herhangi bir mdahaleye gerek olmakszn kendini otomatik dengeledii gr srdrlmektedir. Bu onlarn klasik yandr. zetle, Yeni klasik yaklam, uyumcu beklentiler hipotezine kar gelitirdii rasyonel beklentiler hipotezi ve merkez bankalarnn ekonomiye mdahalesine kar gelitirdii politika etkisizlii hipotezi ile makroiktisadi dncede devrim yaratmtr. Yeni klasik iktisadn ncleri Amerikal Robert Lucas Jr., Thomas Sargent, Edward Prescott ve Neil Wallace rasyonel beklentiler zerine nemli almalar yaymlamlardr. Ayrca, ngilterede Patrick Minford yeni klasik iktisat okulunun nde gelen isimleri olmulardr.
John Fraser Muth (1930-2005) Amerikal iktisat Muth, 1961 ylnda yaymlanm olan Rasyonel Beklentiler ve Fiyat Hareketleri Teorisi balkl makalesinde ilk kez Rasyonel Beklentiler kavramn kullanmas nedeniyle Rasyonel Beklentilerin Babas olarak adlandrlmtr. Carnegie Mellon niversitesinde matematik doktoras yapmtr. Ayn niversitede doent olmutur. 1954 ylnda Alexander Henderson dlnn ilk sahibidir. Muth, yaynlam olduu almasnda, enflasyonist dnemlerde ekonomik birimlerin Uyumcu beklentiler (Adaptive expectations)den ziyade Rasyonel beklentiler (Rational expectations)e sahip olduunu aklamtr. Chicago niversitesi iktisatlar tarafndan almas tekrar gndeme getirilmi ve 12 yl sonra Thomas J. Sargent Rasyonel beklentiler, halkn beklentilerinin, ekonomi teorisinin yaplmasn istediklerine uygun olarak gereklemesidir eklinde onun cmlelerini tekrarlayarak, bireylerin rasyonel hareket edip ekonomi politikalarnn hedeflerine ulamasn gletirdiini savunmutur.
Yeni klasik iktisat teorisi de zamanla kendi iinde ikiye ayrlmtr. Bir grup iktisat kendilerini Yeni Klasik ktisat Teorisi yesi olarak kabul ederken, ayrlan grup Yeni Klasik Reel Konjonktr Teorisini gelitirmilerdir. Yeni Klasik ktisat teorisi ile Yeni Klasik Reel Konjonktr Teorisinin kkleri ayn olmakla birlikte, konjonktr dalgalanmalarnn analizindeki yaklamlar farkllklar gstermektedir. Yeni klasik reel konjonktr teorisinin, Yeni Klasik ktisattan kopmasnn nede-
178
ni yani temel fark udur: Yeni Klasiklere gre konjonktrel dalgalanmalarn nedeni nceden beklenmeyen para politikas iken Yeni Klasik Konjonktrel teorisyenleri ise buna kar karak konjonktrel dalgalanmalarn gerekesi olarak teknolojik oklar gstermilerdir. Baka bir deyile, Yeni Konjonktrel Teoride, konjonktrel dalgalanmalarn nedeni parasal deil reel faktrlere dayanmaktadr ve bunlardan en nemlisi de teknolojik oklardr. Bu yaklamn yeni klasik iktisat teorisinden ayrlan nderleri Robert Barro, Charles Polosser, Edwar Prescott, Finn Kynland, Robert King, Alan Stockman ve Sergio Rebelodur.
Rasyonel Beklentiler Teorisi

