T.C.

FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

BZANS DEVLETNDE MESLEK BRLKLER YKSEK LSANS TEZ DANIMAN Yrd. Do. Dr. Sezgin GLAY

HAZIRLAYAN Perihan KARAASLAN

2012

T.C. FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

BZANS DEVLETNDE MESLEK BRLKLER YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN Yrd. Do. Dr. Sezgin GLAY

HAZIRLAYAN Perihan KARAASLAN

Jrimiz, / / tarihinde yaplan tez savunma snav sonunda bu yksek lisans tezini oy birlii/okluu ile baarl saymtr. Jri yeleri 1. 2. 3. 4. 5. F. . Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun . / . /. tarih ve sayl kararyla bu tezin kabul onaylanmtr. Prof. Dr. Erdal AIKSES Sosyal Bilimler Enstits Mdr

II

ZET Yksek Lisans Tezi

Bizans Devletinde Meslek Birlikleri

Perihan KARAASLAN Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Genel Trk Tarihi Bilim Dal ELAZI 2012, Sayfa: XI + 163 Esnaf, kelime anlam olarak snflar anlamna gelir. Bamsz alan, sermayesi olmayan, kol ve beden gcne dayanarak i yapan giriimcileri tanmlamak iin kullanlr. Zanaatkr ve kk ticarethane sahipleri esnaf olarak anlr. Gnlk yaammzn kolaylamasn salayan ve aslnda her karlamamzda da ahlakn sorguladmz bu grupta, frncdan mlekiye, kasaptan mzisyene, ayakkabcdan marangoza, dericiden demirciye ve kuyumcuya varana kadar pek ok meslek grubu yer almaktadr. stanbulu siyasi, sosyal ve iktisadi denetimi altnda tutan Bizans esnaf ve tekilat, merkezin ekonomik ihtiyalarn sistemli bir ekilde karlamtr. Dini, ahlaki ve sosyal rgtlenmeyi bnyesinde barndran lonca tekilat, toplumsal rgtlenmenin ileyiinin de mkemmel bir rneidir. Ancak her yap zamana bal olarak deime, gelime ve yok olmaya mahkmdur. Bizans Lonca rgtlenmesi de teknolojik ve demografik gelimeye kar zaman zaman direnmi ancak 12. yzylda yaanan Hal seferleri Bizans ekonomisini zarara uratm, Bizans ticaret ve endstrisi talyanlarn eline gemitir. Son dnem Bizans ekonomisi gl bir feodalleme dnemine girmitir. Anahtar Kelimeler: Esnaf, Zanaatkr, Lonca rgtlenmesi, Feodalizm

III

SUMMARY

Master Thesis

Professional Unions of the Byzantine Empire

Perihan KARAASLAN The University of Frat The Institute of Social Science The Department of History The Department of General Turkish History ELAZI 2012, Sayfa: XI + 163

Guilds mean 'classes' as the meaning of the word. It is used to define entrepreneurs that self-employed, on-capital and working on the strength of arm and body. Artisans and owners of small business are mentioned as guilds. In this group, making our daily lives easier and in fact, we have questioned their morality whenever we meet; there are many tribes from different sectors as baker, potter, butcher, musician, shoemaker, carpenter, leather dealer, blacksmith and jeweler. The Byzantium guilds and artisans that control the Istanbul in politics, social and economic, provided the economic necessities of the center in a systematic way. Guild organization that hosts the religious, moral and social organisation is also an excellent example of the functioning of social organisation. However, every formation is destined to perish as time dependent change and development. Byzantium Guild Organisation resisted against the technological and demographic development from time to time, but the Crusades in 12. century damaged the Byzantium economy and Byzantine trade and industry was taken by the Italians. Last period Byzantium economy entered the period of strong feodalism.

Key Words: Guilds, Artisans, Guild Organisation, Feodalism

IV

NDEKLER ZET .............................................................................................................................. II SUMMARY .................................................................................................................. III NDEKLER ............................................................................................................. IV N SZ ......................................................................................................................... VI KISALTMALAR ........................................................................................................ VII KONU VE KAYNAKLAR ........................................................................................VIII GR ............................................................................................................................... 1 1. KONSTANTNOPOLS ............................................................................................... 1 2. MESLEK BRLKLERNN OLUUMU ................................................................... 5

BRNC BLM 1. BZANS LONCALARINA YELK ARTLARI VE LONCALARDA DENETLEME 1.1. Ticari Sular ve Verilen Cezalar .......................................................................... 25 1.2. Esnaf Birliklerinin Bal Olduu Dernekler ve Kurulular ................................. 30 1.2.1. Bizans Loncalar ile Ahi Birlikleri Arasndaki Farklar ................................. 36 1.2.2. Dini Dernekler ve Cenaze-Defin Dernekleri ................................................. 38 1.2.3. Mesleki Dernekler ......................................................................................... 39

