Instalime Elektrike

FIEK
Ligjerata me shembuj numerik

Dr.Vjollca Komoni

lAkuL1L1l l lnxPlnlL8lSL LLLk18lkL uPL kCM!u1L8lkL

"#$%&'"() )')*%+"*)
Llg[eraLa me shembu[ numerlk

ur.v[ollca komonl

u8LlkuA8 ML LLClMln L Au1C8l1 nL:

PRMBAJTJA

Parathnie

KAPITULLI I PAR
1. DEFINICIONI DHE KLASISFIKIMI I INSTALIMEVE ELEKTRIKE ............... 1
KAPITULLI I DYT
2. SHPENZUESIT E ENERGJIS ELEKTRIKE ..................................................... 6
2.1 Veorit e prgjithshme t shpenzuesve ................................................................ 6
2.2 Definicioni i vlerave nominale t madhsive fizike me t cilat
prshkruhen shpenzuesit ........................................................................................ 9
2.3 Vetiti themelore t komponentve pr instalimet elektrike ..................................... 11
2.4 Burimet elektrike (elektrorezistuese) t nxehtsis ................................................ 12
2.5 Burimet elektrike t drits ........................................................................................ 12
2.6 Motori (asinkron) elektrik pr tension alternativ .................................................... 13
2.7 Shpenzuesit e tjer t energjis elektrike .................................................................. 14
2.8 Fuqia n qarkun me rrym alternative me period t thjesht .................................. 16
2.9 Interpretimi fizik pr qarqet elementare ................................................................... 18
2.10 Kompensimi i energjis reaktive ........................................................................... 19
2.11 Prcaktimi i fuqis s nevojshme pr kompensim .................................................. 20
2.12 Kompensator[t sinkron dhe motort sinkron .......................................................... 21
2.13 Kompesnimi i fuqis reaktive me kondensator ...................................................... 21
2.14 Rregullatort bashkkohor pr fuqi reaktive .......................................................... 25
2.15 Kontaktort elektromagnetik pr kyje dhe shkyje t kondensatorve ................. 27
2.16 Llogarotja e vlers s fuqis reaktive t nevojshme pr kompensimin e
stabilimentit t ri .................................................................................................... 28
2.17 Llogarotja e vlers s fuqis reaktive t nevojshme pr kompensimin e
stabilimentit ekzistues ............................................................................................ 28
2.18 Kompnesimi dinamik ............................................................................................... 31
2.19 Metodat pr kompensimin e fuqis reaktive gjat prezencs s harmonikve t lart 33
2.20 Filtrat pasiv ............................................................................................................... 33
2.21 Filtrat aktiv ............................................................................................................... 34
Shembuj numerik ..................................................................................................... 36

KAPITULLI I TRET
3. PROCEDURA E PUNIMIT T INSTALIMEVE ELEKTRIKE .......................... 49
3.1 Projekti i instalimeve elektrike ................................................................................. 49
3.2 Standardet nacionale .................................................................................................. 50
3.3 Rregullat pr realizimin e instalimeve elektrike ....................................................... 51

KAPITULLI I KATRT

4. KOMPONENTET THEMELORE T INSTALIMEVE ELEKTRIKE ............... 52
4.1 Prcjellsit elektrik ................................................................................................... 52
4.1.1 Nxehja e prcjellsve ............................................................................................ 56
4.2 elsat ....................................................................................................................... 57
4.3 Komponentet elektrike mbrojtse ............................................................................. 60
4.3.1 Siguresat shkrirse ................................................................................................ 60
4.3.2 Releu mbrojts me bimetal ..................................................................................... 62

4.3.3 Releu mbirrymor ..................................................................................... 63
4.3.2 Releu i mbitensionit dhe nntensionit ..................................................................... 64
4.4. Kompozimi i elsave mbrojts .............................................................................. 64
4.5 Komponentet pr programin e kohs ........................................................................ 66
4.6 Komponentet joelektrike t instalimeve elektrike .................................................... 67

KAPITULLI I PEST
5. ZGJEDHJA VENDOSJA DHE LIDHJA E KOMPONENTAVE N
INSTALIMET ELEKTRIKE ......................................................................................... 69
5.1 Zgjidhja e komponenteve elektrike .............................................................................. 69
5.2 Vendosja e komponenteve elektrike ........................................................................... 69
5.3 Dirigjimi me punn e elsit ........................................................................................ 74
5.3.1 Funksioni EDHE ...................................................................................................... 74
5.3.2 Funksioni OSE ......................................................................................................... 75
5.3.3 Funksioni JO ..... ...................................................................................................... 75
5.3.4 Funksioni KUJTES ................................................................................................ 75
5.4. Vendosja n hapsir e komponenteve elektrike .......................................................... 77
Shembuj numerik ..................................................................................................... 78

KAPITULLI I GJASHT
6. LLGARITJA E INTENZITETIT T RRYMS DHE RNIES S TENSIONIT
N PJEST E INSTALIMIT ELEKTRIK.................................................................... 84
6.1 Llogaritja e intenzitetit t rryms ............................................................................ 84
6.1.1 Llogaritja e intensitetit t rryms s njkohshme n objekte e banimit ................ 84
6.1.1 Llogaritja e intensitetit t rryms s njkohshme pr objektet industriale dhe publike 85
6.2 Llogaritja e rnies s tensionit ................................................................................. 85
Shembuj numerik ..................................................................................................... 86

KAPITULLI I SHTAT
7. TOKZIMI N INSTALIMET ELEKTRIKE........................................................... 119
7.1 Tokzimi ..................................................................................................................... 119
7.2 Prhapja e rryms n tok nga nj tokzues i vetm .................................................. 120
7.2.1 rezistenca e tokzimit e nj tokzuesi t vetm ........................................................ 122
7.3 Prhapja e rryms n tok nga nj grup tokzuesish ................................................. 124
7.3.1 Shprndarja e potencialeve n siprfaqen e toks .................................................... 124
7.3.2 Rezistenca e tokzimit e grupit t tokzuesve .......................................................... 125
7.4 Tokzuesi i themelit .................................................................................................... 128
7.5 Tensioni i prekjes .................................................................................................... 130
7.6 Tensioni i hapit ....... .................................................................................................... 132
7.7 Rezistenca elektrike e toks ........................................................................................ 133
7.7.1 Njohuri t prgjithshme ........................................................................................... 133
7.7.2 Matja e rezistencs specifike t dheut ..................................................................... 135
Shembuj numerik ..................................................................................................... 137

KAPITULLI I TET
5. KYJA E OBJEKTIT ME INSTALIME ELEKTRIKE N RRJETIN ELEKTRIK
SHPRNDARS PUBLIK............................................................................................... 145
8.1 Rrjeti elektrik shprndars elektrik .............................................................................. 145
8.2 Prkufizimi i vendit t kyje ......................................................................................... 145

8.3. Vendi shprndars mats .......................................................................................... 146

KAPITULLI I NNT
9. VERPIMI I RRYMS ELEKTRIKE N TRUPIN E NJERIUT DHE NDIHMA E
PAR N RASTIN E GODITJEVE NGA RRYMA ELEKTRIKE ........................ 149
9.1. Llojet ve dmtimeve nga rryma elektrike ................................................................. 149
9.2 Rezistenca elektrike e trupit t njeriut ....................................................................... 152
9.3 Faktort q ndikojn n dmtimet nga rryma elektrike .............................................. 153
9.4 Vlerat e lejuara t tensionit t prekjes ........................................................................ 156
9.5 Ndihma e par n rastet e goditjeve nga rryma elektrike ........................................... 157
9.5.1 Krkesat e prgjithshme .......................................................................................... 157
9.5.2 lirimi nga rryma elektrike ...................................................................................... 158
9.5.3 Ndihma e par pr t aksidentuarit nga rryma elektrike .......................................... 160
9.5.4 Mnyrat e kryerjes s frymmarrjes artificiale ........................................................ 160
9.5.5 Masazhi i jashtm i zemrs ..................................................................................... 162

KAPITULLI I DHJET
10. MBROJTJA NGA GODITJA ELEKTRIKE ......................................................... 166
10.1 Mbrojtja nga prekja e drejtprdrejt........................................................................... 166
10.1.1 Mbrojtja me izolim elektrik .................................................................................... 166
10.1.2 Mbrojtja me rrethoj dhe shtpiza ........................................................................... 166
10.1.3 Mbrojtja me pengesa ............................................................................................... 166
10.1.4 Mbrojtja me vendosje jasht largsis q mund t arrihet me dor ........................ 166
10.1.5 Masat mbrojtse plotsuese me vendosjen e pajisjes mbrojtse t rryms
diferenciale (PMRrD) (FID) (RCD) ...................................................................... 167
10.2 Mbrojtja nga prekja jo e drejtprdrejt e tensionit .................................................. 167
10.2.1 Mbrojtja me ndarje elektrike .................................................................................. 168
10.2.2 Mbrojtja me barazimin e potencialit pa lidhje me tokn ........................................ 169
10.2.3 Mbrojtja me ndrtimin e hapsirave t izoluara .................................................... 169
10.2.4 Mbrojtja me prdorimin e pajisjeve t klass s dyt ose me izolim prkats ....... 169
10.2.5 Shkyja automatike e furnizmit t qarkut t rryms ose pjess s instalo. elektrik 170
10.3 Mbrojtja nga prekja e drejtprdrejt dhe jo e drejtprdrejt..................................... 180

KAPITULLI I NJMBDHJET
11. MBROJTJA E OBJEKTEVE N TOK NGA ZBRAZJET ATMOSFERIKE 181
11.1 Elektriciteti atmosferik dhe zbrazjet ndaj toks ......................................................... 181
11.2 Zbrazja normale atmosferike ..................................................................................... 183
11.3 Veprimi i zbrazjes atmosferike n objektet n tok ................................................... 183
11.4 Mnyra e mbrojtjes s objekteve n tok .................................................................. 184
11.5 Instalimi mbrojts rrufeprits ................................................................................... 185
11.6 Tokzimi i instalimeve mbrojtse rrufepritse .......................................................... 188

KAPITULLI I DYMBDHJET
12. INSTALIMET E TELEKOMUNIKACIONIT (INSTALIMET E RRYMS S
DOBT ............................................................................................................................ 190
12.1 Njohuri t prgjithshme ................................. ......................................................... 190
12.2 Funksionet dhe elementet e instalimeve t telekomunikacionit ............................... 191
12.3 Instalimet kabllore t prgjithshme ....................... ................................................... 203
12.3.1 Rrjetet kompjuterike ........................................................................................... 203
12.3.2 Rrjetet e telekomunikacionit me shum servise ................................................... 205
12.4 Sistemte multimediale ............................................................................................. 209

12.5 Sistemet e interfonis pr dern e hyrjes ............................................................... 215
12.6 Instalimet elektrike t telefonis publike .............. ................................................... 217

1

KAPITULLI I PAR

1. DEFINICIONI DHE KLASIFIKIMI I INSTALIMEVE

dhjetvjetshin e fundit t shekullit XIX njeriu ka filluar t shfrytzoj energjin elektrike
Pr prdorimin e energjis elektrike pr t gjitha kto qllime duhet gjithsesi t ekzistojn:
artjen e saj prej burimit e deri te shpenzuesi

hpenzuesit ndodhen n objektet t cilat njeriu i ka ndrtuar pr ndonj qllim. Mirpo,
an t prfaqsuara me
Sot kteve paraqiten centralet me fuqi t instaluar t
in, mbartjen dhe shprndarjen e energjis elektrike,
ELEKTRIKE
N
pr veglat e puns si dhe pajisjet tjera elektrike si burimet elektrike t drits, t cilat i kan
shrbyer pr prmirsimin e kushteve t puns. Prdorimi i energjis elektrike, n
dhjetvjetshat e fundit t shekullit XX e ka prfshir edhe lmin e informatiks, respektivisht
zgjerohet edhe n marrsit (shpenzuesit) t cilt energjin elektrike e shfrytzojn pr
prfitimin e sinjalit elektrik me fuqi t vogl si p.sh. telefoni, televizioni, rrjetet kompjuterike
dhe n rrjetet e tjera IT.

- burimet e energjis elektrike ose informats
- shpenzuesit
- pajisjet pr b
S
burimi nuk duhet domosdo t gjendet n ato objekte. Burimi m s shpeshti sht jasht
objektit. Pr kt, prve pajisjeve q gjenden n objekt dhe q shrbejn pr mbartjen e
energjis elektrike dhe informatave, paraqiten edhe ato jasht objektit.
Pajisjet pr mbartjen e energjis elektrike ose informatat npr objekt j
instalimet elektrike. Ato prbhen prej bashksis s prcjellsve dhe komponenteve elektrike
t tjera, t cilat mundsojn mbartjen e sigurt dhe kualitative t energjis elektrike ose
informatave deri te shpenzuesi. Duke marr parasysh qllimet ato ndahen n:
- instalimet elektrike t rryms s fort,
- instalimet elektrike t rryms s dobt.
, si burime t energjis elektrike jasht obje
madhe, t cilat jan t lidhura paralel n sistemin e vetm pr prodhim mbartjen dhe
shprndarjen e energjis elektrike. Nj sistem i till mbulon territorin e nj shteti ose madje
edhe t disa shteteve. Objektet me shpenzuesit n te, kyen n sistemin e till i cili pr ata
paraqet burimin e energjis elektrike.
Zakonisht, n sistemet pr prodhim
prdoret tensioni i puns m i lart se n instalimet elektrike, ashtu q energjia elektrike t
mbartet me fuqi t njjt dhe me rrym t intensitetit m t vogl, me qllim t zvoglimit t
humbjeve. Kto tensione sillen deri n disa qindra mija volt.

2
Shpenzuesit e energjis elektrike zakonisht prodhohen pr tensione t puns m t ult,
madhsia e t cilit nuk e kalon vlern 1000 V. Kjo mundson konstruksion m t thjesht dhe
siguri m t madhe. Pr kt, edhe tensioni i puns i instalimeve t tilla sht m i ult dhe ato
thirren: Instalimet elektrike t rryms s fort dhe tensioni t ult.
N koht e fundit po prodhohen shpenzues t energjis elektrike edhe pr fuqi t mdha, t
rendit MW. Edhe tensionet e puns t shpenzuesve t till jan m t larta, mirpo nuk kalojn
vlern prej 10.000 V. Instalimet e tyre thirren instalime elektrike t rryms s fort dhe
tensionit t lart dhe radhiten n lmin e instalimeve elektrike speciale. N fig. 1.1. sht br
paraqitja skematike e sistemit pr prodhim, mbartje dhe shprndarje t energjis elektrike, si
dhe kyja e objektit me instalim elektrik.
N sistemet e prodhimit mbartjes dhe shprndarjes s energjis elektrike prdoret sistemi
trefazor i tensionit alternativ periodik me frekuenc 50 Hz. N pjest me tension mbi 1000 V
prdoren tre prcjells, ndrsa n ato me tension nn 1000 V prdoren katr prcjells.
Li
Lsh
Lb
gj
U - tensioni i gjeneratorit,
U - tensioni i linjs i mbartjes,
U - tensioni i linjs i shprndarjes,
U - tensioni i linjs i instalimit
Fig.1.1. Paraqitja skematike e sistemit pr prodhim mbartje dhe shprndarje t
energjis elektrike, si dhe kyja e instalimeve elektrike t objekteve n at sistem
Sh
Sh
3
,
N
~

5
0

U

L
i
F
L
3
,
N
~

5
0

U

U
U
L
B
Sh
Sh
Sh
Sh
U
Lsh
U
fsh
Lsh
U
U
Lsh
3,N~ 50 Hz, 400/230V
3~ 50 Hz, 110, (20)
ose 35 dhe 10 kV
Termocentralet
Hidrocentralet
gj U
3
~

5
0

H
z
,

4
0
0
,
2
2
0

d
h
e

1
1
0

k
V
L
B
U
Gj
Shpenzuesit
(konsumatort)
Instalimet
elektrike
Objekti i konsumatorit
(shfrytzuesit)
Rrjeti elektrik pr
shprndarje
Shteti ose bashkimi i
shteteve
Shteti ose bashkimi i
shteteve
Rrjeti elektrik pr
mbartje
Prodhimi i energjis
elektrike
Centrali
Sistemi me katr prcjells ka nn sistemin e tij me dy prcjells, fazn dhe zeron i cili
njhersh paraqet sistem njfazor.
T tri sistemet e cekura jan treguar n form skematike n fig 1.2.
N pjest e sistemit pr prodhimin, mbartjen dhe shprndarjen e energjis elektrike dhe n
instalimet elektrike, tensioni nuk sht i njjt n t gjitha pikat, pr arsye t rnies s
tensionit. N mnyr q shpenzuesi dhe transformatori t kryejn funksionet e tyre, duhet q

3

tensioni n skajet e tij t jet as m i madh e as m i vogl se vlerat e tensionit t caktuara m
par, ka do t thot se rnia e tensionit duhet t jet e kufizuar n do pjes t atij sistemi.
Kjo matematikisht tregohet n kt mnyr:
(1.1) U U U U U
n n

Ku jan: U tensioni n fardo pike
U
n
vlera nominale e tensionit n ndonj pjes t sistemit
U rnia e tensionit m e madhe e lejuar.
L
3~50Hz, U
L
3,N~50Hz, U /U
F
L
U
U
L
L
1
2
L
1
L
2
L
U
L
U
L
SISTEMI TREFAZOR ME TREPRCJELLSA
L
U
L
L
U
L
3
L
3
L
2
L
1
L
L
1
L
U
2
L
U
F
N
U
L
SISTEMI TREFAZOR ME KATRPRCJELLSA
U
U
F
1,N~50Hz, U
U
L
F
U
3
L
N
U
L
L
3
L
3
SISTEMI NJFAZOR ME DYPRCJELLSA
F
U
F
U
N
3
3 2
2 1
1
N L L L
Fig.1.2. Paraqitja grafike e sistemit trefazor me tre dhe katr dhe e
nnstemit njfazor L , L , L prcjellsat e fazave, N- prcjellsi
nular
U
F
U
F

4
Vlerat nominale t tensionit jan vlera referente t cilat shrbejn si shnime pr
konstruksionin e shpenzuesve dhe komponenteve elektrike, prej t cilave sht ndrtuar
sistemi pr prodhim, mbartje dhe shprndarje, si dhe instalimet elektrike.
Vlerat nominale t tensionit q shfrytzohen n pjest e sistemit pr prodhimin, mbartjen dhe
shprndarjen e energjis elektrike dhe n instalimet elektrike jan t standardizuara. Kto
jan:
- pr pjest e sistemit mbi 1000V, 400kV, (220kV), 110kV, (35kV) dhe 20kV
prkatsisht 10 kV, dhe
- pr pjest e sistemit nn 1000V - 400V, 400/230V dhe 230V
N sistemet mbi 1000V n rastet e veanta prdoren edhe kto vlera nominale t tensionit
6 kV dhe 3 kV, e te ato nn 1000V vlerat e tensionit 900V dhe 600V.
Burimet e energjis elektrike q ndodhen n objekte si burime t pavarura, mund t jan edhe
burimet e tensionit t vazhduar. Kto kan vlern nominale t tensionit t instalimeve
elektrike respektivisht t vet shpenzuesve t energjis elektrike, t cilat gjithashtu jan t
standardizuara, dhe at:
440V, 220V dhe 110V
N instalimet elektrike t tensionit t ult q trajtohet n kt kurs, do t paraqiten edhe
tensionet nn vlern 100 V dhe at alternativ dhe t vazhduar, vlerat standarde t cilve jan:
48V; 24V; 12V; 6V.
Kto tensione lajmrohen te sistemet me dy prcjells me tension alternativ me period t
thjesht si vlere efektive e tij, ose si vlera e vrtet e tensionit t vazhduar.
Edhe burimet e informatave elektrike mund t gjenden n objekt ose jasht tij. Nse ato
gjenden jasht objektit, ather n mes t burimit dhe marrsit duhet t ekzistojn pjest t
cilat gjenden jasht objektit dhe n objekt dhe t cilat shrbejn pr mbartjen e informats.
Pjest e sistemit q ndodhen n objekt dhe q shrbejn pr mbartjen e informats jan
instalimet elektrike t rryms s dobt.
Te sistemet e cekura m lart t cilat shrbejn pr mbartjen e energjis elektrike paraqitej
rnia (dobsimi) i tensionit si rezultat i mbartjes s energjis npr mjedisin elektroprues t
paprsosur, kurse te sistemet pr mbartjen e informats elektrike lajmrohet rnia (dobsimi) i
fuqis. Kjo n kt rast do t shkaktoj jo vetm dobsimin e tensionit por edhe t rryms. Pr
kt arsye n kto sisteme, krkohet vlera e kufizuar e fuqis e jo e tensionit t marrsit. N
vend t transformatorit i cili shrben pr mbulimin e rnieve t tensionit, n sistemet pr
mbartjen e informatave prdoren prforcuesit e fuqis.
Te dy llojet e instalimeve prbhen prej shum pjesve funksionale si jan t prshkuar n fig.
1.3.
N instalimet elektrike t rryms s fort jan t radhitura edhe instalimet mbrojtse nga
rrufeja sepse ato ndodhen n t njjtin objekt, si edhe instalimet elektrike t tjera dhe q kan
pr detyr mbrojtjen e tyre.

5
a)
Mbrojtja e instalimeve nga mjedisi
Karakte-
ristikat
elektrike e
marrsit
Karakteristika
e jashtme
e burimit t
informats
Fig.1.3. Paraqitja grafike e pjesve funksionale t instalimeve elektrike t
rryms s fort dhe t dobt a) pr rastin kur burimi ndodhet jasht objektit,
b) kur burimi ndodhet n objekt
Pengesat, lagshtia, materiet agresive,
dmtimet mekanike
b)
Karakte-
ristikat
elektrike e
marrsit
Karakte
ristika e
rrjetit
f
OBJEKTI ( I shfrytzuesit t informats )
INSTALIMET ELEKTRIKE
Mbrojtja e objektit nga zbrazja atmosferike
Qarqet e
rryms
Nga pengesat e brendshme dhe t jashtme, lagshtia pluhuri, materiet agresive,
temperatura e lart, dmtimet mekanike
Burimi i
informats
Vendi
shprndars
Kyja e
burimit
Kyja e
marrsit
Marrsi i
informats
Qarqet e
rryms
OBJEKTI ( I shfrytzuesit t informats )
Linjat kyse
Vendi i
kyjes
Vendi
shprndars
Mbrojtja nga zbrazja atmosferike
Rrjeti publik pr mbartjen
e informats
Marrsi i
informats
Kyja e
shpenzuesve
a)
Karakte-
ristika
elektrike
e shpen-
zuesit
I=f(U,t)
Karakte
ristika e
rrjetit
U, S
Shpenzuesi
i ener. elekt.
Burimi i ener.
elektrike
Mbrojtja e mjedisit nga instalimet
Nga tensioni i lart i prekjes, zjarri,etj.
Nga lagshtia, pluhuri,materialet agresive
Qarqet e
rryms
Karakteristika
e jashtme
e burimit t
energjis
elektrike
--- f,U
U=f(I)
Instalimet elektrike t rryms s dobt
b)
Kyja e burimit
elektrik
Vendi
shprndars
rregullues
Karakte-
ristikat
elektrike
e shpen-
zuesit
I=f(U,t)
Vendi i kyjes
s shpenzuesit
OBJEKTI ( I shpenzuesit t energjis elektrike )
Mbrojtja e objektit nga zbrazja atmosferike
Nga ndezja, ndezja e gazrave eksploziv, dhe efekteve tjera t
rryms elektrike
Nga tensioni
i lart i prekjes
Mbrojtja e mjedisit nga instalimet
Nga lagshtia, pluhuri,materialet agresive
Prej mbi tension.
t jashtme kQ
"
Instalimet elektrike t rryms s fort
Qarqet e
rryms
OBJEKTI ( I shpenzuesit t energjis elektrike )
Mbrojtja e rrjetit dhe objektit nga zbrazja atmosferike
Vendi mats
shprndars
Vendi i
kyjes
Linja el.
kyse
Linjat elekt.
shprndars
Vendi
shprndars
Rrjeti elekt. shprndars
Vendi i kyjes
s shpenzuesit
Shpenzuesi
i ener. elekt.

6
KAPITULLI I DYT

2. SHPENZUESIT E ENERGJIS ELEKTRIKE

.1. VEORIT E PRGJITHSHME T SHPENZUESVE
kzistojn lloje t ndryshme t shpenzuesve. T gjith kta kan nj veti t prbashkt q
shpenzuesit me qllim t dallimit t veorive karakteristike t tyre,
t
jis. Mirpo,
si sht vetm fuqia e
mbjeve tregohet nprmjet pjesmarrjes s saj n fuqin e tr pr shndrrim, e jo

2

E
energjin elektrike ta shndrrojn n form tjetr t energjis. Pr kt, mund t konsiderohen
si shndrrues t energjis.
N vijim do t analizohen
q ndikojn n zgjedhjen e komponenteve elektrike nga t cilat prbhet instalimi elektrik. N
fillim do t bhet analiza e prbashkt pr shpenzuesit, e cila ka pr qllim t tregoj se cilat
karakteristika t tyre kan rndsi n zgjedhjen e komponenteve pr instalime elektrike.
Karakteristika t rndsishme t shpenzuesve jan niveli i potencialit dhe fuqia me t cila
bhet shndrrimi i energjis elektrike n ndonj form tjetr t energjis. Njohja e tyre,
nevojitet pr shprehjen e intensitetit t rryms, e cila s bashku me nivelin e potencialit, jan
t domosdoshme pr zgjedhjen e numrit m t madh t komponenteve elektrike.
Gjat shndrrimit t energjis elektrike, fitohen forma t ndryshme t energ
vetm njra prej tyre sht e dshiruar dhe paraqet dobin energjetike, e t gjitha tjerat
paraqesin humbjet energjetike. Kto fuqi shnohen me P
d
dhe P
h
.
Pr shfrytzuesin e shpenzuesit t energjis elektrike me rnd
dobishme energjetike, dhe kjo paraqet nj shnim teknik pr do shpenzues t energjis
elektrike.
Fuqia e hu
me vler absolute. Kjo tregohet nprmjet koeficientit energjetik t shfrytzimit i cili
definohet me shprehjen:
h d
d
P P
P
(2.1)
Koeficienti energjetik i shfrytzimit, lajmrohet si shnim i dyt teknik pr t gjith
und t llogaritet fuqia elektrike e shpenzuesit,

shpenzuesit e energjis elektrike.
Me ndihmn e ktyre dy shnimeve m
respektivisht fuqia me t ciln nga instalimi elektrik merret energjia elektrike. Vlera e saj
prcaktohet me shprehjen:
d
P
P (2.2)
Pr t caktuar intensitetin e rryms nevojitet t dim edhe nivelin e potencialit t energjis
energjis elektrike mund t jen t konstruktuar pr tension t vazhduar ose pr
elektrike, respektivisht vlern e tensionit. Ky lajmrohet si shnim i tret teknik i
shpenzuesit.
Shpenzuesit e
at alternativ me period t thjesht, i cili mund t jet njfazor ose trefazor. Pr tension t

7
vazhduar mjafton t jepet shnimi pr vlern e tij, ndrsa pr tension alternativ nevojiten edhe
shnime tjera.
N fig.2.1. sht paraqitur nj shpenzues pr tension t vazhduar (a) dhe rrjedhja e energjis
n te gjat ktij shndrrimit (b).
N tabeln e shpenzuesit shnohen madhsit t cilat jepen si shnime teknike pr te.
Pran disa madhsive sht shnuar indeksi n i cili tregon vlern nominale. Pr shpenzuesit
me tension alternativ, ndonjher jan t nevojshme shnime shtes pr llogaritjen e
intensitetit t rryms.
Te disa shpenzues paraqitet form e posame e energjis e cila nuk mund t numrohet as n
dobi e as n humbje. Kjo energji elektrike nuk shndrrohet n form tjetr te energjis. Kjo
merret nga burimi gjat nj gjysm periode dhe i kthehet atij n gjysm periodn e ardhshme.
Kjo quhet energji reaktive, ndrsa energji aktive quhet energjia e cila merr pjes n mnyr
aktive n procesin e shndrrimit. Energjia reaktive lkundet n mes t burimit dhe
shpenzuesit me fuqin e cila quhet reaktive dhe vlera efektive e saj shnohet me Q.
U
Fig.2.1. Paraqitja grafike e shpenzuesit t energjis elektrike pr tension
t vazhduar (a) dhe rrjedhja e energjis gjat shndrrimit t saj
P - fuqia elektrika, P - fuqia e dobishme, - fuqia e humbjeve,
- koeficienti energjetik i shfrytzimit, U - vlera e tensionit t kyjes
h
P
d
P ,
n dn
n
P
d
P
P
(I= ) I
U
P
h
= U
Fazori i ksaj fuqie sht i shfazuar pr kndin 2 / para ose mbetet prapa nga fazori i fuqis
aktive i cili sht n faz me tensionin.
Te kta shpenzues t energjis elektrike, fuqia me t ciln energjia merret prej instalimit
elektrik sht e caktuar me kt barazim.
jQ P S (2.3)
Ku jan: S - vlera efektive e fuqis s dukshme (plot)
P - vlera efektive e komponents aktive t fuqis
Q - vlera efektive e komponents reaktive t fuqis
Fuqin e dobishme m par e kemi caktuar me fuqin elektrike aktive dhe koeficientin , n
mnyr analoge edhe fuqia elektrike aktive caktohet me fuqin e dukshme dhe koeficientin
K
s
, i cili quhet faktori i fuqis, dhe definohet si vijon:

8

S
P
K
s
(2.4)
Pr tensionin alternativ me period t thjesht, i cili lajmrohet n sistemet pr prodhimi,
mbartje dhe shprndarje t energjis elektrike, ky faktor sht i barabart me cos e kndit t
shfazimit t fazorit t fuqis s dukshme dhe fazorit t fuqis aktive, pra:
cos
s
K (2.5)
Kur dihet faktori i fuqis, fuqia e dukshme, e cila nevojitet pr llogaritjen e intensitetit t
rryms, caktohet me shprehjen:

cos
d
P
S (2.6)
Mirpo, pr llogaritjen e intensitetit t rryms me an t ksaj fuqie duhet njkohsisht t
dihet numri i fazave t shpenzuesit dhe vlera efektive e tensionit t linjs ose t fazs.
Pr shpenzuesit e energjis elektrike me tension alternativ me period t thjesht, krahas
fuqis s dobishme dhe koeficientit t shfrytzimit energjetike, duhet t dihen edhe:
- numri i fazave t shpenzuesit (njfazor ose trefazor)
- vlera efektive e tensionit fazor ose t linjs ( U
f
ose U
l
)
- faktori i fuqis (cos).
N figurn 2.2. sht paraqitur grafikisht shpenzuesi njfazor me tension alternativ (a) dhe
rrjedhja e energjis gjat shndrrimit (b). N tabeln e shpenzuesit jan t shnuara madhsit
t cilat jepen pr shpenzuesin si shnime teknike.
N tabel t shnimeve teknike t shpenzuesit jepet si shnim edhe frekuenca e cila n t
vrtet nuk sht e nevojshme pr llogaritjen e intensitetit t rryms, por shrben pr
identifikimin e shpenzuesit.

Fig.2.2. Paraqitja grafike e shpenzuesit njfazor t energjis
elektrike pr tension alternativ (a), dhe rrjedhja e energjis gjat
shndrrimit t saj P - fuqia elektrike aktive Q - fuqia elektrike
reaktive, S - fuqia e dukshme (plot), P - fuqia e dobishme,
-fuqia e humbjeve, - koeficienti energjetik i shfrytzimit,
U - vlera efektive e tensionit fazor
n dn
P ,
d
P
h
1,N ~ f,U
~f,U , cos
n
I
(I= )
U
S
j
I
Re
U
d
P
P
h
Q P
S= P+jQ

9

2.2. DEFINICIONI I VLERAVE NOMINALE T MADHSIVE FIZIKE ME
T CILAT PRSHKRUHEN SHPENZUESIT

M par treguam se do shpenzues elektrik prshkruhet me disa madhsi fizike, vlerat e t
cilave jepen si shnime teknike t shpenzuesit. Kto vlera jan t caktuara n baz t
sforcimeve kufitare te lejuara t materialeve prej t cilave ndrtohen shpenzuesit.
Materialet prej t cilave ndrtohen shpenzuesit e energjis elektrike sforcohen n pikpamje
dielektrike (materialet elektroizoluese) elektromekanike dhe t temperaturs (t gjitha
materialet e shpenzuesve). Sforcimi dielektrik i materialeve elektroizoluese varet prej
madhsis s tensionit, ndrsa ai elektromekanik dhe i temperaturs nga intensiteti i rryms.
Vlera nominale e tensionit t shpenzuesit, sht e barabart me vlern nominale t tensionit t
instalimit elektrik n t cilin ai kyet, dhe kto vlera jan t standardizuara. N baz t ksaj
vlere zgjidhet materiali elektroizolues si dhe caktohet mnyra e vendosjes s tij.
Te shumica e shpenzuesve t tensionit t ult sht dominant sforcimi nga temperatura. Kjo
sht e kushtzuar me humbjet energjetike t cilat n fund shndrrohen n nxehtsi, dhe n
kt rast n t gjitha pjest e shpenzuesit vjen deri te rritja e temperaturs.
Rritja e temperaturs nuk do t jet e njjt n t gjitha pjest e shpenzuesit. Vlera e
temperaturs e cila arrihet duhet t jet m e vogl ose e barabart me vlern kufitare t lejuar
pr at material. Kjo, m s shpeshti sht temperatura e materialeve elektroizoluese t cilat
prdoren.
Q kjo rritje e temperaturs, t jet sa m e vogl n cilndo pjes t shpenzuesit, ai duhet t
ftohet, prkatsisht nxehtsia duhet t prcillet n mjedis. Nse kjo ftohje sht m e mir
npr shpenzues mund t kaloj rryma e intensitetit m t lart, prkatsisht ai mund t bj
shndrrimin e energjis elektrike me fuqi m t madhe.
Nga shpenzuesi nxehtsia mund t prcillet n mjedis me prcjellje, rrezatim dhe rrjedhjen e
fluidit t lngt ose t gazet q gjendet prreth shpenzuesit. Se si do t zhvillohet ky proces
varet prej rritjes s temperaturs, dhe kualitetit t prcjelljes i cili mund t prshkruhet me
rezistencn e nxehtsis.
Kjo rezistenc e nxehtsis sht doher e definuar n mes t dy pikave (n kt rast n mes

T=T -T
C
t
h
P =const.
Fig.2.3. Paraqitja e thjeshtsuar e procesit s nxemjes t shpenzuesit
me ndihmen e modelit analog elektrik dhe grafiku i rritjes s
temperaturs s ndonj pike n shpenzues
T
C(=)t
C
T
R(=)t
sh
R
a
I(=) P
h
sh
a
t
R
T
sh
*
a
*
T
T
lej
sh a
t
10
t pikave me temperatur m t lart dhe mjedisit) si sht paraqitur n fig. 2.3.
Procesi i nxehtsis n shpenzues, mund t tregohet n mnyr t prafrt me skemn
elektrike analoge t treguar n figurn 2.3, n t ciln kapaciteti elektrik paraqet masn e
shpenzuesit ose kapacitetin e nxehtsis, rezistenca elektrike paraqet rezistencn e nxehtsis,
rryma paraqet fuqin e nxehtsis e tensioni n kondensator paraqet rritjen e temperaturs.
Rritja e temperaturs n cilndo pik t shpenzuesit gjat fuqis konstante t humbjeve mund
t tregohet me barazimin.

|
|
.
|
\
|
~ A
t
t
R h
e t P T 1 (2.7)
Ku jan: - fuqia e humbjeve e cila sht e barabart me
h
P
d
P
q
q 1

t
R
- rezistenca e nxehtsis n mes t piks n shpenzues dhe mjedisit,
t - konstanta kohore e nxehtsis (
c R
t t = t )
Kjo sht nj shprehje e thjeshtsuar, sepse n t kundrtn do t ket edhe antar t tjer (t
Ri

dhe t
i
). Nga grafiku i rritjes s temperaturs, i dhn n t njjtn figur shihet se temperatura
e cilsdo pik n shpenzues, praktikisht pas nj kohe t gjat do t arrin vlern m t madhe.
Fuqia e shpenzuesit P
d
dhe koeficienti i shfrytzimit q do t kan vlera nominale nse rritja e
temperaturs n pikn m kritike dhe gjat temperaturs s mjedisit T
a
, sht e barabart me
vlern e lejuar.
Nse analizohen grafikt e rritjes s temperaturs t shpenzuesit t njjt, pr fuqi m t
madhe se ajo nominale si n fig. 2.4. mund t prfundojn se shpenzuesi i njjt, mund t
ngarkohet me fuqi m t lart se ajo nominale (P
2
> Pn), mirpo kjo duhet t zgjas nj koh
m t shkurt, e cila caktohet me kohn t
2
.

Nse n nj sistem t koordinatave (t,P) vendosim pikat (t
2
, P
2
) (t
3
,P
3
) do t fitohet lakorja pr
mbingarkesn e mundshme pr shpenzuesin e paraqitur n t njjtn figur. Kjo tregon, se
shpenzuesi mund t mbingarkohet, mirpo si pasoj t ksaj kemi rritjen e intensitetit t
rryms npr instalim.
Fig.2.4. Paraqitja grafike e lakoreve pr mbingarkesat e lejuara.
AT
AT
t
2
t=const.
lej
AT
AT
2
n
P =P
t
2 n
P >P
2 n
t
3 2
t t
P
2
1
P
P
P
t
P =P
2 n
P >P
2 n

11

2.3. VETIT THEMELORE T KOMPONENTEVE PR INSTALIMET
ELEKTRIKE

Pr realizimin e instalimeve elektrike prdoren komponentet elektrike dhe jo elektrike. Ktu
do t bhet fjal pr komponentet elektrike. Komponentet elektrike m n mas gjithsesi jan
prcjellsit elektrike. Pas tyre vijn elsat e ndryshm, komponentet mbrojtse, etj. T gjitha
kto shrbejn q energjia elektrike t mbartet n mnyr t sigurt dhe kualitative deri te
shpenzuesit. Kualiteti i izolimit elektrik t komponentve ndaj mjedisit, sht prcaktuar me
tensionin nominal t instalimeve elektrike i cili njhersh sht tensioni nominal i
komponentve.
Kto komponente jan t lidhura n seri, dhe npr to kalon rryma me intensitet t njjt pr
t gjitha, e t ciln e caktojn madhsit teknike t shpenzuesit. Secila komponent elektrike
mund t paraqitet me nj impedanc si n figurn 2.5.

Gjat kalimit t rryms npr kto komponenta, do t paraqiten humbjet energjetike, fuqia e t
cilave sht e caktuar me shprehje
h
n
U

;
c
o
s
2
1
Fig.2.5. Paraqitja grafike e renditjes s komponenteve
elektrike n pjesn e instalimit elektrik deri te
shpenzuesit
U
P

;

q
n
n
U
P
P
h
1
Z
AU
1
I
sh
*
P = ReAU I `
1 h1 sh
n
| | sh
i
sh
i e hi
I R I U R P
2 *
= A = (2.8)

Ku jan: AU
i
- rnia e tensionit n komponenten e i-t
I
sh
- rryma e shpenzuesit, prkatsisht rryma npr komponent, dhe
R
i
- pjesa aktive e impedancs.

Si te shpenzuesit ashtu edhe te komponentet elektrike, n t cilat paraqiten humbjet
energjetike do t paraqiten sforcimet e materialit n temperatur. Kto do t kufizojn
intensitetin e rryms npr komponent, duke e prcaktuar vlern e saj nominale. Nse
humbjet energjetike t komponenteve jan t vogla, ather vlern nominale t rryms e
cakton sforcimi elektromekanik m i madh i lejuar.

12
2.4. BURIMET ELEKTRIKE (ELEKTROREZISTUESE) T NXEHTSIS

Te ky grup i shpenzuesve bhet shndrrimi i energjis elektrike n nxehtsi. Kto jan t
vetmit shpenzues tek t cilt shndrrimi i energjis elektrike n nj form tjetr t energjis
bhet pa humbje. Pr kt, te kta shpenzues koeficienti i shfrytzimit sht i barabart me nj
( =1.)

Me kyjen e shpenzuesit t till n tension alternativ, npr at do t vendoset rryma me
form t njjt si e tensionit, dhe n kt rast nuk paraqitet fuqia reaktive, e si rezultat i ksaj
sht se faktori i fuqis sht i barabart me nj ( cos =1).
1
Fig.2.6. Simboli grafike i burimit elektrorezistues t nxehtsis
me shnimet teknike (a) dhe diagrami i rryms fillestare (b)
k, U
P
n
a)
k =1,3
n
b)
0 t
P
(I= )
n
I I
kU
I
Kur kta shpenzues t kyen n tension, ather rryma fillestare nuk do t jet m e madhe se
ajo nominale. Kta shpenzues konstruktohen si njfazor ose trefazor. N figurn 2.6 sht
treguar shenja grafike e shpenzuesve t till me madhsit fizike, si dhe diagrami kohor i
rryms fillestare.
Krahas burimeve elektrorezistuese t nxehtsis ekzistojn edhe lloje tjera t burimeve si p.
sh. me hark elektrik ose dielektrik. Pr kto lloje t burimeve, nuk vlejn prfundimet e
nxjerra m par. Instalimet pr kyen e ktyre shpenzuesve bjn pjes n lmin e instalimeve
speciale.

2.5. BURIMET ELEKTRIKE T DRITS

Kta shpenzues sot prdoren n mas t madhe. Burimet elektrike t drits energjin elektrike
e shndrrojn n energji t drits. Gjat ktij shndrrimi shfaqen humbje t konsiderueshme,
me ka edhe koeficienti energjetik i shfrytzimit sht shum m i vogl se nj (< 1).
Sipas mnyrs s shndrrimit t energjis, dallojm burimet me tel metalik t skuqur ose
burimet inkandeshente dhe burimet me shkarkim elektrik npr przierjen e gazrave dhe
avujve t metalit (llambat fluoreshente, llambat e zhivs, llambat metal hollogjene dhe
llambat e natriumit me shtypje t lart). Kto burime doher konstruktohen si njfazore.
Te burimet inkandeshente gjat procesit t shndrrimit t energjis elektrike, n at t drits
nuk lajmrohet energjia reaktive. Pr kt, edhe faktori i fuqis sht i barabart me nj
(cos=1). Mirpo, te burimet me shkarkim elektrike, lajmrohet energjia reaktive. Kjo energji
sht m shum pr arsye t pajisjeve shtes (paralidhse), pa t cilat nuk mund t punojn

13
kto burime, e m pak pr arsye t procesit t shndrrimit. N fig. 2.7. jan dhn simbolet
grafike pr t dy llojet e burimeve si dhe shnimet teknike me t cilat prshkruhen:

Pr t dy llojet e burimeve rryma n fillim sht m e madhe se ajo nominale, kjo shihet nga
diagrami kohor i paraqitur n t njjtn figur. Te burimet inkandeshente, regjimi nominal
vendoset pas nj kohe shum t shkurt (t rendit disa milisekonda), ndrsa te burimet me
shkarkim elektrike kjo period matet me minuta, me prjashtim t llambave fluoreshente tek
t cilt zgjat disa sekonda.
Te kto burime t drits si shnime teknike jan dhn fuqia elektrike dhe fuqia e drits s
burimit, prkatsisht fluksi i drits. Zakonisht projektuesi i instalimeve elektrike, bn
zgjedhjen e llojit t burimeve elektrike t drits dhe cakton numrin e nevojshm t tyre, dhe
at m s shpeshti duke prdorur metodn m t thjesht e cila sht metoda e faktorit t
shfrytzimit. T njjta llogaritje tani bhen prmes softuerve prkatse ( Silicht, Relux, etj)
Fig.2.7. Simboli grafike i burimit elektrike t drits pr burimet
inkadescente (a) dhe fluoreshente (b) dhe shnimet teknike t
tyre
0
a)
n
n
, J
U , P
n
P I
(I= )
U
1
I
I
n
t
0
t
b)
n
, J
U ,P ,cos
n
n
I P
(I= )
Ucos
1
I
I
n

2.6. MOTORI (ASINKRON) ELEKTRIK PR TENSION ALTERNATIV
Ky lloj i shpenzuesve bn shndrrimin e energjis elektrike n at mekanike. Gjat
shndrrimit t till lajmrohen humbjet, prandaj edhe koeficienti i shfrytzimit energjetik do
t jet m i vogl se nj ( < 1). Te kta shpenzues lajmrohet edhe energjia reaktive, dhe si
rezultat i saj edhe faktori i fuqis do t jet m i vogl se nj ( cos < 1).
Kta shpenzues ndrtohen (konstruktohen) si njfazor ose trefazor dhe at me rotor me faza
(ose unaza) ose me rotor t lidhur n t shkurtr (ose me pshtjell n form kafazi). Rryma
fillestare te motori me rotor t lidhur shkurt sht disa her m e madhe se rryma nominale,
ndrsa te motort me rotor me faza ajo mund t rregullohet (prshtatet) duke ndryshuar vlern
e rezistencs t kyur n qarkun e rotorit.
Koha e lshimit n pun varet nga karakteristika e ngasjes. N fig. 2.8 jan paraqitur simbolet
grafike t ktyre motorve me shnimet teknike dhe lakoret e rrymave t lshimit.
Pr kta motor, si shnim teknik jepet edhe numri i rrotullimeve n boshtin e tij, dhe i cili
shrben pr llogaritjen e momentit rrotullues i cili i nevojitet projektuesve t ngasjeve
elektromotorike.

14

2.7. SHPENZUESIT E TJER T ENERGJIS ELEKTRIKE

Krahas shpenzuesve t cekur, e t cilt m s shpeshti prdoren, ekzistojn edhe shpenzues t
tjer. Ktu do t shqyrtohen, vetm ata t cilt n instalimin elektrik kyen nprmjet t
ndonj shndrrues elektroenergjetik, i cili mund t jet: transformatori, ridrejtuesi,
shndrruesi i frekuencs dhe kondensatori elektrik. Ridrejtuesi gati do her n hyrje ka
transformatorin, e shndrruesi i frekuencave ka ridrejtuesin. Pr kt, problemi nga aspekti i
instalimeve elektrike mund t reduktohet vetm n transformator me ndonj shpenzues n
qarkun e sekondarit. Ky rast sht treguar n fig. 2.9. transformatori sht shndrrues i
energjis elektrike t nj niveli t potencialit n energji elektrike t nivelit tjetr t potencialit.
Gjat ktij shndrrimi shfaqen humbjet pr ka edhe koeficienti i shfrytzimit energjetik sht
m i vogl se nj ( < 1). Te kta shpenzues paraqitet edhe energjia reaktive, e cila ka vler
relativisht t vogl t fuqis. Pr kt arsye, edhe faktori i fuqis do t jet afr njshit nse
shpenzuesi i kyur sht kryesisht me fuqi aktive. Gjat kyjes s shpenzuesit tjetr ky faktor
i fuqis do t ndryshoj n varsi nga karakteristika e tij.
M
k~
M
k~
1
Fig.2.8. Simboli grafike t motorve asinkronme rotor t lidhur
shkurt (a) dhe me rotor me faza (unaza) (b)
n n n
P , n )
k~f ,U , cos
n n
a)
n z
t
b)
t
(b)
P/
(I= ) I I I
k Ucos
k=1 ose 3
n
I
me hov t rnd
me hov t leht
n
P=P
(a)

Transformatori caktohet me fuqin e plot nominale S dhe vlern nominale t tensionit n
primar U
n
, pa marr parasysh llojin e shpenzuesit t kyur n qarkun e sekondarit.
i
Fig.2.9. Skema elektrike e kyjes s shpenzuesit t energjis elektrike n instalim
prmes transformatorit dhe diagrami kohor i rryms s kyjes s transformatorit
me sekundar t hapur
1
S= P +Q (VA)
2 2
t
~U
S
h
p
.
i
2
T
I
1

15
Me ndihmn e shnimeve teknike t cekura m lart, mund t llogaritet intensiteti i rryms i
nevojshme pr zgjedhjen e komponenteve t instalimit elektrik. Me rastin e kyjes s
transformatorit me sekondar t hapur, n instalimin elektrik do t paraqiten rryma fillestare
m t larta (1,5 2,5) I
n
t cilat zgjasin shkurt. Me rastin e kyjes s transformatorit me
shpenzues n qarkun e sekondarit, ather rryma fillestare caktohet me rrymn fillestare t
shpenzuesit. Prmes transformatorit m s shpeshti kyen shpenzuesit me karakteristika t
posame, t cilt prve tjerash mund t kan rryma t mdha fillestare, lidhje t shkurta t
shpeshta dhe form t deformuar t rryms periodike. Kto mund t jen shkaktare t rnieve
t mdha t tensionit, lkundjeve t tensionit dhe paraqitjen e harmonikave t larta. Mirpo,
n instalimet elektrike pr qllime t prgjithshme, shpenzues t till nuk do t kyen,
prjashtim mund t bhet pr ata me fuqi t vogl me t cilin rast mund t mos merret
parasysh ndikimi i till.
Kondensatori sht shpenzues, i cili energjin elektrike nuk e shndrron n ndonj form
tjetr (me prjashtim t nxehtsis dhe at me fuqi t paprfillshme), por vetm kt e
shkmben me burimin. Pr kt, mund t konsiderohet gjenerator i energjis reaktive, fazori i
fuqis reaktive t s cilit sht para tensionit pr kndin /2. Pasi q fazori i fuqis reaktive t
shumics s shpenzuesve t tjer mbetet pas tensionit pr kndin /2, ather kondensatori
elektrik prdoret pr kompensimin e energjis reaktive t shpenzuesve t till. Pasi q,
pjesmarrja e energjis reaktive n instalime dhe sisteme pr prodhim, mbartja dhe
shprndarja t energjis elektrike sht e padshirueshme ather bhet kompensimi i saj.
Shpenzuesi i till sht prshkruar me vlern nominale t fuqis reaktive Q
n
dhe tensionit n
kyje U
n
.
Me kyjen e shpenzuesit t till n instalimin elektrik, mund t lajmrohet rryma fillestare e
cila sht e afrt me rrymn e lidhjes s shkurt n at vend. Ajo do t varet nga momenti i
kyjes s tij. Grafiku i rryms fillestare sht treguar n (fig. 2.10. b.), n t kundrtn gjat
shkyjes s shpenzuesit t till mund t lajmrohet mbitensioni, vlera e t cilit varet nga asti i
shkyjes.
Fig.2.10. Paraqitja grafike e kyjes s kondenzatorit elektrike (a) dhe
grafiku i rryms fillestare (b)
a)
i
~U C
N
b)
t
Q=CU
2
S=Q(VAr)
U
I=
Q
i
Paraqitja e rrymave t mdha dhe e mbitensioneve nuk sht e dshirueshme n instalimet
elektrike, prandaj kto duhet t pengohen. Kjo arrihet duke vendosur induktivitet/shuarse pa
qark magnetik, para kondensatorit elektrik, dhe i cili gjat kyjes zvoglon intensitetin e
rryms fillestare. Qe t pengohet dukuria e paraqitjes s mbitensionit gjat kohs s shkyjes,
n skajet e kondensatorit duhet kyur rezistencat shkarkuese, t cilat energjin e akumuluar n
kondensator e shndrrojn n nxehtsi. Skema elektrike e kyjes s ktyre dy komponenteve
n kondensator elektrik sht treguar n fig. 2.11.

16

2.8. FUQIA N QARKUN ME RRYM ALTERNATIVE ME PERIOD T
THJESHT
Fig.2.11. Skema elektrike tripolshe e kyjes s shuarses dhe
rezistencs shkarkuese n qarkun e kondenzatorit
KONDENZATORI
L
Instalimi elektrik
4 22 2
R
3 1 21
6
31 5
32

Nocioni i fuqis merret kur analizohet dukuria me t ciln kryhet ndonj pun ose bhet
transformimi i energjis. Nse sht i dhn tensioni alternativ n mes t dy skajeve t qarkut
elektrik t cos U u 2 dhe rryma alternative n qark ) t cos( I i 2 n raport me
kahun referent t njjt ( kndi , i cili tregon ndryshimin n faz t rryms dhe tensionit, ka
vlern pozitive nse rryma sht pas tensionit, dhe negative nse rryma sht para tensionit).
Vlera momentale e fuqis n qark sht:
) t cos( t cos UI i u p 2 (2.9)
Kjo mund t paraqitet si shum e antarit konstant dhe antarit me frekuenc t dyfisht
( fig. 2.12), pra:
) t cos( UI cos UI p 2 (2.10)
N shprehjen e fundit,
-
T
pdt
T
UI
0
1
cos paraqet vlern mesatare t fuqis momentale, dhe
- P t UI ) 2 cos( vlern momentale t komponents t frekuencs s dyfisht, amplituda
e s cils sht e barabart . S UI
Komponenta P mund t shprehet si:
t sin sin UI t cos cos UI P 2 2 (2.11)
Kshtu vlera momentale e fuqis mund t transformohet n shumn e fuqis aktive dhe
reaktive ( si n fig. 2.12 b).

17
t sin sin UI ) t cos ( cos UI p 2 2 1 (2.12)

I II
I. Vlera momentale e fuqis aktive II. Vlera momentale e fuqis reaktive
Pjesa konstante e ktij antari,
cos UI P , sht i barabart me
vlern mesatare t fuqis momentale
n qark dhe quhet fuqia aktive.
Vlera momentale e fuqis aktive
oshilon me frekuenc t dyfisht n
mes t 0 dhe 2P.
Amplituda e antarit oshilues sht e
barabart me fuqin aktive P.
Vlera momentale e ksaj
komponente oshilon me frekuenc
t dyfisht n mes sin UI dhe
sin UI .
Vlera mesatare e ksaj komponente
sht e barabart me zero.
Amplituda e ksaj komponente
sin UI Q quhet fuqia reaktive.

b)
a)
II
I
S
Q
P
t
t
i
u
p=u i
P
Fig.2.12. a) Tensioni, rryma dhe vlera momentale e fuqis s
qarkut; b) fuqia momentale dhe komponenta aktive dhe
reaktive e saj.
18
Amplituda e komponents P e shnua UI r me S , quhet fuqia e dukshme. Raporti i fuqis
aktive dhe asaj t dukshme (
S
P
) quhet faktori i fuqis. Kshtu mund t nxirren kto
shprehje:
cos

2 2
Q P S (VA)
tg P Q (VAr) (2.13)
cos S P (W)

2.9. INTERPRETIMI FIZIK PR QARQET ELEMENTARE

Nse qarku elementar prbhet nga rezistenca termogjene ideale R ndryshimi i fazs s
rryms n krahasim me tensionin sht 0 , dhe fuqia momentale ka vetm komponentin
aktive, pra:
), t cos ( P ) t cos ( UI p 2 1 2 1
2
2
RI
R
U
P (2.14)
Vlera mesatare e fuqis momentale sht pozitive. Vlera momentale e fuqis sht doher
pozitive n raport me kahun referent t aprovuar n qark, ka nnkupton se rezistenca
termogjene gjithnj absorbon energjin elektrike, e cila nse n skajet e qarkut q ka tension
shndrrohet n nxehtsi. Kshtu, kahu i mbartjes s energjis dhe fuqis sht n pajtim me
kahun referent n qark n baz t s cilit jan caktuar tensioni dhe rryma.
Nse qarku elementar prbhet nga bobina induktive me induktivitet L, ndryshimi i fazs s
rryms n krahasim me tensionin sht 2 / , dhe fuqia momentale ka vetm
komponenten reaktive, pra:
, t sin Q t sin UI p 2 2
2
2
LI
L
U
UI Q
(2.15)
Vlera mesatare e fuqis momentale sht zero. Vlera momentale e rryms ndrron n mnyr
alternative kahun n krahasim me kahun referent t aprovuar n qark, ka nnkupton se n
intervalet kur rrymn n qark e mban tensioni i burimit ( duke e mposhtur FEM t
vetinduksionit) rryma do t rritet nga zero deri n vlern maksimale, deri sa puna elektrike
t ciln e bn tensioni i rrjetit shndrrohet n energjin e fushs magnetike. Fuqia e
burimit n kt interval sht pozitive. N intervalet kur rryma zvoglohet nga vlera
maksimale deri n zero, energjia magnetike nprmjet FEM t vetinduksionit shndrrohet n
pun elektrike e cila kthehet n burim. Pr kt, n kto intervale fuqia e burimit sht
negative. Puna t ciln qarku e kthen n burim sht e barabart me punn t ciln
burimi i ka dhn qarkut n intervalin e mparshm. N gjysm periodat e ardhshme t
rryms, t gjitha dukurit e prshkruara prsriten me radhitje t njjt, vetm se me
ndryshimin e kahut t rryms edhe fusha magnetike e ndrron kahun.
Sipas marrveshjes, merret se burimi ia drgon fuqin reaktive bobins induktive,
prkatsisht bobina shpenzon fuqin reaktive.
N qarkun i cili prbhet vetm prej kondensatorit ideal rryma sht para tensionit t burimit
pr kndin 2 / ( ) 2 / ( , dhe fuqia momentale ka vetm komponenten reaktive, pra :

19
t sin Q t sin UI p 2 2 ,
C
I
CU UI Q
2
2
. (2.16)
Vlera mesatare e fuqis momentale sht zero. Vlera momentale e rryms ndrron n mnyr
alternative kahun n krahasim me kahun referent t aprovuar n qark, ka nnkupton se n
intervalet kur rrymn n qark e mban tensioni i burimit, duke e mposhtur FEM t
kondensatorit, fusha elektrike n kondensator rritet, ndrsa puna elektrike t ciln e
kryen tensioni i rrjetit shndrrohet n energjin elektrostatike t fushs elektrike. Fuqia
e burimit n kt interval sht pozitive. N intervalet q pasojn fusha elektrike dobsohet
dhe energjia elektrostatike zvoglohet deri n zero. Kjo nprmjet FEM t kondensatorit
shndrrohet n pun elektrike e cila i kthehet burimit. Pr kt, n kto intervale fuqia e
burimit sht negative. Puna t ciln qarku e kthen n burim sht e barabart me punn
t ciln burimi i ka dhn qarkut n intervalin e mparshm. N gjysm periodat e
ardhshme tensioni prsritet me radhitje t njjt, vetm se me ndryshimin e kahut t tensionit
ndrrohet edhe kahu i fushs elektrike.
N qarkun me kondensator energjia reaktive sht madhsi negative pr kahet referente t
dhna. Sipas marrveshjes kondensatori konsiderohet si gjenerator i fuqis reaktiv, dhe themi
se kondensatori i drgon energji reaktive burimit, i cili shpenzon fuqin reaktive.
T gjitha analizat e bra jan pr sistemin njfazor. Pasi sistemi trefazor ka specifikat e veta
duhet t prmenden ngjashmrit dhe ndryshimet e prkufizimeve t fuqis aktive dhe
reaktive. Pr sistemin trefazor t balancuar kemi:
- Fuqia momentale sht e barabart me shumn e fuqive momentale t secils faz.
- Fuqia momentale sht konstante dhe e barabart me trefishin e vlers t fuqis aktive
t nj faze:
P UI p
f
3 cos 3
3
(2.17)
- Sipas marrveshjes fuqia reaktive e sistemit trefazor t balancuar sht e barabart me
trefishin e vlers t fuqis reaktive t nj faze:
Q Q
f
3
3
(2.18)
- Pr arsye t simetris s plot n mes t fazave, e mjaftueshme sht t caktohet rryma
dhe tensioni i nj faze.

2.10. KOMPENZIMI I ENERGJIS REAKTIVE

Shum pajisje elektrik pr kryerjen e puns normale prve energjis aktive shfrytzojn edhe
energjin reaktive. Kur shpenzuesit t furnizohen me energji reaktive nga sistemi energjetik
paraqitet rritja e rnieve t tensionit dhe humbjet shtes t energjis n gjenerator,
transformator dhe linja. Mirpo, nse energjia reaktive kompensohet drejtprdrejt n vendin
ku shpenzuesi furnizohet me energji, duke prdorur aparaturn pr prodhimin e energjis
reaktive, mund t prmirsohen vlerat e tensionit n sistemin energjetik dhe t zvoglohen
humbjet energjetike n prodhim dhe mbartje. Me kompensim bhet shkarkimi i burimeve
ekzistuese t energjis dhe rrugve mbartse, dhe kshtu pajisjet ekzistuese pr prodhimin dhe
mbartjen e energjis mund t prodhoj dhe mbart energji me fuqi aktive m t madhe.
Energjia reaktive e nevojshme pr punn e numrit m t madh t shpenzuesve sht ajo
induktive, ka do t thot se fazori i fuqis Q
sh
mbetet pas fazorit t tensionit pr kndin /2.

20
Q
c
=Q
k
ndrsa shkmbimi i energjis reaktive n mes t burimit dhe shpenzuesit do t bhet
e n sistemet
ensatori sinkron dhe motori sinkron),
t, grupor ose
-
N koht e fundit teknologjia e prodhimit t kondensatorve pr kompensim aq shum sht
.11. PRCAKTIMI I FUQIS S NEVOJSHME PR KOMPENSIM
ve si dhe
Nse paralel me shpenzuesin e till kyet kondensatori elektrik me fuqi Q
c
ku Q
c
<Q
sh
,
ather kondensatori me shpenzuesin n mes veti do t shkmbejn energjin reaktive me fuqi
me fuqin Q
sh
-Q
k
. N kt mnyr, do t bhet kompensimi i nj pjese t energjis reaktive,
n pjesn e instalimit n mes t burimit dhe shpenzuesit. Nse Q
k
=Q
sh
, energjia reaktive do t
shkmbehet vetm n mes t kondensatorit dhe shpenzuesit. Kjo do t thot se ajo plotsisht
do t kompensohet. N fig. 2.13 sht dhn paraqitja grafike e ktij procesi.
Pr kompensimin e energjis reaktive, prkatsisht t fuqis reaktiv
k sh
I
sh
P
Q -Q
sh k
P
sh
sh k k sh
Q I I Q
S= +j(Q -Q )
h
P
sh k
P =0
Fig.2.13. Paraqitja grafike e shkmbimit t energjis reaktive
n mes t shpenzuesit me kondenzatorin dhe burimin
P
elektroenergjetike prdoren kto pajisje:
- Kompensatort rrotullues ( Komp
- Kondensatort ( t lidhur n seri ose paralel pr kompensim t vean
qendror si dhe kompensimi dinamik),
Filtrat pasiv,
- Filtrat aktiv.
zhvilluar dhe ata kan arrit t bhen zgjidhje universale, dhe at si pr stabilimentet
industriale ashtu edhe pr ato shprndarse.

2
Duke shfrytzuar prkufizimin pr vlerat momentale t fuqis aktive dhe reakti
prkufizimin pr faktorin e
fuqis dhe lidhjen n mes t
fuqis aktive reaktive dhe asaj
t dukshme, mund t formohet
diagrami vektorial i fuqive. Pr
kompensimin e fuqis reaktive
nga vlera fillestare e faktorit t
fuqis
1
cos n faktorin e
fuqis
1
cos , sht e
nevojsh het fuqia
reaktive ) (
2 1
2
cos
me t prodho
tg tg P Q
C
.
N figur r n 2.14 sht tregua

P- fuqia aktive
Q- fuqia reaktive
S- fuqia e dukshme
2
Q
Q
1
P
C
Q
S
2
1
S
2
C
Fig.2.14. Diagrami i fuqive pr sistemin e pakompensuar
(ideksi 1) dhe t kompensuar (indeksi2); Q fuqia reaktive e
prodhuar e nevojshme pr kompensim n cos
1
2
21
diagrami vektorial i fuqive pr gjendjen para dhe pas kompensimit.
Pas kompensimit shpenzuesi nga rrjeti merr fuqin reaktive m t vogl se ajo fillestare,
, duhet ti shmangemi sepse n at rast do t mbartet fuqia reaktive
h burim
.12. KOMPENSATORT SINKRON DHE MOTORT SINKRON
je ekonomike
.13. KOMPENSIMI I FUQIS REAKTIVE ME KONDENSATOR
rdorimin e
cilat jan kryesisht induktive, lidhen n seri kondensatort
1 2
Q Q kshtu q gjat vlers s fuqis aktive P t pandryshueshme fitohet vlera e zvogluar
s dukshme ) (
1 2
S S .
Mbi kompensimit
e fuqis
1
Q Q
C

prej shpenzuesit ka i i furnizimit, ka nnkupton se krahas kompensimit t br do t
kemi humbje t rritura t energjis dhe tension t rritur n shpenzues.

2
Te shpenzuesit industrial t fuqive t mdha, sht e justifikueshme n pikpam
investimi n stabilimentet pr kompensim, puna e t cilave bazohet n aplikimin e makinave
rrotulluese. Ktu duhet t dallohet rasti kur makina sinkrone punon vetm si burim i fuqis
reaktive ( ather ajo quhet kompensator sinkron dhe praktikisht punon si motor sinkron me
mbi eksitim n pun pa ngarkes) dhe rasti kur makina punon si motor (sinkron) me
ngarkes normale. Pr rastin e dyt sht e parapar q motori t punon me rrymn nominale
pr ngarkesn e dhn ( pra ai as nuk shpenzon dhe as nuk prodhon fuqi reaktive). Nse
parashihet q motori sinkron t shfrytzohet edhe pr prodhimin e fuqis reaktive ather
makina duhet t ket konstruksion t posam pr at regjim pune. Nj ngasje e ktill
elektromotorike do t jet e leverdishme, sepse njkohsisht vepron edhe si kompensator i
fuqis reaktive, prandaj pr uzina industriale mund t jet me rndsi t madhe ekonomike.
Por ktu duhet pas kujdes gjat przgjedhjes s sistemit prkats t eksitimit, si dhe gjat
projektimit t rregullatorit automatik t eksitimit me qllim q t sigurohet stabiliteti i
makins sinkrone.

2
Kompensimi i fuqis reaktive n sistemin elektroenergjetik mund t bhet me p
kondensatorve serik apo paralel.
Nse n linjat e tensionit t lart, t
ather kemi t bjm me kompensimin serik. Efekti i ndrtimit t kondensatorve serik
vrehet n zvoglimin e rnieve t tensionit dhe humbjeve t fuqis reaktive, si dhe n rritjen
e rezervs s stabilitetit t sistemeve mbartse. Kondensatort e lidhur n seri praktikisht nuk
ndikojn n humbjet e fuqis dhe energjis aktive n mbartje.

VSHM
VSH - vendi shprndars
VSHM - vendi shprndars
mats
VSH VSH
c)
SH
a) b)
Fig.2.15. Skema principiele elektrike e mnyrs s realizimit
t kompenzimit t energjis reaktive:kompenzimi i veant
(a), grupor(b), qendror (c)
SH - shpenzuesi
22
Nse te shpenzuesit kondensatort i lidhim paralel, do t zvoglohet vlera e fuqis reaktive t
jis reaktive lidhet drejtprdrejt n skajet e shpenzuesit dhe
mbartur. Kjo do t ndikojn n mnyr t volitshme n zvoglimin e rnieve t tensionit dhe
humbjeve t fuqis dhe energjis reaktive n mbartje. Ekzistojn katr mnyra t mundshme
pr realizimin e kompensimit paralel: i veant, grupor, qendror dhe i przier (fig..2.15).
Przgjedhja e zgjidhjes konkrete teknike duhet t marr parasysh karakteristikat teknike dhe
ekomomike t secilit rast t cekur.

.13. 1. Kompensimi i veant 2
Pajisja pr kompensimin e energ
kyet dhe shkyet s bashku me te (fig. 2.16). Nse nuk bhet fjal pr motort me masa
volante t mdha, nuk paraqitet nevoja pr els t veant pr kondensatorin, si dhe nevoja
pr rezistencat pr shkarkim. Shpenzuesi dhe kondensatori jan t mbrojtur me pajisjen
mbrojtse t prbashkt. Pa marr parasysh q kompensimi i veant sht i dedikuar pr
shpenzuesit t cilt jan t kyur pr nj periudh m t gjat t kohs, me shkyjen e
shpenzuesve nga rrjeti ather edhe bateria e kondensatorve nuk sht n funksion. Kshtu
paraqitet nevoja pr shfrytzim m t mir t pajisjes, e cila mund t realizohet me aplikim e
llojeve t tjera t lidhjeve.
Kompensimi i veant i transformatorit. Transformatori me fuqi nominale S
n
, tensioni e
lidhjes s shkurt u
k
%, i ngarkuar me fuqin e dukshme S, shpenzon fuqin reaktive Q
T
, e cila
prbhet nga dy komponente: fuqin reaktive t puns pa ngarkes Q
0
dhe fuqin reaktive q i
prgjigjet reaktancs s shkaprderdhjes. Pra fuqia reaktive Q
T
q e shpenzon transformatori
sht:

Fig.2.16. Kompensimi i veant
M
~
M
~
M
~
2
100
S
S %
% u
Q Q
n
k
0 T
(2.19)
Nse bhet kompensimi i veant i transformatorit me kyjen e drejtprdrejt t bateris s
kron. Nse motori lshohet n pun drejtprdrejt
reaktive e motorit n pun pa ngarkes).
kondensatorve, ajo zakonisht dimensionohet ashtu q ti prgjigjet fuqis reaktive t
transformatorit gjat ngarkess s plot.
Kompensimi i veant i motorit asin
ather bateria e kondensatorve lidhet drejtprdrejt n skajet e motorit, pra paralel pas elsit
dhe siguresave dhe ather fuqia e bateris nuk guxon t kaloj 90% t fuqis reaktive t
motorit n pun pa ngarkes, kshtu:

0
9 0 Q . Q
C
(Q
0
sht fuqia

23
K dukurin e vet ngacmimit t motorit asinkron gjat ndaljes, y kufizim pengon e sidomos kur
makina e ngasur ka moment t inercis t madh dhe ndalet ngadal.
N rastin kur sht e montuar mbrojtja e motorit, preferohet q ajo t programohet n vlern
m t ult t rryms sipas shprehjes:

n Th
I
cos
I
1

cos
2
(2.20)
u jan:
h
vlera e re e rryms s mbrojtjes s motorit,
rryma nominale e motorit n A ( nga tabela e shnimeve) ,
N s jet ndrelsit yll-trekndsh, manual ose
automa jt n skajet e motorit para
elementet pr

k
- I
T
- I
n
- cos faktori i fuqis nominal i motorit ( nga ta
1
bela e shnimeve) ,
- cos faktori i fuqis pas kompensimit.
2
ra tin kur motori lshohet n pun nprm
tik, baterit e kondensatorve nuk duhet t lidhen drejtprdre
ndrelsit, por duhet t lidhen n skajet e motorit i cili drejtprdrejt kyet n furnizim.
Te ndrelsat manual pr motort me kompensim prdoren ndrelsat special me kontakte
nprmjet t s cilve lidhet bateria e kondensatorve. Kto kontakte gjat kyjes, i lidhin
baterit drejtprdrejt n tensionin e plot t rrjetit dhe ajo mbetet e lidhur edhe gjat lshimit
n pun dhe gjat puns s motorit.
Te ndrelsi automatik bateria lidhet n kontaktorin me t cilin dirigjon automatika e
ndrelsit. Edhe ktu njjt si te ndrelsi manual bateria gjat lidhjes drejtprdrejt kyet n
tensionin e plot t rrjetit, dhe mbetet kshtu e lidhur deri n shkyje.
Kompensimi i veant i burimeve t drits (llambave) me shkarkim elektrik. Pr punn
normale t burimeve t drits me shkarkim elektrik jan t domosdoshm
kufizimin e rryms s shkarkimit. Te llambat e natriumit me shtypje t ult me fuqi t vogl
prdoret transformatori me fush shkaprderdhse t madhe, ndrsa te llambat e tjera me
shkarkim elektrik m s shpeshti prdoret shuarsja e lidhur n seri. Pr shkak t induktivitetit
t lart faktori i fuqis te transformatort me fush shkaprderdhse sht rreth 0.3, ndrsa te
shuarsja e lidhur n seri sht rreth 0.5. Llambadart bashkkohor me pajisje paralidhse
elektronike kan faktorin e fuqis afr njshit dhe nuk krkojn kompensim t energjis
reaktive.
Pr arsye t natyrs jo lineare t rryms s burimeve t drits me shkarkim elektrik, e sidomos
n rastin e instalimit t nj numri t madh t llambadarve, duhet t merret n konsiderim
prezenca e rritur e harmonikve t lart.
Kondensatort e lidhur paralel n llambadart dhe kondensatort energjetik n aparaturat pr
kompensim t fuqis reaktive s bashku me impedancn e rrjetit formojn qarkun rezonant.
Ky qark i forcon harmonikt e lart t rryms s llambadarit, ka mund t sjell deri te dukuria
e mbitensionit dhe dmtimin e pajisjes. Prandaj me rastin e projektimit t kompensimit t
fuqis reaktive t objekteve me konsum dominues t llambadarve me gypa fluoreshent duhet
t kemi parasysh prezencn e harmonikve t larta dhe dukurin e rezonancs.
N objektet e mdha, pr arsye t numrit t madh t llambadarve me gypa fluoreshent,
kompensimi individual nuk sht i leverdishm, dhe n at rast zakonisht prdoret
kompensimi qendror i fuqis reaktive. Pr shkak t prezencs s harmonikve t lart ky
kompensim realizohet m s shpeshti si stabiliment pr filtrim.

