T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH (GENEL TRK TARH) ANABLM DALI

BYK SELUKLU MPARATORLUUNDA BTN HAREKET (Hasan Sabbah ile lk Halefleri ve ran Nizr smilleri ) (1090-1157)

Yksek Lisans Tezi

Aye Atc

Ankara- 2005

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH (GENEL TRK TARH) ANABLM DALI

BYK SELUKLU MPARATORLUUNDA BTN HAREKET (Hasan Sabbah ile lk Halefleri ve ran Nizr smilleri ) (1090-1157)

Yksek Lisans Tezi

Aye Atc

Tez Danman Prof.Dr. Feda amil Ark

Ankara-2005

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH (GENEL TRK TARH) ANABLM DALI

BYK SELUKLU MPARATORLUUNDA BTN HAREKET (Hasan Sabbah ile lk Halefleri ve ran Nizr smilleri ) (1090-1157)

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman :

Prof .Dr. Feda amil ARIK

Tez Jri yeleri Ad ve Soyad mzas

................................................... .................................................. .................................................. ................................................. ..................................................

............................... ................................ ................................ ............................... ................................

Tez Snav Tarihi............................

NSZ

Byk toplumlar hem siyas hem ekonomik hem de psikolojik olarak etkileyen din olgusu medeniyetler iin her zaman nemli olmutur. Bazen birletirici zellik tarken, bazen savalara ve i atmaya, olmutur. Hz.Ademden bu yana eitli grnmler toplumlar hareketlendirmi ve gruplatrmtr. Son bazen de ayrmcla neden altnda ortaya kan din, semavi din olan ve son farkl grler

peygamber Hz.Muhammedin nclnde gelien slamda

dorultusunda tek Tanr inanc etrafnda zaman iinde etkilenerek bugnk halini almtr. Toplumun sadece manevi deil maddi yaamn da dzenleyen slam din kendine inananlarna yol gsteren olmutur. Halef tayini ile birlikte yol gsterme eylemi, birilerine grev olarak verilmitir. te bu halef tayini yznden slamda ok byk karklk ve karmaa ba gstermitir.

Byk Seluklu mparatorluunu etkileyen, mevcut dzeni sarsan ve adeta devlet iinde kk bir devlet kuran Btnlerin devam olan Hasan Sabbahn kurmaya alt din ve siyas dzeni anlayabilmek iin ncelikle slam dnyasndaki alkantlara Btnler Byk Seluklu ve blnmelere deinmemiz gerekmektedir. Ancak mparatorluu topraklarnda ok fazla ykc

faaliyetlerde bulunup, adeta devlet iinde devlet kurmak abas iine girmilerdir. Bu da devlet ve yneticiler tarafndan fark edilmi onlarla gl bir

mcadeleye

girilmi, gsterilen

byk gayretlere ramen

yeterli

baar

kazanlamam bu orijinal i sorun, sonraki Byk Seluklu mparatorluundan sonraki dneme intikal etmitir. Bu dzen oluuncaya kadar Mslman dnyasnda

balayan krlmalardan, genileyen slam dnyas iinde kan anlamazlklardan ve bunun sonucu olarak ortaya kan mezheplerden bahsetmek gerekmektedir. Bunun yan sra slam tarihi uzun bir sreci kapsamaktadr ve bu sre kltr atmalar, kanl isyanlar, i savalar ve ayrlklar ile doludur. slam dnyasndaki bu ayrlk birok yeni mezhebi olutururken, Btniliin de doum ve geliim srecini oluturmaktadr. Bu nedenle de bu konu zerinde nemle durulmas gerekmektedir.

Halifelik seimi nedeniyle kan anlamazlklar sonucunda hem siyas hem de din atma sonucunda ortaya kan sunnilik ve ilik gnmzde de toplumlar etkilemektedir.Bilindii gibi tarihi srete, irili ufakl bir ok sunni ve i devletler kurulmutur. M. 909-h.1171 yllar arasna damgasn vurmu en byk i oluumu durumundaki Fatmi Devleti gl bir i kolu olan smil mezhebinin en iyi

savunucusu olmutur. Kuzey Afrikadan balayarak Msr ve Suriyede etkinliini artrm smaili mezhebini dler araclyla yaymaya almtr. ok iyi bir d ebekesine sahip olan Fatmiler bir ok blgeye smil mezhebini gtrmeyi baarabilmilerdir. Asl konumuz olan Btnilik Nizar smillii ise Hasan Sabbah sayesinde zellikle Horasan blgesinde gelimitir. Alamut Kalesini merkez olarak seip propagandalarn oradan srdrmlerdir. zellikle Hasan Sabbah, Fatmi

Btn anlayn hem doktrin olarak, hem tekilat yaps olarak hem de propaganda usuln deitirip gelitirerek ve adna da Davet-i Cedid dedii yeni yaplanma iine girmi ve propagandasn bu dorultuda srdrmtr. Byk Seluklu

mparatorluunu da uzun yllar uratran ve megul eden Btnlik sorununa Seluklu sultanlar tarafndan tam olarak zm getirilememi ve en sonunda Moollar tarafndan bunlara son verilmitir. Seluklular skun ve asayii

II

bozmadklar mddete, devlet mezhep ve tarikatlara pek karmayan bir

dini

siyaset izlemilerdir. Bunun neticesi olarak mezhep ve tarikatlar kendi hayatlarn yaamlardr1. Ancak Btnler Byk Seluklu mparatorluu topraklarnda ok fazla ykc faaliyetlerde bulunup bir bakma kendi devletlerini kurma abas iine girdiklerinden, sultanlar ve devlet onlar fark etmi komutanlar araclyla azimli bir mcadeleye girimi, gsterilen gayrete ramen yine de genel bir baarszlk grlmtr.

almamz blmden olumaktadr. Giri ksmnda genel izgileri ile slamda ayrlktan balayarak Btnliin douu ve gelime dnemini ele aldk. Birinci blmde, Byk Seluklu topraklarnda Btn liderlerin faaliyetlerinden ve Byk Seluklu Devleti ve sultanlar ile mcadelelerinden bahsettik. kinci blmde Btn propagandas, ve doktrinlerinden ve tekilattan, son blm yani nc blmde ise gnmzde pek ok kiinin ismini duyup da tam olarak bilmedii, konumuzla ilgili tarikatlar ve mezheplerin zerindeki Btn etkilerinden

bahsetmeye altk . Ayrca bu konu ile ilgili daha ayrntl bilgiler iin almamzn sonunda resimler, haritalar ve bir takm listeler konulmutur. Bu listeler Btnlerin geirdikleri tarihi sre iinde suikast dzenledikleri ve ldrdkleri kiilerin

listesidir. Bir ok kaynaktan derlenerek hazrlanmtr.

Mehmet Altay Kymen, Alp Arslan ve Zaman, C. II., Ankara, 1983, s. 529.

III

Bu konuyu alrken bir takm skntlarla karlatk . zellikle ilk elden Btn kaynaklarna ulaamadk. Ayrca yurt dnda bu konu ile ilgili yaynlanan eserlerinde ok azna ulaabildik. zellikle smil Enstitsnn (The nstute of smil Studies) ok az almas elimize gemitir. Bu durum bu konuyu aratrmak isteyenler iin byk dezavantajdr. lkemizde ise bu konu daha ok mezhepler ve tarikatlar asndan ele alnmasna ramen yine de akademik aratrmalar ok yeterli deildir. zellikle Byk Seluklu Dnemindeki Btn faaliyetleri ok fazla ve her ynyle mstakilen aratrlmamtr ve Btnler konusunun bu dnemi hem d hem de ierdeki almalarda biraz bakir kalmtr. Bizim bu konuyu seme

nedenlerimizden birisi de budur.

Yine bu konuya alrken karlatmz en byk skntlardan biri de kavram ve terminoloji karmaas olmutur.Bir ok kaynakta Btnilik farkl isimlerle karmza kmaktadr. Bat ve dou kaynaklarnda bir ok isimle anlan ancak Btnilik ad ile yaplan almalarda genel olarak bir kavram yada sfat

karmaasnn bulunduu grlmektedir. Batl kaynaklar Accini, Arsasini, Assai, Assasinni, Asessini, Hesesini, Heyssesini ,Hashishin gibi isimleri2 kullanrken,

birok Mslman kaynakta Mlhitler, Zndklar, Talimiye, Btnye, Fedyi, Rfzi v.b. gibi isimleri kullanmlardr. Biz de almamz srdrrken zaman zaman bu ikileme maalesef dmek zorunda kaldk. Baka bir sknt ise Btnler baz

kaynaklarda devlet olarak ele alnrken, bazlarn da tekilat, rgt, dzen, terr rgt gibi sfatlandrlmtr. Btni Hareketi sonucunda ortaya kan oluumun
2

Farhad Daftary,smiller Tarih ve Kuram, ev. Ercment zkaya ,Ankara ,2001,s.39.

IV

ad meselesi devlet mi?, rgt m? ,tekilat m? dersek. Bu aratrmaclarn bak asna gre deimektedir. Onu legal yasal grenler tekilat, devlet grmeyenler ise terr rgt , tekilat vb. isimler vermilerdir. Ancak konuya objektif olarak baklrsa devlet iinde devlet olmaz. Dnemi iinde Byk Seluklu mparatorluu bir devlet olarak tanmamtr. imdiki smailliler yada bunlarn grn paylaanlar Devlet olarak kabul etmektedirler. Bende bundan ziyade oluum, yasad bir din mezhep, yaplanma, kurulu ve teekkl fiili bir olarak

gryorum. Ancak bu bir mesele olarak karmza hala durmaktadr.

Yine son zamanlarda yaplan bir ok popler aratrmada bu konu hakkndaki kaynaklarda rastlamadm bir ok doru olmayan, hayal rn bir takm olaylar anlatlmtr. almamz hazrlarken bunlara da aklk getirmeye ve dzeltmeye altk. zellikle internette bulduum bir takm makalelerin birou hayal rn ve saptrlm bir ekilde konuyu ele almtr. Ancak yine internetten Alamut Kalesi ve civar ile ilgili bir ok fotoraf bulduk. Bu da bir bakma fotoraflar ile blgeyi tanma ynnden iimiz kolaylatrmtr. Konu bakmndan saha aratrmas

yaplamamtr. Yine de bu konuyu sememden dolay baz zorluklarla karlatm muhakkaktr. Bu yzden almamzdaki eksiklerin mazur grlmesini mit ederim.

Tezimin hazrlanmasnda, konumun seilmesinde, ayrca bitme safhasnda her zaman destek ve teviklerini, grdm,yararlandm hocam sayn Prof. Dr. Feda amil Arka teekkr ederim.

Ayrca desteklerini esirgemeyen

Prof.Dr. Ahmet Yaar Ocak, Do. Dr.

Ahmet Halaolu, Yrd.Do.Dr. Emine Erdoan, Dr. Aye Pul, Uz.mit Bedel, Uz.Cahide Baysal, Burcu Halaolu ve sevgili aileme teekkr ederim.

AYE ATICI Ankara /2005

VI

KISALTMALAR A.. A.g.e A.g.m : Ankara niversitesi : Ad Geen Eser : Ad Geen Makale

A..D.T.C.F: Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi BSOS Bkz. b. C.H.I C ev. D..A EI. A EFY T.T.K T.D.V..A M.E.B Mad. S. s. Haz. : Bulletin of The School Of Oriental Studies : Baknz : bin,ibn : The Cambridge History of slam : Cilt : eviri : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : The Encyclopaedia ranica :slam Ansiklopedisi : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar : Trk Tarih Kurumu : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : Milli Eitim Bakanl : Madde : Say : Sayfa : Hazrlayan

VII

KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR

Byk Seluklu mparatorluunun bir gerei olan ve bu mparatorluu derinden etkileyen Btnler ile ilgili bilimsel aratrma yaplrken tarihi konunun ana (temel) kaynaklarna inilmesi gerekmektedir. Ancak ne var ki Nizar

smaillilerinin ana kaynaklarnn byk bir ksm yok edilmitir. Moollar tarafnda yaklp yklan bu kaynaklar gemite sr olarak kalmtr. Bundan dolay zellikle Nizar smaillerini incelerken glk ekilmektedir. Bu konu hakkndaki ilk elden smil kaynaklarnn tm gnmze kadar ulamamtr. Ancak bir ka tane menkbnme ortaya karlmtr. Bunlardan biri Heft Bab-i Baba Seyyidna

Menkbnmesi dir. Hasan Sabbah tarafndan oluturulan bu menkbnme h.596/m.1199 -12000 yllar arasnda Abu sahk Kuhistani tarafndan da kaleme alnmtr. Yine Nasreddin Tusinin h.672/m.1274 yllarna ait birka almas mevcuttur. Hasan Sabbahn biyografisinin anlatld Sergzet-i Seyyidina da gnmze ulaan eserlerdendir. Gemiten gnmze bir ok tarihi bu eserden yararlanmtr ve eser u an Tahran Merkez Ktphanesinde bulunmaktadr.

ran Nizarleri, Alamut ve dier kalelerinde bir takm vekayinameler tutmulardr. Ancak ran Nizarlerinin tarihine ilikin bu vekayinameler de

gnmze ulaamamtr.3 Daha sonraki baz tarihiler bu eserlerden az da olsa yararlanmlardr. ran Nizarlerinin tarihi ile ilgili dier tr kaynaklar ise

Farhad Daftary, smaililer Tarih ve Kuram,ev. Ercment zkaya, stanbul, 1999 s.371.

VIII

olduka kstldr. Nizar kaleleri ve evrelerinde modern zamanlarda hibir sistemli arkeolojik kaz yaplmamtr. Dahas Alamut dneminde varlklar bilinen Nizar trbeleri de tahrip edilmitir.

Dneme ilikin hibir kitabe gnmze ulamad gibi Alamutta basld bilinen sikkelerden ok az bulunabilmitir4. Bu nedenle konumuzla ilgili ilk elden kaynaklardan ok fazla yararlanlamamtr. Nizar smilleri hakknda en nemli kaynaklar 1256/1355 yllarnda eser veren ranl tarihilerdir. lhanl dnemi tarihileri Seluklu dnemi tarihileri ve Arap tarihileri Nizar smailileri konusunda da almalar yapmtr. Bizim iin kaynaklar oluturmutur. bu almalar en nemli ana

smil aratrmalar ise ounlukla Fatmi Dnemi smailileri erevesinde gelimitir. Nizar smailileri hakknda ise ok geni aratrmalar bulunmaktadr. Nizar smaillilerinden kalan az saydaki metinlerden yararlanlarak, daha sonraki dnemlerde ki tarihilerin yapt alntlar ve ran - Arap vakaynvisleri sayesinde bu konu biraz da olsa aydnlatlmaya allmtr.

Byk Seluklu Dneminde Btnlik zerinde

alm batl aratrmac

says ise ok daha azdr. Batl aratrmaclar almalarn genel olarak smil tarihi zerine younlatrmlardr. smailik zerine alma yapan enstitler
4

Farhad Daftary, smiller..; s.370.

IX

kurulmutur. Uzmanlam aratrmaclar tarafndan smil bilinmeyenleri aydnlatmlardr. Bunlarn

tarihi hakknda

en nemlisi ngilterede smaili

Aratrmalar Enstits (The nsitute of smil Studies ) ats altnda Londrada srdrlen almalardr. Ancak biz bu almalardan sadece bir ksmna ulaabildik. lkemizde ise, bu konu zerine ciddi bir ekilde eilen zellikle Byk Seluklu Devleti asndan Nizar smil / Btnlik hareketini inceleyen akademik mstakil aratrmalar pek yaplmamtr. Genellikle dolayl aratrmalarda konuya ksa ksa deinilmitir. Konuyu inceleyen slam tarihileri ise bunu mezhepler ve tarikatlar asndan ele almtr. Nizar smilleri edebiyatta da yer bulmu (popler

romanlar ve ykler) ve dile getirilmitir. Ancak bu eserler kurmaca olduu iin tarihi realiteden byk sapmalar olmutur.

Biz bu almay hazrlarken ilk smil metinlere ulaamamakla beraber konuya ilikin eitli trlerdeki ana kaynaklar ile modern aratrmalardan

yararlanm bulunmaktayz.

1- TARHLER (VEKAYNAMELER /KRONKLER ) A)Farsa Tarihler 1- CVEYN Ata Melik ,Tarih-i Cihan Gua Ata Melik Cveyn tarafndan kaleme alnm bir eserdir.Orijinal dili blmden

Farsadr. Btnlik hakkndaki ana kaynaklar arasndadr ve

olumaktadr. Btnler hakknda ayrntl bir ekilde bilgi veren o dnemde yaam ve olaylara bizzat tank olmu olarak eserini kaleme almtr. Cveyni Hlgnun

vezirliini yapm ve Alamut Kalesi Moollar tarafndan ele geirildii dnemlerde kalenin ktphanesi kendisine teslim edilmitir. O da ktphaneden iine yarayan kendince nemli grd kitaplar almtr. smil mezhebi ile ilgili olan kitaplarn tmn yaktrmtr.

Btnler hakkndaki en ayrntl ve geni olan bu eser Btn tarihi iin ok nemlidir. lhanl dnemine ait bir vekayinamedir. Mellif nc blmde

Btnlerden bahsetmektedir.Meng Han n tahta oturuu treninin tasviri ile balayp onun saltanatnn ilk yllar hakknda biraz bilgi verdikten sonra Hlagunun rana hareketi ve smil kalelerinin alnp yklmas konularyla devam etmi ve Btnlerden uzunca bahsetmitir. Cveyni eserinde biraz tarafl

davranmtr. Mrsel ztrk tarafndan Trkeye evrilmitir.

2- HEMEDAN, Hace Reiddedin Fazlullah , Cmit Tevarih Hace Reiddedin Fazlullah Hemedanidir. Badi al-zaman nvan verilen byk air ve ediptir. Tahsilini dnyaya gelmi olduu Hemedan ehrinde Ahmed b. Faris ile dier muallimlerin yannda yapmtr. Yazar eserini 1310 ylnda

tamamlamtr. Eser 1957 Tahranda baslmtr. smiller, Fatmiler, Nizarler ve davalar hakknda bilgiler iermektedir. Alamut yneticileri hakknda bilgilere

rastlanmaktadr. Btnler hakknda bilgi edinebileceimiz en nemli kaynaktr. eitli kaynaklarda Reideddinin bu eseri hazrlarken daha geni ve daha doru bir biimde nasl izah ettii anlatlmaktadr. Yine kaynaklarda bunun sebebi u ekilde aklanmtr: Reiddedin muhtemelen Cveyninin eserinden bir tarafta kalm olan eski ve daha ayrntl bir metinden yaralanmtr, denilmitir Bu eser Hasan

XI

Sabbahn hayatn anlatan Sergzet-i Seyyidina dan yararlanmtr. Gerekten de Reiddedinin eserinde farkl bilgilere de yer verilmitir. Bu eser Muhammed Debir Siyaki tarafndan 1957 ylnda yayna hazrlanmtr.

Ancak ayn eser yine smiller ,Fatmiler Nizarler konu balklar altnda Muhammed Mdersi Zenceani tarafndan h.1338/ m.738 ylnda Tahranda yeniden hazrlanmtr.

3- KAZVN, Hamdullah Muhammed Mstevfi, Tarih-i Gzide Mstevfi Kazvini tarafndan yazlan eser tek cilttir. (Hicri 530 ) 1336 ylna aittir. Eser alt blmden olumaktadr. Her blm kendi iinde de eitli blmlere ayrlmtr. Yazar smiller konusuna drdnc blmn dokuzuncu ksmnda iki makale ile deinmitir. lk makalede Msr smaillileri , ikinci makale de ise ran smailleri hakknda aklamalarda bulunmutur. Yazar bu eseri yazarken eski kaynaklardan yararlanmtr .Hasan Sabbahn hayat hakknda bilgilere de rastlanmaktadr.

4- NABUR , Zahirddin, Zeyl-i Selukname Yazar Zahirddin Niaburdir. Eser h.732/m.1332 ylnda yazlmtr. Yazar eserinde Btnleri zel bir balk altnda deil de, daha ok sultanlarn dneminde gsterdikleri faaliyetlere deinmitir. Btnler hakknda ok geni bir kaynak olamamakla birlikte zellikle Muhammed Tapar dnemi Btn propagandalar

hakknda bilgi edinebileceimiz bir kaynaktr.

XII

5-RAVEND, Rahat-s Sdur ve Ayet-us Srur Muhammed b. Ali ibn Sleyman er.Ravendi tarafndan yazlmtr. nemli melliflerden biridir ve Ravend kasabasndandr. Sultan Turula hat hocal yapmtr. Ravendi ulema ailesine mensuptur. Ravendi mderrislik yapan daysnn yannda on sene kadar kalm ve onun terbiyesi altnda yetimitir.

Days ile birlikte Irakn eitli ehirlerini dolamtr. Sultan Turul ile ok fazla yaknlk kurmu hatta Sultan zerinde nfuz ve etkili olmutur. 1189de Sultan Turul Zeyneddin Mazenderan hkmdarna eli gnderirken Ravendi de onun maiyetinde bulunmutur. 1190da Atabey Kzl Arslan, Sultan Turulu yakalad srada yine Ravendi de onun yannda bulunuyordu.

Daha sonra Ravendi Hemedana gitmitir.Turul ldrlp dzen bozulunca Ravendi kendi kabuuna ekilmi ve dnem iinde gelien olaylar zc bir dil ile anlatmtr ve eserini bu dnem iinde yazmtr. Seluklulara kar duyduu sevgiden ve saygdan dolay eseri Anadolu Seluklu Sultanlarndan Gyaseddin Keyhsreve ithaf edilerek ona takdim edilmitir .

Yazlan bu kitap Seluklularn ilk dneminden 1198 ylna kadar olan olaylar ele almaktadr. lk dnem ile ilgili yazdklar ok doru deildir. Byk

Seluklularn douundan yklna kadar tarihi olaylar kapsamaktadr. Ahmet Ate tarafndan 1957 ylnda Trke ye evrilmitir.Byk Seluklu tarihinden bahsetmektedir. Ravendi smailler konusuna ayrntl olmasa da deinmitir.

XIII

6-AKSARY, Kerimddin Mahmut, Msmeretl Ahbr slam ilimlerde baarl olan mellif Arap ve Fars edebiyatna vakftr. Krk yedi yllk devlet hizmetinde almtr. Eser Farsadr ve drt blmden

olumaktadr.ahdiz kalesinin ele geirilmesi ve Mool hakimiyeti dneminde Anadolu Seluklu Tarihine dair olan eser daha ok II. Gyaseddin Keyhsrevin

lmnden sonraki dnem hakknda nemli bilgiler vermektedir. Prof. Dr Mrsel ztrk tarafndan Trkeye evrilmitir.

7- EL-BUNDAR, SFAHAN, Tarih-i Silsile-i Seluki Eserin mellifi El-Bundaridir. Muhammed Hseyin Celili tarafndan

Farsaya evrilmitir. Eser Seluklu tarihi hakkndadr. smaililer konusuna da deinmitir. Eserde Hasan Sabbahn faaliyetlerinden ve Seluklu sultanlar

hakknda bilgilere rastlanmaktadr.

B) Arapa Tarihler 1- BNL ESR, El-Kamil bnl Esir ok baarl alkan, ve dikkatli bir Arap tarihidir. Bu nedenle bu eser slam tarihleri arasnda en gvenilir eserlerden biridir. Eserini hazrlarken Seluklu dnemi tarih yazarlarndan yaralanarak hazrlamtr. Eserde hem Byk

Seluklular hem de Irak Seluklular hakknda bilgiler vardr. Seluklular hakknda yazlm en iyi ve en kapsaml eserler arasndadr.Btn olaylar hakknda geni ve ayrntl bilgilere rastlanmaktadr.sfahan Kalesi, Haldkah Kalesi, Halincan Kalesi, stnvend kalesi, Batniler tarafndan nasl ele geirildiinin, Sultan Melikah, Berkyaruk ,Muhammed Tapar ve Sancar dneminde Batniler ile yaplan

XIV

mcadeleler, dnem iinde gelien olaylar hakknda bilgilere rastlayabiliriz. ahdiz Kalesinin Batnilerin elinden nasl alndna dair, Nizaml-Mlkn nasl

ldrld ve dier suikasta urayan Seluklu devlet adamlarnn ldrlme hikayesi ayrntl bir ekilde anlatlmaktadr. Abdlkerim zaydn tarafndan

Trkeye evrilmitir, 10 cilttir.

2-BNL ADM, Buyet-t eltaleb fi Tarihi Haleb Eserin mellifi bnl Adimdir. Eyyubiler dneminin nde gelen

melliflerindendir. air alim ve devlet adamdr. h.588/ m.1192de Halepte domutur. Basrada yaayan Ulakli kabilesinin Beni Eb Cerade koluna

mensuptur. Basradan Halepe g eden atalarna bnl Adim denmektedir. Ali Sevim tarafndan (Semeler ) Biblografilerle Seluklular Tarihi bal altnda

Trkeye evrilmitir. Trkesi TTK tarafndan baslmtr.

Byk rastlanmaktadr.

Seluklu

dnemi

hakknda ve

Btnler hakknda bilgilere

zellikle Nizaml-Mlkn lm, dier ldrlen Seluklu

devlet adamlarnn ldrlme hikayesi ve gelien siyasi olaylar hakknda bilgiler rastlanmaktadr.

3- El BUNDAR, Zubdatun -Nusre Bu eser ayr mellif in kaleminden kmtr. Eser Turul Beyin sultanl zamanndan balanmaktadr. Ancak Seluklularn ilk dnemleri hakknda bilgiler azdr. lk mellif Vezir Enirvan bin Halid birtakm hatrat Farsa kaleme almtr. Bu hatrat Enirvan bin Halidin bandan geen olaylar, yani Melikahn

XV

hkm srd zamandan Turul b. Muhammedin lmne kadar (1072-1134) yllar asarnda geen olaylar anlatmaktadr. madddin ise bu eseri Arapaya evirmitir ve selefinin sessizce geirdii birok ayrnty da eser eklemitir. Daha ok Irak ve horasan Seluklularnn tam tarihi olaylarn iine katt iin Turulun lmnden gelien olaylara deinmitir.Daha sonra ElBundar bu eseri ksaltmtr. lk iki mellif bu eserde kendi zel anlarn hikaye etmilerdir babalarnn ve dostlarnn zel maceralarn anlatmlar ve Btnlerden bahsedilmitir.

ok ayrntl olmasa da hikayeler iinden Btnlere

ynelik bilgiler

kartlabilir. Hasan Sabbahtan ve Nizaml -Mlkn lmnden bahsedilmektedir. Eser Bundari tarafndan ksaltlmtr. Eser Kvameddin Burslan tarafndan Irak ve Horasan Seluklular bal altna tercme edilmitir.

IV- El-HSEYN, Ahbrd-Devletis-Selukiyye (Zbdet t Tevarih) Bu eser Byk Seluklu mparatorluunda gerekleen olaylarndan

bahsetmektedir. British Museumde koruma altnda bulunan tek yazma bir nshann metnidir.

Eserin ad d kapakta Ahbar ud-devlet is-Selukiyye olarak gsterilmise de metnin ba tarafnda Zbdet t-Tevarih yazlmtr. Ancak eserin mellifi

Sadreddin Ebul-Hasan Ali Bin Nasr bin Ali el- Hseyni dir denilmitir. Eserde Btnler konusunda da eitli yerlerde deinmitir. zellikle Nizaml-Mlkn lm ve Muhammed Tapar Dnemi Btn mcadelesi hakknda geni bilgi vermitir. Muhammed kbal tarafndan 1933da Lahorda ner edilmitir. Prof.

XVI

Dr. Necati Lgal tarafndan da Trkeye evrilmi ve T.T.K yaynlanmtr.

tarafndan

C-Trke (Osmanlca) Tarihler 1- TEYFK, Ebuziya, Hasan b. Sabbah Yazar Ebuziya Tevfiktir. 1699 ylna ait Hasan Sabbah ve Btnilik

hakknda Osmanlca bir eserdir. Yazar eserinde zellikle Hasan Sabbahn kiilii , hayat ve yapt eylemler hakknda geni bilgi vermektedir.Eserde Alamut kalesi ve fedler hakknda geni bilgilere rastlanmaktadr.

Yine Muhammed Tapar ve komutanlarnn alamut kalesine yapt seferler hakknda, Sancara yaplan suikasttan ve Hasan Sabbahn kiiliinde bahsetmitir. Daha nce Modern tarihiler tarafndan kullanlmayan bu eserden biz istifade etmi bulunuyoruz.

2-LTFULLAH, Mneccimba Ahmet, Cmiud el- Dvel (Seluklular tarihi I ) Horasan ,Irak Kirman ve Suriye Seluklular bal altnda Ali ngl tarafndan eser 2000 ylnda yayna hazrlanmtr. Yazar eserinde sultanlarn faaliyetlerinden ve dnem olaylarndan bahsetmitir. Muhammed Tapar ve Berkyaruk dnemindeki ok geni olmasa da baz bahsetmektedir. Btn olaylarndan

XVII

D- Ermenice Tarihler 1- URFALI MATEOS, Vekayiname Urfal Mateos tarafndan kaleme alnmtr. Ermeni kaynaklarnn en

nemlilerindendir.Eser Seluklular hakknda vgyle deinmitir.952-1136 yllar arasndaki olaylar kapsamaktadr.zelikle Melikah dnemi olaylar iin nemlidir. Eser M. Halil Ynan tarafndan Trkeye evrilmitir

2- SEYAHATNAMELER I-NASIR-I HSREV, Sefername Konumuzla ilgili nemli seyahatnamelerden biridir. Nasr- Hsrev ran edebiyatnn XI. Yy. nemli kiilerden biridir.Ayn zamanda hakim ve air olup smil mezhebine girmitir. Msr Fatmi halifesinin horasan blgesinde Huccet sfatyla en byk vekili ve dsidir.

Bu nedenle bu eser ok nemlidir. Sefername adl eserinde 43 yanda kt seyahatte yaadklarndan ve grdklerinden bahsetmektedir. Nasr- Hsrevin seyahatten sonra dnyaya bak tarz deimitir. Eser zellikle Btn doktrini ve Nasr- Husrevin Batnilie kar olan grlerini anlayabilmek asndan nemlidir. Farsa olan bu eser ilk defa 1881de Pariste Schefer tarafndan

Franszca tercme edilmitir. Bu eser Adlvahab Tarzi tarafndan Trkeye evrilmitir.

XVIII

2-POLO, Marko, Dnyann Hikaye Edilii (Harikalar Kitab 1) Dili Franzscadr. Marco Polo ortaan en byk seyyahlarndan olup ine kadar gitmitir5. Bu seyahatname 13.yy hakknda bilgi vermektedir. Eserde Alamut kalesini ve fedleri balk altnda tasvir etmitir. Alamut Kalesindeki cennet bahesinden bahsetmektedir. O dnemde zellikle o blgeyi gezmi biri olan Marco Polonun bu eseri nemlidir. Ancak baz kaynaklarda Marco Polonun Alamut kalesini hi grmedii ve o blgeden hi gemediini sadece o dnemde

duyduklarn yazmtr diyerek phe uyandrmlardr. Bu konu aratrlmaldr. Eser Ik Ergden tarafndan Trke ye evrilmitir.

3 -SYASETNAMELER I- NZAML -MLK, Siyasetname Byk Seluklularn nl veziri Nizaml-Mlk tarafndan yazlmtr. Seluklu iktisadi, din , askeri kltrel konularda bilgi veren Siyasetname 50 blmden oluur. Siyasetname tam olarak nasihat namedir ve dinle ok fazla

yorulmutur. Nizaml-Mlk Siyasetnameyi birka konu zerindeki aksaklklar hakknda tler vermitir ve nasl olmas gerektiine dr bilgiler verir. Devlet tekilatnda vezir, sultan ve devlet ile ilgili konular hakknda bilgi verir. Askeri tekilatta Seluklu ordusunun yaps ve gelir durumu ile ilgili bilgiler ve tavsiyeler vardr. Adalet tekilat ksmnda ise bilgiler ve tavsiyeler vermektedir. sultann adalet anlay ve kad hakknda

Marcopolo, Marcopolo Seyahatnamesi, Haz. Filiz Dokuman , C. 1-2, stanbul, 1990, s.22

XIX

Nizaml -Mlk eseini Farsa olarak kaleme almtr. Dier ad Siyerl Mlk dr. Bu eser uzun sre vezirlik yapm olan Nizaml -Mlk n nemli bir eseridir Seluklu devletinin bir bakma anayasas grevini stlenmitir. Seluklu dneminin nemli kaynaklarndan biridir. Her faslda bir konuyu ele almtr. Ele ald konuyu ele alrken bir sra takip etmemitir ve her faslda iledii konu ile ilgili hikayeler anlatmaktadr. rnek olarak verdii hikayelerin ou, son derece ilgi ekicidir. Bunlardan bir ksm yaad zamana aittir. Nizaml-Mlk babasndan dolay ok iyi eitim grmtr.

lk nce Gazne Saraylarnda hizmet grdkten sonra Seluklularn hizmetine girmitir.Alparslan zamannda vezir olarak atand. Seluklu sarayn Samani ve Gazneli usulne gre kurdu. Alparslandan sonra Melikaha da hizmet etti. Kendi adyla anlan Nizami medreselerini kurdu. Melikah devletin ileri gelenlerine Askeri ikta sistemini dzene koydu.

devletteki aksaklklar ve tedbirleri hakknda

layka yazmalarn syledi ve bunun zerine Nizaml-Mlk bir risale yazd ve Melikah bunu hi yanndan ayrmam ve devlet ynetimini ona gre yapmtr. erisinde eski ran krallarn, gemi halifeleri ve emirler ve sultanlar konu alan hikayeler vardr, Kurandan ayetler vardr, Hadisler ve kendi tecrbeleri vardr. Eser ok nceleri dikkat ekmitir ve Franszca evirisi yaplmtr.

Siyasetname Farsa olarak randa birok kez baslmtr.Krk yedinci blm ise Btnler ve Karmatiler hakkndadr. Bu eserde Btnler ve dnemi iin nemli kaynaklar arasndadr.zellikle Btnlerin ilk dnemi hakknda bilgi veren

nerdeyse tek kaynaktr. Eser M.A. Kymen ve Nurettin Bayburtlugil tarafndan

XX

Trkeye evrilmitir. erir avdarolunun evirisi hakknda brahim Kafesolu bir makale yaynlamtr ve orada evirinin eksik ve yetersizliinden bahsetmitir.

4-CORAF VE TARH CORAFYAYA DAR ESERLER I MSTEVF, Hamdullah , Nzhetl-Klb Eser Mstevfi tarafndan sade bir Farsa ile yazlmtr. Kitap eitli

blmlerden olumaktadr. lk blmde ran ehirlerini anlatr. ehirleri anlatrken Seluklu Sultan Melikah n etkisinden ve oralarda yaanlan tarihi olaylar

hakknda bilgi verir. Yazar yine bu ehirlere yaplan Mool saldrlarndan ve Irak Acemlerinden , Hasan Sabbahtan ve onun dolat yerlerden ksaca

bahsetmektedir. Bu konulara deinirken zaman zaman Seluklu hakknda ve dnemin sultanlar hakknda da bilgi verir. Doudaki ehirlerden bahsederken Sultan Alaaddin Keyhsrevden bahseder.

2- SERPERS, Sayke, Tarih-i ran Eser Sayke Serpersi tarafndan 1377 ylnda yazlmtr. Dili Farsadr. Eser iki cilttir. Ve doksan blmden olumaktadr. Genel olarak ran tarihi ve corafyas hakknda bilgi vermektedir. kinci ciltte 52. blmde Trkiye Seluklular Dnemi bal altnda Seluklu Sultanlarnn dnemleri hakknda ksa bilgiler vermitir.

Eserde iki yan balk altnda Hasan Sabbahn kaleyi nasl elde ettiinden ve fedlerin hizmetinden bahsetmektedir. Btnler hakknda ok geni olmasa da

yararlanlabilecek iyi bir eserdir.

XXI

5-MENAKIBNAMELER HASAN SABBAH, Heft Bab-i Baba Seyyidna Eser Muhammed II (1166-1210) yllarnda kalma bir eserdir. Ve Byk kyamet ars yaplmaktadr. Eser yedi blmden olumutur.Eseri derleyip kitaplatran kii Kazvin smili Daisi Abu shak Kuhistanidir.Biz bu eserden dolayl olarak yaralanm bulunuyoruz.

Nizari smillerin inan, felsefe ve siyasetinin 1164 ylnda Byk Kyamet adyla dnyaya duyurusundan saptanan yeni ilkeler ve oluturulan retilerden bahsedilmektedir. Bu retilerin temelleri ve hedefleri gizlilikten k reformlarndan bahsetmektedir6.

6-BYOGRAFK ESERLER HASAN SABBAH, Sergzet-i Seyyidn Efendimizin Maceralar adn tayan bu eserin bugne kadar hibir

nshas bulunmamtr. Hasan Sabbahn kendi yazm olduu bir zgemitir. Hasan Sabbahn hayat hakkndaki tek kaynaktr. Ancak eser Alamut ve belki de dier smaili kale ve ktphanelerdeki yamalara katlan Mool dnemi Fars

tarihilerin eline gemitir.7O dnemin tarihisi Cuveyni, Reidddin, ve Kaani bu eserden yararlanmtr. Biz bu eserden dolayl olarak yararlanm bulunuyoruz.

smail Kaygusuz, Nizari smaili Devletinin Kurucusu Hasan Sabbah ve Alamut, stanbul, 2005,s. 294.
7

Bernard Lews, a.g.e, s. 126

XXII

7-MEKTUPLAR (zel ve Resmi) Mehmet erefettin Yaltkayann Melikahn lahiyat Fakltesi Mecmuasnda Sultan yazd ve Hasan Sabbahn da bu ile

Hasan Sabbaha bir mektup

mektuba cevap gnderdiinden bahsetmitir. Bu belgelerde sultan Melikah

Hasan Sabbah arasnda bir mektuplama sz konusudur. lk belgede Sultan Hasan Sabbah yeni bir din kurduunu ,baz dal cahil halk ifal ettiini ,slam halifelerine ve Abbasilere dil uzattn syleyerek kendisini takbih eylemekle

bu dalletten vazgeip slamiyete dnmesini, aksi takdirde kalenin yerle bir edileceini ve kendilerinin de temizleneceini buyurmaktadr. Hasan Sabbah

cevabnda hrmetkar bir dil balamakta ve Mslman bulunduunu iddia etmekle beraber Abbasi halifelerinin hakszlklarn ve fenalklarn saymak Ftmiler gerek halife olduklarn ileri srmek suretiyle cretini gstermedikten sonra

sultan Abbasiler ve Nizaml-Mlk aleyhinde kkrtmakta ve aksi takdirde baka birisinin zuhur edip bu dini vazifeyi baaracan syleyerek sultan da tehdid etmeye kalmtr.8 Bu mektuplar Osman Turan nn Seluklu Tarihi ve Trk slam Medeniyeti Ankara, 1965 adl eserinde hocamz tarafndan kabul edilmitir.Ancak brahim Kafesolu Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu stanbul, 1953, adl eserinde bu mektuplarn varlnn biraz pheli olduundan bahsetmitir ve her iki mektubunda tasnif edilmi hissini uyandrdndan ve

Batnilerin ok glendii bir dnemde kasten uydurulmu, propaganda amacyla yazlm belgeler olduundan bahsetmektedir.

Osman Turan, Seluklular Devrinde Trk slam Medeniyeti, Ankara ,1965, s. 227.

XXIII

8-EDEB ESERLER Edebi eserler de dnem iinde gelien olaylar anlamak asndan nemli kaynaklar arasndadr. zelikle bu dnem iinde nemli edebi eserler arasnda

Emir Devlethn Tezkeret -uars 1486 ve Nizami i Aruz-i Semerkandinin ehr Makalesi 11559konu hakknda zellikle Seluklu asndan alanlar iin balca nemli edebi kaynaklar arasndadr.

9-PARALAR VE KTABELER 1966da Newyork Amerikan Nmizmatik Dernei 1158 ylnda baslm ok nadir baz para ele geirdi. Dernein raporunda bunlarn resimler ve tanmlamalar yaynlanmtr10.Geroge c. Milesin Coins of the Assasins of Alamut adl makalesinde unlara deinmitir. Paralardan birinin ap 14 mm, arl 0,635 gr.dr. nyznde Muhammed bin. Kiya Buzurg mmid yazl, evresinde ise basld yer darphane ad kursi al-daylam ve 533 A.H.(1158) tarihi ak bir biimde kaznmtr. Arka yznde Ali Tanrnn dostudur(Aliyyn Veliyullah) ii forml ile balayan yaznn sonraki satrnda al-mustafa li

dinillah , Nizar(Tanr dini iin seilmi Nizar ) okunmaktadr. Bu satr kenar yaztndaki amir al-mominin ,salawat Allah alayhi wa-ala abaihi al-tahirin waabnahi al-akramin (Tanrnn inanetleri-kutsamalar ,onun (Ali) ve en saygdeer kiilikleri olan soyundan gelenler zerine olsun ) szlerle tamamlanmaktadr11.

brahim Kafesolu ,Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu,

stanbul,1953,s. XXV-XXVI.
10 11

smail Kaygusuz,Hasan Sabbah ve Alamut, stanbul, 2004, s.83 smail Kaygusuz, a.g.e., s. 82. smail Kaygusuz, a.g.e., s. 82.

11

XXIV

Geroge C. Miles 6 parann daha fotoraf ve aklamalarn yapmtr: Ayn lejandlar tayan ,tarihleri farkl olan yine kursi-Daylamda baslm birka dier paradan da sz etmektedir. 6 sikkenin, al-Muhtadinin (h. 552 / m.1157) de ve

dier ikisinin ise onun ardllar al-Kahirin maml (h. 552-556 / m.1157- 1162) dneminde kesildikleri belirtilmitir12.Ancak biz bu paralar bizzat grp

inceleyemedik.

10-MMAR ESERLER Mimari eserlerde konuyu daha iyi tahlil etmemiz acsndan nemli izlerden biridir. Blgede nerdeyse yok denecek kadar az kazlar yaplmtr. smaili Alamut Vadisinin iinde yaklak olarak 15 adet

almalar Enstits tarafndan yaplan kazda frnlanm bir mlek bulunmutur. Bu blgede

seramik frn bulunmutur. Kitabe ve paralarn tarih incelemesinde ok nemli bir rol vardr. Paralar konusunda Bernard Lews ok fazla bilgiye rastlanmamakla birlikte Batnilerin bir takm paralar

Haiiler adl almasnda

bastrdna dair imarelerden bahsetmektedir. Nizar kaleleri ve evrelerinde modern zamanlarda sistemli arkeolojik kaz yaplmamtr. Dahas Alamut dneminde varlklar bilinen Nizar trbeleri de tahrip edilmitir.

Batnilerin yaad kalelere dair kalntlar vardr. zellikle Alamut kalesi, irguh kalesi, Lembeser kalesi, Menehr ve Manyas kalesinin kalntlar gnmze denk korunmaya allmtr.Ve yerinde gidilip incelenirse aratrmaya

12

smail Kaygusuz, a.g.e., s.85.

XXV

farkl bir boyut katabilir. ran blgesinde Batini kalelerinin kalntlaryla ilgili eserler vardr. zellik bu konu iin Cuveyni, Reidddinnin eserlerine Btn kaleleri iin baklabilir; ayn zamanda Girdkuh kalesi iin J. Von Hammer ,The History of the Assassins ,Londra ,1835, W.vanowun Some smaili Strongholds in Persia IC,XII,1938, Menerh Sutdeh Kaa-i Gridkuh Mihr,1331 gibi kaynaklara baklabilir. 13

11-DOKTRNE DAR KTAPLAR I-GAZZAL, Kitb Kavsm Al-Batniya Eserin Gazzali tarafndan Batnilerin oluturduu doktrin asndan oluan phelerden kurtulmak iin yazmtr. Bu risaleyi Gazzali bir arkadann istedii zerine ald sylenmektedir.Bu eserde Gazzali nce Hasan Sabbahn talimi nin gereksiz olduuna dair delillerini yazmtr. Birine ba , birine son, geri kalana ise iki kanat dedii bu delilleri tek tek inceleyip yanl ve samalk dedii tespitlere Genel Kitaplnda 127/3

ulamaktadr. Eserin biline tek nshas Kastamonu

numarada kaytl olan nsha Gazzalinin risalelerinden olumu bir dergi iinde bulunmaktadr14. Eserde Gazzali risaleyi drt kasma ile ele almtr.Eseri Prof.Dr.Ahmet Ate bulmu ve onun tarafnda Trkeye evrilmitir.

13

Bernard Lews, a.g.e., s. 131. Ahmet Ate,Gazalinin Batnilerin Belini Kran Delilleri Kitb Kavsm Al-Batniy,

14

lahiyat Fakltesi Dergisi,C.I-II,Ankara ,1954, s.25.

XXVI

2- EBUFEDAL, Muhammed Hammadi b. Mlik b. Btnlerin ve Karmatlerin Yz Eser Batniye taifelerine bir ka sz ile balamaktadr.Daha sonra ehlibeyte nisbet davalarnda, Btn davetinin balangcndan, davet ve mezhep

derecelerinden, telkin tarzlarndan bahsedilmektedir. Eser M.. Gnaltay tarafndan Trkeye 1948 evrilmitir.

12-ARATIRMALAR 1-Mstakil (Dorudan) Aratrmalar Btniler ile ilgili en nemli aratrmalar ngiltere (Londra)da smil

Enstits tarafndan yaplan almalardr. Bu konu ile ilgili bir ok modern aratrmalar yaplmtr. Bu alann en tannm uzmanlarndan Marshall G. S. Assassins 1955 ylnda Londrada baslan biri Prof. Dr. The Order Of

Assassins adl eseri bu konudaki temel almalarn banda gelmektedir. Yazar Marshall G. S Hodgsonun eseri iki blmden olumaktadr. Btnler hakknda yazlm en nemli aratrmalar arasndadr. Yazar eserinde ok geni ve ayrnt balklar altnda konu hakknda bilgiler vermitir. Yine ayn yazarn The smils State, The Cambiredge History of ran, Cambiredge at The Unuversity Pressin, 1968, Newyork, C. 5 makale tamamyla Nizar smaillileri hakknda nemli makalelerden biridir.

Hodgsonun yan sra bu alann en tannm uzmanlarndan biri de Prof. Dr. Bernard Lewsdir. Haiiler Bernard Lews tarafndan 1995 ylnda hazrlanm bir eseridir. Btnler hakknda hazrlanm en nemli eserlerden biridir.

XXVII

Ali Aktan tarafndan Ortaa slam dnyasnda Terrizm ve Siyaset adyla Trkeye evrilmitir. Eser alt blmden olumaktadr. Haiilerin ortaya kmasndan balayp smiller den ve geni bir ekilde ele almtr. Suriyede oraya kan Btnlere kadar

Yine Fedyan- smilye

Bernard Lews tarafndan yazlan

bu eser

Feridun Bederahi tarafndan 1948 ylnda Farsaya da evrilmitir.

Eser

alt blmden olumaktadr . Btnler

hakknda geni bilgilere

rastlayabileceimiz iyi bir aratrmadr.Yazar smil mezhebi ,Yeni davet, randa smil daveti gibi balklar altnda konu hakknda geni bilgiler vermektedir.

Farhat Daftaryde

bu

konuda

almalaryla

tannan

bir baka

aratrmacdr. A Short History of the smils adl eser Farhad Daftary tarafndan 1999da hazrlanmtr. Nizar smil Tarihi asndan nemli bir eserdir. zellikle Btnlerin Alamut dnemi tarihi hakknda geni bilgile verilmektedir. Yine

Daftarynin Muhalif slamn 1400 Yl smailliler :Tarih ve Kuram adl bir dier eseri Ercment zkaya tarafndan Trkeye evrilmi ancak datm

yaplmamtr. Bu eser smil tarihi ve kuram asndan ok geni kapsaml bir eserdir.Ayn yazarn Mediaeval smaili History and Thought,adl eseri

Cambridge Unversity Press, tarafndan 2001 ylnda yaynlanmtr Daftaryin bu konu hakknda nemli dier bir eseri ise smil LiteratureU.S.A de 2004 ylnda baslan bu kitap smaili tarihesi hakknda geni bir biblografyaya sahiptir.

XXVIII

Halm Henz,in

The Fatmids and Their Traditions of Learning, adl

eserinde ise bir smil devleti olan Fatmiler hakknda ve mezhep hakknda geni bilgilere rastlanmaktadr.

James W.Morisssin New Yorkta 2001de yaynlanan Morissin The Master and The Dscple , (An Early slamc Spiritual Dialogue) adl eserde bu konudaki nemli aratrmalardan biridir.

slamn Yayl Tarihiadl eser ise Robert Mantron tarafndan hazrlanm bir eserdir. smet Kayaolu tarafndan Franszcadan Trkeye evrilmitir. Eserde Fatmilerden, Karmatilerden ve Abbasilerin knden bahsetmektedir. Eserin banda slam tarihi asndan nemli bir kronoloji tablosu vardr.

Henry Corbin tarafndan kaleme alnanslam Felsefesi Tarihi (Balangtan bn Rd n lmne kadar 1908) slam tarihi asndan nemli bir aratrmadr.

zellikle smilliin douu hakknda bilgilere rastlanmaktadr. ilik ve nbvvet temellerinden bahsetmektedir.slam Milletleri ve Devletleri Tarihi adl eserin yazar C. Brockelmann dr. Fatmilerden, Haiiler tekilatndan ve Seluklu devletinden bahsetmektedir. nemli eserler arasndadr. Pr,Waiz,and mam: The Ransformaton of soco-Religous Leadershp among The smils n Northern

Pakistanadl eser ise Nejma Susumu tarafndan hazrlanmtr. smiller zellikle Kuzey Pakistan da bulunan smiller hakknda yaplm iyi bir aratrmadr. 19.yy smilleri,imam ve modernize olmu Pir den bahsedilmektedir. Mevdud tarafndan

XXIX

hazrlananSeluklular Tarihi I adl eser

Seluklu tarihi iin nemli

aratrmalardan biridir. Yazar eserinin ilk ksmnda Seluki Tarihlerinin Kaynaklar bal altnda Seluklu kaynaklar hakknda bilgi vermektedir.

Yine yazar eserinde Seluklu dnemine, Fatmiler ile olan mnasebete, Btnlere deinmitir. Eserin Trkeye evirisi yaplmtr A.Fryzee nin A

Materials for an smail Biblography adl adl eseri yine bu konu hakknda hazrlanm nemli aratrmalardan biridir.

Paul E. Walkern

Abu Yagub al-Sijistani: ntellectual Missionary,

Londra da yaynlanan ilk smil tarihilerinden birisi olan Sicistan hakknda yaplm iyi bir aratrmadr. Yine ayn yazarn Kirmani hakknda hazrlad Londra da 1999da yaynlanan Hamid al-din al Kirmani adl eserde nemlidir.

2-Dolayl Aratrmalar Batnilik konusunda Trke olarak yaplan alma olduka azdr. Trke mstakil bir kitap neredeyse yok denecek kadar azdr. Trk tarihiler tarafndan bir takm aratrmalar yaplm ancak bunlarn ou dolayl aratrmalar olmu ve sadece milli tarihimizi ilgilendirdii srece bilgi vermiler ve almlardr.

Bunlarn en nemlilerini u ekilde sralayabiliriz:Mehmet erafettin Yaltkayann Ftmiler ve Hasan Sabbah adl almas nemlidir.Eserde Sabbahn dai olmas,

Kerbeladan balayarak, Fatmilerin kuruluu, Hasan

Alamuta yerlemesi ve vefatna kadar geen hem siyasi hem de dini hareketlerden

XXX

bahsetmektedir . Aratrma 1926 ylnda DFM, Say 4,de yaynlanmtr.Yine ayn yazarn ,Btnlik Tarihi en nemli makalesidir. Makalede Batnilerin tarihi

geliimi yan sra Hasan Sabbah ve onun faaliyetlerinden bahsetmektedir. Hasan Sabbahn drt faslna da yer verilmitir. Drt fasl madde madde makalede ner edilmitir. Makale DFM,stanbul, 1928, Say 8de yer almaktadr.

Nazl Rana Grelin Bir Osmanl Aydn brahim Ethem Pertev Paa Ankara, 2004 de yaynlanan eserde Osmanlcadan transkrip edilmi bir almadr. Nazl Rana Grel bu almasnda Pertev Paann notlarn derlemitir. Pertev Paa almasnda Komunizm, smailiyye, Hal Seferleri, hayvan haklar vs. alp Hasan

konular ele almtr. Batnilik hakknda konuyu Karmatilerden

Sabbahtan balayarak Alamut Kalesi, Kyametin ilan ve Rkneddin dnemine kadar ksaca konuyu zetlemi ve yorumlamtr.

Baka bir alma Ahmet Ocakn Seluklularn Din Siyaseti (1040-1092) stanbul / 2002 adl eserde Btnlik konusuna deinmitir. brahim Kafesolunun Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluuadl eser ve slam Ansiklopedisinin Seluklular konusunda nemlidir. maddesi zellikle Melikah dnemi Btnler zellikle Melikah dnemi olaylarndan

Kafesolu

bahsederken Hasan Sabbah ve Btnilerle mcadele konusuna deinmitir. Ahmet Atein Gazzalinin Btnlerin Belini Kran Delilleri adl konu hakknda nemli eviriler arasndadr.

XXXI

Hasan brahim Hasann slam Tarihi zellikle Sancar dnemi olaylar iin nemli kaynaklar arasndadr.Abdlkerim zaydnn Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklular Tarihi (498-1105-1118) adl eserinde Muhammed Tapar dnemi Btn faaliyetlerine deinmitir. Yine ayn yazarSultan Berkyaruk Devri Seluklular Tarihi(485-496/1092-1104) adl eseri Sultan Berkyaruk dnemi Btn faaliyetleri hakknda bilgiler vermektedir. Erdoan Merilin Byk Seluklu mparatorluu

Tarihi adl eserinde de ok uzun olmasa da konu hakknda nemli bilgilere rastlanmaktadr. brahim Agh ubukcunun Gazali ve Btnilik, adl eseri de konu hakknda nemli aratrmalardan biridir. Bu eser brahim Agah Hocann doktora tezidir.

Eserde

Btnlerin tevil ve akideleri, onlarn douundan

Gazzali nin

zamanna kadar Batnilie toplu bir bakla yaklarken daha sonra Gazzalinin Anlattna Gre Btnye?, Gazzalide Batnilik zleri Var m? ve Gazzalinin Batnilii Reddi balklar altnda konuyu ele almtr. zellikle Gazzalinin

Batniler hakkndaki dncesini anlamak asndan nemli bir almadr.

Prof.Dr. Mehmet Altay Kymen in Alp Arslan ve Zaman , Seluklu Veziri Nizaml-Mlk ve Tarihi nemi,Seluklular Devri Trk Tarihi, Byk Seluklular mparatorluu Tarihi, kinci mparatorluk Devri, Turul Bey

Zaman, Farsadan Trkeye evrilen Siyasetname Osman Turann Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti Tarihi, adl eserler Seluklu tarihini, zellikle dnem olaylarn ve sultanlarn faaliyetlerini zmek asndan nemli almalar arasndadr. Mehmet Altay Kymen Btnler hakknda dzenli

XXXII

derli toplu

almalar yapmtr.

zellikle Seluklu Devri Trk Tarihi adl

eserinde Btnilik bal altnda Btniliin tarihesi, Hasan Sabbahn faaliyetleri ve Seluklular ile ilgili temaslarndan bahsetmitir.

Osman Turan ise kendi almasnda Seluklular ve Btnler bal altnda konuyu ksaca deerlendirmitir. Neet aatayn ve brahim Agah

ubukunun slam Mezhepleri Ethem Ruhi Flalnn slamda Siyas ve tikadi Mezhepler Tarihi ,Neet aatay , Fatmiler Devletinin Kuruluu ve Akideleri ,Abdlbaki Glpnarl,Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve ilik, Hande

Hanerliolu nan Szl,smail Kagusuzun Nizar smil Devletinin Kurucusu Hasan Sabbah ve Alamut etisi,Tarihi ve Felsesesi,adl eserler smil mezhebi bakmndan nemlidir.

Kaygusuz eserinde

konuyu geni bir ekilde ele balayarak,zellikle

almtr.Eserde Hasan konu Nizari

Sabbahn yaam yksnden

ele ald

smillerini ele almtr. eitli konulara deinen Kaygusuzun eserinde Batnileri kurulutan ykla kadar olan sreci ele alrken konuyu Nizari smaili Devletinin kurucusu Hasan Sabbah ve Alamut smilleri, Alamut smillerinin Devr-i

Satr, Byk Kyamet a ve mamlar, Suriye smailileri ve Rauddin Sinan, Alamutun ykl Evresi, Nasr Hsrev, Kzlba Safevi likileri gibi balklar altnda aklk getirmeye almtr. Hasan Sabbahn zgn olarak Farsa yazp vaazlarnn bana koyduu Drt Fasl adl eserinin evirisi Kaygusuzun

eserinde bulunmaktadr. Yine Hasan Sabbahn yedi blmlk eseri Haft- Bab- Baba Seyyidnaya da geni yer vermitir. Yakn dnem iinde Nizari smaililer

XXXIII

hakknda yaplan en geni kapsaml eserdir. Bu eser Alamut Nizari smaililii nin ortaya k Batni retileri, inansal ve siyaset yaps, rgtlenmesi, byyp yaylmas ve yklmasn ele alan bir eserdir.

Abdurrahman Acarn Seluklu Sultan Sancarn Dini Siyaseti (Abbasi Halifelii ve smaililer ile likiler ) adl eser yaynlanmam doktora tezidir. Eserde zellikle Sancar dneminde Batni ve Seluklu ilikililerine deinilmitir. Karmatilerden, Hasan Sabbahtan, Sancar Dneminde gelien olaylardan, Heratn alnmasndan ve Fahrl-Mlkn Batniler tarafndan ldrlmesi gibi olaylarla deinilmitir.

Yaar Kutluay slamiyette tikadi Mezheplerin Douu Ayn zamanda Abdullah Ekincinin Ortadouda Ortaya kan Fikir Akmlar adl makalesi Abdlkerim zaydnn Trk Kltr Ansiklopedisindeki Alamut Kalesi makalesi, slam Ansiklopedisinin ve Diyanet slam Ansiklopedisinin .smilye Hassan Sabbah, Alamut makaleleri girmektedir. bu konuda hazrlanm iyi aratrmalar iine

Bu konu hakknda yaplan tez almalar ise ok fazla deildir. Bu konu zerine Abdurrahman Acarn Seluklu Sultan Sancarn Dini Siyaseti (Abbasi Halifelii ve smiller ile likiler ) adl alma nemli doktora tezlerden biridir. Bu alma da daha ok Sancar Dnemi iinde gelien Btn olaylar

anlatlmaktadr. Abdullah Ekinci 9-11.Yzyl Karmatlerin Siyasi sosyal ve ktisadi Faaliyetleri adl almas, yaynlanmam doktora tezidir. Karmatler ve onlarn

XXXIV

ticari hayatlar hakknda geni bilgiye rastlanmaktadr. Muzaffer Tannn Btnlik Kavram ve Btn Frkalarn Tasnifi Meselesi, Ankara, 2000; yaynlanmam

yksek lisans tezi ise bir Btnlik kavramn daha iyi anlama asndan iyi bir almadr. Ayrca Mehmet Canatan n Byk Seluklu mparatorluu Devrinde Mezhep Hreketleri,Ankara, 1986; Fettullah Sahahbaddin Sacarn Karmatiler ve Trk Karmati likileri, Ankara,1973; Yasemin Saygl Btnlik Tarihi Balkl Makalenin Sadeletirilmesi ve Bir Deerlendirilmesi,Ankara,1989 bu konuyu

ieren yaynlanmam lisan tezleri de nemlidir.

XXXV

NDEKLER

NSZ KISALTMALAR KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR

I VII VIII

GR BTINLK HAKKINDA GENEL BLGLER

A-BTINLK KAVRAMI VE TERMNOLOJ B- SLAMDA AYRILIK

1
1 9

C-BTINLN ORTAYA IKII, GELM VE BLNMES I-Karmati Hareketi II-Fatm smilleri I- Mustali smilleri 2- Nizar smilleri
D-GNMZ BTINLER

11 12 15 28 30 32

BRNC BLM
BYK SELUKLU MPARATORLUUNDA BTN HAREKET A-RANDA LK BTINLER ( 903 - 1090)

36
36 41

B- HASAN SABBAH DNEM(1090 - 1124) I-Hasan Sabbahn Btnlii Giriinden Alamut a Kadar Geirdii Sre (1072-1090) II-Alamutun Ele Geirilmesi (1090) III-Tekilatlanma ve Dier Kalelerin Zabt IV-Hasan Sabbahn Byk Seluklular ile Mcadelesi

41

47 53 61

1) Btnlerin Seluklu Saldrlarna Kar Alamut Kalesindeki Savunmas 2) kinci Seluklu Saldrlarna Kar Batni Mcadelesi 3-Batnilerin Seluklu Saldrlarna Kar Tikrit ve ahdiz Kalelerinin Savunmas 4-Alamutta Kar ikinci Seluklu Hcumu V-Hasan Sabbahn lm,Kiilii ve Tarihi Rol
C-LK K HALEF DNEM I-KIYA BUZURG MMD DNEM (1124 - 1138) II-MUHAMMED b.BOZORG MMD DNEM(1138 - 1162)

62 70

73 80 92 94
94 97

D- BTINLERN YAPTII SUKASTLAR, LEDKLER CNAYETLER

VE SELUKLU HALKININ TUTUMU 106

KNC BLM PROPAGANDA, DOKTRN, BADET,ERKAN VE TEKLAT

A- BTIN PROPAGANDASI 125

I-Propaganda Usulleri II-Edebiyat, Dil ve Propaganda III-Seyahat IV-Gelir Kaynaklar

B- DOKTRN

125 129 136 137

139

I-smil Doktrini II-Talim Doktrini III-mam ve mamet Anlay IV-Evren Anlay

C- BADETLER ve ERKAN

139 143 149 157

160

I- badetler II-Erkan 1-Haha, arap ve Haner 2-Klk ve Kyafet

160 162 162 162

D- TEKLAT

166

I-Nizar smilleri ncesinde Tekilat II-Nizar smilliinde Tekilat

166 168

NC BLM BTINLK ,MEZHEPLER, TARKATLAR VE TASAVVUF

A- MEZHEPLER VE TARKATLAR I-Bektailerde Btn Etkisi II-Mevlevilerde Btn Etkisi III-Ehl-i Haklarda Btn Etkisi IV-Hurufilerde Btn Etkisi V-Drzilerde Btn Etkisi VI-Nusayrilerde Btn Etkisi

174

175 177 180 181 182 184 185

187

VII-Kalenderilerde Btn Etkisi

B-TASAVVUF VE BTINLK

SONU ZET SUMMARY BBLOGRAFYA KRONOLOJ EKLER I-Belge Fotokobileri II-Liste ve Tablolar III- Haritalar IV- Fotoraflar (Resimler)

191 197 199 200 215 216

GR BTNLK HAKKINDA GENEL BLGLER A-BTNLN KAVRAMI VE TERMNOLOJS

Btn nesil, kuak, i, karn boluu

ve grnmeyen ey anlamlarn

tamaktadr.Bu kelime Arapa B-T-N fiil kknden tremi olup grnmeyen sakl, yaratlmlarn baklarna ve dncelerine kapal olan herkesin ulaamayaca bilgi anlamna gelmektedir1 denirken, baka bir kaynakta Gizli olmak bir eyin i yzn bilmek anlamndaki batn veya butn kknden treyen btn

kelimesinin nisbet ekinin eklenmesiyle olumu bir terimdir2 de denmitir . ve belirtmek kelimelerinden tremi olan Btnliin dier bir anlam ise kutsal kitabn gizli anlam yada ierdekini aramaktr. Tam olarak onun yerini alan, aa kan kelime, bu tefsirin anlamn aklayan ad tevildir.3 Bunlara gre ksaca Btnyye gizli olan ve bir eyin i yzn bilenler anlamna da gelmektedir.4

Terim olarak

her zahirin

bir Btn

ve her

nassn

bir tevilli

bulunduunu, bunu da sadece Tanr tarafndan belirlenmi veya Onunla iliki kurmu masum bir imamn bilebileceini iddia eden gruplar olarak tarif edilebilir

11

William Lane Edward, Arabic English Lexion, Edinburg, 1863, C.I-II, s. 221, Muzaffer

Tan, Btnlik Kavram ve Btn Frkalarn Tasnifi Meselesi , (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara, 2000, s.5.
2 3

Avni lhan, Btnye Diyanet slam Ansiklopedisi, C. 5, stanbul ,1992, s. 190. B. Vaux De Cara , Btnya, E.J. Brills First Encclopaedia Of slam 1913-1936, C.II,

Leiden, New York ,Kobenhavn, Kln, 1987, s. 679.

4

Avni lhan, a.g.m., s. 191.

ki mtedil sfilerden ar ii kollara ve mlhidlere varncaya kadar bir ok zmreyi de iine alr.

Btnye terimi slam dnce tarihinde naslar zhir ve btn ayrmna tbi tutarak teviller yapp, islamn temel hkmlerini btn mlmanlarn

anlayndan farkl olarak yorumlayp, din anlayn inkar snrna getiren ve ayn zamanda merkezi otoriteye kar isyan ederek bir politika gelitiren ve deiik siyasi gruplar iinde de kullanlan ortak ve genel bir addr. Yine Btnlik temelde Kurann herkesin anlad deilde Btn yani i anlamyla yorumlanmas

gerektiini ileri sren ve bu dnce sistemi iinde inan sistemi kuranlarn bal olduu dini gre de denmektedir.

Genel olarak Btnlik ve olarak smillere

smaililik ayn anlamda kullanlmtr. Asl de denmitir. Ancak baz

Btn, Btnyye veya Btnler

aratrclara gre ise Btnlik ile smilliin ayn anlamda deil de bir ii kolu olan smil mezhebinin zamanla arya kam ve smil mezhebinin doktrinlerin saptrlm bir ekilde kabul eden ve zellikle Hasan Sabah ynetiminde gelien koluna verilen znel bir isimdir demilerdir. Gnmz aratrmaclar Btnlik ve smillik tabirlerini e anlaml btn kapsayacak ekilde kullanmlardr.

slamda ayrlk, ii atmalar ve imamet sorunu yznden ortaya kan smilyye, bu ad Cafer es-Sadkn olu smail den dolay almtr denilmektedir. ii mezhebinin eitli kollara aylmasyla ortaya kan smiller zaman iinde eitli lakaplar altnda farkl kollarda ve farkl blgelerde ortaya kmtr. Farkl kollarda

farkl isimlerle zamanlarda

ortaya kmasnn balca nedeni eitli lkelerde Btnlie davet etmeleridir. Nitekim ve dier slam beldelerinde

ve deiik Irak, adlarla

insanlar

Btnler farkl

Bahreyn, Horasan, ran,Trkistan anlmtr5. Mesela

Eb Mslimiyye, Hurremiyye, Babekiyye, Maziyariyye,

Mukannayye, Nusretriyye, Drzilik, Talimiyye ,Fidaviyye, Melhide, Karamta, Hurremdinye ve Muhammire, Haaiyye, Sabbahiye, Btnyye gibi baz adlar ve lakaplar ile6 anlmlardr. lkemizde genel olarak Btnlik teriminin kulanm yaygndr.

Farkl dnemlerin

tarihsel yaptlarda da onlar deiik

adlar altnda

zikredilmitir. En eskileri Karmatia ve Btnya (Karmatiler ve Btnler), daha sonrakiler Sebbiye ve Talimiya, Hahailer, Sabbahiya, gnmzde randa olanlara Muradan-i Aga Han-i Mahallati denilir. Orta Asyada Mullai, Bohralar

Hindistanda ise

Hocalar(Nizariler) ve Bohorolalar yada

(Mustaliler) gibi adlar almladr7.