KNC BLM 2. BZANSTA ESNAF GRUPLARI 2.1. Gda rnleri reticileri ...................................................................................... 45 2.1.1. Ekmek reticileri, Frnclar ......................................................................... 45 2.1.2. Balk retimi ve Balklar ........................................................................... 48 2.1.3. Et Satclar .................................................................................................... 51 2.2. Baharat Ticaretiyle Uraan Tccarlar ............................................................... 51 2.3. Sna rn reticileri Ve Ticareti ........................................................................ 54 2.3.1. Mamul Sanayi rnleri reticileri ve Ticareti ............................................. 54 2.3.1.1. Dokumaclar............................................................................................ 54 2.3.1.1.1. Bizansta Kuma Satcl ............................................................... 66 2. 3.1.2. Cam reticileri ...................................................................................... 71

2.3.1.3. Kt reticileri ...................................................................................... 72 2.3.1.3.1. Konstantinopol (Bizans) Kathanesi ............................................. 75 2.3.1.4. Dericiler ve Ayakkab reticileri ........................................................... 75 2.3.1.5. Mobilya reticileri ................................................................................. 77 2.3.1.6. Maden retimi ve Kuyumcular .............................................................. 79 2.3.1.7. Sabun reticileri ..................................................................................... 84 2.3.1.8. Bizans Amphoralar (mlekleri), Seramikiler .................................... 87 2.3.1.8.1. Selanik i Seramikler ...................................................................... 89 2.4. Ham ve Yar Mamul Sanayi rnleri reticileri ................................................. 91 2.4.1. pek ................................................................................................................ 92 2.4.1.1. pein p Haline Getirilmesi ................................................................... 93 2.4.1.2. Bizansta pek, Pamuk, Yn ve Keten reticileri .................................. 96 2.4.2. Boya reticileri ........................................................................................... 104 2.4.3. Koku (Itriyat) Maddesi reticileri............................................................... 106 2.5. Dier reticiler .................................................................................................. 108 2.5.1. Bahvanlar .................................................................................................. 108

NC BLM 3. MESLEK GURUPLARINDA SOSYAL YARDIMLAR VE YARDIMLAMA 3.1. Meslek Gruplar Arasnda Yardmlama ........................................................... 111 3.1.1. Madencilerin Yardmlamas....................................................................... 111 3.1.2. Sandklarca Salanan Yardmlar ................................................................. 111 3.1.3. Madenciler Dndaki Meslek Guruplarnda Yardmlama ......................... 112 SONU ........................................................................................................................ 115 KAYNAKLAR ............................................................................................................ 127 EKLER ........................................................................................................................ 138 Z GEM ............................................................................................................... 163

VI

N SZ nsanolu var olduu gnden itibaren tketim faaliyetini srdrmtr. Ancak bildiimiz gibi tabiatn bize sunduu imknlar snrl dzeydedir ve sreklilik arz etmesi iin insanolunun da buna katkda bulunmas gerekir. te insanolunun tabiatn bize sunduu imknlara sreklilik vermek amal katld faaliyetler retim faaliyetleri adn tar ve gnmze kadar var olmu olan btn devletlerde bu faaliyetler srdre gelmitir. retim tketimi, tketim de rn fazlasn dourmu ve bu fazla rnlerin pazarlanmas sonucu da ticaret domutur. Bu faaliyetlerin sistemli bir ekilde yaplmas belirli tekilatlarn ortaya kmasna neden olmutur. Esnaf ve zanaatkrlarn tekilatlanmas olan Lonca Tekilatlanmas da bu ekilde olumutur. imdiye kadar Bizans Devletinde Lonca Tekilatna dair kapsaml bir almann yaplmam olmas nedeniyle bu konuyu tez konusu olarak ele almaya karar verdik. Konunun ilenmemesinin nedeni, konuyla ilgili Trke kaynaklarn azl, Almanca, talyanca hatta Latince metinlerin incelenmesi gereklilii olabilir. Tez konusu daha ok hukukular tarafndan ele alnmtr. Tarihilerce genel olarak deinilmi, bunun dnda bu anlamda sistemli bir alma yaplmamtr. Biz de bu anlamda sistemli bir alma yaplmam olmas nedeniyle, tez konusu olarak konuyu ele aldk. Tezin oluturulmasnda konuya ilikin birincil kaynaklarla, ilgili kitap, makale ve tezler incelenmi, ayrca gelien teknolojinin bir rn olan internet kaynaklarndan da yararlanlmtr. almam srasnda yardmlarn esirgemeyen deerli hocam M. Beir AANa, danmanm Sezgin GLAY a, deerli Ergnz AKURA hocama ve bu youn alma esnasnda gerek hogrs gerekse yardmlar iin deerli eim Eren KARAASLAN a teekkr ederim. Elaz - 2012

