ARATIRMA VE NCELEME

Havssul-Kurn

Hikmet KOYTa
a Temel slam Bilimleri Tefsir AD, Kafkas niversitesi lahiyat Fakltesi, Kars

Geli Tarihi/Received: 05.11.2012 Kabul Tarihi/Accepted: 21.02.2013

ZET Havs ilmi elit bir disiplindir ve tarihsel srete nemli deiimler geirmitir. Kurn ilimlerinden birisi olan Havssul-Kurn da Havs ilminin bir ubesi saylr. Kurnn, kendisini bir bereket ve ifa kayna olarak takdim etmesi, bu minvalde Hz. Peygamberden nakledilen hadisler ve birok sekin insann, Kurnn manev tesirine dair yaayp aktarm olduklar tecrbe Havssul-Kurnn zn tekil eder. Akademik gndeme pek getirilmeyen Havssul-Kurn, Kurn youn biimde okuma abalarnn srd ada dnyada, Kurn ok boyutlu tefsir etmeye ciddi katklar olacak bir ilimdir. te bu almada Tefsir gibi yoruma dayal ilimlerde HavssulKurndan faydalanabilmenin imkn irdelenmitir. Anahtar Kelimeler: Kurn; Havssul-Kurn; Havs ilmi; lim

Yazma Adresi/Correspondence: Hikmet KOYT Kafkas niversitesi lahiyat Fakltesi, Temel slam Bilimleri Tefsir AD, Kars, TRKYE/TURKEY hikmet_0216@hotmail.com

ABSTRACT Havs science is an elit science and it had many changes in historical time period. Havssul Qoran being one of the branches of Kurn Sciences may be thought to be a branch of Havs science. The main sturucture of Havssul-Qoran depends on the presentation of Kur'an to be the source of health, the hadiths listened to Hz. Mohammed on this subject, the experiences of some privillaged persons living with Qoran's effective spiritual climate. Havs'ul Qoran not carried into academic world may have some more effection and uses to interpret Qoran having many dimensions in the contemporary world including a lot of persons trying to read Qoran. Here in this study was examined the opportunity to take advantage of Havssul- Qur'an in sciences that based on interpretation such as commentary. Key Words: Qoran; Havssu'l Qoran; Havs science; scholar

Journal of Islamic Research 2012;23(2):55-72

Copyright 2012 by slm Aratrmalar Journal of Islamic Research 2012;23(2)

urn anlama sadece haric yntemlerle yaplacak bir abalar manzumesi deildir. Bizzat Kurnn kendisi de Kurn anlama ve onu tefsir etmede ciddi bir misyonu yklenmitir. Bu balamda Kurn ayetlerinin bir birini tefsir etmesi bir yana, onun manev atmosferi de ayr bir tefsir aracdr. Bu manev atmosferin teekklnde en nemli umdelerden birisi ona samimiyetle yaklamaktr. Eb Hureyreden gelen rivayete gre Hz. Peygamber yle buyurmutur: Cenb Hak buyurdu ki: Ben kulumun beni bildii zereyim. Beni zikrettiinde onunla beraberim. Eer beni kendi iinden anarsa ben de onu kendi iimden anarm. Eer beni bir topluluk iin de anarsa ben de onu daha hayrl bir toplulukta anarm. Bana bir kar yaklarsa ben ona bir arn yaklarm. Eer ba55

na bir arn yaklarsa, ben de ona bir kula yaklarm. O bana yryerek gelirse ben ona koarak .1 Aslnda Cenb Hakkn kitab olan giderim. Kurn da byledir. Ona yryerek gidene Kurn koarak gelir. te bu husus Kurnn bir havssdr.
Klasik slam kaynaklarnda Kurn anlama noktasnda Havssul-Kurndan nasl yararlanlabilecei tavzih edilmemi sadece muhtelif rnekler verilmekle iktif edilmitir. Biz bu almada Havssul-Kurndan insann dnce, idrak, yorum ve hayal gcn artracak minvalde istifade edilebileceini gndeme getireceiz. Mevzuyu ilerken Hz. Peygamberden nakledilen hadisler bata olmak zere slam byklerinin tecrbe ve tavsiyelerine ve slam dnyasnda Havs ilmi sahasnda yetkin olan limlerin eserlerine mracaat edeceiz. Bu eserlerin bir ksm arlkl olarak Kurnn havssna muteallik iken bir ksm da Havs ilminin konularyla i iedir. Bavuracamz klasik kaynaklardan birisi mam Yfnin (.768/1367) Trkeye Kurn- Kermin Havs ve Esrr adyla tercme edilen ve piyasada rahatlkla ulalabilecek olan ed-Durrun-Nazm f Havssl-KurnilAzm isimli kitabdr. mam Yf bu kitabn Kd Eb Bekr el-Gassannin telif ettii el-BerkulLmi vel-Gaysul-Hmi isimli eserle, Eb Hamid Muhammed Gazlnin (.505/1111) Kurn- Kermin Havssna dair telif ettii ok mhim iki eserden faydalanarak yazmtr.2 Dolaysyla bu kaynak mezkr iki limin de grlerini tazammun etmektedir. te yandan Havs ilminin otorite isimlerinden birisi olan Ahmed el-Bnnin (.622/1225) emsul-Marifil-Kbr adl kitabna umull ve sahasnn bayaptlarndan birisi olmas hasebiyle mracaat edeceiz. Ayrca seme-derleme niteliinde olan ve hem nemli havs numunelerini hem de tenkide msait bilgileri ihtiva eden Seyyid Sleymn el-Huseynnin KenzulHavs ve Kenzul Esrr adl kitaplaryla; daha ok Kurnn havssna ynelik kaleme alnm olan Seyyid Muhammed Hakknn Hazinetul-Esrr ad-

Hikmet KOYT

l kitabndan istifade edeceiz. Klasik kaynaklara ilaveten gnmzde yaplan ok snrl saydaki akademik aratrmalardan da maksadn husulu iin faydalanmaya alacaz.

HAVSSUL-KURN

nsanlara dnya ve ahirette mutlu olmann yollarn gsteren Kurn, indirildii dnemden itibaren zerinde en ok aratrma yaplan kitap olmu; hatta dorudan Kurnn anlalmas iin Kurn limleri denilen ilimler tesis edilmitir. Kurn ilimleri, eitli alardan Kurn aratran, Kurn metnine hizmet eden ya da Kurn metnine istinad eden her ilmi iine almaktadr. Istlah anlamda Kurna dayanan ve aratrmacnn Kurn doru bir ekilde anlamasn kolaylatran ilimlerin tamamna tlak edilmektedir.3 Kurn ilimleri denilince en ok bahsi geen ilimler Resm-i Osman, Tefsir, Kraat, Mekk-Meden, Esbb- Nzl, Nsh-Mensh, czul-Kurn, rbul-Kurn ve lgat ilimleridir. Suyt (. 911/1505) Kurn ilimlerinin eitliliini genileterek astronomi, hendese, tp vb bunlara dhil ederken Eb Bekr bnul-Arab (.543/1148) Kurn kelimelerinin zhir, btn, had ve matla olmak zere drt veche sahip olduu anlayna dayanarak Kurn ilimlerinin saysn yetmi yedi bin drt yz elli olarak belirler.4 Bu tr yaklamlar Kurn anlamada faydalanlabilecek ilimlerde esnek olunabileceini akla getirse de Kurn ilimlerinin tedvinini gz nnde tuttuumuzda erken dnemlerde telif edilen eserlerin ayn zamanda birinci dereceden Kurn ilimlerinin neler olduunu bize gstermektedir. Buna gre birinci derecede Kurn ilimleri Kurnn Nzlu, Cemi, stinsah ile Tefsir, Kraat, Garbul-Kurn, Nsh-Mensh, Esbb- Nzl, Mekk-Meden, Mkilul-Kurn, rbul-Kurn, czul-Kurn ve Menil-Kurn gibi ilimlerdir. Havssul-Kurn ise telif bakmndan ok da ge tarihlere rastlamayan Kurn ilimlerinden birisidir. nk en eski kaynak olarak Cafer es-Sdka (.148/765) atfedi3 Muhammed Safa eyh brahim Hakk. Ulmul-Kurn min Hilli Mukaddemtit-Tefsr. Messetur-Risle. Beyrt: 2004. I,43,45. 4 Zerkn, Muhammed Abdulazm. Menhilul-rfn f Ulmil-Kurn. DrulKitbil-Arabi. Beyrt: 1995. I,23 vd.

KURN LMLER BALAMINDA HAVSSUL-KURN

Eb Abdillah Muhammed b. smail el-Buhr. el-Cmius-Sahih. el-Mektebetus-Seleyye. Khire:1400. Tevhid, 15/7405; 50/7536-37. 2 mam Yf. Kurn- Kermin Havs ve Esrr. ev: Rahmi Serin. Pamuk Yaynclk. stanbul: 2011.s.7.
1

56

Journal of Islamic Research 2012;23(2)

HAVSSUL-KURN

Kurn ilimlerinden biri olarak zikredilen Havssul-Kurn ne var ki dier Kurn ilimleri kadar ilgi grmemi ve hatta birok Ulmul-Kurn kitbnda adndan dahi sz edilmemitir. Bu menf tavr gnmz akademik evrelerinde de srdrlmektedir. Bunda Havssul-Kurn konusunun Havs ilmiyle balantsnn bulunmasnn yan sra Kurn anlamaya ok bariz katksnn olmadnn dnlmesi de nemli bir etken olmutur denebilir. Her ne kadar Zerke (.794/1391) ve Suyt gibi Kurn ilimleri sahasnda std olan limler Havssul-Kurn konusuna yer vermilerse de birinci dereceden bir Kurn ilmi olmad sezilmektedir. Ayrca tarif noktasnda bir karkln olduu da gze arpmaktadr. nk klasik dnemde limler Havssul-Kurnn tanmn Havs ilminin tarifi olarak zikretmektedirler. Szgelimi Ktip elebi (.1067/1657) Havs ilmi Allahn gzel isimlerinin (Esm-i Hsn), indirdii kitaplarnn ve dularn belli bir tertib zerine okunmasnn zelliklerinden bahseden bir ilimdir. Belli bir tertiple okunan btn bu isimlerin ve dularn kendince bir zellii vardr9 eklinde bir tanm yapmaktadr. te yandan Havssul-Kurnn, baz limler tarafndan vehb ilimler kategorisinde zikredilmesi bu konuyu Kurn ilimleri sahasnda daha zel
Erolu M. Havssul-Kurn. DA, XVI. Cilt. stanbul: 1997. s.53; Akbyk H. Kurn limlerinden Biri Olarak Havssul-Kurn. Marmara nv. Sosyal Bilimler Enstits. (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) stanbul: 2007. s.60. 6 Isfahn, Ebl-Ksm el-Huseyn b. Muhammed Rgb. el-Mfredt f GarbilKurn. Thk: Muhammed Seyyid Geyln. Drul-Marife. Beyrt: ts. s.149; bn Manzr. Lisnul-Arab. Drul-Merif. ts. II,1173. 7 Zemaher, Ebl-Ksm Crullah Mahmd b. mer b. Ahmed. Essul-Bela. Drul-Kutubil-lmiyye. Beyrt: 1998. I,250;bn Manzr. Lisnul-Arab. II,1173. 8 elebi .Havs lmi. DA. XVI. Cilt. stanbul: 1997. s. 517. 9 Ktip elebi, Mustafa b. Abdillah Hac Halife. Kefuz-Zunn an EsmilKutub vel-Funn. Dru hyit-Tursil-Arab. Beyrt: ts. I,725.
5