24
2.13. 2. Kompensimi grupor
rastin kur grupi i shpenzuesve induktiv N
furnizohet nprmjet linjs
ather shfrytzohet kompen
s prbashkt,
simi grupor i
e kompensimi qendror fuqia reaktive e tr st
t fuqis reaktive fig.2.18. Kjo mnyr e realizimit t
e pr rastin kur ekzistojn nj numr i madh i shpenzuesve
r arsye ekonomike m s shpeshti prdoret lidhja e przier e treguar n 2.19. Te kjo mnyr
prdoren t gjitha ant e mira t lidhjes s veant, grupore
he qendrore. Pra nj pjes m e vogl e fuqis reaktive t gjeneruar shprndahet n rrjetin
kondensator, elsit kryesor dhe rezistencave pr shkarkimin e kondensatorve kur
treguar n fig. 2.17. Pr secilin grup t
shpenzuesve sht parapar pajisje e veant
pr kompensim e cila instalohet pa els t
posam. Nse n grupin e shpenzuesve
ekziston ngarkes e ndryshueshme dhe/ose
shpenzuesit e veant gjat puns kyen dhe
shkyen, efekti i rrafshimit e bn kt
mnyr t realizimit t kompensimit trheqs,
sepse nevojitet t bhet kompensimi i vlers
mesatare t fuqis reaktive t grupit.

2.13. 3. Kompensimi qendror
T abilimentit kompensohet me ndihmn e vetm
nj pajisjeje pr kompensim
kompensimit sht e prshtatshm
me fuqi t vogl, t cilt kan fuqi reaktive t ndryshme dhe t cilt kyen n intervale t
ndryshme kohore. Prparsit e kompensimit qendror jan: aparatura montohet leht, ndrsa
zgjerimi i kompensimit dhe rritja e fuqis s kondensatorve realizohet shum thjesht. Pasi
q faktori i njkohshmris
sht m i vogl se nj,
nevojitet fuqi m e vogl
reaktive n krahasim me
rastin e kompensimit t
veant apo grupor.
Gjithashtu duhet t ceket se
konfigurimi i rrjetit lokal
mbetet e pandryshueshme.
N kt rast sht e
domosdoshme t prdoret
rregullatori i posam pr
kyjen dhe shkyjen e
kondensatorve.

2.13. 4. Kompensimi i przier

P
e kompensimit t fuqis reaktive
d
lokal nprmjet lidhjes s veant dhe grupore, ndrsa pjesa tjetr rregullohet n nivelin
qendror.
Aparatura pr kompensimin e fuqis reaktive q prdoret te kompensimi qendror dhe t
przier prbhet nga: rregullatori i fuqis reaktive, kondensatorve paralel, siguresat pr
qarqet me
M
~
M
~
M
~
M
~
M
~
Fig.2.17. Kompensimi grupor
M
~
Fig.2.18. Kompensimi qendror
M
~
M
~
Rregullatori

25
t shkyen. Rregullatori bn matjen e fuqis reaktive dhe nse vlera e matur dallon nga ajo e
rregulluar ather jep sinjalin komandues pr kyjen e kondensatorve.

2.14. RREGULLATORT BASHKKOHOR PR FUQI REAKTIVE
Sot rregullimi i fuqis reaktive i stabilimenteve pr kompensim bhet me ndihmn e
yjen dhe
t pr fuqi
atorit mats t rryms. Hersit e
kallve t kompensimit (N
S
) sht numri i shkallve kompensuese n t cilat sht
Nse fuqit reaktive t
s kompensuese t rendit
uke filluar nga e dyta jan me fuqi dy her
r.
rregullatorve digjital. Ata kan t montuar pjest pr t vendosur n lidhje me k
shkyjen e kondensatorve, kshtu q pr kohn m t shkurt prmbushen nevoja
Rregullatori
M
~
M
~
M
~
Fig.2.19. Kompensimi i przier
M
~
M
~
M
~
reaktive, duke minimizuar numrin e kyeve/shkyjeve t sekuencave kompensuese dhe duke
marr n konsiderat shfrytzimin e njtrajtshm t tyre.
Te rregullatort bashkkohor qarku pr matjen e tensionit kyet n mes t dy prcjellave
fazor, drejtprdrejt ose nprmjet t transformatorit mats pr tensione t larta, ndrsa qarku
mats i rryms mat rrymn e nj faze nprmjet transform
transformimit t transformatorve mats mund t programohen. Kshtu rregullatori mund t
shfrytzohet si pajisje universale pr kontrollimin e fuqis reaktive n t gjitha nivelet e
tensionit.
2.14. 1. Prkufizimet themelore t rregullatorit t fuqis reaktive
Numri i sh
ndar fuqia e tr e stabilimentit pr kompensim t fuqis reaktive.
shkallve ve e ve nuk jan t njjta, sipas rregulls fuqia e shkall
m t lart sht m e madhe nga fuqia e shkalls t mparshme.
Rendi i fuqive pr kompensim sht numri prej katr shifrave, t ndara me dy pika, i cili
prkufizon raportin relativ t fuqive t gjitha shkallve kompensuese n raport me shkalln e
par. Rendet t cilat prdoren m s shpeshti jan:
- 1:1:1:1 T gjitha shkallt pr kompensim jan me fuqi t njjt,
- 1:2:2:2 - T gjitha shkallt pr kompensim d
m t madhe se e para,
- 1:2:4:4 Fuqia e shkalls s dyt sht dy her m e madhe se fuqia e t pars, derisa
fuqit e shkallve t tjera duke filluar nga e treta jan katr her m t mdha
se fuqia e shkalls s pa

26
Rre l
daljeve si dhe m
shtrembrimit t
al Harmonic Distortion) ( faktorit i shtrembrimit t
treme t sinjalit t rryms s matur,
- realizimit t faktorit t fuqis t rregulluar.
Pr t t jet i pajisur s paku me nj rele pr
alar im reaktive

.15.
gu latort bashkkohor prmbajn n vete identifikimin e leht t gjendjes s kyje s
undsin e tregimit t vlers momentale t faktorit t fuqis dhe koeficientit t
rryms nga harmonikt.
Gjithashtu sht e prshtatshme q rregullatori t ket mundsin e detektimit dhe alarmimit t
ktyre situatave:
- Nivel t lart t faktorit THD (Tot
tr t rryms)
- Vlerat eks
- Vlerat ekstreme t tensionit t furnizimit, dhe
Mos mundsia e
k qllim sht e domosdoshme q rregullatori
m . N fig.2.20 sht treguar rregullatori i fuqis

2

Fig.2.20. Rregullatori i fuqis reaktive
27
KONTAKTORT ELEKTROMAGNETIK PR KYJEN DHE
SHKYJEN E KONDENSATORVE
rseve dhe
kon bi dimensionuar, t cilt n pikpamje
he nprmjet rezistorve t mdhenj i lidhin

fig. 2.24 sht treguar skema e lidhjes
Kyja e kondensatorve n rrjet deri n vitet 80 sht br nprmjet shua
taktorve elektromekanik me rrym t m
konstruktive kan qen t njjt si kontaktort pr kyjen e motorit ose fardo shpenzuesi
tjetr. Roli i shuarses ka qen q t kufizoj rrymn e kyjes s baterive, kshtu kontaktori ka
qen i mbi dimensionuar q t prball rrymn e ktill t kyjes s bateris. N fig. 2.21 sht
dhn rryma e kyjes e kondensatorit prej 50kVAr, 400V pr rastin pa shuarse. Kur t
prdoret shuarsja, rryma e kyje zvoglohet n mas t konsiderueshme, q sht treguar n
fig. 2.22.

Kjo zgjidhje konsiderohet si e vjetruar dhe jo efikase, prandaj sot kryesisht prdoren
kontaktort special pr kyjen e baterive t kondensatorve, t ashtuquajturit kontaktor me
veprim t hershm dhe shkarkim t shpejt.
Kontaktori me veprim t hershm prve kontakteve kryesore kan edhe setin e kontakteve t
cilt kyen 5-10 ms para atyre kryesor d
kondensatort n rrjet. Me kyjen e hershme n tension kondensatori do t mbushet pjesrisht
dhe n astin e kyjes s kontakteve kryesore ndryshimi i tensionit n kontaktor sht
relativisht i vogl, ka si rezultat kemi rrym t vogl kalimtare (fig.2.23).

N
50kVAr, 72A, 400V ( kyja nprmjet
kontaktorit me veprim t hershm)
Fig.2.23. Rryma e kyjes s baters prej
nprmjet kontaktorit dhe shuarses) nprmjet kontaktorit pa shuarse)
Fig.2.22. Rryma e kyjes s baters
prej 50kVAr, 72A, 400V ( kyja
Fig.2.21. Rryma e kyjes s baters
prej 50kVAr, 72A, 400V ( kyja

28
s kontaktorit dhe kondensatorit. Me vija t plota jan treguar lidhjet dhe elementet brenda

.16. LLOGARITJA E VLERS S FUQIS REAKTIVE T NEVOJSHME

r t caktuar vlern e fuqis s baterive t kondensatorve pr kompensimin e stabilimentit
.17. LLOGARITJA E VLERS S FUQIS REAKTIVE T NEVOJSHME

se prdoret analizatori i rrjetit, i cili regjistron (memoron) konsumin e fuqis aktive dhe

kontaktorit. Kontaktet 1-6 jan kontaktet kryesore, ndrsa kontaktet 7-12 paraqesin kontaktet
me rezistort pr kyje t hershme. Kontaktet 21-22 dhe 51-52 jan kontaktet ndihmse pr
zbrazje t shpejt.

Kondensatort
trefazor me
rezistort intern
pr zbrazje t
ngadalshme
3min/75V
Rizistort pr
zbrazje t shpejt
Siguresat
e rrjetit
Fig.2.24. Lidhja e kontaktorit dhe kondensatorit
me rezistort pr kyje dhe rizistort pr zbrazje
t shpejt dhe t ngadalshme
52
51
22
21
6
5
4
3
2
1
L3 L2 L1
12
11
10
9 7
8
2
PR KOMPENSIMIN E STABILIMENTIT T RI
P
t ri, duhet t bhet vlersimi i shpenzimit t energjis reaktive. Prllogaritja e shpenzimit t
tr t fuqis reaktive bazohet n mbledhjen e fuqive reaktive t shpenzuesve ve e ve duke
marr parasysh faktorin prkats t njkohshmris. N kt rast gjat planifikimit t
realizimit t kompensimit duhet t merret parasysh mundsia e zgjerimit pa investime t
mdha. Fuqia e tr e cila duhet t kompensohet ndahet n disa kondensator t cilt kyen dhe
shkyen n varsi nga ndryshimi i konsumit. Nse parashihet kompensimi qendror, duhet t
prdoren rregullatort prkats t energjis reaktive. Pr arsye t gabimeve t mundshme dhe
konsumit t rritur duhet t parashihet mundsia e ndryshimit t hapit t rregullimit dhe duhet
t lihet hapsira pr montimin e baterive t kondensatorve shtes.

2
PR KOMPENSIMIN E STABILIMENTIT EKZISTUES
N
reaktive, fuqia e nevojshme e kondensatorit llogaritet me shprehjen:
1
cos
1
2
2

P Q Q
C
(kVAr) (2.21)

29
Ku jan:
- Q
C
fuqia reaktive e nevojshme e kondensatorit,
fuqia reaktive e matur (e tr) e shpenzuesit,
fuqia aktive e matur (e tr) e shpenzuesit n (kW), dhe

2.1
ocioni analizatori i rrjetit ka t bj me instrumentet speciale t cilt jan t parapar pr
rrjetit elektrik. Kto jan instrumente digjitale me
ra t tensionit dhe rryms llogarisin vlerat
tive dhe prezenca eventuale e

NSATORIT N BAZ T LEXIMIT T
NJEHSORIT

i njehsorve t energjis aktive dhe reaktive pr nj periudh t caktuar kohore. Le t marrin
ohn e shikimit 8h. N kt periudh regjistrohet rritja e energjis aktive
- Q
- P
- cos faktori i fuqis q duhet t arrihet.
2
7. 1. ANALIZATORI I RRJETIT
N
matjen e parametrave t ndryshm t
mikroprocesor, t cilt me vlerat e przgjedhu
efektive t tensionit dhe rryms, fuqin aktive dhe reaktive, si dhe komponentt e
harmonikave t larta t ktyre madhsive.
Pasi q n stabilimentet bashkkohore industriale fuqia aktive dhe reaktive ndrrohet n
varsi nga teknologjia e aplikuar n procesin e prodhimit, sht e domosdoshme q m matje
t prcaktohen ndryshimet e vrteta t fuqis aktive dhe reak
harmonikve t lart t tensionit dhe rryms. Matja duhet t prfshij t gjitha ciklet
karakteristike t puns s stabilimentit, ka krkohet q instrumenti mats t ket mundsin e
regjistrimit t shnimeve matse n periudhn prej disa ditsh ose javsh. Instrumenti sht i
tipit mbarts, tregon dhe regjistron parametrat e rrjetit trefazor dhe njfazor.

2.17.2. LLOGARITJA E FUQIS S KONDE
Nse nuk disponojm me analizatorin e rrjetit, mund t shfrytzohen vlerat e marra nga leximi
k

1 2
W W kWh W ( sipas vlerave t lexuara t njehsorit pr energji aktive n fund W
2
dhe
n fillim t matjes W
1
), si dhe rritja e energjis reaktive
1 2
VAr VAr kVArh VAr ( sipas
v a a njehsorit pr energji reaktive n fund VAr ler ve t lexu ra t
2
dhe n fillim t matjes VAr
1
).
Sipas shprehjes (2.21), vlera e nevojshme e fuqis reaktive t kondensatorit pr faktorin e
fuqis cos
2
sht:
Fig.2.25. Analizatori i rrjetit (fuqis)

30
|
|
|
\
|

A
A
A
= 1
1
8
2
cos W
VAr W
Q
C
(kVAr) (2.22)
.
2
Nse matja bhet me aplikimin e transformatorve t tensionit dhe/ose t rryms, konstanta e
jehsorit duhet t korrigjohet pr hersin e
Detyr Pr stabilimentit n tensionin e ult jan shnuar kto gjendje t njehsort pr
e reaktive. Grupi

densatorit fitohet nga shprehja(2.22):
n transformimit t transformatorit.
energjin aktive dhe reaktive n periudhn prej 8h: W
1
=235.3, W
2
=244.6, VAr
1
=411.3 dhe
VAr
2
=421.4. Konstantet e njehsorve jan t njjta pr energjin aktive dh
mats sht kyur nprmjet transformatorve t rryms 500/5A. T llogaritet fuqia e
nevojshme e bateris s kondensatorve, nse vlera e faktorit t fuqis duhet t jet
cos
2
=0.95.
Zgjidhja:

Fuqia e kon
kVAr .
. . . 0 3 235 6 244 8
\

. . . . (
Q
C
12 88
5
500
1
95
1 3 411 4 421 3 235 6 244
2
=
|
|
.
|
=

NSATORIT N BAZ T LLOGARIVE
UJORE
uqia e nevojshme e kondensatorve mund t llogaritet n mnyr t leht n baz t llogarive
ENSIM QENDROR
pensimit. N
5% t fuqis
kim t par duket se nj hap kaq i madh nuk lejon rregullim t
relativ i rryms s furnizimit n raport me vlern minimale t saj, nse

2.17.3. LLOGARITJA E FUQIS S KONDE
M
F
mujore pr shpenzimin energjis elektrike. Zakonisht prdoret shprehja (2.22) me at q tani
koha e vshtrimit sht nj muaj. Gjithashtu duhet t caktohet se n ciln mas ndryshon
shpenzimi i energjis gjat vitit dhe n baz t ksaj t vlersohet sakt sa sht vlera e fuqis
reaktive pr kompensim. Pasi q gjat vitit, n varsi nga sezoni, numri i orve t puns mund
t jet i ndryshm, si dhe mund t ndryshoj edhe shpenzimi gjat turnit t dits dhe nats.
Kshtu pasi t caktohet vlera mesatare e fuqis reaktive t kondensatorve, duhet t
verifikohet q ajo sht e mjaftueshme pr kompensim edhe gjat periodave me shpenzim t
rritur.

2.17.4. PRZGJEDHJA E NUMRIT T SHKALLVE TE PAJISJA PR
KOMP

Rregullimi i fuqis reaktive arrihet me kyje dhe shkyje hap pas hapi t kom
praktik zakonisht vlera minimale e hapit t rregullimit fiksohet n 20 deri n 2
tr t kompensimit. N shi s
mir. Mirpo nga shembulli n vijim do t shohim se edhe rregullimi shum vrazhd do t
jap rezultate t mira.

Detyr Pr shpenzuesin industrial me fuqi 100kW, me faktor t fuqis cos
1
=0.707, duhet
t bhet n trsi kompensimi i fuqis reaktive. Kompensimi t realizohet n 5 hapa t njjt.
a do t jet ndryshimi S
jan kyur 3,4 dhe 5 kondensator?

31
Zgjidhja:
Pasi q 2 2
1
/ cos , duhen 100 kVAr q t kompensohet fuqia e tr reaktive. Kur t
yen t gjith kondensatort 5x20 kVAr, rryma e furnizimit sht minimale. Kur t kyen
stabilimenti shpenzon 100kW dhe 20kVAr, dhe vlera rryms do t jet:
k
4x20kVAr,
98 101 00 . ( pra ajo sht 1.98% m e madhe se ajo nominale).
Nga shprehja (2.21)
1 20 100
2 2
/
cos
P Q Q
C

1
1
2
2
do t kemi se:

tg P Q
2 0
100
80 100
2
.
P
Q Q
tg
C

, nga kemi se 98 0
2
. cos
Kur jan t kyur 3 kondensator, stabilimenti shpenzon 100kW dhe 40kVAr, dhe vlera
rryms do t jet:
7 107 100 40 100
2 2
. / ( pra ajo sht 7.7% m e madhe se ajo nominale).
Dhe faktori i fuqis:
4 0. nga kemi se 928 0
2
. cos
100
60 100
2
P
Q Q
tg
C

Nse pr vler minimale t hapit t kompensimit do t prdoren vlerat m t vogla se 20-25%
t fuqis s tr, ajo do t manifestohet me rritjen e numrit t kyeve dhe shkyjeve t
ondensatorve, dhe si pasoj do t kem shk gjatsis t si emit t kompensimit
pr shkak t vjetrimit t elementeve t sistemit.
uzinat n t cilat ekziston ndryshimi i madh dhe i shpejt i ngarkess, kompensimi i
ekanik nuk do t jet efikase.
k jan mjaft t shpejt q t prcjellin ndryshimet e
qis reaktive t uzins, por duhet t realizohet kompensimi dinamik i fuqis reaktive.
je dhe
jet shum t shkurta t fuqis reaktive.
k i urtimin e jet st

2.18. KOMPENSIMI DINAMIK

N
energjis reaktive i realizuar nprmjet kontaktorve elektrom
N rastet e tilla sistemet tradicionale nu
fu
Kompensimi dinamik mund t jet i drejtprdrejt dhe jo i drejtprdrejt. Te kompensimi i
drejtprdrejt me ndihmn e elsit statik (lidhja antiparalele e tiristorve) bhet kyja dhe
shkyja e bateris s kondensatorve. Ndrsa, te kompensimi jo i drejtprdrejt bateria e
kondensatorit sht e lidhur n rrjet, dhe rregullimi i fuqis reaktive bhet me ky
shkyje t shuarses nprmjet elsit statik.
Gjat realizimit t kompensimit dinamik sht i domosdoshm rregullatori i shpejt i fuqis
reaktive. N baz t matjes s kndit m mes t tensionit dhe rryms, ky rregullator komandon
me kyje/shkyje t tiristorve. Koha e reagimit t rregullatorve t shpejt sht zakonisht 10
ms, kshtu mund t kompensohen edhe godit
N fig. 2.26. sht dhn diagrami i rryms I
C
dhe tensionit U
C
t bateris s kondensatorit.
Nga figura shihet se tiristort fillojn t prcjellin pasi q t barazohet tensioni i rrjetit dhe

32
tensioni i mbetur i bateris s kondensatorve, ka rezulton me trazient minimal gjat kyje.
Nga figura e njjt shihet se bateria shkyet vetm gjat kalimit t rryms s bateris npr

asi q kushte komplekse,
e punn e tiristorve dirigjon komponenta elektronike e veant, e ashtuquajtur
artela zero crossing. Roli i ksaj kartele sht q n koh reale t prcjell t tri tensionet e
jetit dhe tri tensionet e mbetura n baterin e kondensatorve, si dhe t sinkronizon sinjalet
.19. Metodat pr kompensimin e fuqis reaktive gjat prezencs s harmonikve
t lart
zero.

P
mains
Fig.2.25. Format valore t tensionit dhe rryms s
bateris s kondensatorit te kompensimi i
drejtprdrejt dinamik (U - tensioni i rrjetit)
kyja dhe shkyja e bateris bhen me shpejtsi t madhe dhe
ather m
k
rr
ndezse t tiristorve kur rregullatori jep urdhr pr kyje/shkyje. N fig. 2. 26 sht treguar
skema e pajisjes pr kompensim dinamik t drejtprdrejt.

2
Fig.2.26. Skema e pajisjes pr kompensim
dinamik t drejtprdrejt
Bateria e
kondensatorit
kartela
zero
crossing
Furnizimi
ndihms
ENABLE
Rregullatori i shpejt
A2
A1
Rrjeti
L3 L2 L1
W1 V1 U1
W1 W2 V2 V1 U2 U1

33
Prezenca e shpenzuesve jolinear kontribuon n paraqitjen e komponentve t harmonikve t
rryms larta t dhe tensionit (harmonikve t larta) n sistemin elektroenergjetik. Si
Kshtu, rritja e rryms npr kondensator shkakton humbje
instalohen kondensatort paralel, ata formojn qark paralel me induktivitetin e
iltrat pasiv mund t jan si filtra t pa prshtatur dhe t prshtatur.
s, pr t evituar efektet e
t t cilt prdoren pr kompensim lidhen n seri me shuarsen.
e
rej shum degve (shkallve) paralele LC, kyja /shkyja e t cilave
nsatorit n frekuencn nominale. Faktori
p gjithashtu prcakton frekuencn rezonante karakteristike sipas shprehjes:
shpenzues jolinear jan: ngasja elektromotorike e rregulluar, konvertort e ndryshm, sistemi
pr furnizim t pandrprer, llambat fluoreshente. N koht e fundit kemi nj rritje t fuqis
instaluese t shpenzuesve jo linear n sistem, kshtu edhe rrymat e harmonikve t larta jan
m t mdha, dhe shtrembrimi i tensionit q si pasoj ka rritjen e nivelit t harmonikve t
lart t tensionit. Kjo rritje e harmonikve t lart t tensionit shkakton probleme serioze n
punn e shpenzuesve t tjer linear. Kto probleme komplikohen edhe m shum nse pr
nevoj t kompensimit t fuqis reaktive kemi t montuar kondensatort me kapacitet t
pandryshuar ose t ndryshueshm.
Ekzistojn dy probleme themelore t cilat ka nevoj t shqyrtohen veant nse aplikohen
kondensatort, dhe kto jan:
1 N qarkun elektrik dega me kondensator sht nj deg me impedanc t vogl pr
harmonikt e lart t rryms.
dielektrike m t mdha dhe ngrohje m t madhe, me ka ndikon negativisht n jetgjatsin
e kondensatorit. Kondensatori bn reduktimin e impedancs s rrjetit, prandaj edhe mund t
rrisin nivelin e harmonikve t rryms, edhe pse vet kondensatort nuk prodhojn harmonik t
lart t rryms. Si pasoj kemi edhe paraqitjen e harmonikve t lart t tensionit, t cilt
krijojn sforcime shtes dielektrike n kondensator, me ka mund t sjell edhe shpimin e
dielektrikut.
2. Problemi m i rrezikshm potencial sht dukuria e rezonancs paralele. Nse n ndonj
nyje t rrjetit
vet sistemit. Vlerat e mdha t rrymave t harmonikve t lart n qarkun rezonant
provokojn mbitensione dhe mund t shkaktojn shpimin e izolimit t transformatorit,
motorit, prcjellsve dhe vet kondensatorve.

2.20. Filtrat pasiv
F
Filtrat e pa prshtatur
N sistemet me harmonik t lart t theksuar t tensionit dhe rrym
rezonancs, kondensator
Kshtu fitohet qarku rezonant serik i cili sht i rregulluar n frekuencn rezonante nn
harmonikun e 5-t nn 250 Hz. Prandaj, dega me kondensator sht kryesisht induktive pr
t gjitha harmonikt q ekzistojn n sistem, dhe nuk lejohet paraqitja e rezonancave tjera.
Zgjidhja me shuarse n seri mund t shfrytzohet si pr kompensimin e veant, ashtu edhe
pr kompensimin qendror, me kriteret e njjta pr caktimin e fuqis reaktive si dhe n rastin
shpenzuesve linear.
N literatur kjo form e kompensimit quhet filtr i pa prshtatur ( detuned, rejection filtr).
Ky filtr formohet p
kontrollohet me prdorimin e rregullatorit prkats.
Te filtrat e pa prshtatur prkufizohet faktori i rritjes s tensionit p(%), i cili prkufizohet si
raporti i tensioneve n shuarse dhe tensionit t konde

34

2
%
100 100
|
|
.
|
\
|
= =
R C
L
U
U
p
e
e

iltrat e prshtatur
iltrat e prshtatur projektohen ashtu q t absorbojn harmonikt e lart t rryms t cilt i
jeneron shpenzuesi, q kto rryma mos t rrjedhin n rrjet. Kta filtra instalohen n ann e
afr shpenzuesit n kuptimin elektrik. Filtrat e prshtatur jan n
impulsit (PWM), dhe qllimi i tyre sht
eliminojn komponentt e larta t tensionit dhe rryms n ndonj rrjet. Ekzistojn dy tipa t
e paralel.
in e harmonikve t frekuencave t ulta. N fig. 2.27 sht
0

n raport me rrymn e harmonikut prkats.
F
F
g
tensionit t ult, sa m
pikpamje konstruktive t ngjashm me ata t pa prshtatur dhe formohen nga shum deg
LC. Nj deg e till apo m shum formojn grupin i cili sht i rregulluar t absorboj
harmonikt e lart t rryms me frekuenc t caktuar. Elementet L dhe C jan t projektuar
ashtu q t mund t prballojn rrymn e tr t ciln duhet t absorbojn. Pr shembull nse
dshirojm t bjm llogaritjen e filtrit absorbues pr harmonikun e pest (250 Hz), duhet t
bhet llogaritja pr filtrin e pa prshtatur pr p=4%.

2.21. Filtrat aktiv
Filtrat aktiv jan shndrrues me modulim t gjer t
t
filtrave aktiv: serik dh
Qllimi kryesor i filtrave aktiv serik sht jo vetm q t stabilizoj tensionin e furnizimit, me
korrigjimin e rregullimeve q vijn nga ana e rrjetit ( dshtimet e shkurta dhe oscilimet e
tensionit), por edhe t bj filtrim
treguar bllok skema e filtrit aktiv serik. N princip rregullimet e cekura korrigjohen n at
mnyr q tensionit t rrjetit i shtohet ose i merret tensioni.
Roli i filtrit paralel aktiv sht t shuaj komponentt e harmonikve t lart t rryms t cilat i
gjeneron ngarkesa. Principi i puns bazohet n asgjsimin e rryms s harmonikve t lart,
ashtu q injektohet rryma e cila ka amplitud dhe frekuenc t njjt, dhe e shfazuar pr 180
Fig.2.27. Bllok skema e filtrit serik
Ngarekesa
Kontrolla e
tensionit
Moduli pr
komandim
APLC

35
Pr optimizimin e madhsis s filtrave paralel zakonisht ata kombinohen me aparaturn pr
kompensim dinamik t fuqis reaktive si sht treguar n fig. 2.28. N kt kombinim
kompensimi dinamik prmirson shfrytzimin e harmonikut baz t rryms.
Ndrsa filtri paralel kompenson shtrembrimet e harmonikve me injektimin e sinjalit t
rryms me frekuenc dhe amplitud prkatse si n fig. 2.29. Si rrjedhoj faktori i fuqis s
shpenzuesit sht nj, dhe rryma e shpenzuesit praktikisht nuk prmban komponent t
harmonikve t lart.
Rregullimi i
rryms
Kompensimi dinamik
Moduli pr
kontroll
APLC
Moduli pr
kontroll
Rregullimi i
fuqis reaktive
Ngarekesa

Fig.2.28. Kombinimi i kompensimit dinamik dhe
filtritrave paralel
Fig.2.29. Eliminimi i harmonikve t lart t
rryms me prdorimin e filtrave paralel

36

2.22. Shembuj numerik
Shembujt numerik t mposhtm ilustrojn llogaritjen e kompensimit t energjis reaktive n
instalimet elektrike

Shembulli 2.1. N nj palestr sportive, jan vendosur katr kalorifer, prkatsisht burime
elektrorezistuese t nxehtsis me ventilator, t parapar q gjat kohs s dimrit t shfrytzohen
pr ngrohje ndrsa gjat vers pr ajrosje t saj. Karakteristikat pr secilin kalorifer jan:
- Fuqia e burimit elektrorezistues t nxehtsis P=5kW,
- Ventilatorin e v n lvizje motori asinkron trefazor me rotor t lidhur shkurt me kto
karakteristika:P
n
=2,2kW; U
n
=380V; q
n
=0,79; cos
n
=0,8 dhe n
n
=1420 rr/min.
Ndrmarrja shprndarse n plqimin energjetik pr kyje ka kushtzuar vlern e faktorit t
fuqis cos>0,95. T caktohet fuqia e kondensatorit nevojshme pr kompensimin e energjis
reaktive n kt palestr sportive.
Zgjidhja:
Fuqia elektrike aktive e kaloriferve gjat dimrit sht:
14 31 5
79 0
2 2
4 ,
,
,
P
P
n P
n
n
e
=
|
.
|
\
|
+ =
|
|
.
|
\
|
+ =
q
kW
Ndrsa fuqia reaktive e nevojshme pr pun e motorve t kaloriferve sht:
35 8 75 0
79 0
2 2
4 , ,
,
,
tg
P
n Q
n
n
n
e
= = =
q
kVAr
Ku pr 8 0, cos
n
= , do t kemi 7 0, tg
n
=
Pr llogaritjen e faktorit t fuqis pr kalorifer s pari do t caktohet tg , pra
268 0
14 31
35 8
,
,
,
P
Q
tg
e
e
= = =
dhe tani faktori i fuqis sht: 966 0, cos = , ka do t thot se gjat periudhs s dimrit i
plotson krkesat e ndrmarrjes shprndarse q 95 0, cos > .
Tani do t llogarisim faktorin e fuqis gjat periudhs s vers kur punojn vetm ventilatort pr
ajrosjen e palestrs sportive. N kt rast faktori i fuqis sht 8 0, cos = , dhe e njjti sipas
ndrmarrjes shprndarse duhet t jet 95 0, cos > . Prandaj ky duhet t prmirsohet me
kompensim. Do t aplikohet kompensimi grupor me kondensator n zbarrat e VSH n t ciln
jan t kyur shpenzuesit.
Fuqia e kondensatorit e nevojshme pr kompensim sht:
( ) ( ) 689 4 421 0 14 11 329 0 75 0
79 0
2 2
4 , , , , ,
,
,
tg tg
P
n Q
n
n
C
= = > >
q
kVAr

37
ku 329 0, tg sht pr 95 0, cos ]Pr kompensimin e ksaj fuqie reaktive do t merren dy
bateri trefazore me fuqi Q=2,5kVAr, t cilat do t kyen n zbarrat VSH ku jan t kyur
kalorifert.
Tani gjat periudhs s dimrit faktori i fuqis sht:
1175 0
14 31
689 4 35 8
,
,
, ,
P
Q Q
tg
c e
dhe 993 0, cos

Shembulli 2. 2. Objekti i nj ofiine ka fuqin aktive t instaluar P
1
=1280kW, me faktor t
fuqis cos
1
=0,76. T caktohet fuqia e dukshme dhe fuqia e kompensuar si dhe faktori i fuqis
pas kompensimit, nse fuqia e bateris me t ciln disponojm sht Q
c
=550kVAr.

Zgjidhja:
Fuqia e dukshme pr kt ofiin sht:
1684
76 0
1280
1
1
1

, cos
P
S
kVA
Fuqia reaktive pr kt ofiin sht:
6 1094 855 0 1280
1 1 1 1 1
, , tg P sin S Q kVAr
Fuqia reaktive e kompensuar pas kompensimit me baterin me fuqi Q
C
=550kVAr, do t jet:
6 , 544 550 6 , 1094
1

C k
Q Q Q kVAr
Faktori i fuqis pas kompensimit caktohet nga:
43 0
1280
6 544
1
,
,
P
Q
tg
k
k
pra
k
=23
cos
k
=0,92

Shembulli 2. 3. Ofiina ka fuqin aktive t instaluar P
1
=680kW dhe faktorin e fuqis cos=0,79.
T caktohet bateria e kondensatorit q duhet kyur nse duhet t bhet kompensimi i faktorit t
fuqis n vlern cos
k
=0,95.
Zgjidhja:
Fuqia reaktive para kompensimit sht:
7 527 776 0 680
1 1 1
, , tg P Q kVAr
Pr faktorin e fuqis cos
k
=0,95, dhe tg
k
=0,329, fuqia reaktive pas kompensimit sht:
5 223 329 0 680
1
, , tg P Q
k k
kVAr
Pr kompensim deri n kt vler t fuqis Q
k
=223,5kVAr, nevojitet bateria e kondensatorit me
fuqi prej:
2 304 5 223 7 527
1
, , , Q Q Q
k c
kVAr.
1
k
1
P
Q
C
P
Q Q
k
1
Q
S
1
k
S
Fig.2.30. Pr shembullin 2.2

38
Shembulli 2. 4. Nj objekt industrial furnizohet nga trafostacioni 22/0,4kV/kV me fuqi t
dukshme S
n
=800kVA. Fuqia e tr e instaluar n kt objekt sht P
1
=460kW pr faktorin e
fuqis cos
1
=0,79. T caktohet:
a) Fuqia e kompensatorit pr kompensimin e faktorit t fuqis n vlern cos
k
=0,95,
b) Rezerva e fuqis aktive q duhet shtuar n kt trafostacion, nse krkohet q fuqia e
dukshme t mbetet e pandryshueshme pas kompensimit.

Zgjidhja
a) Fuqia reaktive e shpenzuesve t objektit para kompensimit
sht:
96 356 776 0 460
1 1 1
, , tg P Q kVAr
Fuqia reaktive e shpenzuesve t objektit pas kompensimit
sht:
34 151 329 0 460
1
, , tg P Q
k k
kVAr
Fuqia reaktive e nevojshme pr kompensim sht:
66 205 34 151 357
1
, , Q Q Q
k c
kVAr
b) Fuqia aktive e trafostacionit para kompensimit sht:
716 357 800
2 2 2
1
2
Q S P kW
Fuqia e dukshme e trafostacionit pas kompensimit sipas kushtit t detyrs sht e barabart me
fuqin e dukshme para kompensimit, pra:

2
1
2 2 2
c k k k n k
Q Q P Q P S S
Nga ky barazim gjendet fuqia aktive e trafostacionit pas kompensimit,pra :
785 151 800
2 2 2 2

k k k
Q S P kW

Shembulli 2. 5. T caktohen baterit e kondensatorve pr kompensimi e energjis reaktive t
motorit asinkron trefazor me rotor t lidhur shkurt me kto shnime P=40kW, =0.81,
cos
1
=0.83, U
n
=380V. Energjia reaktive pr kt motor duhet t kompensohet deri n
cos
k
=0.95 gjat fuqis aktive t pandryshueshme.
Zgjidhja
Fuqia t ciln motori e merr nga rrjeta sht
38 49
81 0
40
1
.
.
P
P
kW
Fuqia reaktive pr faktorin e fuqis cos
1
=0.83, sht:
P
k
S
k
1
S
Q
1
k
Q Q
P
C
Q
P
1
k
1

39
18 33 67 0 38 49
1 1 1
1
1
1 1 1
. . . tg P sin
cos
P
sin S Q
kVAr
Pr kompenzim deri n faktorin e fuqis cos
k
=0.95, fuqia reaktive kompenzuese duhet t jet:
25 16 329 0 38 49
1
. . . tg P Q
k k
kVAr
Fuqia e bateris s kondenzatorve pr kompenzimin efuqis reaktive t motorit deri n vlern
Q
k
, sht:
93 16 25 16 18 33
1
. . . Q Q Q
k c
kVAr
Kto bateri t kondenzatorve duhet t jan t lidhur n trekndsh si n figur, prandaj fuqia e
nj kondenzatori do t jet:

64 5
3
93 16
3
1
.
. Q
Q
c
c
kVAr
Vlera e kapacitetit t kondenzatorve gjendet nga shprehja
2
1 1
U C Q
c
, nga kemi:

39 124 10 39 124
380 50 14 3 2
10 64 5
6
2
3
2
1
1
. .
.
.
U
Q
C
c

F

Shembulli 2. 6. Pr objektin industrial i cili punon n tri turne me fuqi t ndryshme dhe at:
- n turnin e par me fuqi P
1
= 140 kW gjat faktorit t fuqis cos
1
= 0.614,
- n turnin e dyt me fuqi P
2
2
= 0.625,
- n turnin e tret me fuqi P
3
3
= 0.625.
Duhet t caktohen vlerat e baterive t kondensatorve pr kompensimin e fuqis reaktive pr t tri
rastet ve e ve deri n faktorin e fuqis cos
k
= 0.95.
Zgjidhja
Pr punn gjat turnit t par nevojitet kjo fuqi reaktive:
180 286 1 140
1 1 1
. tg P Q kVAr
ndrsa gjat turnit t dyt dhe t tret nevojiten kto fuqi reaktive:
120 249 1 96
2 2 2
. tg P Q kVAr
dhe
C
C
C
M
3~
S
k
1
S
Q
1
k
Q Q
P
C
Q
P
1
k
1

40
90 249 1 72
3 3 3
. tg P Q kVAr
Pr kompensimin e ktyre fuqive reaktive deri n faktorin e fuqis cos
k
=0.95, nevojiten kto
fuqi kompensuese:
N turnin e par:
134 329 0 140 180
1 1 1 1
. tg P Q Q
C
kVAr,
n turnin e dyt:
4 88 329 0 96 120
2 2 2 2
. . tg P Q Q
C
kVAr
dhe n turnin e tret:
3 66 329 0 72 90
3 3 3 3
. . tg P Q Q
C
kVAr
Pr kompensimin e fuqis reaktive n kt rast do t prdoren tri bateri me fuqi t ndryshme. Pr
turnin e tret do t merret bateria e kondensatorve me fuqi 65kVAr, pr turnin e dyt do ti
shtohet edhe nj bateri me fuqi 25kVAr (65+25=90kVAr), ndrsa pr turnin e par edhe nj
bateri me fuqi 45kVAr (65+25+45=135kVAr).
Shembulli 2. 7. Pr shpenzuesin me fuqi aktive P
1
=30 kW, dhe fuqi reaktive Q
1
=40 kVAr, t
caktohet fuqia reaktive pas kompensimit, nse fuqia e dukshme pas kompensimit zvoglohet pr
30%. T caktohet edhe faktori i fuqis pas kompensimit.
Zgjidhja
Fuqia e dukshme para kompensimit sht:
50 40 30
2 2 2
1
2
1 1
Q P S kVAr
Faktori i fuqis para kompensimit do t jet:
333 1
30
40
1
1
1
.
P
Q
tg dhe cos
1
=0.6
Fuqia e dukshme pas kompensimit duhet t jet 30% m e vogl se ajo para kompensimit, pra:
35 50 7 0 7 0
1
. S . S
k
kVAr
ose

2
2 1 1
Q Q P S
k

Shembulli 2. 8. N rrjetin shprndars duhet t kyet motori asinkron trefazor me rotor t lidhur
shkurt, me kto karakteristika: P
n
=22 kW,
n
=0.88, cos
n
=0.83 (n
n
=970 rr/min). Krkesa e
organizats pr shprndarje sht q faktori i fuqis nuk mund t jet m i vogl se cos
k
=0.9.
T bhet kompensimi i energjis reaktive t ktij motori.

41
Zgjidhja
Motori asinkron sht shpenzues i tipit induktiv, dhe n regjimin nominal i prgjigjet ky diagram
i fazorve i treguar n fig.2.32 a):
Pasi q, nevojitet t bhet kompensimi i fuqis reaktive t motorit. Kompensimi i fuqis reaktive
t motorit bhet me lidhjen paralele t kondensatorve. Kjo lidhje paralele mund t
ekvivalentohet me shpenzuesin unik, fuqia e dukshme e t cilit sht:
( )
C n C
n
n
C n k
Q Q j P
P
S S S +
|
.
|
\
|
+ = + =
q

Pasi pr kondensatort kemi se 0 ~
C
P , fuqia e dukshme e motorit t kompensuar sht:
( )
C n
n
n
k
Q Q j
P
S + =
q

Dhe faktori i fuqis ather sht:
( ) ( )
2 2
cos
C n n n
n n
k
Q Q P
P
+
=
q
q

Nga kushti q e paraqet organizata pr shprndarje q
C k
cos cos > dhe nga shprehja e
mparshme kemi:
( ) ( ) kVAr tg tg
P
Q
k n
n
n
C
7 . 4 484 . 0 672 . 0
88 . 0
22
= = >
q

Pra, pr kompensimin e fuqis reaktive t ktij motori duhet t zgjedhim baterin trefazore t
kondensatorve, fuqia e t cils duhet t plotsoj kushtin e msiprm. Nga tabela 1. n shtesn e
dhn n fund do t przgjedhim baterin e kondensatorve t parn me fuqi nominale m t
madhe se vlera e llogaritur, e cila n kt rast ka vlern kVAr Q
C
5 = .
Duhet t vrtetohet se me aprovimin e ksaj baterie a mund t vjen deri te mbikompensimi.
Mbikompensimi ndodh kur prdorim bateri me fuqi t panevojshme t mdha, dhe sht tregues i
k
C
Q
k
Q
S
k
n
I I
n
*
n
I
k
P ~ 0
n
S
P
n
U =U
j
Q
n
n
n n
n
q
n
b) a)
* *
n n n n n
S =3U I =3U I
n
q
n
n n
n
n
Q
j
U =U
n
P
S
n

42
zgjidhjes jo ekonomike, dhe mund t shkaktoj dukurin e rritjes s tensionit n pjest e ndryshme
t instalimit elektrik.
kVAr Q kVAr tg
P
Q
C n
n
n
C
5 8 . 16 672 . 0
88 . 0
22
= > = = =
q

Pr shkak t kompensimi t veant t shpenzuesve mund t vij edhe deri te paraqitja e
rezonancs, prkatsisht deri te rritja e konsiderueshme e tensionit, i cili sht i rrezikshm si pr
shpenzuesit ashtu edhe pr kondensatort. Pr kt, duhet t analizohet puna pa ngarkes e
motorit me bateri t kondensatorve q paraqet regjim kritik, sepse n at rast motori merr
kryesisht fuqi reaktive nga rrjeti, prkatsisht pshtjellat e tij sillen si induktivitete t cilat me
kondensatort formojn qarqe oshiluese. Pr t mos ndodhur rezonanca, sht e domosdoshme q
reaktancat e induktiviteteve dhe kondensatorve t ndryshojn pr 10%, pra nnkupto q fuqia
nominale e bateris s kondensatorve nuk guxon t kaloj 90% t fuqis nominale t ciln motori
e merr nga rrjeti n punn pa ngarkes. Dhe pasi q fuqia e dukshme e motorit n pun pa
ngarkes sht 30% e fuqis nominale t tij, ather kemi:
( ) kVAr S S kVAr Q
n n k
13 . 8 6 . 16
88 . 0
22
3 . 0 9 . 0 3 . 0 9 . 0 3 . 0 9 . 0 5
2
2
= +
|
.
|
\
|
= = < =
Nga kjo shihet se nuk ekziston rreziku pr paraqitjen e rezonancs.

Shembulli 2. 9. Nj n ofiin gjat periudhs s dimrit njkohsisht punojn grupi i
shpenzuesve termik, fuqia trefazore maksimale e njkohshme sht kW P
njm
5 = , dhe motori
trefazor asinkron me rotor t lidhur shkurt me kto karakteristika: kW P
n
7 = , 78 . 0 =
n
q ,
78 . 0 cos =
n
. N periudhn e vers shkyen t gjith shpenzuesit termik. Organizats pr
shprndarje krkon q energjia elektrike t merret ashtu q faktori i fuqis t jet m s paku 0.9.
T przgjidhet bateria e kondensatorit dhe t llogariten faktort e fuqis gjat periudhs s vers
dhe dimrit.
Zgjidhja
Nga rrjeti fuqi reaktive merr vetm motori asinkron, ather fuqia reaktive sht e njjt gjat
periudhs s dimrit dhe t vers. Fuqia aktive t ciln e marrin shpenzuesit sht m e madhe n
periudhn e dimrit, shihet qart se n pikpamje t kompensimit t fuqis reaktive m kritike
sht periudha e vers. Gjat ksaj periudhe bateria e kondensatorit e cila i plotson krkesat e
organizats shprndarse gjat periudhs s vers, gjithashtu do t prbush krkesn e njjt
edhe gjat periudhs s dimrit. Gjat periudhs s vers duhet t bhet kompensimi i veant i
motorit asinkron me baterin e kondensatorve me fuqi,
( ) ( ) kVAr tg tg
P
Q
k n
n
n
C
85 . 2 484 . 0 802 . 0
78 . 0
7
= = >
q

Nga tabela 1. n shtesn e dhn n fund, przgjedhim baterin e kondensatorve t parn me
fuqi nominale m t madhe se vlera e llogaritur, e cila n kt rast ka vlern kVAr Q
C
3 = , dhe m
prdorimin e ksaj bateria nuk mund t vjen deri te mbikompensimi e as dukuria e rezonancs
gjat periudhs s vers, pasi sht:

43
( ) kVAr tg
P
Q kVAr Q
n
n
n
n C
2 . 7 80 . 0
78 . 0
7
3 = = = < =
q
prkatsisht
( ) kVAr S S kVAr Q
n n C
1 . 3 2 . 7
78 . 0
7
3 . 0 9 . 0 3 . 0 9 . 0 3 . 0 9 . 0 3
2
2
= +
|
.
|
\
|
= = < =
N periudhn e vers faktori i fuqis sht:

( ) ( ) ( ) ( )
906 . 0
85 . 2 80 . 0 78 . 0 7 78 . 0 7
78 . 0 7
cos
2 2 2
1
=
+
=
+
=
C n n n n n
n n
Q tg P P
P
q q
q

N periudhn e dimrit faktori i fuqis sht:

( ) ( )
958 . 0 cos
2 2
1
=
+ +
+
=
C n n n njm n n
njm n n
Q tg P P P
P P
q q
q

Detyr 2.10. Pr shpenzuesin industrial me fuqi 100kW, me faktor t fuqis cos
1
=0.707, duhet
t bhet n trsi kompensimi i fuqis reaktive. Kompensimi t realizohet n 5 hapa t njjt. Sa
do t jet ndryshimi relativ i rryms s furnizimit n raport me vlern minimale t saj, nse jan
kyur 3,4 dhe 5 kondensator?

Zgjidhja
Pasi q 2 2
1
/ cos = , duhen 100 kVAr q t kompensohet fuqia e tr reaktive. Kur t kyen t
gjith kondensatort 5x20 kVAr, rryma e furnizimit sht minimale. Kur t kyen 4x20kVAr,
stabilimenti shpenzon 100kW dhe 20kVAr, dhe vlera rryms do t jet:
98 101 100 20 100
2 2
. / = + ( pra ajo sht 1.98% m e madhe se ajo nominale).
Nga shprehja (2.21)
tg P Q
cos
P Q Q
C
=
= 1
1
2
2

do t kemi se:
2 0
100
80 100
2
.
P
Q Q
tg
C
=
= , nga kemi se 98 0
2
. cos =
Kur jan t kyur 3 kondensator, stabilimenti shpenzon 100kW dhe 40kVAr, dhe vlera rryms
do t jet:
7 107 100 40 100
2 2
. / = + ( pra ajo sht 7.7% m e madhe se ajo nominale).
Dhe faktori i fuqis:
4 0
100
60 100
2
.
P
Q Q
tg
C
=
= nga kemi se 928 0

2
. cos =

44

Detyr 2.11. N nj kuadr shprndars jan kyur dy motor trefazor asinkron me rotor t lidhur
shkurt me kto karakteristika:
kW P
n
12
1
= , 80 . 0
1
=
n
q , 79 . 0 cos
1
=
n

kW P
n
10
2
= , 78 . 0
2
=
n
q , 76 . 0 cos
2
=
n

si dhe grupi i shpenzuesve termik fuqia e angazhuar e t cilve sillet n intervalin prej
kW kW 2 . 18 5 . 8 .
a) T caktohet fuqia e bateris s kondensatorve t ciln duhet kyur n zbarrat e ktij
kuadri shprndars, nse krkohet q faktori i fuqis n kabllon furnizuese t tij t jet
95 . 0 cos =
k
.
b) Me shkyjen e t gjith shpenzuesve termik a do t vjen deri te mbikompensimi?
c) Nse n vend t nj baterie t kondensatorve vendosen dy bateri me fuqi t njjt, dhe
nse pr shkak t prishjes sht e kyur vetm njra dhe nse shpenzuesit termik punojn
me fuqin maksimale t angazhuar (18.2kW), sa do t jet faktori i fuqis n kabllon
furnizuese t ktij kuadri shprndars?

Zgjidhja
( )
k n n k
n
n
n k n n C
tg P Q tg
P
Q
P tg tg P Q =
|
|
.
|
\
|
= >
( ) ( ) + |
C n n
Q njjt t Q pr P
rasti m kritik sht kur fuqia e shpenzuesve termik sht minimale ( kW P P 5 . 8
min 3 3
= = ).
a) Fuqia e dukshme sht:

3 2 1
P S S S
n n n
+ + =
Fuqia aktive sht:
kW P
P P
P
n
n
n
n
n
96 . 36 5 . 8
78 . 0
5 . 10
8 . 0
12
3
2
2
1
1
= + + = + + =
q q

kVAr tg
P
tg
P
Q
n
n
n
n
n
n
n
28 . 23 86 . 0
78 . 0
5 . 10
78 . 0
8 . 0
12
2
2
2
1
1
1
= + = + =
q
q

dhe 630 . 0
96 . 36
28 . 23
= = =
n
n
n
P
Q
tg
329 . 0 95 . 0 cos = =
k k
tg
( ) ( ) kVAr tg tg P Q
k n n C
12 . 11 329 . 0 63 . 0 96 . 36 = = >
marrin baterin e kondensatorve me fuqi kVAr Q
C
5 . 12 =

45
b) Fuqia reaktive
C n
Q Q > ndryshimi i fuqis aktive t shpenzuesve termik nuk mund t sjell
deri te dukuria e mbi kompensimit.
c) Fuqia aktive e tr kur shpenzuesit termik punojn me fuqin maksimale t angazhuar sht:
kW P
P P
P
m
n
n
n
n
nm
66 . 46 2 . 18
78 . 0
5 . 10
8 . 0
12
3
2
2
1
1
'
= + + = + + =
q q

Nse n vend t bateris s kondensatorve kVAr Q
C
5 . 12 = marrin dy bateri me fuqi
kVAr Q
C
6
'
= dhe njra prej ksaj sht e prishur, ather fuqia reaktive e cila mbetet pa u
kompensuar do t jet:
kVAr Q Q Q
C n k
28 . 17 6 28 . 23
' '
= = =
dhe faktori i fuqis do t jet:
94 . 0
28 . 17 66 . 46
66 . 46
cos
2 2 2 ' 2 '
'
=
+
=
+
=
k nm
nm
k
Q P
P

Detyr 2.12. N nj qark t rryms jan kyur 6 llambadar, dhe secili prej tyre prmban nga 4
gypa fluoreshent me fuqi 65W. T caktohet bateria njfazore e kondensatorve t ciln duhet
kyur n fillim t ktij qarku t rryms me kusht q faktori i fuqis mos t jet m i vogl se
95 . 0 cos =
k

Zgjidhja
Nga tabela 1.1 kemi se pr gypat fluoreshent me fuqi 65W i prgjigjet :
- faktori i fuqis 53 . 0 cos =
k
, dhe
- fuqia e balastit (shuarjes) P
bal
=13W
Fuqia reaktive e bateris s kondensatorve duhet t prmbush kushtin:
( ) ( )( ) VAr tg tg P Q
k C
2380 329 . 0 6 . 1 13 65 4 6 = + = >

Dhe kapaciteti i bateris pr kt fuqi do t jet:
F
U
Q
C
C

e
6 . 156 10 566 . 1
314 220
2380
4
2 2
= =
> =

Nga tabela 1. shihet se pr kompensimin e fuqis reaktive pr gypa fluoreshent prdoren
kondensatort me kapacitet deri n 30F. Kshtu do t prvetsojm 8 kondensator me kapacitet
prej 20F, t cilt lidhen paralel me tensionin e furnizimit.

Detyr 2.13. Dy motor trefazor me rotor t lidhur shkurt (M
1
dhe M
2
) me kto karakteristika:
kW P
n
12
1
= , 83 . 0
1
=
n
q , 80 . 0 cos
1
=
n

kW P
n
16
2
= , 85 . 0
2
=
n
q , 78 . 0 cos
2
=
n

Punojn pa ndrprerje n ngasje elektromotorike, me t cilin rast kyet koh pas kohe edhe
motori M
3
( kW P
n
20
3
= , 87 . 0
3
=
n
q , 82 . 0 cos
3
=
n
, 6 /
3 3
=
n f
I I , 61 . 0 cos
3
=
f
). T caktohet

46
fuqia nominale e bateris s kondensatorve e cila do t mundson q gjat kohs s puns vetm
t motorve M
1
dhe M
2
faktori i fuqis t ksaj ngasje elektromotorike t jet s paku 0.95. Sa
sht faktori i fuqis s ngasjes kur sht i kyur edhe motori M
3
( me baterin e kondensatorve
t kyur), dhe at:
a) n regjimin nominal t ktij motori,
b) gjat lshimit n pun t tij.
Zgjidhja
N regjimin nominal t puns, motort M
1
dhe M
2
mund t jen ekuivalent me shpenzuesin fuqia
e dukshme komplekse e t cilit sht e barabart me shumn e fuqive komplekse t ktyre
motorve:

2 1
S S S
n
+ =
Ather kemi:
kW
P P
P
n
n
n
n
n
28 . 33
85 . 0
16
83 . 0
12
3 2
2
1
1
= + = + =
q q

kVAr tg
P
tg
P
Q
n
n
n
n
n
n
n
90 . 25 80 . 0
85 . 0
16
75 . 0
83 . 0
12
2
2
2
1
1
1
= + = + =
q
q

79 . 0
90 . 25 28 . 33
28 . 33
cos
2 2 2 2
=
+
=
+
=
n n
n
n
Q P
P

Fuqia nominale e bateris s kondensatorve duhet t prmbush kushtin
k n n C
88 . 14 0329 776 . 0 28 . 33 = = >
Kshtu nga tabela 1. mund t zgjedhim baterin e kondensatorve me fuqi nominale
kVAr Q
C
15 =
a) Faktori i fuqis i ngasjes nse do t kyet edhe motori M
3
n regjimin nominal t puns do t
jet:

90 . 0
15 70 . 0
87 . 0
20
90 . 25
87 . 0
20
28 . 33
87 . 0
20
28 . 33
cos
2 2
3
3
3
2
3
3
3
3
'
=
|
.
|
\
|
+ +
|
.
|
\
|
+
+
=
|
|
.
|
\
|
+ +
|
|
.
|
\
|
+
+
=
C n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
Q tg
P
Q
P
P
P
P
q q
q

b) Rryma e lshimit n pun rryma fillestare sht:
A
U
P
I I
n
n
n
n f
6 . 255 6 . 42 6
82 . 0 380 3
98 . 22
6
cos 3
6 6
3
3
3
3 3
= =

=

= =
q

47

Faktori i fuqis i ngasjes nse do t kyet edhe motori M
3
gjat regjimit t lshimit n pun do t
jet:
( ) ( )
( ) ( )
69 . 0
15000 79 . 0 6 . 255 380 3 25900 61 . 0 6 . 255 380 3 33280
61 . 0 6 . 255 380 3 33280
sin 3 cos 3
cos 3
cos
2 2
2
3 3
2
3 3
3 3
'
=
+ + +
+
=
=
+ + +
+
=
C f f n f f n
f f n
n
Q I U Q I U P
I U P

Detyr 2.14. Motori trefazor asinkron me rotor t lidhur shkurt me kto karakteristika:
kW P
n
7 = , V U
n
380 = , 7 . 0 =
n
q , 80 . 0 cos
1
=
n
, 7 / =
n f
I I , s t
f
3 = , 6 . 0 cos =
f
, furnizohet
nga nj kuadr shprndars, nga e cila furnizohen edhe shpenzuesit termik me fuqi trefazore
maksimale t njkohshme kW P
njm
12 = . Gjat puns s motorve fuqia e shpenzuesve termik t
kyur asnjher nuk sht m e vogl se 4kW.
a) T bhet kompensimi i fuqis reaktive t ktij kuadri shprndars, nse krkohet q
faktori i fuqis n punn normale mos t jet m i vogl se 0.95.
b) Nse motori dhe bateria e kondensatorve, t lidhur n paralel, i prkasin t njjtit qark t
rryms, prkatsisht nse kyen nprmjet elsit t prbashkt, t caktohet rryma
nominale e elsit dhe e siguresave n kt qark t rryms.

Zgjidhja
a) Nga aspekti i kompensimit t fuqis reaktive, m kritik sht rasti gjat t s cilit fuqia e
shpenzuesve termik t kyur sht minimale, pra rasti kur ajo sht kW P
tm
4 = . Ather motori
dhe shpenzuesit termik mund t jen ekuivalent me shpenzuesin e prbashkt, me kto
karakteristika:
kW P
P
P
tm
n
n
ne
14 4
7 . 0
7
= + = + =
q

kVAr tg
P
Q Q
n
n
n
n ne
5 . 7 75 . 0
7 . 0
7
1
1
1
= = = =
q
dhe
536 . 0
14
5 . 7
= = =
ne
n
ne
P
Q
tg
Fuqia nominale e bateris s kondensatorve duhet t prmbush kushtin
k n n C
9 . 2 0329 536 . 0 14 = = >
Kshtu nga tabela 1. mund t zgjedhim baterin e kondensatorve me fuqi nominale

48
kVAr Q
C
3
b) N regjimin nominal t motorit faktori i fuqis t lidhjes paralele motor - bateri e
kondensatorve sht:
912 . 0
) 3 5 . 7 ( ) 7 . 0 / 7 (
7 . 0 / 7
) ( ) / (
/
cos
2 2 2 2

C n n n
n n
mC
Q Q P
P

Rryma nominale e qarkut elektrik t dhn do t jet:
A
U
P
I
mC
n n
mC
7 . 16
912 . 0 380 3
7 . 0 / 7000
cos 3
/

( n kt rrym, prkatsisht n nj vler m t madhe p.sh. 17A rregullohet releu bimetalik). N
baz t ksaj rryme przgjidhet elsi me rrym nominale 36A. Nga tabela 2. przgjedhim elsin
me elektromagnet, kontaktori , me rrym nominale 36A ( sht zgjedh elsi rryma nominale e t
cilit sht pr dy shkall mbi rrymn prej 22A, prkatsisht rryms s elsit e cila do t
prcaktohet vetn n baz t rryms nominale t motorit - ky princip i projektimit sht i
nevojshm ashtu q elsi t jet i aft q n mnyr efikase t bn shkyjen e furnizimit t
motorit edhe deri sa zgjat lshimi n pun i tij).
Rryma fillestare gjat lshimit n punt t motorit do t jet:
A
U
P
I I
n
n n
n f
133 01 . 19 7
8 . 0 380 3
7 . 0 / 7000
7
cos 3
/
7 7

Gjat lshimit n pun t motorit, faktori i fuqis i lidhjes paralele motor bateri e kondensatorit
do t jet:

617 . 0
3000 8 . 0 19 7 380 3 6 . 0 19 7 380 3
6 . 0 19 7 380 3
sin 3 cos 3
cos 3
cos
2 2
2 2
C f f f f
f f
fmC
Q I U I U
I U

Dhe rryma fillestare e qarkut t rryms t prshkruar sht:
A I
U
I U
I
fmC
f
f
fmC
f f
fmC
3 , 129
617 . 0
6 . 0
133
cos
cos
cos 3
cos 3

N baz t ksaj rryme dhe koh zgjatjes s saj , e cila sht e barabart me kohn e lshimit n
pun t motorit (3s), zgjidhet siguresa shkrirse me fishek me rrym nominale 35A.

49

Tabela 1.
Kondensatort pr kompensimin e energjis reaktive
Fuqit nominale t baterive trefazore t
kondensatorve elektrik (U=380V)
1.5, 2, 2.5, 3, 4, 5, 6, 8, 10, 12.5, 15, 20, 25 dhe 50 kVAr
Pr shpenzuesit me fuqi t vogl ( gypat
fluoreshent) kompensimi bhet me
kondensator pr t cilt jepet kapaciteti
(F). Kto ndrtohen pr tensione 250V
dhe 380V.

2, 3, 4, 5, 6, 8, 10, 12, 16, 18, 20, 25 dhe 30 F

Tabela 1.1.
P
gf
(W) 20 (18) 40(36) 65(58)
P
bal
(W) 5 9 13
cos
0.47 0.53 0.53

Tabela 2. Rrymat nominale t kontaktorve
Rrymat nominale t kontaktorve trepolar pr rrym alternative t cilat i cakton prodhuesi jan:
9A, 12A, 16A, 22A, 30A, 36A, 45A, 60A, 75A, 110A, 170A, 250A dhe 400A.

49

KAPITULLI I TRET

3. PROCEDURA E PUNIMIT T INSTALIMEVE ELEKTRIKE

3.1. PROJEKTI I INSTALIMEVE ELEKTRIKE

M par jan definuar instalimet elektrike si bashksi e komponentve elektrike t shprndara
(vendosura) n mnyr funksionale npr objekt, t cilat duhet t sigurojn mbartje kualitative
dhe t sigurt t energjis deri te shpenzuesi. Dokumenti i cili quhet PROJEKTI I
INSTALIMEVE ELEKTRIKE N OBJEKT duhet t prcaktoj se far do t jet bashksia
e cekur sipas kualitetit dhe kuantitetit.
N at dokument m s pari caktohen funksionet, numri, lloji dhe madhsia e komponentve,
sipas dedikimit dhe karakteristikave t shpenzuesve, q gjenden n objekt e pastaj definohet
shprndarja e tyre npr objekt. Pr t punuar nj dokument t till duhet t njohim:
- objektin pr t cilin jan t dedikuara instalimet elektrike
- procesin teknologjik i cili do t zhvillohet n at objekt (me funksion, numr dhe lloj t
definuar si dhe shprndarjen e shpenzuesve elektrik npr te),
- katalogt e prodhimeve serike t komponentve elektrike pr instalime elektrike,
- kushtet q dominojn n objekt dhe mjedis, dhe
- Rregullat dhe standardet pr prpunimin e instalimeve elektrike.
Objekti pr te cilin prpunohet instalimi elektrik sht ndrtuar q n te ose me ndihmn e tij
t kryhet ndonj proces teknologjik si p. sh. shkollimi, mjekimi, prodhimi, transporti etj. Ato
munden me qen objektet ndrtimore si jan: shkollat, spitalet, hallat e fabrikave etj ose
mekanike si jan: automobilat, vagont hekurudhor pr pasagjer, anijet, etj.
Pr t br projektimin e instalimit elektrik pr kto objekte patjetr duhet disponuar me
projeksionin e prerjes horizontale ose bazn e objektit. Kto projeksione shpesh quhen edhe
shkurt bazat pr prpunimin e projektit t instalimeve elektrike.
Procesi teknologjik pr t cilin shrben objekti duhet t jet i prshkruar me an t
specifikimit t pajisjeve teknologjike me an t s cilave zhvillohet ai proces. N te duhet t
gjenden shnimet pr numrin, llojin dhe karakteristikat e shpenzuesve t energjis elektrike.
Kushtet n objekt dhe mjedis jan jashtzakonisht t rndsishme pr zgjedhjen e
komponentve t instalimeve elektrike. Disa prej tyre jan:
- lartsia mbidetare e objektit, nga e cila do t varet kualiteti i ftohjes s komponentve
pr arsye t dendsis s ajrit,
- temperatura m e lart nga e cila varet fuqia e ftohjes,
- prania e pluhurit dhe lagshtis, nga e cila varet shkalla e mbrojtjes mekanike t
komponentve,
- prania e materialeve djegse dhe eksploduese, nga t cilat do t varen masat e
ndrmarra t siguris,

50
- mundsia e sforcimeve t posame, si jan ato mekanike, kimike, biologjike, etj.
Nga kjo shihet se ndikimi i mjedisit n instalimet elektrike, dhe anasjelltas i tyre n mjedis,
mund t jet i llojllojshm dhe me intensitet t ndryshueshm. Pr kt arsye shkallt e
mbrojtjes jan t sistematizuara me standarde.
Komponentt elektrike dhe joelektrike, q prdoren n instalime elektrike prodhohen n seri.
Prodhuesit i prezantojn me katalog, n t cilat jepen karakteristikat e rndsishme t cilat
jan t nevojshme, pr projektimin e instalimeve elektrike. Disa komponent, pr shkak t
ndikimit t mjedisit, duhet t kan shkall t caktuar t mbrojtjes nga kto, e disa tjera duhet
t kan shkall t caktuar t siguris pr pun n kushte speciale.
Me dokument i cili quhet DETYRA PROJEKTUESE jepen shnimet pr objektin, procesin
teknologjik me specifikimin e shpenzuesve elektrik, dhe kushtet n objekt dhe mjedis. Ky
paraqet dokumentin nismtar pr prpunimin e projektit t instalimeve elektrike. At e
prpilon, dhe e nnshkruan investitori i cili financon ndrtimin e objektit. N te duhet t
gjendet edhe Plqimi pr kyje t objektit n rrjetin shprndarse, me kushtet pr at kyje.
Duke u bazuar n detyrn projektuese, dhe me prdorimin e Standardit dhe rregullave pr
punimin e instalimeve elektrike bhet zgjedhja e instalimeve elektrike e cila tregohet prmes
tekstit n pjesn e projektit, e cila quhet PRSHKRIMI TEKNIK dhe n mnyr grafike. N
prbrjen e pjess tekstuale t projektit hyjn edhe Llogarit me t cilat tregohet arsyeja e
prvetsimit t komponentve.
N fund t pjess s tekstit t projektit jepet specifikimi i komponentve t prvetsuara dhe i
punve t nevojshme, pr prpunimin e instalimeve elektrike, duke cekur shnimet
komerciale dhe mimet (pjesa e projektit me emrin Paramasa dhe Prllogaria).

3.2. STANDARDET NACIONALE

T gjitha prodhimet e nj vendi pra edhe komponentt pr instalimet elektrike prodhohen n
baz t dokumenteve t cilt quhen STANDARD nacional. Domethn ky sht dokument i
cili cakton se si duhet t prodhohen komponentt elektrike, prkatsisht ai prcakton
karakteristikat dhe kualitetin e tyre.
Kshtu p. sh. prcjellsit elektrik pr Instalimet e rryms s fort prodhohen me vlera t
caktuara t seksionit e jo me fardo vlere (1,5; 2,5; 4,70; 95 mm
2
) dhe ata pr
Instalimet e rryms s dobt me kta diametra (0,6; 0,8); elsat prodhohen vetm pr
vlera t caktuara t intensitetit t rryms (10; 16; 25; 40;.A). N standarde jepet edhe
mnyra e dshmimit t kualitetit, prkatsisht prcaktohet procedura e shqyrtimit.
Krahas standardizimit t komponentve, jan standardizuar edhe kushtet n objekt dhe mjedis.
Kjo bhet me nj varg t shenjave prej shkronjave dhe numrave.
Ndikimi i mjedisit n komponentt, prshkruhet me dy shkronja dhe nj numr pas
shkronjave. Shkronja n vendin e par cakton ndikimin e prgjithshm t mjedisit. Ajo ka tri
vlera A- ndikimi i mjedisit, B-ndikimi i aplikimit dhe C- ndikimi i konstruksionit t objektit.
Shkronja n vendin e dyt cakton ndikimin e posam t mjedisit. Ajo mund t ket disa
vlera: A- trego temperaturn e mjedisit, D- prezencn e ujit, E -prezencn e trupave t huaj t
fort, G-sforcimet mekanike, etj. Numri n vendin e tret tregon intensitetin e ndikimeve t
posame. Ai mund ti ket kto vlera 1-8 (1-tregon se nuk ka ndikim t qensishm 2 - ka
ndikim me gjurm, etj.). N objektet n t cilat lajmrohen urgjet e ujit, si n vendin ku lahen

51
automobilat, ndikimi i mjedisit do t shnohet me AD5, ndrsa n objektin ku bhet derdhja e
benzins ku mund t lajmrohet atmosfera eksplozive, ndikimi do t shnohet me BE3.
N baz t ndikimit t mjedisit n komponentt e instalimeve elektrike dhe ndikimit t tyre n
mjedis jan standardizuar shkallt e mbrojtjes, prkatsisht shkallt e mbrojtjes s mjedisit.
Kshtu p.sh:
- mbrojtja e komponentve nga prezenca e pluhurit dhe ujit, shnohet me IPN
1
N
2
ku
shifra e par N
1
e cila vendoset pas shkronjave IP, shnon shkalln e mbrojtjes nga
pluhuri, e shifra N
2
shkalln e mbrojtjes nga uji. Kshtu pr shembull, pr nj
komponent t instalimit elektrik ( tabela shprndarse n nj fabrik t imentos), e
cila duhet t vendoset n objekt n t cilin ka pluhur t imt dhe uj sprkats, ather
shkalla e mbrojtjes do t ket shenjn IP 64,
- mbrojtja nga ndezja e przierjes eksplozive shnohet me E
x
NST
2
, ku numri romak N,
pas shenjs E
x
, tregon se a ndodhet objekti nn tok (I), ose mbi te (II), shkronja S
tregon llojin e przierjes eksplozive, T
i
temperaturn e ndezjes s przierjes. Pr
shembull, pr komponentin e instalimit elektrik e cila duhet t vendoset n vendin ku
derdhet gazi-buton shkalla e siguris do t shnohet me E
x
IIAT. Simbolet grafike t
shpenzuesve elektrik dhe komponentve me an t s cilave tregohet grafikisht
zgjidhja e prvetsuar n projekt, jan gjithashtu t standardizuara.
Secili shtet ka standardet e veta nacionale. Standardet m t njohura jan: ai i Gjermanis
DIN, i Rusis GOST, i Anglis BS, etj.
Pr shkmbim ndrkombtar t prodhimeve pra edhe t komponentve elektrike jan hartuar
standardet ndrkombtare. Pr lmin e elektrotekniks ai quhet IEC standardi
(INTERNATIONAL ELECTROTECHNICAL COMMISSION). T gjitha standardet nacionale
duhet ti prshtaten ktij standardi.

3.3 RREGULLAT PR REALIZIMIN E INSTALIMEVE ELEKTRIKE
M par sht prmend dokumenti me emrin Rregullat pr realizimin e instalimeve
elektrike. Ky dokument n t gjitha shtetet ka fuqin e aktit ligjor, dhe si i till domosdo
duhet t zbatohet. Me kto RREGULLA prcaktohet (rregullohet) si zgjidhen dhe vendosen
komponentt e instalimeve elektrike, sipas intensitetit t rryms t llogaritur, kushteve n
objekt dhe mjedis dhe shkallt e domosdoshme t mbrojtjes nga veprimi i mjedis, goditjes s
rryms, etj.
Kshtu pr shembull pr vlern e njjt t llogaritur t intensitetit t rryms, seksioni prkats
i prcjellsit do t varet nga temperatura e mjedisit, mnyrs s vendosjes, tipit t prcjellsit
etj. Pr ndonj rrethan n objekt nevojitet t prdoren komponentt me shkall mbrojtse t
caktuar, ose duhet t aplikohet sistemi i caktuar i mbrojtjes s personave nga goditja e rryms,
etj.

52

KAPITULLI I KATRT

4. KOMPONENTET THEMELORE T INSTALIMEVE
ELEKTRIKE

Pr realizimin e instalimeve elektrike shfrytzohen komponentt e ndryshme elektrike dhe
jooelektrike. Ktu do t bhet fjal pr ato komponent t cilat m s shpeshti shfrytzohen
(prdoren). Nga ato elektrike jan: prcjellsit, elsat, komponentt mbrojtse sipas rryms
dhe tensionit dhe programuesit e kohs, ndrsa ato joelektrike jan: gypat instalues, kutit dhe
dollapt shprndars. Kto t dytat shrbejn q n to t vendosen komponentt elektrike. Ato
n kushte normale nuk jan n potencial, mirpo n rast t prishjes mund t jan.

