ADIYAMAN NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS DERGS ISSN: 13089196 Yl : 4 Say : 7 Aralk 2011

ALM- CERRHNDE GEEN BTK ADLARI

Mehmet GRLEK*
zet Eski Anadolu ve Osmanl Trkesi zerinde yaplan almalarn byk blmn edeb metinler oluturmaktadr. Bir dilin gerek sz varl, gerekse yapsnn tam olarak ortaya konmas farkl alanlarda yazlm metinlerin incelenmesiyle mmkndr. Bu noktada tp yazmalar zerinde yaplacak dil almalar byk nem arz etmektedir. Bu tr metinler tp tarihi, eczaclk, botanik ve halk hekimlii iin de vazgeilmez birer kaynak nitelii tamaktadr. Cerrah belirtiler anlamna gelen Alaim-i Cerrahin 15. yzyln sonunda yazlm nemli bir cerrah tp metnidir. Farmakolojik zellikler de gsteren eserde ila yapmnda kullanlan ok sayda bitki ad dikkat ekmektedir. Bu almada Alaim -i Cerrahinde geen bitki adlar incelenmitir. Anahtar Kelimeler: Alim-i Cerrhn, Cerrh-nme, Bitki Adlar, Cerrah brahim

THE PLANT NAMES IN THE ALM- CERRHN

Abstract A great majority of the studies on Old Anatolian and Ottoman Turkish concentrate on literary texts. It is possible to ascertain a language in terms of vocabulary or of structure by analyzing texts belonging to various areas. Hence, the linguistic studies conducted on medical manuscripts are very significant. These texts can be considered an indispensable source for medical history, pharmacy, botany and folk medicine. Alaim-i Cerrahin , which means Surgical symptoms, is an important surgical medical text written at the end of the 15th century. In this work, besides the presentation of pharmacological properties, the names of numerous herbs used in the manufacture of the medicines are a particularly salient feature. This study focuses on the names of the herbs contained in Alaim-i Cerrahin. Key Words: Alim-i Cerrhn, Cerrh-nme, Plant names, Cerrah brahim
GR

Alim-i Cerrhn, 15. yzyln sonu 16. yzyln bana ait Trke monografilerden biridir. Eserin yazar,
eserin adn kendisi vermitir. Hekimolu nshasnn 1b numaral varanda Cerr -nme yazs grlmektedir. 1b numaral sayfann stnde ssleme iine Kitb - Cerr-nme bal konulmutur. Mellif esere verdii ad ve eserin yazl amacn Hekimolu nshassnn 2a numaral varanda yle aklamaktadr:

Amm bad bilgil ki sulns-seln letl- [2a] 1mi ve-n suln Byezid bin Muammed n ebbedallh devleteh 2ve eyyede mlkeh- devlet-ile ve salanat birle Mora seferine mteveccih olup
3

Moon nm alasn fet eyledginde bu Cerr -nme ol ala 4iinde bulund. Lkin Yunan ve Sryn
5

dilince yazlm idi, adna

6

indr dirlerdi. Amm kem-y mteaddimnden ve eibb-y

mteairnden Efln ve Clins ve Ebr ve Eb Al Sn avillerince oldu 7sebebden farlar cerr brhm, Yunan ve Sryn dilinden 8abr oldu sebebden diledi ki bu kitba Alim-i Cerrn
*

Dr, retmen, MEB email: mehmetgurlek@gmail.com.

Mehmet GRLEK

124

diy ad virp Trkye tercme ide, t ki mbtedlere sn olup 10bunu-la menfaat dutup mellifini ayr

du-y-la yd ideler.
Buradan da anlalaca zere Alim-i Cerrhn eviri bir eserdir. Yunanca ve Srynice olarak yazlan

indr adnda bir eserden evrilmitir. Mellif Yunanca ve Sryniceyi bildiini ve bu ie yeni
balayacaklara faydal olacan dnd iin bu eviriyi yaptn belirtir. Hekimolu, Gotha ve Ali Emir nshalarnda eserin tercme olduu aka belirtilirken Manisa l Halk ktphanesinde bulunan iki nshada eserin tercme olduuna dair herhangi bir ifade yoktur.Bununla birlikte metin zerinde yaptmz incelemede eserin tam bir eviri olmadn, Cerrah brahimin pek ok ilaveleri olduunu grdk. Eserde Efltn (Plato, M 427-347), Clins (Galien, MS 130-201), Ebukrat (Hipokrat, M, 460 -377), Ebu Ali Sin (bni Sina 397-1080), Muhammed bin Zekeriya er-Rz (854-932), Crcn (l.1136) ile Hekim irvn, Sabuncuolu erefeddin, Akemseddin, Hac Paa gibi Osmanl sahasnn nl hekimlerinin gr ve tedavi yntemleri bulunur. Efltn, Clins, Hipokrat ve bni Sin gibi hekimlerin bahsedilen indr adl eserde bulunmas mmkn olmakla beraber Hekim irvn, Sabuncuolu erefeddin, Akemseddin, Hac Paa gibi 15.yzyl Osmanl tababetinin sekin hekimlerinin ila ve tedavi yntemlerinin eserde bulunmas, mellifin indr adl kitab zetleyerek tercme ettiini, kendinden nceki Osmanl hekimlerinden de faydalanarak tecrb elerini de eklediini dndrtmektedir (Yldrm, 1981:169 -181).

Alim-i Cerrhn Trk tp literatrnde ateli silah yaralar ve frengiden sz eden ilk eserdir. Avrupada 1495
Napoli kuatmas srasnda yaylan Frengi hastal Frenk uyuzu ad ile ayr bir blmde alnmakta, belirtileri ve tedavileri aklanmaktadr. Ateli silahlarla meydana gelen yaralanmalardan ve tedavi yntemlerinden Avrupal cerrahlardan nce bu konuya blm ayrmas cerrah tarihi bakmndan nemini artrmaktadr. Kitabnda kulland terihte grlmtr ifadesiyle cesetler zerinde otopsi yaptn gstermektedir. Bu husus, Osmanllarda terih tarihini 1505 ylna kadar ekmekte ve bu durum eserin anatomi tarihi bakmndan tad nemi artrmaktadr (Yldrm, 2000:284 -285). Osmanl sahasnda cerrah kitaplar arasnda en nemlisi, Amasya Drifsnda on drt yl hekimlik yapan ve birok renci yetitiren Sabuncuolu erefeddinin Cerrhiyyetl-Hniyye adl eseridir. Trke en kapsaml cerrah kitab olan eser, Endlsl hekim Ebl-Ksm ez-Zehrvnin et-Tasrif adl ansiklopedik tp kitabnn cerrah blmnn evirisi olmakla birlikte Sabuncuolunun tecrbelerine ve farkl cerrah alet izimlerine de yer verilmitir. 15. yzylda kaleme alnm bir dier cerrah kitap Cerrah Mesudun Hlsa-i

tbb adl eseridir. Bu eser Eb Thir brhim b. Muhammed el -Gaznevye isnat edilen el-hulsa fi-cennilcirahat adl eserin evirisidir. Ayn dnemde kaleme alna bir dier cerrah kitap yazar bilinmeyen Cerrhnmedir Burada belirttiimiz cerrah kitaplar birbirine yakn dnemde yazlmtr.