Havssul-Kurn bir izafet terkibidir. Bu terkibi oluturan Havs szc, hassa kelimesinin ouludur. Hassa genelin zdd olup6 zellik ve kiiye zel7 anlamlarn tar. Buna gre HavssulKurn, Kurna zg manev zellikleri ieren bir disiplini ifade etmektedir. Havs kelimesi insanlar iin kullanldnda ise sra d, stn, sekin kiiler anlamna gelmektedir.8

len Havssul-Kurn adl bir eserden bahsedilmektedir.5

bir konuma getirmitir. rnein ah Veliyullah edDehlev (.1176/1762), Havssul-Kurn dorudan vehb ilimler arasnda saymaktadr. Dehlevye gre, Havssul-Kurn vehb ilimlerdendir. ncekilerden bir grup Havssul-Kurn iki adan deerlendirmitir. Bir adan duya benzetmiler dier adan ise sihre benzetmilerdir. Sihre benzetmekten Allaha snrm. Ancak Allah Tel bu fakire bir keresinde Havssul-Kurn hakknda nakledilenlerin i yz hakknda bir kap at. Esm-i Hsn, yce ayetler, mbrek dularla ilgili eyler retti. Ve dedi ki: Bu sana tasarrufta bulunma ile ilgili bir ihsnmzdr. Fakat her ayet, isim ve du belli artlarla kaytlanm olup ele geirilmesi bir kaideye baldr. Bunun kaidesi de gayb lemini gzlemektir. Tpk istiharede olduu gibi. yle ki kii hangi ayet veya ismin kendisine gayb lemini iaret ettiini mtalaa eder sonra da bu brann uzmanlar nezdinde bilinen metotlardan birine gre ayet veya ismi okumaya koyulur.10 Suyt ise mfessirin tamas gereken artlar ierisinde son maddede ilmi mevhibeye yer vermektedir. Ona gre ilmi mevhibe Allahn, ilmiyle amel eden kiiyi ilme varis klmasdr. Buna Kim bildiiyle amel ederse Allah ona bilmediini retir hadisinde iaret edilmitir. Belki ilmi mevhibe insan kudretini aan bir durumdur eklinde bir itirazn olabilir. Fakat mesele zannettiin gibi deildir. nk ilmi mevhibeyi elde etmeye yarayacak amel ve zhd gibi sebepler vardr.11 Bu ifadeler nda znel tecrbelere mstenid olarak, mfessirlerin kendi istidatlar dorultusunda Kurn anlamalarnda manev bir yntem olarak Havssul-Kurndan faydalanabileceklerini syleyebiliriz. Zira baz limlerin de iaret ettii gibi ilh kudret, maneviyyt leminde de nihyetsiz une vucd vermektedir. Bu manev unun tecelliyt hususunda ise Kurn ayetlerinin pek latif teirleri vardr ki bu da Kurn Kerme Allahu Tel tarafndan mevdu bulunan hassalardan, meziyyetlerden ibarettir. Bu cihetledir ki, bir ksm hastalklarn, rh hadielerin zevl
10

Hikmet KOYT

Dehlev, Veliyullah Ahmed b. Abdirrahim. el-Fevzul-Kebr Uslit-Tefsr, Arapaya ev: Selman Hseyn en-Nedv. Drul-Beiril-slm. Beyrt: 1987. s.123. 11 Suyt, Celleddn Abdurrahmn Eb Bekr. el-Itkn Ulmil-Kurn. Drul-Kutubil-lmiyye. Beyrt: ts. II,399.

Journal of Islamic Research 2012;23(2)

57

ve inkif bbnda Kurn ayetlerini okumann pek muciz teirleri grlmektedir.12 Buna benzer biimde tefsir ilminde daha orijinal yorumlarn yaplabilmesi ve Kurnn cezbedici gzelliklerinin insanla gsterilebilmesi iin Kurnn havssndan faydalanmak mmkndr. Havssul-Kurn Havs ilminin bir ubesi olarak teekkl ettii iin ncelikle Havs ilminden bahsetmek gerekir. Yaplan bir tanma gre Havs ilmi nesnelerin gizli zelliklerini tanma ve bu zelliklerden faydalanmay amalayan bilgi daldr.13 Takprlnn (.968/1560) tarifine gre ise lm-i Havs Zebr, ncil ve Kurndan Allahn isimlerinin belli bir dzene gre okunmas veya yazlmasndan ve bu isim ve dularn kendisiyle mnasebetinden kaynaklanan zelliklerini aratran bir ilimdir. Kii indirilmi kitaplarda yer alan Esm ve dularla itigal ederek kuts bir tarafa ynelir ve kendini megl eden eylerden boanr. Bu kuts yneli ve arnma ile zerine bir takm eserler ve nurlar yaylr. te zikredilen bu ilerle megl olma sebebiyle bir istidat kazanm olur.14 Bu tarif Havs ilmini daha ok ilh kitaplar mvcehesinde ele almaktadr. Bu yzden bu tarifin biraz daha zel tarif olduu hatta aslnda bunun Havssul-Kurnn tarifi olduu sylenebilir. nk Havs ilmi eski dnemlerin tp, botanik, sihir, simya gibi birok uralarn bnyesinde barndran elit bir ilimdir. Bu nedenle gelenekte Havs ilmi denilince harf, rakam, isim ve dularn hassalarndan istifade etmek sretiyle yaplan ilemler akla gelmekteyse de gerekte durum bundan farkldr ve bu ilmin nesnelerdeki itibar hssalardan ok hakiki hssalara dayand grlr. Bu ynyle Havs ilminin fizik, kimya, biyoloji gibi msbet ilimlerin gelimesine olumlu katkda bulunduu sylenebilir.15

Hikmet KOYT

HAVS LM

Bu erevede Havs ilmiyle uram olanlar bugnk bilim adamlarnn bir nevi atalar sayla-

Bilmen . N. Byk Tefsr Tarihi. Bilmen Yaynevi. stanbul: 1973. I,57. elebi . Havs lmi. DA, XVI. Cilt. s.521. Takprizde, Ahmed b. Mustafa. Mifthus-Sade ve Mesbhus Seyde Mevztil Ulm. Drul-Kutubil-lmiyye. Beyrt: 1985. I,341vd. 15 elebi . Havs lmi. DA, XVI. Cilt. s.518.
12 13 14

Havs ilmi insann varla ve tabiata hkim olma isteinin dier bir deyimle g istencinin aratrma boyutudur. Havs ilminde insann baz mehl korkularndan emin olma ve eya zerinde hkim olma istei mndemitir. Byk bir ihtimalle Havs ilminin ilk nveleri insann tabiatla ve tabiat gleriyle ok fazla i ie olduu, tabiat ilh bir simge eklinde telakki ettii dnemlerde tabiat iten kavramnn bir metodu olarak kendisini gstermitir. nsan tabiata egemen olmaya baladka ve haric teknolojiyi gelitirdike bu defa tabiat anlamak yerine onu dtan muhasara etmeye alm ve Havs ilmi de byk lde kenara itilmitir. Aslnda baz ayetler: Yedi gk, arz ve bunlarn iinde bulunanlar, Onu tesbih ederler. Onu vg ile tesbih etmeyen hibir ey yoktur, ama siz onlarn tesbihlerini anlamazsnz. O, halimdir, ok balayandr (17/sra,44) ve baz sreler mesela Msebbiht adyla bilinen sebbehe sre grubu, her eyin Allah tesbih ettiini syler. Btn bunlar bize tabiatn iten kavranmas gerektiini i mantn anlamak gerektiini ima eder. Dolaysyla Havs ilmi, insann kendisini, tabiat, kint ksaca varl kozmik dzenin ayrlmaz unsurlar olarak grmenin bir yansmasdr.
16 Ronan C. A. Bilim Tarihi, ev: Ekmeleddin hsanolu vd., 4.bsk. Tbitak. Ankara: 2005. s.6.

Baz slm limlerinin telif ettii kitaplarda bata tp olmak zere birok ilim dalnn Havs ilmiyle i ie girmi olmas da Havs ilminin ml hakknda bir ipucu vermektedir. Sz gelimi Kemleddn ed-Demir (.808/1405) Haytul-Hayevn adl eserinde zooloji, folklor, tp, rya tabiri, fkh, hadis, tefsir, kasas ve Havs ilmini birlikte ilemitir.

bilir. Nitekim Ronan (1920-1995) buna iaret etmektedir. Ronana gre mesela byc eitli maddeler hakknda deneye ve gzleme dayal bir takm bilgilerin toplamasn salamtr. Zamanla baarlar veya baarszlklar hangilerinin gerekten etkili, hangilerinin etkisiz olduunu gstermitir. Pratik bilgiler bir araya toplanm, bu bilgiler tecrbenin altnda kullanlm ve yorumlanmtr. yle ki zamanla, byc deney yapan aratrmaclarn soyunda ilk sray alm ve modern bilim adamnn atas olmutur.16

HAVSSUL-KURN

58

Journal of Islamic Research 2012;23(2)

Havs ilmi, okuma, sihir, hurf, simya, cifir, cin, rhn varlklar, gayb konular, tp, du vb. konular bnyesinde tayan bir ilim olduundan dolay slm dini asndan konunun berraklamas ve iin i yznn aydnlanmas iin aklama yapmak gerekmitir. Bu balamda slm limleri de deiik alardan konuyu akla kavuturmak iin gayret sarf etmilerdir. Bu limlerden birisi olan bn Nedime (.385/995) gre, okuyup fleme yapanlarla sihirbazlara eytnlar, cinler ve rhlar itaat ve hizmet edebilir, onlar eytnlar, cinler ve rhlar emir ve yasaklar dorultusunda kullanabilirler. Hastala okuyup fleyenler Allahn yce ismine itaat etmek, ona yalvarmak, Allahn rhlar ve eytnlar emir altna almaya tahsis edilen isimlerini zikretmek, arzular terk edip ibadete yapmak gibi bir takm kurallar benimseyerek cin ve eytnlarn kendilerine boyun emesini salayabilirler. Cin ve eytnlarn boyun emesi ise ya Allahn o konuyla ilgili ismine itaat etmeleri ya da ondan korkmalar nedeniyle meydana gelir. nk Allahn isimlerinde onlar hkm altna alp boyun edirecek yle bir zellik vardr. Sihirbazlar ise kurbanlarla, namaz ve orucu terk etmek, kan aktmak ve nikh ciz olmayanlar helal saymak gibi eriata uygun olmayan, Allaha kar as olunacak gnahlar irtikp ederek eytnlar kullanrlar.17 Dolaysyla Havs ilminin slm dini asndan ho karlanan olduu gibi uygun grlmeyeni de vardr. Nitekim slm dnyasnda Havs ilminin ncln yapan bn Hillin (Hill b. Vasf) hayret verici filleri, gzel ileri ve tecrbe edilmi sonular vardr. Yine Allahn isimlerini kullanarak hastala okuyuculardan olan bn mamn yntemi de zemmedilen deil benimsenen bir usldr. Ayrca Abdullah b. Hill, Slih el-Mdirebi, Ukbetl-Ezrai, Eb Hlid Horasan de beenilen tarzda bir usl benimsemilerdir. Onlarn ok byk ve sekin ileri vardr.18 Kkleri Eski Msra uzanan Havs ilminin, znde belli bir gereklie sahip olduu anlalmaktadr. nk havs kitaplarnda kadim ve muhdes birok frkann ortak noktalarda bulutu-

HAVSSUL-KURN

Baz ilim dallarnn inceleme sahasnda zaman ierisinde deiimler yaand gibi Havs ilminin bnyesinde de yaanmtr. Hatta Havs ilmi en olumsuz ekliyle bu deiimden nasibini almtr. nk halk arasnda yaygn hrete sahip eserlerde daha ok harflerin, kelimelerin, isimlerin, dularn ve feleklerin kendilerine zg hassalarnn bulunduu, bu hassalar bilen kiilerin sz konusu bilgiyi kullanmak sretiyle duyular tesinden haber verebildikleri ve nesnelere hkmettikleri ileri srlm, bylece Havs ilmi tek boyutlu hale getirilmitir. Bu haliyle Havs ilminin amac eyann hakikatini aratrma olmaktan kp hasmn yenilmesi, gizli hazinelerin bulunmas, insanlar arasnda sevgi veya nefret duygularnn gelitirilmesi, if datlmas gibi hususlara ve bycle dnmtr. Bu anlay zaman zaman savaa itirak eden padiah ve kumandanlar, korunmak amacyla zerine baz yet ve vefkler yazl gmlekler (tlsml gmlek) giymeye, zerinde eitli yaz ve ekiller bulunan madalyon, yzk ve metal muskalar tamaya sevk etmitir.20 Kukusuz Havs ilminin geirmi olduu bu evrimde baz bilimlerin mstakil bir hale gelmesi ve aratrma alanlarn geniletmesi etkili olmutur. Bu bilimlerin banda ise Fizik ve Kimya yer almaktadr. teden beri gizli tutulan ve bu yzden Gizli limler ad da verilen Havs ilmi, bu ynyle kendisine ayr bir cazibe kazandrmtr. Havs ilminin gizli tutulmasnn eitli sebepleri vardr. Bu sebeplerden birisi bilgiye ulamann gldr. Ayrca ilk dnem bilim adamlarnn din adamlarndan ol19 ehristan, Ebl-Feth Muhammed b. Abdilkerm. el-Milel ven-Nihel. DrulKutubil-lmiyye. Beyrt: 1992. I,204. 20 elebi. Havs lmi. DA. XVI. Cilt. s.519.

unu sklkla grmekteyiz. Mesela smiliyenin her harfin, lemde bir arl kendine has tabiat ve bu hassasndan (zelliinden) dolay nefislere bir tesiri vardr19 tarzndaki dncesi hem antik medeniyetlerde hem de Btn ve Snn evrelerde aynen dillendirilmitir. Ne var ki Havs ilminin iine zamanla birok hurafe trnden bilgiler karm ve zellikle siyas istismarlarla mesele bulank hale gelmitir.