Perihan KARAASLAN

VII

KISALTMALAR A.. A. . D. T. C. F. A. . BID CIA : Ankara niversitesi : Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi : Atatrk niversitesi : Barbarlar zleme Dairesi : Central Intelligence Agency ( ABD Merkezi Haber Alma Tekilat) c. ev. DB Dr. . A. . . m. May. MEB Org. s. S. TTK Vs Yay. Y.L. : Cilt : eviren : Diyanet leri Bakanl : Doktora : slam Ansiklopedisi : stanbul niversitesi : Madde : Mays : Milli Eitim Bakanl : Orgeneral : Say : Sayfa : Trk Tarih Kongresi : Vesaire : Yayn : Yksek Lisans

VIII

KONU VE KAYNAKLAR

1. KONU nsanlk var olduu gnden beri insann yeme ime ihtiyac srdre gelmitir. nsan hayatnn devam iin gerekli olan bu beslenme gds iin, verilmemi mcadele, yaplmam bir sava yoktur. dem(AS)n oullar Habil ile Kabilin savandan, nefsine yenik dmelerinden balam olan bu hayat mcadelesi farkllaarak gnmze kadar gelmitir. te Konstantinopolis de insann hayatn devam ettirmesi iin gerekli gdlerin ekici ehri olmu ve tarihte birok devlete bakentlik yapmtr. Byle bir ehrin ihtiyalarnn salanmas da mutlaka sistemli ve srekli ilerleyen bir mekanizmann varln gerekli klmtr. Bu yzden Konstantinopoln iaesinin salanmas devletin her zaman nem verdii bir husus olmutur. Zaman ierisinde artan nfusuyla dnemin artlar ierisinde ithalat ve ihracatn, ticaret ve zenginliin, gzde mesleklerin merkezi olarak nitelenebilecek kentin ihtiyalarnn temini meselesiyle ilgili olarak literatrde baz almalar bulmak mmkndr. Konuyla ilgili olarak imdiye kadar yaplm olan almalar incelediimizde, konunun ehemmiyetine ramen yaplm olan almalarn snrl lde kald grlmektedir. Bizans devletine tarih boyunca Avarlar, Persler, Emeviler, Abbasiler, Bulgarlar birka kez kuatma giriiminde bulunmu ancak hibiri ele geirememitir. ehre 11. yzyln ortalarndan itibaren fetih amal ynelmi olan sadece Trklerdir. Dolaysyla, topraklarn ve eserlerini btnyle ele geirmi olan Trklerin, Bizansn kltr ve kurumlar bir yana, siyasi tarihiyle bile uramak zorunluluunu duymam olmas bilimsel adan zlnecek bir durumdur. Anadolu ve Rumelinin Seluklu ve Osmanl fetihlerine dair Trk bilginlerinin yaptklar aratrmalar hep bu ihmal sebebiyle doyurucu olmaktan uzak kalmtr. Tarih aratrmalarnn temeli olan klasik dil bilgisiyle donanm bir aratrc kadronun yetitirilmesi iin yeterli gayretin gsterilmemi olmas bilimsel aksamalarmzn en belli bal sebebidir. Trk niversitelerinde hala Orta a Latince ve Greke reten krsler yoktur. Eski dnyann her ktasnda tarihi olan Trklerin hkim olduu lkelerin, Trklerden nceki, Trk egemenlii altndaki ve Trklerden sonraki tarihleri hakknda bilimsel her hangi bir eser olmad gibi, bunlarn tarih ve kltrleri zerinde yazlm bat eserlerinin evirilerinden bile mahrumuz. imdiye kadar Bizans Devletindeki esnaf

IX

ve zanaatkr kurumlarna dair sistemli bir alma yaplmamtr. Trklerin tarihinden nce ya da Trklerle birlikte devlet kurmu olan milletlerin kltr kurumlar, sosyal messeseleri, hayr kurumlar her zaman ilgi duyulan bir alan olmutur. Ayn dnemde yaam devletlerin birbirleriyle etkileiminin kanlmaz olduu bilinciyle bu konular dneminde incelemek ve tahlil edebilmek iin Bizans Devletinde Meslek Birliklerini tez konusu olarak ele almak istedik. Bizansn idare sisteminde yzyllara damgasn vuran belirgin deimeler yoktur. Bu, tarihte var olmu tm devletlerin ortak zelliidir. Devletlerin dou, gelime ve ykl sreleri vardr. Bu aamalarn her devlette sresi deikendir. Bizans devleti tarihte bin yllk bir tarihe sahip olmutur ancak gerek devlet idaresinde gerekse kurumlarnda belirgin deiim olmamtr. Deiim ve gelimeler zamana yaylm olduu iin tezimiz iin bir yzyl snrlamas yapmadk. Bizans devletinde esnaf ve zanaatkrlara dair bilgiler kaynaklarda ok snrldr. Bizans konu edinen hemen hemen btn eserlerde bu bilgi azl ile kar karya kalnmaktadr. Genel olarak belirli esnaf gruplarna deinilmekte, bunlardan bazlarna hemen hemen hi deinilmemektedir. Bizans devleti bal altnda yaynlanm eserlerin bu devlete ait tm bilgileri iermesi gerekir. Ancak kimi zaman bu, kaynak azl ya da eviri gerektiren zorluklarla karlalmasndan istenilen sonucu vermeyebilir Aratrmamzn snrlarn daraltmamak, aratrmamzda bilgi sknts ekmemek iin aratrma sahamz geni tuttuk ve konuyla ilgili bulduumuz her bilgiyi tezimize iledik. Tezimiz Bizans dnemi esnaf ve zanaatkrlarn ierdii iin stanbul ehrini Konstantinopol olarak adlandrmak istedik ve bu ekilde adlandrdk. Bizans Devletinde esnaf ve zanaatkrlk bal altnda konu edindiimiz tezimize dair kaynaklar snrl dzeydedir. Bizans Devleti hakknda kapsaml saylacak eserlerde dahi tezimizle ilgili bilgi ok snrldr. Ulaabildiimiz kaynaklar genel bir deerlendirme yapmaya imkn verecek dzeydedir.

