Professional Documents
Culture Documents
qarTul-somxuri
saeklesio urTierTobebi
Tbilisi
2011
1
Sesavali
pirvel aTaswleulSi, VI-VIII ss-Si, jer sparsuli
mazdeanuli imperia, xolo Semdeg arabTa xalifati samkvdro-sasicocxlod ebrZoda bizantiis imperias. am
omebis frontis xazze saqarTveloc aRmoCnda. sparselebi da arabebi bizantiuri marTlmadidebluri imperiis
dasustebis mizniT, kavkasiaSic devnidnen marTlmadidebluri mimarTulebis qristianebs, xolo aramarTlmadideblur eklesiebs naklebad ebrZodnen, anda piriqiT, politikuri mosazrebebiT aZlierebdnen kidec.
amis Sedegad, aRniSnul VI-VIII da mimdgom saukuneebSi, gansakuTrebiT gaZlierda somxuri monofizituri eklesia. xolo bizantielTa Tanamorwmuneobis gamo, qarTuli marTlmadidebluri eklesia sastikad devnes. momentiT
isargebla somxurma eklesiam da SeZlo qarTuli mrevlis erTi nawilis Seyvana monofizitur eklesiaSi.
msgavsi suraTi ganmeorda, TiTqmis, aTasi wlis Semdeg.
axla ukve politikuri mosazrebidan gamomdinare, kavkasiaSi qarTul marTlmadideblur eklesias devnida sparseTisa da osmaleTis imperiebi, ruseTis marTlmadideblur
imperiasTan Tanamorwmuneobis gamo. somxuri monofizituri
eklesia maT mier kvlav gaZlierda, radganac XVII-XVIII
ss-is sparseTi da osmaleTi monofizitobas miiCnevdnen
politikurad neitralur sarwmunoebad.
3
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
d) VI msoflio kreba
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
didi mTargmnelebi
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
`Zichis Sagdari~
`Petcherno Sagdari~
`Wankis Sagdari~
`Melikis und Subsarnisi Sagdari~
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
mitropoliti anania jafariZe
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
ptpt,bc ufvj^ vbpfyvbvfhsekfl t,hjlyty fhf .dtkf mhbcnbfyek cfhoveyjt,hbd vbvfhsekt,fc^ fhfvtl v[jkjl mfhsek
trktcbfc& vfssdbc vjcfsvtyb lf pju]th vbcfqt,bw rb b.j
cjv[eh-mhbcnbfyekb^ rfsjkbrehb lf ,thyekb trktcbt,b^
vfuhfv vjesvtytkb b.j mfhsdtksf vfhskvflblt,kehb
cfhoveyjt,f& fvfcsfy lfrfdibht,bs^ i& kjvcft othc% #fv lhjc
sehmt,c bctdt^ hjujhw cgfhctkt,c^ vjcdtyt,fc erfhufdlf
vfhskvflblt,kehb hectsbc ofhvfnt,fyb^ hjvtkbw cek eahj
cfv[htsbs vjbotdlf lf rfdrfcbbc eqtknt[bkc t,]byt,jlf&
&&&vfhskvflblt,kehb hectsbc ofhvfnt,fyb sehmtsc .dtkfpt vtnfl fabmht,lf lf .jdtkb qjybcbt,bs wlbkj,lf^ fh lftidf vfhskvflblt,keh [fk[sf ehsbthsrjynfmnb^ lf hfw vsfdfhbf^ vfsb rfdibhb thsvjhoveyt hectsbc cf[tkvobajcsfy@
~i& kjvcft^ #udbfyb ief cfereytt,bc cfmfhsdtkjc bcnjhbblfy@^
1979^ ud& 75`&
fvbc ufvj sehmsf lf cgfhctksf vbth lfvjhxbkt,ek
vtc[tsib^ mfhsk-rf[tscf lf bvthtsib vfhskvflblt,keh
cfhoveyjt,fc^ fye #mfhsdtkj,fc@ itehbut,tkb jvb ufvjtw[flf
~bmdt^ ud& 35`&
,bpfynbbc lfg.hj,bc itvltu jcvfkt,vf itmvytc epfhvfpfhb
bvgthbf^ hjvkbc itvflutykj,fib leyfbcgbhtssfy thsfl ifdbpqdbcgbhtsbw itlbjlf^ bhfybc bvgthbf rb rfdrfcbblfy byljtsblfy b.j ufydhwj,bkb^ cfmfhsdtkj vfs thsvfytsc ijhbc /
mjylfs uf.jabkb& lfcfdktsb cfmfhsdtkj jcvfktsc^ [jkj
fqvjcfdktsb bhfyc tresdyjlf&
\|++ cfereybc lfcfo.bcbcfsdbc vrdtshfl itbwdfkf cfthsfijhbcj dbsfht,f& cfmfhsdtkjc xhlbkjtsbs ofhvjmvybkb
f[fkb vfhskvflblt,kehb hectsbc cf[tkvobaj 'kbthlt,jlf^
cohfab ufafhsjt,bc ufvj bthst,lf bmfvlt jcvfktsbcf lf bhfybc ufdktybc cathjib v.ja vbof-o.fkc& hectsvf jcvfktsc off341
hsdf .bhbvb^ xhlbkj ifdb pqdbcgbhtsb^ xhlbkjrfdrfcbf^ leyfbcgbhtsb^ ufvjxylf rfcgbbc pqdbcgbhtsib^ hbsfw itfiajsf bhfyb lf jcvfktsb& \|+++ cfereytib tdhjgfib ufdhwtkt,ekb fphbs^ hectsb fgbht,lf rjycnfynbytgjkbc fqt,fc^ ,jcajhbcf lf
lfhlfytkbc chentt,bc [tkib xfult,fcf lf [vtksfief pqdfib
ufcdkfc^ vfifcflfvt^ hectsbc cehdbkb b.j jcvfktsbc
cf[tkvobajc lfikf-lfyfotdht,f^ hfcfw vbpfyvbvfhsekfl
f[jhwbtkt,lf rbltw& fctdt bhfyibw abmhj,lyty^ hjv hect,b
fgbht,lyty rfcgbbc pqdbcgbhtsblfy bhfybc ufdkbs byljtsib
itcdkfc& bhfyb lf jcvfktsb hectsbcufy cfcbrdlbkj cfahs[tc
tkjlyty^ sfdbfysb bvgthbt,bc vskbfyj,bc obyffqvltu vbvfhsekc&
fv lhjc jcvfksf lf bhfytksf gjkbnbrehb vbpfyb b.j^
hjujhvt fh lftrfhufs rfdrfcbf ~fvbthrfdrfcbf`^ hflufyfw
rfdrfcbbc lfzthbc itvltu hect,c upf t[cyt,jlfs jcvfktsbcf lf
bhfybc wtynht,bcfrty^ hfw vfsb bvgthbt,bc lfikfc vjfcofdt,lf&
bhfytkt,cf lf jcvfkt,c ufycfresht,bs fahs[j,lfs
mfhsdtkt,bc vfhskvflblt,kehb cfhoveyjt,f^ hflufyfw bwjlyty^ hjv thsvjhoveytj,bc ufvj vfhskvflblt,keh hectsc
rfdrfcbbc lfeakt,fib [tkc iteo.j,lf sfyfvjhoveyt mfhsdtkj,f ~hfw vfhskfw fct vj[lf itvlujv`&
rfdrfcbfib hectsbc thsflthsb ,eyt,hbdb gjkbnbrehb vjrfdibht cfhoveyjt,hbdb thsbfyj,bc ufvj b.j vfhskvflblt,tkb
mfhsdtkb [fk[b^ hjvkbc vbcohfat,f hectsbcfrty \|++-\|+++
cfereytt,ib wyj,bkb b.j& rfdrfcbbc c[df .dtkf [fk[b lf mdt.fyf
bv lhjbcfsdbc fy vecekvfyehb b.j^ fylf gjkbnbrehb sfdbcsfdflj,f /mjylf lfrfhuekb& xhlbkjrfdrfcbtkt,bc ufvecekvfyt,bc ghjwtcb lfvsfdht,ekb b.j^ cjv[tscf lf