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

125

Alim-i Cerrhnde Geen Bitki Adlar

Alim-i Cerrhn, brahim bin Abdullah tarafndan H. 911 (M. 1505) ylnda yazlmtr. Eserin bilinen yedi
nshas vardr.1 Ayrca Fi nebzetin min el-cerrahn adnda bir zeti bnn-Nefsin erh-i mucezl-knn adl Arapa eserinin sonunda bulunmutur. Eserimizin mellifi hakknda kaynaklarda mhted olabileceinden baka bilgi yoktur; bu gr de baba adnn Abdullah olmasna, dede adnn zikredilmemesine, Yunanca ve Srynce bilmesine dayandrlr. Yazd eserin banda II. Bayezidin Mora Seferinde bulunduu, bundan da onun saray cerrah olduu ve bu sefere de cerrahba greviyle katld sonucu kmaktadr. nk sefere giderken saray cerrahlarnn en ehliyetlisinin orduya cerrahba tayin edildii bilinmektedir. Osmanl tbbnn nl cerrah Sabuncuolu erefeddinin adna ilk defa bu eserde rastlanmaktadr. Onun Fatih Sultan Mehmede takdim ettii Cerrahiye-

i lhaniyenin Paris Bibliotheque Nationalede bulunan mellif hatt nshasnn II. Bayezidin mhrn
tamas brahim bin Abdullahn bu eseri saray ktphanesinde okumu olabilecei ihtimalini akla getirmekte, bu durum da onun saray cerrah olduu dncesini kuvvetlendirmektedir (Yldrm, 2000: 284 285). Katip elebi (16091657) Kefz-zunun adl eserinde Cerrah brahimden Trke Cerrahname mellifi olarak sz etmektedir (elebi, 1941: 581). ncelediimiz Hekimolu nshasnn 294b numaral varan sonunda mavi mrekkeple Arapa olarak Bu cerrah-name dokuz yz on bir senesinin Recep aynda tamam oldu. yazlmtr. Hekimolu nshas 239ada derkenar olarak Arapa, eserin Mevlana mer Efendi tarafndan H.1108 (M.1696) ylnda yazld ifade edilmektedir. Ancak yaz karakterine baktmz zaman metnin yazsna benzememektedir. Mevlana mer Efendi (l. 1723) devrinin mehur bir hekimidir ve hekimbalk da yapmtr (nver, 1940: 47). Mevlana mer Efendi tarafndan yazlmas pek mmkn deildir. Aada Alim-i Cerrhnde geen bitki adlar ve bunlarn anlamlarn alfabe srasna gre verdik. Parantez iinde dil ksaltmas verildikten sonra anlamlar aklanm, daha sonra kelimenin getii sayfa ve satr numaras verilmitir. Bu incelemede Alim-i Cerrhnin Sleymaniye Ktphanesi Hekimolu ksm 568 demirba numara ile kaytl olan nsha esas alnmtr. A ac bdm (T.+F.) Glgillerden bir meyve aac ve bu aacn acmtrak sert kokulu meyvesi (Cprunus comminis) 88b/8, 99a/4, 170b/3 adr (A.) Mekke ayr 258b/10, 259a/4, 264b/7 afsentin (Yun.) Pelin otu, yavan otu, Anadoluda yirmi kadar tr bilinen ve veronika olarak da adlandrlan bir bitki (Artemisia abssinthum) 213b/8, 214a/3, 216a/9 afyon (F. ) Haha kapsllerinden szan stn phtlamasyla elde edilen ve iinde kokain gibi uyuturucular bulunan madde 82a/6, 166a/7, 173a/9
1

Sleymaniye Ktphanesi, Hekimolu Ali Paa, No. 568; Millet Ktphanesi, Tp, No. 205; . . Cerrahpaa Tp Fakltesi, Tp Tarihi ve Deontoloji Krss, Y.125; Wilhelm Pertsch: Die Trkische Handschriften der herzoglischen Bibl iothek zu Gotha.Wien 1864, s. 94-95, No.107.; Manisa l Halk Ktphanesi, Eski eserler, No. 1844; Manisa l Halk Ktphanesi, Eski eserler, No.1851; stanbul niversitesi Ktphanesi, TY. 7147. Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

Mehmet GRLEK

126

au aac (T.) Zakkum (Nerium oleander)198b/7 a ot (T.) Hahan bir eidi 96b/4 a oan (T.) Zambakgillerden, soanndan ila olarak yararlanlan birtakm maddeler elde edilen ok yllk bir bitki (Urginea maritima) 70b/10, 71a/8 aiy (F.) Mugaylan nevinden karaz, selem, surt, Msr dikeni ve senet aac dedikleri semerin yemiinden henz hamken alnan usare. 13a/1, 39b/6, 65a/7 rar (A.) Yapkan otu, pireotu, nezle otu (Anacyclus pyrethrum) 82b/4, 92b/7, 93a/8 alma (T.) Elma (Pirus malus) 65a/6, 104b/3, 245b/10 amberbaris (Yun.) Sar al, oban tuzluu denen aak (Berberis vulgaris) 241a/2, 241a/3, 241a/6 amrd (F.) Armut (Pirus communis) 110a/5 nsn(A.) Anason (Pimpinella anisum)6b/10, 206a/4, 213a/8 anzert (A.) Scak memleketlerde yetien, ayn addaki aatan karlan ve yara tedavisinde kullanlan

bir reine 6b/2, 7a/5, 70a/11 arpa (T.) Arpa (Hordeum vulgare) 6b/9, 71a/8, 89b/2 s (A.) Mersin aac ve bundan elde edilen yemi (Myrtus communis) asarun (Yun.) Kediotu, asaron (asarum europaeum) 163a/1, 280a/2, 282a/10 afr (A.)Yalanc safran, uspur (Carthamus tinctorium) 104a/2, 266b/7, 274a/1 ayru (T.) Ayrk otu (Agropyrum repens) 216a/7, 276a/3 ayva (T.) Ayva aacnn byk, sar renkte, tyl, mayho, dokusu serte, ufak ekirdekli meyvesi (Cydonia vulgaris) 99a/9, 192b/4, 248a/4 ayvaana (Yun.) Ykseklii 15-70 santimetre, sk tyl, soluk sar iekli, ok yllk ve otsu bir bitki (Achillea nobilis) 94b/3 abe(A.) Ilgn (Tamarix) 244b/10, 245b/3 B babadiye/ babadya (Yun.) Papatya (Matricaria chamomilla) 191b/10, 266b/10, 277a/7 bbnec (F.) Papatya iei (Matricaria chamomilla) 66a/3, 82b/9, 88b/4