Robert Lucas (1937-...) Makroiktisatn mikro temellerini kuran analizleriyle Yeni-Klasik ktisat Okulu yaklamnn ncs olan Amerikal iktisat Washingtonda dodu. Chicago niversitesinde tarih fakltesinde okumu ve ekonomi doktorasn tamamlamtr. 1995 ylnda Nobel ekonomi dl sahibidir. Halen ayn niversitede grev yapmaktadr. Balca eserleri, Konjonktr Teorisi zerine Aratrmalar (1981) Rasyonel Beklentiler ve Ekonomik Uygulamalar (1982), Konjonktr Dalgalanmalar Modelleri (1987).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Rasyonel Beklentiler Teorisi, monetaristlerden bir adm daha ileri giderek fertlerin uyumcu deil, rasyonel beklentiler iinde olduunu ve bu nedenle iktisat politikalar karsnda hemen aktif bir tavr taknp iktisat politikasn tamamen etkisiz hle getirebildiini ileri srmektedir. nk Btn ekonomik birimler doru modeli ve onun parametrelerini bilirler; politika yapmclarnn btn reaksiyonlarn hesaba katarlar. Bir tahmine varabilmek iin de ekonomik model erevesi iindeki btn bilgileri elde eder ve kullanrlar. Bylece politika tedbirlerinin etkilerini nceden tahmin edebilir ve davranlarn ekillendirerek politika uygulamalarn SIRA SZDE boa karabilirler. Bu durumda, para arz ve maliye politikas deikenleri ile retim hacmi zerinde bir etkide bulunabilmek, para arz ile faiz orann deitirebilmek, faiz orann belli bir seviyede tutmak iin sistematik politikalar uygulamak, DNELM bu teoriye gre mmkn bulunmamaktadr. Byle bir politika enflasyonist veya deflasyonist olabilecei gibi, fiyatlar genel seviyesi dengesinin olumasn da enS O R U gelleyebilecektir. Rasyonel Beklentiler D K K A T Teorisinin iktisat bilimine getirdii yenilik beklentiler konusunda olmutur. Gerekte, beklentiler konusu, Rasyonel Beklentiler Teorisyenlerinden nce, Keynesyenler ve daha sonra Monetaristler tarafndan da incelenmitir. Gerek Keynesyenler SIRA SZDE ve gerekse Monetaristler, fertlerin genel fiyat seviyesindeki deimeleri nceden tahmin etmede Uyumcu Beklentilere sahip olacaklarn belirtmilerdir. Uyumcu Beklentiler Teorisine gre gelecekteki fiyat seviyesi nceki dnem(ler)deki fiyatlarn seviyesine gre belirAMALARIMIZ lenir. Bu teoriye gre zellikle son dnemdeki fiyatlar genel seviyesi ortalamas, gelecekteki fiyatlarn tahmin edilmesinde nemli rol oynar. rnein, enflasyon oran nceki yl %20 Tyl A enflasyon P ise bireyler K cari orannn da %20 olacan beklerler. Eer cari yl ierisinde enflasyon oran artarsa (azalrsa) bireyler sonraki yldaki enflasyon orannn da artacan (azalacan) tahmin ederler ve davranlarn buna gre ayarlarlar. Rasyonel Beklentiler Teorisi ise T bireylerin, uyumcu (adaptive) deil rasyonel (rational) beklentilere sahip olaELEVZYON caklarn ve bu nedenle iktisat politikas uygulamalar karsnda derhal aktif bir tavr alp bu politikalarn beklenen sonularn deitireceklerini ne srmektedir.
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
179
Rasyonel Beklentiler teorisi nedir?
SIRA SZDE
Rasyonel Beklentiler Teorisine gre bireyler, iktisat politikas uygulamalar ve D N E L M sahiptirler bu uygulamalarn yarataca etkiler konusunda tam bir enformasyona ve dolaysyla bireylerin sistematik bir hata yapmalar sz konusu olamaz. Ksaca, fertlerin rasyonel hareket etmeleri sonucunda, iktisat politikasS kendinden bekleO R U nen etkileri yaratamaz. Rasyonel Beklentiler Teorisi taraftarlarna gre, devlet ksa dnemde dahi, vergiler, kamu harcamalar ve para arz gibi aralar kullanarak reDKKAT tim, istihdam, fiyat istikrar vb. ekonomik deikenler zerinde etkili olamaz. Bu bakmdan aktif iktisat politikalar