4.1. PRCJELLSIT ELEKTRIK

Prcjellsit elektrik jan komponentt elektrike q m s shumti dhe m s shpeshti prdoren.
Kta shrbejn pr mbartjen e energjis elektrike me prcjellje. N mnyr q mbartja t
bhet me rnie sa m t vogla t tensionit, prkatsisht me humbje m t vogla, ather
materiali nga t cilat prodhohen prcjellsit duhet t ket veori t shklqyeshme
elektropruese. Pr prodhimin e tyre, prdoret bakri ose alumini. Seksioni i prcjellsve
elektrik m s shpeshti sht n form rrethore ose katrkndshi. Mirpo, sht e mundur t
prodhohen prcjells me forma t komplikuara (p.sh. litari, e cila fitohet me thurjen
(grshetimi i disa prcjellsve me seksion rrethor).
Duke marr parasysh qllimin, prcjellsit elektrik duhet t jan t izoluar n pikpamje
elektrike nga mjedisi. Kjo mund t realizohet n dy mnyra.
Sipas mnyrs s par prcjellsit elektrik t zhveshur mbshteten ose varen n izolatort
elektrik, ndrsa sipas mnyrs s dyt prcjellsit npr tr gjatsin e tij mbulohen me
izolim elektrik.
Pr mbshtetje dhe varje t prcjellsve shfrytzohen izolatort e ndrtuar nga materialet
elektroizoluese si jan elektroqeramika ose ndonj material i fort sintetik. Pr mbulimin e
prcjellsve elektrik npr tr gjatsin e tyre, shfrytzohen materialet elektroizoluese si jan
polivinilkloruri, polietileni, tefloni, letra, tekstili, etj. Pr mbulim mund t shfrytzohen edhe
disa shtresa, prej t cilave shtresa e fundit (e jashtme) mund t jet edhe prej materialit
elektroprcjells, e cila shrben si mbrojtje nga ndikimet negative t mjedisit.
N instalimet elektrike t rrymave t forta shfrytzohen prcjellsit t cilt n tr gjatsin
e tyre jan t mbuluar me material elektroizolues.
Madhsia fizike e cila i prshkruan prcjellsit elektrik, t cilt i destinohen instalimeve
elektrike t rryms s dobt sht diametri d (mm), ndrsa pr instalimet e rryms s fort
ajo sht siprfaqja e prerjes trthore S (mm
2
). T gjith prcjellsit elektrik mund t
klasifikohen n katr grupe.

53
Grupit t par i prkasin prcjellsit elektrik t cilt npr tr gjatsin jan t mbuluar me
nj shtres prej materiali elektroizolues, e trashsia e saj caktohet nga tensioni nominal.
Prcjellsit e till nuk durojn kurrfar sforcime shtes.
Pr kt, nevojitet t jan t ndar nga mjedisi me futje n gypa ose t vendosur n hapsira t
ndara nga mjedisi me mure.
Pr prodhimin (punimin) e shtress elektroizoluese sot m s shpeshti shfrytzohen
polivinilkloruri (PVC-ja).
N fig. 4.1. sht dhn paraqitja e prerjes trthore t nj prcjellsi t till (a) dhe ndarja e tij
nga mjedisi (b).
Me rastin e vendosjes s ktyre prcjellsve elektrik n gyp duhet pasur kujdes, se n gyp me
diametr t brendshm D(mm) mund t vendosen numr i kufizuar i prcjellsve me seksion
t caktuar S (mm
2
). Shnimet pr kt gjenden n tabeln prkatse, t cilat i japin prodhuesit.
Grupit t dyt i prkasin prcjellsit, n t cilt nj apo m shum prcjells elektrik t grupit
t par, mbulohen me mbshtjells t prbashkt, i cili mund t jet i ndrtuar prej materialit
t njjt, prej t cilit sht ndrtuar shtresa elektroizoluese e prcjellsve t grupit t par, por
nuk sht e domosdoshme. Ky mbshtjells plotsues ka pr detyr q prcjellsit elektrik ti
mbroj nga ndikimet negative t mjedisit. Pr kt, kta prcjells mund t vendosen edhe pa
Fig.4.1. Prerja trthore e prcjellsit elektrik t grupit t I (a)
dhe mnyra e vendosjes n gyp dhe kutia (b) 1- mbshtjellsi
elektroizolues, 2 - pjesa elektroprcjellse, 3 - muri i gypit, 4
- muri i kutis dhe NRr - ndikimi i rrethins
4
NRr
b)
a)
NRr
2
1 D NRr
3
NRr
Fig.4.2. Prerja trthore e nj prcjellsi t grupit t II (a) dhe
mnyra e vendosjes s tij (b) 1- prcjellsi, 2 - shtresa
elektzroizoluese, 3 - mbshtjellsi i prbashkt, dhe
NRr - ndikimi i rrethins
NRr
a)
NRr
b)
1
3
2
NRr
NRr

54
gypa mbrojts, npr elementet e konstruksioneve ndrtimore dhe mekanike, n ato raste kur
ndikimi i mjedisit nuk sht i madh. Kta prcjells quhen prcjells t ngjashm me
kabllo. N fig. 4.2 sht treguar prerja e seksionit (a) dhe mnyra e vendosjes (b), e
prcjellsit t ktij grupi.
Grupit t tret i prkasin prcjellsit elektrik t zhveshur t mbshtetur n disa vende n

prcjellsit e grupit t II-t, mirpo kan mbshtjells t shum
ve ndrtohen prej materialeve t llojllojshme

izolator elektrik. Ata zakonisht vendosen n hapsirat (lokalet) e mbyllura, dhe jan t ndar
nga mjedisi me mur t fort, sikurse jan p.sh. hapsirat n dollapt shprndars. Ata mund t
vendosen edhe n kanalet veant t ndrtuar, t cilt vendosen prgjat murit ose nn plafon,
duke formuar shprndarje me kanale. Kjo mnyr e shprndarjes me kanale prdoret n
ato lokale ku gjendet nj
numr i konsiderueshm i
shpenzuesve t vendosur n
rresht. N fig. 4.3 sht
treguar seksioni i nj
shprndarje me kanal.
Grupit t IV i prkasin
prcjellsit t cilt quhen
kabllo. Ata kan
konstruksion t ngjashm me
fisht, i cili sht i ndrtuar
prej materialeve t ndryshme. donjra prej shtresave ka funksion t caktuar pr mbrojtje nga
ndikimi i mjedisit. Ata durojn sforcime m t mdha t mjedisit, dhe kjo gj i dallon nga
prcjellsit e grupit t II-t. Duke marr parasysh kt veti ata mund t vendosen lirisht n
tok, n kanalet e kabllove n tok, n kanalet e kabllove n dysheme t objektit dhe n
mbajts t ndryshm n hapsira (rafte kabllove). N fig. 4.4. sht treguar seksioni i kabllos
(a) dhe mnyra e vendosjes (b) (c) dhe (d).
Prcjellsit elektrik t ktyre katr grupe
Fig.4.3. Prerja trthore npr nj "shprndarje me kanal" 1 -
prcjellsi i zhveshur , 2 - izolatori mbajts, 3 - mbshtjellja
metalike e kanalit
elektroizoluese ose prej materialeve tjera. Lloji i materialit q do t prdoret varet nga mnyra
e vendosjes, prkatsisht nga lloji dhe intensiteti t ndikimit t mjedisit.

Fig.4.4. Prerja trthore e nj kablli (me tre dej) (a) dhe mnyra e vendosjes s
tyre: n kanale n objekt (b), n tok (c) dhe n rafta (d); 1- prcjellsi, 2 -
shtresa izoluese, 3 - shtresa shtes, 4 - raftat n kanale n dysheme, 5 - shresa e
rrs, 6 - shiriti pr shnimin e trases s kabllit, 7- kanali kabllovik n tok dhe
8-raftet n mur.
4
5
7
b) c)
6
F0 F>0
d)
1
a)
3
2
8
55
Pr prcjellsit elektrik t grupit t I-r dhe t II-t t cilt quhen prcjells elektroinstalues
dhe t grupit t IV-t t cilt quhen kabllo, sht futur sistemi i shnimit i cili mundson
dallimin (njohjen) e tyre. Ky shnim realizohet me ndihmn e vargut t shenjave prej
shkronjave dhe numrave, ku secila ka domethnien e vet. Radhitja sht si vijon:
- N vendin e par gjendet shenja germ (kjo shfrytzohet vetm pr prcjells t grupit
t I-r dhe II-t) e cila shnon lmin e posam n t ciln prdoret prcjellsi nse ajo
ekziston (sepse kjo shenj shpesh nuk sht) p.sh. Pr automobilat sht A:
- N vendin e dyt gjenden aq shenja prej shkronjave sa shtresa ka prcjellsi, dhe ato
shnojn materialin e secils shtres: p.sh. kur shtresa elektroizoluese dhe
mbshtjellsi i prbashkt sht prej PVC-s, shenja sht PP;
- N vendin e tret te prcjellsit e grupit t I-r dhe t II-t gjendet bashksia e
shkronjave e cila prshkruhen veorit e konstruksionit t prcjellsve (nse ajo
ekziston); kto shkronja nse ekzistojn ather vijn pas vijs s pjerrt: p.sh.
prcjellsi i ndrtuar prej disa prcjellsve t holl dhe n form rrethi ka shenjn F,
ndrsa prcjellsit e distancuar dhe t vendosur n nj rrafsh kan shenjn R. Te
prcjellsit e grupit t IV-t n kt vend gjenden numrat, t cilt shnojn mbrojtjen
e kabllos nga ndikimi i mjedisit p.sh. kabllo pa mbrojtje ka shenjn 00;
- N vendin e katr mund t gjendet shenja Y, e cila vjen pas vijs, e cila shnohet
ather kur ndonjri prej prcjellsve ka funksionin e prcjellsit mbrojts.
- N vendin e pest, gjendet shenja e llojit t materialit elektroprues, i cila i prket
vetm kabllove dhe forma e prerjes trthore e secilit damar t prcjellsit. Kjo shenj
jepet n rastin kur si material nuk sht bakri, dhe seksioni nuk sht rreth p.sh. nse
sht n pyetje alumini dhe seksioni sektor, shenjat do t jan AS;
- N vendin e gjasht gjendet shenja e numrit t prcjellsve n mbshtjellsin e
prbashkt dhe seksioni i tyre: p.sh. 4 x 16 mm
2
ose 3 x 95+50 mm
2
, dhe
- N vendin e shtat gjendet vlera e tensionit nominal nse ai sht m i madh se
1000V, p.sh. 10 kV.
Shembull:
Prcjellsi i grupit t par sht i ndrtuar me shum fije t holla nga bakri, me seksion t tr
1,5 mm
2
me izolim nga PVC-ja, i dedikuar pr automobila (pr kandela) do t ket shenjn:
AP/F 1,5 mm
2
, 15000V
- prcjellsi i njjt pr qllime t prgjithshme, me seksion t plot do t ket shenjn:
P 1,5 mm
2
. ( HO7V-U 1,5.....16 mm
2
VDE (Cenelec))
- prcjellsi i grupit t dyt pr qllime t prgjithshme ku t dy shtresat jan nga PVC-
ja me tre prcjells me seksion 2,5 mm
2
prej t cilve nj ka funksionin e prcjellsit
mbrojts, do t ket shenjn:
PP/R Y 3 x 2,5 mm
2
( NYIF 1,5.....2.5 mm
2
VDE (Cenelec)), PP (NYM)
- prcjellsi i grupit t IV-t ose kabllo, te t cilat jan dy shtresa nga PVC-ja dhe ka
mbrojtje nga sforcimet e rritura mekanike, n trajt t dy shtresave nga shiriti i elikt
dhe shtresa nga PVC-ja mbi to pr mbrojtje nga ndryshkja, me tre prcjells nga bakri
me seksion t plot 10 mm
2
, nj prej t cilve ka funksionin e prcjellsit mbrojts, do
t ket shenjn:
PP41 Y 3 x 10 mm
2
. ( NYBY 25.....500 mm
2
VDE )

56
4.1.1 NXEHJA E PRCJELLSVE
Gjat mbartjes s energjis elektrike me prcjellje, npr materialet elektropruese t pa
prkryera, do t lajmrohen humbjet. Kto humbje jan shkaktare t nxehjes s prcjellsve,
pra edhe rritjes s temperaturs. Pr arsye t rritjes s temperaturs do t shfaqet kmbimi i
energjis n mes t prcjellsit dhe mjedisit, pra prcjellja e energjis n form t nxehtsis,
prkatsisht prcjellsi njkohsisht do t ftohet. Me barazimin e fuqis s humbjes dhe t
ftohjes do t ndalet rritja e temperaturs s prcjellsit. Dukuria e prshkruar mund t
ilustrohet me modelin analog elektrik t thjeshtsuar i cili sht paraqitur n fig. 4.5.
A U (=) T
Fig.4.5. Paraqitja e procesit t nxehtsis n prcjells me modelin analog elektrik
t thjeshtsuar: P- fuqia e mbartjes s energjis elektrike npr prcjells, P -
fuqia e humbjeve pr gjatsi, q - fuqia e ftohjes pr gjatsi, T - temperatura e
pjess elektropruese, T - temperatura e rrethins, t -rezistenca pr gjatsi e
nxehtsis npr shtresat e mbshtjellsit, t - rezistenca pr gjatsi e
nxehtsis gjat kalimit t nxehtsis n rrethin me rrymim ose me prcjellje,
t - kapaciteti pr gjatsi i nxehtsis.
g
C
R
rr
R
o g
g
g
a) b)
T
p
hg
p
q P
hg
P
C
C(=)t
C
g
rr
g T
g
R(=)t i(=)P
(=)T
p p
hg R
R(=)t i (=)q
(=)T
rr
R
o g 0
rr
g
Nse rritja e temperaturs s pjess elektropruese do t arrin vlern mbi at t lejuar pr
materialin elektroizolues t dhn, s pari ai do t sforcohet m tepr e pastaj do t dmtohet.
Rritja e temperaturs s prcjellsit n krahasim me mjedisin, pr kt arsye, sht e kufizuar.
Rritja e kufizuar e temperaturs mund t sigurohet me intensitet m t vogl t rryms, ose me
fuqi m t madhe t ftohjes, ka varet nga mnyra e vendosjes s prcjellsit.
Ky ndikim vrehet nga standardet pr vlerat e lejuara t intensitetit t rrymave, sipas
kategorive t mnyrave t vendosjes. Pr shembull nse kabllo PP 41 4 x 10 mm
2
, do t
vendoset i vetm n tok me veori t mira t prcjelljes s nxehtsis, vlera maksimale e
intensitetit t rryms do t jet I = 75A, ndrsa nse ai vendoset i vetm n kanalin e kabllos
nn dysheme t objektit ajo do t jet I = 54A.
Temperatura maksimale e cila arrihet n gjendje t stabilizuar mund t llogaritet si vijon:
Fuqia e humbjeve pr gjatsi t nj prcjellsi pr shkak t rritjes s temperaturs caktohet me
shprehjen:
2
I R P
g hg
= (4.1)
Ku jan: R
g
rezistenca elektrike pr gjatsi t prcjellsit
I intensiteti i rryms npr prcjells.

57
Fuqia e ftohjes pr gjatsi t prcjellsit, pr gjendje t stabilizuar caktohet me shprehjen:

g R g R
rr sh
g
t t
T T
q
o
+
= (4.2)
Ku jan: T
sh
- temperatura e pjess elektropruese n gjendje t stabilizuar
T
rr
temperatura e pandryshueshme e mjedisit
, - rezistenca termike e ftohjes pr gjatsi ku
g R
t
g R
t
o
S
l
t
R
dhe
S
t
R
=
o
o
1
;
- prueshmria termike specifike (W/m
0
C)
o - koeficienti i kalimit t nxehtsis me rrymim (W/m
2
)
Duke marr parasysh kushtin e domosdoshm q
lej sh
T T s (me qllim t ruajtjes s kualitetit
t materialit elektroizolues), vlera m e madhe e lejuar e intensitetit t rryms, caktohet nga
shprehja:

( )
g R g R
rr lej
lej
t t R
T T
I
o
+
=
1
(4.3)
Duke shfrytzuar kt shprehje, jan llogaritur vlerat m t mdha t lejuara t intensitetit t
rryms, pr lloje t ndryshme t prcjellsve, si dhe seksionet e tyre pr lloje t ndryshme t
materialeve elektroizoluese dhe mnyrat e ndryshme t vendosjes.

4.2. ELSAT

Kto komponent shrbejn pr vendosjen ose ndrprerjen e rrjedhjes s rryms elektrike n
mes t burimit dhe shpenzuesit. Ktu do t trajtohen vetm elsat me kontakt. Pjesa
konstruktive themelore e ktyre elsave jan kontaktet, me lvizjen e t cilve, prkatsisht
me mbylljen ose hapjen, do t vendoset ose ndrpritet rrjedhja e rryms elektrike.
Kjo lvizje bhet me forc, dhe at me veprim t drejtprdrejt, kur dora e njeriut sht burim
force ose me veprim indirekt (jo drejtprdrejt), kur sht ndonj burim tjetr force (p.sh.
susta ose elektromagneti).
N fig. 4.6 jan paraqitur simbolet grafike t elsave me veprim t drejtprdrejt dhe jo
drejtprdrejt.
Burimi i forcs te elsat me veprim indirekt mundet me qen:
- susta, e hapur m par me dor,
- susta m par e hapur me motor elektrik,
- elektromagneti,
- motori pneumatik

58
Procesi i ndrprerjes s rryms elektrik, sht m i ndrlikuar se procesi i vendosjes, sepse
gjat ktij procesi mund t lajmrohet harku elektrik. Ai paraqitet ather kur n instalimin
elektrik pas elsit ndodhet burimi i energjis reaktive. Harku i till q paraqitet sht i
rrezikshm pr kontaktet sepse ata i shkatrron. Te elsat pr intensitete t larta t rryms, q
t pengohet ndezja e harkut pr nj koh m t gjat, ather prreth kontaktit vendosen
dhomat pr shuarjen e harkut. Pr shuarjen e harkut sht qensore edhe koha e hapjes s
kontaktit. Kjo koh nevojitet t jet sa m e shkurtr, pr ka i kushtohet rndsi e veant
mekanizmit t hapjes.
Fig.4.6. Simbolet grafike t elsave me veprim t
drejtprdrejt dhe jo t drejtprdrejt
M
Motorri Elektromagneti Susta
Me veprim jo t drejtprdrejt
Me veprim t
drejtprdrejt
N fig. 4.7 jan paraqitur grafiket e rryms dhe tensionit n mes t kontakteve, gjat hapjes
(ndrprerjes) s nj elsi trefazor.
elsat mund t jan njpolar ose shum polar me dy pozita ose me shum pozita. Ata me dy
pozita mund t jan me vet kthim ose monostabil (t cilt kthehen vet n pozitn fillestare n
astin kur ndrpritet veprimi i forcs), pa kthim ose bistabil (t cilt mbesin n pozitn e re
deri sa t veproj forca me kah t kundrt).
Fig.4.7. grafikt e rryms dhe tensionit n mes t kontakteve t
nj elsi trefazor, gjat kohs s hapjes s tij.
U
3
U
2
U
1
Te elsi monostabil, rivendosja sigurohet me sust e cila do t zgjatet me rastin e mbylljes,
pa marr parasysh se a kemi t bjm me elsa drejtprdrejt apo jo drejtprdrejt. N fig. 4.8
jan paraqitur simbolet grafike t elsave bistabil dhe monostabil me dy pozita.
elsi me elektromagnet si ndrmjets, i mbyll kontaktet ather kur magneti ngacmohet me
ndonj rrym, dhe i hap me sust t zgjatur gjat mbylljes, ather kur ndrpritet rryma. Me

59
elsa t till t cilt quhen kontaktor mund t komandohet n largsi me dor ose me
automat. N fig. 4.9. jan paraqitur disa elsa.
elsat me motor ose pneumatik si ndrmjets ndrtohen pr intensitete t mdha t rrymave
(deri n disa mij amper). Pasi instalimet elektrike, me rryma t larta bjn pjes n instalime
speciale, ather pr kto, n kt kurs nuk do t bhet fjal .
elsat instalues ndahen n elsat:
Fig.4.8. Simbolet grafike t elsave me dy pozita bistabil dhe
monostabil me veprim t drejtprdrejt dhe jo t drejtprdrejt
Me veprim t
drejtprdrejt
Me veprim t
drejtprdrejt
Me veprim jo t
drejtprdrejt
Me veprim jo t
drejtprdrejt
Me dy pozita
Bistabil (pa vet kthim)
Me dy pozita
Monostabil (me vet kthim)
- njpolar,
- dypolar,
- grupor,
- alternativ, dhe
- kryqzues.

Skemat e lidhjeve t tyre jan si n vijim:

60

61

4.3. KOMPONENTET ELEKTRIKE MBROJTSE
Kto komponente jan t dedikuara q n pjest e instalimit elektrik t kufizojn intensitetin e
rryms ose madhsin e tensionit (vlern m t vogl ose m t madhe). T gjitha kto
komponente, prve siguresave shkrirse, n prbrjen e tyre kan elsin i cili me hapjen e
kontakteve ndrpret rrymn ose ndan pjesn mbrojtse t instalimeve elektrike nga pjesa
tjetr e mbetur.
Fig.4.9. Paraqitja e disa elsave dhe skemave elektrike t tyre: a)
elsi pako, b) tastieri, c) kontaktori (elsi me elektromagnet) pr
intenzitete t vogla t rryms, ) kontaktori pr intenzitete t mdha
t rryms, d) elsi mbrojts pr motor
Ktu do t bhet fjal pr siguresat shkrirse dhe ato automatike, relet me koh t varur
(bimetalik) dhe me koh t pavarur (mbirrymor) dhe ata me koh t pavarur pra relet e
mbitensionit dhe nntensionit. Kta rele n kompozicion me elsat formojn komponentt
mbrojtse.

4.3.1. SIGURESAT SHKRIRSE
Kjo sigures sht komponent e vetme mbrojtse nga rrymat e mdha, e cila e ndrpret vet
rrymn pa ndrmjetsimin e elsit. Kjo sht arritur me konstruksionin e posam t fishekut
shkrirs i cili sht paraqitur n fig. 4.10.

62
Te fisheku shkrirs n nj hapsir t mbyllur, e cila sht e ndar nga mjedisi me nj mur nga
qeramika e qndrueshme ndaj temperaturs, gjendet nj pjes elektropruese n form t
posame, npr t ciln kalon rryma, me dendsi siprfaqsore m t madhe se n pjest tjera
elektropruese jasht saj. Pr kt arsye, kjo pjes nxehet m shum dhe arrihen temperatura
m t larta. Hapsira n mes t murit nga qeramika dhe ksaj pjese elektropruese mbushet
me kokrra prej rrs s kuarcit. Me rastin e kalimit t rryms me intensitet konstant npr
pjesn elektropruese posarisht t prpunuar, temperatura do t rritet deri n ndonj vler,
t ciln e cakton rezistenca termike n mes t saj dhe mjedisit (t
R
). Kjo rritje e temperaturs
do t prshkruhet me funksion eksponencial, t ngjashm me funksionin me t ciln jan
prshkruar nxehjet e shpenzuesve t energjis elektrike dhe prcjellsve elektrik. Ky funksion
pr fishekun e siguress shkrirse sht treguar n fig. 4.10.
Vlera nominale e intensitetit t rryms s fishekut shkrirs, sht definuar njjt sikurse te
shpenzuesit dhe prcjellsit, me at ndryshim se ktu temperatura e lejuar kufitare sht
caktuar me temperaturn e shkrirjes s pjess elektropruese t br n mnyr t veant, e
jo me qndrueshmrin e materialit elektroizolues.
Fig.4.10. Paraqitja grafike e konstrukcionit t fishekut shkrirs t siguress dhe lakoret e rritjes
s temperaturs n te (a) dhe lakoret e ngarkess rrymore t lejuar (b) 1- pjesa shkrirse e
fishekut, 2- rra e imt, 3- trupi nga qeramika e fishekut, dhe - konstante kohore t
nxehtsis pr fishekt e ngadalshm dhe t shpejt.
b)
t
a)
ng sh
ng
sh
b)
q
1
T
I=const.
t
R
T=T-T
T
rr f
rr
n
I/I
2
3
sh
1
t

ng
sh ng
Pr ndryshim nga shpenzuesit dhe komponentt tjera, fishekt shkrirs pr rrym t njjt
nominale ndrtohen n dy variante: disa prej tyre temperaturn kufitare t lejuar e arrijn
shpejt, e disa m ngadal, pra ndrtohen fishek t shpejt dhe t ngadalshm. Kjo veti varet
para s gjithash nga sasia e rrs prreth pjess elektropruese. Me sasin e rrs n t vrtet
ndrrohet kapaciteti termik (fig. 2.3 dhe 4.5.) pra edhe vlera e konstantes kohore termike.
Nse, npr fishekun shkrirs do t rritet intensiteti i rryms mbi vlern nominale, ather
temperatura e pjess elektropruese n te, do t rritet mbi vlern kufitare, pr ka edhe kjo
pjes do t shkrihet duke shkaktuar ndrprerjen e rryms. Sa m i madh t jet intensiteti i
rryms ather deri te shkrirja do t vihet m shpejt, pra pr koh m t shkurt. Pr kt
arsye, edhe pr fishekt shkrirs mund t vizatohet lakorja e mbingarkess s lejuar, mirpo

63
me nj vrejtje se vlera m e madhe e lejuar e mbingarkess sht megjithat e kufizuar pr
shkaqe konstruktive. Kjo paraqitet zakonisht gjat lidhjeve t shkurta n instalimet elektrike.
Duke marr parasysh kto kufizime, ndrtohen dy lloje t siguresave shkrirse pr vler
nominale t njjt t intensitetit t rryms. Disa durojn vlern m t vogl t intensitetit t
rryms s lidhjes s shkurt, e disa t tjer vlern m t madhe e cila sht prcaktuar me
ngurtsin e rrjets shprndarse n t ciln sht i kyur objekti. T part quhen me
siguresa me efekt t ult e t dytt me efekt t lart.
Zgjidhja konstruktive e ktyre dy llojeve t siguresave sht e ndryshme dhe kjo sht treguar
n figurn 4.11 (a) dhe (b). Siguresat shkrirse me efekt t ult mund t kan edhe dimensione
m t vogla se ato standarde.
Siguresat shkrirse me efekt t lart, nuk kan shtpiz por vetm baz me nofulla pr thikat e
fishekut shkrirs, dhe fishekun shkrirs si sht treguar n fig. 4.11 (b). Baza e tyre ndrtohet
pr katr madhsi deri n 100A, deri 200A, deri 400A dhe deri 630A.
K
b)
2
3
4
1
1
4
K
1 2
K
5
5
3
2
a)
1 1
4
2
4
1
K
5
1 K
2
K
3 3
2 2
Fig.4.11. Paraqitja grafike e zgjidhjeve
konstruktive t siguress shkrirse, me efekt
t ult (a):1- shtpiza, 2-kapui, 3- fisheku
shkrirs, 4- bazamenti i kalibruar dhe 5-
bornat; dhe siguresat shkrirse me efekt t
lart (b): 1- bazamanti, 2- nofullat pr thikat
e fishekut, 3- fisheku shkrirs, 4- lidhjet.

Me rastin e ndrprerjes s rryms me intensitet t lart, (p.sh. rryms s lidhjes s shkurt) n
fishek nuk ndodh vetm procesi i thjesht i ndrprerjes s rryms me shkrirjen e pjess
elektropruese, por ai sht shum i komplikuar. Me fjal t tjera, gjat kalimit t rryms me
intensitet t lart n mes t skajeve t pjess elektropruese t ndara me shkrirje, lajmrohet
harku elektrik i fuqishm. Me rritjen e distancs n mes t skajeve, t cilt edhe m tej
shkrihen, do t rritet edhe tensioni i harkut. Me rritjen e tensionit t harkut (U
1
n fig. 4.12.a)
do t zvoglohet intensiteti i rryms s lidhjes s shkurt, sepse ai i kundrvihet tensionit
themelor (u). Kur intensiteti i rryms zvoglohet deri n nj vler, harku elektrik do t fiket,
dhe n at mnyr bn ndrprerjen e rryms. N kt mnyr siguresa nuk ndrpret vetm
rrymn e lidhjes s shkurt, por nuk e lejon q t arrij as vlern maksimale si sht treguar
me grafik n fig. 4.12 (a). Ai kt vler e pren gjat gjysm periods s par pas paraqitjes s
lidhjes s shkurt.

64
Intensiteti i rryms s ndrprerjes pr do sigures tregohet me grafik, si funksion i rryms s
lidhjes s shkurt t pritur, e cila do t paraqitej nse siguresa nuk do t ekzistonte
(fig. 4.12-b). Kjo shfrytzohet me rastin e verifikimit t sforcimeve mekanike dhe t
temperaturs pr komponent, dhe verifikimit t siguris s njerzve prej goditjes s rryms.

Fig.4.12. Grafikt e rryms s lidhjes s shkurt dhe tensionit t harkut elektrik,
gjat "prerjes" s rryms (a) dhe grafiku i vlers s prer (b).
a) b) lsh
I
b a
t
sh
I - rryma maksimale e lidhjes s shkurt b- zona e prerjs
I - vlera efektive e rryms s lidhje s shkurt
I - vlera maksimale e rryms prerse
I - vlera efektive e rryms prerse
I - rryma nominale e siguress
mp
n
p
mlsh
lsh
mp
I
t
h
I
mlsh
i
1
t
1 100 50 10
1,4
4
5A
u
1
U
U
n
I =50A
kA
10
t
7
12
50A
10A
p
3
I
4.3.2. RELEU MBROJTS ME BIMETAL
Kjo komponent mbrojtse prbhet prej nj lidhje bimetalike npr t ciln kalon rryma e cila
bn nxehjen e saj. Pr arsye t koeficientit termik t bymimit t ndryshm t metaleve n
lidhjen bimetalike, ajo gjat nxehjes do t prkulet, dhe kjo prkulje sht m e madhe me
rritjen e temperaturs, prkatsisht me rritjen e intensitetit t rryms ose kohn e zgjatjes s
saj. Prball lidhjes (bimetalit) e cila prkulet sht i vendosur llozi (si sht treguar n
fig. 4.13), largsia fillestare e t cilit deri te bimetali (l
0
) mund t rregullohet. Nse bimetali
gjat kalimit t ndonj rryme do t prkulet pr gjatsin (l), ather do t vij deri te lvizja
e llozit pr gjatsin . Kjo lvizje mund t bartet n kontaktet e nj elsi t vogl mikro
elsi, ose n ndars me sust t
zgjatur n ndonj els.
Prkulja e lidhjes bimetalike pr
gjatsin (l), mund t arrihet edhe
gjat intensiteteve m t vogla t
rryms q zgjasin m gjat, ose
gjat intensiteteve m t mdha q
zgjasin m shkurt, ka do t thot
se ekzistojn karakteristikat rrym-
koh si jan paraqitur n fig. 4.13.
(b). Pr do gjatsi l
0
, do t
ekziston rryma m e madh pr t
ciln ajo asnjher nuk do t
mbrrihet, e q mund t merret si

0
Fig.4.13. Koncepti themelor i konstruksionit t
releut mbrojts me bimetal (a) dhe familjet e
lakoreve t funksionit I-f(I ,t) (b); 1 - lidhja
me bimetal, 2 - llozi lvizs
n1 n2
I I
m
I I
b)
t
01
l l
02
1
2
l
l
a)
65
vler nominale e rryms pr at gjatsi. Me ndryshimin e gjatsis edhe vlera e ksaj do t
ndryshohet, e kjo mundson prdorimin e ktij releu si mbrojtje nga mbingarkesat pr
shpenzues dhe komponentt e tjera.
Kjo rele ndrtohet pr vlera t ndryshme t rryms. Pr intensitete t mdha t rryms duhet t
kyen n qarkun e rryms nprmjet transformatorit rrymor. Te kjo komponent pr shkaqe
konstruktive sht e kufizuar vlera m e madhe e lejuar e rryms s mbingarkess I
m

(fig. 4.13 b) pr ka duhet t mbrohet nga rrymat e tilla.
N figl. 4.14 sht treguar simboli grafik pr kt rele si dhe bllok diagrami i veprimit t tij.
4.3.3 RELEU MBIRRYMOR
Kjo komponent mbrojtse prbhet prej elektromagnetit dhe llozit lvizs me sust t zgjatur,
si sht treguar n fig. 4.15 (a). Forca e magnetit, e cila sht proporcionale me intensitetin e
rryms npr te (F = k I) e trheq llozin, t cils i kundrvihet forca e susts e cila sht
proporcionale me lvizjen (l
0
) te susts gjat trheqjes s saj (F=k l
0
). Kur forca e magnetit
triumfon (mund), ather vjen deri te ndryshimi momental i pozits s llozit pr distancn
, pra ky rele ka karakteristikn e rryms t pavarur nga koha si sht treguar n fig. 4.15.(b).
Fig.4.14. Simboli grafik i releut mbrojts me
bimetal (a) dhe blok diagrami i veprimit t tij (b)
b) a)
T RI
2
t
R
I
I (l )
0 n
Nse n rele sht i mundur rregullimi i forcs zgjatse t susts me ndryshimin e largsis l
0
,
ather te lvizja e llozit vjen gjat intensiteteve t ndryshme t rryms (
0 "
'
l
k
k
I ). Kto
vlera jan vlerat referente t rryms pr at rele.
Edhe te ky rele, lvizja e llozit , mund t bartet n kontaktet e nj mikro elsi ose n
ndars me sust t zgjatur me ndonj els, duke siguruar n at mnyr rolin mbrojts nga
rrymat shum t mdha n qarkun rrymor.
3
I
Fig.4.15. Koncepti themelor i konstruksionit t releut mbirrymor (a)
diagrami i veprimit t tij (b) dhe simboli grafik pr at rele (c);
1- elektromagneti, 2- llozi lvizs i elektromagnetit dhe 3 - susta e
cila zgjatet
0
(F"=k"l )
a) b)
1
l
0
2
I (l )
0 m
F'

c)
I >
(F'=k'I)
Edhe kta rele, sikurse relet me bimetal ndrtohen pr vlera t ndryshme t rryms. Pr rryma
t mdha, pra n qarqet e rrymave t tilla, duhet t kyen nprmjet transformatorve rrymor.

66
4.3.4. RELET E MBITENSIONEVE DHE NNTENSIONEVE
Kto dy komponente mbrojtse bazohen n principin e njjt sikurse releu mbirrymor, me
ndryshim se elektromagneti nxitet me tension, vlera e t cilit kontrollohet dhe forca e magnetit
tani sht proporcionale me tensionin (F = k U). Te releu i mbitensionit llozi i drejtpeshuar
me spiralen, me rastin e rritjes s tensionit do t lviz n drejtim te veprimit t forcs
magnetike, e tek ai i nntensionit gjat rnies s tensionit, ai do t lviz n drejtim t veprimit
t forcs s susts. Kjo lvizje sht momentale ka do t thot se karakteristika e tensionit
sht e pavarur nga koha. Me rastin e rritjes prkatsisht t zvoglimit t tensionit, do t vij
deri te kto lvizje, n varsi nga gjatsia e zgjatjes s susts e cila mund t ndryshohet.
N fig. 4.16 jan dhn simbolet grafike dhe bllok diagramet e puns t releut t mbitensionit
(a) dhe nntensionit (b).

4.4 KOMPOZIMI I ELSAVE MBROJTS
Relet mbrojtse t prshkruara m par, kompozohen me elsat duke ju dhn atyre rolin
mbrojts. Kta ather do t thirren elsa mbrojts.
elsi mbrojts i
kompozuar m s
shpeshti, sht elsi
njpolar me sust e
cila zgjatet gjat
mbylljes s tij. Ktij
elsi i jan shtuar
relet mbrojtse
bimetalike dhe
mbirrymore, t cilt
kan vlera konstante
referente t rryms.
Llozi i tyre vepron
n ndarsin e susts
e cila hap kontaktet
e elsit. elsi i till quhet edhe sigures automatike. Elementet prbrse t tij dhe simboli
grafik sht dhn n fig. 4.17 (a), e n fig. 4.17 (b) sht paraqitur diagrami rrymkoh i
veprimit t tij.
Nga ky diagram mund t shihet se pr rrymat
m n
I I I vepron releu bimetalike, e pr
rryma releu mbirrymor (pr kohn
m
I I t ). Duhet cekur se releu mbirrymor sht i
Fig.4.16. Simbolet grafike dhe blok diagrami i veprimit pr
releun e mbitensionit (a) dhe nntensionit (b)
0
U (l )
min
a)
U U U >
max
U (l )
0
b)
U <
I >
a) b)
Fig.4.17. Elementet prbre dhe simboli grafik i siguress
automatike njpolare (a) dhe veprimi rrym-koh (b)
I I
n
t
I
m
t

67
prshtatur (i rregulluar) n rrymn I
n
, e cila sht e njjt (e barabart) ose di m e vogl se
rryma e lejuar dhe e kufizuar n releun bimetalik.
Kompozimi i till sht i mundur edhe me elsat tre polar dhe ather fitohet siguresa tre
polare automatike. Mirpo, shpesh her elsi tre polar sht i pajisur jo vetm me releun
mbrojts bimetalik me rrym referente t ndryshueshme dhe releun mbirrymor, por edhe me
releun e nntensionit (si sht treguar n fig. 4.18). Ky els quhet elsi mbrojts i motorve.
sht gjithashtu i mundur, kompozimi i reles mbrojtse me elsin me elektromagnet si
ndrmjetsues prkatsisht me kontaktor, kur duhet t prdoren relet, lvizja e llozit t s
cilit bartet n kontaktet e nj mikroelsi. Me komponim t ktill, veprimi i releut
manifestohet me lvizjen e atyre kontakteve, t cilt pastaj ndrpresin rrymn e ngacmimit t
elektromagnetit t elsit. Nj lidhje e till sht treguar n fig. 4.19.

4.5.
KOMPONENTET PR PROGRAMIMIN E KOHS
I >
a) b)
Fig.4.18. Elementet prbre dhe simboli grafik i elsit
mbrojts t motorit me rregullim t rryms s veprimit (a)
dhe karakteristika e veprimi rrym-koh (b)
I I I
n2 n1
U
>
t
I
m
t
U<
Fig.4.19. Kompozimi i elsit mbrojts
me ndihmen e releut mbrojts dhe
kontaktorit, ku veprimi mbrojts i
teleut manifestohet me hapjen e
kontakteve n qarkun ngacmues t
elektromagnetit
shpenzusi
instalimi
2 4 6
5 1 3
(a)
(b)
Me ndihmn e ktyre komponentve sht i mundur programimi kur ndonj shpenzues ose
grup i shpenzuesve do t jan t kyur ose t shkyur, ose kur do t ndrrohet ndonjra
karakteristik e shpenzuesit p. sh. numri i rrotullimeve t motorit.

68
Ekzistojn dy lloje t komponentve t tilla. Te t parat koha numrohet pandrprer dhe ato
quhen ort pr futje-nxjerrje ose or pr kyje shkyje, ndrsa tek t dytat koha fillon t
numrohet pas shqiptimit t urdhrit dhe kan zgjatje t kufizuar. Kto t dytat quhen edhe
rele kohore.
Te ora pr kyje
shkyje numrimi i
kohs bhet nprmjet
mekanizmit t ors
klasike, madje edhe e atij
me sust e cila zgjatet me
dor ose me motor
elektrik. N at rast,
momenti i programuar
pr kyje prkatsisht pr
shkyje realizohet me
mbylljen e kontakteve. N fig. 4.20. jan treguar simboli grafik i ors kyje-shkyje dhe
diagrami kohor i puns pr te.
Kto or, m s shpeshti prdoren pr kalimin e intervalit tarifor te njehsori i energjis
elektrike, ose pr kyje dhe shkyje t disa burimeve elektrike t drits. Pr kto qllime
prdoret edhe pajisja e cila quhet komanda tingull frekuente e rrjetit ose KTRR. Ky sht
nj marrs i sinjaleve t frekuencave t larta, t cilat nga ndonj qendr drgohen npr rrjetin
shprndarse. N te gjendet kontakti elektrik pr mbyllje, i cili reagon n ato sinjale.
Fig.4.20. Simboli grafik i ors kyje- shkyje (a)
dhe diagrami i veprimit t tij (b)
a)
i
h
T=24h T=24h
t
b)
i
=variabile
Releu kohor fillon t numron kohn ather kur pr te jepet

m
nzuesve, ose ndryshimit t
urdhri me sinjal rryme, dhe
ndrpritet (pushon) kur ai
sinjal hiqet, si sht treguar
me diagramin e veprimit n
fig. 4.21. N t njjtn
figur jan dhn edhe
simbolet grafike pr kto dy
tipave t releve. Te tipi i
par i treguar n
fig. 4.21.(a), i cili quhet rele
kohor me vones, deri te
lvizja e kontakteve
elektrike vjen pas kohs
t, ndrsa te ai i dyti i
treguar n fig. 4.21.(b), i cili
quhet rele kohor me veprim
omental lvizja e
kontakteve bhet menjher,
mirpo ato kthehen n
pozitn fillestare pas kohs
t. Numrimi i kohs te
kto rele bhet me mekanizm t zakonshm t ors, ose me qark elektronik prkats.
Ky rele shrben pr programimin e momentit pr kyje t disa shpe
Fig.4.21. Simbolet grafike t releve kohore dhe
diagrami i veprimit t tyre
b)
t=varia.
t
t <t<t
2 1
2 1
t t
t
i

a)
t
t=variabile
i
1 2
t <t<t
i
t
t t
1 2
i
karakteristikave t tyre: (p.sh. momenti i lidhjes srish t statorit t motorit elektrik prej
lidhjes yll n lidhjen trekndsh me qllim t zvoglimit t rryms fillestare).

69
4.6. KOMPONENTET JOELEKTRIKE T INSTALIMEVE
ELEKTRIKE
Krahas komponentve elektrike t cilat jan analizuar m par, pr realizimin e instalimeve
elektrike marrin pjes edhe komponentt joelektrike. N kto komponent, zakonisht
vendosen komponentt elektrike, n mnyr q kto t ndahen prej ndikimit t mjedisit, dhe
q t arrihet siguria e mjedisit prej tyre. Kto komponent n kushte normale nuk jan pjes e
asnj qarku elektrik, mirpo ato mund t bhen pjes e qarkut elektrik me rastin e prishjes.
Ktu do ti prmendim vetm disa prej tyre:
- gypat metalik dhe t plastiks n t cilt futen prcjellsit, dhe t cilt vendosen mbi
dhe n elementet e konstruksioneve t makineris dhe ato ndrtimore, fig. 4.22 (a),
- kutit instaluese ose shprndarse metalike dhe plastike me dimensione t vogla, t
cilat shrbejn pr vazhdimin dhe degzimin e prcjellsve,
- ose pr vendosje veant t ndonj komponent elektrike (p.sh. prizs ose elsit t
burimeve t drits), kto vendosen mbi dhe n elementet e konstruksioneve t
makineris dhe ndrtimore, fig. 4.22.b.
- kutit shprndarse metalike dhe t plastiks, n t cilat hyrja n brendi sht nga
pjest ansore dhe prpara, me ndihmn e t cilave formohen baterit e ktyre
kutive t cilat vendosen n elementet e konstruksioneve t makineris dhe ndrtimore
fig. 4.22. c, dhe shrbejn pr vendosjen e nj numri t madh t komponentve
elektrike.
- dollapi shprndars i varur metalik ose plastik me dimensione mesatare, pr vendosje
mbi ose n elementet e konstruksioneve t makineris ose ndrtimore, n t cilt
vendoset nj numr i madh i komponentve elektrike fig. 4.22. ;
- dollapi shprndars q qndron lir prej metali ose plastike me dimensione t mdha
(lartsi 2m, gjersi dhe thellsi 0,5-1m), n t cilt vendoset nj numr i
konsiderueshm i komponentve elektrike, fig. 4.22. d;

70
- mbajtsit e prcjellsve dhe kabllove (rafti i kabllove) t cilt vendosen npr
elementet e konstruksioneve t makineris ose ndrtimore ose n kanalet pr kabllo n
dysheme t objektit.
- Shiriti nga eliku i zinkuar me dimensione 20 x 3 mm dhe 25 x 4 mm, pr lidhjen e
pjesve konstruktive elektropruese n objekt me qllim t barazimit t potencialit.

Fig.4.22. Disa komponente joelektrike t instalimeve elektrike
d)
a) gypat instalues
b) kutiat
c) "baterit" e kutiave
shprndarse
)dollapt shprndarse
t varur
d) dollapt shprndarse
q qendrojn lirisht
h
)
c)
a a a
a
a
b) a)
a
D a

71

KAPITULLI I PEST

ZGJEDHJA, VENDOSJA DHE LIDHJA E KOMPONENTAVE

.1. ZGJEDHJA E KOMPONENTVE ELEKTRIKE
kapitujt e m parm instalimet elektrike i kemi definuar si bashksi e komponentve
e pr do pjes funksionale, trajtohet
.2. VENDOSJA E KOMPONENTVE ELEKTRIKE
hprndarja e komponentve sipas funksionit npr objekt do t varet nga numri, lloji dhe
nzuesve sidomos t atyre q i prkasin
nisen qarqet e rrymave pr n shpenzues, kyen n
ms, intensitetin e rryms e cakton shpenzuesi i cili sht i kyur n te. Disa
qarqe duhet t gjenden komponentt mbrojtse nga mbingarkesat e rryms. Pr kt qllim
N INSTALIMET ELEKTRIKE
5

N
elektrike dhe joelektrike, t cilat jan t shprndara npr objekt dhe mundsojn bartjen e
sigurt dhe kualitative t energjis elektrike deri te shpenzuesi. Kshtu t prbra ato kan disa
pjes funksionale t rndsishme t treguara n fig. 1.3. Funksioni i secils prej ktyre pjesve
realizohet me ndihmn e numrit t caktuar t komponentve t ndryshme, ku secila e ka
funksionin e vet t veant. Pr kt arsye zgjedhja e komponentve fillon me zgjedhjen e
llojit dhe numrit t komponentve q sigurojn funksionin e caktuar dhe i prgjigjen tensionit
nominal n pjesn e instalimit elektrik q vshtrohet.
Pas zgjedhjes s llojit dhe numrit t komponentv
prkufizimi i tyre, n baz t vlers s llogaritur t intensitetit t rryms n at pjes t
instalimeve dhe gjendjes s mjedisit n objekt si sht treguar m par, pra sipas standardeve.
Zgjedhja e llojit dhe numrit t komponentve dhe caktimi i madhsive fizike, duke i kushtuar
kujdes edhe gjendjes s mjedisit, bhet me ndihmn e dokumentit t cekur m par i cili quhet
rregullat pr punimin e instalimeve elektrike.

5

S
shprndarja e shpenzuesve, duke marr parasysh se instalimet elektrike pr ta punohen. Pr
kt arsye, duhet filluar prej shpenzuesit. Secili prej shpenzuesve n objekt do t kyet n
qark rryme t veant i cili prbhet prej prcjellsve dhe komponentve t tjera elektrike t
cilat jan t prcaktuara sipas rryms s shpenzuesit.
Qarqet e rrymave t nj numri m t madh t shpe
pjess s njjt t procesit teknologjik, do t kyen n vendin e njjt shprndars (KSH).
Vendi (kuadri) shprndars (KSH) sht vendi prej nga bhet shprndarja e nj linje elektrike
n shum linja me seksion m t vogl.
Shum vende shprndarse prej t cilave
vendin shprndars n nivel m t lart hierarkie me ndihmn e linjs prcjellse n t ciln
prve prcjellsve me seksion prkats gjenden edhe komponentt tjera elektrike. Ato
dimensionohen sipas rryms maksimale t njkohshme pra sipas rryms e cila do t llogaritet
n kapitullin 6.
N qarkun e rry
shpenzues t energjis elektrike si jan p.sh. burimet elektrike t drits dhe burimet
elektrorezistuese t nxehtsis nuk mund t mbingarkohen, dhe rryma m e madhe e
mundshme n kt qark do t jet rryma nominale e shpenzuesit. Mirpo, disa shpenzues t
tjer (si p.sh. motori elektrik asinkron) mund t mbingarkohet, dhe n ato qarqe intensiteti i
rryms mund t jet m i madh se intensiteti i rryms nominale t shpenzuesit t till. N kto

72
zakonisht prdoret releu mbrojts bimetalik n kombinim me ndonj els. Nj els i till
nse ka vetm kt qllim, mund t vendoset n cilndo pjes t qarkut t rryms.
Vlera e llogaritur e intensitetit t rryms n ndonj linj shprndarse, sht vetm vlera m t
mundshme e rryms n te. Pasi n te mund t lajmrohen edhe intensitete m t mdha t
hprndarse pas komponents pr mbrojtje nga lidhja e shkurt.
rryms, se sa sht vlera sipas s cils sht caktuar prcjellsi n seciln linj shprndarse,
duhet t gjenden komponentt mbrojtse nga mbingarkesat e rryms. Pr kt qllim m s
shpeshti prdoret siguresa shkrirse, e cila njkohsisht mund t shfrytzohet si mbrojtje nga
lidhja e shkurt, ose releu bimetalik mbrojts n kombinim me ndonj els i cili prmban
rele mbirrymor. Nse kto komponent kan vetm funksionin mbrojts nga mbingarkesat
ather mund t vendosen n linj n cilindo vend.
I
3
1. komponenta mbrojtse nga
mbingarkesa (b ),
2. komponenta mbrojtse nga
lidhja e shkurtr (a ),
3. fardo komponente tjetr
elektrike (c ).
Sh- shpenzuesi
1
a a
a
a
Fig.5.1. Paraqitja grafike e mnyrs t hierarkis s shprndarjes s
energjis elektrike n instalimet elektrike me rrydhitjen e komponteve
elektrike (a) dhe varsit I=f(t) pr kto komponenta (b)
b)
a
(I )
n
I
sh 1nk
I
1n
3
4
I
1
3
2
I
i
(I )
1
c 2
3
c
1 3
b b
2
b
4
4
b
c
sh
c
t a)
3
2
KSH1SS KSH111 KSH1N1
3 2 1
3
1
KSH1S KSH11
1 S
KSH1N
1 K
1N
1
3
sh n
3
1NKi
I (I )
i
i
Shp
n sh
3
1
I
KSH1NK
i
2
1NK
VK (KKK)- vendi i kyjes
VSH (KSH)- vendi shprndars
1
VSH1 (KSH1)
1
n
I
t
m
I I
2
N
3
VK (KKK)
1
I 3
2
t
Deri te lidhja e shkurt, mund t vij n cilndo pjes t cilitdo qark t rryms ose linj
shprndarse. Pr t penguar paraqitjen e rrymave t mdha, n fillim t qarkut t rryms ose
linjs shprndarse duhet t vendoset komponent e cila do t bj mbrojtjen nga kto rryma.
Pr kt qllim si komponent mbrojtse prdoren siguresat shkrirse ose elsi me releun
mbrojts mbirrymor.
T gjitha komponentt tjera mund t vendosen n cilndo pjes t qarkut t rryms,
prkatsisht t linjs s

73
N fig. 5.1. sht paraqitur interpretimi themelor i radhitjes s komponentve elektrike n
instalimet elektrike n fig. 5.2. jan paraqitur disa shembuj konkret t ksaj radhitje.

d - me sigures shkrirse dhe els
dh - me sigures automatike
e - me sigures automatike dhe els
- me sigures shkrirse els me veprim indirekt
prmes magnetit dhe releu mbrojts me bimetal
Fig.5.2. Disa shembuj t vendosjes s komponentve elektrike n
qarqet e rryms
a - sigures shkrirse dhe els
b,c - me sigures shkrirse
- me sigures automatike
d) dh) e) )
I I I
3,N~50,400V 1,N~50,230V
V
M
1~
I
n
S
i i+1
S
OZi
k k+1
N
3
3~
M
3
3~
M
3
j
3
3
j+1
N
a) b)
n
S
s
n
S
s+1
c)
3
)
S
i
n
i+1
S
1,N~50,230V
s
OZs
s+1
OZs+1
3,N~50,400/230V
OZ
i
i
i+1
N
Gjat renditjes s komponentve elektrike npr objekt duhet t tentohet q t gjitha
komponentt t vendosen n kutia ose dollap shprndars, ndrsa deri te shpenzuesi vijn
vetm prcjellsit e qarqeve t rryms, prkatsisht deri te dollapt shprndars vijn vetm
prcjellsit e linjave shprndarse. N fig. 5.3 jan treguar shembuj t vendeve shprndarse
me prqendrimin e komponentve elektrike n to.

74

75

76

5.3. DIRIGJIMI ME PUNN E ELESIT

elsi si komponent elektrike shrben pr vendosjen ose ndrprerjen e kalimit t rryms
elektrike deri te shpenzuesi, prkatsisht pr kyje t tij n instalim elektrik ose shkyjen nga
ai. elsi gjithashtu shrben pr vendosjen e pjesve t instalimit elektrik nn tension pa
marr parasysh se a jan kyur shpenzuesit n te.
Te elsat me veprim t drejtprdrejt dirigjohet me dor duke vepruar n llozin pr lvizjen e
kontaktit. Te ata me veprim t trthort (jo drejtprdrejt) dirigjohet me dor ose me ndonj
automat logjik, pra n mnyr trthore duke liruar energjin e cila prodhon forcn pr lvizjen
e kontakteve.
Ktu do t bhet fjal pr dirigjimin e elsit me elektromagnet si ndrmjets ose si quhet
kontaktor (simboli grafik i t cilit sht treguar n fig. 4.9.c dhe ) sepse aplikimi i tij sht
m i shpesht dhe m i shumt. Te ky els, mbyllja e kontakteve shkaktohet nn veprimin e
elektromagnetit t ngacmuar (nxitur) ndrsa hapja nn veprimin e susts m par t zgjatur e
cila vepron me ndrprerjen e ngacmimit. Magneti mund t ngacmohet me rrym alternative
ose t vazhduar. Ktyre elsave ju shtohet edhe kontakti ndihms i cili duron rrymn deri n
6A dhe shrben pr formimin e funksioneve logjike pr dirigjim. N rastin e elektromagnetit
t pa ngacmuar kto kontakte mund t jan t hapura ose punues dhe t mbyllura ose t
qet. Kur ai t ngacmohet t part mbyllen e t dytt hapen. Pr dallim m t leht skajet
kyse t kontakteve t puns shnohen me shifrat 3 dhe 4, ndrsa ata t qet me shifrat 1 dhe
2. Nse ka m shum kontakte t tilla ather para ktyre shifrave i shtohet edhe numri rendor
i pozicionit t kontaktit ndihms n kontaktor. Psh. skajet e kontaktit t qet n pozicionin e
tret do t shnohen me 31 dhe 32.
N vazhdim do t analizohen vetm funksionet logjike pr shkyje (ndrprerje) m t thjeshta
me komponimin e t cilave mund t formohen skemat dirigjuese t cilat ju prkasin krkesave
t komplikuara t ngasjes. Ato do t formohen me ndihmn e kontakteve ndihmse t elsit,
kontakteve t elsit dirigjues dhe ndonj automati.

.3.1. FUNKSIONI EDHE
unksioni logjik edhe formohet ashtu q n rend me elektromagnetin e kontaktorit (n
puns (edhe i pari, edhe i dyti, edhe i n-ti).

5

F
vendin F.L.SH funksioni logjik shkys) lidhen n kontakte t puns dirigjuese si sht
treguar n fig. 5.5. Pr ngacmimin e elektromagnetit duhet t mbyllen t gjitha kontaktet e
d
i
Fig.5.4. Paraqitja grafike e mnyrs s
dirigjimit me KONTAKTOR, i - rryma e
shpenzuesit, K - elektromagneti, U - tensioni
dirigjues, F.L.Sh. - funksioni logjik shkys
d
sh
sh
i
Shp
i
d
F.L.Sh.
d
U
K

77

ektromagnetit t kontaktorit lidhen
aralel n kontakte dirigjuese t puns si sht treguar n fig. 5.6. Pr ngacmimin e
UNKSIONI JO
het ashtu q n qarkun e elektromagnetit t kontaktorit lidhen n
nd n kontakte dirigjuese t qeta, si sht treguar n fig. 5.7. Pr ndrprerjen e ngacmimin
her nevojitet t ruhet n kujtes ndonj urdhres, e cila
und t fshihet me funksionin jo. Kjo realizohet si n fig. 5.8. Urdhresa pr kyje t

5.3.2. FUNKSIONI OSE

Funksioni logjik ose formohet ashtu q n qarkun e el
(4)
i
Fig.5.5. Paraqitja grafike e formimit
t funksionit " edhe"
K
(b)
d (a)
X
(3)
n
X
(3)
2
(4)
1
X
(4)
(3)
i
t funksionit " ose"
K
(b)
(a) d
(4) (4)
1
X
(3)
X
2
(3)
(4)
(3)
X
1
p
elektromagnetit nevojitet q t mbyllet s paku njri kontakt i puns (ose i pari, ose i dyti, ose
i n-ti).

5.3.3. F

Funksioni logjik jo formo
re
t elektromagnetit nevojitet t hapet s paku nj prej tyre.

5.3.4. FUNKSIONI KUJTES

Te komandimi me kontaktor shpesh
m
kontaktorit e dhn me nj funksion ose, t cilin e formon kontakti i puns i nj tasti do t

X
(4) (4)
t funksionit "jo"
t funksionit "kujtes"
i
(a)
d (a)
(b)
d
K
(b)
K
(1)
(2)
X
n
(2)
2
X
i
n
(2)
(1)
(2)
1
(1)
(1)
X
K
(3)
K
(3)
78
futet n kujtes me kontaktin ndihms punues t ktij kontaktori. Pr anulimin e ksaj
urdhrese duhet t prdoret ndonj funksion jo.
N fig. 5.9. sht paraqitur grafikisht zgjidhja pr kyje t nj motori asinkron me rotor t
it T
d
pr nj
komanduese elektrike n pjest e figurs (a) dhe
Ske a cilat ndodhen kontaktet dirigjuese edhe/ose
lidhur shkurt, pr rrotullim vetm n nj drejtim, me ndihmn e tasti T
K
. Ai shkyet me
tasti T
sh
, ose me rele mbrojtse bimetalik B nse vjen deri te mbingarkesa.
N fig.5.10. sht treguar grafikisht zgjidhja pr kyje me ndihmn e tast
drejtim t rrotullimit (djathtas) dhe tastit T
M
pr drejtimin tjetr (majtas), pr nj motor
asinkron me rotor t lidhur shkurt. Sikurse edhe n shembullin e mparshm ky do t shkyet
me tastin T
sh
ose me releun bimetalik mbrojts B.
N t dy rastet jan dhn:
- skema njpolare dhe
- skema trepolare pr pjesn e figurs (c ).
m t dirigjuese jan t ndara n pozicione n t
t magnetit t kontaktorit. Kto shnohen me numrat 1-n. Pasi pr formimin e skemave
komanduese marrin pjes kontaktet e komponentve t ndryshme, pra edhe kontaktet
cilat gjenden. Te skemat e komplikuara kjo realizohet n at mnyr, q posht skems
komanduese jepen shenjat grafike t gjitha kontakteve t ndonj komponent. N kto raste
jan dhn vetm pr kontaktor dhe rele kohor.

ndihmse t kontaktorit, sht e nevojshme t shnohet lloji i tyre numri dhe pozicionet n t
T
(b)
shk
(b)
T
K
Fig.5.9. Skema elektrike pr lshimin n pun t motorit asinkron me rotor t liodhur
shkurt me nj kahe t rrotullimit; a) njpolshe, b) komanduese, c) e lidhjes trepolare .
2
b) a)
K
3~
M
Q P
-
2
(0) N
1
(b)
B
T
k
(2)
(4)
(a)
(1)
(2)
(3)
c)
(a)
1
2
K
5 3
6 4
(1)
(14)
(3) (4) (2)
T
k (13)
shk
1,N ~ 50,230V
B
(a)
(2)
(1)
(1)
PE
L
2
N
L
2
L
1

79

T
(b)
K
m d
K
shk
b)
(0) N
1
a)
2
Q P
3
K
M
3~
(a)
(b)
K
M
(12)
(b)
(1)
B
(2)
T
D D
K
(4)
(24)
(11)
(2)
(23)
(3)
2 3 4
P Q
1 4
K
(a)
(b)
K
M
(12)
T
M
M
K
(4)
(24)
(11)
(23)
(3)
3, ~ 50,400V
(a) (a)
B
(2)
(1)
(1)
Fig.5.10. Skema elektrike pr lshimin n pun t motorit asinkron me rotor t liodhur
shkurt pr dy drejtime t rrotullimit; a) njpolshe, b) komanduese, c)e lidhjes trepolare .
(3) (4)
c)
(3) (4)
(2) (1)
M
T
shk
T
T
D
(b)
(a)
K
D
2 6 4
1 5 3
K
M
(a)
(12) (24)
(11) (23) (b)
L
PE
N
L
1
2
2
L
(24) (12)
(11) (23)

5.4. VENDOSJA N HAPSIR E KOMPONENTVE ELEKTRIKE

Shpenzuesit e energjis elektrike jan t vendosur npr objekt sipas krkesave t procesit
teknologjik dhe n kt renditje nuk mund t ndikohet. Mirpo, mund t ndikohet n
vendosjen e vendeve shprndarse e m kt edhe n vendosjen e pjess m t madhe t
komponentve elektrike t cilat gjenden n ato, dhe linjat elektrike t cilat nga ato nisen. N
nj vend shprndars duhet kyur t gjith shpenzuesit t cilt i prkasin nj trsie
teknologjike. Ai vendoset n vendin i cili arrihet leht, dhe nga i cili do t shpenzohet sasia

80
m e vogl e prcjellsve pr formimin e qarqeve t rryms. I njjti princip duhet t vlej edhe
pr formimin e vendeve shprndarse t niveleve m t larta hierarkie. Me keqardhje mund t
thuhet se rregulla e till nuk mundet do her t zbatohet, dhe pr marrjen e vendimit do t
jet dominuese prvoja e projektuesit.
N vendet shprndarse vendosen kutit e varura dhe dollapt e varur dhe ata t cilt
qndrojn lir. Kutit dhe dollapt e varur vetm prej ans s prparme kan hyrje n
brendsi. Te kutit hyrja bhet duke hequr kapakun me vidhosje, e te dollapi me hapjen e
ders. Te dollapt q qndrojn lir hyrja bhet prej ans s prapme dhe t prparme. Nga ana
e prapme duhet t hiqet kapaku me vidhosje e nga ana e prparme duke hapur dern.
Kutit shprndarse dhe dollapt e varur vendosen ather kur prej vendit shprndars nist
nj numr m i vogl i qarqeve t rryms dhe at pr shpenzuesit me fuqi t vogla. Ndrsa
dollapt q qndrojn lir vendosen ather kur numri i qarqeve t rryms sht i madh ose
kur shpenzuesit jan me fuqi t mdha, e vemas kur qarqet e rryms realizohen me kabllo me
seksione t mdha t cilt m s shpeshti vendosen n kanalet pr kabllo n dysheme t
objektit.
Pasi q komponentt elektrike prve elsave dhe prcjellsve kryesisht vendosen n
dollapt shprndars n vendet shprndarse, pra si problem i vendosjes s komponentve
elektrike npr objekt mbetet vetm vendosja e elsave dhe prcjellsve. elsat m s
shpeshti vendosen afr shpenzuesit ose pran ders s lokalit.
Prcjellsit e grupit t I-r vendosen t futur n gypa, t cilt vendosen n ose mbi elementet e
konstruksioneve t makineris ose ndrtimore. N nj gyp mund t vendosen prcjellsit t
cilt i prkasin vetm nj qarku t rryms. Zakonisht tentohet q disa gypa t till t vendosen
n nj trase, e cila caktohet ashtu q t mos i pengoj instalimet tjera, dhe prgjat saj mos t
ket ndikime jo t mira t mjedisit p.sh. temperatur t ngritur pr shkak t linjs s
instalimeve pr ngrohje.
Meqense, pjesa m e madhe e komponentve elektrike gjendet n kutit dhe dollapt
shprndars t cilt jan t ndar me mure nga ndikimet e mjedisit, dhe pr lidhjen e
komponentve n to prdoren prcjellsit e grupit t dyt t cilt nuk futen n gypa. Mirpo,
q ne dollap t sigurohet nj rend, ather prej prcjellsve t qarqeve komanduese formohen
tufat e prcjellsve ose kta vendosen n kanale plastike t vendosura n trase t prcaktuara.
Prcjellsit e grupit t dyt vendosen npr elementet e konstruksioneve t makineris dhe
ndrtimore t objektit, t mbshtetur n mbajtsit e veant (kapset mbajtse), t
vendosura npr ta n distanc (0,5-1,0)m ose n mbajts (raftet e kabllove), n t cilt
mbshteten npr tr gjatsin. Vetm n rastin e rreziqeve e veanrisht nga sforcimet
mekanike, prcjellsit e ktij grupi duhet futur n gypa. Shpeshher, edhe nse nuk ka rreziqe
nga sforcimet mekanike, prcjellsit e ktij grupi vendosen n mur nn suva n vend t
prcjellsve t grupit t par dhe t futur n gypa. Edhe ktu nj prcjells i cili sht me
shum dej guxon t prdoret vetm pr nj qark rryme.
Prcjellsit e grupit t IV prkatsisht kabllot mund t vendosen npr objekt sikurse edhe
prcjellsit e grupit t II-t, por edhe ndryshe nga ata. Ata mund t vendosen edhe n kanalet e
kabllove n dysheme t objektit, npr gypat e futur n dhe, madje edhe drejtprdrejt n tok.
Duke marr parasysh mnyrn e vendosjes (shtrirjes) duhet t zgjidhet tipi i prshtatshm i
kabllot.
Ngarkesa e tyre n rrym do t varet nga mnyra e vendosjes (shtrirjes) s linjave elektrike
dhe llojeve t prcjellsve q jan prdorur.
N fig. 5.11 sht treguar nj prej mundsive t mundshme t vendosjes s vendeve
shprndarse dhe linjave n pjesn e nj objekti i cili sht treguar me planin e bazs s tij.

81

PP 00-Y 3x2,5mm2
PP 00-Y 5x10mm2
132.1
Fig.5.11. Shembulli i vendosjes s kuadrave shprndarse dhe linjave n
pjesn e nj objekti
KSH132
3~
M
1.3
PP 00 4x50mm2
1.2
KSH1
PP 00-Y 5x10mm2
PP 00-Y 5x10mm2
KSH13
132.2
PP 00 4x4mm2
PP 00-Y 5x2,5mm2
13.2
PP 00 4x25mm2
13.1
V
132.3
1.1
KSH12
KSH131
KSH11

80

Shembujt numerik t mposhtm ilustrojn llogaritjen e kompensimit t energjis reaktive n
instalimet elektrike
Shembulli 5.1. T jepet skema njpolare e rryms pr motorin asinkron trefazor me rotor t
lidhur shkurt, nse ai ka kto karakteristika: , 3kW P
n
, 380V U
n
, 80 . 0
n
, 75 . 0 cos
n

min, / 975rr n
n
, 5 /
n f
I I , 3s t
f

Zgjidhja: N fillim t qarkut t rryms vendosen tri siguresa shkrirse t tensionit t ult me
efekt t ult. Kto shrbejn si mbrojtje e motorit dhe komponentve elektrike t tjera t qarkut t
rryms n rast se ndodh lidhja e shkurtr. Mirpo siguresat shkrirse nuk mund ta mbrojn
motorin nga mbingarkesa. T analizojm kt n rastin ton konkret. Rryma nominale e motorit
n baz t s cils caktohen vlerat nominale t rryms s komponentve elektrike t ktij qarku
sht:
A
U
P
I
n n
n n
n
6 . 7
75 . 0 380 3
80 . 0 / 3
cos 3
/

Sipas ksaj rryme do t aprovohet fisheku shkrirs i siguress pr rrymn e par m t madhe
sipas t cils kta fishek konstruktohen, pra pr 10A ( N shtojc n tabeln 5 jan dhn rrymat
nominale t fishekve t siguresave shkrirse t tipit D). Edhe pse fisheku shkrirs prej 10A nuk
do t paraqet mbrojtje t mjaftueshme t motorit nga mbingarkesa (do t lejon mbi ngarkes prej
30%), duhet t kontrollojm se a mundt t prballoj lshimin n pun t motorit e mos t digjet.
N fig. 5.1 n shtojc jan dhn dy diagrame pr fishekt e shpejt dhe t ngadalshm. Nga kto
diagrame kemi se rrymn fillestare , 38 6 . 7 5 / A I I
n f
pr kohn e shartimit prej 3s nuk
mund ta durojn as fishekt e shpejt e as t ngadalshm prej 10A. Q kjo t pengohet duhet t
zgjidhen fishekt pr rryma m t mdha ( t shpejt 20A dhe t ngadalshm 16A). Do t marrin
fishekt e ngadalshm pr rrym 16A, t cilt gjat shartimit t motorit nuk do t reagojn dhe t
cilt do t paraqesin mbrojtje efikase nga lidhja e shkurtr, por jo edhe nga mbingarkesa. Kto
vendosen n fillim t qarkut t rryms pasi nga lidhja e shkurt mbrohet jo vetm motori por edhe
t komponentve elektrike t tjera t qarkut. Si mbrojtje nga mbingarkesa do t prdoret releu
mbrojts me bimetal pr diapazon t rryms 4-8A (shtojca 4) i cili do t rregullohet n rrymn
nominale 7.6A. Qarku i rryms s motorit duhet t ket edhe elsin. Do t aprovohet elsi
trepolar me elektromagnet ( shtojca 6) i ashtuquajturi kontaktor me rrym nominale 16A ( sht
prvetsuar elsi me rrym nominale pr dy shkall m t madhe se rryma 9A, e cila do t
caktohet vetm n baz t rryms nominale, kjo pr arsye se elsi duhet t jet n gjendje t
shky furnizimin e motorit edhe deri sa t zgjat shartimi i tij. Supozohet se prcjellsi me t cilin
motori kyet n rrjet do t vendoset nn suv apo mbi mur me kapse, ather do t merret
prcjellsi PP-Y 4x2.5mm
2
, sepse sht nj rregull e pashkruar projektues sipas s cils
prcjellsit me seksion 1.5mm
2
prdoren vetm qarqet e ndriimit. Prcjellsi prve tre telave t
fazave prmban edhe telin mbrojts i cili lidhen n shtpizn e motorit. Releu mbrojts me
bimetal mbron nga mbingarkesa edhe elsin dhe prcjellsin. Nga kjo ka u tha mund t
formohet skema elektrike njpolare si sht treguar n fig. 5.12.

81

Shembulli 5.2. Nga kuadri shprndars KSH furnizohet qarku i rryms pr ndriim, t cilit i
prkasin llambadart Ll
1
, Ll
2
, dhe Ll
3
, t cilat jan me burime t drits me tel metalik t skuqur.
Llambadart kyen me rend me elsat
1
,
2
dhe
3
. Kutit shprndarse A, B, C, dhe D jan
radhitur si n fig. 5.13. a). Degzimi i prcjellsit t fazs bhet n kutin . T caktohet numri i
telave n traset RSH-A, A-B, B-C, C-, -D dhe D-DH nse dihet se teli mbrojts nuk sht
marr.
Zgjidhja: Numri i telave n traset RSH-A, A-B, B-C, C-, -D dhe D-DH sht treguar n
fig.5.13. b).
PP Y 4x2.5 mm
PE
i
M
3~
i + 1 i - 1 i 3,N~50Hz, 380/220V
B
1
1
K
(4-8)A
2
1
N16A
S
Fig.5.12. Skema elektrike njpolare pr
instalim e motorit n shembullin 5.1
b)
a)
KSH
Fig.5.13. a) Skema elektrike njpolare pr

instalimin e llambadarve n shembullin 5.2,
b) Skema elektrike me numrin e telave n
seciln trase
1 2

3
Ll
1 2
Ll Ll
3
A B C DH D
D DH C B A
3
Ll Ll
2 1
Ll
3

2 1
KSH

82
Shembulli 5.3. N nj apartament kuadri shprndars furnizohet me linjn e tensionit me pes
tela, n nj ast kan filluar t ndodhin kto dukuri:
- burimet e drits me fije t skuqur t metalit ( t gjith t kyur n nj qark t rryms) edhe pse
kan qen t kyur nuk kan punuar edhe n rastin kur t gjith shpenzuesit e tjer kan qen t
shkyur, ose kan qen t kyur ndonj prej tyre.
- ather kur kan punuar, intensiteti i drits sht var nga kyja e shpenzuesve t tjer, dhe ka
qen m i madh sa m e madhe ka qen fuqia e instaluar e shpenzuesve t kyur ( n disa raste
burimet e drits shum shpejt jan djegur).
T jepen sqarimet e shkaqeve t ktyre dukurive, prkatsisht t shpjegohet prishja q ka ndodhur
n instalimin elektrik t analizuar.
Zgjidhja:
Ka ndodh kputja e prcjellsit nular t linjs kryesore. Nga fig. 5.14. a) shihet se pr shkak t
kputjes s prcjellsit nular t linjs kryesore burimet e drits me fuqi t tr P
1
, edhe pse t
kyur, nuk do t punojn n rastin kur t gjith shpenzuesit e tjer jan t shkyur, si dhe kur jan
t kyur vetm shpenzuesit t kyur n t njjtn faz n t ciln sht i kyur qarku i rryms i
burimeve t drits ( faza L
1
). Me kyje t ndonjrit prej shpenzuesve t cilt jan t kyur n dy
fazat e tjera ( p. sh. Shpenzuesit me fuqi P
3
, i kyur n fazn L
2
), mundsohet puna e burimeve t
drits, dhe intensiteti i drits i t cilve do t varet nga lloji dhe fuqia e shpenzuesve t kyur. N
kt prfundim vijm n baz t skems t treguar n fig. 5.14. b), e cila i prgjigjet rastit kur
jan t kyur vetm burimet e drits me fuqi P
1
dhe shpenzuesit termik me fuqi P
3
.
Rezistencat e shpenzuesve jan:
,
3
1
2
1
P
U
R
,
3
3
2
3
P
U
R

U
1
I
R
3 1
R
U=380V
3
L
1
2
L
Fig.5.14. a) Skema elektrike pr instalimin e shpenzuesve n
shembullin 5.3, b) Skema elektrike kur jan t kyura burimet
e drits dhe shepnzuesi P
b)
a)
4
P P
3 2
P P
1
N
3
L
L
2
1
L

83
Rryma n kt qark sht:

( )
3 1
3 1
3 1
3
P P U
P P
R R
U
I
+
=
+
= ,
Dhe tensioni n skajet e burimeve t drits do t jet:

3 1
3
1
P P
P U
U
+
= ,
Rryma e tr n qarkun e rryms s burimit t drits n kt rast sht:

|
|
.
|
\
|
+
=
3 1
1 1
1
3
P P
P
U
P
I ,
Nga kjo shprehje mund t prfundojm se rryma sht n prpjestim t zhdrejt me fuqin P
3
,
ka nnkupton faktin se intensitetit i drits i burimit, i cili sht n prpjestim me rrymn I, ka
qen m i madh nse fuqia e shpenzuesve t kyur ka qen m e madhe. Pasi q tensioni n
skajet e burimeve t drits (U
1
) varet nga raporti i fuqive P
1
dhe P
3
, ather burimet e drits mund
t digjen nse fuqia P
3
( p. sh. fuqia e bojlerit) do t jet shum m e madhe se fuqia e tr e
burimeve t drits.