fpth,fb]fyib rb vecekvfyehb cf[fyjt,b fhct,j,lyty& fv lhjc
cjv[t,bc hbw[db fvbthrfdrfcbfib ghjwtynekfl 'fkpt vwbht
342
cjv[eh-uhbujhbfyekb cfgfnhbfhmj^ hjvtkbw ,thtysf cfgfnhbfhmjc sfyfcojhb eakt,t,bs fqbzehdf& jhbdt cfgfnhbfhmj^
,thyekb lf cjv[ehb^ yjvbyfkehfl lfevjhxbktc ceksfybc
rfhc& ceksfy vt/vtl ++-c rjycnfynbytgjktkb cjv[t,b vbfxylf
sfdbcb bynthtct,bc thsuek lfvwdtkt,fl& cfthsjl^ mhbcnbfyek htkbubeh vbvlbyfhtj,t,ib^ cjvt[sf sfdbct,ehb ctmnf^
hjvtkcfw vjudbfyt,bs ~1836 o&` uhbujhbfyj,f itthmdf^ cjv[t,c
ufycfresht,ek lf itlfht,bs ghbdbktubht,ek vlujvfhtj,fib
f.tyt,lf^ hjujhw sehmtsib^ bct bhfyib@ ~bmdt^ ud& 23`& rjycnfynbytgjkbc cjv[eh cfgfnhbfhmjc /mjylf 49 tgfhmbf& vfc
tvjhxbkt,jlf jcvfktsbc bvgthbbc vstkb vjyjabpbnehb
vjcf[ktj,f^ fhf v[jkjl cfcekbthj^ fhfvtl cfvjmfkfmj lf
cfcfvfhskj cathjibw ~bmdt^ ud& 24`&
fctdt lblb gfnbdbs tg.hj,jlf cjv[eh trktcbfc bhfybc
[tkbceakt,f^ cjv[t,c yt,f lfthsjs cfhoveyjt,hbdb
fqvcfht,kj,bc sfdbceakt,bcf^ #if/b gbhflfl t[vfht,jlf
cjv[t,c trktcbt,bc vityt,kj,fib ~bmdt^ ud& 37`& lflbjlf vfs
mhbcnbfyek lqtcfcofekt,pt^ tcoht,jlf mhbcnbfyek
wthtvjybfkt,c& vbcb ufycfresht,ekb ,hfyt,bs c]blyty
.dtkf vfc^ dbyw cjvt[ mhbcnbfyc itehfw[.jafc vbf.tyt,lf ~f&
fybycrb^ cjv[ehb trktcbbc bcnjhbf^ rbibybjdb^ 1900^ ud&
264`&&& thsb v[hbd^ sehmtsbcf lf vtjht v[hbd^ cgfhctsbc
vtcdtehsf gjkbnbrbc o.fkj,bs \|++-\|+++ cfereytt,ib
cjv[ehb cfdfzhj rfgbnfkb cfthsfijhbcj fhtyfpt ufdblf& vfs
d[tlfds% ifdb pqdbc^ tutjcbc pqdbc^ [vtksfief pqdbc^ fnkfynbcf lf byljtsbc jrtfytt,bc fept,ib lf c[df@ ~bmdt^ ud& 38`&
ufycfresht,bs nhfubrekb b.j vtc[tsbc mfhsdtksf ,tlb& fm
jcvfkt,vf vfhskvflblt,kj,f ~mfhsekb trktcbf` frhfktc&
mfhsdtkt,b^ hjvtksfw fh vbbqtc vf/vflbfyj,f^ cjv[ehb trk344
ib`& fvfs ufhlf bmdt^ mj,thbc lf 'tkb ztivfhbnbc wyj,bkb cftgbcrjgjcj trktcbf^ hjvtkcfw fuhtsdt #fufhfrb@ thmdf^
df[einbc lhjc ]th rbltd mfhsdtksf [tkib b.j ~fv #fufhfrbc@
ufvj tojlf ths-ths tgfhmbfc #fufhfr-ofkrbc tgfhmbf@`&
vf/vflbfysf vg.hj,tkj,bc ufvj mdtvj mfhskbc mfhsdtkj,f^
hjvtkbw ktrt,cf lf sfsht,c uflfehxf^ bekt,ekb uf[lf vbtqj
cjv[ehb cfhoveyjt,f^ fye uhbujhbfyj,f& fvbs bcbyb uflfehxyty abpbrehfl ufyflueht,fc vf/vflbfyt,bc vbth& df[einb vfs
itcf[t, othc _ #fv flubksf ibyf vjcf[ktyb fhbfy cfhoveyjt,bs
cjvt[yb ~lf vwbhtlfl mfhskbc cfhoveyjt,bcf`^ fhfvtl mwtdfpybsf mfhsekbsf@ ~bmdt^ ud& 312`&
df[einbc lhjc #cfhoveyjt,bs cjvt[yb@ ~vfuhfv tsybrehfl
mfhsdtkt,b` w[jdhj,lyty nfibhcf lf f,jwib ~bmdt^ ud& 312-313`^
vfuhfv mdtvj mfhskib ]th rbltd vhfdkfl b.j mfhsekb trktcbf-vjyfcnht,b^ sevwf #[ewbc cfvfh@ lfhxtybkyb& vfkt vhfdfkb vfsufyb uflfdblf cjvt[sf [tkib& tc rfnfcnhjaf itvlujvfw
ufuhtklf&
fvbnjvfw othlf ufjwt,bs thsb tdhjgtkb vrdktdfhb
~ahtlthbr lb,ef` _ #cfjwfhb bcff^ hjv vfhnj mfhsdtkt,c cltdybfy jcvfkt,b lf fhf cjv[t,c^ vfs ceksybcfufy yfijdyb /
mjylfs cfhoveyjt,bc sfdbceakt,f@ ~,& fhdtkft^ #cjv[ehb@
se mfhsekb trktcbt,b cfmfhsdtkjib( s,bkbcb^ 1996^ ud& 97`&
347
kbcbcf lf cjv[bsbc vtkbmt,b cgfhcek-vf/vflbfyehb gjkbnbrehb jhbtynfwbbcfyb b.dyty ~#refkfl vtkbmb cjv[bsbcf lf fsf,tu
pfmev thsuekj,lyty .tbycf@ ~mfhskbc w[jdht,f^ n& +|^ ud& 434`&
fctdt s,bkbcbc vvfhsdtkbf ,fuhfnbjyb ufcgfhctkt,ekb cbvjy-[fybw& stbvehfp-cffrfbc f]fy.t,bc itvltu .bpbk,fit,b
rdkfdbylt,ehfl bluyty mdtvj mfhskcf lf s,bkbcib #ofhvjdblf .bpbk,fibc ]fhb lf vjbwdtc cf,fhfsfidbkj lf cjv[bsb vjbsfhtitc lf b.dyty &&& [jkj .jhxb,fivfy uffvfuhf wb[t nabkbcbcf lf lffulj vey cdbvjy-vtat fmts 1628&&&@ ~mfhskbc w[jdht,f^
++^ ud& 415`& fv cdbvjy [fybc vjrdkbc itvltu ufyhbc[t,ekvf if/vf
mfhskbc dfkfl ufvjupfdyf ufsfsht,ekb hjcnjv-[fyb^ fvbc itvltu mfhsk-rf[tsc ufsfsht,ekb vvfhsdtkt,b vfhsfdlyty&
w[flbf^ bcbyb bctsbdt trjyjvbreh gjkbnbrfc fnfht,lyty mfhskcf lf rf[tsib^ hjvtkbw vbqt,ekb b.j cfthsjl cgfhctsbc
cf[tkvobajib& cgfhctsib rb dfzhj,f lf vhtodtkj,f cjv[ehb
cfhoveyjt,bc vmjyt vjcf[ktj,bc [tkib b.j&
fvbnjvfw eylf bsmdfc^ hjv erdt \|+ cfereyblfydt mdtvj mfhskb lf s,bkbcb c gfhcek gjkb nbreh-trjyj vbrehb
lfmdtvlt,fht,bc mdti v.ja mdt.fyfc ofhvjflutylf lf fm cjv[eh
trktcbfc bctsbdt itqfdfst,b lf egbhfntcj,fyb /mjylf^
hjujhw cfthsjl cgfhctsib^ fvbc ufvj vhtdkb frklt,jlf vf/
vflbfysf vbth cfcnbrfl ltdybk cgfhctsbc trktcbfc lf tvfnt,jlf
cjv[eh trktcbfc& hfw itt[t,f s,bkbcbc xhlbkjts lf lfcfdktsbs vlt,fht mfhskc^ hjvtkcfw 'bhbsflfl mhbcnbfyb^ fylf
mfhsekb thjdyekb sdbsitvtwyt,bc vmjyt vf/vflbfyb
,fuhfnbjyt,b vfhsfdlyty^ itlfht,bs itytkt,ekb b.j mfhsdtksf ufsfsht,bcf lf ufcjv[t,bc ghjwtcb^ sevwf rb hjcnjvbc
lhjc sehvt^ hjujhw ybrjkjp xjkj.fidbkb fqybiyfdlf^
mfhsdtkt,bc vybidytkjdfyb hfjltyj,f .jdtklqbehfl
sfshlt,jlf lf cjv[lt,jlf& itltuvfw fh lff.jdyf^ serb \|++
350
cfereybc lfcfo.bcib rf[tsib .jabkf 20 cftgbcrjgjcj^ mfhskib 21 cftgbcrjgjcj^ [jkj vtc[tsib 14-vlt^ stbvehfp ++-bc