yerine istikrarl politikalar kullanmaldr. Bu SIRA de SZDE teoriye gre, devlet sadece oyunun kurallarn belirlemeli; fertler hangi imknlarn kendilerine ak olduunu bilip kararlarnn muhtemel sonularn nceden kestirebilmelidir. rnein; vergi politikas ve kamu harcamalar politikas ile ilgili AMALARIMIZ kararlar nceden belirlenmeli ve sk sk deitirilmemelidir. Politika deiiklikleri zorunlu olduu zaman ise bu deiiklikler yava yava yrrle konulmaldr. Rasyonel beklentiler hipotezi, gnmz dnyasnn dinamik, ve enK T rasyonel A P formasyona kolay eriebilen bireyine (ekonomik karar birimine) dayanmaktadr. Bu birey hata yapabilir fakat srekli olarak hata yapmaz ve srekli olarak aldatlamaz. Rasyonel beklentiler hipotezine gre; ekonomik karar T birimleri bir deikeELEVZYON nin gelecekte alaca deerle ilgili bir tahmin yaparken, bu deikenin deerini etkileyeceini tahmin ettikleri faktrlerin tamam ile ilgili elde mevcut bulunan btn enformasyonu (bilgiyi) en etkin ekilde kullanr. Hipotezin kat yorumu olan N T E R N E T ilgili btn ilk hlinde, ekonomik karar birimlerinin tahmin edecekleri deikenle enformasyona sahip olacaklarn varsayar. Zayf yorumunda ise enformasyon elde etmenin belirli bir maliyeti bulunduu iin karar birimlerinin, sz konusu deikenle ilgili btn enformasyona deil, ancak ksmi bir enformasyona sahip olabilecei varsaylmaktadr. Rasyonel Beklentiler Teorisine gre ekonomide para arz artrld zaman, bireyler, bunun belli bir dnem sonra fiyatlar genel seviyesi ile birlikte nominal faiz orann da ykseltebileceini tahmin edebilirler. Bireyler para arznn enflasyonist bir etki yaratacan bildikleri iin buna kar rasyonel davranlarda bulunacaklardr. rnein, iiler nominal cretlerin enflasyon orannda artrlmasn isteyeceklerdir. ilerin bu taleplerinin iverenler tarafndan kabul edilmesi olasl yksektir. Zira iverenler de fiyatlar genel seviyesinin artmasnn kendi krlarn arttracan nceden rasyonel bir ekilde tahmin edebileceklerdir. Sonu olarak, para arznn arttrlmas reel milli gelir ve istihdam dzeyinde nemli bir deiiklik yaratmayacak sadece enflasyonist bir etki douracaktr. Dahas, cret artlar ile fiyat artlar birbirini kovalayacaktr. Bu durumu aada yer alan ekil yardmyla aklamaya alalm: Ekonomide para arznn artrlmas, toplam talep seviyesini AD0 dzeyinden AD1 dzeyine kaydrarak sonuta fiyatlarn P0 dzeyinden P1e ykselmesine neden olur. Rasyonel Beklentiler Teorisine gre, Uzun Dnem Toplam Arz Erisinin (LRAS) inelastik olduu varsaylmaktadr. Bunun nedeni, yukarda da belirttiimiz ekilde, para arznn artrlmasnn uzun dnemde reel retim ve istihdam zerinde etkili olmayacann kabul edilmesidir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Rasyonel Beklentiler Kuzun T A P Teorisine gre dnemde bte aklarnn borlanarak finanse edilmesi, para basarak TEL E V daha ZYON finanse etmeye gre fazla enflasyonist sonu dourur. (Borlanma imknnn ortadan kalkmas durumunda) Dier bir ifadeyle, parasal NTERNET finansmandan kanmak uzun dnemde daha fazla enflasyona yol aar. Monetaristler enflasyonun nedeninin para basmak olduunu varsaydklarndan bu olgu Ho Olmayan Monetarist Aritmetik (T. Sargent ve N.Wallace) olarak adlandrlmtr.
180
ekil 8.1 Para Arznn Bymesi ve Rasyonel Beklentiler
Fiyatlar Genel Dzeyi
P1 P0 P2
E1 E0 E2
AD1 AD0 AD2 Gelir ve stihdam Dzeyi (Yf)