2. KAYNAKLAR. Tarih konular incelenirken ilk bavurulan kaynaklar genelde dnemin tarih kitaplar ve kroniklerdir. Bir ksm dorudan elimizde olan, bir ksm hakknda da dolayl olarak bilgi edindiimiz Bizans Devletini konu edinen tarih kitaplar ve kronikleri maalesef esnaf ve zanaatkrlara dair doyurucu bilgiler iermemektedir. Bata Anna Komnenann Alexiad, Georges Lefrancn Hstoire du Commercesi, Harry Turtledovenin The Chronicle of Theophanesi ve Gyula Moravcsk-Romlly J. H.

Jenknsin Constantne Porphyrogentus De Admnstrando Imperosu olmak zere, Fikret Iltan tarafndan evrilen Georg Ostrogorskynin Bizans Devleti Tarihi, Tamara Talbot Ricen Bizansta Gndelik Yaam adl eseri, M. V. Levtchenkonun Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, Jean Claude Cheynetin Bizans Tarihi, Alain Ducellier-Michel Balardn Konstantinopolis 1054-1261, Lajos Ligetinin Tarihte Trk Yurtlar adl eseri bata gelen eserlerdir. Bizans Devleti hakknda en temel kaynaklardan biri, G. Ostrogorskynin Bizans Devleti Tarihi adl eseridir. Eser, devletin tarihiyle ilgili kapsaml diyebileceimiz bilgiler iermektedir. Ancak esnaf ve zanaatkrlara dair bilgiler bu eserde de snrl dzeydedir. Yine M. V. Levtchenko ve J. C. Cheynetin de Bizans Tarihi adl eserleri konuya yzeysel olarak deinmektedir. Bizans Devletine dair yaptmz tm aratrma eserlerinde rastladmz isim dnemin stanbul valisi Eparkhostur. Eparkhos, dnem iinde Bizansta yaam, bakentteki dzenin korunmasndan ve iaenin salanmasndan sorumlu stanbul valisidir. dare mekanizmasnn bandaki dnem imparatorlarnn ilk yapt i, devletin tm topraklarnn sorumluluk ve denetiminden grevli bir vali semek ve yaplanlar bir yere kaydettirmek olmutur. te O dnemin stanbul valisi olan Eparkhos da valilik dnemini iine alan stanbulu Eparkhoslar adl eserine ilemitir. te Eparkhoslar Kitab da bu valiye ait, dnem iinde yazlm bir eserdir. Bizim baka eserlerden elde ettiimiz bilgiler de bu kaynaktan alnmtr. Elimizde olmayan bu eserin verdii bilgiler de snrldr. Bizansn esnaf ve zanaatkrlaryla ilgili en nemli eser, Ricen Bizansta Gnlk Yaamdr. Eserde Tccarlar ve Zanaatkrlar bal altnda yeni bir blm ayrlarak bu konuya dair ayrntl diyebileceimiz bilgiler verilmitir. Bu bilgiler konuya temel oluturmutur diyebiliriz. Bu balk altnda, eparchn denetimiyle ileyen Frnclar, Ayakkabclar, Boyaclar, Balklar, pek tccarlar, Kuyumcular, Domuz tccarlar, Maden ileyicileri, mlekiler, Sabun ve Mum reticilerine deinilmekte; vergi uygulamalar, ihracat ve ithalatn nasl iledii, tccarlar aras ilikiler, lkeye giri klarda uygulanan kurallar ve esnaflarn denetlenmesine dair bilgiler verilmektedir. Loncalara alm artlar nelerdir, yelerin uymas gereken kurallar nelerdir, rn sat nasl yaplrd, satta bir alan snrlamas var myd, dkknlarn sralamas nasld, bir kural dhilinde mi oluuyordu vs. sorulara eser yant vermektedir. Ayrca verdii fotoraflarla dnem iinde yaam izlenimi uyandrmakta,