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

127

Alim-i Cerrhnde Geen Bitki Adlar

bdm/ bdem (F.) Badem (Amygdalus communis) 82a/10, 88a/7, 88b/10 baa yapra (T.) Yapraklar yara iyiletirmekte kullanlan bir veya ok yllk otsu bitki 73a/3, 256a/2, 262b/6 baanus (Yun.) Sedef otu (Ruta graveolens) 251b/8, 260b/5, 267a/4 baam / baam (A.) Bakam aac, kzl aa 172b/7, 108b/5 bala (A.) Baklagillerden, yeil kabuklu ve taneli bir bitki (Vicia faba)71a/7, 248a/9 ba/ban (T.) Ban otu (Hyoscyamus niger)165a/3, 194a/2, 244a/1 bn (A.) Sorkun aac ve bu aacn yemii baall-unul (A.) Ada soan (Urginea maritima) 88b/7, 274b/9, 280a/6 bayam (T.) Badem 285b/2 behmen (F.) Bu isimle bilinen ve ila yapmnda kullanlan bir bitki 253a/8 belesn (F.) Belesen aac, balsam aac (Commiphora opobalsamum)231a/3, 232b/6 belle/ bellec (F.) Belile otu (Belleica myrobalon) 264a/1, 277a/6, 278b/4 bell (A.) Pelit 80b/2, 90b/2, 91a/6 benc (A.) Ban otu (Hyoscyamus niger) benefe (F.) Meneke (Viola tricolor) 65b/1, 82a/3, 82a/6 benevi (F.) Menevi, terementi aacnn tohumu181b/6, 190b/8 bereng (F.) Helile trlerinden biri 284b/5 besbse (A.) zerlik tohumunun beyaz tr 208a/11, 2 47b/2, 280b/8 besfyic (F.) Bilinen devayi bir kktr, bespayek olarak da bilinir 205b/3, 207b/7, 212a/9 boy (T.) Tohumu pastrma emeninin yaplmasnda kullanlan bir bitki88a/8, 104a/1, 161b/10 bgrtlen (T.) Brtlen (Rubus caesus) 87b/3, 99b/3 buday (T.) Buday (Triticum) 188b/6, 268a/7, 270a/9 bura (T.) Burak (Vicia ervilia) 111b/1, 159b/2 buyan (T.) Meyan 96b/4, 162b/10, 178b/7

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

Mehmet GRLEK

128

bdn (F.) Trke tilki hayas, semizlik otu, ko otu tabir edilen bir bitki 282b/9 bber (T.) Biber (Capsicum annuum) 82b/4, 90b/10, 93a/7 C cvr (A.)Maydanozgiller familyasndan, boylu kaln kkl, sert gvdeli, emsiye biiminde sar iekler aan, ok yllk bitki, kavir (Opoponaxe) 180b/11, 189b/5 ceniyane (Yun.) Halk arasnda kzl kantaron denen, ata drc, itah ac, kuvvetlendirici ve uyarc hassalarndan dolay hekimlikte, eczaclkta kullanlan, altn sars iekli, iri kkl, kokulu bitki (Gentiana) 258b/11 cevz (A.) Ceviz aacn d kabuklu, ii yal ve niastal yemii, koz 162b/11, 280b/6 cevz-i bevv (F.) Kk Hindistan cevizi 94a/10, 247b/2, 254a/9 cevz-i gendum (F.) Sr mantar dedikleri kktr285a/9 cevz-i Hind (F.) Byk Hindistan cevizi 70b/7 crcr (T.) Su teresi, keke (Nastrutium officinale) 90b/11 cund-i bdester (F.) Kunduztaa otu 223b/6, 251a/7, 271a/6 dr (F.) Kuzu sarma, adr iei (convolvulus arvensis) 174b/9, 175a/3, 180b/11 am (T.) ne yaprakl, reineli aalarn ortak ad (Pinus) 148a/8 vr (A.) Bk. cvr 167b/11, 174b/8, 219a/4 emzec (F.) eme-zen dedikleri darudur 201a/9, 201b/8 tl (T.) Kara aagillerden, mercimekten az byk, buruk lezzette meyvesi olan, kn yapraklarn dken aaklar, itlenbik (Celtis) 179b/9 iek (T.) Bir bitkinin, reme organlarn tayan ou gzel kokulu, renkli blm 191b/11, 192a/2 nrenber (F.) Bk. yrenber 96a/4 iri (T.) iri otunun kknn tlmesiyle yaplan ve su ile karlarak tutkal gibi kullanlan esmer, sar bir toz 13a/2, 66b/3, 86a/7 oan (T.) ven, kk ve dallar, suyu sabun katlm gibi kprten, kir temizleyici bir bitki, sabun otu, helvac kk (Saponaria officinalis) 170b/7, 172b/5, 242a/8
Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

129

Alim-i Cerrhnde Geen Bitki Adlar

re /rek ot (T.) Dn ieigillerden, iekleri sapnn ucunda bulunan otsu bir bitki, karacaot (Nigella)82b/7, 90b/10, 91b/7 kndr (T.) Pancar (Beta vulgaris) 99a/8, 103a/4 D dne dr (F.) adrua bitkisi ve bundan elde edilen zamk 180b/11, 189a/8, 189b/5 dr- flfl (F.) Tarn tohumu da denen, karabibere benzeyen uzun taneli bir baharat eidi (piper longum)196b/2, 202a/2, 208a/10 drn (F.) Tarn 65b/5, 92a/11, 208a/11 daru (T.) Bk. aru 18a/5 defne (Yun.) Defnegillerden, yapraklar gzel kokulu ve yaz k yeil olan bir aa, develik (Laurus nobilis) 176a/6, 176b/2, 193b/10 delce bala (T.) Yaban baklas (Lupinus albus) 216a/9

deml- aaveyn (A.) ki karde kan aac 86a/10, 185a/9, 185b/3 derdr (A.) Kara aa (Ulmus) 68a/5 dilki aa (T.) tkasar bitkisi (Orchis hircina) 277a/8 E ebegmeci / ebemgmeci (T.) Ebegmecigillerden, mor renkli iekleri ila, yapraklar sebze olarak kullanlan, kendiliinden yetien ok yllk bir bitki (Malva siylvestris) 91b/2, 266b/4 eftimun (Yun.) Sara hastalna faydal bir bitki, gelin sa212a/2, 269b/7, 294a/10 egir (T.) Eir otu (Acorus calamus) 166a/1, 196b/4, 207a/7 egren (T.) Kzlck (Cornus)172b/2 emlec (A.) Amlacotu (Phyllanthus emblica) 88b/4, 253b/3, 264a/1 enr (F.) Nar 148a/9, 253b/6, 259b/3 encr (F.) ncir 103b/11, 106a/8, 164b/8 encbr (A.) Beparmak otu (Potentilla erecta) 247b/7 enduz (T.) Andz, yapraklar dikenli olan bir eit ard 66b/6
Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

Mehmet GRLEK

130

elik (T.) Boyaclkta kullanlan kk kzl bir ot (Alkanna tinctoria)174b/4, 175a/11, 183b/9 erk (T.) Erik (Prunus domestica)109b/7, 167b/5, 170a/3 esr (F.) Kiriotu 204b/1 evren yavan (T.) Pelin otu, yavan otu (Artemisia obsinthum) 94b/4, 258a/11 F fndu (A.) Fndk (Corylus avellana) 89a/1, 96b/9, 105a/2 fstu (A.) Fstk 192b/6, 208a/4, 212b/5 flfl (A.) Karabiber 166b/5, 171b/2, 196b/2 G fit (A.) Koyunotu, kaskotu (Agrimonia eupaoria)257b/2, 258a/10 , 260a/7 r (F.) Defne aac (Laurus nobilis) gavzbn (F.) Sridili otu (Anchusa officinalis) 210b/8, 257b/1, 266b/1 gez aac (T.) Ege ve Akdeniz sahillerinde yetien, gez meni denilen bir tr dibudak aac (Fraxinus Ornus) 260a/11, gezmz (F.) Ilgngillerden, Akdeniz blgesinde yetien bir aa veya aak cinsi (Tamarix tetranda) 93b/3, 253b/8264a/2 gl (F.) Gl (Rosa) 86b/2, 148a/1, 210a/2 gnlik/ gnlk (T.) Tts iin kullanlan bir eit aa sakz, ak gnlk (Boswelia) ve kara gnlk (co rtex styracis) olmak zere iki tr bulunur 14b/7, 70a/10, 71b/10 gyeg ot (T.) Gvei otu, zater (Origanum vulgare) 93a/8, 162b/7 H anal (A.) Ebucehil karpuzu da denilen sar iekli ve otsu bir bitki, meyveleri mshil olarak kullanlr (Citrullus colocynthis) arba (A.) pleme denen bitki: ardal, arba, mevzec, knds,kire, zl zern, bre, ayarac 108b/2, 109a/7 ardal (A.) Turpgillerden, sar iekli, deriyi yakc nitelikte olan ve tohumu hekimlikte kullanlan, tad ac ve bir yllk bir bitki (Brassica nigra) , 68a/4, 80b/5, 82b/4
Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