Rasyonel beklentiler hipotezi, baz ynlerden eletirilere uramtr. rnein, Nobel Ekonomi dl sahibi Kenneth J. Arrow, teoriyi balca u alardan eletirmitir: 1. Rasyonel Beklentiler Teorisinde ekonomik birimler ekonominin gelecek dengesini analiz etme yeteneine sahip, sper istatistikiler olarak kabul edilmektedir. 2. Ekonomide menkul kymetler piyasas etkin olarak alrken, mal ve emek piyasalar bu dzeyde etkin olmayabilir. Aksine bunun tam tersi de olabilir. Arrowa gre fiyat beklentilerine ilikin tahminler ounlukla sermaye birikimi konusundaki kararlar iin dorudur. Sermayenin akna ilikin kararlarda ise fiyat beklentileri nemli hatalar ierebilir. Hisse senetlerindeki fiyat dalgalanmalar buna bir rnek tekil etmektedir. Sonu olarak denilebilir ki Rasyonel Beklentiler Hipotezinin eletirilecek yanlarna ramen, beklentilerin ekonomik modellerin ierisine dahil edilmeye ihtiya duyduu belirlendiinden, bu metot bu beklentileri ekillendirmek iin sahip olduumuz en elverili metottur. Piyasadaki beklentilerin rasyonel olup olmadyla ilgili sonular ok net olmamakla birlikte, baz deneysel almalar beklentilerin rasyonel olduunu desteklemektedir.
181
zet
A M A
Monetarizmin temel ilkelerini aklamak. Monetarizm, z itibariyle klasik politik iktisadn para teorisi alanndaki grlerinin yeniden yorumlanmas olarak ifade edilebilir. Bu akmn ncs olan Milton Friedman, tmyle laissez-faire dncesini savunmamakla birlikte, devlet faaliyetlerinin snrlandrlmas, ekonominin doal ileyiine braklmas, bireysel ve psikolojik beklentilerin ekonomik hayattaki byk nemi zerinde durmutur. Monetaristlere gre, ekonomideki istikrarszlklarn birou parasal kkenlidir. Bu nedenle para politikasnn iktisadi sorunlara kar, dier iktisat politikas aralarndan daha etkili olduunu dnmektedirler. Bu nedenle Modern Miktar Teorisi olarak da adlandrlan Monetarizmde enflasyonun temel nedeni para arzndaki artlardr. Monetarist Miktar Teorisinde parann dolam hznn sabitliinin teorik bir sonu deil, ampirik bir bulgu olduunu kabul edilmektedir. Monetaristler ekonomideki istikrarszln nedenini para politikalarnn yanl uygulanmas olarak grm ve 1929 ekonomik buhrannn nedenini, para arznn yeterince ve zamannda artrlmamas olduunu; 1973deki stagflasyonun ise, para arznn gereinden fazla artrlmas olduunu savunmulardr. Monctaristelere gre; milli gelir, istihdam ve fiyatlardaki istikrarszlk, para arzndaki istikrarszlktan kaynaklanmaktadr. Eer para arz byme hznda istikrar salanrsa, retim, istihdam, fiyatlar ve gelirlerde de istikrar salanabilir. Monetarizm, parann miktarndaki deimelerin, iktisadi faaliyetler ve fiyatlar genel seviyesi zerinde byk etkisinin olduunu ve fiyat istikrarnn salanmas iin en uygun zmn para arzndaki art hznn nceden belirlenmesi (her yl sabit oranda arttrlmas) ile gerekletirilebileceini savunmaktadr. Monetarist iktisatlar tanmlamak. Monetaristlerin ounluunu Chicago evresinden yetimi ve ounluu Friedmann rencisi olan bilim adamlar Gary Becker ve dierleri (Cagan, Lerner, Selden, Pasek, Macesich, Meiselman, Gibson, Sidrouski, Darby, Laidler) ile St.Louis Federal Reserv Bankas uzmanlar (L.Anderson, J.Jordan, Keran, K.Carlson) oluturmaktadr. Ayrca bu grubun ngilterede de temsilcileri (A.Allan Walters, H.G. Johnson) ve Karl Bruner saylabilir.
AM A