B-SLAMDA AYRILIK

slamda ilk ayrlk Hz.Muhammedin lmnn ardndan kan halef sorunu nedeniyle ortaya kmtr. Halef sorununa zm getirmek iin yal ve saygn mslmanlar Hz.Ebubekiri halife olarak semiler, ancak buna kar kan baka bir grup ise asl halifelik hakknn Hz.Muhammedin yeeni ve damad Hz.Aliye verilmesi gerektiini savunmutur. Gereke olarak da Hz.Alinin
5

ahs

Avni lhan,a.g.m., s. 191. N.aatay, .A ubuku, slam Mezhepleri Tarihi I, Ankara, 1965, s. 424 smail Kaygusuz, a.g.e.,stanbul, 2004, s. 256.

6 7

meziyetlerinin bu greve daha uygun

olduunu gstermilerdir. Hz.Ebubekirin

yerine Hz.Alinin gemesini savunanlara nceleri Hz.Ali taraftar, sonralar da ia denilirken daha sonralar slamda byk bir mezhep oluturan ve bugn de

kullanlan iilik ad verilmitir. Hz.Ebubekirin iki yl sren halifelik dneminden sonra m.634 ylnda lmesiyle halifelik Hz.mere gemi, Onun m.644 de suikasta kurban gitmesiyle de Hz.Osman halife olarak seilmitir. Ancak Hz.Osmann da m.656da isyanc mslmanlar tarafndan ehit edilmesinin hemen ardndan Hz.Ali drdnc halife olmutur. Ancak Hz.Alinin halifelii,

anlamazlklar ve i sava nedeni ile ok ksa srmtr. Hz.Osmann son yllarnda ekillenmeye balayan bu ayrlklar ve anlamazlklar Camel ve Sffn savalarnn ardndan daha da belirgin bir duruma gelmi ve Hz.Ali dneminde de sratle devam eden olaylar sonucunda Hz.Alinin m.661 ylnda ehit edilmesiyle8 daha da

iddetlenmitir. Hz.Aliden sonra halifelik makam, rakibi olan Muaviyeye ve daha sonra onun slalesi Emevilere gemitir. Emevi hanedan halifelii bir yzyl h.132/m.661-750 elinde tutarken, Ali nin soyundan gelenler ise halifelii tekrar Emevilerin elinden almak iin mcadeleye girmilerdir. Hz.Ali ile Ftmnn byk olu Hasan9 babasnn lmnn hemen arkasndan baz Kfeli ailelerin veya slalelerin desteiyle halifeliini ilan etmi, ancak o dnemde Emevilerin banda bulunan Muaviyeye kar gsz kalmtr. Hasann lmnn ardndan iler halifelii Emevilerin elinden tekrar almak ve halifelik makamna da Hasann kk kardei Hseyine geirmek iin yeniden giriimlerde bulunmulardr. Hseyin ise taraftarlarna ok gl durumda bulunan Muaviyeye kar o lmeden hibir

8 9

Bernard Lews, The Assassns, London, 1967, s.21. Abdlbaki Glpnarl, Sosyal Adan slam Tarihi, stanbul, 1975, s.405-510.

giriimde bulunmayacan sylemitir. Ancak Muaviye ldkten hemen sonra hareketlenen Hseyin ve ona sadk kalanlar m.680 tarihinde Kerbelada kt bir duruma dmlerdir
10

. Nitekim Hseyin Kerbela yaknlarnda 4.000 kiilik Emevi

ordusu tarafndan ldrlmtr. Bunu sonucu olarak slam toplumu biraz daha karmtr11. Bu olay slam dnyas iin nemli bir vakadr ve gnmzde hala iler tarafndan yas tutulmaktadr.

Gelien siyas olaylar sonucunda ilerde zaman zaman kendi aralarnda eitli gruplara ayrlm zaman zaman da sessiz kalmlardr. Btn bu i Emev Horasan blgesinde faaliyetlerine

atmalar devam ederken Abbasler de

balamlardr. Sonuta h.132/m.750 de Abbasiler Byk Zap rma kysnda Emevilerle yaplan sava sonucunda kendi hanedanlklarn kurmulardr. Bylece bu olay ile Hz.Ali dneminden beri ilerin Emevilere kar mcadelesinden

nemli bir etmen olan Irak Suriye ekimesi de Suriye aleyhine son bulmutur12.Bu sre iinde siyas ayrlk iine giren slam toplumunda iler yaplanmlardr13. yeniden

10

Nasseh Ahmad Mirza, Syrian smilsm, London, 1997, s.2 , Murder of Husain at

Kerbela, The Cambridge Medieval History, C.II, London, 1967, s. 359.

11

Hz. Alinin kardelerinin ve oullarnn erkek ocuklarnn hepsi

Kerbela olaynda

ldrld iin Hz. Peygamberin soyu yalnz amcas Hamza nn ocuklarndan tremitir.Bu konu iin Bkz. Neet aatay, slam Tarihi (Balangtan Abbasilere Kadar), Ankara, 1993, s.423., Abdlbaki Glpnarl, a.g.e., s.419-420.
12 13

Farhad Daftary, smiller; 2000, s.108. Aslnda iilii tam olarak aklamak iin harici mezhebi yandalarnn ounun

peygamberin lmnden sonra ortaya kan dinden dnme eylemlerinde sktrlm kiilerin, Sffn Savandan sonra hakem olayn bahane ederek, nce kendilerine yaplan davrann cn almak iin kurulmu bir rgt olduu sylenirken, ia da Emir l-

Grld zere, Hz.Muhammedin lmnn ardndan halifenin

kim

olaca konusundaki tartmann ardndan slam toplumunda gnmze kadar sregelen bir paralanma ve blnme grlm, eitli mezhepler ortaya kmtr. te daha nce de belirttiimiz gibi bu mezhepler, Hz.Muhammedin lmnden sonra ya siyas ve tarih baz sebepler ya inan esaslarnda baz farkllklar ya da amel hkmler diye isimlendirilen er hkmlerle ilgili baz farkllklardan domulardr.

slamda tarih ve siyas nedenler dolaysyla ortaya kan snni ve ii mezhep ayrlklarn daha sonra oluan yeni mezhepler izlemitir. Bu mezhepleri inan esaslarndaki farklar bakmndan Ehl-i Snnet Mezhepler ve Ehl-i Bidat Mezhepler olarak ikiye ayrabiliriz. Kitap (Kuran- Kerim), snnet, kyas ve cma mmet ile amel eden mezheplere Ehl-i Snnet , bu yoldan ayrlanlara ise Ehli

Bidat denir14. te iiliin ar baz kollar, Mesela konumuz olan Btnler Ehl-i Bidattan saylmtr. Ehl-i Bidatlara ksaca Hz. Muhammedin tebli ettii hkmleri kendi isteklerine gre deitirenler de denilebilir.

Daha nce de belirttiimiz gibi Hz.Muhammedin lmnden sonra mslmanlar arasnda kmaya balayan ve giderek says artan ihtilaflarn banda

Mminin Osmanla balayan Emeviler soyunun birbirini kayrmalarna kar

Haim

soyunun temsilcisi olarak Ali b. Talib sempatisi ile balayp daha sonra ranllarn ulusal uurlarn ayakta tutmak iin benimsemi olduklar din siyas bir rgttr denilebilir. Bu konuda ayrntl bilgi iin Bkz. Neet aatay, a.g.e., .s.425.
14

Byk Dinler ve Mezhepler Ansiklopedisi, Mezhepler, stanbul, 1964, s.333.

phesiz imamet sorunu15 gelmektedir. Gerek nitelikleri ne olursa olsun ilk dnem ii dnce akmlar zaman iinde yava yava gelierek tam ve sistemli ifadelerini imamet kavramnda bulmulardr16. mamet sorunu yznden ortaya kan mezhepler zaman iinde siyas mezhepler ,itikad mezhepler ve fkh mezhepler olarak daha da eitli kollara ayrlmtr. Siyas mezhepler iilik, Haricilik ve Ehl-i Snnet olarak farkl kategoride incelenebilir. lk siyas mezhep olan ehristani iiliin
17

kollarn

smilyye, Keysaniye, Muhtariye, Himiye, Harisiye, Beyniye,

Rezzmiye, Zeydiye, Carudiye, Sleymaniye, Slihiye, mamiye, Bakriye, Caferiye, Navusiye, Eftahiye, emitiye, Mufaddaliye, snaaeriye, Galiye, Sebeiye, Kamiliye, Elbaiye, Mugiriye, Mansuriye, Hattabbiye, Keyyaliye, Hiamiyye, Yunussiye, Nuseyriye ve Isahkiye18 olarak belirtmitir. Yine kendi iinde de paralanan ii mezhebinde Abdullah bn-i Sebeye tabi olanlar Sebeiyye, Keysanl Muhtar-s

sekafiye tabi olanlar Keysaniye, Hazreti Alinin torunu Zeyde tabi olanlar Zeydiyye, Hz.Alinin halifeliinin Hz.Muhammed tarafndan tayin edildiine

inananlar mamiyye kollarn oluturmaktadr. mamiyye kolu sneriyye ve smilye olarak iki ksma ayrlmtr. sna erriyye oniki imama tabi olanlardr. Bu kola gre imamet Hz.Hseyinden sonra Zeynelbidin, Muhammed el Bekir, Cafer -es Sadk, Musa Kzm, Ali Rza , Muhammed Cevat, Ali Hdi, Hasan Askeri ve onun olu on ikinci mam Muhammede kadar devam eder. smilyye ise Cafer es-Sadk n oluna inananlar grubuna verilen isimdir.

15

Bernard Lews, Hailer (Ortaa slam Dnyasnda Terrizm ve Siyaset), stanbul,

1995, s.x.
16 17 18

Farhad Daftary, smiller, s. 69. Bernar Lews, a.g.e, s.x. Yaar Kutluay, slamiyette tikadi Mezheplerin Douu, Ankara, 1959, s.54-55.

ii mezhebinin mamiyye kolundan treyen oniki imam sneriyye ve Yedi mam mezhebi smilye nin de bir takm farkl noktalar vardr. Mesela oniki imam retisi, on iki bur ile Musann asasn vuruu ile kayadan kaynayan on iki kaynak ile simgelenirken, ,yedi imam kabul eden smilyyenin imamet retisi ise, yedi gk ve yedi gezegen ile simgelenmektedir. Alt byk peygamberden her biri on iki imam rakamn imamn huccetlerine aktarr . Oniki mam mezhebine gre on iki imam tamamlanm, en sonuncusu on ikinci ve son imam olmutur.19

Konumuz itibariyle Byk Seluklu topraklarnda faaliyet gsteren Nizar smillerinin k noktas olan Btnlik (=smilyye) smail b. Cafer es-Sadka nispet edilerek varlnn bu gne kadar srdren ar ii koludur.20 iann bir kolu olan smilyye imamet meselesini dinn temel unsuru sayar ve peygamberlerin gnahlardan masum olan bir imam tayin etmesi gerektiine inanr. Cafer es-Sadkn olu smiln imam tayin edildiine ve nas yoluyla yerine geldiini kabul

etmilerdir. Bunlar Cafer es-Sadk hayattayken vefat eden smailin lmn kabul etmeyenler ve smailin lmn kabul edip imamln Muhammed b. smaile
19

slamda altnc mam Cafer es-Sadka kadar sneriyya ve smilyye mezhepleri imam Hz. Alinin retisi dnda

ayn imamlar kabul etmilerdir. Bylece birinci

,zellikle drdnc ,beinci ve altnc imamlarn retileri ile ii anlaynn temel formu oluturulmutur.Bkz. Henry Corbin, slam Felsefesi Tarihi (Balangtan bn Rd n lmne kadar 1986), ev. Hseyin Hatemi, stanbul, 1986, s.45-46.
20

Acak bu konuda farkl grler vardr. Btnlik iin ar ii mezhebi denilirken sre

iinde ii mezhebi iinde bir kol veya bir tarikatolarak grlmektedir.slamda radikal bir tarikat olarak kabul edilirken bugn iilikten farkl mstakil bir mezhep olarak

kabul grlmektedir. Bu itibarla buna ne denilecei karmzda sorun olarak kalmtr.

intikal ettiine inananlar eklinde ikiye ayrlmlardr. Ancak bunlardan ikinci grup Muhammed b.smail.in lmediine inananlar ve Muhammedin lmn kabul edip onun nesli tarafndan imamla devam ettiine inananlar olarak da ikiye ayrlmtr. smail h.147 / m.762 ylnda babas daha hayattayken vefat edince sonradan

mamiyye ii grubu Cafer es Sadk n ikinci olu Musa-el Kzm yedinci imam olarak kabul etmitir. Cafer es-Sadk n olu smailin lm zerine ortaya kan smiller ise, kendi aralarnda ikiye ayrlp, h.148/m.765 ylnda mamiyeden

ayrlmlardr. El-smilyeye tl-hlisa ve El-smilyye tl vkfen adlaryla bilinen dier grup yani smailin babas hayattayken ldn kabul etmeyenler ise smailin Cafer esSadk tan sonra yedinci imam olduuna ve tekrar mehdi olarak gelip yerine geeceine inanrlar21.Btnler smailin Caferin lmnden sonra be yl yaadn o srada onu Basra arsnda grdklerini orada ona rastlayan eli aya tutmayan felli birinin ondan yardm istemesi zerine smailin elini tutmasyla o adamn salna kavuup yrmeye baladn ve bu olaydan sonra onun yanndan hi ayrlmadn yine smailin bir mya dua etmesi zerine mann grmeye baladn ileri srerler22. Ancak baz smail ve smail olmayan kaynaklarda mam Caferin cenaze treni srasnda kasten kefeni aarak l olunu kalabala gsterdii kaydedilmitir23. smiln lm zerine bir ok yorum yaplm, ancak kesin bir sonucu varlamamtr.
21

A.Engin Berksa, Fatmler , D..A., C.2, stanbul, 1995, s.231 . Osman Keskinolu,

slam Dnyas Dn ve Bugn, Ankara, 1964, s. 36.

22 23

Ata Melik Cuveyni, Tarih-i Cihang, ev.Mrsel ztrk, Ankara , 1999, s.515 . Farhad Daftary, smililer, s.70, smiln Cafer es-Sadk hayattayken ldrldn kabul

edip smailin olu Muhammedin imamln tanyp onun smailin halifesi olmasn isteyen smilleri Nizaml-Mlk Siyasetname adl eserinin Kuhistan ve Irak ve Horasan da Karmatilerin ve Btnlerin Zuhuru Hakknda balkl krk yedinci faslnda Karmati

slamda ayrlk, ii atmalar ve imamet sorunu yznden ortaya kan smilyye mezhebi bu ismi Cafer es-Sadkn olu smail den dolay almtr

denilmektedir. Ancak bu mezhebe smil adn veren erken smillerin kendileri deil, bata Nevbahti ile el Kummi olmak zere slamn ana gvdesinden ayrlan sapkn akmlar hakknda bilgi veren Ortodoks yazarlardr. eitli tarihlerde yazlm bir ok smil metninde smillik ad yerine dava ifadesi kullanlmtr24.ii mezhebinin eitli kollara aylmasyla ortaya kan smiller zaman iinde eitli lakaplar altnda farkl kollarda ve farkl blgelerde ortaya kmtr. Ancak bunlar arasnda biraz nitelik farklar vardr ve hepsinin amalar bir metotlar gizlidir. smillerin geni kitlelere yaylmasnn en nemli nedenlerinden biri gizli yaylmas ve gizlilie inanlmasdr. Onlara her ehirde baka isim verilmitir. Blgelere gre Msrda smil ve Badad ile Maverannehirde ve Gaznede Karmat ve Kfede Mubarek ve Basrada Revend, Burkai ve Reyde Halef , Btn, Gerkn , Muhammerede ve amda Mbeyyize , Maribde Said Lahsa ve Bahreynde Cenab ve sfahanda Btn denilmektedir25.

mezhebinin sebebi u oldu ki Cafer Es-sadk Radiallahanh Hazretlerinin smail namnda bir olu olup pederinden evvel ertihali drbeka eyledi. smail in Mehemmed isminde bir mahbudu kald olarak tanmlamtr. Bkz. Nizml-Mlk, Siyasetname, ev.Nurettin Bayburtlugil.,s. 220.
24 25

Farhad Daftary, smiller, s.127. Nizml-Mlk, a.g.e,s. 220. Bunlardan bazlarnn bu lakaplarla anlma nedenlerine dr

unlar sylenmektedir. Talimiyye, bunlar Rey ve akln hkmn kabul etmeye ilimlerin ancak bir masum imamn talimi yani retimi ile elde edileceine inandklar ve bu ekilde propaganda yaptklar iin Talimiye lakabn almlar ve kendilerine (Talimi ) uygun grmlerdir. Melahide , bidatlar kfr ve ilhaddan ibaret olduu iin Melahide yahut Mlhide diye tesmiye edilirler .Al-Fidye,mal mukabilinde musallat olduklar bir ok

10

Karmatiler, imamln smail ile birlikte son bulduuna ve artk ondan sonra imam gelmeyecei kansnda olanlardr. Suriye ve Filistini kendilerine mekan olarak semilerdir26. Karmati ismi bir dnem iin mezhebin belli bir dalnn adyd. Erken smiller adalarnca hakaret ve aalanma niyetiyle malahida olarak adlandrlmadka normal olarak Karmati ve Btn eklinde anlmtr27. Btn denmesinin nedeni nce onlarn mezhepleri yznden eziyet ve ikenceye maruz

kalm olmalar dolaysyla halktan gizli harekete tevessl etmeleri, sonra da buna bal olarak kendi aralarnda ie dnk bir vaziyete brnm olmalardr28. Kuran ve hadislerin zahiri manalarnndan baka Btn anlamlarnnda bulunduunu iddia eden frkalar da genel olarak Btnye denmitir
29

. Yine Btn denmesinin

nedenlerinden biri de birok durumda imam gizlidir ve bu gizlilik nce Maribde kurduklar bilhare Msra nakledilen devlet ortaya kncaya kadar da devam baka bir nedeni ise bunlarn

etmitir demelerindendir30. Btn demelerinin

eriatnn bir zhiri ve bir de btn vardr, grn savunmalardr. Onlara gre, insanlar ancak zhir ilmini bilebilirler. Halbuki imam yalnz btn ilmini bilmekle
kimseleri ldrerek nefislerini feda ettiklerinden dolay Fidaviye adn almlardr. Bkz. N.,aatay, a.g.e., s.424 ve brahim Agah ubuku, Gazali ve Btnlik, Ankara, 1964, s.40, Muhammireyi ise kzl elbise giydikleri iin almlardr. Bkz. Hilmi, Ziya

lken,slam Dncesi, Trk Tefekkr Tarihi Aratrmalarna Giri, stanbul, 1946, s.217.
26

Orhan Hanerliolu, nan Szl(Dinler, Mezhepler, Tarikatlar, Efsaneler), stanbul,

1975, s.278.
27 28 29

Farhad Daftary, a.g.e., s.127. Muhammed Ebu Zehra, slamda Siyas ve tikadi Mezhepler Tarihi,, stanbul, 1970, s.78. brahim Agh ubuku, bahilik ve Btnlik, Ankara niversitesi lahiyatFakltesi

Dergisi, 1970, C. XVIII, Ankara, 1972, s.68 .

30

Muhammed Ebu Zehra, a.g.e., s.78.

11

kalmayp btnn btnn dahi bilir 31. mamlarn yedier yedier srayla geleceine yedi yldzn kutsal oluuna srlarn 7 sayda toplanacana inandklar iin bunlara Sebiyye de denmitir32. Daha sonra btn Btnler eriatn emirlerine uymayarak haram eyleri helal saydklar iin bahiye ve Allah ,Peygamberleri imamlar inkar edip zndklk izhar ettikleri iin de Zenadka diye de adlandrlmtr33. Tevil metodunun ar bir ekilde kullanlarak Btn mnay ortaya koyma gayretlerinde dolay smilyye uzun sre Btnye ismiyle anlmtr34. Ancak bu konu da bir ok kaynakta tartma konusu olmutur. nk baz tarihilere gre Btnlik smil ile ayn anlamda kullanlr. Bazlarna gre ise smil mezhebinin bir koluna verilen isim eklinde ifade edilmitir. Ksacac Btnlik, her zhirin bir Btn olduunu ve Kuran ile hadislerin ancak tevil ile anlalabileceine iddia eden frkalara XII. asrdan itibaren topluca ve genel olarak verilen bir isimdir35.

31 32 33

Muhammed Ebu Zehra, a.g.e., s.78. brahim Agah ubuku, ,a.g.e., s. 31. Baz yabanc ve yerli aratrmalarda smillii Kurann d (zhiri) manas yannda,

i(batn) manas olduunu iddia ettii iin Btnlilik tabiri de gemektedir.

34

Btnlik eitli kaynaklarda smil mezhebi ile ayn tutulmaktadr Bkz.Mustafa z,

Mustafa Muhammed E-eka, smilyye Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Ankara, Cilt 6, s.129.
35

Kemal Samancigil, Bektailik Tarihi, stanbul, 1945, s. 143.

12

C-BTINLN ORTAYA IKII,GELM VE BLNMES

Btnlerin ortaya kndan sonraki bir buuk asr srecsince Btn imamlar gizli kalmtr. Btnler bir bakma propagandaclar (d)36 silsile-i meratibi tarafndan idare edilmekteydi. Bunlar birbirlerinden uzak blgelerde

smil merkezleri tesis ettiler. Irak, Basra krfezi ehirleri ve ran gibi yerlerde baarl oldular. h. 289-294 / m. 901-906da smillerin bir kolu olan Karmatiler Suriye ve Mezopotamyada tehlikeli bir nemsiz bir isyan kardlar37.Dier Karmatiler ise, Bahreynde iktidar ele geirip bir asrdan fazla propaganda ss olarak kullanlar.Dier blgelere ve zellikle de Yemene dler gnderildi. Orada dava byk bir nem kazand ve gizli imam sakland yerden ortaya karak h. 297 /m.909da kendisini mehdi unvan ile ilan etmitir38.

lk dnemleri karanlk ve kark olan smiller X. yy n balarnda Fatm devleti ile yeniden canlanmlardr. smilk birbiriyle anlamayan iki gruba ayrlmtr.Bu gruplar sonradan oluan Fatm smiller ve Karmatileri iaret

etmektedir 39. Daha sonraki dnemlerde smilyye mezhebi dou ve bat smilleri adyla da gnmze kadar gelmitir. slamda ayrln sonucu olarak doan

smillik, esas konumuz olan Hasan Sabbah ve Alamut dnemine gelene kadar
36

Arapada arananlamnda ki d kelimesi Btnlikte mezhepe katlmas iin davette bulunan kiiye verilen isimdir. 37 Bernard Lewis, smiller .A, C. V-2, stanbul, 1955 ,s 121.
38

Bernard Lewis, a.g.m., s.121, Abdurrahman Acar, Seluklu Sultan Sancarn Din Siyaseti

(Abbasi Halifelii ve smiller ile likiler ),Yaynlanmam Doktora Tezi, Sosyal Bilimler Enstits , 1997, Ankara , s. 148 .
39

Farhat Daftary, A Major Schism n The Early smaili Movement, Stvdia slamica,

Paris, 1993, s. 123.

13

belirli bir sreten gemitir .Ancak bu sre iinde siyas nedenlerden kan problemler inanca yansmtr ve yok olup gitmitir. eitli kollara ayrlan lk

smilliin oluum srecinden sonra yeni oluumun yaylma sreci iki aamada gereklemitir diyebiliriz. Birinci aama Karmati hareketi ve Fatm Devleti (Fatm smilleri) , ikincisi aama ise Hasan Sabbah n ncln yapt Nizariler (Nizari smilleri ) ve Nizari smillerine tepki olarak ortaya kan Mustailer (Mustali smilleri) dir. imdi bunlar teker teker ksaca ele alalm:

I-Karmati Hareketi Gizli bir ekilde devamlln srdren smillik, Karmati hareketi ile yeniden ortaya kmtr. H.277/m.890 ylnda smil dsi olan Hamdan Karmat ve kaynbiraderi Abdan nclnde ortaya kan Karmati hareketi h.293

/m.906da smil dsi olan Hamdan b. Eas Karmattan dolay bu ismi almtr. Bazlarna gre Karmat isminin Sevad blgesindeki Bani Ukaylin kolu Bani Karmattan geldii ve Karmatilerin ve liderlerinin Hamdan asll olduu da rivayet edilmektedir40. Karmati kelimesi Karmat (Gizli Mrit) manasna gelen Arapa bir kelimedir. Ayrca bu kelimenin (Karmat ) Nabataf (Krmz Gzl) anlamna gelen Karmatiyye nin hafifletilmesinden meydana geldii de rivayetler edilmektedir41. Karmati hareketi Vasit civarnda Hamdan tarafndan balatlmtr. Karmatilere gre Hz.Ali slalesi, hilafeti bir amac olarak deil bir vasta olarak

40

Sabri Hizmetli, Karmatiler, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 24, stanbul,

2001, s. 510 , Gener Cihagir, Ezoterik Btn Doktrinler Tarihi, Ankara, 1994, s. 77., , Ahmet Gner, BektailikTarikatlar Ansiklopedisi,stanbul ,1991,s. 205.
41

Fettullah Sahabaddin Sacar, Karmatiler ve Trk Karmati likileri, (A.. lahiyat

Fakltesi Yaynlanmam Lisans Tezi), Ankara,1973, s. 1

14

grmlerdir. Yani imamet, en yksek iktidar, bir slaleden cismani irsiyet ile intikal etmemitir. Bu manevi bir hususiyet, ilahi bir nasb, kati bir vekalet olup, slikler arasnda yeni imama akln ani bir ilhm sayesinde verilmitir42.

Karmatilar eitli yerlerde faaliyet gsteren Karmati dleri ile pek ok kimseyi etraflarnda toplamlardr43. Propagandalarn ok hzl bir ekilde yapan

Karmatiler Suriye, Filistin ve Irakn byk bir blmne yaylmlardr. Suriyede ki efleri Zikraveyh belli bal ehirlere iddetli hcumlarda bulunmu fakat

h.293/m.906da ldrlmtr. Msr hakimiyetini yayan Abbasiler hkmeti ise Irak ve Suriyede ayn ekilde iddetli hucmlar yapmtr. Bu arada Karmatiler ilerinden birini halifelik olarak ilan etmi ancak bu geii halife Abbasilerin onu h.291/m.904 de idam etmeleriyle ortadan kalkmtr. Bu blgede balayan fakat yok edilemeyen hareket yeniden karanla gmlmtr44.

Karmatiler, Fatm smillerine muhalif bir tutum sergilemilerdir. zellikle doudaki ayrlk Karmatiler bariz bir ekilde muhalefet

yapmlardr.Fatm halifesi Muiz-Lidinllah h.342/m.953de hilafet makamna geince Fatm davetine muhalif olan Karmatileri kendi bnyesine almak istemitir. Muiz-Lidinllah Erken smil doktrinlerini benimseyen Karmatileri kapsayacak yeni doktrin dzenlemesi yapmak istemi, bu teebbste de, baarl olmutur. Yine Eflatuncu smillerin ba temsilcisi Sicistani, Muiz-Lidinllahn hilafeti srasnda yazd eserler ile bu durumu kabul ettiini gstermitir. Bunun zerine

42 43 44

L. Massignon, Karmatiler, slam Ansiklopedisi, C. VI, stanbul, 1955, s. 354. brahim Agah ubuku, a.g.e., s. 34. Robert Mantran, slmn Yayl Tarihi (VII-XI. Yzyl) ev.smet Kayaolu, Ankara,

1981, s.3.

15

Maverannehir ,Sistan Sind ve Mcvir blgelerindeki ayrlk Karmatiler Fatm davetini desteklerken, Deylem ,Gney Irak ve Azerbaycan Karmatileri Fatmlere kar muhalefetlerine devam etmilerdir. zellikle Bahreyn Karmatileri Fatmlere destek vermeyip gizli bir dmanlk srdrmlerdir. Fatimilerin Msr ele geirmesiyle Fatm ve Bahreyn Karmatileri arasnda mcadeleler balamtr. Fatmler kar

Remleyi,Kfeyi Basray ele geiren Karmati Btnlerine

koyamayarak geri ekilmilerdir.Ancak Hac kervanlarna saldran Karmatilerin saltanat ok uzun srmemitir. ii Deylemli Bveyhoullar, bunlara kar Bveyhoullarna kar

mcadeleye balam bu mcadelede Karmatiler tutunamamlar ve

Irakta daha sonraki dnemlerde pek fazla sz sahibi

olamamlardr. Daha sonra yerel isyanlar sonucunda (h.459/m.1067) nce Bahreyn de sonrada Katif de de hkimiyetlerini kaybetmilerdir.

Propagandalarnda zulm ve basklar kaldrarak, yerine adalet ve eitlii koyacaklarn vaat eden Karmatiler, bu i iin zel bir program uyguyamadklar gibi, topluma toprak mlkiyeti verme denemesini de ettirememitir45. Karmatiler genellikle kyl snfndan uzun sre devam yana olmulardr ve

smillie zel insanlar davet etmilerdir. zellikle iilerden ve zanatkarlardan oluan esnaf loncalar smilliin baz blmlerinde nemli roller oynamlardr46. Sonu olarak Karmatilik sosyal reformlara, adalet ve eitlik ilkelerine dayandn

45 46

Sabri Hizmetli, a.g.m., s.511. The Cambridge Medieval History, smil Revolts, C. IV, London, 1966, s. 683.

16

ileri sren Abbasi hilafetine kar gelien ve Fatmlerin de desteini alan bir harekettir47

II- Fatm smilleri smil mezhebini temsil eden ve onlarn kurduklar en kkl devlet olan Fatmler iki yzyl devam eden sistemli ve tekilatl propaganda faaliyetleri kurulan

neticesinde kurulan Marib-i Aksadaki drisiler, Yemendeki Sadada

Beni Taba ,Yemende ve Taberistan da kurulan Zeydiler (h.864-m.1126), Crcanda kurulan Beni Ziyar(h.927m.1090), Gney randa ve Irakta kurulan

Bveyhoullar (h..932-m.1062), Deylemde ki Alamutta kurulan smiller gibi bir devlettir 48.Fatmler iin Kuzey Afrikada hilafet iddiasnda bulunan ve bir bakma baarl olan ii hanedandr da denilebilir. h.296-463/m.909-1171 yllar arasnda

Kuzey Afrika, Msr ve Suriyede hkm srmlerdir. Fatmler adlarn Hz.Peygamberin kz Hz. Ftmdan almlardr ve halife soyu olup Abbasilerin rakibi durumundadrlar. Bat Afrikadan, Msr, am ve Hicaz a doru ilerlemiler ve ilk Mslman Trk devletlerinden hitleri ykarak h.356/m.936 da Msr feth ettikten sonra Suriye ve Hicaz da ele geirmilerdir . Bundan sonra Mekke ve Medine de de Abbasi hilafetinin yerine Fatm halifesinin adna hutbe okunmu ve o dnemin ilk yarsnda Kuzey Afrika ve Sicilyada da hkm srmlerdir.

47

Ali Duran Gliek, Alevilik (Bektailik ,Kzlbalk) Ve Onlara Yakn nanlar, C.1,

Temmuz, 2004, s.106. ; A.Ekinci, 9-11.Yzyl Karmatlerin Siyasi Sosyal ve ktisadi Faaliyetleri(Frat n. Sos. Bil. Ens. Baslmam Doktora Tezi ), s. 21
48

Nejat aatay, Fatmler Devletinin Kuruluu ve Akideleri, A. lahiyat Fakltesi

Dergisi, C. VIII, Ankara, 1958-1959, s.55-56.

17

smiller

arasnda varln koruyabilen ve devlet halini gelebilen tek

hanedan durumundaki Fatmlerin tekilat yapsndaki en nemli birim halifelik sistemidir. Fatm hilafetinde Halifetul Fatm Emirul-mminin
49

veya l-Halifetulalevi ve

gibi birok unvan

kullanlyordu.50. Fatm halifelii

Ubeydullah el-Mehdi tarafndan h.297 / m.909 ylnda Marbte kurulmutur. Ubeydullahdan nce bu lkeye gelen bir grup imam onun Muhammed b. smailin oullarndan olduunu sylemilerdir. Ubeydullah Muhammed b. smaile balayan imamlar gizli olarak yaamlardr. Fatm halifeleri de iann Allahn gizlendiini aa karmama prensibini gizlendiine dayanarak herhangi bir resmi neseb aklamamlardr.
51

Ancak Fatm devletinin esas smillik mezhebine

dayanmaktadr. smillik, h.296/m.909- h.322/m.933 yllar arasnda Msrda hkm sren ve Fatm Hanedann kuran Ubeydullah el-Mehdi ile birlikte tarihin ak iindeki en nemli baarlarndan birini kazanmtr52. Ubeydullah bir smili devleti olan Fatmleri kurduktan sonra onu bytmek iin h.301/m.914den itibaren Msr fethetmek istemi buna muvaffak olmamakla beraber idaresi altnda hareket
49 50

Hasan brahim Hasan, slam Tarihi I(Siyas Din,:Kltrel,Sosyal), stanbul, 1985, s.178. Fatm halifeleri kronolojik srasyla u ekildedir :El-Mehdi(909-934), El-Kim(934-

946),El-Mnsur(946-952), El-Muiz (952-975), El Aziz(975-976), El-Hkim (996-1021), El-Zhir(1021-1035), El-Muntansr(1035-1094), El Mustali (1094-1101), El-Amir (11011130), El-Hafz (1130-1131), Ez-Zfir (1131-1149), El-Fiz (1149-1154), El-did (11601171) ve Eyyubiler in fethi ile halifelik dnemi sonlanmtr.Bu tarihlere gre en uzun halifelii 58 yllk bir srele El-Mustansr yapmlardr. Halifelerin lm, ksa sreyle de olsa karklk ve anlamazlk oluturmutur. Mesela daha h. 487/M. 1094te Fatm halifesi el-Muntasrn lm ,smiller arasnda blnmeye neden olmutur.En ksa halifelikte de El- Zfir 5 yl bulunmutur. El Mustali ve El-Amirden sonra ise el Hafz ile birlikte fetret dnemine girilmitir.
51 52

A.Engin Berksa, a.g.m., s.231. Henry Corbin, a.g.e.,s.47.

18

eden Karmatileri tevik ederek rakipleri olan Abbasileri ezmee ve onlarn devletini ieriden ykmaya almtr53.

Ubeydullah, Mehdi Fatmlerin gelimesinde ok nemli bir rol oynamtr. Dou Ifrikiye sahilindeki bir yarmadada Mehdiye adyla bir ehir kurmu ,h.308/m. 920da burasn bakent ilan etmitir. Bylece Kayranda Snnilerin direnilerinden uzakta kalmtr. ehirde byk bir sanayi faaliyeti Bizansllarn karsnda balatmtr. Fatmler

da bu gelime ile durabilmi, Orta Akdenizin bat

ksmnda stnlk kurmu ve Sicilya adasna kadar genilemilerdir .

Ubeydullahtan sonra olu el-Kaim unvan ile Ebul Kasm (h. 321-334/ m.933-946 )hilafet makamna oturmutur. Dier Fatm halifeleri gibi o da Snnilere kar mcadelelerde bulunmutur. El-Kaim babasnn dta yaylma, ite glenme politikasn srdrm, ancak saysz askeri giriimini finanse edebilmek iin ar vergiler ykledii uyruklarna kar tutumu babasna gre daha sert olmutur. Bu nedenle saltanatn sonlarna doru Ebu Yezidin nderliindeki Harici Berberilerin byk ayaklanmas patlak vermitir. Berberilerin ekonomik honutsuzluundan kaynaklanan ve Fatm topraklarnda Zenate-Sinhace, Snni-ii ve Harici-ii dmanlklarndan yararlanan bu ayaklanma, neredeyse yeni hanedann sonunu getirecektir.54

53 54

mer Rza Dorul, Hasan Sabbah n Cennet Fedleri,stanbul, 1975, s. 53. Farhad Daftary , A Short History of the smils, London, 1999, s.198.

19

Halife El-Kasmn yerine olu el-Mansur unvan ile Ebul Zhir smail( h.334-353/ m.946-953) halifelik makamna gemitir. El-Mansur, Fatmlerin Kuzey Afrikada doan ilk halifesidir. Ebu Yezidin ayaklanmasnn ortasnda iktidara gelmi ve tpk babasnn dedesinin lmnde yapt gibi selefinin lmn bir sre gizli tutmutur55. Halife olduu zaman 22 yanda olan el- Mansur ilerleyen zaman iinde Ebu Yezidin isyann bastrmak iin uramtr. Ifrkiyeli olmayanlar

geici bir sre, Fatm Devletini tehdit eden Hrici Eb Yezid en-Nkkriyi desteklemilerdir. Ancak bu hareket Ftmi Halifesi Mansur-Billah tarafndan datlmtr. (h.335/m.947) El-Mansurun Eb Yezide kar zafer kazanmasndan sonra Fatmler Mehdiyeyi terk ederek yeni bakentleri Sayrelmansriyeye (Sabra) yerlemilerdir. Buras Mansr tarafndan Kayrevan yaknlarnda Ebu Yezidi

destekleyen Malikileri kontrol etmek iin kurulmutur56. Bu olay Fatmlerin yine snni ii atmasn yada snnilere kar g kazanma isteini gstermektedir.

El-Mansurdan sonra El-Muiz(h..341-365/m.952-975) yllar

arasnda

halifelik tahtna oturmutur. El- Muiz birka dil bilen iyi eitimli ve kltrl biri idi. Marip lkelerini egemenlii altna alm ve Msr feth etmitir. Ubeydullahn balatm olduu halife mehdi anlayn da yada halife-imam geleneinde reform yapmtr. El-Muiz doudaki muhalif smilleri yeniden kazanmak ve fikir birliini yeniden salamak iin ok ciddi almalar yapmtr. Muhalif smilleri kazanmakta bir bakma baarl olmutur. D Sicistaniyi kendi tarafna eken ElMuiz, Horasan, Sistan ve Mekran smillerinin de Fatm halifeliine inanmasn

55 56

Farhad Daftary, smiller, s. 198. A.Engin,Beksa, a.g.m., s. 230.

20

salamtr. Ancak desteklerini alabildii takdirde Badat fethetmek ve Abbasileri ykmay baarabilecei Karmatileri kendi tarafna ekmeyi baaramamtr. El-Muiz yapt bir takm yeniliklerle Fatm smillerin imamlk anlayna nemli yenilikler getirmitir. Ancak El-Muizzin Msrda ki saltanatnn ksa mrll nceden grlmtr.Bu dnemde en nemli baarl gerekletirilmitir57. defnedilmitir58. El-Muiz m. 975de olaylar lm olu El-Aziz tarafndan ve Msrda ki kaleye

Odan sonra El-Aziz yani Ebu Mansur Nizar (h.364-365/m.975-976)da Msrda ilk Fatm halifesi olmutur. Aziz dnemi ferah, bolluk ve kltr dnemi olarak bilinmektedir. El-Aziz Fatm devleti snrlarn douda Arabistana batda Atlas Okyanusuna kuzeyde Anadoluya, gneyde ise Nubeye kadar geniletmitir. El Azizin halifelie getikten sora yapt ilk i Bizans ve Abbasilerin aleyhine Suriyede ki Fatm iktidarn glendirmek ve yaymak olmutur. ktidara geer gemez Karmatilerle ittifak halindeki Alptekinden am geri almak zere Cevher komutasndaki gl bir orduyu Suriyeye yollamtr. Karmati glerinin zerine gelmesiyle Cevher nce Remleye sonra da Askalana ekilmek zorunda kalmtr. Karmati komutan El-Asem bu dnemde lm ve amcasnn olu Cafer onun yerine u grevi stlenmitir. Olaydan ekilmek zorunda kalan Cevherin yerine el-Aziz Remle yaknlarnda Alptekin ve Karmatileri yenmitir. Bu olaydan sonra Bahreyn Karmatileri yerel bir g durumuna dmlerdir. El-Aziz, Suriyenin kuzeyinde bulunan am da ele geirmitir.Ancak Suriye dnda d politika konusunda fazla
57

Heinz Halm, The Fatmds and Their Traditions of Learning, I.B. Tuaris, London, 1997, s.

33.
58

Heinz Halm, a.g.e, s.4.

21

ilerleyememi ve baarsz olmutur. Halife El-Aziz dneminde

birok nl

airler,tabibler ve yazarlar yetimitir. O iyi bir ynetici ve bilge bir halife olarak tannmtr.

Fatm halifeliinde Ebu Ali el-Mansur

(yani Hakim bi emril-ll El-

Hakim) babas tarafndan h.374/m.985 ylnda veliahd tayin edilmitir. Hakim ilk dnemlerinde devlet ilerinde hibir etkinlie sahip deildir. nk iktidar nceleri bn Ammarn elindeydi,daha sonra Bercevann eline gemitir. h.390/m.1000da sonra Hakim yann kk olmasna ramen, devlet idaresinde nemli yetkilere sahip olmutur. O smil olmayan, hatta Mslman olmayan halka bask

uygulamtr. Hristiyan ve Yahudilere kar baskc bir politika izlemitir. Birok kstlamalar getirmi ve onlar slam eriatna uymaya zorlamtr. El -Hakim dneminde bir ok kilise ve manastr ya yklm yada camiye evrilmitir. Hatta daha da ileri gidip, tm dnya Hristiyanlarnn dikkatini ekecek ve Fatm Bizans ilikilerinin de bozulmasn gze alarak h.399/m.1009da Kudste bulunan Kutsal Mezar Kilisesinin yklmasn emretmitir. Snnilere de, zaman zaman iddetlenen bir bask uygulamaktan kanmlardr. Dnemi karklklar ve iddet dnemi olarak bilinmektedir. Onun en nemli icraatlarndan biri Darl Hikmeyi kurmasdr. Bu okul Kahirede Fatm saraynda kurulmutur. El Hakim, halifelii dneminde ciddi isyanlarla kar karya kalmtr. Bunlarn en nemlileri, Endls Emevilerinin akrabas olan Ebu Rakva Velid b. Hiamin Barka blgesinde ki ayaklanmas ile Filistinde ki Cerrahilerin ayaklanmasdr. Yine el-Hakim dneminde zellikle yine onun son yllarnda ortaya kan Drzi hareketi Fatm halifeliinde karklklara sebep olmutur. Kendisini tanrya ynelten El-Hakim bol giysiler giyip merkeple

22

krlarda gezme alkanl edinmitir. El-Hakimin lm phelidir, m.1021da Mukattam tepelerinde allm gece gezmelerinden birine km ve bir daha geri dnememitir. Otuz alt yanda ortadan kaybolan halifeyi arayan uyruklar birka gn sonra yalnzca saraydan karken bindii eei ve hanerle paralanm giysilerini bulabilmiler, ancak cesedi hibir zaman bulunamamtr. Drziler bu lm el-Hakimin tanrsal varln kendi isteiyle gizlilie ekilmesi olarak yorumlamlardr.59

Daha sonra halife olarak El-Zhir ve El-Muntansr halifelik yapmlardr. Zhir cmert, hogrl, yumuak ve akll idi ve iyi siyaseti sayesinde gayri

mslimlerin sempatisini kazanm, dneminde din zgrlnden faydalanmlardr. Yine onun dneminde Suriyedeki Fatm hakimiyeti ise Filistinli Cerrahiler, Kuzey Suriyede ki kabilelerin ittifakndan kaynaklanan ciddi bir tehditle karlamtr. Ancak uzun sre hilafette kalamam ve vefat etmitir.

Onun yerine El-Muntasr gemi ve 60 yl 4 ay hilafette kalm , Fatmler Suriye,Filistin, Hicaz ,Sicilya ve Ifrkiye nin kuzey blgelerine kadar uzanmtr. Batda Atlas Okyanusundan ,douda Kzldeniz e kadar uzanan bu geni lkelerin minberlerinde hutbe El-Muntansr adna okunmu
60

, ancak daha sonralar Fatm arasnda amansz

topraklarnda Trkler, Berberiler ve Sudandaki zenciler

atmalar yaanmtr61.Bu atmalardan Fatm devleti ok etkilenmi ve lkede ktlk balamtr. Nildeki su dzeyinin dk kalmasnn ve Trk birliklerinin
59 60 61

Farhad Daftary, a.g.e., s. 236. Hasan brahim Hasan , slam Tarihi ,Ankara, 1985, s.60. Faik Bulut, Hasan Sabbah Gerei, stanbul, 2002, s. 195.

23

hareketlerinin yol at ktlk nedeniyle Msr ciddi bir ekonomik kriz iine girmi ve lkede tarm durmu, sefalet iine giren Msrda halk kedi kpek ve hatta insan eti yemeye balam, Fatm saraylarda Trk muhafzlarnca ele geirilmi

durumda idi. El-Muntasr Nasrd-Devle ve evresine toplad Trklerin taleplerini karlayabilmek iin btn servetini satmak zorunda kalmtr. Fatmlerin bu

dneminde hem ekonomik hem de sosyal hayat ar darbeler alm, ktlk nedeni ile halkn bir ou Suriye ve Iraka g etmitir. Akas bu dnemde Fatm halifesi El-Mustasrn uzun saltanat boyunca zayflayan Fatmler askeri,ekonomik ve dier politikalar ynnden byk ayrlklara dmlerdir62. El- Mustasr olaylarla ba edemeyince Akka hkmdar Bedrl-Cemalyi yardma armak zorunda kalm ve devlet ynetimini eline almasn istemitir. Fatmlerin toprak btnl bu dnemde klmeye balam, Suriye ve Filistindeki stnl sona ermitir.

Fatmlerin genel ideolojisi snni dnceyi ykp yerine iilii getirmek ve slam dnyasna hakim olmaktr. Bunun iin ncelikli olarak douya hakim olup,

Msr ele geirmilerdir. Halife Mehdi saltanatnn ilk yllarnda Msrn fethi iin iki kez deneme yapm ancak baarsz olmu ,daha sonralar olu ve halefi El-Kaim denemeler yapm ancak Abbsi hilafetinin kmas ile baarsz olmulardr. askeri ynden gllnn ortaya

Fatmlerin douya doru ilerlemesini ancak halife El-Muizi baarm ve Msr ele geirmitir. Bylece slam aleminde ilk defa ismen bile olsa Badata

62

Farhad,Daftary, smil Literature, I.B., Newyork, 2004, s. 35.

24

bal olmayan bir hkmet Msra hakim olmutur63.

Fatmlerin Msr ele siyas , sosyal ve

geirmeleri sadece hkmet deiiklii deil ayn zamanda

toplumsal bir yeniliin yan sra sistemde ki rollerini de deitirmitir. Bu olaylarn ardndan artk Fatmler din, sosyal ve felsefi olaylara ve gelimelere nclk edip, bu alanlarda almalar yapmtr. Ancak Fatmler slam dnyasnn tmne hibir zaman ve hibir koul altnda hakim olamamtr.

Fatm halifeleri propagandaclar yani dler araclyla smillii yayma politikas gtm, bu nedenle de ok byk bir d ebekesi kurmulardr . Dler araclyla snrlar iinde dnda farkl inantaki insanlara kendi mezheplerinin esaslarn retmeye almlar ve dailer yetitirmek zere Darl Hikme adl yksek retim ve eitim messeseleri kurmulardr 64. Bu akademi bir ktphaneyi, bir okuma salonunu, itimalar ve dersler iin eitli odalar ihtiva ediyordu. Btn ilimler tedris ediliyor ve bir ok alimler, yardmclar, ktphane memurlar burada alyordu 65. DarlHikmenin mdavimleri iki ksma ayrlmtr. Birinci ksm alimler, ikinci ksm cahiller ksm idi. Alimler ksm dlerin devam ettikleri ve yetitikleri ksmd. Cahiller ksm dokuz derece idi66. Burada eitime balayan renci ilk olarak din mesai ve mukaddes kitaplarn tefsirini tartr ve renciye din konularn anlatlmas kavranmasnn ok zor olduundan ve bu konular ancak
63 64

A.Engin Berksa, a.g.m., s.230. Mehmet Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi,Ankara,1982, s.207. Darl Hikme El Hakimi dneminde almtr. Bu messese ba d tarafndan smilin yaylmas

Fatm halifesi

ynetiliyordu. Burada yetitirilen kimseler uzak lkelere gnderilip salanyordu.

65 66

W. Barthold, slam Medeniyeti Tarihi, ev. Fuat Kprl, Ankara, 1973, s. 169. mer Rza Dorul, Hasan Sabbah n Cennet Fedleri, stanbul, 1975, s. 53.

25

derin insanlarn anlayabilecei

telkin edilir; daha sonra bir takm dereceler

dorultusunda renci cahiller ksmndan alimler ksmna geerdi. Fatm halifeleri, kendilerini kutsiyet emberi ile kuatmak iin imamlarn kudsiyeti inanc zerine kurulmu mezheplerinin esaslarn retmek iin bu okullar kurmulardr67. Bu almalarn sonucunda imamlarn kutsiyet dncesi fikri Msr, Yemen, ran ve Hindistan gibi slam dnyasnn birok blgesine yaylmtr. Hatta bu dnceler Snni Emevilerin nfuzu altndaki Endlse bile szmtr68. Ancak Fatmlerin ilk genileme teebbs uzun sren karklklar, veba ve ktlk gibi olaylar nedeniyle kesintiye uramtr.

Fatmlerin ortaya kmas ile slam dnyas ikiye blnmtr. Bir tarafta Snnilii temsil eden Abbasi halifelii, dier tarafta iilii temsil eden Fatm halifelii . iler uzun sre Emevilere ve Abbasilere di geirememi ve belli bir sre gizli kalan davalarn Fatm Devletinin kurulmas ile yeniden harekete geirmilerdir ve batan beri yaadklar eziklie ba kaldrmlardr. te bu srete slam aleminde ayrlklar daha da artmtr. Fatmler mcadelelerinde bir taraftan souk sava ile smillii yayma almalarn srdrmler, dier taraftan adamlar ile sunnilie kar savamlardr. edebiyat ve bilim

slam dnyasna hakim olmakta zorlanan Fatm hkmeti iinde de bir takm gr ayrlklar balam, dolaysyla da zlmeler ba gstermitir. lk kopmalar Kuzey Afrikada ki ilk Fatm halifesinin dneminde farkl grlere sahip olan

67 68

Hasan brahim Hasan, slam Tarihi I(Siyas Din,:Kltrel,Sosyal), stanbul, 1985, s.178. Hasan brahim Hasan, a.g.e., s.178.

26

diler arasndaki anlamazlklarn ardndan

balamtr.

Fatmlerin hilafeti ve

hkmet kurmalar smillik deki ciddi ayrlmalar krklemitir. Fatmlere ilk yz evirenler Bahreyn Karmatileri olmutur. Karmatiler nce Fatmlere Msr fethinde yardm etmiler, daha sonra Fatm halifesi el-Muizzin in ordular ile isteksiz bir ekilde arpmlardr. Bahreyn ve baka yerlerdeki Karmatiler Fatm halifelerinin imamlklarn kabul etmedikleri gibi, bekledikleri mehdinin Ubeydullah yada

haleflerinden biri olduuna da inanmlardr. Bu durum ilk Fatim halifesinin iktidar srasnda Bahreyn Karmatilerinin onun mehdiliini tanmak yerine, dzmece mehdiye inanmay setikleri o felaket dnemiyle de kantlanr ortadan kalktklar
69

. Daha sonra

grlmektedir. Karmati devletinin yklmasndan sonra

Fatmlerde nce Hal saldrlar sonra i isyanlar ile sarslmlardr.

smillerde ikinci

ve nemli blnme, el-Mustansrn uzun hilafeti

dneminde ortaya kmtr. smilye aleyhtar olan ordu kumandanlarnn hakimiyetlerini kaybetmesi ve Fatm halifelerinin neminini yitirmesi phesiz ki bunlara sebep olmutur. Fatmlerdeki dier blnme ise de altnc halife El-

Hkimin h.411/m.1021de gizemli bir ekilde kaybolmasndan sonra meydana gelmitir. Taraftarlardan kimisi onun lmediini gizlendiini ileri srmlerdir. Dolaysyla Fatm tahtna halefinin kmasn reddederek mezhepden ayrlmlardr. Bunlar baz Suriye smiller inin desteini almlardr. Sekizinci halife elMustansrn (h.428-487/m.1036-1094) uzun sren saltanat dnemi ,Fatm devletinin ihtiamna ve de hzl gerilemesine ahit olmutur. Halifenin lmyle

69

Farhad Daftary, smiller,s.204.

27

birlikte smil davas ,ok byk bir i blnme ile paralanmtr. 70Bu paralanma sresince Fatm smilleri Nizariyye ve Mstaliye adl iki byk kola

ayrlmtr. Nizariye kolu Hasan Sabbah ile g toplarken Mstaliye kolu ksa sre Msrda hakimiyetini srdrm daha sonra birbirlerinden farkl kollara ayrlarak Yemene intikal etmilerdir. Buradan Hindistana geen Mstaliler daha sonra da blnmeler yaamlardr. Daha sonra Akka valisi Bedrl-Cemli halifenin daveti zerine hakimiyeti eline aldktan sonra arka arkaya onun olu torunu ve birok taraftarlar tarafndan igal edilmitir. Bylece Fatmler askeri diktatrlerin ynetimine girmi ve bir bakma kukla durumuna dmlerdir.

Fatmlerin kopmalar yaamasnda ve dalmalarndaki bir baka neden ise Abbasilerdi. Fatmler devletinin siyas tarihi de Abbasilerinki gibi devreye ayrlr: Abbasilerde erk ve nfuz ,evvela Araplarla ranllar arasnda mterek iken daha sonra ranllara ve en sonunda da Trklere intikal etmitir. Araplarla Berberilerin mterek gayretiyle kurulmu olan Fatmler devletinde de nfuz ve hakimiyet evvela Arap ve Berberiler arasnda ortaklaa bir sre devam ettii halde, bilahre Berberilere, bunlardan da Trklere gemitir71. Msrdaki Fatm Devleti ile merkezi Badatta olan Abbasi Devleti arasnda siyas ve mezheb mcadele bulunuyordu72. Abbasiler snni, Fatmler ise ii idiler. Abbas ve Fatm mcadeleleri uzun yllar devam etmitir .

70

Bernard Lews, Haiiler ,stanbul, 1995, s.28., Rana Grel, Bir Osmanl Aydn brahim

Ethem Paa , Ankara, 2004, s. 287.

71 72

Neet aatay, Fatmler Devletinin Kuruluu ve Akideleri, s.55-61. N. aatay, .A ubuku, slam Mezhepleri Tarihi I, s.70.

28

slam dnyasna canllk kazandran Snni bakanlnda

Seluklular

Turul Beyin

Abbasi Halifeliini Fatmlerin eline dmekten kurtarmtr.

Sonuta Fatmler Suriye blgesindeki yerlerini kaybetmi ve bu blgeler 1075de Seluklularn eline gemitir. Bylece 1040da kurulup genileyen Seluklu

mparatorluunun slm leminin maddi kuvvet ve kudretini temsili sonucunda ,Abbasi halifelii ii basksndan kurtulmutur. Bu dorultuda Turul Beyin hedeflerinden biri smillii kknden imha etmektir .Turul Bey bunun iin hareket etmek ve Fatm Devletini ortadan

Badata gelerek oradan Msra

kaldrmak istemi, bunun iin hazrlanarak hareket etmitir. Turul Bey Badata varm ancak Badat hkmeti onun maksadn anlayamam ve on ay orada kaldktan sonra Musula gemitir. Musul havalisini kardeine temin ettikten sonra tekrar Badata dnerek halife ile grp geri dnmtr. Ancak Turul Beyin amacn anlayamayan Badat halifesi Badat Fatmlere terk edip, kamtr.

Badat Halifesi, Turul Beyin yardmyla bakente dnebilmi, daha sonra Turul Bey Fatm askerleri ile savamak iin hareket etmi halifeyi kendi eliyle Badata sokmu ve sarayna gtrmtr. Bu olaylardan sonra Turul Bey Msr da ki Fatmler ile uramtr. Daha sonraki dnemlerde ise Fatm hkmdar Mstansr Badatta yenildikten sonra Halep ve Kudsten ekilmek zorunda kalarak daha sonrada amdan atlmtr. Bylece Fatm smilleri Suriyeden tamamen gitmi ve sadece Msr kurtarabilmilerdir. Fatmlerin giderek klmesi ve

gerilemesindeki byk faktrler iinde Byk Seluklu mparatorluunun da pay byktr.

29

Bu arada hzla topraklarn genileten Seluklular Fatmlerin Arabistandaki durumunu da etkilemi ve h.461-463/m.1069- 1071 yllarnda Mekke erifi

Alpaslana, Mekkede o zamana kadar Fatm halifesi adna okunan hutbenin artk Abbasiler adna okunacan ve ezann ise sunni usulne gre okunacan

bildirmitir. Fatmler i isyanlar kncaya kadar ii-smil hareketini siyas alanda ok baarl bir biimde temsil etmilerdir73.

Sonu olarak Fatmlerde El-Hakim dneminde biimlenme ve rgtlenme El-Mustansr zamannda en yksek dereceye ulam ve bu dnemde genilemitir. Fatm dleri ok geni blgelere yaylmaya balamlar ve davalar zellikle Irak bata Fars, sfahan, Horasan Rey olmak zere rann deiik blgelerinde daha da etkinlik kazanmtr. isyanlar nedeniyle smilliin Msrda etkisizlemeye balad sra da Hasan Sabbahn, randa ortaya kmas i-Snni mcadelesine yeni bir ivme kazandrmtr. Hasan Sabbah kurduu tekilat sayesinde Seluklu ve Snni ordularn ok uratrm ve zamanla Seluklular iin ciddi bir tehlike

oluturmu, sfahan ve civarndaki kaleleri ele geirmitir. Amalar din olmaktan ok siyas idi ve kurulu olan dzeni ykp halka kendi inan ve dncelerini kabul ettirerek yeni bir dzen kurmakt. Abbasiler ile hmileri Seluklular onlarn en nemli dmanlar idi ve kurduklar tekilat ile bir ok din adam ve devlet adamn yetitirdikleri fedlere ldrtmlerdir.74 Hasan Sabbah Alamut kalesine yerleerek halk smilyenin dier bir ad olan Btnlik mezhebine davet etmeye balamtr. Seluklu, siyas bakmdan hemen her zaman Fatmlere kar stnln korumu

73 74

Bernard Lews, a.g.e., , s.x. Bernard Lews, a.g.e., s.x.

30

ve Fatmler den Suriyeyi alm, Msr kaplarna kadar dayanmtr75. Ancak Hasan Sabbah ve dier Alamut yneticileri uzun yllar smil faaliyetlerini ve hareketlerini srdrmlerdir.

smilliin savunucusu Fatmler ve snliin savunucusu Seluklular arasnda uzun ekimeler yaanmtr ve bu dnem slam dnyas asndan kark bir dnemdir. slamdaki iki zt kutup ubuunun bir ucunda Fatmler, dier ucunda ise Abbasiler ve Seluklular boy gstermi ve kark heterojen bir slam toplumu olumutur. Badatta bir takm atmalar yaanrken, bunlarn bymesindeki en nemli etken ise Bveyhoullar olmutur. Buveyhoullar smilliin gelimesi iin aba harcamlar ve Abbasiler halifelerinin dmanl arttrmtr. Ancak zayflam ve snnilii destekleyen tavr bu

dalm olan Bveyhoullar

hanedann ortadan kaldran ve Suriye ye kadar tm Snn dnyasn hakimiyetleri altn da toplayan Seluklular, smilliin kalesi Msr alamadklar iin Fatmleri tam olarak ortadan kaldramamlar ancak bu grevi Seluklularn mparatorluunun bir nevi uzants olan Eyyubiler baarmtr.

1-Mustali smilleri Fatmlerde yaanan i karklklar sonucunda iki kola ayrlan smiller Mustali smilleri olarak Msr, Suriye, Yemen ve dier blgelerde yaylmlardr. smilliin bu kolu Nizari smillii karsnda ayr bir kol oluturmulardr. Bu kola Bat smilleri de denmektedir. Mustaliler el-Muntasrdan sonra iki imam

75

Abdlkadir, Yuva, Seluklular Zamannda Btn Faaliyetleri, Sosyal Bilimler Dergisi,

C.3, S.2, Elaz, 1989, s.292.

31

daha tanmlar . Bunlardan biri el Mustalinin olu

El Amir ve El Amirin

lmnn ardndan kan karklklar sonucunda Fatm tahtna geen El-Amirin kuzeni El Hafzdr. Daha sonralar ise Mustaliler, El-Hafzn imamlk iddasnda bulunmasyla Hafiziye ve Tayyibiye olarak iki kola ayrlmlardr.

Hafizyeler Mecidiye

olarak ta bilinmektedir. Bunlar el-Amirden sonra

imam olarak El-Hafz ve ondan sonra gelen Fatm halifelerini kabul etmiler, Msr ve Suriyede daha sonralar yerel hanedanlardan Adendeki Zureyilerin ve Sanadaki Hemdanilerin desteini grmtr. El-Hafzn lmnn ardndan

Fatmlerin son halifesi olarak bilinen El-Zafir El-Faiz, El-Adid de Hafiziye kolu tarafndan imam olarak kabul edilmitir. Ancak bu smil kolu Msr da Fatm

halifeliinin yklmas ile h.463/m.1171den sonra zaman iinde dalm sonra da kaybolmulardr.

El-Amirden sonra

El-Hafz ve haleflerini red ederek El-Amirin olu

Tayyibi imam olarak tanyanlara ise Tayibiler denilmektedir. Tayyibiler nceleri Mustali smillerinin kk bir aznl ile yerel Sleyhi hanedannn aka

kendisini destekledii Yemen smillerin ou arasnda destek bulmu ve ksa bir sre sonra bir d mutlak bakanlnda bamsz bir Tayyibi dava rgtlenmesi kurulmas ile Yemen Tayyibi hareketinin ana merkezi haline gelmitir.
76

Tayyibilerin merkezi Yemendir. Yemenden sonra Hindistanda da yanda kazanmlar ve daha sonraki dnemlerde Davud ve Sleyman olarak gruplara

76

Farhad Daftary, smiller, s.306. a.g.y , a.g.y.,smil Literature, s.44.

32

ayrlmlardr. Yemendeki Tayyibiler ounluu Sleyman davasn benimserken , Hindistandaki Tayyibiler ise Davud davasn benimsemilerdir.

Hindistan Tayyibilerinin byk bir ounluunun desteini

Davud

Burhaneddin Kutubah kazanmtr. Mool yneticileri ile iyi ilikiler kurduu iin onun dneminde ok fazla olay olmamtr. Onun yerine yirmi sekizinci d eyh Adem Safiyeddinden sonra Davudiler yeni bir blnme yaamlardr. Davudilerin ounluu eyh Ademden sonra Davud b. Kutbahn olu Abdl Tayip Zekiyeedini tanrken bunu kabul etmeyen eyh Ademin torunu Ali b.brahim yeni bir hizip kurmu ve kendi adyla Aliye olarak bilinen bu hizip ok az sayda yesiyle gnmze dek yaamay baarmtr.77Sleymaniler Hindistantan ok Yemende yaylmlar ancak Hindistanda ok az taraftar toplamlardr.

Sleymani dava rgtlenmesi de Fatm Tayyibi geleneklerini srdrmektedir.

Daha sonraki dnemlerde dler araclyla Fatm geleneini devam ettirmeye almlardr. zellikle Tayyibiler Fatm smil kurallarnn nemli bir ksmn korumular ve her iki kolda kurulan d tekilat ile gelien tarihi sre iinde davalarn srdrm ve rgtlenmilerdir. Ancak deien koullar altnda bu tekilat yapsnda ve hiyeraride deiiklikler yapmlar ve her iki kolda yaklak drt yz yllk bir tarihin sonucunda gnmze kadar devamllklarn srdrmlerdir.

77

Farhad Daftary, smiller..,s.350.

33

2-Nizari smilleri smillerin nceleri oluumuna randa daha sonra Suriye taraflarnda kurulan

Nizari smilleri denilmitir. Nizari smilleri adlarn Nizariyi Hasan Sabbah nclnde

desteklediklerinden dolay almlardr. Bu mezhep gelitii iin Es-sabbahiye de denir78.

Bu mezhebe Hasan Sabbah eski

dnceleri yeniden canlandrd iin Ed-Davetl-Cedide de denmitir. Batl kaynaklarda Btnlere Haiiler yada Haii de denmitir. Hasan Sabahn

evresine toplad genlere haha (afyon) iirmesinden dolay bu ismin verildii sylenmektedir. smiller iin Hahaiyya tabiri ilk yazl adlandrma

h.517/m.1123 ylnda Halife Al-amir adna zamann Kahiredeki Fatm rejimi tarafndan karlm Nizari smil kart risalede kullanlmtr. Risalenin ad Iga Sawaiga al-irgham idi. Bu risalenin 27 ve 32. sayfalarnda Suriyeli Nizariler iin iki kez Hashishiyya deyimi gemektedir79. Hasan Sabbahn tekilat elemanlar yeniden dou inanc ile snrsz itaat kouluyla yetitirilmi birer fed idiler. Bu nedenle tekilatn dier bir ad Fedayin olmutur80. Yine Batl kaynaklar

Accini, Arsasini, Assasi, Assasinni, Asessini, Hesesini, Heyssesini, Hashishin ok sayda tabirini81. Nizari smilleri iin kullanmlardr. Ancak bu szcklerin

nereden ve ne ekilde trediine dr birok yorum yaplmtr. Baz batl aratrmaclara gre ,Assasini ,Asssissani (el-sisani) sznden bozmayd ,ta hisarlarda oturan anlamndaki bu ad da Arapa kaya yada hisar anlamna gelen

78 79 80 81

brahim Agah ubuku, Gazali ve Btnlik , Ankara, 1964, s.40. smail Kaygusuz, a.g.e., s. 30 . Cihangir Gener, Ezoterik Btn Doktrinler, Ankara, 1994, s. 121. Farhad Daftary, a.g.e., s.39.

34

assissath (el sisa) szcnden geliyordu82. Yine baka bir aratrmac,Assasins Arapada bekiler yada sr bekileri anlamna gelmektedir demitir. Bazlarna gre ise, Hai Assasinsden tremitir. Ancak Mslman kaynaklarda bu isimlere rastlanmamaktadr. zellikle Nizariye smiller iin daha ok smilye, Nizariye, Btnye, Mlhid,Talimiyye gibi tabirler kullanlmtr. Buna ramen XIII.yydan sonra Suriye (am) nizarileri iin bazen Hahii terimini kullanmlardr.

Baz aratrclar Btnlik ile smilliin ayn anlamda deil de bir ii kolu olan smil mezhebinin zamanla arya kam ve smil mezhebinin doktrinlerin saptrlm bir ekilde kabul eden ve zellikle Hasan Sabah ynetiminde gelien koluna verilen znel bir isimdir demilerdir. Gnmz aratrmaclar Btnlik ve smillik tabirlerini e anlmal btn kapsayacak ekilde kullanmlardr. Btnliin

ehristani Btnyya bal altnda kesin bir aklama yapmtr ve tarafszca smilye ile ilgili olduunu bize bildirmitir83.

eitli kaynaklarda, zellikle yabanc

kaynaklarda Btnler devlet, sfatlarla

tarikat,frka ,mezhep, dzen, tekilat, hareket ,cereyanvs. gibi

desteklenmek istenmitir. Ancak tam olarak devlet kuramayan ,ayn zamanda din ama uruna yola kan , smil mezhebi doktrinleri dna kp kendi doktrinlerini getiren, dalk blgeleri mekan seip eitli suikastlar yapan , bulunduklar blgelerde Btn olmayan halka huzur vermeyen , Seluklu topraklarnda baz blgeleri ele geirmelerinden dolay Seluklu devleti bnyesinde i devlet gibi

82 83

Farhad Daftary, smililer, s.42. B. Vaux De Cara , a.g.m., s. 679.