131

Alim-i Cerrhnde Geen Bitki Adlar

a (A.) Gelincikgillerden, kapsllerinden afyon elde edilen, tohumlarndan ya karlan bir yllk ve otsu bir kltr bitkisi (Papaver somniferum) 165a/2, 166b/4 am (A.) Ebegmecigillerden, baz cinslerinin kk ve iekleri hekimlikte kullanlan, ok yllk otsu bir bitki, aakpesi (Althaea officinalis)65b/5, 80b/5, 82a/9 ayva (T.) Ayva (Cydonia oblana) 84b/8, 106a/1, 110a/5 aa (A.) Sar al, oban tuzluu denen bitki (Berberis vulgaris) 223a/9, 223b/6 helle (F.) Helile otu, sar helile ve kara helile gibi rleri vardr (Terminalia citrina) 207a/1, 211b/3, 215a/8 helyn (A.) Kukonmaz (Asparagus officinalis) 282b/8 eveln (F.) Hnnapgillerden, yapraklarndan yeil boya karlan bir bitki (Rhamnus clorophorus globosus) 90a/2, 168a/3 hevc (F.) Havu (Daucus carota) 256b/4 yr (F.) Hyar, salatalk (Cucumis sativus) 169a/11, 208a/1, 212b/3 yrenber (F.) Hint hyar (Cassia fistula) 108a/2, 205b/6, 206b/4 hilliyye (A.) Sarlk otu 217a/9 Hindsitn z (T.) Hindistan cevizi (Cocos nucifera) 70b/8, 71b/7, 277a/8 r (F.) ebboy, Msr menekesi (Cheiranthus cheiri) 281b/7 orsn (A.) Yavan trnde bir bitki (Artemisia cina) 94b/1, 216a lincn (F.) Havlcan, zencefilgillerden, ayn adla anlan kk saplar baharat olarak kullanlan gzel kokulu bir bitki196b/3, 208b/1, 272a/2, 282b/1 umm (A.) Kuzukula, eki kulak(Rumex acetosa) 240a/10, 246a/3, 246b/2 urm (F.) Hurma aacnn tatl, besleyici, etli meyvesi 219a/6, 220b/6 uyet-aleb (A.) Tilki taa otu, itkasar (Orchis hircina) 282b/6 ua (A.) Topalak, krkboum bitkisi ve bundan elde edilen bir tr ila (Cyperus rotundus) 104b/5 lbe (F.) Sar renkli gzel kokan bir tr iek, enbelid 283b/4 I ln (T.) Ilgngillerden, Akdeniz blgesinde yetien bir aa veya aak cinsi (Tamarix) 240a/4
Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

Mehmet GRLEK

132

par yavan (T.) Yavan trlerinden bir ot 216a/8 sran dikeni (T.) Isrgangillerden, her taraf sert tylerle kapl, tyleri krldnda karnca asidi denilen ok kandrc bir madde kartan bir ot (Urtica) 82a/9, 91b/2, 194a/10 rfl (A.) Itrfil, su yoncas (Menyanthes trifoliata) 82a/4, 89b/5, 109a/4 igde (T.) de (Elaeagnus) 220a/6 iki arda an (T.) Bk. deml- aaveyn164b/2, 190a/8, 224a/5, 226a/2 iklll-melik (A.) Ko boynuzu olarak tabir edilen bitki, kokulu yonca (Melilotus Officinalis) 266b/5 ineb (A.) zm irs (F.) Mavi zambak kk (ris lurida) 195a/5 it zmi (T.) Patlcangillerden, 20-50 santimetre yksekliinde, baz ilalarn yapmnda kullanlan bir yllk otsu bir bitki, kpek zm, tilki zm (Solanum nigrum) 64b/4, 79b/7, 194a/1 K aba (T.) Kabakgillerden, srngen gvdeli, sar iekli, birok tr olan bir bitki ve bu bitkinin meyvesi kbil (F.) Helile otu trlerinden biri 205b/4, 207a/1, 211b/3 kfr (A.) Kafur aacndan (Laurus camphora) elde edilen, hekimlikte kullanlan, beyaz ve yar saydam, kolaylkla paralanan, gzel kokulu bir madde 65b/2, 86b/3, 89b/11 iy (F.) Bk. aiy 222a/7, 223b/4, 225b/6 kknec (F.) t zm trnden kambel ve kambil otu dedikleridir. Bustani ve cebeli olur bustani trnn iei ak, cebeli trnn iei krmz olur 284a/10 ule (A.) Zencefilgillerden, scak iklimlerde yetien gzel kokulu bir bitki (Elettaria cardamomum) ve bu bitkinin tohumu 256b/8, 257a/2, 282a/10 kkunec (F.) Bk. kknec 262b/10

am (T.) Budaygillerden, sulak, nemli yerlerde yetien, boumlu, sert gvdesi olan bitkiler (Phragmites australis) 33a/10, 33b/4, 61b/6 anbil (A.) Gveyi feneri, kanbil otu (physalis alkekengi): terkbi: Ayru dibi ve anbil ve cft tomve

paryavan 216a/7, 218b/1, 264b/1

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

133

Alim-i Cerrhnde Geen Bitki Adlar

anariyyn (Yun.) Kantaron, kzlkantarongillerden, hekimlikte kullanlan, sar iekli, ac kkl, kk bir bitki (Centaurea) 219a/4 ara aa (T.) Karaaa 68a/5 ara babadiye (T.) Kara papatya 266b/6 ara helle (T.) Bk. helle 88b/4, 169b/4, 205b/4 ara ot / araca ot (T.) rek otu (Nigella damascena) 73a/2, 196b/3 aramu (T.) Karanfilgillerden, ekin tarlalarnda biten, yapraklar karlkl, iei pembe mor renkte, zararl bir bitki (Agrostemmagithago) 169a/10, 247a/2 aranful (A.) Karanfil (Dianthus caryophyllus) 92b/11, 160b/1, 162b/8, arfe (A.) Tarn (Cinnamomum): Alasn aranful, snbl,sdec-i Hind, ma-i ybis, arfe ve un,195a/5, 254a/9, 279a/11 karpuz (F.) Karpuz (Citrullus vulgaris) 102b/2, 270b/10, 271a/1 asn (T.) adrua, eytantersi aac vb. bitkilerden elde edilen bir zamk 174a/2, 185b/3, 288b/3 ksn (F.) Yaban marulu, hindiba (Cichorium endivia) 82a/5, 84a/5, 101b/9 an (A.) Pire otu, karnyark otu (Plantago psyllium) 101b/8, 102b/2, 104b/3 avun (T.) Kavun (Cucum)114a/1, 172a/7, 261a/3 aya oru (T.) ki enekliler snfnn dam koruugiller familyasndan, etli yaprakl, ssbitkisi olarak kullanlan, kolay reyen otsu bitki, kasirlhacer, (Semperviyum) ays (T.) Kays (Prunus armeniaca) 205b/5 kebbe (A.) Karabibere benzer baharat tanesi 256b/7, 257a/2, 280b/8 kebere (Yun.) Gebre otu (Capparis spinosa) 164b/8, 167a/2, 211b/7 kelba (T.) Ssen (ris) kelem (F.) Lahana 165b/3, 167a/8, 169a/3 kendene (F.) Yabani prasa (Allium porrum) 110a/3, 110a/4, 117a/9 kendir/kendr (T.) Kenevir (Cannabis sativa) 206a/8, 238b/9 kenevr (Yun.) Kenevir (Cannabis sativa) 262b/11
Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