Hikmet KOYT

HAVS LMNE GSTERLEN LG

17 bn Nedim, Ebl-Ferec Muhammed b. Eb Yakub. el-Fihrist. Tahran: 1971. s.369. 18 bn Nedim. Fihrist. s.371.

Journal of Islamic Research 2012;23(2)

59

Hikmet KOYT

Havs ilminin iada ok rahat kabul grmesi iann belli bir gelenein iinden gelmesiyle de alakaldr. Zira ia, kkl Pers medeniyetinden gelen
21 22

Bir ksm aratrmaclara gre slm dnemde Havs ilmine ilk defa ilgi duyan ve onu yaygn bir ekilde kullananlarn banda iler ve mutasavvflar gelmektedir. ilerin bu ilgisinin temelini, Ehl-i Beyte mensup kiilerin dier insanlardan imtiyazl olduklar inanc ile Hz. deme Esmnn retilmesiyle balatp btn peygamberlerde devam ettirdikleri hurf ilminin Hz. Muhammedde en st noktaya ulat, ondan Hz. Aliye (.40/661) ve ondan da imamlara getii yolundaki telakkileri oluturmaktadr.22 Havs ilminin slm dnyasna zellikle ia kanalyla girmesi tesadf deildir. Kanaatimizce bunun mntesipler zerinde otoriteyi merulatrc bir taraf vardr. ia teden beri Hz. Ali ve Cafer b. Sdka (. 148/765) ait cefr gibi baz gizli belgelerden ve ilimden sz etmektedir. Hlbuki gvenilir hibir kaynakta Hz. Alinin Cefr, Cmia veya daha baka bir eser yazdndan sz edilmedii gibi erif er-Rad (.359/969) tarafndan derlenen baz hitabe ve mektuplarnn otantisitesi hakknda da ciddi itirazlarda bulunulmutur.23 Fakat Hz. Ali ve onun soyundan gelen imamlarn gizli retilere vakf olduklar iddias, mntesiplerini en azndan psikolojik olarak tatmin etmekte ve otoriteye kar bir itaat olgusu gelitirmektedir. Ayn zamanda bu zellik dier slm frkalara kar kendilerinin dosdoru yolda bulunduklarnn da garantisi olmaktadr.

mas ilme bir kutsallk da kazandrmtr. Buna ilaveten bilimsel verilerin toplum ynetim ve denetiminde etkinlii bilgilerin saklanmasn da gndeme getirmitir. rnein Eski Msrda olduu gibi, bilim birok lkede takvim ve tarm yl ile sk skya balantlyd. Bu tip bilgiyi elde bulundurmak, ynetmelikler ve denetlemeler vastasyla toplum zerinde g sahibi olmak demekti. yle ki baz bilim dallarna -rnein astronomi- ait bilgiler, devlet srr gibi, ok sk saklanrd.21

teden beri Havs ilmine ilgi duyan gruplardan birisi de filozoflar olmutur. Bunlarn arasnda Hz. Sleymn zamannda yaad, yapt riyazetle gk cisimlerinin hrtsn duyma noktasna geldii ve melek makamna ulat iddia edilen Pisagor27 (M..570495) ile Platon (M..427347) ve Philo (M.. 25-M.S. 50) akla ilk gelenlerdendir. slm leminde de bir ksm filozofun bu ilme alaka duyduu eserlerinden anlalmaktadr. hvn- Saf bu gruptandr. Saybilime nem veren hvn- Safya gre saybilim, her eyin temelini oluturan birlik ilkesini anlamann bir yoludur.28 Her ne kadar yukarda deindiimiz belli bal gruplarn Havs ilmiyle itigal ettiini sylesek de zellikle harf ve say speklasyonlarna dayal yorumlar, slm tefsir tarihinde sadece belli evrelerin tekelinde kalmam, aksine Kurn anlama ve yorumlama faaliyetinde beyn bilgi sistemini esas alan mfessirler dahi tefsir adna bu tr garip yorumlar
bn Nedim. Fihrist. s.370. Kr. Sezer B. Toplum Farkllamalar ve Din Olay. Kitbevi. stanbul:2011. s.131. 26 Aksu H. Hurflik. DA. XVIII. Cilt. stanbul: 1998. s.409. 27 ehristan. el-Milel ven-Nihel. II,385. 28 Schmmel A. Saylarn Gizemi. ev: Mustafa Kpolu. Kabalc Yaynevi. stanbul: 2000. s.28.
24 25

bir frkadr ve mensubu olduu medeniyette de okultismin derin izleri vardr. Nitekim bn Nedimin (.385/995) sylediine gre cin ve eytnlar hizmetinde ilk kez kullanan bir gre gre Hz. Sleymn bir rivyete gre ise ranl Cemiddir.24 Btn bunlara ilaveten iann gizli ilimlere ehemmiyet vermesi Arap-Fars rekabetinin bir neticesi olarak iann karizmatik lider karmada yaad bir krizin etkisinin olduu da iddia edilebilir. Hz. Peygamberin Arap olmas Araplara siys anlamda belli bir prestij kazandrmtr. ia, Araplarn dou toplumlarndaki liderlii karsnda Hz Alinin ve onun soyundan gelen imamlarn karizmasn kullanmay tercih etmi ve kendine gre bir rota belirlemitir.25 Asrlar sonra ran corafyasnda zuhr eden Hurflik gibi akmlarn liderlerinde de Araplara kar rann stnln dile getirenlerin olmas bu hususta nemli bir veridir. Mesela Hurf nderlerinden saylan Mahmd-i Merdud, ran kltrnn hkimiyetini savunduundan Fazlullaha (.796/1394) ters dmtr. Ona gre Arap devri bitmi, Acem devri balamtr.26

HAVSSUL-KURN

23

Ronan. Bilim Tarihi. s.8. elebi . Havs lmi. DA, XVI. Cilt. s.519. ztrk M. Tefsr Tarihi Aratrmalar. Ankara Okulu Yaynlar. Ankara: 2005. s.190.

60

Journal of Islamic Research 2012;23(2)

HAVSSUL-KURN

Gnmzde ise Havs ilmi daha ok halk kitlelerinden ilgi grmektedir. Bu ilgiyi iletiim aralar vastasyla gzlemek mmkndr. Yayn ve iletiim sektrnn gelimesi ile beraber bilgiye eriim ucuzlam fakat Havs ilmi bundan olumsuz biimde etkilenmitir. nk Havs ilmiyle ilgili birok tercme ve derleme kitap piyasaya sunulmu, bunlardan sath okumalar yapan baz kiiler kendilerini kolayca medyum ilan edebilmilerdir. Bunun sonucunda Havs ilmiyle itigal eden ve hatta garantili havs ilerinin yapld iddia edilen pek ok internet sitesi boy gstermi ve i tamamen ticar bir hal almtr. Btn bunlara ramen Havs ilminin toplum nezdinde bir boluu doldurduu anlalmaktadr. O halde suistimallerin nne gemek adna bu ilme ehil olanlarn mesuliyetten kamamalar icap etmektedir.

retmekten kendilerini alamamlardr.29 Bu durum Havs ilminin son derece byleyici bir yapya sahip olduunu gstermektedir.

HAVS KTAPLARINA GENEL BR BAKI

slm dnyasnda yazlm olan havs kitaplarnda burlar, vakitler, harfler, saylar, madenler, talar gibi Havs ilminin genel konularnn yan sra Esm-i Hsn ve Kurnn eitli usllerde okunmas ve yazlmas i ie anlatlmtr. te bu durum havs kitaplarnda Kurnn zyle badamayan trden baz bilgilerin ve eitli uygulamalarn bulunmasna yol amtr. Mesela Kenzul-Havs adl kitapta yer yer sihir grnm veren du ve uygulamalara rastlanmaktadr. nsanlarn ve hayvanlarn teshiri, cinleri davet gibi hususlar slmn asla tasvip etmeyecei uygulamalardr. Mellif her ne kadar kitbnn hayr ynnde kullanlmasn salk veriyor olsa da, eserin iindeki baz uygulamalarn iyi niyetli ve slma uygun olduunu sylemek mmkn deildir.30 Ayrca bn Haldunun da iaret ettii gibi Mesleme Macrit (.397/1007) el-Gye adl eserinde, Bn ise Enmt adl eserinde tlsmclarla ayn prensiblerden hareket ederek kabul edilemez biimde Kurnn sre ve ayetlerini eitli ksmlara ayrma yoluna gitmilerdir.31
29 30 31

Bununla beraber havs kitaplarnn kimisi daha ok hadislerde Fediline ska deinilen Esm, sre ve ayetleri ele almtr. Bu balamda Havssul-Kurn konusunun biraz daha zenle ilendii trden kitaplarn mevcut olduu sylenebilir. Mesela Hazinetul-Esrr adl kitapta en ok Besmele, Bakara Sresinin son ayeti, Hz. Yunusun dus, Hair Sresinin son ksm, Ayetel-Krs, Ftiha, hls, Ysn, Fetih, Vka, Mlk, Amme, Duh, nirh, Kadir, Kevser ve Muavvizeteyn Sreleri ilenmi ve mellif tarafndan slm limlerinin Kurn harflerini ters evirip yerlerini deitirmenin kfr olduunu ve byle eyler yapmaktan Allaha sndklar32 dile getirilmitir. Bununla beraber bu kitaplar da Havs ilminin genel usllerinden vareste deildir. Havs kitaplarnn iindekiler ksm incelendiinde derde deva her alandan formllerin zikredildiini grebilmekteyiz. Doal olarak bu durum okuyucuyu hemen celb etmektedir. Bu kitaplarda saysal olarak en ok tpla ilgili reetelerin yer ald gzden kamamaktadr. Bunlar arasnda sarlk,
32

Havs kitaplarna sihir izlenimi veren bilgilerin girmi olmas daha nce deindiimiz gibi Havs ilminin, bugn artk mstakil hale gelmi birok bilimi bnyesinde tamasndan ileri gelmektedir. Fakat Esm-i Hsn ve Kurnn havssnn yannda sihir ve by cinsinden bilgilerin yer almas insanlarn zihninde sihir ve bynn meru grlmesi riskini oluturmaktadr. Bu sebepten dolay Havssul-Kurn konusunun mstakil bir balk halinde ve Havs ilminin genel konularndan tecrid edilerek, Kurnn rhuna uygun decek biimde kitaplatrlmas daha salkl gzkmektedir. nk gerekten de havs kitaplarnda sorgulanmas gereken enteresan bilgiler yer almaktadr. Bu tr bilgilerin bulunmasn genel olarak slm limlerinin her bilgiyi kaybolmamas iin kaydetmelerine balamak mmkndr. Ne var ki bilgilerin eletiri szgecinden geirilmeden aktarld havs kitaplarnn, toplumda birok hurafe ve batl inancn yaylmasnda kendince bir etkisi olmutur.

Hikmet KOYT

ztrk M. Kurn ve Ar Yorum. Kitbiyat. Ankara: 2003. s.393. Akbyk H. Kurn limlerinden Biri Olarak Havssul-Kurn. s.21. bn Haldun, Mukaddime. Msr 1327. s.565.

Seyyid Muhammed Hakk. Srlar Hazinesi (Hazinetul-Esrr). ev: Celal Yldrm. Demir Kitbevi. stanbul: 2005. s.236.

Journal of Islamic Research 2012;23(2)

61

sara, zek gerilii, veba, kolera, nefes darl, pelteklik, romatizma, halsizlik, fel, akl hastalklar, ba ars, ateli hastalklar, ksrlk, humma, sivilceler, yanklar, kabzlk, kan kayb, gz hastalklar, di ars, kolay doum vb rahatszlklar iin reeteler nerilmektedir. Bunun yan sra hret, mutluluk, zengin olmak, zor ileri baarmak, i bulmak, ksmet amak, eref ve itibar kazanmak, huzur bulmak, hapisten kurtulmak, cesaret sahibi olmak, mteri ekmek, ekin ve mahsullerde bereket elde etmek, hrszlardan korunmak vb birok konuda zmler sunulmaktadr.