Yeni Klasik ktisadn ve Rasyonel Beklentiler Teorisinin temel ilkelerini aklamak. Yeni klasik iktisat, Monetarist politikalara dayal olarak domu ancak 1970li yllarda bu yaklamdan ayrlm ve farkl bir teori haline dnmtr. Yeni klasik yaklam, uyumcu beklentiler hipotezine kar gelitirdii rasyonel beklentiler hipotezi ve merkez bankalarnn ekonomiye mdahalesine kar gelitirdii politika etkisizlii hipotezi ile makro iktisadi dncede devrim yaratmtr. Rasyonel Beklentiler Teorisi, ancak toplumun beklemedii anlarda ve beklemedii ekillerde uygulanacak bir politikann ok ksa srede etkili olacan, zaman ierisinde bireylerin enformasyonu takip ederek beklentilerin deitirmeleri halinde ise politikalarn tekrar etkisiz kalacan ne srmektedir. Rasyonel Beklentiler Teorisine yneltilen eletirileri zetlemek. Rasyonel Beklentiler Teorisi balca u alardan eletirmitir: 1. Rasyonel Beklentiler Teorisinde ekonomik birimler ekonominin gelecek dengesini analiz etme yeteneine sahip, sper istatistikiler olarak kabul edilmektedir. 2. Ekonomide menkul kymetler piyasas etkin olarak alrken, mal ve emek piyasalar bu dzeyde etkin olmayabilir. Aksine bunun tam tersi de olabilir. Arrowa gre fiyat beklentilerine ilikin tahminler ounlukla sermaye birikimi konusundaki kararlar iin dorudur. Sermayenin akna ilikin kararlarda ise fiyat beklentileri nemli hatalar ierebilir. Hisse senetlerindeki fiyat dalgalanmalar buna bir rnek tekil etmektedir.
A M A
A M A
182
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Monetarizmin iktisat literatrnde kullanlan dier adlarndan biri saylamaz? a. Paraclar b. Modern Miktar Teorisi c. Neoklasik akm d. Yeni Klasik iktisat e. Reaganomics 2. Aadakilerden hangisi Monetarizm ile ilgili yanl bir ifadedir? a. Klasik miktar teorisini eletirip gelitirmilerdir b. Chicago okulu kurucusu Milton Friedmann ve takipilerinin miktar teorisine ilikin almalarnn literatrdeki addr. c. stikrarszlklarn nedenini kamu harcamalarnn yetersiz olmasna balar. d. Klasiklerin tam istihdam gr reddedip, doal isizlik hipotezini ileri srerler. e. Trkiyede Turgut ZALa ekonomi politikalarnda model olmutur. 3. Aadakilerden hangisi Monetarist grn temel varsaymlar arasnda saylamaz? a. Srekli gelir hipotezi b. Doal isizlik hipotezi c. Sabit oranl parasal byme kural d. Uyumsal beklentiler hipotezi e. Maliye politikalarnn etkinlii hipotezi 4. Friedmana gre srekli gelirin tanm aadakilerden hangisidir? a. Uzun dnemde beklenen ortalama gelir b. Faizin bir fonksiyonu c. Ksa dnemde beklenen ortalama gelir d. Beeri servet ve beeri olmayan servet orannn bir fonksiyonu e. Beklenen enflasyon orannn bir fonksiyonu 5. Monetarist yaklamda parann getirisi sabitken tahvillerin getirisinin azalmas, elde tutulan para miktarn nasl etkiler? a. Artrr b. Azaltr c. Etkilenmez d. Art oran azalr e. Art oran artar 6. Friedmann para talebi fonksiyonunda parann dolam hz aadakilerden hangisinin istikrarl bir fonksiyonudur? a. Srekli gelirin b. Yaam boyu gelirin c. Mutlak gelirin d. Cari gelirin e. Nispi gelirin 7. Monetarizmin iinden farkl ancak varsaymlarla doan, bireylerin politikalar boa karacan savunan gr aadakilerden hangisidir? a. Marjinalizm b. Uyumcu Beklentiler c. Rasyonel Beklentiler Teorisi d. Strktralizm e. Arz yanl iktisatlar 8. Rasyonel Beklentiler teorisine ilikin olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bireyler tam bilgi sahibidirler; sistematik hata yapmazlar b. Uzun dnem toplam arz erisinin inelastik olduu varsaylmaktadr c. 1961de J.Muthun bir makalesi ile ortaya kmtr, d. Devletin politikalar ksa dnemde ekonomik deimeler yaratmaz, e. Para arz reel milli geliri etkilemezken enflasyona sebep olur, 9. Aadakilerden hangisi politikalarn etkinsizliini savunan ve ekonomideki istikrarszlklarn nedenini parasal oklara dayandran yaklamdr? a. Marjinalizm b. Uyumcu Beklentiler c. Rasyonel Beklentiler Teorisi d. Reel Konjonktr Teorisi e. Strktralizm 10. Aadakilerden hangisi Yeni Klasik ktisadn nc isimlerinden biri deildir? a. R. Lucas b. P.Minford c. T. Sargent d. N.Wallace e. A. Schwartz
183