mhbcnbfyekb otcbs rehs[tdbcfc vt-18 cfereybc 40-bfyb
okt,bcfsdbc mfhsk-rf[tsib cek hfvltybvt vjmvtlb cftgbcrjgjcj fhct,j,lf^ [jkj vtc[tsib fqfhwthsb&
\|+++ c& ,jkjcf lf \+\ c& lfcfo.bcbcfsdbc mfhskib .jabkf
cek tmdcb cftgbcrjgjcj^ rf[tsib js[b^ hjujhw tc cf,esblfy
xfyc _ #[jkj vfsbc eovbyltcj,bc [tkmdtityb vqdltkvsfdfhyb
hjvtkybwf fo fhbfy% mfhskcf ibyf _ 1& nabkbcbcf vbnhjgjkbnb&&& 2& hebcbcf vbnhjgjkbnb&&& 3& obkrybcf vbnhjgjkbnb&&&
4& eh,ybcbcf vbnhjgjkbnb&&& 5& cfvsfdhbcbcf tgbcrjgjcb&&& 6& ybmjpbcf tgbcrjgjcb& rf[tscf ibyf _ 1& ,jl,bcf vbnhjgjkbnb&&&
2& ybyjovbylbcf vbnhjgjkbnb&&& 3& hecsfdbcf fh[btgbcrjgjcb&&&
4& ytrhtcbcf vbnhjgjkbnb&&&@ ~mfhsekb cfvfhskbc 'tukt,b^ n&
+++^ ud& 112-113`&
fmtlfy xfyc^ hjv mfhskbc 21 cftgbcrjgjcjlfy uflfhxtybkf
tmdcbjlt^ [jkj rf[tsbc 20 cftgbcrjgjcjlfy _ js[b&
hfw itt[t,f vtc[tsc _ fm^ hjujhw fqbybiyf^ mfhsekb
cftgbcrjgjcjt,b chekbfl vjbcgj& htytufnj,bc upfpt lfvlufhb f[fkwb[bc ufvf/vflbfyt,ekb mfhsdtkb afit,b sdbsjydt
eo.j,lyty [tkc cfvw[tib mhbcnbfyj,bc lfshueydfc lf
vecekvfyj,bc lfythudfc&
cfvw[tib vf/vflbfyj,bc ufdhwtkt,bc itltufl vybidytkjdyfl itvwbhlf mhbcnbfyekb htkbubbc vcf[ehsf hbw[db^ mhbcnbfyb vjcf[ktj,f afmnbehfl eobyfvqdhjl lfhxf ~v& cdfybt^
#cfmfhsdtkj-jcvfktsbc ehsbthsj,bc bcnjhbblfy@^ ud& 322324`& df[einbc cbn.dbs^ #ufyyf sdbybth flubk-flubk bgjdt,bfy
vqdltkyb lf itbmvyf chekbfl vf/vflbfyj,f otcbsf lf c]ekbsf
vfsbsf lf fqitylt,bfy vtxtsyb& fhfvtl lfisty ukt[yb lf bubybwf evo.tctkyb^ dbsfhwf gbhen.dyb@& lblb [ybc ufyvfdkj,fib
351
353
#mfhsdtksf ufystcdf@ _ tvbuhfwbf& atjlfkehb [fybc cfmfhsdtkjc bcnjhbbc nhfubrekb vjdktyt,b #mfhsdtksf yfstcfdbc ufystcdbc afmnt,ptw vbudbsbst,ty& y& ,thtybidbkb uekyfrkekb itybiyfdc^ hjv itecofdktkb lf iteafct,tkbf fv
ifd,ytk [fyfib vbvlbyfht tsybrehb ghjwtct,b ~mfhsdtksf
#ufsfsht,f@^ #ufktrt,f@& #lfrfhudf@ ~y& ,thtybidbkb^
,jh]jvbc [tj,f ~lqbehb 1947^ cfm& bcn& cfrbs[t,b +^ 1964^ ud&
243 * fu htsd t y& ,thtyb idbk b^ c fmfhsdtk j \+ -\|+ ++
cfereytt,ib^ cfm& bcn& cfrbs[t,b^ |+^ 1973^ ud& 317* f& rfwft^ #cfmfhsdt kjc vjcf[k tj,bc vbuhfwbbc cfr bs[t,b frf l& y&
,thtybidbkbc ihjvt,ib@ ~bmdt^ ud& 49`&
mfhskcf lf rf[tsib mfhsekb thjdyekb ~mhbcnbfyekb`
cf[tkvobajt,hbj,bc fhct,j,fvlt fct se bct mfhsdtksf ltyfwbjyfkbpfwbbc ghjwtcc cf[tkvobaj frfdt,lf^ bvbs^ hjv mfhse k trk tcb fc eo tdlf .jd tkv [hbd v[f hlfzt hfc f lf
vpheydtkj,fc^ vfuhfv bvbc itvltu^ hfw \|++ c& 30-bfyb okt,blfy
mf hs k-r f[t sb c v f/v flbfy b v vf hsd tkt ,b vj tdk by ty
mfhsdtkj,fc@^ cfaedtkb ufvjtwfkf& mfhskcf lf rf[tsibw
byntycbehfl ufuhtklf mfhsekb cf[tkvobajc cfpqdht,c ufhts lfhxtybk mfhsdtksf ~ifmcf^ .fhf,fqcf^ zfh,tkfmfycf^
kjht-nfibhcf^ ,fv,frcf^ mdtvj mfhskcf lf cfmfhsdtkjc vsbfytsib` vbvlbyfht ghjwtcb mfhsdtksf ltyfwbjyfkbpfwbbcf _
mfhsekb trktcbbc cfvo.cjlfy ufcekb vhtdkb mfhsekb
mhbcnbfyj,bc lfrfhudfcsfy thsfl thjdyt,fcfw rfhufdlf&
hjujhw fqbybiyf^ s,bkbccf lf mdtvj mfhskib vf/vflbfysf
,fnjyj,bc lhjc mfhsekb vjcf[ktj,f 'bhbsflfl cjv[eh trktcbfc trtlkt,jlf^ hfw ufvjodtekb b.j cjwbfk-trjyjvbrehb
vbptpt,bs& cjv[eh trktcbfc ittkj n.dtsf lf[cyf lf
cfvij,kjib lf,heyt,fw lf pjubthsb vf/vflbfyb v,hfyt,tkb
rhfkfdlf cjv[ehb vjcf[ktj,bc itdbohjt,fcfw rb& fct lfe[cybf
355
#&&& cfmfhsdtkjc mfkfmt,ib vw[jdht,b cjvt[b dfzfh[tkjcyt,b vzblhjl lf jhufyekfl b.dyty lfrfdibht,ekb mfhsek atjlfkeh cfpjufljt,fcsfy& #cjv[ehb ofhvjij,bc
s,bkbctkb dfzht,bcf lf [tkjcyt,bcfsdbc lfvf[fcbfst,tkb b.j
mfhsekb otc-xdtekt,t,b^ ufthsbfyt,ekb b.dyty fmfeh dfzfhsf fv[fyfuj,t,ib lf [tkjcfysf #fcyfat,ib@^ [jkj #vjmfkfmtyb @ ~hj ujhw m fkfmb c ptlf aty bc of hvjvflutykt ,b`
fchekt,lyty cfmfkfmj sfyfvlt,j,t,c ~mfkfmbc vtkbmb^ vtkbmvfvfcf[kbcb^ ueihb,b^ mts[elt,b lf c[df` ~d& uf,fidbkb^ bjct,
mfhsdtkbc dbyfj,bcf lf vjqdfotj,bc cfrbs[bcfsdbc^ sce
ihjvt,b^ 116^ 1965^ ud& 335-336^ bmdt^ ud& 267`&
d& uf,fidbkc^ hjvtkvfw uf,fjybc [tkvjothbs lf,tzlbk
lblt,ek hjvfyib #fbdybfyb mfkfmb@ cojhtl mfhsdtksf
ufcjv[t,bc cehfsb lf[fnf^ rfhufl vjt[ctyt,f^ hjv cjvt[sf
ufmfhsdtkt,bcfsdbc fhfdbsfhb gbhj,t,b fh fhct,j,lf \|++\|+++ cc& cfmfhsdtkjib^ fvbnjvfw rfhufl vjt[ctyt,jlf
s,bkbctkb dfzht,bc^ [tkjcyt,bcf lf vjmfkfmtsf yfobkb b.j
fhf cjv[ehb ofhvjij,bc gbht,b^ fhfvtl uhbujhbfyekb trktcbbc vhtdkfl mwtekb mfhsdtkj,f& vjmfkfmtsf cjv[eh
yfobkc fh ittkj ufmfhsdtkt,f lf fh ufmfhsdtkt,ekf^ bcbyb
fhf #cjv[ehb ofhvjij,bcfyb@^ fhfvtl cjv[t,b b.dyty& [jkj
vtwybthsfsdbc cftzdj #cjv[ehb ofhvjij,bc vmjyt@ mfhsekb
otc-xdtekt,t,bcf lf udfht,bc vfnfht,tkb gbht,b _ .jabkb
mfhsdtkt,b _ fye #mfhsekb ofhvjij,bc cjv[t,b@ fhbfy&
#\|++-\|+++ ljrevtynt,ib .dtkufy^ hjujhw otcb^ cjv[ehb
ofhvjij,bc mfkfmbc vj[tktt,bc^ dfzht,bc^ [tkjcyt,bc lf vfsb
cf[kbc rfwt,bc dbyfj,f udfhbc fqvybidytkb mfhsekb ajhvbsff
lfcf[tkt,ekb ~bmdt`& eylf fqbybiyjc bcbw^ hjv mfhsekb ajhvbsff uflvjwtvekb ujhtkb lf s,bkbctkb cjvt[b dfzht,bcf lf