163b/9, 174a/9, 200b/2

Mehmet GRLEK

134

kerdeme (Yun.) Tere oru (Lepidium sativum) 215a/4 kerefis / kerefs (F.) Kereviz (Apium graveolens) 205b/7, 207a/5, 211b/6 kestevre (Yun.) Kestere otu (Betonica officinalis) 67b/5 kettn (A.) Ketengillerden, iekleri mavi renkte ve be ta yaprakl, lifleri dokumaclkta kullanlan bir bi tki (Linumusitatissimum)6b/4, 8b/1, 20a/9 lapa (T.) Bk.mzeriyyn 108b/4 s (A.) Kst otu ve bu otun kknden elde edilen ila 195a/5 zl boya (T.) Kk boyasgillerden, 1-2 metre uzunluunda, al grnnde, soluk sar iekli, gvdesi sert dikenli, rizomlu, ok yllk bir bitki (Flubia tinctorum) 65a/10, 68a/3, 81b/3 kimnn (A.) Kimyon (Cuminum cyminum) 84a/7, 163a/2, 257b/5 kinc (F.) Kini otu ve bu bitkinin baharat olarak kullanlan meyvesi veya tohumu (Coriandrum sativum) 91b/10, 94b/10, 102b/10 oboynuz (T.) Eek yoncas (Melilotus officinalis) 266b/6 z (F.) Ceviz 70a/10, 80a/3, 83b/2 kknar (Yun.) amgillerden, yksek blgelerde yetien, ine yapraklar ksa, yass olan, reineli ve kozalakl bir orman aac (Abies) 262b/10, 277a/7 unduma (T.) Bk. unduse 293a/4 unduse (F.) oan olarak tabir edilen bitki 172a/9, 292b/9 unduz yesi (T.) avir otu ve bundan elde edilen zamk 39b/6, 73a/2 us (A.) Kst otu ve bu otun kknden elde edilen ila 90b/11, 196b/3, 258b/10 uz ula (T.) Karabudaygillerden, nemli yerlerde yetien, yapraklar salata olarak kullanlan, iekleri iki evcikli ve krmzmtrak bir bitki, ekikulak (Rumex acetosa) 240a/10, 240b/11, 249a/4 kkrd (F.) Kkrt 90a/10, 170b/2, 176a/8 kncd (F.) Susam 126b/6 knds (A.) Aksrk otu, voynik otu (Gynandrobsis struthium) 90b/11, 108b/2, 109a/5 L

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

135

Alim-i Cerrhnde Geen Bitki Adlar

labada (Bul.) Karabudaygillerden, dere kylarnda, sulak ayrlarda kendiliinden yetien, ok yllk ve yapraklar sebze olarak kullanlan bir bitki, efelek (Rumex petientia) 99b/3, 100b/7 ldn / lden (F.) Ladengillerden, Akdeniz lkelerinde yetien, tyl ve genellikle yapkan yaprakl, beyaz veya pembe iekli, reinesi hekimlikte kullanlan bir bitki (Cistus creticus) 71a/7, 82b/8, 91b/6 laana (Yun.) Turpgillerden, geni ve kalnca kat kat yapraklar olan, gz ve k sebzesi olarak yetitirilen ve birok tr olan bitki, kelem (Brassica oleracea) 187a/10 levz (A.) Badem lmn (F.) Limon (Citrus limonum) 6b/8, 244b/4, 276a/2 lisnl-afr (A.) Kudili bitkisi (Rosmarinus officinalis) 282b/7 lisn-evr (A.) Srdili bitkisi (Anchusa officinalis) 64b/3, 206b/7, 272b/2 luff (A.) Adam otu (Mandragora officinalis) 165a/3, 168b/2, 169a/1 lk (F.) Uzak Dou'da yetien Amerika elmasndan kan zamk (Rhus Oxyc antha) 258b/8, 262b/2, 263a/11 M ma (A.) Bk. mul 66a/11, 166b/3 maleb (A.) Glgillerden, 6-10 metre yksekliinde bir aa, kokulu kiraz, dris aac (Prunus mahaleb), bu aacn bahar olarak kullanlan, nohut byklndeki yemii mamde (A.) it sarmagillerden, yapraklar ok ucu biiminde, iekleri soluk sar renkte, 50 -100 santimetre boyunda bir bitki ve bu bitkinin kklerinden karlan, hekimlikte kullanlan, reineye benzer bir madde 205a/7, 206b/3, 214a/5 mmrn (F.) Krlangotu (Chelidonium majus) mmi (F.) Trkede sar galincik ve sarlk otu derler 101a/6, 163a/1, 166b/5 mantar (Yun.) Mantarlardan, iinde zehirlileri de bulunan, silindir bir gvde ve st taraf apka biiminde olan ilkel bitkilerin genel ad (Fungi) 157a/11 marul (Yun.) Birleikgillerden, geni ve uzun olan yeil yapraklar taze olarak yenilen bir bitki (Lactuca sativa) 82a/5, 165a/1, 169a/1 maak (A.) Sakz, sakz aacndan elde edilen bir tr reine (Pistacia lentiscus) 65b/4, 82b/4, 85b/8 m (A.) Brlcenin bir eidi (Phaselus oureus) 169a/1

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

Mehmet GRLEK

136

mzeriyyn (A.) Stleen trnden kulapa dedikleri bitkidir, istiska hastalnn giderilmesinde faydaldr, yapra sar olana sar stleen, siyah olana heft berg derler 253a/11, 259b/11, 260a/1 mz (F.) Servigillerden, yapraklar almak ve kk pullar biiminde, gvdesi dz olan, dipten dallanan bir ss bitkisi (Thuya) 70a/10, 71b/9, 88b/4 meker (A.) Bir tr gl 210a/10 meletre (T.) Rezene (Foeniculum vulgare) 266b/8 meneke (F.) Meneke (Viola) 193b/6 mercimek (F.) Mercimek (Lens culinaris) 71a/7, 82b/11, 84b/2 merdmek (F.) Bk. Mercimek 13a/1 mersin (Yun.) Mersingillerden, yapraklar yaz k yeil kalan, beyaz iekli, gzel kokulu bir aa, mersin aac, sazak (Myrtus communis) 65b/10, 86a/7, 88b/10 merzenc/merzeng (F.) Mercankk iei (Origanum majorana) 66b/5, 196b/8, 197b/5 mevzec/mevzek (F.) Yaban zm, bit otu (Delphinum staphisagria) 80b/5, 92b/7, 200b/9 mezdek (A.) Bk. maak 70a/11, 71b/10, 174a/2 ma (A.) Gnlk aac, sla aac (Liquidambar orientalis) 255a/4 mul (A.) Mekke ve Medinede olan bir aa addr. Dum aac diye tabir olunur, hurma aacna benzer. Bir sze greYemende yetien bir aatan elde edilen bir zamktr, buna da mukl derler. Trkede geven derler. Mukl-i ezrak, mukl-i Arabi, mukl-i Mekki gibi trleri vardr. 166b/4, 167a/9, 167b/10 mrd (F.) Mersin aacnn morumsu siyah renkteki yuvarlak kk meyvesi 191a/5, 240a/4, 245a/4 murd (A.) Armut 223a/9 mr (A.) Mirra ad verilen bir aacn zamk, usaresi (Comiphora myrrha) 66b/1, 71b/10, 165b/2 mrdmk (T.) Beyaz, ak mavi veya mor iekleri olan bir yllk otsu bitki, akburak (Lathyrus sativus) 171b/9 N nan/ nane (A.) Nane (Mentha piperita) 193b/6, 238b/6, 275a/8 nr (F.) Nar aac ve meyvesi (Punica granatum) nergis (F.) 20-80 santimetre yksekliinde, soanl bir ss bitkisi (Narcissus) 66a/1, 191b/10, 196b/7
Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