Hikmet KOYT

Fakat havs kitaplarnda zikredilen malumtn imknszln ileri srerek bunlar bir rpda yok etmek ilm bir tutum olamaz. Ayrca bu kitaplarda yer alan baz bilgiler kanaatimizce bilim-kurgu trnden insannn ufkunu amaya yarayacak bilgilerdir. Mesela Kartal veya Akbabay itaat altna alp onlarla umak, grnmez hale gelmek, sudan zeytinya veya devlet paras yapmak,34 kd altn ve gme evirmek35 gibi formller birer absrd gibi alglanmamaldr. Bilakis bunlar muhtemel keif ve icatlar iin birer ilham kayna telakki edilmelidir.
Seyyid Sleymn el-Hseyn. Kenzul-Havs. Cemiyet KtpHnesi. stanbul: 1340. IV,6. Bn, mam Ahmed b. Ali. Byk Bilgiler Gnei (emsu-l-Maril Kbr). ev: Selahattin Alpay. Aliolu Yaynevi. stanbul:1995. III, 230,349,354,357. 35 Seyyid Sleymn el-Hseyn. Kenzul-Havs. Cemiyet KtpHnesi. stanbul: 1332. I,90.
33 34

Elbette ki bunlarn sorgulanmas gerekir. Zaten bu tr kitaplarn bazsna daha yazldklar dnemde eitli eletirilerin yapld mukaddimelerinden anlalmaktadr. rnein Seyyid Sleymn el-Hseyn eserine yaplan tenkitleri yle deerlendirmektedir: Bu hususda uzun uzadya bast- makala bizi sevk eden ey ba erbab- inkarn KenzulHavass ner ile halk kesalet ve batalete sevk eylediimize dair ykselttikleri sada-y itiraza cevab vermekle beraber karilerimizden -pek az ise debaz zevatn yanl anladklarn -mracaatlar zerine- anladmzdr. Hibir hususda Havas, insan teebbsden vareste klamaz. Mesela bir maksadn husul iin Havas ouyan kimse ann esbab- zahiriyesine de tevessl ve teebbs etmelidir ki muvaffakiyet hasl olsun.33

Bizim toplumumuzda olduka mehur olan ve yazarnn dediine gre tecrbe edilmi havsdan derlenerek telif edilen Kenzul-Havs adl kitapta da mellif, okuyucularna biraz daha uyarc tenbihlerde bulunarak unlar kaydetmektedir: Bu havass hayr ve meru hususatta istimal etmelerini bil-hassa rica eyleriz. nk havass- celileyi mahallinin gayrinde istimal gnah- azimdir. El ve silahyla zrar, dil ve kalemiyle zrarn ayndr. havass- celile ile amal- nefsaniyeye hizmet edenlerin mutazarrr olduklar grlmtr.37 Melliflerin bu ikazlar bir bakma bir kaygy da iermektedir. nk bu tr kitaplarda zikredilen Havs ilmine ait sonular belki birok kii tarafndan elde edilemeyebilir veya elde edilen netice er ynde kullanlabilir. Bu durumda o kiilerde Kurna kar menf bir tutum geliebilir. Burada en byk yanlg bu ilmin muhataplarnn kimler olduunu bilmemektir. nk bu ilim belli bir yaam tarz, daha dorusu dinin en ince ekliyle yaanmasn gaye edinen havssa zg bir ilimken, avamdan insanlar sadece bir takm vird ve zikirler36 37

slm dnyasnda Havs ilminin otoritelerinden birisi olan el-Bn konunun hassasiyetinden olsa gerek, emsul-Marif adl kitbnn giriinde bu ilimlerden sadece nasibi olanlarn faydalanmas iin niyazda bulunmaktadr. Ardndan bu kitb kt niyetle kullanmak isteyenleri kendince inzr etmekte ve: Ehlinden gayr kimselere ve usl ve tavsiyem dnda kullananlara bu kitbm haram olsun derim. Zira bu kitbm ktye kullananlardan her trl hayr ve bereket kalkm olur. Hak Tel bu trl davrananlar kt duruma sokar. Kitbmdan faydalanacak kimseler tam abdest ve tahret zerine ve Allahn adn anarak kitbm ellerine almaldr. Bylece Allahn rzsn kazanarak bu kitaptaki baarya kavuabilirsin. Ve yine bu kitb Allahn rzs olan ynde kullanmaya bakmalsn. nk bu kitb ben slih, rif, itaatli, amel sahibi Allaha maddeten ve manen bal mridler iin yazm bulunuyorum. Bu kitbm bu gibiler iindir. Bu kitaptan ne az ne de ok isteklerde bulunma36 eklinde tenbihlemektedir.

HAVSSUL-KURN

Bn. emsu-l-Maril Kbr. I, 9. Seyyid Sleymn el-Hseyn. Kenzul-Havs. I,6.

62

Journal of Islamic Research 2012;23(2)

HAVSSUL-KURN

le neticeye kestirme biimde ulaacaklarn zannederler. Oysaki bu ilim bir yaam tarznn meydana getirdii tecrbe ve algyla ilgilidir. Havs kelimesi zaten zel bir alan iaret eder. O genelin deil zelin ilmidir. Herkesin ftrat bu ilme msait deildir. Baz limlerin tarifine gre Havssul-Kurn, Kurndan baz kelime, yet ve srelerin belli bir tertibe gre okunmas veya yazlmas halinde niyet ve maksada uygun sonular veren tesir ve zelliklerinden bahseden bir disiplini ve bunun literatrn ifade eder.38 Havssul-Kurn ilmi, rivyete dayanan ilimlerden biridir. Kurn- Kermin baz zelliklerine dair sahabe ve tabiundan ok sayda rivyet gelmitir. Bu ynyle bu ilmin Peygamber (s.a.v) devrine kadar dayandn syleyebiliriz.39 Havssul-Kurn, Mslmanlarn Kurna olan derin imanlar ve onu hayatn merkezinde grmelerinden neet etmitir. Bu inanca sahip limlerden birisi olan bn Kayyim (.751/1350) Kurnn eitli hassalara sahip olduunu yle dile getirmektedir: Bir takm kelmn havs ve faydalarnn tecrbe edildii bilinmektedir. lemlerin Rabbi Allah, yarattklarndan daha stn olduu gibi kelm da dier szlerden stndr. Dolaysyla tam bir if, faydal bir koruma, hidyete gtren bir k ve eer bir dan zerine indirilseydi azametinden dolay da parampara ederdi buyurduu Kurnn, kuatc bir rahmet olmad dnlemez.40 Takprzdenin (.968/1560) belirttii gibi, Havs ilminin hem Esm-i Hsnya dayal pozitif bir tr hem de sihre dayal negatif tr vardr.41 Bu adan bakldnda Havssul-Kurn merkeze Kurnn gcn koyarak sihir, simya vb. eylerden ayrlmaktadr. Dolaysyla bu havs sihir ilminin alt dallarndan deil Kurn ilimlerinin alt dallarndandr.42
38

HAVSSUL-KURN

Havssul-Kurn ile ilgili rivyetler Hz. Peygamber zamannda balam ve erken dnemlerden itibaren bununla alakal uygulamalarn meruiyeti sekin limler arasnda tartmaya almtr. Sz gelimi Hasan Basr, Mchid, Eb Kulbe ve Evz, su kabnn iine Kurnn yazlp onunla hastann ykanmasnda ve ondan imesinde bir saknca olmadn sylerken; Neha bunu mekrh grmtr. Kad Hseyin, Baav vd ise Kurnn tatl ve yemeklere yazlp yenmesinde saknca olmadn sylemilerdir.43

Hikmet KOYT

Havssul-Kurnda zerinde en ok durulan konular Hz Peygamber tarafndan nemine dikkat ekilen Besmele, Lafza-i Cell, sm-i Azam, Ftiha, Ayetel-Krs, Bakara Sresinin son ayeti, hls, Muavvizeteyn, Ysn, Mlk, Hmmler gibi Esm, ayet ve srelerdir. Bu balamda besmelenin havss ile ilgili birok bilgi aktarlmtr. Bu bilgilerden birisine gre her gn be vait namaz mteakib yirmi bir defa besmele-i erife okumak itiyad eden kimse her bir hususta mazar- ltf-u Huda ve nail-i inayet-i Kbra olur. Cenab- Hakkn Raman ve Ram Esma-i Kudsiyyesinin bereketiyle her trl bela ve afetten far ve sefletten, mevt-i feciden, haps ve esir olmaktan emn ve maf bulunur.44 Kanaatimizce bu tr havs bilgileri Mslmanlarn Kurn daha ok nemsemelerine ve besmele gibi ulv bir kelam gndelik hayatta daha faal biimde kullanmalarna vesile olmaktadr.

HAVSSUL-KURNIN DAYANAKLARI

Havssul-Kurnn en birinci istinadgh Kurn- Azmdir.45 Nitekim Hz. Peygamber bir ksm hadislerinde eitli srelerin havssna ait beyantta bulunmutur. Mesela Her kim evine girdii zaman Kul huvallahu ehadi okursa, hem kendi ev halkndan hem de komularndan fakirlii savm olur.46 Veya Her kim Cumadan sonra el-Hamduy (Ftihay), Muavvizeteyni ve hls yedier defa okursa dier bir cumaya kadar korunmu olur47 ya da
Suyt. el-Itkn. II, 365;Takprizde. Mifthus-Sade. II,529; bn Akile. ezZiyade. II,419. 44 Seyyid Sleymn el-Hseyn. Kenzul-Esrr. s.43. 45 Bilmen . N. Byk Tefsr Tarihi. I,58. 46 el-Hind, Aluddin Ali el Muttak b. Hsmeddn. Kenzul-Umml Sunenil-Ekvl vel-Efal, Messetur-Risle. Beyrt: ts. Cilt. I. Fedilul-Kurn, Hadis No:2739. 47 Dureys, Eb Abdillah Muhammed b. Eyyb. Fedilul-Kurn. Thk: Urve Bedir. Drul-Fikr. Dmek: 1987. s. 290.
43

Erolu M. Havssul-Kurn. DA. XVI. Cilt. s.522. 39 Akbyk H. Kurn limlerinden Biri Olarak Havssul-Kurn. s.59,60. 40 bn Kayyim el-Cevziyye, emsuddn Eb Abdillah Muhammed b. Eb Bekr ez-Zeri ed-Dmek. Zdul-Med f Hedyi Hayril-bd, Muessetur-Risle. Beyrt: 1998.IV,162 vd. 41 Takprizde. Mifthus-Sade. I,342. 42 Sddk Hasan Hn. Ebcedul-Ulm. Dmek: 1978. II,283.

Journal of Islamic Research 2012;23(2)

63

Kim Ysni yazar sonra onu ierse iine bin nur, bin bereket ve bin if girer ve ondan bin tane dert kar gider48 buyurmutur. bn Mesudun naklettii bir hadiste ise Hz. Peygamber yle buyurmutur: Kim geceleyin Bakara Sresinin sonundan iki ayeti okursa o ona kifyet eder.49 Bu hadisin son ksmnda zikredilen ona kifyet eder ifadesi geni bir anlam yelpazesinde aklanmtr. arihlere gre Bakara Sresinin sonundan iki ayetin okunmas her trl ktle ve eytann errine kar yeterli olaca gibi, insan ve cinnin ktln uzaklatrmaya, btn geceyi ibadetle geirmeye de kifyet eder.50 te yandan Kurnn kendisini aka if olarak nitelemesi dikkat ekmektedir. Bu meyanda Kurn- Kermin sre ve yetlerinin kendilerine zg havssnn bulunduunu ileri sren mfessirler, bu grlerine delil olarak onun if olduunu bildiren yetleri gstermektedirler. Baz yetlerde Kurnn bir if olduu bildirilirse de bu yetlerde if kelimesinin iman, meviza, rahmet ve hidyet kelimeleriyle birlikte kullanlmas (bk. Ynus 10/57; el-sr 17/82; Fussilet 41/44), zellikle Ynus sresinin 57. yetinde gnllerdekine if aklamasnn yer almas, Kurn- Kermin ahlk ve manev hastalklar tedavi edici roln gstermekte, ayrca cisman hastalklar iyiletirici bir tesire sahip olduuna dair bir yet bulunmamaktadr.51 Fakat psikolojik rahatln insan biyokimys zerindeki mspet etkileri gz nne alndnda manev tedavinin boyutunun geniledii dnlebilir.