360
qarTvelebis armenizacia
sehmt,vf rjycnfynbytgjkbc #f[kflitmvybk cjvt[sf cfgfnhbfhmjc lfevjhxbktc% cjv[t,b^ cbhbtkt,b^ mfkltdtkt,b^
rjgnt,b^ mfhsdtkt,b ~buekbc[vt,f fv lhjc sehmt,bc vbth
cfv[hts cfmfhsdtkjc lfg.hj,bkb ghjdbywbt,bc mfhsdtkt,b^
.fhc-fhphevbcf lf yfobkj,hbd bvbthb nfjc vbvlt,fht
vblfvjt,bc mfhsekb vjcf[ktj,f`^ f,bcbybtkt,b@ ~u& jhvfybfyb^
cjv[ehb trktcbf^ 1913^ ud& 74* i& kjvcft^ #udbfyb ief
cfereytt,bc cfmfhsdtkjc bcnjhbblfy@^ 1979^ ud& 27`& cjv[ehb
cfgfnhbfhmjcflvb lfvjhxbkt,ekb mfhsdtkt,b cjv[lt,jlyty^
fhf vfhnj bvbnjv^ hjv vfs trktcbt,ib bythut,jlf cjv[ehb tyf
lf bcbyb uhbujhbfylt,jlyty^ fhfvtl bvbnjvfw^ hjv vfsb cfvjmfkfmj-cfcfvfhsfkj cfmvtt,cfw rb o.dtnlf rjycnfynbytgjkbc
cjvt[sf cfgfnhbfhmj@ ~bmdt^ ud& 24`&
rjycnfynbytgjkbc fqt,bc itvltu sehmt,vf uffemvtc
,thyekb gjkbnbrehb [tkbceakt,f& #fvbthblfy hxt,jlf
v[jkjl ,thyekb vfhskvflblt,kehb trktcbf^ rjycnfynbytgjkbc cfgfnhbfhmj^ hjvtkbw mdt.fyfib ]th rbltd lblb ufdktybs cfhut,kj,lf& vjcfkjlytkb tmcwtct,bc sfdblfy fcfwlty362
#eahj vtnbw^ cgfhctsib ufcf[kt,ek cjv[t,c if/b yt,fc hsfdlf lf gbhflflfw t[vfht,jlf trktcbt,bc vityt,kj,fib^ lflbjlf vfsc mhbcnbfyek lqtcfcofekt,pt^ tcoht,jlf mhbcnbfyek
wthtvjybfkt,c^ vbcb ufycfresht,ekb ,hfyt,bs c]blyty .dtkfc^ dbyw cjvt[ mhbcnbfyc itehfw[.jafc vbf.tyt,lf&&& f,hfv thtdfywb ceksfy f/vfl +++-c cjvt[sf rtsbklqtj,fpt vpheydtkcf
lf #cjvt[b [fk[bc vtehdtc@ tf[bc^ eahj vtnbw^ yflbh-if/bc
vbth cjv[t,bcflvb ufvjwtvekb hf.fvt,blfy vtjs[t hf.fvib
drbs[ekj,s _ #se hjvtkbvt cjvt[b mhbcnbfyb vbbqt,c vf/vflbfyeh cfhoveyjt,fc^ vfiby vfc xfvjthsvtjlf vstkb vbcb
vtvrdblhtj,f@ 3 & fvfdt lhjc mfhsdtkt,c bekt,bs fvf/
vflbfyt,lyty^ vfifcflfvt^ se mfhsdtkc mhbcnbfyfl lfhxtyf eyljlf^ bc eylf ufcjv[t,ekb.j^ hflufyfw cjv[bc ufvf/vflbfyt,fc
rfyjyb rhfkfdlf&
fv tgjmfib mfhsk-rf[tsb 'bhbsflfl cgfhctkt,bc [tkib b.j
lf cgfhctsbc cf[tkvobajib itlbjlf^ fvbnjvfw cfmfhsdtkjib^
bctdt hjujhw vstk cgfhctsib^ cjv[t,b ghbdbktubht,ek vlujvfhtj,fib b.dyty^ [jkj mfhsekb trktcbbc vhtdkb ltdybkb&
bvbc itvltu^ hfw #&&&bhfybc if/vf txvbfbyc^ hjujhw cjvt[sf
cfhoveyjt,hbd wtynhc^ vjo.fkt sdfkbs it[tlf@4 ^ cjvt[sf
cfhoveyjt,hbdb wtynhb ufyepjvkfl ufvlblhlf^ ufafhsjdlf
lf sfdbcb ufdktyf uffdhwtkf vtpj,tk mdt.yt,pt&
txvbfbyc vybidytkjdfyb vfvekt,b /mjylf sfdhbpcf lf
s,bkbcib^ vfvekt,sfy thsfl bcbyb .blekj,lyty fuhtsdt .vfukt[t,c^ hjvkt,bw fveifdt,lyty yf.bl vbot,c& vfu&^ 1715 o& rfsfkbrjc fcndfwfneh fvflytkvf s,bkbcib b.blf .vt,fl
[f[enfidbkt,bc hfvltybvt j]f[b^ hbc itvltu bcbyb txvbfbybc
yfc.bl .vt,fl bsdkt,jlyty@5&
wyj,bkbf^ hjv bc mfhsdtkb .vf-ukt[t,b^ hjvtksfw txvbfbyb
lf^ cfthsjl^ cjv[ehb trktcbf .blekj,lf^ bqt,lyty uhbujhbfyek cfhoveyjt,fc lf cjv[lt,jlyty&
364
mfhsdtkb ukt[t,bc ufcjv[t,bc afmnb fqothbkb fmdc vbcbjyth fv,hjpbc& vfc itevxytdbf^ hjv cjv[lt,jlyty fhf vfhnj
cjv[ehb trktcbbc vbth yf.blb mfhsdtkb ukt[t,b^ fhfvtl
cjv[lt,jlf bv mfhsekb cjakt,bc vjcf[ktj,f^ hjvkt,cfw
btylyty vlblfhb cjv[t,b& 1640 otkc bc hjvib upfdybc othbkc&
mfhsdtkt,bj^ _ othc^ _ #hfrb vfsb [tkmdtbsb uf[lt,bfy^ ,tdhb
vfsufyb uflflbc cjv[bc otcptl&&&@^ vlblfhb cjv[t,b rb^ hjvtksfw ittkjs cfmfhsdtkjib cjakt,bc^ vfvekt,bcf lf .vt,bc
ittyf^ vhfdkfl b.dyty hjujhw cgfhctsib^ bct sehmtsib ~sehmtsib itlbjlf mfhsk-rf[tsb^ sehmtsib _ vtc[tsb`&
cgfhctsbc cjv[t,vf #itmvytc ]ekabc cfdfzhj rjvgfybf^ rfdibhb lffv.fhtc bnfkbbc^ cfahfyutsbc^ ghecbbc cfvhtodtkjt,sfy^
itmvytc sfdbfysb rfynjht,b byljtsbc sbsmvbc .dtkf lbl mfkfmib^ bfdfcf lf abkbgbybc reyekt,pt lf c[d&&& sehmtsbcf lf
vtjht v[hbd^ cgfhctsbc vtcdtehsf gjkbnbrbc o.fkj,bs \|++\|+++ cfereytt,ib cjv[ehb cfdfzhj rfgbnfkb cfthsfijhbcj
fhtyfpt ufdblf& vfs d[tlfds ifdb pqdbc^ tutjcbc pqdbc^ fnkfynbcf lf byljtsbc jrtfytt,bc fept,ib lf c[df@6&
cojhtl fv lhjc^ hjwf cjv[t,c sfdbfysb cb,hybcf lf
ujybtht,bc vtj[t,bs cfiefkt,f /mjylfs cbvlblht vjtgjdt,byfs
byljtsbcf lf o.yfhb jrtfytt,bc cfyfgbhj mdt.yt,ibw rb^
mfhsdtkj,fc fn.dtdt,lyty lf cfvij,kjlfy fcf[kt,lyty^ ltdyblyty lf fvf/vflbfyt,lyty&
if/-f,fcvf rf[tsbc mfhsdtkj,f ~xfyc^ 300 000 cekb`
lffn.dtdf^ cgfhctsib uflffcf[kf lf bekt,bs uffvf/vflbfyf^
fvfdt lhjc rb if/-f,fcbc vtsdfk.ehtj,bs itylt,jlf bcgf/fy]ekafc ,ho.bydfkt cjv[ehb trktcbt,b&
cgfhctkt,b mfhskbc frkt,bc lhjcfw efvhfd mfhsdtkc
fn.dtdt,lyty lf cgfhctsib vbthtrt,jlyty& cojhtl fcts lhjc
cjv[ehb trktcbf t[vfht,jlf lf n.dtj,blfy b[cyblf uhbujhbfyekb cfhoveyjt,bc vmjyt vjcf[ktj,fc&
365
369
bv ths yfobkc^ hjvtkbw cjvt[sf cfhoveyjt,fc^ vfs itfcofdktc cjv[ehb tyf lf fvyfbhfl tc [fk[b vstk mfhsdtkj,fc
xfvjfijhtc&&& fctsb ofhvfnt,bs ufv[ytdt,ekyb cjvt[sf
vbcbjytht,b vjtabyty fqvjcfdkts cfmfhsdtkjib lf lfbo.tc
mfhsdtkt,ib vodfkt,kj,bc ufdhwtkt,f& vfs obyffqvltu ufvjdblyty cfmfhsdtkjc ufyfskt,ekb rfsfkbrjct,b% ybrjkjp