137

Alim-i Cerrhnde Geen Bitki Adlar

nl (F.) ivit otuna denir. Usaresine nile derler. Trede ivit denir. Yanm zerlik tohumuna da denir ki ocuklardaki hatalklar defetmek iin kullanlr. nlfer (F.) Nilfergillerden, iekleri beyaz, sar, mavi, pembe renkte, durgun sularda veya havuzlarda yetien bir su bitkisi (Nymphea) 82a/2, 89b/2, 165a/2 nod (F.) Nohut (Cicer arietinum) 80b/4, 84a/7, 89b/2 O olan a (T.) Cavir aac ve bundan elde edilen usare, macun (Ferula alaeochytris) 191a/5, 221a/3, 250b/11 P pancar (Erm.) Pancar (Beta vulgaris) 112b/5, 171a/10 pz (F.) Paz, yaban pancar (Beta vulgaris varcicla) 106b/11, 265b/11, 266a/7 pelin (Bulg.) Birleikgillerden, yapraklarnda ve teki blmlerinde ok ac ve trl bir madde bulunan hekimlikte kullanlan bir bitki (Artemisia absinthium) 75a/9 penc engt (F.) Beparmak otu (Potentilla reptans)260b/3 persiyvn (F.) Baldrkara (Aspelinum adianthum) 210a/9, 211a/9, 254b/5 pesfyic (F.) Bk. besfyic 67b/9 R rsen (F.) Andz otu (Juniperus drupacea) 195a/6 rziyne (F.) Rezene denen bitki (Foeniculum vulgare) 84b/8, 162b/8, 210a/10 reyn (A.) Fesleen 104b/4, 242a/6, 244b/8 rummn (A.) Nar S sbnc (F.) Bk. szenc 162b/7 abr (A.) Zambakgiller familyasndan, tropikal blgelerde yetien, kkl bykl birok tr bulunan, zellikle sar sabr denen tr tpta kullanlan bir bitki Bk. saru sabur 66b/1, 105a/6, 107a/10 abur (T.) Bk. saru sabur 174b/3, 181b/11, 200a/11 sdec (A.) Bk. senc 195a/5
Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

Mehmet GRLEK

138

saz (T.) Sakz 163a/5, 211a/5, 241a/7 samniy (A.) Mshil olarak kullanlan bir bitki, mahmude, bingz otu (Convulvulus scammonia) 213b/8, 214b/10, 218b/10 andal (A.) Sandal aac, eitli trleri olan bir aa (Sanatalum album): er dirhem, andal, leben ikier

dirhem. Bu cmlesin dgpelekden gereler 166b/6, 248b/6, 259b/1

sarmsa (T.) Sarmsak (Allium sativum) 91b/8, 100a/6, 105a/5 arma/ armau(T.) Sarmak (Hedera) 75a/8 aru aa (T.) Zerdeal 70b/7, 93b/3, 253b/8 aru abur (T.) Sar sabr bitkisinin yapraklarndan karlan ac, krmzmtrak esmer renkli, boyaclkta ve hekimlikte, bilhassa mide hastalklar, yanklar ve sa dklmelerinde kullanlan, kabzlk giderici, kuvvetlendirici madde 161a/3, 200b/5, 201a/1 arul ot(T.) la olarak kullanlan bir tr ot217a/9 sater (A.) Kekik cinsinden gzel kokulu bir ot, gveyi otu (Origanum vulgare) 251a/9, 253a/3 senc (F.) Sazec, hekimler arasnda sadec-i hindi olarak bilinen yapraktr. Hindi ve Rumi olur. Ceviz yapra eklinde su yznde zahir olur. 222b/10, 226a/10, 232a/8 edef (A.) Sedefotu (Ruta graveolens) 162b/7, 193a/5, 262b/4 sefercel (A.) Ayva (Cydonia vulgaris) sergle ot (T.) Seylan kurun kk (Plumbago zeylanica) 249b/6 seres (F.) Kuzgun otu (Driopteris filixmas) 284b/4 servi (F.) Selvi aac (Cupressus) 66b/6 seb (A.) Sedefotu (Ruta graveolens) . 82b/3, 85b/2, 94b/4 r uyru (T.) ki enekliler snfnn sracagiller familyasndan ok abuk dklen yksek boylu bitki (Verbascum) 91b/3, 173a/3 sibistn (F.) Sibistan aac ve meyvesi (cordia mixa) 205b/1, 254b/8, 266a/8 sinmek (A.) Baklagillerden, scak blgelerde yeien, yapra mshil olarak kullanlan bir bitki (Cassia officinalis) 207b/8, 208b/8, 212a/10

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

139

Alim-i Cerrhnde Geen Bitki Adlar

siirlice/ siirl/ siirlce (T.) Sinir otu, tpta ve eczaclkta kullanlan bir bitki (Plantago): 64b/5, 65a/8, 90a/11 sipendn (F.) zerlik tohumu 292a/3, 292a/8 soan (T.) Soan (Alium cepa) 107b/2, 109a/9, 251b/8 sgt (T.) St (Salix) 100a/1, 101b/9, 231b/6 sud (A.) Topalak otu (Cyperus rotundus) 252a/7, 254a/10, 264a/4 um (A.) Antep fstgillerden, scak blgelerde yetien, kabuu hekimlikte, yapraklar dericilikte kullanlan bir aa (Rhus coriaria)85a/5, 92a/5, 93a/1 srncn (F.) Surincan ile bilinen darudur, baz yerlerde ucu eri kestane derler. idem dahi bu trdendir. (Colchicum autumnale) 270a/7 ssen (F.) Susam (Sesamum indicum)66a/7, 165a/10, 167a/10 sdlgen (T.) Stleen otu (Euphorbia) 91a/7, 91a/8 sksr (T.) Tilki taa otu (Orcis hircina) 92a/11

snbl (F.) Smbl (Hyacinthus orientalis) 65b/5, 92a/11, 165b/2 htere/hterec (F.) Tpla ilgili bir bitki, sratgu (Fumaria officinalis) 207b/9, 212a/11 aul (A.) Yabani havu, karakk (Pastinaca sativa) 282b/2 alam (F.) algam (Brassica rapa) 44a/5, 45b/1, 56a/7 ama (A.) Bk. maak159b/11, 160a/8, 161b/11 ayarac (A.) Serkile otu ve kknden elde edilen bir ila (Plumbago zeylanica) 97a/7, 98b/6, 107a/10 eftl (F.) eftali (Persica vulgaris) 88a/7, 216a/9, 218b/2 ebyr (F.) Gayet ac bir ottur, Arapa subr derler (A.) Hekimlikte kullanlan ok yllk ve otsu bir bitki, pelin otu, ac pelin, akpelin ( Artemisia absinthium) 250b/10, 251a/9 inyr (F.) Acur (Cucumis flexuosus) 240b/5, 256b/1 rt (F.) Cavir otu ve bundan elde edilen tbbi bir zamk (Ferula alaeochytris) 269b/10, 274a/9
Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