Tabela 4.1. Relet mbrojts bimetalik
- (0.125-0.250; 0.250-0.500; 0.500-1.0; 1-6; 6-10; 10-16)A,
- (1-2; 2-4; 4-8; 8-16; 16-32; 24-45; 40-63)A,
- (16-25; 20-30; 28-45; 40-63; 50-80; 63-100; 80-120)A,
- 45-70; 63-100; 90-140; 125-200; 180-280; 250-400; 335-560; 450-630)A

84
Tabela 4.2 Shtpizat, dhe rrymat nominale t fishekve t siguresave t tipit D
Shtpiza e
siguress t tipit D
Rryma nominale e fishekut
I
n
(A)

D II 25A
2
4
6
10
16
20
25

D III 63A
35
50
63
D IV 100A 80
100

D V 200A
125
160
200

Tabela 4.3 Shnimet teknike t siguresave t tipit N t prodhuesit ETI-IZLAKE dhe shnimet pr
bazn dhe fishekun
Shnimet teknike t siguresave t tipit N
Madhsit dhe rryma
nominale e bazs
Madhsia dhe rryma nominale e fishekut
Karakteristika e shkrirjes: gL-gG (fishekt universal) ose aM (fishekt e
ngadalshm);
Aftsia nominale e ndrprerjes 120kA; Tensioni nominal i fishekut 500V
Madhsia Rryma nom. 00 0 1 2 3 4

00

100A

0

160A

1

250A

2

400A

3

630A

4

1000A
2
4
6
10
16
20
25
32
35
40
50
63
80
100
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
6
10
16
20
25
32
35
40
50
63
80
100
125
160
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
6
10
16
20
25
32
35
40
50
63
80
100
125
160
200
224
250
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
16
20
25
32
35
40
50
63
80
100
125
160
200
224
250
280
300
315
355
400
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
250
280
300
315
355
400
425
450
500
560
630
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
630
710
800
900
1000
1250

85
Shtojca 4. Karakteristikat e fishekve t siguresave shkrirse t tipit D

Fig. 4-1 Karakteristika e shkrirjes e fishekut t tipit D- universal ( shpejt-ngadalshm)

86

Fig. 4-2 Karakteristika e shkrirjes e fishekut t tipit D- ( shpejt)

87

Fig. 4-3 Karakteristika e shkrirjes e fishekut t tipit NV/NH gL-gG

Tabela 4.4. Kontaktort
9A, 12A,16A,22A,30A, 36A, 45A,60A,75A, 110A,170-A, 250A dhe 400A.

84

KAPITULLI I GJASHT

6. LLOGARITJA E INTENSITETIT T RRYMS DHE
RNIES S TENSIONIT N PJEST E INSTALIMIT
ELEKTRIK

6.1. LLOGARITJA E INTENSITETIT T RRYMS

N kapitullin e dyt sht treguar se intensiteti i rryms n qarqet e rryms llogaritet sipas
karakteristikave t njohura t shpenzuesit. Mirpo, n linjn shprndarse e cila furnizon
vendin shprndars me m shum qarqe t rrymave, ose n linjn shprndarse e cila furnizon
vendin shprndars nga i cili nisen m shum linja shprndarse t nivelit m t ult hierarkie,
llogaritja e intensitetit t rryms sht mjaft e komplikuar.
T gjith shpenzuesit e energjis elektrike t kyur n nj vend shprndars, nuk do t jan t
kyur doemos njkohsisht, e as doemos t jan t ngarkuar me fuqin e tr. Nga procesi
teknologjik n t cilin marrin pjes shpenzuesit, varet se kur do t jet i kyur ndonjri prej
tyre, dhe me far fuqie do t jet ai i ngarkuar. Ekzistojn procese n t cilat shpenzuesit
kyen ve e ve njri pas tjetrit, si dhe ato n t cilat t gjith shpenzuesit kyen njkohsisht
dhe secili prej tyre sht i ngarkuar me ngarkes nominale. N ato raste intensiteti i rryms
llogaritet thjesht. Njkohshmria e kyjes s shpenzuesve pr pjesn e procesit teknologjik
n objekt ose pr tr objektin zakonisht caktohet n mnyr empirike duke u bazuar n
prvoj. T rralla jan proceset ku mundet t shqyrtohet n mnyr analitike. Por, pa marr
parasysh mnyrn me t ciln vihet te rezultati, n procesin e llogaritjes s intensitetit t
njkohshm t rryms futet koeficienti i njkohshmris k
nj
, ashtu q intensiteti i rryms s
njkohshme npr ndonj linj shprndarse caktohet me shprehjen:

n
i
i nj nj
I k I
1
6.1
Ku jan: I
nj
- rryma e njkohshme maksimale
I
i
rryma nominale e llogaritur e shpenzuesit t i-te,
n numri i shpenzuesve
Kjo shprehje sht prafrsisht e sakt sepse niset nga supozimi se t gjith faktort e fuqis
(cos) jan t njjt, ka nuk sht e sakt doher. N praktik, rndom n shprehjen 6.1 n
vend t rryms merret fuqia elektrike e shpenzuesit. Ather, gjat llogaritjes s intensitetit t
njkohshm t rryms duhet t supozohet vlera rezultante e faktorit t fuqis, e cila gjithashtu
caktohet n mnyr empirike.

6.1.1. LLOGARITJA E INTENSITETIT T RRYMS S NJKOHSHME N
OBJEKTET E BANIMIT

N objektet e banimit zhvillohet procesi teknologjik n t cilin shfrytzohen shpenzuesit e
energjis elektrike si jan: burimet elektrike t drits, burimet elektrorezistuese t nxehtsis,
motort elektrik pr fuqi t vogla, etj. Disa prej tyre shfrytzohen koh pas kohe si p.sh.
shporeti ose fshirsja elektrike, disa periodikisht (p.sh. burimet elektrike t drits). N
apartamentet t cilat kan nxehje jo elektrike, n varsi nga madhsia e saj paraqiten (8-15)

85
qarqe t rryms, n t cilt jan kyur shpenzuesit, fuqia e tr instaluese e t cilve ka vlern
P
i
= (15-20) kV.
Koeficienti i njkohshmris pr kto apartamente, nse ndodhen n qytete do t jet k
nj
= 0,7
e nse ndodhen n vende m t vogla sht K
nj
= 0.3. N apartamente, n t cilat nxehja bhet
me energji elektrike, koeficienti i njkohshmris do t lidhet me temperaturn e jashtme e n
disa raste do t ket vlern afr njshit. Mirpo, ktu pr apartamente t tilla nuk do t bhet
fjal.
N objektet e banimit n t cilat ka m shum njsi banimi me veti t cekura m lart
koeficienti i njkohshmris mund t caktohet me shprehjen:

n
k
k n k
nj

1
) ( 6.2
Ku jan: k
nj
(n) koeficienti i njkohshmris pr objektin (KKSH-VSHM) me n apartamente,
k
- konstanta, e cila ka vlera t ndryshme pr qytete t ndryshme, t cilin e cakton

distribucioni territorial (k

= 0,25)
n numri i apartamenteve n objekt (KKSH-VSHM).
Duke pasur parasysh karakteristikat e shpenzuesve t energjis elektrike t cilt prdoren
npr apartamente, ather gjat llogaritjes s rryms s njkohshme pr objektet e tilla mund
t supozohet se cos = 1.

6.1.2. LLOGARITJA E RRYMS S NJKOHSHME PR OBJEKTET
INDUSTRIALE DHE SHOQRORE
N objektet industriale dhe shoqrore koeficienti i njkohshmris varet prej procesit
teknologjik n ato dhe tregohet (shprehet) n mnyr empirike n baz t prvojs s arritur
ose me analiza detale t proceseve n te. N tabeln 6.1. jan dhn vlerat pr disa raste.
Mirpo, n bashkpunim me projektuesin e procesit teknologjik i cili edhe i ka prcaktuar
karakteristikat e shpenzuesve sht e mundur mjaft sakt t caktohet vlera e atij koeficienti.

Tab. 6.1.
Destinacioni i objektit k
nj
cos
Hotel 0,7 0,95
Spital 0,8 0,87
Stacion i pompave 0,75-0,90 0,80-0,50
Ofiina metal prpunuese 0,15 0,40-0,50

6.2. LLOGARITJA E RNIES S TENSIONIT
Prcjellsit elektrik nga t cilt sht i ndrtuar instalimi elektrik jan t paprsosur, dhe pr
kt arsye n procesin e mbartjes s energjis elektrike lajmrohen edhe rniet e tensionit.
Kto rnie, lajmrohen edhe n ndonj komponent tjetr elektrike. Mirpo, pr shumicn e
komponentve rnia e tensionit n to sht e paprfillshme, n krahasim me at q lajmrohet
n prcjellsit elektrik, dhe ktu do t bhet fjal pr rniet e tensionit n ta.
do njeri prcjells elektrik mund t paraqitet me impedanc si n vijim:
jX R Z 6.3
Npr kt impendanc vendoset rryma e cila mund t tregohet me shprehjen:

86

q r
jI I I = 6.4
Ku jan: I
r
- komponenta aktive e rryms (I
r
= I cos )
I
q
- komponenta reaktive e rryms (I
q
= Isin ) dhe
- shfazimi n mes t fazorit t tensionit t shpenzuesit dhe rryms s tij si sht
treguar n fig. 6.1.
Rnia e tensionit n impedancn e cila paraqet prcjellsin sht caktuar m shprehjen:
I Z k u U U = A =
2 1
6.5.
ku jan: U
1
- fazori i tensionit t shpenzuesit
U
2
- fazori i tensionit n fillim t prcjellsit
Au - fazori i rnies s tensionit
I - fazori i rryms s shpenzuesit, dhe
k - koeficienti i fazs s sistemit (k =1 pr sistem njfazor, dhe k = 3 pr sistem
trefazor).
N form t zhvilluar shprehja 6.5 do t merr formn :
( ) ( ) | | cos sin sin cos X R j X R kI u + = A 6.6
Kjo form mund t thjeshtohet nse nuk e marrim parasysh komponenten trthore, me nj
gabim m t vogl se 10%. Ather ajo do t jet:
( ) sin cos X R kI u + ~ A 6.7.
kjo shprehje mundet edhe m tej t thjeshtohet, nse aplikohet pr llogaritjen e rnies s
tensionit n instalimet elektrike, t cilat jan realizuar me prcjells te t cilt mund t moa
merret parasysh induktiviteti (X~0). Ather ajo do t jet:
cos kIR u ~ A ose
| |
U
R I k
u
cos
100 %

= A ku sht U
u
u
100
% A
= A 6.8.
N pjest e instalimit elektrik t sistemit njfazor, te t cilt sht k = 1, U
n
=U
f
dhe
S
l
R 2 =
shprehja do t bhet,

| |
n
U
I l
u S
cos 2
100 %

= A ose
U
1
Z =R+jX U
2
kR I
Fig.6.1. Diagrami fazor i tensionit dhe rryms n skajet e nj impedanse
2
o
U
I
kZ I
1,N ~ k=1
3 ~ k= 3
I
1
jkX I
U
Shp

87
| |
2
2
100 %
n
U
P l
u S

= A

6.9.
ndrsa n pjest e sistemeve trefazore simetrike me tre prcjells dhe katr prcjells ku
3 = k , U
n
=U
l
dhe
S
l
R =
| |
n
U
I l
u S
cos 3
100 %

= A
| |
2
100 %
n
U
P l
u S

= A

6.10
N shprehjet (6.9) dhe (6.10) jan:
l gjatsia e linjs n m,
S seksioni i prcjellsit n mm,
- rezistenca specifike elektrike e prcjellsit O mm
2
/m,
I intensiteti i rryms n A,
P fuqia elektrike n W, dhe
U tensioni nominal n V.
Nse vlersohet se n disa instalime elektrike nuk mund t mosprfillet induktiviteti i
prcjellsve t prdorur (p.sh. nse n vend t kabllos me tre dej, prdoren tre kabllo me nj
dell t cilt jan t vendosur njeri pran tjetrit), rnia e tensionit nuk do t mund t llogaritet
me shprehjen e thjeshtsuar (6.8) dhe shprehjet e nxjerra nga ajo, por me ndihmn e shprehjes
6.7. Kjo rnie e tensionit pr sistem njfazor ka formn:
| | ( ) tg X R
U
l P
u
n
1 1
2
2
100 % +

= A 6.11
dhe pr sistem trefazor
| | ( ) tg X R
U
l P
u
n
1 1
2
100 % +
= A 6.12
ku jan: R
1
- rezistenca gjatsore n O/m dhe
X
1
- reaktanca gjatsore n O/m.
Rniet e lejuara t tensionit n disa pjes t instalimeve elektrike jan t caktuara me
rregullat pr ekzekutimin e instalimeve elektrike. Pjes t nxjerra nga kto rregulla jan
dhn n vazhdim.
Sipas rregullave m t reja rniet e lejuara t tensionit n mes t piks s kyjes t instalimeve
elektrike (VK-KKK) dhe fardo pike n instalime, nuk guxojn t jan m t mdha se:
- pr qarqet e rryms s ndriimit elektrik 3%, e pr qarqet e rryms pr shpenzues t
tjer 5%, nse instalimi elektrik kyet n rrjetn shprndarse, dhe
- pr qarqet e rryms s ndriimit elektrik 5% e pr qarqet e rryms pr shpenzues t
tjer 8% nse instalimi kyet n TS vetjak.
Pr prcjellsit elektrik me gjatsi m t madhe se 100 m rnia e lejuar e tensionit rritet pr
0,005% pr do metr mbi 100 m, e jo m shum se 0,5%.
Kufizimet e mparshme pr rniet e tensionit gjat lshimit n pun t shpenzuesit m nuk
ekzistojn. Projektuesi duhet t vrtetoj nse rnia e tensionit gjat lshimit n pun do t
dmtoi shpenzuesin.

88
Shembujt numerik t mposhtm ilustrojn llogaritjen e intensitetit t rryms dhe rnieve t
tensionit.

Shembulli 6.1. Pr objektin e banimit i cili sht i kyur n rrjetin shprndars kabllor duhet t
caktohet kabllo pr furnizimin e tij me energji elektrike. N kt objekt ndodhen 15 njsi banimi
(apartamente)t njjta secila prej tyre me fuqi maksimale t njkohshme P
nj
=10500W.

Zgjidhje:
Koeficienti i njkohshmris pr objektet e banimit me shum njsi banimi llogaritet me
shprehjen:
44 0
15
25 0 1
25 0 ,
,
, k
nj

Fuqia e njkohshme pr objektin e banimit me 15 njsi banimi sht:
W ) ( , ) P n ( k P
nj nj nj
69300 10500 15 44 0
Rryma e njkohshme pr kt objekt sht:
A
U
P
I
l
nj
nj
105
380 3
69300
3

Sipas rryms s njkohshme t llogaritur pr kt objekt, n kuadrin kabllovik pr kyje (KKK)
do t vendosen siguresat me efekt t lart apo thikash pr rrym I
n
=125A. Kto siguresa zgjidhen
nga tabela 4.3 ose katalogu i prodhuesve t siguresave shkrirse.
Nga (KKK) deri n vendin shprndars mats(KSHM) apo kuadrin kryesor shprndars(KKSH)
do t vendoset kabllo PP 00 4x50mm
2
( i cili zgjidhet nga tabela 6.6) i vendosur n gypin nga
PVC-ja t vendosur n mur.

Shembulli 6.2. N nj linj kabllore duhet t kyen 7 objekte banimi me 80apartamente me fuqi
maksimale t njkohshme P
nj
=350kW. T gjitha objektet jan t vendosura prgjat linjs. T
caktohet kabllo q duhet t furnizoj kt linj.

Zgjidhje:
Koeficienti i njkohshmris pr kto 7 objekte me 80 njsi banimi do t jet:
334 0
80
25 0 1
25 0 ,
.
, k
nj

Fuqia e njkohshme pr kto objekte t banimit sht:
9 , 116 350 334 , 0
nj nj mnj
P k P kW
Rryma e njkohshme pr kto objekte sht:

89
178
380 3
9 116
3

.
U
P
I
nj
nj
A
Ksaj rryme nga tabela 6.6 i prgjigjet kabllo me seksion PP 41 3x95+50mm
2
, pasi A 178 179 .

Shembulli 6.3. N nj objekt banimi me ngrohje qendrore, prve kuadrit pr kyje t kabllove
ekzistojn edhe tre kuadro shprndars kryesor t cilt furnizojn:
KKSH1; n
1
=9 apartamente, secili me fuqi instaluese P
in1
=20 kW,
KKSH2; n
1
in1
=18 kW,
KKSH3; n
1
in1
=18 kW,
T caktohen:
a) Rrymat nominale t siguresave dhe prerjet trthore (seksionet) e kabllove t linjave furnizuese
me izolim nga PVC-ja, nse ata n nj pjes jan t vendosur s bashku, n kanalin pr kabllo
me ventilim n t cilin temperatura nuk e kalon vlern 25
0
C,
b) Rrymn n kabllon furnizues t ktij objekti, nse ai sht objekti i fundit n rendin e
objekteve n t njjtin kabllo shprndars, dhe
c) Seksioni i kabllos furnizuese t objektit me izolim nga polietileni, nse ai sht drejtprdrejt i
futur n tok me rezistenc termike W m K / 1 . T merret q temperatura e toks nuk e kalon
15
0
C.

Zgjidhja:
a) Nga kuadri pr kyje t kabllove dalin tre kabllo (tri linja furnizuese) t cilat i furnizojn me
energji elektrike tre kuadro shprndars. Rrymat nominale t siguresave t cilat vendosen n
kuadrin pr kyje ( n fillim t ktyre kabllove) do t llogariten sipas rrymave maksimale t
njkohshme. S pari t caktojm fuqin maksimale t njkohshme t secilit prej tre kuadrove
shprndars. Fuqia maksimale pr n apartamente me fuqi t njjt t instaluar, t cilat jan t
kyura n t njjtin kuadr shprndars dhe t cilt nuk ngrohen me prdorimin e energjis
elektrike, mund t prcaktohet me prdorimin e ksaj shprehjeje:

'
) (
mnj nj mnj
P n n k P ,
ku jan:
P
mnj
fuqia e tr maksimale e njkohshme ( fuqia maksimale me t ciln energjin e mbart linja
furnizuese e cila e furnizon kuadrin shprndars prkats),
K
nj
koeficienti i njkohshmris pr n apartamente, dhe
P
mnj
fuqia maksimale e njkohshme e nj apartamenti.
Koeficienti i njkohshmris k
nj(n)
mund t prcaktohet nga shprehja:

n
k
k n k
nj

1
) (
Ku me k
sht shnuar koeficienti i njkohshmris pr numr pakufi t madh t

apartamenteve. Pr nj qytet t madh ky koeficient mund t merret se sht k
=0.25.

90
Fuqia maksimale e njkohshme e nj apartamenti sht prcaktuar me shprehjen
in nj
'
mnj
P k P ,
ku P
in
sht fuqia e tr e instaluar e t gjith shpenzuesve n nj apartament, dhe k
nj
koeficienti i
njkohshmris pr apartament, i cili pr qytete t mdha sht 0.7.
Fuqia e tr maksimale e njkohshme e apartamenteve q furnizohen nga kuadri shprndars
KKSH1 sht:
kW P n n k P
mnj nj mnj
63 20 7 . 0 9 )
9
75 . 0
25 . 0 ( ) (
'
1 1 1

Rryma maksimale e njkohshme sht:
A
U
P
I
mnj
mnj
7 . 95
1 380 3
63000
cos 3
1
1

Faktori i fuqis sht marr i barabart me nj, pasi kemi t bjm me shpenzuesit n objektet e
banimit.
N mnyr t njjt llogaritet edhe fuqia maksimale e njkohshme pr KKSH2 dhe KKSH3, pra:
kW P n n k P
mnj nj mnj
9 . 51 18 7 . 0 8 )
8
75 . 0
25 . 0 ( ) (
'
2 2 2
,
A
U
P
I
mnj
mnj
9 . 78
1 380 3
51900
cos 3
2
2

kW P n n k P
mnj nj mnj
57 . 70 18 7 . 0 12 )
12
75 . 0
25 . 0 ( ) (
'
3 3 3
,
A
U
P
I
mnj
mnj
2 . 107
1 380 3
70570
cos 3
3
3

N baz t rrymave maksimale t njkohshme t llogaritura do t przgjedhim fishekt e
siguresave shkrirse me fuqi t lart me kto rryma nominale:
, 100
1
A I
n
, 80
2

n
I , 125 I
3 n
( Tabela 4.3)
Pr t prcaktuar seksioni e kabllove, duhet t merren parasysh si mnyra e shtrirjes s kabllove,
ashtu edhe faktort korrigjues me t cilt merret parasysh shtrirja e prbashkt e kabllove dhe
fakti q temperatura e mjedisit sht e ndryshme prej 30
0
C. Nga shtesa 6 shihet se mnyra e
shtrirjes s kabllove sht B1, 06 . 1 25
0
C k dhe 70 . 0 ) 3 ( k , rryma termike e kabllos s par
furnizuese sht:

A
k C k
I
I
n
t
8 . 134
70 . 0 06 . 1
100
3 25
0
1
1

Rryma termike e kabllos s dyt sht:

A
k C k
I
I
n
t
8 . 107
70 . 0 06 . 1
80
3 25
0
2
2

91
Rryma termike e kabllos s dyt sht:

A
k C k
I
I
n
t
5 . 168
70 . 0 06 . 1
125
3 25
0
3
3

Tani nga tabela 6.6 do t prvetsohen kto seksione t kabllove:
2
1
mm 50 S ) 8 . 134 134 ( A A ,
2
2
35mm S ) A 8 . 107 A 110 ( ,
2
2
mm 70 S ) A 5 . 165 A 1171 ( .
b) Duke pasur parasysh se fuqit instaluese t t gjitha apartamenteve t ktij objekti jan
prafrsisht t njjta ( , 20
1
kW P
in
kW 18 P P
3 in 2 in
). Mund t aplikohet shprehja:

'
0
'
0 3 2 1 3 2 1 0
29 29 ) ( ) (
mnj nj mnj nj mnj
P k P n n n n n n k P ,
ku me
0 mnj
P sht shnuar fuqia maksimale e njkohshme e tr objektit t banimit, e m
'
0 mnj
P
fuqia maksimale e njkohshme mesatare e nj apartamenti, e cila sht:

kW
n n n
P n P n P n
P
in in in
mnj
03 . 13
12 8 9
18 12 18 8 20 9 7 . 0 7 . 0
3 2 1
3 3 2 2 1 1 '
0

Koeficienti i njkohshmris sht:
389 . 0
29
75 . 0
25 . 0 ) 29 (
nj
k
Dhe fuqia maksimale e njkohshme e tr objektit t banimit sht:
kW P k P
mnj nj mnj
99 . 146 03 . 13 29 389 . 0 29 29
'
0 0

Rryma e njkohshme e tr objektit sht:
A
U
P
I
mnj
mnj
223
1 380 3
99 . 146
cos 3
0
0

c) Nse supozohet se linja furnizuese e ktij objekti sht siguruar me siguresa prej 224A, ather
(tab. 6.2 dhe 6.3) kemi:

A
W m K k C k
I
I
mnj
t
5 . 182
18 . 1 04 . 1
224
/ 1 15
0
0

Pasi kemi t bjm me mnyrn D t shtrirjes s kabllos dhe pasi izolimi i kabllos sht nga
polietileni nga tabela 6.7 fitohet q seksioni i kabllos duhet t jet
2
1
mm 95 S
) 5 . 182 211 ( A A .

Shembulli 6.4. Nj objekt banimi ka 12 kate ( prdhes dhe 11 kate), n secilin kat ka nga 4
apartamente. Fuqia e instaluar e secilit apartament sht e njjt dhe ka vlern kW P
in
25 .
a) N mnyr analitike t caktohet numri m i vogl i kuadrove shprndarse kryesor n kt
objekt, nse siguresat e linjave furnizuese duhet t kan fishekt prej 200A.

92
b) T caktohet seksioni i linjave furnizuese ( me kabllo me izolim nga PVC), nse kuadri pr
kyje sht n fasad t objektit dhe nse temperatura n objekt nuk e kalon 30
0
C.
Zgjidhja:
a) Nse fishekt e siguresat t linjave furnizuese duhet t jan 200A, ather numri i
apartamenteve t kyur n nj kuadr shprndars kryesor do t jet:
A I
mnj
200
0
s
A I n n k
mnj nj
200 ) ( s
A n
n
200
380 3
25000 7 . 0 25 . 0 1
25 . 0 s
|
.
|
\
|
+
54 . 17 12 . 30 3 s s + n n n
Pra numri m i vogl i KKSH sht 3 (secili me nga 16 apartamente).
b) Rryma termike sht:

( ) ( )
A
k C k
I
I
s
t
7 . 285
7 . 0 1
200
3 30
0
=
=
Sipas tabels 6.6 pr mnyrn e vendosjes B1nuk jan dhn shnimet pr rrymn termike m t
madhe se 239A. Por me analizn e ksaj kolone t tabels 6.6, mund t prfundohet se seksioni i
kabllove pre S=185mm
2
gjithsesi do t jet i mjaftueshm.

Shembulli 6.5 Tre kabllo shprndars nga alumini me izolim nga polietileni jan t vendosur n
kanalet e veanta pr kabllo. Kanalet pr kabllo jan vendosur n tok temperatura e t cilit
ndryshon +5
0
C deri n +15
0
C.
a) Nse kto kanale t kabllove takohen, a mundet njri prej kabllove me seksion 300mm
2
,
t furnizoj objektin e banimit me 49 apartamente (22 apartamente me fuqi t instaluar nga
18kW, dhe 27 apartamentet tjera me fuqi t instaluar prej 16kW)?
b) Nse kabllo shprndars i analizuar (me seksion 300mm
2
) sht nga bakri, e jo nga
alumini, a do t mund t furnizoj 49 apartamentet e ktij objekti?
c) T merret se rezistenca termike e toks sht W / m K . 5 2 .
Zgjidhja:
a) Fuqia maksimale e njkohshme mesatare e nj apartamenti sht:
( ) ( )
kW .
.
n n
P n P n .
P
in in '
mnjma
8 11
27 22
16 27 18 22 7 0 7 0
2 1
2 2 1 1
=
+
+
=
+
+
=
Fuqia maksimale e njkohshme mesatare e objektit t banimit sht:
( ) ( ) kW P n n n n k P
mnjma nj mnjo
5 . 206 8 . 11 49 )
49
75 . 0
25 . 0 (
'
2 1 2 1
= + = + + =
Rryma maksimale e njkohshme sht:

93
A / A I A .
cos U
P
I
os
mnj
mnj
400 315 7 313
1 380 3
206500
3
0
0
= =

=

=

Rryma termike pr 3 kabllo dhe temperaturn 15
0
C sht:

( ) ( )
A
C k k
I
I
os
t
9 . 403
04 . 1 75 . 0
315
15 3
0
=
=
Kjo rrym A . 308 9 403 > se sa rryma nga tabela 6.7 pr kabllon e aluminit me seksion 300mm
2
,
prandaj ky kabllo nuk mund t prdoret pr furnizimin e ktij objekti.
b)
( ) ( ) A A C k k I I
tab os
9 . 308 04 . 1 75 . 0 396 15 3
0
= = s
Rrymn e siguresave do ta marrim A I A I
mnj os
300 300 s =
Rryma maksimale e njkohshme pr 40 apartamente sht:
( ) ( )
( )
A A
P
I
mnj
mnj
300 1 . 261
13 27 380 3
10 18 13 16 27 7 . 0 13 27
40
75 . 0
25 . 0
380 3
3
< =
+
+ + |
.
|
\
|
+
=
=
Pra, 40 apartamente mund t furnizohen nga kabllo prej bakri me seksion 300mm
2
.
Shembulli 6.6 Kabllot shprndars me izolim nga PVC ( t tipit PP 00) i furnizojn me energji
elektrike dy objekte t banimit t njjta (furnizohen nga KKK1dhe KKK2), dhe secili prej tyre ka
nga 25 apartamente me fuqi instaluese t njjt. Kta kabllo kyen n kuadrin pr kyje t
objektit t par (KKK1), nga ky kuadr deri n kuadrin pr kyje (KKK2) shtrihet kabllo e tipit
t njjt por me seksion t ndryshm n krahasim me kabllot n mes t TS dhe KKK1. T
caktohen seksionet e ktyre kabllove dhe siguresat prkatse, nse dihet q kabllot t cilt
takohen jan t shtrir drejtprdrejt n tok me rezistenc termike W / m K . 5 1 . Dihet se
temperatura e toks nuk e kalon 25
0
C. T gjith kabllot n nj pjes shtrihen s bashku. T merret
se n fillim t shfrytzimit t objektit fuqia e instaluar e secilit apartament sht 16 kW, dhe
mesatarisht rritet pr 1.5% n vit dhe kohzgjatja e shfrytzimit t kabllove sht 15 vjet.
Zgjidhja:
Fuqia maksimale e njkohshme e dy objekteve sht:
( ) kW P k n n k P
nj nj mnj
25 . 249 015 . 1 16 7 . 0 50
50
75 . 0
25 . 0 015 . 1
15 15
1
= |
.
|
\
|
+ = =
Rryma maksimale e njkohshme pr dy objektet (KKK1) sht:
A
P
I
mnj
mnj
70 . 378
380 3
249250
380 3
=
=
Duhet t marrim dy kabllo prej TS deri KKK1 ( mnyra D e shtrirjes s kabllove), dhe rryma e
siguresave duhet t jet A I
os
200
1
= do t kemi se rryma termike pr shtrirjen e tre kabllove n
tok me temperatur 25
0
C dhe rezistenca termike e toks W / m K . 5 1 do t jet:

94

( ) ( ) ( )
A
A
W m K k C k k
I
I
os
t
4 . 294
10 . 1 95 . 0 65 . 0
200
/ 5 . 1 25 3
0
1
1
=

=

=
Pra do t merren dy kabllo me S
1
=240mm
2
ndrmjet t TS dhe KKK1 (I
tab
=297A). Fuqia
maksimale e njkohshme e nj objekti nga KKK1 n KKK2 sht:
( ) kW . .
.
. . P k n n k P
nj nj mnj
140 015 1 16 7 0 25
25
75 0
25 0 015 1
15 15
1 1 2
= |
.
|
\
|
+ = =
Rryma maksimale e njkohshme pr objektin e dyt (KKK2) sht:
A
P
I
mnj
mnj
7 . 212
380 3
140000
380 3
=
=
Nga tab. 4.3 marrim siguresat me rrym A I
os
224
2
= . Kshtu, rryma me termike pr kt kabllo,
pr shtrirjen e tre kabllove n tok me temperatur 25
0
C dhe rezistenca termike e toks
W / m K . 5 1 do t jet:
A
A
I
t
2 . 329
10 . 1 95 . 0 65 . 0
224
2
=

=
Nga tabela 6.6 do t marrim kabllon me seksion 300mm
2
dhe rryma e ngarkess pr kt kabllo
sht (I
tab
=336A).
Shembulli 6.7 Nga kuadri pr kyje e nj objekti t banimit niset dy kabllo, me izolim nga
polietileni, deri n dy kuadro kryesor shprndars. Kuadri i par furnizon 12
1
= n apartamente t
njjta me fuqi ( kW P
in
25
1
= ashtu q n secilin apartament ndodhet nga nj stuf
termoakumuluese me fuqi 5000W ) dhe motori i ashensorit ( , 6kW P
n
= , 380V U
n
= , 73 . 0 =
n
q
, 78 . 0 cos =
n
, 7 / =
n f
I I 58 . 0 cos =
f
), ndrsa kuadri i dyt 18
2
= n apartamente t
njjta me fuqi ( kW P
in
28
1
= ashtu q n secilin apartament ndodhet nga nj stuf
termoakumuluese me fuqi 5000W) dhe llambadart pr ndriimin e shkallve ( kW P
nll
6 . 1 = ).
Kabllot jan shtrir n kanalin pr kabllo me ventilim ( mnyra e shtrirjes B1). Temperatura e
mjedisit nuk e kalon vlern 30
0
C. Gjatsia e kabllos q e furnizon KKSH1 sht 20m. Gjatsi e
linjs me prcjells t kategoris s par (tipi P) i cili lidh KKSH1 dhe kuadrin shprndars m t
largt sht 30m. T llogaritet rnia e tensionit i cili me rastin e startimit t motorit t ashensorit
do t paraqitet n mes t KKK dhe kuadrit shprndars m t largt q furnizohet nga KKSH1.
Mos t merret parasysh reaktanca e kabllos furnizuese KKSH1. T merret se distanca e gypave
2 2
2 2
3x300mm +185mm )
224A
200A 200A
2x(3x240mm +150mm )
KKSH2 KKSH1

95
instaluese, n t cilt jan futur linjat furnizuese t KSH-ve ( mnyra B2), sht e mjaftueshme,
pra faktori korrigjues i shtrirjes s prbashkt sht I barabart me nj.
Zgjidhja:
Rryma fillestare e motorit t ashensorit sht:
A I I
n f
1 . 112
78 . 0 380 3
73 . 0 / 6000
7 7 =

= =
Fuqia maksimale e njkohshme e apartamenteve q furnizohen KKSH1 sht:
kW P
mnj
19 ) 5 25 ( 7 . 0 5
'
= + =
Rryma maksimale e njkohshme e apartamenteve q furnizohen KKSH1 sht:

' ' '
35 9 . 28
380 3
19000
t s mnj
I A I I = = =
= , ( )
2 '
10 1 ) 12 ( mm S k = =
Nga tabela 6.4 mnyra e shtrirjes A2 fitohet sesioni i prcjellsve
2 '
10mm S = pr furnizimin
KSH t apartamenteve.
Fuqia maksimale e njkohshme pr KKSH1 sht:
kW p
MNJ
6 . 146
73 . 0
6
20 7 . 0 12
12
75 . 0
25 . 0 5 12 = + |
.
|
\
|
+ + =
Rryma maksimale e njkohshme pr kabllon furnizuese pr KKSH1 sht:
A A I A I
s mnj
250 / 224 7 . 222
380 3
146600
' '
= =
=
Rryma termike pr shtrirje t dy kabllove dhe pr temperatur 30
0
C do t jet:

2
1
120 280
80 . 0
224
) 2 (
224
mm S A
k
I
t
= = = =
Pr kabllon me izolim nga polietileni pr mnyrn e shtrirjes B1 A I
tab
312 = .
Rnia e tensionit prej KKK deri n KKSH1 sht:

( )
=

+

= A

n
f f
n
n n mnj
KKSH KKK
U S
l I
U S
l P P
u
1
2
1
1
cos 3
100
/
100
o

o
q

( )
% 37 . 0
380 120 56
20 58 . 0 1 . 112 3
100
380 120 56
20 73 . 0 / 6000 146600
100
2
1
=

+

=
Rnia e tensionit prej KKSH1 deri n KSH t apartamentit m t largt sht:
% 70 . 0
380 10 56
30 19000
100 100
2 2
1
'
1
=

+

= A

n
mnj
KSH KKSH
U S
l P
u
o

Rnia e tr e tensionet nga KKK deri n KSH t apartamentit m t largt sht:

96
% 07 . 1 % 70 . 0 % 37 . 0 = + = A
KSH KKK
u
Shembulli 6.8 N kuadrin shprndars duhet t kyet shpenzuesi njfazor termik me fuqi
nominale W P
n
2500 = . T caktohet rryma nominale e siguresave dhe seksioni i prcjellsit t
tipit PP, nse ai si i vetm, do t shtrihet n mur nn suv, ( me rezistenc termike W / m K . 5 1 ),
nse rnia e tr e tensionit n prcjellsit n mes t tranfostacionit dhe ktij kuadri shprndars
sht 3%, dhe nse gjatsia e qarkut elektrik t shpenzuesit sht m l 20 = . Temperatura e
mjedisit nuk kalon 25
0
C.
Zgjidhja:
Rryma nominale e shpenzuesit njfazor termik ( me koeficient t shfrytzimit t barabart me nj
dhe me faktor t fuqis gjithashtu t barabart me nj ) sht:
A .
U
P
I
n
n
n
4 11
220
2500
= = =
dhe merret fisheku i siguress shkrirse me rrym prej 16A. Tani sipas rryms 16A, t ciln
fisheku shkrirs mund ta duroj, dhe n baz t faktorit korrigjues t temperaturs 06 1 25
0
. ) C ( k =
( tabela 6.1), mund t caktohet rryma termike e ktij qarku t rryms:

( )
A .
. C k
I
I
s
t
1 15
06 1
16
25
0
= = =
Pasi mnyra e shtrirjes s prcjellsve (qarku njfazor) i prgjigjet mnyrs t shtrirjes C
(fig.6.6d), dhe pasi q rezistenca termike e murit sht m e vogl se W / m K 2 , nga tabela 6.4
sht e mjaftueshme q seksioni i prcjellsit t jet
2
5 1 mm . ( A . A . 5 19 1 15 < ). Mirpo, n
praktikn projektuese dhe ekzekutuese prcjellsit me seksion
2
5 1 mm . shfrytzohen kryesisht
pr qarqet e ndriimit, prandaj do t prvetsohet prcjellsi i tipit PP-Y 3x2.5mm
2
. Duhet
gjithashtu t vrtetohet q prcjellsi i przgjedhur a i plotson krkesat e prkufizuar sa i prket
rnies s tensionit.
Rnia e tensionit n prqindje pr shpenzuesit njfazor llogaritet me shprehjen:
( )
2
2
100
2
100
n n
U
tg x r ( l P
U
) tg x r ( cos l I
% u

A
+
=
+
=
Pasi q 0 = tg ( 1 = cos ) dhe ( ) S / r = o 1 (prueshmria specifike pr bakr sht
2
56 mm / Sm = o dhe rezistenca specifike
2
0178 0 mm / m . O = ), ather n kt rast do t kemi:
( ) % .
. U S
l P
% u
n
n
48 1
220 5 2 56
20 2500 2
100
2
100
2 2
=

=
o

= A
Sipas normave teknike rnia e lejuar e tensionit n mes t piks s furnizimit t instalimit elektrik
dhe shpenzuesit t ktill sht 5%. Pasi q n rastin e analizuar rnia e tr e tensionit n mes t
shpenzuesit dhe trafostacionit sht:
% . % % . 8 4 3 48 1 = +
dhe pasi q ky sht m i vogl se rnia e lejuar prej 8%, prcjellsi i przgjedhur i plotson
krkesat edhe nga aspekti i rnies s tensionit.

97
Shembulli 6.9 N kuadri shprndars n apartament duhet ky nj shpenzues trefazor termik me
fuqi nominale W P
n
600 = . T caktohet rryma nominale e siguresave dhe seksionin e prcjellsve
( t tipit PP) t ktij qarku t rryms, nse ky s bashku me 8 qarqe t tjera formojn nj shtres
n mur nn suv ( me rezistenc termike W / m K 2 ), nse rnia e tr e tensionit prej kuadrit pr
kyje t objektit deri te kuadri shprndars i shqyrtuar sht 2.1%, dhe nse gjatsia e qarkut t
rryms s shpenzuesit sht m l 15 = . Temperatura e mjedisit mund t arrij deri n 25
0
C.
Zgjidhja:
Rryma nominale e shpenzuesit sht:
A .
U
P
I
n
n
n
1 9
380 3
6000
3
=
=
Qarku i shpenzuesit n kuadrin shprndars do t kyet nprmjet t tre siguresave me fishek
shkrirs prej 10A. Pasi q ( ) 06 1 25
0
. C k = dhe ( ) 70 0 9 . k = ( tabela 6.1 dhe 6.8), ather rryma
termike do t jet:

( ) ( )
A .
. .
A
k C k
I
I
s
t
5 13
70 0 06 1
10
9 25
0

=
=
Ksaj rryme termike do ti prgjigjet seksioni i prcjellsve t tipit PP prej
2
5 1 mm . S = ( mnyra e
vendosjes C (shiko figurn 6.6 d), tabela 6.6 ( A . A . 5 17 5 13 < ).Mirpo, pr arsyet e cekura n
detyrn e mparshme do t prvetsohet seksioni i prcjellsit PP-Y 5x2.5mm
2
.
Nse prcjellsit do t ishin vendosur n tuf ( e jo n nj shtres), rryma termike do t jet:

( ) ( )
A .
. .
A
k C k
I
I
s
t
9 18
50 0 06 1
10
9 25
0

=
=
Ksaj rryme i prgjigjet seksioni
2
5 2 mm . S = ( tabela 6.6) shihet qart se me prvetsimin e ktij
seksioni projektuesit ln mundsin q shtrirja e prcjellsve t bhet edhe n form tufe,
mnyr jo e volitshme termike.
Rnia e tensionit pr shpenzuesin trefazor llogaritet nga shprehja:
( )
2
100
3
100
n n
U
tg x r ( l P
U
) tg x r ( cos l I
% u
+
=
+
= A
ku U
n
sht tensioni nominal i linjs.
N rastin ton pr 0 = tg , do t kemi:
( ) % .
. U S
l P
% u
n
n
45 0
220 5 2 56
15 6000
100 100
2 2
=

=
o

= A
Rnia e tr e tensionit prej shpenzuesit e deri te vendi i kyjes sht:
% . % . % . 55 2 1 2 45 0 = +
dhe sht m e vogl se rniet e lejuara t tensionit prej 5%, pra prcjellsi i przgjedhur i i
plotson krkesat edhe nga aspekti i rnies s tensionit.

98
Shembulli 6.10 N linjn ajrore t ndrtuar me prcjells Al/e 4x35/6mm
2
, sht i kyur nj
objekt. Ky objekt sht objekti i par i kyur prgjat linjs n largsin l=50m nga TS, m tej n
kt linj jan kyur edhe shpenzues t tjer. N pjesn e linjs deri te shpenzuesi i par kalon
rryma me intensitet. I=125A, e cila sht pas tensionit pr kndin =27, ndrsa faktori i fuqis
sht cos=0.89 (tg=0,51). Shnimet elektrike pr kt linj jan:
r
1
=0,835O/km dhe x
1
=0,35O/km.
Zgjidhja:
Rnia e tensionit deri n vendin e kyje (KKK) s objektit t par llogaritet me shprehjen:
| | ( ) ( )
tg x r l
U
I U
tg x r
U
l P
u
n
n
n
+

= +
= A
1 1
2
1 1
2
cos 3
100 100 %
| | ( ) % 57 . 2 51 . 0 35 . 0 835 . 0 050 , 0
380
89 . 0 125 380 3
100 %
2
= +

= Au
Shembulli 6.11 Motori asinkron trefazor me rotor t lidhur shkurt me kto shnime: , kW P
n
7 =
, 380V U
n
= , .
n
70 0 = q , 80 . 0 cos =
n
, 7 / =
n f
I I 50 0. cos
f
= , me kabllon PP00-Y 4x4mm
2

( , km / . r O = 7 4
1
km / . x O = 107 0
1
), me gjatsi m l 20 = , furnizohet nga kuadri shprndars
KSH1, nga i cili prve tij furnizohen edhe shpenzuesit termik me fuqi trefazore maksimale t
njkohshme kW P
mnj
12 = . KSH1 furnizohet nga kuadri kryesor shprndars KKSH, me kabllon
PP00-Y 5x10mm
2
( , km / . r O = 84 1
1
km / . x O = 094 0
1
), me gjatsi m l 40 = . T vrtetohet se
kta kabllo jan zgjedhur mir, nse dihet se rnia m e madhe e tensionit prej motorit deri n
KKSH n regjimin e puns nominale t motorit sht 4%, dhe lshimit n pun 7%.

Zgjidhja:
Gjat regjimit nominal t motor, dhe nse supozohet se shpenzuesit termik punojn me ngarkesn
maksimale t njkohshme, fuqia aktive, fuqia reaktive dhe faktori I fuqis s KSH1 jan:
kW P
P
P
mnj
n
n
mnj
22 12
7 . 0
7
1
= + = + =
q

kVAr tg
P
Q Q
n
n
n
n mnj
5 . 7 75 . 0
7 . 0
7
= = = =
q

P
mnj1
mnj mnj
P , cos
1
PP00-Y 4x4mm, l =20m
2
2
PP00-Y 5x10mm, l=40m
KKSH
KSH1
M
3~

99
95 . 0
5 . 7 22
22
cos
2 2 2 2
=
+
=
+
=
mnj mnj
mnj
mnj
Q P
P

N kt regjim t puns s motorit, rnia e tensionit n mes t motorit dhe KKSH sht:

( )
( )
( )
( )
% 4 % 80 . 1 % 14 . 1 % 66 . 0
380
10 329 . 0 094 . 0 84 . 1 40 22000
100
380
10 75 . 0 107 . 0 7 . 4 20
7 . 0
7000
100
100 100
2
3
2
3
2 2
1 1 1
1 1
< = + =
=
+
+
+
=
=
+
+
+
=
= A + A = A

U
xtg r l P
U
tg x r l
P
u u u
mnj
n
n
n
n
KKSH nKSH KSH nM KKSH nM
q

( nse nuk do t merren parasysh reaktancat e kabllove, do t fitohet rnia e tensionit prej 1.77% ,
e cila ndryshon nga vlera e llogaritur pr 3%).
Gjat lshimit n pun t motorit ( duke supozuar fuqin maksimale t njkohshme t
shpenzuesve termik), fitohet se:
A I I
n f
133
8 . 0 380 3
7 . 0 / 7000
7 7 =

= =
W P U I P
mnj f n f f mnj
55769 12000 5 . 0 380 133 3 cos 3 = + = + =
VAr P U I Q
mnj f n f f mnj
75808 12000 866 . 0 380 133 3 sin 3 = + = + =
59 . 0
75808 55769
55769
cos
2 2 2 2
=
+
=
+
=
f mnj f mnj
f mnj
mnj
Q P
P

Gjat lshimit n motorit rnia e tensionit n mes t motorit dhe KKSH e ka vlern:
( ) ( )
=
+
+
+
=
= A + A = A

2
1 1 1
1 1
100
cos 3
100
U
xtg r l P
U
tg x r l I
u u u
f mnj f mnj
n
f f f
KKSH fKSH KSH fM KKSH fM

( ) ( )
% 7 % 6 % 04 . 3 % 96 . 2
380
10 368 . 1 094 . 0 84 . 1 40 55769
100
380
10 732 . 1 107 . 0 7 . 4 5 . 0 20 133 3
100
2
3 3
< = + =
=
+
+
+
=

Pra, kto kabllo nga aspekti i rnieve t tensionit jan zgjedhur mir.

100
Shembulli 6.12 N nj qark t rryms jan t kyura katr llambadar me burime t drits t
zhivs me shtypje t lart me fuqi 250W ( si n figur). Ky qark i rryms furnizohet nga kuadri
shprndars KSH ( me prcjells t tipit PP-Y 3x2.5mm
2
). Kuadri shprndars KSH furnizohet
nga trafostacioni, me kabllo t tipit PP 00-Y 4x25mm
2
. T llogaritet rnia e tensionit pr
llambadarin m kritik. Prcjellsit a jan przgjedh mir?
Zgjidhja:
Pr sa i pr ket rnies s tensionit m kritike do t jet llambadari Ll4 (l
5
> l
3
, l
4
). Fuqia aktive e
shuarjes (balastit) t llambs s zhivs me shtypje t lart me fuqi 250W sht 27W, dhe fuqia e
tr aktive me pajisjen paralidhse sht P
i
=277W.
Pr kabllon (prcjellsin) me seksion deri n 16mm
2
reaktanca mund t mos merret parasysh, dhe
rnia e tensionit n prcjells n mes t llambadarit Ll
4
dhe piks 2 t skems njpolare sht:
% .
. U S
l P
u
n
i
21 0
220 5 2 56
25 277 2
100
2
100
2 2
1
5
1
=

=
o

= A
Rnia e tensionit n prcjells n mes t piks 1 dhe 2 sht:
% .
. U S
l P
u
n
i
62 0
220 5 2 56
25 277 3 2
100
3 2
100
2 2
1
2
2
=

=
o

= A ,
Ndrsa rnia e tensionit n prcjells n mes t piks 1 dhe kuadrit shprndars KSH sht:
% .
. U S
l P
u
n
i
65 1
220 5 2 56
5 277 4 2
100
4 2
100
2 2
1
1
3
=

=
o

= A
Rnia e tensionit n prcjells n mes t KSH dhe TS sht:

( )
( )
% 37 . 2
380
329 . 0 105 . 0 71 . 0 23 . 0 20000
100 100
2 2
4
=
+
=
+
= A
n
mnj mnj
U
tg x r l P
u

Kshtu rnia e tr e tensionit nga Ts deri te llambadari m kritik sht:
% % . % . % . % . % . u u u u u 5 85 4 37 2 65 1 62 0 21 0
4 3 2 1
< = + + + = A + A + A + A = A
Si prfundim, mund t thuhet se n pikpamje t rnies s tensionit prcjellsit e ktij instalimi
elektrik jan przgjedh mir.
3
Ll
Ll
4
2
Ll
Ll
1
2 1
mnj
r=0.71 O/km
x=0.105 O/km
cos =0.95
TS
KSH
4
l =20m
5
l =25m
l =15m
3
2
l =25m
l =25m
6
1
l =50m
l=230m,
PP00-Y 4x25mm
2
P =20kW
mnj

101
Shembulli 6.13 Nj objekt sht i kyur n linjn kabllore n largsin l=20m nga TS. Kabllo
furnizues prej TS sht PP 41 3x95+50mm
2
, dhe siguresat jan 160A. Kyja e objektit sht br
nprmjet kuadrit kabllovik pr kyje dhe siguresave me madhsi 100A. Prej ktij kuadri KKK
deri n KKSH sht shtrir kabllo PP 00 4x50mm
2
, me gjatsi 5m. Prej kuadrit KKSH deri n
KSH t nj objekti t banimit sht vendosur prcjellsi PP-Y-5x6mm
2
me gjatsi 10m, i cili n
KKSH sht i mbrojtur me siguresa 35A.
T llogaritet rnia e tr e tensionit deri te shpenzuesi n objektin e banimit i cili sht i kyur n
qarkun njfazor me gjatsi 10m. Ky qark sht i realizuar me kabllo PP-Y 3x2,5mm
2
dhe i
mbrojtur me siguresa shkrirse 16A

Zgjidhja:
Rnia e tensionit nga TS deri n KKK sht:

U S
cos I l
U S
cos I U
U S
P l
% u
3
100
3
100 100
2 2 1

% .
.
% u 273 0
380 95
1 160 20 0178 0 3
100
1

Rnia e tensionit nga KKK deri n KKSH sht:
% .
.
U S
cos I l
% u 08 0
380 50
1 100 5 0178 0 3
100
3
100
2

Pastaj, rnia e tensionit nga KKSH deri n KSH sht:
% .
.
% u 473 0
380 6
1 35 10 0178 0 3
100
3

Ndrsa rnia e tensionit n qarkun njfazor deri te shpenzuesi n objekt t banimit sht:
% .
.
.
U S
cos I U l
U S
P l
% u 035 1
220 5 2
1 16 10 0178 0 2
100
2
100
2
100
2 2
4

Rnia e tr e tensionit deri te shpenzuesi m i largt sht:
% . % u % u % u % u % u 861 1
4 3 2 1

PP-Y 3x2.5mm
2
2
PP00 4x50mm
2
SH
16A
KSH KKSH
100A
KKK
TS 160A
2
PP41 3x95+50mm
PP-Y 5x6mm
35A

102
Shembulli 6.14 Kuadri shprndars KSH1 furnizon nj motor asinkron trefazor me rotor t
lidhur shkurt ( , 8kW P
n
, 380V U
n
, 77 . 0
n
80 . 0 cos
n
) dhe grupin e shpenzuesve
termik, me fuqi maksimale t njkohshme kW P
mnj
18
1
. Motori furnizohet me kabllon
PP 00-Y 4x6mm
2
, me gjatsi 30m. Kuadri kryesor shprndars KKSH i cili prve KSH1
furnizon dhe kuadro t tjer shprndars, fuqia maksimale e njkohshme e t cilve gjat fuqis
maksimale t njkohshme t KSH1 sht kW P
mnj
82
2
, dhe faktori i fuqis 90 . 0 cos
2
.
KKSH furnizohet nga trafostacionit me kabllon PP 41-Y 4x120mm
2
, me gjatsi 60m. Rezistancat
aktive dhe reaktive n njsi t gjatsis pr kta kabllo jan dhn n tabel:

S(mm
2
) 6 16 120
r(/km) 3.22 1.21 0.16
x(/km) 0.104 0.091 0.066
T llogaritet rnia e tr e tensionit n prcjellsit n mes t motorit dhe trafostacionit, gjat
puns nominale t motorit.
Zgjidhja:
Pr llogaritjen e rnies s tr t tensionit n mes t motorit dhe trafostacionit , s pari duhet t
llogariten faktort e fuqis t KSH1 dhe KKSH, dhe kemi:
kW
P
P
n
n
mnj
4 . 10
77 . 0
8
'

75 . 0 , 80 . 0 cos
n n
tg
Fuqia reaktive pr KSH1 do t jet:
kVAr tg P Q
n mnj n
8 . 7 75 . 0 4 . 10
'

Fuqia e tr maksimale e njkohshme pr KSH1 do t jet:
kW P P P
mnj mnj mnj
4 . 28 18 4 . 10
' ' '

Faktori i fuqis i KSH sht:
2 2 2
x''' =0.066 /km
r''' =0.16 /km
S''' =120mm
L''' =60m L'' =40m
S'' =16mm
r'' =1.21 /km
x'' =0.091 /km x' =0.104 /km
r' =3.22 /km
S' =6mm
L' =30m
M
3~
KSH1
TS
KKSH

103
964 . 0
8 . 7 4 . 28
4 . 28
cos
2 2 2 2 ' '
' '
' '
n mnj
mnj
Q P
P
, 275 . 0
n
tg
Fuqia e tr maksimale e njkohshme pr KKSH do t jet:
kW P P P
mnj mnj mnj
4 . 110 82 4 . 28
2
' ' ' ' '

Fuqia reaktive pr KKSH do t jet:
kVAr tg P Q Q Q Q
mnj n mnj n mnj
5 . 47 484 . 0 82 8 . 7
2 2 2
' ' '

Faktori i fuqis i KKSH sht:
919 . 0
5 . 47 4 . 110
4 . 110
cos
2 2 2 ' ' ' 2 ' ' '
' ' '
' ' '
mnj mnj
mnj
Q P
P
, 43 . 0
n
tg
Rnia e tr e tensionit n mes t motorit dhe trafostacionit do t jet:

% 55 . 2 )) 43 . 0 066 . 0 16 . 0 ( 06 . 0 110400
) 275 . 0 091 . 0 21 . 1 ( 04 . 0 28400 ) 75 . 0 104 . 0 22 . 3 ( 03 . 0 10400 (
380
100
)) ( ) ( ) ( (
100
(%)
2
' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' '
2

tg x r L P tg x r L P tg x r L P
U
u
mnj mnj n mnj
n

Shembulli 6.15 Nga zbarrat e sekondarit t TS, kabllo PP00 Y 4x240mm
2
( km r / 076 . 0
dhe km x / 079 . 0 ), me gjatsi 60m, furnizohet kuadri shprndars KSH1. N kt kuadr me
kabllo PP00-Y 4x50mm
2
( km r
m
/ 365 . 0 dhe km x
m
/ 083 . 0 ), me gjatsi 15m, jan kyur
dy motor asinkron trefazor t njjt me rotor t lidhur shkurt, me kto shnime , 40kW P
n

, 380V U
n
, 88 . 0
n
, 87 . 0 cos
n
, 5 . 5 /
n f
I I 62 . 0 cos
f
. N KSH1 me kabllo
PP 00-Y 5x10mm
2
, me gjatsi 30m, sht kyur edhe kuadri shprndars KSH2. N KSH jan
t kyur vetm burimet elektrike t drits i tipit t zhivs me shtypje t lart, me fuqi t tr
18kW dhe faktorit t fuqis 55 . 0 cos , t renditura n 10 qarqe elektrike ( secili me nga 4
burime). Qarku elektrik m gjat sht ekzekutuar me prcjellsin PP-Y 3x4mm
2
, dhe sht
treguar n fig. 6.6. T llogaritet tensioni n llambn e zhivs nr. 4 gjat lshimit n pun t njrit
motor (M
1
), me kusht q motori i dyt dhe t gjitha llambat e tjera jan t ngarkuar me ngarkes
nominale. T llogaritet edhe tensioni n skajet e motorit i cili starton. T supozohet se tensioni n
zbarrat e tensionit t ult t trafostacionit sht 380V.

3 4 2
l =15m l =15m l =15m
1
l =10m
KSH2

104
Zgjidhja:
N figur 6.7 sht treguar skema njpolare e shprndarjes s instalimit elektrik t prshkruar.
Sipas normave teknike pr instalimet elektrike t tensionit t ult krkohet q rryma fillestare e
motorit duhet t kufizohet n vlern e cila nuk sht e dmshme pr instalimin nga i cili motori
furnizohet, dhe e cila nuk ndikon dmshm n aparatet e tjera t kyura n t njjtin burim t
energjis elektrike.
Fuqia maksimale e njkohshme dhe faktori i fuqis me t cilin energjis elektrike e mbart linja e
cila lidh TS me KSH1, gjat puns nominale dhe lshimit n pun t motorit M
1
, do t jen:
kW P
P
P
mnj
n
n
mnj
91 . 108 18
88 . 0
40
2 2
'

kW P
P
U I P
mnj
n
n
f n f mnjf
66 . 241 18
88 . 0
40
62 . 0 7 . 436 3 cos 3
'

A A I I
n f
7 . 436 4 . 79 5 . 5 5 . 5
kVAr tg P tg
P
Q
mnj n
n
n
mnj
87 . 78 518 . 1 18 567 . 0
88 . 0
40
2 2
'

kVAr
tg P tg
P
U I Q
mnj n
n
n
f n f mnjf
73 . 278 518 . 1 18 567 . 0
88 . 0
40
785 . 0 38 . 0 7 . 436 3
sin 3
'

10 2 1
KSH2
L =60m
S =240mm
2
2
S =50mm
L =15m
m
m
1
'
P =18 kW, cos =0.55
mnj
1
1
2
L =30m
S =10mm (x 0)
2
i i
S =4mm, (x =0)
cos =0.55
l =15m, P =0.9 kW
3 3
2 2
l =15m, P =1.35 kW
l =10m, P =1.8 kW
1 1
4 4
l =15m, P =0.45 kW
M
3~
1 1
M
3~
TS, 380V
KSH1

105
) 724 . 0 ( 81 . 0
87 . 78 91 . 108
91 . 108
cos
2 2 2 2
= =
+
=
+
=
mnj
mnj mnj
mnj
mnj
tg
Q P
P

) 153 . 1 ( 655 . 0
73 . 278 66 . 241
66 . 241
cos
2 2 2 2
= =
+
=
+
=
mnj
mnjf mnjf
mnjf
mnjf
tg
Q P
P

Gjat regjimit nominal t motorve M
1
dhe M
2
, rniet e tensionit n kabllot t cilt lidhin TS me
motorin M
1
do t jan:

( )
( )
% 60 . 0
380
724 . 0 079 . 0 076 . 0 06 . 0 108910
100
100
2
2
1
=
+
=
=
+
= A

n
mnj mnj
KSH TS
U
tg x r L P
u

( )
( )
% 19 . 0
380
567 . 0 083 . 0 365 . 0 015 . 0
88 . 0
40000
100
/
100
2
2
1 1
=
+
=
=
+
= A

n
n m m m n
M KSH
U
tg x r L P
u
q

% 8 % 79 . 0 % 19 . 0 % 60 . 0
1
< = + = A
M TS
u
Gjat puns nominale t motorve M
1
dhe M
2
, rniet e tensionit n kabllot q lidh TS me llambn
e zhivs nr. 4 sht:
% 60 . 0
1
= A
KSH TS
u
% 67 . 0
380 10 56
30 18000
100 100
2 2
1
1
'
2 1
=

=

= A

n
mnj
KSH KSH
U S
L P
u
o

% 08 . 1
220 4 56
15 ) 450 900 1350 ( 10 1800
200 200
2 2
4
1
4 2
=

+ + +
=

= A

=
f i
i
i i
Ll KSH
U S
L P
u
o

% 5 % 35 . 2 % 08 . 1 % 67 . 0 % 60 . 0
4
< = + + = A
Ll TS
u
Sipas normave teknike pr rnie t tensionit, instalimi elektrik i prmbush kto gjat regjimit
nominal t puns.
Rnia e tensionit n mes t TS dhe M
1
, q do t jet gjat startimit t ktij motori, sht:

( )
( )
% 68 . 1
380
153 . 1 079 . 0 076 . 0 06 . 0 241660
100
100
2
2
1
=
+
=
=
+
= A

n
mnjf mnjf
KSH fTS
U
tg x r L P
u

106

% 87 . 0
380
265 . 1 083 . 0 365 . 0 62 . 0 015 . 0 7 . 436 3
100
cos 3
100
1 1

n
f m m f m f
M fKSH
U
tg x r L I
u

% 55 . 2 % 87 . 0 % 68 . 1
1

M fTS
u
Kshtu, gjat startimit t motorit tensionit n borrnat e tij do t jet:

V u U U U
u
u
V U
M
M
31 . 370 69 . 9 380 ; 69 . 9 380
100
55 . 2
100
%
31 . 370 380
100
55 . 2 100
1
1

Rnia e tensionit n mes t TS dhe llambs s zhivs nr.4, q do t jet gjat startimit t motorit
M
1
, sht:
% 43 . 3 % 08 . 1 % 67 . 0 % 68 . 1
4 2 2 ! 1 4

Ll KSH KSH KSH KSH fTS Ll fTS
u u u u
Dhe tensioni n llambn e zhivs nr.4 sht:
V U
Ll
5 . 212 2200
100
43 . 3 100
4

( gjat startimit t motorit M
1
, rnia e tensionit n llambn e zhivs nr.4 dot t rritet pr 1.08%
(3.43%-2.35%))
Prfundim: zvoglimi i tensionit n pikat e kyjes s motorit dhe llambs s zhivs jan t
pranueshm n trsi.

107
Shtesa 6. Shtrirja e prcjellsve dhe kabllove
Rryma maksimale e lejuar e ngarkess s vazhdueshme e kabllove pa armatura nga eliku dhe
prcjellsve varet nga ndikim i nj numri t faktorve. Kta faktor jan:
Faktor i rndsishm sht materiali nga i cili jan t bra dejt. Kshtu prcjellsit me dell nga
bakri i prballojn rrymat m t mdha t ngarkess nga prcjellsit me tela nga alumini.
Faktor i rndsishm sht edhe numri i dejve t ngarkuar. Kshtu n qarqet e rryms njfazore
ekzistojn dy dej t ngarkuar, ndrsa n ato dyfazore tre dej. Qarqet e rryms trefazore pa
prcjells neutral, si dhe ato me prcjells neutral, por me shprndarje t njtrajtshme t
ngarkess npr faza, gjithashtu prmbajn nga tre dej t ngarkuar. Nse n qarkun e rryms
trefazore fazat jan t ngarkuara jo njtrajtsisht, prcjellsi neutral mund t jet i ngarkuar.
Mirpo, merret se ky rast, sa i prket rritjes s temperaturs s izolimit, ekuivalent me rastin e
fazave me ngarkes t njjt. Prcjellsit PE nuk paraqesin prcjells t ngarkuar, ndrsa
prcjellsit PEN duhet t merren si prcjells t pastr neutral.
Faktori i tret i ndikimit sht materiali i shtress izolues. Zakonisht prcjellsit dhe kabllot kan
shtresat izoluese nga polivinil kloruri ( masa PVC) dhe polietileni. Kabllot dhe prcjellsit me
izolim nga PVC mund t durojn temperaturn maksimale deri n 70
0
C, ndrsa ata me izolim nga
polietileni deri n 90
0
C.
Faktori i katrt i ndikimit sht temperatura e mjedisit, e cila prkufizohet si temperatura e
mediumit prreth e cila sht n rastin e prcjellsve t pangarkuar. T gjitha tabelat n vazhdim
duke marr kto temperatura t mjedisit:
- 30
0
C pr prcjellsit dhe kabllot n ajr, pa marr parasysh mnyrn e shtrirjes,
- 20
0
C pr kabllot t futur drejtprdrejt n tok, ose t vendosur n kanalet pr kabllo ose gypa t
futur n tok.
N tabeln 6.1 jan dhn faktort korrigjues pr temperaturat e mjedisit (ajrit) t ndryshme nga
30
0
C. Me kt faktor shumzohen rrymat maksimale t lejuara nga tabelat prkatse.
Tabela 6. 1 Faktort korrigjues pr temperaturat e mjedisit (ajrit) t ndryshme nga 30
0
C, i cili
aplikohet n ngarkesat e rryms s prcjellsve dhe kabllove n ajr

Lloji i izolimit Temperatura e
mjedisit
0
C Polivinil kloruri (PVC) Polietileni
10 1.22 1.15
15 1.17 1.12
20 1.12 1.08
25 1.06 1.04
35 0.94 0.96
40 0.87 0.91
45 0.79 0.87
50 0.71 0.82
55 0.61 0.76
60 0.50 0.71
65 - 0.65
70 - 0.58
75 - 0.50
80 - 0.41

108
N tabeln 6.2 jan dhn faktort korrigjues pr temperaturat e mjedisit (toks) ndryshme nga
20
0
C.
Tabela 6. 2 Faktort korrigjues pr temperaturat e mjedisit (toks) t ndryshme nga 20
0
C, i cili
aplikohet n ngarkesat e rryms s kabllove t cilt jan t futur drejtprdrejt n
tok ose ndodhen n kanalet e kabllove ose gypat e futur n tok.

Lloji i izolimit Temperatura e
mjedisit
0
C Polivinil kloruri (PVC) Polietileni
10 1.10 1.07
15 1.05 1.04
25 0.95 0.96
30 0.89 0.93
35 0.84 0.89
40 0.77 0.85
45 0.71 0.80
50 0.63 0.76
55 0.55 0.71
60 0.45 0.65
65 - 0.61
70 - 0.53
75 - 0.46
80 - 0.38

Tabelat t cilat prmbajn vlerat e ngarkesave t rrymave maksimale t lejuara t kabllove t
futur n tok jan br duke e marr rezistencn e nxehtsis s dheut W / m K 5 . 2 . Nse kjo
ndryshon nga kjo vler, duhet t merret parasysh faktori korrigjues vlerat e t cilit jan dhn n
tabeln 6.3
Tabela 6. 3 Faktort korrigjues pr kabllot t futur n tok me rezistenc t nxehtsis t
ndryshme nga W / m K 5 . 2

Rezistenca e nxehtsis W / m K 1.0 1.5 2.0 2.5
Faktori korrigjues 1.18 1.10 1.05 0.96
Faktori korrigjues n tabeln 6.3 ka t bj me kabllot t cilt jan t futur drejtprdrejt n tok,
gjithashtu edhe pr kabllot e futur m par n kanale ose gypa mbrojts ( mnyra D e shtrirjes).
Faktor tjetr i rndsishm sht mnyra e shtrirjes s prcjellsve (kabllove).
Mnyra A1 e shtrirjes ka t bj me prcjellsit e izoluar me nj dell ose kabllot n gypat instalues,
t shtrir n mur me izolim termik, si dhe pr prcjellsit dhe kabllot me shum dej ( si n
fig. 6.2 a dhe b).

109

Mnyra A2 e shtrirjes ka t bj me prcjellsit ose kabllot me shum dej n gypat instalues n
mur t me izolim termik ( si n fig. 6.3).

Mnyra B1 e shtrirjes ka t bj me prcjellsit e izoluar me nj dell ose kabllot n gypat instalues
n mur nga druri ose muri nga tullat ose betoni. Gypi instalues ( me diametr D) nga metali ose
plastika, sht i vendosur drejtprdrejt n mur ose nga ai sht i larguar pr 0.3D ( si n fig. 6.4).

b) a)
Fig.6.2. Mnyra A1 e shtrirjes s prcjellsve dhe kabllove
a) prcjellsit e izoluar me nj dell, b) prcjellsit dhe kabllot me
shum dej
Fig.6.3. Mnyra A2 e shtrirjes s prcjellsve
dhe kabllove me shum dej
Fig.6.4. Mnyra B1 e shtrirjes s prcjellsve dhe
kabllove me nj dell n gypa instalues n mur

110
Mnyra B2 e shtrirjes ka t bj me prcjellsit e izoluar me shum dej ose kabllot n gypat
instalues n mur nga druri ose muri nga tullat ose betoni ( si n fig. 6.5).
Mnyra C e shtrirjes ka t bj me prcjellsit e izoluar me nj dell ose prcjellsit me shum dej
ose kabllot n gypat instalues n mur nga druri ose muri nga tullat ose betoni. Gypi instalues ( me
diametr D) nga metali ose plastika, sht i vendosur drejtprdrejt n mur ose nga ai sht i
larguar pr 0.3D ( si n fig. 6.6a dhe b), dhe t shtrit drejtprdrejt n tavan ( si n fig. 6.6c).
Mnyrs C t shtrirjes i prket edhe shtrirja e kabllove dhe prcjellsve njdellsh apo me shum
dej n mur me rezistenc termike jo m t madhe se W m K / 2 , me ose pa mbrojtje nga
dmtimet mekanike si n fig. 6.6 d.

Fig.6.5. Mnyra B2 e shtrirjes s prcjellsve dhe
kabllove me shum dej n gypa instalues n mur
d)
c) b) a)
Fig.6.6. Mnyra C e shtrirjes s kabllove me nj dell ose prcjellsve
dhe kabllove me shum dej t shtrit a) drejtprdrejt n mur b) n
mur n largsi, c) n tavan, d) n mur me mborjtje dhe pa mbrojtje
nga dmtimet mekanike

111
Mnyra D e shtrirjes ka t bj me kabllot me nj dell ose me shum dej n kanalet pr kabllo ose
n gypat mbrojts t futur n tok me rezistenc termike W / m K 5 . 2 ( si n fig. 6.7), ose t
shtrir drejtprdrejt t futur n tok, pa varsisht nga ekzistimi i mbrojtjes nga dmtimet
mekanike ( si n fig. 6.8).

Mnyra E, F dhe G e shtrirjes ka t bj me kabllot me nj dell dhe prcjellsit ose kabllot me
shum dej t shtrir n ajr, ashtu q distanca e kabllos m t afrt nga muri nuk sht m e vogl
nga distanca prkatse e treguar n fig. 6.9.
Fig.6.7. Mnyra D e shtrirjes kabllove me nj dell
apo me shum dej t shtrir n kanalet pr kabllo
apo n gypa mbrojts t futur n tok.
Fig.6.8. Mnyra D e shtrirjes kabllove me nj dell
apo me shum dej t futur drejtprdrejt n tok.

112
N tabelat 6.4-7 prmbajn vlerat rrymave t lejuara maksimale t ngarkess s prcjellsve dhe
kabllove me seksione standarde, t dhn n varsi nga lloji i materialit, lloji i materialeve
izoluese, numri i dejve t ngarkuar dhe mnyra e shtrirjes.