fvbkf[dfhb ~1675-1688`^ ljvtynb ~1705-1724` lf ufycfresht,bs^
,tcfhbjyb ~1724-1739`& cfmfhsdtkjib 'dtkb lhjblfydt
vjbgjdt,jlyty sfhuvfyib bc yfotht,b^ hjvkt,bw b.dyty vbvfhsekb cjv[ehb trktcbbc vodfkt,kj,bc obyffqvltu&&& fv
s[pekt,fsf itvotj,bs cfmfhsdtkjc vqdltkvsfdht,b fldbkfl bvfh]dt,lyty cjv[t,pt gftmhj,fib& vfuhfv \|+++ cfereybc
lf cf o.b cb lfy uf ht vjt ,f 'f kp t b wd fkf & f v lhj blfy
v[bsfhbcnt,bc yfofhvjt,yb 'kbth ufdhwtklyty cjvt[sf ijhbc lf vbcwtc cfiefkt,f vfs cfvqdltkjt,bc cfqdsbcvtn.dtkj
ufyfskt,bcf& tdhjgtkb vothkt,bc c[jkfcnbrehb yfofhvjt,yb^
hjvkt,bw cjv[eh tyfpt uflvjbsfhuvyty^ uf[lyty f[fk o.fhjl
cfhoveyjt,hbdb lfdbcf& c[jkfcnbrehvf [th[bfyj,fv^ hjvkt,bw
ufycfresht,bs fhbcnjntktc kjqbrfc tv.fht,jlf^ cjvt[sf
vbcbjytht,c vbcwf vkfdhb bfhfqb mfhsdtkt,bc obyffqvltu&
cjvt[sf vbcbjytht,bc vjyjabpbnehb ghjgfufylf^ hjvtkbw
obyfs lfbo.j^ ufycfresht,bs ufkbthlf fhtekj,bc lhjc cfmfhsdtkjib^ vtat btctc cbrdlbkbc itvltu^ stbvehfp vtjhbc mfhskib ufvtat,fvlt ~1724-1744` lf evfqktc othnbkfvlt fdblf rfsfkbrjc fynjy gbhdtkbc vvfhsdtkj,bc gbhdtk okt,ib
~1744-1749`@15 &
td& ybrjkft bvjovt,c sdbs fynjy rfsfkbrjcc lf othc^ hjv
cjv[tsbc trktcbbc vtsfehb rfsfkbrjcb kfpfht lfef[kjdlf
fynjy rfsfkbrjcc lf ittwflf fynjyc vbtqj uhbujhbfyekb
cfhoveyjt,f& fynjyvf^ w[flbf^ fh vbbqj uhbujhbfyj,f^ hjvt371
mfhsdtk vtatsf rtsbk vjg.hj,fc uhbujhbfyt,bcflvb egbhdtktc .jdkbcf^ ufycfpqdhfdlf trjyjvbrehb vjnbdt,b^ vfuhfv
bcbwff fqcfybiyfdb^ hjv vfs fhw ittkjs tvjmvtlfs uhbujhbfysf obyffqvltu& mfhskb lf rf[tsb bhfybc ghjdbywbt,b b.j lf
fm eylf ufnfht,ekb.j bubdt cfhoveyjt,hbdb gjkbnbrf^ hjujhbw bhfyib^ mfhsk-rf[tsbc cfvtajt,bc fqlutybc itvltu rb bcbyb
bhfybc dfcfkb mdt.yt,b uf[lyty&
cjvt[sflvb rtsbkfl b.j ufyo.j,bkb lf vfs gbhj,t,c emvyblf hjcnjv vtat^ vfhbfv ltljafkb ~vfhbfvc ofkrfib
uhbujhbfyt,bcfsdbc trktcbf feubf`^ df[nfyu +|31 &
vtat cbvjy + #&&&cjvt[sf lblb vjcb.dfhekt lf dfhlfgtnt,bc
lblb gfnbdbcvwtvtkb b.j@ ~cjvt[b vtvfnbfybc cbn.dt,bf`32 &
uhbujhbfyt,bcfsdbc hjcnjv vtatc lf vfhbfv ltljafkc
feubfs mfkfmb ~mfhskbc f[fkmfkfmb` uhbujhbfyekb
cf.lht,bsf lf vjyfcnht,bs^ hjujhw tc bm vlujvb trktcbbc ofhothblfy xfyc33 & fv ofhothfib fh fhbc yfsmdfvb^ hjv tc mfkfmb
#cjv[t,bcfsdbc@ fitylf^ fhfvtl yfsmdfvbf^ hjv bc fitylf
#cf[fcjl dfzfhsf@34 & bv lhjc uhbujhbfyc^ cjvt[cf lf dfzfhc
thsvfytssfy fbubdt,lyty lf cfthsjl^ #cjvt[b@ lf #dfzfhb@
cb yj ybv t, b b .j& f vbn jv fw fm #d fz ht, ib@ m fhs dt kb
uhbujhbfyt,bw buekbc[vt,bfy&
vfkt^ hjcnjvbc rfhpt^ vfqfkb cf[tkvobajt,hbdb gjcnt,bw
uhbujhbfyt,vf lfbzbhtc^ rthjl^ s,bkbcbc mfkfmbcsfdj,f^ tc
rfhuflff fqothbkb& hjcnjvb^ hjujhw cgfhctsbc ofhvjvflutytkb mfhskib^ uhbujhbfyt,bc vbvfhs fnfht,lf cgfhcek gjkbn br fc^ bw fd lf lf va fhd tk j,lf v fs ^ f vf dt lhj c rb
vfhskvflblt,tksf trktcbfc ltdyblf& mfhsdtkb rfsfkbrjcb
tdltvjyb vfy lff[hxj,byf lf wb[blfy uflvjfult,byf&
vfhskfw^ hjcnjvb sfdbcb fynbmfhsekb lf ghjcgfhcekb
gjkbnbrbc ufnfht,bcfc fhf /ufdlf mfhsdtk gjkbnbreh vjqd379
385
cfthsjl^ mfhsdtk uhbujhbfyt,c e.dfhlfs cfmfhsdtkj^ mfhsekb reknehf^ mfhsekb flfs-otct,b lf .jdtkbdt vfvfgfgehb^ cfmfhsdtkjc bcnjhbf& tc fqybiyekbf vwjlytsf vbth%
#udtkbc gthfyuib@ fctsb flubkbf% vjmvtlt,f [lt,jlf fhf cfmfhsdtkjib^ fhfvtl cgfhctsib% #cjvt[t,bc ceahfpt sfhbf^ dbqfw
ufcfjwhfl erhfdc& sfhb ytklt,f lf vtjht rfwb lfbhfc bqt,c^
itfsfvfit,c [tkib lf .ehsfy vbbnfyc lf sbsmjc .,f.ehffj _
uf/rbdbc ,fbfsc% #hecsfdtkb fqfh ud.fdc^ ufvrbs[fdb dby fhb&&&
fqcltu^ sfvfh ltljafkj! itysdbc nbhbc&&&@ etwhfl gtnhbt
ofvj[nt,f% _ dby rbs[fdc vfu e,tlehc fy hecsfdtkc fy sfvfhc(
df/vt^ bcnjhbfd!@50
sevwf vfhsklvflblt,kt,b mfhsdtk uhbujhbfyt,c
mfhsdtkt,fl fqfh vbbxytdlyty^ vfuhfv bcbyb mfhsektyjdfyyb
b.dyty lf fqothbkbc vcufdcfl e.dfhlfs cfmfhsdtkj^ fye sfdbcb bcnjhbf lf obyfght,b& fctsb #cjvt[t,b@ ufyc[dfdlt,jlyty yfvldbkb cjv[t,bcfufy lf yfvldbk cjv[fl fhw vbfxylfs sfdbfysb
sfdb^ [jkj cjv[tsib vfs cjv[fl fh vbbxytdlyty&
cjv[tsbc f]fy.t,bc wyj,bk vtsfehc^ lfdbs-,tuc^ cjv[t,b
cjv[fl fh vbbxytdlyty lf mfhsdtkc eojlt,lyty& cjv[ehb trktcbbc vjqdfot fhntv fhfhfntkb uflvjudwtvc% 1796 otkc .bpkfhib ecf[krfhjl lf ekervfgehjl lfhxtybkb fhntvb
sfyfvjvt cjv[t,sfy tt,c sfditcfafhc^ rbltdfw f[th[t,c thsb
cjv[bc vjt,yfc^ vfuhfv tc erfyfcrytkb uekwbdfl bcnevht,c ufhts& f& fhfhfntkbc itybidybs^ #bvbnjv^ hjv vt mfhsdtkb cjvt[b
fhf dfh lf yfvldbkb cjv[tsbc vrdblhb dfh* fvfcsfy lfcbyf% oflb
ityc sfyfvtvfvekt vqdltksfy^ bmyt,f vfy itubafhjcj@&51
fmtlfy w[flbf^ hjv #mfhsdtkb cjv[t,b c[dff^ [jkj #yfvldbkb cjv[tsbc vrdblhb@ _ c[df& mfhsdtkb cjvt[b tsybrehfl
mfhsdtkbf lf v[jkjl cfhoveyjt,hbdfl fhbc #cjvt[b@&
388
gasomxebulTa gvarebi
mfhsdtk vjyjabpbnt,c df[einb ,fuhfnbjyb #cfhoveyjt,bs
cjvt[t,c@ eojlt,lf^ vfsb tyf^ mwtdf-pyt lf w[jdht,bc otcb mfhsekb b.j&