Mehmet GRLEK

140

nz (F.) rek otu (Nigella damascena)260b/5, 267a/9 T tebr (F.) Bambu ekeri, Hintkam ekeri 94b/10, 95a/11, 203a/9 teke aal (T.) Birleikgillerden, kkleri sebze olarak kullanlan otsu bir bitki (Tragopogon porrifolius) 186a/11, 263b/1 temirhind (F.) Baklagillerden, scak iklimlerde yetien bir aa ve bu aacn meyvesi (Tamarindus indica) 102a/10, 104b/2 temrhind (F.) Bk. temirhind 82a/2 tere (T.) Tere (Lepidium) 282b/2 term (F.) Ac bakla, delice bakla (Lupinus termis) 109a/5 tirementine (F.) Butum aac ve bundan elde edilen reine 7a/2, 39b/7, 75a/ tomekn (F.) Semizotu (Portulaca oleracea) 94b/10, 170b/2, 203a/9 opala (T.) Hnnapgillerden, yapraklarndan yeil boya karlan bir bitki (Rhamnus clorophorus globosus) 70a/10, 71b/9, 92b/10 ora/ ora ot (T.) Dereotu, rezene (Anethum) 66a/3, 66a/4, 165b/1 tder (F.) Bezr-i humhum diye bilinir, bitkisine ku ekmei ve Karahasan otu dahi derle r 282b/8 tuff (A.) Elma (Pirus malus) turmus (A.) Ac bakla 284b/5 turunc (F.) Turun (Citrus aurantium amara) 93a/1, 99a/4, 222a/11 tt (F.) Dut (Morus) trbd (F.) Trbit otu (Conculvulus turpethum) 206b/11, 214b/5, 215b/1 U d (A.) d aac (Aquilaria agallocha) 195a/6, 254a/10, 256b/7 d-alb (A.) akayk diye tabir edilen bitkinin kkdr 207a/7, 211b/8 unnb (A.) Hnnapgillerden, yenilen meyvesi iin zellikle Bat ve Gney Anadolu'da yetitirilen dikenli bir aa, ide ve bu aacn meyvesi (Zizyphus jujuba) 95b/9, 101a/5, 102a/9
Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

141

Alim-i Cerrhnde Geen Bitki Adlar

unl (A.) Adasoan (Sicilla maritima) ustuudus (Yun.) Karabaotu (Lavandula stoechas) 82a/4, 207a/9, 211b/11 un (A.) Aa yosunu, ketencik (Mescus aboreus) 195a/5, 279a/11 zm (T.) zm (Vitis vinifera) 57a/3, 95b/8, 95b/11 V vairek (F.) Pelin (Artemisia absinthium) varsama (T.) Yapraklar nane gibi gzel kokulu olup baz yemeklere konan bir bitki, barsama 165a/2 vaa (T.) adrua otu ve bundan elde edilen zamk 174a/3, 174b/2, 174b/7 verd (A.) Gl vu (F.) Uak 160a/7, 183b/9 Y yaban soan (T.) Ada soan 274b/9, 280a/6, 280b/11 yarpuz (T.) Ballbabagillerden, iekleri birbirinden ayr halka durumunda, nane trnden, ksa sapl, az veya ok tyl, gzel kokulu bir bitki (Mentha pulegium) 162b/6, 164b/7, 167a/2 ysemn (F.) Yasemin (Jasminum) 65b/6 yavan (T.) Yavanotu (Artemisia) 177a/1 yebr (A.) Adamotu (Mandragora autumnalis) 267a/10 ylan ba boncu (T.) Yumrulu, ok yllk ve otsu bir bitki, ylanyast (Arum) 202b/9 ylan ba (T.) Yumrulu, ok yllk ve otsu bir bitki (Dracunculus vulgaris) 80b/8 ylun (T.) Ilgn aac 92b/10 yir az (T.) Yak otu (Scorzonera) 70b/11, 71b/8 yonca (T.) Yonca (Trifolium)282b/3 yzerlik (T.) zerlik (Peganum harmala) 94b/4, 196b/4, 217b/6

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

Mehmet GRLEK

142

Z zencebl/zencefl (A.) Zencefil (Zingiber officinale) 82b/4, 91b/10, 92b/1 zervend (F.) la yapmnda kullanlan bir bitki, lohusa otu, kara asma, kabakulak otu 255a/4, 258b/11 zerdl (F.) Zerdali (Armeniaca vulgaris) . 88b/10, 101b/1, 107a/1 zerde-v/ zerde-b (F.) Zencefilgillerden, kk saplarndan safran andran boyal bir madde karlan, yapraklar sivri ulu, iekleri sar renkte, ok yllk bir bitki, Hint safran (Curcuma longa) 81b/7, 107a/10, 177a/9 zirik (F.) Kadn uzluu dedikleri tanedir, Arapa enber-baris derler 256b/5 zrnb / zurunbd (F.) ekirge ayana benzeyen bir bitkidir, Trkede erdelkk derler, kokuludur 282a/10, 285a/9 zf (A.) Kuru ve nemlidir, kurusuna Arapa zf-y ybis, Trke zoka derler. Buna bazlar Davut veni der. Yapra sinameki yaprana benzer, Kuds dalarndan gelir182a/9 SONU Cerrh bir metin olmasnn yannda baz hastalklarn tehis ve tedavisi hakknda da bilgiler veren, eitli ila terkiplerini anlatan Alim-i Cerrhn, Cerrh brahim bin Abdullah tarafndan Trkeyle yazlm, Eski Anadolu Trkesi dil zelliklerini gsteren nemli bir eserdir. Ateli silahlarla meydana gelen yaralanmalar konusu ile frengi hastalna ilk defa yer vermesi ve cesetler zerinde otopsi yapldnn metinde gemi olmas tp tarihi almalarnda eseri zel klmaktadr. Trkenin sz varlnn tam olarak ortaya konmas iin eitli alanlarda yazlm eserlerin incelenmesi son derece nemlidir. Bu noktada tp yazmalar zerinde yaplacak almalar sz varlmz iin byk nem arz etmektedir. Bu tr metinler tp tarihi, eczaclk, botanik ve halk hekimlii iin de vazgeilmez birer kaynak nitelii tamaktadr.