XI

dneme dair yorum gcmz artrmaktadr. Tabi yine de bu kaynakta da doyurucu bilgiye ulaamyoruz. Kimi esnaf gruplarna birka cmleyle deinilmitir. Bu bilgiler de bizim iin yeterli dzeyde deildir. Ricen eserinden sonra aratrmamz iin dier nemli kaynak, Alain DucellierMichel Balardn Konstantinopolis 1054-1261 adl eseridir. Burada da konuyla ilgili ayrntl bilgi bulunmaktadr. Konstantinopolis ehrinin ykseli ve gerileyiinden, hiziplere, ticaretten, esnaf ve tccarlara, etnik gruplar arasndaki ayrmclktan, ehrin Bat iin istila edilebilecek bir kent grnm kazanmasna kadar akla gelebilecek tm konular eserde ilenmitir. almamzda yararlandmz en nemli kaynaklardan biri, Steven Runcmann, "Byzantine Trade and Industry", The Cambridge Economic History of Europe, ed. M. M. Postan, vol. II, Cambridge 1987 adl makalesidir. Yaralandmz kaynakta Bizans meslek birliklerine deinilmitir. Eser aratrmamz iin genel bi r deerlendirme niteliindedir. Ancak en ufak bir ayrntnn bizim iin ne kadar nemli olduunun bilincinde olduumuz iin bu kaynaklar ok titiz bir ekilde ele alp, konumuzla ilgili bulduumuz her bilgiyi tezimize iledik. Yine buna ilaveten yararlandmz dier ngilizce makaleler, Angeliki E., Lajou, "The Agrarian Economy, Thirteenth-Firteenth Centuries", Jacques, Lefort, "Rural Economy and Social Relations in the Countryside" ve John L., Teall, "The Grain Supply on the Byzantine Empire, 3301025dir. almamzda bizim iin en nemli aratrma sahas, dnemimizin gncel bilgilendirme kayna olan internet siteleri olmutur. Hocalarmzn burada paylatklar Dr. Tezleri, Y.L. Tezleri, ke yazlar, eserlerden alntlar, makaleler bizim iin nemli yardmc kaynak olmutur.

GR 1. KONSTANTNOPOLS ehrin ok eskilere giden bir tarihi vardr. M.. 685te Megaradan gelen Yunanllar burada bir koloni kurmu, Kral Byzasn hkm srd M.. 667 ylnda ise Byzantion kurulmutur 1. Konstantinopolisin yerli halk, kenti kuran Megaryallarn soyundan gelen Yunanllard. Rivayete gre Megaryal Byzas ve taraftarlar yeni ehrin mevkii hakknda fikir ve nasihatlerini almak zere Delf khinine mracaat etmilerdir. Khin kendilerine "Bu ehri krlerin memleketi karsna kurun" cevabn vermi ve Megaryallar, yurtlar olan Korentten kalkarak uzun mesafeler ap, bugnk Sarayburnu mevkiine gelmilerdi. Byzas, Boaz'dan Kadky'n yerinde bulunan ehri seyreder ve kendi kendine sorar: ''Bu ehri neden benim bulunduum gzel yerde kurmamlar da karki orak topraklar zerine kurmular? Bu adamlar kr m? ''Sonra birden, khinin szlerini hatrlar: ''ehrini, Krler lkesi'nin karsnda kur!''. O an karar verir. Krler lkesi'nin karsndadr. Kendisi ehri, Boaz'n yakasndaki yemyeil yerde, yedi tepe zerine kuracaktr. ehir ksa zamanda Hali'le Ligos Burnu zerinde kurulur 2. Kente Roma mparatorluu hkim olunca, kentin ad Septimius Severus tarafndan ksa sreliine olunun ad Augusta Antonina oldu, ardndan imparator I. Konstantin zamannda kent Roma mparatorluunun bakenti ilan edildi. Bu srada Nova Roma olarak deitirilen kentin ad benimsendi ve 330 ylnda mparator I. Konstantinin lmyle Konstantinopolise evrildi(11 Mays 330).3 Konstantinopolise Yeni Roma denmesinin iyi bir nedeni vard, nk saray mensuplar ve ynetim evrelerinden oluan egemen snfn yaklak tm Romallardan oluuyordu ve yerli halkn Yunanl olmasna karn, Roma mparatorluunun Dou ve Bat olarak ayrld beinci yzyla kadar Latince resmi dil olarak kald. Yaklak bir yzyl kadar sonra
1 2