35

varln koruyan Nizari smilleri iin tam olarak nasl bir terim kullanlmas gerektii meselesi tartmaldr. Yurdumuzda genellikle smil terimi iin genel anlamda belirli bir kavime hitap eden Btnye, Btn terimi benimsenmitir84. Hal Seferi tarihileri onlar Assasins olarak zikrederken Ortadou Arap tarihiler daha genel Btna olarak adlandrmlardr
85

. Gazzali bu polemie u ekilde

deinmitir: Nizari smilleri kendileri iin en uygun isim olarak Ed-dawetlHediye (doru rehberlik misyonu) ya da Ed-davetl-Cedideyi ( yeni misyon) ,

sonraki terimi ise sapknlk ile bir tutulan anlam elde etmek iin eski misyon terimini kullanmlardr ve bu da Fatm smil davasn kapsamaktadr. Nizari smil olan Ed Davel-Cedidenin eylemleri Fatmlerden bamszdr ve Hasan Sabbah liderlii altnda tek bana kontrol edilebilir 86gr savunulmutur.

D-GNMZ BTINLER Gnmzde de smil mezhebine bal bir ok topluluk yaamaktadr. Ancak bunlar geni blgelere yaylm dank topluluklar halinde eski birlik ve beraberliklerini kaybetmi, hatta deiik toplumlar iinde kaybolup gitmi yada yarm yamalak din vecibelerini ve siyas grlerini devam ettirebilmilerdir. Bunlardan bir ou toplum olarak aznlkta kalmtr. Ancak ilerinden sadece Nizar
84

Mesela Mehmet Altay Kymen Btnleri hareket olarak , Osman Turan ise Btnleri

tekilat,smail Kaygusuz ise devlet olarak nitelendirilmitir. Yine Farhad Daftary gibi batl aratrmaclar Btnleri devlet olarak, Bernard Lews ise Haiiler adl

almasnda radikal bir tarikat olarak zikretmektedir. Ayrca smiller Btnyeyi kendileri iin kullanmamlardr.smail Kaygusuz ise ,Hasan Sabbah ve Alamut adl

almasnda da smailyye inanc ve devleti olarak kullanmtr. Sonu olarak Btnler ii koluna mensup sre iinde deiime uram bir harekettir.
85 86

Nasseh Ahmat Mirza, Syrian smilsm, London, 1997, s. 3. Farouk Mitha, Al-Ghazali and The smils, London, 2000, s.19-21.

36

ve Mstali smilleri blgeler arasnda younluk gstermitir. Nizar ve Mstalili smilleri Hindistanda Bombay Kalkta ,Baroda Sert, Ahmedbad, Haydarbd, Sindhpr, Dohan, Gucerat, Udpr; Pakistanda Kaari, Afganistanda Kbil, Bedehan, Pamirin batsnda Ruan; randa daha ok Horasan blgesinde kain Bircend, Mminbd, Nasrbd, Mezdb, Niabur ve Dizbd, Yemende Haraz, Havzan, Cebelimergarib, Lehab, Attare87 gibi yerlerde yaygn bir ekilde toplum olarak grlmektedir. Ayrca Yarkent, Kagr, Orta Asya, Dou Trkistan, Gilgit, itral ve Hunzada88 kk Btn gruplar bulunmaktadr. Btnlerin bugnk kesin says bilinmemektedir. Nizar smillerinin kesin olmamakla birlikte 20 milyon, Mstalili smilleri 2 milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir. Ancak bu gruplarn saylarn olduundan ok gsterme gayretleri bir yana, gnmzdeki

btn smillerin asl nfusu 10 milyon civarndadr89 da denilmektedir. Gnmz Mstali Btnleri Yemenden Hindistana gemilerdir. Ve Davudlar ve

Sleymaniler olmak zere iki kola ayrlmlardr. Mstali smilleri daha sonralar Hindistanda Bohra adyla anlmaktadr.

Bugn bir ok blgede dank halde bulunan Nizar smilleri grubunun takip edecei ve rnek alaca dzenli bir yaam tarz yoktur. Bunlar daha ok imamlarn tavsiye ettii kurallar benimseyip, yaadklar lkenin artlarna ve yaptrmlarna uymak zorunda kalmlardr.

87 88 89

Mustafa, z, smiliye D.V..A, C. 3, s.132. Mustafa, z, a.g.m., s.132. Mustafa, z, a.g.m., s.132.

37

mam konusu gnmzde de smil mezhebinde nemini korumaktadr. Ancak eski gc yoktur. zellikle Nizar smil tarihinde yaanlan karklk ve younluk, onlarn geni alanlara yaylmasna neden olmutur. Bunun sonucunda dil problemleri yaamaktadrlar. mamlarn merkez yol gstericiliindeki bir otoriteden yoksun kalan bu Nizar topluluklar zellikle de ran dnda bulunanlar, randa gizlice yaayan Nizar mamlaryla sadece kendilerinin temas halinde bulunduunu iddia eden yerel d, pir ve eyhler tarafndan ynetilmilerdir.90

Bir grup Btn yaamaktadrlar. srdrenler

gnmzde Aa Han liderlii altnda Hindistanda

Gnmzde Suriye, Lbnan ve Filistin topraklarnda hayatlarn ne olduunun

altnc halife el-Hkimin h.412/m.1021 ylnda

bilinmemesi ve aniden ortadan kalmasndan sonra ona bal olanlardan bazlarnn el-Hakimin ilahi olduuna inanm ve lmediine sadece gizlendiine inanmlardr. Onun halefinin tahta kmasn reddetmiler, Suriye smillerinden destek

almlardr. Gnmzde de bu blgede yaamaktadrlar. smilliin bir kolu olan Karmatilie ise, gnmzde Irak, Suriye, Hindistan ve Orta Asya, Yemen, Umman, Bahreyn ve Kuzey Afrikada deiik gruplar iinde rastlanmaktadr. smilliin kollar Karmatiliin ve Btnliin vb. gnmzde devam etmesi, Ortadou Heterdoksisinin dnce tarz, bugn blgede smil, Nusayri ve Drzi gruplar iinde devam etmektedir91. Ayn ekilde siyas yaplanma iinde ayn ey sylenebilir.

90 91

Farhad, Daftary, a.g.e., s.481. Abdullah, Ekinci, Ortadouda Ortaya kan Fikir Akmlar,(8-9Yzyllar), Frat

niversitesi Orta-Dou Aratrma Merkezi,C.1 ,S.2, Elaz, Temmuz 2003 , s.73

38

Gnmzde Kuzey Pakistanda

da smil gruplarna rastlanmaktadr.

Bugn Pakistann byk bir alannda yaklak yarm milyon smil vardr. Dilsel ve etnik ynden farkl iki grup vardr. Kuzey Pakistan smilleri aslnda kuzeyde Ghizr ve Gilgitde konulanmlardr. smiller Ghizr blgesini Snniler ile

paylamaktadrlar. Rajal ve yerel kurallar XIX.yy. yarsndan sonraya kadar bamsz idi92. smillerin merkezletii blge Asyann merkezi Bedehan ve Afganistann kuzeybatsnn bir ksmdr. Bunlar eiten yol gsteren pirdir. Pir, kutsal yol gsteren ve mam tarafndan gnderilen misyonerdir. Pirler, ran ve Arap kaynaklarndan sz sahibi olduunu iddia derler. Onlarn temel kltr dili Farsaya dayaldr. Bu Fatm ve Alamut dnemi belgelerine dayanlarak tespit edilmitir. Bu rs grev babadan oula gemektedir93.

Sonu olarak Btnler deiik gruplar,tarikatlar ve mezhepler altnda bir ok blgede dank halde, birazda asimile olmu bir ekilde varlklarn devam ettirmektedirler.

92

Nejima Susumu , Pr,Waz,and mam: The Transformaton of Soco-Relgous Leadershp

Among the smils in Northern Pakistan, slamic Area Studies Project, Tokyo-Japan, 2001, s. 4.
93

Susumu Nejima ,a.g.e. , s.7.

39

BRNC BLM BYK SELUKLU MPARATORLUUNDA BTIN HAREKET

A-RANDA LK BTINLER (903-1090)

Irak Karmati liderlerinin faaliyetlerinden ksa bir sre sonra Btnlik orta ,bat ve kuzeydou randa yani Rey , Kum Kaan ve Hemedan gibi ehirlerde h.260/ m.874 ylnda, daha sonralar ise Horasan ve Maveranehir balamtr. de yaylmaya

Rey blgesindeki ilk rgtlenme ve yaylma Halef el-Hallac adl bir d tarafndan yrtlmtr. Halef el Hallac, D Muhammed Zekeriya tarafndan ilgili bir dai seilmi ve iaya Reye git . Rey, Kum, Kaan,Save, Rafzi oktur ve onlar kolay baar salarsn

davet edersen hemen kabul ederler, iinde

denmitir. Nakkalkta stad olan halifesi Sabiye nahiyesinin Gelin94 adndaki ky kendisine merkez semitir. Bu kyde uzun zaman nakkalkla geinmekle beraber srrn kimseye aamyordu. Neticede, binbir glkle elde ettii bir adama,Bu Ehl-i Beytin mezhebidir, zaman gelmeden kimseye amamam

gerekir, bu frsatn da ortaya kmas yakndr. imdi yalnz ren, onu grnce bu mezhebepten gelenlerine ayn gafil olmaman gerekir95 dedi. Daha sonra kyn birgn, devlet ileri ileri

ekilde mezhebinini retti. Gnlerden

gelenlerinden biri Gelin kynden geerken, kyn dndaki ykk bir mescitten bir

94

Nizml-Mlk, a.g.e.,s. 236., Farhat Daftary, smil Tarihi ve Kuram adl eserinde

Halefn yerletii yer olarak Rey dolaylarndaki Peapuya blgesindeki Kuleyn Kyn gstermektedir.
95

Nizml-Mlk, a.g.e,s. 236

40

ses geldiini duydu, mescide yaklaarak olup bitenleri anlamak istedi. B srada halife adamlarna mezhebini anlatyordu. Kye dndklerinde zaman halka Ey insanlar, bu adamn syledikleri yalandr, onun etrafnda toplanmayn, onun felaket gelmesinden korkuyorum

sylediklerini duydum, kymzn bana

deyince halifenin dili tutulup tek kelime syleyemedi, ilerin ktye gittiini anlaynca kap Reye gitti96. Yani ksa bir sre sonra Snni yetkililer tarafndan bulunduu blge tespit edildilmi Reye kam ve orada gizlenmitir.

Gelin kynden bazlar onun mezhebine inand iin onun yerine olu Ahmet b. Halefi getirdiler. Ahmet Rey de gizli bir ekilde kendi mezhepleri iin alyordu. Gelin kynden Gyas adnda biri Ahmed i kendi grn

benimsetti ve onu halkn mezhebine davet etmesi iin halef tayin etti. Gyas mezhebine esaslarn anlatan Kitbulbeyan adnda bir kitap yazd. Kitab Kuran- Kerim ayetleri, Reslllahn hadisleri, Arap ataszleri ve iirler ile sslenmitir. Kitapta ayrca oru, namaz ve dier eri kelimelere lgat manas veirlmitir. Gyas n namn duyanlar toplanp Kum, Kaan ve be ehirlerinden gelip, etrafnda

bu mezhebi renmeye balamlardr. Ancak Abdullah Zaferni halk bunlar yeniden ortadan kaldrmak iin plan yapt.

onlarn aleyhine tahrik edip

Reyden kaarak Horasan a giden Gyas Merv-i Rud blgesine yerleti. Ve orada Emir Hseyin Ali Merveziyi mezhebine katt. Emir Hseyinin davet kabul

etmesiyle birlikte onun hakimiyeti altnda bulunan Talikan, Meymene, Herat , Grcista ve Gur blgeleri de bu mezhebe katlm oldu. Gyas Merv-i Ruda mezhebi yaymas iin baka birini tayin edip kendisi yeniden Reye dnd.

96

Nizml-Mlk, a.g.e.,s. 236.

41

Niabuye civarnda da Ebu Hatun denilen birini halka davette bulunmas iin kendisine halife seti . Daha Horasana gitmeden mehdinin halk mezhebe davete vadinde

baladlar.Rey halkna

yakn zamanda

kaca

bulunduklarndan, Karmatiler bu sze geldiini ve mezhebine tekrar davette Vaat ettii

inanmlardr.Ehl-i snnet, Gyasn geri bulunduunu mehdi haberini alnca onu

yakalamak istedi. durumuna

zamanda

kmaynca

Gyas

yalanc

dt. iiler

onun mezhebinde

bir takm

kusurlar

bularak, ona

fkelenip, onunla alaklarn kestiler.Ehl-i snnet vel-cemaat da onu yakalamak istediinden, bu iten elini ekip gitti. Nereye gittii bilinemedi 97. Bu olaylardan sonra Rey halk artk Gyasn yeenlerinden Halefin evresinde toplanmaya baladlar. Bu halefin ad Ebu Cafer Gebr idi. Ebu Cafer hastalannca olu Ebu Hatem yerine halef olmutur. Ebu Hatem zelikle Taberistan, Grgan,Azerbaycan, sfahan gibi btn ehirlere dilerini gndererek halk kendi szlerie inanmaya davet etti. Rey emiri ahmed b. Ali onu davetini kabul etti ve Btn oldu98.

Ancak sonra Deylemliler Taberistan Alevilerine saldrd. Gelien olylar neticesinde Ebu Hatem Reyden gelip Deylemliler katld. Deylemlilerin reisi olan eba ir ile grt ve kendilerinin aleyhine verilen fetvalara cevap

vermeye alt. Ancak Ebu Hatemde kat ve kat yerde de ld.

Giyasn etkisiyle smil mezhebine katlan Ebu Abdullah el Hadim ise hareketin ilk ba dsi olarak Niaburu merkez olarak semitir. Daha sonralar

97 98

Nizml-Mlk, a.g.e.,s. 236 Nizml-Mlk, a.g.e., s. 238

42

Hadimin yerini h.307/m. 919da Fatm halifesi Ubeydullah el Mehdi tarafndan gnderilen Ebu Said el erani almtr. El erani Horasan blgesinde nde gelen askeri kiilikler arasndan bir ok mrit toplamtr.

Kuzeydou ran ve o blgenin daha sonraki dsi Hasan b. Ali el Mervezi olmutur. O ok gzel konuan Horasan felsefecilerinden biridir. ran blgesindeki ilk dailer Rey evresindeki kylerde youn bir ekilde faaliyetlerini srdrmlerdir. Hasan b. Ali Mervezinin dai olarak seilmesindeki en nemli neden daha ok cahil ve kyl halk mezhebe katlmasn salamas ve ayn zamanda ynetimde bulunan kiileri de mezhebe dahil etmek iin ikna edebilmesidir. Hasan b.Ali Mervezi padiahn gvendii kiilerden biridir. Bu da ona ayrcalk ve dai olurken evresinden dolay ncelik verilmitir. Hasan b. Ali Mervezi lm deinde iken kendi yerine dai olarak Orta Asyadaki Nekab kasabasnn Bazda kynden parlak bir filozof olan Ahmed el Nesefiyi atamtr .Ali Mervezi lecei zaman yerine dia olarak Muhammed b. Ahmet Nahebiye brakt. Onu yerine bir naip brakrarak Ceyhunu geip ,Buhara ve Semerkanta gitmeye almasn vasiyet etti. Brakt naip bulunduu yerde halk iinin glenmesi iin bu mezhebe davet etmeye almaldr. Horasan emiri ayanndan Nasr b.Ahmetin ve devlet byklerinin mezhebini kabul etmelerini salamalsn dedi. Hasan Mervezi bu vasiyetini bitirince ld99. Muhammed Naebinin daveti kabul edildi. Naebii Merve ilerin iyi gitmediini grnce davette

gitmek iin yola kt. Buharada

bulunamad. Daha sonra Nahebiye geti. Orada Horasan emirin nedimi olan Bekir Nahebi arasnda yer alan ve emirin debir- i has olan Eabla da dostluk

99

Nizml-Mlk, a.g.e., s. 236

43

kurarak onu da btnlie davet etti. Oradaki sekin eraf kendi mezhebine dahile eden Muhammed Naebiye burada birini brakp, Buharaya gitmesini sylediler. Naebi bunun zerine Buharaya gitti.

Buharada Nasr b.Ahmet ile tant. Bunun zerine Muhammed Nahebiyi Horan emirinin huzuruna gtrdler. Onun bilginlerini verek, kendisine sayg gsterdiler. Nasr b. Ahmedi mezhebine davet etti. Ve Muhammed Nahebi artk davetini aktan yapmaya balad. Nasr b.Ahmettin Btn olmas emirleri

kzdrmtr ve gelien olaylar sonucunda Nasr b.Ahmet tahtn oluna brakt . Olu Nuh tahta oturunca Muhammed Naebinin ban kopartt. Ve o blgedeki tm Btnleri yakalayp balarn kopartt. Nuh b. Nasr babasnn hapsedip sonra ban kestirince kumandanlar kendisine itimat etmeye baladlar. Ancak

padiahlnn 15. ylnda Buhara

ve Horasanda dailer yeniden ortaya kt ve

halk davet etmeye baladlar. Bu davete daha ok babalar ve dedeleri bu mezhep iin ldrlenler katldlar. Bu zamanda Emir Seyyid Mansur Nuhun veziri Ebu Ali Belami, Irak Horasan sipahsalar Alptekindi. Hace Sebugtekin ile Mansur Baykara byk hacip Yahya Ea Fergana, Serheng Hseyin Sebicab valisi idi . Ebu Abdullah Ceyhani ve Cafer gibileri ise Btnlerin reisleri idi. Bu mezhebin dailiini yapan iki kii vard.Biri Ebul -fazl Zengrz ,dieri de Atik nam ile anlan tek gzl kr bir adamd. Halk padiahn btn yaknlarnn Btn olduunu sand.nl Ts emiri Mansur Abdrrezzakta Btn oldu. Mansurunda daha sonraki Btnler kar gelien olumsuz
100

Ancak Eb kar

olaylara

dayanacak gc kalmad zayflk ve hastalktn gcn kaybedip ld. Ordusu da

100

Nizml-Mlk, a.g.e., s. 251

44

dald. Ve daha sonra Horasan ve Irak blgesinde bulunan tm Btnler ldrld.

ran blgesindeki Btn hareketini, sfahan dailiinin merkezi Kirmandan batdaki Azerbaycana kadar smil hareketinin yneticisi olan Abdl Melik b. Atta srdrmtr. eitli kaynaklarda bn Attan baka blgelerde de dava rgtlenmesinin yneticisi olduu belirtmektedir101. bn Atta genel olarak faaliyet emirlerini Kahirede ki merkezden almaktadr. Hasan Sabbaha smil hareketinde ilerleme ve ykselme aamasnda destek olan kiilerden biridir. Onu desteklemi, dava iine sokmu ve ayrca Kahirede smil eitimi konusunda ilermesi iin de talimat vermitir. bn-i Atta ahdiz kalesinde bir dnem yaamtr. Fakat iilikle suland iin babasnn kas firara mecbur olmutur . Ancak bn-i Attan olu dini konulardaki Ahmed

srasnda

onun

fikirlerini paylamad

sanlarak kendisine ahdizde kalma izni verilmitir.Bununla birlikte o gizli gizli smaili davas iin almtr.102Ancak daha sonra ei ve kendisi ahdiz kalesinin alnmas srasnda ldrlmtr.

101

Ancak zannmzca, bn Attan Kuhistan, Irak ve Horasan dleri zerinde bir etkisi olup

olmad kesin deildir. bn Atta baka blgelerde de dava rgtlenmesinin yneticisi olabilir ancak yine Horasan, Kuhistan ve Irakta faliyet gsteren dler zerinde bir yetkisi olup olmad kesinlikle bilinememektedir. Bkz.Farhad Daftary, smiller Tarih ve Kuram, ev. Ercment zkaya, Ankara, 2001, s.378.
102

Bernard Lews,a.g.e., s.45

45

B-HASAN SABBAH DNEM ( 1090/1124)

I-Hasan Sabbahn Btnlie Giriinden Alamuta Kadar Geirdii Sre ( 1072/ 1090) randa Byk Seluklu mparatorluu zamannda ortaya kan daha sonra da Suriye topraklarnda gelimelerini salayan Btnler, Hasan Sabbah ile yedi halefi tarafndan ynetilmitir. Devlet ynetiminde kan anlamazlklar sonucunda dalma sreci iine giren Fatm ynetiminden hem siyas hem din nedenlerle ayrlp, Byk Seluklu mparatorluu topraklarnda yaplan Btnlerin ve liderleri Hasan Sabbahn tarihte nemli bir yeri vardr. Yaad dnemde Byk Seluklu mparatorluuna hem siyaset yetenei ve stn zekas, hem de youn almalar sonucu rahat vermeyen Hasan Sabbah h.438 /m.1046-47 de Kum ehrinde domutur103 ve Hmyer kabilesindendir104. Hasan Sabbahn kkeni ve ak ad ElHasan b. Ali b. Muhammed b. Cafer b. El Hseyin b. Muhammed es-Sabbah el-

103

Laurence Lockhart BSOS deki Hasan Sabbah and The Assasins adl makalesinde

Hasan Sabbahn Kuzey randa Rey ehrinde doduu sylenmektedir. Yine Cl. Huart n First Enctlopedia of slam 1913-1936da ki( 1987-Kln, Newyork) smailiya adl makalesinde de Rey ehri olarak gemektedir.Bunlar dnda da baz kaynaklarda doum yeri rey olarak gsterilmektedir. Cuveyni a.g..e, Bernard Lews a.g.e ve Farhad Daftary de a.g.e, ise Hasan Sabbah Rey ehrinde deil Kum ehrinde domutur . Rey ehrine sadece din eitim almak iin gitmitir .
104

Yusuf Ziya Yrkan, Hz. Muhammed in Doumundan lmne Kadar slam Din

Tarihi, Ankara, 2001, s. 18-19. Himyer kelimesi Habee olup koyu renkli anlamndadr. Milattan 300 yl kadar sonra Hadravat egemenliini kaybettikten sonra bu Seba ve Zu Reydan kral bundan sonra uzatlarak kullanlmtr. Seballarn devamdr. Himyeriler Reydan ehrine hakim olmular ve Zu Reydan namyla anlmaktadrlar.Himyeriler putlara taparlar ve onlarn eski putlar ok nldr. Bernard Lews, The Assassns, London , 1985, s. 38.

46

Hmyeridir105. Babas Yemenden Kfeye, Kfeden Kuma g etmitir106. Hasan Sabbahn babas ilmi seven ve bilgili kiilii sayesinde oluna iyi bir eitim ortam salam ve olunun eitimi ile bizzat ilgilenmi, ona kelam, mantk felsefe, matematik alanlarnda eitim aldrmtr. Hasan Sabbah yedi yanda din adam olmak istemi ve bu isteini babasna bildirmitir. Bunun zerine babas onu dailerin nemli merkezlerinden biri olan Reye gndermi ve eitimine bu ehirde devam etmitir. Hasan Sabbah bidayette hoca Nizamettin Tsi, hakim mer Hayam ve Niaburi ile birlikte birlikte Kibar- Ulema-y Horasanda imam Muvafk

Niaburinin dersine katlmlardr. Bunlarn de matematik, fatt- zeka ile mutsavvf olduklarndan ksa sre akli bilimlerde birlikte olmulardr107.

105

Alaaddin Ala Melik Cuvayni, a.g.e, s.535 . Ahmed Ate,Gazalinin Btnlerin Belini

Kran Delilleri, Kitab Kavasm Al-Btnya, lahiyat Fakltesi Dergisi , C. 1-11, Ankara , 1954, s. 24. erafettin Yaltkaya , Fatimiler ve Hasan Sabbah, Darul-Fnn lahiyat

Fakltesi Mecmuas,Tersin II, stanbul, 1928., Farhat Daftary , A Short History of the smils, Traditions of a Muslim Community, Edinburg Unuversity Press, Edinburg, 1999, s. 123 .
106 107

Bernard Lews, Fedyan- smilye, Nr. Feridun Bederahi, Taberistan, ran, 1348, s. 57. Grel Nazl Rana, Bir Osmanl Aydn brahim Ethem Pertev Paa, Berikan Yaynevi, Birok kaynak mer Hayam, Nizml-Mlk ve Hasan Sabbah bahsetmitir.nk kaynaklara gre 408(1018) de doan

Ankara, 2004, s.289.

arkadalnn olmadndan

Nizml-Mlk ile 518 (1124) de len Hasan Sabbahn ve 626(1132)de vefat eden mer Hayyamn ocukluk arkada olmalar pek mmkn deildir. Rivayete gre nn okul arkada olduundan ve ilerde kim yksek makama geerse o kii o makam dier iki arkada ile paylamak zere yemin etmitir. Geen zaman iinde Nizml-Mlk vezir olmu,mer Hayam tannan bir ilim adam olmu, Hasan Sabbah ise Seluklu

imparatorluunun mali ilerinde grev almtr. Ancak Hasan Sabbah veziri ktleyip bir takm yolsuzluklar yapm ve saraydan firar etmitir ve intikam almak iin Btnlere katlm olduu sylenmektedir. Ancak bu rivayetlerin kesinlii yoktur. Bkz. Kazvini

Mstevfi, Tarih-i Gzide,1336, s.517, brahim Kafesolu , Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul, 1953, s. 129-130.

47

Hasan Sabbah aslen bal olduu

mamiyeia mezhebindendir. Ancak o babasnn da

mamiyyeia mezhebine Fatm daisi olan Emire Zerrab ile

karlancaya kadar bal kalmtr. Hasan Sabbahn doum tarihi bilinmemektedir ancak o daha gen birisiyken Fatm propagandas iin aba harcamtr108 .

Hasan Sabbah 17 yanda smil iiliine dnm ve Fatm davasn stlenmitir109. Kendisi bu konuda ocukluk a gnlerinden 17 yandayken eitli dallarda renim grmek iin byk bir ak hissediyordum ve din okuluna gitme dileim oldu. 17 yana kadar aratrma yaptm ve bilgileri dikkatlice inceledim110demektedir. Daha sonralar Emir Zerrabtan etkilenerek smilye mezhebini tanyp ona inanmaya balamtr. Hasan Sabbah ok kk yalarda smillerin etkisinde kalmtr. Onun smillii nasl tandn ve kabul ettiini Tarih-i Cihanguada u ekilde anlatlmaktadr: Ben atalarmn mezhebi olan ia mezhebinin 12 imam kolundandm. Reyde Msr Btnlerinin mezhebinden Emire Zerrab adl bir kii vard. Rey o dnemde smil dlerin faaliyet merkezidir. Onunla mezheplerimiz hakknda tartrdk. O dma benim grlerimi rtr, mezhebimi kk drrd. O srada benim de inancm kuvvetli deildi. Kar koymama ramen onun szleri kalbimde yer ediyordu. Derken ar ve tehlikeli bir hastala yakalandm. Kendi ar taassubum yznden bu dncemi kimseye

108

K.V. Zettersteen, Al-Hasan b. Al-Sabbah, E. J. Brills First Encyclopaedia of slam

1913-1936, C. III Leiden, New York , Kobenhavn, Kln, 1987, s.276.

109

Nada Eboo Jamal, Survvng The Mongols Nizari Quhistani and the Continuity of smil

Tradition in Persia, I.B. Tauris, London/Newyork, 2002, s 33.

110

Bernard Lews, The Assassns, London, 1985, s. 38.

48

aklayamadm. Kendi kendime Eer, Allah gecinden versin ecel gelirse geree kavumadan leceim dedim. Bende meydana gelen bu inan deiiklii yznden kimsenin mdahalesi olmadan o hastal atlattm. Bunun yannda Bu Necm Sarac adl birinden Btnlerin mezhebi hakknda bilgi istedim. O bana ayrntl izah ve aklamalarda bulunduktan sonra o mezhebin srlarn rendim111 .

Hasan Sabbah kendi dailerinin yapt gibi Btnlie davet edilmi ve kendi inancnn grleri rtlerek Btnliin srlar verilmitir. Hasan Sabbahn dava rgtlenmesindeki ilk faaliyeti ise u ekilde olmutur: O dnemde Fatm dleri Msrn dndaki birok blgede yaylm bir durumda aktif halde idiler. Hasan Sabbahtan nce Byk Seluklu topraklarndaki Btnler kendilerine merkez olarak sfahan semilerdir. Yukarda da bahsettiimiz zere, sfahan dliini merkezi randaki Kirmandan batdaki Azerbaycana dek Btn hareketinin yneticisi olan Abdl Melik b. Atta stlenmitir. ran blgesi ba daisi olarak bilinen bn Atta112 Reye geldiinde Hasan Sabbahn mezhebe giriini onaylam ve dava rgtlenmesinde grev vermitir. Reyden ayrlp sfahana giden Hasan Sabbah bn Attan yardmyla Msra gitmek iin yola kmtr. bn Atta ondan Fatm halifesi Muntasrn yanna gitmesini istemi ve orada Btn mezhebi hakknda daha iyi eitim alabileceini sylemitir. Bunun zerine Hasan Sabbah iki yl gibi bir sre bn Attan vekili olarak almalarn srdrm ve daha sonra Azerbaycan, Meyyfrikin, Musul, Sincar, Rahbe, Dmak, Sayda ve Sur zerinden Akkaya varp

111 112

Alaaddin Ala Melik Cuveyni, a.g.e., s. 38-89. Farhat Daftarynin smiller.. adl almasnda bn Atta ran ve Irak ba dsi olarak

gemektedir.

49

deniz yolu ile Msra gemitir113. Msr Fatm halifesi Mustansr, Hasan Sabbah hucceti semi ve onun adna ilerde davette bulunmasn istemitir. Hasan Sabbahn Mustansr ile grp grmedii hakknda kaynaklarda farkl grler

bulunmaktadr. bnl Esire gre Mustansr ile grmtr. Ancak, Cuveyninin eserinde geen u paragrafa gre ise NihayetH. 471/M.1078-9 ylnda Msra ulatm, orada kaldm yaklak bir buuk yl zarfnda Mustansrn huzuruna kamadm. Fakat beni vdn duymutum114 demitir. Buradan da anlalaca gibi Hasan Sabbahn gereekten Mustansr ile grp grmedii muallakta kalmtr.

Hasan Sabbah Msrda bir sre yaadktan sonra h.475/m.1082de sfahana geri dnm ve dokuz yl randa kalmtr, randa kald srede, rann eitli blgelerini dolaarak Btnliin propagandasn yapmtr.115 Hasan Sabbah ilk olarak Kirman ve Yezde oradan Huzistana, daha sonra Damgana gemi o blgelerde smil faaliyetlerini srdrmtr. Bundan sonra, giderek randa
113

Abdlkerim zaydn, Hasan Sabah, T.D..A ,C. 16, s. 347. Hodgson, Marshall G.S.,

The Order of Assasns, Gravenhage, 1955, s.72, Farhat Daftary , A Short History of the smils, Traditions of a Muslim Community, Edinburg, 1999, s. 122., Hamdullah, Mstevfi, Nzhetl Klb, Tahran, 1913, s. 41
114

Yine baz kaynaklarda Hasan Sabbahn Mustansr ile grt sylenirken bazlarnda

grmediinden bahsedilmektedir. brahim Agh ubuku onun 471 ylnda bir tacir kyafetinde Horasanda Msra giderek Fatm halifelerinden al-Mustansr ile grt ve Btnlie iyice balandn belirtmektdir. (Bkz. A.. lahiyat Fakltesi bahilik ve Btnlik,C. XVIII, Ankara, 1970. )
115

Henz Halm, The Fatmds and Their Traditions of Learning, I.B. Taurs, The Instute of

smil Studies, London, s. 59. , Mstevfi, Nzhetl Klb, Tahran, 1913, s. 41 ran blgesinde Hasan Sabbahtan baka hepsi ayr ayr dlik yapmtr. ElKirmani, El-Muayyed al irazi, Nasr-i Hsrev

50

hakimiyeti ele geiren Byk Seluklu topraklar iinde bulunan Deylem blgesinde smili yaymaya balamtr. Deyleman dliine getirilen Hasan Sabbah Alamut kalesini ele geirmek iin planlar yapmaya balam, Kuzey rana yani Hazar Denizi kylarnda Gilan ve Mazenderan gibi dalk blgelerde almalarn hzlandrm ve burada tam yl alm, smil mezhebinin propagandasn yapm, halk smili davas etrafnda toplamak iin o blgelere yeni dailer gndererek etkisi altna almtr. Ancak halk iinde etkisi altna ald kiiler genellikle mevcut ynetimden honut olmayan kiiler olmutur. Bu arada Seluklu veziri Nizml Mlk h.485/m.1092 onun faaliyetlerinden rahatsz olmu ve devleti paralayacak tehlikeli bir g olduunu dnerek Hasan Sabbahn yakalanmas emrini vermitir. Nizml-Mlkten kaan Hasan Sabbah arkada Ebul Fazln yanna snm ve yeni davetten sz etmitir. Hasan Sabbahn kararllna arkada Ebul Fazl ilk nceleri inanmamtr. Bir rivayete gre Hasan Sabbah sfahanda kimseye grnmeden mezhebine girmi olan Reis Ebul Fazln evinde kalmtr. Orada kald sre iinde reis sk sk yanna gelir ve onunla eitli konularda sohbet etmitir. Hasan Sabbah bir gn ynetimden ikayeti srasnda Sultann taasubundan, devlet erkannn basksndan sz ettikten sonra; Ne yazk! Eer kendime iki taraftar bulsam bu memleketin altn stne getiririm demitir. Bu sz zerine Reis Ebul Fazl ar yorgunluktan korkudan, endieden ve tehlikeli gnler geirmekten Hasan Sabbahn ruhi bunalma dtn sanmtr. Kendi kendine bu adam Msrdan Kagara kadar adna hutbe okutan ve para bastran, bayrann altnda binlerce svari ve piyade bulunan ve bir iaretiyle dnyann altn stne getirebilecek gte bir hkmdarn lkesini iki kiiyle nasl olur da ortadan kaldrabilir diye dnmtr. Hasann ruhi bunalma dt dncesi iini kemirmeye

51

balamtr. Kendi kendine, o byle bo sz syleyecek adam deil muhakkak akl hastalna yakalanmtr demi ve Hasan Sabbaha belli etmeden bildii bir tedavi yntemini ona uygulamak iin harekete gemitir. Bu tr hastalklara iyi gelen kokulu erbetler ve dima glendirici yiyecekler ve iecekler sunmutur. Hasan Sabbah bu yiyecekleri grnce hemen Ebul Fazln aklndan geenleri anlamtr116 ve davas uruna o blgeden kaarak Kirmana daha sonrada Kazvine gitmitir. Daha sonra Rudbar vadisine giderek beldetl-ikbal dedii Alamut Kalesine yerlemitir.

II-Alamutun Ele Geirilmesi (1090) Hasan Sabbahn mekan olarak setii Alamut, Deylem snrnda Rdhane-i Alamut vadisiyle Tlekan nehrinin birletii yerden Kazvinin kuzeydousunda yer alan ve ykseklii iki bin metreyi aan kayalar zerine kurulan bir kaledir. Rudbar vadisi kayalklarn yansra aalk bir yerdir.117 Alamut Kalesi blgede bulunan Elburz sradalarnn en yksek doruunu oluturmaktadr. Elbruz sradalar rann yksek yaylarn Hazar denizinin alak ovalarndan ayrr. Alamut kalesi ksmen Elburz sradalar ile kuatlm durumdadr. Bugn Alamut kayal Kala-i Guzur Han olarak bilinip118 Trkan-Fisan, Endic-rud, Atan ve Bala-rud isminde drt

116

Alaaddin Ata Melik Cuveyni, a.g.e., s.542, Lochart Laurence, Hasan- Sabbah and The

Assassns, BSOS, London nsttution, Cilt V, London, 1928-30, s. 677 Kazvini Mstevfi, .a.g.e., s.517.
117

G.S.,

Hogdson Marshall,

The Order of Assasns, Gravenhage, 1955, s.73. Farhad

Daftary, A Short History of smils, Traditions of a Muslim Community, Edinburg,1999, s. 124. Kale gnmzde Tahrann 100 km. kuzey batsnda bulunmaktadr.
118

smail Kaygusuz, a.g.e., s.20.

52

nahiyeden ibarettir119. Kale da kapal ve verimli bir vadi zerindedir. Alamutun kelime anlam kartal eitimidir. Alamut, aluh amut kelimelerinden meydana gelmektedir120. Deylem dilinde kartaln derisi ya da kartal yuvas anlam da tamaktadr121. Kaleye, uzunluu 54 km, eni ise en geni yerinde 5.4 km olan Rudbar vadisindeki Alamut rmandan dik ve kntl kayalar arasndaki dar bir boazdan girilmektedir122.

Alamut kalesi Deylemli hkmdarlardan biri tarafndan kurulmutur. Hakknda pek fazla bilgi bulunmayan Deylemli hanedanlarndan biri olan Custani hanedanndan Vehsudan b. Merzubanda h.143/m.760 ylnda Alamut kalesini

yaptrmtr123. Rivayete gre bu hkmdar bir av esnasnda eitilmi kartaln salvermi, ku da kayalk bir kntnn zerine konmutur. Hkmdar grntnn askeri deerini fark ederek derhal oraya bir kale ina ettirmitir124. Nitekim Custani beylerinden biri Alamut kalesini beylik merkezi yapmtr. Ancak kale eitli kiiler tarafndan daha sonra yeniden imar edilmitir. h.246/m.840da Taberistan Alevilerinin reisi Hasan b. Zeyd ed-D lalhak tarafndan yeniden ina edilmitir. Alamut kalesi daha sonra yani 919lu yllarda Hsrev Firuzun olu Custanilerden smillii kabul eden ilk ynetici olduu anlalan Mehdiye gemitir. Hasan

119 120

A. Zeki Veli Togan , Alamut .A , C.1, stanbul, 1955, s.289. Alaaddin Ata Melik Cuveyni, a.g.e., s.537, Abdlkerim zaydn, Alamut, D..A., C.2,

stanbul, 1988, s. 336.

121

Farhad Daftary, A Short History of the smils, 1999, s. 121. Kazvini Hamdullah

Mstevfi, Tarih-i Gzide, ran, 1339, s.519.

122 123 124

Bernard Lews, Fedyan- smil, Bederahi, Nr. Feridun, ran, 1948, s.39. Farhad Daftary, smiller.., s.204. Bernard, Lews, Haiiler, ev.Ali Aktan, stanbul, 1995, s.37.

53

Sabbah tarafndan merkez olarak seilen Alamut kalesi daha ncede smiller tarafndan merkez olarak kullanlm, belki de bu nedenle Hasan Sabbah, eski smillie dn yaparak mekan olarak da Alamut kalesini semitir, diyebiliriz. Ebuzziya Tevfik kale hakknda u bilgileri vermektedir: "Bu bir kaledir ki Kazvin eyaletinin garb tarafnda Sin Nehriyle Sultaniye arasndadr. Di-i Kebir diye maruf olan Hasan bin Zeyd, Taberistan hakimi iken h.146/m.763 ina etmitir. Asl Alamutdur. Halk dilinde Alamut(tali, baz) manasndadr. Kalenin bulunduu mahalle ve havalisine (Zalkan) denir125. Sultan Melikahtan nce kale o zamanlar yce mehdi ismini almtr126. Yine Marko Polo h.671/m.1273da Alamut kalesi yaknndan geerken burasn o iki da arasnda bir vadide dnyadaki her trl meyve ile dolu normale gre ok byk ve gzel olan bir baheyi duvarla evirmitir. Orada her taraf yaldzl ve gzel resimlerle ssl ei grlmemi en gzel evler ve en gzel saraylar bulunuyordu. inden arap, st, bal ve su akan kanallar vard. Buras her trl mzik aleti almasn, ok gzel ark sylemesini ve seyretmesini bile bal bana zevk olacak kadar iyi dans etmesini bilen, dnyann en gzel kadnlar ve kzlaryla doluydu127 eklinde anlatmtr. Yine Alamut kalesindeki cennet bahesine erkekler giremiyordu. Sadece eyhin ngrd kiiler girebilmekteydi. Baheye gizli bir yoldan girilebilirdi ve bu yol ok dikkatli bir ekilde korunuyordu baka yerden baheye girmek mmkn deildi. Bahede saysz giysi, yatak takm, erzak ve arzu edilebilecek her ey vard. Burada deersiz

125 126 127

Ebuziya Teyfik, Hasan b. Sabbah, Ankara, 1699, s. 9. Hamdullah Mstevfi Kazvini , a.g.e., s.519. Serpersi Saykeski, Tarih-i ran, ev. Seyyid Fahreddin Takiyyi Fahr Dayi Geylani,

Tahran, 1377, s.53, Bernard Lews, ev.Ali Aktan, stanbul, 1995, s.6. , Makro Polo, Dnyann Hikaye Edilii, Harikalar Kitab 1, rv. Ik Ergden, stanbul, 2003, s.119

54

eylerden asla bahsedilmemektedir ve oyundan, aktan ve elenceden baka bir eyle vakit geirmeye izin yoktu. pekler altnlar iinde yzen bu gen hanmlar bahelerde ve saraylarda lgnca eleniyorlard, nk hizmet eden bu kadnlar kapal kalyorlard ve hibiri ak havada grlmyordu128 diye eklemitir. Hasan Sabbah yeni kaleye surlar ve su kuyusu yaptrmtr. O kalenin eteine uzak mesafelerden yeralt su kanallaryla su getirmitir. Kalenin evresine meyve aalarndan fidanlk yapmtr129 Cveyni ise eserinde, Bveyhoullarnden Fahrd-Devle adna kaleme alnm bir kitap bulduundan ve eserden Alamut hakknda birok bilgi aldndan da sz etmitir. Yine nemli bir kaynak olan Sllemi dedii Ebu Ali el-Hseyin b. Ahmet b. Muhammed es-Slemi el-Beyhakinin Ahbar- Vulat- Horasan adl eserinde Sllemi Tarihinde unlar yazldr deyip, Alamut hakknda unlar yazmaktadr: O kale (yani Alamut) ok salam bir ekilde ina edilmiti. Demir bile bu duvarlara ilemez oradaki kk bir ta parasn yerinden oynatamazd. Talarn ve kayalarn iinde eitli uzunlukta ve genilikte ta ve kire kullanlarak byk hacimli su depolar yapmlar. Kayadan evler yontuumuz ayetinin dedii yerine
128

Makro Polo, Dnyann Hikaye Edilii, Harikalar Kitab 1, rv.Ik Ergden, stanbul,

2003, s.119 (Ancak Marco Polonun Alamut kalesini grp grmedii kaynaklarda tartma konusudur. Bir ok kaynak bu konuya aklk getirmitir. O blgeden getii tarih 1273 yldr. O blgeden getii tarihte Alamut Moollar tarafndan yklm ve harabeleri kalmtr. Yani 1256 ylnda fiili olarak Moollar tarafndan yklan Alamut kalesi hakknda sadece getii blgelerde duyduklarndan bahsetmi olabilir. Ayrca birok aratrmada kalede fedler iin bir cennet bahesi olduundan bahsedilmektedir. Kaledeki cennet

bahesinin doruluu tam olarak kantlanamamtr. Ancak kalenin etrafnda Hasan Sabbah tarafndan oluturulan meyve baheleri vardr. Bu bahelerde deiik tatlarda meyveler yetitirilmitir. Kalede ki sosyal hayat hakknda ok fazla bilgi bulunmadndan, cennet bahesinin varl gibi bir ok ey muallakta kalmaktadr.
129

Richard Robert, Madden The Turkish Empire, Christianity and Civilization, London

1862, 175.

55

getirmilerdi. Bunun dnda arap, sirke, bal ve eitli sv ve kat yiyecekler iin ambarlar ve mahzenler ina etmiler sanki bina kuran ve dalglk yapan eytanlar onun buyruuna verdi tarifine uymulard. Bu binalar etrafl olarak Ksas- Mbinde anlatlm olan insan eliyle yaplm o grkemli binalara benzetebiliriz. O kale yama edilip yiyecekler kartlrken yamacnn biri bal deposunu su havuzu sanm ve yunus bal gibi oraya dalmt. Bahru rmandan kalenin dibine kadar bir su yolu amlar ve kalenin yarsn dolaan o su kanalnn nn tala kesmilerdi. Kalenin biraz aasnda dizini andran tatan havuzlar vard. Kaleden inen su depolanmak iin orada birikir fazlas dar atlrd. Ta ki Hasan Sabbahn zamannda yani 170 yl nce konmu olan baz sv ve kat yiyecekler oradaki depolarda bozulmadan kalabilmiti Btnler onlarn bozulmadan kalmasn Hasann kerametine balamladr. Bunlardan balarsak orada bulunan sava ara ve gerelerini burada anlatacak olsak birka cilt kitap daha yazmamz gerekir130 demitir. Buradan da anlalaca gibi Alamut kalesi Btnler iin en uygun mekanlardan biri olmu ve ok iyi donatlmtr. Yine Hulagu kaleyi ele geirdii zaman kalenin ykm iin bir ok asker ve devirmeyi grevlendirmitir. Duvarlara kazma ilememi ve nce evlerin damlarn daha sonrada duvarlarn ykmak iin uramlardr.

Hasan Sabbahn kaleyi ele geirmesi ile ilgili

bir ok rivayet vardr.

Bunlardan en ok bahsedileni kalede bir sre kendin tantmadan yaad rivayetidir. O, kalede yaad srada adnn Dehhuda olduunu sylemitir. Kalede yaayan

130

Alaaddin Ala Melik Cuveyni, a.g.e, s.574.

56

Alevi131 onun gerek kimliini renince kaleden ayrlmaya karar vermi. Ayrlmadan nce Hasan ona gizli olarak mezhebe girmi olan Girdkuh ve Damgan yneticisi Reis Muzaffer Mustaviye iletmesi iin bir mektup vermitir. Mektupta Reis Muzafferden Alamut kalesinin karl olarak Aleviye bin altn dinar denmesini istemitir132. Marshall G.S Hodgsonda The Order of Asasns adl eserinde Hasan Sabbahn Dehduda adyla h.483/m.1090de byk kale Alamuta geldiinden ve gizlice orada yaadndan, bin dinar verdiinden ve Muzaffer Reisten bahsetmektedir.133Yine Mstevfi, Tarih-i Gzide adl eserinde olay u

ekilde anlatr: Hasan Sabbah yce mehdiye dedi ki bu kale bizim melikliimiz olmad iin orada ibadet etmeyi caiz grmyorum yoksa uygun yer olmaynca inek postu gibi gelir. Bu kaleyi bana sat. O deriyi kt durumdan kurtar ve kalede uyuturucu madde ek ve de ki kalenin tamam bizimdir. Yce mehdinn durumuna engel olmad kaleye onunla geti ve Hasan Sabbah 3 bin dinar yce mehdi reis Muzaffere verdi ve kaleye oturdu134. Yine baka bir kaynakta u ekilde

gemektedir: Tabaristan Alevilerinin reisi Hasan b.Zeyd tarafndan kurulan Kazvin civarndaki Rudbar vadisinde yaln kayalar zerinde kin, Alamut Kalesini ele geirmeyi tasarlad. nce bu kalenin hemen yannda bulunan Endicrd ahalisini ikna etti, buradan Sultan Melikah namna Mehdi adnda bir alevinin muhafaza etmekte olduu Alamuta kar taaruza geti. Sonra hile ve kurnazlkla kaleye girdi
131

Burada kiiyi muhtemelen Tabaristan Alevilerinin reisi Hasan b.Zeyd olmaldr. Alaaddin Ata Melik Cuveyni,a.g.e., s,537. Farhat Daftary,A Short History of

132

smils,Traditions of a Muslim Community, 1999, s. 124.

133 134

Marshall G.S. Hodgson, The Order of Assasns, Gravenhage, 1955, s.74. Hamdullah Mstevfi Kazvini, a.g.e, s. 519. Hace Reideddin Fazullah Hemedani, ,Camil-

el Tevarih, Tahran, 1338, s. 1118.

57

ve ona inanmak gafletine dm olan Mehdiyi reis Muzaffer tarafndan denecek bin dinr mukabilinde terk etti(H.6 Receb. 483/ M.5 Eyll 1090)135. Serpersi Saykes de Tarih-i ran adl eserinde Alamut kalesinin kurnaz bir metot ile ile alndndan bahsetmektedir. Bu hikayelerin yan sra mitolojik bir ykden de bahsedilmektedir. Bu ykye gre Hasan Sabbah Mehdiden Alamutta zerinde oturaca bir sr derisinin kaplayaca kadar toprak paras istemi o da kabul etmitir. Seyyidina Hasan bir kz derisinin ince ince srm ekerek tm kaleyi kaplayacak duruma getirip kaleye sahip olmu136. eitli kaynaklarda anlatlan rivayetlere gre Hasan Sabbah Alamut kalesini hi savamadan, ya Btnlii yaymak iin dailerin kulland metotlar kullanarak veyahut da stn zeka oyunlar ile elde etmitir. Kaleye bir ekilde girmi ve muhafz oradan kovmutur. Ancak baka bir ihtimal de Hasan Sabbahn kaleyi satn alm olabileceidir. Hasan Sabbah oray kendisine karargah haline getirip kurmaya alt Btn tekilatnn temellerini atmay dnmtr.

Hasan Sabbah Alamuta yerleince drt bir tarafa dailer gndermi, Fatm halifesine bal olarak almtr. Alamut kalesi Hasan Sabbah iin planlarnn gerekletirecei salam bir dayana olmutur. Mool istilas ile yklmasna kadar Btnliin her bakmdan beyni mesabesinde idi137. Alamut kalesinin n kazanmasnn asl nedeni Hasan Sabbahtr. Hasan Sabbahn Alamut kalesini almasnda ona yardmc olan en nemli dler Kirmanl bir tccarn olu Hseyin

135

brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul,

1953, s.132.
136 137

smail Kaygusuz, a.g.e., s.21. brahim Kafesolu, a.g.e., s.210.

58

Kaini ile cesur ve gzpek Trk asll Kiya Buzurg Umid, Tuslu bir esnaf Hamdan, Belucistanl eski bir kle olan Abu Ali ile Abu Tahir, Seyyid Hseyini, Abdulmelik bin Atta, Abu Hamza saylabilir138.

Btn bunlarn sonucunda Alamut kalesi nemli bir mekandr ve Btn propagandas iinde nemli bir merkezdir. Dolaysyla kale uzun yllar Btn kalesi olarak tarihte yerini almtr.

III- Tekilatlanma ve Dier Kalelerin Zabt Hasan Sabbah Alamut kalesini aldktan sonra tekilatlanmaya nem vermitir. Byk Seluklular zamannda Sultan Melikahn(1063-1097) lmnn ardndan kan i karklklardan, Sultan Muhammed Tapar ve Berkyaruk arasndaki taht mcadelesinden yararlanan smil dsi Hasan Sabbah nemli blgelerdeki kaleleri ele geirerek Seluklu topraklarnda etkinliini artrmtr. Deylemde Alamut kalesini ele geirdikten sonra Kuhistandaki kaleleri almtr. Bundan sonra ise, Damgann kuzeyindeki Mansurakuh, Mihin, Demavend blgesindeki Ustuvanend, daha sonralar en nemli merkezlerden biri halini alacak Girdkuh, Tikrit, Rudbar blgesinin en byk kalesi olan Alamutun batsnda ve Gazvine yaklak 40 km uzaklktaki Lamsar kalelerini ele geirmitir.

Byk Seluklu topraklarnda Hasan Sabbah nclnde Btnlik tam yaylm ve glenmi iken Fatm halifesi El-Muntansr h. 426-487 / m.1035-1094

138

Faik Bulut, a.g.e., s.173.

59

Kahirede lmtr. El-Muntasr vefat ettikten sonra karklklar kmtr ve onun yerine Mstali Billah gemitir. Bir grup smil de Muntasrn yerine Nizarinin gemesini istemitir. Hasan Sabbah da Muntasrn en byk olu139 Nizarinin halifelik makamna gemesini istemi ve onu desteklemitir. Ancak istedii gibi olmamtr. Bunun zerine Hasan Sabbah Nizari adna hutbe okutmu, hatta oullarndan birini Alamuta Nizariyi getirmeleri iin gndermitir. Nizari hemen Fatm meclisinden kam, Kuhistan tarafna geip bir yandaki olunu Hasan Sabbaha braktktan sonra kendisi de bir sene orada kalmtr140. Bu gelimeler zerine Hasan Sabbahn aras Muntasrn bakumandan Bedrl-Cemal ile aras bozulmu ve hatta Bedrl-Cemalnin, kendisine zt den ve muhalefet eden Hasan Sabbah hapse attrd da rivayet edilmektedir. Gelien olaylar sonucunda paralanan smillerden Nizari smilleri yani Btnler Fatmlerden bamsz bir ekilde mcadelelerine devam etmi, zaman iinde hem doktrin hem de siyas anlay asndan tamamyla kopmu Byk Seluklu Devleti snrlar iinde yeni zerk bir tekilat kurmaya almtr. Hasan Sabbah ve Btnlik Zubdetnnusre adl eserde u ekilde tasvir edilmitir: Rey ahalisinden bir adam vard , bunun sanat yazclkt yeryznde seyahat etti, bu suretle hali ve an gizli kald, nihayet meydana kt ba kaldrd, fitne kyametinin btn envann ayaa kaldrd, elde edilmeyecek kaleleri ve mstahkem mevkileri az bir mddet zarfnda zabdetti, katil ve fetk gibi feci ilere balad, byd. Bunlarn halleri ahaliye gizli kald, devletin

139

M.G.S Hogdson, The smil State, The Cambridge History of ran, Cambridge at The

Universty,, Newyork, 1968, s.437. Serpersi Saykes, Tarih-i ran, rv.Seyyid Fahreddin, Takiyyi Fahr Dayi Geylani, Tahran, 1377, s. 52 .Farouk Mitha ,Al-Ghazali and The smils,London, 2001, s.20.
140

Nazl Rana Grel, a.g.e, s. 287.

60

casus tekilat olmadndan gizli suretle devam etmilerdir.141. Ancak bu olaylar srasnda bile Btnler Hasan Sabbah bakanlnda propagandalarn Byk Seluklu topraklarnda gizlice srdrmlerdir.

Bu arada Sultan Turul Bey dneminde gelien Byk Seluklu Devleti , Alp Arslan dneminde ykseli dnemini yaamtr. Melikah dnemi ise

mpartorluun en grkemli dnemi olmu ve Dou ve Bat da geni fetihler yaplmtr. Bu dnemde Melikaha Ebul Feth denilmitir. Yine ayn dnemde Byk Seluklu mparatorluuna tabi olarak Anadoluda Anadolu Seluklu Filistin

Devleti , Kirman ve evresinde Kirman Seluklu Devleti, Suriye ve

evresinde ise Suriye ve Filistin Devleti varlklarn devam ettirmektedirler. Ayn zamanda Mslman olan ve olmayan bir ok emirlikte Byk Seluklu mparatorluuna tabi olarak hkm srdrmlerdir. Byk Seluklu Btnler

mparatorluunda uzun yllar vezirlik yapm olan Nizaml Mlkn

tarafndan ldrlmesinin ardndan Melikahn da lmesiyle, Byk Seluklu mparatorluu fetret dnemi iine girmitir. Sancar, (m.1097-1118) imparatorluu yeniden toparlamaya alm ve ikinci mparatorluk dnemini kurmutur. Sancarn lmne kadar Irak, Kirman ve Suriye Filistin Seluklu Devletleri Byk Seluklu mparatorluuna bal kalmtr. Anadolu Seluklu devleti ise bamszln ilan etmi ve varln bu ekilde devam ettirmitir.

141

El-Bundari,(mad Ad-din Al-Katib al-sfahani),Zubdat al- Nura va Nuhbat al Usra,

vr.Kvameddin Burslan,(Irak ve Horasan SeluklularTarihi) , Ankara , 1999, s. 67.

61

Byk Seluklu mparatorluu asndan ise slam dnyasnn liderliini ele aldktan sonra karlat ve uramak zorunda kald en byk problemlerden biri ii ve Snni atmas olmutur. iler eitli blgelerde en az Seluklular kadar tekilatlanmlardr. zellikle Fatmler smil devletlerinin ii kolunun ban ekmitir. Kurulan smil devletleri ve tekilatlar arasnda Seluklulara tek kafa tutabilen Fatmler h.296-463/m.909-1171 olmutur. Seluklular onlara kar ok geni blgelerde mcadeleler vermitir. Dolaysyla Msr, Kahire, Hicaz, Yemen, Suriye, rann bats ve Irak blgesi Seluklularn Btnlere mcadele blgesi

olmutur. Byk Seluklu mparatorluu Fatmlere kar hem siyas ve askeri hem de ilim ve dnce alannda mcadele vermitir. Fatmlerin am olduu medreselerde yetien smil dailere kar Sultan Alparslan ve Nizml-Mlkn at medreseler, Fatmlere kar ilmi ynden mcadele etmenin en iyi arac olmulardr.

Seluklularn uramak zorunda kaldklar ii problemlerinin en banda smilyyenin daha ok terr ve katliam yapan olan142 Hasan Sabbah nclndeki Btnlik gelmitir. Hasan Sabbah nclndeki Btnlik

hareketinin amac sarsmaktr143.

bir bakma

Byk Seluklu devletinin sosyal dzenini

142 143

Ahmet Ocak, Seluklularn Din Siyaseti(1040-1092), stanbul, 2002, s. 210. Btnler h.460/m.1070 yllarnda Seluklu imparatorluunda Abdal Melik b. Atta

liderlii altnda sfahanda gizli tutulurken, Hasan Sabbah sorumluluunda son srat hareket etmitir. Farhad Daftary, smil Literature, London, 2004, s.34.

62

Hasan Sabbah nclndeki Btnlerin ilk ii Nizml-Mlk ldrmek daha sonra kaleleri feth etmek olmutur144. Nizml-Mlkn lmnden ksa bir sre sonra Melikahn lm ile de Byk Seluklu mparatorluunun iine dt karklklar Fetret dneminde, Btnler ok fazla yaylma imkan bulmutur.

Hasan Sabbah yeni kaleleri feth ederek askeri ynden, fikri mcadeleler ve propagandalar yaparak sosyal ynden olmak zere iki ynl glenmi ve tekilatlanmtr. slam dnyasn tek gr altnda toplama abas iinde bulunan Btnler snni olan Byk Seluklu mparatorluunun iine szp en nemli engeli ortadan kaldrmaya, ykmaya almlardr. Bu tekilat veya hareket daha ncede

belirttiimiz gibi daha ok Melikahn son yllarnda kendin gstermitir. Bunlar sanki daha ok adeta devlet iinde devlet kurarak145 uzun sre yaama imkan bulmulardr. Dank yaamalarna ramen kendilerine muhalefet edenlere kar gerektii zaman hemen toparlanp tek g olmular ve bu nedenle de ran blgesinde bir ok kaleyi istila edip, eitli alanlara yaylmlardr.

Btnler, byk bir mparatorluk olan Seluklular dzenli bir ordu ile alt edemiyeceklerinin bilincindeydiler. Bu nedenle kendilerine strateji olarak Seluklu topraklarnda Hasan Sabbah nclnde baz nemli blgeleri tespit edip alan alan, lider lider boyun edirmeye ynelik para sratejisi benimsemilerdir. Bu

nedenle bu paral siyasal ve toplumsal yapy ierden feth etmek iin olabildiince ok sayda ss ele geirip buralardan e zamanl bir ayaklanma balatma stratejisi

144 145

Bundari, Tarih-i Silsile-i Seluki, ev. Muhammed Hseyin Celili , ran -Tahran , s.77. Mevdudi, Seluklular Tarihi I, Ankara 1971, s.39.

63

benimsemilerdir

146

. ncelikli olarak kaleleri ele geirip kendilerine deiik

merkezler kurmulardr. Bu kalelerin en mehur ve etkin olanlar unlardr: sfahan Kalesi, Alamut Kalesi, Vesnemkuh Kalesi , Halincan Kalesi, stnavend Kalesi, Erdehen Kalesi , Girdkuh Kalesi, En-Nzr Kalesi , Et-Tunbr Kalesi, Haldhn Kalesi ,Lammasar Kalesi, ahdiz Kalesi., Banyas Kalesi ,Lencan Kalesi,Erdemen Kalesi dir. Bu kalelerden Lencan Kalesi sfahan snrndadr. Huzistan ve Tunbur Kalesi ise Erencana iki ferseng147(6km.)tir. Mesasi kalesi Cebel Saamaveh

yaknnda, Masyab Kalesi ise Gazvin yaknndadr. O blgeye baka kaleler de ina edilmitir148.

Btnler bu kaleleri genellikle eitli metotlar ve hile ile elde etmilerdir. ncelikle kale dizdarlarnn yada kale sakinlerinin gvenini kazanm kale iine szm ve daha sonrada kaleyi ele geirmilerdir. Mesela sfahan kalesini rivayete gre u ekilde ele geirmilerdir. Kale Melikah tarafndan yaptrlmtr.

Melikah Rumlardan ileri gelen biri ile bir gn ava kmtr ,av srasnda iyi cins bir av kpei yanndan kap bu kalenin bulunduu daa doru gitmitir.Sultan ile yanndaki Rum asll ahs da kpei takip ederek daa ktlar ve kpei kalenin ina edildii yerde buldular. Rum asll ahs sultana:Eer bizim yanmzda byle bir da olsayd zerine istifade edeceimiz bir kale yapardk dedi. Bunun zerine sultan orada bu kalenin yaplmasn emretti149 O kaleye bir dizdar tayin edildi. Sultan

146 147 148

Farhad Daftary, smiller.., S.390. Fersenk bir l birimidir ve 3 kmye tekml etmektedir. Hace Reideddin Fazullah Hemedani, Camit-Tevarih, Yay.Haz. Muhammed Debir

Siyagi ,Tahran,1908,s.38 .
149

bnl-Esir, El Kamil Fit Tarih Tercmesi (slam Tarihi) , C.10, stanbul, 1987, s.260.

64

Melikah devri sona erip sfahan Terken Hatunun eline geince bu dizdar oradan uzaklatrld ve bakas onun yerine geldi.Yeni gelen dizdar Deylemli Ziya adnda biri idi. Daha sonra o ld ve onun yerine Huzistanl biri grev ald. Btnler tarafndan destek gren ,onun adna mal toplanan ve Btnler tarafndan da reis tayin edilen Ahmed b. Atta onunla balant kurdu. Ahmed b. Atta dizdar ile iyi anlap onun yannda kald. Dizdar lnce Ahmed b. Atta kaleyi istila etmitir. Blge halk srekli korku ve endie iinde yaamlardr ve bir kpein yol

gsterdii ve bir kafirin tavsiye ettii bu kalede sonunda elbette fenalk gelecekti150.

Haldkah Kalesi de kvrak zeka ile elde edilmitir. Btnler bu kalede 200 yl kalm ve propaganalarn srdrmlerdir. Kalenin aln bnl-Esire gre yle olmutur : Melikah Sultan olunca buray Emir nere ikta etti , oda buraya bir dizdar tayin etti ve Errecnda ki Btnleri buraya gnderdi. Btnler buray satn almak istedilerse de dizdar kabul etmedi bunun zerine biz hakikat ortaya

kncaya ve anlancaya kadar seninle mnazara yapmak iin adam gndereceiz dediler o da kabul etti. Btnler dizdara kendisiyle mnazara yapmak zere bir Deylemli gnderdiler .Dizdarn yetitirdii bir Memlk vard ,kalenin anahtarn ona teslim etmiti. Btn onu kendi tarafna ekti ,bunun zerine memlk efendisinin yakalanp tevkif edilmesini ve kalenin onlara teslimini kabul etti. Sonunda dizdar yakalayp kaleyi onlara teslim etmitir 151.

150 151

bnl-Esir , a.g.e., s.260. bnl-Esir, a.g.e., s.263.

65

Yine sfahana be fersenk152(15 km.) uzaklkta bulunan Hlincn kalesi de Btnler tarafndan ayn ekilde alnmtr. Bu kalenin sahibi Meyyidlmlk b. Nizaml-Mlktr. Daha sonra avl Sakavu ya gemitir. avl buraya Trk asll birini tayin etmitir. Btn olan bir marangoz onunla arkada olup, gzel hediyeler takdim etmi ve onun yanndan ayrlmamtr. Sonunda o da bu Btnye gven duyup, kalenin anahtarlarn ona teslim etmi ve Trk asll kale muhafz ile adamlarna bir ziyafet vermitir. Bu ziyafet srasnda bunlara iki iirip sarho eder. Bu arada bn Atta arr o da adamlarndan bir zmreyle gelir ve Btn

marangoz kaleyi onlara teslim eder. bn Atta ile adamlar da Trk muhafz hari kaledekileri ldrrler. Trk muhafz ise kat iin kurtulmutur153.

Alamut kalesi de bu ekilde entrika ile alnmtr. Orada da nce gven kazanlm kaleye szlm ve orada bir sre yaadktan sonra kale ele geirilmitir. ahdiz kalesi de hile ile alnmtr. Aksarayinin rivayetine gre Hasan Sabbah etrafa propagandaclar yollarken Abdl Melik Atta sfahana gndermi, orada ok sayda insan o sapk mezhebin retisiyle yoldan karm, oradan ahdize gitmi ve Hakan atlatarak kaleyi ele geirmitir154.

stnvend kalesi

ise Rey ile Alamut ehirleri arasndadr ve

Sultan

Melikahn lmnden sonra ele geirilmitir. Kale hakimi oradan indirilmi ve

152 153 154

Fersenk l birimidir ve bir fersenk 3 kmdir. bnl-Esir, a.g.e., s..262. Kerimddin Mahmud-i Aksarayi, Msmeretl Ahbar, rv.Mrsel ztrk, Ankara,

2000, s.16-17.

66

kale elinden alnmtr155. Erdeh kalesi ise El Hasan b. Es Sabbahn kz kardeinin olu tarafndan entrika ile ele geirlmitir. Hasan Sabbah ve adamlar kendilerini ok iyi yetitirip zekalarn kullanarak amalarna ulamaya almlardr yani

mevcut dzen Byk Seluklu Devleti iken onu ykmann en iyi ynteminin bu olacan dnlmlerdir.

Daha sonraki dnemlerde Girdkuh kalesi yine eitli yollarla alnmtr. bn Atta araclyla Btnlii kabul etmi olan Damgan yneticisi Muzaffer adl bir emir Btnlere yardm etmitir. Muzaffer kendisine drst bir emir ss vererek amiri bulunan Seluklu emiri sultandan onun adna Girdkuh kalesini istemeyi ve kendisini oraya kale komutan olarak tayin etmesini salam ve daha sonra emirle uzlaarak kaleyi tamir ve tahkim ettirip iini deerli eya ve erzakla doldurup, btn hazrlklar biter bitmez hemen Btn olduunu aklam ve tam krk yl
156

kaleyi

Muzaffer ynetmitir. Bu kale Btnler asndan olarak ok nemli stratejik bir blgededir. Cveyni bu hususta H.505(/M.1164 tarihinde Reis Muzaffer kfr ve sapklk yuvas olan Alamuta kurulmu olan ve islami kurallara uymayan minberin aynsn kurdu. Sonra minbere kp ona gnderilmi olan hutbenin metnini okudu 157 demektedir. ve nutkun

ahdiz kalesi de

Btn dleri tarafndan byk bir cesaret rnei

gsterilerek ve yine savamadan ele geirilmitir. Bu kale o dnemde Seluklu

155 156 157

bnl-Esir, a.g.e , s.262. Hace Reiddin Fazullah Tabib Hemedani, a.g.e., s.32. Alaaddin Ala Melik Cuveyni, a.g.e., s.553. Reis Muzafferin kaleye yerlemesi ile

Hasan Sabbahn halefi II.Hasannn mcadelesi kolaylam ve ileri yolunda gitmitir.