Alim-i Cerrhnde 344 adet bitki ad gemektedir. Bu kelimelerin,103 tanesi Trke (%30), 100 Arapa
(%29), 118i Farsa (%34), 20si Yunanca (%5.8), 2si Bulgarca (%0.5), 1i Ermenicedir (%0.2). Anlalaca zere Farsa, Arapa ve Yunanca kelimelerin olduka ciddi arl vardr. Bitki adlarnn 42si iki veya daha fazla kelimeden olumaktadr. Bu tr birleik kelimeler daha ok Trke kelimelerde karmza karken, Arapa-Farsa kelimelerde daha azdr: olan a (T.) Cavir aac ve bundan elde edilen usare, macun (Ferula alaeochytris) 191a/5, 221a/3, 250b/11 yaban soan (T.) Ada soan 274b/9, 280a/6, 280b/11 ylan ba boncu (T.) Yumrulu, ok yllk ve otsu bir bitki, ylanyast (Arum) 202b/9 ylan ba (T.) Yumrulu, ok yllk ve otsu bir bitki (Dracunculus vulgaris) 80b/8
Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

143

Alim-i Cerrhnde Geen Bitki Adlar

it zmi (T.) Patlcangillerden, 20-50 santimetre yksekliinde, baz ilalarn yapmnda kullanlan bir yllk otsu bir bitki, kpek zm, tilki zm (Solanum nigrum) 64b/4, 79b/7, 194a/1 aya oru (T.) ki enekliler snfnn dam koruugiller familyasndan, etli yaprakl, ssbitkisi olarak kullanlan, kolay reyen otsu bitki, kasirlhacer, (Semperviyum) 163b/9, 174a/9, 200b/2

Ayn szcn eserin farkl blmlerinde farkl yazllar bulunmaktadr. Yazmadaki iml farkllklar daha ok tp terimleri ve bitki adlarnda yaplmtr. Baz ekler iin de bu durum sz konusudur. Yazm farklklar Eski Anadolu Trkesinin zelliklerinden biridir: gnlik/ gnlk (T.) Tts iin kullanlan bir eit aa sakz, ak gnlk (Boswelia) ve kara gnlk (cortex styracis) olmak zere iki tr bulunur 14b/7, 70a /10, 71b/10 kendir/kendr (T.) Kenevir (Cannabis sativa) 206a/8, 238b/9 arma/ armau(T.) Sarmak (Hedera) 75a/8 siirlice/ siirl/ siirlce (T.) Sinir otu, tpta ve eczaclkta kullanlan bir bitki (Plantago) 64b/5, 65a/8, 90a/11 KISALTMALAR T. Trke A. Arapa F. Farsa Yun. Yunanca Bul. Bulgarca Er. Ermenice Kaynaklar Alkay M. Fatih, Trkiye Trkesinde Bitki Adlar, (Erciyes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi), Kayseri, 2007 Bayat Ali Haydar, Uygur Tp Metinleri, Tp Tarihi, Sade Matbaa, zmir 2003 Bayram Mikail, Anadolu Seluklular Dnemi Tababeti ile lgili Baz Notlar, The New History of Medicine Studies 4, stanbul, 1998, s.149-156 Bakr Abdulhalik, Ortaa slam Dnyasnda Itriyat, Gda, la retimi ve Taii, Ankara. 2000

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

Mehmet GRLEK

144

Baytop Turan, Trke Bitki Adlar Szl, TDK Yaynlar, Ankara, 2007 Burhn- Kat (Haz. M. ztrk, D. rs), TDK Yaynlar, Ankara, 2006 Canpolat Mustafa, XIV. Yzylda Yazlm Deerli Bir Tp Eseri, Trkoloji Dergisi c.1973, s. 21-32. Develiolu, Ferit, Osmanlca- Trke Lgat, Aydn Yaynlar, Ankara, 2005. Dilin, Cem, Yeni Tarama Szl, TDK Yaynlar, Ankara, 1983. Esin Emel, Otac, I. Uluslar aras Trk-slam bilim ve Teknoloji Tarih Kongresi, Bildiriler 2. cilt, stanbul, 1981, s.12.-16 Esin Emel, slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul 1978 bnn-Nefs, erh-i mucezl-knn. Sleymaniye Ktphanesi, Hamidiye, No. 1027/1. brahim bin Abdullah ,Alim-i Cerrhn, Cerrahpaa Tp Fak. Ktphanesi, stanbul. 1546 brahim bin Abdullah ,Alim-i Cerrhn, Gotha Ktphanesi, numara T 107, Erfurt, Almanya brahim bin Abdullah Alim-i Cerrhn, Manisa l Halk Ktphanesi, numara1844, Manisa brahim bin Abdullah Alim-i Cerrhn, Manisa l Halk Ktphanesi, numara 1851, Manisa brahim bin Abdullah, Alim-i Cerrhn, Sleymaniye Yazma Eserler Ktphanesi, Ali Emir, numara 205, stanbul brahim bin Abdullah, Alim-i Cerrhn, Sleymaniye Yazma Eserler Ktphanesi, Hekimoglu Ali Pasa 568, stanbul, 1505 Katip elebi, Kefz-zunun 1.cilt, stanbul Maarif Matbaas, 1941 Korkmaz Zeynep, Anadoluda Trkenin Yaz Dili Oluu ve lk ncleri, Trk Dili zerine Aratrmalar, I. Cilt, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1995 Muallim Naci, Lugat-i Naci, ar Yaynlar, stanbul. Mtercim Asm Efendi (2000), Sertkaya Osman Fikri, Uygur Tp Metinlerine Toplu Bir Bak, Uluslar aras Osmanl ncesi Trk Kltr Kongresi Bildirileri, (4-7 Eyll 1989), (Haz. Azize Akta Yasa, Sevay Okay Atlgan, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara, 1997, s. 349 -364 ahin Hatice, Eski Anadolu Trkesi, Aka yay. Ankara 2003 numara 125,

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145

145

Alim-i Cerrhnde Geen Bitki Adlar

Stengass, F.,Persian- English Dictionary. ncluding The Arabic Words And Phrases To Be Met With n Persian Literature, Librairie du Liban, 1998. emseddin Smi, Kamus- Trk, agr Yaynlar, stanbul, 2005. TDK, Trkiyede Halk Azndan Derleme Szl, TDK Yaynlar, Ankara,2005. Timurtas, Faruk Kadri, Eski Trkiye Trkesi, Aka Yaynlar, Ankara, 2005. Topalolu, Ahmet; Ayverdi, lhan. Misalli Byk Trke Szlk, Kubbealt Neriyat, c. 3, stanbul 2005. Topalolu, Ahmet, Trke Szlk, Kubbealt Neriyat, stanbul 2007 Turan Fikret, Eski Ouzca Satraras Tematik Szlk Bahayi Lgati, Bilimsel Akademi Yaynlar, stanbul, 2001 Trk Ansiplopedisi Cerrahname 10. c. Ankara, Milli Eitim Basmevi , 1960 Trkiye Yazmalar Toplu Katalou, nc CD, Ankara, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Milli Ktphane Bakanl, 2005 zkan Mustafa, Trk Dilinin Gelime Alanlar ve Eski Anadolu Trkesi, Filiz Yaynevi, stanbul, gen. 2. bs. 2000 nver A. Sheyl, Eski Hekimbalar Listesi (Hekim Hayrullah Efendiye Gre), Trk Tp Tarihi Arkivi, c. 5, say 7, 1940-41, s.47-53. Yelten Muhammed, irvanl Mahmud, Kemaliye, Giri-nceleme-Cmle bilgisi-Metin-Szlk, st. niv. Yay. No: 3255, stanbul 1997 Yldrm Nuran, brahim bin Abdullah, Alaim-i Cerrahin adl Trke eseriyle tannan Osmanl Cerrah, T.D.V. slam Ansiklopedisi 21. cilt, stanbul 2000, s. 284-286

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 4, Say: 7, Aralk 2011, s. 123-145