Mnyra G e shtrirjes
s kabllove me nj
dell t shtrir n ajr
n distanc
Mnyra F e shtrirjes s
kabllove me nj dell t
cilt takohen, t shtrir
n ajr
Mnyra E e shtrirjes
s kabllos me shum
dej n ajr
Fig.6.9. Mnyra E F dhe G e shtrirjes kabllove s kabllove
S paku i barabart me diametrin e kabllos
d d
d D
D
c
c
D
d 0.3D
d

113
Tabela 6.4 Rrymat e lejuara maksimale t ngarkess (n amper) pr izolim nga PVC dhe dy
dejve t ngarkuar (temperatura e mjedisit 30
0
C pr ajrt dhe 20
0
C pr tok)

Mnyra e shtrirjes
S (mm
2
)
A1 A2 B1 B2 C D
1 2 3 4 5 6 7
Cu
1.5 14.5 14 17.5 16.5 19.5 22
2.5 19.5 18.5 24 23 27 29
4 26 25 32 30 36 38
6 34 32 41 38 46 47
10 46 43 57 52 63 63
16 61 57 76 69 85 81
25 80 75 101 90 112 104
35 99 92 125 111 138 125
50 119 110 151 133 168 148
70 151 139 192 168 213 183
95 182 167 232 201 258 216
120 210 192 269 232 299 246
150 240 219 - - 344 278
185 273 248 - - 392 312
240 321 291 - - 461 361
300 367 334 - - 530 408
Al
2.5 15 14.5 18.5 17.5 21 22
4 20 19.5 25 24 28 29
6 26 25 32 30 36 36
10 36 33 44 41 49 48
16 48 44 60 54 66 62
25 63 58 79 71 83 80
35 77 71 97 86 103 96
50 93 86 118 104 125 113
70 118 108 150 131 160 140
95 142 130 181 157 195 166
120 164 150 210 181 226 189
150 189 172 - - 261 213
185 215 195 - - 298 240
240 252 229 - - 352 277
300 289 263 - - 406 313

114

Tabela 6.5 Rrymat e lejuara maksimale t ngarkess (n amper) pr izolim nga polietileni dhe
dy dejve t ngarkuar (temperatura e mjedisit 30
0
C pr ajrt dhe 20
0
C pr tok)

Mnyra e shtrirjes
S (mm
2
)
A1 A2 B1 B2 C D
1 2 3 4 5 6 7
Cu
1.5 19 18.5 23 22 24 26
2.5 26 25 31 30 33 34
4 35 33 42 40 45 44
6 45 42 54 51 58 56
10 61 57 75 69 80 73
16 81 76 100 91 107 95
25 106 99 133 119 138 121
35 131 121 164 146 171 146
50 158 145 198 175 209 173
70 200 183 253 221 269 213
95 241 220 306 265 328 252
120 278 253 354 305 382 287
150 318 290 - - 441 324
185 362 329 - - 506 363
240 424 386 - - 599 419
300 486 442 - - 693 474
Al
2.5 20 19.5 25 23 26 26
4 27 26 33 31 35 35
6 35 33 43 40 45 42
10 48 45 59 54 62 56
16 64 60 79 72 84 73
25 84 78 105 94 101 93
35 103 96 130 115 126 112
50 125 115 157 138 154 132
70 158 145 200 175 198 163
95 191 175 242 210 241 193
120 220 201 281 242 280 220
150 253 230 - - 324 249
185 288 262 - - 371 279
240 338 307 - - 439 322
300 387 352 - - 508 364

115
Tabela 6.6 Rrymat e lejuara maksimale t ngarkess (n amper) pr izolim nga PVC dhe tre
dejve t ngarkuar (temperatura e mjedisit 30
0
C pr ajrt dhe 20
0
C pr tok)

Mnyra e shtrirjes
S (mm
2
)
A1 A2 B1 B2 C D
1 2 3 4 5 6 7
Cu
1.5 13.5 13 15.5 15 17.5 18
2.5 18 17.5 21 20 24 24
4 24 23 28 27 32 31
6 31 29 36 34 41 39
10 42 39 50 46 57 52
16 56 52 68 62 76 67
25 73 68 89 80 96 86
35 89 83 110 99 119 103
50 108 99 134 118 144 122
70 136 125 171 149 184 151
95 164 150 207 179 223 179
120 188 172 239 206 259 203
150 216 196 - - 299 230
185 245 223 - - 341 258
240 286 261 - - 403 297
300 328 298 - - 464 336
Al
2.5 14 13.5 16.5 15.5 18.5 18.5
4 18.5 17.5 22 21 25 24
6 24 23 28 27 32 30
10 32 31 39 36 44 40
16 43 41 53 48 59 52
25 57 53 70 62 73 66
35 70 65 86 77 90 80
50 84 78 104 92 110 94
70 107 98 133 116 140 117
95 129 118 161 139 170 138
120 149 135 186 160 197 157
150 170 155 - - 227 178
185 194 176 - - 259 200
240 227 207 - - 305 230
300 261 237 - - 351 260

116
Tabela 6.7 Rrymat e lejuara maksimale t ngarkess (n amper) pr izolim nga polietileni dhe
tre dejve t ngarkuar (temperatura e mjedisit 30
0
C pr ajrt dhe 20
0
C pr tok)

Mnyra e shtrirjes
S (mm
2
)
A1 A2 B1 B2 C D
1 2 3 4 5 6 7
Cu
1.5 17 16.5 20 19.5 22 22
2.5 23 22 28 26 30 29
4 31 30 37 35 40 37
6 40 38 48 44 52 46
10 54 51 66 60 71 61
16 73 68 88 80 96 79
25 95 89 117 105 119 101
35 117 109 144 128 147 122
50 141 130 175 154 179 144
70 179 164 222 194 229 178
95 216 197 269 233 278 211
120 249 227 312 268 322 240
150 285 259 - - 371 271
185 324 295 - - 424 304
240 380 346 - - 500 351
300 435 396 - - 576 396
Al
2.5 19 18 22 21 24 22
4 25 24 29 28 32 29
6 32 31 38 35 41 36
10 44 41 52 48 57 47
16 58 55 71 64 76 61
25 76 71 93 84 90 78
35 94 87 116 103 112 94
50 113 104 140 124 136 112
70 142 131 179 156 174 138
95 171 157 217 188 211 164
120 197 180 251 216 245 186
150 226 206 - - 283 210
185 256 233 - - 323 236
240 300 273 - - 382 272
300 344 313 - - 440 308

117
Faktort e fundit q ndikojn rrymn e lejuara maksimale t ngarkess s prcjellsit ose kabllos
paraqet numri i qarqeve t rryms t shtrir s bashku ( n grup). Ky merret parasysh nprmjet
faktorit vlerat e t cilit jan dhn n tabelat 6.8-10. Ky faktor varet si nga numri i qarqeve t
rryms t shtrir s bashku, ashtu edhe nga mnyra e shtrirjes. Qarkun e rryms e prbjn
prcjellsi me shum dej ose kabllo, dy prcjells t ngarkuar ose kabllo ( qarku i rryms
njfazore), ose tre prcjells me nj dell ose kabllo (qarku i rryms dy fazore ose trefazore).
Tabela 6.8 Faktori korrigjues pr grupin e qarqeve t rryms
Numri i qarqeve t rryms Radhitja e
(prcjellsit
takohen) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 12 16 20
Mnyra e
shtrirjes
Tufa n ajr
ose n
ndonj
siprfaqe;
Tufa e
prcjellsve
t futur ose
t mbyllur

1.00

0.80

0.70

0.65

0.60

0.57

0.54

0.52

0.50

0.45

0.41

0.30

A-F
Nj shtres
n mur apo
dysheme

1.00

0.85

0.79

0.75

0.73

0.72

0.72

0.71

0.70

0.70

0.70

0.70

C
Nj shtres
drejtprdrejt
nn tavan

0.95

0.81

0.72

0.68

0.66

0.64

0.63

0.62

0.61

0.61

0.61

0.61

C
Tabela 6.9 Faktori korrigjues pr grupin e qarqeve t rryms t shtrir drejtprdrejt n tok
Distanca n ndrmjet qarqeve fqinje t rryms a (m) Numri i qarqeve
t rryms
0 ( qarqet e
rryms
takohen)
T barabart
me diametrin
e qarkut t
rryms

0.125

0.250

0.500
2 0.75 0.80 0.85 0.90 0.90
3 0.65 0.70 0.75 0.80 0.85
4 0.60 0.60 0.70 0.75 0.80
5 0.55 0.55 0.65 0.70 0.80
6 0.50 0.50 0.60 0.70 0.80

a a
Kabllot me nj dell
Kabllot me shum dej
a a

118
Diametri i qarkut t rryms D
c
sht
- diametri i prcjellsit (kabllos) me shum dej,
- 2.2x diametri i kabllos n rastin kur tre kabllo me nga nj dell t vendosur n trekndsh,
- 3 x diametri i kabllos n rastin kur tre kabllo me nga nj dell t vendosur n nj rrafsh,
-
Tabela 6.10 Faktori korrigjues pr grupin e qarqeve t rryms t shtrir n gypa t futur n tok
A. Kabllot me shum dej n gypa
Distanca n mes t gypave t afrm a (m) Numri i kabllove
Gypat takohen 0.25 0.5 1.0
2 0.85 0.90 0.95 0.95
3 0.75 0.85 0.90 0.95
4 0.70 0.80 0.85 0.90
5 0.65 0.80 0.85 0.90
6 0.60 0.80 0.80 0.90

B. Kabllot me nj dell n gypa
Distanca n mes t gypave t afrm a (m) Numri i qarqeve t
rryms me nj dell
apo me shum dej i
formuar nga kabllot
njdellshe

Gypat takohen

0.25

0.5

1.0
2 0.80 0.90 0.90 0.95
3 0.70 0.80 0.85 0.90
4 0.65 0.75 0.80 0.90
5 0.60 0.70 0.80 0.90
6 0.60 0.70 0.80 0.90

Kabllot me shum dej
a
Kabllot me nj dell
a a

119

KAPITULLI I SHTAT

7. TOKZIMI N INSTALIMET ELEKTRIKE

7.1. TOKZIMI
Gjat procesit t shfrytzimit t pajisjeve elektrike dhe instalimeve elektrike n objekte, mund
t ndodhin lidhje t qarqeve nn tension me tokn. N kt rast n tok do kaloj nj rrym
elektrike, dhe si rrjedhim i ksaj, n vendin e lidhjes s qarkut me tokn, si dhe n zonn
prreth ksaj lidhjeje do t shfaqen potenciale elektrike. Potenciali i pjesve pruese n
vendin e lidhjes me tokn, nga madhsia
n
q sht para ksaj lidhjeje, do t ulet n mnyr
t theksuar deri n madhsin
t
, e cila sht:

t t t
R I (7.1)
Ku jan:
-
t
I - rryma q kalon n tok,
-
t
R - rezistenca q i paraqet toka kalimit t rryms elektrike.
Kjo ulje e potencialit t pjesve pruese n vendin e lidhjes me tokn sht nj dukuri e
rndsishme nga pikpamja e sigurimit teknik dhe shfrytzohet pr mbrojtjen nga goditjet q
mund t vijn si rezultat i prekjes nga njeriu i shtpizave metalike q normalisht nuk jan nn
tension, por q mund t vihen nn tension si rezultat i shpimit t izolimit. Pr kt qllim
shtpizat e pajisjeve elektrike lidhen me tokn me an t elektrodave metalike. Kto elektroda
metalike t futura n tok, quhen tokzues dhe shrbejn pr krijimin e nj lidhjeje t mir
elektrike me tokn, me qllim q t prcjellin rrymn elektrike n tok me nj rezistenc sa
m t vogl. Kshtu, do t ulet potenciali
t
q lind n vendin e lidhjes me tokn dhe si
rrjedhim ulet edhe rrezikshmria nga goditjet elektrike.
Pra, me tokzim nnkuptojm lidhjen e ndonj pike t instalimeve elektrike me tokn, e cila
paraqet prcjellsin elektrik gjeologjik me rezistenc t paprfillshme dhe kondensator me
kapacitet shum t madh. Kjo lidhje i ka dy qllime.
Qllimi i par sht q, ndonj pik e instalimit elektrik kur t lidhet me tokn, t sillet n
potencialin e saj t pandryshueshm, ashtu q potenciali i t gjitha pikave tjera t caktohet n
krahasim me te si referente (krahasuese). Qllimi i dyt sht q, disa pika t instalimeve
elektrike t cilat gjat puns normale nuk jan n ndonj potencial n krahasim me tokn,
mirpo pr shkak t prishjes mund t vihen n potencial t lart t palejueshm dhe t
rrezikshm pr mjedisin, t mbrohen duke u lidhur me tokn.
N rastin e par tokzimi quhet punues e n rastin e dyt mbrojts.
Tokzimi, si lidhje elektropruese e ndonj pike t instalimit elektrik me tokn prbhet prej
dy pjesve themelore:
- tokzuesit i cili paraqet pjesn elektropruese t vendosur nn siprfaqen e toks,
dhe
- prcjellsit (linjs) tokzues, i cili paraqet pjesn elektropruese mbi tok, (fig. 7.1).

120
Gjat kalimit t rryms elektrike npr tok, lindin edhe dukuri t padshiruara si sht
shfaqja e potencialeve n tokzues dhe n shtpizat metalike t lidhura me te, si dhe shfaqja e
potencialeve n siprfaqen e toks n zonn e prhapjes s rryms n tok. Diferenca e
potencialeve midis pikave t ndryshme t toks, ku mund t ndodhen njerzit, mund t arrij
vlera t rrezikshme pr ta. Vlerat e potencialeve, diferencat midis tyre si dhe rrezikshmria q
paraqesin kto varet nga shum faktor, si jan: madhsia e rryms q kalon n tok, forma
gjeometrike, numri dhe pozita reciproke e tokzuesve, rezistenca specifike e toks, etj.
Kshtu, vlerat e diferencs s potencialeve mund t uln duke vepruar n disa nga kto faktor.
Pr t vepruar n kta faktor, duhet t analizojm dukurit q ndodhin gjat kalimit t rryms
npr tok, tensionet n t cilat mund t bjer njeriu si dhe rezistencn specifike t toks.

7.2. PRHAPJA E RRYMS N TOK NGA NJ TOKZUES I VETM
Me kalimin e rryms npr tokzues dhe m tej n tok, do t shfaqen potencialet n tokzues
dhe n siprfaqen e toks prreth tokzuesit. Pr t gjetur vlern e potencialeve n zonn
prreth tokzuesit, supozojm q rryma I
t
kalon npr tok nprmjet nj elektrode metalike
n form t gjysmsfers dhe q qarku i saj mbyllet n nj tjetr elektrod e cila ndodhet
pambarimisht larg elektrods s zgjedhur si n fig. 7.2.
Q t lehtsojm llogaritjet tokn do ta supozojm me karakteristika elektrike homogjene, pra
rezistenca specifike e saj ( cm )sht e pandryshueshme. N kt rast rryma nga tokzuesi
do t prhapet n tok n mnyr t njtrajtshme sipas rrezeve t elektrods gjysmsferike.
Dukuria e ngjashme ndodh edhe n elektrodn tjetr ku mbyllet qarku i rryms. Dendsia e
rryms n pikn me largsi x nga qendra e elektrods gjysmsferike sht:

2
2 x
I
t

(7.2)
Hapsira prreth tokzuesit, n t ciln prhapet rryma quhet fusha e prhapjes s rryms.
Teorikisht kjo fush shtrihet deri n pambarim, ndrsa n praktik kjo largsi merret 20m. N
kt largsi seksioni i toks sht aq i madh, sa q dendsia e rryms mund t konsiderohet e
Fig.7.1. Paraqitja grafike e tokzimit dhe shprndarjes
s potencialit prreth tokzuesit; 1- prcjellsi
tokzues, 2- tokzuesi, U - tensioni i tokzuesit, U -
tensioni i prekjes, U - tensioni i hapit.
U
t p
U
h
U
h
t p
y
U
2
1

121
barabart me zero. Pra, fusha e prhapjes s rryms mund t konsiderohet se kufizohet nga
gjysmsfera me rreze t barabart me 20m.
Fusha e prhapjes s rryms s vazhduar dhe asaj alternative me frekuenc 50Hz mund t
konsiderohet si fush elektrostatike.
Potenciali n pikn A, n largsin x nga qendra e tokzuesit (fig. 7.2) sht e barabart me
punn q shpenzohet pr t zhvendosur ngarkesn njsi, nga pika A e fushs n nj pik P n
largsin , pra kemi:

}
=
x
A
dx E (7.3)
ku E - sht intensiteti i fushs elektrike q sipas ligjit t Omit n form diferenciale sht:
o = E (7.4)
ku sht rezistenca specifike e toks.
N rastin t cilin e kemi marr n shqyrtim dx E dx E = , pasi q kndi dx E sht i
barabart me zero. Duke zvendsuar shprehjet (7.2) dhe (7.4) n shprehjen (7.3) do t kemi:

x
I
x
dx I
dx E
t
x
t
x
A

=
= =
} }

t
2 2
2
(7.5)
Potencial m t madh do t ken pikat mbi tokzues, pra:

r
I
t
t

=
t
2
(7.6)
Ku r sht rrezja e tokzuesit gjysmsferik.

Fig.7.2. Prhapja e rryms n tok nprmjet nj elektrode
gjysmsferike
t
0
- x x
r
x
=
t
t
V
A
t
I
x dx r

122
Tokzuesi konsiderohet si nj trup, t gjitha pikat e t cilit kan t njjtin potencial.
Rezistenca e tokzuesit, nga fardo metali qoft, sht shum her m e vogl se rezistenca e
toks.
Nse i pjestojm t dy ant e shprehjeve (7.5) dhe (7.6) do t kemi:

x
1
K
x
r
t A
(7.7)
ku K r
t
sht nj madhsi konstante.
Shprehja (7.7) na jep ekuacioni e hiperbols, prkatsisht potencialin n siprfaqen e toks
prreth tokzuesit. Ky potencial, me largimin prej tokzuesit zvoglohet n nj vler
minimale e cila praktikisht sht zero n largsin 20m nga tokzuesi. Edhe me matje t br
sht vrtetuar q shprndarja e potencialeve prreth nj tokzuesi t till ka formn e
hiperbols (fig.(7.2). Nga forma e lakores e paraqitur n figur vrehet se rnia m e madhe e
tensionit sht n zonn pran tokzuesit. Kjo shpjegohet me faktin se rryma elektrike e cila
prhapet nga tokzuesi n tok ndesh n rezistencn m t madhe n zonn pran tokzuesit,
pasi ktu rryma kalon npr nj seksion m t vogl. Me largimin nga tokzuesi seksioni i
prcjellsit tok rritet, rezistenca e toks zvoglohet, si rrjedhim zvoglohet edhe rnia e
tensionit.
N rastin e analizuar msiprm, sht marr elektroda n form gjysmsferike pr t
thjeshtuar konkluzionet matematikore. N praktik, pr realizimin e tokzimit m shum
prdoren elektroda vertikale, si gypat e elikut, thupra hekuri, etj. Pasi prdorimi i elektrodave
gjysmsferike sht i paprshtatshm. Shprndarja e potencialeve edhe n kto lloj
tokzuesish n zonn prreth tokzuesit, ka pak a shum t njjtn form me shprndarjen e
potencialeve prreth tokzuesit gjysmsferike.

7.2.1. Rezistenca e tokzimit e nj tokzuesi t vetm
Rryma elektrike, duke kaluar nga tokzuesi n tok, ndesh n nj rezistenc q quhet
rezistenc e prhapjes, e cila praktikisht mund t prqendrohet n gjysmsfern me rreze 20m.
N praktik, n vend t termit rezistenca e prhapjes prdoret termi rezistenca e tokzimit.
Kjo rezistenc prbhet nga tri komponente: rezistenca e vet tokzuesit, rezistenca e kalimit
nga tokzuesi n tok dhe rezistenca e toks. Dy komponentet e para jan shum t vogla
kundrejt komponentes s tret, prandaj si rezistenc e tokzimit merret rezistenca q i paraqet
toka rryms elektrike q kalon npr t. Sipas shprehjes (7.6) rezistenca e tokzimit pr
elektrodn n form gjysmsferike do t jet:

r 2 I
R
t
t
t

(7.8)
Pr tokzuesit e formave t tjera si jan ata n form gypi, thupre, shiriti, etj, rezistenca e
tokzimit prcaktohet n mnyr t ngjashme me tokzuesin gjysmsferike, vetm se pr
nxjerrjen e shprehjeve t potencialeve pr kta tokzues ndiqet rrug m e vshtir. N
vazhdim do t japim disa shprehjet pr llogaritjen e rezistencs s tokzuesve q kan gjetur
prdorim m t gjer n praktik.
Tokzuesi gypor n thellsi ndrtohet, me futje vertikale n tok, t gypit metalik t zinkuar
n siprfaqe, me diametr 50 mm dhe gjatsi (2-3)m. Gypi, futet n fundin e grops m par t
hapur me thellsi 0,5 m dhe e cila pas lidhjes s tokzuesit me prcjellsin tokzues do t
mbulohet, si sht treguar n fig. 7.3.
Rezistenca e prhapjes pr tokzuesin n form gypi t treguar n fig. 7.3 i cili vendoset n
siprfaqe n mjedisin homogjen caktohet me shprehjen:

123

d
L
L
R

=
4
ln
2 t
(7.9)

ku jan:
- rezistenca specifike elektrike e toks prreth tokzuesit (Om)
L -gjatsia e gypit n (m) dhe
d -diametri i jashtm i gypit (m)
Rezistenca e prhapjes pr tokzuesin n form gypi t treguar n fig. 7.4 i cili vendoset n
thellsi n mjedisin homogjen caktohet me shprehjen:

|
.
|
\
|
+
+
t

=
1 t 4
1 t 4
ln
2
1
d
L 2
ln
L 2
R (7.10)

ku jan:
- rezistenca specifike elektrike e toks prreth tokzuesit (Om)
L - gjatsia e gypit n (m) dhe
d - diametri i jashtm i gypit (m)
t
0
thellsia e futjes s gypit (m), t
0
> 0.5m.
Tokzuesi horizontal n form shiriti ndrtohet me shtrirje, n gropn e hapur me thellsi
h=(0,5-0,8)m, t shiritit nga eliku i zinkuar, ashtu q pasi t mbulohet ajo mbetet paralel me
siprfaqen e toks si sht treguar n fig. 7.5. Para se t mbulohet gropa, pr tokzuesin e till
lidhet prcjellsi tokzues.
Rezistenca e prhapjes s tokzuesit t till n mjedisin homogjen caktohet me shprehjen:

h a
L 2
ln
L 2
R
2
t

= (7.11)
Fig.7.3. Paraqitja grafike e vendosjes s
tokzuesit gypor n siprfaqe t toks
L
d
d
L
Fig.7.4. Paraqitja grafike e vendosjes s
tokzuesit gypor n thellsi
t
0
t
d
Fig.7.6. Paraqitja grafike e ndrtimit t
tokzuesit horizontal n form gypi n
siprfaqe t toks
L
h
L
b
Fig.7.5. Paraqitja grafike e ndrtimit t
tokzuesit horizontal n form shiriti n
tok n thellsi h
a

124

ku jan: - rezistenca specifike elektrike e toks prreth (m)
L - gjatsia e shiritit (m)
a - gjatsia e brinjs m t gjat t seksionit katrkndsh (m)
h - thellsia e futjes (m)
Tokzuesi horizontal n form gypi shtrihet n siprfaqen e toks (fig. 7.6), rezistenca e ktij
tokzuesi n mjedisin homogjen caktohet me shprehjen:

d
L 4
ln
L 2
R
2
(7.12)

7.3. PRHAPJA E RRYMS N TOK NGA NJ GRUP TOKZUESISH

7.3.1. Shprndarja e potencialeve n siprfaqen e toks
N shumicn e rasteve, pr t arritur vlern e nevojshme t rezistencs s tokzimit, sipas
kushteve teknike t mbrojtjes, krkohet t prdoren disa tokzues t lidhur paralel. Pr
distanca t mdha midis elektrodave tokzuese ) m 40 ( fusha e prhapjes s rryms, s
secils elektrod nuk ndikohet nga veprimi i fushave t elektrodave fqinj (fig. 7.7), pasi si
kemi prmendur m par, fusha e prhapjes s secils elektrod shtrihet n hapsirn q
kufizohet nga gjysmsfera me rreze 20m. Nga kjo del se edhe potencialet q lindin n
siprfaqen e toks prreth tokzuesve do t prcaktohen nga kurbat e potencialeve t
tokzuesve t veant.
N praktik gjat realizimit e tokzimit t objekteve dhe stabilimenteve elektrike t ndryshm
elektrodat e tokzimit vendosen n distanc m t vogl se 40m pr dy arsye:
1. Prmasat e komplet tokzimit do t jen shum t mdha, dhe kjo rezulton me punime t
mdha grmimi, n disa raste lindin vshtirsi realizimi pr shkak t kufizimit t territorit etj;
2. N raste t veanta n stabilimentet elektrike t tensionit 110kV e lart, me mjete t
zakonshme nuk mund t sigurohet parrezikshmria e personelit q i shfrytzon.
Nse elektrodat vendosen n distanc midis tyre m t vogl se 40m, ather fushat e
prhapjes s rrymave t tokzuesve t veant bashkveprojn midis tyre ose si thuhet
Fig.7.7. Prhapja e rryms n tok n grupin e tokzuesve me

distanc 40m midis elektrodave

t
I
t
d>40m d>40m

125
shpesh ndodh, ekranimi reciprok midis tokzuesve. N kt rast lakoret e shprndarjes s
potencialeve n zonn prreth tokzuesve t veant ( lakoret 1 n fig. 7.8) do t ndrpriten
midis tyre. Si pasoj e ksaj edhe potencialet n siprfaqen e toks prreth tokzuesve do t
shprndahen sipas lakores potenciale shumare 2 (fig.7.8)
7.3.2. Rezistenca e tokzimit e grupit t tokzuesve
Shpeshher me tokzues t vetm nuk mund t realizohet vlera mjaft e vogl e rezistencs s
prhapjes t tokzuesit. Pr kt, ata lidhen n mes veti dhe formohet tokzuesi i prbr.
Pr distanca t mdha t elektrodave tokzuese ( 40 ) rezistenca ekuivalente e tokzimit R
t
e
grupit t prbr prej n tokzuesish t njjt t lidhur n paralel do t jet:

n
R
R
v
t
(7.13)
ku R
v
sht rezistenca e tokzimit e nj tokzuesi.
Nse elektrodat jan t vendosura n distanca m t vogla se 40m, pr shkak t ekranimit
reciprok, n pjesn e toks midis elektrodave do t kalojn rrymat e disa tokzuesve, dhe
kshtu do t rritet densiteti i rryms. Kjo rritje e densitetit shkakton rritjen e rnies s
tensionit, dhe pasoj e ksaj edhe rritjen e rezistencs elektrike t tokzuesve. Rritja e
rezistencs s tokzuesve t veant merret parasysh nprmjet koeficientit t shfrytzimit q
shnohet me germn .
Rezistenca ekuivalente e grupit t prbr nga n elektroda t lidhura n paralel duke marr
parasysh dhe koeficientin e shfrytzimit nga shprehja:

n
1 i i t
R
1
R
1
(7.14)
ose:

n
1 i i
t
R
1
1
R (7.15)
Fig.7.8 Prhapja e rryms n tok n grupin e tokzuesve me

distanc 40m midis elektrodave

2
1
1
1
d<40m d<40m d<40m
t
I
t

126
Pr grupin e prbr nga n elektroda t njjta shprehja (7.15) merr formn:

n
R
R
v
t

(7.16)
Pr realizimin e nj stabilimenti tokzimi n shumicn e rasteve, prdoren dy lloj elektrodash
(gypat, shufrat) si dhe ato horizontale (shirit nga hekuri) t cilat shrbejn pr lidhjen e
elektrodave vertikale n mes tyre. N kt rast veprimi reciprok i fushave t prhapjes jo
vetm midis elektrodave vertikale, por edhe midis tyre dhe elektrodave horizontale. Shkalla e
veprimit reciprok midis ktyre elektrodash sht e ndryshme, prandaj merret parasysh me an
t koeficienteve t veant t shfrytzimit. Rezistenca e nj instalimi tokzimi t prbr nga
n elektroda t njjta vertikale dhe t lidhura midis tyre me an t elektrodave horizontale
llogaritet nga shprehja:

h
h
v
v
h v t
R R
n
R
1
R
1
R
1
(7.17)
prej nga kemi:

n R R
R R
R
v h h v
h v
t
(7.18)
ku R
v
dhe R
h
- jan rezistencat e tokzimit t tokzuesve vertikal prkatsisht horizontal
n ;
v
dhe
h
jan koeficientet e shfrytzimit t tokzuesve vertikal prkatsisht
horizontal.
Koeficientet e shfrytzimit t elektrodave varen nga: numri dhe forma e elektrodave, nga
distanca midis tyre, vendosja reciproke si dhe nga prmasat e elektrodave. Vlerat e ktyre
koeficienteve n varsi nga faktort e msiprm, jepen n tabelat 7.1, 7.2 dhe 7.4. N rastin
kur instalimi i tokzimit sht realizuar me elektroda vertikale dhe horizontale koeficienti i
shfrytzimit
h
prcaktohet nga tabela 7.2, ndrsa rezistenca e tokzuesve horizontal
prcaktohet n baz t gjatsis s prgjithshme t shiritave lidhse horizontale. Tokzuesit e
ktill t prbr m s shpeshti bhen prej tokzuesve gypor n thellsi dhe ata shirit n
siprfaqe, dhe n at mnyr q me shirit t lidhen shum gypa duke u shtrir n vij t drejt,
ose duke formuar ndonj figur gjeometrike ( kontur) si sht treguar n fig. 7.9.
Tokzuesit e prbr m s shpeshti bhen prej tokzuesve gypor n thellsi dhe ata shirit n
siprfaqe, dhe n at mnyr q me shirit t lidhen shum gypa duke u shtrir n vij t drejt,
ose duke formuar ndonj figur gjeometrike si sht treguar n fig. 7.9.
h
x
d
Fig.7.9. Paraqitja grafike e tokzuesit t
prbr
x x

127
N rastin kur instalimi i tokzimit realizohet vetm me tokzues n form shiriti. Koeficienti i
shfrytzimit t tyre
h
prcaktohet nga t dhnat e tabels 7.3, dhe ather rezistenca e
tokzuesve horizontal R
h
llogaritet nga shprehja:

n
R
R
h
h 0
h

[ ] (7.19)
ku jan: R
0h
sht rezistenca e tokzimit e nj shiriti horizontal me gjatsi l, pa marr
parasysh ekranimin, n ; n numri i shiritave.
N rastin kur tokzuesi n form shirit sht br n form t vijs s drejt, rezistenca e tij
llogaritet me shprehjen 7.11. Mirpo, kur sht n form t ndonj figure gjeometrike
rezistenca caktohet m shprehjen

h a
L
L
R
sh

2
0
0
8
ln
2
(7.11 a)
Tabela 7.1
Koeficienti i shfrytzimit t tokzuesve vertikale
v

(n form gypi, thupre,etj pa marr parasysh ndikimin e shiritave lidhs)

Raporti a/l
1 2 3 4 5 6
Numri i
tokzuesve
n
Pr tokzuesit t vendosur
n radh
Pr tokzuesit t vendosur
Sipas konturit
2
4
6
10
15
20
40
60
100
0.85
0.73
0.65
0.59
0.53
0.48
-
-
-
0.91
0.83
0.77
0.74
0.69
0.67
-
-
-
0.94
0.89
0.85
0.81
0.78
0.76
-
-
-
-
0.69
0.61
0.55
0.51
0.47
0.41
0.39
0.36
-
0.78
0.73
0.68
0.65
0.63
0.58
0.55
0.52
-
0.85
0.80
0.76
0.73
0.71
0.66
0.64
0.62
a distanca midis tokzuesve vertikal n m.
l gjatsia e tokzuesit vertikal, n m
Tabela 7.2
Koeficienti i shfrytzimit t tokzuesve shirit t shtrir n horizontale
h

Q lidhin tokzuesit vertikal (n form gypi, thupre,etj )
Numri i tokzuesve vertikal n Raporti
a/l 2 4 6 10 20 40 60 100
Pr tokzues vertikal t vendosur n radh
0.85
0.94
0.96
0.77
0.89
0.92
0.72
0.84
0.88
0.62
0.75
0.82
0.42
0.56
0.68
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Pr tokzues vertikal t vendosur sipas konturit

1
2
3

1
2
3
-
-
-
0.45
0.55
0.70
0.40
0.48
0.64
0.34
0.40
0.56
0.27
0.32
0.45
0.22
0.29
0.39
0.20
0.27
0.36
0.19
0.23
0.33

128
Tabela 7.3
Koeficienti i shfrytzimit t tokzuesve shirit t shtrir n horizontale
h

t lidhur n paralel (gjersia e shiritit a=20-40 mm, thellsia e vendosjes h=30-80cm )
Distanca midis shiritave paralel, m Gjatsia e
secilit shirit, m
Numri i shiritave
n paralel 1 2.5 5 10 15

15
2
5
10
20
0.63
0.37
0.25
0.16
0.75
0.49
0.37
0.27
0.83
0.60
0.49
0.39
0.92
0.73
0.64
0.57
0.96
0.79
0.72
0.64

25
5
10
20
0.35
0.23
0.14
0.45
0.31
0.23
0.55
0.43
0.33
0.66
0.57
0.47
0.73
0.66
0.57

50
2
5
10
20
0.60
0.33
0.20
0.12
0.69
0.40
0.27
0.19
0.78
0.48
0.35
0.25
0.88
0.58
0.46
0.36
0.93
0.65
0.53
0.44

7.4. TOKZUESI I THEMELIT

Tokzuesi i themelit ka disa prparsi n krahasim me tokzuesit t ndrtuar veanrisht pr
kt qllim:
- nuk krkojn hapsir t lir,
- pjest e hekurta n beton jan t mbrojtura nga ndryshkja,
- dhe m pak jan t nnshtruara ndikimeve atmosferike, etj.
Edhe pse, rezistenca specifike elektrike e betonit rritet me vjetrimin e tij, pr arsye t
siprfaqeve kontaktuese t mdha, nuk vjen deri te rritja karakteristike e vlers s rezistencs
s tokzuesit t themelit.
Pr arritjen e lidhjes s mir galvanike n mes t elementeve t armaturs t punuar nga
betonarmeja, ato duhet t lidhen me saldim ose t shtrihet shiriti n t cilin me saldim lidhen
t gjitha pjest e armaturs. Tokzuesit e themelit t br n kt mnyr mund t
klasifikohen n dy grupe themelore.
N grupin e par, klasifikohen ata tek t cilt si armatur paraqitet rrjeti dy dimensionesh i
vendosur paralel me siprfaqen mbshtetse n tok, ndrsa n t dytin, klasifikohen ata tek t
cilt paraqitet rrjeti tri dimensionesh. N fig. 7.10. jan treguar kto dy grupe tokzuesish.
Rezistenca e tokzuesve t themelit t klasifikuar n kt mnyr caktohet n mnyra t
ndryshme. Disa prej autorve marrin parasysh vetm rezistencn elektrike specifike t toks
prreth (
t
), ndrsa t tjert marrin parasysh edhe rezistencn elektrike specifike t betonit
(
b
). Prve ksaj, disa autor rezistencn e tokzuesit t themelit n form t rrjetit dy
dimensionesh e tregojn n funksion t siprfaqes takuese me tokn, dhe ate n form t rrjetit
tri dimensionesh n funksion t vllimit t rrjetit.
Krahas ktyre ekzistojn autor t cilt n t dy rastet rezistencn e tregojn si funksion t
siprfaqes takuese me tokn. Kshtu p. sh., rezistencn e tokzuesit t themelit i cili mund t
reduktohet n rrjetin dy dimensionesh autori FLISOVSKI prej Polonis, e jep me shprehjen:

129

( )
S
R
t
60 , 0 45 , 0 ~ (7.20)
n kt rast vlerat m t vogla t koeficientit i korrespondojn siprfaqes takuese m t vogl
dhe anasjelltas. Nj autor propozon kt shprehje:

|
|
.
|
\
|
+ ~ 865 , 0 075 . 0 45 , 0
t
b t
S
R

(7.21)
ku jan:
b
- rezistenca specifike elektrike e betonit (Om),

t
- rezistenca specifike elektrike e toks (Om)
S madhsia e siprfaqes s shtrir.
Autori i njjt rezistencn e tokzuesit t themelit i cili mund t reduktohet n rrjetn tri
dimensionesh e caktojn me shprehjet:

3
V
R
t
~ (7.22)

|
|
.
|
\
|
+ ~ 0935 . 0 067 , 0 32 , 0
t
b t
S
R

(7.23)
ku sht V vllimi i rrjetit, e S siprfaqja e shtrir e tokzuesit t themelit.
Duhet theksuar se rezistencat e tokzuesve t caktuara me shprehjet e msiprme vlejn vetm
pr mjediset me tok homogjene.

Fig.7.10. Paraqitja e disa konstruksioneve t betonarmes pr themel (a)dhe
paraqitja ekvivalente me an t rrjetit dydimenzional dhe tridimenzional

130
7.5. TENSIONI I PREKJES
Tensioni i prekjes U
p
quhet tensioni n t cilin mund t vihet trupi i njeriut q ka prekur pjest
(shtpizat) metalike t makinave dhe pajisjeve elektrike gjat dmtimit t izolimit t tyre. Nga
kjo prekje npr trupin e njeriut me rezistenc R
nj
do t kaloj rryma I
nj
, e cila prcaktohet nga
shprehja:

nj
p
nj
R
U
I = (7.24)
N pajisjet e tokzuara, n t cilat ka ndodhur dmtimi i izolimit, njra nga pikat ka
potencialin e tokzuesit
t
, ndrsa pika tjetr ka potencialin e bazamentit ku qndron njeriu.
N kt rast tensioni i prekjes do t jet:

b t p
U = (7.25)
ose
1 t
t
b
t p
1 U o =
|
|
.
|
\
|
= (7.26)
ku
t
b
1
1
= o quhet koeficienti i tensionit t prekjes ose shkurt koeficienti i prekjes, i cili ka

vlern m t vogl se 1.
Koeficienti i prekjes dhe kshtu edhe tensioni i prekjes varet shum nga numri i tokzuesve si
dhe distanca n mes tyre. Le t analizojm kto tri raste pr t kuptuar ndikimin e ktyre
faktorve.
Rasti i par. Tokzimi realizohet nprmjet nj tokzuesi.
N fig.7.10 jan treguar tre elektromotor t tokzuar nprmjet t nj tokzuesi. Nse n
njrin nga kta elektromotor ndodh shpimi i izolimit n shtpizn metalike t tij (p.sh. n
elektromotorin 2). N tokzuesin dhe n gjith shtpizat metalike t elektromotorve t
padmtuar (1 dhe 3) do t shfaqet potenciali
t t t
R I = . N siprfaqen e toks prreth
tokzuesit shfaqen potenciale vlerat e t cilve prcaktohen nga lakorja a n fig. 7.11
x
A
B
M
3 2
M
1
p
U =
p
t d
t t t
p
U = =I R
d
t
a
20m
M
Fig.7.11 Tensioni i prekjes pr rastin e nj tokzuesi.
a- lakorja e shprndarjes s potencialeve,
b - varsia U =f (x)

131
Nse prdoruesi e prek shtpizn metalike t njrit prej elektromotorve ( t dmtuar ose t
padmtuar) do t marr potencialin e tokzuesit
t
, q nuk varet nga largsia x e kmbve t
njeriut nga tokzuesi. Ndrsa kmbt e njeriut do t marrin potencialin e dyshemes
d
vlera e
t cilit varet nga largsia x dhe ndryshon sipas lakores a n fig. 7.11. Njeriu q ka prekur
pajisjen e tokzuar ndodhet nn veprimin e tensionit t prekjes, q prcaktohet sipas shprehjes
(7.25) dhe q ndryshon sipas lakores b n fig. 7.11. Lakorja b na jep ndryshimin e tensionit t
prekjes n varsi t largsis s njeriut nga tokzuesi. Kshtu njeriu q ka prekur shtpizn
metalike t elektromotorit 3 i cili ndodhet n largsi ( m 20 x ) nga tokzuesi sht nn
tensionin e prekjes q ka vlern maksimale
t 3 p
U dhe 1
1
. Ndrsa nse njeriu qndron
mbi tokzues, pra si n rastin kur njeriu ka prekur elektromotorin 1 n fig. 7.11, tensioni i
prekjes ka vlern m t vogl t mundshme 0 U
1 p
, ndrsa 0
1
. Nga kjo analiz rezulton
se rrezikshmri m t madhe pr njeriun paraqet prekja prej tij e shtpizave metalike t
elektromotorve t vendosur sa m larg prej tokzuesit.
Rasti i dyt. Tokzimi realizohet nprmjet grupit t tokzuesve n largsi midis tyre
m 40 .
Pr rastin e lidhjes s qarkut elektrik me shtpizat e tokzuara, lakoret e shprndarjes s
potencialeve n siprfaqen e toks prreth tokzuesve, si e kemi analizuar n 7.2 do t jet e
njjt me at t veant. Ndrsa prsa i prket vlers s tensionit t prekjes, ky rast sht
plotsisht i njjt me rastin e par.
Rasti i tret. Tokzimi realizohet nprmjet grupit t tokzuesve n largsi midis tyre
m 40 .
Pr rastin e lidhjes s qarkut elektrik me shtpizat e tokzuara, potencialet e pikave n
siprfaqen e toks ndrmjet tokzuesve, do t prcaktohen nga potenciale shumare ( lakorja 1
n fig. 7.12). Nga vshtrimi i ksaj lakore shihet se siprfaqja e toks n zonn ndrmjet
tokzuesve do t ket nj vler t potencialit. N seciln pik t ksaj zone do t kemi
potencialin
t p
U , ndrsa 0
1
. Edhe n kt rast si n rastin e par , kur njeriu qndron
mbi njrin tokzues t grupit t tokzuesve, do t kemi: 0 U
p
, ndrsa 0
1
.
d
2
1
x
M
t
d t
p
U =
p
1
40m
Fig.7.12 Tensioni i prekjes pr rastin e grupit t
tokzuesve n largsi midis tyre < 40m.
1- lakorja e shprndarjes s potencialeve,
2 - varsia U =f (x)

132
Nga analiza e tri rasteve t msiprme mund t nxirret ky prfundim q pr zvoglimin e
koeficientit t prekjes o
1
pra edhe pr zvoglimin e tensionit t prekjes, duhet q elektrodat e
tokzimit ti vendosim sa m afr njra tjetrs.

7.6. TENSIONI I HAPIT
Tensioni i hapit sht diferenca e potencialeve midis dy pikave t siprfaqes s toks, brenda
zons s prhapjes s rryms, n t cilat ndodhen kmbt e njeriut. N fig. 7.13 sht
paraqitur rasti kur njeriu mund t ndodhet nn veprimin e tensionit t hapit. Nse shnojm
me
x
dhe
x+a
pikat e siprfaqes s toks n t cilat ndodhen kmbt e njeriut, ather
tensioni i hapit do t jet:

a x x h
U
+
= (7.27)
ku a sht madhsia e hapit t njeriut q pr llogaritje praktike merret se sht a=0.8m.
Tensioni i hapit, njlloj si dhe tensioni i prekjes mund t shprehet edhe nprmjet rnies s
tensionit n rezistencn e trupit t njeriut.

nj nj h
R I U = (7.28)
ku I
nj
sht rryma q kalon npr trupin e njeriut npr rrugn kmb-kmb.
Potencialet
x
dhe
x+a
jan pjest t potencialit t tokzuesit
t
, pra edhe diferenca e tyre
sht pjes e ktij potenciali. Kshtu shprehja (7.27) mund t shkruhet n formn:

1 t a x x h
U | = =
+
(7.29)
ku |
1
sht koeficienti i tensionit t hapit ose shkurtimisht koeficienti i hapit, i cili merr
parasysh lakoren potenciale dhe sht i barabart me:

t
a x x
1

= |
+
1 s |
Tensioni i hapit pr tokzuesin e veant prcaktohet nga segmenti AB (fig. 7. 13) vlera e t
cilit varet nga forma e lakores s shprndarjes s potencialeve n zonn prreth tokzuesit si
dhe nga largsia e njeriut nga tokzuesi.
A
B
20m
t t
3
x+a x
h
U =
2
1
x
x
U
h mak
a a
= I R
t
x+a
Fig.7.13 Tensioni i hapit pr rastin e nj tokzuesi

133
Tensioni i hapit dhe koeficienti
1
kan vlern m t madhe pr distanc m t vogl nga
tokzuesi, pra nse njeriu qndron me nj kmb n tokzues dhe me kmbn tjetr n
distancn e hapit. Kjo tregohet me formn rnse t lakores s potencialeve n pjesn afr
tokzuesit (fig. (7. 13). Tensioni i hapit dhe koeficienti i hapit
1
kan vlern m t vogl pr
distancn m 20 nga tokzuesi (pozita 3 n fig.7.13). N kt pozit 0
h
U dhe 0
1
.
Pr rastin e grupit t tokzuesve t vendosur n largsi midis tyre m 40 , tensioni i hapit dhe
koeficienti
1
, do t jen t njjt si n rastin e tokzimit t realizuar me nj tokzues. Ndrsa,
pr rastin kur tokzimi realizohet nga nj grup tokzuesish t vendosur n distanc midis tyre
m 40 , tensioni i hapit n zonn midis tokzuesve sht m i vogl se n rastin kur kemi nj
tokzues. Kjo tregohet me faktin q lakorja potenciale rezultante n zonn midis tokzuesve
(lakorja 2 fig. 7.14) sht m pak e pjerrt sesa lakorja potenciale e nj tokzuesi t vetm
(lakorja 1 fig. 7.14). Tensioni i hapit do t ket vlern maksimale, kur njra kmb e njeriut
qndron mbi tokzues, ndrsa kmba tjetr n distancn sa madhsia ( njeriu n pozitn A si
n fig. 7.14)

Tensioni i hapit do t ket vler m t vogl ( 0
h
U ) kur njeriu qndron n pikat me t
njjtin potencial si sht rasti n pozicionin C n figurn 7.14. tensioni i hapit e ka vlern
pothuajse zero edhe kur njeriu i ka kmbt e bashkuara.
Nga kjo analiz mund t nxirren kto prfundime q pr zvoglimin e koeficientit t hapit
1

dhe tensionit t hapit duhet q elektrodat tokzuese ti vendosim sa m afr njera tjetrs.

7.7. REZISTENCA ELEKTRIKE E TOKS

7.7.1. Njohuri t prgjithshme
M par kemi thn se rezistenca q i paraqet tokzuesi prhapjes s rryms, prcaktohet
kryesisht nga rezistenca e toks. Toka nuk sht prues i mir i elektricitetit, pasi
prueshmria e saj sht shum m e vogl se e metaleve. Megjithkt, pr shkak t
seksionit shum t madh t saj, rezistenca e toks sht relativisht e vogl.
x
1
2
2
a
0.5 S
r a
S-a-r
S
0.5 S-0.5a
a
a
a t hmak
U = -

a
t
h
U =0

c c
1
a t
U = -

hmak
a
t
C D B A
0
r a
Fig.7.14 Tensioni i hapit pr rastin e tokzuesve n
grup n distanc <40m
1)Lakorja potenciale e tokzuesit t vetm.
2) Lakorja potenciale rezultante.

134
Rezistenca elektrike e toks, karakterizohet nga rezistenca specifike e dheut q e prbn at.
Me rezistenc elektrike t dheut kuptojm rezistencn q i paraqitet kalimit t rryms
elektrike kubi prej dheu me brinj 1cm ose 1m, dhe kshtu njsia matse e saj sht cm
ose m .
Rezistenca specifike elektrike e toks varet nga shum faktor si: prbrja e dheut, lagshti,
temperatura e dheut, ngjeshja e tij dhe koha e vitit. N tabeln 7.4. jan dhn disa vlera
orientuese t rezistencs elektrike specifike pr lloje t ndryshme t toks (dherave)
homogjen.

Tabela 7.4.
Lloji i toks (dheut) Rezistenca specifike elektrike ( m)
Moale 30
Toka punuese, argjila, e imt e lagsht 100
Rra e lagsht 200
Rra e imt e that 500
Rra e that dhe zhavori 1000
Shkmbinjt 3000-10000

Nga t gjith kta faktor, n rezistencn specifike t dheut ndikim t madh ka lagshtia. do
lloj dheu n gjendje krejtsisht t that ka rezistenc elektrike shum t madhe dhe mund t
konsiderohet si dielektrik. Nse dheu do t laget rezistenca e tij do t zvoglohet pr shum
her pr shkak t tretjes s kriprave, acideve dhe alkalineve q ndodhen n te. Rritja e sasis
s lagshtis mbi nj vler t caktuar ( 70-80%) nuk do t shkakton zvoglimin e rezistencs,
por prkundrazi do t shkakton rritjen e saj. Rritja e teprt e sasis s ujit do t ul
koncentrimin e lndve t tretura n t n njsi t vllimit t dheut, dhe kshtu ulet numri i
joneve, pra ulet prueshmria, ose rritet rezistenca e dheut.
Temperatura e dheut ndikon shum n rezistencn specifike t tij. Ulja e temperaturs n 0
0
C
shkakton ngrirjen e dheut dhe si pasoj, rritjen e rezistencs s tij pasi rezistenca elektrike e
akullit sht disa her m e madhe sesa e ujit. Rritja e temperaturs s dheut rrit shkalln e
zbrthimit t molekulave t tretura n uj, dhe kshtu rritet koncentrimi i joneve n tretsir,
dhe do t ulet rezistenca e dheut. Nxehja e dheut n temperatura t larta ( 100
0
C e m lart), e
cila shkaktohet gjat lidhjeve t shkurtra me tok, shkakton avullimin e lagshtis, pra edhe
rritjen e rezistencs s tij. Mirpo, avullimi i lagshtis s dheut ndodh edhe nga veprimi i
temperaturs s ajrit rrethues. N kto raste, avullon vetm lagshtia e shtresave t siprme t
dheut ( zakonisht jo m thell se 50-60cm nga siprfaqja e toks). Pr kt arsye, gjat
realizimit t instalimit t tokzimit, duhet q tokzuesit t vendosen n tok n thellsi m t
madhe se kjo.
Prbrja e dheut ndikon gjithashtu n rezistencn specifike t tij, pasi dherat e ndryshme kan
sasi t ndryshme lndsh t tretura, kan veti t ndryshme t mbajn ujin,etj.
Shkalla e ngjeshjes s dheut ndikon drejtprdrejt n rezistencn specifike t ti. Kshtu sa m i
ngjeshur t jet dheu aq m e vogl sht rezistenca specifike e tij. Kjo shpjegohet nga fakti se
ngjeshja e dheut zhduk hapsirat boshe midis pjesve prbrse t dheut, dhe on n rritjen e
seksionit i cili prcjell rrymn, dhe si rrjedhim uljen e rezistencs specifike. Pr kt arsye,
gjat instalimit t tokzimit duhet t bhet ngjeshja e dheut prreth tokzuesit.
Koha gjat vitit, ndikon shum n rezistencn specifike t dheut, pr shkak t ndikim t saj n
sasin e lagshtis, t temperaturs dhe sasis s lndve t tretuar n ujin e dheut. Ndikimi
m i madh sht n shtresat e eprme t dheut.

135
Gjat llogaritjes s tokzimit, marrja parasysh e faktorve t msiprm sht e pamundur,
prandaj llogaritja e tokzimit duhet t bazohet n t dhnat e matjeve t rezistencs specifike
t dheut n vendin ku parashikohet t instalohet tokzimi. Pr llogaritjen e rezistencs s
tokzimit t tokzuesit, rezistenca specifike e dherave t ndryshme merret nga tabela 7.4.

7.7.2. Matja e rezistencs specifike t dheut
Gjat projektimit t tokzuesve, prkundr ktyre vlerave orientuese sht e domosdoshme t
bhen matjet e rezistencs specifike sepse sht vshtir t prcaktohet lloji i toks, prve n
rastin e hapsirave t hapura. Objektet pr t cilat bhet tokzimi zakonisht ndrtohen n
tokn t derdhur, n t ciln si material i derdhur prdoren mbeturinat, pra kshtu fitohet nj
mjedis heterogjen, me ka edhe m tej komplikohet caktimi i vetive elektrike t toks.
Matja e rezistencs specifike t dheut bhet me rrug indirekte. N fillim matet rezistenca e
tokzuesit R
mat
dhe pastaj ma an t shprehjes prkatse llogaritet
mat
.
Si elektrod pr matje e prshtatshme sht t prdoret ajo elektrod me t ciln do t
realizohet instalimi i tokzimit. Zakonisht, si elektroda tokzuese prdoren gypat e elikut me
diametr 3-5cm dhe ma gjatsi 2,5-3m t ngulura n tok n mnyr q skaji i siprm i saj t
jet nn siprfaqen e toks 0.5-0.7m. Prandaj, edhe pr qllime t matjeve prdoren por q
ngulen n tok deri n nivel me siprfaqen e toks. Pasi t matet rezistenca e elektrods
kontrolluese R
mat
, ather me an t shprehjes (7.9) llogaritet vlera e krkuar e rezistencs
specifike t toks, pra:

|
.
|
\
|

=
d
L
L
R
mat mat
4
ln
2 t
(7.30)
Kto matje duhet t bhen n 4-10 pika t ndryshme n hapsirn ku parashikohet t
instalohet tokzimi, pr t mnjanuar rezultatet e rastit, dhe si
mat
merret vlera mesatare e
rezultateve t llogaritura me an t shprehjes (7.30). Vlera e rezistencs specifike t dheut q
prdoret pr llogaritjen e tokzimit prcaktohet me an t shprehjes:

mat i l
k =
log
(7.31)
Ku k
i
sht koeficienti klimatik q n varsi t lagshtis s toks n kohn kur bhet matja
merret nga tabela 7.5.
Tabela 7.5
Koeficientet klimatik
Lagshtia e toks n kohn e matjes Nr. Lloji i toks Thellsia e
nguljes, m k
1

e lart
k
2

normale
k
1

e ult
1
2

3

4
5
6
7
Argjili ranore
Dheu i kopshteve; 0.6m
nn kt shtres argjile
Zhavor me przierje
argjile prmbi argjile
Shkmb glqeror
Zhavor me przierje rre
Rr
Argjile
0.8-3.8

0-3

0-2
0-2
0-2
0-2
0-2
2.0

-

1.8
2.5
1.5
2.4
2.4
1.5

1.32

1.2
1.51
1.3
1.56
1.36
1.4

1.2

1.1
1.2
1.2
1.2
1.2
Pr matjen e rezistencs s tokzuesit R
mat
mund t prdorim ampermetrin dhe voltmetrin ose
aparatin pr matjen e rezistencs s tokzimit.

136
Matja me an t ampermetrit dhe voltmetrit bhet duke i lidhur kta sipas skems s paraqitur
n fig. 7.15.
N kt skem prve elektrods kontrolluese X, gjendet edhe dy elektroda ndihmse S dhe
N, t cilat shrbejn: S (sonda) elektroda pr t pasur nj pik me potencial zero, t
nevojshme pr matjen e tensionit dhe N elektroda pr krijimin e qarkut t rryms I
x
. Distanca
midis tokzuesve X dhe N mjafton t jet prafrsisht 20m.
Npr elektrodn kontrolluese kalon rryma I
x
q matet me an t ampermetrit, ndrsa rnia e
tensionit U
x
n kt elektrod matet me an t voltmetrit. Nga vlerat t cilat na tregojn
voltmetri dhe ampermetri gjejm rezistencn e elektrods s kontrollit:

x
x
mat
I
U
R
Si burim elektrik pr skemn matse t paraqitur n fig. 7. 15 transformatori uls me tension
n sekondar 50 ose 12V. Tensione m t larta nuk lejohen nga ana e sigurimit teknik.

6m
d
6m
d
~
Ux
x
I
I
x
x
R
T
A
A
Fig.7.15 Matja e rezistencs s tokzuesit me voltmetr
dhe ampermetr dhe elektrodn kontrolluese
V
S N X

137
Shembujt numerik t mposhtm ilustrojn llogaritjen e rezistencs s tokzimit

Shembulli 7.1. T caktohet rezistenca e prhapjes pr tokzuesin n form gypi me gjatsi l=3m
dhe diametr d=75mm, nse rezistenca specifike e toks sht =100Om.
Zgjidhje:
Rezistenca e prhapjes e tokzuesit n form gypi llogaritet me shprehjen:
9 . 26
075 . 0
3 4
ln
3 14 . 3 2
100 4
ln
2
=
=

=
d
l
l
R
g
t
O

Shembulli 7.2. T caktohet rezistenca e prhapjes pr tokzuesin n form gypi me gjatsi l=3m
dhe diametr d=75mm, i cili sht i futur n thellsin t
0
=0.7m, nse rezistenca specifike e toks
sht =150Om.
Zgjidhje:
Rezistenca e prhapjes e tokzuesit n form gypi
llogaritet me shprehjen:
O =
|
.
|
\
|

+
+

=
+
|
.
|
\
|
+
+

=
82 . 23
1 2 . 2 4
1 2 . 2 4
ln
2
1
075 . 0
3 2
ln
3 14 . 3 2
100
1 4
1 4
ln
2
1 2
ln
2 t
t
d
L
L
R
t

Shembulli 7.3. T caktohet rezistenca e prhapjes pr tokzuesin n form shiriti
Fe/Zn 25mmx4mm me gjatsi 10m i cili sht i vendosur n thellsin h=0,8m n tokn me
rezistenc specifike =100Om. Brinja m e gjer e prerjes trthore t shiritit sht paralel me
siprfaqen e toks.
Zgjidhje:
Rezistenca e prhapjes s tokzuesit n form shiriti llogaritet me shprehjen:
O =

= 66 . 14
8 . 0 025 . 0
10 2
ln
10 14 . 3 2
100 2
ln
2
2 2
h a
L
L
R
sh
t

Detra 62

d
L
7 4 P itj fik d j
t
0
t

138
N rastin kur tokzuesi n form shirit sht br n form t vijs s drejt, rezistenca e tij
llogaritet me shprehjen 7.2. Mirpo, kur sht n form t ndonj figure gjeometrike rezistenca
caktohet m shprehjen

h a
L
L
R
sh

2
0
0
8
ln
2

Shembulli 7.4. T caktohet vlera e rezistencs s tr t prhapjes pr tokzuesin e kombinuar i
cili prbhet prej dy tokzuesve n form gypi t lidhur n mes vedi me shiritin Fe/Zn 25x4mm
2
.
Gypa ka gjatsin l=3m dhe diametr d=75mm, ndrsa gjatsia e shiritit sht L=11m. Rezistenca
specifike e toks sht =100m.

Zgjidhje:

Rezistenca e prhapjes s tokzuesit n form gypi sht:

9 26
075 0
3 4
3 14 3 2
100 4
2
1
,
,
ln
, d
l
ln
l
R
g

Rezistenca e dy gypave mund t llogaritet si rezistenc e lidhjes paralele t dy rezistencave, dhe
ate:

45 13
2
9 26
2
1 1
.
.
R
n
R
R
g g
g

Rezistenca e shiritit sht:

6 13
8 0 025 0
11 2
11 14 3 2
100 2
2
2 2
,
, ,
ln
, h a
L
ln
L
R
sh

Rezistenca e tr e prhapjes do t llogaritet si rezistenca e lidhjes paralele t tokzuesve dhe t
shiritit.

3m
75mm 6m 5m
0.8m
Fig.1.

139
76 6
6 13 45 13
6 13 45 13
,
, ,
, ,
R R
R R
R
sh g
sh g

4. T caktohet vlera e rezistencs s tr t prhapjes pr tokzuesin e kombinuar (fig,2.) i cili
prbhet prej tre tokzuesve n form gypi t vendosur n kulmet e trekndshit barabrinjs me
brinje 6m dhe t lidhur n mes vedi me shiritin e dyfisht Fe/Zn 25x4mm
2
. Gypa ka gjatsin l=3m
dhe diametr d=75mm, ndrsa gjatsia e tr e shiritit sht L=41m. Rezistenca specifike e toks
sht =100m.

Zgjidhje:

Rezistenca e prhapjes s tokzuesit n form gypi sht:

9 26
075 0
3 4
3 14 3 2
100 4
2
1
,
,
ln
, d
l
ln
l
R
g

Rezistenca e tre gypave mund t llogaritet si rezistenc e lidhjes paralele e tri rezistencave, dhe
ate:

967 8
3
9 26
3
1 1
.
.
R
n
R
R
g g
g

Rezistenca e shiritit sht:

67 4
8 0 025 0
41 2
41 14 3 2
100 2
2
2 2
.
. .
ln
. h a
L
ln
L
R
sh

Rezistenca e tr e prhapjes do t llogaritet si rezistenca e lidhjes paralele t tokzuesve dhe t
shiritit.

6
m
Fe/ Zn 25x4mm
5m
Fig.2.

140
07 3
67 4 967 8
67 4 967 8
.
. .
. .
R R
R R
R
sh g
sh g

5. Pr tokzimin e nj trafostacioni tokzuesi prbhet prej tri unazave koncentrike nga shiriti i
elikut t zinkuar Fe/Zn 25x4mm
2
t vendosura prreth trafostacionit. Unaza e par sht e
vendosur n largsin 1m nga themelet e objektit t TS ndrsa e dyta dhe e treta n largsin 2m
nga e para prkatsisht nga e dyta si n fig.3. Unaza e par sht e vendosur n thellsin h
1
=0.5m,
e dyta n thellsin h
2
=0.75m, dhe e treta n thellsin h
3
=1.0m. T caktohet vlera e rezistencs s
prhapjes pr kt tokzues.

Zgjidhje:

Rezistenca e shiriti nse ai sht i br n form t ndonj figure gjeometrike, llogaritet me
shprehjen:

h a
L
ln
L
R
sh

0
2
0
8
2

Rezistenca e unazes s par e cila ka gjatsin L
01
=40m dhe thellsin e vendosjes h
1
=0.5m sht:

05 5
5 0 025 0 14 3
40 8
40 14 3 2
100 8
2
2
1
2
01
01
1
.
. . .
ln
. h a
L
ln
L
R
sh

Rezistenca e unazes s dyt e cila ka gjatsin L
02
2
=0.75m
sht:

17 4
75 0 025 0 14 3
48 8
48 14 3 2
100 8
2
2
2
2
02
02
2
.
. . .
ln
. h a
L
ln
L
R
sh

Rezistenca e unazes s treta e cila ka gjatsin L
03
3
=1.0m sht:

1
0
m
TS
1
2
m
1
4
m
Fig.3.
Fe/ Zn 25x4mm

141
59 3
0 1 025 0 14 3
56 8
56 14 3 2
100 8
2
2
3
2
03
03
3
.
. . .
ln
. h a
L
ln
L
R
sh

Rezistenca e tr e prhapjes e ktij tokzuesi mund t llogaritet si rezistenca ekvivalente e
lidhjes paralele t tri rezistencave, pra:

3 2 3 1 2 1
3 2 1
sh sh sh sh sh sh
sh sh sh
R R R R R R
R R R
R

397 1
59 3 17 4 59 3 05 5 17 4 05 5
59 3 17 4 05 5
.
. . . . . .
. . .
R

6. Pr pajisjen mbrojtse nga rryfeja t nj objekti jan prdorur dy tipe t prtokzuesve. Njeri
tokzues sht siprfaqsor i realizuar me shiritin Fe/Zn 25x4mm
2
, dhe gjatsi 34m i vendosur n
kanalin me thellsi 0.8m, dhe i dyti sht tokzues gypor me diametr D=0.05m dhe gjatsi
L=2.5m. Toka prreth sht tok gline e lagt, me vler t rezistencs elektrike specifike
=50m.
Zgjidhje:

Rezistenca e tokzuesit n form shiriti llogaritet me shprehjen:

73 2
8 0 025 0
34 2
34 14 3 2
50 2
2
2 2
.
. .
ln
. h a
L
ln
L
R
sh

Rezistenca e tokzuesit n form gypi llogaritet me shprehjen:

9 16
05 0
5 2 4
5 2 14 3 2
50 4
2
1
,
,
.
ln
. , d
l
ln
l
R
g

7. sht llogaritur se nj tokzues duhet t ket vlern e rezistencs R=2. Rezistenca me vler
kaq t vogl mund t arrihet, edhe prkundr toks me rezistenc specifike t mir (vogl), vetm
prmes tokzuesit t kombinuar. Do t merret figura n form t katrorit me gjatsi t brinjs
L=10m, e br me vendosjen e shiritit Fe/Zn 25x4mm
2
. N kulmet e katrorit dhe n mes t
brinjve jan vendosur n=8 gypa me gjatsi l=3m dhe diametr d=0.05m, ashtuq distanca n
mes tyre sht X=5m. Rezistenca specifike elektrike e toks prreth sht =50m.

Zgjidhje:

Tokzuesi i kombinuar prej tokzuesit n form
Shiriti dhe tokzuesve n form gypi sht treguar
n fig.4.
L
=
1
0
m
X= 5m

142

Rezistenca e tokzuesit n form gypi sht:

5 14
05 0
3 4
3 14 3 2
50 4
2
1
.
,
ln
, d
l
ln
l
R
g
=

=
t
O

Rezistenca e tokzuesit n form shiriti llogaritet me shprehjen:

38 2
8 0 025 0
40 2
40 14 3 2
50 2
2
2 2
.
. .
ln
. h a
L
ln
L
R
sh
=

=
t
O

Koeficientt e ndikimit t n mes t tokzuesve n form gypi nga tabela prkatse dhe shiriti
jan: q
gsh
=0.63 q
gg
=0.55. Rezistenca ekvivalente llogaritet me shprehjen:

509 0 705 0
5 14
8
38 2
1
63 0
1 1
. .
. .
.
R
n
R R
gg
g sh
gsh
z
=
|
.
|
\
|
+ =
|
|
.
|
\
|
+ = q q S
ose
96 1. R
z
= O

145

KAPITULLI I TET

8. KYJA E OBJEKTIT ME INSTALIME ELEKTRIKE N
RRJETIN ELEKTRIKE SHPRNDARSE PUBLIK

8.1. RRJETI ELEKTRIK SHPRNDARSE PUBLIK
N kapitullin e par rrjeti elektrik shprndarse publik sht treguar si pjes e sistemit pr
mbartjen e energjis elektrike prej burimit-centralit, deri te shpenzuesit e energjis elektrike t
vendosur npr objekte. Kjo sht pjes e cila ndrtohet n mjediset e urbanizuara dhe rreth
tyre. N qytete kjo m s shpeshti realizohet me kabllo t vendosur n tok e n vendbanimet
e vogla me prcjells t zhveshur t mbshtetur n izolator n shtyllat mbajtse.
Tensionet nominale t rrjetit elektrik shprndars publik mund t jan: 110, 35 (20), 10 kV
dhe 400/230V dhe 230V. Madhsia e tensionit do t varet nga madhsia e vendbanimit
prkatsisht nga vlera e fuqis s tr mbartse. Kshtu p. sh. n ndonj fshat t vogl rrjeta
shprndarse mund t jet e realizuar me linj ajrore me dy prcjells me tension nominal
230V, e n qytete t mdha me linjat me kabllo me tensione nominale 110, 35, 10 kV dhe
400/230V,
Me rastin e prkufizimit t pjesve t instalimeve elektrike n ndonj objekt, vendi i kyjes n
rrjetin elektrik shprndars publik sht quajtur vendi i kyjes.

8.2. DEFINIMI I VENDIT T KYJES (VK).
Vendi i kyjes sht vendi ku bhet kyja e instalimeve elektrike t ndonj objekti n rrjetin
shprndars publik. Ky vend sipas funksionit sht pjes e ksaj rrjete por edhe pjes e
instalimeve elektrike. Pr kt ai do t caktohet s bashku me ndrmarrjen territoriale pr
shprndarjen e energjis elektrike.
Zgjidhja q do t prvetsohet, varet nga lloji i rrjetit shprndars dhe nga madhsia e objektit
prkatsisht, t energjis elektrike t instaluar n te. Ky vend kys mund t ndrtohet si
prfundimtar dhe kalimtar.
Vendi kys prfundimtar shfrytzohet n rastin e rrjetit shprndars ajror. Ky realizohet
ashtu q nga rrjeti realizohet nj degzim T deri n objekt si sht treguar n fig. 8.1. (a)
dhe (b). Nse do t ndrrohet seksioni, ather degzimi duhet t mbrohet n fillim nga
VK
(KKK)
VK
(KKK)
VSHM(KKSH) (LKB)
KKK
vendi i
kyjes
1 S
S(RrSh)
S(RrSh)
vendi i
kyjes
vendi i
kyjes
Fig.8.1. Paraqitja grafike e mnyrs s kyjes s objektit n rrjetin elektrik shprndars
prmes vendit prfundimtar t kyjes (a)dhe (b) dhe kalimtar (c):VK- vendi i kyjes,
RrSh-rrjeti shprndars, LKJ- linja kyse e jashtme, LKB-linja kyse e brendshme,
VSHM(KKSH)- vendi kys mats
VSHM(KKSH)
a)
(LKJ)
(LKB)
b)
VSHM(KKSH)
(LKJ)
(LKB)
S(RrSh) S(RrSh)

146
mbingarkesa dhe lidhja e shkurt. Degzimi deri te objekti mund te realizohet si linj ajrore
ose me kabllo. Kjo linj quhet linja kyse e objektit. Ajo ka pjesn e jashtme q ndodhet
jasht objektit dhe pjesn e brendshme e cila ndodhet n objekt.
Nse pjesa e jashtme e linjs sht linj kyse ajrore, ajo mund t realizohet me prcjells
ve e ve t ngrehur n mes t izolatorve elektrik n shtyll dhe saxhakut mbrojts n objekt
ose me kabllon ajror vetbarts t shtrir n mes t shtylls dhe saxhakut. N ditn e sotme
kjo kyje zakonisht realizohet me kabllo vetbarts ajror. Nse pjesa e jashtme e linjs kyse
sht linja nntoksore me kabllo, ajo prej shtylls deri te objekti shtrihet npr tok.
Izolatort elektrik n shtyll, nga t cilt niset linja kyse jan me konstruksion t posam.

Kto si pjes prbrse kan edhe siguresn shkrirse si sht treguar n fig. 8.2. kjo sigures
shrben pr mbrojtjen e linjs nga mbingarkesat dhe lidhja e shkurt.
Pjesa e brendshme e linjs kyse mund t realizohet me prcjellsit e kategoris s I dhe II-
t ose me kabllo me t cilt sht ndrtuar pjesa e jashtme e linjs, pra si zgjatje e saj.
Vendi kys kalimtar prdoret n rastet kur rrjeta shprndarse sht me kabllo. Kjo
realizohet n at mnyr q linja kabllore kalimtare prehet dhe skajet lidhen n zbarrat e
vendosura n nj dollap i cili quhet kuadri kabllovik kalimtar si n instalimet elektrike. Nga
ky dollap, n t cilin ndodhen siguresat shkrirse si komponenta mbrojtse, niset linja pr
kyje e cila ka vetm pjesn e brendshme.
Linja kyse e objektit gjithmon prfundon n zbarrat e vendit shprndars mats (VSHM-
KKSH) si vend i nivelit m t lart hierarkie nga i cili fillon shprndarja e instalimeve n
objekt.

8.3. VENDI SHPRNDARS MATS (VSHM-KKSH)
Vendi shprndars mats sht vendi i nivelit m t lart hierarkie nga i cili fillon shprndarja
e energjis elektrike deri n vendet shprndarse t nivelit m t ult hierarkie. N kt vend,
prve komponentve mbrojtse ndodhen edhe komponentet matse elektrike, para s gjitha
ato pr matjen e energjis elektrike t shpenzuar. Deri n kt vend vjen linja kyse prej
Fig.8.2 Paraqitja e izolatorit t shtylls me sigures
shkrirse (a) dhe mnyra e lidhjes (b).
1.- lidhja n prcjellsin ajror;
2. - lidhja e injs lidhse;
3. - siguresa shkrirse

147
rrjets elektrike shprndarse ose prej TS shprndars, i cili n objektet e mdha ndodhet n
vet objektin.
N vendin shprndars mats, matet energjia elektrike e shpenzuar, dhe at diku matet vetm
ajo aktive e diku edhe ajo reaktive e cila lkundet mes shpenzuesit dhe rrjets. Kjo matet
vetm n ato objekte n t cilat ekzistojn shpenzuesit tek t cilt kjo sht e domosdoshme
pr punn e tyre. Te objektet e banimit n parim kjo nuk matet.
Energjia reaktive, matet dhe n baz t saj llogaritet vlera mesatare e fuqis reaktive
prkatsisht faktori i fuqis mesatar gjat nj muaji, sepse do ndrmarrje shprndarse e
kufizon vlern e tij mesatare (kufizimi m s shpeshti sht n cos = 0.93).
Kapacitetet prodhuese, mbartse dhe shprndarse t nj shteti jan t kufizuar. Ato objekteve
mund ti sigurojn energjin elektrike vetm me fuqi t caktuar. N rast t mbingarkess, do t
vjen deri te rnia e sistemit, i cili shkaktohet pr arsye t veprimit t komponentve
mbrojtse, n disa pjes prodhuese me ka ato shkyen prej sistemit. Prkundr ksaj, sistemi
mund t jet m pak i ngarkuar, prkatsisht jo mjaft i shfrytzuar dhe me kt rast do t ket
amortizim jo t mir t sistemit. N mnyr q t mos ndodh asnjra prej ktyre rasteve,
ndrmarrja shprndarse bn kontrat me shfrytzuesit e objekteve me fuqi t instaluar t
madhe t shpenzuesve dhe shpenzim t madh t energjis elektrike, pr krkesat vjetore pr
energji elektrike, dhe vlern maksimale t fuqis me t ciln do t merret kjo energji.
Pr kontrollimin e realizimit t ksaj kontrate, n komponentet matse e cila mat energjin
elektrike aktive t shpenzuar (n njehsorin e energjis elektrike aktive) vendoset nj pajisje
shtes (maksigrafi i fuqis), i cili regjistron vlern m t madhe t fuqis aktive gjat ndonj
periode (m s shpeshti gjat nj muaji). Ky nuk i regjistron mbingarkesat q zgjasin shkurt e
t cilat mund t paraqiten gjat lshimit n pun t ndonj motori t madh, por vetm ato t
cilat zgjasin kontinualisht m gjat se koha e dhn (p.sh. 15 minuta). Tejkalimi i fuqis s
caktuar me marrveshje trheq edhe sanksionet prkatse dnim me para.
N t gjitha objektet t cilat jan t kyura n rrjetn shprndarse, proceset teknologjike nuk
zgjasin 24h n disa prej tyre ato zhvillohen n nj ndrres p.sh. (06-14)h e diku n t tri
ndrresat. Pr kt, n sistemin e shprndarjes, diagrami i fuqis s ngarkess edhe m shum
sht jo i njtrajtshm, si sht treguar n fig. 8.3.