67

Sultan Muhammed Taparn malikanesi durumundadr. Kale

safahan ehrinin

yaknnda bir tepe zerinde kurulmutur. bn Atta bir sre ahdiz kalesinde yaam ancak iilikle ulanarak firara mecbur edilmitir. Halk ayaklanp Btnleri katl etmilerdir. Abdlmelik ibn Attan olu Ahmed smil faaliyetlerine yeniden hz kazandrm ve babasnn ka srasnda onun din konulardaki fikirlerini

paylamad dnlm ve kalede kalmasna izin verilirken, o gizli gizli Btn davas iin almtr . Bir rivayete gre Ahmet kale kumandannn gzne girmi ,onun sa kolu olmu ve denilmektedir. kumandan ldkten sonra onun yerine gemitir

Lamasar kalesine ise Hasan Sabbah, Alamutun Rudbar blgesinde bulunan ve o srada henz daveti kabul etmemi olan Lamasar kalesi halkna Btnlerden bazlar ile Kiya Buzurg midi gndermitir. O ve adamlar kimseye grnmeden h.495/m.1102 gecesi kaleyi basp orann halkn ldrmlerdir. Kiya Buzurg mid kalede tam yirmi yl hkm srmtr. Hasan Sabbah onu birka kez geri armsa da kaleden aa hi inmemitir .

Btnler propaganda sresince

kasabalar, kyleri

tahrip edip, Btn

olmayan halk ldrm, dier taraftan msait blgelerde yeni kaleler yaptrmtr. Rudbar ve Meymundiz adl mstahkem kaleler yeni ina edilmi kalelerdendir. Bu kaleler gibi baka kalelerde ina etmilerdir. Alamut kalesi merkez olmak zere bykl kkl saylar elli kadar kaleyi158zapt etmiler ve ok iyi bir ekilde

158

Yuval, Abdlkadir, Seluklular Zamannda Btn Faaliyetleri, Sosyal Bilimler (Frat

niversitesi Dergisi), 1989, C. 3, Say 2, s.293.

68

tekilatlanmlardr. Errecanl kundura ustas Ebu Hazma sayesinde Errecann iki kilometre uzaklnda kurulmu olan iki mstahkem kaleyi de ele geirmi ve yeni faaliyet merkezi yapmlardr. Btn faaliyetleri bu kalelerden de srdrlmtr.

Hasan Sabahn Byk Seluklu mparatorluunu ykmak iin dnd en iyi strateji, kaleleri ele geirmesidir. nemli kaleleri ele geirdikten sonra o blgelere yerlemi Reis Muzaffer, Kya Bozorg mid , bn Atta desteini alp gibi

merkezlerdeki adamlardan taktiktir.

yoluna devam etmesi de nemli bir

Ancak zaman zaman ona ihanet edenler de olmutur. Hasan Sabbah

tekilatlanmasn srdrd bir dnemde Alamut kalesinde bulunan Zeyd Hasani isminde biri gizli gizli kendi adna davette bulunmutur. Amac Hasan Sabbah devirmektir. Ancak ksa sre iinde bu durumu anlayan Hasan Sabbah onu ldrtmtr.

IV-Hasan Sabbahn Byk Seluklularla Mcadelesi Hasan Sabbahn liderliinde iyi bir ekilde tekilatlanan ve yaylmac politika izleyen Btnler giderek geni alanlara yaylmlar ve faaliyetlerini ciddi bir ekilde srdrmlerdir. Byk Seluklu mpatorluunun en geni ve en aal dneminde Btnler ksa srede Seluklu topraklarnda yaylmaya balam ve

durum giderek ciddilemi ve geni alanlara fetihler dzenleyen Melikahn artk dikkatini ekmeye balamlardr159. Bu dnemde Btnlerin igal edip kapandklar ilk yer Kayin yaknndaki bir ehirdir. ehir reisi Btn mezhebine mensuptur. Onun yannda toplanp glenmilerdir. Kirmanda ,Kayine giden bir kafile oradan

159

bnl-Esir, a.g.e, s.259.

69

geerken ehrin reisi , adamlar ve Btnlerle birlikte onlarn zerine

saldrp

ldrmlerdir. Bir Trkmen hari hepsi lmtr. Halk ve Kad el-Kirmani ile Btnlere kar koymaya almlarsa da baarl olamamlardr.

Byk Seluklu tarafnda ise Melikah Btnler ile mcadele etmeyi veziri Nizml-Mlke brakmtr.Ancak Nizml-Mlkn lm ile birlikte Btnler byk Seluklu topraklarnda yaylm ve glenmilerdir. mparatorluun o

dnemde ilgilenmek zorunda olduu en nemli meselelerden biri Btnler olmutur. Ancak Sultan Melikah nceleri askeri mcadeleye pek gerek duymasada, sonralar olayn ciddiyetinini kavrayarak onlarla mcadeleyi bir devlet politikas haline getirmitir160.

I) Btnlerin Seluklu Saldrlarna Kar Alamut Kalesindeki Savunmas Btnler Alamut kalesini ele geirdikten sonra Seluklu saldrlar ile uramlardr. Sultan Melikah, Yorunta ,Kzlsarg, Kotla gibi kumandanlar mcadele iin o blgeye sevk etmitir161 .Ancak bu durum ok fazla devam

edememi, devletin en gl dnemi beklide bu dnem (h.464-498/m.1072-1092) olmasna ramen Btnler bu dnemde gizlice faaliyetlerini srdrm ve merkezi otoriteyi sarmlardr. Yorunta Alamutu h.498/m.1092de kuatarak zaman zaman Btnleri zor durumda brakmtr, ancak onlar byk bir sabr ve gle bu

saldrlara dayanmlardr. yle ki Yoruntan muhasaray iddetlendirmesi ve kalede erzakn bitmesi zerine Btnler buray terk etmeye niyetlenmiken, Hasan

160 161

Yaar Bedirhan, a.g.e, s. 205. brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, Ankara, 1997, s.70.

70

Sabbhn , mamdan yani Halife Mustansr dan oray terk etmemeleri ve yaknda baarya ulaacaklar konusunda emir aldn sylemesi zerine kaledekilerin mukavemen gc yeniden artmtr. Bu arada Emir Yoruntan vefat etmesi ile Btnlerin maneviyat artm ve bu olay da Hasan Sabbahn kerametine

balamlardr. Gerekten de emirin lmnden sonra kuatma kaldrlm ve Btnler byk bir tehlikeden kurtulmutur162. Bu olay Tarih-i Cihangua da yle anlatlmaktadr:Sultan Meliahn emirleri arasnda Yorunta adnda Alamut

toprann ynetimini kendisine verilmi bir emir vard. Bu emir sk sk Alamut eteklerine saldrrd .Hasan- Sabbahn davetini kabul etmi ve ona balanm olanlar ldrr, mallarn yama ederdi.O saldrlar srasnda Alamut ta yeterli erzak biriktirilmediinden ora sakinlerinin ou skntya dt. Kaleyi birka svariye brakp g etmeye niyetlendi. Onun zerine Hasan Sabbah imamdan yani Mustansrdan oray terk etmemeleri yaknda baarya ulaacaklar konusunda emir aldklarn syledi. Bu ssl yalan halka byk bir dayanma gc verdi ve onlarn Alamutta kalmalarna sebep oldu. Ondan sonra oraya Bedel-i kbal adn verdi163.

Emir Yorunta n lmnden sonra rahatlayan Btnler tam nefes almken, Melikah Btnlerle mcadele etmesi iin Emir Altunta ile Emir Kolta grevlendirmitir. Emir Altunta Alamutu kuatm ,Emir Kotla ise Kuhistanda bulunan Hseyin Kiniyi sktrmt. Ancak Btnler gece yaptklar bir basknla h.498/m.1092de Emir Altunta yenip , geri ekilmeye mecbur ettmilerdir.

162 163

Alaaddin Ata Melik Cuveyni, a.g.e., s 120. Alaaddin Ata Melik Cuveyni, a.g.e., s.540.

71

Daha sonra Alamut ta glenen Hasan Sabbah farkl blgelere yaylmaya balam, zellikle de en iyi blgelerden biri ran Afganistan snrndaki Kuhistana ok kolay yerlemitir. Kuhistan Rudbar blgesinden sonra Btnlerin

faaliyetlerini srdrd en nemli yerlerden biridir.164Bu blge halk zerdln etkisini stnden tam atamam ve mslmanl tam benimseyememi bir yerdir. Bu nedenle Hasan Sabbah nemli dailerinden Hseyin Kinyi bu blgeye gndermi ve tekilatlanmasna orada da devam ettirmitir. Hseyin Kini ayn zamanda Kuhistanl olmas dolaysyla buradaki almalarn ksa srede baarl olmasna neden olmutur. Kuhistan halk tekilatlanma sonucunda artk Seluklular deil, Btnleri benimsemitir. Btnler ok ksa srede Kain , Zevzen, Tn Tabes ve dier nemli blgelere de yaylp glenmilerdir. Bu olaylar Seluklular ciddi bir ekilde sarsmaya balamtr. Btnler ise Seluklu snrlar iinde artk bir bakma kk bir Btn devleti kurmulardr denilebilir.

Zaman iinde kan olaylar sonucunda Hasan Sabbahn ve Btnlerin etkisini Seluklu topraklarnda bariz bir ekilde fark edilmektedir. Hatta gelien olaylar silsilesi iinde Sultan Melikahn Btnlere kar tepkisi artmaya balam ve bunu ak bir ekilde gstermi hatta szle de ifade etmitir. Veziri Ziyal-Mlk Eb Nasr Ahmed bin Nizml-Mlkn vezirlii zamannda hazinede alan, ayn zamanda hazinenin kethdaln da yapan Badata gittiinde Zeki adl bir muhasebeci Sultan

Badat pazarnda suikasta kurban gitmitir. Katil o an

yakalanm ve ldrlmtir. Ancak Zekinin ne iin ldrld bilinmemektedir. Daha sonra olay zmek iin sultan Btnyi Btnden bakas bilmez fikriyle

164

Farhat Daftary, A Short History of smils, s. 127.

72

korkudan gizlenmi ve bir keye sinmi bir Btnnin yerini buldurmutur. Bu olaydan sonra Sultan Btnler konusu aldnda ,onlar kalelerindedirler, mahalli orasdr. Biz oraya gideceiz ve dibinden koparacaz165 diyerek szle de tepkisini dile getirmitir.

Btnlerin daha sonraki savunmas Kzl Sarga kar olmutur. Sultan Melikah Kzl Sarg166 isimli Seluklu kumandann Kuhistan blgesinde Btnlerle

mcadele etmesi iin gnderirken, o blgeyi Arslanta isimli kumandan da

yeniden ele geirmeyi istemitir.

Hasan Sabbah ve dailerini yok etmek iin

grevlendirip Btn sorununu zmeye alm hatta bu ekilde davranarak Btnleri iki taraftan saldrp sorunu kkten temizlemeyi amalamtr. Arslanta h.485/m.1092de Temmuz-Haziran aylarnda Alamut Kalesini kuatmtr. O sralar Hasan Sabbah kalede ok az adamyla kalede yetmi adamyla

bulunuyordu.Arslanta ve askerlerine kar

kaleyi savunamam

ve bir ekilde

Kazvin de bulunan disi Dihdar Eb Aliye ulam ve yardm istemitir. Bu yardm zerine Kazvin ,Kuh-i Bara ve Talikan ,Rey gibi blgelerdeki Dihtar Ebu Ali Ardestan Alamuta Hasan Sabbaha yz adam gndermi 167 ve Arslantan ordusunu bozguna uratmlardr. Bu Seluklu kuvvetlerinin ilk bozgunudur. Bu durum zerine Melikah bir kez daha olayn ciddiyetini kavram ve daha ciddi nlemler almak iin giriimlerde bulunmutur. Dier taraftan Komutan Kzl Sarg Khistan tarafndaki Btnleri uzaklatrma faaliyetlerini uygularken Melikah vefat

165 166

El-Bundari, a.g.e., s. 101. Tarihi Cihanguada Gzl Sarg olarak gemektedir. Marshall G.S., Hodgson, The Order

of Assasns, Gravenhage,1955,s.74.
167

Hamdullah Mstevfi Kazvini, a.g.e. , s. 519.

73

etmitir. Rivayetlere gre Sultan Melikah zehirlenerek lmtrdenilmektedir. Bu zehirlenme olaynda halife intikam almak isteyen Nizml-Mlk taraftarlar ve Terken Hatun phe altndadr 168. Terken Hatunun Btnlerle ibirlii yaptndan da bahsedilmektedir. Ancak Kaynaklarda Melikah n lm tarihi ile ilgilide bir karklk vardr169. Sultann lm Nizml-Mlkn lmnden hemen sonraki zaman dilimi iindedir. Ayn zamanda Nizml-Mlkn Btnler tarafndan

katlinden birka ay sonra Melikahn lmyle Sultann zorlukla denetimde tuttuu merkez ynetimi danklk yaayarak ne kmtr170. eitli kaynaklarda Melikahn lm rivayetleri farkl olsa da zde Nizml-Mlkn hemen ardndan lmesi phe uyandrmaktadr.Alamut kalesinin kuatld bir dnemde ve Btnler zor durumdayken hayatn kaybetmesi dikkat ekici bir husustur. Sonu olarak Btnler Sultan Melikahn mcadeleyi daha ok komutanlara havale etmesi,

sultann daha geri planda kalmasyla baar elde etmilerdir. Btnler ounlukla muhatap olarak komutanlar ele alm ve onlara saldrlar ve sikastlar
168

Erdoan Meril , Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Genel Trk Tarihi , C.3,

Ankara, 2002, s.138.

169

Melikah n lm ile ilgili eitli kaynaklarda u bilgilere rastlanmaktadr. O gnlerde

Melikah ile Halife arasnda tatszlk vard ki baz kt dnceli kiiler sultann lmn bu tatszla atfettiler.,l m tarihi kaynaklarda 1092 grlrken ay ve gnler biraz

karktr. Mesela bnl Esir in El Kamil Fil Tarihte de u ekilde gemektedir: Hastal ateli humma idi.(15 evval /18-19 Kasm1092).Cuma gn vefat etmitir yazmaktadr. Bundarinin Tarih-i Silsile-i Seluki adl eserinde bu konu u ekilde gemektedir. Melikah ava kt.evvalin nde avdan geri dnd, av etinden yedi ve canndan oldu. aban 16da ld. Yine Mneccimba Ahmet b. Ltfullah Cmiud Dvelde u ekilde deinmitir. Sultan ava kt ve evvaln 3 nde hasta olarak dnd.Yani 485 ylnn evval ortasnda Cuma gecesi vefat etmitir demitir .Melikahn vefat Hasan Sabbah ve yandalar iin nemli bir dnemdir.
170

Peter B. Golden, Trk Halklar Tarihine Giri (Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve

Orta douda Etnik Yap ve Devlet Oluumu), Ankara , 2002 , s. 32.

74

dzenlemilerdir. Sultann lmnden sonra derlenip-toparlan Btnler faaliyetlerine hz vermilerdir ancak halkn tepkisinden sonra orada tutunamamlar ve ahdiz kalesinde toplanmlardr.

Byk Seluklu tarafnda ise Sultan Melikah n lm ile h.498/m.1092 Byk Seluklu mparatorluunun fetret dnemi (h. 498-511/m.1092-1118) balamtr. Bunun balca sebebi bir ka taht iddiacsnn yer ald saltanat oullar ve

mcadelesidir.171 Sultan Melikahn lm zerine patlak veren

kardeleri arasndaki kanl taht kavgalar bu mparatorluu ok sarmtr. Kark ve buhranl bir dnem olan fetret dneminde Muhammed Tapar ve Berkyaruk

arasnda taht mcadeleleri devam etmi ve bir sre ynetim boluu yaanmtr. Btnler ise bu durumu avantaja evirmitir ve taht mcadeleleri srasnda her iki tarafn askerleri arasna Btnler karmtr; bunun sonucu olarak her iki tarafta birbirini Btn olarak itham etmilerdir. Arada susuz bir ok insan lmtr. Hatta Badattaki bir Nizamiye Medresesi mderrisi Btn olmakla sulanmtr. Ve Halife sayesinde ldrlmekten kurtulmutur Bu boluktan yararlanan Btnler geni blgelere yaylm ve kaleler ele geirmi ya da ina etmilerdir. Bu kaleler arasnda Rudbar, Zozan ve Tuneyi ele geirmilerdir172. Btnler Byk Seluklu mparatorluunun nemli yerlerinde adamlarn yerletirmi ve bunlar sayesinde Seluklu topraklarnda daha da yaylmay baarmlardr. Bunlara bir eit casus grevi verilmitir. Saltanatta gereklememi ve gerekleecek tm olaylardan Hasan Sabbahn haberi olmaktadr
171

ve suikastlarn da bu casuslar aracl ile

Erdoan Meril, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Trkler, . . E. F., C. 4, S.24,

s.619.
172

smail Kaygusuz, a.g.e., s. 21.

75

baarya ulatrmlardr. Bir tarafta taht mcadeleleri bir taraftan hzla yaylan Btn propandaclar Byk Seluklu mparatorluunu zora sokmutur. Ayn zamanda Hal seferleri de dank bir ekilde meliklerin elinde ynetilen Seluklu

hkmetini ok ypratmtr. slam dnyasnda ii-sunn atmas yaanrken, batda Papalar, kutsal topraklarn kafirlerolarak nitelendirdikleri Mslmanlarn elinden alnmas iin giriimlerde bulunmulardr.Bu seferler ekonomik hayatn canlanmasn salam, dounun zenginliklerini batya tamtr. Hallar iin ilk ama Kuds Mslmanlarn elinden kurtarmak ama olmutur. Elbiselerine ha diktiren , mallarn ve sevdiklerini papaln himayesine veren Hallar yemin ederek seferleri balatmlardr. slam dnyasndaki karklktan yararlanan, snni, ii atmas srerken, Byk Seluklu mparatorluunun giderek karmasndan cesaret alan Hallar ilk seferlerini h.488/m.1095de gerekletirmilerdir. O dnemde Kuds Fatmlerin ynetimindeydi. Ksa sren kuatmann ardndan Fatmlerin elinden Kuds almlar ve Latin Kralln kurmulardr. Hal seferleri h.668/m.1270de kadar srmtr ve Byk Seluklu mparatorluunu ok fazla megul etmitir. Btnlerin rahatlkla ilerleme nedenlerinden biri de bu seferler olmutur. Bu karklk iinde Byk Seluklu mparatorluu dalma sreci iine girmi hatta ne Btnlere, nede Hallara kar gl bir savunma yapamamtr.

Melikahn ardndan Seluklu tahtna Beryaruk (h. 485-498/m.1092-1104) oturmutur. Btnler Berkyaruk dneminde faaliyetlerini ok sistemli bir ekilde srdrmler saylarn oaltm ve kuvvetlerini arttrmlardr. Melikahn

lmnden sonra daha nce de belirttildii gibi taht kavgalar balam, bunun yan sra Hallarta slam topraklarna girmilerdir. Bu durumu frsat bilen Btnler

76

slam dnyasna tamamyla yaylmay planlamlardr. Bu olaylar silsilesi iinde Berkyaruk Btnler ile ok fazla ilgilenememi, hatta istemeyerek de olsa onlara gz yummutur Berkyarukun saltanat boyunca Alamut smillii
173

Seluklu

topraklarnda aktif idiler

ve baarl bir ekilde bymlerdir

. Btnler bu

dnemde de dier dnemlerdeki gibi bir taraftan dailer araclyla cahil halk etkileri altna alrlarken, dier taraftan fedler araclyla kendi inanlarna kar gelen yada benimsemeyenleri hanerle ldrme yolunu semilerdir. Hatta Berkyaruka bile Btn dman birini vezir tayin ettii iin saldrda

bulunmulardr. H.488/ m.1095de meydana gelen bu olayda Sicistanl biri Sultan Berkyaruka hcum edip pazsndan yaralamtr. Suikast tertip eden ahs sorguya ekilince kimin emriyle suikast dzenledikleri sorulduunda cevap vermek istememiler. Birisi filin ayaklar altna atlacan duyduktan sonra aklama yapacan belirttiyse de arkada ona : Nasl olsa ldrleceiz Bari srlarmz ifa edip de Sicistan halkna ktlk etme ; deyince o da inat edip sylemedi ve her ikisi de ldrld174. Btnler Berkyaruk ordusuna girmi ve hatta giderek saylar artmtr. Ancak orduya rahata girmelerinin nedeni biraz da Sultan Berkyarukun kardei karsnda zafer kazanp onu malup etmesi ve Meyyidlmlk ldrmesidir. Orduya szan bu kiiler askerler arasna iyice girmi bir ounu

aldatmlar ve kendi mezheplerine kazanmlardr. Saylar iyice artan Btnler kendi grlerini benimsemeyen askerleri lmle tehdit etmilerdir. Bu dnemde

173 174

Farhad Daftary , Mediaeval smaili History anda Thought, USA, 1996, s.206. Abdlkerim zaydn, Sultan Berkyaruk Devri Seluklu Tarihi(485-496/1092-1104)

,stanbul, 2001, s.85. Hasan brahim Hasan, slam Tarihi (Siyas ,Din Kltrel ,Sosyal ), C. 4/5 stanbul,1986, s.57,. Muhamed b. Ali b. Sleyman er-Ravendi, Rhat-s Sudr ve yets-Srr, rv.Ahmet Ate, Cilt , Ankara, 1957, s.142, 140.

77

Btnlere kar olan komutanlar ve vezirler evlerinden dar zrh giymeden yada koruma almadan kmaya cesaret edememiler hatta Btnler merkez kn yaand bu sre iinde geni yerlere yaylmlar ve dnemin nemli siyas ldrmlerdir. Aslnda

kiilerini ve komutanlarn, vezirlerini, emirlerini

komutanlarn ve vezirlerin zrh giyerek evden kmalar ve sultann nne bile karken koruma almalar onlarn iinde bulunduu zor duruma nemli bir rnektir. Bu durumdan rahatsz olan emirler Sultan Berkyaruka Btnlerin durumu telafisi imkansz bir hle gelmeden nce onlar ldrmesini tavsiye etmilerdir
175

Daha sonralar Sultan Berkyaruk Btnleri tamamyla ortadan kaldrmak iin onlara nemli saldrlarda bulunmutur. Seluklu halk ise sultann yani

Berkyarukun da Btn olduundan bahsetmektedir. Kaynaklarda Berkyarukun hem Btnler hem de halk tarafndan bask grd ifade edilmektedir. Btn sorunu yznden arada kalan sultan Berkyaruk iki tarafa da yaranamamtr. hususunda bir ok kaynakta farkl bilgiler

Berkyarukun Btn olup olmad

bulunmaktadr. bu nedenle bu konu tartmaldr. Rivayetlere gre Berkyaruk kardeiyle savarken ordusuna 5000 Btnyi almtr denilmektedir. Yine eitli kaynaklarda geen rivayete gre Btn sorununun ciddiyetini anlayan devlet adamlar Sultan Berkyaruka unlar sylemitir:Bu Btnlerin ban imdi ezmezsek, sonra onlarn hakknda gelemez ve zarar telafi edemeyiz.Kald ki halk sizi Btn olmakla itham ettii gibi Muhammed Taparn adamlar ve askerleri de savalarda bize Btnler diye baryorlar176 demilerdir. Bunun zerine

175 176

bnl-Esir,a.g.e., s.265. Abdlkerim zaydn, a.g.e., s.89.

78

Berkyaruk kendisinin de katld bir svari

birlii ile Btnlerin adrna

saldrmtr. Tam 300 kiiyi ldrm 177 liderleri olduu sylenen Emir Muhammed Dmen ise ziyaretinin ertesi gn yakalanp ldrlm, Btnlerin mallar ve

arlklar yamalanmtr .Btnler tarafndan suikastlarda kullanlacak olan silahlar da ele geirilmitir. Berkyaruk Btnlikle itham edilmesine karn birok Btnyi ldrmtr.

2) kinci Seluklu Saldrlarna Kar Btn Mcadelesi Btnler Seluklu bir taraftanda saldrlarna kar koyarken dier taraftanda propaganda yaparak, aleyhlerinde sz syleyen yada kendilerine saldran kiilere de suikast dzenleyerek yaylma politikas iindedir. Sultan Berkyaruk ise Emir Bozku byk bir ordu hazrlam, bu orduyla birlikte Kuhistan taraflarna gitmitir ve Sancar ile ibirlii yapmtr. zellikle o blgede ok sayda Btn ldrlm, Tabes kalesine saldrp surlarn h.497/m.1103-4 ykmtr. Bozku kaleyi ele

geirmek zere iken Btnler rvet teklif etmiler ve o da kabul etmi ve saldrlar durdurmutur. Bunun zerine Btnler kalenin surlarn yeniden tamir etmi ve yeniden toparlanmlardr. Emir Bozku un ikinci seferi ise Tabes civarndaki

Btnlere kar olmutur. H.497/m.1103-4 ylnda Horasan askeri ve gnlllerden oluan bir ordu ile Tabes kalesine saldrmtr. Kaleyi ve evresindeki kyleri tahrip edip Btnlerin bir ksmn ldrm, bir ksmn da esir almtr, fakat daha sonra Horasan meliki Sancara bir daha kale yapmamak, silah almamak ve hi kimseyi kendi mezheplerine davet etmemek art ile Btnlere frsat verilmesini tavsiye etmilerdir. Halk bu yersiz karardan dolay ok fkelemi ve Sancar

177

Abdlkadir zaydn, a.g.e., s.89.

79

ayplamtr178. Horasan Meliki Sancar Berkyaruk ile ibirlii yaparak Horasan blgesinde Btnlere kar saldrda bulunmutur.

Bu dnemde

Btnler Herat ele geirmeye almlardr. Bu konuda yazdklaryla snrldr: Onun anlattna

Ravzatl-Cennet mllifi el-sfirazinin

gre sultan Berkyaruk 491/ 1098 de Herata gelmi ve burann idaresini Mecdlmlk Kummidden alarak emir Habe Altuntak a vermitir. ehrin amilliini (amel ) Aladdevle Mansur Cerbazikaniye, Semiran kalesinin muhafzln (Kutvalda) Ubeyd b. Ahmede verdi. Bunlarn cmlesi Btn mezhepli ve sapk inanl (bed itikad) kimselerdi . Sultan Heratn ynetimini (kar) bu sapklara (bed-din) brakp gidince, Habe kardeini buraya naip olarak gnderdi. Bunlar birlikte hareket etmeye balad. Halkn kaldrlmasna izin verdiler. Halkn erzakn kalenin deposuna tadlar. Bu arada Heratta Hac Abdullah Ensarinin olu Abdullhadi halk

zerinde byk bir nufza sahipti. Halkn skntlarn gren bu zat Btn yneticilerde tartt. Halk onun zerine yrd. O da kp emiran Kalesine snd. Ertesi cuma halk onun zerine yrd. ehrin ileri gelenleri eyh Abdlhadi den halkn geri gnderilmesi iin ricada bulundu. h.492/m.1092de Emir Habei Heratta geldiinde eyh Abdlhadi ve adamlar ortalktan kayboldu. Daha sonra eyh ve adamlar yakalanarak kaleye hapsedildi. Mallarna el konuldu ve bete birini Kuhistandaki Dere kalesine gnderdiler.

Herat olaylarnda ise eyhin evlad ve akrabalar Sancarn geliine kadar emira Kalesinde tutuldular. Sancar h.493/m.1100 de Belh taraflarndan gelip,

178

Abdlkerim zaydn, a.g.e., s.91. bnl-Esir, a.g.e., s.266.

80

Herat ele geirdi ve kaledeki tutuklular serbest brakt

179

.Sancar Heratta ensari

ailelerini Btnlerin zindanndan kurtardktan sonra ynn Habeye doru evirdi ve Buzgeran sahasnda birbirleriyle karlatlar.Dmanlar sayca ok idi, fakat Allah kendi hizbine kuvvet ve nusret verdi ve Sultan Sancar galip geldi, bu melunlarn tmn ldrd, yaralad ve datt 180.

Seluklular kendi topraklarnn batsnda ve Irakta Btn g merkezlerine saldrmak iin hibir aba gstermemi hatta bunun yerine sfahan Btn

taraftarlarnn katline izin verip bunu destekleyerek halkn ve askerlerin tepkisini yattrmay denemitir. Berkyaruk Btnleri toplumdan soyutlayamadysa da onlar Seluklu devleti bnyesinde durdurmay baarmtr. Btnler zaman zaman zor duruma dmtr. Berkyarukun hkmdarl boyunca randa Btnlerin talihi artmaya devam etmitir. Seluklularn srekli saldrlarna ve katliamlarna ramen Btnler kalelerini ve elde tuttuklar blgeleri yitirmemilerdir 181.

Berkyarukun lmnden sonra Seluklu tahtna Muhammed Tapar h.493510/ m.1099-1117 geerken, Hasan Sabbah mcadelesini yeni sultan ile

srdrmtr. Btnlerle mcadele ederken len Berkyarukun lm hakknda farkl grler vardr.Ayn zamanda Btnler tarafndan ldrldne dr pheler olmasna ramen bu konu hakknda kesin bir kant yoktur.
179

Abdurrahman Acar, Seluklu Sultan Sancarn Din Siyaseti (Abbasi Halifelii ve

smiller ile likiler ), A. Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 1997, s. 148.
180 181

Abdurrahman Acar, a.g.e., s. 149. Farhad Daftary, A Short History of The smils,Traditions of a Mslim Community,

London, 1999, s. 153.

81

Mcadelesine devam eden olmulardr.

Btnler giderek daha geni alanlara ise

sahip

Seluklu Sultan Muhammed Tapar

kardei Berkyaruk ile

mcadeleleri yznden zayflayan bir devletin bana sultan olarak gemitir. Kendi dneminde Hallar, Grcler sorunlar ile ciddi bie ekilde ve Btnler ile mcadeleler iine girmi ve bu uram ve bu hususta istikrarl davranmtr.

Melikahn lmnden sonra Fetret devri ve Hal seferleri nedeniyle yaylma frsat bulan Hasan Sabbah nclndeki Btnlere nlem almaya allmtr. Ancak Muhammed Taparda Sultan Berkyaruk gibi bu dnemlerde Btnlilikle

sulanmtr182. Gittike gelien Btnlik hareketine kar Sultan Muhammed Tapar bir takm tedbirler alm ve her yl Btnlere kar rahatsz edici seferler

dzenlemitir183. Bu dzenli seferler Muhammed Taparn Btn sorununu ne kadar ciddiye aldn ve nemsediini gstermektedir. Btnler uzun bir dnem

Muhammed Taparn

dzenli seferleri ile mcadele etmilerdir. Gelien olaylar

neticesinde yaylmac politika izleyen Btnler ,Byk Seluklu mparatorluunun iinde bulunduu kark durumu avantaja evrimitir.

3) Btnlerin Seluklu Saldrlarna Kar Tikrit ve ahdiz Kalesi Savunmas Btnler bu dnemde Muahammed Taparn saldrlarna maruz kalmtr. Ellerinde bulunan kaleleri savunma mcadelesi iine girmilerdir. Muhammed

Tapar h.499/m.1106da oniki yldr Btnlerin elinde bulunan Tikrit Kalesine kar asker gnderip birka ay kuatmsa da Btnler kaleyi teslim etmemitir. Ancak
182

mam Zhiruddin Niaburi, Selukname, Ebu Hamid Muhammed Bin brahim, ( Zeyl-i

Selukname) Tahran, 1332, s 40.

183

Erdoan Meril , Byk Seluklu mparatorluu, Trkler , Blm 24,C. 4,s. 625.

82

kale Btnlerin elinde de kalmamtr. Btn komutan Keykubat Seluklularn eline gememesi iin Tikriti blgede bamszln ilan etmi olan Oniki mamc Arap emiri Seyfd-deve Sadakaya teslim etmitir
184

Daha sonraki aamada

Btnler ikinci i olarak ellerinde bulunan sfahan yaknndaki ahdiz ve Halincan kalelerine kar saldrda bulunan Muhammed Taparn dzenledii seferlere kar savunma yapmlar ancak baarsz olmulardr. Melikah tarafndan yaptrlan

ahdiz kalesi hkmdar seferde olduu zamanlarda hazine ve silah deposu olarak kullanlm ve kk uaklarla saray kzlarnn bulunduu Deylemlilerden bir Ahmet b.

zmrenin muhafazas altnda tutulmutur185. Ancak daha sonralar

Abdlmelik b. Atta ahdiz Kalesinin dizdar ile arkada olmu ve o lnce kaleyi ele geirmitir. sfahandaki Btnler ona ta giydirmi ve onun iin para

toplamlardr. Ahmet b.Abdlmelik b. Atta ok sayda taraftar olmutur , ok glenmi ve kaledeki saygnl artmtr. bn Attan adamlar onun emirleri dorultusunda yol kesmi, gsz halk ldrm halkn mallarn gasp etmitir, hatta yaptklar eziyetin farkna varp vazgemek iin sultann kylerine ve halkn mal varlna vergi koymulardr. Bu durumu dier i ve d karklklar tetiklemi ve halk zor duruma drmtr. sfahan n ve iftliklerinin bundan ekmedikleri zulum kalmamtr186. Bu olaylar zerine Sultan Btnlerin ynetimindeki ahdiz kalesini kuatm, ierde zor durumda kalan Btnler yiyecek sknts ekmi ve sfahanda bulunan Sultan Muhammed Taparn veziri Sadlmlke haber
184 185

Farhad Daftary,a.g.e, s.398. Abdlkerim zaydn, a.g.e, s.91. bnl Esir, a.g.e., s..346-348. Mnnecimba Ahmed b.

Ltfullah, Cmiud Dvel (Seluklular Tarihi I)Horosan, Irak Kirman ve Suriye Seluklular, zmir, 2000, s.103. Ali Sevim ve Erdoan Meril , Seluklu Devletler Tarihi, Ankara, s.188-191.
186

El-Bundari, a.g.e., s. 93.

83

gndermilerdir. Btn reisi Ahmet b. Abdlmelik Atta vezire zhiremiz bitti, adamlar da savamaktan yorulup usandlar kaleyi teslim edeceiz deyip bir adamn gndermitir. Sadl-Mlk bir hafta sabredinz ve kaleyi teslim etmeyiniz bu kpei devireyim diye haber vermitir187. Sadl-Mlkn bu kpek dedii Sultan Muhammed Tapardr. Bu rivayet de gsteriyor ki Muhammet Taparn en

yaknndaki adam dahi Btn olmutur. Sadl-Mlk planlarn gerekletirmek iin bir takm planlar yapmtr. Rivayete gre Muhammet Tapar her ay sal iin kan aldrmaktadr. Bu durumu bilen veziri Sadl-Mlk sultan ldrme planlar yapm ve sultann kann aldrmak iin bir kan alc ile anlamtr. Ona bin altn karlnda sultann kann almas iin zehire batrlm neter vermitir. Vezirin bu gizli plann Hatibi de bilmektedir. Olay Hatibi karsna anlatm, kars da sfahan afiilerinin reisi Sadreddin Hocendiye anlatmtr. O da hi beklemeden sultana durumu anlatmtr. Bunun zerine sultan kan alcy konuturmu dorular

renince ayn neter ile kan alcnn damar delinmi ve kan alc ldrlmtr. Sadl-Mlknde Btn olduuna kaanat getirince, tutuklatp mallarna el

koydurmu ve sfahan kapsnda astrarak ldrtmtr. Ancak baz kaynaklarda vezir Sadl-Mlkn iftiraya uradndan da bahsedilmektedir. Bu olayda Hatbin parma olduu sylenmektedir. Hatibi sfhanda kasabann emiri olup kasaba

riyasetini elinde tutmaktadr. Bu adam cahil iken, ilmin btn ksmlarnda mahrum ve hilekard. Ve Sadl-Mlkten ok ekinmekteydi. Bu nedenle sultan ile yalnz grme taleb edip onun Btn olduundan ve onlarla ibirlii yaptndan bahsetmitir . Vezir Hatibnin hazrlad plana karlk bir plan dzenlemitir.

Ancak kurmu olduu bu plana kendisi dm ve sonunda aslmtr. Hatib ile

187

Ali Sevim , Erdoan Meril, Seluklu Devletleri Tarihi, Ankara , 1995, s. 180

84

Btnye reisi Ahmet b. Abdlmelik b. Atta arasnda mkatebeler olduundan daha balangcnda iken haberdar ve hatbin srrna vakf idi. Bundan dolay o

mektuplardan birini hatibi yazsna benzeyen yaz ile isteyip alarak sultana bu adam kendi kabahati ile beni ittiham ediyor.te bu mektubu benim szme huccet ve burhandr diyecekti. Bu nemli i iin itimat ettiklerinden bir adam gnderdi. Eline de mrur iin kendi yazs yazlm mrur tezkeresi verdi. Fakat yolda saknarak gitmesini tavsiye etmeyi unuttu. Kale yolunu beklemeye ve oraya erzak gndermekte grevli askerler vezirin gnderdii adam ele geirdiler. Yannda vezirin hatt destile yazlan tezkiresini buldular ve onu aldlar .Bu yazy sultan vezirin tevkif edildii gne kadar muhafaza etti. Sonra yazy gstererek kendi yazsnn kendisinin sonu olduunu syledi. Yazs gsterildii zaman vezir hibir cevap vermedi ve bir sz sylemedi ,azn bile amad ,zaten sylese sz dinlenmez zr etse zr kabul edilmezdi188. Sadl-Mlk Hatbi ile mcadelesi sonunda canndan olmutur.

Muhammed Tapar dneminde imparatorluun iinde birinci derecede grev alan devlet adamlar bile Btn destekcisi olmu ve Btnler bu frsatlar sonuna kadar kullanmlardr. Dnem itibariyle sultan hi kimseye gvenemez duruma gelmi ve evresindekilerden bir ou ise gizli bir ekilde Btn olmulardr. Bunlar mparatorluk bnyesinde gizliliklerini korumular ve Btnlere yardm etmiler ve bylece Btnler sarayn iine de szmtr. Dolaysyla istihbarat bakmndan da gl bir konumdadrlar.

Btnler Seluklular tarafndan yaplan saldrlara kar ciddi savunma iine girmilerdir. Bu nedenle Muhammed Tapar, ahdiz kalesini bizzat kendisi

188

El-Bundari, a.g.e., s. 95

85

h.500/m.1107 de kuatmtr. Aslnda sultan kaleyi Recep aynda kuatmak istemi ancak Btnler Kl Aslannn Badata gelip o blgeyi ele geirdiine ve

Horasanda bir takm karklklar ktna dr haberler karmlar ve bir srede olsa zaman kazanmlardr. Bu haber zerine Muhammed Taparda seferi

ertelemitir. Sultan doruyu renince Btnlere kar harekete gemitir. Kalenin bat tarafnda ki daa km, doruunda taht kurmutur. Oradaki Btnlerden intikam almak isteyen sfahan halkyla kyller de Sultan n etrafnda

toplanmlardr. Bunlar byk bir cemaati tekil etmi, kalenin bulunduu da her taraftan kuatmlardr. Dan evresi drt fersah uzunluktadr. Kale sfahan danda tepesi simk yldzna kavumu ve eflke karm salam bir kurgan olup Btnye taifesi ile birlikte Ahmet b. Abdlmelik b. Atta
189

kendisini kalede korumaya

almtr. Sultan Btnlerle savamak iin emirler arasnda grev blm yapm ve her gn bir emir sava idare etmitir.190Bu durum zerine Btnler zor duruma dm ve fakihlerden ve din adamlarndan fetva istemilerdir .Ancak birok din adam fetva vermekten ya ekinmi yada bunu caiz grmemitir. Btnler Sultandan durumu gzden geirmek iin fakihler gndermesini istemi ve bu fakihlerin isimlerini de kendileri tespit etmilerdir. Bu fakihler kaleye kp durumu gzden geirdikten sonra geri dnmlerdir. Btnlerin asl amac, bu durumdan kurtulmak iin zaman kazanmak idi. Ancak Muhammed Tapar kuatmay kararl bir ekilde devam ettirmitir. Btnler de iin ciddiyetini anlaynca ahdiz kalesine karlk, kendilerine sfahan a yedi fersah mesafedeki Halincan Kalesinin verilmesi artyla

189 190

El-Bundari, a.g.e., s. 93 bnl-Esir, a.g.e., s .346.

86

kalenin teslimine raz olmulard191. Btnler Halincana gitmek ve ahidizi geri vermek iin zaman isterken asl amalar yine zaman kazanmakt. Yukarda da bahsettiimiz gibi, sultann veziri ile yaplan anlamaya gre onlara her gn erzak ve meyve ile tm ihtiyalarn gndermitir. Bundan ama vezir ile haberlemek ve kalede direnmek iin erzak ve altn almaya, depolamaya balamak idi. Ancak vezir yakalanmtr. Btnler eitli olaylar sonunda yine zaman kazanmak iin bir ksm Btn nin kaleden inmesini ve Errencan da bulunan En-Nazr kalesine varncaya kadar, ikinci gurubun ise Tabes kalesine varncaya kadar elik etmesini ve daha sonra Alamut kalesine Hasan Sabbahn yanna kadar gtrmelerini istemilerdir. Btnlerin bu istekler kabul edildi ve onlar kaleden ayrlnca Muhammed Tapar kaleyi yktrd. Btnlerin En-Nazr ve Tabes kalelerine vard haberi Ahmet b. Adlmelik Attaa verildi. Ancak O sznde durmayarak elinde bulunan es-Sinn Kalesini Sultana teslim etmedi. Bunun zerine Muhammet Tapar oraya saldrd ,ancak Ahmet b. Abdlmelik Attan yannda savaacak ve onu savunacak ok az kii kalmt.Bununla birlikte onlar mcadelelerini iyi bir ekilde vermilerdir. Ancak bn Attan yannda ileri gelenlerden biri sultann yanna gelip onlara :Ben size onlarn yanna kabileceiniz yeri gsteririm192 demitir .Halk Btn adamn

gsterdii yerden saldrya gemi ve oradan daa kp kaleyi ele geirmilerdir. Btnlerden bir ksm esir alnmt ki ilerinde Ahmet b. Abdlmelik Atta da bulunuyordu ,bir ksm da ldrlmtr. Kaledeki yz binden fazla kadn, erkek ,ocuk Btn dar kmlar, er p gbre tezek ve kl gibi her eit eyi balarna

191

bnl-Esir, a.g.e., s. 347., Marshall G.S. Hodgson,The Order of Assasns,

Gravenhage,1955,s.95.
192

bnl-Esir, a.g.e., s.348.

87

samlardr193. Bir hafta bekletildikten sonra Sultann emriyle ehrin her tarafnda tehir edilip derisi yzld,fakat lnceye kadar metanetini kaybetmedi. Sonra derisine saman doldurdu. Kafalar Badata gnderildi.,kars da kendini kaleden aa kendin atp intihar etti
194

. Bu olaylar erevesinde ahdiz Kalesinde esir

alnan tm Btnler kltan geirilerek ldrlmlerdir. Bu olayla birlikte Btnlerin sfahan blgesindeki faaliyetleri sona ermi oluyordu. Muhammed Tapar ahdiz kalesi kuatmas srasnda Kalincen (Khanlanjan) kalesini de yktrm oradaki Btnleri de ldrtmtr.

Muhammed Taparn bunu yaparken amac Snni ii atmas iinde Snnileri bunlarn zulmnden kurtarmak ve saltanat da bu tehditten korumakt. sfahanda halk Btnlere kar ayaklanp bu olaylar gerekleinceye kadar, Btnler ok sratli bir ekilde Byk Seluklu ehirlerinde yaylm bulunuyorlard. Btnler bu halkn direnmesi ve ard arnda yaplan Seluklu saldrlarna kar biraz

ypranmlardr.Hatta sadece safahanda deil dier Byk Seluklu ehirlerinde de sfahanda halkn gerekletirdii olaylara benzer olaylara rastlanmtr ve bu olaylar Btnler zor durum iine srklemilerdir. Btnlerin aksine bu olaylar

sonunda slam dnyasnda byk bir sevin yaanmtr. Sultann turasn tayan uzun bir fetihname her tarafa gnderilerek minberlerde okutulmu ve halka ilan

193

Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Rvendi, Rhat-s Sudr ve yet s-Srr,

ev.Ahmet Ate, C.11, Ankara,1957,s.153

194

bnl-Esir, a.g.e., s.348, Teyfik Ebuziya, Hasan b. Sabbah, Ankara, 1299, s.23. Hace

Reidalladdin Fazullah Hemedani, a.g.e., s. 144,Farhat Daftary, A Short Histrory of slam, Traditions of a Muslim Community, Edinburg, 1999, s. 153.

88

edilmitir

195

. Bu durum Btnler artk hem halk

hemde ynetime kar bir

savunma iine girdiini gsterirken ayn zamanda halknda onlardan aslnda ne kadar yldn ve onlardan kurtulmak istediini gstermektedir. ElHseyni, ahdiz kalesinin fethine ilikin unlar sylemitir: Sultan Muhammed Tapar be yz tarihinde sfahana yakn olan ah-diz kalesini klc ile ald,ki bu kala ahalinin gznde bir diken ve boaznda bir kemik gibi idi. Bu kalada bir ok Btn ldrlm idi. Atta el-Btn demekle maruf olan Ahmed bin Abdlmelik ismindeki zat da burada alk ile ldrlmtr. O pek iddetli bir adam idi. Nerede kudret ve kuvvet sahibi bir emir ve nerede mevki ve hret sahibi bir alim iitse derhal onu mahvetmek iin birini gnderir hakkndan gelirdi. Sultan Gyaseddin Muhammed Taber Btnlerin girderdi196. pek amansz dman idi. Onlara kar davette ok ileri

Bu cmlelerden de anlalaca gibi Btnler Muhammed Tapar ile ok ciddi mcadeler iine girmitir ve Seluklu sultanlar arasnda Btnlere kar sistemli mcadele eden ve karln alan tek sultandr. Muhammed Tapar muhtemelen ahdizi ele geirdikten sonra hemen sonra Errencandaki smil kalelerini de Fars Atabeyi Fahreddin avlya yktrmtr. Bu olaylardan sonra zor durumda kalan Btnler, Fars ve Huzistan snrndaki faaliyetlerini de neredeyse

sonlandrmlardr197.

195

Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Tarihi, Trk Kltr Aratrma

Merkezi, Ankara, 1965, s. 229.

196 197

adruddin Ebul Hasan Ali Bin Nsr bn Ali El- Hseyni, a.g.e., s.55. Farhad Daftray , smiller.., s.423.

89

4) Alamuta Kar kinci Seuklu Saldrs ahdizden sonra Btnler Alamut Kalesinde yeniden savunma iine

girmilerdir. Muhammed Tapar ahdizden sonra Alamuta

yeni bir sefer

dzenlemitir. Yeni veziri Ahmet b. Nizaml Mlk ve Emir avl komutasndaki orduyu h.503/ m.1109198 de Hasan- Sabbah zerine gndermi, Ahmed b. Nizaml Mlk Alamut ve stavendi kuatm ve bir ok Btnyi ldrmtr. Ancak kn gelmesi ve souk havann etkisi ile geri ekilmitir. Bylece Btnler birkez daha Alamuttu yaplan seferden kurtulmutur. Sultan ile Badata dnen veziri ise birka Btn tarafndan hanerle yaralanmtr. Onu yaralayan Btnler yakalanarak cezalandrlmtr. Bu olaydan sonra veziri Ziyal-Mlk Ahmedi grevinden uzaklatrarak yerine Hatr Muhammed bin Hseyini h.504-5/ m.1110-11 atamtr.

Neticede, Muhammed Tapar h.503/m.1110 Alamut seferinde k nedeniyle baarsz olmutur. Ancak Hasan Sabbah Alamut merkezli faaliyetlerini hi

durdurmam, hatta halka zulm etmeye, ldrmeye ve davasn srdrmeye devam etmitir. Sultan Muhammed Tapar ise h.505/m.1111 tarihinde Abe ve Save hakimi Atabeg Emiri Anutekin irgir sava iin gndermitir. Emir Anutekin irgir Btnlerin elinde bulunan kalelerden bazlarn alm ve Kela kalesi h.505 /m.1111 de ele geirilmitir. Kale hakimi Ali b. Musa ve yanndaki Btnlerin Alamuta gitmesine izin verilmitir. Emir Anutekin irgir daha sonra Kazvin civarndaki Bire kalesini zabt ederek buradaki Btnleri de Alamut kalesine gndermitir. Emir Anutekin irgir ise Rudbarda ki ekinleride tahrip etmitir.nemli kalelerini tek

198

ElHseyni bu tarihi Ahbr d-Devlet s-Selukyye adl eserinde 501 (1108) olarak

gstermektedir, s.69.

90

tek elden karmak zorunda kalan Btnlere Muhammed Tapar Alamutta ikinci bir sefer daha dzenlemitir. Bu sefer iin veziri Emir Anutekin irgiri grevlendirmitir. O dnemin nl kumandanlarndan Karaca, Gndodu ,Bozan , lKavutu Emiri de vezirin emrine vermitir. Kale kuatmaya alnmtr. Kuatma uzun srdrd iin kalenin nne barakalar yaplm, birka aylk nbetler ve gruplar halinde kuatma devam etmitir. Kaledeki Btnlerin yiyecekleri bitmi ve ierdekiler zor durumda kalmtr. Btnler ocuk ve kadnlarn emniyetli bir

ekilde dar kp gitmeleri iin izin istemi ancak Emir Anutekin irgir bunu kabul etmemitir. Kuatma yaklak dokuz ay srmtr (h.11Rebilevvel 511 /m. 13 Temmuz 1117/ Mart 1118)199. Bu srada Muhammed Tapar Atabeg Anutegin irgiri ordulara komutan tayin ederek ona kaleleri kuatma emri verdi. O da sefer aynn birinci gn h.511/m.1117 Lammasar 12 Rebuylevvelde (13 Temmuz ) Alamutu kuatarak mancnklar harekete geirdi. iddetli savalar balad.200. Ancak Btnler tam skm bir durumda ve artk teslim olmak zere iken

Muhammed Taparn lm haberi gelmitir. Bu haber zerine kuatmay kaldrma karar alan Seluklularn askerleri de dalmtr. Sefalet iinde kalan Btnler ise

199

Carole Hillenbrand, The Power Struggle Between the Saljugs and The smaiis of

Alamut,487-518/094-1124: The Saljug Persoective, Mediaeval samili History anda Thouht, Haz. Farhat Daftary, Cambridge University Pres, 1996, Newyork, USA, s.210
200

Ata Melik Cveyni, a.g.e., s.546.

Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Rvendi, Rhat-s Sudr ve yet s-Srr, ev.Ahmet Ate, Cilt1, TTK, Ankara 1957, s.158, Marshall G.S. Hodgson, The Order of Assasns, 1955, Gravenhage, s.97. mam Zahuriddin Niaburi, a.g.e., ,s. 42; Hamdullah Mstevfi Kazvini, a.g.e., s. 446, Osman Turan, a.g.e., s. 171.

91

askerlerin braktklar eylere hcum etmilerdir. Alamut kale halk iki yz binden ziyade dinar kymetinde esliha ve erzak nakletmilerdir201.

Aslnda Btnlerin ciddi g kayb yaad srada yeniden toparlanmas Muhammed Taparn olu Mahmut babasnn lmnden hemen sonra hkmdar olmas ile gereklemitir. Emir irgir Alamut kalesini almak zereyken Mahmut irgiri istemi, o da Alamuttan dnm, sonra onu yakalatm, kendisi ve olu mer b. irgiri ldrtmtr202. Bylece Emir irgirin lm ile de Alamut

kuatmas sonusuz kalmtr. Bu olay Muhammed Taparn olu Mahmutun da Btn olduuna dr pheler dourmaktadr. Ancak Sultan Mahmud Btn taraftar olan vezir Dergizinnin ynlendirmeleri sonucu Emir irgir ve olunu ldrtmtr. Sultan Mahmut lnce vezir Dergizin ve komutanlarnn dnceleri Rey e gidip oraya inmek ve sultan Sancarin istedii kimseyi tayin etmesi iin kendilerine gelmeleri konusunda bir haber gndermekte birlemi ve bunun zerine Reye

gitmiler ve orada klamlardr. On be ay kadar orada kalmlardr. h.526 /m.1132 Sultan Sancar geri dnm, vezir ve Irak askerleri kendisini karlamlardr. Ondan sonra vsulunun ikinci gnnde seher vakti Turul gelmi, askerler kendisini karlamlardr. Vezir nnde yaya gitmi fakat Turul ona hi aldrmam ve kendisine hi hrmet gstermemitir. nk o Atabey Emir irgir ile olu Emir erefd -devle meri ldrmt203.

201 202 203

El-Bundari, a.g.e., s. 11. adruddin Ebul Hasan Ali Bin Nsr bn Ali El- Hseyni, a.g.e, s.57. adruddin Ebul Hasan Ali Bin Nsr bn Ali El- Hseyni, a.g.e., s.70.

92

Btnler Muhammed Taparn Alamutu defalarca kuatmasna gl bir ekilde cevap vermitir. Bu nedenle de sultan giriimlerinin hibirini

sonulandramamtr. Bu konu hakknda Cveyni yle demektedir: Alp Arslan olu Melikah olu Muhammed tarafndan 11 yl iinde birka defa kuatlm ,kaledeki askerlerin erzaknn azalm olmasna ramen o kaleleri ele

geirememitir204. Muhammed Tapar, Alamut kalesini 5 ylda 7 kez kuatm205 ancak Btnlerde hepsine byk bir azimle direnmitir. Aslnda Sultan, Alamut kalesinin direk olarak alnamayacan anlaynca, ypratma politikas gtmtr. Bu nedenle dzenli yaplan saldrlara Btnleri zayflatmaya almtr. Muhammed Taparn Btnlere yapt seferlerin says kaynaklarda deiiklik arz etmektedir. Ancak uras kesindir ki Muhammed Tapar lmne kadar onlara kar dzenli ve ardarda seferler yapmtr ve Btnler ise tmne direnmitir.

Sultan Muhammed Tapar h.511/m.1118 yl ubat aynda

hastalanarak

lm, ancak halk sultann lm hakknda suikaste kurban gittiine dr sylentiler karmtr. Sultan bir len dzenleyip halka grnm ve bu sylentileri ortadan kaldrm ise de sylentiler daha sonra yine devam etmitir. Ancak Sultan 4 Nisan gn dzenlenen lenden 14 gn sonra yani 18 Nisan gn vefat etmitir.

Muhammed Taparn lm

konusunda Mneccimba b. Ltfullah yle

demektedir: h.511 /m.1118 ylnda Gyaseddin Sultan Muhammed b. Melikah b. Alp Arslan ld. Hastal aban aynda balam ve ata binemez olmutur.Ve vefat

204

Ata Melik Cveyni, a.g.e,, s. 509. Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Rvendi, a.g.e, s.158,

Marshall G.S. Hogdson, The Order of Assasns, Gravenhage,1955,s.96.

205

Ebuziya Teyfik, Hasan b.Sabbah, Ankara , 1299, s.24. Ancak Cveyni bu sayy 8 yl

olarak vermitir

93

etmitir. Muhammed Taparn Btnler tarafndan zehirlenme ihtimali byktr. Muhammed Taparn lmnn ardndan Btnler ok glendi yine halkn byk bir ounluu onlara inanmtr. Irak Azerbaycan ,Sincan ,Grcistan ve Horasan ,Mazenderan ,Rstemdar, Rustak ,Grsictan ve Gilandaki mhim yerleri igal

ettiler206. Sultann lm ile Btnler iin iyi bir frsat domu oluyordu.

Btnler ok iyi bir ekilde rgtlenmiler hatta baz devlet adamlarn da kendi taraflarna ekmilerdir. Muhammed Tapar ise Btnlerle hem ierde yani Btn yanls olan devlet adamlarn hem de dardaki Btn gruplarn yok etmek iin uram ve Btn olan devlet adamlarn cezalandrmtr. Daha nce de bahsettiimiz gibi bunlar arasnda veziri Sdl-Mlk Ebul Mehasin de

bulunuyordu207. Her kim olursa olsun Btn olan herkes onun iin tehlike arz etmitir.

Muhammed Tapar dneminde ok iyi konulanan

Btnlerin

halk arasna

szmas hi de zor olmam hatta bir ok Btn hcre evi tremitir. Mesela bn Ahmed adl bir d Deyleme gelmi ve burada bir ev kiralamtr. Ev eyas satn alm ve kendine bir ev kurmutur. Deylem zmresi ile ba baa kalma frsat yakalamtr. Onlar kendi ilerine yaknlatrmtr. Onlara davette bulunmu ve Deylemlilerde onun davetini kabul etmilerdir. Ancak ona uyanlarn hepsini

ldrmlerdir. Deskur ehrinin yaknlarna davet evi yapm, her gece ehirden cemaati toplam daveti bytmtr. Bu davet evinde yaklak yz kii onun
206 207

bnl-Esir ,a.g.e., s. 527; Cveyni,Ata Melik, a.g.e, s.213. Hakk Dursun Yldz ; Seluklular Doutan Gnmze Byk slam Tarihi , stanbul

,1989, C.7, s.160.

94

davetini kabul etmi ve mslmanlar onlara gizlice kulak misafiri olmular ve onlar sonunda helak olmulardr208. Bu arada Sultan Muhammed Sdl-Mlk Ebul Mehasinin yerine Ahmet b. Nizml-Mlk vezir yapmtr 209.

Btnler nemli devlet adamlarn kendi saflarna alrken, Muhammed Tapar da Btnlere kar mcadelesinde eitli yerlerde kendisine tbi olan devlet

adamlarna ibirlii teklifinde bulunmutur. Byk Seluklu mparatorluuna tabi Suriye ve Filistin Seluklu devleti hkmdar Tutu Rey savanda yenilip hayatn kaybettikten sonra Suriye ve Filistin Seluklu Devleti, oullarndan ne Rdvan , ne de Dukak tarafndan ayakta tutulabilmitir. Ancak birisi Haleb ,tekisi de Dmak (am)da olmak zere Byk Seluklu mparatorluuna tabi kk bir devlet halinde devam edebilmitir210. Btnler bu dnemde de faaliyetlerini son srat

208

mam Zhiriddin Niaburi ,Selukname; (Ebu Hamid Muhammed bin brahim ) Zeyl-i

Selukname ,Tahran ,1332,s. 40, Bu dnemde Tutu 1087 de Fatmilerin elinde bulunan Sayda ve Beyrut kentlerini fethetti ve buralara valile r atad. Bylece Dou-Akdenizin bu iki nemli liman kenti Seluklu snrlar iine girdi. Tutuun Suriye ve Filistin Seluklu devleti hkmdarlna atanmasndan onra Fatmiler uzun bir sre Filistin ve Suriye ye yeni bir sefere dzenleyemediler. Ancak 1089da Nasruddevle kumandasnda gnderilen byk bir Fatmi ordusu, Dou Akdeniz ky blgesinden ilerleyerek

Sur,Sayda ,Akk ,Beyryut kent ve kaleleri igal etmitir. Hatta Seluklu bakenti Dmaka da baarsz bir kuatma gerekletirdi.bu ehir ve kalelere Fatmi vali ve kumandanlar atand. Daha sonra Tutu Melikaha eliler gnderip Fatmi istilasn

bildimitir. Ondan sonra Haleb valisi Aksungur, Urfa valisi Bozan ve Antakya valisi Yasyana Fatimlere kar giriecei askeri harekatta kendisine yardmda bulunmalarn istedi. Yarm geldi ve bunun zerine Tutu Fatmlere tabi olan emir halefin

ynetimindeki Humus ,Irak ve Efmiye ehir ve kaleleri elegeirdi. Bkz. Ali Sevim, Suriye -Filistin Seluklu Devleti Tarihi, Ankara,1989,s. 67.
209 210

adruddin Ebul Hasan Ali Bin Nsr bn Ali El- Hseyni, a.g.e., s.58. A.Sevim , E. Meril, Seluklu Devletleri Tarihi, Ankara , 1995, s. 373.

95

srdrmlerdir. Hatta Halep Meliki Rdvan onlara Halep de bir Darddave kurmalar iin izin vermi, bu suretle Suriyede yaylmaya balayan Btn dleri bu arada da rgtlenmeye balamlardr. randa uyguladklar strateji ve politikay uygulamlardr.

Gelien srete Btnler zellikle Rdvannn lmnde sonra Muhammed Taparn emri ile Halepte yaplan bir operasyonla karlamlardr. Btnler Melik Alp Arslan dneminde onun tecrbesiz ve gen olmasn frsat bilerek ynetimde etkinliklerini arttrp, kalabalk halk kitlelerini eitli yntemlerle yandalar durumuna sokmulardr. Byk Seluklu mparatoru Muhammed Taparda bu durumu uzaktan izleyip zaman zaman uyar niteliinde mdahalelerde bulunmutur. Bu mdahalelerden biri de yle olmutur. Sultan Muhammed Tapar Rdvann olu Melik Aplarslan El-Ahsara bir mektup gndererek Baban Btnler konusunda bana muhalefette bulunuyordu ,halbuki imdi senden benim evladm olarak onlar yok etmeni istiyorum211demi ve Btnlerin ldrlmesini talep etmitir. Bunun zerine Btnliin Halepte ve btn Suriyede yaylmasnda nemli rol oynayan Eb Tahir es-Sai smail ed-Di ve Suriyede ki liderlerinden el-Hkim elMneccimin kardei ve nde gelen Btnler ldrlm, dierleri hapse atlm, mallarna el konulmutu. Bir ksm da kaleden aa atlarak ldrlmtr. Bu olaydan kurtulabilenlerin Btnlerden bir ksm hallara katlm, bir ksm da

deiik blgelere dalmlard. Suriyede ve zellikle Halepte yerleerek eitli yntemlerle oalmay baaran Btnlere bu olay byk bir darbe olmutur. Yine Muhammed Tapar Btnlere kar Taberistan Hakimi Hsamd-Devle ehriyara

211

Ali Sevim, Suriye Seluklular II, DTCF, Ankara, 1983, s.55.

96

da ibirlii yapma teklifinde bulunmutur. Ancak bu teklifi Taberistan hakimi ok sert bir emir olduunu dnerek reddetmitir. Muhammed Tapar Alamut civarnda Btnlere saldrlarn srdrrken, Suriye Seluklularn ve Horasanda kardei Sancar da ayn zamanda oralardaki Btnlere kar bu cihada memur etmitir.
212

Btn bunlar karl olarak Btnlerde Sancarin veziri Fahrl Mlk, sfahan Kads Ubeydullah b.Ali el-Hatibiyi , afii Fakihi Abdl-Vahid b. smail, Buhara, Niabur ve sfahan kads Muhammed b. Abdurrahman, Maraa Emiri Ahmedil b. brahim b. Vehsdn ve bunlar gibi devlet adamlarna eitli yollarla bir takm

suikastler dzenleyip cinayet ilemilerdir. Bu ilenen cinayetler Btnlerin bu dnemde iledii cinayetlerden bazlardr.

Seluklu sultanlar iinde Btn sorununu zme aamasna getiren tek sultan Muhammet Tapar olmutur. O, Btnleri dzenli saldrlaryla ypratm , gsz duruma drmtr. Ancak onun da zamansz lm Btnler iin yeni bir

kurtulu kaps olmu ve moralleri ykselnitir.Yine de anslar dnene Btnler bu dnemde ciddi kayplar vermiler ve artk yeni kaleler, yeni blgeler kazanmak yerine ellerindeki yerleri koruma eklinde yeni bir strateji benimsemek zorunda kalmlardr.

Muhammed Taparn lm ile birlikte II. mparatorluk ve Sultan Sancar (m.1118-1157 ) baa gemitir. Artk Hasan Sabbah bizzat sultan ve meliklerle ile mcadele iine girmitir. Bu dnemin en nemli zellii tek hkmdarn nclnde imparatorluk toparlanm ve yeniden kurulmutur ve kurulan bu

212

Osman Turan, a.g.e.,s.170

97

saltanat

m.1118den

m.1157

ylna

kadar

srmtr.

Sancar

zamannda

imparatorluun merkezi rann dousunda yer alm ve Horasan olmutur. Daha nce Rey (batya )e kaym olan sultanln ynetimi douya alnmtr. Bu

olaylar srerken Muhammed Taparn lmyle Btnlerde bir bakma rahatlam ve faaliyelerine yeniden hz vermilerdir. Muhammed Taparn olu Mahmut yeni kurulan Irak seuklu devletinin bana gemitir. h.511-525/m.1118-1131 yllar arasnda saltanat sren Mahmut taht mcadelesi yznden kardeleri ve amcas ile kar kar karya kalmtr . Mahmutdan sonra srasyla tahta kardeleri II.Turul (h.526-28/m.1132-34) Mesud (h.529-547/m.1134-1152), ve Sleymanah (h.55554/m.1160-1161) kmlardr. Daha nce de belirttiimiz gibi mparatorluun merkezi olarak ise Muhammed Taparn kardei Sancar Horasan blgesinde hkm srmekteydi. Sultan Mahmut Btnlere kar mcadele etmi, ancak daha sonralar onlarla bar grmesi yapmak iin giriimlerde bulunmutur. Bunun iin Alamuttan sfahana eli gnderilmesini istemitir. Bozor mmid, Hace Muhammed Nasihi ehristan bakanlnda bir heyet gndermi. Ancak grmeler sonusuz kald gibi, Btn elileri de Seluklu sarayndan knda kent halk tarafndan lin edilmitir. Olayla ilgili sorumluluu kabul etmeyen Sultan, Buzurg midin sorumlularnn cezalandrlmasn istediini reddetmi. Bunun zerine lerini kendileri deer geirmilerdir. Bu olay Kazvin halk ile Btnler arasnda sk sk ve ak savaa dnen bir kan davasnn213 balamasna neden olmutur.

Strateji deitiren Btnler bu karklklar iinde

yeniden kaybettikleri

kaleleri ele geirmeye balamlardr. zellikle Muhammed Taparn lmnn

213

bnl-Esir, a.g.e., s.238, Hace Reidalladdin Fazullah Hemedani, a.g.e., s.144-145.

98

ardndan Anutekin irgirin Rudbar blgesine yapt sekiz yllk saldrlarda elde ettii baz kaleleri yeniden ele geirdiler. Yeniden Azerbaycan, Gilan , Horasan, Irak gibi blgelerde Btnni hareketlerine byk bir hzllk kazandrdlar. Sultan Mahmutun lmnden sonra kardei Davut ve Mahmutun olu arasnda yeni bir ekime balad.Bu ekime sonunda her zaman olduu zere Btnler Kazvin ve Grcistana girmitir.

Sultan Muhammed Taparn lmnn ardndan Horasanda melik olarak hkm sren ve o taraftan byk baarlar kazanan Sancar hemen sultanln ilan etmi ve Berkyaruk ile Muhammed Tapar mcadelesinde Sancar ikinciyi

desteklemeyi uygun bulmutur214. Sultan Sancar tam altm yl Seluklu tahtnda oturmay baarmtr. Btnler bu dnemde sren taht kavgalar nedeniyle

glenmilerdir. Sancarn yeeni ile srdrd taht kavgas sreci Btnler iin bir glenme sreci olmutur. Btnler Khistan ve kuzeydeki durumlarn iyiletirmek iin bu durumdan yararlanmlardr. Sultan Sancar uzun mcadeleler sonunda taht ele geirince Btnleri ortadan kaldrmak iin kesin kararlar almtr.

Btnler ile Sultan Sancar daha Horasan melii

iken mcadelelerde

bulunmutur. ve Sancar bunun iin Btnlerin yerlemi olduu blgelerden biri olan Kuhistana ordu gndermi ve Hasan Sabbah ile adamlarn ok zor durumda brakmtr.Daha sonraki seferini Buzurg mid iktidara getikten sonra yapmtr. Sancar Berkyaruk dneminde Horasan valisi iken 1103te Tabes aleyhine yapt seferden sonra Btnlere kar hibir saldrda bulunamamtr. Yine Sultan Sancar

214

Yaar Bedirhan ,Ortaa Tarihi, Konya,2004,s. 212.