bc mdtvj mfhskbc #cjv[j,bc@ itcf[t, othc% #bv flubksf ibyf
vjcf[ktyb fhbfy cfhoveyjt,bs cjvt[yb lf vwbhtlfl mfhskbc
cfhoveyjt,bcf^ fhfvtl mwtdf-pybsf mfhsekbsf@ ~n& +|^ ud& 312`&
df[einbc fv wyj,fib^ hjujhw d[tlfds^ .ehflqt,f sbsmjc
'bhbsflfl ufvf[dbkt,ekbf cfhoveyjt,hbd vjvtynpt^ hjvkbc
udthlbs tsybrehj,bc wyt,f cflqfw mht,f55 &
#ybifylj,kbdbf^ hjv cfhoveyjt,hbdb resdybkt,bc ufhtit
vj[ctybt,ekb s,bkbcbc cjv[t,bc vbvfhs df[einb reknehekb
mfhsdtkj,bc fqvybidytk bvfdt ufvjsmvfc b.tyt,c@56 &
p& zbzbyft cfmfhsdtkjib vw[jdht, .dtkf cjvt[c fh
eojlt,lf mfhsdtk uhbujhbfyc& bc v[jkjl cjv[ehb trktcbbc
otdh mfhsdtkt,c eojlt,lf fv cf[tkc& fuhtsdt p& zbzbyft fh
abmhj,lf^ hjv s,bkbcib vw[jdht,b .dtkf cjvt[b thjdyt,bs
mfhsdtkb b.j&
bc othlf^ hjv s,bkbcbc cjv[t,ib itbkt,f yf[tdfhb cjv[ehb
cfhoveyjt,bc vmjyt mfhsdtkt,b fqvjxyltcj& vfc fvbc smvbc
eakt,fc fktdlf sfdbcb gbhflb lfrdbhdt,f lf ufvjrbs[df
390
bf^ [jkj bvfc rb dbn.dbs^ hjv 'dtksfufydt sabkbcbc mfhsdtkb uhbujhbfyt,bc se cjv[bc isfvjvfdkj,bc cf[fk[j tyfc mfhsekb tyf itflutylf& fv tybs cekluvekj,lyty bubyb&&& cbrdlbkbc itvltufw rb fv cfakfdbc mdt,ptw mfhsekfl fothlyty^ fctsbc 'dtkb mfhsekbc ofhothbfyb mdt,bs cfdctf 'dtkb [j]bdfymbc
cfcfakfdj^ fctdt b.j dfymbc ufkfdfyib lf c[df cf.lht,sf
vf[kj,kflfw fct b.j^ sdbs cf.lhbc ityt,fsf wyj,t,cfw rb cothlyty mfhsekfl&&& s,bkbcbc cjv[j,f bctdt /gfnhjyj,lf mfhsek tyfc^ hjujhw mfhsdtkyb^ efvbcjl fh itbkt,jlf^ hflufyfw vfibyltkb cjvt[bw njvbs mfhsdtkb b.j^ bub mfhsdtk uhbujhbfyfl eylf ithfw[ekb.j& fcts gbhsfufy mfhsek tyfptl
'kbth ,tdhb obuyt,bf yfoth-yfsfhuvyb&&& xdtyb vjcfpht,f b.j^
hjv udtcfe,hf lf lfudtcf,est,byf bc ufhtvjt,fybw^ hjv
mfhsdtkt ,ibw fhbfy bctsy bw^ hjvtkb w uhb ujhbf ysf
cfhoveyjt,fc fqbfht,lyty lf lqtc vbcb vtj[t,bs bubyb cjv[bc
udfhflfw bhfw[t,jlyty& fctsb vjcfpht,bc lfcfvnrbwt,kfl cfzbhjf wjw[fkb wyj,t,b^ yfvldbkb fv,t,b ztivfhbnt,fcsfy f[kjc
vlufhb& fcts ztivfhbnt,fc tvjhxbkt,jlf .jdtkb ufyfskt,ekb
rfwb^ fv ztivfhbnt,fc dthfdby tobyffqvltut,f&&& fb^ tctw pjub
udfht,b mfhsdtkb uhbujhbfyt,bcf&&& fkfdthlfidbkb^ fkfdthljdb^ vsfovbyltkb^ vfvfgfgfs mfhsekbc tybs vjkfgfhfrt^ lqtc
fkfdthljdb^ ufudfht,ekb&&& bub cothc itvltu cf.ehflqt,j
wyj,fc^ hjvtkbw evybidytkj bmyt,f^ hjv vjdb.dfyjs fm% #vt
dcofdkj,lb s,bkbcbc cf[tkjcyj crjkfib& vt cjvt[b dfh^ vfuhfv cjv[ehb fh dbwjlb^ cfmfhsdtkjc cjv[t,b vfhnjl h]ekbs
dfhs cjv[t,b^ sjhtv thjdyt,bs mfhsdtkt,b dfhs^ hjujhw
ahfyut,b lf sfsht,bw^ cjv[t,bc ufy.jabkt,fib mfhsekb tyf
frhfkekb fmdcs^ bm fhfdby fv tyfc^ fhw vt vfcofdkblyty^ mfhsekbc othf vt xtvbc ihjvbs lf vfkdbs itdbcofdkt^ fvbnjv
fv[fyfut,b vt #dhfwfc@ vtf[lyty^ t&b& mfhsdtkc^ hjwf tc fv,fdb
392
cfvoe[fhjl^ hjujhw erdt ptvjs dyf[ts cja& dtkbc vfufkbspt^ vtc[tsbc cbyfvldbktib tc yfobkj,hbd rbltw ufrtslf@59 &
v& sfvfhfidbkb othc _ #f[kf[fyc ujhib lf f[fkwb[tc ~1703
lf 1705 o&` lfothbkb cf,est,b fqvjfxbytc^ hjvkt,bw w[flfl
udbvnrbwt,ty bmfehb rfsjkbrt,bc mfhsdtkj,fc yfskbcqt,bc
cf[tkt,bs lf c[df ufhtvjt,bs&&& fb [ctyt,ek f[kfl yfgjdy
cf,est,ib pjubthsb cf[tkt,b% vbyljhfsb^ vfyfyft^ ofklft^
yt,bthbt^ vbmtkft^ [ehwbt^ mfsfvfsb^ pfpfsb^ ,thjsb^
,thjvtkfsb^ vfk[fpfsb^ rt;thfsb^ uekfcgfsb^ ntnbfsb^ ,fnjyfsb&&& [bpfyfsb^ w[tkfsb^ stkbfsb^ n.fdft^ jvbft^ vfbcehft^
/jhjdtkfsb^ vtx[efsb^ abkbzfvbfsb^ ujltkfsb^ ujlthvfsb^
sestkfsb^ [esmfksb&&& yf[dhtnfsb^ mdfsb^ aeaekfsbf^ utlbfsb^ rtyzbfysb^ [hbyobfysb&&& r,bkfsb^ rjzb,hjkfsb^ cfhlfkfsb^ rfyltkfrbfysb^ 'fvfsb^ geyorfsb^ [f[bfyfsb^ utkfzfvbfsb^ zjzefsb^ tsthfsb^ gehflfsb^ mjxjhfsb^ qdbybfsb^
xbnbhtrfsb^ fvpthbfysb^ mjybfsb lf c[df _ ~rfwt,bc cf[tkt,b`
mhbcntcf^ qdsbcf^ fqlujvtkf^ vf[fhf^ lfhxbf^ jnbf^ ufybf^
,therf^ xbnf^ ithvfpfyf^ thtrkt^ hfvfpf^ cfdf^ ybrj^ ujubnf^
afhcflfyf^ yflbhf^ [jif^ vf[fhj,tkb^ rbrbyf^ pffkb^ tkbp,fhf^
ukf[f^ cf,f^ ;j;ef^ ,t;fyf^ pehf,f^ fvbhfyf^ gfgef^ vfverf^ gffnf^
ujubf^ ,t;ef^ vfvekf^ ifmhj^ ybrfif^ vfkfmbf^ yjyj^ yjybf^ bjhlfyt^ cf.dfhtkf^ ibj^ sfvfpf lf c[d& ltlfrfwbc cf[tkt,b% vptmfkf^ vpbcflfhf^ dfhlbuekf^ uekceylf^ bfueylf^ yfstkj^ ltlbmfkf^ ltlfyj^ lfht]fyf^ sesf^ sdfkidtybthb^ 'eeyf^ sfvfhf^
ktkj^ .,fobstkf^ ueylj^ ,fnjyltlf^ uekuekf^ .,fxef^ ,fyubfyb^ dfhlj^ ueylj^ ltlt,f^ stshef^ kj.fobstkf^ utlj^ rfrfkj^ .f.fxj lf c[df@&
.dtkf tctyb^ mfhsdtkb rfsjkbrtyb^ cjv[t,fl bojlt,jlyty&
cbvfhskt ufbhrdf vb[tbk sfvfhfidbkbcf lf c[df mfhsdtk vjqdfotsf uvbhekb sfdlflt,bs&
395
401
v[hbd^ mfhsdtksf thjdyekb rjycjkblfwbbc ghjwtcbcflvb fynfujybcnehfl ufyo.j,bkb fqvjxylf fuhtsdt 'kbthb cjv[ehb
,eh;efpbf^ hjvtkbw uf,fnjyt,ek vlujvfhtj,fc fqotdc fv [fybc
cfmfhsdtkjib lf rfdrfcbbc pju c[df hfbjyib@65 & lf tc^ w[flbf^
[tkc eo.j,lf uhbujhbfytkb mfhsdtkt,bc cjv[t,ib fcbvbkfwbfc&
,jkjcbn.df
hecb tsyjuhfab djkrjdf^ vbelujvtkb mfhsdtksf
ufcjv[t,bc cfrbs[ib^ cffhmbdj vfcfkt,pt lf.hlyj,bs othc^ hjv