Gjat periudhave t pikut t
fuqis, sistemit i krcnohet rreziku pr rnie, ndrsa n periudhat e luginave sistemi do t
amortizohet keq. Me politikn tarifore t caktuar, do ndrmarrje shprndarse tenton q
diagramin e till ta rrafshoj pra vlerat momentale t fuqis s ngarkess ti prafrohen vlers
mesatare gjat 24 orve.
Kjo politik prbhet n shitjen e energjis elektrike me mim m t ult n periudhat e
lugins. Q kjo t mund t realizohet teknikisht, ndrtohen komponentet pr matjen e
energjis elektrike t shpenzuar me dy dhe m shume sisteme matse. Prej njrit sistem n
Fig.8.3.Paraqitja e nj
diagrami ditor t fuqis
s ngarkess n rrjetin
shprndars elektrik

148
tjetrin kalohet me komand nga ora pr kalim, ose nga ndrmarrja shprndarse me
ndihmn e komands tingullfrekuente t rrjetit, prkatsisht me pajisjen KTRR, nprmjet
t s cils drgohen npr rrjetin shprndars impulse t frekuencave t larta. Disa ndrmarrje
shprndarse n kt mnyr kan arrit, q n mas t mjaftueshme t rrafshojn diagramin e
fuqis s tyre.
Prej ksaj, mund t prfundohet se n vendet shprndarse matse t objekteve t ndryshme
do t vendosen komponente matse t ndryshme. Mundsit q ekzistojn jan treguar me
skemat elektrike n fig. 8.4.N objektet e mdha t banimit, n vend t nj vendi, bhen m
shum vende shprndarse matse, t cilat vendosen npr kate n mnyr q t zbatohet
minimizimi i gjatsis s tr t traseve pr linjat shprndarse, dhe shfrytzimi m i mir i
hapsirs. Kjo sot realizohet n kuadrot shprndars metalik ku njehsori i energjis
elektrike dytarifsh vendoset n pllakn metalike me dimensione 450 x 250 mm. N kta
kuadro prve njehsorit ndodhen edhe komponentt mbrojtse. Ekzistojn prkufizime q
mos t vendosen m tepr se tri pllaka n nj kolon, n mnyr q t mund t bhet leximi i
njehsorit prej dyshemes, pa mjete ndihmse. N pjesn e poshtme t kuadrit vendosen
zbarrat shprndarse n t cilat vjen linja kyse.

KTRr
VArh
Wh
W/max
)
350,400V
6 4
350,400V
e)
Wh
W/max
VArh
3,N50,230V/400V
dh)
h
Wh
KTRr
KTRr
Wh
h
d)
3,N50,230V/400V
1,N50,230V
)
VArh
3,N50,400V/230V
Wh
Wh
3,N50,400V/230V 3,50,400V 1,N50,230V
Wh
a) c) b)
Fig.8.4. Skemat njpolshe t sistemeve q m s shpeshti prdoren pr matjen e energjis
elektrike.
a) matja me njehsor njfazor e energjis aktive,
b)matja me njehsor trefazor e energjis aktive,
c) matja me njehsor trefazor pr energji aktive dhe reaktive,
)matja me njehsor njfazor dytarifor pr energji aktive,
d)matja me njehsor trefazor dytarifor pr energji aktive me pajisjen KTRr,
dh) matja me njehsor trefazor dytarifor pr energji aktive dhe reaktive,
e) matja me njehsor trefazor t energjis aktive me maksigraf t kyur prmes Tr rrymor,
) matja me njehsor trefazor t energjis aktive dhe reaktive me maksigraf t kyur prmes Tr
rrymor dhe pajisjes KTRr.
h
Wh Wh
KTRr

149

KAPITULLI I NNT

9. VERPIMI I RRYMS ELEKTRIKE N TRUPIN E NJERIUT
DHE NDIHMA E PAR N RASTIN E GODITJEVE NGA
RRYMA ELEKTRIKE

9.1. LLOJET E DMTIMEVE NGA RRYMA ELEKTRIKE

9.1.1. Veorit e veprimit t rryms elektrike n indet e gjalla
Rryma elektrike, duke kaluar npr organizmat e gjalla, shkakton veprime termike,
elektrolitike dhe biologjike. Veprimet termike dhe elektrolitike ndodhin edhe n materien jo t
gjall, ndrsa veprimi biologjik sht proces i cilin ndodh vetm n materien e gjall.
Veprimi termik i rryms shfaqet me djegien e pjesve t veanta t trupit, me ngrohjen e
enve t gjakut, me mbinxehjeje e nervave t zemrs dhe t organeve t tjera, dhe shkakton
rregullime serioze n funksionimin e tyre.
Veprimi elektrolitik i rryms elektrike shfaqet nprmjet zbrthimit t gjakut dhe lngjeve t
tjera organike duke shkaktuar prishje t konsiderueshme t prbrsve fiziko-kimik t tyre.
Veprimi biologjik i rryms elektrike shprehet nprmjet irritimit dhe ngacmimit t indeve t
gjalla t organizmit, dhe shoqrohet me shkurtime t pavullnetshme t muskujve, pra edhe
muskujve t zemrs dhe mushkrive.
Veprimi i rryms elektrike n indet e gjalla mund t jet i drejtprdrejt ose i reflektuar. Kur
ngacmohet vetm organi npr t cilin kalon kjo rrym, ather veprimi sht i drejtprdrejt.
Mirpo, nga kalimi i rryms elektrike irritohen edhe organe q nuk jan n rrugn e kalimit t
saj, dhe ky sht veprimi reflektues i rryms elektrike. Veprimi reflektues realizohet
nprmjet sistemit nervor qendror.
Dmtimet e organizmave t gjalla nga rryma elektrike mund ti prmbledhim n dy lloje: n
trauma elektrike lokale dhe n trauma elektrike t prgjithshme ose si quhen ndryshe goditje
elektrike. N vijim, kto dy dmtime do t analizohen vemas.

9.1.2. Traumat elektrike lokale
Traumat ose plagosjet elektrike lokale jan dmtime t pjesve t veanta t organizmit, t
shkaktuara nga rryma ose harku elektrik. Rrezikshmria e traumave dhe vshtirsia e
mjekimit t tyre varet nga shkalla e dmtimit t pjes s trupit si dhe nga kundrveprimi i
organizmit ndaj ktyre dmtimeve. Traumat lokale zakonisht mjekohen leht dhe aftsia e t
aksidentuarit rivendoset plotsisht ose pjesrisht. Por n raste shum t rralla, zakonisht pas
djegieve t rnda, kto trauma mund t shkaktojn vdekjen e njeriut.
Llojet karakteristike t traumave elektrike lokale jan: djegiet elektrike, shenjat elektrike,
metalizimi i lkurs, dmtimet mekanike dhe smundja e drits.
Djegiet elektrike jan traumat m t prhapura. Dallohen dy lloj djegiesh: djegie me konakt
dhe djegie nga harku elektrik.

150
Djegiet me kontakt shkaktohen nga kalimi i rryms elektrike npr trupin e njeriut si rezultat i
kontaktit (prekjes) ose takimit t tij me pjest prcjellse q ndodhen nn tension. Kto
ndodhin n stabilimentet elektrike me tension deri n 1000V. Djegia me kontakt sht si
rezultat i shndrrimit t energjis s rryms elektrike q kalon n trupin e njeriut n nxehtsi.
Meq lkura i paraqet rryms elektrike nj rezistenc disa her m t madhe se pjest e tjera t
trupit, ather dhe sasia e nxehtsis q do t zhvillohet n lkur do t jet shum e madhe
dhe pikrisht n vendin e kontaktit me pjesn prcjellse. Nga kjo rezulton se djegiet me
kontakt ( prekje) jan djegie t lkurs, por vetm n raste t rralla mund t kemi dmtime t
indeve nn lkur, kur npr trupin e njeriut kalon nj rrym shum e madhe. Djegiet nga
rryma n t shumtn e rasteve mund t jan djegie t lehta, dhe vshtirsia e mjekimit varet
nga siprfaqja q z pjesa e djegur e lkurs.
Djegiet nga harku elektrik shkaktohen nga veprimi i harkut elektrik q lind midis pjesve nn
tension. Zakonisht kto ndodhin gjat lidhjeve t shkurtra n stabilimentet elektrike me
tension prej 220V deri n 1000V. Por n stabilimentet me tension mbi 1000V, ka raste ku
prve veprimit t harkut, kemi edhe kalimin e rryms elektrike npr trupin e njeriut. N kt
rast harku lind midis pjesve me tension dhe njeriu, dhe n kto raste dmtimi sht i rnd
dhe shpesh on n vdekjen e t aksidentuarit.
Shenjat elektrike jan njolla me ngjyr hiri ose n t verdh t zbeht q formohen n
siprfaqen e lkurs si rezultat i veprimit t rryms elektrike. Kto kan form rrethore ose
vezake, por mund t jan edhe n forma grvishtjesh, plag t vogla, etj. Shenjat elektrike
jan pa dhimb dhe me kalimin e kohs lkura prtritet plotsisht.
Metalizimi i lkurs vjen si rezultat i deprtimit n lkur t disa pjesve t vogla t metalit t
shkrir nga veprimi i harkut elektrik q lind gjat lidhjeve t shkurtra. Kto pjes shprndahen
me shpejtsi n t gjitha ant, por pr shkak t rezervs s vogl t energjis termike nuk
arrijn t deprtojn veshjen e njeriut, por mund t prekin pjest e zbuluara t trupit, si fytyrn
dhe duart. Pjesa e dmtuar e lkurs sht e fort dhe ndonjher rreth saj vihen re skuqje t
shkaktuara nga nxehtsia e metalit. Me kalimin e kohs lkura prtritet dhe bashk me te
zhduken edhe dhembjet e shkaktuara nga kjo traum. N rastin e dmtimit t syve mjekimi
sht i vshtir dhe i gjat dhe n disa raste pa sukses, i aksidentuari mund t humb shikimin.
N shumicn e rasteve njkohsisht me metalizim e lkurs ndodh dhe djegia e saj nga harku
elektrik q prcillet me dmtime t rnda.
Dmtimet mekanike lindin si rezultat i shkurtimeve t menjhershme t pavullnetshme t
muskujve t shkaktuara nga veprimi i rryms elektrike q kalon npr trupin e njeriut. Si
rrjedhim mund t lindin arje t lkurs, kputje t enve t gjakut t nervave,si dhe thyerje t
kockave. N kt lloj traume nuk hyjn ato t shkaktuara nga rnia e njeriut nga lartsia etj.
Kto trauma jan serioze dhe krkojn koh t gjat pr mjekim.
Smundja e drits sht inflamacioni i membrans s jashtme t syrit si rezultat i fluksit t
fuqishm ultravjollc. Nj rrezatim i ktill ndodh nga harku elektrik i cili sht nj burim jo
vetm pr rrezet e dukshme por edhe pr rrezet ultravjollc dhe infra t kuqe. Rrezet infra t
kuqe paraqesin rrezikshmri pr syrin vetm kur kan intensitet t madh dhe pr koh t gjat.
Kjo smundje zhvillohet 2-6 or pas thithjes s rrezeve ultravjollc. I aksidentuari ka dhimbje
t forta t syve dhe t koks. Mjekimi i ksaj traume mund t zgjas disa dit.

9.1.3. Goditjet elektrike
Goditjet elektrike shoqrohen me prishjen e puns normale t sistemeve kryesore t
organizmit t njeriut. Ato shoqrohen me shkurtime t pavullnetshme t muskujve q mund t
ojn n ndalimin e puns s zemrs dhe t mushkrive, d.m.th. n vdekjen e t aksidentuarit.

151
Gjat goditjeve elektrike mund t mos ket dmtime t jashtme n trupin e t aksidentuarit.
Goditjet elektrike n organizmin e njeriut mund ti ndajm n katr grupe:
- shkurtime t pavullnetshme t muskujve, por pa humbjen e vetdijes;
- shkurtime t muskujve me humbjen e vetdijes, por me ruajtjen e frymmarrjes dhe
puns s zemrs;
- humbje t vetdijes dhe rregullime t frymmarrjes ose t puns s zemrs, ose t t
dyjave s bashku;
- vdekje klinike, d.m.th. munges e frymmarrjes dhe e qarkullimit t gjakut.
Goditjet elektrike paraqesin rrezikshmri t madhe pr jetn e njeriut. Shkalla e
rrezikshmris varet nga intensiteti e rezistencs elektrike t trupit t njeriut, nga intensiteti
dhe kohzgjatja e kalimit t rryms, nga lloji dhe frekuenca e rryms si dhe nga vetit
individuale t njeriut. Goditja elektrike, nse nuk on n vdekjen e njeriut, ajo mund t
shkaktoj smundje serioze t organizmit (smundje t zemrs, nervore, dobsime t kujtess,
t vmendjes, etj). Kto smundje mund t shfaqen menjher ose pas kalimit t nj kohe 9
disa or, disa dit ose muajsh).

9.2. REZISTENCA ELEKTRIKE E TRUPIT T NJERIUT
Trupi i njeriut sht prues i rryms elektrike, dhe prueshmria e indeve t gjalla
shkaktohet jo vetm nga vetit fizike t tij, por edhe nga dukurit e ndrlikuara biofizike dhe
biokimike q i karakterizojn ato. Pra, rezistenca elektrike e trupit t njeriut sht n varsi
jolineare nga shum faktor, si gjendja e lkurs, madhsit elektrike si: tensioni, rryma
elektrike, faktort fiziologjik dhe gjendja e mjedisit prreth.
Rezistenca elektrike e indeve t ndryshme sht e ndryshme, pr shkak t dallimit n
ndrtimin e tyre. Kshtu p.sh. kockat, lkura dhe indet dhjamore i paraqitin rryms elektrike
nj rezistenc shum m t madhe se sa gjaku, indet muskulore dhe truri. N vazhdim po
japim rezistencat specifike vllimore t disa pjesve t trupit t njeriut pr f=50Hz:
lkura e that
5
10 3 cm
6
10 2 ;
indet dhjamore
3
10 3 cm
3
10 6 ;
indet muskulore 150 300 cm ;
gjaku 100 200 cm ;
lngu i palcs s kurrizit 50 60 cm ;
Nga kto t dhna shihet se lkura ka nj rezistenc specifike vllimore m t madhe, si
rrjedhim rezistenca e trupit t njeriut prcaktohet kryesisht nga rezistenca e lkurs.
Rezistenca e trupit t njeriut pr lkur t that, t pastr dhe t padmtuar, e matur pr
tension 15-20 V sht n kufijt 3000 100000 . Nse n pjesn e lkurs heqim pjesn e
jashtme (epidermn) , dhe fusim elektrodat pr matjen e rezistencs s trupit t njeriut, ather
rezistenca elektrike e trupit t njeriut bie deri n vlern 500 700 . N fig. 9.1 a sht
paraqitur skema e thjeshtsuar e nj qarku elektrik ku bn pjes trupi i njeriut. Rezistenca e
trupit t njeriut, midis dy elektrodave t vendosura n siprfaqen e trupit, mund t
konsiderohet se prbhet nga rezistencat e lidhura n seri: dy rezistenca t shtress s jashtme
(epiderms) R
j
dhe nj rezistence t brendshme R
b
, q prfshin rezistenc e derms,
rezistencn e shtress nn dhjamore t nnlkurs dhe rezistencn e indeve t brendshme t
trupit. Rezistenca e jashtme prmban prve komponentes aktive edhe komponenten
kapacitive. Komponenta kapacitive shkaktohet nga kondensatori C
j
, q si pllaka ka elektrodat
e vendosura mbi lkur dhe indet e brendshme t trupit t njeriut q e projn mir rrymn
elektrike, ndrsa si dielektrik ka pjesn e jashtme t lkurs (epidermn). Rezistenca e

152
brendshme sht thjesht aktive, dhe vlera e saj varet nga gjatsia dhe seksioni trthor i pjesve
t trupit npr t cilat kalon rryma elektrike.
N fig.9.1 (b dhe c) jan paraqitur skemat ekuivalente t trupit t njeriut t futur n qarkun
elektrik. Rezistenca e tr e trupit t njeriut sipas skems s thjeshtuar t paraqitur n fig.9.1 c
sht:

2
1
nj nj
nj
nj
R C
R
Z , (9.1)
ku jan:
R
nj
- rezistenca aktive e trupit t njeriut q merret
j b nj
R R R 2 ;
C
nj
- kapaciteti i njeriut Farad C . C
j nj
5 0
=2f - shpejtsia kndore 1/s.
N praktik, pr thjeshtsi llogaritjesh merret rezistenca e trupit t njeriut e pandryshueshme
R
nj
=1000. Mirpo, n realitet rezistenca e trupit t njeriut sht madhsi e ndryshueshme,
pasi varet nga nj sr faktorsh, si gjendja e lkurs, vendi i kontaktit me elektrodat, faktort
fiziologjik etj.
Gjendja e lkurs ndikon shum n rezistencn elektrike t trupit t njeriut. Kshtu p.sh. pr
lkur t lagur nga uji ose djersa, t ndotur ose dmtuar, rezistenca e trupit t njeriut ulet
shum. N vlern e rezistencs s njeriut ndikon edhe siprfaqja e kontaktit me elektrodat,
vendi i vendosjes si dhe shtypja q ato bjn mbi lkurn. Vendi i vendosjes s elektrodave
ndikon n rezistencn elektrike t trupit t njeriut, pasi rezistenca e lkurs n vende t
ndryshme tek i njjti njeri sht e ndryshme. Kjo rezistenc n vendin e vendosjes s
elektrodave sht e ndryshme pr shkak t ktyre faktorve:
a) t ndryshimit t trashsis s shtress s jashtme t lkurs;
b) t shprndarjes jo t njtrajtshme t gjndrave t djerss n siprfaqen e trupit;
c) t shkalls jo t njjt t mbushjes me gjak t enve t gjakut t lkurs.
Rezistenca e lkurs zvoglohet me rritjen e vlers dhe t kohs s kalimit t rryms elektrike
npr t. Kjo shpjegohet me faktin q rritja e vlers dhe e kohs s kalimit t rryms shkakton
ngrohje lokale t lkurs pra, shtimin e djerss dhe t furnizimit me gjak t enve t gjakut t
lkurs.
N vlern e rezistencs s lkurs ndikim t madh ka vlera e tensionit t zbatuar si sht
treguar n fig.9.2.
~
R
nj
c)
nj
C
j
C C
j
br
R
R
j
a) b)
j
R
~
Fig.9.1 Matja e rezistencs s trupit t njeriut
a) skema elektrike e matjes s rezistencs;
b) skema ekuivalente e qarkut elektrik;
c) skema ekuivalente e thjeshtuar.
~
elektrodat
derma
epiderma

153
Rezistenca e trupit t njeriut varet nga lloji dhe frekuenca e rryms elektrike q kalon npr t.
Pr frekuenca shum t larta f (praktikisht 10 20 kHz), dhe sipas shprehjes (9.1)
rezistenca e plot sht e barabart me rezistencn e brendshme t trupit. N frekuenca shum
t larta shtresa e siprme e lkurs sillet si prues shum i mir i rryms elektrike.
N vlern e rezistencs s trupit t njeriut ndikojn edhe faktort fiziologjik, si gjinia, mosha,
etj. Kshtu, p.sh. rezistenca elektrike e grave dhe fmijve sht m e vogl se e burrave ose
t rriturve. Kjo sht si rrjedhim i ndryshimit n trashsin dhe prbrjen e lkurs.

9.3. FAKTORT Q NDIKOJN N DMTIMET NGA RRYMA
ELEKTRIKE
Rrezikshmria e veprimit t rryms elektrike te njeriu, varet nga intensiteti i rryms q kalon
npr trupin e njeriut, kohzgjatja e veprimit t saj, rruga e kalimit t rryms npr trupin e
njeriut, vetit individuale t tij, etj.
Madhsia e rezistencs s njeriut si dhe madhsia e tensionit t zbatuar n t gjithashtu
ndikojn n shkalln e dmtimit, por kta dy faktor prcaktojn madhsin e rryms q kalon
npr trupin e njeriut.
Intensiteti i rryms elektrike q kalon npr trupin e njeriut sht faktor kryesor q prcakton
shkalln e dmtimit t tij. Shkalla e dmtimit nga rryma elektrike, n trupin e njeriut sht m
e madhe sa m i madh t jet intensiteti i rryms elektrike, q kalon npr t.
Te njeriu, si n tr natyrn, sht i prfaqsuar principi i llojshmris biologjike, prandaj
sht e mundur t caktohet teorikisht vlera e rryms elektrike, e cila absolutisht sht e
parrezikshme pr njerzit. Kjo sht treguar grafikisht n fig. 9.3. ndrsa n fig. 9.4. sht
I =f (U )
nj nj Z =f (U )
nj nj
R =f (U )
nj nj
Fig.9.2 Varsia e rezistencs s lkurs nga vlera e
tensionit t zbatuar:
tensioni aleternativ, 50Hz;
tensioni i vazhduar.
I (mA)
nj
7
6
5
4
3
2
1
Z (k)
nj
200 180 160 140 120 100 60 80 40 20 0
nj
U (V)
Fig.9.4. Prqindja e vdekshmris n varsi nga I
I (mA)
Fig.9.3. Rryma e lshuarjes pr frekuencn 50Hz
Mesatarja pr
meshkuj
Mesatarja
pr femra
10,5 16
zona
jofibriluese
I (mA) m 100 50 m
zona
fibriluese
m
99.5
50
(%)
100
50
(%)

154
treguar prqindja e vdekshmris n varsi nga rryma I
m
.
Njeriu fillon t ndiej veprimin e rryms elektrike alternative me f=50Hz n madhsi 0.5mA
dhe at t vazhduar 3.5mA. Kto rryma quhen kufiri i ndjeshmris.
Rryma t parrezikshme pr njeriun konsiderohen: rryma alternative me f=50Hz dhe intensitet
50 75 A dhe rryma e vazhduar me intensitet 100 125 A. Kto intensitete prdoren pr
konstruktimin e pajisjeve t ndryshme mbrojtse shtanga, dara, etj.
Rryma alternative me f=50Hz dhe intensitet mA I 6 , nse kalon npr trupin e njeriut
ather shkakton dhimbje, por pa humbur kontrollin e muskujve.
Rryma alternative me dhe intensitet mA I 15 10 , (f=50Hz) nse kalon npr trupin e njeriut
ather shkakton dhimbje q mezi durohen, dhe tkurrjet e muskujve jan aq t forta sa njeriu
nuk sht n gjendje t shkputet nga pjest pruese. Kto rryma quhen kufiri i
palshueshmris.
Nga eksperimentet e bra rezulton q rryma m e madhe e vazhduar, gjat t s ciln njeriu
sht n gjendje t duroj dhimbje, sht mA 80 50 . Ky intensitet i rryms s vazhduar sht
marr si kufi q nuk t lshon.
Rrymat mA I 50 25 , (f=50Hz) nse kalojn npr trupin e njeriut ngacmojn jo vetm
muskujt e duarve, por edhe ata t kafazit t kraharorit, duke shkaktuar vshtirsi n
frymmarrje. Nse kto rryma veprojn pr nj koh t gjat shkaktojn ndrprerje t
frymmarrjes q, pas pak kohe on n vdekjen e njeriut. Rrymat mA I 100 50 , (f=50Hz)
nse kalojn npr trupin e njeriut shkaktojn nj prishje m t shpejt t veprimtaris s
mushkrive dhe zemrs.
Rrymat A mA I 5 100 , (f=50Hz) dhe ato t vazhduara A mA I 5 300 , nse kalojn npr
trupin e njeriut, n rrugn dor-dor, ose dor e djatht-kmb, ngacmojn muskujt e zemrs.
Nse kjo rrym do t kaloj pr nj koh 1-3 sekonda mund t shkaktoj fibrilimin e zemrs.
Fibrilimi sht shkurtimi i rregullt i fijeve t muskujve (fibrileve) t zemrs, si rrjedhim
zemra pushon s funksionuar si pomp d.m.th. n organizm ndrpritet qarkullimi i gjakut. Si
rezultat i fibrilimit t zemrs dhe ndrprerjes s qarkullimit t gjakut, do t kemi munges
oksigjeni, gj q on n ndrprerjen e frymmarrjes d.m.th. vdekjen e njeriut. Kto rryma jan
vlerat kufitare t fibrilimit dhe paraqesin rrezikshmri t madhe pr jetn e njeriut.
Rrymat mbi 5A shkaktojn ndalimin e menjhershm t zemrs dhe t frymmarrjes pa e
shkaktuar fibrilimin e saj. Nse kto rryma veprojn pr nj koh t shkurt (1 deri n 2
sekonda) dhe nuk shkaktojn dmtimin e zemrs, dhe pas ndrprerjes s rryms zemra rifillon
veprimtarin normale, ndrsa frymmarrja nuk rivendoset vet. Pr kt arsye, t
aksidentuarit nga rryma elektrike duhet ti bhet menjher frymmarrja artificiale.
Kohzgjatja e kalimit t rryms elektrike npr trupin e njeriut ndikon shum n prcaktimin e
dmtimit. Sa m e madhe t jet kohzgjatja e kalimit t rryms n trupin e njeriut, aq m
rrezikshmri paraqet rnia nn tension.
Kjo shpjegohet se me rritjen e kohzgjatjes s kalimit t rryms npr trupin e njeriut, rritet
intensiteti i rryms( si rezultat i zvoglimit t rezistencs s trupit t njeriut). Si rrjedhim do t
rriten pasojat e veprimit t rryms n organizm dhe rritet edhe mundsia e prputhjes s
astit t kalimit t rryms npr zemr me fazn T t ciklit t zemrs. Ndjeshmria e zemrs
ndaj rryms elektrike nuk sht e njjt n t gjitha fazat e puns s saj. Zemra sht e
ndjeshme n fazn T t ciklit t saj, e cila zgjat rreth 0.2 sekonda. N qoft se npr zemr
kalon rryma elektrike, gjat fazs T t ciklit t saj, ather ajo fillon t fibriloj. N qoft se
koha e kalimit t rryms nuk prputhet me fazn T t ciklit t zemrs, ather do t
zvoglohet mundsia e fibrilimit t zemrs.

155
Rruga e kalimit t rryms elektrike npr trupin e njeriut ndikon shum n at se ka do t
ndodh n t dmtuarin nga rryma elektrike. Nse rryma do t kaloj npr organe t
rndsishme, si jan zemra, mushkrit, truri, rrezikshmria e saj rritet shum, meq ajo
vepron drejtprsdrejti n kto organe. Mirpo, nse rryma elektrike n rrugn e kalimit n
trupin e njeriut nuk ndesh n organet e siprprmendura, kshtu veprimi i saj n kto organe
nuk sht i drejtprdrejt, por i reflektuar, e m kt ulet edhe rrezikshmria e saj. N rrugn e
kalimit t rryms elektrike ndikon edhe pjesa e trupit e cila ka prek pjesn pruese, pasi
rezistenca e pjesve t ndryshme sht e ndryshme.
Rrugt e mundshme t kalimit t rryms elektrike npr trupin e njeriut jan t shumta, pr m
t shpeshtat jan rrugt dor-dor, dor-kmb dhe kmb-kmb. N tabeln 9.1 jepen
karakteristikat e rrugve m t shpeshta t kalimit t rryms npr trupin e njeriut.
Tabela 9.1
Karakteristikat e rrugve t mundshme t kalimit t rryms elektrike npr trupin e njeriut

Rruga e rryms Mundsia e
ndodhjes s ksaj
rruge %
Pjesa e rryms q
kalon npr zemr
(n% t rryms q
kalon npr trup)
Rastet e humbjes
s vetdijes gjat
kohs s kalimit t
rryms n %
Dor-dor 40 3.3 83
Dor e djatht-kmb 20 6.7 87
Dor e majt-kmb 17 3.7 80
Kmb-kmb 6 0.4 15
Kok-kmb 5 6.8 88
Kok-dor 4 7.0 92
T tjera 8 - 65
Nga t dhnat n tabel, shihet se si rrug m e rrezikshme sht rruga dor e djatht-kmb.
Ndrsa m pak e rrezikshme rruga kmb-kmb. N praktik nuk sht regjistruar asnj rast
vdekjeje sipas rrugs kmb-kmb, megjithkt nuk mund t thuhet se kjo rrug sht e
parrezikshme. Tensionet e hapit me vler 50-80V shkaktojn shkurtime t pavullnetshme t
muskujve t kmbve, si rrjedhim kemi rrzimin e njeriut n tok. Me rrzim ndodh rruga
kmb-duar q sht m e rrezikshme se ajo kmb-kmb, dhe tensioni sht m i madh se ai
i hapit.
Lloji i rryms dhe frekuenca e saj. Praktika e shfrytzimit t pajisjeve elektrike ka treguar se
rryma e vazhduar sht m pak e rrezikshme se ajo alternative me frekuenc f=50Hz. Kjo
vlen vetm pr tensione 250-300V. Me rritjen e tensionit rritet edhe rrezikshmria, ndrsa pr
tensione mbi 500V rryma e vazhduar sht m e rrezikshme se ajo alternative. M par kemi
prmend se me rritjen e frekuencs pr shkak t komponentes kapacitive t rezistencs s
trupit t njeriut, rezistenca elektrike e tij do t ulet. Kshtu, mund t pritet q, me rritjen e
frekuencs do t rritej rrezikshmria e rryms elektrike. Kjo vlen vetm pr frekuenca nga 0
deri n 5060 Hz. Rritjet e mtejshme t frekuencs, pavarsisht nga rritja e rryms q kalon
n trupin e njeriut, shoqrohen me uljen e rrezikshmris, e cila zhduket plotsisht pr
frekuencn 450-500 kHz. Mirpo, kto rryma e ruajn rrezikshmrin prsa u prket djegieve
q shkaktohen nga harku elektrik ashtu edhe nga kalimi i tyre drejtprdrejt npr trupin e
njeriut. Ulja e rrezikshmris s dmtimit nga rryma elektrike me rritjen e frekuencs s saj
bhet q n frekuencat 10002000 Hz.
Vetit individuale t njeriut luajn nj rol t rndsishm se ka do t ndodh n t dmtuarin
nga rryma elektrike. Praktika ka vrtetuar se njerzit e shndosh dhe fizikisht t fort i kalojn

156
m leht goditjet se njerzit e smur dhe t dobt. Dmtime m t mdha kan njerzit q
vuajn nga smundjet e zemrs, t lkurs, t mushkrive, sistemit nervor etj.
Pastaj edhe kualifikimi i njeriut ndikon n at se si do t prfundoj i dmtuari nga rryma
elektrike. Njeriu pa njohuri mbi elektricitetin, kur bie nn tension sht n kushte m t rnda
se sa ai q ka njohuri mbi te. Kjo qndron n at se profesionisti pr shkak t eksperiencs dhe
t njohuri mbi elektricitetin di t vlersoj shkalln e rrezikut dhe t marr masat e nevojshme
pr lirimin e vetes nga rryma elektrike. Me kt shpjegohet edhe fakti se normat dhe krkesat
teknike ndaj pajisjeve elektrike t prditshme jan m rigoroze sesa ato t stabilimenteve
shprndarse, reparteve energjetike ku punojn profesionistt.
Shkalla e rrezikut nga veprimi i rryms elektrike e cila kalon npr trupin e njeriut, varet prej
intensitetit t saj, frekuencs dhe kohzgjatjes. Pr diapazonin e frekuencave f =(15-100) Hz
jan futur disa zona q kufizohen me lakoret I= f (t) si sht treguar n fig. 9.5.

9.4. VLERAT E LEJUARA T TENSIONIT T PREKJES
Jan br shum studime dhe krkime pr t prcaktuar vlerat e lejuara m t mdha t rryms
alternative ( 5060Hz) pr kohzgjatje t ndryshme t kalimit t saj npr trupin e njeriut
Veprimi fiziologjik
zakonisht pa kurrfar reaksione
Zakonisht pa veprime t dmshme fiziologjike
Zakonisht pa dmtime t organeve. jan t
mundura ngra t muskujve, pengesa n frym
marrje dhe rregullim i ritmit t zemres.
Njajt si n zonn 3 me gjas m t madhe
Me rritjen e intenzitetit t rryms dhe kohzgjatjes
mund t shkaktohet ndalja e zemrs, frymmarrjes
dhe djegje t ashpra.
Zona
1 (deri te lakorja a)
2( n mes t lakores a dhe b)
3( n mes t lakores b dhe c 1)
4 (pas lakores c1)
L - Lakorja referente konvencionale sipas s cils
vendoset koha e shkyjes n varsi nga tensioni i
prekjes i pritur pr masn mbrojtse me shkyje
automatike t furnizimit
Fig.9.5. Zonat e shkallve t rrezikshmris te goditja elektrike me rryma pr frekuencat 15 deri 100 Hz
2 1
1
c c
2 3
c
L b a
mA
10 000 1000 100 10 1
ms
0.1
10
100
1 000
10 000
3 4

157
sipas rrugve dor-dor dhe dor-kmb. Ndrsa, pr qllime praktike jan m t
prshtatshme vlerat e tensionit t lejuar sesa t rryms s lejuar. Pr kt arsye n normat e
shum vendeve jepen vlerat e tensionit t lejuar t prekjes n varsi t kohs s shkyje
automatike t ktij tensioni.
Tensioni i prekjes U
pr
quhet tensioni n t cilin mund t vihet trupi i njeriut q ka prekur
shtpizat metalike t makinave dhe aparateve elektrike me izolim t dmtuar. Normat pr
vlern e tensionit t lejuar t prekjes t vendeve t ndryshme dallojn pak midis tyre. N
tabeln 9.2 jan dhn vlerat pr vendet e Bashksis Evropiane.
Tabela 9.2
Vlerat m t mdha t tensionit t lejuar t prekjes n varsi t kohs s shkyjes s tij

t(sek) 0.02 0.05 0.1 0.2 0.5 1 5
Mjedis i
that
350 220 150 110 90 75 50 <50
U
prl
(V)
Mjedis me
lagshti
250 145 96 65 50 40 25 <25
N stabilimentet elektrike me tension mbi 1000V t rryms alternative me frekuenc 50Hz q
i prkasin rrjetave me netr t tokzuar vlerat e lejuara t tensionit t prekjes jan dhn n
tabeln 9.3.

Tabela 9.3
Vlerat m t mdha t tensionit t lejuar t prekjes pr regjim avari n stabilimentet elektrike
t rryms alternative 50Hz me tension mbi 1000V q i prkasin rrjetave me netr t tokzuar

Kohzgjatja e veprimit
t rryms, sek
Deri 0.1 0.2 0.5 0.7 1.0 Mbi 1 deri
5
Tensioni m i madh i
lejuar U
pr
, V
500 400 250 130 100 65
Pr projektimin dhe kontrollin e efikasitetit t pajisjeve mbrojtse si tokzimi, nulifikimi,
shkyja mbrojtse, etj., t prdorura n instalimet elektrike vlera e tensionit t lejuar t prekjes
pr koh t gjat sht 50V, e cila vler sht e pranuar nga shum shtete.

9.5. NDIHMA E PAR N RASTET E GODITJEVE NGA RRYMA
ELEKTRIKE

9. 5. 1 KRKESA T PRGJITHSHME
Pr suksesin e ndihms s par pr t aksidentuarit nga rryma elektrike, si dhe pr rastet e
tjera t aksidenteve, faktort kryesor jan: veprimi i shpejt, shkathtsia si dhe zgjuarsia e atij
q do t jap ndihm. Dhnia e ndihms s par nuk krkon pajisje speciale dhe mund t
msohet nga t gjith.
Shptimi i t aksidentuarit nga rryma elektrike, n shumicn e rasteve do t varet nga
shpejtsia e lirimit t tij nga rryma elektrike, si dhe nga shpejtsia dhe mnyra e drejt e
dhnies s ndihms s par. Vonesa dhe prgatitjet e gjata mund t ojn n vdekjen e t
aksidentuarit. Prpjekjet pr ta sjell n jet jan efektive vetm n rastet kur kan kaluar jo m

158
shum se 4 minuta nga asti i ndrprerjes t t rrahurave t zemrs. Prandaj, ndihma e par
duhet t jepet shpejt dhe mundsisht n vendin e ngjarjes.
Asnjher nuk duhet t heqim dor nga dhnia e ndihms s par dhe ta quajm t
aksidentuarin t vdekur, n qoft se atij i mungon frymmarrja, t rrahurit e zemrs dhe pulsi.
N rastet e goditjeve nga rryma elektrike vdekja shpeshher sht e rreme, vetm mjeku mund
t prcaktoj nse duhet ndrprer masat pr shptimin e t aksidentuarit ose jo.

9. 5. 2 LIRIMI NGA RRYMA ELEKTRIKE
Me rastin e goditjes nga rryma elektrike sht e domosdoshme t lirohet i aksindetuari nga
veprimi i rryms sa m shpejt t jet e mundur, sepse sa m e gjat t jet kjo koh aq m e
madhe do t jet shkalla e dmtimit.
Prekja e pjesve prcjellse q ndodhen nn tension, n shumicn e rasteve shkakton
shtangim t forta t muskujve. N qoft se i aksidentuari mban prcjellsin n dor, duhet
domosdo ta lirojm at nga veprimi i rryms. N kto raste duhet t kemi parasysh se prekja
e t aksindentuarit q ndodhet nn veprimin e rryms, pa i marr m par masat e duhura, do
t paraqet rrezik pr at q jep ndihmn. Prandaj, veprimi i par duhet t jet shkyja e
menjhershme e asaj pjese t instalimit t ciln e ka prekur i aksidentuari.
N rastet e caktuara duhet t kemi parasysh edhe rrethanat e mposhtme:
1 Kur i aksidentuari ndodhet n lartsi, shkyja e instalimit dhe lirimi i t aksidentuarit nga
rryma elektrike mund t shkaktoj rnien e tij nga lartsia, prandaj n kt raste duhet t
merren masa pr shmangien e ktij rreziku.
2 Gjat shkyjes s instalimit elektrik n t njjtn mund t ndrpritet koh edhe ndriimi,
prandaj duhet t sigurojm ndriim nga ndonj burim tjetr ( ndriim panik, llamb dore, etj.),
por gjithmon pa u vonuar n shkyjen e instalimit dhe dhnien e ndihms s par.
N qoft se shkyja e instalimit nuk mund t bhet shpejt sht e domosdoshme q t merren
masa t tjera t shpejta pr veimin e t aksidentuarit nga pjest prcjellse q jan nn
tension. Por gjithmon duhet t kemi parasysh q t mos biem vet n kontakt me pjest
prcjellse t rryms dhe nn tensionin e hapit.
Pr shkputjen e t aksidentuarit nga pjest prcjellse, ose nga prcjellsi nn tension, duhet
t prdorim shkop, litar ose fardo sendi tjetr t that q nuk e prcjell rrymn elektrike si
sht treguar n fig. 9.6.

Prdorimi i sendeve metalike dhe t lagura pr kt qllim nuk lejohet. Pr ta shkputur t
aksidentuarin nga pjest prcjellse me rrym, mund ta kapin at nga rrobat e tij, n qoft se
ato jan t thata dhe t shkputura nga trupi. P.sh mund ta kapim nga supet e xhakets ose t
paltos, por gjat ktij veprimi duhet t
i shmangemi prekjes s sendeve metalike q na rrethojn

dhe prekjes s pjesve t trupit q nuk jan t mbuluara me rroba, si sht treguar n fig. 9.7.
Fig.9.6. lirimi i t aksidentuarit nga rryma,
duke e hequr prcjellsin me drras.

159

Kur e trheqim t aksidentuarin nga kmbt, nuk duhet t prekim kpuct ose rrobat e tij, pa
izolim t mir t duarve tona, pasi ato mund t jen t lagura dhe t prcjellin rrymn
elektrike.
N qoft se duhet domosdo t preket trupi i t aksidentuarit q nuk sht i mbuluar me rroba,
shptuesi duhet t vesh doreza dielektrike ose t mbshtjell dorn me shall, ose me fardo
lloj materiali izolues., gome, tape, etj. Gjat shkputjes s viktims nga pjest prcjellse
rekomandohet, sipas mundsive, t prdoret vetm nj dor, si sht treguar n fig. 9.8.

Kur paraqiten vshtirsi pr shkputjen e t aksidentuarit, prcjellsin e rryms mund ta
presim me nj spat me bisht druri t that, si sht treguar n fig. 9.9. Kryerja e ktij
veprimi duhet t bhet me kujdes, nuk duhen prekur prcjellsit n mes veti, por duhet prer
secili prcjells vemas dhe t prdoren mjete izoluese dhe t prdoren mjete izoluese n duar
ose kmb.

Fig.9.7. lirimi i t aksidentuarit nga rryma,
duke e trhequr nga rrobat e thata.
Fig.9.8. lirimi i t aksidentuarit nga pjest
prcjellse t rryms q ndodhen nn tension.
Fig.9.9. lirimi i t aksidentuarit nga rryma q
duke prer prcjellsin

160
9. 5. 3 NDIHMA E PAR PR T AKSIDENTUARIT NGA RRYMA
ELEKTRIKE
Ndihma e par varet nga gjendja n t ciln ndodhet i aksidentuari pas lirimit t tij nga rryma
elektrike. N t gjitha rastet e goditjes nga rryma elektrike sht e domosdoshme t thirret
menjher mjeku, pavarsisht nga gjendja e t aksidentuarit.
N qoft se i aksidentuari, t cilit m par i kish rn t fikt ose ndodhej pa ndenja, ruan
frymmarrjen e qndrueshme dhe pulsin, at duhet ta vendosim n nj shtres rrobash, dhe ta
lirojm prej veshjeve q e shtrngojn pr ti siguruar ajrim t mir, e frkojm dhe e ngrohim
trupin si dhe largojm njerzit e teprt.
Kur t aksidentuarit i shkaktohen t vjella sht e domosdoshme ta kthejm n an, pr t
nxjerr m leht t vjellat. Kur i aksidentuari vjen n vete, i japim pr t pir aj t nxeht.
N asnj rast nuk duhet t lejojm t aksidentuarin t lviz dhe aq m tepr t vazhdoj punn.
Pak goditjes s rryms elektrike nuk prjashtohet mundsia q i aksidentuari t keqsohet m
von. Vetm mjeku mund t prcaktoj gjendjen shndetsore t viktims.
N qoft se i aksidentuari me frym rrall dhe me vshtirsi, por pulsi i vazhdon, duhet t
fillojm menjher me frymmarrje artificiale.
Kur i mungon edhe frymmarrja edhe pulsi, pr shkak t keqsimit t shpejt t furnizimit t
trupit me gjak, t aksidentuarit i zgjerohen bebzat e syve, i vazhdon mavijosja e lkurs dhe
nxjerrja e jargve. N kt raste ndihma duhet t prqendrohet n vendosjen e funksioneve
jetsore me an t frymmarrjes artificiale dhe t masazhit t jashtm t zemrs.
Lvizja e t aksidentuarit n nj vend tjetr bhet vetm kur atij ose personit q jep ndihm i
krcnohet ndonj rrezik ose kur dhnia e ndihms s par n at vend sht e pamundur. Pr
t zhvendosur t aksidentuarin nuk duhet humbur koh, pasi ajo sht e mueshme. Nuk sht
e domosdoshme q pr t br frymmarrjen artificiale t aksidentuarin ta vendosim n
pozicion horizontal.
Jan t njohura rastet, kur si pasoj e dhnies s pandrprer t frymmarrjes artificiale dhe t
masazhit t zemrs pr 3-4 or e m tepr nga goditja e rryms, t aksidentuarit jan kthyer n
jet.
T aksidentuarit nga goditja e rrufes iu jepet ndihma e par njlloj, si dhe pr rastet e
goditjeve nga rryma elektrike.

9. 5. 4. MNYRAT E KRYERJES S FRYMMARRJES ARTFICIALE
Me frymmarrje artificiale duhet t fillohet menjher nse i aksidentuari nuk merr frym ose
merr frym me shum vshtirsi, si dhe n rastet kur frymmarrja fillon t keqsohet
gradualisht.
N shumicn e rasteve, ndihma e par, me an t frymmarrjes artificiale dhe t masazhit t
jashtm t zemrs, sht jetdhnse jo vetm pr t aksidentuarit nga rryma elektrike, por
edhe pr t mbyturit n uj, t helmuar, me smundje ishemike t zemrs si dhe n rastet e
aksidenteve automobilistike etj.
N kohn e sotme prdoret me sukses dhe rekomandohet q frymmarrja artificiale t bhet
me metodn nga goja n goj ose nga goja n hund pasi me kt arrihet t jepet sasi e
bollshme ajri n mushkrit e t aksidentuarit. Metoda nga goja n goj ose nga goja n
hund bazohet n prdorimin e fryms q nxjerr njeriu, q pr t aksidentuarin sht
fiziologjikisht e dobishme. Fryrja e ajrit mund t bhet prmes garzs ose shamis. Pr

161
kryerjen e frymmarrjes artificiale t aksidentuarin duhet ta shtrijm n shpin dhe ti lirojm
rrobat q i pengojn frymmarrjen.
Prpara se t fillojm frymmarrjen artificiale, sht e domosdoshme ti sigurojm rrugn e
lir t frymmarrjes, e cila mund t jet mbyllur nga pjesa e prapme e gjuhs ose nga sendet e
ndryshme.
Kokn e t aksidentuarit e prkulim n maksimumin e mundshm , duke vendosur njrn dor
nn qaf dhe duke ushtruar presion me dorn tjetr mbi ball, si sht treguar n fig. 9.10. Kjo
bhet me qllim t lirimit t rrugs s frymmarrjes, dhe me kt pozicion t koks goja
zakonisht hapet. Nse t aksidentuarin e kemi t shtrir, pr t ruajtur pozicionin e nevojshm
t koks, nn shpin i vendosim nj mbshtetse prej rrobave q i kemi hequr.

Kur n goj ka sende t huaja, kokn dhe shpatullat e t aksidentuarit duhet ti kthejm
mnjan. Pr ta mbajtur n kt pozicion nn shpatulla vejm gjurin, gjuhn dhe fytin e
pastrojm me an t shamis.
Pasi pastrojm siprfaqen e gjuhs dhe i prkulim kokn prapa bjm vet nj frymmarrje t
thell pastaj mbshtetim gojn ton n gojn e t aksidentuarit dhe bjm n te fryrjen, si
sht treguar n fig. 9.11. Gjat ksaj kohe hundn e t aksidentuarit duhet ta mbyllim me
faqe ose me gishtat e dors q kemi vn n ball.

Gjat kryerjes s frymmarrjes artificiale duhet t kemi kujdes q fryrja e ajrit t mos shkoj
n stomakun e t aksidentuarit. Nse ajri shkon n stomak, q dallohet me lehtsi pasi nuk
zgjerohet gjoksi, por fryhet stomaku, sht e domosdoshme t nxjerrim ajrin nga stomaku
duke ushtruar presion me dor shpejt dhe pr nj koh t shkurts rreth stomakut. Gjat ktij
veprimi t aksidentuarit mund ti shkaktohet vjella, prandaj kokn dhe shpatullat ja kthejm
n nj an n mnyr q ti pastrohen goja dhe fyti.
N qoft se pas fryrjes s ajrit, gjoksi i tij nuk zgjerohet sht e domosdoshme t lvizim
prpara nofulln e poshtme. N kt rast katr gishta e t dy duarve i vendosim prapa nyje s
nofulls s poshtme, duke e kapur at me t dy gishtat e mdhenj e shtyjm dhe e lvizim
nofulln e poshtme prpara n mnyr q dhmbt e poshtm t dalin prpara atyre t
siprme, si sht tregua n fig. 9.12.

Fig.9.10. Pozicioni i koks kur t aksidentuarit
duhet br frymmarrje artificiale
Fig.9.11. Frymmarrja artificiale nga
goja n goj

162

N qoft se nofulla e t aksidentuarit shtrngohet fort dhe hapja e saj sht e pamundur, duhet
t bjm frymmarrje artificiale sipas metods nga goja n hund, si n fig. 9.13. duke i
mbyllur m par gojn.

Fryrjen e ajrit duhet ta bjm me forc n do 5 sekonda q ti prshtatet nj frymmarrje me
frekuenc 12 her n minut.
Fmijve t vegjl ia fryjm ajrin njkohsisht n goj dhe n hund duke prfshir gojn dhe
hundn e fmijs.
Sa m i vogl t jet fmija, aq m pak ajr duhet t fryjm dhe aq m shpesh duhet ta
kryejm frymmarrjen, duke iu prshtatur moshs s tyre (16-18 her n minut). Prandaj
fryrjen duhet ta bjm jo t plot dhe t leht, n mnyr q t mos i dmtojm rrugt e
frymmarrjes viktims.
Pas do fryrjeje, bjm nj pauz duke liruar gojn dhe hundn e t aksidentuarit pr t br
nxjerrjen e lir t ajrit nga mushkrit. Pr t br nj nxjerrje t thell duhet ta shtypim pak
gjoksin me dor, n mnyr q t ndihmojm daljen e ajrit nga mushkrit e t aksidentuarit.
Frymmarrja artificiale vazhdohet derisa t vendoset nj frymmarrje e pavarur, e thell dhe
ritmike.

9. 5. 5 MASAZHI I JASHTM I ZEMRS

Kur duam ti rikthejm qarkullimin e gjakut t aksidentuarit q i ka ndalur zemra ( e kjo
prcaktohet me mungesn e pulsit n arterien qendrore dhe me zgjerimin e bebzave t syve)
ose ka fibrilim t saj, sht e domosdoshme t bjm frymmarrjen artificiale dhe masazhin e
jashtme t zemrs.
Masazhi i jashtm bazohet n metodn e presimit ritmik t zemrs nprmjet drrass s
kraharorit, duke presuar n vendin e caktuar t pjess s fundit t gjoksit nn t ciln ndodhet
zemra. Gjat ktij presimi, zemra shtypet pas shtylls kurrizore dhe gjaku prej barkusheve t
saj prcillet n ent e gjakut.
Pr kryerjen e masazhit t jashtm t zemrs, t aksidentuarin duhet ta shtrijm n shpin n
nj siprfaqe t fort ose t vem nn te nj drras dhe ti zbulojm gjoksin. Duhet t zem
Fig.9.12 Lvizja e nofulls s poshtme
me t dy duart.
Fig.9.13. Frymmarrja artificiale sipas
metods nga goja n hund.

163
nj vend, nga e majta ose e djathta e t aksidentuarit, nga e cila pozit do t kemi mundsi t
prkulemi mbi t aksidentuarin, si n fig. 9.14.

Vendi i brjes s presionit ndodhet afrsisht 2 gisht mbi fundin e but t gjoksit, si n fig.
9.15.
N vendin e masazhit vendosim njrn dor, ndrsa shuplakn e dors tjetr e vendosim mbi
t parn me nj knd t drejt. Shtypjen e bjm leht duke ndihmuar veten me ndihmn e
trupit, si sht treguar n fig 9.16. Gishtat e dy duarve duhet ti kemi t bashkuara dhe t mos
prekim kafazin e kraharorit t viktims.

Shtypjen duhet ta bjm me goditje t shpejta, n mnyr q pjesn e fundit t kraharorit tia
ulim posht 3-4cm, duke e fiksuar n kt pozicion pr 0,5sekonda pas s cilave lirojm
shpejt duart, por pa i hequr ato nga gjoksi. Shtypja duhet t bhet do sekond ose pak m
shpesh. Duhet t shmangemi shtypjes n pjesn e siprme t gjoksit, n fund t brinjs s
poshtme, mbasi kjo mund t shkaktoj thyerjen e saj. Nuk lejohet t shtypet pjesa e fundit e
kafazit t kraharorit mbasi mund t dmtohen organet q ndodhen n te.
Fmijve me mosh m t madhe se 12 vje, masazhin e jashtm t zemrs ua bjm, si dhe t
rriturve me t dyja duart. Fmijve me mosh deri n 12 vje masazhin e jashtm t zemrs
duhet tua bjm me nj ritm shtypjeje 65-80 her n minut.
N qoft se nuk kemi ndihms dhe e bjm vetm si frymmarrjen artificiale, ashtu dhe
masazhin e jashtm t zemrs, kto operacione duhet ti bjm sipas radhs s mposhtme:
pas dy fryrjesh t thella n gojn ose hundn e t aksidentuarit, bjm 15 shtypje n kafazin e
kraharorit, pastaj bjm prsri dy fryrje t thella dhe prsri 15 shtypje pr masazhin e
zemrs, etj. Duhet t bjm afrsisht 60-65 shtypje n minut. Gjat kmbimit t
frymmarrjes artificiale me masazhin e zemrs intervali duhet t jet sa m i vogl. T dyja
veprimet bhen nga e njjta an. Kryerja e frymmarrjes dhe masazhit t zemrs me nj njeri

Fig.9.15. Vendi i vendosjes s dors pr
kryerjen e masazhs s jashtme
Fig.9.14. Pozicioni i atij q jep ndihmn pr
kryerjen e masazhit t jashtm t zemrs
Fig.9.16. Vendosja e drejt e duarve pr
kryerjen e masazhit t jashtm zemrs dhe
prcaktimi i pulsit n arterien qendrore.

164

Kur kemi ndihms, njri duhet t bj frymmarrjen artificiale, ndrsa ndihmsi masazhin e
jashtm t zemrs, si sht treguar n fig. 9.18. Raporti midis frymmarrjes artificiale dhe
masazhit t zemrs duhet t qndroj 1 me 5 d.m.th. pas nj fryrjeje t thell t bhen pes
shtypje n kafazin e kraharorit. N qoft se kjo nuk mund t plotsohet, ather mund t bhet
raporti, 2 me 15, d.m.th. dy fryrje t thella me 15 shtypje. N kohn e fryrjes nuk bjm
masazhin e zemrs, n t kundrt ajo nuk do t shkoj n mushkrit e t aksidentuarit.

Efektiviteti i masazhit t jashtm t zemrs duket para s gjithash n at q pas do shtypjeje
n gjoks shfaqet pulsi n arterien e kofshs ose n at qendrore.
Pas do dy minutash ndrpresin masazhin e zemrs pr 2-3 sekonda pr ta prcaktuar pulsin
n arterien qendrore. Vendosim gishtrinjt n qaf dhe duke e lvizur dorn me kujdes
presim siprfaqen e qafs derisa t gjejm arterien qendrore. Shfaqja e pulsit n kohn e
pushimit tregon se sht vendosur puna e zemrs, pra ka qarkullim t gjakut. Pas ksaj duhet
vazhduar me frymmarrje artificiale deri n vendosjen e nj frymmarrje t qndrueshme dhe
t pavarur. N qoft se mungon pulsi duhet t fillojm menjher masazhin e zemrs.
Shenj t tjera t efektit t masazhit sht ngushtimi i bebzave t syve dhe zvoglimi t
mavijosjes s lkurs dhe t jargve.
Pr t rritur efektivitetin e masazhit t zemrs, ngrem kmbt e t aksidentuarit (pr rreth
0,5m) pr t br nj kalim m t mir t gjakut n zemr nga venat e pjess s poshtme t
trupit.
Pr vendosjen e puns s zemrs tek i aksidentuari gjykojm nga shfaqja e pulsit q vazhdon
rregullisht edhe pa masazhin.
Fig.9.17. Kryerja e frymmarrjes artificiale dhe
e masazhit t zemrs me nj njeri
Fig.9.18. Kryerja e frymmarrjes artificiale dhe
e masazhit t zemrs me dy njerz

165
Mungesa e gjat e pulsit edhe me shfaqjen e shenjave t tjera t gjallrimit t organizmit si:
frymmarrja e pavarur, ngushtimin e bebzave, prpjekjet e t aksidentuarit pr t lvizur
kmbt e duart, etj., tregojn shenjn e fibrilimit t zemrs. N kto raste sht e
domosdoshme t vazhdojm frymmarrjen artificiale dhe masazhin e zemrs t aksidentuarit
derisa tek ai t vij personeli mjeksor.

67

KAPITULLI I DHJET

10. MASAT MBROJTSE NGA GODITJA E RRYMS
ELEKTRIKE N INSTALIMET ELEKTRIKE

10. 1 .MBROJTJA NGA PREKJA E DREJTPRDREJT

Mbrojtja nga prekja direkte mund t realizohet n mnyrat si n vijim:
- me izolim elektrik,
- me vendosjen e rrethojs dhe me shtpiza,
- me vendosjen e pengesave,
- me vendosje jasht largsis q arrihet me dor, dhe
- me pajisje mbrojtse plotsuese (elsi i rryms diferenciale PMRRD ose elsi FID).

9.2.1. MBROJTJA ME IZOLIM ELEKTRIK.

Pjest elektropruese t cilat normalisht ndodhen nn tension, dhe t cilat mund t arrihen
me prekje direkte, duhet t jan t mbuluara me material elektroizolues i cili vazhdimisht
mund t duroj t gjitha sforcimet nga mjedisi. Izolimi i till mund t menjanohet vetm me
shkatrrim me qllim. Si materiale t tilla nuk mund t konsiderohen llojet e ndryshme t
ngjyrave dhe llaqeve.

9.2.2. MBROJTJA ME RRETHOJ DHE SHTPIZA.

Pjest elektropruese t cilat normalisht jan nn tension, dhe t cilat nuk jan t izoluara
elektrikisht, duhet t vendosen pas rrethojs ose n shtpiza, n mnyr q t pengohet prekja
direkte e rastsishme e tyre. Kto rrethoja mund t largohen dhe shtpizat t hapen me an t
elsit ose veglave t cilat i posedon personi profesional. Zakonisht vendosen edhe bllokadat,
me rast ato nuk mund t largohen, deri sa tensioni n pjest elektropruese t tyre, mos t
shkyet.

9.2.3. MBROJTJA ME PENGESA.

Pengesat vendosen me qllim q t pengohet afrimi n pjest elektropruese t cilat gjenden
nn tension dhe t cilat nuk jan t izoluara elektrikisht, ose t pengohet prekja direkte
eventuale. Pr largimin e tyre nuk nevojitet kurrfar elsi apo vegle, por duhet siguruar q
ato rastsisht mos t largohen.

9.2.4. MBROJTJA ME VENDOSJE JASHT LARGSIS Q MUND T ARRIHET
ME DOR.

Pjest elektropruese t cilat normalisht jan nn tension e t cilat nuk jan t izoluara
elektrikisht, mund t vendosen edhe jasht largsis q mund t arrihet me dor, me ka do t
pengohet pjekja direkte eventuale. Kto distanca duhet me qen m t mdha nga ato t
paraqitura n fig. 9.4.

68

9.2.5. MASAT MBROJTSE PLOTSUESE ME VENDOSJEN E PAJISJES
MBROJTSE T RRYMS DIFERENCIALE (PMRRD)

Si mas plotsuese e masave t theksuara m par mund t bhet edhe lidhja e pjesve
elektropruese, t cilat n t vrtet mbrohen me ndonjern prej masave t cekura, me pjest
tjera t instalimit elektrik, nprmjet pajisjes mbrojtse t rryms diferenciale PMRRD
prkatsisht elsit FID.
Rryma e veprimit pr kt pajisje nuk guxon t jet m e madhe se 30 mA. N rastin e prekjes
direkte kjo pajisje shpejt do t shky tensionin nga pjest elektropruese t cilat i mbron.

9.3. MBROJTJA NGA PREKJA INDIREKTE E TENSIONIT

Me prekje indirekte nnkuptojm prekjen e pjesve elektropruese t cilat nuk marrin pjes
n qarkun punues t rryms, mirpo me rastin e prishjes mund t bijn nn tension ndaj toks.
Pra, te prekja indirekte vihet kur pjest elektropruese t shpenzuesit ose komponents
elektrike pr shkak t prishjes n izolim t bijn, n ndonj potencial n krahasim me
mjedisin. N potencial mund t vijn edhe pjst elektropruese t cilat ndodhen n objekt.
Pjest elektropruese t cilat jan n prbrjen konstruktive t komponentave elektrik dhe
shpenzuesve quhen pjest elektropruese t ekspozuara, ndrsa t gjitha t tjerat q
ndodhen n objekt quhen pjest elektropruese t huaja.
Mbrojtja nga prekja indirekte realizohet n disa mnyra:
- me ndarje elektrike (galvanike),
- me barazimin e potencialit pa lidhje me tokn,
- me ndrtimin e hapsirave elektrojopruese (t izoluara),
- me prdorimin e shpenzuesve dhe komponentave t klass s dyt, pra ato t cilat kan
izolim elektrik plotsues, dhe
- me shkyjen automatike t furnizimit t qarkut elektrik ose pjesve t instalimeve
elektrike n t cilat ka ndodh prishja.

9.3.1. MBROJTJA ME NDARJE ELEKTRIKE

Kjo mbrojtje prbhet n lidhjen e ndonj qarku elektrik n instalimet elektrike prmes lidhjes
joelektropruese (psh. n zbarrat e ndonj KSH). Lidhja joelektropruese mund t
realizohet prmes transformatorit ose grupit motor-gjenerator, me ka arrihet q gjat prishjes
Fig.9.4. Distancat m t vogla t cilat nevojiten q
t pengohet prekja direkte me dor
(pikmbshtetja)
vendqndrimi
2,5m
1,25m
0,75m

69
n izolim mos t ndodh kursesi tensioni i prekjes. Mbrojtja me ndarje elektrike sht e lejuar
vetm pr rrjetin me tension deri n 500V, me kusht q tensioni nominal i sekondarit t
transformatorit ndars ose motor-gjeneratorit nuk guxon t jet m i madh se 400V t
shpenzuesit trefazor dhe 250V te ata njfazor.
N nj qark rrymor i cili sht i ndar n mnyr elektropruese nga pjesa tjetr e instalimit
elektrik mund t kyen nj ose m shum shpenzues. Pjest elektropruese t shpenzuesve t
till nuk lidhen me prcjellsin mbrojts. Kjo mbrojtje m s shpeshti realizohet me ndihmen
e transformatorit si n fig. 9.5. Ky quhet transformator elektroizolues.
Ky ka veanti n konstrukcion t cilat nuk i mundsojn shpim direkt nga pshtjella primare
n ate sekondare.
Nse analizohet lidhja e ktill, n t ciln ka ndodh prishja pr shkak t shpimit t prcjellsit
fazor ndaj pjesve elektropruese t ekspozuara, ather rryma e saj (i
p
) sht me intenzitet
t vogl. Kjo sht si rezulltat i impedanss s madhe kapacitive t transformatorit dhe
prcjellsit ndaj toks. Pr kt, intensiteti e transformatorit dhe gjatsia e prcjellsit jan t
kufizuara. Kjo prishje nuk sht e rrezikshme, sepse nuk do t kemi vler t madhe t
tensionit t prekjes por kte domosdo duhet menjanuar.
Nse njkohsisht vjen deri te shpimi n izolimin e prcjellsit zero t qarkut t rryms, ndaj
toks, ather intenziteti i rryms s prishjes do t rritet e me kte do t rritet edhe tensioni i
prekjes i cili mund t ket vler t rrezikshme pr njeriun.
Pr eleminimin e mundsis s paraqitjes s rastit t till, duhet q prcjellsat e qarqeve t
rryms t vendosen n vendet ku vrehen, n mnyr q prishja eventuale e izolimit me koh
t vrehet dhe t eliminohet. Nj rast ku mund t aplikohet kjo mbrojtje sht furnizimi i
prizs afr pasqyrs n banj.

9.3.2. MBROJTJA ME BARAZIMIN E POTENCIALIT PA LIDHJE ME TOK

Kjo mas mbrojtse realizohet me lidhjen elektropruese t t gjitha pjesve elektropruese
t ekspozuara dhe ansore n ndonj lokal, pa lidhjen direkte ose indirekte t tyre me tokn.
Kjo mas kryesisht aplikohet n lokalet e izoluara, ather kur nuk mund t sigurohet distanca
minimale sipas normave ose t vendosen pengesat.

p2
R
p1
R ,
- rezistenca n vendet e
prishjes 1,2
- rezistenca kalimatre n mes
t shpenzuesit dhe toks
R
ksh
p p
Fig.9.5. Skema elektrike e lidhjes joelektropruese e qarkut rrymr prmes transformatorit.
1- transformatori, 2- shpenzuesi, i' - rryma e prishjes s par, i'' - rryma e prishjes s dyt (a),
skema elektrike ekvivalenet (b)
f
U
R
p2
R
p1
ksh
R
R
vq
nj
R
p2
R R
ksh
vq
R
R
nj
p1
R
i''
p p
i'
2
1
U'' U' Shp

70

9.3.3. MBROJTJA ME PUNIMIN E LOKALEVE JOPRUESE (T IZOLUARA)
Kjo mas mbrojtse realizohet me vendosjen e dyshemes dhe mureve izoluese, me rezistenc
ndaj toks m s paku 50 k pr vlerat nominale t tensionit t instalimeve elektrike deri n
500V dhe 100 k pr vlerat nominale t tensionit t instalimeve mbi 500V. Me kt do t
pengohet q npr trupin e njeriut t rrjedh rryma e intenzitetit t lart, me rastin e prekjes s
ndonj pike nn tension. Kjo mas plotsohet me vendosjen e pjesve elektropruese t
ekspozuara ose ansore n distanc n mes tyre zakonisht m t madhe se 2 m, ashtu q njeriu
mos t ket mundsi ti prek njkohsisht ato, ose me vendosjen e pengesave t cilat
pamundsojn afrimit t tyre.

9.3.4. MBROJTJA ME PRDORIMIN E PAJISJEVE T KLASS S DYT OSE ME
IZOLIM PRKATS

Masa mbrojtse me prdorimin e pajisjeve t klass s dyt prbhet n vendosjen e izolimit
elektrik t dyfisht n pjest elektropruese t komponents ose shpenzuesit, t cilt jan
normalisht nn tension. Kjo do t pengoj q, gjat dmtimit t izolimit elektrik themelor,
pjest elektropruese t bijn n ndonj potencial n krahasim me mjedisin. Gjithashtu
ekziston edhe masa mbrojtse me vendosjen e izolimit elektrik n pjest elektropruese t
ekspozuara. N kt mas, bn pjes edhe ndrtimi i shtpizave nga materiali
elektroizoluese, me ka menjanohet ekzistimi i pjesve elektropruese t ekspozuara( si psh.
Te shpuesja joprofesionale dhe feni). N kto komponente dhe pajisje, nuk lejohet lidhja e
pjesve elektropruese t ekspozuara me prcjellsin mbrojts, e as aplikimi i ndonj
mbrojtje tjetr.
Komponentet dhe shpenzuesit n t cilt sht aplikuar masa e till mbrojtse kundr prekjes
indirekte, shnohet me shenj t veant, e cila sht treguar n fig. 9.6.a. Ndodh q prodhuesi
pr ndonj arsye t krkoj t shfrytzohet edhe linjn mbrojtse e kjo duhet t shenohet me
shenjn si sht treguar n fig. 9.6.b.

9.3.5 SHKYJA AUTOMATIKE E FURNIZIMIT T QARKUT T RRYMS OSE
PJESS S INTALIMIT ELEKTRIK

Kjo mas mbrojtse vepron me shkyjen automatike t qarkut t rryms ose pjess s
instalimit elektrik n t ciln gjendet pjesa elektroprcjellse e ekspozuar, pasi q sht
paraqitur tensioni i rrezikshm n kt pjes. Shkyjen duhet ta bj ndonj komponent
mbrojtse. Kjo shkyje duhet t jet e shpejt, se ekziston rreziku q njeriu n at moment ti
ekspozohet tensionit indirekt t prekjes, prmes pjess elektroprcjellse t ekspozuar.
N fillim do t njoftohen me mnyrat e mundshme t realizimit t rrjetit elektrike
shprndarse.

Fig.9.6. Shenja pr komponenta dhe shpenzues t klass s
dyt, t cilat vendosen n pajisje n t cilat aplikohet kjo
mas mbrojtse
b) a)

71
Rrjeti elektrike shprndarse i tensionit t ult pr tension nominal 400/230V realizohet me
katr prcjellsa ku pika neutrale (nuli) e transformatorit sht e tokzuar, dhe shnohet me
shkronjn T (Terre). Mirpo nse ndonj objekt m i madh sht i kyur n rrjetin elektrik
shprndars t tensionit t lart, me tension nominal m t madh se 1000V, n te do t
ndodhet transformatori pr uljen e tensionit, ather nuli mund t jet i tokzuar por nuk sht
i domosdoshm. Nse ajo pik nuk sht e tokzuar, ather n sistemin e tensionit t ult,
prcjellsi i katrt sht vetm prcjells nular, dhe sistemi shnohet me shkronjn I
(ISOLE). Duke marr parasysh dedikimin e objektit, sht e mundur zgjidhja me vetm tre
prcjellsa. Dy kto sistemi T dhe I me nga katr prcjellsa jan treguar n fig. 9.7.
Nse n sistemin T ndodh lidhja e shkurt njpolare me tokn (1), ather npr qarkun e
prishjes do t rrjedh rryma e lidhjes me tokn e intenzitetit t madh. Ndrkaq, nse n
sistemin I ndodh prishja e njjt (1) ather n te rrjedh rryma me intenzitet t vogl, e
caktuar me impedansn e madhe t transformatorit dhe prcjellsit ndaj toks. Nse prishja
nuk menjanohet, ather sistemi do t mbetet i tokzuar prmes fazs tjetr (2) dhe npr t
dy fazat dhe npr tok do t rrjedh rryma me intenzitet t madh.
N mnyr, q masa mbrojtse me ndarje prej prekjes indirekte t aplikohet, duhet q pjest
elektroprcjellse t ekspozuara t shpenzuesve dhe komponenteve elektrike t lidhen me
tokn (T) prmes ndonj tokzuesi ose t lidhen me prcjellsin nular (N), me qllim q
me rastin e prishjes n to t formohet qarku i rryms s prishjes dhe npr at t rrjedh rrym
e madhe e prishjes. Kjo lidhje bhet me prcjells i cili quhet prcjellsi mbrojts dhe
shnohet me PE (Protection Earth). Ky prcjells ka ngjyr verdh-gjelbrt.
Pjest elektroprcjellse pasi jan t lidhura me tokn prmes prcjellsit mbrojts dhe
tokzuesit, prkatsisht t lidhur me prcjellsin nular, do t bhen pjes e qarkut elektrik t
prishjes dhe npr kto do t rrjedh rryma e prishjes. Duke marr parasysh se n kt qark
ekzistojn impedansa t caktuara, ato njherit do t caktojn intenzitetin e rryms s prishjes.
Vlerat e ktyre impendansave n qarkun e prishjes nuk do t prcaktojn vetm intenzitetin e
rryms s prishjes, por pr shkak t rnieve t tensionit n kto, edhe do t prcaktojn
potencialin e pjesve elektroprcjellse t ekspozuara n krahasim me mjedisin. Rasti m
kritik sht kur mjedisi gjendet n potencialin e toks, pr ka m kritike do t jet tensioni i
prekjes i pjesve elektroprcjellse t ekspozuara ndaj toks. Ky njherit quhet tensioni i
prekjes i cili mund t formohet n mes t duarve ose n mes t dors dhe pikqndrimit
(kmbve).
Ky tension mund t jet shkaktar i rrjedhjes s rryms npr trupin e njeriut, prkatsisht
mund t jet shkaktar i goditjes s rryms.
M par kemi thn se rreziku nga goditja e rryms varet nga intenziteti i rryms dhe
kohzgjatjes s saj sipas zonave t treguara n figurn 9.3. mirpo ai varet edhe nga madhsia
Fig.9.7. Skemat elektrike t mnyrave t mundshme t realizimit t
sistemeve shprndarse, me tokzim "T" dhe pikn neutrale t izoluar "I"
dhe rrjedhjet e rrymave gjat lidhjes s shkurt me tokn
L
1
2
L
L
3
N
"I"
1
I
p
p
I
1
"T"
N
3
L
L
2
1
L

72
e tensionit t prekjes dhe kohzgjatja e tij, pasi q mund t konsiderohet se impendansa e
trupit t njeriut pr rrethana normale sht e njjt pr t gjith njerzit. Pr rrethana normale,
ka nnkuptohet pr lkur t that dhe pr kmb t mbathura kjo vlersohet se sht 1000.
Pr kt arsye jan kufizuar me rregulla dhe standarde vlerat e tensionit t prekjes n varsi
nga kohzgjatja.
Sipas standardeve kto kufizime jan treguar me diagrame dhe shnime tabelare t dhna n
fig. 9.8. N kto paraqiten dy grupe vlerash pr dy situata t ndryshme .
Me situatn 1 nnkuptojm lekur t that ose lokal i that ose me lagshti dhe rezistenc
elektrike t mjaftueshme t dyshemes, e me situatn 2 nnkuptohet lkura e lagsht, lokali
i lagt dhe dyshemeja me rezistenc elektrike t vogl.
Kohzgjatja e prishjes caktohet me kohn e reagimit t komponents mbrojtse t prdorur,
n rrymn e prishjes. Ajo caktohet nga karakteristika (I,t) e komponents sipas rryms s
prishjes t llogaritur.

Situata 1 Situata 2 Tensioni i
prekjes i
pritur
U(V)
Z
1

()
I
(mA)
t
(s)
Z
1

()
I
(mA)
t
(s)
25 - - - 1075 23 >5
50 1725 29 >5 925 54 0,47
75 1625 46 0,6 825 91 030
90 1600 56 0,45 780 115 0,25
110 1535 72 0,36 730 151 0,18
150 1475 102 0,27 660 227 0,10
220 1375 160 0,17 575 383 0,035
280 1370 204 0,12 570 491 0,020
350 1365 256 0,08 565 620 -
500 1360 368 0,04 560 893 -

Pasi q madhsia dhe tipi i komponents mbrojtse zgjedhet sipas krkesave tjera, ather
mund t ndodh q komponenta e zgjedhur t jet e ngadalshme, prkatsisht koha e
ndrprerjes t jet e gjat, e n kt rast njeriut i krcnohet rreziku.
Pr kt qllim jan konstruktuar dy komponenta t posame mbrojtse, dhe ate:
- pajisja mbrojtse e rryms diferenciale (PMRrD) (e cila njihet si elsi FID) skema
elektrike e t cilit sht treguar n fig. 9.9 a, dhe
- pajisja mbrojtse nga tensioni i lart i prekjes (PMTLP) skema elektrike e t cils
sht treguar n fig. 9.9 b.
Te dy elsat mbyllen me dor me zgjatjen e susts t ciln n rastin e PMRrD e liron mos
ekuilibri i shums s rrymave npr prcjellsin nular dhe prcjellsat fazor, i cili shkaktohet
pr shkak t paraqitjes s rryms s prishjes npr prcjellsin PE. Kurse n rastin e PMTLP
shfaqja e tensionit t prekjes m t madh se 50V (25V) e shkakton lirimin e susts. T dy
elsat ndajn qarkun e rryms ose pjesn e instalimit elektrik pr kohn m t shkurt se
10 ms.