Hikmet KOYT

meshederdim.52 Mehur hadis arihlerinden bn Battl (.449/1057) konuyla ilgili u aklamay yapmaktadr: Muavvizeteynle rukye yapmada btn yaratlmlarn, sihir yapp fleyenlerin, hased edenlerin, eytnn ve onun verdii vesvesenin errinden Allaha snmak vardr. Muavvizeteyn ekseriyetle istenmeyen eylerin hepsini kapsayc bir dudr. Bu nedenle Hz. Peygamber Muavvizeteyn ile rukye yapard. lgili hadis sadece Allahn kitb, isimleri ve sfatyla rukye yaplacan gsteren asldr.53 Bu tr tedavi tbb- rhndir. Bu anlamda Muavvizeteyn ve Allahn dier isimleriyle rukye yapmak tbb- rhndir. yi insanlarn diliyle yapld zaman Allahn izniyle if meydana gelir. Ancak bu da nadir bulunduu iin insanlar cisman tbba ynelmiler54 ve tbb- rhn adeta Havs ilmine tevdi edilmitir. Esasen Hz. Peygamberin fiili olarak tedavi amacyla okuma eklinde Kurndan faydaland bilinen bir husustur. bn Battla gre Allahn kitbyla okuyup flemek hastalklara bir ifdr. Kim byle yaparsa isbet etmi ve bu fiilinde Allahn elisine uymutur.55 bn Hacerin (.852/1448) kaydettiine gre limler u artn yerine getirilmesi halinde rukye yapmann caiz olduunda icma etmilerdir. Birincisi rukyenin Allahn kelamyla ya da isim ve sfatlaryla yaplmas; ikincisi Arapayla veya manas bilinen baka bir lisanla yaplmas; ncs ortaya kacak tesirin rukyenin kendisiyle deil bilakis Allahn iradesiyle olduuna inanlmas.56

HAVSSUL-KURN

Hz. Peygamberin Fedilul-Kurn ve du gibi konularn yan sra zellikle tpla alakal baz hadisleri Havssul-Kurnn ikinci dayana olmutur. Hz. Peygamberin tedavi amal en ok kulland srelerden birisi Muavvizttr (hls, Felak ve Nas). Hz. Aieden gelen rivayette yle denilmektedir. Hz. Peygamber ikyeti olduunda Muavvizt okur ve kendisine flerdi. Ars iddetlendiinde ben okur ve bereketini umarak onun eliyle vcudu
48 el-Hind. Kenzul-Umml. Tilvetul-Kurn ve Fediluhu. Cilt. I. Hadis No:2688. 49 Buhr. Cmius-Sahih. Fedilul-Kurn, 10/5009. 50 Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askaln, Fethul-Br erhu Sahihil-Buhr. Riyd: 1421. VIII,685 51 Erolu M. Havssul-Kurn. DA. XVI. Cilt. s.522.

Tbb- Nebevyi tamamen inanca dayandran bn Haldun (.808/1406) ise er kaynaklarda nakledilen tbbn vahiyle bir ilgisinin bulunmadn, bunlarn Araplar arasnda bilinen eyler olduunu ve Hz. Peygamberin beer olmasndan kaynaklandn belirtir. nk Hz. Peygamber din hkmleri retmek iin gnderilmitir, tp ya da dier ilimleri retmek iin gnderilmemitir. Bu nedenle Hz. Peygamberden nakledilen tpla ilgili rivyetler sadece teberrk amacyla, bir inan olarak
Buhr. Cmius-Sahih, Fedilul-Kurn, 14/5016; Eb Dvd, Sleymn b. el-Eas es-Sicistn. Snen. Mektebetul-Mearif. Riyd: 1424.Tb,19/3902. 53 bn Battl. Ebl-Hasan Ali b. Halef b. Abdlmelik. erhu Sahihil-Buhr. Mektebetur-Rd. Riyd: ts 54 Suyt. el-Itkn. II, 364;Ktip elebi. Kefuz-Zunn. I,726; Sddk Hasan Hn. Ebcedul-Ulm. II,281. 55 bn Battl. erhu Sahihil-Buhr. IX, 435. 56 bn Hacer. Fethul-Br. X,206.
52

64

Journal of Islamic Research 2012;23(2)

tatbik edilebilir ve bunun iyi netice almada etkisi de grlr. Fakat bu etki tbtan deil inantan ileri gelir. Tpk baln, karn arsn tedavi etmesinde olduu gibi.57 Bu adan bakldnda Havssul-Kurnn bir nevi du etmenin adb ve ihlsla du etmenin sonular zerine kurulmu olduu sylenebilir. Zaten Hz. Peygamber de dunn bu ynne dikkat ekmitir: Siz gerekten icabet edileceine inanarak du ediniz. Biliniz ki Allah gaflet iinde megl bir kalbin dusn kabul etmez.58

HAVSSUL-KURN

sndaki mnasebet anlalmas g bir itir. nk bu, ilimler ve kyaslamalar cinsinden bir ey deildir. Bu ile uraanlarn dayana zevk ve keiftir.63 Havssul-Kurnn teekklnde nemli bir yeri olduu anlalan dier bir etken Esm-i Hsn yani Allahn gzel isimleridir. Baz limlere gre Esm-i Hsn ilmi ne eriate ne de aklen inkr edilemez ilimlerin en byk srlarndan birisidir.64 unu belirtmek gerekir ki zellikle Tasavvufta eitli Esmnn tesirleri tecrbe edilmi ve mridin mridini irad etmesinde en nemli umdelerden biri olarak yerini almtr. nk sf eitiminde isimler saylar belirli oranlarda anlmak sretiyle kiide bir nur oluturmaya balarlar.65

Hikmet KOYT

Baz limler ise bu gre paralel biimde harfler ve isimlerle tasarrufta bulunmak erefli bir ilim olup buna ancak o harflerin ve isimlerin zelliklerine uygun olan belli riyzet artlarna riayet etmekle ulalabilir62 demektedirler. Ancak i harflerle snrl kalmayp saylarla ilikilendirilmitir. Harflerle saylarn birbiriyle sk bir ilikiye sokulmas muhtemelen saylarn varlktaki dzeni anlama; harflerin ise bunu ifadeye vesile olmasndan kaynaklanmaktadr. Bununla beraber harfler ile saylar arabn Haldun, Mukaddime. s.550 vd. Beyhak. Kitbu Davatil-Kebr. s.94, Hadis No: 331. 59 mam Yf. Kurn- Kermin Havs ve Esrr. nsz. 60 Takprizde. Mifthus-Sade, II,547. 61 Bn. emsul-Marif. II,215. 62 Sddk Hasan Hn. Ebcedul-Ulm. Dmek: 1978. II,152.
57 58

Havssul-Kurnn dayanaklar arasnda en koyu mteabihlerden olan hurf- mukattaann her eit srrn menba olarak telakki edilmesinin de rol olmutur. Nitekim mam Yfnin (.768/1367) dediine gre Gazlnin (.505/1111) telif ettii Havssul-Kurn sre balarndaki ifreleri ele almtr.59 Takprzde ise lmu Havssil-Hurf bal altnda hurf- mukattaann havssna atfen: Bil ki srelerin balanglarnda zikredilen harflerin ve mutlak anlamda harflerin ok byk havss faydalar vardr. Bunu ancak ehli olanlar bilir60 der. te bu ifadeler hurf- mukattaann Havssul-Kurn konusunda nemli rol oynadn gstermektedir. Hurf- mukattaa daha sonra ayetleri meydana getiren harflere de temil edilmitir. emsul-Marifte konuyla ilgili yle denilir: Ey kardeim unu bil ki, ayetlerdeki harflerin zellikleri ok artc ve hayret vericidir. Bunlarn faydalar da kez byledir. Bunlar ancak rif kimselerin pek az anlar ve bilir.61

Tasavvufta zikrin temelini umumiyetle Esm-i Hsn oluturmaktadr. Baz mridler zikrin nemine atfen yle derler: Tarikatn srlarndan birini tatmak isteyen, hakikatin nevilerinden birini kalp gzyle grmek isteyen, Allahn huzurunda bulunma uuruna ermi bir kalple, mkemmel bir edeble, iten bir ynelme ile Allah zikretmee devam etsin.66 Bylece edebe riayet etmek artyla bu srrn bizzat tecrbe edilebilecei ifade edilmektedir.

Esm-i Hsn ierisinde bilhassa sm-i Azamn ayr bir yeri vardr. Sddk Hasan Hn (.1307/1890) Ebcedul-Ulm adl kitbnda smi Azamla tasarrufta bulunma ilmi bal altnda unlar syler: Ebl-Hayr (.440/1049) bu ilmin tefsirin alt dallarndan birisi olduunu, Peygamber ve evliy dnda bu ilme insanlardan ok az kiinin ulatn belirtmektedir. Bu yzden bu ismin belirlenmesi hakknda kimse eser yazmamtr. nk lemin fesada uramas ve insanlarn dzeninin bozulmasna sebep olaca iin sm-i Azamn insanlara aklanmas asla uygun deildir. Bu konuda mam Yf ve dier baz limler her ne kadar soru soranlara bir cevap olarak kymetli kitap yazmlarsa da bu kitaplara da gvenilemez. Zira bu ilim peygamberlere has klnm bir ilimdir.67 Sylenbn Haldun. Mukaddime. s.563. Sddk Hasan Hn. Ebcedul-Ulm. II,61. 65 Kl M.E. Tasavvufa Giri. Sf Kitap. stanbul: 2012. s.244 66 Abdullah b. Alevi el-Haddad. Derviin Edebi. ev: Ali Hsrevolu. Erkam Yaynlar. stanbul: 2008. s.39. 67 Sddk Hasan Hn. Ebcedul-Ulm. II,151.
63 64

Journal of Islamic Research 2012;23(2)

65

Havssul-Kurn znel bir tecrbenin eseri olarak vcut bulmu ve en etkin dayanaklarndan birisi slm byklerinin sz ve tecrbelerinin aktarlmas olmutur. Nitekim baz slm bilginleri de Havssul-Kurnn slih kiilerin tecrbelerine ve bu hususta varid olan hadislere dayandn belirtmektedirler.72 Havssul-Kurn uygulamaya dayanan bir ilim olmas hasebiyle slm byklerinden nakledilen tecrbeler bu ilmin itibar grmesinde baat bir rol oynamtr. Rivyetler incelendiinde isimleri slm dnyasnda hrmet gren birok zatn Havssul-Kurn ile ilgili yazma, okuma, suyunu ime eklinde tecrbeler yaad ve bunlar bakalarna aktard mahade edilmektedir. rnein sahabenin byklerinden Abdurrahmn b.
mam Yf. Kurn- Kermin Havs ve Esrr. s.61. ztrk M. Tefsr Tarihi Aratrmalar. s.242. 70 Suyt. ed-Durrul-Mensr ft-Tefsr bil-Mesr. Thk:. Abdullah b. Abdlmuhsin et-Turk. Khire: 2003. VI,5. 71 Seyyid Sleymn el-Hseyn. Kenzul-Esrr l-Havs vel-Ezkr. stikbal Matbaas. stanbul: 1344. s.101,107,108. 72 Takprizde. Mifthus-Sade. II,525; Suyt. el-Itkn. II, 359; Ktip elebi. Kefuz-Zunn. I,726.
68 69

Baz srelerin ok sayda melek tarafndan indirildii bildirilmektedir. Mesela Enm Sresinin Mekkede bir gecede topyekn biimde yetmi bin melein tesbihiyle indirildii nakledilmektedir.70 te bu tr ifadeler, her srenin, her ayetin ve hatta her harfin bir melekle ilgisi olduu anlayn pekitirmitir. Bu nedenle havs kitaplarnda her ismin hizmet meleinden bahsedilir ve bazen o melein ismi de zikredilir. Bu isimler Cebril, Mikil srfil ve Azril adlarnda olduu gibi ekseriyetle il ekiyle bitmektedir. rnein el-Melik isminin hizmet melei Heyhelil, el-Cebbr sminin Recfeyil, er-Rezzk isminin Hehreyildir.71 Aslnda tabiat olaylarnda da en kk bir olayn mesela bir kar tanesinin ilgili melek tarafndan indirilmesi, ayn zamanda kozmolojik bir birliktelii harflere de aksettirmenin sonucudur.

diine gre slm dnyasnda Havs ilminin ncs saylan Hz. Ali, Ftiha Sresinin Kurnn ba, direi ve zirvesi olmasn da ierisinde sm-i Azamn bulunmasna balamtr.68 sm-i Azam telakkisi gerek smailiyye gerekse mamiyye iasnda da nemli bir yer tutmakta ve bu evrelerde de telaffuz edilmesi halinde olaanst ileri baarma imkn salayan ilh bir g gibi alglanmaktadr.69