99

h.512/m.1127de Alamut ta ki Btnlere ar bir darbe indirmi ve yaklak 10.000den fazla adam ldrmtr
215

. Sultan Sancarn veziri el-Muhtass Eb

Nasr Ahmed b. El-Fazl mezkur yl Btnlere kar cihat edilmesini, ve yakalandklar yerde ldrlmelerini emretmi, mallarn yamalanp elerinin esir alnmasn istemi, sonra Btnlerin bulunduu Turayis ayrca ile Niabura bal Beyhaka da birer ordu sevk etmitir. O yrede Btnlere ait Tarz adl bir ky vard, liderleri de el-Hasan b. Semin adl bir kiiydi..Vezir Btnlerin elindeki her yere bir ordu sevk edip karlatklar Btnleri ldrmelerini emretmitir216. Seluklular Beyhak taraflarnda bulunan bu kyde bulunan Btnlerin tmn ldrmler, bunun

zerine liderleri kap minareden kendin aaya atp lmtr. Yine Turayise gnderilen askerler de ayn ekilde halkn ounu ldrp , ganimet toplayp geri dnmlerdir.

Sancar

Buzurg

mid

dnemine

kadar

Btnlere

saldrda

bulunmamtr.Bunun nedenleri kaynaklara dayal olarak u ekilde aklanabilir; zor durumda kalan Hasan Sabbah Sancara birka kez eli gndermi ancak o bu elileri kabul etmemitir.Normal yollardan amacna ulaamayacan anlayan Hasan Sabbah kvrak zekasna bavurmutur. Kendisini Sultann yannda savunmalar iin Sultann yaknlarndan (havass) bir gruba bir takm vaatlerde bulunmutur. Sultann hademelerinden birine parayla birlikte bir bak gndermi, ba getiren fedayiler, en cesuru olan bir delikanl her biri biner altn torba ita ederek ifahen baz eyler

215

bnl-Esir, a.g.e., s..647; Abdlkerim zaydn, Alamut Kalesi, Trk Kltr,S. 281,

Ankara, 1986, s.588.

216

bnl-Esir, a.g.e., s.490;

Bernard Lews, Hahailer, s.56,

Bernard Lews, The,

Assasins, London, 1985, s.65.

100

talim ettikten sonra Sultan Sancarin yanna saraya gndermitir. Elbise ve kyafeti muntazam, terbiye ve zerafeti mkemmel olan bu gen biner altnlk torbalardan bei ile haneri teslim etmitir217.Hizmeti Sultan gece sarho olarak uyuduu bir srada ba yatann karsnda bir yere koymutur. Sultan sabah kalkp o ba grnce endielenmeye balam ve kimseden phelenmediinden o ii gizlice

aratrmas iin bir adam grevlendirmitir. O srada Hasan Sabbah Sultana bir eli gndermi ve kk bir not zerinde :eer ben Sultann iyiliini dnmeseydim sert yere konmu olan o ba onun yumuak gsne saplatrdm218 demitir. Aslna bakarsanz Hasan Sabbah bu olayda da kvrak zekasn kullanarak sultann gzn korkutmutur. Gelien olaylar zerine Sultan Sancar korkmu ve bar istemi ve baz anlamalar yaplmtr. Rivayetlere gre, Sancar tahtnn nne srayan fedde haneri grnce korkmu ve Btnler ile Bar yapmak yoluna gitmitir219. Ata Melik Cveyni Tarih-i Cihan Guada ktphanesinde Alamut Kalesi

bar ile ilgili Sancara ait birka tane ferman bulduundan daha ok bara ve dostlua

bahsetmektedir. Bu fermanlarda Sancarn onlar

ardndan ve onlara kar sabrl davrandndan bahsetmektedir.Hasan Sabbah Sultan Sancar saldrlarn durdurduktan ve bundan emin olduktan sonra odasna

kapanarak alt yl mezhebine ilikin anlatan kitaplarn tasnifi ile megul olmutur220.

217 218

Ebuziya Teyfik , a.g.e., s.26. Ata Melik Cuveyni, a.g.e., s.546, Ebuziya Teyfik, a.g.e., s.26, mer Rza Dorulun eserinde elinin yanl olarak bir kadn

Hasan Sabbahn Cennet Fedleri adl olduundan bahsedilmektedir.

219

Cl. Huart , smailiya, E. J. Brills Frst Encyclopaeda Of slam 1913-1936, E.J. Leiden

, New York , Kobenhavn, Kln, 1987, Volume III, s. 552.

220

Ebuziya Teyfik , a.g.e., s. 28.

101

Bu olaydan sonra

Sultan Sancar dneminde

Btnlerin ileri dahada olan Kurmi blgesinde

kolaylamtr. Hatta Sultan Sancar Btnlere ait

Btnlerin mlklerinin haracndan 3 bin dinar indirmitir. Girdkuhun eteinden geerlerken alnan bacda onlara verilecek olan miktar belirlemitir221. Sultan Sancar bar iin Btnlere baz kolaylklar salamtr. Bunun en nemli sebep ise,

kendisinin de bir suikasta kurban gitmesinden korkmasdr. Yani Sancar grne gre kendisine yaplabilecek suikast nlemek adna Btnler ile bar yapmtr. Bu Byk Seluklu mparatorluunun Nizar smilerini resmen tanmas asndan nemlidir. Anlamada Seluklu devleti Btnlerden kendi inanlarna kimseyi davet etmemeleri, normal hayatlarn srdrmeleri, yollarn gvenliini tehdit etmemeleri, kalelerden ehirlere inip yerlememeleri, yeni kaleler yapmamak ve silah satn onlara Seluklu topraklarnda

almamalarn istemitir. Bunun karlnda Sancar

oturma izni verecektir. Btnler 6-7 yl bu anlamalara riayet etmitir. nk bildiimize gre bu anlamadan sonra Horasan ve Kuhistanda Btnlik akidesini kabul eden olmad gibi, kabul edenlerden de dnenler olmutur. Btnler bu anlamadan sonra Sancar ile aralarnda bir mcadelenin olduuna dr kaynaklarda hibir bilgi bulunmaktadr. Btnler ile Sancar ile dorudan bir mcadeleye ilk anda girilmemitir.Aslnda Sancar da bu anlama ile Btnleri olduklar yerde

durdurma siyasetini hedef alan bir yol takip edilmitir. Buna uygun olarak Btnlerle bu anlama yaplmtr.222 Fakat her ne olursa olsun Btnler Seluklu devlet adamlarna ve Snni cemat liderlerine suikastlerinin srdrmtr. Btnler

221 222

Ata Melik Cveyni, a.g.e, s.546-547. Mehmet anatan, Byk Seluklu mparatorluu Devrinde Mezhep Hreketleri , A...F.;

Lisans Tezi, Ankara, 1986, s.63-64.

102

Sultan Sancar ile bar anlamas yaptktan sonrada gerek Seluklu devlet adamlarna gerek Snni mslmanlara kar bir dizi kanl saldr gerekletirilmitir.

V-Hasan Sabbah n lm , Kiilii ve Tarihi Rol Gizlilii n planda tutan Hasan Sabbah kendi davas uruna otuz alt yl Alamutta yaam ve rivayetlere gre kaleden hi kmamtr.223 Hatta odasndan bile ok nadir km, btn dnya ilerinden kendin soyutlam ve yaamn Btn liderlii iin hizmet vermeye adam ve artlarn buna gre dzenlemitir. Cuma gn 23 Mays 1124da Alamut kalesinde hastalanarak lm224 ve Alamut

yaknlarna yaplan kabire gmlmtr.225 Rudbar blgesindeki kabiri Btnler tarafndan ziyaret edilirdi. Ancak daha sonralar Moollar tarafndan yklmtr. Btnlerin Seyyidina(Efendimiz) olarak adlandrd Hasan Sabbah hem din

adam kiilii hem ynetici kiilii ile kendince nemli eyler yapm ancak mevcut dzeni ykamamtr.

eitli kimlikleri arasnda Hasan Sabbahn edebiyat kimlii nemlidir.Bir dnr ve yazar olarak

de

eitli eserler vermitir. Ancak kalenin

yaklmasyla bunlarnda ounluu yanmtr. Hasan Sabbah ayn zamanda iyi bir tekilatla sahiptir. Kendine inananlar etrafnda ok iyi bir sistem ile toplam,
223 224

Hace Reidalladdin Fazullah Hemedan, a.g.e, s. 133. Baz kaynaklarda Hasan Sabbahn lm tarihi mays ay yada haziran ay, haziran

ortalar olarak gemektedir.Ancak Tarih klavuzunun denk geldii tam tarih 23 Mays 1124 Cuma dr. Bernard Lews,The Assasns , London, 1985, s 61
225

Farhat Daftary ,A Short History of the smils, Traditions of a Muslim Community,

Edinburg Unuversity Press, 1999, Edinburg, s. 154, Bernard Lews, Fedyan- smilye, Ner. Feridun Bederahi, Taberistan, 1348, s.67.

103

tekilatn salam temeller zerine kurmutur. O ayn zamanda keskin bir zekaya ve ihtilalci bir kiilie sahiptir.

Hasan Sabbah kat kurullar olan biri idi. Ve bu kat kurallar ile Alamut kalesinde kendince bir dzen hazrlam, davasn en iyi ekilde srdrm ve bu dzende hata yapan hi kimseye acmam,davas uruna herkesten yararlanmtr. Buna rnek olarak Alamut kalesi kuatld dnemde iki kz ile birlikte karsn Girdkuha gnderir iken reis Muzaffere davamza yardmc olmalar iin bu

kadnlara ip eirt. Ancak o ii yaparlarsa ,onlara cret de diye mektup 226yazmtr. Rtbe ve takvaya nem vermitir. Hatta kendi hilafnda yanl bir hareketi bulunan bir olan snr hadd- ikamesiyle denek altnda ldrtmtr227. Bu olay Hasan Sabbahn diktatr tarafn da yanstmaktadr. Hasan Sabbahn sofu, ileke ve kanatkr bir hayat srd, Alamutu zaptettikten sonra lmne kadar kaleden aa hi inmedii, iki imedii, kimseye de iirmedii ve hatta iki olundan birini arap itii iin ldrd rivayet edilmektedir228. Bu olayda aslnda Hasan Sabbahn eriata eklen de olsa bal kaldn gstermektedir. Fakat ayn zamanda bir tarafta haha iilirken bir taraftan ikinin yasak olmas, tekilat iindeki elikiye rnektir . Ancak Hasan Sabbah kiilik olarak gl bir yapya sahiptir ayn zamanda basiretli ve becerikli , geometri, aritmetik, astronomi ve dier ilim

226 227 228

Alaaddin Ala Melik Cuveyni, a.g.e, s.545. Ebuziya Teyfik, a.g.e., s.30. Bernard Lews, a.g.e, s.X-XI; Marshall G.S Hodgson, The Order of Assassns,

Gravenhege, 1955, s.5, M.G.S Hodgson, The smil State, The Cambridge History Of ran, C. 5, 1968, New York , s.433 , Hamdullah Mstevfi Kazvini, a.g.e, s. 421.

104

dallarnda ok derin bilgiye sahip olmas onun davasn rahat srdrmesini ve kendi davas iin insanlar ynlendirme yeteneini desteklemitir.

Hasan Sabbah hibir zaman imamlk iddasnda bulunmamtr. Sadece imamn temsilcisi olduunu ve imam ortadan kaybolduktan sonra hccet yani delil ve davet reisi olduunu savunmutur. Hasan Sabbah daima Talim doktirinin yani Davetl Cedidenin kurucusu olmu ve sayg grmtr.

Hasan Sabbah bilime de nem vermitir. Kendisi edebiyatla urarken alamut kalesinde bir ok bilim adamna da istahmdam salamtr. Alamut

kalesinde bir ok bilim adam almalar yapmtr. Ayrca arkasna bu kadar geni bir kitleyi toplayp davalar uruna lme bile giden insanlarn etrafnda bulunmas ancak onun ileriyi gren, ufkunun geni, insan konumalar ve retileri ile etkileyebilen bir yapya sahip olmasyla aklayabiliriz. dealleri ve kurduu dzeni zellikle Alamut Kalesi iindeki dzeni bozacak herhangi bir kimse bu kars, olu da olsa gerekli cezalar almtr.

105

C-LK K HALEF DNEM I- KIYA BUZURG MMD DNEM (1124 1138) Alamut lideri Hasan Sabbahn lmnn ardndan onun yerine Lamasar kalesinde bulunan Buzurg mid gemitir. Bu sre iinde artk Btnlerin

ynetiminde uzun aralklar iin deiiklikler balamtr. Buzurg midi Hasan Sabbah lmnden nce halef tayin etmi, Ebu Ali Ardistanyi de propaganda iinin bana getirmitir . Buzurg mid Hasan Sabbahn yerine geince, onun kurallarn ve geleneklerini 14 yl boyunca srdrmtr. O da Hasan Sabbah gibi Rudbarn yerel bir insandr, yabanc deildir. Hasan Sabbahn deneyimlerini ve gizemlilini korumutur. Fakat yneticiliini ok aktif geirmitir229. Hasan Sabbahn lmnden sonraki krk yllk bir srete onun Alamutta ki halefleri tarafndan blgesel bymeyi devam ettirmi ve ayrca onlarn ana merkezi Rudbar Kuhistan glendirilmitir. Btnleri idare etmek iin Meymundiz, Mansura,

Saadatkuh ve dier blgelerde yeni gvenli kaleler ina edilmitir. Reidedine gre XII. ve XVI. yzyllarda Btnler Irak ve rann bir ok blgesini konrollari altna almlar ve davalar Suriyeye kadar yaylmtr230.

Bu dnemde Btn suikastlar iddetle artmtr. Seluklular da buna tepki olarak h.520/m.1126da Btnlere kar geni kapsaml bir askeri hareket

balatlmtr. Ancak Btnlere kar saldr dzenlemesini emreden bizzat Sultan Sancar olmamtr, onun adna vezir Kaan bunu yrtmtr. Kaani o yl Btnler

229 230

Bernard Lews, The Assassns, London, 1985, s. 67 . Nadia Eboo Jamal , Surviving The Mongols, Nizari Quhistani and The Continuity of

smil Tradition in Persia, I.B. Taurs Publishers, The nstute of smil Studies, London, 2002, s. 37.

106

ile sava yapma, bulunuklar yerde onlar ldrme, mallarn ellerinden alma ve ailelerini esir haline getirme emrini verdi. Onlara ait btn blgelere, karlacaklar herkesi ldrme emri ile askeri birlikler gnderdi
231

. Daha sonra h.521/m.1127de

Sancarn onikibin Btnyi ldrd haberi Badata gelmitir . Dolaysyla aradan bir yl gemeden Btnler Seluklu veziri Kaanyi ldrmlerdir232. Kaannin ldrlme nedeni her zaman ki gibi kendileri ile mcadele etmeye kalkmas ve onlara kar nlemler almasdr. Sancar dneminde onun yerine daha ok veziri Kani Btnlere kar mcadele vermitir. Kaan Btnlerin nerede

yakalanrlarsa orada ldrlmelerini, mallarnn yama ve ailelerinin esir edilmelerini emretmi233 ve Btnlere kar tedbirler almtr. lk tedbir olarak onlar dzenli ve normal bir dman yerine koyup dzenli ordular sevk etmitir. kincisi ise Btnlerin nerede grlrlerse grlsnler hemen ldrlmelerini istemitir. Bu tedbirler, Btnlerin hi houna gitmemi ve vezir Kaanyi ldrmlerdir. Kaanni lm zerine, Sancar Btnlerine kar harekete geerek onlara ar bir darbe indirmi ve yaklak 10 binden fazla Btn de ldrlmtr.

Sancar Irak Seluklu devleti olaylar ile ilgilenirken Sancara bal bir grup emir Erkuun komutasnda harekete geerek Horasan da Btnlerin elinde bulunan Girdkuh kalesini kuatmtr. Uzun sre devam eden kuatma sonucunda Btnler ok zor durumda kalmtr. Kale tam ele geirilmek zereyken Emir Erku

231

bnl Esir,a.g.e X , 445. , brahim Kafesolu, a.g.e, s.214. brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul,

232

1953, s.215.
233

brahim Kafesolu, a.g.e, s.214.Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu

Tarihi, kinci mparatorluk Dnemi, C. 5, Ankara, 1984, s. 152.

107

kuatmay terk etmitir. Rivayetlere gre de Emir Erku Btnlerden ald ok deerli altn mcevher ve paralar karlnda kuatmadan vazgemitir. Ancak

Btnler Sultan Sancar dneminde Seluklu topraklarnn bat ksmlarnda Kuzey ve Bat randan Kuzey Suriyeye kadar yaylmay baarmlardr. Bylece Btnler faaliyet alanlarn geni blgelere yaym zellikle Suriyede abucak genilemi ve byk bir g halini almlardr. Hatta bu dnemde kendi paralarn da

bastrmlar, Suriyede Banyas ehrinide ele geirmilerdir.

Bozorg mid

dneminde, Sultan Sancar yirmi yldr hi saldrmad

Btnlere yeniden saldrma karar alm, bunun zerine Kuhistandaki Turaysiz ile Niabur blgesindeki Beyhak ve Terz Btnlerine kar gl bir ordu gndermitir; ancak Horasan blgesinden yola kan Sancarn veziri komutasndaki ordu baarszlkla geri dnmtr. Daha sonra irgirin yieni olan Asil komutasndaki ordu Rudbar blgesine yeni bir saldr dzenlemi. Ancak bu ordu da baar kazanamam ve Btnler iyi bir savunma gerekletirmitir. Ayn dnemde

Temurdoan komutasndaki baka bir ordu yine komutan Btnler tarafndan

Rudbara gnderilmi, ancak

esir alnmtr. Sancarn ricas zerine serbest

braklm, bu saldrlardan ok fazla etkilenmeyen Btnler Talikandaki Mansura gibi yeni kaleler ele geirmi, h.623/ m.1226da Meymundiz gibi yeni kalelerde ina ettirmilerdir .

Buzurg midin son yllarnda Btnler kendi bamsz tekilatlarn kesin biimde kurmutur. Bu tekilat dank topraklar esas alarak randaki Rudbar ve Kuhistandaki geni bir blgeye, Suriyede Cebel Behrann gney ksmlarna kadar

108

uzanmtr. Buzurg mid uzun saltanat

h. 532 / m.1138 lm zerine son

bulmutur. Cveyni durumu u ekilde belirtmitir: Buzur mid yanllk zerine kurulu olan cehalet tahtnda ,ecel topuu altnda ezildii bedeninin cehennem ateesi beslemeye gittii 26 Cemaziyevvel 532/ 9 ubat 1138 tarihine kadar

oturdu234.

Bu dnemde giderek yaylan ve g toplayan Btnler geni alanlarda hakimiyetini arttrmtr. Buzurg mid lmeden gn nce yerine olu

Muhammed i gstermitir. Veraset meselesi olaysz olarak zlmtr. Bu durum smaili idarenin seviyesinde meydana gelmi olan deiiklikleri ok iyi gstermektedir.
235

Sonu olarak Buzurg mid ldkten sonra olu Muhammed

Buzurg Umid Alamut ynetimine gemitir.

2-MUHAMMED b.BOZORG MMD DNEM (1138 - 1162)

Muhammed dneminde (1138-1162)

Btnler bir ok yeni kale ele

geirmiler yada ina ettikleri Deyleman ve Gilanda kalelerin topraklarn geniletmilerdir. Bu yeni kalelerin en nemlileri Saadetkuh, Mbarekkuh ve Firuzkuh idi236.Bu dnemde Snni gruplar Btn gruplara kar artk tepkilerini gstermeye balamalarndan dolay Btnler etkin bir biimde suikast ve ldrme olaylarna yeniden hz vermilerdir. Ancak Btnler bir takm kiilerce kendi karlar iin kullanlm, zelikle Sultan Sancarn yannda kendi amalar dnda baka sultanlara ve vezirlere de alet olmulardr. Mesela Harzemah Atsz Sancari
234 235 236

Cuveyni, a.g.e., s. 221, Bernard Lews, a.g.e. s. 59. Bernard Lews,a.g.e., s. 58. Farhad Daftary, smiller ...;s.151.

109

ldrtmek iin Harezmden Horasana iki

Btn gndermitir

237

.Bu durum

Btnlerin giderek din ama deil de siyas ama gttklerini ve bunu devam ettirmek iin de artk kendi davalar dndaki davalar da takip edip suikastlar dzenlediklerini gstermektedir. Bunun bir nedeni de Btnlerin hangi koulda

olursa olsun Byk Seluklu mparatorluunu ortadan kaldrmak ve devlet dzenini ykp kendi dzenlerini getirme mcadelesi vermeleridir.

Bu dnemde Btnler mahalli ve genel proplemler ile uramlardr. Hasan Sabbah dneminde gelien olaylar giderek bymtr. zellikle Rudbar ve Kazvin arasnda kan atmalar dnemde zinciri iinde faaliyetlerini iki Btnler kendilerini ok iyi yeni blgeye de yaymaya

savunmulardr.Bu

balamlardr. Biri aknlar ve propaganda yrttkleri Grcistan dieri ise bugnk Afganistandr.238

Btnler Seluklu vezirlerinden bazlarn kendi taraflarna ekmilerdir. Btn taraftarl yapm ve fiilen eylemde bulunmulardr. zellikle vezir Dergizi Btnler ile birok kez ibirlii iine girmitir. Dergizin birka Btn ile anlaarak kad Herevi yi ldrtmtr. Herevi kendi dneminde nemsenen, sayg duyulan ve sultanlar arasnda ayrcalkl tutulan biri idi. Herevinin Sultan Sancar ile grmesi o dnemde yeni vezir olan Dergiziyi rahatsz etmi ve bunun zerine Dergizin birka Btn ile anlaarak Herevi Horasana dndkten sonra onun ldrlmesi istenmitir. Herevi Btnler tarafndan Dergizinin istei zerine ldrlmtr.

237 238

brahim Kafesolu, a.g.e., s.219. Bernard Lews,a.g.e., s.59.

110

Yine Musulda bulunan Aksungur Porsuk (Ak sunkurul-Bursuk) Btnlere kar direndii ve mcadele ettii iin vezir Dergizin tarafndan ldrttrlmtr. Dergizin Aksungur Posukiyi alt etmek iin bir ok hileye bavurmutur ancak bunu baaramaynca yine Btnler ile ibirlii yapmtr. Btnler onu Musul camiinde ldrmtr. Yine Sancarn veziri, Ebul-Fazl Dergizinnin Irakta

vezirlik etmesini istemiyordu. Dergizini bu olay iin de gizli bir ekilde Btnlerle grm ve onu ldrmek iin birka Btn Horasana gelmi ve Ebul-Fazl ldrmtr. Dergizini devlet byklerinden kimisini bazen sultann izni ile aktan aa, bazen de Btnleri ve dier yardmclarn kullanarak gizlice ldrtmtr. Emir irgir Alamut kalesini kuatt dnemde kaleyi tam ele geirecei zaman, Sultan Muhammed vefat etmitir . Onun lmnden sonra Dergezini devlet ilerinde yer tutunca Emir irgiri geri armak iin baz entrikalara bavurmu, sonunda Emir irgiri sultan nezninde kabahatli gstermi ve onu ldrtmtr. Dergizinn gerekletirdii bu plan Btnlerin ok iine yaram, bu nedenle de Btnler Dergizinyi kendi aralarna almlardr. Ancak Dergiznin bu saltanat uzun sre devam edememi ve bir rivayete gre Irak Seluklu sultan Turulun emri zerine ldrlmtr. Sultan Turul kardei Mesudtan kamak iin nce sfahana daha sonra da Huzistana gemitir. Sultan Turul kaarken kardeinin ortaya kmas zerine vezire : Asker nerede ? ktidar ve kifayet hakknda senin vermi olduun teminat nerede kald
239

demitir. Bunun zerine vezir sultana : Hi endie ldrmek iin

etme.Tehlikeyi hatrna bile getirme ben senin dmanlarn

Haiiyyelerden bir cemaati hazr ettim.Ben imdiden senin dmanlarnn

239

El-Bundari, a.g.e., s. 159.

111

kahredilmeleri yaklam ve cemiyetleri dalm gryorum demitir. Bunun zerine sultan sinirlenmi, bozuk akideli olduunu gryorum demi240 ve Dergizinn ldrlmesini emretmitir. Fakat Dergizin asacaklar vakit ip kopmutur. Emir irgirin klesi de olay izlerken, hemen zerine atlayarak yannda bulunan bakla Dergizinin kafasn kesmi, cesedin para para etmi, kafasn ve cesedinn paralarn ehir ehir dolatrmlar ve her uzvu bir ehirde tehir olunmutur241.Bu olayla Dergizinnin Btnlere ne kadar destek verdiini ve oynad bir takm olaylar ele aldn grmekteyiz . Baz kaynaklarda Dergizinn Sultan Muhammed Taparn lmnde de parma olduu rivayet olunmaktadr.

Sancar klelerine itimat edip onlar iyi yerlere yerletirmitir. Ancak onlardan sklnca yada onlarn bir hatasn grnce onlar ldrtm bunun iin zamanlar Btnlere bavurmutur. Baz kaynaklardaki rivayetlerde baz

Sancar ve

Btnler arasnda gizli bir anlama olduuna dr deliller bulunmaktadr. Mesela Sancarn gnl verdii ve kendisine yaklatrmakta mmtaz kld adamlardan biri de byk mukarreb emir htiyarddin Cevherttaciidi. Bu adam Sancarin validesinin klesi ve has adamyd. Sancarin annesi h.517 /m.1123 evval aynda vefat edip bu kle Sancar tahtna hakimi olmutur. Bu adama Sancar ok

gvenmekteydi, bu sebeple de Sancarin srlarn ve ald kararlarndan haberdar olmutur. Sancar onu yksek bir dereceye kard yleki daha nce kimse o dereceye kamamtr. Onun emrine otuz bine yakn asker vermitir. Sonra Sultan onu grev sresinin uzun olmasndan ve uzun sre grev banda olmasndan

240 241

El-Bundari, a.g.e., s. 159. adruddin Ebul Hasan Ali Bin Nsr bn Ali El- Hseyni, a.g.e., s.73.

112

skld iin tedbir dnm ancak are bulamamtr. Sonunda onu ldrmek iin Btnleri saraynda saklamtr .Olay yle gelimitir: Cevherin arlmak zere olduunu Cevhere haber verdiler .Cevher kendisinin ldrlmesini isteyen kiinin sultan olduunu anlad ancak iinde sr olarak saklamtr. Sultan bir gn buna ey cevher senin hakknda bu melunlardan korkuyorum bunlardan sakn ve korun uyank bulun ve ihtiyat zere yr, dediinde Cevher ona yle demitir: Eer beni kendinden emin edersen kimseden korkmam bunlarn gailesini defetmek hususunda kimseden yardm istemem sultan bunun bu szne katland ve katlamay lzm grd.242Cevher bir gn gizlendii yerden yani evinden karken yannda bir kl bulunmaktayd, onun nnde ve arkasnda korumalar bulunduu halde sultan sarayn dehlizine girdiinden Btnlerden bir cemaat bunun zerine atladlar ve bakladlar.Harem tarafnda olan sultan feryat ykseldike ite Cevher kat

olundudedi. Yani buradan anladmz zere Cevher sultann istei zerine ldrlmtr243. Muhammed Bozorg mid dneminde Btnlere Rey sahibi Emir Abbasa saldrmlardr. Sultan Sancarn hadimi Cevher in klelerinden biri olan Emir Abbas Rey ehri iktalar arasnda bulunan Cevherin Btnler tarafndan ldrlmesi zerine Btnlerden intikam almak iin ncelikle Rey ve evresini ele geirdi. Orann mallarn yalnz toplar oldu. Sultan Sancara ve Sultan Mesuta kar kuvvetlendi. Yannda ki kii ok sayl ve byk cemiyetli askerle ve efendisi byk emirin (Cevherin) klelerinden kendisine itlak edenlerle kesbi kuvvet etti. Ve

himmetini Btnler zerine hasretti. Vatanlarnda bunlarn zerlerine hucm edip geceleyin yerlerinde bastrd. banda kald mddette Btnlerden yz binden

242 243

El-Bundari, a.g.e., s. 245. El-Bundari, a.g.e., s. 245-246.

113

fazla adam katletti. Hatta bunlarn kafalarndan Reyde bir minare

bina etti ki

mezzinler bu minareye kp ezan okudular .Btnleri korkutmutur. 244 Bu olaylar zerine Btnleri ldren ve onlarn topraklarna saldran Reydeki Seluklu valisi Abbas Sultan Sancar n emriyle Irak Seluklu sultan Mesut tarafndan

ldrlmtr. Gerektende Btn bir vakanvisin dediine gre Abbas Badat ziyaret srasnda 1146 veya 1147 de Sultan Sancar n emriyle sultan Mesut tarafndan ldrlmtr245. eitli melliflerin anlattklarna baklrsa Sultan

Sancar baz zamanlar Btnlerden bu gibi konularda yardm alm ve onlarla ibirlii yapmtr denilebilir.

Soyda Ouzlarn isyan ve bunun sonucunda onlara yenilip esir den Sancar Ouzlarn elinde yl esir kalm ve h.551/m.1156 da bunlardan kurtulmu olmasna ramen Seluklu imparatorluunu toparlayamayp bir yl sonra vefat

etmi ve bu suretle devlet te tarihe intikal etmiti. Btnlerin hakimiyeti ise h.551/m.1256 ylna kadar srmlerdir. Yani Btnler, Sultan Sancar ldkten sonrada tam 99 yl varlklarn srdrmtr. Sancar Alamut kalesinde Muhammed Buzurg midin hkm srd dnemlerde vefat etmitir. Btnlerin Sancarn lmnden sonra da varlklarn devam ettirme nedeni, Byk Seluklu Devleti ykldktan sonra siyas bunalmlar ve buhranlarn ortaya kmasdr, o zamana kadar merkeze bal ancak yar mstakil devletler artk mstakil olmular davranmaya balamlardr. Seluklu devletinin paralanmasn g bilen Btnler daha da yaylmlardr.

244 245

El-Bundari, a.g.e., s. 177. Bernard Lews, Haiiler.., stanbul,1995, s.59.

114

Byk Seluklu mparatorluu dalmasna ramen Irak Seluklu Devleti topraklarnda Btnler faaliyetlerini srdrmlerdir. Irak Seluklu sultan

Arslanah dneminde Seluklu ordusu Grcler ile mcadele ederken Btnler bu durumu frsat bilip Kazvin yrelerindeki ok sarp dalarn tepelerine kale ina ettirmilerdir. Bir rivayete gre bu kalelerden bahsedilirken genellikle Btnlerin ktlklerinden korktuklar iin olan duruma mdahale etmemilerdir
246

diye

gemektedir. Btnler daha sonra Kazvine yrm ve o blgeyi kuatmlardr. Ancak halk onlara iddetle kar km ve yardm iin Sultan Arslanaha Btnlere kar

gitmilerdir. Arslanah , ldeniz ve dier emirler hep birlikte

harekete gemi ve drt ay iinde Btnlerin ina ettii kaleleri ykmlardr. Daha sonra Kazvin civarndaki Kihabta ina edilmi ve Btnler tarafndan Cihan-gay dedikleri kaleyi almtr. Daha sonra o kalenin adn deitirerek Arslan - gay adn vermitir.

II.Hasann ynetime gemesinin ilk yllarnda giderek ke gemi olan Btnler Seluklulara bir dnem kar koyamamlar, ancak II.Hasann Kyamet ilanndan hemen sonra, Sultan Arslann ynetimindeki Gazvini kuatmlardr. Sultan Arslan Kazvine bir ordu gndermi ve kuatmay kaldrmtr Sancarn lmnn ardndan uzun yllar faaliyetlerini srdrmlerdir.
247

. Btnler

246 247

Sevim A.,Meril E.,Seluklu Devletleri Tarihi, Ankara , 1995, s. 278. mam Zhiruddin Niaburi, Selukname, Ebu Hamid Muhammed Bin brahim, Zeyl-i

Selukname) 1332, Tahran, s.22-28.

115

1162de hayatn kaybeden Muhammed Buzurg mmid kendi dneminde olu II.Hasan ile atma iine girmitir. II.Hasan, Hasan Sabbah ve kendi

dedelerinin retilerini inceleyip yorumlama iine girimitir. Szlerinin akl sayesinde arkasna Btn halkn ounluunu almtr. Babas Muhammed Buzurg midin byle bir yetenei olmad iin Btni halk II.Hasannn Hasan Sabbah tarafndan vaad edilen imam olduunu dnmlerdir. Bu durum Muhammedi son derece kzdrd ve dedi ki ben imam deilim ,fakat onun dailerinden

biriyim,Hasan da benim olumdur.Kim onun szlerini dinler ve o szlere inanrsa bir vefasz ve inanszdr248. Hatta oluna inanan bir ok kiiyi eitli ikence ve idam yoluyla ldrtt. Alamut kalesinde 250 kiiyi ldrtt ve onlarn cesetlerini ayn gereke ile mahkm edip srtna ykledikten sonra kovdu249.

Sultan Sancarn lmnn ardndan kk beylikler arasnda paralanmaya balayan Seluklu imparatorluu dalrken Harezm blgesinde yeni bir g olan Harzemahlar ortaya kmtr. Sultan Sancarn lmnn ardndan ynetim ve otorite boluu yaayan Seluklu mparatorluunda Harzemahlar bamszlklarn ilan edip yaylmac bir politika izlemeye balamlardr. Harzemahlar nce Horasan daha sonra Hindistan ve Anadolu arasndaki blgeyi ele geirmilerdir. Btnler artk Deyleme kadar girmeyi baaran Harzemahllar ile kar karya gelmilerdir. Harzemah komutan Mayanck h.602/m.1205 te tuzaa drd ok sayda Btnyi katletmitir.Bu tarihten sonra Harzemahlar Btnlerin ba dman Kazvinlilerin savunuculuunu stlenip, Rudbara kesin biimde yerleerek Alamuta

248 249

Bernard Lews,a.g.e. s, 60. Bernard Lews,a.g.e., s. 61.

116

kar dzenli aknlara girimilerdir.Kuhistan Btnleri ise h.590/m.1194den itibaren, Sistan emirlerinin saldrlaryla karlatlar250.

Btnler

Harzemahlardan sonra Moollar ile mcadelelere girimitir.

Btn Dou lkelerini yama eden Moollar, Harzemah mparatorluunu h.618/m.1221de ykmtr. Moollar Cengiz Hann ynetiminde Semerkant, Belh, Horasan Merv,Niaburu ele geirmilerdir. Buhara, Btnler

Harzemahllarn ortadan kalkmasyla ve Cengiz Hann lmnn ardndan onun yerine geen olu edey h.627-639/m.1229-41 ynettii Moollar ile kar karya kalmlardr. Moollar Alaeddin Muhammedin iktirann sonlarna doru Btnler ile atmlardr. Moollar slam lkelerini snrlar iine katm, Sr-Deryay gemi Eski mslman kenti olan Semerkant ve Buharay ele geirmi,daha sonra Amu Deryay gemi Belh ,Merv Niaburu ele geirmi tm dou slam lkelerine egemen olmu, Mezopotamya ,Grcistan ,Ermenistan gibi yerleri de igal etmiler, gittikleri yerleri yakp ykm ve tarihi yok etmitir.

Muhammedin lmnden h.557./m.1162den sonra ld ve yerine olu Hasan geti.Hasan h. 559/ m.1164de kyamet ilannda bulundu. Btnlik inancna yeni bir yorum katmtr. Hasan halef olarak olu II.Muhammedi semitir. Bu dnemde ok nemli olaylara rastlanmamaktadr. II. Muhammed onun olu Celaleddin 1210da Hasan

zehirlenme sonucu lmtr. Onun yerine ise

gemitir. Muhammed byk kyamet doktirine kar km ve Snni tarafa yaknlk gstermitir. Celleddin baa geince Mslman olduunu ilan etmi ve

250

Farhad Daftary, smiller..., s.446.

117

annesini Hacca gndermitir. Celleddinden sonra ise olu Aleddin Muhammed gemitir. Aleddinin saltanatnn ilk yllar boyuna yeni bir Btn dalgas

yaylmaya balam ve artk yaylma daha kolaylamtr. Moollar Harzemahlar sarsmtr. girmilerdir. geirmek iin Harzemahlar ayakta durmaya alrken Btnler genileme iine Bu dnemde Damgan ehrini ele geirirken Rey ehrini de ele

faaliyete gemilerdir. Alamutun son hakimi Rkneddin (h.653Moollar yznden ou kez kar karya

655/m.1255-1257) ve babas

kalmlardr. Rkneddin babasnn uygunsuz davranlar yznden Mool ordusunun lkesine saldracan bu ii ciddiye almadn eer kendisi padiah olursa cihan padiahnn huzuruna ve onun kapsndaki klelere eliler gnderip ona itaatini ve kulluunu bildireceini lkesinde halkn rahat yaamas iin karanlk iler evrirenlere izin vermeyeceini syler, bu szlerin halk tuzaa ekmek iin yem olarak kullanld251 dncesindedir. Rkneddin eitli haberlemeler ve eliler araclyla Mool hkmdar ile uzlaarak kaleden inmek zorunda kalm. Kaleden inerken yannda onu korumakla grevli ayn zamanda Tamga emiri de olan saray emirlerinden biri ile birka kii vard. Gvendii adamlar gndererek krk kadar kaleyi yktrmtr Moollar Rudbar ve Khistandaki Btn kalelerine

saldrmlardr. Girdkuh kalesi saldrs sonucunda Moollar pskrtlmtr. Ancak daha sonra gelien olaylar sonucunda Rkneddinn emri zerine, Rudbar, Kuhistan ve Gridkh blgesi kaleleri teslim olmutur . Ancak Alamut ve Lamasar, Girdkuh da direnii srmtr. Mool ordular bu iki kaleyi kuatmtr. Alamut teslim olmutur. Lamasar ve Gridkuh ise, bir sre daha direnmeyi baarmtr. Rkneddinnin emirlerine uymam ve kalenin kontroln bir sre daha ellerinde

251

Alaaddin Ala Melik Cuveyni,a .g.e., s.566.

118

tutmulardr. Kaleler Moollarn eline getikten sonra Btn askerleri biner ve yzer gruplar halinde Mool komutanlarnn gzetimine girmilerdir. Btn askerlerinin kard olaylar sonucunda Mool askerleri iinde bulunan tm Btnler Meng Kaann emri zerine ldrlm, daha sonra da Rkneddinin Kazvinde bulunan tm ailesi ldrlmtr . Rkneddin ise Meng Kaann yanna gnderildii bir srada Girdkuh ve Lamserdeki Btnleri indirmesini ve kaleyi drmesini sylemitir. Ancak Rkneddin i geri gnderdii zaman onu yolda ssz bir yere ekip ldrmlerdir. Hasan Sabbahdan sonra geni bir zaman dilimi iinde En son

davasn srdren Alamut yneticileri zaman iinde zayf dmlerdir.

Moollarn iddetli saldrs altnda h.654/m.1256 ylnda kene kadar Btnlerin 166 yl sonunda kurulu dzeni ne Seluklular, ne de Harzemahllar

devirememilerdir ve Mool saldrlar sonunda da onlar

zamanla klerek,

paralanarak sessiz gruplar halinde dier mezhepler arasna karmlardr.

Hasan Sabbahn nclnde kurulan Btnlerin slam tarihindeki yerini yadsmamak lazmdr. Uzun bir sre slam tarihinde alkantl bir dnemin ba rolnde oynamlardr. Her ne kadar amalarn gerekletirmekte baarsz da olsalar mevcut dzen iin siyas ,din ve sosyal bakmdan ciddi bir tehdit olmular, hem ok karanlk ,hem ok uzun ve hem de ok popler mehdilik propaganda zincirinin bir paras olmulardr. Birbirlerine olan ballklar ,tutkunluklar, planl ve dzenle gelitirdikleri iddet yanls tavrlaryla ne kendilerinden nce ne de sonra ei

benzeri grlmemi bir tekilat yaps iinde davalarn yrtmlerdir. Ancak bu kadar uzun bir srete birtakm kaleler dnda nemli ehirlerden hi birini ele geirememiler ve mcadelelerinde umduklar baary kazanamamlardr.

119

Byk Seluklu topraklarnda faaliyetlerini srdren ve nemli kaleleri ele geirerek merkezilemeye alan Btnlerin birok Seluklu sultan ile deiik zamanlarda siyas ve askeri mcadeleleri olmutur. Melikah dneminde kendin bariz bir ekilde belli eden bu oluu, hareket Sultan Berkyaruk ve Sultan

Muhammed Tapar dneminde ise yaanlan karklklar sonucunda glenmitir. Sultan Sancar II. mparatorluk dneminde yaanlan taht mcadeleleri ve d

etkenler yznden daha da glenen ve yaylan Btnleri hibir Byk Seluklu sultan tam olarak ortadan kaldramamtr.

D- BTINLERN YAPTII SUKASTLAR, LEDKLER CNAYETLER VE

SELUKLU HALKININ TUTUMU

nsan ldrme, kurban etme yada din amala adam ldrmenin hibir dinde yeri yoktur. Ancak gelien srete insan topluluklar iinde adam ldrme, insan

katli, din katl ortaya kmtr. Btnlerin ounlukla dnyay meru olmayan bir yneticiden kurtarma zellii de adam ldrme zelliklerini desteklemitir. Ayrca Btnliler iin adam ldrmenin sadece dindarlk ve siyas bir davran deil ayn zamanda kutsal bir ayin deeri vardr. Adam ldrme ve suikast tekniinde Btnlerin bir ok selefleri vardr. Hatta ibadet ve vazife olarak cinayet ileme sanatnda selefleri mevcuttur252.

Tarihte bilinen ilk suikast eylemcisi Hasan Sabbah ve halefleri olmutur. nk eitli devlet adamlarn,din adamlarn, valileri komutanlar vs. ldrrken var olan devlet dzenini ykp kendi dnce ve dzenlerini getirme uruna cinayetler

252

Bernard Lews, Haiiler..,s114.

120

ilemilerdir. Btn fedlerinin

eylemi ayn zamanda siyas ve din ynden birer katil deil, siyas hedefi olan,

desteklenmekteydi. Cinayet ileyenler d

imametin kurulmasn destekleyen, kendilerini baka kiilerin amalarna alet etmemi eitimli kiilerdir. Onlarn amac Snni dzeni devirmek ve zarar

vermektir. Yaplan suikastlarin amac ise, bu dzeni ykmak yada tedirgin edip korkutmaktr. Ancak zaman zaman cinayetlerini intikam ve uyar yapmak iin de ilemilerdir.

Btnler kurbanlarn zenle semilerdir. Bunlarn kurbanlar iki byk snfa aittir. Birinci snf ehadeler, emirler ve vezirler, ikinci snf ise kadlar ve din yneticilerdir. ehir valilerini iine alan ara grup ise onlarn dikkatini ara sra ekmektedir
253

. Bunun yan sra on iki imamc ilere, Hristiyan ve Yahudilere

byk saldrlar dzenlememilerdir. Hatta onlara yaplan saldr genellikle yok denecek kadar azdr. Btnlerin dmanl siyas ve askeri, din ve idari her alanda Snni dzen ve Snni mezhebe idi. Baz cinayetler ise sadece intikam ve uyar anlamnda eylemlerdir. Mesela kendi camilerinde Btnler aleyhine konuan veya onlara kar kan Snni din alimlerine254 saldrlmas gibi. Genellikle tercihlerini kendilerine saldran ordu komutanlar veya kendilerinin ele geirmek istedikleri kale yneticilerini ldrmek iin kullanyorlard.

Hristisyanlar olanlara ise ok fazla saldrmamlardr. Btnler ilk Hristiyan cinayetlerini h.588/m.1192 ylnda Kuds Latin Kral Conrad de Monferraty

253 254

Bernard Lews, a.g.e., s.115. Bernard Lews ,a.g.e., s.116.

121

ldrerek gerekletirmilerdir. Bu cinayet Hallar arasnda byk yank uyandrmtr.

Btnler hanedan yelerine de ok fazla saldrmamlardr. Bunun en nemli nedeni de sultanlarn Btnlerle ok fazla muhatap olmamalar ve

genellikle komutanlar, emirler ve vezirler araclyla saldrda yada grmede bulunmalardr. Btnler Seluklu saldrlarna kar saylar az olmasna ramen nemli kimselerin ldrlmesi ou defa dorudan doruya askeri bir hareket kadar etkili olmutur255.

Btn fedleri lkede bir bakma dehet havas yaatmlardr. sfahanda sadece Btnler tarafndan ldrlm be yzden fazla mslman cesedi teseffh etmi bir halde bulunmutur256. Btnler bir ok devlet adamn ldrmelerinin yan sra nlerine kan ileri geri bir ok mslman da ldrmlerdir. Btnlerin ilk cinayetleri ise Savede ldrdkleri bir

Byk Seluklu topraklarndaki

mezzindir. Bu olayla Btn dleri ve Byk Seluklu ynetimi ilk defa kar karya gelmitir. Bu olay bir ok kaynakta u ekilde gemektedir: Btnlerin Seluklu lkesindeki ilk ktalleri, muhtemelen Alamutun ele geirilmesinden daha nce Save de meydana gelmitir. Btnlerden on sekiz kii bir bayram gn burada buluarak bayram namaz klmlardr. Bunlarn haberini alan beldenin emiri bu ahslar tutuklatm ,sonra da serbest brakmtr. Bu olay Btnlerin ilk toplanmalardr. Bunlar Saveli olup ,sfahanda ikamet eden bir mezzini
255

C. E.. Bosworth, slam Devletleri Tarihi, ev. E. Meril, M. imirli, stanbul, 1980, s.

160.
256

Mevdudi, Seluklular Tarihi I, Ankara 1971, s.40.

122

kendilerine katlmaya armlardr. Fakat o bu daveti kabul etmeyerek reddedince ,aa kacaklar korkusuna kaplarak mezzini ldrmlerdir. Olay NizmlMlk tarafndan duyulunca mezzini ldrmekle itham edilen kiilerin yakalanmas emri verildi. ldrme olay ile itham edilenler yakaland ve katil olduu tahkik edilen Tahir ismindeki bir marangoz ksasen katl edilerek ,ayandan srklenip sokaklarda tehir edilmitir. Bu ahs da Btnlerden ldrlen ilk kiidir. Yani ilk cinayetler karlkl tepki zerine ilenmitir.

Btnler cinayetlerini kendilerine saldranlardan almak iin de ilemilerdir. Mesela onlarn amansz rakibi olan sfahan Kads Ubeydullah elHatibi ldrmlerdir. Kad karlaaca tehlikeyi iyi bildii iin bir zrh giymi , etrafnda zel korumalar bulundurmutur.Fakat bunlara ramen Hemedan camiinde, cuma namaz srasnda kendisiyle koruma grevlilerinden birinin arasna sokulan bir Haii onu ar biimde yaralamtr. Ayn yl Niabur kads da ramazan bayram kutlamalar srasnda ldrlmtr. Badatta bir Haii , Ahmed B. Nizaml-Mlke kukusuz Alamut zerine bir sefer dzenlediinden almak iin saldrmlardr. Ancak vezir bu saldrdan yaral olarak kurtulmutur257.

Btnlerin lideri Hasan Sabbah devlet erkanndan ilk olarak NizamlMlk ldrtmtr. Bu olay eitli kaynaklarda bunlardan bazlarna farkl rivayetler ile Bunlarn vezirin

anlatlmaktadr.Aada

deinilmitir.

lmne aklk getirmesi bakmndan nemli oluunu dnyoruz. Cuveyniye gre: Nizml Mlk hile tuzana ekip ortadan kaldrmaya karar vermitir

257

Bernard Lews, a.g.e., s.115.

123

Ondan sonra hreti her tarafa yaylmtr. eitli dzenlerle yalan szler ve vaatlerle , ikiyzl davranlarla fedler denilen bir tekilat kurmu ve Tahir Arrani adl bir ahs dnyay da hireti de kaybeder ayetinin hedefi yapmtr.O dt bataklkta hiret saadetini aramaya balamtr. Arrani 483 (16 Ekim 1092) Cuma gecesi Nihavend blgesinde bulunan ahne denen bir yerde sufi klna girerek iftardan sonra grev yerinden haremine taht revan zerinde gitmekte olan

Nizaml-Mlkn nne geip ban onun srtna saplamtr.NizamlMlk ald o yara yznden ehit olmutur. Onlarn ehit ettikleri ilk kimse de Nizaml Mlk tr.258 bnl Esire gre : Vezir Nizml-Mlk Ebu Ali el-Hasan b. Ali b. shak bu sene 10 Ramazan (14 Ekim 1092) tarihinde Nihavend yaknlarnda

ldrlmtr. Nizml-Mlk ile Sultan sfahan da idiler ve Badata dnyorlard .Vezir Nihavend yaknlarna gelince iftardan sonra mahfesinin iinde harem adrna giderken Btnlerden Deylemli bir delikanl efaat veya yardm isteyen pozisyonda ona yaklat ve yanndaki ,haneriyle onu baklayarak ldrd.Sonra kaarken aya ipine taklp dt ve derhal yakalanp ldrdler . 259 Mneccimbana gre: 485 yl Ramazan aynn 10 (14 Ekim 1092) nun da Nizml-Mlk Eb Ali Hasan b. Ali shak et-Tsi Sultan ile beraber sfahandan Badata dnerken Nihavend yaknnda ehit edildi260. bnlKlann eserinde olay u ekilde gemektedir: Nizml-Mlkn lmyle ilgili arzuhal vermek bahanesiyle ona yaklaan Ebu Tahir vezir dilekesiyle okurken haneri gsne saplam ,kaarken aya adr ipine taklp dm yakalanarak ldrlmtr. Katilin bir Btn olduu btn

258 259 260

Alaaddin Ala Melik Cuveyni , a.g.e, s.542 , bnl-Esir , a.g.e., s. 264 Mneccim Ba Ahmed b. Ltfullah, Cmiud Dvel (Seluklular Tarihi I) Horasan

,Irak ,Kirman ve Suriye Seluklular , Yay: Ali ngl, zmir, 2000, s.61.

124

kaynaklarda kaydedilmekle beraber onu bu cinayeti ilemeye azmettiren kim olduu hususunda farkl rivayetler bulunmaktadr. Yine bnl-Adim gre : Nizam Mlk 10 Ramazan 1092 cumartesi gecesi askeriyle birlikte Badata gelirken Nihavend ve Sahne arasndan akam iftarn atktan ve lim fakir ve askerlerin sofrasndan dalp gitmelerinden sonra ldrld. O sedye ile karlarnn adrna kaldrld.Ona yardm ve iyilik dileyen bir kimse olarak gelen bir Deylemli ocuk yannda tad bir bakla yaralayp ldrd ve kat. Sultan Melikah atlanp adrna gitti ve karargahndakileri de yattrd. ftarda bulunduklar srada salihlerden birinin Nizml-Mlke unlar syledii hikaye edilmitir: Dn gece ryamda Tanr elisinin Tanrnn salat ve selm zerinde olsun gelip seni

gtrdn ve ben de onun arkasnda gitmem zerine bana : Ey insan geri dn ben Nizaml Mlk istiyorum dedi. O salih insan ryasn buna yormu idi
261

bn Mnkiz de ise Nizaml Mlkn Badatta ldrld ve buradaki evine gtrld ifade edilmitir.262 El-Hseyninin kitabnda ise Ahbr da ise olay u ekilde anlatlmaktadr: Hasan bin Sabbah Alamut kalesine iltica ile er ve zarar her tarafa sirayet edecek bir hale geldii vakitte Nizml-Mlk kalenin etrafn askerlerle kuatarak yollar kesti.Bunun zerine kaleden iki adam kt ,fakat bunlarn atlarnn nallar ter idi ,kale etrafna gitmi olduklarn

gsteriyordu.Kaleyi kuatan askerler bunlarn hariten kaleye girmi olduklarn zannettiler. Nizml-Mlk de bu srada hamamdan km bir mahfede oturuyor, yemek yiyordu.Bu iki adamdan biri grm olduu bir hakszlktan dolay tazallm ve ikayet etmek iin mracaat eden bir insan sfatyla
261

sofrasna yaknlaarak

bnl Adim ,Bugyett Taleb fi Tarihi Haleb (Semeler),(Biyografilerle Seluklular

Tarihi), ev. Ali Sevim, Ankara, 1982, s.56.

262

bnl Adim, a.g.e., s.57.

125

yannda bulunan ba ile Nizml-Mlke vurdu263. Ancak Ebul Hasan Alinin kaytlar arasnda yine Ebul-Hasan n babasndan naklen vezir hakkndaki baka bir rivayette ise: Nizaml Mlkn ihtiyarlk ve takatsizlik sebebiyle bir mahfede tanmakta olduu bir srada 13 Ekim 1092 de Badatta bir Btn tarafndan yaraland ve buradaki evine grtrld daha sonra sultan Melikahn onu ziyaret ettii srada kendisine yaplan bu suikastn sultann emriyle yapldna inanan vezirin Ey lemin sultan babann ve senin devlet ilerini yrtmekten dolay yalandm .Beni vezirlikten uzaklatrsaydn da bana bu suikastn

yaplmasn emretmeseydin eklindeki szlerine karlk kolunda tad Kuran- Kerimi karp byle bir emri asla vermedii ve bundan asla haberdar olmad hususunda ant ien sultann Ben byle bir teebbse nasl raz olur ve reva grrm.Oysa ki sen benim devletimin bereketisin ve babam yerindesin eklindeki cevab kaydedilmitir ki bu kaytlar hibir ilgili kaynakta yer almamaktadr.264 Erdoan Merilin Byk Seluklu mparatorluu Tarihi adl eserinde de u ekilde gemektedir: Nihavend blgesinde Suhe mevkiinde bir Btn tarafndan katledildi. (14 Ekim 1092), Yine baka bir kaynak olan Ebuziya Teyfiin Hasan b. Sabbah adl eserinde bu olay u ekilde gemektedir. 485 senesi ehr-i Ramazann dokuzuncu gn olay gereklemitir. Ertesi gnn akam namazndan sonra ve anlatlan

rivayete gre gece 3 sularnda Ramazann on birinci gecesidir Nizam- BadlTevarih ittihaz edip adra giderken bir takrib yanna sokularak ,msarn-ileyhi haner ile ehit etmitir.
265

brahim Kafesolu bu konuda u ekilde deinmitir.

263 264

adruddin Ebul Hasan Ali Bin Nsr bn Ali El-Hseyni, a.g.e, s.45. Ali Sevim, Munkizi Melliflerinin Seluklularla ilgili Kaytlar, Tarih Aratrmalar

Dergisi 1992-1994, Ankara, 1994, S. 27, Cilt XVI, s.7 .

265

Ebuziya Teyfik, a.g.e., s. 14.

126

485 Ramazannda (Ekim 1092) Melikah Vezir,Tcl Mlk ,Terken Hatun v.s beraberce Badata giderken Nihavend yaknlarnda Sahne mevkiinde

konaklamlardr. Deylemli

Btnlerin Ebu Tahir Eyvani adnda bir ahs sufi

kyafetinde velinde bir arzuhal olduu halde iftar vakti otana doru gitmekte olan Nizam l Mlk e yaklat ve arzuhali takdim etti. Vezir kad okurken anszn haneri gsne saplad266demektedir.

Yukarda da eitli kaynaklardan verilen rnekler dorultusunda NizmlMlkn lm yeri ve tarihi hakknda bariz ekilde bir karmaa olduunu grmekteyiz.Btnler tarafndan devlet erkanndan ldrlen ilk kii olmas bakmndan da nemli olan bu suikastn doru tarih ve yerinin tespit edilmesinin nemli olduunu dnyoruz. Kaynaklarda olayn gerekletii yer Nihavend blgesi ortak bir blge grlrken; ldrld blge olarak baz kaynaklarda Badat, Suhe mevki, ahne mevki yada Sahne mevki olarak gemektedir. Yine tarihte de karklk bulunmaktadr. Kaynaklarn genelinde 14 Ekim 1092 geerken ,baz kaynaklarda 16 Ekim 1092, yani 12 Ramazan 483, 10 Ramazan 485, 9 Ramazan 485, 10 Ramazan 1092 gibi kark tarihler gemektedir. Gn olarak ise Perembe, Pazartesi, aramba, Cumartesi gibi farkl gnler verilmektedir. Ancak bir ok kaynak taramas sonucunda 10 Ramazan 485 tarihinin youn olarak getiini tespit etmekteyiz. Ancak bir baka sorunda kaynaklarn ounda tarih evirmede bir ok yanllklara rastlanmasdr. Bu konuda sonu olarak 10 Ramazan 485 tarihini kabul edebiliriz, bu tarihde tarih evirme klavuzunda 14 Ekim 1092 Perembe gnne tekabl etmektedir. Onun ldrlme ekli bakmnda ise kaynaklarda bir

266

brahim Kafesolu, a.g.e., s. 203.

127

birlik grlmektedir. Bu cinayetin nemli olduunu daha nce de belirtmitik. Yine veziri ldren bir Btn iken ,onu kimin azmettirdii kesin olarak belli deildir. Ancak insanlar Nizml-Mlkn, sultann onay, Tcl mlk Ebl Ganimin tertip ve tedbiri ,Terken Hatunun da iaretiyle ldrld267 demilerdir. Buradan da anlald gibi kaynaklar bu konuda da kesin bir bilgi vermemekle birlikte

pheliler belirtilmitir. Yine halkn tepkisi u ekilde olmutur. Sultann lmnden sonra hiddetlenen Hce-i Buzurgun 7 bin kle kadnla evli olan 7 bin erkek klesi toplanp : Efendimiz Nizaml Mlk kesinlikle Tcl Mlkn emriyle ldrld nk o bir Btn idi O Btnlere emretti ,onlar da onu ldrdler dediler ve derhal Tcl-Mlk e saldrp ldrdler ,cesedin her iki kemik ve et olmak zere para para ettiler sonra onlar bir araya getirip derisine koydular 268.

Kaynaklarda

Btnlerin

oluturduu

uzun

bir

cinayet

listesinden

bahsedilmektedir. Alamut kalesinde bulunan her yneticinin bir listesi olmutur. Bu listeler ldrlecek kiilerin listesidir. Ancak bunlar kayptr. Bizde kaynaklardan yararlanarak bir eit cinayet listesi oluturduk. Bu liste Melikah dneminden , Sancar dnemi ve sonrasna kadar Btnler tarafndan ldrlen kiilerin listesidir ve ekte verilmitir.

Birok kii Btnler tarafndan eitli yollarla ldrlm yada suikasta uramtr. Mesela Seluklu sultan Davut drt Hai tarafndan ldrlmtr. sfahan Kads Ubeydullah el Hatib-i Msteridin olu ve halefi Er-Raid, Badat

267 268

bnl Adim, a.g.e, s.56. bnl Adim,a.g.e., s.62.

128

halifesinin bir veziri, Emir Aksungur ki Btnlere kar birok sefer dzenlemi, bazlarn ldrm, mallarn yamalam ve beldelerini tahrip ettikleri iin

ldrlmlerdir. Emiri takip eden Btnler m.1048de Ramazan aynda Hemedan civarnda Karatekin ayrnda adrna girip zerine hcum ederek

ldrmlerdir269.

Berkyarukun amcas Yakutnin kzyla evli ve Muhammed Tapar taraftar olarak bilinen Emir Erku ise siyas nedenlerden dolay Rey ehrinde h.592 / m.1096da ldrlmtr.270.

Ebul Muzaffer el Hocend h.495/m.1102 ylnda Reyde vaazn verdikten sonra, Hemedan Kadilkudat olan ayn zamanda dnemin nemli byk

alimlerinden biri ve sfahan kads olan Ubeydullah b. Ali el-Hatbi h.501/ m.1108 ylnda , Mehsin er-Ryani h.501/ m.1108 ylnda Btnler tarafndan

ldrlmtr. Yine dnemin nl alimlerinden ve fii Kads olan Muhammed b.Nasr el Herevi h.519/m.1125 ylnda katl edilmitir271 , Abdurrahman- Horasani ise h.488/m.1095 ylnda katl edilmitir. Rey reisi Eb Mslim Btnler tarafndan suikasta urarken, Abdurrahman es Smeyremi Safer h.490/m.1097de fedler tarafndan ldrlmtr.

269

, El-Bundari,( mad Ad-din Al-Katib al-sfahani), a.g.e., s. 159., Ahmet Ocak, a.g.e,

s.230.
270 271

A. Sevim Meril E., Seluklu Devletleri Tarihi, Ankara, 1995, s. 161 R Dozy , Tarih-i slamiyet , Msr, 1908, s.399.

129

Emir ner H.492/M1098-99da Hseyin el-Harezm adl bir fed tarafndan ldrlmtr. Sultan Mahmut Taparn sfahan ahnesi Emir Bilge Bey iki Btn fedsi tarafndan ldrlmtr. Eb Cafer b. Meat ise krsden inerken katledilmitir. vaazn tamamlayp

Humus hakimi Cenhd-Devle, Halep Seluklu Meliki Rdvann arkada Btn lideri el-Hakim el Mneccim tarafndan gnderilen

yakn Btn

tarafndan suikasta uram ve lmtr. Seluklu soyundan olmayan bir hkmdar olduu iin Btnler tarafndan ok fazla dnlmeden ldrlmtr. Bir gn cuma namaz iin ehir kalesinden inip camiye geldii srada Btnlerden bir grup ona saldrarak ldrmlerdir. Bu suikast olayn Cenhd-Devle ile aralar yeniden alan ve Rdvana ho grnp yaknl kazanmak isteyen smail reisi Eb Tahir dzenlemitir272.

Yine sfahan ahnesi Emir Sermez, Emir Gm, Meyyidl-Mlk Btnler tarafndan ldrlmtr273. Sancarn veziri olan Fahrl Mlk kendisine uzatlan bir rika y okurken h.500 /m.1106-07de bir fednin hanerleriyle yere serilmitir274. fii Fkihi Abdl Vahid b. smail h.502/ m.1108de , sfahan, Buhara ve Niabur kadl yapm Said b. Muhammed b. Abdurrrahman h.503 /m.1109 ylnda, Emir Mevdd ise Cuma namazndan sonra am Ulu Camiinin avlusunda Tutekin ile
272

bnl Adim,a.g.e., s.78 , Bu olay ayrca Mrid b. Munkiz, Ebul Yumn el-Kindi,

Aziminin el yazsyla yazlm eserinde de anlatlmaktadr.

273 274

bnl-Esir, a.g.e., s.265. Abdkerim zaydn , Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi (498-511/1105-

1118),Ankara ,1990,s.77., Abdurrrahman Acar, Seluklu Sultan Sancarn Din Siyaseti (Abbasi Halifelii ve smiller ile likiler) 1, Ankara, 1997, s. 156,

130

birlikte

yrrken

bir Btn fedsi tarafndan ehit edilmitir

275

. Ahmedil b. bir

brahim b. Vehsudn Btnnin deimeyen

ise sultan Muhammed Taparn saraynda otururken taktikleriyle

uzatt bir mektubu almak iin uzannca

hanerlenmitir. Ahmedil saldrgan altna ald srada bir bakas ona hcum etmitir. Ahmedil her ikisini de Ahmedili ldrmtr276. ldrd srada nc Btn ortaya kp

Muhammed Taparn veziri ve Nizaml-Mlkn olu Ahmedin suikast ise Alamut kalesi seferinden dnen sultan ve vezirden intikam almak isteyen birka Btnnin onlarla Badatta gelip ona bakla saldrmasyla gereklemitir.

Nizaml-Mlk n dier olu Fahrl-Mlk de baklanarak ldrlm, Unru Bulka ise suikasta kurban gitmitir.

El-Herev Abdullatif ise Hemedanda namaz klmak iin camiye gittii zaman ldrlmtr, El Hocandi Halife Musaterid, Halife Raid, Muinl-Mlk, Ebu Nasr ise suikasta kurban gitmitir.

Sultan Sancarin veziri Kni seyis klna girmi iki fed tarafndan baklanmtr. Vezir nevruz nedeniyle Sultan Sancar iin ald atlar mekannda kontrol ederken atlar getiren iki fed tarafndan ldrlmtr. h.531/m.1136da Halife Msterid , Musul valisi Mevdud h.507/m.1113 ylnda ldrlmtr.

275 276

Abdkerim zaydn, a.g.e., s 77. bnl-Esir , a.g.e., s.516.

131

Aksungur Porsuki ise Sancar dneminde vezirlik yapan Dergizinn Btnlerle anlamas sonucunda Musul caminde derviler kyafetinde oturan bir Btn
277

tarafndan baklanarak ldrlmtr(h.520/ m.1126)

Abbasi halifesi Emir El-Musterid Billah (h. 512-529/ m.1118-1135) Buzurg midin emri zerine fedler tarafndan Hemedan yaknlarnda ldrlmtr.

Onun lmnden sonra Alamutta yedi gn yedi gece kutlamalar yaplmtr.278 ErRaid Billah ise sfahanda pusuda bekleyen bir Btn tarafndan , sfahan valisi, Buzurg mid dneminde Meraga valisi ise halife ehre varmadan hemen nce Btnler tarafndan ldrlmtr. Bunlarn lm Nizml-Mlkten sonra gerekletirilen en byk cinayetlerdir.

Berkyarukun annesi Zbeyde Hatunun veziri Abdurrahman Smeyrem bir Btn tarafndan hile ile ldrmtr. Ancak Btn kamay baaramam ve

yakalanmtr.279 Tebriz valisi, Kazvin mfts Btnler tarafndan Buzurg mid dneminde, Kuhistan, Tiflis, Hemedan kadlar ise Sancar dneminde ldrlmtr. Bunun yan sra Grcistan ve Mzendarann mahalli reisleri de Btnler tarafndan katl edilmitir.

Seluklu Sultan Davud Suriyeli Btnler tarafndan Tebrizde ldrlrken, katillerin Musul hakimi Zengi hesabna hareket etmi olduklar iddia edilmitir280.

277 278 279 280

El-Bundari,(mad Ad-din Al-Katib al-sfahani), a.g.e., s. 137. Bernard Lews, Haiiler,s.45. A.Sevim, E.Meril, Seluklu Devletleri Tarihi, Ankara, 1995, s. 161 . Bernard Lews, a.g.e., s.59.

132

Yine Bagdat halifesinin bir veziri ve Ebul Ali Said h.498/m.1105-06da sfahan caminde Btnler tarafndan ldrlmtr281.

Muhammed Tapar Dneminde Niabur kads olan Said B. Muhammed ise Ramazan bayramnda, hazine muhasebecisi Zeki ise Btnler tarafndan Badat pazarnda ldrlmtr. Onu ldren Btn hemen orada yakalanm ve ayn sonu paylamtr. Ancak Zekinin ne iin ldrld bilinmemektedir.

Ebl-Fazl da Btnler tarafndan suikasta uramtr.Rivayetlere gre EblFazl bir gn atlar gzden geirmek istemitir.Onu ldrmek iin muhtassn

atlarnn seyisi olarak ahr hizmetine tayin edilen bir Btn orada hazr bulunmutur. Ban aygrn alnna saklamtr. Aygr salverince aygr ahlanmtr. O esnada ba karm, srayarak vezirin can alacak yerine saplamtr (h.521 / m.1127)282 .

Dnemin en iyi kadlarnda olan Zeynl-slam Eb Sad Muhammed b. Nasr b. Mansuril-herevi Dergizinn anlat iki Btn tarafndan Horasan dn ibadet edip namaz klmak iin camiye ktnda sultana mlaki olmadan ehit edilmitir (h.518 /m.1124)
283

. El-Bdari bu hususta. Aziz: (ki rekat namaz kld. Evvelki

rekat surei keyifle kld ve yasin ile ikinci rekat klmaya balad Btn bunun

281 282 283

A.Sevim, E.Meril, a.g.e., s. 188. El-Bundari,(mad Ad-din Al-Katib al-sfahani), a.g.e., s. 139. El-Bundari,(mad Ad-din Al-Katib al-sfahani), a.g.e., s. 137.