1. e 2. c 3. d 4. a 5. a 6. a 7. c 8. e 9. d 10. e Yantnz yanl ise Monetarizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Monetarizmin Temel lkeleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Srekli Gelir Hipotezi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Srekli Gelir Hipotezi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Parasal Aktarm Sreci... konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Monetarizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rasyonel Beklentiler Teorisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rasyonel Beklentiler Teorisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Klasik ktisat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Klasik ktisat konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Monetarizm, nominal milli gelir dzeyinin belirlenmesinde ve deimesinde parasal faktrlerin nemini vurgulayan doktriner bir yaklamdr. Monetaristler, liberal piyasa ekonomisini savunmular ve devletin ekonomik yaama mdahale etmemesi gerektiini ileri srmlerdir. Monetarist ekonomik yaklamda serbest piyasann ve rekabetin gc, ekonomik zgrlkler ve zel mlkiyet esastr. Sra Sizde 2 Portfy Teorisi, bir yatrmcnn varlklarn getirisi farkl alternatif yatrm ekilleri arasnda nasl dattn incelemektedir. Teoride, finansal varlklarla reel varlklar arasnda snrl ikame ilikisi olduunu varsaylmaktadr. Sra Sizde 3 Keynesyen ve Monetarist grte Parasal Aktarm Mekanizmasna ynelik farkllklar u ekilde zetleyebiliriz: 1. Keynesyen grte para ve tahvil olmak zere sadece iki varlk hesaba katlrken, Monetarist gr reel varlklar da hesaba katmaktadr. 2. Keynesyen grte para politikasnn reel ekonomiye aktarm faiz oran zerinden ilemektedir. Monetarist grte ise para politikas portfyde yer alan varlklarn nispi fiyatlarn deitirmek suretiyle reel ekonomiyi etkilemektedir. Sra Sizde 4 Rasyonel Beklentiler Teorisi, fertlerin uyumcu deil, rasyonel beklentiler iinde olduunu ve bu nedenle iktisat politikalar karsnda hemen aktif bir tavr taknp iktisat politikasn tamamen etkisiz hale getirebildiini ileri srmektedir. nk Btn ekonomik birimler doru modeli ve onun parametrelerini bilirler; politika yapmclarnn btn reaksiyonlarn hesaba katarlar. Bir tahmine varabilmek iin de ekonomik model erevesi iindeki btn bilgileri elde eder ve kullanrlar. Bylece politika tedbirlerinin etkilerini nceden tahmin edebilir ve davranlarn ekillendirerek politika uygulamalarn boa karabilirler.
184
Adaay, F.R.ve Islatince, H., (2009), ktisadi Dnceler Tarihi, Ekin Kitapevi, Bursa. Aktan, C. C., (2000), Monetarizm ve Rasyonel Beklentiler Teorisi, Politik ktisat, Anadolu Matbaas, zmir. Aktan, C. C, (2004), Yeni ktisat Okullar, Sekin Yaynclk, Ankara. Bocutolu, E., (2012), ktisadi Dnceler Tarihi, Murathan Yaynevi, Trabzon. Cengiz, V. (2008), Keynesyen Ve Monetarist Grte Parasal Aktarm Mekanizmas: Bir Karlatrma, Atatrk nv. BF Dergisi, C.22, S.1, s.115-127. iek, M. (2005). Trkiyede