\\ cfereybc lfcfo.bcib iblf mfhskib txvbfbyc /.fdlf sbsmvbc fcb fsfcbfyb vhtdkb& bcbyb tsybrehb ofhvjij,bs mfhsdtkt,b
b.dyty ~cfhoveyjt,hbdfl .jabkb vfhskvflblt,kt,b^
ufvjcekyb mfhsekb trktcbbc obfqblfy`& sbsmvbc fvfdt wbahc
fcf[tkt,c cfereybc lfcfo.bcib wyj,bkb vrdktdfhb fktmcfylht
ahjytkb^ hjvkbc vb[tldbsfw vbcb lhjbcfsdbc ufcjv[t,ekb fye
ufuhbujhbfyt,ekb b.j 400 000 mfhsdtkb& vfy efvhfdb wjw[fkb
vfufkbsbc vjnfybs lffvnrbwf^ hjv mfhsdtkt,bc ltyfwbjyfkbpfwbbc evsfdhtcb vbptpb b.j jcvfksf^ cgfhctksf lf ktrsf
vbth mfhsekb trktcbbc vbpfyvbvfhsekb ltdyf^ bub 1914 otkc
othlf% #dby babmht,c^ hjv hjv mfhsdtkyb cek hfqfw 130 okbc
obyfs fct bxfuht,jlf^ ,tdhc pqfghfl vjtxdtyt,f jhb vbkbjyb
mfhsdtkbc ufvf/vflbfyt,f lf 400 fsfcbc ufcjv[t,f^ vfuhfv chekb
ztivfhbnt,f lf cbyfvldbkt rbf@ ~fk& ahjytkb^ lblt,ekb
vtc[tsb^ m& ujhb^ 1914^ ud& 28`&
fk& ahjytkbc lhjc 100 fsfcb uhbujhbfyb mfhsdtkbc ~t&o&
#cjv[t,bc@` cfw[jdhbcc ofhvjflutylf iblf mfhskbc mfkfmt,b
lf cjakt,b& lfyfhxtyb 300 000^ xfyc fk& ahjytkbc fphbs
w[jdhj,lf s,bkbccf^ mdtvj mfhskcf^ rf[tscf lf vtc[tsib
~jcvfkjc cfmfhsdtkjib`& bfrj, f[efidbkc vj/.fdc xfyfothb
403
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
literatura
nawili I
84
istoria gamoyofisa, gv. 63; 50 epistoleTa wigni, gv. 15; 51 uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 67; 52 iqve, gv. 67; 53 maqsime
sardeli mitr. saqarTvelos eklesia da misi avtokefalia, 1966,
rusuli Targmani, gv. 26-28; 54 qse, 9, gv. 669; 55 iqve, gv. 669; 56 e.
nikolaZe, eklesiis istoria, gv. 142-148; 57 igulisxmeba `egriswylis~ aqeT mdebare qveyana; 58 . ,
. _ macne, istoriis
seria, 1986, #3, gv. 63; 59 iqve, gv. 62-64; 60 qse, 9, gv. 463; 61 CC, c.
Ap. CCP, . 77; 62 . ,
. _ macne, istoriis seria, 1886,
#3, gv. 66; 63 iqve, gv. 66; 64 . ,
. _ macne, istoriis
seria, 1986, #3, gv. 67; 65 iqve, gv. 62; 66 iqve, gv. 64; 67 .
,
. _ macne, istoriis seria, 1886, #3, gv. 69; 68 d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, II, gv. 151-152; 69 p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 52; 70
arseni safareli, ganyofisaTYs, gv. 78; 71 narkvevebi, t.II, gv. 276;
72
saqarTvelos istoria, gv. 70; 73 epistoleTa wigni, gv. 140; 74
qse, 9, stat. z. aleqsiZe, somxuri samociqulo eklvsia, gv. 472; 75
arseni safareli, ganyofisaTvis, gv. 156; 76 iqve, gv. 51; 77 iqve, gv.
51; 78 iqve, gv. 51; 79 iqve, gv. 131; 80 arseni safareli, ganyofisaT s, gv. 87-88; 81 iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 283-284; 82
iqve, gv. 284; 83 iqve, gv. 285; 84 arseni safareli, ganyofisaTvis,
gv. 79; 85 iqve, gv. 80; 86 iqve, gv. 80; 87 iqve, gv. 154; 88 Tveni II, 1983
(Targmani rusulidan), gv. 52-55; 89 iqve, gv. 59; 90 Tveni II, 1983
(Targmani rusulidan), gv. 70; 91 iv. javaxiSvili, Txzulebani, I,
gv. 410; 92 iqve, gv. 391; 93 iqve, gv. 392; 94 qarTlis cxovreba, I, gv.
208; 95 k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, I, gv.
161; 96 qarTlis cxovreba, I, gv. 207-2084; 97 iqve, gv. 208; 98 iv.
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 412; 99 iqve, gv. 412; 100 iqve, gv.
413; 101 iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 415; 102 iqve, gv. 386; 103
417
158
filuri tendenciisaTvis, `macne~, ist. seria, #4, 1987 w., gv. 191;
100
iqve, gv. 191; 101 saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. I, 1970 w.,
gv. 518-519; 102 iqve, gv. 521; 103 a. abdalaZe, `cxovreba qarTvelTa
mefeTas~ armenofiluri tendenciisaTvis. `macne~, istoriis seria, #4, 1987 w., gv. 191; 104 qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 16;
105
p. ingoroyva, TxzulebaTa krebuli, t. III, 1965 w., gv. 212; 106
iqve, gv. 211-212; 107 S. badriZe, `qarTlis cxovrebis~ arqauli
nawilis interpretaciisaTvis, `macne~, istoriis seria, 1987 w.,
#4, gv. 179; 108 q. cxadaZe, `axali qarTlis cxovrebis~ erTi
CanarTis wyaro, `macne~, enisa da literaturis seria, #1, 1986
w., gv. 90; 109 iqve, gv. 94; 110 a. bogveraZe, leonti mrovelis erTi
istoriuli koncefciis Sesaxeb, `macne~, istoriis seria, #4, 1987
w., gv. 174; 111 iqve, gv. 191; 112 iqve, gv. 174; 113 giorgi anCabaZe,
juanSer da misi `cxovreba vaxtang gorgasalisa~, `macne~, istoriis seria, #4, 1987 w., gv. 186; 114 e. goilaZe, saqarTvelos,
somxeTisa da albaneTis istoriis sakiTxebi, krebuli _ saqarTvelos feodaluri xanis istoriis sakiTxebi, V, 1986 w., gv. 21; 115
iqve, gv. 20; 116 p. ingoroyva, Txzulebani, t. III. 1965 w., gv. 188-192;
117
qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 22; 118 iqve, gv. 6; 119 Zveli
qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. III, 1971 w., gv.
47; 120 Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t.
I, 1964 w; 121 qarTlis cxovreba, 1955 w.; 122 berZeni mwerlebis
cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, t. I, 1967 w., gv. 151; 123 iqve, gv.