Hikmet KOYT

Kanaatimizce Havssul-Kurn konusu Kurna atfedilen kutsalln doal bir sonucudur. nk kutsal saylan her eyde bir olaanstlk ve gizem tabi olarak vardr ve insanlar her zaman kutsal saydklar deerlerden olaanst eyler beklemilerdir. te Havssul-Kurn konusunun ekillenmesinde bunun da bir tesiri olmutur. zellikle halkn havs kitaplarna ilgi duymasnda bunun etkisi vardr. Baz aratrmaclara gre avam dediimiz halk tabakasn Havssul-Kurn konusuyla ilgilenmeye sevk eden sebepler: a) Madd skntlar b) Manev skntlar c) Sosyal etkenler d) Devas tbben bulunamayan hastalklar e) Dier dinlerin etkisidir.74 zellikle if bulma umuduyla havs kitaplarna bir tevecch olduu grlmektedir. Fakat bu ie tevessl etmeden nce ifnn niha kayna; devas aratrlmal, madd bir arznn madd bir devaya bal olduu unutulmamaldr. Bu aslnda herkese bilinmesine ramen,
73 74

Avfn (.32/652) muhafaza edilmesini istedii mal ve eyann zerine sre balarndaki harfleri (hurf- mukattaa) yazd bu vesileyle onlar koruduu sylenmitir. Benzer biimde mehur f fakihlerinden el-Kiyeherrasnin (.504/1110) seyahata ktnda sre balarndaki hurf- mukattaay okuduu ve bunun sebebi kendisine sorulduunda bu harflerin bulunduu ve yazld maln korunduu ve kiinin telef olup boulmaktan emniyete ktn sylemitir. Anlatldna gre mam f (.204/819) gz iltihabndan ikyet eden bir adama iinde (50/Kf,22) ve (41/Fussilet,44) ayetlerini bir kt parasna yazm, ikyeti olan kii de bunu zerine asm ve iyilemitir. mam Gazl ise Isfahnda slihlerden birisinin kk abdestini bozmada skntya dtn bunun zerine bir sayfaya besmeleyi ve ardndan (56/Vaka,56) (69/Hakka,14) ve (89/Fecr,21) ayetlerini yazp onu bir suyun iine att ve bu suyu itikten sonra kolayca bevlettiini nakletmektedir.73 Bu nedenle Havssul-Kurn ile ilgili ortaya konan tecrbelerin Hz. Peygamberin Fedilul-Kurn, du ve tp gibi konularda beyan buyurduklarnn geniletilmi uygulamalar olduu sylenebilir.

HAVSSUL-KURN

Zerke. el-Burhn. I,51516. Akbyk H. Kurn limlerinden Biri Olarak Havssul-Kurn. s.64.

66

Journal of Islamic Research 2012;23(2)

Aslna baklrsa insan, menfaatine dkn pragmatik bir varlktr. Bu cihetle HavssulKurn ile ilgili tecrbeler insann pragmatik yzn gsterir ve bu zaviyeden onu tevik eder. Kurn okumann ve onunla megl olmann en etkili yollarndan birisi belki de bu tr hassalardan bahsetmektir. Nitekim baz limler bu hususu deerlendirmilerdir. Mesela Kureyizde Muhammed Fevzi Efendi (.1318/1900) Vka Sresi ile ilgili yazd mstakil tefsirininin giriinde okuyucuyu tevik etmek iin bu sre hakknda varid olan hadis-i erifler nda havssna deinmektedir. Ona gre Hazret-i Kurnn her bir sre, her bir ayet, her bir kelime ve her bir harfinde hazine-i zer ve cevher gibi her trl faide ve menfaat murad olunur ise de bazsnn baz hasse-i mah-susas olduu musarrah ve mansusadr. Ez cmle sre-i Kurniyyenin elli altncs olan Sre-i Vakay her kim devam zre vakt-i mahsusada kraat ederse ol kimse asla mrnde fakru fakaya giriftar olmaz.78 Fakat sadece fakirlikten ya da hastalklardan kurtulmak iin Kurnn havssndan yararlanmaya kalkmak ise Kurn basit eylere alet etmenin bir baka ekli olur. Bu yzden HavssulKurndan faydalanmada niyetin mevkii belirleyici bir faktrdr.
Sln M. Kurn Klavuzu. Ensar Neriyat. stanbul: 2011. s.210. bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvin. Snenu bn Mace. Mektebetul-Merif. Riyd: ts. Tp. 34,3513; Tirmiz. Snen, Tb.2134. Eb Dvd, Sunen, Tb,3884. 77 Mbrekfur, Ebl-Ali Muhammed Abdurrahman b. Abdirrahm. TuhfetulAhvaz bi erhi Cmiit-Tirmiz. Drul-Fikr. ts. VI,217. 78 Kureyizde Muhammed Fevzi Efendi. el-Havssun-Naa Tefsr-i SretilVaka. stanbul: ts. s.2 vd.
75 76

modern Tp uygulamalarnda insann manev-rh cephesinin gz ard edilmesi, din kanaatler, sosyokltrel saikler ve tbb tedavinin pahal olmas gibi etkenler insanlar bu tr kolayclklara itmektedir.75 Hlbuki Hz. Peygamber de du okuyarak tedavi olmann snrlarn baz hadislerinde tayin etmektedir. Mesela bir hadis-i erifte: Rukye, sadece gz demesi ve zehirli hayvan srmasnda olur76 buyurmaktadr. Hadis yorumcularna gre elbette ki rukye bunlarn dndakiler iin ciz deildir anlamna gelmez. Fakat rukye en ok bu iki alanda faydaldr ve bu iki alanda uygulanmas daha uygundur mnsna gelir.77

HAVSSUL-KURN

Bilinmesi gereken ilk husus Havssul-Kurn ile uraan kiinin ftratnn bu ie ne denli elverili olduudur. Bu ilmin otoritelerine gre u iyi bilinmelidir ki; gizlilikler Ehlinin yolunda yryen bir kimse bu ii baarabilir. Rastgele bir insan bu ii baaramaz.79 Ayrca Havssul-Kurndan ciddi boyutlarda faydalanmak iin bu ilim yetkin hocalardan veya salam kaynaklardan alnmaldr. Nitekim mam Ahmed el-Bn (.622/1225) kitbnn sonunda ayrntl olarak hocalarn zikrederek80 ilminin kaynan iaret etmekte ve bylece bu alanda hoca-talebe ilikisinin nemine atfta bulunmaktadr. Havs kitaplarnda yer alan bilgilerin uygulanmasnda nemli esaslarn olduu satr aralarndan okunmaktadr. Hatta avamn da okuyabilecei dnlerek havs bahsinde ncelikle bilinmesi gereken hususlar baz kitaplarn medhalinde arz edilmitir.81 nk Havssul-Kurn konusunda Havs ilminin bir takm kaideleri uygulanmaya allmtr. Mesela Esmnn zikrinde say, belli vakitlerde okuma, koku srnme, yazlacak dularda zaferan, misk veya glsuyu karml mrekkep
79 80

HAVSSUL-KURN UYGULAMALARINDA RAYET EDLMES GEREKEN HUSUSLAR

Hikmet KOYT

Bn. emsul-Marif. IV,328. Bkz. Bn. emsul-Marif. IV,37274. 81 Mesela Seyyid Sleymn el-Hseyn Kenzul-Esrr l-Havss vel-Ezkr adl kitbnn nsznde nceki kitb olan Kenzul-Havss adl kitbna Havs- erife ile itigal eden zevt- kirmn iltifat edeceini dnerek o kitbnda ibtida bilgiler vermeye lzum hissetmedini ancak eserin nerinden sonra dier insanlarn da konuya ilgi gsterdiini ve ald mektuplar zerine Havs bahsinde bilinmesi lazm gelen ve Kenzul-Havss adl kitbnda ihmal olunan malumat beyn ve izh ettiini syler. hmal olunan malumt ise riayet edilmesi gereken artlardr. Seyyid Sleymn Havs ilminde riayet edilmesi gereken artlar derli toplu biimde yle anlatr: av- erifeden istineyi arzu eden zatn bir takm eraie riyet etmesi icap eder. Birinci ar itikad ve iman. Okunacak av- erifenin behemaal icra-y teir eyleyeceine malb ve maadn labudde sl olacana itikad ve iman ar- aamdr. Erbb- ek ve irtiybn nale yere yorulmamalarn tavsiye ederim. knci ar nefet ve temizlik. av- erifenin kraat esnasnda naar- diate alnmas elzem olan arlardan biri de nefettir. Bu da vcudda, maalde, libasda olmak zere ksmdr. Vcuda nefet cnp, hay gibi eylerden hir bulunmak; maalde nefet av- erife kraat olunacak oda veya herhangi bir maal temiz ve hir olmaldr. Gzelce sprlp silinmelidir. rmcek alar izale edilmeli, resm levhalar varsa kaldrlmal, kpek ve kedi gibi hayvanlar varsa def edilmelidir. Elbisede nefet: Elbise ve amarda necaset, bevl, kan, kirlilik bulunmamaldr. nc ar niyettir. av- erife ve ezkr- celileyi kraata balamadan evvel niyet etmelidir. Drdnc ar imsk ve riyettir. Kraat- ava karar verildii zaman ve hi olmazsa bir gn oru tutmak bir midar zeytin veya hurma ile iftar edildikten sonra karn tamamyla tka basa dolu olmad halde balamak lazmdr. Midede aram eylerden biri bulunmamak icap eder. Azda soan ve sarmsak gibi fen kokulu eyler olmamaldr. s.47. Seyyid Sleymn, Kenzul-Esrr adl kitbn avam gz nnde bulundurduu iin konu itibariyle nceki kitb olan Kenzul-Havssdan biraz daha farkl olarak ekseriyetle besmele, Lafza-i Cell, smi Azam ve baz Esm- Hsn gibi dorudan Havssul-Kurnn konularn ilemitir.

Journal of Islamic Research 2012;23(2)

67

kullanma, temizlie zen gsterme bu kaidelerden bir kadr. Zira manev hastalklar iin alnan ilalarda tehis, l, zaman, mekn, fazlalk ve noksanlktan kanmak gibi hususlara kesinlikle riayet etmek esastr. Aksi takdirde ya netice alnamaz, yahutta fayda yerine zarar grlr.82 Kanaatimizce havs limlerinin riayet edilmesini srarla vurguladklar hususlar kiinin tamamen yapaca duya odaklanmasna, onu nemsemesine ve bylece dunn kabul edilecek bir atmosfere girmesine zemin hazrlamaktadr.

Hikmet KOYT

Riayet edilmesi gereken kaidelerden birisi vakitlerdir. Havs limlerine gre havass- erife ve ezkar- celile okumak iin en mnasip vakit gece yarsndan sonra herkesin derin uykuda olduu ve cihan bir ami skt ve suknet kaplad zamandr. Baz havass- erife vardr ki okunmas iin vakt ve zaman- mahsus vardr. Bittab bunlar kendi zamanlarnda okunur.83 Esasen vakitlerin nemine Kurn da deinmektedir. rnein seher vaktinin ehemmiyetine binaen yle buyrulmaktadr: Onlar sabreden, doru olan, gnlden kulluk eden, iyilik iin harcamada bulunan ve seher vakitlerinde Allahtan balanma dileyen kimselerdir(3/Ali mrn,17). Dularn kabul grmesi iin de vakitlerin gzetildii dikkat ekmektedir: Yakub, Rabbimden sizin balanmanz dileyeceim. phesiz O, ok balayandr, ok merhamet edendir dedi (12/Yusuf,98). Mfessirlere gre bu ayette Hz. Yakub dusn icabet grsn diye seher vaktine veya gece namaz veya Cuma gecesine ertelemitir.84

Vaktin gzetilmesinin yan sra saylara da dikkat edilmekte ve her zikrin ve Esmnn ekilmesi gereken aded zerinde nemle durulmaktadr. Mesela kim Ayetel-Krsyi yz on defa (313) okursa kendisine llemeyecek kadar hayr hsl olur, kendisine hayr kaplarn aar. O bunu okumaya devam ettike bu kaplar kapanmaz. Bu sayda yani 313 saysnda bir mcahid grubu savaacak olursa malup olmaz. nk Talutun yaranlarnn says 313 idi. Bedir Savana itirak edenler

Bir baka rnekte ise Ftiha, yedi ayetinden her birinin haftann bir gnne denk geldii dnlerek gndeme getirilmitir. Bu anlaya gre o gnlerde tasarruf edecek ulv ve sufl lemden olan rhnlerle beraber gnlerin isimleri ve harfleri de yerletirilmitir. Bunu iyi anla ta ki Allah sana kapsn am ola.86 Havs kitaplarnda en ok zerinde durulan saylarn banda yedi gelmektedir. Bu say bn Kayym el-Cevziyyenin de dikkatini ekmi olacak ki yedinin zellii hakknda eitli ynlerden balant kurarak aklama getirmektedir. Ona gre bu say hem l hem de er bakmdan yer almaktadr. nk Allah gkleri, yeri ve gnleri yedi olarak yaratm, insan yedi aamada tekml ettirmi, yedi defa tavaf etmeyi, Safa ile Merve arasnda yry yapmay ve eytn talamada yedier ta atmay ve bayram namazna giderken yedi kere tekbir getirilmesini kullarna meru klm, bir rivyete gre ocuk yedi yana gelince anne veya babasndan birini semede muhayyer braklm, Allah, rzgr yedi gece Ad kavminin zerine musallat etmi, Hz. Peygamber tpk Hz. Yusuf gibi kavmine kar Allahdan yardmda bulunmas iin yedi kere du etmi, Allah Tel sadaka verenlerin mkfatn yedi baak bitiren taneye benzetmi, Hz. Yusufun efendisi ryasnda yedi baak grm ve onlar pe pee yedi yl rn ekmilerdir. Sadakalarn karl yedi yze ve daha fazlasna kadar oalr, bu mmetten yetmi bin kii sorgusuz cennete girer. phesiz yedi saysnda dier saylarda olmayan bir zellik vardr. Yedi says dier btn saylarn anlamlarn ve hassalarn kendisinde toplamtr.87 Esasen bir ksm ibadetlerde saylara dikkat edilmesi btn dinlerde ve tabii olarak slmda da grlen uygulamalardandr. Bunlar evrensel arketiplerdir. Sz gelimi namazlarn ardndan otuz er defa tesbih, tahmid ve tekbir etmek Hz. Peygam85 86 87

de yz on ksur (313) idi.85 Grld zere Ayetel-Krsnin yz on kere okunmasnn sebebi Talutun taraftarlarnn ve Bedir Ashabnn saysyla balant kurularak nerilmitir.