133

namaz uzun geldiini dnp namazn bitirinceye kadar dayanamad secdede iken Azizi vurmutur284demektedir.

Sultan Sancarin hdimi Cevherde Rey ehrinde Btnlerin saldrs sonucunda ldrlrken, Melik Davud b Sultan Mahmud ise Tebrizde Btnlerin kurduu bir tuzak sonucu ldrlmlerdir.

Btnlerin Byk Seluklu halk zerinde etkisi olduka yksektir. Hasan Sabbahn siyas din ve asker kiilii, suikast emirleri adeta terr havas estirmi, hatta bu siyas anlay daha sonraki Alamut yneticileri tarafndan da uygulanmtr. Hasan Sabbaha muhalif olan devlet adamlar, emirler, kumandanlar, suikastlara kar bir nlem olmak zere elbiselerinin altna zrh giymiler ve bu zrh giymeden asla sokaa kmamlardr. Bu dnemde yollarda emniyet kalmam, her gn onlarca mslman insan ldrlm ve yeni cinayetler ilenmitir. Halkn emniyeti hi kalmam, dolaysyla da ilenen bu cinayetler snni halk zerinde byk bir korku oluturmutur. Fedler hi ekinmeden cinayet ilemi ve korku iinde

yaayan halk da Btn taraftar olan ve olmayanlar eklinde iki gruba ayrlmtr,. sfahani halkn durumu yle anlamaktadr: Btnler yollarda emniyeti selbettiler ,byklere lm yadrdlar. Bunlardan tek bir kii kendisinin ldrleceini bile bile bir cemaate hucm eder ve onlar ikare ldrrd.Padiahlardan hi biri kendin bunlardan korumak iin are bulamad .Halk bunlar hakknda ikiye ayrld. Bir ksm aktan aa dmanlk etti ve bunlarla savat.Bir ksm da sulh ve msalemet zere yaamak iin bunlarla muahede akdetti.Dmanlk izhar edenler

284

El-Bundari,(mad Ad-din Al-Katib al-sfahani), a.g.e., s.138.

134

onlarn tecavzne maruz kalmaktan korkarak yaadlar onlarla msalemet halinde yayanlar ise irklerinden onlara erik olmakla ittiham edildiler halk her iki surette de bunlar tarafndan byk muhataraya maruz bulunuyordu.Bunlar halkn her snfndan toplanm olduklar iin ahalinin hibir snf thmetten kurtulamad gnahszlara da thmet sirayet etti.Kimsede bu taifeden korunmak dncesinden baka dnce kalmad285. Mellifin bunlar diyerek zikrettii kiiler Btnlerdir. Bu ifadeler Btnlerin halk arasnda ne kadar byk dehet sat ve halk

arasndaki tm birimlere szdnn bir bakma kantdr. Mellif zorunlu olarak Btn taraftar olan yneticiler ile halkn onlara olan tepkisini de u olayla dile getirmitir. Sultan avamn ve din erbabnn Kirman meliki hakknda olduu gibi kendisini ilhada ve itikad bozukluuna nisbet etmelerinden korumak iin smillere aktan aa dmanlk ilan etmee mecbur olmutur . Zira Kirman ahalisi padiahlarn smillere mey etmekle itham ederek yakaladlar ve ldrdler, yerine bakasn geirmilerdir 286.Burdan da anlald zere Kirman Meliki ran-ahn Fars seferinden sonra smaili adnda bir emire bal olarak Seluklular ile mcadele iine girmitir.ran-ahn daha sonara gnlerini arap ierek geirmitir ve Btnler ile arkadalk etmeye balamtr. Huzistanda katiblik yapan Eb-ura adnda bir ahs ran hn yanna gelmi ve ona Btnlii anlatmtr. Bylece ran-ah Btnlik mezhebine girmitir. ran-ah btn bunlardan sonra halka kt davranm ve hatta birka kad ve alimi ldrtmtr. ldrlenlerden birisi de halk arasnda ok sevilen ve saylan Ahmed b. El-Huseyn el-Belhi adndabir

285 286

El-Bundari,(mad Ad-din Al-Katib al-sfahani), a.g.e., s. 67. El-Bundari,(mad Ad-din Al-Katib al-sfahani), a.g.e., s. 67. Erdoan Meril, Kirman

Seluklular, Ankara, 1989, s. 52.,bnl Esir, a.g.e, X, s.281

135

fakhidir. Daha sonra halk ayaklanmtr ve ran-ah ldrlmtr

287

. Dehet

saan Btnlere kar halk ok tepkili idi. Bu nedenle Btn taraftar gibi grnen tm yneticiler de onlarn dman idi.

Melikahn lmnden sonra taht mcadeleleri balamtr. Devletin banda kendin bilen olgun biri kalmamtr. Daha ncede belirttiimiz gibi bu sre Btnlerin inanlmaz bir ekilde gcn arttrm, yeni kaleler feth etmi ve halk sindirmitir. Yeni kaleler ve yeni suikastlar birbirini takip etmitir. Halk arasnda o kadar dehet ve korku salmlardr ki, evinden sabahleyin iine giden bir insan ikindi vakti getiyse ve evine geri dnmediyse, hane halk artk ondan midi keserdi. Tr trl desiseler kullanarak insanlar karr ve onlar ldrdkten sonra kuyulara atarlard288. Bu nedenle halkn bir ksm da ya korkudan onlar desteklemitir yada onlara dman olup atmtr. Ancak Btnler ile atan, dman olanlar srekli olarak endielendirmilerdir. Onlardan yana olanlar da toplumdan dlanm ve

cinayetler ilenmesinde yardmc olduklar sylenerek sulanmlardr. Btn taraftar olanlara devlet tarafndan izlenmesi politikas gdlmtr. Btn

olmayanlar da srekli olarak Btn saldrlarna maruz kalm ve taciz edilmilerdir. lkede huzur ve gvenlik kalmam, onun yerini korku endie ,dehet ve lm almtr.

287 288

Erdoan Meril, Kirman Seluklular, Ankara, 1989, s. 52. Ahmet Ocak , a.g.e.,s.342.

136

Btnler sadece halka deil kendilerine kar gelen yada tehlike sezdikleri her tr insana suikast dzenlemi, ayn zamanda sadece kendilerine kar gelenlere deil kendileri gibi dnmeyen herkese de saldrmlardr. Bu adan en ar

darbeyi sivil halk grmtr. Mesela h.497/m.1104 de Hindistan, Mvernnehir ve Horosandan gelmekte olan haclara saldrarak mallarn yamalayp ,insanlar kltan geirmilerdir289.

Btnler halk zerinde propagandalarn ok iyi yapmlardr. Din emirlerin ok gereksiz olduundan ve gereklerin masum bir imam ile renilebileceini yaymaya alp halka manevi bask da uygulamlardr. Halkn zihnini doldurmaya almlardr. Ancak Seluklu mparatorluu, Btn fikirlerle ile mcadele etmek iin medreseler kurmu ve ehl- snnet kiilere Btnlie kar savunma yaplabilecek eitimler verilmi ve halk aydnlatlmaya allmtr.
290

Seluklu

medreselerinde yetien bu donanml insanlar sayesinde bir taraftan Btnlerin bu propagandalar tesirsiz hale getirilirken, dier taraftan da Btn fikirlerini rten ,Snni dnceyi halk arasnda yayan ve devlet otoritesini salamay gerekli gren insanlar yetitirilmitir 291.

zet olarak Hasan Sabbah ile daha sonraki Alamut yneticileri dneminde Btn olmayan ve o mezhebi kabul etmeyen halk korku ve dehet iinde, huzursuz

289 290

Ahmet Ocak, a.g.e, s.231 . Bu medreseler Alp Arslan dneminde alm ve medreseler zamanla Snni grn

yayma misyonu yklenmitir. Ve bu medreseler o dnem iinde ok etkin olmulardr.

291

Ahmet Ocak ,a.g.e, s.232.

137

ve pheci bir ekilde Btn tehditleri altnda yaamlarn srdrmtr. Ancak zaman zaman onlara kar eitli mcadeleler de vermi ve bir takm Btnleri ldrmekten geri durmamlardr. sfahanda halkn Btnlere yaptklar buna iyi bir rnektir. Btnlerin saldrlar sfahanda herkesi etkileyince halk intikam almak istemi, bunun iinde Btnlerin bulunduu geitlerin zerine kmlardr292. Rivayete gre Btnler oradan geen kiileri yakalayp bir eve gtrp, onlar ldrp evde bu maksatla yaptklar kuyuya atmlardr. Geidin kapsnda m bir ahs oradan geen kiilere kendisinin geidin kapsna kadar birka adm

gtrmesini ister, o da bu m ahs geidin kapsna kadar gtrnce hemen yakalanp ldrlrd. Bu olay Ravend u ekilde anlatmaktadr:Alev-i Medeni denilen bir kr meydana kt. Gnn sonunda kendi sokann banda duruyordu. Elinde bir s olduu halde kim bu krn elini tutar bu sokaktaki evinin kapsna gtrrse ,tanr onun gnahlarn balasn diye dua ediyordu. O sokak dar ve karanlk idi. Krn evi yolun en sonunda bulunuyordu. Ve evin bir kuyusu vard. Biri Alevyi evinin kapsna gtrd m bir takm insanlar o adam eve ekerler ve ba aa kuyuya sarktlrd. Kuyuda yer alt odalarna kan delikler vard. Bunun zerine drt be ay geti ve ehir genlerinden bir oklar kayboldu. Kimse oradan dar kamyordu. l veya hayatta olduklarndan haber alnmyordu293.

Nitekimkaybolanlar ararken yal dilenci bir kadn tesadf eseri o evi fark etmitir. Halk o evi bulup ani bir baskn dzenlemitir. Evdeki yer alt odasnn yolu bulunur .Oradan bazs ldrlm bazs duvarda armha gerilmi ve bir ka da lmek zere drt, be yzden fazla insan grdler. ehirde bir feryat kopmutur ve

292 293

bnl-Esir, a.g.e, s.259. Rvendi, a.g.e, s.153.

138

herkes bir dostunu veya akrabasn bulmutur294. Btnler tm olaylar gizlice yapmay prensip haline getirmiler ve cinayetlerini de hem gizli hem de eitli usuller ile gerekletirmilerdir. Bu olaylar zerine afii Fakihi Ebl Kasm

Mesud b.Muhammed el-Hocend Btnlerden intikam almak iin kollar svamtr. Silahlanm byk bir kalabalk toplam, onlara ukur kazdrp iine ate yaktrmtr. Halk Btnleri blk blk veya birer birer getirip bu atee atmtr. ukurlarn bana bir adam grevlendirip ona Malik adn vermilerdir. Halk artk Btnlerden ve onlarn zulmnden bkm ve byk tepkiler verip onlarn etkiye tepki dourmu

taktiklerini uygulamaya balamtr.Esasen bu suretle

oluyordu. Btnlerin ldrldne dair baka bir rnek ise udur: Sultan Mahmudun gulamlarndan Btnlere kar cihadyla tannan Rey emiri Abbas da, h.541/m.1146da ldrd Btnlerin kafataslarndan Reyde bir minare yaptrm ve Alamutu kuatm, onlara ait bir kyde yamalamtr295. Bu olay da artk can iyice yanm olan Seluklularn onlar gerektiinde topluca ayn ekilde

ldrebildiklerini gsteren dikkate deer bir rnektir .

294

Rvendi, a.g.e., s.154; mam Zahuriddin Niaburi, Selukname; (Ebu Hamid Muhammed

bin brahim ) Zeyl-i Selukname, Tahran 1332, s.41; Hamdullah Mstevfi Kazvini, a.g.e., s.445- 446. Odada grlen insan says Niaburinin Selukname adl eserinde 343 kii olarak gemektedir.
295

bnl-Esir ,a.g.e., s.117, adruddin Ebul Hasan Ali Bin Nsr b. Ali El- Hseyni,

a.g.e., s.79, Hace Reideddin Fazullah Hemedani, a.g.e., s.155.

139

KNC BLM PROPAGANDA, DOKTRN, BADET, ERKAN VE TEKLAT A)BTIN PROPAGANDASI I-Propaganda Usulleri Hasan Sabbah, eski Btn dnceleri yeniden canlandrd iin onun

kurduu yeni yapya Davetl-Cedide de denmitir. Bu davet ile Hasan Sabbah, Btnlie yeni bir kimlik kazandrm, bu kimlik dorultusunda daha ok siyas bir dzene dntrmtr. Her ne kadar Hasan Sabbahn amac din gibi grnse de asl ama siyasdir. nk Hasan Sabbah, halka kendi grlerini kabul ettirip, mevcut sosyal ve siyas dzeni ykma istei iine girmitir. Hasan Sabbah, Alamut evresindeki yerleri elde etmek iin byk abalar harcamtr. Bu yerleri baarabildii kadaryla propaganda metodlar ile ele geirmitir. Baaramad zaman ise adam kaldrp, blgeyi yamalayp, halk katledip sava yntemiyle o blgeleri ele geirmeye alm yada uygun grd blgelerde kale ina ettirmitir. Bu faaliyetler, Hasan Sabbahn amacnn ve propagandasnn siyas ynn de gstermektedir. Hasan Sabbah kendi kendin din konusunda yetitirmi ve inanc ile Alamut Kalesinde etkileyici bir ktphane kurduu gibi, ran ve Suriyedeki byk Nizar kalelerindeki deerli kitap, dokman ve bilimsel materyalleri de toplamtr296. Bu ktphane, Alamut halk ve Batn davalar iin ok nemli olduu kadar, propagandann d rgtlenmesi asndan da nemlidir.

296

Farhat Daftary, A Short Historty of smils, s. 122.

140

Btnlerin dine davet uslleri bulunuyordu.. Bu usller, dler araclyla srdrlmekteydi. zellikle Nizar smil propagandas etkin bir d tekilat araclyla yaplmaktayd. D bir tacir ve zanaatkr klnda ehrin bir mahallesine gelip yerleiyordu. Btnler propaganda yaparken insanlar kendi mezheplerine

sokmak iin bir takm yollara bavurmulardr. Tam bir gizlilik iinde bavurulan yollar srasyla unlardr: Birinci yol, Teseffr (Tetkik)dr. Buna rzk da denmektedir. Din gizlilik iinde yayan kii iyi seilmelidir. Bu nedenle insan psikolojisinden iyi anlamal ve herkesin mizacna ve kltr dzeyine gre Btnlikten bahsetmelidir. Etkisi altna alamayaca kiilere Btnlik hakknda bilgi vermemelidir. Hatta dlere u sylenmitir: inde k olan evde konumaynz. Yani kelam ilmini ve kyas yollarn bilenlerin yannda bir eyden bahsetmeyiniz. Ve orak araziye tohum samaynz297. Bundan da anlald zere smil dleri kltrsz eitimsiz cahil halk hedef almlardr. kinci bavurulan yol, Tenis (Altrma)dr. smillii yayan kiiler yani dler dine davet etmek istedikleri kimselerle iyi bir dostluk kurararak, onlarn holanaca ince ve gnl alc szler sylerlerdi. Bunun yannda Kurandan ve imandan bahsedip Kuran okuyup dua ederlerdi. Dindar adamlara dindar grnrler, dinnden phe edenlerin phelerini arttrrlar ve Hz. Ebu Bekir ile meri sevenlere de bu iki kiiyi meth edip298, dnyann bo olduundan yani fani olduundan bahsederlerdi. Dailer, dine davet ettii kiilerin evinde misafir olur ve tm gece ibadet etmek ve Kuran okuyarak geirmek istediklerini syleyerek yksek ses ile ibadet ederlerdi. Onlarn asl amac, karklk yaratarak dindar ev sahibinin gvenini kazanmakt. nc yol, Tekik

297 298

Ahmet Ate,Btnyeslam Ansiklopedisi, C.2, stanbul 1949, s. 341. Ahmet Ate, a.g.m., s. 341.

141

(phe)dir. Bu metodda dine davet edilecek kiiye eitli karmak sorular sorularak o kiiyi pheye drrlerdi. Mesela, d dine davet edecei kiinin kafasn kartrmak iin bir takm sorular sorard. Ancak hi bir zaman bu sorularn cevab sylenmezdi. Bu sorulardan bazlar unlardr: Sabbah namaznn farz 2 rekat olduu halde niin le namaz 4 rekat ve akam namaznn farz 3 rekattr?, nsanlarn memesi niin gsnde, hayvanlarnki niye karnndadr?, drar gusl icab ettirmedii halde birka damla meni niin gusl icab ettirir?, Kadn ikisi de farz olduu halde niin hayiz grme halinde klmad namazlar kaza etmez de ayn durum icab tutmad orular kaza eder?299, Cennetin kaps niin sekiz tanedir, cehenneminki yedi tanedir?, Gkler ve yerler neden yedier kattr?, Fatiha sresi neden yedi ayettir?, nsann kula iki olduu halde neden dili bir tanedir?300 gibi. Drdnc yol, Talikdir. D, dine davet ettii kiinin samimiyetini renmek iin gemi ibadetlerini kaza etmesini ve iledii gnahlardan tvbe etmesini ister. Beincisi Raptdr. Kiinin samimiyetini anlayan dai, onu iyice Btnlie balamak ister. Yemin etmesi iin kurandan ayetler okur ve srlar syledii vakit kimseye sylememesi iin de yemin ettirir. Dai, ona eitli aklamalardan sonra teklifte bulunur eer dine davet edilen kii bunu kabul edip yemin ederse dine kabul edilmi olur. Altnc yol ise Tedlis (Aldatma)dr. Dai srlarn birden bire deil, ara ara aklar. Anlatacaklar gereklerin kolayca renilmeyeceini syleyerek onun Allahn gizli bir srr olduunu telkin ederler. Yedinci yol Tesisdir. Daha sonra dai dine davet edilen kiiye daha nce yapt telkinlerin iyice yerlemesini bekler. Zhirin remz ve iaret, Btnn gerek mn olduunu ifade eder. Yava yava zhir

299 300

N. aatay- .A.ubuku, slam Mezhepleri Tarihi I, Ankara, 1965, s.76 Ahmet Ate, a.g.m., s. 341.

142

ve Btnyi anlatr. Sekizincisi Hal (karma), dinle davet edilen kii bu duruma uygun cevap verir ise dai artk onu anlattklar ile kendi yoluna eker. Dokuzuncu nsilah (Syrlma)dr. Bu mertebe son mertebedir ve dinden tamamen ayrlmak iin urar ve ona ehvetlere dalmasn tavsiye eder ve yasak olan eylere hakl taraflar gsterir. zet olarak dine davet usllerinde dler ilk nce gen insanlar arkada olur, daha sonra akam sohbetlerine balarlar. lk akam sohbetlerinden sonra iki dnemde tartmann n hazrlk dnemi uzatma dnemi takip eder. Bu sre, gen adam gizli reti ile birleene kadar srer. Sonuta retmen ona doru akln anahtarn sunar ve ona gizlilik yemini ettirir. Btn davas dler tarafndan kurulan evlerde srdrlmtr301.

Hasan Sabbah ve yandalar propaganda yapmak iin bir bakma terr de oluturmulardr. Onun ilgisini eken yerler genellikle dalk ve merkezi hakimiyetin etkisinin az olduu blgelerdi. Hasan Sabbah, propaganda iin zellikle dalk blgeleri tercih etmitir.Esasen Hasan Sabbah bir bakma gnmz terr rgtleri gibi dada yaamtr. Alamut kalesi bu i iin iyi bir meknd. Mstahkem bir noktada olan kaleye mancnk karlmas ve ok atlmas mmkn olmamtr. Bu yzden kale terr iin cazip bir yerdi. Tercih edilen yerler dalk blgeler ve tercih edilen kitle ise cahil halk olmutur. Her ne kadar Seluklular medreseler yaparak bundan kurtulmaya almsa da Btnler zaman zaman asilzade ve dihkan snfnn ellerinde ezilen sefil plak halktan ve serserilerden faydalanmasn iyi bilen olmutur.302 Daha sonra elde geen ve ina edilen kaleler de dalk blgelerdeyer
301

Heinz Halm, The Fatmds and Their Traditions of Learning, I.B Tauris, The nsttute of

smil Studies, London,1997 s.21.

302

Osman Turan, Seluklular ve slamiyet,stanbul 1980, s.50.

143

almtr. Aslnda dalk blgeleri ele geirip yaylma politikas ilk defa Hasan Sabbah ile yandalarnn benimsedii bir uygulama deildir. Btn mezhebinin ilk yllarnda yani 881lerde Yemen smaillileride bu tercihi yapmtr. Daha sonrada ran ve Suriye Nizar smaililerince yani Hasan Sabbah tarafndan uygulanan bir strateji izlenerek dalk blgelerde rgtlenme ve boy destei kazanarak artc bir baar salamlardr303.

Fatm smillii, Hasan Sabbahla yeni bir hviyet kazanm ve yeni bir Btn anlay ortaya kmtr. Masum imamn adna davette bulunan dlerin

yerini devaml hai (esrar) kullanmaya altklar iin haha veya hahai denilen eli hanerli caniler almtr304 Btnler, kendi grlerini halka zorla kabul ettirme abas iine girmilerdir. Hasan Sabbah, Alamut kalesini kendine snak yapm ve kurduu tekilt sayesinde Btnliin en ateli savunucusu olmutur305.

Hasan Sabbah, Fatmlerin Byk Seluklu topraklarnn dndan yapt fiili mcadeleyi Seluklu lkelerinin iine nakletmitir ve Byk Seluklu topraklarnda yapm olduu mcadele ile smil anlaynda da yapmtr. Kalelerden kurulu siyas ve sosyal dzene kar gizli bir yrtmtr. deiiklikler mcadele

303 304 305

Farhad Daftary, smiller.., s.151. Abdlkerim zaydn, Hasan Sabbah, D..A., C.16, s.348. brahim Agah ubuku, Gazali ve Btnlik, Ankara 1964, s.40.

144

II-Edebiyat Dil ve Propaganda Propaganda yaplrken dlerin en iyi aralarndan biri edebiyat olmutur. Btnler, edebiyat, ilim ve irfana nem vermiler, bilim adamlarn ve aydnlar kalelerde toplayarak bir ok youn almalar yapmlardr. zellikle Btn

propagandas yapacak eserler vererek iyi ilim adamlar yetitirmilerdir 306.

Btnlerin her dnemde baka bir devletleri ve her lisanda yeni bir itikat ve mezhepleri vardr ve eserlerini de bu dillerde vermilerdir307. Ancak Btnler, edeb dil olarak Farsay kullanmlardr. Arapann mslman toplumlarn din dili olmas gibi Farsa da Btnlerin dili olmutur. Bunun yan sra Farsa konuan ran, Afganistan ve Orta Asya Btn topluluklar edebi rnlerinin tmnde Alamut varolduu srece Farsay kullanmlardr308. Alamut sonras Btn yazn dili ran, Orta Asya, Hindistan ve Suriye kaynakl olmak zere drt ana kategoriye ayrlabilir: ran, Afganistan ve yukar Amu Derya blgesinde Farsa kullanlrken, Suriye Btnleri arapa kullanmlardr. Hocalar, Satpantiler olarak daha kk alt kollara ayrlan Nizarler, Hint dili ve lehelerini de kullanmlardr.

Btnlerin

ynetici ve dlerinin bir ou ehirli aydnlar ve bilim

adamlarndan olumakta idi. Mesela Hassan Sabbah din eitim almtr. bn Atta
306

Bu dnemde Hasan Sabbah ve halefleri, Snni slam dnyas iin siyas, asker ve sosyal ramen, fikri anlamda yine de ok etkili

nitelikli ciddi sorunlar ortaya koymalarna olamamlardr.

307

M. eraffettin Yaltkaya, Btnlik Tarihi, Darul-Fnn lahiyat Fakltesi Mecmuas,

C. VIII, stanbul 1928, s.1.

308

Farhat Daftary, A short History of smil, Traditions of a Muslim Community, Edinburg,

1999, s.125.

145

ise Alamutun ilk doktorudur. Sinan, Basral asiller snfndan bir ailenin oludur ve retmendir. Bu rnekler anlalaca zere Btnler ok iyi alim ve dnrler yetitirmilerdir denilebilir. Btnlik, IX-XI.yzylda deiik ekillerde slam

dnyasnda faaliyet gstermi ve birok

filozof ve bilim adamnn sempatisini

kazanmtr. Bunlardan biride Trk asll nl filozof ve hekim bn Sinadr. Yine nl ilahiyat Nsr- Hsrev de bir Btndir. Nasr Hsrev, randa iken mezhep deitirmi ve 1046da Msra gitmitir. Msrda smil mezhebini kabul etmitir.Nsr- Hsrev tannm, ozan dnr, gezgindi. Uzun ad Nasir Husrev Hamiduddin Abu Muin Nasir bin Khusver bin Harith al-Kubandiyani dir. O kendisine doduu kasaba devletin bakenti Merve bal olduu iin Marwazi Kubanidyani demitir309. Eserleri zgrlk, ilahi felsefede ve smil dinne yneliktir310. zellikle Btnlii yaymak zere Horasana geri dnmtr. Nasr-i Hsrev, Msrdaki Fatm halifesinin Horasandaki Huccet sfatn tayan en byk vekili ve dsidir. Ayn zamanda edebiyat dnyasnda manzum, mensur cidden deerli eserler brakm ve bunlarla her bakmdan byk hret

kazanmtr311. Bilinen en nemli eserleri unlardr: Sefernme, Divan, Zd-lmsafirin, Rueyiname, Saadetname, Vech-i Din. Bunlarn iinden Vech-i Din ve Sefernmede Btnlik konusuna deinmitir. zellikle Vech-i Din, Btn

tevillerini anlatmaktadr. eriat hkmlerini, Kuran, namazlarn rektlarn, bayram, bayram namazn, zekat, orucu, hadleri, deccali, v.s.yi Btn esaslara gre tevil etmektedir. Telif yl belli deildir. Ancak h.453/m.1061ten sonra

309 310 311

smail Kaygusuz,a.g.e.,s. 216. Gulam, Afar, Tarih-i ran, Tahran1345, s.42 Nasr- Husrev, Sefername, (ev.Abdlvahhab Tarzi), stanbul 1985, s.1.

146

yazld muhakaktr312. Nasr- Hsrev, Fatm davetisi olarak Taberistan, Hazar kylar, Horasan ve Maveranenhir gibi blgelerde dolaarak bir ok insan smil mezhebine davet ettii iin dnemin snnileri tarafndan sevilmemi, hatta ona

dinsiz bed-din ad verilmitir. Hsrev, Btn inancnn esas tevildir demitir. Yani Kurann d manalar( tenzil)olduunu, her mnnn da bir srr olduunu savunmutur. Sefernme adl eserinde bulunan baz beyitlerinde bu konuya

gnderme yapmtr. Nasr- Hsrev, byk bir filozof ve ozan olduu halde iledii ana konu, din olmutur. iirlerini ve felsefe anlayn propagandas iin kullanmtr. smil davasnn

Btnlerin lideri Hasan Sabbah, ayn zamanda bir mteferrik ve yazard313. Siyas bakmdan m.1090dan m.1256a kadar yani 166 yl Btnlerin hem karargh hem de ilim ve mezhep merkezi olan Alamut Kalesinde, byk bir ktphane kurmutur. Bu ktphane dnyann nemli ktphaneleri arasnda saylmtr. Ancak bu ktphanenin deeri bilinememi ve Moollar tarafndan yaklmtr. Mool saldrlar srasnda ktphane Vezir Ata Melik Cuveynye teslim edilmi ve o, iinden gerekli olanlar alm ve Btnlere ait olan tm kitaplar ise yaktrmtr. Hasan Sabbahn yazd nemli eserlerin bir ou da bu eserler arasnda

yamalanm ve yaklmtr. Bu dnemde Hasan Sabbahn ada olan nl alim Gazali, Btnliin grlerini reddetmek iin Fedaihul-Btnyye adl bir eser yazmtr. Bu eser, dnemin nemli edeb eserleri arasndadr. Hareket adam olan Hasan Sabbah, ayn zamanda314 iyi bir yazard. Kendi yazd hayat hikayesinden
312 313 314

Nasr- Husrev, a.g.e., s.XXVI. Abdlkerim zaydn,Hasan Sabbah, s.349. Bernard Lews, Haiiler ..., s.55.

147

baz paralar ilahiyatla ilgili bir eserinin zeti, zellikle Kahireden ayrldktan sonra Nizari smiller (Btnler) tarafndan ilan ve muhafaza edilen yeni bir Btn doktrini tekiletmitir.

Nasirddin et-Tsinin de

Btn olduu sylenmitir. Alamut kalesi

ktphanesinden kan ona atfedilen Tasavvurt adl byk bir eser vardr. Bu eserin ona ait olup olmad tartmaldr. Nasirddinnin Btnler tarafndan

Alamuta karlp hapsedildiinden bahsedilir. Ancak kendisinin buraya gnll olarak da gitmi olabilecei gz nne alnmaldr. lhanl Devleti hkmdar Hulagu Alamut kalesini ele geirdii dnemlerde onu kurtarm ve kendisini vezir yapmtr. Nasirdin el-Tsi, hem bat hem de dou ilimlerinde ok etkili olmu, geometri, trigonometri ve astonomi bata olmak zere bilimin ve felsefenin eitli alanlarnda almalar da bulunmutur.

Dnemin nl air ve yazar raz de, Btn idi. Kahirede d-l duat (ba daveti) seilen e-iraza kurduu Dar-l nada yetitirdii davetiler vastasyla Badatn fiili yneticileri Buveyhoullar yan sra am ve Irak emirlerini etkileyip , ok sayda Trk ve Deylemli askerleri yanna ekmitir315.

Btnlerden gnmze ok fazla eser kalmamtr. Ancak XV. ve XVI. yzyllarda da Seyyid Suhr Veli-i Bedehannin, Ebu shak- Khistannin, verimli yazar Hayr- hah-i Heratnin eserleri bunlar arasnda saylabilir. ok daha eski metin paralar ile zellikle bizzat Hassan Sabbahn Drt Fasl adl eseri de gnmze

315

Faik Bulut, a.g.e., s.197.

148

kalanlardandr316. Bu metinler, ayn zamanda Btn dncesinin yeniden douunu simgelemektedir.

Btnlerin kendilerinden saydklar tasavvuf stadlar da vardr. Bunlar; kronolojik Rum srasyla Senai (h.545/m.1151), Attar (h.627/m.1230), Celaleddini Kasm- Enver (h.873/m.1443), Aziz Nesefi

(h.672/m.1273),

(VII./XIII.yy)dir. Bu dnemde yazlan nemli tasavvuf kitaplar arasnda Glen-i Raz vardr.Bu eser, eyh Mahmud-i ebusternin nl br manzum eseri olup smil retisi erevesinde yorumlanmtr317.

Bu dnemin en nemli filozoflar arasnda bulunan bn Meymun da Btn idi. Hocas Ebu akir Meymun, Mizan adl kitabnda Btnliin felsef esaslarn tespit etmi ve bni Meymun da onun dorultusunda Kurandaki Mukataat tamamen kabalistik bir tarzda tefsire balamtr318. Bu sayede kabalistik akmnn slama girmesini salamtr.

Kaynaklarda nl air ve astrolog

mer Hayyamn da (h. 517/ 530-

m.1123/1136 ) Btn olduu sylenmektedir. Btn doktrini onunla kendine byk bir air bulmutur denilmektedir. Ancak mer Hayyamn Btn olduuna dr kesin
316

Henry Corbin, slam Felsefesi Tarihi (Balangtan bn Rdn lmne Kadar ) ,

stanbul 1986, s.104.

317

Henry Corbin, a.g.e., s.105. Ancak Btnlikle tasavvuf birbirine kartrlmamaldr.

Btnlik, tasavvuftan yararlanm ve tasavvufu etkilemitir. Her iki gl akmn birbirlerinden aldklar taraftar vardr.
318

Hilmi Ziya lken, slam Dncesi, Trk Tefekkr Tarihi Aratrmalarna Giri,

stanbul, 1948, s.217.

149

bir kant yoktur. Onun en yakn arkadalar Btnlie kar olan insanlardr. Ebu Hamid el Gazali, Nizam-i Aruz air ve filozof kiilie sahiptirler ve bunlar

asndan zellikle Gazali, Btn kartl ile tannm ve bu konuda ciddi edebi eserler vermitir. O Badattaki Nizamiye medreselerinde mderrislik de yapmtr. Btnlere kar iddetli bir savunma iine girmitir. Bu hususta ilk olarak halifenin emri zerine ve bundan dolay da al-Kitb al-Mustazhiri fi bayan fazain alBtnya adn verdii eseri kaleme almtr. Ayrca ayn alanda Mazahim alBtnya, Mufassil al-hilaf, al-Durc(al-darac) al-markm, al-Kistas al-mustakim ve Huccat al-hakk adl eserleri de yazlmtr319.

Yine bu dnemin nemli ilim adamlarndan bn Atta da iyi bir edipti. bn Attan hatt mehurdu ve sfahanda onun el yazs ile yazlm bir ok kitap

bulunuyordu320. Daha sonraki dnemlerde Esterabdl Fazlullah Hurufilii, Firite olu Noktavilii kurmutur. Bunlar Kurann harf ve noktalarna yeni anlamlar kazandrmlar ve Btn doktrinler karmlardr. Bylece slamn dna kmlardr. Bunlar daha sonra Anadoluya gitmiler ve Bektailik hareketine katlmlardr. Anadoluda air Nesimi de bu akm iinde yetimitir. Yine Badad, Zn-nn Msr, Maruf Kerh, Beyazt Bistam, Hallac- Mansur ve ems-i Tebriz nin de Btn olduu sylenmektedir.

Btnler iin gizliliin nemli olduundan daha nce bahsetmitik. Gizleme ve gizlenme o derece nemli idi ki yazm olduklar kitap ve risalelerde bu kitap ve
319

Ahmet Ate, Gazzalinin Btnlerin Belini Kran Delilleri, Kitab Kavasm al- Btnya,

lahiyat Fakltesi Dergisi, C.1-11, Ankara 1954, s.27.

320

Rvendi, a.g.e., s.152.

150

risllelerin melliflerini dahi gizli tutmulardr. Nitekim bir ok ilim ve rislelerin melliflerini aklamamlardr. Mesela birok ilim sahasn ve derin felsefi

meseleleri iinde toplam bulunan Ihlnus-Sefrisalelerini onlar yazm olduklar halde, bugn bunlarn bilinmemektedir321 . yazlmasna katlan eden ilim adamlar

Fatmler, Hasan Sabbah ve Btnler mcadelelerini ilmi edeb alanlarda da vermilerdir. Buna karlk Seluklu mpatorluunda zellikle vezir Nizaml-Mlk buna tepki gstermi ve durumun farkna abuk varm, bu konuda bir takm nlemler almtr. zellikle Nizamye medreselerinin kurulu amalarndan birisi budur. Hem bilimsel hem de askeri bakmdan fiili savunma halinde bulunmutur. Daha nce de belirttiimiz gibi, Sultan Alp Arslan ve veziri Nizaml-Mlkn gayretleriyle alan Nizamiye Medreseleri bu grevi en iyi ekilde yerine getirmitir322. Nizamiye medreselerine o dnemde ok nem verilmi ve eitim iin en nemli Snni ilim adamlar buraya atanmtr. Medreseler iin hi bir

harcamadan kanlmam, hoca ve renci iin en geni ve byk imknlar hazrlanmtr. Bundaki Temel ama Btn medreselerinin aksine Ehl-i Snnet dncesini yayp halka retecek insan yetitirmek olmutur. Bylece yetitirilen insanlar hem Ehl-i snnet dncesini yayacak, hem de Btn hareketlere fikirsel bir duru sergileyecektir. Ayn zamanda slam leminde ortak bir gr benimsenmesi salanacaktr. Btnliin propagandayla yayd din emirlerin gereksizliini yayan dnceler snni fikirler retilerek ortadan kaldrlmaya allm ve bu bir bakma
321

Ebu Muhammed Zehra, slamda Siyas ve tikadi Mezhepler Tarihi, (ev.Ethem Ruhi

Flal-Osman Eskiciolu), stanbul 1970, s.78.

322

M. A.Kymen, Seluklu Veziri Nizaml-Mlk ve Tarihi Rol, M.K V/7, 1977, s.15.

151

yararl olunmutur. Yine bu medreseler bir taraftan halkn slahn ve eitimini dier taraftan da devlete ve yasalara bal bireyler yetitirmeyi ama edinmilerdir323.

III.Seyahat Btnler iin seyahat da ok nemli idi. ncelikle smil mezhebinin

yaylmasndaki en nemli eylem, yaplan bu seyahatlerdir. Fatm smilleri kurduklar d a sayesinde bir ok blgeye dlerini gndermilerdir. Uzun yolculuklar yapan propagandaclar, gittikleri blgelerde smil mezhebini halka anlatmaya almlar ve yaplan seyahatler sayesinde geni alanlara yaylmlardr. Fatm smillerin Kuzey Afrika, Sicilya, Msr, Suriyeye kadar yaylma nedenleri dlerin gezgin bir hayat srmeleridir.

Seyahat eden dler arasnda da konumuz itibariyle ilk sra Nizar smil lideri Hasan Sabbah bulunmaktadr.Hasan Sabbah, Reyden Msra oradan tekrar rannn Horasan blgesine324, Diyarbakra en son Deyleme ve Alamuta gelene kadar tam dokuz yl bir ok blgeyi dolamtr. Yine Alamut merkezli kurduu d a sayesinde dler, randa Byk Seluklu topraklarnda seyahatler etmi ve smillik mezhebini yaymlardr. Nasr- Hsrev de smil mezhebiyle yapt uzun seyahat srasnda karlam ve yine seyahatler yaparak yeni inancn yaymaya almtr. bn Atta ise, Msrdan yola karak ran ve Irak blgesinde yapt uzun seyahatler sayesinde smil mezhebini yaymtr. Hatt Hasan Sabbahla Reyde

323 324

Ahmet Yaar Ocak, Seluklularn Din Siyaseti(1040-1092), stanbul, 2002, s.234. Mehmet Altay Kymen, Alparslan ve Zaman, stanbul, 1972, s.75-77.

152

yapt seyahat esnasnda tanm ve onu Msra Fatm halifesi Mustasrn yanna gitmesi iin ynlendirmitir.

Nizar smil dleri, Suriyede yaptklar seyahatlerde de baarl olmu ve Btnlii geni blgelere tamlardr. Gnmzde de bir ok blgeye yaylan Btnlerin bu kadar geni alanlara yaylmas biraz da seyahat etme zelliklerine baldr.

IV-Gelir Kaynaklar Propaganda iin Btnlerin gelir kaynaklar ok eitlidir.Kaynaklarda Alamut kalesinin zenginliinden bahsedilmektedir. Bu durum onlarn geim kaynaklarnn eitliliinden kaynaklanmtr. Vergi, hara, iftilik, ganimetler, yama ve hediyeler ekonomilerini ayakta tutmutur. Bunun iin de kaynak

olabilecek eitli yollar bulunmutur. Mesela Btnlii teklif edip istedikleri kiilere gizli gerei akladktan sonra mrid olmak isteyenlerden dler imam hazinesini beslemek iin bir vergi almlardr. Btnlie katlmak isteyenler bu vergiyi demilerdir325. Bu vergiler, direk olarak kaledeki hazineye, yani merkeze

gitmekteydi. Baka bir rnek ise, mezheplerine alacaklar kimsenin bir yl durumunu ve sabrn iyice gzlemleyerek telkinde bulunduktan ve emin olduktan sonra, d, ona nce namaz ve zekatn Btn manasn retip cize olarak kendisinden 12 dinar alp imama gtrrd ve filan kulun namaz ve zekatn mnsn anlad onu bu ykten kurtar denirdi. O da: Ben ondan namaz ykn kaldrdm der ve zerlerinde olan yk ve kstekleri kaldr ayetini okurdu. Sonra yine 12er dinar

325

Henry Corbin, a.g.e,s.45.

153

mukabilinde oru iki memnuniyeti ile taharetten kurtulur326, daha sonra yine 12er dinar karlnda artk akl yolu ile cennete girme zamannn geldiinden bahsederdi. Tm bunlar mezhebe dahil olmak iin verilen vergilerdir

almamzda Btnlerin Seluklu dneminde halka ok fazla eziyet ettiklerini belirtmitik.Gerekten onlar halkn maln gasp etmiler ya da bir ksmn ldrmlerdir. Halkn bir ksmna da eziyet yerine kylerdeki halktan hayvanlarna, evine, tm mal varlklarna vergi koymulardr. Bu vergiler, Btnlerin geim kaynaklarndan biridir. Mesela bn Atta, sfahanda kalede hkmn srdrrken, rastgele her tarafa saldrp ve her yeri yamalamtr. Halk, onun errinden kurtulmak iin ona vergi vermeyi kabul ederek bununla kurtulmay canna minnet bilmilerdir327. Yine Cuveynye gre Btnlere Frenk ve Rum ahlar da cizye vermekteydi: O melumlarn korkusundan sararp solan cizye veren ve bu yaptklarndan ar duymayan Frenk ve Rum ahlar bu olaydan mutlu olmulardr328. Btnler, hem zor durumda olan halktan hem de st dzey yneticilerden vergi ve cizye almlardr diyebiliriz. Btnlerden korkan Kral ve Baronlar, nl gezgin Marko Poloya gre Alamuta hediyeler gndermilerdir329.

Btnler, kalelere yerleip kendi dzenlerini kurmulard. Kaleler ve civarnda sebze ve meyve yetitirme imknlar bulunmaktayd ve bu durumdan
326 327 328

Ahmet Ate, Btnye, s.341. mer Rza Dorul, Hasan Sabbahn Cennet Fedleri, stanbul, 1975, s. 54. Ata Melik Cevyni, Tarih-i Cihangua, ev.Mrsel ztrk, Ankara 1999, s.511.Her ne Cbeyn bu ekilde belirtmi olsa da durumun byle gelitiine pek ihtimal

kadar
329

vermemekteyiz. Marco Polo, a.g.e., s.122.

154

istifade

ederek

kendi

ihtiyalarna

yetecek

kadar

eitli

zirai

rnler

yetitirmilerdir. Kalelerde meyve bahelerinin varlnn ispat olarak Alamutta Cennet bahesi denilen yani Hasan Sabbahn kalenin etrafna kurduu meyve bahelerinin varln biliyoruz. Yine etraftan topladklar deve, sr, davar, merkep ve v.b. gibi dier ganimetlerin330 varlndan bahsedilmektedir. Btnler, bu ganimetleri de geim kayna olarak kullanmlardr. Btnler, Horasan ve Huzistandaki baz kalelere yerleerek ticaret ve hac kervanlarn da aktan basarak soyuyorlard331. Bu soygunlar, onlara ciddi gelir salamtr. Yine kaledeki kadnlar, zellikle bir ok Btn hanm Girdkuha gidip, yn eirerek geimlerini

salyorlard. Hatta daha nce de belirttiimiz gibi irgir, Alamutu kuatnca Hasan Sabbah, karsn ve kzn oraya gndermek zorunda kalmtr. Bu durum Btn kadnlarn da alarak hatta gelir getirdiklerini gstermektedir.

B)DOKTRN I-smil Doktrini Byk Seluklu topraklarnda gelime gsteren Btnlerin doktrin ve

inanlar smil mezhebinin eitli frkalara ayrlmas ile politika ve doktrin anlay bakmndan deiim sreci iine girmitir. Btnliin doktrin anlaynda en belirgin ilk ayrm, zhir ve batn ayrmnda ba gstermitir. Btnlikte zhir ve batn ilikisi zamana ve mekna gre farkllklar gstermitir. Btnlik, Hasan Sabbah ile yeni bir anlayn iine girmitir. Fatmlerin yklmas ile Yemende ve Hindistanda kurulan Mstali smilleri Fatm smil anlaynn byk bir ksmn muhafaza etmitir.

330 331

Bernard Lews, a.g.e., s.59. Osman Turan, a.g.e.,s.228.

155

Tayyibb smilleri de Fatm smillerinin

din kurallarn ve anlaylarn

benimseyerek zhir ve Btnn birbirine e deerde olduunu savunmulardr.

ncelikle smil doktrin anlayn aklamakta yarar vardr. smillere gre her zhirin bir Btn vardr. Gerek mnlar zhirde deil batndadr. D grn (zhir), i boyut(batn), bunun i grn ise (batin al-batin)dir.332 Zahir, apack her eyi kavrayabilmek ve grebilmek fakat batn kolayca belli olmayandr ve bu yzden de btn blmler kolayca bulunamaz333. Arapa bir kelime olan batn (i ierde) slamiyetin emrettii ve yasaklad kurallarn Kuran ayetine gre harfi harfine anlamn belirtmektir, onun kart Arapa kelime zahir (d dsal) yaln olarak belirtmek ya da apack anlamn ve konuyu ifade etme biimi ya da kurallar yerine getirerek sunmaktr334. Btn anlamak iin de btn naslar ve din stlahlar tevil etmek gerekir. smillere gre, gnderilen kitap ve eriatlar peygambere gre deiirler, ancak Btn konular kesinlikle deimeyen asl gereklerdir. Bu nedenle batn her zaman zhirin stndedir. Zhir ze kavumak iin krlmas gereken bir kabuktur. ze ulamak iin mutlaka tevile ulamak lazmdr. Tevil, eriatn

verilerini irfan geree iletir335. Tevilin kelime anlam, kkene geri dnmek ya da Btn zhirden karmaktr. smil mezhebinin tevili dorudan kaynaklar slamiyet iindendir ve 8. yzyln ii evrelerine dek izlenilebilmektedir. smillik tarafndan geni lde yararlanlan Btn tevilin amac, gerek manevi hakikat

332 333

James W. Morris, The Master and The Disciple, New York 2001, s. 93. Paul Walker, Hamid al-din al-Kirmani ,(smaili Thoutht in the Age of al-Hakim ), I.B.

Tourish,The nstitute of smils Studies, London - New York 1999, s.75.

334 335

Halm Heinz,Bateniya, Encyclopedia ranica, C.III, Routledge&New York 1989, s.861. Mustafa z, smiliye , DA, C.3, s.128.

156

ortaya karmak iin gizli olan aikr klmaktr. Tevil zhir ya da d grnten, batndan gizlenen orjinal dncelere doru yaplan bir yolculuktur. Ksacas, zhirden batna, eriattan hakikate yada tenzilden tevile gei grnten hakiki gereklie peygamberin getirdii kitabn lafzndan gerek anlamna ve sembolden sembolize edilenin kendisine geii gerektirir336. Ancak slamn toplumsal kimliinde ii gruplarnn byk ounluu artc bir ekilde tevili zel bir ekilde desteklerken, tenzili ihmal etmilerdir337. Btnler bu tevilleri ile ou kez dinden kacak dereceye gitmilerdir. Mesela namaz ve namaza ait konular tevil etmilerdir. Namaz iin vakit, niyet elbise lazmdr. Btnlerce vakit huccet, niyet velayet, kble sabk ve mihrap tali demektir338. smilyye mezhebi iin zekat, ilmi Btn mezhepten olanlara yaymaktr. Ha, mam ziyaret edip hizmetinde bulunmaktr. Gusl, ahdi yenilemek; cuma, ahdi olmayana ve kurtulu sadakas vermeyince srlar aklamaktr. Zina, batn ilmi tohumunu kendisinden ahd alnmayan kimseye vermektir. Oru srr aklamaktr339. Din emirler, Btn ilimleri bilmeyen cahillerin vazifesidir. badetler, Ahye ve Ebrar denen sekinlere iarettir. Hz. Nuhun tufan, snnete tabi olanlarn zhirinde boulmasdr. Hz. brahimin atei hakiki ate deil, Nemrutun gazabdr. Hz. Sleyman smilliin delilidir. blis ve Adem, Ebu Bekir ve Aliden ibarettir340. nk onlara gre, Ebu Bekire, Hz.Aliye secde etmesi iin delil verilmitir. Ancak o bu emirden holanmam ve kibirlenmitir. Deccal, Ebu Bekir denmitir. Onun a olduuna inanlr, nk o

336 337 338 339 340

Farhad Daftary, smiller.., s.169. Paul E. Walker, a.g.e., s.63. N.aatay-.A ubuku, a.g.e., s.82. N. aatay-.A. ubuku, a.g.e., s. 83. N. aatay-.A ubuku, a.g.e., s.84.

157

batn deil zhir gzyle bakmaktadr. Melekler dleri, eytanlar ilk halifeyi temsil etmektedir. Akas Btnlikte her zhir olan eyin bir Btn vardr. Zhire nisbetle bu batn mesela bademe nisbetle kabuuna benzer. Badem bulan adam kabuuna ehemmiyet vermez. Kuran da byledir ve onun zhiri mns yannda hakiki ve Btn mns vardr ve bunun delili kyamet gnnde mminler ile mnafklarn halini tasvir eden bir ayetin aralarnda bir sur ekilmitir, bu surun kaps vardr ki i (batn) yznden rahmet d tarafnda azap vardr mealinde olan ksm onlar yorumlamlardr341.

Onlara gre peygamber, nsan- kmilden baka bir ey deildir. Peygamber halk idare etmek iin akldan taan bilgileri zhiri kisveye sokmutur. Bunun Btnn meydana kmas iin kaim l-zaman olan imama ihtiya vardr. Bu imam gayb ve gizli eyleri bilir342.

smiller din metin ve hkmlerin Btn anlamlarnn smilliin nemli olan sembolik, alegorik ya da Btn yorumlama ile ortaya kabilir343 grn savunmaktadrlar. Btn, zhirden karmak olan tevil ile zhirden batna eriattan haikate grnten hakiki gereklie, ilahi mesajn lafzndan, Btn anlamna,

sembolden sembolize edilenin kendisine gei salamaya allmaktadr344.

341 342 343 344

Kemal Samanciil, Bektailik Tarihi, stanbul 1945, s.145 Kemal Samanciil, a.g.e., s.144. Ahmet Balolu, nan Esaalar Asndan Drzilik, Ankara 2004, s.34. Ahmet Balolu, a.g.e., s.48.

158

smiller, saylar, kendilerine din bir esas olarak alp bununla immet anlaylarn ispat etmeye alrlar ve bu dorultuda mezhebin esaslarn yedi(7) ve on iki(12) rakam zerine ina etmilerdir. Allah, kinat yedi gnde ve gkyzn de yedi kat olarak yaratmtr. On iki says da nemlidir. Oniki bur vardr. Aylar onikidir ve srailoullar on iki kola ayrlmlardr. Bu sebeple smil dlerin grev aldklar blgeler CezirlArz ad altnda on iki blgeye ayrlmtr345.

smillerde Allah inanc ve yaradl da farkldr. Onlara gre, Allahn hibir sfat yoktur ve o vasfedilemez. Allah, hayat sfat olmadan Hayy, kudret sfat olmadan Kadir, iitme ve grme sfat olmadan Semi ve Basardr. O ne bir cisimdir ve ne de maddi bir cisme sahiptir. Onun zdd ve benzeri de yoktur. Hibir kelime ile tam olarak ifade edilemez. smiller gre Allah, kadim ve muhdis deildir. Kadim onun emri, muhdis ise onun yaratmasdr. O ilk nce eksiksiz bir varlk olan Akl yaratmtr. O vcuttur. lk yaratlandr, vahdettir, ezeldir, ilimdir, kudrettir gibi nitelendirilebilir346. Allah, limlere ilim verdii iin lim, kadirlere kudret verdii iin de kadirdir. Btnler gre, Allah kudret sahibi olduu iin deil kudret sahiplerine kudret verdii iin kadirdir gr vardr. Onlara gre, Allah inan konusunda tereddtte kalmlar ve yle sylemilerdir. O (Allah) mevcut deildir, namevcut da deildir. Yani ne vardr, ne yoktur. Ne alimdir ne cahildir. Aciz ve kadir olduunda sylenemez. nk Allah iin herhangi bir sfat icab eder347.

345 346 347

Ahmet Balolu, a.g.e., s.34. Ahmet Balolu, a.g.e., s.56. Yasemin Saygl, Btnlik Tarihi Balkl Makalenin Sadeletirilmesi ve Bir

Deerlendirilmesi, Ankara, 1989, s.36

159

Btnlikte harfleri tevil edimi ve onlara mn yklenmitir. Onlara gre, harflerin kelimelere nisbeti basit ve mcerred cisimlerin mrekkep cisimlere nisbeti gibidir ve harfin kendine zg bir mns vardr grn savunurlar. Mesela,

kelime-i ehdetin La ilahe illa-allah ksmndan tekrarlar karlrsa harf kalr: elif lam he. Bunlarda nokta veya iaret bulunmadndan, bu harf bizzat kelime-i ahadete delalet eder. Dier taraftan bu ksm (L ilhe ill-Allah ) yedi fasl (L ilahe illa-Allah ) ve on iki harftir. nsan da cisim ile ruhtan mrekkeptir. Drt tabiattan yaplmtr. Yedi azas ve on iki carihas vardr348.

II-Talim Doktrini smaililik Hasan Sabbah ile yeni bir aamaya girmitir. Byk bir ihtimalle Hasan Sabbah, ia eski talim doktrininin cedel slbunda ve belagatl bir ekilde formle etmitir denilebilir. Bu gl hareketlenmitir. Talim doktrinin esas eylem, Hasan Sabbah tarafndan udur: Derece derece bir renmeye

dayanan bu mezhebin taraflar, kainat btn sfatlarndan mnezzeh ve baka bir nura benzemeyen bir nur ve zulmet halindeki tecellisinden ibaret grrler.349 Hasan Sabbah Ftm halifeliini aarak, yeni rgtler vererek (davet-icedide) onun en belgatl olarak forml etmitir. Yeni davet ii fomlarnn talimini zorunlu klmtr350.

348 349

Kemal Samanciil, a.g.e., s.146. Ahmet Ate,Gazalinin Btnlerin Belini Kran Delilleri ,Kitab Kavasm Al-Btnya

lahiyat Fakltesi Dergisi ,C.1-11,Ankara ,1954, s.23.

350

W. Madelung,smailiyya The Encylopedia of slam, Leiden, E.J. Brill,1978, s.205.

160

Hasan Sabbahn smilk anlay, eski Fatm smilliinden farkl bir takm zellikler gstermitir. smaliyye de denilen Btnlikte Talim doktrini drt

faslda incelenmektedir. lahiyat ve dinle ilgili bilgilerin ancak sadk bir reticiden renilmesinin zaruri bulunduu bu reticinin de Allah tarafndan tayin edilmi smil imam olmasnn gerektii sonucu kmaktadr351. Hasan Sabbahn Drt fasl (Fusl-i Arbaa)nda talim doktrini zetlenmitir. Bu drt fasldan birincisine gre, Ulu Tanrya dr sahib olunan uygun bilgi hakknda sadece iki tarzda sz sylenebilir. Bu bilginin yalnzca akln ve hibir retmenin eitimi (talimi) yeterli gelmeden oluan bir snavn sonucu olduunu onaylayabiliriz. Ya da aklndan ve allm dncelerden bamsz olarak gerek bir retmen (imam sadk) eitimin son derece gerekli olduu savunulabilir352. M.ereffettin Yaltkaya ya gre: Marifet bir malumuna ihtiya olmayp sade akl nazarn kfi olmasna ihtiya olmasna ihtiya vardr. Eer bir kimse marifet-i baride akl ve nazarn kfi geldiini kabul eders, kendisinden baka bir kimsenin akl ve nazarna muhalefet etmesi caiz deildir. nk muhalefet tahlil olunacak olursa dier bir kimsenin reyinin doru olmad manasna gelir ki bu da doru olduunu iddia ettiinin kendi reyine muhalifinin ihtiya olduunu ve binaeleyn talime ihtiya mesh ettiini ifade eder353. kinci faslda ilk kez, bir mride, retmene bavurma gereksinimi tanyp onlardan herhangi birine tutunmak yeterli midir? Yoksa gerek bir retmen seimi yapmak m gereklidir? sorusu sorulmaktadr.Yani talime ihtiya duyulduktan sonra bu

konuda her muallimin alet itlak talime salahiyattar olduunu kabul edilmesi veya

351 352 353

Mustafa z , smiliye, DA, C. 3, s.130. smail Kaygusuz, a.g.e., s.55. M. ereffettin Yaltkaya, Btnlik Tarihi, Darul-Fnn lahiyat Fakltesi Mecmuas,

C.VIII, stanbul 1928, s.23.

161

yalnz muallim-i sadkn salahiyetinin kabul edilmesi vardr. Herhangi bir muallimi alel-tlak kabul edenler hanmlarnn muallimlerine hibir itirazda bulunmamalar icab eder. nk itiraz ve muhalefette bulunacak olurlarsa herhangi muallimin salahiyeti talimini deil yalnz muallim-i sadkn salahiyetini teslim etmi olurlar. Halbuki insanlar arasnda yekdierlerinin muallimleri hakknda itiraz ve muhalefetler cari olduundan herhangi bir muallimin talimine salahiyattar olduunu deil, bu hususta yalnz muallimi sadkn salahiyetini teslim etmi olur354. nc faslda Hasan Sabbah, ilk kez bir mridin gerekliliini ortaya koyup kendisinden hemen eitim almak iin ilk frsatta onu bulmal ve onu stad tanmaldr. Yoksa tersine ilk gelmi olan yani gerek kimlii bilinmeyen ve doruluu iyi anlalmayan bir adamn yannda eitilmek mmkn olur mu? diye soruyordu. Drdnc ksmda Hasan Sabbah insanln genel olarak iki byk blkten olutuunu gsteriyordu. Bir bl, yce yaratcdan almak istedikleri bilgi iinde gerek bir mritten gemeyi bileceklerini kabul ediyor. Bu gerek retmen hakknda yaptklar kimlik saptama ve tanmlamaya gre, kendisinden almak istedikleri eitim zerinde zorunlu olarak ncelik vermeleri gerektiine inanyorlard355. Yani Hasan Sabbaha gre Allah bilmek iin yalnz akl kfi deildir. Yeterli gelseydi akllar arasnda muhalefet olmas icabederdi. Byle olmadna gre bir muallime ihtiya vardr.

354 355

M. ereffettin Yaltkaya, a.g.m., s.23. smail Kaygusuz, a.g.e., s.56., M. ereffettin Yaltkaya, a.g.m., s.23-24.

162

Btnlikteki Talim doktrini, slam dnyasnda byk tepkiler dourmutur. Snni dnyasnda gl etki brakmtr356. Hasan Sabbah, yeni davetinde Her aynann her bir tenzili bir tevil ve her bir zhiri bir Btn olur. Allah bilinen akl ve nizar deildir. Talim mamdr357 demitir.

Hasan Sabbahn balatm olduu yeni doktrin yani talim doktrini Alamut yneticisi II.Hasan bin Muhammed (h.557-561/m.1162-1166) dneminde daha da deiiklie uramtr. O h.559/m. 1164 ylnn Ramazan aynda Alamut kalesinin nndeki toplu ibadet alanna batya bakan bir minber kurulmasn emretmitir. Minberin drt direine beyaz, krmz, sar ve yeil renklerde drt byk bayrak aslmtr. O Ramazann on yedisinde dier blgelerden gelen temsilcilerle birlikte btn Alamut halkn ibadet alannda toplad. Rudbar ve Deylemli Nizarler minberin n tarafnda, Horasan ve Kuhistandan gelenler sa tarafta, bat ve orta ranl refiklerse sol tarafta yer ald. Ak bir giysi ve sark kuanm olan Hasan, le vakti kaleden inerek minbere kt. Buradan kalabal selamladktan ksa bir sre sonra klcn ekip ayaa kalkarak, gizli imamn yandalarnn gnderdii yeni talimatlar ieren mesaj yksek sesle okumaya balad358. Hutbede unlar sylenmitir: Alemlerin sakinleri olan cinlere, insanlara ve meleklere seslenerek kendisine yeni talimatlar veren gizli imamdan bir mesaj alm bulunduunu ilan etti. Zamann imam size hayr duasn ve marifetini gndermektedir ve siz kullar olarak nitelendirmitir. Sizi eriatn melliflerinden azat etmi ve kyamete erdirmitir.

356 357 358

.W, Madelung, a.g.m., s.205. Hace Reid Alladdin Fazlullah Hemedani, a.g.e., s.154. Farhad Daftary, smiller..,2001, s.419.; Nazl Rana Grel, Bir Osmanl Aydn brahim

Ethem Pertev Paa, Ankara , 2004, s.303.

163

Ayrca mam Buzurg midin olu Muhammedin olu Hasan naibi d idi ve hcceti olarak tayin etmitir. Biz cemaat ona uymal ve dnya ilerinde olduu gibi din ilerde de ona itaat etmeli onun emirlerini geri alnamaz olarak grmeli ve onun sznn bizim szmz olduunu bilmelidir359 . Ve devam ederek Ey Cemaat: Cemaat, malumunuz olsun ki ben imamm ve zamann imamym. Dnyada teklif-i emr ve neyhi kaldrdm ve ahkameriyeyi tmden mehv ve ilga ettim. imdi Kyamet zamandr. Halka lazm olan odur ki hemen batnen Allah ile olsunlar da zhiren her ne suretle ihtiyar ederler ise de eyyam- zindeganilerini ylce merar eylesinler360 demitir. Hasan bin Muhammed, kendisinin Nizar neslinden olan mam olduunu ileri srm ve kyamet sebebiyle de kblenin ynn deitirmitir. Kendisine inananlardan namaz, oru ve dier ibadetleri yerine getirmeyi yasaklamtr. ki imeyi ise helal klmtr. Onlara gre kyamet imamn ruhi gerekliinden Allah grmekle vuku bulmutur. Bylece hazr imama peygamberin stnde mevki verme eklinde Btnliin bir zellii kmtr361. Kyamet din kurallarna gre hazr olan imam Ali ile zdeerek onun ruhi gerekliinde mminlerine zuhur etmitir. Bu yolla imam ve ona inananlar arasndaki talim hiyararisi de kalm olur. Yine kyamet ilan ile Cveyni bu mezhep hakknda unlar sylemitir: Dayanksz olan bu mezhebin asl ve batan sona kadar ktlklerle dolu olan bu davetin srr undan ibaretir: Onlar felsefecilere uyarak lemin yaratlm olmadna zamann sonsuz ve yeniden dirilmenin manevi olduunu savunurlar. Cenneti ve cehennemi kendilerine gre yorumlayp olanlara manevi bir rol verirler. Bundan baka kyametin yarattklarn Tanrya ulatklar zaman olacan o zaman her eyin gizlisini
359 360 361

Bernard Lews, Haiiler..., s.61. Nazl Rana Grel, a.g.e., s.303. Mustafa z, smiliye, DA, C.3, s.130.

164

saklsnn aa kacan ve eriate uyma amellerinin de ortadan kalkacan sylerler. nk bu dnyada her ey hesap deil amelden ahirette ise her ey amel deil hesaptan ibarettir. O halde kyamet manevidir. Btn milletlerde ve dinlerde vaadedilmi olan ve beklenilen kyametin asl Hasan Sabbah tarafndan belirtildii gibidir. Onlara gre yaadmz bu devirde eria ykmllkleri insanlarn zerinden kaldrlmtr. nk kyamet devri olan yaadmz bu devirde btn insanlarn Tanrya dnmeleri eriatn hkmlerini ve geii ibadet adetlerini terk etmeleri gerekir. eriatte insanlarn bir gn ve bir gecede be defa Tanrya ibadet etmeleri ve onunla olmalar emredilmitir. Bu ykmllk tamamen zhiridir. Yaadmz devir olan kyamet devrinde insanlarn her an Tanryla beraber olmas ve nefsinin ynn dma ilahi huzura doru evimesi gerekir. te gerek namaz budur
362

diyerek slamn kurallarna hatta Btnlik anlayna da yeni bir anlam

kazandrmtr ve eriat reddetmitir. Hatta, daha da ileri giderek yeni doktrine uymayanlar da cezalandrmtr. Yine Cveyninin bu konuya ilikin Hasan ak veya st kapal olarak defalarca sylemitir ki eriat devrinde eer bir kimse eriata uyup ibadet etmezse ibadet ve itaati manevi sayarsa onu cezalandrp talarlar. Eer bir kimse kyamet devrinde eriatn hkmlerini yerine getirir, maddi ibadetlere urayp gelenekleri devam ettirirse onu cezalandrmak, ldrmek veya talayp ikence art olur363 ifadeleri de aslnda II.Hasann Btn doktrininden ne kadar uzaklatn ortaya koymaktadr.

362 363

Ata Melik Cveyni, a.g.e., s.554. Ata Melik Cveyni, a.g.e., s.557.

165

Btnler, zhiren mslman grnmekle birlikte aslen mslman deillerdir denilmitir. mslmanlk sokmulardr. Bunlar slami kanunlar inemiler ve kendilerine gre yeni bir anlay getirmiler slami kurallar kendi istedikleri ekle

Nizaml-Mlkn eseri

Siyasetnamede bu hususta yle

denilmektedir: Btnler haram helal bilirler. Sela, hac ve zekat gibi her trl zahmeti vcuttan kaldrrlar ve terki eriat tavsiye ederler. Hamri ve halkn kadn ve maln helal addederler. Her trl feraizden uzak bulunmay savab sayarlar. Ne zaman bir cemiyet akdederler, yahut mhim bir mesele iin toplanp maverer eylerler ise, szleri evvel be evvel Ebu Mslime Mehdiye ve Ebu Mslimin kz Ftmnn olu olan ve kendilerine (Gudeki dn) tesmiye olunan ve Arapa (Elfetel-llim) denilen Firuza salavat getirmektedir364.

Btnlerin inanc masum imam anlay zerine kurulmutur. Bu anlay mantkl bir ekilde aklamak pek mmkn deildir. nk mamn doruluunun bilinmesi bile tek bana bir problemdir365. Btnlerin balca zellikleri bilgileri talim yoluyla bir masum imamdan renmektir demitik. Onlara gre, Allah bu masum imama eriatn srlarn bildirmitir. Mminin hibir iradesi yoktur. Onun yapaca ey, sadece masum imam izlemektir. nk imam hakiktin temsilcisidir. Vahyi ve akl yalnz o geerli klabilir366. Btn doktrini mutlak bir otorite prensibi zerine kurulmutur. Yani daha nce de belirttiimiz gibi Talim otoriter bir

364 365 366

Nizamlk, a.g.e s.201. Bermard Lews, a.g.e., s.X. Bernard Lews, a.g.e., s.IX.

166

retidir367. Mminin hibir idaresi yoktur, bilinen retiyi izlemesi gerekmektedir. Btnlik iin nemli olan, mam- msum nemli bir konumdadr ve o dnyada gelien tm olaylardan haberdardr. Ayet ve hadislere istedii yorumu ve anlam verebilir. Bu konuya daha sonra deineceiz. Ona uyanlar oru tutmaktan ve namaz klmaktan kurtulur ve kendileri iin her ey mbah yani sakncasz olur. Btnler akl ve dnceyi inkr etmilerdir. Duyulara kar da cephe almalarna ramen talim metodunu kabul etmekle iitme duyusundan istifade yoluna gitmilerdir. Bu ise bir elikidir368.

III-mam ve mamet Anlay mamn szlk anlam kendisine uyulan demektir. Toplumun banda bulunan ve toplumu ynlendiren kiilere verilen isimdir. mam bir inan topluluunun ncs, ba, nderi durumundadr. Onun varlnda dile gelen biimlenen inanlar, yada tarikatn onun zn oluturur. Aslnda mamn kendisi

peygamberdir

yokluunda

onun

tarafndan

birilerinin

yetkilendirilmesidir369denilmitir.

mamlk, Hz. Muhammedle ortaya km ve din asndan nemli bir anlam kazanmtr. mamn ynlendirdii toplulua ise mmet denilmektedir. mamet

sorunu Hz. Muhammedin lmnn ardndan onu yerine geecek halifelik

367

Marshall.G.S Hogdson, The smil State; The Cambridge

History of ran, C.5,

Cambridge at The Universty Press, Newyork 1968, s.433.