Parasal Aktarm Mekanizmas: VAR Yaklamyla Bir Analiz, ktisat letme ve Finans, 233, 82-105. ubuku, T. (1983), Enflasyon Teorisi ve Trkiyede Enflasyon, Ankara: H. BF Yayn. Friedman, M. (1956): (ed.): Studies in the Quantity Theory of Money, Chicago Un.Press. Friedman, M. (1957): A Theory of Consumption Function, Princeton University Press, Princeton. Friedman, M. (1968): The Role of Monetary Policy, American Economic Review, 58(1), pp.1-17. Friedman, M. (1962), Should There Be An Independent Monetary Authority, L.B.Yeager (Ed.), In Search of Monetary Constitution ierisinde, Harvard University Press, Cambridge. Friedman, M. (1969) (ed.): The Optimum Quantity of Money, Chicago, Aldine. Friedman, M. (1970): The Counter Revolution in Monetary Theory, Institute of Economic Affairs, London. Friedman, M. (1970): A Theoretical Framework for Monetary Analysis, Journal of Political Economy, 78(2), March-April, ss.328-337. Friedman, M. (1972):Comments on the Critics, Journal of Political Economy, 80(5), ss.906-950. Friedman, M. (1975): Unemployment versus Inflation? An Evolution of Phillips Curve, IEA, Lecture, No.2. Friedman, M. (1977): Nobel Lecture: Inflation and Unemployment, Journal of Political Economy, 85(3), ss.451-472. Friedman, M. and Schwartz, A.J. (1963), A Monetary History of the United States 1867-1960, Princeton University Pres, Princeton. Friedman, M., (1971): Government Revenue From Inflation Journal of Political Economy, 79 (4), ss. 846-856. Friedman, M., M.(1953): Essays in Positive Economics, University of Chicago Press, Chicago & London. Friedman,, M. (1975), The Case for A Monetary Rule, Milton Friedman, An Economists Protest ierisinde, Thomas Horton, New Jersey. Friedman,, M. ve R. Milton Friedman (1980), The Tide is Turning, P. Duignan ve A. Rabushka (Eds.), The United States in the 1980s, Hoover Institution, Stanford, 3-30. Kantor, B., (1979) Rational Expectations and Economics Thought, Journal of Economics Literature Vol. 17, pp, 1422-1441. Friedman, M., M. ve R.Friedman (1988): Kapitalizm ve zgrlk, ev: D.Erberk ve N. Himmetolu, Aln Kitaplar, stanbul al, T., vd. (1997) , Para Banka: Teori ve Politika, Gazi Kitabevi, Ankara. zgven, A.,(1984), ktisadi Dnceler, Doktrinler ve Teoriler, Filiz Kitapevi Beyazt-stanbul. Parasz, ., (1996) Monetarizm Ve nl Monetarist Ve Keynesgil ktisatlarla Syleiler, Ezgi Kitapevi, Bursa. Sargent, T., (1976), Rational Expectations and the Theory of Economic Policy, Journal of Monetary Economics, April-1976. Vol 2, No 2, pp, 169-183. Sargent T., (1981), (ed) Lucas R.E., The Rate of Interest ..., Ratinational Expectations & Econometric Practice, The Unv. Of Minesota Press. Minneapolis. Sava, V., (1984) Keynezyen ktisat Yklrken, Fatih Yaynevi Matbaas, stanbul. Turanl, R., (2011), ktisadi Dnce Tarihi, Bilim Teknik Yaynevi, stanbul. Yay, G.G., (2001) , Chcago Okulu, Milton Fredman Ve Monetarizm, Liberal Dnce, Gz, 6 (24), 196-207.