HAVSSUL-KURN

mam Yf. Kurn- Kermin Havs ve Esrr. s.86. Seyyid Sleymn el-Hseyn. Kenzul-Esrr. s.7 vd. 84 Beyzav. Envrut-Tenzl ve Esrrut-Tevl. DerSadet ts. I,496; Suyt. Durrul-Mensr. VIII,333-37.
82 83

Seyyid Muhammed Hakk. Hazinetul-Esrr. s 510-11. Seyyid Muhammed Hakk. Hazinetul-Esrr. s.420. bn Kayyim el-Cevziyye. Zdul-Med. IV,90 vd.

68

Journal of Islamic Research 2012;23(2)

Ayrca Havssul-Kurndan faydalanmann mrifetullah ile ok sk balants olduu da bu iin

Kl M. E. Tasavvufa Giri. s.24243. Schmmel A. Saylarn Gizemi. s.21; Ayrca bkz. ehristan. el-Milel venNihel. II, 390. 90 Bozhyk. M. E. Hurf. DA. XVIII. Cilt. stanbul: 1998. s.398. 91 mam Yf. Kurn- Kermin Havs ve Esrr. s.229. Ayrca bkz. Bn. emsul-Marif. III,357; IV,206
88 89

Havs kitaplarnda, herhangi bir hacet iin yaplacak du vb eylerde ncelikle helal lokma yemeye, temizlie ve riyazete dikkat edilmesi vurgulanmaktadr. rnein kim ilm-i kimyya sahip olmay isterse veya cifrin derin srlarn kavramak dilerse, o kimse nce tam ve kmil mnda gusl abdesti alr. Pepee ve hi ara vermeden (40) krk gn oru tutar. Bu sre zarfnda da yediinin, itiinin helal olmasna azami derecede dikkat etmelidir. Yine bu sre zarfnda her akam uyumak zere yatana uzandnda ems, Duh ve nirh Srelerini (7) yedier defa okumal, daha sonra Al-i mrn Sresinin (26) yirmi altnc ayetini (7) yedi defa okumaldr.91 Bu ynyle HavssulKurndan faydalanma srecinde bu ilmin insanda helal yeme ve temiz olma bilinci oluturduu sylenebilir.

ber tarafndan adedi bildirilmi bir olaydr ve bunda bir hikmet vardr. Bu mnda Peygamberimizin rakamlar vardr, saylar vardr. Rakamlar bizim hayatmzda ok nemli bir yer igal eder. Aslnda bu isimlerin saylarnn aaya doru inii antik dnyada matematiin balangc olarak grlr.88 Saylarn Havs ilminde ve doal olarak HavssulKurn alannda nemli bir unsur olarak yer almas varln her safhasnn bir dzen ierisinde olmas ve bu dzenin de lye dier bir deyile matematie dayal olmasndan kaynaklanmaktadr. Nitekim medeniyet tarihinde saylarn nemsenmesinde byk pay sahibi olan Pisagorda da (M..570-495) dzen fikrinin etkili olduu anlalmaktadr. nk Pisagorun dncesinin temeli dzen fikridir: Mziksel dzen, matematiksel dzen ve en sonunda etnik ve toplumsal dzen.89 Benzer ekilde Yahudilik, kutsal kitb hurf ilminin yntemleriyle yorumlamann meruiyetini Kitb- Mukaddesteki Tanrnn her eyi belli dzene dayal olarak yaratt (aya, XL/26; Eyub, XXVIII/25) tezine oturtma eilimindedir.90

HAVSSUL-KURN

otoriterlerince belirtilmektedir. rnein rivyete gre, bir gn dostlarndan bazlar Cafer-i Sdk (r.a) hazretlerine, yaptklar dularn niin kabul olunmayp hep reddolunduunu sorarlar. O byk veli de dostlarna aynen yle der: Sevgili dostlarm! Sizler tanmadnz bir kimseden istiyorsunuz. Gerekten de Onu tanmyorsunuz. Onu hakkyla tanyan kimsenin dus asla reddolunmaz.92

Hikmet KOYT

te yandan okunmas tavsiye edilen ayet, Esm veya dunn anlamlarnn ilgili konuyla rtt dikkat ekmektedir. Havs ulemsna gre Esm-i snda mnsna gre aa bulunduu muttefeun aleyh93 bir husustur. Mesela geceleyin uykusu gelmeyen kimse ve cealna nevmekm sbata (78/Nebe, 9) ayetini okuyup tekrarladnda arzusu yerine gelir. nk bu ok defalar tecrbe edilmitir.94 Bu ayette uykunun bir dinlenme klnd belirtilmektedir ve havs ulems bu ayeti uykusuzluktan muzdarip olan kiilere tavsiye etmektedir. Keza yksek mertebelere erimek isteyenler Hak Telnn el-Aliy isminin anlmasnda bir gizlilik bulunduunu bilmelidirler.95 Burada da Esm-i Hsndan yce anlamna gelen el-Aliyy ile yksek mertebe arasnda anlamca bir iliki vardr. Benzer biimde dargn bulunan kar-kocann arasn dzeltmek iin yle insanlar vardr ki, Allahtan bakasn Allaha denk tutar, tpk Allah severcesine onlar severler. Mminlerin Allaha olan sevgileri ise her eyden daha ileri ve daha kuvvetlidir (2/Bakara,165) ayeti ile Onlarn kalplerini kaynatran da Odur. Sen, yeryzndeki her eyi balasaydn, onlarn kalplerini yine de kaynatramazdn; Fakat Allah onlarn aralarn bulup kaynatrd. nk O, daima stndr, hkm ve hikmet sahibidir (8/Enfal, 63) ayetini perembe gn drtgenli bir vefkin evresine yazp temiz bir kabn iine koyup zerine temiz ime suyu doldurduktan sonra silinen yaznn suyunu dargn kar ve kocaya veya herhangi birine iirecek olursa Hak Tel o kimselerin kalplerini birletirerek aralarnmam Yf. Kurn- Kermin Havs ve Esrr. s.221. Seyyid Sleymn el-Hseyn. Kenzul-Esrr. s.138. Seyyid Muhammed Hakk. Hazinetul-Esrr. s. 592. 95 Bn. emsul-Marif. III,66.
92 93 94

Journal of Islamic Research 2012;23(2)

69

Hikmet KOYT

Havs ilminin baz usllerinin HavssulKurna uygulanmas hidyet ve mutluluk kayna olan Kurnn er ilerde kullanlmasna kap aralad mahede edilmektedir. nk dikkatli davranlmadnda Havssul-Kurn, iin iine irk kartrma ihtimali yksek bir konudur. Bu nedenle Hz. Peygamber de Havssul-Kurn trnden uygulamalarda irk karp karmadna dikkat ekmitir. Avf b. Mlik (.73/692) diyor ki: Biz cahiliye dneminde rukye yapyorduk. Hz. Peygambere: Bu konuda ne dersiniz dedim. Buyurdu ki: inde irk olmadka rukye yapmanzda bir saknca yoktur.97 Baz rihlere gre bu hadis Allahn isimleri ve kelmyla olmasa bile anlalr olduu takdirde -nk ne demek istedii anlalmayan eyin iinde irk olup olmadna inanlamaz- rukye ve tedavi yapmann er adan ciz olduuna, bir zararnn ve yasann bulunmadna delildir.98 Burada zellikle Tefsir gibi yoruma dayal sahalarda ilim ehlinin faydalanabilecei birka Havssul-Kurn rneini aktarmak istiyoruz. Bu rneklerden birisi Esm-i Hsn ile ilgilidir. Ahmed el-Bnye gre el-Musavvir ismini oka anan bir kimseye, hizmet melei inerek o kimsenin durumuna gre, vehim, dnce ve hayal gcn glendirecei gibi, ruhn gizlikleri de o kimsenin nnde am ve gstermi olur. Bir kimsenin bu duruma varabilmesi iin tam tahrete ve uzun sren riyazta, helalden yiyip imeye ve iini temiz tutmaya devam etmelidir.99 Dier bir Havssul-Kurn rnei baz Kurn ayetleriyle ilgilidir. mam Yfnin dediine gre Kurn okumay, ilim tahsil etmeyi ve herhangi bir eyi unutmamak zere aklnda tutmay, herhangi bir eyin esasn anlayp kavramay, isabetli hkm

da sevgi ve yaknlama yolunu am olur.96 Burada birinci ayetten ok ikinci ayetin anlamyla, nerilen iin mahiyeti daha ok badamaktadr.

vermeyi ve gzel konumay isteyenler Hd Sresi 1-4. ayetlerini yeil kalkas otu yapra zerine misk, zaferan ve gl karm bir mayi ile yazp bunu temiz bir suyun ierisine brakmal ve bu sudan akam sabah olmak zere drt gn mddetle imeye devam etmelidirler. Bundan sonra bu kiilerin kalbi ve kafas her duyduunu anlar ve ezberler. limde nelere kadar ulamak istiyorsa ular. mam Yfnin bir baka nerisi Alak Sresi ile ilgilidir. Bir kimse Alak Sresinin 1-5. ayetlerini lgn aacndan yaplm yeni bir kap ierisine, orulu ve abdestli olarak, elik bir kalemle yazar ve bu kabn ierisini gne grmeden yerinden alnan tatl bir su ile doldurur ve a karna ierse, beklenenin stnde bir zekya ve engin grlle sahip olur.100 Elbetteki bu havs nerileri dierleri gibi neticede onu uygulayacak kiinin karakterine bal olmas hasebiyle subjektif bir deere sahiptir. Fakat yine de bundan faydalanmak imkn dairesindedir ve tecrbe edilebilir. Havssul-Kurnn vcud bulmasnda elbetteki olumlu sonularn elde edilmesi en byk mil olmutur. Nitekim Hz. Peygamberin nerdii baz uygulamalarn sahabe tarafndan tecrbe edilip, ee dosta da tavsiye edildii grlmektedir. Osman b. Ebil-As yle naklediyor: Nerdeyse beni helak edecek bir arm vard. Hz. Peygamber bana dedi ki: Aryan yerini sa elinle yedi kere meshet ve yakalandm eyin errinden Allahn izzet ve kudretine snrm de. Ben de bunu yaptm. Allah da benden bu sknty giderdi. Bunun zerine ben de her zaman aileme ve bakalarna da bunu yapmalarn syledim.101 te bu ve benzeri hadislerin ierii bir ksm slih kiilerin tecrbesiyle daha da geniletilmi ve Havssul-Kurn bal bana bir disiplin olmutur.