368 369

N.aatay-.A ubuku, a.g.e., s.75-76. Cl. Huart, mam, E.J. Brills First Encyclopaedia of slam 1913 1936, Leiden,

NewYork, Kobenhavn, Kln, 1987, Volume III, s. 473.

167

tartmas sonucunda ortaya kmtr. Hz.Ebubekir, Hz.mer, Hz.Osman ve Hz.Alinin halifelii slam toplumunda byk karklklara neden olmutur. slam tolumunda Cemel ve Sfn vakalar ile devam eden hakem olay ile de alevlenen ve sonulandrlamayan imamet meselesi ortaya kmtr. mamn kim olaca, bulunmas gereken sfatlar nitelikler tartlmaya balanmtr. mametin din ve hukuk adan mahiyet ve nemi, bu kurumun gerekli olup olmad, imam seilecek kiide aranan nitelikler, greve gelme ve ayrlma yntemi gibi eitli konulardaki tartamalar, daha ok slam dnyasnn en byk kitlesi Ehl-i snnet ve ia arasnda gereklemitir370. ehristan el-Milel venNihal mukaddemesinde imamet iin, slamda hibir din kaide iin imamet hakknda her zaman ekildii kadar kl ekilmemitir
371

demitir.

Ehl-i snnet iin imam tabiri slamn en ileri gelen

alimleri iin kullanlmaktadr. iler iin imam anlay ok eitli ve uzundur denilebilir. mamet ve Hilafet kavramlar ounlukla e anlaml kabul edilmi ve Hz.Muhammedin vefatn mteakip, mslman toplumun liderlii anlamnda kullanlmtr. iler imamet ve hilafet kavramlarn birbirinden ayrmaktadr.

Onlara gre halife ii olmayan nass ve tyinle deil baka yollarla Mslmanlarn bana geen kimsedir. mam ise nass ve tayinle belirlenen ii liderdir372. ii doktrinine gre, imamlk nass yoluyla Hz. Aliden srayla gemektedir. Bu sra onun soyundan gelen kimseler arasndan seilmektedir. Sadece o bir eylere karar

370

M. z-A. lhan A.,mmet, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 2000,

C. 202, s.202.
371

Yusuf Ziya Yrkan, Ebul Feth ehristni Milel ve Nihal zerine Karlatrmal Bir

nceleme ve Mezheplerin Tetkikinde Usl, Ankara, 2002, s.53.

372

Hasan Onat, ii mamet Nazariyesi, A...F.D., C. XXXII, Ankara, 1992, s.89.

168

verebilir. Onun soyundan olanlar imam tanrlar373. mam kelimesi snnilerce kullanlrken imamet kelimesi daha ok iler tarafndan kullanlmaktadr.

iilikte onbirinci imam lnce, ergin olmayan ocukda gzden kaybolmutur. Onlar imamet anlay yznden bir ok frkalara ayrlmlardr374. Btnlikde bir bakma imamiyet tartmas yznden ortaya kmtr375.Daha ncede belirttiimiz gibi, Hz. Ebubekiri, meri ve Osman halife tanmayan ilere imamiye ve rafiziye denilmektedir. te bunlar sna Aeriye yada smilye kollarna ayrlr. sna Aeriye
373

Cl. Huart, mam, E.J. Brills First Encyclopaedia of slam 1913 1936, C.III, Leiden,

NewYork, Kobenhavn, Kln, 1987, s.473.

374

Neet, aatay, Fatm Devletinin Kuruluu ve Akideleri, C.VIII, Ankara 1958, s. 67.

,Mesela Zeydilerin imam anlayna ncelik vermek lazmdr. Onlara gre, mamn ilk kademesi Zeydiler nezdinden temiz kalm olan ekli evvela imamet namzetlerinden kendisinin Alinin oullar Hasan ve Hseyine kadar grtren bir nesebin gtrlmesidir. Gizli bir imama inan vardr. Bu gizli imama inan, Aliden itibaren altnc imam Cafer elSadkn lmnden sonra iki kola ayrlr. Oniki imam snaaare tarafndna temsil edilen kol, Caferin oullarndan biri olan Musadan gelenleri imam olarak tanr. Onlara gre, onikincisi kaybolmutur ve imam El-Muntazar dnyann sonunda gelecektir. Yine onlarn dncesine gre, imam bedene ve aklca salkl olmal din ve kelam ilimlerini bilmeli ve hkm edebilmelidir. Kendisi, kendi taraftarlar tarafndan intihap edilir, yahut silah kuvveti ile imameti alr. Zeydiler dier btn ii mezhepler hilafna olarak, ayn zamanda mer bir ok imamlarn mevcut olabileceine ve baz zamanlar hibir bir imam mevcut olmayacana inanrlar. Bkz.W.Ivanow, mm, slam Ansiklopedisi , C.V-2, stanbul 1952, s. 981. Fatm halifesi Mustansrn lmnn ardndan iki kola ayrlan Btnlerin imamet anlaynda da zamanla farkllk ortaya kmtr.Fatimi halifesi Emir Biahkmillahn lmnden sonra olu Tayyibin imametini kabul etmi olan Mustali Tayyibi smil kolu, Tayyibin gaybet halinde olduunu ve henz ortaya kmadn savunmulardr. Nizarn lmnden sonra zhir imamlar dizisini benimsemilerdir. Daha sonraki dnemde kyametin Kymetl-kyamet ilan ile mam Btn gerekleri aa karmak ve natk nebinin zerinde her trl hkmn aklaycs olarak kabul edilmitr.

169

kolu gerek imam olarak u oniki kiiyi kabul eder: Ali b. Ebi Talib, Hasan b. Ali b. Ebi Talib, Hseyin b. Ali Ebi Talib, Zeynelabidin b. Hseyin, Muhammed Bakr b. Zeynelabidin, Cafer-i Sadk b. Muhammed Bekir, Musa Kazm b. Cafer-i Sadk, Ali Rza b. Musa Kazm, Muahmmed Naki b. Ali Rza, Ali Naki b. Muhammed Taki, Hasan Askeri b. Ali Naki, Muhammed Mehdi b. Hasan Askeridir376. Btnler ise Cafer es-Sadkn olu smile ve onun ocuklarna getiine inanrlar. Yani ii imam anlaynda daha sonraki ksm ise, smil imam anlaydr. smil kurallarna gre, Peygamberler ve imamlar farkl zamanlarda ve farkl durumlarda zuhur etmilerse de bunlarn asllar birdir demilerdir. smilyyede ntk peygamber demektir ve her natk kendisinden sonra gelen imam tarafndan takip edilir. Peygamberler vahyin zhiri, imamlar da Btn anlamn ortaya koyarlar. Her dnemin yedinci imam dierlerinde bulunmayan ilahi bir gce sahiptir377. Btnlikte dnyann varl bir takm dreler ile aklanmak istenmitir. Yedi

peygamber vardr ve her peygamber arasnda yedi imamn olmas gerekir. smail ile bu sre kapanmtr. Ve yeni bir peygamber beklenir ve bu mehdidir378. Btnlere gre ntklar ve kurallar unlardr: dem in esas it, Nhun Sm, brahimin smail, Musann Hrun ve sann Sendur. Hz Muhammedin esas Alidir. Daha sonra Hasan, Hseyin, Zeynelbidin, Muhammed el-Bkr, Cafer-es Sadk ve

smail b. Cafer dir. Muhammed b. smailin esas Abdullah b. Meymun el Kaddah, ondan sonra Abdullahn oullar Ahmed, Mahmud ve torunu Ubeydullahdr. Bununla birlikte Muhammed b. smail el-Mektumun yedinci imam olduuna

376 377 378

Neet aaray, Fatm Devletinin Kuruluu ve Akideleri, Ankara, 1958, C.VIII, s.68. Mustafa z, smiliye, D..A., C. 3, s.130. Robert Mantran, a.g.e., s.2.

170

natktr.379.Btnlikte mam- masum ok nemli bir mevkiye sahiptir. O dnyada cereyan eden ve edecek olan her eyi bilir. yet ve hadislere diledii manay verebilir. Onun retilerine uyanlar namaz, oru gibi mkellefiyetlerden kurtulur. Onlar ayet ve hadislerin zhiri manalarn kabul etmezler. Onlara gre her harfin hatta her noktann bile bir anlam vardr. Bunlar kefetmeye alrlar380. Bu nedenle de tefsir ve hadis ilimlerine dier mezhepler kadar nem verilmez ve gerek bilginin taycs ve Kuran yorumlayabilen anlamlandrabilen tek kii imamdr. Btnlik kurallar ehl-i snnetten ok farkldr. Bunlar dnyann varln bir takm dreler ile aklamak istemilerdir. Daha nce de belirttiimiz gibi, onlara gre yedi peygamber vardr ve her peygamberin arasnda yedi imam olmas gerektiini savunurlar. smail ile bu sre kapanmtr ve yeni bir peygamber beklenir, bu mehdidir. Ayrca Kurann her ayeti iki trl tefsir tar. Biri suretine gre, dieri gizli olan ve ancak bu ie vakf kimseler tarafndan bilinen tefsirdir. Ykselme yedi derecede olur. En sonunda btn gizli bilgiler teslim edilir381. Btnlie gre, mam kiilii peygamberden stndr. Oniki mam iiliinin eskatolojik bir perspektifin son noktas olarak dnd olguyu Alamut Btnlii, ruhun her trl kullua kar ayaklanmas olan eskatolojiyi abuklatrarak imdiki zamanda gerekletirir. mam, insan- kamil veya Allahn yz olduuna gre mam hakkndaki bilgi, insann Allah hakknda edinmesi mmkn olan tek bilgidir382. Ayrca Btn inancna gre, peygamberler gelir geer. Biz ise ebedi erleriz. Erenler Allahn kendisi deildir.
379 380 381

Mustafa z , smiliye, D..A., C.3, s.130. aatay ubuku, slam Mezhepleri Tarihi, Ankara 1976, s.84. Robert Mantran, slamn Yayl Tarihi (VII XI. Yzyllar),(ev.smet Kayaolu),

Ankara 1981, s.142 .

382

Mircea Eliade,Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, (ev.Ali Berktay), stanbul 2000,

s.142.

171

Allahtan da yar deildirler. Dolaysyla bir antoloji mmkn klan bir ilahi mahzar olarak ezeli ve ebedi imamdr. Yalnzca, O tek zhir olduu iin bu niteliiyle varlktr. O, mutlak kii ezel ve ebedi ilahi yz, Allahn yce ismi olan ilah sfattr. Yeryz suretinde yce szn tecellisidir. Vaktin hakikat kaps Allahn yznn mahzar olan ezeli insann tezahrdr383 inanc vardr.

Btnler, imamn bedeninin etten bir beden olmadn ve bedeni ebeveynlerinin yuttuu ilahi kkenli bir i damlasnn rn gibi grmektedirler. Btn irfani mamn tanrsallndan sz ederken onu tamamen ruhani nitelikte bir tapnak olan Nur Tapnann (Heykel-i Nurani ) dayanana dntren manevi douunu (viladet-i ruhaniye) kasteder. Onun mameti mritlerinin nurani

suretlerinden meydana gelen bu corpus mysticumdur (srr- kll)384.

Btnlikte imamet anlayn u ekilde zetleyebiliriz; Yeryznn belli veya gizli imamdan hali olmayacana inanrlar. Onlara gre, ayet imam belli olursa hccetin gizli olmas caizdir. mam gizli olursa hccet ve dlerinin belli olmas zaruridir. Resul yerine kaim olan bu imamn zhiri ve Btn her trl emirlerine rivayet etmek lazmdr. mamlar masum olduklarndan byk ve kk gnah ilemekten mstanidirler385. Nizar smilleri imam- masum konusunu biraz daha nemsemiler, hatta abartmlardr. Onlar akl ve rey kymet vermeyerek, bilgilerin ancak masum imamn talimi ile renileceine inanmlardr. Bundan tr kendisinin zamann mam Masumu olduunu iddia eden Hasan Sabbah akl ve
383 384 385

Mircea Eliade, a.g.e., s.143. Mircea Eliade, a.g.e., s.142. brahim Agah ubuku, Gazali ve Btnlik, Ankara 1964, s.43.

172

dncenin

insanlar oklua ve anlamazla dd grn savunmutur.

nk herkes farkl dnmektedir. Aslnda insann amac birlie ve tesnde ulamak olmaldr. Bu amaca ulamak iin de bir imam- msuma balanmak lzmdr. Yeryznde dma byle bir imam- msum vardr. mam- msumdan kt fiiller sadr olmaz. mam, Allahn vekilidir ve Kuran ve hadislerin

zhirlerinin kymeti yoktur. Asl mnlar batndadr. Bu Btn mnlar da ancak imam- msum ve onun yaknlar bilir. Bu nedenle gereklere erimek isteyen herkes bilgileri imam- msumdan renmelidir tezini savunmu, bu yolda propaganda yapmlardr. Hasan Sabbah, imamlarn masumiyetinden hareketle, her dnemde bunlarn rehberliine ihtiya olduunu, din konular iin akln yeterli olmadn, Allah daha iyi tanmak ve anlamlandrmak iin imamlarn yardmna ihtiya olduunu da eklemitir. Aslnda Hasan Sabbah her ne kadar kendisini zamann imam- masumu olarak grse de kurduu Btn dzeni, din olmaktan ok, siyas bir ereve izmitir.Btn anlaynda din bakmdan , inan ynnden biraz

dengesizlikler grlmektedir. Bu dengesizlikler Alamut Kalesi ynetiminde de grlmektedir. Mesela Hasan Sabbah, sofu ve ileke bir hayat srerken Alamuta kendin hapsetmitir. Kendisi iki imedii gibi, isk (arap) imeyi de yasaklamtr. Ancak bunun yan sra fedlere de uyuturucu (haha) iirmektedir. Daha sonraki Alamut yneticilerinden Buzurg mid ile Muhammed de onun izdii izgiden ilerlemiler ve eriata bal kalmaya almlardr. Ancak Hasan b.Muhammed imamn temsilcisi saylm ve Btnlerin tm din ibadetlerini kaldrm hatta namaz ve oru gibi ibadetlerini yerine getirenleri de cezalandrmaya kalkmtr. Onun olu Muhammed (m.1166-1210)de babasnn oluturduu yeni dzeni korumaya almtr. Celaleddin Hasan (m.1210-1221)ise eriata dnm ve daha yumuak bir

173

politika izlemitir. Snnilie scak bakmtr, merkezden ok uzaklam olan Btnleri tekrar yaklatrma abas iine girmitir. Yine onun olu Allaaddin ise dine kar ilgisiz kalmtr. Alamut kalesine bir bakma siyaset karm ve ynetimdeki kiilere gre inan sisteminde deiiklikler grlmtr diyebiliriz386.

mamlk unsuru nedeniyle Btnler tefsir ve hadis ilimlerine nem vermezler. nk onlara gre imam gerek bilginin taycs ve Kurann zhiri ve Btn anlamlarn aklamakla yetkili tek kiidir. mam ayetleri tevil ettii iin, ayrca tefsir ilmine gerek duymamaktadrlar387. Aslnda mamiye, kuruluundan itibaren imamet dncesini bir inan esas olarak muhafaza etmitir. VII. yzyldan itibaren imm- batn anlay ksmen sufi ve smil tesirler altnda byk lde ilenip, ebed imamet telakkisi velayetle birletirilmi ve peygamberliin Btn yn

tarznda aklanmaya allmtr. Bundan dolay, imam asl tabiatn gerei, ilah tecelliye ulam kimse olarak kabul edilmitir. Bununla birlikte gnmz ii

alimlerinden bir ksm imameti bir din esas olmaktan ok, mezheb esas olarak kabul etmektedir388. smillere gre imam, nsan- Kamildir. mam nsan- kmili tanmak ve bilmek, insan iin tanr hakknda elde edebilecei yegane bilgidir389 gr savunulmaktadr.

386

Hasan Sabbah ve iki halefi sadece Nizar imamlarnn dleri olduklarn iddia ederken,

drdnc Byk mam II.Hasan ise kendisinin manevi anlamda imam olduunu ileri srmtr. Bkz. C. E. Bosworth, slam Devletleri Tarihi, ev.E. Meril ve M. pirli, stanbul 1980, s.160.
387 388 389

Ahmet Balolu, a.g.e.,s.55. M.z-lhan A., mmet, DA, Cilt 22, s.203. Henry Corbin, slam Felsefesi Tarihi, stanbul,1986, s.109.

174

ii mezheplerinde bir ok imamet nazariyesi vardr ve zellikle Btnlikte bu daha da youndur. Ancak bir ok ii mezhebinde yanl anlalm iki nokta vardr. Bunlardan ilki imamn ruhunun vcuttan vucda geip, yeniden ortaya kmas, yani tenash (ruh g) yaamasdr. Bir grup smil, imamn bedeninin etten kemikten ve dier insanlar gibi bir beden olmadn anlatma kaygs iindedirler. mamn bedeni, mminlerin eseri, bedeni (nefs-i ryhye) zerinde cereyan eden acunsal bir simya sreci sonucunda meydana gelir. Esir kalntlar gkten ge ycelirler, sonra saflam ve dnya gz ile grnmez bir biimde ay nlar ile yeryzne inerler. Semv bir i damlas olarak saf ar bir suya veya baz meyvelerin zerine

konarlar. Su ve meyveler o zamann imam ve zevcesi tarafndan iilir ve yenir. Bylece bu semavi i damlas yeni imamn latif bedeninin zn, tohumunu oluturmaktadr390. Yine Btn felsefesine gre, kaynaklarda u ifadeler

gemektedir.mam dedi ki: Ben beni aradklar her yerde dada ovada ve lde dostlarmla birlikteyim. zm yani kendim hakkndaki marifet srrn ifa ettiim kii artk fiziksel yaknl ihtiya duymaz391. Dieri ise imamn mucize gsterip gsteremeyeceidir. Bu noktada halk itikadi gayet iyi olup, imamlardan kendilerinin taraf- ilahiden gnderilmi olduklar ispat etmek zere mcize beklerler, yahut bu mucize gstermek iktidarn kendiliklerinden onlara tevcih ederler. mamlar ve cematin banda gelen idareci mehafil bu gibi fikirleri iddetle reddederler392.

ilere gre, imamet, din-dnya reislii manasna gelen manevi bir kuvvettir. Hilafet ise, zhiri ve dnyev tekilatdr. Birincisi mukaddes ve ilahdir. Dnya
390 391 392

Henry Corbin, a.g.e., s.100. Mircea Eliade, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, s.143. W. Ivanow, mm, A, C. V-2, stanbul 1952, s.983.

175

bunlardan hali deildir, idare bana gemedikleri zaman gizlidirler, nk mslmanlk bunlarsz olamaz. mam olmann birinci art, Ali evladndan olmaktr. nk bunlar masum, efdal, manss ve mctehiddirler393.Ksacas Btnlikte imam, doktrinin ve davann, kuvvetin ve sadakatin merkezidir394 diyebiliriz.

IV-Evren Anlay smililkte evrenin sonsuz olduuna ve yaratlmadna inanlr. Evren kendi btnl iinde dokuz evreni kuatmaktadr. En yksek aamada bulunan evrene sabk denir. Bundan basamak basamak inilerek usa ular. Us bu dokuz evren dndadr. Srekli olarak deimektedir. Btnlerin ileri srd gibi evrenin dnda bir te evren yoktur. Yarg gnne ve yeniden dirilmeye inanmamaktadrlar. Evrende mutlu yaayan cennete, mutsuz olan cehenneme gitmektedir. Allah yaratc nitelik tayan doal bir g olarak grlmektedir. Btnler, evrenin oluumu hakknda da yorumlarda bulunmular ve evrenin yaradlnda be temel gce inanmlardr. Bu gleri u ekilde sralayabiliriz: sabk, her eyden nce bir Tanr ancak yaratc deil, bir oluun balangc ve ilkesi, oluma onun istemiyle deil, sadece onunla balar395. Tali her eyden nce var olann ardndan gelen, us, erkek, ilkedir; Cedd zdein biimlenme yetenei, bir eit nefis, dii ilkedir, feth olumann iinde gerekleecei uzay, mekandr, hayalise olumann onunla gerekleecei zaman396 olarak yorumlanmaktadr.

393 394 395

Ziya Yusuf Yrkan, slam Akaid Sisteminde Gelimeler, s.291. Bernard Lews, The Assasns, London 1985, s.26. Orhan Hanerliolu, nan Szl(Dinler,Mezhepler,Tarikatlar,Efsaneler), stanbul

1975, s.97.
396

Orhan Hanerliolu, a.g.e., s.97.

176

Bu be ilkeye gre, Tanr yaratc gtr, bu g onda eyleme geince tm us (akl-i kl) denen Adem domutur. lk insan olan Adem, Tanrnn yaratc gcnn grn alanna k, insan biimine giriidir. Bu yaratc gden doan, ilk insandan etkilenen g, etki alan varlk olan Havva domutur. Havva edilgen, etkilenen bir varlk olduundan, tm nefs (nefs-i kl) adn almtr. Btn insan soyu da bu iki kiiden gelmitir397. nsann yaratl bu ekilde aklanmaktadr. Evrenin yaratl ise u ekildedir: Tanrdan ortaya kan etkileyici us, tm us(akl- kl), kendi znden etkilenen gc dourmutur. Bylece etkileyen g etkilenen gc dourmutur. Etkileyen gle, etkilenen g ikilisinden gklere gklerin

gvdeleri durumunda olan yedi yldz olumutur. Gklerin dnmesinden de toprak, yel, ot, su gibi drt ilke domutur. Bu drt ilkeyle gklerin birlemesinden de, canszlar, bitkiler ve canllar domutur. nsan bu son varlk trndendir398.

Evren anlaynda u grde nemlidir: Tanrsal buyruk ile ilk olarak akl ortaya kt daha sonra akl yntemiyle de, ancak tanrsal mkemmellikte olmayan evsensel ruhu yani halefi yaratmtr. Yani ruhu akl ile birletiren iliki, dllenmi insan ekirdei ile geliiminin mkemmelliine ulam insan arasnda, ya da yumurta ile ku, ocuk ile babas arasnda varolan ilikiyle karlatrlabilir. Buna eit olarak erkein kadnla yada bir kocann karsyla ilikisini dndrebilir. Bu konuda Btnler u aklamay yapyorlard. Ruh akln mkemmeliine doru

kendisini harekete geiren arzuyu hissettii zaman, kendi noksan durumunu arzu

397 398

smet Zeki Eybolu, Btn Ynleriyle Bektailik (Alevilik), stanbul, s. 443. smet Zeki Eybolu, a.g.e., s.444.

177

edilen mkemmellie ekmi olan bir harekete ayn gle gereksinimi vardr, ancak onun sras geldiinde bu hareket arasz olamazd. Bylece evrensel ruhun itii altnda dresel hareketler iinde oluan gksel krelerin douu sonuland. Bundan sonra varoluu tamamlayan basit cisimler oldu. Onlarn hareketi sadece dz bir izgi zerinde ve dma ruhun ynetimi altndayd. Daha aalarda da madenler, bitkiler hayvanlar ve insann kendisi gibi karmak cisimler, nesneler domak zorunda kald. Tm bnyelerinde zel ruhlarn birliini tayorlard. Bu zel ruhlarn arasnda btn canl varlklar tarafndan nesneleri sekinletiriliyordu. nsan dahi tek bana Markokosmosu tamamlayan, karlayan bir mikroskosmos oluyordu399. Ksacas Btnlerde ki evren anlaynda, Tanr nce akl,sonra evrensel ruhu yani imam peygamberi yaratmtr. Daha sonra da basit cisimler ile varolu tamamlanmtr.

Btnlere gre, nce birbirine benzer suretler yaratlm, bunlardan da felekler, yldzlar ve drt unsur hasl olmutur. ehristan de Allah nce akl- ul ve sonra onun vastasyla nefs-i saniyi yaratt, nefsi akln kemalini isteyince hareket muhta oldu. Ve bu hareket de eflak-i sameviye meydana geldi. Feleklerin hareketlerinden soukluk scaklk, kuruluk ve yalk ve onlardan mevalid-i selse zuhur etmitir400diyerek onlarn evren anlayn zetlemitir.

399 400

smail Kaygusuz, a.g.e., s.51. Kemal Samanciil, a.g.e., s.143.

178

C- BADETLER VE ERKAN I- badetler Kaynaklarda Btnlerin kendilerine zg ibadet ve ayinleri hakknda ok fazla bilgi yoktur. lk smiller ibadet olarak oru, namaz, zekat hac gibi farz olan eyleri yerine getirilirken daha sonraki dnemlerde bunlar deiime uram, hatta Kuran ve ayetlerini red etmi ve bunlara yeni yorumlar katmlardr. mam anlay nedeniyle slamn gerektirdii ibadetlere yeni anlamlar katp, buna inanp, dorultuda ibadetlerini yerine getirmilerdir. bu

badet yerleri hakknda ise kaynaklarda kesin bilgiler yoktur. Ancak toplu ibadet ettikleri alanlar vardr. Mesela II.Hasann Kyamet ilann yapt Alamut kalesi nnde geni bir ibadet alan bulunduundan bahsedilmektedir. Yine ehirler iinde yaylm kk ibadet evleri vardr. Bu ibadet evleri gizli tutulmaktadr ancak buralardaki ibadet ekilleri hakknda elimizde kesin bilgiler bulunmamaktadr.

Btnlerde cennet ve cehennem inanc vardr.Ancak bu konuyu da kendilerine gre yorumlamlardr. Onlara gre, cennet akldan ibarettir. Cennetin anahtar kelimey-i tevhid etmektir. Cennete gidebilmek iin imamn yolundan ayrlmamak gerekmektedir. Cennet dnyadaki her eit lezetten faydalanmaktadr. Bu da imamn Btn retileriyle kemale ermi ve dolaysyla kendilerinden ameli teklifler sakt olmu olanlara mahsustur. Cehennemde amel tekliflere itaat ve riayet demektir. Bu da Btnliin retileriyle kemale ermiyenlere mahsustur. Cennet dnya saadeti, cehennemde dnya felaketlerinden biridir401. Hasan Sabbah

401

Ahmet A, Sultan Melikah Devrinde Sunni-Btn Mcadelesi, Ankara 1973, s. 8.

179

dnemindeki sahte cennet de bu konunun bir parasdr. Kyametin ilan ile birlikte eriatn tm hkmleri reddedilmi, hatta oru tutanlar, namaz klanlar, zekat verenler cezalandrlm, dnyadaki tm nimetler helal saylm, hacca gitmek yasaklanm, kblenin yn deimi, iki imek serbest saylmtr. Bir dnem bu ekilde ibadet eden Btnler, daha sonraki dnemlerde yeniden eriat hkmlerini benimsemilerdir. Celaleddin, eriattan tamamyla uzaklam Btn inan ve ibadetlerini yeniden gndeme getirmi ve hatta kylere camiler yaptrmtr. Halk snni ibadetleri benimsemeleri iin etkisinde bulundurmutur. Hatta bu dnemde Hacca gidenler bile olmutur. Bunlarn arasnda Celaleddinin annesi de bulunmaktayd.

Btnler ayin ve ibadet konusunda birok evrelerden gemilerdir. mamlara ve onlarn anlaylarna, yorumlarna gre ibadet ekilleri ve uslleri de deimitir. Bir dnem eriatla i ie olan ibadet ve ayinle bir dnem tamamyla uzaklam ve sapknlk derecesine ulamtr. Kendi dnemlerinde dinden kmlar, sapknlar olarak adlandrlmlardr. Daha sonra merkez inatan ok uzaklam bulunan Btnler bir ekilde yeniden yumuamlar ve slamn hkmlerini kabul etmilerdir. ok fazla deikenlik gsteren Btn inanlar, blgelere gre de farkllklara uramtr.

Btnler, slam kurallarna yani eriata ait ibadetleri tevil etmiler ve kendilerine gre yorumlamlardr. Kelime-i tevhid drt ksmndan ibarettir. Bu ksmlarn her biri bir manann remzidir. Ldye, ilhhuccete, illaimama ve Allah kelimesi de esasa delalet eder. Baka bir Tevile gre ise, la-sabk, lahtali, llanatk,

180

Allah esasdr402. badetler iin ise, u yorumlar yapmlardr. Farz olan eyler imamlara ve dlere bal olmaktr. Bu nedenle namaz imama tabi olmak, imam vmek, oru imamn srrn saklama, zekat nefsi temizlemek daveti kabul edenleri bilgi ulatrmak, hac imamn ziyaretine gitmek, gusl abdesti ise ahdi yenilmek demektir.

II-Erkan 1-Haha, arap ve Haner Hahan kelime anlam ot yada hayvanlara verilen kuru ottur. Arapa kkenli bir kelimedir. Ancak daha sonraki dnemlerde uyuturucu mahiyetindeki hind kenevirine verilen bir isimdir. Hahan afyon, beyaz zehir, esrar, yattrc, uyuturucu anlamlar da vardr. Btnler hakknda Alamut kalesinde gizli bir cennet bahesinden ve bu cennette mutlulua erimek iin haha iildiinden hatta hahan gizlice kullandndan bahsedilir. Ancak kaynaklarda bu cennet bahesi hikayesinin doruluu tartmaldr. Hatta hibir smil veya ciddi snni yazar tarafndan dorulanm deildir. Hi phesiz hikayenin kmasna bu terim sebep olmutur403. Ne Cuveyni ne de Reideddin cennet bahesinden ve hahadan bahsetmemilerdir.zellikle fedleri cennete gndermek vaadiyle bazen yemek srasnda teklif edilip kendi rzas ile bazen de habersiz ieceinin iine gizlice koyulduundan bahsedilir.Bundaki amacn da fedlerin kafasn uyuturup, suikast eylemlerini onlara rahata yaptrmak olduundan bahsedilmektedir.Haha sadece

402 403

barahim Agah ubuku, a.g.e, s.44. Bernard Lews, a.g.e., s.11.

181

Btnler tarafndan kullanlan bir uyuturucu deildi. Belki kaynaklarda haha kullanm gememi yada gizli tutulmu olabilir. Ancak uras bir gerektir ki

11.yzyldan beri sufi evrelerce de haha kullanm ok yaygndr. Daha sonraki dnemlerde de onlarda sufilerde de haha kullanld grlmektedir. Hatta haha kelimesi kimi zaman tasavvuf iirlerinde de yzyllarda karmza kmaktadr. Neticede o

genel bir haha kullanm vard. Btnlerde zellikle fedailer,

suikastlar daha rahat gerekletirbilmeleri iin haha kullanmlardr.

arap da Btnler iin nemli bir unsurdur. Ancak arap, Btnler tarafndan tepki toplamtr. Yukarda Hasan Sabbahn kat kurallar vard demitik. Bu kat kurallar arasnda en ciddiye aldklarndan biri ise Alamut kalesinde bir dnem arap imeyi yasak etmesidir. Hatta bu kurala uymayan lmle cezalandrmtr. Bunu da kendi olu arap itii iin ldrterek bir bakma kantlamtr. Hasan Sabbahn daha sonraki halefleri de II.Hasan kyameti ilan edene kadar bu kurala uymutur. Ancak kyamet ilanndan sonra arap iilmesine izin verilmitir. Hatta kyamet ilann Ramazan aynda yapm ve iftar yemeinde iki imeyi serbest brakmtr. Daha sonraki dnemlerde Btnlerin devam olan tarikatlarda da arap nemlidir. Ve arapla ilgili edebi eserler dahi verilmitir. Mesela Btn yorumuna dayal olan Nusayr trenlerinde Krklar meclisine dayanlarak adap ve erkn kurallar iinde bir kadeh arap iirilmektedir. Bu Btn anlamda vahdet srrna ermenin lmszln tanrsal akn, bir semboldr. Yine Bektailerde arap ve dier ikiler iin yasak yoktur. Bektailerde ok ak bir iki gelenei vardr. Hatta baz Bektai ozanlar da arap ile ilgili iirler yazmlardr. Mesela Edip Harabiden alnan aadaki

182

drtlkte haramn olgunlamam yeterince bilgi alp aydnlanmam kimseler iin, kaba sofular iin olduu ileri srlmektedir .

Savab girmek n ieriz arap mezsek oluruz dar- azab

Akln ermez senin bu baka hesab Meyhanede bulduk biz bu kemali404

Ayn zamanda

arabn haha gibi ilk dnemlerde

yani Hasan Sabbah

dneminde fedailer tarafndan kullanlp kullanlmad biraz mullakta kalmtr. Yukarda da deindiimiz zere arap kullanm yasaklanmtr. Fedailer

muhtemelen Hasan Sabbah dneminde arap kullanmazlarken, kyametin ilanndan sonra suikasta giderken hahan yannda arap kulanm da olabilir.

Btnler silah olarak zelikle haneri kullanmlardr. zellikle ran ve Suriyede iledikleri cinayetlerde dma haner kullanmlardr. Asla ila, zehir, mermi vs. kullanmamalar ok ilgintir. Kukusuz ou zaman bunlar kullanmak daha kolay ve zahmetsizdir. stelik fed cinayeti iledikten sonra asla kamaz ve zellikle yakalanmalar da ilgintir. Hatta byle bir grevden sonra hayatta kalmak ve kamak onlar iin utan vericidir. Yani onlar bu sayede kutsal bir hanerle kutsal bir eylem gerekletirmi olurlar. Haner hem fedler iin nemli olmutur hem de dnemin hanedan yeleri iin nemli olmutur. Fedler iin kutsal bir lm arac iken, Seluklu Sultanlar ve hanedan yeleri iinde bir bakma korunma arac olmutur. nk Trklerde hanedan yelerinin ve sultanlarn kan gelenek uyarnca dklmemitir, ldrlmesi gerekenler boulmutur. slam ncesinden kalan bu din

404

smet Zeki Eyubolu, a.g.e, s.331.

183

inan slamiyetten sonra da bu dnemde geerli olmutur. Btn fedleri de bu nedenden dolay tepki toplamamak iin belki haneri sultanlar iin

kullanmamlardr. Ancak Btnler Seluklu soyundan olmayan hkmdarlar da ldrmekten saknmamlardr. Ancak ayn zamanda Byk Seluklu sultanlarnn Btnlerin kalelerini kuattrp, onlar zor durumda braktklar dnemlerde, eitli nedenlerden ani lmleri de Btnlerin farkl suikast teknii uygulam olabileceklarini yada bu konuda farkl teknikler ve silahlara bavurduklarn akla getirmektedir.

Fedailerin sralayabiliriz:

hanerliyere

ldrd

kiilerden

bir kan

ekilde

Nizml Mlk daha nce belirttiim gibi Deylemli bir Btn

tarafndan hanerlenerek ld. Yine Eb Cafer b. Meat ise vaazn tamamlayp krsden inerken hanerlenmitir.Vezir Fahrl Mlk ise kendisine uzatlan bir rikay okurken bir fedainin haneri ile yere serilmitir. Ahmedil b. brahim ise sarayda otururken kendisine uzatlan bir mektubu almak iin uzandnda, fedai hanerini ona saplamtr. Yine Ebul Fazlda atlar ile urarken seyis olarak yanna yaklaan bir Btnnin saldrmas ile gereklemitir. atn arkasna saklad haneri kartarak ona

2-Klk Kyafet Btnler, genellikle klktan kla girmilerdir. Kaynaklarda belirgin olarak onlarn giyim kuamlar hakknda kesin bir tarz yoktur. Ancak elde ettiimiz

bilgilere gre, Btnler duruma ve artlara gre giyinmekteydiler. zellikle fedler suikast dzenleyecei kiinin yanna planlarna uygun bir ekilde giyinip gitmitir.

184

Bu nedenle bazen dilenci gibi, bazen seyis gibi, bazen eli yz dzgn temiz kyafetler, bazen muntazam ve zarif kyafetler, bazen sufi klnda ve bazen de dindar halk adam klnda giyinmilerdir. Hatta halk arasnda dikkat ekmemek iin halktan biri gibi giyinmilerdir. Ancak kyafetleri zerinde kkde olsa birbirlerinin anlayaca izler bulunmaktadr ve bu izler halk tarafndan fark edilmeyecek derecede kktr. Ancak bir Btn, Btn olan kiiyi tespit edebilmektedir. Dler ise genellikle ehre yeni gelmi tccar klnda dolamaktadrlar. z olarak Btnlerde klk kyafette de gizlilik n plandadr. Baz kaynaklarda Abbasilerin kara esvap giydiklerinden405, Btnlerden olan bir grubun da kzl elbise giydiinden bahsedilmektedir. Bu krmz renge de belki Btn rengi denilebilir. Baka nedenleri ise Hz. Alinin Muvaiye ile yaplan Sffn savanda askerlerine krmz balk giydirmesi, Hz. Alinin Hayber muharebesinde bana krmz balk takmas, yine Kufede bn-i Mlcemin saldrsna urayan Hz. Alinin bandan yaralanmas ve bandaki sargnn akan kanlarla kzl taca bezenmesi bu ac olaydan sonra Hz. Aliyi anmak iin Ali yandalarnn kzl balk giyerek kendilerine ilk defa Kzlba

demilerdir.Acak Ahmet Yaar Ocaka gre Osmanllarca kullanlmtr. XIV. yzyln

bu terim balarnda

XV. Yyda Btn

Yemendeki

cereyanlarn yakndan takip eden ve Btn mezhebine ait olduka mufassal bir kitap yazan ia-i Zeydiye ulemasndan Muhammed b. Al Hasan al-Deylam, onlara Btnye muhammara (krmz elbise giyenler)de denildiini406 belirtmektedir. Yine Btn giysileri beyaz tunik zerine taklan krmz kuaktan ibarettir. Mesela II.

405

Hilmi Ziya lken, slam Dncesi, Trk Tefekkr Tarihi Aratrmalar Girii,

stanbul, 1946, s. 218.

406

Ali Duran Gliek, Alevilik (Bektailik ,Kzlbalk ve Onlarn Yakn nanlar), Kln

2004, Cilt1, s.201.

185

Hasan, kyamet ilan ederken giydii kyafetler ak bir elbise ve sark kuanm bir ekilde tasvir edilmitir. Bu giysi smillerden Templier ovalyelerine gemi, onlardan beyaz kyafet zerine ilave edilen krmz bir haa dnmtr407 denilmektedir. Onlarn beyaz kostmleri, krmz sark, bot yada kuak ile Lebanon prenslerinin askerleri gibiydiler408. Btnler, beyaz kyafetlerini Pisagorculuun, Makedonyal Byk skenderin Mezopotamyay igal ettii srada retisinden son derece etkilendii Sabilikten almtr409 grde ileri srlmtr.Fedailerin zerinde de ise bir kuakla balanan beyaz bir giysi, ayaklarnda krmz izme, balarnda ise krmz balk bulunuyordu.410

D- TEKLAT

I-Nizar smilleri ncesinde Tekilat Btnlerin kendilerine gre bir tekilat yaps vardr. Tekilat da eitli derecelendirmeler vardr. Bu derecelendirmeler nem srasna gredir. Bu yap iin ncelikli olan imamdr. smiller yeryznde srekli Muhammed b.smail nesline gelen gizli veya ak bir imam bulunduuna inanr. Bu imam ok nemlidir ve ondan hibir ktlk gelmez ve o btn smillerin lideridir. Onun emriyle mevcut olmayan ey var olur. O birdir ve onu herkes tanyamaz. ncelikli olarak

smilliin tekilat yapsn inceleyelim. Onlarn tekilat yaps dokuz blmden olumaktadr. nem srasna gre tekilat yapsnda ekildedir: bulunan kademeler u

407 408

Cihangir Gener, Ezoterik Btn Doktrinler Tarihi, Ankara 1994, s.79. Richard Rober Madden, The Turkish Empire, Christianity and Civilization, London 1862,

s.176.
409 410

Cihangir Gener, a.g.e., s.79. smail Kaygusuz, a.g.e.,s. 31.

186

mam: mam cisman ekli itibariyle tannabilir. Buna dost olsun, dman olsun herkes gl olur. Onun ismini ve cismani, soyunu tanmak, buna imamn yardmclar ve tbileri malik olur. mamn huccetleri vardr.

Huccet: mamdan feyz alr. Onun ilmine vkftr.mamn varlna ve ilmine bir delil olur. mamn drd kendi yannda olmak zere oniki hcceti

bulunur ve bunlardan geri kalan sekiz her biri bir blge alr411. Huccetin anlam hakikat kapsdr. Bu derecede evrende var olan ikililik, Tanrnn vasf ve kainatn meydana getiren drt byk g gibi smil doktirinin en nemli srlar verilir. Tm peygamberlerin dier btn din kurucular gibi sadece birer kamil insan olduklarn renirler412 . Zumassa:Bu unvan tayan kimse mamla senli benli konuamaz. Btn ilmini huccetten alr. ocuun meme emii gibi bilgileri hccetten emer. D-i Ekber: nsanlar iyice tecrbe szgecinden geirdikten sonra ehil grd kimseleri smil mezhebine davet eder. cabnda onlarn derecelerini ykseltir. Buna babda denir.Bu dnemdeki dler yada misyonerler smil hareket iinde en iyi karasterik retici figrdr. lk zamanlardan beri dler uzak blgelere ve geni alanlara seyahat edip iyi haberler yaymlardr.413 D-i Meun: Zhir ehlinden smillii meyledenler olursa onlardan ahd ve misak alr. smil mezhebinin srlarn kimseye sylemeyeceine dir

411 412 413

Ahmet Ate, Btnye, .A., Cilt 2, s.341. Cihangir Gener, a.g.e., s.80. Henz Halm, The Fatimids and Their Traditions of Learning, The Insttute of smil

Studies, London, s.18 .

187

mstecibe yemin teklif eder. Mezhebe girmek arzusunda olanlara ilim ve marifeti aar. Mstacipleri imamn zimmetine sokar. Ebvab: Gerek d-i ekber ve gerekse d-i mezun lkaplarn alan propagandaclara duat veya ebvab da denir. Mkelleb: Bu seviye gelenler dlerin yardmcs gibidirler. Davette bulunmak konusunda henz yetkileri yoktur. Bunlar zhir ehli arasnda dolap dvet edilmee elverili kimseleri bir takm bahanelerle d-i mezuna getirirler. Bunlar avc kpeinin av yakalayp avcya getirii gibi zahr ehlini da-i mezuna getirdikleri iin mkelleb diye adlandrlmtr. Mmin: smillie inanan, ahde vefa gsteren ve dye tbi olan kimseye de mmin derler. Mstecib: Dlerin davetlerine msait cevap veren kimselere de mstecip denir414.

II-Nizar smilliinde Tekilt lk dnem smilliinin tekilat yaps Hasan Sabbah tarafndan

deitirilmitir. Hasan Sabbahn reorganize ettii Btnlerin tekilat yaps be ksmdan olumutur. Onunla tekilat yapsnn ilevsellii deiime uramtr. Yeniden yaplanan tekilat, dler, refikler ve fedler, mezhep bekileri ve halktan olumaktadr:

Dler: D kelime anlamyla Arapada aran, davet eden demektir. Bunlar propagandaclardr. Btnliin yaylmasn salarlar, dler de kendi aralarnda

414

N.aatay-A.ubuku, a.g.e., s.75-76 .

188

derecelere ayrlmlardr. Birinci mevkide byk dailer ve ayan, ikinci mevkide dler, nc mevkide ve Btnliin kurallarn benimseyen kiiler gelir. Byk dailer propaganda ile megul olurlar. Bunlar byk kalelerin ve ehirlerin liderleridirler. mam- masum denilen en byk reise baldrlar. kinci

derecedeki dler din elilerdir. Siyas vekiller ve reis muavi415 dailer, bir tacir ve zaanatkar klnda ehrin bir mahallesine gelip yerleir. badet ve takvas mtevaz hayatyla kendin tantr. evresindeki kimseler ile ilikiler kurar,

konutuu kimseleri tarttktan sonra, ilerinden gizli gereklere ilgi duyanlar seer ve onlarda kendi ve mslman toplumunun istikbalinin gelimesi midin uyandrrd. Eer seilen kiiler gerek mrid olmak istiyorlarsa, d imamn hazinesine tahsis edilen bir vergi dettiriyordu. Sonra onlar ele alarak doktrine yani kendi davalarna altryorlard416. Refikler:Dostlar olarak geer, refiklerin hepsi mam- masuma tbi olmay kabul etmi kimselerdir417. Fedler: Fed szc Trke de cesaret, ataklk, cretkarlk, mertlik,

korkusuzluk gibi anlamlar tamaktadr. Btnler, zel gizli ajana Fidai yada kendin kurban eden insan (Self-Sacrificing One) olarak

adlandrmaktadrlar418.Batl literetrde Assassins de denir.419 Cinayet katl arac olarak da kullanlmaktadr. Kk yatan itibaren eitim alrlar ve kendilerini
415 416 417

N.,aatay-A, ubuku, a.g.e., s.76. Robert Mantran, a.g.e., s. 142. N.aatay-.A ubuku, a.g.e.,s.77, M.G.S Hogdson,The smil State, C.5, The

Cambridge History of ran, Newyork, 1968, s.433.

418

Laurence Lochart,Hasan- Sabbah and The Assassns, BSOS, C.5, London nsttution,

London, 1928-30, s.669.

419

Tahsin Yazc,Fid, D. . A., C. XIII, stanbul, 1996,s. 53

189

kurban etmeye adayan intihar eilimli son derece tehlikeli genlerdir. Fedlerin yalar 12-20 arasndadr. Kesin olmamakla birlikte rivayete gre fedler iin zel cennet baheleri yaplmtr ve bu bahede onlara uyuturucu maddeler iirilip, imam- masum iin canlarn feda ediyorlard. Bu snf gizli bir topluluk olup, Katoliklerdeki Jziyet frkas gibi hal ve hareketlerinden kimseyi haberdar etmeksizin her trl olaya girebilirlerdi420. Fedler bulunduklar yerlerde kimseyi phelendirmezlerdi ve hi kimse onlarn Btn olduunu anlamazd. Ancak

kendileri gibi olanlarn kyafetlerindeki kk izlerden birbirlerini tanyabilirlerdi. Ebuzziya Tevfik Hasan b.e gre :Hasan Sabbah zel bir yetenekle bu fedayi takmnn hayatlarn kstlam ve adeta canlarn kendisine balamt421.Yine ayn yazara gre Hasan Sabbah onlarla ilgili unlar da sylemitir: Bunlarn hayat benim iki dudamn arasndadr. Her ne vakit azmdan leceksin kelimesi ksa, muhatabm o anda kendisini ldrmeyi vazife bilir422. Tarihi kaynaklara gre fedler genellikle genlerden olumaktayd. Cesaret, karanllk ve sabr fedlerin balca zelliidir.Fedler eer harekete gemeye ihtiya varsa, onlar uygun zaman iin yllarca ve aylarca bekleyebilmilerdir423. Mellif, yine fedler iin yaplm bir cennet bahesinden ve Hasan Sabbahn fedlere haha iirdiinden bahsetmektedir. Hasan Sabbah cennet bahesi ve haha ile fed genlerini bu dnyann bo, br dnyann huzur, zevk ve gen kadnlardan ibaret olduunu dndrm ve inandrmtr. Venedikli seyyah Marko Polonun eserinde de Alamut mntkasndan geerken, afyonla sarho edilmi fedlerin, te

420 421 422 423

Teyfik Ebuziya, a.g.e. ,s.31. Teyfik Ebuziya, a.g.e., s.31. Teyfik Ebuziya, a.g.e., s.33. Laurence Lochart, a.g.m., s.680 .

190

dnyada beklenen zevkleri, imdiden tattrmak suretiyle reisler emirlerini iyi gstermek iin Alamut bahelerinin cismani hurilerle cennet gibi bezenmi bir kesine, gtrdklerini haber veren ifadeler424 vardr. Fedlere kendine Btnn uyuturucu maddesiyle sarho olmu manasna gelen haii de deniyordu ki Franszca assasin kelimesi bunlardan gelmektedir425. Haii yiyen kimse kendinden geerek hayallere dalyor, kendisini sanki cennette hissediyordu. Bu durumda bu madde haha dnyada cenneti anlama konusunda bir ara olarak kullanlmtr. Fedler eitli eitimler de almtr. Ancak bu hususta kaynaklarda ok fazla bilgiye rastlanmamaktadr. Fedler dierlerinin iine gizemli bir ekilde kabul edilir. Ancak uyuturucu etkisi altndayken bile oynamak zorunda olduklar oyunun en tehlikeli blmnde yine de en iyi eitimi grdkleri426

sylenmektedir.Neticede , fedailer haneri kurbannn grsne ne zaman ve nerede yerletirecekleri konusunda dikkatli bir eitime ek olarak onlara dil retiliyor, kyafet deitirme ve askerler, tacir ve keilerin yaam tarzlar

gibi alanlarda yetitirliyor ve grevlerini uygularken onlarn her birini taklit ve temsil etmeye hazr duruma getiriliyorlard. 427 Mezhep bekileri muharipler ve katiller: Fedlerden sonra gelen mevkidir. Halk :En aa mevkiyi oluturur. Btnlii kabul eden halk bu grubu oluturur ve geni bir kitleye verilen isimdir.

424

C.Broclemann, slam Devletleri ve Devletleri Tarihi, ev. Neet aatay, Ankara, 1954, s.

188-189, Saykes Serpersi, Tarih-i ran, ev. Seyyid Fahreddin Takiyyi Fahr Dayi Geylani, Tahran, 1377, s.53 .
425 426 427

C.Broclemann, a.g.e., s.188-189, Tahsin Yazc ,Fid, D. .A.C., XIII, s. 53 Laurence Lochar, a.g.m., s. 680. smail Kaygusuz, a.g.e., s.31.

191

Ancak Btnlerde tekilat yaps bakmndan

bir takm farkllklar

bulunmaktadr. Hasan Sabbah Byk Seluklu mparatorluk blgesinde yeni davetine balad zaman Btnler arasnda tekilatlanma oluturmutur demitik. Ancak nem srasna gre bir yaplanma, bu tekilat yaps smillerin

hiyerarik yaplanmasndan biraz farkldr ve zaman iinde deiiklie uramtr. Ahmet Ocak bu hususta yle demektedir:Birinci mertebe eyhul-Cebelin mertebesi olup saylar yedidir. Nibul-imam ve yeni davetin reisi onlardr. Hasan Sabbah kendisini Reisud Davet olarak vasflandrmtr. Ayrca Mevlana, Seyyidina, eyhul Cebel lakaplar da ona aittir. kinci mertebe byk dlerin mertebesidir. Bunlarn saylar gemezdi. Hasan Sabbah alemi e ayrm ve her birinin bana bunlardan birini geirmitir.nc mertebe dlerin

mertebesidir. Bunlar nce Kahiredeki medresede ilim tahsil eder, sonra davetin esrarn renmek iin Alamuta gelirlerdi.Drdnc mertebe yoldalar

mertebesidir. Bunlar mezhebin usln bilen fakihler ve mezhebin muhafazasnda grev alan ilim sahipleridirler. Beinci mertebe fedler grubudur. Bu ahslarda mezhebin srlarn bilme art aranmaz. Vazifeleri reislerinin emrinde dmanlar ldrmede hizmet grmektir. Altnc mertebe, el-Lasikn denen gruptur. Bunlar davete intisap eden insanlar olup d veya fed deildirler, daveti neretme haklar yoktur.Yedinci mertebe, El-Mstecibn denen gruptur. Bunlar yeni inanmaya balayan insanlar olup, Btn akidelerini fazlaca bilmezler.
428

Asl olarak

Btnlikte ki temel yap dailer, refikler ve fedlerden olumaktadr. Bu temel zerine kurulu dzen dlerin bilgisi ve fedlerin de faaliyetleri zerine kurulmutur.Yine baka bir kaynakta ise mamn vekili Hasan Sabbah tamamiyle

428

Ahmet Ocak,a.g.e., s. 216.

192

davay organize etmektedir. O kendisinin davann en banda belirli bir yerde sayar. eyh , hceet , seyyidina nvanlarn alr. kinci kademede deiik ana blgede Huzistan, Kuhistan ve Suriye bulunan kdemli dler gelmektedir. Bu d Hasan Sabbahn ilkelerini kabul etmilerdir. nc srada sradan d, drdnc srada refikler, beinci srada ise fedler gelmektedir.429

Btnler Fatm dneminin karmak ve ayrntl dava rgtlenmesini srdrmekte yarar grmemilerdir. Kyametin ilanna dek kendi aralarnda birbirlerine refikan yani yoldalar eklinde hitap eden Nizar topluluunun merkez liderliini, Deylem dsi yada imamn hucceti nvann alan Alamuttaki ba dler yrtmtr430. Buradan kan sonu ise Kuhistan ve dier blgelerdeki Nizarlerin bandaki yerel dleri de Alamut kalesi ynetimi atamtr.

Btnlerde deiik varolu dzeyi vardr ve bu da tekiat yapsn etkilemektedir. Bu dzey birey imamla ilikisinin nitelii bakmndan tanmlar. lkin mslman yada deil insanln Nizar olmayan ounluunu oluturan muhalifler (ehl-i tedad) gelir. Sradan halk (amm) da denen muhalifler gerek imam tanmadklarndan yalnzca grnte (zhir ) bir varla sahiptirler ve kyamet dneminde manevi anlamda yokturlar. Bu nedenle dikkate alnmalar gerekmez. kinci kategori insan soyunun sekinlerini (has) oluturan sradan mninler gelir. Gelimekte olanlar (ehlit terettb) da denen bu sradan Nizarler eriatn yani zhirin tesine, dinn isel anlamna yani batna gemilerdir. Bununla birlikte

429 430

Ahmad Mirza Nasseh, Syran smilsm, 1997, s. 86-87. Farhad Daftary, a.g.e., s.427.

193

hakikate yalnzca ksmen ulam olduklarndan hl hem zhiri hem Btn grrler. Son olarak ise, Nizarler arasnda sekinlerin sekini (ehvas-i has) olan birlik ehli (ehli vahdet) gelir, bunlar sadece ve sadece hakiki manev gereklii iinde imam grrler. Birlik ehli btn grnmleri bir yana brakarak ksm (czi) geree kart olarak btnsel (klli) geree ulamlardr. Gerekten yeniden dirilen ve ebed cennete giren bu kategoridir. Kyamette tam kurtulua kavumulardr. lk iki kategorideki insanlarn yapmas gereken ehli vahdet kategorisine girebilmek iin aba gstermektir.431 kategoriden oluan bu birliin asl amac tanr ile btnlemek ve tek birlik haline gelebilmektir. Bunun iin varolu dzenine uymak gerekmektedir.

431

Farhad Daftary, a.g.e., s.427 .

194

NC BLM BTINLK, MEZHEPLER, TARKATLAR VE TASAVVUF

A- MEZHEPLER VE TARKATLAR

Btnler, uzun tarih srecinde iinde gerek Snniler gerekse baz ilerce slam d bir mezhep olarak grlmtr ve bir takm basklara maruz kalmlar, ancak bu basklara kar yeni takiyye anlay gelitirmi ve ou zaman gizli gizli rgtlenmilerdir. Btnler geni alanlara yaylmlardr. Ancak zorunlu olarak gizlenmeleri yerel topluluklar halinde birbirlerinden kopuk bir ekilde varlklarn srdrmelerine sebep olmutur. Bu gizlilik Btn topluluklarn birbirinden ayrp farkl grlerin altnda yeni grler ortaya kmasna sebep olmutur.

Btn kkenli yada Btnlikten esinelenerek oluan bir takm hareketler daha sonraki srete ortaya kmlardr. Btnler blgelere gre yeni bir takm isimler almlardr. Horasanda Talimciler, Msrda Ubeydiler, Suriye (am)de Nusayriler-Drziler, Filistinde Behailer, Hindistanda Bhre ve smiller,

Yemende Ymiler, Irakta Aleviler, Anadoluda Bektailer ve Kzlbalar, randa Babiler ve Ehl-i Haklar adlarn almlardr432. Anadoluda hala devam eden Btn gruplar Bektailer, Mevleviler, Kalenderiler, ad altnda gelimelerini

srdrmlerdir.

XII. yzyldan sonra ran ve Horasan, Hindistan ve Trkistan yrelerine dalan

432

Batyniler

eitli kollar oluturmulardr.

Etkinlikleri baz

tasavvuf

Hamdi b. Mlik b. Ebufedl Muhammed, Btnlerin ve Karmatilerin Yz, Yay.Haz.

M..Gnaltay, Ankara 1948, s.32.

195

akmlar iinde devam etmitir. Btnlerin Anadolu ve dier blgelerdeki bir takm tarikatlarda da etkisi grlmektedir.Ve yine baz kaynaklarda bunlarn Btnliin uzants olduu ileri srlmektedir. zellikle Bektailik, Mevlevilik, Ehl-i Haklar, Dziler, Nusayriler, Hurufiler gibi bir ok tarikat ve mezhep etkilenmitir. Btnlikten

I)Bektailerde Btn Etkisi Hac Bektai Veli tarafndan XIII. yzyln sonuna doru kurulup

yaylmtr. Snni biri olarak Hac Bekta Veli tarafndan ortaya konulan basit yin ve erkan zellikle Blm Sultan tarafndan gelitirilerek Btnlie doru

kaymtr. Anadoluda XIII.yzyl sonlarnda kurulan Bektailik tarikat Btnler gibi iiliin snaaeriyya mezhebine dayanmaktadr. Balangta tamamen kitap ve snnete uygun Snni bir yol olan Bektailik zamanla rafizi unsurlarn tesiri altnda kalm ,Btnye ,Hurufiye,Alevilik karm bir mistik cereyan olup hatta
433

Hristiyanlk

ve amanizmin

kmtr

. Eitlik, kardelik ve mallarda

ortaklk gzeten ve toplumcu yan gibi zellikleri Btn karakterini belirtmektedir. Gizli ve kapal bir tarikattr. Ancak ballarnn bildii srlar vardr. lkelerine gre her insan gereken bilgiye erimi deildir. Gereken bilgi ve olgunlua erien kutup adn alr. Nasl deirmen ta kutup ad verilen ortadaki demirin evresinde dnerse, evren de ylece kutuplarn evresinde dner. Says pek ok olan bu kutuplarn iinde en yetkini, kutuplar kutbudur. Onun yannda da sa imam br yannda da sol imam oturur. Bunlardan sonra evrenin drt yann yneten drt direk gelir. Drt

433

Ahmet Gner, BektailikTarikatlar Ansiklopedisi,stanbul ,1991,s. 79

196

direi abdallar rtbesi izler434. Bektailik, Btnlikteki evren anlay ve tekilat yapsndan bir bakma etkilenmitir.

Btn Btn tekilatlar gibi muhtelif derecelere ayrlan ve saliklerinin seviyesine gre derece derece ayr telkinlerde ve talimlerde bulunan Bektailiin muvaffakiyet srr435 vardr. Bektailik tarikat dier tarikatlar gibi Btndir denilebilir. Batna ait bir takm esrar ve tasavvufa malikiyeti vardr. Fakat bu Btnlik meselesinde dier Btn tarikatlar gibi deillerdir. Her eylerini gizli tutarlar, her trl tekillerini saklarlard. Bir takm iaretler vermekten ziyade, kullanrlard. Buna binaen tarihte maruf olan Btnler ile son derce alakal idiler436. Bektailere gre ibadetin ve gerein gizi, zn ve szn bilmeyen kilerden gizlenmelidir. Bektailie girenlere gelme gelme!.. dnme dnme!, Gelenin mal, dnenin can ,szleriyle yaplan uyar gizlilii vurgulamaktadr437.Sr saklama, gizlilik Btnlikte de olan unsurlardr ve Bektailiktede nemlidir. Btnlikteki gibi

Btnlik, btn Bektai kurulular ile inan ilikileri kurmutur. zellikle yaradl konusunda Bektailik ve Btnlik ortak grtedir. Btnlik szn d grn ile deil zne (Btnna) nem verdiinden Bektailikle belirli konularda gr birliine varmtr. Ancak trenlerde Bektailikle arasnda ayrlklar grlr.
434

Orhan Hanerliolu, nan Szl Dinler, Mezhepler, Tarikatlar, Efsaneler, stanbul,

1975, s.101.
435 436 437

Kemal Samanciil, a.g.e., ,s. 35. Kemal Samanciil, a.g.e., s.41. A. Nevzad Odyakmaz, Bektailik Mevlevilik, Masonluk, stanbul, 1988, s. 213. Hac Veli

, Makaalat ve Mslmanlk , stanbul, 1985, s. 22.

197

Bektailerde Btnlerdeki gibi bir takm aamalar vardr. Bektailikte Kaplar vardr. eriat Kaps, slam dininin temel ilkeleri ,Alevilikin genel koullar,Allah -Muhammed Ali lsnn gizemi, anlam retilmektedir. Bu kap bir eit yasa niteliindedir. Tarikat Kaps da Bektailie girme yollar , bir mride balanma kural renilir. Mrid tarikat dzeninde yol gsterici ,klavuz kii anlamndadr. Hakikat Kapsnda tanrnn , evrenin, gizemin ve

btn varlk alannn nemi, deeri, aklanr, benimsenir. Btnlikte ki gibi gerek evrenine ulamann kendini bakasn tanmann birliin gizemine varlr. Marifet Kaps en yksek aamadr. Burada btn varlklar gizemlerininin bilgisi edinilir. Bu kapda aama vardr. Ayne-l yakyn, ilmel-yakyn, hakkel yakyn. Birincisinin anlam grerek bilmek , ikincisi bilgi edinerek bilmek

,ncs de geree ulaarak bilmekdir.438

II)Mevlevilerde Btn Etkisi Mevlana Celaleddin asl ad Muhammed Meln Celaleddin Rmi

Belhde h. 604/ m.1207de domutur.yi bir eitim alan Mevlanann hayat ems Tebrizi ile tantktan sonra deimitir. Onunla tanmas Mevlanaya okun ve takn bir ruh hali kazandrmtr. Birbirlerine Allahn dinini, onun bilgisini retmilerdir. Mevlana h.672/m.1273 de lmtr.439 Mevlevilik tarikatnn

temelinde onun retileri yatmaktadr. Mevlevilik ise Mevlanann lm zerine Mevlana Celaleddinin olu Sultan Veled tarafndan XIII. yzylda Anadoluda

438 439

Ahmet Gner, Bektailik Tarikatlar Ansiklopedisi ,stanbul ,1991,s. 93 Kanar,Yksel, Mevln Celleddin Rm, stanbul, 1992, s. 14.

198

kurulmutur. Mevlevilik balangtan gnmze kadar yedi asr boyunca ,sanat kltr bilim ve siyaset evrelerinde hibir tarikatn grmedii kadar ilgi

grmtr. Tarikatn merkezi Konyadr.

Mevlevilik

grnte snni bir tarikattr. Ancak varlk birliine inanc

nedeniyle snnilik anlay ile elimektedir. Onlara gre tanr yaratan deil, eitli nedenler iinde belirendir. Mevlevilik zellikle varlk birlii anlay ynnde iiBtn anlayna yakndr. Mevlanaya gre, bilgi insan stn klan eydir. Evrende bilgiye ulaacak tek varlk insandr. Evrendeki btn varlklar tanry simgelese de, insan, akl sayesinde en stndr. Bu gr birlii ile Mevleviler Btn aklclk ve tanr anlay yani insan evrenin z, ayn zamanda tanrnn da kendisidir biimi ile uyumaktadr.

Mevlevilerdeki evren anlay da Btnler ile benzer zellikler tamaktadr. Mevlevilikte tanryla birleme ve tanrlk srrna erime dnerek yaplan sema anlayla simgelenmektedir. nsan dnerek kendisinden geer ve tanrlar mant gdlmektedir.Mevleviler yldz kmelerinin, gne manzumelerinin dzenine uyarak dnerler, dndke derecelerine gre ya arlklarndan yada arlklarn kaybederler, bir t hafiflii duyarlar. Mevlevi kendine bir ey alkoymazd, kendisi iin deil dnya iin isterdi. Semda sa elin gkten devirdii nur yemilerini sol el yere devreder,feyz ,bereket ve uur olarak topraa serperdi.440 Sem, lem fiziki yapsn dile getirir ve lemin bir btn eklindeki fiziki

yapsyla, onun en kk paracklarnn toplad birim atomlarn yaps civarnda

440

Arif Nihat Asya, Sem, Mevlana ile lgili Yazlardan Semeler, stanbul, 1997, s. 23.

199

fark olmadni ifade eder. Yani bir atom neyse ve naslsa ,lemde odur, lem atomun aynsdr.
441

Mevlana ise

alem ve atom

hakknda u dizeleri dile

getirmitir: Eer bir atomu kesersen Ortasnda bir gne Ve gne etrafnda da, Durmadan dnen gezegenler grrsn442 Yani Sem gk cisimlerinin hatrlatmaktadr.443 balangsz ve sonsuz olan dnlerini

Btnlere gre, ise evren gklerin ve yldzlarn dnmesiyle olumutur. Bu bakmdan da Mevlevilik Btn anlay ile uyumaktadr. Mevlana insan yapsn u ekilde anlatmaktadr: Bu zhiri (dtan grnen) vucdun Allahn varlyla var olduunu bilmemesi, krle delildir444. Buradan da anlalaca gibi Btn insan anlay Mevlevi insan anlay birbirlerini etkilemitir. Yine Btnlikteki gizlilik, Mevlevilikte de grlmektedir. Mesela Mevlevi tarikatna girmek isteyen kiinin yani talibin, kiiliiyle ve yaamyla ilgili soruturmay Meydanc Dede gizli olarak yrtrd. Mevlevilikte gizlilik kiinin Mevlevilie girmek istemesiyle

441

Mehmet Bayraktar, Semda Anlatlanlar Mevlana ile lgili Yazlardan Semeler,

stanbul, 1997, s. 46.

442 443

Mehmet Bayraktar, a.g.e., s. 47. Abdullah Cizre, Mevaln Celleddin Anadoluya Sleyman Paadan nce

Gelmiti, Mevlana ile lgili Yazlardan Semeler, stanbul, 1997, s,.99.

444

Halistin

Kukul, Mevlana Celleddin-i Ruminin Mesnevisinde nsan, Uluslararas

Mevlana Bilgi leni, Ankara, 2000, s. 529.

200

uygulanmaya balanmtr445.Mevlevilikte ki balca msik aleti olarak bilinen Ney, her Mevleviliin ruhunu oturan ve gizlilikleri dile getiren bir

semboldr. Btnlikte ise dler, Btn olmak isteyenleri bir takm yntemlerle etkiledikten sonra gizli tutmas artyla Btn srlar aklamaya balamtr.

Mevlana da eserlerinde genellikle bir takm gizli anlamlar tayan msralar yazmtr. zellikle Mevlanann girift felsefi ve Btn mana dolu Farsa

msralaryla daha ziyade saraya ve aydn kesime hitap etmitir446 Mevlevilikteki yedi rakam rnein Neydeki yedi delik yaratlmlarn en gzeli olan insann ehresindeki yedi noktay ima eder. Btnlikte de yedi rakam nemlidir.

III-Ehl-i Haklarda Btn Etkisi Ehl-i Haklar, bat randa yaylm bir ii mezhebidir. zellikle rann batsnda Luritan, Krdistan, Zohab, Kirin, Huramabat, Kermanah, Tebrizden Hazar denizinin gney taraflarna, Tahran, Hemedan, Mazenderan, Fars vilayetleri ve Urmiye glnden Makuya kadar olan blgelerde yaylmlardr. Aliye ballk

temeli zerinde Baba shak tarafndan kurulmutur. shaka gre, Tanr dnya da zerinde yedi kez grnmtr. Bu grnlerinden biri Ali, br de shaktr. Yani dieri be grnle birlikte Ali ile kendisinin de tanr olduunu ileri srer. Ruh gne inanmalar, ate zerinde yrmeleri, peygamber Musay melek saymalar ayrc zellikleridir447. Bu mezhep, tasavvufi ve Btnlie dayanan inan sistemine sahiptir. Ehl-i Hak gizli din olarak nitelendirilir. Btnlere gre, gnlk ibadet
445445 446 447

A. Nevzad Odyakmaz, Bektailik, Mevlevilik ,Masonluk, stanbul, 1988, s.215.

Hayrani, Altnta ,Tasavvuf Tarihi, Ankara 1986,s. 110. Orhan Hanerliolu, a.g.e., s.161.