http://tr.wikipedia.org http://www.kotuvepis.com; Rice, s.19 3 George OSTROGORSKY, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, TTK, Ankara 1995,s.4; In DEMRKENT, "Bizans", mad. DA, C.6,stanbul 1992,s.230; Ana Britanica, stanbul,1994, C.6,s.23; Rice, s. 19; Robert MANTRAN, stanbul Tarihi, stanbul 2005, s.28-29; Gles MORGAN, Bizansn Ksa Tarihi, stanbul 2010, s. 25; Judith HERRN, Bizans, Bir Ortaa mparatorluunun artc Yaam, ev. Uygur Kocaba, letiim Yay., stanbul 2010, s. 193; Herbert HEATON, Avrupa ktisat Tarihi, lkadan Sanayi Devrimine, ev. M. Ali Klbay, Ankara 1995, s. 53; Byk L arousse, C. 13, s. stanbul 1992, s. 7294

imparatorluun dousu resmen Bizans olarak tannrken, resmi dil olarak Latincenin yerini Yunanca ald. Bugn bile Trkiye, ran ve Arabistann baz blgelerinde Romayla eski balant srmekte ve Roma anlamna gelen Rum szc Konstantinopolis blgesi ya da Avrupa kkenli insanlar iin kullanlmaktadr 4. Bizans mparatorluu 324-1453 yllar arasnda varlk gstermitir. I. Konstantinus, Konstantinopol ele geirip Roma mparatorluunun bakenti yaptktan sonra, ehir ayrca Romann dousunun ynetim merkezi oldu. Romal soylularn gyle de nfus nemli boyutta artmtr. Avrupa ile Asya arasndaki trafie ve Ege Denizinden Karadenize giden deniz yoluna ehir hkimdi; bunun sonucu ehir, dnemin ticaret ve trafik merkezi haline geldi. Bin yl sreyle Konstantinopol, Bizans mparatorluunun iktisadi, askeri, kltrel, dini merkezi ve dm noktas olarak politik dnya olaylar ve insanln kltrel gelimesi zerinde en byk etkiye sahip olmutur. Nfusu srekli artmtr. 6. yzylda nfusu yarm milyona ulamtr 5. Dou Roma mparatorluunun devlet ve toplum yapsnn 7. yzylda da geleneksel yaplardan belirgin biimde farkllamasn vurgulamak iin ehrin ad Bizans olarak yelenir. "Bizans" ad, Dou Roma mparatorluunu belirtmek iin, bu devletin adalarnca deil, daha sonra tarihiler tarafndan kullanlarak benimsenmitir. Oysa Bizansllar, Roma mparatorluunun gerek ve tek mirass olduklar inancyla kendilerini Romaioi (Romallar) olarak adlandrmlardr 6. Konstantinopolissiz bir Bizans dnmek mmkn olmayp, ikinci Roma grevini stlenmitir. Grnt ve gelimilik olarak ilk balarda Roma taklit edilmi olsa da Bizansn ehresi Konstantinopolisin ehresinin deiimi gibi zamanla olmu ve batdan ok farkl bir oluum ile ortaya kmtr 7. Pagan devletinin Hristiyan devlet olduu ve Romann sahip olduu stnl Konstantinopolise kaptrd Konstantinosun saltanat, pekl, Bizans Tarihinin balangcdr. Ama ayn zamanda, Roma tarihi ile Bizans Tarihi arasnda belirgin bir kesinti olmadn da unutmamak gerekir. Bizans tarihi, yz yla yakn bir sre, Justinianusun mparatorluunun birliini yeniden salamak konusundaki baarszlna kadar, Roma mparatorluunun

Rice, s.19-20; Aye DEMRTA, slam Fethine Kadar Diyarbakr, Frat niversitesi Tarih Blm Y.L. Tezi, Elaz 2007, s. 102 5 Ostrogorsky, s. 44 6 Britanica, s. 23; Zilhace ATA, Bizans mparatorluunda Saray Tekilat, F.. Tarih Blm Y. L. Tezi, Elaz 2007, s. 9; BATAV, erif, Bizans mparatorluu Tarihi Son Devir (1261 -1461), T.K.A.E. Yay. Seri: III, S.A. 25, Ankara 1989 7 Herrin, s. 192