2 1
Fig.9.8. Paraqitja grafike dhe tabelare e vlerave t lejuara t tensionit t
prekjes n varsi nga koha e zgjatjes s tij: situats 1 i prgjigjet
lakorja (L ) e situats 2 lakorja (L ).

73
Kur ndodh prishja ather npr prcjellsin mbrojts do t rrjedh rryma e prishjes I
pr
, e cila

prish ekuilibrin e shums s fazorve t rrymave n prcjellsat t cilt kalojn npr qarkun
magnetik. Si rezulltat i ksaj edhe fusha magnetike rezulltante do t jet m e madhe se zero,
me t cilin rast n pshtjellat e sekondarit indukohet FEL e cila prmes elektromagnetit do t
vepron n ark t susts, kur t plotsohet kushti I
pr
> I
*
pr
. Kta elsa konstruktohen pr vlera
nominale t rrymave deri n 80A dhe rrymave t prishjes I
pr
me intenzitet prej 30 deri 500
mA, (30 mA, 300 mA dhe 500 mA).
Ky else (PMRrD) prdoret n rrjetat dhe instalimet e tipit TT, e me konstruksion special
mund t prdoret edhe te tipi IT.
T gjith shpenzuesit e mbrojtur me kt mbrojtje duhet tokzuar, ashtu q gjat rrjedhjes s
rryms s prishjes tokzuesi t ket rezistenc mjaft t vogl t tokzimit me qllim q n
shpenzues mos t lajmrohet tensioni i lart i prekjes. Q ky tension mos ti mbrrij vlerat e
mdha jo t lejuara duhet q rezistenca e tokzimit t ket vlern:

prn prn
p
t
I I
U
R
* *
max
50

Vlerat maksimale t rezistencs s tokzimit n varsi nga vlerat nominale t rrymave t
prishjes jan:
I
prn
(A) 0,03 0,3 0,5
R
tmax
() 1666,67 166,67 100

Nga kjo shihet se pr funksionimin normal t elsit mund t knaqin edhe tokzuesit me
rezistenc t madhe, pra kjo mbrojtje mund t prdoret gadi n do truall.
Lidhja e shpenzuesve q kyn n rrjet prmes prizs, gjat aplikimit t elsit mbrojts t
rryms sht treguar n fig. 9.10.

*
pr pr
*
Fig.9.9. Skemat elektrike t elsave mbrojts PMRrD (a) dhe PMTLP (b);
I - rryma dhe U - tensioni i prishjes n t cilat reagojn elsat
mbrojts
pr
U
*
pr
1
L L
2 3
L NPE
Kushti i hapjes
U >U =50V(25V)
pr
b) a)
*
pr 0 3 2 1
Kushti i hapjes
I +I +I +I >I
I
0 3
I I
2 1
I
PE N L
3 2
L L
1

74

Te elsi mbrojts i tensionit (PMTLP) sht i konstruktuar nj elektromagnet i cili lidhet n
mes t prcjellsit mbrojts dhe tokzimit t puns (n distanc s paku 10 m nga fardo
tokzimi tjetr ose pjesve elektroprcjellse t tokzuara), i cili gjat tensioneve m t mdha
se 50V, prkatsisht 25V ngacmohet dhe vepron n ark. Edhe ky els mbrojts
konstruktohet pr rryma nominale t ndrprerjes deri n 80A.
elsi mbrojts nga tensioni i lart i prekjes prdoret te rrjeti TT dhe TN. Ky els duhet t
pengoj mbajtjen e tensioneve t larta t prekjes n shtpiza ashtu q me rastin e lajmrimit t
tyre duhet t shky t gjith prcjellsat e fazave e njkohsisht edhe prcjellsin nular nse
ekziston, brenda kohs prej 0,2 sekondave. Ky els mbrojts sht treguar n fig. 9.9 e lidhja
e tij n rrjet prkatsisht n instalim elektrik n fig. 9.11.a, dhe skema ekvavelente n
fig. 9.11 b.
Tokzuesi ndihms R
tn
- duhet vendosur jasht hinks s tensionit t tokzuesve t tjer pra n
largsi m t madhe se 10m prej tyre. Nse supozohet se rryma e hapjes s elsit sht
I = 0,04(A) dhe rezistenca e bobins R
b
=400() e tensioni i prekjes t jet U
p
= 50(V)
nevojitet q t realizoheet rezistenca R
tn
:

850
04 , 0
16 50
04 , 0
400 04 , 0 50
I
R I U
R
b p
tn

Nga kjo mund t vrehet se rezistenca e tokzuesit ndihms R
tn
, guxon t jet shum e madhe,
dhe nuk sht vshtir t arrihet vler e knaqshme.
Fig.9.10. PMRrD (elsi FID) dhe shpenzuesi i
cili kyet n instalim elektrik
PE
N
t
R R
p
3
L L
2 1
L
elsi
FID
Z
t
b
R
p
R
I
b)
N
1
L
R
b
R
p
tn
R
a)
tn
R
M
R
p
Fig.9.11. Lidhja e elsit t tensionit dhe
skema ekvivalente e rryms s prishjes
rrsh
Z
t
Z
L
3
PEN
L
1
2
L

75
Pr arsye t siguris nevojitet q kjo rezistenc e tokzimit t ket vlern R
tn
< 800(). Kta
dy elsa mbrojts shfrytzohen vetm si mas plotsuese e ndonj mase mbrojtse themelore
t aplikuar.
Duke marr n konsiderim mundsit e prshkuara m par, jan formuar tri sisteme t
mbrojtjes nga prekja indirekte me ndarje, pr tri sistemet e rrjetit t tensionit t ult dhe ate:
- sistemi TT, ose sistemi i tokzimit mbrojts
- sistemi TN, ose sistemi i nulimit, dhe
- sistemi IT.

SISTEMI I TOKZIMIT MBROJTS (TT). Te ky system (Terre-Terre) ylli dhe masa e
shpenzuesit elektrik jan t tokzuar dhe ate prmes tokzuesve t ndryshm. Te ky sistem
kemi tokzimin e puns dhe ate mbrojts si n fig. 9.12.
Te kjo mas mbrojtse prcjellsi mbrojts
lidhet n ndonj tokzues mbrojts T. Kjo
mund t realizohet pr secilin prcjells
mbrojts ve e ve, ose t realizohet si e
prbashkt. Si e prbashkt realizohet,, kur t
gjith prcjellsit mbrojts bihen n vendin
shprdars (KSH-VSH) t nivelit m t lart
hierarkie ku pastaj lidhen n zbarrn e
prbashkt e cila sht e lidhur me tokzim t
till. N fig. 9.13 sht treguar skema elektrike
e sistemit t till mbrojts dhe qarku elektrik i
rryms s prishjes.
Kur t ndodh prishja n vendin e shnuar ather rryma e prishjes fillon t rrjedh npr
qarkun elektrik t shnuar, dhe formon ndryshimin e potencialit (tensionin e prekjes) n mes

t pjess elektroprcjellse t ekspozuar dhe toks prreth. Vlera e tij caktohet me shprehjen:

PE tm pr p
R R I U 9.1.

ku jan: U
p
- tensioni i prekjes
I
pr
- rryma e prishjes
R
tm
- rezistenca e tokzimit mbrojts
R
PE
- rezistenca e tr e prcjellsit mbrojts nga vendi i prishjes deri te tokzuesi.
Fig.9.12. Rrjeti trefazor me yllin e
tokzuar dhe masn e shpenzuesit t
tokzuar veant
PE
R
m
L
2
1
L
N
3
L
p
R
t
Z
p
pr tm
L
1
L
3
N
2
L
rrsh
Z
t
Z
KKSH/KSH
1
L
3
L
2
L
N
Shp1 Shp2
KM1 KM2
p
R
p I
pr
tm
R
Fig.9.13. Skema elektrike e mbrojtjes me tokzim mbrojts
(TT-sistemi); R -rezistenca e tokzimit mbrojts, I -rryma
e prishjes, U - tensioni i prekjes, KM- komponenta mbrojtse
U
PE

76
N mnyra q mbrojtja t jet efikase, ather komponenta mbrojtse, duhet q rrymn e
prishjes t mkmbur ta ndrpres pr kohn e cila sht m e shkurt se koha e caktuar me
grafikun n fig. 9.8. pr vlern e llogaritur t tensionit t prekjes.
Rryma e prishjes pr rastin e fig. 9.13. caktohet me shprehje,

pr
f
pr
Z
U
I 9.2
Ku jan: I
p
- rryma e prishjes
U
f
- tensioni fazor (230V) dhe
Z
pr
- impedansa e qarkut rrymor t prishjes

i
i pr
X j R Z
Pr rastin e transformatorit me fuqi t madhe, i cili zakonisht sht i till, mund t mos
prfillet R
e
(Z
T
) sepse vlera e saj sht 0,1X
T
. Pastaj kur rrjeti shprndarse sht kabllor
mund t mos prfillet edhe X
RrSh
, dhe n fund n instalimet elektrike t cilat jan realizuar me
prcjellsa t kategoris I-r dhe t II-t mund t mosprfillet edhe X
INS
. Duke marr parasysh
t gjitha kto ather edhe

T i
X X sht me vler t vogl, prandaj mund t mosprfillet,
dhe impedanca e qarkut t prishjes sht
i pr
R Z .
Nse tregohet se vlera e tensionit U
p
pr shkak t vlers s madhe t R
em
sht m e madhe se
vlera e lejuar pr kohn reale t shkyjes t komponents mbrojtse, ather nevojitet t
prdoren komponentat mbrojtse PMRrD dhe PMTLP si mas mbrojtse plotsuese.

SISTEMI I NULIMIT (TN). Te ky
sistem ylli sht i tokzuar me
tokzuesin e puns ndrsa pjest
elektroprcjellse t shpenzuesve jan
t kyur n yll pr mes prcjellsit
mbrojts. Prcjellsi mbrojts sht i
tokzuar n shum vende. Ky sistem
Me nulim nnkuptojm lidhjen e
shtpizs s shpenzuesit me prcjellsin
nular, prmes prcjellsit mbrojts. Kjo
lidhje sht treguar n fig. 9.15.
Nse prishja ndodh n pjest elektroprcjellse t ekspozuara ather qarku elektrik i rryms
s prishjes mbyllet prmes prcjellsit fazor dhe ati nular, si sht treguar n fig.9.15. Kto
pjes elektroprcjellse tani do t bijn n ndonj potencial n krahasim me tokn,
prkatsisht formohet tensioni i prekjes. Ky tension, sht i barabart me rnien e tensionit t
Z
t
R
p
L
3
N
L
1
2
L
m
R
Fig.9.14. Rrjeti trefazor me yllin e
tokzuar
pr p
L
2
1
L
PEN
3
L
Z
t
Z
rrsh
ins
Z
pr
I
KKSH/KSH
2
PEN
L
3
U
p
PE
Shp2 Shp1
KM2 KM1
Fig.9.15. Skema elektrike e sistemit t mbrojtjes
me nulim TN-C; U - tensioni i prekjes, I -rryma e
prishjes, KM- komponenta mbrojtse
tp
R
L
L
1

77
shkaktuar me rrymn e prishjes n linjen mbrojtse dhe ate nular deri te ylli i tokzuar i
transformatorit. Vlera e tij sht prcaktuar n shprehjen:

pr n p
I Z U 9.3.

ku jan: U
p
tensioni i prekjes
I
pr
rryma e prishjes
Z
n
impedansa e prcjellsit nular dhe mbrojts

2

N N PE n
X R R Z

Edhe n rastin e ksaj mase mbrojtse mund t merren mosprfilljet e njjta sikurse te sistemi
TT i mbrojtjes, me t cilin rast Z
n
do t merr vlern

N PE N
R R Z .
Kjo mas mbrojtse do t jet efikase vetm nse komponenta mbrojtse ndrpren rrymn e
mkmbur t prishjes pr nj koh m t shkurtuar se koha e dhnun n grafikun n fig. 9.8.
Intenziteti i rryms s prishjes te kjo mbrojtje caktohet me shsprehjen:

pr
f
pr
Z
U
I 9.4.

Ku jan: I
p
- rryma e prishjes
U
f
- tensioni fazor (230V) dhe
Z
pr
- impedansa e qarkut rrymor t prishjes

i
i pr
X j R Z
Pr arsyet e njajta si n sistemin TT t mbrojtjes mund t bhen mosprfilljet e njajta, ashtuq
vlera e impedancs s qarkut elektrik t prishjes do t merr vlern
i pr
R Z . Edhe n
kt rast t mbrojtjes nse ajo nuk mjafton duhet t prdoren masat plotsuese mbrojtse
(elsat PMRrD dhe PMTLP).
Kjo mas mbrojtse e realizuar sipas mnyrs s treguar n fig. 9.15. ka nj t met t madhe.
N t vrtet, nse n ndonj vend n mes t transformatorit dhe instalimit elektrik vjen deri te
kputja e prcjellsit nular, ather pjest elektroprcjellse pas ksaj do t mbesin pa
mbrojtje. Dhe jo vetm kjo: t gjitha ato do t bijn n potencialin e vendit t prishjes, gjat
prishjes n cilndo pjes elektroprcjellse t ekspozuar pas asaj pike, sepse ai ather
mbartet me prcjells nular deri te pika e kputjes. Me qllim t eleminimit t ksaj t mete,
kjo mas mbrojtse mund t prdoret vetm:
- kur seksioni i prcjellsit nular nuk sht m i vogl se 10 mm
2
(zvoglohet gjasa e
kputjes).
Kur plotsohet ky kusht sistemi i till i nulimit mund t prdoret dhe ai ka shenjn TN-C. Kur
aplikohet ky sistem prcjellsi nular ka funksion t dyfisht dhe shnohet me PEN (Protection
Earth Neutral). Pr kte arsye prcjellsi nular me kt funksion nuk shnohet me ngjyr t
kaltrt, por me ngjyrn verdh-gjelbrt dhe ka shenjn Y.
N objektet t cilat kan TS e vet, sistemi i mbrojtjes me nulim mund t realizohet me pes
prcjellsa me ka do t evitohet e meta e sistemit nular me katr prcjellsa, q me rastin e
kputjes s prcjellsit nular dhe lajmrimit t prishjes, potenciali i vendit t prishjes t bartet
edhe deri te pjest tjera elektroprcjellse t ekspozuara, pas piks s prishjes. N kt sistem
futet prcjellsi mbrojts PE prej TS dhe ai shnohet me ngjyrn verdh-gjelbrt, e
nuli i puns N mbetet me ngjyr t kaltrt. Sistemi i till i mbrojtjes sht treguar n fig.
9.16 dhe shnohet me TN-S.

78
Vrtetimi i efikasitetit t ksaj mase realizohet n t njjtn mnyr si te sistemi TN-C,
mirpo ktu merret parasysh rezistenca e prcjellsit mbrojts PE e jo e nulit
mbrojts/punuese PEN.
Duke patur parasysh se n shumicn e objekteve instalimet elektrike furnizohen me
prcjellsa t cilt kan seksion m t vogl se 10 mm
2
, sa sht vlera kufitare m e vogl pr
aplikimin t sistemit TN-C, ather del se n objektet t cilat jan t kyura n rrjetin
shprndars me katrprcjellsa nuk mund t prdoret masa mbrojtse me nulim.
Mirpo, ky problem sht zgjidh n at mnyr q n objekt t prdoret sistemi i nulimit
(TN-S) me pes prcjellsa, dhe kalimi n sistemin (TN-C) me katr prcjellsa t rrjetit
shprndars bhet n vendin e kyjes (VK-KKK), (VSHM-KKSH) ose madje edhe n ndonj
VSH-KSH, prej nga plotsohet kushti pr sistemin TN-C.
Kjo m s shpeshti bhet n (VK-KKK) ose (VSHM-KKSH) ku pika e kalimit zakonisht
tokzohet. N kt mnyr sht formuar sistemi hibrid i nulimit i cili shnohet me (TN-C-S)
dhe sht treguar n fig. 9.17.

Kur njher t bhet ndarja e prcjellsit PEN n prcjellsat PE dhe N, kta nuk guxojn
srish t bashkohen. Efikasiteti i sistemit hibrid t till verifikohet n mnyr t njjt si
t
pr I
U
p
t
R*
PE
1
L
L
R
tp
Fig.9.17. Skema elektrike e sistemit t mbrojtjes me
nulim TN-C-S; U - tensioni i prekjes, I -rryma e
prishjes, PEN nuli i mbrojtur, R* -tokzimi mbrojts
n TN-C sistem, KM- komponenta mbrojtse
KM1 KM2
Shp1 Shp2
PE
3
L
N
2
KKSH/KSH
Ipr
Z
ins
rrsh
Z
t
Z
L
3
PEN
L
1
2
L
p pr
N
R
tp
Fig.9.16. Skema elektrike e sistemit t mbrojtjes
me pes prcjellsa me nulim TN-S; U - tensioni i
prekjes, I -rryma e prishjes, PE- prcjellsi
mbrojts, KM- komponenta mbrojtse
KM1 KM2
Shp1 Shp2
PE
p
U
I
pr
rrsh
Z
t
Z
L
3
PEN
L
1
2
L
p
pr

79
sistem TN-C, ashtu q n objekt merret rezistenca pr prcjellsin mbrojts PE dhe jasht tij
rezistencat pr nulin e mbrojtur (PEN). Nse verifikimi nuk mjafton, ather duhet t
shfrytzohen edhe masat mbrojtse plotsuese me aplikimin e elsave PMRrD dhe PMTLD.

SISTEMI I LINJS (PRCJELLESIT) MBROJTSE (IT). Te ky system rrjeti sht e
izoluar ndaj toks dhe shtpizat e shpenzuesve me an t prcjellsit mbrojts jan t lidhura
ne tokzuesit si n fig. 9.18.
Ky sistem i mbrojtjes mund t
aplikohet vetm n objektet t cilat e
kan TS e vet, n t cilin pika neutrale
nuk sht e tokzuar ose sht e
tokzuar prmes impedancs me vler
t madhe.
Te ky sistem t gjitha pjest
elektroprcjellse t ekspozuara lidhen
me prcjellsat mbrojts n zbarrn
mbrojtse n vendin shprndars, nga e
cila nisen qarqet e tyre t rryms dhe e
cila sht e lidhur me tokzimin mbrojts. Mirpo, tokzimi mbrojts nuk duhet t jet i
prbashkt, pr t gjitha vendet shprndarse (VSH-KSH) dhe ather pjest
elektroprcjellse t ekspozuara t KSH-ve t ndryshm nuk do t jan n potencial t njjt.
Ky sistem do t jet i ngjajshm me TT sistemin nse pika neutrale e transformatorit sht e
tokzuar.
N fig. 9.19. sht treguar sistemi IT i mbrojtjes te i cili t gjitha vendet shprndarse kan
tokzim mbrojts t prbashkt dhe instalimi elektrik sht realizuar me sistem trefazor me
katrprcjellsa.
N fig. 9.19. sht treguar sistemi IT i mbrojtjes te i cili t gjitha vendet shprndarse kan
tokzim mbrojts t prbashkt dhe instalimi elektrik sht realizuar me sistem trefazor me
katrprcjellsa.
Nse ndodh prishja n ndonj pjes elektroprcjellse t ekspozuar ose vjen deri te lidhja e
ndonj faze me te psh. faza L
3
si n figurn (prishja e par 1F) sistemi i linjs mbrojtse IT
kalon n sistemin e tokzimit mbrojts (TT) sepse ather faza L
3
sht e tokzuar. Rryma e
prishjes I
pr1
do t jet e vogl sepse qarku i prishjes do t mbyllet nprmes impedansave t
transformatorit dhe linjave ndaj toks, t cilat kan vler t madhe. Pr kt arsye edhe
tensioni i prekjes U
p
do t jet i vogl dhe i parrezikshm pr njeriun. N kt rrym nuk do t
vepron as komponenta mbrojtse, kshtu q shpenzuesi te i cili ka ndodh prishja e till mund
Z
t
L
3
N
L
1
2
L
m
R
PE
Fig.9.18. Rrjeti trefazor me yllin e izoluar
ndaj toks (IT-Isole Terre)
tm
0
I
pr1
PE2
2F 1N 1F
pr p
L
2
1
L
N
3
L
Z
t
Z
rrsh
pr2
I
U
p
PE1
Shp2 Shp1
KM2 KM1
Fig.9.19. Skema elektrike e sistemit t mbrojtjes me
linjn mbrojtjes (IT) U - tensioni i prekjes, I -rryma e
prishjes, R -tokzimi mbrojts, PE- prcjellsi mbrojts,
KM- komponenta mbrojtse
tm
R

80
t punoj edhe m tej. Pr kte, sistemet e tilla t mbrojtjes aplikohen n objektet ku prishjet e
tilla n shpenzues nuk ndalin punn e procesit teknologjik t tyre, sepse nga pikvshtrimi i
procesit teknologjik ndalja e tij do t jet e padeshirueshme, dhe me humbje t
konsiderueshme.
Prishja e par mund t ndodh me lidhjen e prcjellsit neutral dhe pjess elektroprcjellse t
ekspozuar (prishja e par 1N). Edhe n kt rast komponenta mbrojtse nuk do t reagoj,
mirpo sistemi mbrojts (IT) do t kaloj n sistemin (TT) me prcjellsin nular t tokzuar.
Shpenzuesit edhe me kt rast vazhdojn t punojn.
Mirpo, q megjithate t dihet se prishja e till ka ndodh ajo sinjalizohet (me sinjal zri apo
drite) si zvoglim i vlers s izolimit elektrik ndaj toks, me an t pajisjes pr matjen e
izolimit. Prishja duhet t lokalizohet, por nuk menjanohet deri n ndaljen e procesit
teknologjik.
Nse pas prishjes 1F n fazn L
3
dhe pr shkak t gabimit n izolimin e fazave L
1
ose L
2
do
t ndodh gabimi i ri (prishja e dyt 2F) n vendin e treguar n fig. 9.19, dhe do t lajmrohet
rryma e prishjes me intenzitet t lart. Ky do t jet rasti i lidhjes s shkurt dyfazore
nprmjet linjs mbrojtse. Nse prishja e par do t ishte 1N, prishja e dyt n cilndo faz
do t paraqitet lidhjen e shkurt njefazore. Rryma e prishjes s dyt pr rastin e 1F do t
caktohet me shprehjen:

2
2
3
pr
f
pr
Z
U
I

9.5

ku jan: I
pr2
rryma e prishjes s dyt
U
f
tensioni fazor
Z
pr2-
impedansa e qarkut t prishjes s dyt (Z
pr2
=Z
01
+R
PE1
+R
PE2
+Z
02
)
Z
o1
- impedansa prej piks neutrale 0 deri te vendi i prishjes 1F
Z
o2
impedansa prej piks neutrale 0 deri te vendi i prishjes 2F
Pr rastin e prishjes 1N rryma e prishjes s dyt caktohet me shprehjen:

2
2
pr
f
pr
Z
U
I 9.6

ku impedansa Z
pr2
sht e caktuar si n shprehjen (9.5) ku Z
01
sht impedansa prej piks
neutrale 0 deri te vendi i prishjes 1N. Nse plotsohen kushtet e analizuara te sistemi (TT)
ather impedansat do t prbhen vetm prej rezistencs aktive, prkatsisht

01 01
R Z dhe
02 02
R Z

N kt rrym t prishjes mund t reagojn t dy komponentat mbrojtse ose vetm nj.
Mirpo, koha relevante e ndarjes, e rndsishme pr vlersimin e efikasitetit t mass
mbrojtse do t jet koha e veprimit t komponents mbrojtse e cila do t reagoj pr koh m
t shkurt.
Tensionet e prekjes ndaj toks dhe n mes t pjesve elektroprcjellse t ekspozuara do t
jan t ndryshme. Ato do t caktohen me shprehjet:
- pr pjesn e par elektroprcjellse t ekspozuar ndaj toks:

2 01 1 pr p
I Z U 9.7

- pr pjesn e dyt elektroprcjellse t ekspozuar ndaj toks:

81

2 02 2 pr p
I Z U 9.8
dhe n mes t pjesve elektroprcjellse t ekspozuara 1 dhe 2:

2 2 1 12 pr pe PE p
I R R U 9.9

9.4. MBROJTJA NGA PREKJA DIREKTE DHE INDIREKTE

Mbrojtja nga t dy llojet e prekjes mund t realizohet:
- nse n at pjes t instalimit elektrik shfrytzohet tensioni me vler nominale m t
vogl, e cila n varsi nga kushtet e mjedisit ka vlern 50V ose 25V, pra mund t
sigurohet me aplikimin e tensioneve t vogla (SELV- tensioni i vogl i sigurt, PELV-
tensioni i vogl i sigurt i tokzuar, FELV-tensioni i vogl i puns, dhe
- nse kufizohet energjia e burimit.

Tensionet e vogla mund t jan alternativ ose t vazhduar me vlera nominale 6,12,24 dhe 48V,
dhe mund t fitohen prmes transformatorve t sigurt, grupeve motor-gjenerator ose baterive
t akumullatorve. Qarqet e rrymave me kt tension duhen t shnohen vaant dhe duhet t
jan t ndar nga qarqet e rrymave me tensione nominale m t mdha.
Masa mbrojtse me kufizim t energjis s burimit sht prmbush nse energjia e shkarkimit
sht m e vogl se 350 mJ.

82

KAPITULLI I DHJET

10. MBROJTJA E OBJEKTEVE N TOK NGA ZBRAZJET
ATMOSFERIKE

10.1. ELEKTRICITETI ATMOSFERIK DHE ZBRAZJET NDAJ TOKS.

Elektriciteti atmosferik lajmrohet si pasoj e frkimeve t pjesve t atmosfers, t cilat
vazhdimisht jan n lvizje. Shkaku i lvizjes s till mund t jet i llojllojshm. Kjo m s
shpeshti lajmrohet pr shkak t rrymimit vertikal t fuqishm, q fillon gjat periudhs
verore me vap, kur masat e ajrit t nxehura n siprfaqen e toks, rrymojn lart. Ato me at
rast mbajn n vet avujt e ujit t cilt jan avulluar n ato.
Dendsia e ngarkesave elektrike t formuara me ket proces sht jashtzakonisht e madhe.
Ksaj i kontribuon edhe koncentrimi i madh i avujve t ujit, t cilt n shtresat e larta e t
ftohta kondenzohen, ose edhe ngrihen dhe n form pikash dhe akulli bijn n tok. Pr
kte, zbrazjet atmosferike m s shpeshti jan n at periudh.
Prreth ktyre pjesve t atmosfers me ngarkesa elektrike/reve lajmrohet fusha
elektrostatike e madhe pr arsye t dendsis s madhe t ngarkesave elektrike. Nn ndikimin
e indukcionit elektrik t ksaj fushe, n pjest elektroprcjellse n tok do t bhet ndarja e
ngarkesave elektrike. Kundruell indukcionit provokues do t vendosen ngarkesat elektrike me
polaritet t kundrt, rreth t cilave do t formohet fusha elektrike e re, e cila do t ket ndikim
t kundrt n provokatorin e indukcionit t par. Kshtu n mes hapsirn do t formohet
fusha elektrike.
Intenziteti i fushs elektrike rezultuese mund t jet jashtzakonisht i madh. Vlera msatare e
fushs sht e rendit 10 (kV/m) e mund t arrij vlern edhe 200 (kV/m), kshtu kur fusha
elektrike n siprfaqe t toks ose n re arrin vlern kritike, lind kurora e cila i paraprin edhe
zbrazjeve tjera n kt fush jo t njtrajtshme. Nse zbrazjet ndodhin n mes t reve me
polaritet t kundrt, kto zbrazje
quhen lokale. Ndrsa zbrazjet n
mes t reve dhe toks ose toks
dhe reve quhen zbrazje kryesore
rrufe.
N fig. 10.1. sht dhn
paraqitja grafike e procesit t
formimit t fushs elektrike ndaj
toks. Pjest e atmosfers mund
t elektrizohen me ngarkesa
elektrike pozitive ose negative.

2
R
E
Fig.10.1. Paraqitja grafike e formimit t

elektricitetit statikdhe ndikimit t indukcionit
elektrik n siprfaqen e toks: reja me ngarkes
elektrike (1), dhe objekti n tok (2)
- - - - - - -
+ +
+
+
E
1
+
+
+
+ +
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+

83
Pr kt edhe zbrazjet mund ti kan dy kahe. Megjithate, m t shpeshta jan zbrazjet kah
toka.
Zbrazjet ndaj toks prbhen prej disa zbrazjeve t njpasnjshme, e m s shpeshti 3-5.
donjera prej zbrazjeve ka zbrazjen e mparshme t padukshme e cila trason rrugn e
zbrazjes kryesore. Kjo quhet lideri i zbrazjes kryesore.
Kur lideri niset nga atmosfera, ai krkon rrugn m t volitshme, pra krkon pjes t
atmosfers me rezistenc elektrike m t vogl. Pra, n momentin e lajmrimit t liderit, ende
nuk sht caktuar pika e zbrazjes n tok. Sapo lideri t mbrrij afr siprfaqs s toks (rreth
100 m) caktohet ajo pik dhe ky do t zbrazet ndaj saj.

Pas kalimit (kaprcimit) t liderit, do t bhet zbrazja kryesore, npr trasen t ciln e ka
caktuar lideri, duke jonizuar kanalin e zbrazjes. Zbrazja kryesore sht e prcjellur me drit t
fort dhe z intenziv (bubullim). N literatur zbrazja kryesore quhet strimer i kthyer. N
fig. 10.2 sht dhn paraqitja shematike e zbrazjes atmosferike prej tri pjesve dhe pamja e
rryms s zbrazjes e cila ka form impulsi.
Shpejtsia e rritjes s rryms s zbrazjes atmosferike
dt
di
si dhe vlera maksimale e cila
arrihet I
m
jan shum t mdha. N rastin e zbrazjes me shum pjes vlera maksimale e
rryms zvoglohet si sht treguar n figur.
Vlera maksimale e rryms s zbrazjes varet prej sasis s elektricitetit statik t formuar dhe
vetive geofizike t toks, ka do t thot se vlera e saj nuk do t jet e njjt n t gjitha
gjatsit dhe gjrsit gjeografike. Ajo sillet prej disa dhjeta deri n disa qinda kA.
Distanca e liderit nga pika n tok, prej momentit kur ajo sht caktuar quhet distanca
goditse. Kjo, si dhe vendi i piks n t ciln do t bhet zbrazja varet prej shum faktorve.
Megjithate, sht treguar n mnyr empirike se madje 90% t zbrazjeve bhet ndaj pikave t
cilat jan m t larta nga hapsira prreth. N kto t dhna bazohet organizimi i mbrojtjes s
objekteve n tok.
Pr vlersimin e pasojave negative t zbrazjes dhe prcaktimin e mbrojtjes adekuate jan
qensore kto shnime pr rrymn e zbrazjes:
- vlera maksimale e rryms I
m
(kA) e cila prcakton madhsin e hapsirs s mbrojtur
dhe karakteristikn e tokzimit,
Fig.10.2. Paraqitja grafike e nj zbrazje atmosferike me tri
pjes me format e rryms t cilat e prcjellin

84
- shpejtsia e rritjes s rryms, ose pjerrsia e ballit
|
.
|
\
|
dt
di
|
.
|
\
|
ms
kA
nga e cila do t varet
madhsia e tensionit t indukuar n qarqet sekondare, rnia induktive e tensionit n
prcjellsat tokzues, dhe rezistenca me t ciln toka i kundrvihet forms impulsive
t rryms e cila rrjedh npr tokzues, dhe e cila quhet rezistenca e prhapjes s
tokzuesit. Vlerat m t shpeshta t pjerrsis jan 100 (KA/ms) e mund t arrijn edhe
deri 250 (kA/ms).
- Sasia e elektricitetit gjat zbrazjes ( ) C dt i Q
}
= , nga e cila varet erozioni siprfaqsor
i nxehtsis n vendin e zbrazjes. Kto mund t arrijn vlerat edhe deri n 400C.
- Impulsi i nxehtsis ( )
}
s kA dt i
2 2
, nga i cili varet efekti i nxehtsis prgjat rrugve
elektroprcjellse t zbrazjes. Vlerat e zakonshme jan rreth 10(kA
2
s) Mirpo mund t
arrihen edhe vlera m t mdha.

10.2. ZBRAZJA NORMALE ATMOSFERIKE

Q t organizohet mbrojtja adekuate nga zbrazja atmosferike n ndonj rajon/shteti, sht e
domosdoshme q t definohen karakteristikat e zbrazjeve normale t pritura. Si zbrazje
normale sht definuar zbrazja e cila gjat zbrazjes s par ka rrymn n form impulsi i cili
sht treguar n fig. 10.3. me vlerat karakteristike vijuese, dhe kjo quhet rryma goditse.

Zbrazja, me karakteristik t till t rryms s zbrazjes sht e caktuar si m e mundshme dhe
ate me gjas jo m t vogl se 90%, ka do t thot se jan t mundura edhe zbrazjet me
karakteristika tjera. Mirpo, mbrojtja sht prcaktuar sipas zbrazjes s definuar n kt
mnyr.

10.3. VEPRIMI I ZBRAZJES ATMOSFERIKE N OBJEKTET N
TOK

Pr shkak t intenzitetit t madh t rryms s zbrazjes atmosferike, n objektet n tok mund
t paraqiten pasoja t ndryshme t padeshirueshsme, si jan: ndezja pr shkak t efektit t
nxehtsis, shkatrrimet mekanike pr shkak t efektit elektrodinamik, proceset kimike pr
shkak t tensioneve t indukuara. Posarisht e rrezikshme sht zbrazja n qeniet e gjalla,
tek t cilat menjher shkaktohet vdekja.
Zbrazja atmosferike, pr shkak t shpejtsis s madhe t rritjes s rryms, mundet n mnyr
indirekte ti provokoj t gjitha pasojat e padeshirueshme t prshkruara m par, sepse pr
I
m
m
0,9I
I
t
0
t
0,5
b
t
m
m
b 0,5
Fig.10.3. Forma impulsive e rryms s zbrazjes atmosferike
normale. t - koha e ballit t zbrazjes -2 s, t -koha e
rnies s intenzitetit t rryms n vlern I /2, 50ms,
I - vlera maksimale e rryms - 60 kA
m
0,5I

85
arsye t indukcionit elektromagnetik t madh n qarqet sekondare mund t paraqiten rrymat
me intenzitete t mdha. Dhe n kt mnyr mund t rrezikohen edhe qeniet e gjalla.

10.4. MNYRA E MBROJTJES S OBJEKTEVE N TOK

Pasi nuk mund t pengohet elektrizimi i atmosfers dhe ndikimi i saj elektroinduktiv n tok,
ather mbrojtja e objekteve duhet t organizohet n ndonj mnyr tjetr. Mnyra m
efikase, sht treguar mnyra e rritjes s veorive elektroprcjellse t pjesve n tok ose me
prmirsimin e veorive elektroprcjellse t pjesve t atmosfers n largsi deri n 100 m
nga toka, me ka prcaktohet pika e zbrazjes.
Kjo realizohet si n mnyrat e treguara n fig. 10.4. n figurn 10.4 (a) sht treguar rasti kur
prreth objektit sht vendosur kafazi elektroprues (kafazi i Faradej-it) i ndrtuar prej
materialit elektroprues t mir me thile me dimenzione t caktuara, t cilat i definon vlera
maksimale e rryms e cila pritet. Ky kafaz prmes tokzimit sht i lidhur me tokn n t
ciln prcjellet rryma e zbrazjes. Indukcioni elektrik i elektricitetit atmosferik n kt kafaz
do t indukoj ngarkesa elektrike me dendsi m t madhe se sa n mjedisin prreth pra do t
prcaktohet pika e zbrazjes me gjas t madhe.
N fig. 10.4-b sht treguar rasti kur n objektin m t lart vendoset shkopi (shkopi i
Franklin-it) n majn e t cilit kemi dendsin m t madhe t ngarkesave t formuara me
elektroindukcion me ka tentohet t paracaktohet pika e zbrazjes. Ky shkop lidhet me tokn,
prmes tokzimit n t cilin prcjellet rryma e zbrazjes atmosferike.
N fig. 10.4.-c sht treguar rasti kur n objektin m t lart sht vendosur shkopi si n rastin
e mparm, mirpo prmes nj izotopi radioaktiv bhet jonizimi plotsues i pjess s atmosfers
(hapsirs) prreth shkopit, me ka tentohet t prcaktohet rruga e liderit pra edhe vet shkopi
si pik e zbrazjes. Pr shkak t rrezikut nga rrezatimi i izotopit radioaktiv kjo mnyr e
mbrojtjes nuk lejohet pr objektet n t cilat qndron nj numr i madh i njerzve. Madje ka
filluar aksioni i ndalimit t tyre.
Duhet theksuar se asnjra prej ktyre tri mnyrave t prshkruara t realizimit t mbrojtjes
nuk garantojn mbrojtje t 100% sepse n vendin e piks s zbrazjes n tok ndikojn edhe
rrethanat tjera. Kshtu psh. ka patur raste ku deri te zbrazja ka ardhur edhe n fundin e kulls
s televizionit, edhepse n maje ka ekzistuar mbrojtja adekuate.
c) 1- atmosfera e
elektrizuar (hapsira
me ngarkesa
elektrike, 2- shkopi i
Franklin-it, 3- objekti,
4- jonizimi plotsues
b) 1- atmosfera e
elektrizuar (hapsira
me ngarkesa
elektrike, 2- shkopi i
Franklin-it, 3- objekti
a) 1- atmosfera e
elektrizuar, 2- kafazi,
3- objekti
4
2
_ _ _ _ _
_
_
_
_
_
+
+
+
+
+
+
2
1
3
+
+
+
+
+ + +
E
_ _ _
_ _ _
_ _
_ _ _ _
_ _
_ _
_ _
3 3
_ _
_ _
_ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _
_ _
_ _ _ _
_ _
_ _ _
_ _ _
E
+ + +
+
+
+
+
3
1 1
2
+
+
+
+
+ + +
Fig.10.4. Mbrojtja e objektit me kafaz t Faradejit (a), me shkopin e Franklin-it
(b), me jonizim plotsues t hapsirs prreth.
E
3

86

10.5. INSTALIMI MBROJTS RRUFEPRITS

Instalimi mbrojts rrufeprits prbhet prej disa pjesve. Kto pjes jan: marrsit, linjat
prcjellse, tokzimi dhe veglria plotsuese.
Marrsit jan pjes elektroprcjellse t vendosura n pjest e objektit kah drejtimi i pritur i
zbrazjes atmosferike. Kto pjes zakonisht jan pjest e eprme t objektit. Marrsit shrbejn
pr pranimin e ktyre zbrazjeve.
Si marrsi mund t shrbejn pjest metalike t cilat ndodhen n ato vende dhe jan t
vendosura pr qllime t tjera, nse kan dimensione t mjaftueshme (si psh.pullazi metalik,
ulluqet, etj) ose me pjest elektroprcjellse t vendosura vetm pr kto qllime.
N rastin kur marrsit vendosen vetm pr kt qllim, ather ato duhet vendosur n pjest
m t qitura t objektit. Te pullazet me dy ujra ato jan skajet e kulmit, kulmari, oxhaqet, e te
pullazi i rrafsht skajet e eprme t mureve, dhe n t gjitha kanalet e ventilimit, shtpit e
ashensorve, direku i antens, etj.
Linjat prcjellse jan pjes elektroprcjellse t cilat lidhin marrsit me tokzimin. Me
ndihmn e tyre rryma e zbrazjes atmosferike prohet deri n tok. Si linja prcjellse mund
t shrbejn edhe pjest metalike t cilat ndodhen n objekt dhe t cilat jan t vendosura pr
qllime t tjera, dhe t cilat kan dimenzione t mjaftueshme (psh. shtyllat metalike, armatura
e konstruksionit betonarme ose ulluqet vertikale). Linjat prcjellse mund t vendosen edhe
vetm pr kt qllim.
Linjat prcjellse mund t jan kryesore dhe ndihmse. Kto n mes vedi dallohen vetm pr
nga seksioni i pjess elektroprcjellse. Kshtu psh. ulluqet vertikale pr arsye t seksionit jo
t mjaftueshm mund t prdoren vetm si linja prcjellse ndihmse. Linjat prcjellse duke
marr parasysh destinimin duhet t paraqesin rrugn m t shkurt t rryms s shkarkimit
prej marrsit deri te tokzimi. Pr kte, ato duhet t jan zgjatje t marrsit, pa kthesa dhe
knde t theksuara sepse kto do t rrisin pjesn induktive t rezistencs s linjs prcjellse.
N kto mund t lajmrohen edhe tensionet e mdha ka mund t vij deri te zbrazjet
sekondare ndaj mjedisit.
Tokzimi pr kto instalime shrben pr prcjelljen e rryms s zbrazjes atmosferike n tok.
Ky realizohet si n mnyrn e prshkruar n kapitullin 6. Mirpo, duke patur parasysh formn
impulsive t rryms s zbrazjes, ather rezistenca elektrike e tokzuesit definohet n mnyr
tjetr. Gjat kohs shum t shkurt sa zgjat rryma e zbrazjes prreth tokzuesit nuk vendoset
fusha elektrike e stabilizuar sipas s cils sht definuar vlera e rezistencs elektrike n
kapitullin 6. Si sht cek edhe m par pr kt form t rryms s zbrazjes futet nocioni i
rezistencs goditse t shprndarjes s tokzuesit.
Veglrit plotsuese t instalimeve mbrojtse rrufepritse jan: shtrngueset pr lidhjen e
pjesve elektroprcjellse n nj trsi elektroprcjellse, lidhja ndarse ose matse, mbajtsit
pr marrsit n pullaz dhe linja prcjellse n mure.
Pasi q kafazi i Faradej-it paraqet masn mbrojtse e cila m s shpeshti prdoret, prandaj do
t bhet prshkrimi i ksaj mnyre. Kafazi i objektit prreth objektit formohet me lidhjen e
mir elektroprcjellse t marrsve, linjave prcjellse, tokzimit dhe t gjitha pjesve tjera
elektroprcjellse n objekt n nj trsi. Kompozimi i kafazit duhet t jet i formuar ashtuq
asnj dimension i thils s kafazit n pjest e objektit ku pritet zbrazjes atmosferike mos t
jet m e madhe se 20m, kjo duhet t plotsohet pa marr parasysh se marrsit dhe linjat
prcjellse jan vendosur vemas pr kt qllim ose pr kte prdoren pjest
elektroprcjellse ekzistuese. Kjo sht prcaktuar n baz t rryms s zbrazjes atmosferike
normale t caktuar m par, ose n baz t vlers s llogaritur t zons mbrojtse me gjas
mbrojtse jo m t vogl se 90%. Madhsia e thilave mund t jet e ndryshme dhe varet nga
standardet ekzistuese t shtetve prkatse.

87
Gjat montimit t kafazit duhet posarisht t kujdesemi mos t mbesin pjes t hapura, sepse
n mes t skajeve t palidhura mund t paraqiten vlera t mdha t tensionit t indukuara t
cilt mund t jan shkaktare t zbrazjeve sekondare n mjedis. Kto tensione mund t arrijn
vlerat edhe disa qindra mija volt. Pr kt arsye preferohet q n rastin e prdorimit t
tokzuesve t bhet lidhja n mes tyre.
Nse n objekt nuk ka pjes elektroprcjellse t cilat mund t shfrytzohen si marrs ose linja
prcjellse, ato ndrtohen nga shiriti i elikut t zinkuar me dimenzione 20mmx3mm
(60mm
2
). Kta shirita mbshteten n mbajts t ndryshm pr pullaz dhe mure, ku forma e
mbshtetjes i prshtatet mnyrs s vendosjes (pr vendosje n kulm t rrafsht si mbshtetse
prdoret pllaka rrethore prej betoni, pr vendosje n kulm me dy njra n pjesn e poshtme
ndodhet buloni pr dru, ndrsa pr vendosje n mur prdoret pjesa e ndar e cila futet n
vrim dhe betonohet, etj.) Nse nuk pritet zbrazje n muret ansore t objektit linjat
prcjellse mund t vendosen edhe n gypa ose nn suv t murit.
Nse shiriti pr marrs vendoset n mbajts, ather distanca n mes tyre, pr rastin kur
marrsi vendoset n kulmar nuk guxon t jet m e madhe se 1m e pr marrs n kulm prej
1,5m pr linja prcjellse distanca m e madhe n mes t mbshtetjeve duhet t jet 2m.
Pjest e linjave prcjellse t cilat hyjn n tok si dhe lidhja e tokzuesve gypor n tok
duhet t bhet me shirit 25mmx4mm (100mm
2
).
Te objektet t cilat ndrtohen me konstruksion betonarme, armatura e cila ka lidhje t mire
elektroprcjellse (e salduar) mund t prdoret si linj prcjellse. Mundet, gjithashtu para
betonimit, afr armaturs t vendoset shiriti i elikut t zinkuar i cili do t shrbej si linj
prcjellse. Gjithashtu edhe shtyllat metalike t konstruksionit t pullazit nse n vertikale
kan lidhje t mir elektroprcjellse (jan t salduara) mund t shfrytzohen si linja
prcjellse.
Mnyra e ndrtimit t instalimit mbrojts me rrufeprits sht e rregulluar me rregulla t
posame pr kt.
N vazhdim do t tregohen pikpamjet themelore t ktyre rregullave.
Marrsi i rrufes duhet vendosur mbi t gjitha pjest e theksuara t objektit si jan pjest
ansore t kulmarit, dhe kulmit, oxhaqet, kanalet e ventilimit, shtpizat e liftit, direku i
antens, ashtu q gjat lidhjes n mes tyre asnjera prej dimensioneve t thilave t kafazit mos
t jet me e madhe se 20m, pr plotsimin e ktij kushti marrsit n ndonj vend duhet t
vendosen edhe n pjest e rrafshta t pullazit. Shiritat pr marrs duhet t mbshteten n
mbajts i cili duhet t prshtatet vendit t vendosjes.
Nse pullazi sht i br prej llamarins s elikt me trashsi m t madhe se 0,55 mm, ose
kur n pullaz ndodhen pjes prej llamarins kontinuale t bra nga llamarina n trashsi t
njajt, seksioni i t cilave i prgjigjet seksionit t marrsit (60 mm
2
) ato mund t shfrytzohen
si marrs.
N objektet shum t larta te t cilat mund t priten zbrazje, marrsit duhet vendosur edhe n
pjest ansore.
Linjat prcjellse duhet t jan vazhdimi i marrsve pa kthesa dhe knde t ashpra. Kto duhet
vendosur n pjest ansore (skajet) e objektit dhe n vendet larg dritareve dhe dyerve, ka do
t thot se edhe vendet e vendosjes s marrsve duhet t ju prshtaten ktyre krkesave. Duke
marr parasysh dimensionet e caktuara t thilave t kafazit, distanca m e madhe n mes t
linjave prcjellse sht 20m. n objektet e mdha kto linja prcjellse s pari vendosen n
vendet karakteristike (pjest ansore dhe vazhdimi i marrsve) e pastaj shtohen t rejat n
mnyr q t plotsohen kushtet e theksuara. Pr plotsimin e ktij kushti mund t prdoren
edhe linjat prcjellse ndihmse, me kusht q linja prcjellse ndihmse t gjendet n mes t
dy linjave kryesore. N ndonj objekt numri i linjave prcjellse duhet t jet m s paku 2.
N fig. 10.5. sht treguar zgjidhja e instalimit mbrojts rrufeprits pr nj objekt t vogl me
pullaz me dy streh (dy ujera).

88

N fig. 10.6. sht treguar zgjidhja e instalimit mbrojts rrufeprits pr nj kulm t rrafsht.

Me realizimin e kafazit t Feradejit prreth objektit sipas mnyrs t prshkruar m par do t
mbrohen nga zbrazja atmosferike objekti dhe qeniet e gjalla n te. Mirpo, nse n objektet e
tilla gjenden instalimet elektrike t rndsishme t rryms s dobt mbrojtja e tyre duhet t
7
12
12
6
1
8
5
3
2
11
5
3
10
4
2
Fig.10.5. Instalimi mbrojts rrufeprits n nj objekt t vogl me kulm me
dy ujra. 1- marrsja i rrufepritsit n mbajtsit e kulmarit (6 dhe 7), 2-
linjat prcjellse n mabjtset e murit (8), 3 -tokzuesi gypor, 4- shiriti
tokzues n form t unazs prreth objektit, 5 - kutia matses, 9 - ulluku
horizontal metalik i lidhur me marrsen dhe linjn prcjellse, 10 - ulluku
vertikal metalik i cili sht shfrytzuar si linj prcjellse ndihmse, 11-
pjesa ansore metalike e cila lidhet me marrse dhe ulluqe, 12 - lidhja
elektroprcjellse
12
Fig.10.6. Instalimi mbrojts rrufeprits n
nj objekt t vogl me kulm t rrafsht;
1- mbulesa metalike e pullazit e cila sht
shfrytzuar si marrse, 2- pjest metalike
t murit t cilat jan shfrytzuar si
marrse, 3- linja prcjellse kryesore n
gyp nn suv t fasades, 4- kutia
matses, 5- ulluku vertikal metalik si linj
prcjellse ndihmse, 6- tokzuesi nga
shirit prreth objektit, 7- lidhja
elektroprcjellse n mes t elementeve 1
dhe 2.
7m
11m
4 6
3
1
7
5
2
7

89
plotsohet me ndrtimin e ekraneve t ndryshme elektromagnetike, t cilat mbrojn kto
instalime nga indukcioni i rritur elektromagnetik gjat kohs s zbrazjes. Kto masa
plotsuese jan jasht programit t ktij kursi.

10.6. TOKZIMI I INSTALIMEVE MBROJTSE RRUFEPRITSE

Tokzimi te instalimet mbrojtse rrufepritse, realizohet prmes tokzuesve gypor t vaant
dhe me shirit ose me tokzues t prbr i cili prbhet prej gypave dhe shiritit.
Pr regjimin stacionar rezitenca e tokzuesve llogaritet me shprehjet e dhna n kapitullin 7.
Mirpo, pr rrymn n form impulsi q lajmrohet te zbrazja atmosferike, rezistenca e
tokzuesve t till e cila definohet si rezistenc goditse caktohet n mnyr tjetr. Ajo
definohet me shprehjen:

t g gt
R k R =

Ku jan: R
gt
- rezistenca goditse e tokzuesit
k
g
- koeficienti godits k = k (t) dhe
R
t
- rezistenca stacionare e tokzuesit

Rezistenca goditse e tokzuesit sht nj madhsi e ndryshueshme me koh. Vlera e saj
fillestare pr t=0 mund t jet m e madhe ose m e vogl se vlera e prhershme. Sa do t jet
kjo vler varet nga:
- forma e tokzuesit
- vetit elektrike t toks prreth ( )
- vlera maksismale e rryms s zbrazjes (I
m
) dhe
- shpejtsia e rritjes s rryms
|
.
|
\
|
dt
di
.
Kshtu psh. nse tokzuesi sht i br me shum kthesa, ather rryms s zbrazjes
atmosferike e cila ka shpejtsi t madhe t rritjes do ti kundrvehet edhe rezistenca induktive
e tokzuesit, dhe vlera fillestare e saj do t jet m e madhe nga vlera e prhershme.
Prkundr ksaj, nse vlera maksimale e rryms s zbrazjes atmosferike sht e madhe,
ather prreth tokzuesit do t formohet gradient potenciali i madh, prkatsisht fusha
elektrike me intenzitet t madh e si rezulltat i ksaj mund t vij deri te shprthimi npr tok.
N kt rast vlera fillestare do t jet m e vogl se ajo e prhershme. Se a do t ndodh
shprthimi i till varet prej kualitetit t toks prreth.
Nse tokzuesi do t jet i gjat, ather pr arsye t kohs s shkurt t impulsit t rryms,
gjatsia e tr e tij nuk do t shfrytzohet prkundr shpejtsis s madhe t prhapjes s vals
(e cila sht afrsisht 30% t shpejtsis s drits).
Gjat punimit t tokzimit pr kt instalim duhet t tentohet q vlera fillestare e rezistencs
goditse t jet e barabart ose pak m e madhe se vlera e prhershme, sepse pr rastin e
vlers m t vogl mund t vij deri te refuzimi i vals s rryms, pasi q vlera e amplituds
rritet. N kt rast do t vij deri te paraqitja e mbitensioneve n tokzues.
T gjitha kto veori jan prfshir prmes vlers s koeficientit godits k
g
, vlerat e t cilit pr
tipe t ndryshme t tokzuesve dhe veorive t dheut jan treguar n tabeln 10.l. Kto vlera
jan fituar me analizn e sjelljes s tokzuesit pr formn impulsive t rryms s zbrazjes
atmosferike e cila sht aprovuar si normale pr hapsirn ton.
Pr punimin e tokzuesit i cili do ti prgjigjet qllimit q ka, ekzistojn disa rregulla pr
punimin e tij. Ato jan:

90
- n tokn me vlera t vogla t rezistencs specifike elektrike ( m O s 50 ) duhet t prdoren
tokzuesit e vaant gypor, sepse ather koeficienti godits do t jet prafrsisht i barabart
me nj.
- n tokn me vlera t mdha t rezistencs specifike elektrike ( m O > 50 )duhet t
shfrytzohet tokzuesi nga shiriti si tokzues siprfaqsor i vaant, ose tokzuesi i prbr
prej shiritave t cilt vendosen si rreze nga prcjellsi tokzues (dy, tri ose katr rreze).
Ather vlera rezultante e rezistencs goditse do t fitohet nga shprehja:

g
g
gR
N
R
R
q
1
=

ku jan: R
gR
- vlera rezultante e rezistencs goditse
R
g
- vlera e rezistencs goditse t secils rreze
N - numri i rrezeve (2,3 dhe 4)
q
g
- koeficienti i shfrytzimit t tokzuesit t prbr
q
g
=f (N,L) ku L sht gjatsia e nj rreze.

Vlerat numerike t koeficientit godits K
g
pr tokzuesit e veant gypor dhe shiriti jan
dhn n tabeln 10.1, ndrsa vlerat e koeficientit t shfrytzimit q
g
jan dhn n tab. 10.2.
Sipas standardeve ekzistuese pr ndrtimin e stabilimentit mbrojts rrufepritse, vlera e
koeficientit godits pr tokzues t veant gypor sht k =1, e pr shirit kto vlera jan dhn
n tabeln 10.3.
Sipas standardeve t njajta rezistenca goditse e tokzuesve duhet t ket vlern:

Pr tokn ku m O < 250 O < 20
g
R dhe
Pr tokn ku m O > 250 ( ) m R
g
O < 08 , 0

Vrtetimi i plotsimit t ktij kushti pr ndonj tokzues caktohet me matje. Pr kt qllim
n mes t linjes prcjellse dhe prcjellsit tokzues vendoset kutia matse, ose lidhja
shqyrtuese e cila sht e lidhur shkurt. Kjo ndahet vetm gjat kohs s matjes. Kjo duhet t
vendoset n do linj prcjellse kryesore n lartsi (0,5 1,7)m nga hyrja e prcjellsit
tokzues n tok.
N fund t themi se nuk ekzistojn shprehje pr llogaritjen e rezistencs goditse pr
tokzuesit e themelit, prkundr prdorimit t tyre si tokzues pr instalimin mbrojts
rrufeprits.

91

Tabela 10.1

Tabela 10.3.

k
g

( m)
Tipi i tokzuesit
50 100 300 500 1000
Gypor i veant (2-3)m 0,95 0,80 0,60 0,40 0,35
2,5m 0,95 0,80 0,60 0,40 0,35
10,0 0,90 0,70 0,50 0,40
20,0 1,12 1,10 0,90 0,70 0,60
30,0 1,40 1,00 0,80 0,70
Shiriti i veant me
Gjatsi
40,0 1,75 1,70 1,30 0,90 0,80

( m) L (m)
50 100 150 200 250
20 2,0 1,0 - - -
20 30 3,0 1,5 1,0 - -
30 40 4,0 2,0 1,3 1,1 -
40 50 5,0 2,5 1,7 1,7 1,0
g
Tabela 10.2.
40
20
10 0,65
0,70
0,75
10
20
40 0,85
0,80
0,75
1,00 pr fardo gjatsie
N=4
N=3
N=2
L(m)
Tipi i tokzuesit t
prbr

92

ELSAT INSTALUES

Kta elsa prdoren pr kyjen dhe shkyjen e shpenzuesve t thjesht si jan: burimet
elektrike t drits, nxemsit t ujit, etj. Kta elsa jan me veprim me dor. Kta elsa jan
njepolar me dy pozita, mirpo pr ndriim prdoren edhe shumpolar dhe me shum pozita
athere kur krkohet kyja dhe shkyja e burimit t njjt elektrik t drits nga shum vende.

L
1
N
N
1
L
L
1
N
N
1
L
Kryqzor
Alternativ
Serik
Njpolar
Skema shumjpolshe e
lidhjes ( elsi me prkulje)
Skema njpolshe e
lidhjes ( pr projekte)
Emri sipas
standardit Simboli

190

KAPITULLI I DYMBDHJET

12. INSTALIMIMET E TELEKOMUNIKACIONIT
(INSTALIMET E RRYMS S DOBT)

12.1. NJOHURI T PRGJITHSHME
Instalimet elektrike i kemi prkufizuar si grumbull i komponentve elektrike q mundson
mbartjen e energjis elektrike ose informatave. Nocioni instalime t rryms s dobt ka t bj
me t gjitha instalimet elektrike t cilat nuk jan n funksion t drejtprdrejt t bartjes dhe
prdorimit t energjis elektrike. Instalimet elektrike t rryms s dobt prkufizohen si
instalime pr mbartjen e energjis elektrike me fuqi t vogl, ose si instalime elektrike pr
mbartjen e sinjaleve elektrike.
N objektet bashkkohore, t banimit dhe ato pr biznes, ekzistojn mnyra t ndryshme t
shfrytzimit t pajisjeve elektrike dhe elektronike t cilat bjn pjes n lmin e rryms s
dobt. Disa prej ktyre pajisjeve jan n trsi autonom, dhe pr funksionimin e tyre nuk
nevojitet asnj instalim shtes ( si shembuj mund t prmendet radio-pajisjet dhe pajisjet
elektro-akustike). Mirpo, pr realizimin e pjess m t madhe t ktyre funksioneve nga kjo
lmi jan t domosdoshme nga dy apo m shum pajisje, t cilat jan t shprndar n
hapsir dhe t cilt duhet t jan t lidhur n mnyr t till q mundson kooperimin e tyre.
Dukuria e kooperimit t pajisjeve t rryms s dobt nnkupton shkmbimin e sinjaleve t
ndryshme n mes tyre, e cila bhet me ndihmn e rrugve transmetuese prkatse.
Pajisjet e rryms s dobt mund t klasifikohen sipas funksioneve t cilat duhet ti kryejn.
Shikuar, historikisht funksioni i par dhe m i prhapur jan telekomunikacioni. Sipas
prkufizimit t asociacionit ndrkombtar t telekomunikacionit, ato paraqesin bashksin e
veprimtarive t mbartjes s trajtave t ndryshme t porosive nprmjet proceseve
elektromagnetike. Telekomunikimit prfshijn shum trajta t komunikimit, t cilat dallohen
sipas natyrs s porosive dhe mnyrn e shkmbimit t tyre.
Telefonia paraqet trajtn e komunikimit n dy kahe me t ciln bhet mbartja e sinjaleve te t
folurit. Radio dhe TV difuzioni jan komunikime me nj kah, pr mbartjen e sinjaleve t zrit
dhe t fotografis. Mbartja e informatave sht lmi i telekomunikacionit e cila sht n
funksion t lidhjes s entiteteve t ndryshme n rrjetet kompjuterike bashkkohore. Ktu jan
prmendur vetm lmit themelore t telekomunikacionit, dhe brenda secils prej tyre ka
ndarje t mtejme (p.sh. telefonia fikse dhe mobile).
Funksion tjetr, i cili sht shum i prhapur prfshin trajta t ndryshme t mbrojtjes s
personelit, objekteve dhe hapsirave. Ktu vlen t prmendet, si m t prhapura, mbrojtja
nga zjarri dhe vjedhja, mirpo n rrethana speciale mund t aplikohen edhe trajta t tjera t
mbrojtjes ( p.sh. mbrojtja nga gazrat helmues, etj.). Ktu mund t numrohet edhe mbrojtja
elementare nga hyrja e paautorizuar n objekte- brava elektrik me interfon.
Funksion shum i rndsishm sht rregullimi i proceseve industriale dhe teknologjike. Ajo
krkon q t ekzistoj instalimi prkats pr lidhjen e kompjuterve t procesit me detektort
mats dhe kontrollues, si dhe me elementet e sistemit pr ekzekutimin. Gjithashtu, sipas
rregulls ekziston edhe rrjeti i cili, n nivel t stabilimentit, i bashkojn aktivitete e
kompjuterve t procesit.

191
Institutet bashkkohore t mjeksis pajisen me aparate t ndryshme elektromedicinale, t
cilt prdoren pr tretman t drejtprdrejt t pacientve pr analiza laboratori dhe t tjera, si
dhe pr prcjelljen e gjendjes s pacientve gjat trajtimit spitalor. Kto aparate m s
shpeshti jan t lidhura n mes veti, duke formuar rrjete t procesit, ka krkon ekzistimin e
instalimeve prkatse t telekomunikacionit.
N objektet bashkkohore t biznesit rndsi e veant ju prket instalimeve t rrjetit t
kompjuterve. Pr shkak t konvergjencs s komunikimeve t telefonis dhe kompjuterve,
ather pr kto dy qllime mund t prdoren instalimet e njjta. Zbatimi i shumfisht i
instalimeve t njjta, si dhe tentimi q ato t bhen t pavarura nga aparaturat t cilat kyen n
to, ka krkuar prurjen e standardeve pr ndrtimin e tyre. Nga kjo ka dal nocioni instalimi
kabllor i prgjithshm. N vazhdim n detaje do t analizohen instalimet e ktij tipi.
N objektet e banimit, si edhe n objektet e biznesit, gjithnj e m shum po prdoren
instalimet specialet e q i zvendsojn ato t cilat n radh t par kan qen t dedikuara pr
shprndarjen e programeve t radios dhe TV-s. Me shfaqjen dhe prhapjen e rrjeteve t
mdha pr shprndarje kabllore t programeve sht mundsuar q nprmjet tyre t ofrohen
shum shrbime t tjera, si sht qasja n internet, pranimi i programe speciale sipas dshirs
s shfrytzuesit, etj. Duhet t prmendet se me kt rrug mund t bhet edhe trafiku i
telefonis, me shpenzime t vogla, por edhe me cilsi m t ult. Pr arsye t mundsis t
prdorimit t llojllojshm, kto rrjeta ( dhe instalimet t cilat ju prkasin) quhen multimediale.
Pasi q kan perspektiv do t analizohen veant.

12.2. FUNKSIONET DHE ELEMENTET E INSTALIMIVE T
TELEKOMUNIKACIONIT

12. 2. 1. PIKPAMJET E PRGJITHSHME
M hert cekm se detyr e instalimeve elektrike t rryms s dobt sht mbartja e sinjaleve
n mes t pajisjeve t rryms s dobt. Pra, kto instalime mundsojn komunikimin n mes
t entiteteve t ndryshme t sistemeve teknike n t cilt funksionojn. N baz t ksaj pr
kto instalime mund t aprovohet nocioni instalimet e komunikacionit. Natyrisht, me nocionin
komunikim i cili paraqitet n kuptim t prgjithshm, duke prfshir t gjitha aspektet e
aktiviteteve brenda sistemit t dhn.
Nse do t analizohet modeli gjeneral i procesit t komunikimit, n te do t dallohen: burimi i
informatave, dhnsi, rruga e transmetimit, marrsi dhe shfrytzuesi ( nj apo m shum
sish). Burim i informats mund t jet fardo fenomeni fizik si: t folurit e njeriut apo
fardo efekti tjetr i zrit, dukuri t ndryshme optike, ndryshimi i temperaturs e t tjera, por
gjithashtu edhe fenomene elektrike t ndryshme pr ndodhjen e t cilave duhet t mbartet
informata prkatse. Detyr e dhnsit sht q t gjitha ndryshimet e fenomeneve t
transformoj n sinjale prkatse elektrike. Me rrugn transmetuese sinjali mbartet deri t
marrsi, ku transformohet n formn q i prgjigjet shpenzuesit.
Duke u nisur nga prkufizimet e dhna, mund t shtrohet pyetja: n modelin e procesit t
komunikimit ku jan kufijt e instalimeve t komunikimit? Prgjigje e vetme nuk ekziston.
N rastin e disa instalimeve m t thjeshta, ato prfshijn edhe dhnsin edhe marrsin edhe
rrugt transmetuese ( si shembull pr kt jan instalimet e zileve n der t hyrjes n objekt,
me ose pa internon). N sistemet e prbra si sht telefonia publik, detyra e instalimeve sht
kufizuar n mbartjen e sinjaleve. Nga kjo ka treguam m lart, mund t konstatohet se
elementet themelore dhe t pashmangshme t t gjitha instalimeve- rrugt transmetuese
brenda objekteve t vshtruar.

192
12. 2. 2. RRUGT TRANSMETUESE
Nocioni rrug transmetuese sht shum i gjer, pasi ka t bj me bashksin e madhe t
zgjidhjeve t ndryshme teknike, prej t cilave donjra lajmrohet n shum variante. Pr
kt, sht e domosdoshme t futet kufizimi n rrugt transmetuese t cilat shfrytzohen n
zgjidhjet e instalimeve t komunikimit. Ky kufizim lejon q analiza n vazhdim t fokusohet
n rrugt transmetuese npr linjat fizike, sepse zgjidhja tjetr prdoret shum rrall. N rastin
e prgjithshm, elementet e rrugve t ktilla transmetuese ndahen n pasive dhe aktive.
Elementet pasive jan linjat, me prcjells t bakrit ose fije optike, dhe elementet e ndryshme
pr lidhje dhe klasifikim. Strukturat aktive, regjeneratort ose prforcuesit, n instalime
prdoren shum rrall. Prjashtim jan t ashtuquajturit media-konvertor, nprmjet t s
cilve bhet lidhja e linjave t ndryshme ( optike dhe me bakr).
N vazhdim do t jepen prshkrim i shkurtr i karakteristikave konstruktive dhe elektrike t
linjave t telekomunikacionit me prcjell nga bakri.

12.2.3. KARAKTERISTIKAT KONSTRUKTIVE T LINJAVE T
TELEKOMUNIKACIONIT
Linjat e telekomunikacionit jan trsi konstruktive me ndihmn e t cilave bhet prhapja e
orientuar e valve elektromagnetike. Secila linj prbhet nga dy prcjells t izoluar n mes
veti. Sipas pozits reciproke t prcjellsve, linjat ndahen n simetrike dhe jo simetrike.
Linjn simetrike e prbjn dy prcjells t njjt nga bakri dhe t izoluar. Pr zvoglimin e
ndikimit t mjedisit n bashkimin reciprok, prcjellsit n mnyr t prshtatshme dredhen
dhe konstruksioni i till quhet ifte e dredhur. N ndonj rast s bashku dredhen dy ifte, duke
formuar katrshen e dredhur. iftet dhe katrshet mund t shfrytzohen si linja t vetme, dhe
shum shpesh disa prej tyre formojn nj trsi konstruktive t veant me elemente t
prbashkta pr mbrojtje nga ndikimet e ndryshme t jashtme. Kto trsi quhen kabllo t
telekomunikacionit.
N kabllot e telekomunikacionet prcjellsit do her bhen nga bakri, ashtu q humbja e
fuqis s sinjalit gjat prhapjes t reduktohet n mas m t vogl t mundshme. Pr shkak t
njjt, si materiale pr izolim t prcjellsit prdoren ato t cilat kan faktor t vogl t
humbjeve dielektrik ( si pr shembull polietileni ose stirofleksi). iftet n kabllo mund t jen
t mbrojtura shtes nga ndikimet reciproke, me prdorimin e ekranit nga flett metalike. iftet
e ktilla quhen ifte t ekranizuara. N literaturn e huaj pr kabllot me ifte t ekranizuara
prdoret shenja STP (shielded twisted pair), ndrsa pr kabllo me ifte t pa ekranizuara
shnohem me UTP (unshielded twisted pair).
Linjat jo simetrike, t njohura m mir si linja koaksiale, gjithashtu kan dy prcjells, nga t
cilt njri (i brendshmi) ndodhet brenda t tjetrit ( t jashtmit). Koncentrimin e tyre e
) b) a) c)
i
Da
0 d
Fig.12.1. Format e dredhjes s prcjellsve t izoluar
a) prcjellsi; b) ifti; c) katrshja n yll; ) katrshja DM

193
mundson izolimi, i cili mund t jet i plot ose me seksione. Si material pr izolim
shfrytzohet polietileni. Prparsia kryesore e kabllos koaksiale n krahasim me ato simetrike
sht mbrojtja shum m e mir nga ndrlidhjet elektromagnetike me rrethinn. E met e tyre
sht konstruksioni m i komplikuar dhe pr kt edhe mimi m i lart.
Linjat koaksiale ose paraqesin linja t veanta, ose montohen n struktura kabllore. Shum
shpesh lajmrohen konstruksione kabllore t prbra, t cilat prmbajn edhe linja koaksiale
dhe simetrike.

Pr
kabllot e telekomunikacionet prdoren shnime t caktuara sipas standardeve prkatse, dhe
n vendin e par ndodhet shenja baz (shkronja T e cila tregon kabllon e
telekomunikacionit).
Sipas standardeve t sotme, izolimi dhe mbshtjellsi n linjat instaluese dhe kabllot duhet t
konstruktohen nga polimert jo halogjen, t cilt n rast t zjarrit, zhvillojn sasi t vogla t
tymit i cili nuk prmban prmbajtje toksike. Prve ksaj, prodhohen edhe kabllot speciale t
) c)
a) b)
Fig.12.2. Zgjidhjet konstruktive t ifteve koaksiale:
a) polietilen e plot; b) polietileni poroz; c) polietilen disk; ) ploetilen balon
b) a)
Fig.12.3. Zgjidhjet konstruktive t kabllove t telekomunikacionit:
a) kabllot me ifte simetrike; b) kabllot koaksial

194
ashtuquajtur kabllo t rezistueshm n djegie, pr t cilt specifikohet koha e integritetit t
izolimit ( zakonisht n mes t 30 dhe 180 minuta). Pr kt lloj t kabllove prodhuesit kan
shnime t veanta.

12.2.4. KARAKTERISTIKAT ELEKTRIKE T KABLLOVE T
TELEKOMUNIKACIONIT
Pr analizn dhe projektimin e lidhjeve npr linjat telekomunikacionit jan t rndsishme
kto parametra karakteristike t tyre:
- konstanta e mbartjes, dhe
- inmpedanca karakteristike.
Nga teoria e qarqeve elektrike dihet se pr seciln rrjet me dy qasje, konstanta e mbartjes
sht prkufizuar me shprehjen:
, jb a g (12.1)
ku jan: a konstanta e dobsimit, dhe b konstanta e fazs.
Konstanta e dobsimit sht prkufizuar si varsia logaritmike e fuqis s sinjalit n hyrje dhe
n dalje t rrjets s dhn ( P
1
dhe P
2
respektivisht), me kusht q n t dy skajet sht
realizuar prshtatshmria e impedancn:

2 1
P / P log 10 dB a . (12.2)
Njsia pr shprehjen e dobsimit sht (dB).
Konstanta e fazs prcakton ndryshimin e fazs s sinjalit n hyrje dhe dalje t rrjetit dhe
shprehet n radijan.
Linjat e telekomunikacionit jan rast special i rrjetit me dy qasje, sepse paraqesin rrjetin me
parametra t ndar. Pr kt arsye, prdoren parametrat gjatsor:
j (12.3)
( sht konstanta gjatsore e mbartjes, konstante gjatsore e dobsimit, dhe konstanta
gjatsore e fazs). Njsia pr konstanten gjatsore t mbartjes sht dB/km, ndrsa pr
konstanten gjatsore t fazs rad/km.
Nse shprehjen (12.3) e zvendsojm n shprehjen (12.1) kemi:
l j l l g (12.4)
(ku l sht gjatsia e linjs n kilometra).
Parametrat gjatsor t linjs varen nga frekuenca. Dukurin e dobsimit n linj e shkaktojn
humbjet si n prcjells ashtu edhe n dielektrik. Pr frekuencn mbi 20 kHz varsia e
dobsimit gjatsor nga frekuenca sht prcaktuar me saktsi t mjaftueshme me shprehjen:
f K f K K km dB
2 1 0
/ (12.5)
n t ciln antari i par prcakton dobsimin i cili nuk varet nga frekuenca, antari i dyt
dobsimin q ka prejardhjen nga prcjellsit, dhe antari i tret dobsimin q e shkaktojn
humbjet n dielektrik.
Parametr tjetr i rrjetit sht impedanca karakteristike. Njohja e vlers s sakt t ktij
parametri sht qensore pr realizimin e prshtatshmris s impedancs s aparaturs e cila
kyet n linj. N rast t prshtatshmris jo t plot do t paraqitet dobsimi shtes, si dhe
format e tjera t degradimit t cilsis s sinjalit t transmetuar.