201

namaz ve oru d grntdr. Hakikatn merdivenlerine ulaanlarn bu ibadete gereksinimleri yoktur. Ehl-i Hak mensuplar da gnlk ibadete kardrlar. nk onlarda kendilerini hakikat dneminde sayarlar448. Erken dnem smil marifet anlaynda imamlar, Allahn nurundan sudr eden sonsuzluk ncesi varlklardr, peygamberlerden daha stndrler, fakat her peygamberin iinde de mevcutturlar449. Btnlerin de benimsedii bu gr ehl-i haklar iin de geerlidir. Doutan ehl-i hak olan kiiler hibir zaman Ramazanda oru tutmaz yada namaz klmazlar; bu durum onlar iyice slamn kysna itmektedir. Ehl-i Haklara kendilerini Aliye inananlar, Nusayrilere ve zellikle Krklar ve Bektailere yakn hissetmektediler. Ehl-i Halklarla ilgili yakn zamanda kan kitaplar da bu kola mensup kiilerin Hindistan, Afganistan ve Pakistanda bulunabilecei belirtilmektedir. Bu lkelerdeki Ehl-i Haklarn Btn olduu sylenmektedir450. Namaz klmak, oru tutmak yani eriatn gerektirdii eyleri yapmamalar bakmndan da Btnlere uymaktadr. Ehl-i haklara gre oru tutmann amac Allaha yaklamaktr. Btnlikte ise oru tutmak srr aklamaktr.

Ehl-i Haklarda tecelli dngs nemlidir.Yeniden dnyaya gelme, zuhur etme inanc vardr. Zuhurun farkl dzeyleri vardr. Evrensel ve zhir yada kstl ve Btn bylece byk bir evliya mritlerine gre yeniden dnyaya gelmi olabilir, ancak bu durum onun tarihe son verecei ve dnyada Allahn hakimiyetini kuraca

448

Ali Duran Gliek, Alevilik (Bektailik ,Kzlbalk ve Onlarn Yakn nanlar, Kln

Temmuz 2004, Cilt1, s.108.

449

T.Olsson, E. zdalga, C. Raudvere, Alevi Kimlii,ev. B.Kurt Torun, H. Torun, stanbul,

Mart 1999, s. 145.

450

T.Olsson, E. zdalga, C. Raudvere, a.g.e., s.151.

202

anlamna gelmez451. Bu durum Btnlikteki ruh gne benzemektedir. Yine ehl-i Haklara gre, tpk Btnlikteki gibi grnenlerin arkasnda her zaman gizli bir anlam vardr gr savunulmaktadr. Onlara gre kutsal balang her zaman yeni tecellilerle ve yeni kiilikler ile kendin yeniden gerekletirmektedir. Ehl-i Haklar uluhiyetin srekli olarak yedi beden iinde tecelli ettii inancna dayanmaktadr452. Btnliktede yedi says nemlidir.

IV-Hurufilerde Btn Etkisi Hurufilik ise, harflerden dinsel anlamlar karan bir tarikattr. Hurufilik,

XVI. Yzyln sonlarnda ranl Fazllullah tarafndan kurulmutur. Kkleri eski Hind-ran ,Msra kadar uzanan Btn mezheptir. Fazlullah mehdi olarak tanmaktadrlar. Hurufilikte namaz, oru hacc, zekat yani btn dini hkmler yirmi sekiz ve otuz iki harfe tatbik ederek bu harflerin insanda olduunu sylerler. Ayrca kyameti, kyametten nce Mehdinin zuhurunu ,snn iniini,gnein batdan domasn,srt-, cennet ve cehennemi tevil edip bu harflere uydurulur.
453

Bu tarikate gre yaratc harftir. nk sz gereklemi varlk olarak belirmi

olan Tanrdr. Harflerin birbirleriyle sonsuz sayda birleme olanaklar vardr. Harfler insan yznde de grnrler. Mesela ayn harfi az, lm harfi burun ye harfi ene birleince Ali insan yznde belirmi olur. nsan yznde yedi kara harf vardr. ki ka, drt kirpik, bir sa, ergin erkeklerde de yedi hat vardr. Sa ve sol yanlarda byk, iki, sakal, iki burun bir ene gibi. Hurifilik anlay bu konuda Btnlikten

451 452

T.Olsson, E. zdalga, C. Raudvere, a.g.e., s.157. Ahmet Yaar Ocak, Osmanl mparatoluunda Marjinal Sufilik-Kalenderiler(XIV-

XVII.YY), Ankara, 1992,

453

Ahmet Gner, BektailikTarikatlar Ansiklopedisi,stanbul ,1991,s. 183

203

etkilenmitir. Btnler

kelime-i tevhidi

harf asndan u ekilde

yorumlamlardr: L ilahe illllah sz arap harfleriyle harfle yazlr. Bu harf akl, nefsi ve feleki gsterir. Drt kelime oluu insann drt tabiat bulunduunu saptar. Yedi hecedir. Bu heceler insan bann iki gz, iki kula, iki burun ve bir az olmak zere yedi delikli rneine eittir. Kelime-i tevhid aslnda insan dile getirmektedir454. Btnliin temel dncesini Hurifiler bir bakma srdrmtr diyebiliriz.

V-Drzilerde Btn Etkisi Drzilik, daha nceki btn dinlerin nesh edildiini kabul ederek Fatmlerin altnc halifesi Hakim Biemrilalhn uluhiyyetine ve onun yaratt ulv varlklar hiyerarisine inanan kapal toplum zelliini koruyarak gnmze kadar ulaan bir mezheptir455. Drzilik smilye mezhebinin iinde domutur. Drzi dncesinin temelini, smil fikirler oluturmaktadr. h. 408/ m.1018de Msra ran meneli Muhammed b. smail ed-Drzi isminde bir d gelerek Hakime inkyad etmitir. Ed-Drzi, Hakimin uluhiyetini kabul ederek yeni bir doktrin yaymtr. Bu dokrine gre, uluhiyet ilk defa Ademden balyor ve giderek Peygambere ve buradan da Ali ve dolaysyla Fatm slalesine geiyor ve nihayet Hkimde tecelli ediyordu. EdDrzinin bu hususta yazd deildir456. kitab, Btnliin tatbikatndan baka bir ey

454

Orhan Hanerliolu, a.g.e., s.252., Abdlbaki Glpnarl, Hurufilik Metinler Katalou,

Ankara, 1973, s.19-20.

455 456

Ahmet Balolu, a.g.e. , s.7. M.C. ehabeddin Tekinda, Drzi Tarihine Dr Notlar, . Edb.Fak. Tarih Dergisi,

C. VII, S.10 ,stanbul, Eyll 1954, s. 148.

204

Btnlikte herkesin tam olarak anlayamayaca batn denilen gizli gerek manalar vardr. Bu gerek mana sadece gizlilik yemin ederek Btnlie girmi kiilerce anlalabilir. Bu gizli unsurlar sadece belli aamalardan gemi ve Btn dinni kabul eden kiilere aklanmaktadr. Drzilik inannda da Btnlerdeki gibi mezhebe girmeden nce yemin edilir ve bu Drzi olmayanlarca gizli tutulur.

Btnlik dcesine gre, imamlar deiik zamanlarda ve farkl ekillerde zuhur etmilerdir. Ancak bunlarn asllar birdir. Adem, Nh, brahim, sa ve Muhammed hepsi insan eklinde ve farkl dnemlerde dnyaya gelmi olan natklardr ve aslnda bunlarn hepsi tek kiidir. Bu anlamda drzi mezhebinin

kurucusu Hazma b. Alinin muhtelif zamanlarda atnil, Pisagor, Elyesa, uayb, Mesih, Yes, Selman- Farisi olarak dnyaya gelmesi457 Btn anlaynn benzer taraf ve etkisidir. Btnlikte grlen tenash inanc, Drzilikte de grlmektedir. Drzilere gre de ruh lmez. Ancak gmlek deitirir gibi cisim deitirir. Drziler tenash gelitirip, ona yeni yeni yorumlar katarak takamms adn vermilerdir.

Btnlikte kyamet gn ile birlikte insanln sonu gelecektir inanc vardr ve yedili gruplar halinde imamlar silsilesi kyamete kadar uzatlmtr. Drzilikte de kyamet gnnn varlndan sz edilir .

457

Ahmet Balolu , a.g.e, s.51.

205

VI-Nusayrilerde Btn Etkisi Nusayriyye tarafndan IX. iin yzylda Btn tarikatdr denilebilir. Muhammed b. Nusayri kurulmutur. Bu tarikat daha ok Suriyede

grlmektedir.Youn olarak grldkleri yerler, ukurova blgesi, ksmen Lbnan, Irak ve randr. Nusayri kendisini peygamber olarak grmtr. Nusayrilik Muhammed b. Cunbed ve Muhammedl Cennnil Cnblni vastasyla

yaylmtr. Bunlarn ikisi de Muhammed b. Nusayre uyanlarca mezhebin ulusu tanna 968de Halepte len Huseyn b. Hmdan- Hasibiye mensuptur. Huseyin b. Hamdan asl Nusayriliin kurucusu saylmaktadr. Bunlarn asl inanlar

Hz.Alinin tanr olduudur. Muhammed gnetir, Ali ise Aydr. Geceleyin Ali ile Muhammed birdir. Onlara gre, u leme geerlidir. Ali-MuhammedSelman Ademden itibaren btn peygamberlerde beliren Hz.Alidir. Onlara gre len Nusayri mridi ruhu ge kar. Nusayri olmayanlar ise hayvan bedenine girer. Onlara gre arap kutsaldr ve iilmesi gerekmektedir. harfli her ey kutsaldr. nk Hz.Alinin ad harflidir. leme de harfle (AMS) dile getirilir. Nusayriler, gnmzde zellikle Suriye, Filistin, Gney Anadoluda yaamaktadr.

Nusayriyye inan sistemi olarak, slamiyetin Btn yorumuna, tasavvufa, tenash, hulul nazariyesine, ehl-i beyt sevgi ve saygsna dayanmaktadr. Ruh

gnn egemen olduu Nusayrilikte insan belli eitim aamalardan sonra insan- kmil eklinde gelierek fenafillah mertebesine yani tanrnn varlnda yok olma aamasna ular gr vardr458. Nusayrilikte de belli evreler ve eitim aamalar vardr. Yani Btnlikteki gibi davay kabul etmenin baz uslleri vardr. Nusayrilie

458

Ali Duran Gliek, a.g.e., , s.299.

206

talib olan kiinin ncelikle mrifte el vermesi gerekir. Yol ve erkan hakknda aabeyi sahibi olmas gerekmektedir. eitli aamalardan getikten sonra mam huzurunda kutsal grevlerini yerine getirecei iin, ilke ve kurallara ters dmeyecei iin sz verdirilir. Nusayriler iin baz kaynaklarda Nusayriler ve smailler birdir, hepsi zndk ve mlhiddir459 denmitir. Nusayriler trenlerinda mutlaka arap ierler. Btnlerde de zellikle Kyamet ilanndan sonra arap iimi yaygndr. Nusayrilerde Btnler gibi ibadetlere bir takm anlamlar ve yorumlar yklemilerdir. rnein Nazmn art betir. Onlara gre be sekini bilmektir denir. Yani Muhammed, Ftma, Hasan, Hseyin ve Muhsinden ibaret be msmdur. badeti bakas grmeden gizli yaparlar. Onlar iin oru Resullahn babas Abdullah b. Abdullmuttalibin sessizliini temsil eder. Zekatn anlam ise renmek ve retmektedir. Buradan da anlalaca zere Btnlik ile Nusayriler birbiriyle bir ok konuda etkileim iindedir.

VII-Kalenderilerde Btn Etkisi Kaba ve kaln hatlaryla yaad toplumun nizamna kar karak dnyay kaale almaya deer grmeyen ve bat dnce tarzn gnlk hayat davranlarnda aa vuran taavvuf akmna Kalenderilik denilmektedir.460 Kalenderilii kimin

kurduu bilinmemektedir. Ancak Kalenderiyenin rann Save kentinde doup yetien ,sonradan Dimyata yerleen Cemalettin Savinin gelitirilidii

sylenmektedir. Savinin dneminde kalenderilik Msr,ran ,Irak ve Orta dou Asyada taraftar bulmutur. Kalenderileri gerek ii saymak mmkn deildir. Bu
459 460

Muhammed Hammadi b. Mlik b. Ebulfedl ,a.g.e , s. 35. Ahmet Yaar Ocak, Osmanl mparatoluunda Marjinal Sufilik-Kalenderiler(XIV-

XVII.YY), Ankara,1992, s.5.

207

nedenle de onlar

Btndir yada Btn kkenlidir gr savunulamaz.

Ancak XV. Yzylda Anadoluda Kalenderi zmreler arasnda belirgin ii tesirler olarak nitelendirebileceimiz yaygn bir Hz. Ali kltne, Hz. Hseyin ve Kerbela kltne rastlanabilmektedir. Ancak burada gzden karlmamas gereken, ancak ou zaman dikkate alnmayan nemli bir noktaya iaret etmek lazmdr.

Kalenderiliin doktrinine eklenen bu ii tesirler, iilikteki mahiyetine deil, onun mistik yapsna uyarlanmtr461.

Btnlik ile ilgili gr birlii sadece Vahdet-i vucttur diyebiliriz. Vahdet-i vuct inanc Kalenderilerde de grlmektedir. XV. Yzyl balarna kadar eitli yorumlar ve boyutlar ile Vahdet-i Vcut anlay Kalenderilerin doktrin unsurlarn oluturmaktadr. Kalenderilerde tenash ve hulul inancna rastlanmaktadr. Bu

konuyu dorulayan ve ispatlayan bir ok eser verilmitir. Bu eserlerde vahdet-i vuct inanc dile getirilmektedir. Bu bakmdan Kalenderilerin doktrin temeli ile Btn doktrin temeli benzemektedir diyebiliriz. Mesela Kaygusuz Abdala gre, Hz.Muhammed akl bazarnn sultan, Hz.Ali ise ak bazarnn sultandr. O, ah- evliyadr. Btn peygamberlerin suretlerinde bu dnyaya gelen odur462. Bu sz ile Batnlilikteki imam anlay ile uyumaktadr. Kalenderilerde de mehdi anlay, mehdinn beklenmesi olay sz konusudur.

X. yzyldan itibaren ilk defa Orta Asya ve randa grlmeye balayan ve Hinduizm, Budizm, Maniheizm gibi eski Asya dinlerinden etkiler tad anlalan

461 462

Ahmet Yaar Ocak, a.g.e., s.156. Ahmet Yaar Ocak, a.g.e., s.156.

208

Kalenderilik, Cemaleddin-i Svi tarafndan yeni batan organizasyona tabi tuttultuktan sonra Orta Douya da yaylmtr463. Bektailiin etkileri grlen Kalenderilerde Btn etkisi de grlmektedir

B-TASAVVUF VE BTINLK

slam dnyasnda ortaya kan mistik deruni hayat, ruhan fikir ve hareketlere tasavvuf ad verilmektedir464. Tasavvufun bir ok anlam vardr. Tasavvuf nefese ait btn istekleri, zevkleri brakmaktr.465Allahn ahlak ile aklanmaktr, edeptir, hakka boyun emektir gibi tanmlanmtr. Yine tasavvuf, islamn en bilinen mistik boyutunu ve slam Btnliinin en nemli geleneklerinden birini temsil eder.466

Baz aratrmaclara gre,

tasavvufun balang dneminin byk

pirlerinden altnc mam Cafers-Sadk, mistik deneyimi zaten ilahi ak asndan tanmlamt. (nsan tmyle yakp kavuran ilahi bir ate) Bu da, iilikle tasavvufun ilk aamas arasndaki uyumu gsterir. Gerekten de iilie zg slamn Btn boyutu, snnetle nce tasavvuf yoluyla zdeletirildi. bn Halduna gre sfiler, iiliin kuramlaryla doluydu. Ayn ekilde iler de retilerini tasavvufun esin kayna ve k olarak kabul ediyorlard.467

463 464 465

Ahmet Yaar Ocak, a.g.e., s.298 . Mustafa Kara ,Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, stanbul, 1985, s. 17. Abdlbki Glpnarl, Tasavvuf, stanbul, 2000, s.13. Mircea Eliade, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, evr. Ali Berktay , stanbul, 2000,

466

s.144.
467

Mircea Eliade, a.g.e., s.145.

209

Ancak Btnlikle tasavvuf birbirine kartrlmamaldr. Btnlik tasavvuftan yararlanm ve tasavvufu etkilemitir. Her iki akmn birbirine gemi yanlar vardr. Ancak her tasavvuf tarikat Btn olmad gibi, her Btn hareketi de tasavvufi bir olgu deildir. Bu nedenle ncelikle tasavvuf ve Btnlik konusuna aklk getirmekte yarar vardr. Btnlik, tasavvufu iki temel zellii ile etkilemitir. Bunlardan biri varlk birlii anlay ve tevil yani yoruma dayal ieriklii getirmitir. Tasavvufta vahdet-i vuct ve dinn yzeyi ile yetinmeyip i anlamn arama eilimi ynnden Btn ile etkileim iindedir. Btn inancna gre, evrendeki btn varlklarn tanryla zde olduuna inanlmaktadr. Onlara gre, her ey tanrdr. Onlara gre lm yoktur. Biimden kurtulup tm ze dnme inanc izlenmektedir. Bu inan tasavvufi gruplar tarafndan da benimsenmektedir. Ancak btn tasavvuf gruplar bu inanc

benimsememilerdir. Bu konudaki nazari dncelerden biri udur: Bir insan eskimi elbisesini, yenilerini giymek iin nasl deitirirse ruh da ylece eskimi bedenlerden soyunarak dier bedenlerle birleir.468 Bu tasavvufi dnce, Btn anlayn vahdet-i vcutun da grlmektedir. Tasavvuf yolunun d yz bir takm riyazet ve makamlardan gemek

mahedede bulunmak, i yz de bir takm menziller ve

suretiyle Allaha ulamaktr. Menziller ve makamlardan gemek suretiyle Allaha ulamaktr. Menzillere ve makamlara Tavr denir ki salik bu tavrlarda tecellilere uyarak bir halden dier bir hale geerek Allaha doru seyr eder, durur469. Btnlikte de sonu yine Allaha ulamaktr. Tasavvuf erbab sufilere gre, insan evrenin minyatr bir modelidir. Mutlak varlkn yansmasndan oluan evrenin, tm nitelikleri onun bir parac olan insanda yeniden bir araya gelir. Fn alemde bulunan tm parac olan

468 469

Mehmet Ali Ayni, Tasavvuf Tarihi, stanbul , Ekim 2000, s. 39. Cavit Sunar, Tasavvuf Tarihi, Ankara ,1975 ,s. 187.

210

insanda yeniden var olmadan nce kusursuz rnekler halinde Yce aklda duruyorlar. Tanrsal z ve bilinle birdirler.470

Tasavvuf bilginlerinin zelliklerinden biri Btn ve srr (yani sakl ve gizli) olmasdr. Tasavvufta (srrye mistisizm) sufilere de srri (mistik) denilmesinin

sebebi de budur. Tasavvuf z itibariyle srrdr471. eyh Ebu shak brahim elKazrun tasavvufun tanmn u ekilde yapmtr: Tasavvuf iddialar terk ve

manalar gizlemektedir472. Bu szden anlalaca gibi, tasavvufta gizlilik nemlidir.

Yine deinilmesi gereken bir husus kyamet doktrininin Btnlik gibi tasavvuf asndan nem tar. Nitekim kyamet doktrini akca sufi fikirler

tarafndan etkilenmekte ve terminolojisi Nizar smil ve Sufizm arasndaki ilikiyi birletirmek iin rol hazrlamaktadr473.

Btnlerin

bir takm akideleri, uzun mcadelelerden sonra baz mahdut

yerler dnda her taraftan kaldrlm olmakla beraber, onlarn stlah ve tevilleri 283 / 896da lm olan Sahlet-Tustarden balayarak bir ok tasavvuf zmrelerine girmitir. Fakat bilhassa eriat ahkamnn avamn ifaya mecbur olduunu, nk onlarn yalnz zhiri grebileceklerini ve havasn ise, bunlarla ile mukayyed

470

Engin D. Akarl , Tasavvuf ,Osmanllarda ve Avrupada ada Kltrn Oluumu

116-18. Yzyllar, stanbul,1986,s. 119.

471

Sleyman Uluda,slam Dncesinin Yaps, Selef, Kelam,Tasavvu ,Felsefe, stanbul,

1985, s. 131 .
472 473

Mahir z ,Tasavvuf , stanbul, 1969,s. 53. W. Madelung, a.g.m., 1978,s .205.

211

olamayacan iddia eden mutasavvflara, Btn denilmektedir474. Tasavvuf ve Btnlik srekli birbiri ile etkileim halinde olmulardr. .Bir ok tasavvuf grubu Btn olarak deerlendirenler vardr. Bu ksmen dorudur. Btnlikten etkilenmemi olsalar bile, zellikle vahdet-i vcut ve tevil konusunda yakn grlerle ifade edilmektedir. Dolaysyla bu tasavvufi gruplar iin tamamyla Btn denilmese de Btn etkisi tayan gruplar da denilebilir.

zet olarak tasavvuf bir zhir ilmi deil bir batn ilmi, bir ilm-i ledn, bir kal deil bir hal ilmi kabul edilmitir475. Tasavvuf alan iinde kaldmzda Btnyyesiz bir tasavvufun varln ileri srmek bile abestir.476

474

Ahmet Ate, Btnye,TDVIA, C. II, stanbul,1944, s. 338.; Kemal Samanciil , a.g.e.,

s. 150.
475 476

Kemal Samanciil, a.g.e., s.166. Yaar Nuri ztrk ,Tarih Boyunca Bektailik, stanbul,1990,s. 34.

212

SONU

slamda ayrlkla balayan halef tartmasnn bir uzantas olarak meydana gelen Btnlik, yaplan propagandalarla geni kitlelere ve corafyalara ulamtr. Byk Seluklu topraklarna da bu sayede ulaan Hasan Sabbah tarihde nemli bir yere sahiptir. Alamut kalesinde kurduu tekilat civar blgelere de tayp

faaliyetlerini artrmtr.

Fatm smaililerin bir bakma devam olan Sabbah nclnde

Nizari smailileri

Hasan

uzun yllar Seluklu topraklarnda varln srdmtr.

Hasan Sabbah ile yeni bir anlay kazanan Btnliin doktrin anlaynda en belirgin ayrm, zahir ve batn ayrmnda ba gstermitir. Hasan Sabbah tarafndan gelien Btnlik Talim doktrini esasna dayanmakdr. Fatm halifeliini aarak ve yeni tler vererek davet-i cedide ad altnda gelimitir. Hasan Sabbah yeni davetin Her aynann her bir tenzili bir tevil ve her bir zhirin bir Btn olur. Allah bilinen akl ve nizar deildir. Talim mamdr.
477

grn savunmutur.

Btnlikte imamet anlay nemlidir. Hasan Sabbah ise imam- masum konusunu biraz daha nemsemidir. Ona gre akl ve reye kymet vermeyerek, bilgilerin ancak masum imamn talimi ile renileceine inanmdr. Bu nedenle kendisinin zamann mam- masum olduunu iddia eden Hasan Sabbah akl ve dncenin insanlar oklua ve anlamazla drdn savunmutur.

477

Hace Reid Alladdin Fazullah Hemedani,a.g.e.,s.154.

213

Batnler Kuran ve ayetleri red etmi ve yeni yorumlar katmlardr. mam anlay nedeniyle slamn gerektii ibadetlere yeni anlamlar katmlardr.

Btnler ibadet konusunda bir ok evrelerden gemilerdir. mamlarn ve onlarn anlaylarna yorumlarna gre ibadet ekilleri ve usulleri de deiiklie

uramtr. Bir dnem slami kurallar benimseyen ibadetler var iken ,daha sonra slam kuralarna ait ibadetleri tevil etmiller ve kendilerine gre yorumlamlardr. II. Hasan dneminde kyametin ilan ile bir dnem slamdan uzaklamlardr. Daha sonra Celaleddin ile birlikte Btn anlay biraz daha yumuam ve merkezden uzaklaan Btnlik anlayn yeniden merkeze yaknlatrmtr.

Hasan Sabbah eski Btn dncelerini yeniden canlandrmtr. Btinilere yeni bir kimlik kazandrm ve daha sonra siyasi bir dzene dntrmtr. Her ne kadar ama dini grnse de durumun siyasi bir yn de vardr. nk Hasan Sabbah snni halka kendi grlerini kabul ettirmek ve mevcutta varolan sosyal, dini ve siyasi dzeni ykmaya almtr. Bu almalarn byk ounluunu dailer araclyla yapt propagandalar ile yada adam karp, halk katl edip, blgeyi yamalayarak blgeyi ele geirmi yada uygun grd yerlere kaleler ina

ettirmitir. Tm bu faaliyetler Hasan Sabbahn siyasi ynn gstermektedir.

Btnlerin bir takm propaganda usulleri vardr. Bu usller dailer araclyla srdrlmekteydi.Propaganda yaplrken bir takm gizli yollara bavurulmutur.

Bunlar ise u ekilde sralayabiliriz. Teseffr(tetkik), teni(altrma), tekik(phe), talik,rapt, hal(karma), insilah (syrlma) dr. Propaganda arac olarak edebi

214

eserler ve dailerin yapt

seyahatler de ok etkili olmutur. Bu sayede geni

kitlelere ve alanlara ulalmtr.

Hasan Sabbahn kurduu

yeni anlayla birlikte tekilat yapsnda da

deiiklkler grlmektedir. Hasan Sabbah ncesi tekilat yapsnda imam, huccet, zumassa, dai-ekber, dai-i meun, ebvab, mkelleb , mmin, mstecib gibi kademeler vardr. Hasan Sabbahn organize ettii tekilat, yap olarak biraz farkldr. Onun tekilattaki kademeleri yledir: Dailer, refikler, fedailer, mezhep bekileri ve

halkdr. zellikle Hasan Sabbah tarafndan tekilat yapsna eklenen Fedailer dnem itibariyle ok fazla ses getirmilerdir. Hasan Sabbah tarafndan eitilen bu kiiler zel suikast grubudur. Suikastlarn ounlukla Haner ile yapmaktadrlar. Ekteki Tabloda grld zere suiaksta giden kiilerin byk ounluu Seluklu devlet adamlardr. Emir, vali, kad ,imam, vezir hatta sultanlarn da aralarnda bulunduu geni bir kitleyi hedef almlardr. Yani propaganda srasnda eitli blgelere dler gnderip, kendilerine saldran yada kt sz syleyen vezir,

komutan, imam, vali vb. gibi devlet byklerini yetitirdii fedler araclyla ldrtp, eitli yntemlerle suikast dzenletip ayn zamanda faaliyetlerine son srat devam etmitir. Hatta Suriyeye kadar ilerleyip orada da faaliyetlerini srdm ve yeni kaleler ele geirmilerdir.

byk Seluklu sultan dneminde (Melikah, Muhammde Tapar, Sancar)Alamut ve civar kalelerde devamllklarn koruyabilen, mcadelelerini srdren Hasan Sabbah nclndeki Btnler, biraz da Byk Seluklu yaanlan karklklardan yararlanarak uzun sre

mparatorluunda

215

varolabilmilerdir. zellikle nce nl vezir Nizaml -Mlkn suikasta kurban gitmesinin ardndan, Sultan Melikahn ani lm ve ardndan kan taht mcadeleleri Btnler iin nemli bir dnm noktas olmutur. Byk Seluklu taht iin Sultan Beryaruk ve verilirken Sultan Muhammed Tapar arasnda kyasya bir mcadele

Btnler suikastlarn srdrm, yeni kaleler ele geirmi ve

yaylmlardr. Beryaruk tahta geene kadar Btnler gizli bir ekilde devlet bnyesinde de faaliyetlerini srdrmler ve birtakm nemli devlet adamlar da Btnleri destekler duruma gelmi ve hatta Berkyarukun da Btn olduu ileri srlmtr.

Btnler,

bu

dnemde

ok

ileri

giderek

Seluklu

ordusuna

bile

szabilmilerdir. Berkyaruk, taht elinde tutmaya alp d meselelerle urarken, onlar ok iyi tekilatlanmlar, hatta mslman halka da korku salmlardr.

Berkyarukun lm ile birlikte, Seluklu tahtna Sultan Muhammed Tapar geerken Btnler davalarna devam etmilerdir. Seluklu sultanlar arasnda

Btnlerle en sistemli ve dzenli mcadele eden o olmutur. Btnlerin nemli kalelerinden biri olan ahdiz kalesini ele geirip, Alamut kalesine de defalarca seferler dzenlemitir. Alamut tam ele geirilecekken Sultann lm Btnleri neredeyse yokolmaktan kurtarmtr. . Ve bylece Sultan Muhammedin lm ile taht mcadeleleri yeniden balamtr. Byk Seluklu mparatorluu paralanma srecine girerken, Btnler de mcadele vermilerdir. kaybettikleri kaleleri yeniden ele geirmek iin

216

Sultan Muhammed Taparn lmnn

ardndan artk Hasan Sabbah

dorudan doruya Sultan Sancar ve ehzadeler ile bizzat (1118-1157) mcadele iine girmitir. Byk Seluklu mparatorluunun ikinci imparatorluk dnemi saylan bu dnem ok kark bir dnemdir. zellikle Sultan Sancar yeeni ile srdrd taht kavgas sonucunda Byk Seluklu mparatorluu zayflama iine girmiken, Btnler iin de glenme sreci yeniden balamtr. Bu dnemin en nemli zellii, tek hkmdar tarafndan imparatorluk toparlanm ve bir bakma yeniden kurulmutur. Nitekim Sultan Sancar, Hasan Sabbah ile bir takm politikas

anlamalar yapmtr. Bylece Btnleri olduklar yerde sabitleme

izlemitir. Sultan Sancar ile anlama yapldktan sonra Hasan Sabbah kalede propaganda zerine almalar yapmtr. Uzun yllar kaleden hi inmeyen Hasan Sabbah n lmn ardndan Btnlerde de lider deitirmitir. Artk, Bozorg mid ynetimi balamtr. Bu dneme kadar onlara saldrda bulunamayan Sultan Sancar, Btnlere kar yenidan taarruza balamdr. Sancar yirmi yl hi saldrmad Btnlere Kuhistandaki Turaysiz ile Niabur blgesindeki Beyhag ve Terz Btnlerine kar gl bir ordu gndermi, ancak Horasan blgesinden yola kan Sancar veziri komutasndaki ordu baarszlkla geri dnmtr. Bu dnemde Btnler Talikanda ki Mansura gibi yeni kaleler ele geirirken, Meymundiz gibi yeni kaleler ina ettirmilerdir.

Bozorg midin lmyle birlikte

yerine olu Muhammed

gemitir.

Sancarn sultanl devam ederken, Btnler Muhammed Bozorg mid dneminde (m.1138-1162) bir ok yeni kale ele geirmiler yada kaleler ina ettikleri Deyleman ve Gilanda topraklarn geniletmilerdir. Suikast eylemlerine hz vermiler ve yeni

217

blgelere yaylmay srdrmlerdir. Hibir Seluklu sultannn

Btnleri

tamamyle ortadan kaldrmaya gc yetmemitir. Byk Seluklu mparatorluunu derinden etkileyen Btn sorunu uzun bir sre Muhammed Tapar, Berkyaruk ve Sancar hibir zaman h.485-498/m.1092-1105 yllar arasnda randa gitgide yaylan Alamut smillerine kar etkili olamamlardr478. Zaman zaman Btnlere byk darbeler vurulsa da, Seluklu mparatorluunda yaanan taht kavgalar, i meseleler ve d meseler yznden bir ynetim boluu ortaya kmtr ve Btnler bunu frsat bilip, yeniden faaliyetlerine hz vermilerdir.

Sultan Sancarn lmnn ardndan kk beylikler arasnda paralanmaya balayan Seluklu imparatorluu dalrken Harezm blgesinde yeni bir g olarak Harzemahlar bamszlklarn ilan edip yaylmac bir politika izlemeye

balamlardr. Harzemahlar nce Horasan daha sonra Hindistan ve Anadolu arasndaki blgeyi ele geirmilerdir. Btnler artk Deyleme kadar girmeyi baaran Harezmahllar ile kar karya gelmilerdir. Ancak bu arada Btnler

Harzemahlarla urarken o blgenin tmn yakp ykan Moollar Btnleri datmay baarm ve Btnlerin tm kalelerine ulam ve yakp ykmtr. Alamut ile dier btn kaleler Moollar tarafnda yerle bir edilmitir.

Sonu olarak uzun yllar

dini adan gelien daha sonra

siyasi kimlik

kazanan Btnliin Hasan Sabbah ve daha sonra halefleri tarafndan organize edilen Nizari kolu slam tarihinde nemli bir konuma sahiptir ve gemiten zellikle Alamut kalesi,

gnmze ses getirmi ve tartma konusu olmutur.

478

Farhad Daftary, Mediavel smaili History And Thought, USA,1996,s.217.

218

fedailerin yapt suikastlar, gereklii olmayan yani kaynaklarda bahsedilmeyen ama gnmz edebi eserlerinde anlatlan cennet bahesi ve hikayeleri, onlarn doktrinleri ve gizlilikleri, propaganda usulleri, tekilat yaplar, Suriye ve civar

blgelere izledikleri yaylma polikalar, eitli yollar ile ele geidikleri yada uygun yerlere ina ettirdikleri kaleleri ve Byk Seluklu sultanlarnn ve emirlerinin bir trl ortadan kaldrmay baaramadklar Btnler slam tarihi asndan nemlidir.

219

ZET

Halef sorunu ile

ortaya kan,

snni-ii atmas iinde gelien, ii

mezhebinin bir kolu olan Btnlik Hasan Sabbahn eski Btn dnceleri yeniden canlandrmas ile yeni bir anlay kazanmtr. Hasan Sabbah tarafndan oluturulan yeni dzenin adna da Davetel l-Cedide denmitir. Doktrin, tekilat ve propaganda farkllklar grlen bu yeni Btnlik, dnem iinde byk ses getirmi hatta bugne kadar devam etmitir.

Hasan Sabbah Byk Seluklu topraklar iinde bulunan Alamut kalesini kendisine merkez mekan olarak semi ve propagandalarn, tekilatlanmay salam ve kendi halknn bir ksmn burada barndrmtr. Daha sonralar bazen

propaganda yaparak bazen de suikastlarla kendi inanc dorultusunda hareket etmi ve civar blgelerde debir takm faaliyeterde bulunmutur. Btnlerin doktrinleri, tekilat yaplar, propagandalar barnmlardr. Seluklu komutanlar Tikrite vs. sayesinde Byk Seluklu topraklarnda

Btn kaleleri ahdiz, Alamut, Girdkuh, Btnler tm bu saldrlara ok iyi

saldrlar dzenlemi ancak

direnmitir. Byk Seluklu topraklarnda faaliyetlerini srdren ve nemli kaleleri ele geirerek merkezilemeye alan Btnlerin birok Seluklu sultan ile deiik zamanlarda siyas ve askeri mcadeleleri olmutur. Melikah dneminde kendin bariz bir ekilde belli eden bu oluum, hareket Sultan Berkyaruk ve Sultan

Muhammed Tapar dneminde ise yaanlan karklklar sonucunda glenmitir. Sultan Sancar II. mparatorluk dneminde yaanlan taht mcadeleleri ve d

220

etkenler yznden daha da glenen ve yaylan Btnleri hibir Byk Seluklu sultan tam olarak ortadan kaldramamtr.

Byk Seluklu topraklarnda zellikle dalk blgelere yerleen Btnler 1090-1256 yllar arasnda varln korumu ancak Moollar tarafndan datlm, Btn kaleleri yaklp yklmtr.

221

SUMMARY

Batni Denomination, which is one branch of shii denomination and came up with Halef Issue, growth with sunni-shii argument, had a new comprehension with reanimation of Hasan Sabbah. This new order, which was created by Hasan Sabbah named as Davetel ul-Cedide. This new Batni Denomination, which has doctrine, organization and propaganda, had a big voice in the period and also has been continuing until now.

Hasan Sabbah chose Almut Castle, which was located in territory of Seljuk Empire as a centre and provided propagandas and organization and saved his people here. Then he kept on moving according to his belief by propaganda and conspiracy and continued his activities in neighbor areas. Batni could take shelter in Seljuk territory because of their doctrines, organization structure and propagandas. The commanders of Seljuk attacked against the Batni Castles such as Sahdiz, Alamut, Girdkuh, Tikrit but Batni could insist on these attacks very well. Batni people, who continued activities in territory of Seljuk and acquired important castles and tried to be centralized, had got military and political struggle with a lot of Seljuk Sultans in different times. This formation and movement, which showed itself in the period of Melikshah, was more powerful in the period of Sultan Berkyaruk and Sultan Mohammed Tapar after chaos. Any of Seljuk Sultan could not completely terminated Batni, which was more powerful and expansive because of exterior elements and Throne fights in the period of Sultan Sancar at the II. Empire Term.

222

Batni, located especially in hilly areas, saved their existence in territory of Seljuk between 1090 and 1256, but Mongols broke them up, Batni Castles were fired and destroyed.

223

BBLYOGRAFYA

1-KAYNAKLAR

ATE, AHMET ,Gazzalinin Btnlerin Belini Kran Delilleri:Kitab Kavasm alBtnye lahiyat Fakltesi Dergisi, C.III, S.1-2, Ankara,1954

BADAD, Mezhepler 1979

Arasndaki Farklar, (ev.Ethem Ruhu Flal) stanbul,

El-BUNDAR, Tarih-i Silsile-i Seluki ,(ev. E.yepazarc- Muhammed Hseyin Celili), Tahran ,

CVEYN ,ATA MELK , Edb.Fak.Yaynlar, Ankara,1988.

Tarih-i Cihangua , (ev Mrsel ztrk), .

EBULFEDAL, MUHAMMED HAMMAD

B. MALK B., Btnlerin ve

Karmatilerin Yz, (ev. emseddin Gnaltay) , Diyanet Bakanl Yaynlar, Ankara, 1948.

EL -HSEYN ,(ADRUDDN EBUL HASAN AL BN NSIR BN AL) , Ahbr d-Devlet s-Selukyye, (Haz.Necati Lgal), TTK, Ankara, 1943

GAZZAL, Fedaihl Btnye (Btnliin Yz), (ev.Avni lhan), Kahire, 1383/964.

_______________ Ksiml Btnyye, (ev.Ahmet Ate),A...F.D ,C.III, S.2, Ankara, 1954

HEMEDAN, HACE REDEDDN FAZULLAH , Camial-tevarih,(Part of the smils History),Tehran ,1338.

224

HUSREV ,NSIR-I , Sefername, (ev.Abdlvehhab Tarzi), stanbul, 1985.

BNL ADM ,

Bugyet-t taleb fi Tarihi Haleb (Semeler ) ,Biblografilerle

Seluklular Tarihi ,(ev.Ali Sevim), TTK, Ankara, 1982.

BNL - ESR, El Kamil Fit Tarih Tercmesi (slam Tarihi) , (ev.Abdlkerim zaydn), Cilt 10-11, stanbul, 1987.

KBAL, MUHAMMED, Rahatus Sudur, (Muhammad bn Ali bn Suleyman Ar.Rowandi), London, 1921.

MATEOS,(URFALI), Urfal Mateos Vekayi-namesi ve Papaz Grigoun Zeyli (11361162) (ev.Hrant D. Anderasyan) , (Haz. Eduard Delaurar, Halil nan) ,TTK, Ankara ,1962

MSTEVF,(H.M), Nzhetl Klb, Tahran, 1913.

MNECCMBAI (AHMED b. LTFULLAH), Cmiud Dvel (Seluklular Tarihi 1), HorasanIrak, Kirman ve Suriye Seluklular (yay. Ali ngl), Akademi Kitapevi, zmir, 2000.

NABUR,(mam Zahiruddin), Zeyl-i Selukname,Tahran ,1332.

NZAML-MLK, Siyasetname, Nurettin stanbul, 2003.

Bayburtlugil , Dergh Yaynlar,

POLO, MARCO, Dnyann Hikaye Edilii (Harikalar Kitab), (ev Ik Ergden) ,stanbul, 2003.

RAVEND, (Muhammed bn Ali ibn Sleyman ) Rahatus Sudr ve yet-s Srur, (ev.Ahmet Ate),C.1-2, TTK, Ankara , 1957.

225

SAYKES ,SERPERS, Tarih-i ran , (ev.Seyyid Fahreddin Takiyi Fahr Dayi Geylani), Dnya-yi Kitap ,Tahran ,1377.

2-ARATIRMALAR

ACAR, ABDURRAHMAN Seluklu Sultan Sancarn Din Siyaseti (Abbasi Halifelii ve smiller ile likiler ), Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi ), Ankara, 1997.

ASYA, ARF NHAT, Sem, Mevlana ile lgili Yazlardan Semeler,stanbul, 1997.

AKARLI, ENGN D.,Tasavvuf, Osmanllarda ve Avrupada ada Kltrn Oluumu 116-18. Yzyllar, stanbul, 1986.

ALTINTA, HAYRAN , Tasavvuf Ankara , 1986.

Tarihi , A. lahiyat Fakltesi Yaynlar,

AHMET ATE, Btnye , slam Ansiklopedisi,Cilt 2, stanbul, 1949,

AYN , MEHMET AL , Tasavvuf Tarihi, Kitabevi , stanbul , 2000.

BALIOLU,AHMET , nan Esaslar Asndan Drzilik, Ankara, Ankara Okulu Yayanlar, ubat 2004.

BARTHOLD, W., slam Medeniyeti Tarihi, M. (ev Fuat Kprl), stanbul, 1940.

226

BAYRAKTAR, MEHMET, Semda Anlatlanlar Mevlana ile lgili Yazlardan Semeler, stanbul, 1997.

BERKSA,A. ENGN, Fatmler , D..A , C.12, stanbul, 1995 .

BROCLEMAN, C., slam milletleri ve Devletleri Tarihi, (ev Neet aatay), Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1954.

BULUT, FAK, Eitliki

Devrian Cumhuriyetleri ve

Hasan Sabbah Gerei,

Berfin Yaynlar, stanbul, Eyll 2002.

EBU MUHAMMED ZEHRA, slamda Siyas ve tikadi Mezhepler Tarihi ,Yamur Yaynevi,evEthem Ruhi Flal ve Osman Eskiciolu, stanbul, 1970.

EKNC ,AHMET, Ahmet Ekinci 9-11.Yzyl Karmatlerin Siyasi Sosyal ve ktisadi Faaliyetleri(Frat n. Sos. Bil. Ens. Baslmam Doktora Tezi ).

CAHEN, CLAUDE, Osmanldan nce Anadolu Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yayn, stanbul, 2000.

CORBIN HENRY, Cyclical Time and smil Gnosis, Professor of slamic Studies McCoill University, Montred and The nstute of smil Studies, slamic

Publication, London, 1983.

__________________ ;Temple and Contemplation, slamic Publication , London, 1986.

_________________ ; slam Felsefesi Tarihi, letiim Yaynlar, (ev Hseyin Hatemi ) , stanbul, 1986.

227

AATAY, NEET, Fatmler Devletinin Kuruluu ve Akideleri, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, TTK, C. VIII, Ankara , 1958-1959 .

____________________;brahim Agh ubuku, slam Mezhepleri Tarihi 1,A. ilahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1965.

_____________________; slam Tarihi (Balangtan Abbasilere Kadar ) ,TTK, Ankara, 1993.

CANATAN, MEHMET, Byk Seluklu mparatorluu Devrinde Mezhep Hreketleri , Yaynlanmam Lisans Tezi, Ankara, 1986.

CZRE , ABDULLAH, Mevaln Celleddin Anadoluya Sleyman Paadan nce Gelmiti, Mevlana ile lgili Yazlardan Semeler,stanbul, 1997

UBUKU, BRAHM AGH, Gazali ve Btnlik, Ankara, Resimli Posta Matbaas, 1964.

_________________________; bahilik ve Btnlik Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, C. XVIII , Ankara , 1970.

DAFTARY,FARHAD, A Short History of smils, Traditions of Communty ,Edinburg Unuversity Press, Edinburg, 1999.

a Muslm

___________________;Muhalif slamn 1400 Yl smiller : Tarih ve Kuram, (ev.Ercment zkaya), Ankara, 2001

___________________;Mediaeval smaili History and Thought, Cambridge Unversity Press, New York- USA, 2001.

___________________;smil Literature, New York, USA, 2004.

228

___________________;A Major Schism in The Early smil Movement, Studa slamica, G. P. Masonneuve Et Larose, Paris, 1993.

DORUL, MER RIZA ,Cennet Fedleri ,slam Tarihinde Teekkller stanbul, 1945.

Gizli ve Ykc

______________________; Hasan Sabbahn Cennet Fedleri ,Nak Yaynevi, stanbul, 1975.

ELADE,MRCEA, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi (Muhammed den Reform ana) (ev. Ali Berktay), stanbul, Kasm 2003.

EYUBOLU, SMET ZEK, Btn ynleriyle Bektailik(Alevilik), Yeni r Yaynlar, stanbul, 1980.

FETTULLAH, SAHABADDN SACAR, Karmatiler ve Trk-Karmati likileri, Yaynlanmam Lisan Tezi, Ankara,1973.

GENER,CHANGR, Ezotenik Btn Doktrinler Tarihi, Gece Yaynlar,Ankara, 1994,

GLEK, AL DURAN, Alevilik (Bektailik, Kzlbalk )

Ve Onlara Yakn

nanlar, Anadolu Etnografyas Aratrma ve Kltr Merkezi Yaynlar, C. 1, Temmuz, Kln, 2001

GNER,AHMET, BektailikTarikatlar Ansiklopedisi,Milliyet Yaynlar, stanbul ,1991.

229

GOLDEN ,PETER B., Trk Halklar Tarihine Giri (Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Orta douda Etnik Yap ve Devlet Oluumu), (ev.Osman Karatay), Yay.Haz. Kara M., Ankara ,2002.

GLPINARLI, ABDLBK, Sosyal Adan slam Tarihi, nkilap stanbul, 1975.

ve Aka,

________________________; Hurufilik Metinler Katalou, TTK, Ankara, 1978.

________________________; Tasavvuf, Milenyum Yaynlar, stanbul, 2000.

HACI VEL- BEKTA, Makaalat ve Mslmanlk , Glbay Matbaa, stanbul, 1985.

HALM,HEINZ, The Fatmds and Their Traditions of Learning, I.B. Taurs, The nsttute of smil Studies, London, 1997 _______________; Bateniye ,Encyclopedia ranca ,C.III, Routledge & Kegan Paul, London and Newyork, 1989.

HANERLOLU, ORHAN ,nan Szl, (Dinler, Mezhepler, Tarikatlar ,Efsneler),Remzi Kitapevi Yaynlar, stanbul, 1975.

_______________________, Byk Dinler ve Mezhepler Ansiklopedisi, TTK, Ankara, 1964

HAMD AL-DN ALKRMAN, smil throught in the age of al-Hakim, I-B. Touris, London ,1999.

HASAN, BRAHM HASAN , slam Tarihi ,Siyas, Din, Kltrel, Sosyal, stanbul, 1985.

230

HZMETL, SABR ,Karmatiler Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 2001.

HUART , CL ,mam, E.J. Brills First Encyclopaedia of slam 1913-1936, C.3, Leiden ,New York, Kobenhavn , Kln,1987.

____________________;smailiya, E. J.Brills Fist Encyclopaedia Of slam 19131936, C.3, E.J. Leiden , New York , Kobenhavn , Kln, 1987.

HODGSON M.S MARSHALL The Order Of Assassins, Mounte & Go, Gravenhage, 1955.

_______________________; The smils State, The Cambiredge History of ran, Cambiredge at The Unuversity Press, C.5, Newyork, 1968.

IVANOW, W, mm, slam Ansiklopedisi , C. V-2, stanbul, 1952.

LHAN AVN, Btnye Diyanet slam Ansiklopedisi, C. 5, stanbul, 1992.

Z, MAHR , Tasavvuf , Rahle Yaynlar, stanbul , 1969.

JAMAL, NADA EBOO, Surviving The Mongols, Nizar Quhistani

and The

Continuity of smil Tradition in Persia, I.B. Taurs Publishers, The nstute of smil Studies, London, 2002.

KAFESOLU,

BRAHM,

Sultan

Melikah

Devrinde

Byk

Seluklu

mparotorluu.,. Edb.Fak.Yaynlar, stanbul, Osman Yaln Matbaas,1953 .

____________________; Seluklular, slam lemi Tarih Corafya Etnografya ve Biblografya Lgat slam Ansiklopedisi, Milli Eitim Yaynevi, C.X, stanbul, 1967

231

KARA, MUSTAFA, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, stanbul, 1985.

KANAR,YKSEL, MevlnCelleddin Rm, Mopa Kltr Yaynlar, stanbul, 1992.

KAYGUSUZ, SMAL, Nizar smil Devletinin Kurucusu Hasan Sabbah ve Alamut,retisi ,Tarihi , Felsefesi, Su Yaynlar, stanbul, Kasm 2004.

KESKOLU,OSMAN slam Dnyas Dn ve Bugn , A. lahiyat Fak. Yaynlar, Ankara, 1964.

KUKUL, HALSTAN , Mevlana Celleddin-i Ruminin Mesnevisinde nsan, Uluslar Aras Mevlana Bilgi leni, Kltr BakanlI Yaynlar, Ankara, 2000.

KUTLUAY,YAAR, slamiyette tikadi Mezheplerin Douu, Ankara, 1959.

KPRL, FUAT, Trk Edebiyatnda ilk Mutasavvflar, Diyanet leri Bakanl, Ankara, 1991.

KYMEN MEHMET ALTAY, Alp Arslan ve Zaman II , DTCF, Yaynlar Ankara, Yaynlar ,1983.

______________________ ; M.K, 1977.

Seluklu Veziri, Nizaml-Mlk ve Tarihi

Rol,

_____________________;

Byk Seluklu mparatorluu Tarihi kinci

mparatorluk Devri II , Ankara, 1984.

_______________________ ; Seluklu Devri Trk Tarihi, DTCF, Ankara, 1982.

232

LEWIS, BERNARD, 1948.

Fedyan-I smil , Tabistan, Devarpenah Matbaas,Tahran,

_____________________; The Orginis of smilsm, Cambridge, 1928.

_____________________; Cambridge

The Sources for the History of the Syrian Assisian ,

______________________; 1960.

smiller , slam Ansiklopedisi, Cilt V-2, stanbul,

_____________________;

Haailer (Ortaa slam Dnyasnda Terrizm ve

Siyaset) (ev.Ali Aktan), Sebil Yaynevi , stanbul, 1999. ____________________; Haailer (Radikal Bir Tarikat ), (ev.Kemal

Sarzen)Kap Yaymlar, stanbul, 2005. _____________________;The Assassins, Printed Great Britain, London, 1967 .

LOCKHART, LAURENCE, Hasan-i Sabbah and The Assasns, B.S.O.S., Volume 5 ,1928-30, London nstution, London

MADELUNG;W, smailiyya , The Encyclopedia of slam , New Edition, Leiden, E.J Brill, 1978.

MANTRAN, ROBERT, slamn Yayl

Tarihi (VII-XI.Yzyllar ), (ev.smet

Kayaolu), A. lahiyat Fakltesi, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara, 1981.

MASSGNON,L. Karmatiler slam Ansiklopedisi, C. VI, stanbul, 1955.

MERL ,ERDOAN,Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Genel Trk Tarihi , C.3, Ankara, 2002.

233

___________________;Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Trkler, Cilt. 4, Ankara, 2002.

MEVDUD, Ebu Ala , Seluklular Tarihi I, (ev.Ali Genceli), Ankara, 1971.

MRZA, NASSEH,AHMAD, Syrian smilsm, (The Every Living Line of the mamate) ,Curzon Pres ,Great Britain ,1997.

MTHA, FAROUK, A Ghazali and the smil, L.B. Tauris, London, 2001.

MORRIS, JAMES W, The Master and The Dscple, (An Early slamc Spiritual Dialogue), IB. Tauris Publishers, New York, 2001.

MUZAFFER TAN, Btnlik Kavram ve Btn Frkalarn Tasnifi Meselesi , Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara ,2000.

OCAK AHMET YAAR ,Osmanl mparatorluunda Marjinal Sufilik -Kalendiriler (XIV-XVII Yzyllar) , T.T.K , Ankara, 1999 ______________________; Kalenderiler ve Bektailer, Atatrke Armaan, .Edb. Fakltesi, stanbul, 1981.

OCAK AHMET, Seluklularn Din Siyaseti 1040-1092, stanbul, 2002.

ODYAKMAZ ,NEVZAT, Bektailik, stanbul, 1988.

Mevlevilik, Masonluk, nkilap Kitabevi,

ONAT ,HASAN, ii mamet Nezariyesi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,Ankara niversitesi Basmevi, C. XXXII, Ankara, 1992.

Z ,MUSTAFA smiliye,Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi , Cilt 13, stanbul, 1988.

234

ZAYDIN, ABDLKERM, Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi, Ankara, 1990.

________________________ ;Sultan Berkyaruk Devri Seluklu Tarihi (1092-1104), stanbul, 1995. ________________________; Alamut, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt 2, stanbul, 1988.

_________________________; Hasan Sabbah,Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.16, stanbul, 1988.

ZTRK,YAAR NUR, Tarih Boyunca Bektailik, Yeni Boyut, stanbul, 1990.

SAMANCIL, KEMAL, Bektailik Tarihi, stanbul, 1945

SACAR, FETTULLAH SAHABADDN, Karmatiler ve Trk Karmati likileri, Yaynlanmam Lisans Tezi, Ankara,1973.

SAYGILI, YASEMN, Btnlik Tarihi Balkl Makalenin Sadeletirilmesi ve Bir Deerlendirilmesi, Yaynlanmam Lisans Tezi, Ankara 1989.

SEVM, AL , Suriye Seluklular II, DTCF, Ankara ,1983, s.55.

_______________;Meril Kltr),TTK, Ankara, 1995

E., Seluklu

Devletleri Tarihi(Siyaset ,Tekilat ve

_______________;Munkizi Melliflerinin Seluklularla lgili Kaytlar, Tarih Aratrmalar Dergisi 1992-1994 , C.XVI, S.27, Ankara , 1994. ________________;Suriye Filistin Seluklu Devleti Tarihi, TTK, Ankara, 1989.

235

SUNAR,CAVT, Tasavvuf Tarihi, A.. lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara ,1975.

SUSUMU, NEJMA, Pir,Waiz and mam,The Transformation of Socio-religious Readership Among the smilsim Northen Paksta , slamic Area Studies Project, Tokyo, Japan, 2001.

AKR,ZYA ,Mezhepler Tarihi,(iilik Snnilik ,Bektailik ve Alevilik), Ankara , 1995 .

EREFETTN, M, Btnlik Tarihi, Darul-Fnn C.VIII, stanbul, Mart 1928.

lahiyat Fakltesi Mecmuas,

________________;Fatimiler ve Hasan Sabbah, Darul-Fnn Mecmuas,C. II, stanbul, 1928.,

lahiyat Fakltesi

TEKNDA, M.C. EHABEDDN, Drzi Tarihine Dr Notlar, Tarih Dergisi ,stanbul,1954,Cilt VII, S. 10

THE CAMBRDGE MEDEVAL HISTORY, Murder of Husain at Kerbela, The Cambridge Unversity Press, C.II, London, 1967.

_________________________________________;smaili Cambridge Unversity Press, London, Volume IV, 1966.

Revolts,

The

TURAN,OSMAN, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti,Trk Kltr Aratrma Merkezi, Ankara, 1965.

OLSSON,T.E.ZDALGA,E.C.RAUDVEREC, Alevi Kimlii, (ev.B.Kurt Torun, H. Torun), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, Mart 1999.

236

LKEN, HLMi ZYA, slam Dncesi ,Trk Tefekkr Tarihi Aratrmalarna Giri, . Ed.Fak. Yaynlar, stanbul, 1946.

ULUDA, SLEYMAN , slam Dncesi Yaps, Selef, Kelm ,Tasavvuf, Felsefe, Dergah Yaynlar, stanbul, 1985.

WALKER, PAUL E., Abu Yagub al-Sijistani: ntellectual Missionary, I.B. Taurs, The nstute of smil Studies, London, 2001.

____________________;Hamid al-din al Kirmani , smil Thought in the Age of al-Hakim, I.B. Taurs,The nstute of smil Studies, London,1999.

VAUX DE CARA ,B., Btnya E.J. Brills First Encclopaedia Of slam 19131936, Leiden, New York ,Kobenhavn, Kln, 1987,Volume II

YAZICI ,TAHSN, Fid, Diyanet slam Ansiklopedisi, C. XIII,1988

YILDIZ, HAKKI DURSUN

Seluklular Doutan Gnmze Byk slam

Tarihi Istanbul, a Yaynlar, 1989.

YUVALI, ABDLKADR, Seluklular Zamannda Btnlerin FaaliyetleriSosyal Bilimler(Frat niversitesi) Dergisi C.3 , S. 2, Elaz ,1989.

YRKAN,YUSUF ZYA, slam Akaid Sisteminde Gelimeler, Kltr Bakanl Yaynlar, C. 2, Ankara, 2001.

_________________________;Ebul Feth ehristani,Milel ve Nihal zerine Karlatrmal Bir nceleme ve Mezhepler Tetkikinde Usl ,T.C.Kltr Bakanl Yaynlar,Ankara, 2002.

237

_________________________; Hz. Muhammed in Doumundan lmne Kadar slam Din ,Tarihi T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara , 2001.

ZETTERSTEEN,K.V, Al-Hasan b. Al-Sabbah; E. J. Brills First Encyclopaedia of slam 1913-1936, C.III , Leiden , New York , Kobenhavn , Kln , 1987.

238

KRONOLOJ

HASAN SABBAH DNEM(1072-1124)

1072 HaSan Sabbah Reyde 1078 Hasan Sabbah Msrda 1081 Hasan Sabbah randa 1090 Hasan Sabbah Alamut Kalesini Ele Geirdi 1092 Yoruntan Alamut Kuatmas 1092 Nizaml Mlkn lm 1092 Melikahn lm 1093 sfahan Olaylar 1095 Sultan Beryaruk Suikast 1100 ahdiz ve Girdkuhun Btnler Tarafndan Ele Geilmesi 1104 Berkyarukun lm 1106 Tikrit Kalesinin Alnmas 1107 ahdizin Alnmas 1109 Emir avl Alamut Kalesini Kuatt 1111 Kela Kalesinin Alnmas 1117 Emir Anutekin Alamut Kalesini Kuatt 1117 Muhammed Tapar ld 1124 Hasan Sabbah ld BUZURG MMD DNEM (1124-1138) 1124 Buzurg mmid Alamutta Geti 1126 Btnler Tarafndan Maymundiz na Edildi 1127 Sancar Alamutta Saldrd 1130 Mahmut Alamutta Saldrd 1138 Buzurg mmid ld MUHAMMED BUZURG MMD(1138-1162) 1138 Muhammed Buzurg mmid Alamutta Geti 1153 Sancar Ouzlara Esir Dt 1157 Sancar ld 1162 Muhammed Buzurg mmid ld

239

EKLER

240

II-LSTE VE TABLOLAR BTINLERCE SUKASTA URAYAN, LDRLEN DEVLET ADAMLARIN LSTES

ADI Berkyaruk Nizam'lMlk Aksungur Ergu Ebu'l Muzaffer el-Hocendi Ubeydullah elHatbi Mehasir erRyani Abdurrahman-i Horasani Muhammed b. Nasr el-Herevi ner Emir Bilge Bey Eb Cferb. Meat Cenhd-Devle Emir Sermez Emir Gm Meyyd'l Mlk Fahr'l Mlk Abd'l Vahid b. smail Sa'id b. Muhammed Abdurrahman Ahmed b. Nizam'l Mlk GREV Sultan Vezir Emir Emir mam Kad Alim Alim Kad Emir ahne ________ Melik sfahan ahnesi Emir ________ Vezir __ Nihavend Hemedan Rey Rey sfahan _______ _______ Hemedan _______ sfahan _______ Halep _______ ______ _______ _______ YER YIL h.488/m.1095 h.485/h.1092 h.489/m.1096 h.592/m.1192 h.501/m.1108 h.501/m.1108 h.501/m.1108 h.488/m.1095 h.518/m.1124 h.492/m.1099 _________ ___________ ___________ _________ ___________ ___________ h.500/m.1107 EKL AKIBET Haner Haner Haner Haner Haner Haner ______ Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner KAYNAK bn'l Esir Yaraland - Cuveyni bn'l-Esir ld - Cuveyni ld El-Bundari ld Reideddin ld ld ld ld ld ld ld ld ld ld ld ld ld R. Dozy El-Bundari El-Bundari bn'l Esir El-Bundari bn'l Adim bn'l Adim bn'l Adim bn'l Adim bn'l Esir bn'l Esir bn'l Esir Abdl Kerim zaydn Abdl Kerim zaydn bn'l Esir

afii Fakihi

_______

h.502/m.1108

Haner

ld

sfahan,Buhara Niabur Niabur Kadl Vezir Badat

h.503/m.1109 _________

Haner Haner

ld

Yaraland El-Bundari

II

Msterid Kaani Aksungur Porsuki Mevdud Zeki Ebu'l Fazl Cevher Zeyn'l slam Davud bin Sultan Mahmut sfahan Valisi Tebriz Valisi Hasan Sara Ebu'l Ali Said Seyid Ebukasm Zeydi Hasan b.Ebu ElKasm Sebek Corcani Seyyid Devletah Alevi Tiflis Kads Abdurrahman sfahani

Halife Vezir Emir Vali Muhasebeci Vezir Hadim Kad Sultan Vali Vali Kad Vezir mam ________ Alim Emir Kad Kad

_______ _______ Musul Musul Badat _______ Rey _______ Tebriz sfahan Tebriz Kirman sfahan

h.531/m.1137 Nevruz Bayram h.520/m.1126 h.507/m.1113 __________ __________ __________ __________ __________ _________ __________ __________ __________

Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner Haner

ld ld ld ld ld ld ld ld ld ld ld ld ld ld ld ld ld ld ld

El-Bundari El-Bundari Reideddin Reideddin El-Bundari El-Bundari El-Bundari El-Bundari El-Bundari El-Bundari Cuveyni Reideddin A.SevimE.Meril Reideddin Reideddin Reideddin Reideddin Reideddin Reideddin

Taberistan __________ Gazvin _______ sfahan Tiflis Mehed ___________ _________ ________ __________ _________

Tablo 1: Btniler

bir ok devlet adamna suikast dzenlemi yada suikast aleti olarak Haner mektup

ldrmlerdir. Tabloda da grld zere

kullanlmtr. Fedailer genellikle seyis, tccar, pazarc, hizmeti yada

getiren eli olarak deiik klklarda suikast yapacaklar kiinin yanna yaklap yada stne atlayarak, bazen bir, bazen iki- kii olarak kurbann zerine

saldrmlardr.

III

Tabloya gre Btnler Seluklu mparatorluu bnyesinde varolan deiik grevleri bulunan devlet adamlarna suikast giriiminde bulunmulardr. rnein Byk Seluklu bnyesinde grev yapan 5 vezir, 7 kad, 3 alim, 6 emir, 2 imam, 2 ahne, 2 sultan, 1 Melik, 1 Halife, 1 Muhasebeci, 1 Hadim, 3 Vali olmak zere toplam 39 kiiye suikast giriiminde bulunmutur. Sultan Berkyaruk ve Vezir Ahmed b. Nizaml Mlk dndaki herkesin akbeti lm olmutur. Btnler daha ok kendi aleyhlerine konuan imamlara, kadlara, ahnelere yada kendi kalelerine saldrrken komutanlk eden emirlere, kendi aleyhlerinde yazan alimlere suikast dzenlemi ve etkisiz hale getirmitir.

IV

ALAMUT KALES YNETCLER

903/1090 1090/1124 1124/1138 1138/1162 1138/1162

Horasanda ilk Btnler Hasan Sabbah Kya Buzurg Ummd Muhammed b.Buzurg Ummd Hasan b.Muhammed

1166/1210 Nureddin Muhammed 1210/1221 1221/1255 1255/1256 Celaleddin b.Muhammed Alaaddin Muhammed Rkneddin I. Muhammed

Tablo 2 : Alamut Kalesi yneticilerin dnem olarak tarihlere gre sralanmas.

BTINLN KKEN

Hz. Muhammedin lmnden Sonra

iilik

Snnilik

Sebeiyye

Keysniyye

Zeydiyye

mamiyye

smiliyye

snerriyye

smailin ldne inananlar (El-ismailiyye tl vkifen)

smailin ldne inanmayanlar (El-ismailiyye tl hlise)

Karmati smilleri

Fatm smillleri

Nazari smilleri

Mustali smilleri

Tayyibiyye

Hafziyye

Davud

Sleyman

Tablo 3: Btnlerin kken ve geliim tablosu.

VI

III-HARTALAR

Harita-1: Blgenin haritas, home.ca.inter.net adresinden alnmtr.

VII

VIII

IX

IV-FOTORAFLAR (RESMLER)

Resim-1 : Alamut Civar www.issk.ac.uk/...../smaili Castle /alamut/htl. The nstute of smaili Studies, 2000

XI

Resim-2 Byk Alamut Kalesinin arkasndan grnmdr. Bu ksmdan sadece kalenin giri yeri salanmaktadr. Hasan Sabbah kuatma boyunca garnizonun yiyecek ve ieceklerini korumak iin yer altna kocaman bir ambar yaptrmtr.Ancak bu fotoraf kalenin yklm halidir. www.issk.ac.uk/...../smaili Castle /alamut/htl. The nstute of smaili Studies, 2000

XII

Resim-3: Bu frnlanm mlek Alamut vadisinin iinde Andijk vasisinin frnlanm mleidir. Bu blgede yaklak ayn zamana ait uygun rneklerde 15 frn seramik frn bulundu. www.issk.ac.uk/...../smaili Castle /alamut/htl. The nstute of smaili Studies, 2000

XIII

Resim-4: Kuzey ve gneye 3500 metreye kadar da sraldr. Vadiye iki giri ayrca savunulduu batdaki dik geit kaleleri ina ettirmilerdir. Her taraf 3500 metre ykselikte uurum vardr. Vadinin dou tarafnn sonu alamkum/Takht- Sleyman da dmle tamamen kapatlr.Kuzey ve gneye 3500 metreye kadar da da sraldr. www.issk.ac.uk/...../smaili Castle /alamut/htl. The nstute of smaili Studies,2000

XIV

Resim- 5: Bu manzara Alamutun ift su sarnc gney tarafn tmn ortasndan keser. www.issk.ac.uk/...../smaili Castle /alamut/htl. The nstute of smaili Studies, 2000

XV

Resim- 6: Alamut Kalesi, xenohistorian.faitnweb.com. adresinden alnmtr.

XVI

Resim- 7: Alamut Civar, Ek.www.sedard.cuh adresinden alnmtr.

XVII

Resim- 8: Alamut Civar , outside.away.com// adresinden alnmtr.

XVIII

Resim- 9: Alamut Kayal , www.fronzik.com/.../ adresinden alnmtr.

XIX

Resim-10 : Alamut Civar, www.intercaspion.com adresinden alnmtr.

XX

Resim-11: Manyas Kalesi, Enclopedia of Orient den alnmtr.

XXI

Resim -12: Lembeser Kalesinde, Reideddin Hace Fazlullah Hemedani, Camit Tevarihden alnmtr.

XXII

Resim -13: Lembeser Kalesi ykntlar, Reideddin Hace Fazlullah Hemedani, Camit Tevarih den alnmtr.

XXIII