120; 124 S. badriZe, `qarTlis cxovrebis~ arqauli nawilis interpretaciisaTvis, `macne~, istoriis seria, 1987 w., #4, gv. 179;
125
iv. lolaSvili, `arsen iyalToeli~, Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978 w., gv. 632; 126 didi sjulis kanoni, 1976 w.,
gv. 557; 127 mcire uwyebani, 1982 w., gv. 170; 128 Zveli qarTuli
agiografiuli literaturis Zeglebi, t. III, 1971 w., gv. 47; 129
Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. III,
1971 w., gv. 47; 130 Zveli qarTuli agiografiuli literaturis
Zeglebi, t. III, 1971 w., gv. 46; 131 iqve, gv. 42; 132 iqve, gv. 46-47; 133
421
gv. 40; 168 iqve, gv. 38; 169 iqve, gv. 40; 170 m. TamaraSvili, istoria
kaTolikobisa qarTvelTa Soris, 1902 w., gv. 127; 171 iqve, gv. 53; 172
iqve, gv. 53; 173 iqve, gv. 126; 174 S. lomsaZe, samcxe-javaxeTi, 1975
w., gv. 302; 175 iqve, gv. 302; 176 iqve, gv. 302-303; 177 g. maisuraZe,
qarTveli da somexi xalxebis urTierToba, 1982 w., gv. 268; 178
iqve, gv. 315; 179 m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w.,
gv. 67; 180 iqve, gv. 67; 181 iqve, gv. 73; 182 m. TamaraSvili, pasuxad
somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 67; 183 iqve, gv. 78; 184 iqve, gv. 58; 185
m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 58; 186 iqve,
gv. 52; 187 iqve, gv. 60-67; 188 ev. nikolaZe, saqarTvelos eklesiis
istoria, 1918 w., gv. 145; 189 iqve, gv. 146; 190 ev. nikolaZe, saqarTvelos eklesiis istoria, 1918, gv. 148; 191 s. avaliani, anton I, 1987
w., gv. 21; 192 `mzametyveleba~ qmnili antoni I saqarTvelos
kaTalikosisagan, 1882 w., gv. 5; 193 ev. nikolaZe, saqarTvelos
eklesiis istoria, 1913, gv. 147-148; 194 iqve, gv. 147; 195 g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv. 264267; 196 iqve, gv. 267-268; 197 iqve, gv. 269; 198 g. maisuraZe, qarTveli
da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv. 264; 199 m. TamaraSvili,
pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 75-78; 200 iqve, gv. 75; 201
iqve, gv. 72; 202 iqve, gv. 75; 203 m. TamaraSvili, pasuxad somxis
mwerlebs, 1904 w., gv. 75; 204 s. avaliani, anton I, 1987 w., gv. 33;
205
Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978 w., gv. 287; 206
`mzametyveleba~, qmnili antoni I saqarTvelos kaTalikozisagan, 1882 w., gv. 596-597; 207 iqve, gv. 112; 208 g. maisuraZe, qarTveli
da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv. 265; 209 m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 78; 210 g. maisuraZe,
qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982, gv. 166; 211 iqve, gv.
149; 212 iqve, gv. 166; 213 iqve, gv. 167; 214 T. Jordania, qronikebi, t.
II, 1897 w., gv. 459; 215 iqve, gv. 460; 216 iqve, gv. 460; 217 g. JorJoliani, saqarTvelo XVII saukunis 30-50-ian wlebSi, 1987 w., gv.
62; 218 iqve, gv. 63; 219 iqve, gv. 71; 220 iqve, gv. 71-72; 221 g.
JorJoliani, saqarTvelo XVII saukunis 30-50-ian wlebSi, 1987
423
w., gv. 72; 222 g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv. 172; 223 iqve, gv. 173; 224 iqve, gv. 175; 225 m
TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 238; 226 g.
maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv.
176; 227 iqve, gv. 304; 228 m TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs,
1904 w., gv. 238; 229 m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs,
1904, 205; 230 z. WiWinaZe, qarTveli grigorianebi, 1906 w., gv. 68;
231
g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982 w.,
gv. 305; 232 gr. robaqiZe, gvelis perangi, 1988 w., gv. 70; 233 g.
maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv.
319; 234 iqve, gv. 312; 235 iqve, gv. 312; 236 m. TamaraSvili, pasuxad
somxis mwerlebs, 1904, gv. 234; 237 iqve, gv. 315-316; 238 iqve, gv.
310; 239 iqve, gv. 311; 240 z. WiWinaZe, qarTveli grigorianebi, 1906
w., gv. 21-105; 241 iqve, gv. 94-112; 242 S. lomsaZe, samcxe-javaxeTi,
1975 w., gv. 501-502; 243 m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa
qarTvelTa Soris, 1902, gv. 411-412; 244 m. TamaraSvili, pasuxad
somxis mwerlebs, 1904, gv. 123; 245 iqve, gv. 124-125; 246 iqve, gv.
126; 247 m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904, gv. 110;
248
iqve, gv. 232; 249 iqve, gv. 156; 250 giuldenStedti, mogzauroba
saqarTveloSi, t. I, 1962 w., gv. 89-91; 251 iqve, gv. 185; 252 iqve, t, II,
gv. 91; 253 iqve, gv. 101; 254 n. berZeniSvili, t. VIII, nawili I, 1958
w., gv. 245; 255 r. TofCiSvili, qsnis xeobis zogierTi eTnoistoriuli sakiTxi, `macne~, istoriis seria, 1987 w., #4, gv. 35; 256 r.
TofCiSvili, qsnis xeobis zogierTi eTnoistoriuli sakiTxi,
`macne~, istoriis seria, 1987 w., #4, gv. 39; 257 g. jalabaZe,
eTnikuri procesebi Sida qarTlSi, krebuli _ `Sida qarTli~,
1987 w., gv. 17-18; 258 r. TofCiSvili, XIX saukunis mosaxleobis
aRweris masalebi, mnaTobi, 1987 w., #12, gv. 158-160; 259 ,
,
- . ., 1978, . 16-17;
260
r. TofCiSvili, XIX saukunis mosaxleobis aRweris masalebi
saqarTvelos eTnoistoriis da socialuri yofis Sesaxeb,. mna424
Tobi, 1987 w., #12, gv. 158-160; 261 T. Jordania, qronikebi, t. II,
1987 w., gv. 475; 262 q. SaraSiZe, erevanSi mivlinebis angariSi,
`mravalTavi~, XIII, 1986 w., gv. 114; 263 iqve, XIII, 1986 w., gv. 115; 264
q. SaraSiZe, erevanSi mivlinebis angariSi, `mravalTavi~, XIII,
1986 w., gv. 117; 265 saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. I, 1970w., gv. 330.
181
`sityvis geba berisa efTime grZlisa, sosTenis mimarT,
somexT moZRvrisa~, saqarTvelos samoTxe, gamocemuli gobron
(miqael) sabininis mier, 1882, gv. 615; 182 iqve, gv. 615; 183 iqve, gv.
616; 184 saqarTvelos samoTxe, 1882, gv. 617; 185 iqve, gv. 617.
186
iqve, gv. 616; 187 k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis
istoria, I, gv. 490; 188 T. Jordania, qronikebi, I. gv. 336; 189
saqarTvelos samoTxe, 1882, gv. 617; 190 iqve, gv. 619; 191 iqve, gv.
620; 192 iqve, gv. 621.
nawili II
412
sarCevi
Sesavali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
nawili I (VI-XI ss)
dvinis saeklesio kreba (506 weli) . . . . . . . . .
saeklesio ena albaneTSi, hereTSi, gugarqsa da
dasavleT saqarTveloSi VI-VII saukuneebSi . . . . .
`epistoleTa wignis~ mokle Sinaarsi . . . . . . . . .
arsen safarelis Txzuleba `ganyofisaTYs
qarTvelTa da somexTa~ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
monofizitobis xangrZlivobis Sesaxeb
saqarTveloSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
asureli mamebi monofizitobis winaaRmdeg . . . . . .
`erToba~ qarTul da somxur eklesiaTa Soris
uxtanesis mixedviT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
somxur eklesiasTan urTierTobis mizezi da
misi Sedegi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
qarTveli monofizitebi da somxuri eklesiis
wevri qarTveli qalkedonitebi . . . . . . . . . . . . . .
wmida nino da mociquli eliSa . . . . . . . . . . . . .
somxuri eklesiis istoria, monoTelitoba
da xatmebrZoloba masTan kavSirSi
a. kartaSevis mixedviT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
somxuri eklesiis pretenziebi qarTuli eklesiis
dauflebisaTvis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
didi mTargmnelebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
`qarTlis cxovrebis~ armenofiluri redaqcia . . .
qarTvelTa armenizaciis Sesaxeb . . . . . . . . . . . . .
Rrtilas saeklesio kreba (daaxl. 1046 w.) . . . . .
. 5
. 20
. 50
. 85
. 98
. 107
. 120
. 126
. 138
. 147
. 157
.
.
.
.
.
176
193
211
257
317
427
. . . . 327
. . . . 338
. . . . 338
. . . . 348
. . . . 362
. . . . 390
damateba:
alali da arami (urartu da armenia) . . . .
406
literatura
416
428
. . . . . . . . . . . . . . .