HAVSSUL-KURN

HAVSSUL-KURN UYGULAMALARINDA NETCE

LM EHL N BRKA HAVSSUL-KURN RNE

Bn. emsul-Marif. III,240 vd. Eb Dvd. Snen. Tb,18/3868. Abad, Ebt-Tayyib Muhammed emsul-Hakk Azm. Avnul-Mabd erhu Sunen-i Eb Dvd. Mektebetus-Seleyye. Medine: 1969. X,373. Ayrca bkz. Mbrekfur. Tuhfetul-Ahvaz. VI,218. 99 Bn. emsul-Marif. III,32.
96 97 98

Ancak Havssul-Kurnn her zaman mspet neticeyi vermeyecei unutulmamaldr. nk Havssul-Kurna hem referans hem de rnek olarak Hz. Peygamberden aktarlan baz rivyetlerde her zaman mspet netice alnamad anlalmaktadr.
100 101

mam Yf. Kurn- Kermin Havs ve Esrr. s.356, 562. Beyhak, Eb Bekr Ahmed b. Hseyn b. Ali b. Musa. Kitbu Davatil-Kebr. Kuveyt: 1993, s.304. Hadis No: 516; Eb Dvd. Sunen. Tp,3891.

70

Journal of Islamic Research 2012;23(2)

HAVSSUL-KURN

Bunlardan birine gre Allahn Rasul (s.a.v) muharebelere karken sahabelerine Fusslet Sresinin bandan itibaren 16. ayetine kadar okumalarn tavsiyeyi adet haline getirmilerdi.102 Hz. Peygamber dneminde gerekleen muharebelerde umumiyetle muzaffer olunduu bilinmektedir. Ancak slm tarihinde nemli yeri bulunan Uhud Savanda istenen netice alnamamtr. Eer Allahn Rasul (s.a.v) muharebelere karken sahabelerine Fusslet Sresinin bandan itibaren 16. ayetine kadar okumalarn tavsiyeyi adet haline getirmilerdi ise muhtemelen Uhud Sava ncesinde de ayn ey yaplmtr. Fakat istenen sonu alnmadna gre her eyin ilh meiet erevesinde iledii ve bu tr pratiklerde son kertede ilh meiete dikkat edilmesi gerektii anlalmaktadr. Havs ilmi tarih sre ierisinde anlam sahas deiik mecralara kaym elit bir ilimdir. Genel itibariyle Havs ilminin slm dini asndan hem tasvib edilen hem de tasvib edilmeyen ynleri bulunmaktadr. Bu nedenle baz slam limleri konuyu vuzuha kavuturmak iin eitli aklamalar yapmlardr. Havs ilminin birok alt disiplini vardr. Bunlardan birisi de Havssul-Kurn olup Kurn ilimlerinden kabul edilmi ancak Havs ilmi ile Havssul-Kurnn tarifleri klasik eserlerde ayn ilimler gibi tanmlanmtr. Oysaki Havssul-Kurn, merkeze Kurn ald iin Havs ilminden ayr bir konuma sahiptir. Havs kitaplarna gz atldnda insanlar cezbeden ilgin bilgilerle karlalmaktadr. Bu bilgiler elbette eletiri szgecinden geirilmelidir. Ancak bu bilgileri tamamen absrd kabul edip bir kenara brakmak da ilm bir tutum olamaz. nk bunlarn iinde ufuk ac ve ilham verici bilgiler de mevcuttur.

SONU

Havssul-Kurnn Kurn ilimleri arasnda gereken ilgiyi grd sylenemez. Bunun sebepleri arasnda baz limlerin Havssul-Kurn vehb ilimlerden saymas ve Havssul-Kurnn zel bir ilgi, riyazet ve yetenek gerektirmesi zikremam Yf. Kurn- Kermin Havs ve Esrr. s.88.

102

Havs kitaplarnda Havssul-Kurn ile ilgili senetsiz birok haber nakledildii iin, HavssulKurndan bir Kurn ilmi olarak faydalanmada zellikle tecrbe edildii vurgulanan hususlara odaklanlmaldr. Tefsir ilmi gibi yorum zerine bina edilen ilimlerde mfessirin baars onun idrak yetenei ile sk irtibat iindedir. Dolaysyla tefsir sahasnda zgn ve kayda deer almalar yapmak iin Havssul-Kurndan faydalanmak mmkndr. stelik Kurn daha iyi tefsir etmek iin Havssul-Kurndan yararlanmak dnyev deil ulv bir keyfiyettir. Faydalanlabilecek havs rnekleri, ilgili kiiler tarafndan muteber havs kitaplarndan renilip tatbik edilebilir.
71

Havssul-Kurn, Mslmanlarn Kurnn manev bereketine inanmalarnn ve Kurn if telakki etmelerinin eseridir. Fakat havs kitaplarnda Kurnn ve Esma- Hsnnn havssnn Havs ilminin genel konular ile i ie anlatlmas okuyucu nezdinde sihir vb eylerin meru imi gibi alglanmasna sebebiyet vermektedir. Bu yzden Havssul-Kurn temalarnn Havs ilminin genel konularndan tecrit edilmi, mstakil biimde ele alnmas daha uygun olacaktr. Havssul-Kurn bilgilerinin uygulanmasnda helal yemek, temizlik, riyazet, vakit ve saylara riayet etmek gibi hususlar havs limlerinin srarla vurgulad noktalardr. Bu ynyle Havssul-Kurnn kiide helal yeme, temizlie dikkat etme ve Kurna sayg gsterme bilinci oluturduu sylenebilir. Ayrca bu bilgilerin subjektiflii aklda tutularak herkesin ayn neticeye ulaamayabilecei bilinmelidir. nk herkesin niyeti, samimiyeti, ftrat farkl farkldr ve Havssul-Kurn inanca dayal znel bir tecrbedir.

dilebilir. Havssul-Kurn ilminin teekklnde en bata Kurnn kendisi byk bir yol gsterici olmutur. Dier dayanaklar ise Hz. Peygamberin Fedilul-Kurn, tp ve du ile ilgili hadisleri ile sahabeden balamak zere slih kiilerin tecrbeleridir. Ancak Hz. Peygamberin konuyla ilgili snrl saydaki beynlar daha sonra tecrbe sahasna dklerek geniletilmi ve Havssul-Kurn adyla zerk bir disiplin meydana gelmitir. Bu disiplinin teekklnde ia ve mutasavvflar nemli rol oynamtr.

Hikmet KOYT

Journal of Islamic Research 2012;23(2)

Hikmet KOYT

HAVSSUL-KURN

Abad, Ebt-Tayyib Muhammed emsul-Hakk Azm. Avnul-Mabd erhu Sunen-i Eb Dvd. Mektebetus-Selefiyye. Medine: 1969.

Abdullah b. Alevi el-Haddad. Derviin Edebi. ev: Ali Hsrevolu. Erkam Yaynlar. stanbul: 2008. Akbyk, Huriye. Kurn limlerinden Biri Olarak Havssul-Kurn, Marmara nv. Sosyal Bilimler Enstits, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) stanbul: 2007. Aksu, Hsamettin. Hurflik. DA. XVIII. Cilt. stanbul: 1998. Beyhak, Eb Bekr Ahmed b. Hseyn b. Ali b. Musa. Kitbu Davtil-Kebr. Kuveyt: 1993. Bilmen, mer Nasuhi. Byk Tefsr Tarihi. Bilmen Yaynevi. stanbul: 1973. Buhr, Eb Abdillah Muhammed b. smail. elCmius-Sahih. el-Mektebetus-Selefiyye. Khire:1400.

bn Battl, Ebl-Hasan Ali b. Halef b. Abdlmelik. erhu Sahihil-Buhr. Mektebetur-Rd. Riyd: ts. bn Haldun, Mukaddime. Msr: 1327.

Muhammed Seyyid Geyln. Drul-Marife, Beyrt: ts.

KAYNAKA

Ronan, Coln A. Bilim Tarihi, ev: Ekmeleddin hsanolu vd., 4.bsk. Tbitak. Ankara: 2005.

bn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askaln, Fethul-Br erhu Sahihil-Buhr. Riyd: 1421. bn Kayyim el-Cevziyye, emsuddn Eb Abdillah Muhammed b. Eb Bekr ez-Zeri ed-Dmek. Zdul-Med f Hedyi Hayril-bd, MuesseturRisle. Beyrt: 1998. bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezid elKazvin. Snenu bn Mce. MektebetulMerif. Riyd: ts. bn Nedim, Ebl-Ferec Muhammed b. Eb Yakb. el-Fihrist. Tahran: 1971. bn Manzr. Lisnul-Arab. Drul-Merif. ts.

Schmmel, Annemare. Saylarn Gizemi. ev: Mustafa Kpolu. Kabalc Yaynevi. stanbul: 2000. Seyyid Muhammed Hakk. Srlar Hazinesi (Hazinetul-Esrr). ev: Celal Yldrm. Demir Kitbevi. stanbul: 2005.

Seyyid Sleymn el-Hseyn. Kenzul-Esrr filHavss vel-Ezkr. stikbal Matbaas. stanbul: 1344. Seyyid Sleymn el-Hseyn. Kenzul-Havs. Cemiyet Ktphanesi. stanbul: 1340. Seyyid Sleymn el-Hseyn. Kenzul-Havs. Cemiyet Ktphanesi. stanbul: 1332.

Sezer, Baykan. Toplum Farkllamalar ve Din Olay. Kitbevi. stanbul:2011. Suyt, Celleddn Abdurrahmn Eb Bekr. el-Itkn fi Ulmil-Kurn. Drul-Kutubil-lmiyye. Beyrt: ts. Suyt. ed-Durrul-Mensr ft-Tefsr bil-Mesr. Thk:. Abdullah b. Abdlmuhsin et-Turk. Kahire: 2003. ehristan, Ebl-Feth Muhammed b. Abdilkerm. elMilel ven-Nihel. Drul-Kutubil-lmiyye. Beyrt: 1992.

Sddk Hasan Hn. Ebcedul-Ulm. Dmek: 1978.

Bn, mam Ahmed b. Ali. Byk Bilgiler Gnei (emsu-l-Marifil Kbr). ev: Selahattin Alpay. Aliolu Yaynevi. stanbul:1995. elebi, lyas. Havs lmi. DA. XVI. Cilt. stanbul: 1997. Dehlev, Veliyullah Ahmed b. Abdirrahm. elFevzul-Kebr fi Uslit-Tefsr, Arapaya ev: Selmn Hseyn en-Nedv. Drul-Beirilslm. Beyrt: 1987. Dureys, Eb Abdillah Muhammed b. Eyyb. Fedilul-Kurn. Thk: Urve Bedir. Drul-Fikr. Dmek: 1987. Eb Dvd, Sleymn b. el-Eas es-Sicistn. Snen. Mektebetul-Mearif. Riyd: 1424. el-Hind, Aluddn Ali el Muttak b. Hsmeddn. Kenzul-Umml f Sunenil-Ekvl vel-Efl, Messetur-Risle. Beyrt: ts.

mam Yaf. Kurn- Kermin Havs ve Esrr. ev: Rahmi Serin. Pamuk Yaynclk. stanbul: 2011.

Ktip elebi, Mustafa b. Abdillah Hac Halife. Kefuz-Zunn an Esmil-Kutub vel-Funn. Dru hyit-Tursil-Arab. Beyrt: ts. Kl, Mahmut Erol. Tasavvufa Giri. Sf Kitap. stanbul: 2012. Kureyizde Muhammed Fevzi Efendi. elHavssun-Nfia fi Tefsr-i Sretil-Vka. stanbul: ts. Muhammed Safa eyh brahim Hakk. UlmulKurn min Hilli Mukaddemtit-Tefsr, Messetur-Risle. Beyrt: 2004. Mbrekfur, Ebl-Ali Muhammed Abdurrahmn b. Abdirrahm. Tuhfetul-Ahvaz bi erhi CmiitTirmiz. Drul-Fikr. ts. ztrk, Mustafa. Tefsr Tarihi Aratrmalar. Ankara Okulu Yaynlar. Ankara: 2005. ztrk, Mustafa. Kurn ve Ar Yorum. Kitbiyat. Ankara: 2003.

Sln, Murat. Kurn Klavuzu. Ensar Neriyat. stanbul: 2011.

Takprizde, Ahmed b. Mustafa. Mifthus-Sade ve Mesbhus Seyde fi Mevztil Ulm. Drul-Kutubil-lmiyye. Beyrt: 1985. Zemaher, Ebl-Ksm Crullah Mahmd b. mer b. Ahmed. Essul-Bela. Drul-Kutubillmiyye. Beyrt: 1998. Zerkn, Muhammed Abdulazm. Menhilul-rfn fi Ulmil-Kurn, Drul-Kitbil-Arab, Beyrt: 1995. Zerke, Bedruddn Muhammed Abdullah. elBurhn f Ulmil-Kurn. Drul-Fkr. Beyrt: 1988.

Erolu, Muhammed. Havssul- Kurn. DA. XVI. Cilt. stanbul: 1997. Isfahn, Ebl-Ksm el-Huseyn b. Muhammed Rgb. el-Mfredt f Garbil-Kurn. Thk:

72

Journal of Islamic Research 2012;23(2)