devam gibi grnr. Romann ve barbar istilalaryla kar karya olan Yunanistann miras, ite bu yz yl boyunca yava yava Bizansa aktarlm ve derin etkilerle ilenen devlet, Bizans mparatorluunun temel zellikleri olacak olan zellikleri almtr 8. Eski gelenekler Konstantinopole intikal ettirilmitir. Konstantin, zenginlik ve ehrin ihtiam iin hibir eyi esirgememitir. ehri muhteem binalar ve devletin her tarafndan getirdii sanat antlar ile sslemitir. zellikle kilise yapmna byk gayret sarf etmitir. Dneminde dnyann en byk katedrali olan Ayasofyay 360ta kuran Konstantin, bylece Roma mparatorluunun dinine inanan Bat ile ilk kopuu da bu dnemde balatmtr. Her ne kadar Bizans mparatorluu, I.Theodosiusun lm ile balasa da, Bizans mparatorluu Konstantinusun Hristiyanl getirmesine duyduu saygdan kendisini hep bir Bizans mparatoru olarak grd. Hristiyan inanc, RomaBizans devletinde tek bana hkimiyeti, Konstantinos tarafndan izlenen dini siyasetin sonucu pekitirmitir. Konstantiniusun yerine geen I. Julionus (361-63), Hristiyanla kar putperest (eski inan) getirmeyi, yeniyle mcadele etmeyi hedeflemi ancak erken lm Hristiyanln zaferinde bir zorunluluk yattn gstermiti. Drdnc yzyldan itibaren, Roma mparatorluunun grnteki birliine ramen birok defa mparatorluun iki ksm ayr imparatorlar tarafndan idare edilerek birbirinden ayrlmaya balad. Nihayet 395 ylnda mparator, Arkadios ve Honoriosa ikiye blnm bir miras brakt. Bylelikle oktan beri hazrlanmakta olan ayrlk kesinlemi oldu. Bundan sonra da Dou Roma mparatorluu kurulmu bulunuyordu 9. Beinci yzyln ikinci yarsnda imparatorluun Bat yars 476da Germen kavimlerin saldrsyla yklrken, Dou yars bu tehlikeyi atlatmt. Bizans Devletinde, yaad btn srece sknet bulamayaca, her iki cephede birden mcadele balam oldu. Bu tarihten itibaren Bizans, hemen hemen hi aralksz, douda meydana gelen byk devletler, kuzey ve bat da durup dinlenmeden dman olarak ortaya kan milletlerle, ifte bir mcadeleye giriti10. Dounun Hristiyan metropol karsnda, Barbar Batnn duyduu kskan bylenme, bu kentin tek meru siyasi iktidar ve gerek inancn yeryzndeki esiz billurlamasn oluturduu dncesini glendirmekten baka bir eye yaramamtr. Bunun grnr ifadesi de, kentin tam bir durgunluk iine girmi dnyaya kar tartlmaz ekonomik
8 9

Paul LEMERLE, Bizans Tarihi, ev. Galip stn, stanbul 1994, s. 9 Charles DEHL, Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Cevdet R. Yularkran, stanbul 1939, s. 12 -13 10 Ostrogorsky, s. 47

stnlyd; Slavlarn ve Bulgarlarn Balkanlara yaptklar "Barbar" aknlar, sonra da Persler den, onlarn ardndan Mslmanlardan oluan Doulu dmanlarn nlerine ne karsa yldrm gibi kentin surlar nne kadar ilerlemeleri, onlarn Konstantinopolisi ele geirme konusunda gsterdikleri bu ateli arzu, hem zayflarn, hem de gllerin tanmak zorunda kaldklar kentin, benzersiz deerini kantlyordu. Bizans mparatorluu, tarihte benzeri grlmemi bir bask ve sansr de gndelik siyasetinin bir paras haline getirmiti. stanbula ulaan her yabanc tam bir taassup altnda tutuluyordu. Yabanclarn yaptklar alveriler, konumalar ve evlilikler ok sk bir denetim altndayd. zellikle yabanclar izleyen gizli bir istihbarat rgt kurulmutu. Bizans, Doudaki Polis devleti idi. mparatorluun bakenti olan stanbula gelen ya da burada yaayan Rus, Bulgar, Peenek, Hazarlar ile talyadan gelen Lombardiyal, Katolonyal, Amalfili tccarlar ok sk bir ekilde izlenmekteydiler11. Amalfili tccarlar, stanbuldan deerli ve ssl kumalar ithal etmekteydiler12. Konstantinopolis o kadar uzun bir sre boyunca, yabancnn ya kusursuz savunma tertibat karsnda gln bir biimde kl oynatmaya, ya da cmertliinin yz suyu hrmetine zenginliklerinden bir para dilenmeye geldii bir dnya-kent olmutu ki, av-kent statsne de almt. Kent ekici yapsn uzun sre devam ettirdi. Ancak ehrin ne stn savunma gc ne de Grejuva denen Rum atei ele geirilmesini nleyemedi. Bin yl imparatorluk olarak varlk gstermitir. Ancak bu bin yllk hkimiyet devletin mkemmeliyetini gstermez. nk imparatorluunun gcn hissettirmeye balad altnc yzyllardan balayarak devlet bir yandan g ve toprak kaybetmeye balamtr. ehrin g ynnden doruk noktasna eritii yzyllarda ehi r kk bir adaya skm, byk miktarda topran kaybetmi ama aal yapsndan vazgememi haldeydi. Bu da bize zenginlik gcn kaynamdr sorusunu sorgulamamz salyor. nk tarihte var olmu olan devletleri incelediimizde aann, gsteriin, zenginliin artt dnem aslnda devlet iin ykln da balangcdr. Yani diyebiliriz ki Konstantinopol ehri en ihtiaml, en gsterili, en zengin dnemini Bizans hkimiyetinde yaamtr ancak en sknetli devrini resmen 16 Mart 1920de ehri kuatm olan Osmanl dnemi yaamtr.