Iktisadi Dusunceler Tarihi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Iktisadi Dusunceler Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

KTSAD DNCELER TARH

Editrler Prof.Dr. M. Burhan ERDEM Yrd.Do.Dr. Hasan SLATNCE

ktisadi Dnceler Tarihine Giri .........................................

Modern ktisadi Dncenin Douu: Mertantilizm ve Fizyokrasi .................................................................................. 30

Sosyalist Dncenin Douu ve Marksizm.......................... 80

Marjinalizm ve Neoklasik ktisat............................................ 102

Kurumcu ktisat ve Tarihi Okul ........................................... 120

Keynes ve Keynesyenler.......................................................... 142

Monetarizm ve Yeni Klasik ktisat Teorisi ........................... 164

175 176 178 181 182 183 183 184

Editrler Prof.Dr. M. Burhan ERDEM Yrd.Do.Dr. Hasan SLATNCE

KTSAD DNCELER TARH

ktisadi Dnceler Tarihi

ktisadi Dnceler Tarihine Giri

ktisadi Dnceler Tarihine Giri

Relativist ve Absolutist Yaklamlar

ktisadi Dnceler Tarihi

ktisadi Dnceler Tarihinin Zaman

1. nite - ktisadi Dnceler Tarihine Giri

ktisadi Dnceler Tarihinde Paradigma ve Bilimsel Aratrma Program

ktisadi Dnceler Tarihi

1. nite - ktisadi Dnceler Tarihine Giri

ESK A TOPLUMLARINDA KTSAD DNCE

Dou Toplumlarnda ktisadi Dnce

ktisadi Dnceler Tarihi

1. nite - ktisadi Dnceler Tarihine Giri

ESK A YUNANLILARINDA KTSAD DNCE

ktisadi Dnceler Tarihi

Oeconomicus: Latincede oikonomos

1. nite - ktisadi Dnceler Tarihine Giri

deal Devlet ve blm

ktisadi Dnceler Tarihi

1. nite - ktisadi Dnceler Tarihine Giri

ktisadi Dnceler Tarihi

1. nite - ktisadi Dnceler Tarihine Giri

ORTA A HRSTYAN DNYASINDA KTSAD DNCE Orta ada Avrupa

ktisadi Dnceler Tarihi

1. nite - ktisadi Dnceler Tarihine Giri

St. Thomas Aquinas

Deer Teorisi ve Adil Fiyat

ktisadi Dnceler Tarihi

1. nite - ktisadi Dnceler Tarihine Giri

ORTA A SLAM DNYASINDA KTSAD DNCE

ktisadi Dnceler Tarihi

1. nite - ktisadi Dnceler Tarihine Giri

ktisadi Dnceler Tarihi

1. nite - ktisadi Dnceler Tarihine Giri

evrim Teorisi ve Vergi Teorisi

ktisadi Dnceler Tarihi

1. nite - ktisadi Dnceler Tarihine Giri

Para ve Sermaye Teorisi

ktisadi Dnceler Tarihi

1. nite - ktisadi Dnceler Tarihine Giri

ktisadi Dnceler Tarihi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - ktisadi Dnceler Tarihine Giri

KTSAD DNCELER TARH

ktisadi Dnceler Tarihi

Modern ktisadi Dncenin Douu: Merkantilizm ve Fizyokrasi

Modern ktisadi Dncenin Douu: Merkantilizm ve Fizyokrasi

ktisadi Dnceler Tarihi