195
N rastin e prgjithshm imedanca karakteristike e linjs sht madhsi komplekse, dhe q
posarisht theksohet n frekuenca t ulta. Mirpo, n sistemet e mdha t cilat do t
analizohen frekuencat e puns jan mjaft t larta dhe me saktsi t pranueshme, mund t
merret se komponenti reaktiv i impedancs karakteristike sht shum e vogl n krahasim
me at aktive.
Pr secilin sistem t transmetimit sht prkufizuar shkalla maksimale e lejuar e
mosprputhshmris, prkatsisht e devijimit t impedancs nga vlera e saj nominale. Si mas
pr mosprputhshmris m s shpeshti prdoret koeficienti i reflektimit. Kjo madhsi
( ) ( )
0 0
/ Z Z Z Z + = I (12.6)
Ku sht Z- impedanca prshtatshmria e t cils matet, dhe Z
0
impedanca krahasuese. N
vend t koeficientit t reflektimi shpesh prdoret vlera e tij logaritmike, e cila quhet dobsimi
i reflektimit. Kjo sht prkufizuar me shprehjen:
( ) ( ) I = / 1 log 20 dB a
r
(12.7)
Si vlera nominale t impedancave merren impedancat karakteristike t linjave t cilat
shfrytzohen n sistemin e dhn. Impedancat karakteristike t linjave jan t standardizuara.
Pr iftet simetrike, n diapazonin e frekuencave mbi 10 kHz, ato jan 100 -120 O, derisa pr
linjat koaksiale ekzistojn dy vlera t standardizuara: 50O dhe 75O.
N radio sisteme, pr arsye t prshtatshmris s matjeve, n vend t koeficientit t
reflektimit shfrytzohet shkalla e valve qndruese, e cila prkufizohet si:
( ) ( ) I I + = 1 / 1 S (12.8)
N disa sisteme me rndsi sht t dihet shpejtsia e prhapjes s sinjalit npr linj. Kjo
jepet me shprehjen

r 0
/ C v c = (12.9)
ku me C
0
sht shnuar shpejtsia e prhapjes s sinjalit npr hapsirn e lir, dhe c
r

konstanta relative dielektrike e izolimit.
Fig.12.4. Diagrami i varsis t dobsimit gjatsor nga
frekuenca pr dy ifte koaksiale tipike
b
a
24
24
20
16
12
8
0.8 0.6 0.4 0.2 2 4 6 8 1 10 20 40 60 80
4
0.1
o
dB/km
100 f (MHz)

196
N kabllot e telekomunikacionit me ifte simetrike shprehet dukuria e lidhjes parazit n mes
t tyre, ka shkakton degradimin t cilsis s sinjaleve t transmetuara. Kjo dukuri quhet
ndrhyrje ose diafonia. Lidhja parazite ekziston n tr gjatsin e linjs, por pasojat e saj
konstatohen vetm n fundet, prandaj edhe kshtu analizohen.

Fenomeni i ndrhyrjes do t analizohet duke shfrytzuar figurn 12.5. Supozohet se ekzistojn
dy ifte n mes t s cilave lajmrohet lidhja parazit. N iften e par, lart, n ann e majt
(pika B) sht burim i sinjalit, dhe n ann e djatht (pika D) sht shfrytzuesi. N iften e
dyt, posht, nuk bhet transmetimi i sinjalit, por vetm matet efekti i ndrhyrjes. N at ifte
fundi n pikn B quhet fundi i afrt, dhe fundi n pikn D fundi i largt. N tekstin e mtejm,
iftja e eprme do t quhet pengojc, ndrsa e poshtmja e penguara.
Nse nisemi nga fuqia e njohur e sinjalit P
1
t ciln gjeneratori n pikn B e jep n hyrje t
iftes s par. Me kt ifte t par transmetohet sinjali i dobishm deri n pikn D. Nse
dobsimi i linjs n mes t pikave B dhe D sht A
1
, fuqia e sinjalit t dobishm q e merr
shpenzuesi sht
l
A / P P
1 2
. Nse bhen matjet n iften e penguar, do t konstatohet n
fundin e afrt ekzistimi i sinjalit, t arritur me ndrhyrjen, fuqia e t cilit sht P
db
. N fundin
e largt gjithashtu ekziston sinjali i ndrhyrjes fuqia e t cilit sht P
dd
.
N baz t matjeve t bra mund t prkufizohen parametrat e ndrhyrjes t cilt quhet
dobsimi i ndrhyrjes n fundin e afrt dhe dobsimi i ndrhyrjes n fundin e largt. Kto
madhsi caktohen me shprehjet:

dd dd db db
A log 10 dB a dhe A log 10 dB a (12.10)
Nse supozohet se n t dy linjat bhet transmetimi, dhe at ashtu q pengohet reciprokisht,
mund t prcaktohen raportet e fuqive t sinjaleve t dobishme dhe produktet e ndrhyrjes,
ka sht shum e rndsishme pr vlersimin e kualitetit t transmetimit. Supozimi ka t bj
me at q linjat jan t njjta dhe fuqit e sinjaleve t dobishme t njjt, q n praktik gati
do her plotsohet. N t parin transmetimi n t dy linjat sht n t njjtin kah, pra t dy
gjeneratort jan n t njjtin fund, dhe t dy shpenzuesit n t dytin. N rastin e dyt
Fig.12.5. Modeli i prgjimit n mes t dy linjave
a) prgjimi n fundin e afrt b) prgjimi n fundin e largt
~ P
1 2
P
dd
P
B D
b)
a)
D B
P
db
P
2 1
P ~

197
gjeneratort jan n ant e kundrta ( gjithashtu edhe shpenzuesit), ashtu q transmetimi t
bhet n t dy kahet.
N rastin e par si penges shfaqet ajo e cila fillon me ndrhyrje n fundin e largt, dhe masa
e cilsis shprehet si raporti i sinjalit t dobishm dhe pengess:

dd 2 nd
P / P A (12.11)
N rastin e dyt masn e cilsis e prcakton pengesa e filluar n fundin e afrt, ashtu q ajo

db 2 nb
P / P A (12.12)
N formn logaritmike jan:

nd nd
A log 10 a (12.13)

nb nb
A log 10 a (12.14)
N baz t ksaj mund t konstatohet se, nga aspekti i projektimit t instalimeve, parametr
m i rndsishm i t gjitha linjave me prcjells nga bakri sht dobsimi gjatsor. Prve
ksaj, pr linjat simetrike me ifte t pa ekranizuara (UTP) jan t rndsishme gjithashtu
edhe shnimet pr dobsimet e ndrhyrjes. Vlerat orientuese t tyre mund t prcaktohen nga
fig.12.6.

12.2.5. LINJAT OPTIKE T TELEKOMUNIKACIONIT
Elementet themelore t linja optike t telekomunikacionit jan fijet optike, si medium pr
prcjelljen e valve elektromagnetike. Materiali nga i cili ndrtohen fijet sht dyoksidi i
silicit, me pastrti t madhe. Fijet optike jan n form t cilindrit, diametri i jashtm standard
i t cilave sht 100 dhe 200 mikrometra. Pjesa qendrore e fijes quhet brtham, e cila ka
indeks m t lart t thyerjes nga pjesa e jashtme, i cili quhet mbshtjells. Konstruksioni i
ktill i fijes mundson prhapjen e valve elektromagnetike me dobsim shum t vogl.
a
100
a
Fig.12.6. Diagrami orientues i varsis s dobsimit t pjess s iftes
simetrike t linjs me gjatsi 2km (a ). dobsimi i prgjimit n fundin e
afrt (a ) dhe dobsimsin e prgjimit n fundin e largt (a ) nga
frekuenca
1000 100 10
db
k
80
60
20
40
a
k
dd
10000 f (kHz)
dd
db
140
120

(dB)

198
Linjat optike t telekomunikacionit rrall prdoren si t vetm. Zakonisht sipas standardit disa
fije grupohen n nj trsi kompakte konstruktive- kabllo optik. Numri i fijeve n kabllo
zakonisht sht shumfishi i numrit gjasht, ndrsa n treg lajmrohen edhe kabllo me 192
fije dhe m shum.
Parametr i rndsishm i konstruksionit t fijeve optike sht raporti i diametrit t brthams
dhe mbshtjellsit, nga i cili n mnyr t drejtprdrejt varen kushtet e prhapjes s valve
elektromagnetike. Kshtu, ekzistojn dy konstruksione themelore: fija monomode dhe fija
multimode. N fijet monomode diametri i brthams sht rreth 10 mikrometra dhe npr
kto mund t prhapet vetm nj tip i valve, ndrsa n fijet multimode diametrat standarde t
brthamave jan 50 dhe 62.5 mikrometra dhe npr kto prhapen m shum tipa t valve.
Gjat prhapjes s valve elektromagnetike npr fije, shfaqen dy fenomene: dobsimi dhe
dispersioni. Dobsimi i sinjalit n fije ndodh pr shkak t humbjeve t ndryshme n material,
si dhe pr shkak shprndarjes nga brthama n mbshtjells. N fijet optike, e sidomos n ato
monomode, vlerat e dobsimit gjatsor jan shum t vogla ( zakonisht jan n kufijt 0.2-0.5
dB/km). N instalimet ku gjatsis e linjave jan nn 1 km, fenomeni i dobsimit n fije mund
t mos merret parasysh.
Fenomeni i dispersionit ka zanafilln pr shkak t shpejtsive t ndryshme t prhapjes t
komponentve t veanta t sinjaleve. Si pasoj e ksaj vjen deri t zvoglimi i amplituds dhe
kohzgjatja e elementeve t sinjalit, q sht treguar n fig. 12.7. N kt figur sht dhn
shembulli i prhapjes npr fijen multimode, nse efekti i dobsimit nuk sht marr dhe me
supozimin q n mbartje marrin pjes tri tipa t valve, t cilat prhapen me shpejtsi t
ndryshme.
Figura 12.7 tregon rastin hipotetik ( t supozuar) t prhapjes t impulsit optik i cili prbhet
nga tri komponenta, t cilat quhen mode. Diagramet tregojn ndryshimet e fuqive optike t
impulseve n koh, dhe diagrami i eprm tregon ndryshimin e fuqis rezultante, dhe
diagramet e poshtme ndryshimet e fuqive t modeve t veant. Pika zero n abshis
prcakton kohn maksimale t fuqis, dhe at si t modeve t veanta ashtu edhe t fuqis
rezultante. Modet prhapen npr fije me shpejtsi t ndryshme dhe n fund t fijes arrijn n
momente t ndryshme, ka shihet n ann e djatht t figurs. Koht
1
,
2
dhe
3
prcaktojn
Fig.12.7. Modeli i transmetimit t impulsit
npr fije multimode
0
t gjitha
modet
0
modi 3
3
1
2
modi 2
modi 1
0
0

199
astin e arritjes s maksimumeve t fuqis t modeve t veanta n fund t fijes, deri sa koha
n diagramin e eprm prcakton astin e arritjes t maksimumit rezultues.
N astin fillestar modet jan rreptsisht sinkron dhe impulsi rezultues ka amplitud t
madhe dhe skaje t pjerrta. N fund t fijes, pr arsye t kohve t ndryshme t arritjes s
modeve, impulsi rezultues ka amplitud m t ult dhe gjersi m t madhe ( si t kishte
psuar dobsim relativisht t madh). N kushte e transmetimit digjital, kur sinjalet paraqiten
me seri t impulseve, kjo dukuri zvoglon mundsin e njohjes s rregullt t vlerave t
amplitudave t tyre, ka sjell deri te rritja e shkalls s gabimit n transmetim.
Dispersioni shum shpesh shprehet si faktor kufizues vendimtar gjat projektimit t sistemeve
optike t telekomunikacionit. Si mas e cilsis s fijeve m s shpeshti theksohet diapazoni
lshues, i shprehur si prodhim i frekuencs dhe gjatsis s trases, me dimensione MHz-km
ose GHz-km.
Vlerat tipike t diapazonit lshues t ktill pr fije multimode jan t rendit disa qindra MHz-
km, deri sa te fijet monomode jan m t mdha pr nj deri n dy rende t madhsive. sht
e qart se n instalimet me fije monomode dispersioni mund t mosprfilljet. N rrjetet lokale
kompjuterike shfrytzohen edhe kabllot me fije multimode dhe n ato raste ndikimi I
dispersionit mund ta kufizon ose rrjedhjen binare ose gjatsin e vijave.

12.2.6. NDRLIDHJET NDIHMSE DHE ELEMENTET
Ndrlidhjet ndihmse dhe elementet m t shumt n instalimet e telekomunikacionit jan:
- panelet pr klasifikim,
- ndrelsit (komutatort),
- ndarsit e fuqis (pasiv), dhe
- lidhjet e abonentve.
N praktik shpesh haset n shprehjen ndars dhe at n dy kuptime: ndonj her mendohet
pr panelin pr klasifikim e ndonjher n ndarsin e fuqis.
Panelet pr klasifikim shfrytzohen n rrjetet e ndryshme si nyje pr shprndarjen e kabllove
n pjest e ndrtess dhe npr hapsirat e veanta. Aplikimi tipik i tij sht n rastin kur nga
jasht n ndrtes vjen kabllo i telefonit me disa dhjeta ifte, dhe n at panel bhet ndarja n
kabllo me kapacitete m t vogla ose n ifte t veanta. N princip, lidhjet n panel jan
fikse, por sipas nevojs mund t bhen intervenimet e duhura. Panelet pr klasifikim nuk
shkaktojn kurrfar dobsime, e as nuk shkaktojn ndryshime t tjera t sinjaleve t cilat
transmetohen.
Ndrelsit shfrytzohen ather kur shfrytzuesit e veant duhet t mund t ken qasje n
shrbimet e ndryshme t cilat i ofron sistemi. M s shpeshti prdoren n sistemet t cilat
ofrojn shrbime multimediale, ashtu q shfrytzuesve ju ofrojn mundsin e przgjedhjes s
sinjalit q merret nga rrjeti shprndars lokal nga nj apo m shum satelitve difuz. Aksionet
komutuese ndrmerren me komand nga largsia, nprmjet pajisjeve prkatse q ndodhen
te shfrytzuesi. Ndrelsit gjithashtu nuk ndikojn n asnjrin parametr t sinjalit.
Ndarsit pasiv t fuqis gjithashtu m s shpeshti prdoren n sistemet e shprndarjes
kabllore. Qllimi i tyre sht q sinjali i cili vjen nga niveli i lart i sistemit ndahet n m
shum shfrytzues, prkatsisht sinjalet nga shum shfrytzues t grupohen dhe prcillen n
nivel m t lart. Kta ndars prdoren si n rrjetat me linjat nga bakri ( n radh t par
koaksiale), gjithashtu edhe n rrjetat optike.
N rrjetat koaksiale si njsi themelore n kta ndars sht ndrruesja simetrike diferenciale.
Kjo sht rrejti me tri qasje, e treguar n skemn n fig.12.8.

200

Sinjali i sjell n qasjen (1) ndahet n qasjet (2) dhe (3), deri sa n qasjet (2) dhe (3) dobsimi
sht i madh (teorikisht pambarimisht). N mes t qasjes (1) dhe (2), si dhe n mes t qasjes
(2) dhe (3), dobsimi sht prcaktuar si shuma e dobsimeve sistemore dhe t futura.
Dobsimi sistemor sht pasoj e faktit se fuqia hyrse ndahet n dalje n dy qasje dhe tek
ndrruesja simetrike sht 3dB. Dobsimi i futur shkaktohet nga humbjet n elementet e
ndrrueses dhe sht n kufijt 0.5-1dB. Ndarsi me faktor m t madh t ndarjes realizohet
si lidhje kaskade e ndrrueses diferenciale.
Fig.12.8. Skema principiele e ndrruese
difeneciale a) skema principiele; b) simboli
(2)
(1)
(3)
b) a)
(3)
(1)
(2)
8 1 2 3 4 2 1
1:8 1:4
Fig.12.9. Simbolet skematike t ndarsve 1:4 dhe 1:8

201
N realizimet e ktilla ndarsit me faktor t ndarjes 1:N fusin dobsime sistemore N log 10 ,
ndrsa dobsimi i futur sht 1-2 dB.
N rrjetet optike, n vend t ndrrueseve diferenciale, prdoren ndrlidhja e orientuar, e
formuar me dy apo m shum fije optike t prpunuara n mnyr t veant. Pr dobsimet
q i fusin kta ndars vlejn shprehjet e njjta si edhe pr ndrrueset diferenciale.
Lidhjet e abonentve jan elementet prfundimtare t instalimit n kto drejtprdrejt kyen
pajisjet e abonentve. N varsi nga qllimi i instalimeve lidhjet (kyjet) mund t jen t
llojllojshme. N objektet e banimit m s shpeshti hasen prizat trepolare standarde pr telefon
TV dhe radio. N objektet e puns n koht e fundit prdoren prizat tet polare pr shum
qllime n t cilat mund t kyen aparate t ndryshme kompjuteri por edhe aparate e telefonit
standard dhe digjital.

12.2.7. STRUKTURAT THEMELORE T INSTALIMEVE T
TELEKOMUNIKACIONIT
Pavarsisht nga qllimi i caktuar i instalimeve t veanta, mund t paraqitet nj skem tipike
instalimeve t telekomunikacionit n nj objekt mesatarisht t madh. N kt rast, duhet t
merren disa supozime fillestare, t cilat kan t bjn me konstruksionin e objektit ( katet,
numri i shkallve- hyrjeve, etj.), si dhe mnyra e lidhjes me rrethinn.
Fig.12.10. Ndarsit 1:2, 1:4 dhe 1:8 pr shprndarje t
kabllove koaksial
1:2 1:8 1:4
CE CE CE

202
N shembullin e treguar n fig. 12.11 sht treguar bllok skema e nj instalimi tipik pr
objektin P+10 ( prdhes dhe dhjet kate) me nj hyrje. Komunikimi me rrethin e jashtme
sht br me kabllon i cili n objekt sht futur nga toka dhe ka prfunduar n prdhes n
kuadrin shprndars. Nga kuadri shprndars e deri te lidhjet e shfrytzuesve instalimi
shprndahet me kanalet ose gypat ngritse dhe t katit. N objektet e vogla n prdhes ndahen
linjat e veanta t shfrytzuesve dhe shprndahen deri n lidhset npr lokale. N objektet e
mdha, e sidomos n ato me shum kate, n kate t caktuara ekzistojn kuadrot shprndars t
kateve, t cilt jan t lidhur me kuadrin shprndars n prdhes me kabllo t veant.
N kuadrin shprndars n prdhes formohet tufa e linjave t shfrytzuesve pr prdhesen dhe
pr tri katet e para, dhe pr lidhjen e kateve t tjera shtrihen dy kabllo t veant. N secilin
kat, nga tufa ngritse, n kutin shprndarse t katit ndahen linjat pr shfrytzuesit t cilt
ndodhen n at kat.
N katin e katrt sht kuadri shprndars i katit n t cilin formohen tufat e linjave t
shfrytzuesve pr katin e katrt, t pest dhe t gjasht, dhe t shtatin formohet ndarja pr
katet shtat deri n t dhjetin.
Shembulli i treguar sht i prgjithshm. N varsi nga dedikimi i instalimeve, elementet e
shprndarjes mund t dallohen shum a pak. Nse sht fjala pr rrjetin e telefonit, linjat e
shfrytzuesve jan iftet standarde, ndrsa kabllot jan me shum ifte. Kalimi nga kabllo n
iftet e shfrytzuesit bhet n regleta n kuadrot shprndars. N rast t instalimeve pr
shprndarjen e programe TV dhe radiofonis, t gjitha linjat jan koaksiale, dhe ndarja bhet
me ndars pasiv. N fig.12.12 sht treguar pamja e kuadrove shprndars.
Fig.12.11. Bllok skema e nj instalimi t telekomunikacionit

203

12.3. INSTALIMET KABLLORE T PRGJITHSHME

12. 3. 1. RRJETET KOMPJUTERIKE
Zhvillimi i tekniks s informacionit ka imponuar, diku para dyzet vjetve, nevojn pr
lidhjen e kompjuterve t ndryshm t vendosur n hapsira t ndryshme si dhe pajisjeve t
tjera t ngjashme n trsi t vetme funksionale. Kjo ka br paraqitjen dhe zhvillimin e
shpejt e lmit t veant t telekomunikacionit, t njohur me emrin rrjeta kompjuterike dhe t
telekomunikacion. Sistemi i cili prmban m shum kompjuter, n mes veti t lidhur me
rrjetin kompjuterik t telekomunikacionit, quhen sisteme tele-informative TI.
Sistemet bashkkohore tele-informative TI kan prmasa t ndryshme hapsinore, duke filluar
nga ato t cilat prfshijn vetm nj objekt ose kompleksin e objekteve n t njjtin lokacion,
deri n ato m t mdhat q prhapen edhe n m shum kontinente. Pr kt, rrjetet tele-
informative TI, ndahen n tri kategori:
- rrjetet lokale, t kufizuara n nj objekt ose n nj mikro lokalitet, t cilat n literaturn
botrore njihen si LAN ( Local Area Network).
- rrjetet regjionale, t cilat mbulojn territorin e qyteteve t mdha ose territore t
kufizuara, t njohura si MAN (Metropoliten Area Network).
- Rrjetet ndrurbane dhe ndrshtetrore, WAN (Wide Area Network).
Fig.12.12. Pamja e kuadrove shprndars

204
N vazhdim do t analizohen instalimet e rrjeteve kompjuterike lokale, si dhe segmentet
lokale t rrjeteve t kategorive t larta.

12. 3. 1. 1. Rrjetet kompjuterike lokale
Sistemet kompjuterike t para kan qen t centralizuar: t gjitha funksionet rregulluese t
sistemit dhe t gjitha prpunimet kan qen t prqendruara n kompjuterin qendror, deri sa
njsit periferike ( t ashtuquajtur terminale) kryesisht i kan kryer funksionet e komunikimit
me rrethinn. Pr kt arsye edhe volumi i kmbimit t shnimeve n mes t qendrs dhe
njsive periferike ka qen relativisht i thjesht, dhe t ktilla kan qen krkesat n raport me
rrjetet e telekomunikacionit: vlera maksimale e rrjedhjeve binare rrall her kan tejkaluar
disa kbit/sec.
Paraqitja e kompjuterve personal ka ndikuar n ndryshimin e strukturs s sistemit: modelet
me memorie t centralizuar po trhiqen, dhe n vend t tyre paraqiten sistemet me memorie
t shprndar dhe shprndarje t njtrajtshme t volumit t funksioneve t prpunimit dhe
rregullimit. Kjo njhersh bn rritjen e konsiderueshme t volumit t kmbimit t
informatave n mes t entiteteve t veanta n sistem, ka shfaqet me rritjen e rrjedhjeve
binare n rrjetet e telekomunikacionit. N rrjetet lokale bashkkohore m s shpeshti prdoren
protokollet e komunikacionit Ethernet me rrjedhjet standarde t binarve 10 dhe 100 Mbit/sec,
dhe gjithnj e m shum hasen zgjidhjet me rrjedhje t rendit Gbit/sec, dhe at mbi
1000 Mbit/sec.
12. 3. 1. 2. Instalimet e telekomunikacionit n rrjetet lokale t kompjuterve
Detyr e rrjetit lokal t komunikacionit sht t realizoj shkmbim cilsor dhe t sigurt t
informatave n mes t entiteteve t ndryshme t sistemit kompjuterik. Nocion cilsi
nnkupton aftsin e rrjetit q t mundsoj transmetimin e sinjalit t informats me rrjedhjet
binare t krkuar, me t cilin rast shkalla e gabimit n sinjalet e transmetuara nuk guxon t
kaloj vlerat e lejuara.
Elementet themelore t secilit rrjet kompjuterik jan terminalet e komunikacionit dhe
strukturat transmetuese n mes t tyre. Terminalet e komunikacionit mund t jan pak a
shum t komplikuar, por do her kan funksione t caktuara sakt: n nj an duhet t
marrin sinjalet nga pajisja e kompjuterit i cili i gjeneron dhe ti prshtat kushteve t
transmetimit, dhe n ann tjetr sinjalet q jan transmetuar duhet t transformohen n formn
q i prgjigjet pajisjes kompjuterike t cils i jan dedikuar.
Krkesa universale q pajisjet kompjuterike, pa marr parasysh se far jan dhe ku ndodhen,
t mund t komunikojn n mes veti, ka kushtzuar ekzistimin e rregullave shum t sakta, t
njohura si protokollet e komunikacionit. Prshtatja e sinjalit kushteve t transmetimit
nnkupton harmonizimin e tyre me standardet e protokolleve t komunikacionit. Me kto
protokolle, n mes tjerash, prcaktohen rrjedhjet standarde t binarve, format e sinjalit n
transmetim, si dhe format dhe prmbajtjet e sinjaleve prcjellse ( adresat, mbrojtja nga
gabimet,...).
Strukturat transmetuese, nprmjet t s cilave bhet transmetimi n mes t terminaleve t
komunikacionit, mund t jan, shum t ndryshme dhe at sipas gjatsis, kapaciteteve,
mediumeve t transmetimit etj. Pr shembull gjatsit jan n distancat prej disa dhjet
metrave n rrjetet lokale deri mbi 10 000 kilometra n komunikacionet transkontinentale dhe
interkontinentale. Kapacitetet gjithashtu jan n diapazonet prej 10 Mbit/sec n relacionet
lokale deri n rendin Tbit/sec ( 1Tbit/sec=1000 Gbit/sec) n sistemet optike speciale.
T gjitha struktura transmetuese jan t formuara nga dy grupe themelore t elementeve:
mediumit t transmetimit dhe pajisjeve aktive ( elektronike). Mediumet e transmetimit jan

205
linjat fizike dhe hapsira e lir. Lista e pajisjeve elektronike t cilat prdoren n
telekomunikacione sht shum e gjat dhe e llojllojshme.
Transmetimi i sinjalit mund t bhet nprmjet linjave fizike ( me prcjells nga bakri ose
linjat optike) ose npr hapsirn e lir, prandaj rrjetet ndahen n at me tela, pa tela dhe
t kombinuara. N rrjetet lokale, n t cilat komunikacioni bhet brenda nj objekti,
transmetimi npr hapsirn e lir shum rrall prdoret.
N rrafshet lokale komunikimet kompjuterike, si dhe n segmentet terminale t rrafsheve m
t larta, realizohen n baz t ndonj protokolli Ethernet, dhe ata do t merren si reprezentativ.
Klasifikimi i protokollit Ethernet sht br sipas rrjedhjes binare dhe sipas mediumeve
transmetuese. N rrjetet lokale m t prhapura jan kto protokolle:
10BASE-5: rrjedhja prej 10Mbit/sec npr kabllon koaksial t trash,
10BASE-2: rrjedhja prej 10Mbit/sec npr kabllon koaksial t holl,
10BASE-T: rrjedhja prej 10Mbit/sec npr iftet e dredhuar,
10BASE-F: rrjedhja prej 10Mbit/sec npr kabllon optike,
100BASE-T: rrjedhja prej 100Mbit/sec npr iftet e dredhuar,
100BASE-F: rrjedhja prej 100Mbit/sec npr kabllon optik.
N koht e fundit sht futur standardi pr rrjedhjen binare 100 Mbit/sec, i cili aplikohet si n
rrjetet lokale, ashtu edhe n rrjetet e rrafsheve m t larta. N kto raste si medium
transmetues zakonisht prdoren kabllot optike.
N fazat e para t aplikimit t ktyre standardeve, pr rrjedhjet 10Mbit/sec, jan prdorur
kryesisht kabllot koaksial. Pr shkak t mimit t lart, dhe punt montuese t komplikuara
kto zgjidhje jan ln, dhe prdoren kabllot me ifte t dredhuar, t pa ekranizuar dhe t
ekranizuar. Pr kto rrjedhje kabllot optike prdoren shum rrall ( vetm kur kemi t bjm
me largsit m t mdha disa qindra metra), ose kur rrjeti punon n kushtet e ndikimeve
intensive t stabilimenteve elektromagnetike ose zbrazjeve atmosferike).
Pr t ashtuquajturin ethernet i shpejt, me rrjedhje 100Mbit/sec, pr distanca t shkurtra
deri n 100m prdoren kabllot me ifte t dredhuar, ndrsa pr distanca t gjata kabllot
optik.

12. 3. 2. RRJETET E TELEKOMUNUKACIONET ME SHUM SERVISE
N objektet bashkkohore t biznesit, por edhe n at t banimit, paraqiten nevojat pr
ofrimin e t gjitha apo vetm disa nga tyre t shrbimeve t rryms s dobt, t prmendura
m hert. sht treguar q sht joracionale t bhen instalimet t veanta pr seciln prej
tyre. Prve ksaj, pr arsye t njjt ka filluar procesi i bashkimit t pajisjeve teknike pr
afrimin e ktyre shrbimeve, t njohur me ermin konvergjenca. Ideja themelore e ktij
procesi se pr disa shrbime t ndryshme shfrytzohen pajisjet e njjta dhe instalimet e njjta,
ka sjell deri te cilsia m e mir e funksioneve dhe zvoglimi i ndjeshm i investimeve dhe
shpenzimeve t mirmbajtjes.
Si shembull mund t theksohen t ashtuquajturat centrale t telefonis konvergjente, t cilat
njkohsisht bjn procedimin e telefonis konvencionalen dhe telefonis IP sipas protokollit
Ethernet. Prve komunikacionit t telefonis dhe kompjuterve, rrjetet e tilla mund t
kryejn edhe shrbime t tjera ( lloje t ndryshme t siguris, mbajtja e proceseve t ndryshme
teknologjike, etj.) Pr kt edhe rrjetet e tilla thirren rrjete pr shum shrbime. Pr instalimet
t cilat jan n funksion t rrjeteve pr shum shrbime sht prvetsuar termi instalimet
kabllore t prgjithshme.

206
12. 3. 2. 1. Instalimet e sistemit kabllor t prgjithshm
Sistemi i prgjithshm kabllor sht prkufizuar me standardin ndrkombtar ISO/IEC 11810,
si dhe standardin Evropian EN 50173. Standardet e cekuar prkufizojn se far strukture
kabllore duhet t jet n objektin e dhn dhe cilat karakteristike elektrike dhe t tjera duhet ti
plotsojn komponentet e veanta t sistemit ( kabllot, lidhset, etj.). Me standardizim sht
arritur q topologjia e rrjetit dhe komponentet e sistemit jan plotsisht t pavarura nga
prodhuesi i pajisjeve t cilat do t lidhen n instalim. Kjo gjithashtu tregon se sht e mundur
q n procesin e zgjerimit ose modernizimit t sistemit, ndrrohen disa (apo t gjitha) pajisjet,
pa nevojn e asnj intervenimi n instalimet. Kjo ka prparsi t rndsishme, si
shfrytzuesve t sistemit, ashtu edhe projektuesve dhe prodhuesve t pajisjeve.
Struktura e sistemit t prgjithshm kabllor sht standardizuar dhe e prkufizuar me saktsi.
Pr kt arsye edhe kto sisteme shpesh her quhen sisteme strukturale kabllore. Struktura e
prgjithshme sht prkufizuar pr nj kompleks t objekteve ( kampus ), me madhsi deri n
3000m n diametr. Bllok skema hierarkike sht treguar n fig. 12.13.
Elementet funksionale t sistemit t prgjithshm kabllor jan:
- Kuadrot shprndars t kompleksit CD,
- Skeleti e sistemit kabllor t kompleksit,
- Kuadrot shprndars i objektit BD,
- Skeleti e sistemit kabllor t objektit ( shprndarja vertikale),
- Kuadrot shprndars i katit FD,
- Shprndarja kabllor horizontale,
- Priza e telekomunikacionit TO.
Skeleti i sistemit kabllor t kompleksit lidh kuadrin shprndars t kompleksit (CD) me
kuadrot shprndars n t gjitha objektet (BD). Kjo prfshin edhe kabllot e skeletit t
kompleksit, duke kyur edhe elementet prfundimtare, si dhe fushn pr ndarje n kuadrin
CD. Kjo realizohet kryesisht me kabllo optik. Gjatsia maksimale e kabllos n skelet t
kompleksit sht 1500m.
Skeleti i sistemit kabllor t objektit lidh kuadrin shprndars t objektit (BD) me kuadrin
shprndars t katit (FD) n objekt. Prfshin kabllot e skeletit t objektit, duke prfshir edhe
elementet prfundimtare, si dhe fushat pr ndarje n kuadrin BD. Realizohet me kabllo optik
Sistemi kabllor i prgjithshm
Fig.12.13. Struktura e sistemit kabllor t prgjithshm
TO
Pajisjet e terminalit
Kabllimi n
hapsirn e puns
Shprndarja
horizontale kabllore
Skeleti i sistemit
kabllor t
objektit
Skeleti i sistemit
kabllor t
kompleksit
FD BD CD

207
ose me kabllo me ifte simetrike nga bakri. Gjatsia maksimale e secilit prej ktyre kabllove
sht 500m.
Shprndarja horizontale ( e katit) e kabllove lidh kuadrin shprndars t katit (FD) me t
gjitha prizat e telekomunikacionit (TO) n at kat. Prfshin t gjith kabllot n katin e
shikuar si edhe elementet prfundimtare t tyre. Kabllot jan me ifte nga bakri dhe simetrik.
Kabllot optik prdoren m rrall ( vetm ather kur i krkojn kushtet e mjedisit). Kjo
shprndarje e prfshin edhe fushn pr ndarje n kuadrin FD. Gjatsia maksimale e lejuar e
kabllove n shprndarjen e katit sht 90m.
Nga kjo shihet se rrjeta e ktill sht e karakterit yll, me tri nivele t veanta. Shprndarja e
katit sht yll me nyje n FD. Shprndarja n shum kate formon yllin me nyje n BD.
Prfundimisht, disa objekte gjithashtu lidhen n yll n nyje t kompleksit CD.

12. 3. 2. 2. Elementet e instalimit t sistemit kabllor t prgjithshm
N instalimin standard kabllor t prgjithshm dallohen tri grupe t elementeve: elementet n
kuadrot shprndars, kabllot (optik dhe t bakrit) dhe prizat e shfrytzuesit.
N rastin e prgjithshm, kuadrot shprndars mund t prbjn aparaturat aktive dhe
elemente pasive, nprmjet t s cilve bhet drejtimi i komunikacionit. Aparaturat aktive
nuk duhet t trajtohen si pjes prbrse e instalimeve, sepse ato pak a shum jan t
prcaktuara me sistemin e telekomunikacionit ose kompjuterik i cili e shfrytzon instalimin.
Elementet pasive jan panelet e ndryshme pr ndarje me t cilt fillojn ose prfundojn
seksionet e kabllove.
Pjesa m delikate e projektimit t ktyre sistemeve sht zgjidhja e llojit dhe prkufizimi i
karakteristikave t kabllove t cilt duhet t prdoren. N prcaktimin ndikojm shum faktor,
n mes t s cilve m i rndsishmi sht frekuenca maksimale e sinjalit q duhet t
transmetohet npr kta. Pr kt sinjalet jan t klasifikuar n kto pes klas, si n tabeln
12.1.
Tabela 12.1 varsia e kufirit t lart t frekuencs nga klasa e sinjalit
Klasa e sinjalit Kufiri i eprm e frekuencave
A 100Khz
B 1Mhz
C 16Mhz
D 100Mhz
E Mbi 100Mhz

Pr sinjalet digjitale, vlerat kufitare t rrjedhjes s binarve, prafrsisht, numerikisht jan t
njjta me frekuencat kufitare. N literaturn e vjetr, klasa E quhet klasa optike, sepse pr
kto frekuenca ( apo rrjedhje binarsh) kabllot optike paraqesin zgjidhjen m t mir, e shpesh
edhe zgjidhje t vetme.
Kabllot optike t cilt shfrytzohen n instalimet brenda objekteve kan fije standarde,
monomode
0 dhe shum mode. Prcaktimi pr njrin tip apo tjetrin t kabllos optike varet nga gjatsia e
seksionit dhe rrjedhjeve binare n sistem. Kriter shum i besueshm pr prcaktim sht
prodhimin maksimal i lejuar i frekuencs dhe gjatsis s seksionit pr fijen e dhn, i cili
jepet n specifikimet e kabllove. Pr fije me shum mode vlera tipike e ktij prodhimi sht
rreth 600 MHz-km.

208
N programet prodhuese t prodhuesve t kabllove optike paraqiten ndaras kabllot pr
montim t jashtm dhe ata pr montim t brendshm. N t dy konstruksionet fijet jan t
njjta- dallimi sht vetm n strukturn dhe dimensionet e mbrojtjes s jashtme.
Aplikimi m i rndsishm i kabllove me prcjells nga bakri sht n shprndarjen
horizontale t katit. Pr kt aplikim jan prkufizuara rregullat specifike dhe jan zhvilluar
konstruksione prkatse t kabllove.
Rregull themelore sht q nga kuadri shprndars i katit deri n seciln priz duhet t shtrihet
kabllo i veant, me konstruksion prkats. Gjatsia e ktij kabllo nuk guxon t jet m e
madhe se 90 m dhe n at gjatsi nuk guxon t jet i vazhduar. N t dy fundet duhet t
ekzekutohen lidhset standarde.
Kabllot jan simetrik dhe zakonisht prmbajn katr ifte t dredhura, nga t cilat secila ka
hap t ndryshm t dredhjes. iftet mund t jan t pa ekranizuara (UTP) ose, me ekran t
plot ose n form rrjete ( t rendit STP dhe FTP). I tr kabllo sht i ekranizuar me folije t
aluminit t dyfisht. Pamja e jashtme dhe prerja trthore e ktij kabllo sht treguar n fig.
12.14.

Edhe pse parametrat konstruktive t kabllove jan t standardizuara, n varsi nga kushtet n
prodhimin e karakteristikave elektrike mund t dallohen n kufij t caktuar, ka ndikon n
lmin e aplikimit t mundshm. Kshtu, kabllot jan t klasifikuar n kategori, t shnuar me
numra 3 deri n 6 ( deri m sot). Ndryshimet n kategorit shprehen n vlerat e dobsimit
gjatsor dhe dobsimin n ndrhyrje, e sidomos n fundin e afrt. Parametr i rndsishm
sht edhe dobsimi i reflektimit, si mas e devijimit t impedancn karakteristike nga vlera
nominale, t cilat mund t jan 100,120 ose 150.
N tabelat n vijim jepet paraqitja krahasuese e vlerave t dobsimit gjatsor dhe dobsimit t
ndrhyrjes n fundin e afrt n frekuencat karakteristike.
Tabela 12.2. varsia e dobsimit gjatsor (n dB/100m) nga frekuenca pr kategori t
ndryshme t kabllove
Kategoria e kabllos Frekuenca
(MHz) 3 4 5 6
1 2.6 2.1 2.1 1.7
4 5.6 4.3 4.3 3.3
10 9.8 7.2 6.6 5.2
30 / / 11.8 9.3
100 / / 22.0 17.0
300 / / / 30.7
Prcjellsi pr kontrollin e
vijushmris (kontinuitetit)
Prcjellsi nga bakri
Mbshtjellsi i jashtm
Ekrani i dyfisht i aluminit
Prcjellsi pr kontrollin e
vijushmris (kontinuitetit)
Fig.12.14. Pamja e jashtme dhe prerja trthore e kabllos simetrike me 4 ifte t dredhura

209
Tabela 12.3. varsia e dobsimit t ndrhyrjes n fundin e afrt (n dB/100m) nga frekuenca
pr kategori t ndryshme t kabllove
Kategoria e kabllos Frekuenca
(MHz) 3 4 5 6
1 41 56 62 72
4 32 47 53 63
10 26 41 47 57
30 / / 40 50
100 / / 32 42
300 / / / 35
Sipas ktyre tabelave leht mund t prcaktohen kufijt e prdorimit t kabllove t kategorive
t caktuara. Nse, pr shembull, krkohet q sinjali me frekuencn kufitare 10 MHz
transmetohet me raportin e sinjalit- ndrhyrje 26 dB, shihet se kategoria 3 nuk vjen n
konsiderim, pr kategorin e 4 diapazoni sht rreth 200m, me kategorin 5 rreth 320m, deri
sa me kategorin 6 lejon rreth 600m. Pastaj mund t shtrohet pyetja sa jan rrjedhjet kufitare
t binarve n gjatsit e normuara t kabllove n mes t kuadrove shprndars t kateve dhe
pajisjeve t shfrytzuesve, n rreth 100m. Pr krkesn e njjt sinjalit- ndrhyrje 26 dB, pr
kategorin 3 sht rreth 4 Mbit/sec, pr kategorin 4 rreth 20 Mbit/sec, pr kategorin 5 rreth
30 Mbit/sec, dhe kategoria 6 mund ta transmeton eternetin e shpejt pra100 Mbit/sec.
Nse shnimet e dhna transponohen n modelin hierarkik t sistemit t prgjithshm kabllor,
mund t thuhet se pr skeletin e rrjetit kabllor t objektit vijn n konsiderim vetm kabllot e
kategoris s 6 ( prjashtimisht 5), deri sa shprndarja horizontale mund t shfrytzohen edhe
kategorit m t ulta, n varsi n pajisjeve t cilat kyen n to.
Pr kyjen e kabllove t shprndarjes s katit n t dy fundet prdoren lidhset tet polare. N
fig. 12.15 sht treguar prerja e nj lidhse RJ-45 dhe skema e lidhjes e prcjellsve t kabllos
n daljet e veanta.

12.4. SISTEMET MULTINEDIALE
Sistemet multimediale jan sisteme pr shum qllime, sistemet e telekomunikacionit me brez
t gjer nprmjet t cilave, nga nj apo m shum qendra, i ofrohen shrbime t ndryshme
numrit t madh t shfrytzuesve. Sisteme bashkkohore multimediale kan dal nga sistemet e
para pr shprndarje kabllore televizive dhe radio programeve. N shum sisteme aktuale kto
shrbime edhe sot jan dominuese, dhe i vetmi shrbim q ofrohet. Mirpo, gjithnj e m
Fig.12.15. Lidhsja (konektori) RJ-45
7 6 5 3 4 2 1 8

210
shum po aktivizohen edhe shrbimet tjera, nga t cilat sht m atraktive sht qasja n
internet me rrjedhe binare t rendit disa qindra kbit/sec. Ekzistojn edhe shrbime t tjera,
kryesisht me karakter interaktiv, si jan: porosia e shum programeve sipas krkesave,
distribucioni i informatave komerciale dhe programeve propaganduese, blerja n largsi,
etj.
sht e dobishme q s pari t tregohen ngjashmrit dhe ndryshimet n mes t sistemeve
multimediale dhe atyre pr shum shrbime t prshkruar m par, sepse edhe t part dhe t
dytit mund t ofrojn shrbime t njjta apo t ngjashme. N kohn e sotme dallimet jan t
mdha dhe kan t bjn me natyrn, vllimin dhe rrjedhjen e komunikacionit. Shrbime
multimediale ofrojn operatort e sistemeve shprndarse kabllore dhe pjes dominuese n
volumin e tyre t komunikacionit paraqet prmbajtje informative dhe argtuese. Shrbime me
shum servise tek ne kan filluar t ofrojn disa operator t ndryshm, prandaj edhe
shfrytzuesit kan mundsi t zgjedhin operatorin prkats.

12. 4. 1. DISTRIBUCIONI KABLLOR I PROGRAMEVE T TV-s DHE RADIOS
N periodat e para t difuzionit t programeve radio dhe televizive nuk kan ekzistuar nevojat
pr instalime t veanta pr abonentt. Marrsit kan pasur t montuara antenat ose antenat e
jashtme jan lidhur me marrsit me kabllo t improvizuar. Paraqitja e numrit m t madhe t
programeve t emituar n territorin e njjt, duke i prfshir edhe emisionet satelitore, si dhe
rritja e krkesave n pikpamje t cilsis s pranimit, kan imponuar nevojn e ekzistimit t
instalimeve specifike me qllim t pranimit t ktyre sinjaleve.
N fillim kto instalime jan formuar si trsi t veanta, brenda objekteve t veanta. Pr
kt n kulmet e shum objekteve ndodhte sistemi i prbashkt i antenave me ndrlidhjet
prkatse pr lidhje dhe prforcim. Sinjali i pranuar, i grupuar dhe i prforcuar, prcillet deri
t prizat e shfrytzuesve n ndrtesa nprmjet instalimit prkats. Kt instalim e prbjn
kabllot koaksial dhe ndrlidhjet prkatse shprndarse dhe prcjellse. N disa raste sistemi i
prbashkt i antenave ka prfshir edhe disa ndrtesa.
N koht e fundit, numri i TV dhe radio programeve arrin n disa dhjeta, me ka tejkalohet
mundsia e sistemit t antenave t prbashkta n pikpamje t cilsis s pranimit t sinjalit.
Njkohsisht, ekzistimi i TV marrsve m cilsor imponon krkesat pr cilsi m t lart t
sinjalit t pranuar ( nivel t lart dhe stabilitet, munges e pengesave dhe zhurmave,...), q
gjithashtu i tejkalon mundsin e sistemeve standarde t antenave t prbashkta.
Problemet e cekuar zgjidhen me ndrtimin e t ashtuquajturin sistemin shprndars kabllor
(SSHK), t cilt prfshijn disa mija deri n disa dhjeta mij abonent. Sistemi SHK tipik
bashkkohor prmban stacionin qendror, rrjetin shprndars primar dhe sekondar dhe rrjetin e
shfrytzuesit. N stacionin qendror bhet pranimi i programeve TV dhe radio, drejtprdrejt
nga studiot ose me pranimin e sinjalit nga sateliti ose nga transmetuesi e afrt t radio dhe
TV-s. Sinjali i pranuar transponohet n pikpamje t frekuencs, kshtu formohet paketa i
unifikuar nga disa dhjeta programe, i cili nprmjet rrjeteve shprndarse i prcillet
shfrytzuesve.
Territoret t cilat mbulojn sistemet SHK mund t jan shum t gjera, ashtu q distanca prej
stacionit qendror deri te abonentt m t largt arrijn disa dhjeta kilometra. Pr kt arsye,
rrjetet primare shprndarse realizohen n baz t sistemeve transmetuese optike, me t cilat
arrihet cilsi shum e lart e transmetimit dhe kapaciteti transportues i duhur. Rrjetet primare
shprndarse prfundojn n nyjat optike, n t cilat bhet kalimi n rrjetet sekondare q
realizohen me kabllo koaksial. Nyja optike zakonisht prfshin disa qindra abonent, ashtu q
distanca deri te abonenti m i largt nuk e kalon rreth 300m. Sipas rregulls, fundet e rrjetit
sekondar merren hyrjet n ndrtesat e veanta, ku vazhdon rrjeti i shfrytzuesit.

211
N fillim rrjetet e sistemeve SHK kan qen t ndrtuara pr transmetim vetm n nj drejtim-
nga qendra deri t shfrytzuesit. Vizioni i zhvillimit t sistemeve t ktilla n ato multimediale
ka imponuar nevoja pr ekzistimin e mundsive t komunikimit n dy kahe, apo transmetimi
nga shfrytzuesi deri n qendr.
Pr kt qllim n nivelin ndrkombtar sht br ndarja e brezit t frekuencave t cilin e
shfrytzon sistemi SHK, n brezin n t cilin bhet transmetimi nga qendra deri te
shfrytzuesit, i cili quhet transmetim i drejtprdrejt, dhe n brezin pr transmetimin nga
shfrytzuesit n qendr, i cili quhet transmetimi kthyes. Pr transmetim t drejtprdrejt jan
caktuar brezat n kufijt 85-860 MHz, dhe pr transmetimin kthyes 15-65 MHz.
Me standarde ndrkombtare dhe nacionale jan specifikuar krkesat sa i prkasin cilsis s
sinjaleve radiofonike dhe televizive t cilat ju ofertohen shfrytzuesve. N baz t ktyre
krkesave jan caktuar kufijt e nivelit t sinjaleve n lidhset e shfrytzuesve, si dhe nivelet
maksimale t lejuara t zhurmave dhe pengesave. N fillim kto sisteme jan prdorur pr
shprndarjen e TV dhe radio sinjaleve, ndrsa koht e fundit edhe pr internet, por standardet
aktuale jan t konceptuara q instalimet n trsi t ju prgjigjen t gjitha funksioneve t
mundshme t multimediale.
Instalimet standarde realizohen pr komunikime q jan n funksion t shprndarjes t TV
dhe radio sinjaleve, si dhe shrbimeve t tjera multimediale, ka nnkupton q trafiku i tr,
n t dy kahet, sht i orientuar sipas operatorit t sistemit. Gjithashtu sht e mundur q
instalimi t mbaj edhe pranimin shtes nga nj apo m shum satelit. N ato raste sht e
nevojshme aplikimi i aparaturs shtes, dhe rrjeti kabllor duhet t jet transparente pr
frekuenca deri rreth 2000 MHz.

12. 4. 2. INSTALIMI KABLLOR PR SISTEME MULTIMEDIALE
Instalimi pr shrbime multimediale paraqet segmentin e fundit t shfrytzuesit t sistemit t
rrjetit transmetues. Pika fillestare e instalimet merret kuadri shprndars i objektit (ndrtess),
n t cilin prfundon kabllo koaksiale i cili vjen nga nyja optike. N ndonj rast n at kuadr
mund t ndodhet grupi pr prforcim, por ajo sipas rregulls sht pjes e rrjetit sekondar, e jo
pjes e instalimit. Nga ky kuadr nprmjet kabllove vertikale shkohet deri n kuadrot e
kateve, dhe nga ta, me shprndarje horizontale, deri n lidhset e shfrytzuesve.
N praktiken aktuale prdoren dy mnyra t kabllimit npr ndrtesa trung dhe yll. N
ndrtesat me numr t madh t shfrytzuesve, instalimit mund t jet i realizuar edhe si
kombinim i dy mnyrave. N fig. 12.16 sht treguar realizimi i kabllimit t tipit trung. Si
model sht marr ndrtesa e banimit me prdhes dhe tet kate, me nga katr apartamente n
kat. Principi i njjt shfrytzohet edhe gjat projektimit t ndrtesave t biznesit.

212

N fillim duhet t bhet prshkrimi i dy elementeve specifike: grupit pr prforcim n kuadrin
shprndars t objektit dhe degzuesit n kt kuadr dhe n kuadrot e kateve.
Grupi pr prforcim duhet t siguroj nivele t caktuara t sinjaleve pr shprndarje n lidhset
e shfrytzuesve. Gjithashtu, duhet t prforcohen edhe sinjalet t cilt nga shfrytzuesi
transmetohen n qendr. Pra duhet t ekzistojn dy prforcues, nga nj pr secilin kah t
transmetimit, pr sinjale me brez t ndryshm t frekuencs. Q kjo t mundsohet
prforcuesit lidhen n linja nprmjet ndrruesve t filtrave, sipas bllok skems s treguar n
fig. 12.17.
Lidhsja e
shfrytzuesit
(priza)
kanali i
plastiks
antari
prfundues
kuadri
shprndars
i katit
kanali metalik
Degzuesi me
katr deg
I
T
4
W
-
1
2
M
M I
T
4
W
-
1
6
I
T
4
W
-
1
6
M
M I
T
4
W
-
2
0
I
T
4
W
-
2
0
M
M I
T
4
W
-
2
4
I
T
4
W
-
2
4
M
I
T
4
W
-
2
4
M I
T
4
W
-
2
4
Fig.12.16. Relizimi i kabllimit lokal t tipit trung
Grupi pr prforcim
M
Sistemi i
shprndarjes
i objektit
Kati i VIII-t
Kati i VII-t
Kati i VI-t
Kati i V-t
Kati i IV-t
Kati i III-t
Kati i II-t
Kati i I-r
Prdhesa

213
Ndrrueset me filtr jan rrjet me tri qasje, nga t ciln n njrin, t prbashkt, lidhen linjat, e
n dy t tjerat hyrjet dhe daljet e prforcuesit. N fig. 12.17. elementet e eprme t ndrruesve
jan filtrat lshuesit e frekuencave t ulta, me frekuencn kufitare mbi 65 MHz, e filtrat e
poshtm jan lshuesit e frekuencave t larta me frekuencn kufitare pak mbi 80 MHz.
Prandaj, dega e eprme e grupit i transmeton sinjalet nga shfrytzuese n qendr, e ajo e
poshtmja nga qendra n shfrytzues.
Degzuesi sht ndarsi pasiv i fuqis me konstruksioni t posam, i cili sht prshkruar n
mnyr t prgjithshme n 12. 2. 6. Komponent specifike n degzues sht ndrruesi
diferencial jo simetrik. Kjo sht nj rrjet me tri qasje , si sht treguar n fig. 12.8.
Njjt sikur se te ndrruesja simetrike, sinjali i sjell n qasjen (1) ndahet n qasjet (2) dhe (3),
deri sa n mes t qasjeve (2) dhe (3) dobsimi sht i madh ( teorikisht pakufi ). N mes t
qasjeve (1) dhe (2), si dhe qasjeve (1) dhe (3), dobsimi rezultues paraqet shumn e dobsimit
t sistemit dhe t futur.
Dobsimi i sistemit sht si pasoj e faktit q fuqia n hyrje ndahet n dy qasje n dalje dhe
tek ndrruesja simetrike ajo sht 3dB. Te ndrruesja jo simetrike ndarja e fuqis n mes t
qasjeve (2) dhe (3) nuk sht e njllojt, por m s shpeshti, n nj qasje trashgohet nj pjes
m e madhe e fuqis se sa n t dytn. N rastet e ktilla qasje me fuqi n dalje m t madhe
thirren kalimtare, dhe ato m t vogl degzuese. N pajtim me kt edhe dobsimi n mes t
qasjes hyrse dhe asaj kalimtare quhet dobsim kalimtar, dhe ai n mes t qasjes hyrse dhe
asaj degzuese quhet dobsim degzues. Kombinimet tipike t dobsimeve kalimtare dhe
degzuese , t shprehur n decibel jan:
Kalimtar: 1.0 0.5 0.2 (dB)
Degzues: 7.0 10.0 20.0 (dB)
Zakonisht edhe ktu paraqitet dobsimi i futur, i cili n kahun kalimtar sht deri n 0.5 dB,
dhe n at degzues deri n 1.0 dB.Nse nevojitet t bhet degzimi me dy apo m shum
dalje, ather n qasjen e degzimit kyet n kaskad ndarsi simetrik prkats. Nse, pr
shembull shikohen degzuesit me katr lidhse t shfrytzuesve, dobsimet e tra t tyre jan:
Kalimtar: 1.5 0.7 0.4 (dB)
Degzues: 15.0 18.5 28.0 (dB)
Dobsimi i tr t cilin e fut instalimi, nga dalja e prforcuesit deri te lidhsja e shfrytzuesit
n katin e N-t, sht prcaktuar si shuma e ktyre dobsimeve:
- N dobsime kalimtare t degzimeve,
- Dobsimin i degs s nj degzimi,
- N dobsimi i seksione ndrlidhse t kabllove vertikale, dhe
- Dobsimi i kabllos s shfrytzuesit n mes t degzuesit dhe lidhses.

Nyja optike Instalimi
Fig.12.17. Simboli skematik dhe bllok skema e grupit t prforcuesve

214
12. 4. 3. LIDHJET E SHFRYTZUESVE
N instalimet e vjetra lidhset e shfrytzuesve kan qen t parapar pr pranimin e vetm TV
dhe radio sinjaleve. Kutit kyse (prizat) pr kt qllim kan pas nga dy priza pr kabllo
koaksial dhe degzuese me filtr t cilat kan ndar sinjalin. N instalimet bashkkohore
shfrytzohen prizat e veanta, dhe ndarjen e sinjalit e bn vet aparatet e shfrytzuesit. Pr
kt edhe prdoren zgjidhje t ndryshme. Nj zgjidhje m e thjesht e cila prdoret shpesh
sht treguar me bllok skemn n fig. 12.18, dhe kjo mundson pranimin e njkohshm t TV
dhe radio programeve dhe mbajtjen e komunikimit me kompjuter (interneti).
Kabllo e shfrytzuesit sillet deri n hyrje t ndrrueses filtr, e cila ndan brezat pr transmetim
t drejtprdrejt dhe kthyes. N dalje pr transmetim t drejtprdrejt kyen TV dhe radio
aparatet, dhe n dalje pr transmetim kthyes kompjuteri, i cili duhet t prmbaj modemin
prkats.

12. 4. 4. MBROJTJA E INSTALIMEVE MULTIMEDIALE NGA NDIKIMET E
JASHTME
Koncepti aktual i ndrtimit t rrjeteve multimediale prcaktohet q n mes t nyjave optike
dhe lidhjeve t shfrytzuesve transmetimi t bhet nprmjet kabllove koaksial. Kta kabllo,
si dhe linjat e tjera me prcjells nga bakri jan t ekspozuat ndikimeve t ndryshme t
fushave elektromagnetike t jashtme. Kto ndikime mund t provokojn pasoja t dmshme,
t cilat klasifikohen n rreziqe dhe pengesa. Gjat projektimit dhe realizimit t sistemeve t
ktilla sht e domosdoshme t merren masa pr evitimin e pasojave t ktyre ndikimeve ose
pr reduktim n kufijt t lejuar. Krkesat n pikpamje t siguris t ktyre sistemeve jan t
prkufizuar me standarde Evropiane CENELEC EN 50083-1.
Paraqitja e rreziqeve bhet pr shkak t ndikimeve t stabilimenteve elektromagnetike dhe
zbrazjeve atmosferike. N t shumtn e rasteve kto ndikimet jan t shprehura n rrjete
sekondare, pra n mes t nyjs optike dhe hyrjes n objekt, apo fillimit t instalimit t
shfrytzuesit. N fakt nyja optike dhe objekti i shfrytzuesve ndodhen n lokacione t ndara,
ka do t thot se mund t jan, prkohsisht ose gjithnj, n potenciale t ndryshme. Zgjidhje
standarde e problemeve t tilla sht tokzimi lokal i elementeve t rrjetit, por n rastin e
rrjeteve multimediale kjo nuk sht e prshtatshme, sepse me kt formohet laku q formohet
nga prcjellsi i jashtm i kabllove dhe toka. Ekzistimi i lakut t ktill parazit mundsojn
ndrlidhjen e fushave t jashtme dhe pjesve t kabllos, ka shkakton prezencn e pengesave
n brezat e frekuencave t sinjaleve t transmetuara.
Zgjidhja m e mir e ktij problemi sht q n hyrje t objekteve t instalohen lidhset
izoluese. Kto jan komponent t cilat bjn ndarje galvanike t plot t traseve t linjave. Ato
jan plotsisht transparente ( nuk fusin kurrfar dobsimi) pr sinjale t frekuencave t larta.
N kt rast prcjellsi i jashtm i kabllos koaksial sht i tokzuar vetm n nyjn optike,
Fig.12.18. Bllok skema e lidhjes s kompjuterit n rrjetin SHK
P.C.
TV
Modemi

215
dhe mbetet izoluar deri n fund t trases (fig. 12.19). N ann tjetr lidhsja izoluese e
instalimit mund t kyet n tokzimin lokal.
Zgjidhje e mundur, por e keqe, sht q instalimet n objekte t kyen n tokzimin lokal
nprmjet lshuesve t mbitensioneve. Gjat kushteve normale nuk ekzistojn lake parazit,
sepse lshuesit sillen si izolator. Mirpo, nse n objekt ekziston fardo lidhje n mes t
prcjellsit t jashtm t kabllos koaksiale dhe toks, do t ekzistojn edhe lake parazit.
N lidhje me kt problem duhet t ceket se sht e domosdoshme t pengohet formimi i lakut
parazit npr aparaturat e shfrytzuesve, t cilat formohen nse ekzistojn lidhjet galavanike
n mes t prcjellsit t jashtm t kabllos koaksial dhe linjs t nulit t mbrojtur t rrjetit
elektrik.

12.5. SISTEMET E INTERFONIS PR DERN E HYRJES
Kto instalime elektrike t rryms s dobt shfrytzohen si pr komunikimin me t folur n
mes t mysafirve t cilt ndodhen prpara ders s hyrjes, n ndonj objekt dhe folsit n
adresn e thirrur, si dhe pr zhbllokimin e asaj dere. Kto m s shpeshti realizohen n
objektet e banimit.
Komunikimi me t folur mund t jet i realizuar:
- lidhja e dyanshme dhe jo simultane ( jo e njkohshme), ose simplexe,
- lidhja e dyanshme simultane ( e njkohshme) ose duplexe, dhe
- lidhja e przier.
Fig.12.19. Shembulli i realizimi t tokzimit t instalimeve t S.SH.K. me lidhse izoluese
(5) - Grupi pr prforcim
(6) - Ndarsi i fuqis
(3) - Zbarra pr barazimin e potencialit
(4) - Prcjellsit pr barazimin e potencialit
(2) - Tokzuesi
(1) - Lidhsja izoluese
(6) (6)
(6)
(2)
(3)
(4)
(5) (1)

216
Te instalimet e interfonis pr dern e hyrjes zakonisht prdoret lidhja e dyanshme jo e
njkohshme, ose lidhja simplexe, dhe n vazhdim do t bhet prshkrimi i ksaj.
Komponente elektrike t cilat e prbjn instalimet e ktilla jan:
- n dern e hyrjes ndodhet kutia pr thirrje, n pjesn e prparme t s cils, n pllak,
ndodhet tastet thirrse pr aq adresa sa ndodhen n objekt dhe nj kombinim
mikrofoni dhe altoparlanti,
- n dern e hyrjes ndodhet nj elektromagnet pr zhbllokimin e ders, me tension t
vogl (12 ose 24V=), i cili e bn kt kur t ngacmohet,
- N seciln adres ndodhet nga nj kuti, e cila thirret kuti e adress, dhe n pjesn e
prparme t s cils/ n pllak ndodhen dy taste, nga t cilt njri sht ndrruesja
komutator pr orientimin e biseds (kur sht i shtypur kahu sht nga adresa n dern
n hyrje, e kur sht i lshuar, kahu sht i kundrt) e tasti i dyt shrben, pr
ngacmimin e elektromagnetit pr zhbllokimin e ders. N pllak sht edhe nj
kombinim mikrofon altoparlant, si dhe burim i sinjalit t zrit apo t drits. N disa
raste n vend t kutis prdoret receptori i telefonit, n t ciln ndodhet t tastet e
prmendura;
- N afrsi t ders s hyrjes, prkatsisht pllaks thirrse te dera e hyrjes, vendoset
burimi i tensionit t vogl t vazhduar dhe prforcuesi i sinjaleve t bisedave, dhe
- Shprndarja t cilt e prbjn linjat simetrike IY(St) Y 2x0.6 (0.8), i futur n gypa
ose kanale dhe kutit t ndryshme shprndarse.
Ekzistojn disa zgjidhje elektrike pr kto instalime. N fig. 12.20 sht treguar skema
themelore elektrike e nj zgjidhjeje. Sipas skems s treguar n fig. 12.20 instalimi
funksionon si n vijim: Mysafiri n dern e hyrjes me shtypje n tastin prkats n pllakn
Fig.12.20. Skema elektrike e instalimit t interfonis pr dern e hyrjes
n objektet e banimit; 1- pllaka pr thirrje n hyrje, 2- brava me
elektromagnet, 3- prforcuesi i zrit dhe burimi i tensionit t vogl, 4-
pllaka marrse n adres, n- numri i tr i adresave, m- numri i
adresave pr vendin shprndarss, KSH- kutia shprndarse
mx4
1,N~50,220V
4+n-m
KSH
2
(4)
4
'
'
4 4
'
'
4
3(4)
(n)
1
(n)
(3)
KSH
(2) (1)

217
thirrse e thrret adresn e duhur. Ajo thirrje n adres lajmrohet si nj z n altoparlant ose
n burimin prkats t zrit ose sinjalit t drits, i cili mund t jet i vendosur larg nga pllaka e
adress. Folsi n adres me shtypje n tast-ndrruese e orienton sinjalin e biseds nga adresa
kah dera e hyrjes, duke drguar n at drejtim pyetje pr identifikim. Q t dgjoi prgjigjen,
folsi n adres duhet ta lshoj tast-ndrruesen, me ka ndrrohet kahu i transmetimit t
sinjalit t biseds, nga dera n hyrje n adres. Pas identifikimit, me shtypje n tastin tjetr,
folsi nga adresa zhbllokon dern n hyrje.

12.6. INSTALIMET ELEKTRIKE T TELEFONIS PUBLIKE
Instalimet elektrike t telefonis publike n ndonj objekt t banimit jan vetm pjes e
sistemit pr transmetimin e sinjaleve t t folurit, i cili prfshin hapsir m t madhe. N
vazhdim do t analizohet n detaje vetm pjesa e cila sht n objekt, ndrsa pr at i cili
ndodhet jasht objektit do t bhet fjal sa sht e nevojshme q t prshkruhen lidhjet n mes
tyre.
Lidhja n mes t ktyre pjesve sht vendi i hyrjes n objekt. N mnyr q ai t mund t
prshkruhet, duhet s pari t njohim pjesn e sistemit jasht objektit.
Nga centrali i fundit i telefonit deri n objekt n t cilin ndodhen marrsit ( aparatet e
telefonit), sht realizuar rrjeti publik i telefonis, me kabllo t shtrir n tok ose t ngrehur
n mbajts t ndryshm mbi tok. Sot shum rrall pjes t ksaj rrjete realizohen me
prcjells t zhveshur, t mbshtetur n izolator elektrik, ka jan br m par.
Kjo rrjet quhet rrjet e abonentve, e linjat q e prbjn quhet linja t abonentve. Pr
realizimin e rrjetit t abonentve prdoren kabllot vet mbajts, t cilt kan shenjn TK 33-
U, dhe pr kabllo nntoksor kan shenjn TK 39.. M. N kta ndodhet numri prkats i
ifteve me diametr 0.6mm, ose 0.8mm. Nse izolimi elektrik dhe mbshtjellsi i prbashkt
jan br nga polietileni, shenja sht 33, dhe nse mbshtjellsi shum shtresor sht br
edhe nga materialet e ndryshme, ather n vend t shifrs s dyt 3 kemi shifrn 9.
N territoret e urbanizuara, rrjeti nntoksor kabllor i abonentve bhet me kabllo TK 39, t
cilt futen n kanale pr kabllo, dhe pr ngrehje t kabllove n mes t mbajtsve t murit dhe
kulmit prdoren kabllot TK 33-U.
Nse centrali i telefonit ka numr t vogl t numrave t abonentve, dhe nuk parashihet
kurrfar zgjerimi, ather bhet rrjeti prfundimtar i abonentve. N kt nuk ka degzime t
linjave jasht centralit. Nga centrali nisen aq linja t abonentve sa sht numri i objekteve,
dhe n seciln linj ka aq numr t ifteve sa ka numra t abonentve n objekt. Skema
elektrike e rrjetit t ktill sht treguar n fig. 12.21 a. Nse centrali mbulon hapsirn me
nj numr t madh t objekteve dhe numra t abonentve, ather realizohet rrjeti elastik dhe i
prbr i abonentve. Te rrjeti elastik, disa linja t abonentve t cilt nisen nga centrali i
telefonit degzohen n nj vend jasht centralit, si sht treguar n fig. 12.21 b, ndrsa te ajo e
prbr degzimi bhet n shum vende , si sht treguar n fig. 12.21 c. Kto vende quhen
ndarsit e kabllove dhe ndrtohen n prbrjen e ndonj objekti ose jasht tij, si objekt i
veant nn tok i cili quhet puset.
Kabllot e abonentve futen n objekt nga pjesa e eprme, nprmjet hyrja e eprme, nse linja
sht ajrore, dhe nga pjesa e poshtme, nprmjet hyrja e poshtme, nse ajo sht nntoksore.
Kta kabllo n kto vende prfundojn n kuadrot hyrs, me koka t kabllove me bisht ose
me ifte t shthurura, t cilat drejtprdrejt lidhen n lidhset rendore ( regleta). Nga ky vend
fillojn instalimet e telefonis (t brendshme) n objekt.

218
N rrjetet telefonike t abonentve frekuenca e sinjaleve elektrike sht 300 deri 3000 Hz. Ato
jan t realizuar n at mnyr q dobsimi m i madh n mes t dy pikave lidhse t
fardoshme, t jet m e i vogl se 3.6 Np ( 31.3 dB).

12. 6. 1. PJEST FUNKSIONALE T INSTALIMEVE T BRENDSHME T
TELEFONIS
Instalimet e brendshme t telefonis fillojn nga kuadro hyrs, n t ciln prfundon rrjeti
telefonik i abonentve. Nse numri i marrsve, prkatsisht numrat e abonentve n objekt
sht i vogl ( vetm disa), ky kuadr mund t shrbej edhe si kuadr shprndars dhe nga ai
fillon shprndarja e linjave deri te marrsit.
Por nse numri i marrsve sht i madh, dhe pr shprndarje realizohet kuadr i veant, n
prbrjen e t cilit mund t jet edhe pjesa hyrse. N kt kuadr vendosen lidhset rendore
(regletat), nj an lidhet me kabllon dhe ana tjetr me linjat shprndarse. N raste t ktilla
kabllo mund t prfundoj me kok t kabllos me bisht, ose me ifte t shthurura. Pr vende t
ktilla shprndarse prdoret termi koncetrimi i eprm, nse vendi shprndars ndodhet n
pjesn e eprme t objektit ( gjat hyrjes n objekt nga rrjeti ajror) dhe koncetrimi i poshtm,
nse vendi shprndars ndodhet n pjesn e poshtme ( gjat hyrjes n objekt nga rrjeti
nntoksor).
- Prfundimi i kabllos pa kok t
kabllos n regleta jasht objektit
- Prfundimi i kabllos pa kok t
kabllos n regleta n objekt
- Prfundimi i kabllos me kok t
kabllos pa siguresa jasht objektit
kabllos pa siguresa n objekt
kabllos dhe siguresa n shtyll
kabllos dhe siguresa n objekt
- Ndarsit e kabllove jasht objektit
- Ndarsit e kabllove n ndonj objekt
Fig.12.21. Skema elektrike t rrjeteve t abonentve t telefonis;
a) e ngurt, b) elastike; c)e prbr.
6 5
(n +n +n )x2
4 n x2
5
4
n x2
n x2
6
1
(n +n +n )x2
2 3
(c)
3
n x2
1
(n +n +...+n )x2
n x2
1
2
n x2
2 6
3 2 n x2
2
1
n x2
RRJETI ELASTIK I ABONENTVE
(n +n +n )x2
1
n x2
3
(b) (a)
n x2
4
3
n x2
n x2
2
1
n x2
RRJETI I NGURT I ABONENTVE

219
N kuadrot shprndars mund t ndodhen edhe aparatura t tjera si jan radhitsit e
siguresave, ose ndrelsi pr telefon binjak.
Objektet me hyrje ajrore zakonisht jan objekte me numr t vogl t abonentve, dhe kuadri
hyrs do t jet edhe kudr shprndars. N kt futet kabllo vet mbajts n mnyrn si sht
treguar n fig. 12. 22 a. iftet e shthurura t kabllos prfundojn n nj skaj t radhitsve t
siguresave ose lidhseve rendore (regletave).
Objektet me hyrje t poshtme nga rrjeti nntoksor zakonisht jan objekte me numr t madh
t numrit t abonentve, prandaj edhe duhet t ekzistoj kuadri shprndars i veant, n t
cilin duhet t ndodhen lidhset rendore.

Kuadri hyrs mund t jet i realizuar i veant apo n prbrje t kuadrit shprndars. Mnyra
e futjes s kabllos nntoksore n objekt sht treguar n fig. 12.22. b. Lidhja e siguresave, e
cila sht e domosdoshme t prdoret kur nj pjes e rrjetit sht realizuar me prcjells t
zhveshur nga bakri, por n rastin kur sht e realizuar me kabllo nuk sht e domosdoshme.
Kjo shrben pr mbrojtjen e instalimeve t brendshme t telefonis nga mbitensionet, t cilt
jan si pasoj e zbrazjeve atmosferike. Prandaj kjo lidhje prbn edhe lshuesit e mbitensionit
t cilt jan t vrazhd dhe fin, t cilt shpesh quhen siguresa t mbitensioneve. Prve tyre n
lidhje ekziston edhe siguresa shkrirse. Skema elektrike e ksaj lidhjeje sht treguar n fig.
12.23.

Fig.12.22. Praqitja skematike e hyrjes s eprme (a) dhe poshtme
(b) n objekt t abonentve t telefonis me kuti hyrse
Koka e kabllos me
bisht ose iftet e
shthurura n regleta
HYRJA E EPRME E TELEFONIT
TK 39 nx2x0.6mm
(b)
(a)
TK 33-U nx2x0.6mm
IY(st)Y 2x0.6mm/ 11mm
HYRJA E EPRME E TELEFONIT
iftet e shthurura
n regleta

220
Nga kuadri shprndars, shtrihen linjat shprndarse, veant pr secilin marrs, prkatsisht
numr t abonentit. Kto ekzekutohen me prcjellsit IY(st)Y 2x0.6 (0.8mm) t futur n gypa
apo kanale. N nj gyp apo kanal mund t futen m shum ifte secila e destinuar pr marrs
t veant. Gypat apo kanalet vendosen n mur nn suv. Linjat shprndarse prfundojn me
priz telefoni, e cila vendoset n kutin instaluese me diametr 55mm.
Fig.12.23. Skema elektrike e lidhjes s siguress pr teleoni: LMTV-
lshuesi i mbitensionit i vrazhd LMTF -fin
LMTF LMTV

Instalime Elektrike

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Instalime Elektrike

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FIEK

Ligjerata me shembuj numerik

lAkuL1L1l l lnxPlnlL8lSL LLLk18lkL uPL kCM!u1L8lkL

dhe 993 0, cos

= nga kemi se 928 0

Fig.5.13. a) Skema elektrike njpolare pr

- konstanta, e cila ka vlera t ndryshme pr qytete t ndryshme, t cilin e cakton

sht shnuar koeficienti i njkohshmris pr numr pakufi t madh t

Fig.7.7. Prhapja e rryms n tok n grupin e tokzuesve me

Fig.7.8 Prhapja e rryms n tok n grupin e tokzuesve me

= o quhet koeficienti i tensionit t prekjes ose shkurt koeficienti i prekjes, i cili ka

Fig.7.13 Tensioni i hapit pr rastin e nj tokzuesi

i shmangemi prekjes s sendeve metalike q na rrethojn

Fig.10.1. Paraqitja grafike e formimit t

You might also like