11

smail Hakk ALTUNTA, Trkiye ve Ortodokslar, "KONSTANTNOPOLS CIASI", Yeni Gnaydn, Nisan 1994 12 Levtchenko, s. 223; Legaret, s. 71

7.- 8. ve 9. yzyllardaki Arap istila ve kuatma hareketleri sonucu imparatorluk kentleri harabeye dnerken, topraklar zerindeki nfus da ciddi oranda azalmtr13. Avarlar ve Perslerin 626da14, Mslmanlarn 716-717de15, Bulgarlarn 921-922de giritikleri unutulmaz kuatmalarda grld zere, gerekten de ele geirilmezliini koruduu srece, kent bu stats ile iftihar edebilirdi. Ama Konstantinopolis 11. yzyl ile 14. yzyl arasnda, tamamen ekonomik nitelikte yeni hrslarn grnrdeki en gl siyasi gce bile zarar verebileceini, hatta onu ykabileceini onarlmaz bir gecikme ile anlayacakt. O zaman kendini gururla sergileyen av, fethedilen ve rzna geilen bir ava dnmtr16. 1024te yaanan kopu, bakentin ve onunla birlikte imparatorluun, Drdnc Hal Seferinin darbeleri altnda, tarihlerinde ilk kez devrilmesi anlamna geliyordu. Bir kez daha, 1453te decektir. O da ykldr. En kt dmanlar nezdinde bile uzun sre koruyaca itibara karn, Konstantinopolis asndan dnyann bakenti olmak, artk zlemli bir iddiadan baka bir ey deildir. O zaman kent neredeyse tamamen Yunanllardan oluan, ama kutsal prlts hala Ortodoks dnyann tamamn kaplayan yeni bir imparatorlua, tinsel bir egemenliin yollarn gsterecek ve sadece Trkler bu egemenlie siyasi boyutunu kazandrmay bilecektir17. 2. MESLEK BRLKLERNN OLUUMU Cemiyet halinde yaayan insanlar birok faaliyetlerde bulunurlar, siyasi, fikri, ahlaki, gzel sanatlar gibi. Fakat ne kadar nemli olurlarsa olsunlar btn bu faaliyetlerin yannda insanlarn hemen hepsinin kendilerini verdikleri bir takm faaliyetler daha vardr. nsanlarn yaamalar iin zaruri olan, ihtiyalarn gideren maddeleri elde etmek ve onlar ihtiyalarn gidermekte kullanmak iin yaptklar faaliyetlerdir. Medeniyet ilerledike insanlarn ihtiyalar da artm ve insanlarn bu ihtiyalarn giderme yolundaki faaliyetleri de gelimitir. nsanlar maddi ve manevi ihtiyalarn gidermek iin mal ve hizmet istihsal18 ederler. Ekonomik faaliyetin esasn tekil eden istihsal tabiat, emek ve sermayenin
13

Michael Phllp SCAFURI, Byzantne Naval Power and Trade: The Collapse of the Western Fronter , Texas A&M University, May 2002, s. 67 14 Turtledove, s.21-23 15 Turtledove, s. 85-91 16 Alain DUCELLER-Michel BALARD, Konstantinopolis 1054-1261, stanbul 2002, s. 10-11; Scafur, s. 65 17 Ducellier, s. 12 18 stihsal: Elde etme, karma, retme, retim.

uygun bir ekilde birletirilmesi ile yaplr. retimin bu esasl unsurlarnn nemleri ayn derecede olmamakla beraber, bunlardan birisinin mevcut olmamas halinde retim de mmkn olamaz19. nsanlar ilk zamanlarda alklarn giderecek hayvansal ve bitkisel rnler aramlardr. gdnn sahip olduu bu ilkel iktisat devresine "biriktirme iktisad" ad verilmektedir20. nsanlar, tabiat karsnda pasif kalmam, tabiatn almasna istedikleri istikameti vermek istemiler ve bu ekilde tabiat karsnda pasiflikten kurtulmaya almlardr. Tabiata hkmetmek arzusuyla nebat ve hayvan cinslerinin slahna teebbs etmiler ve tabiatn bunlar insan ihtiyacna en uygun bir ekilde yaratmasna messir olmulardr. nsanlar kendi ihtiyalarn temin edecek nesneleri doada hazr bulamazlar. Doa ile ilikiye girerek, doaya kar mcadele ederek bu nesneleri retirler. Ve bu retimi toplumsal olarak gerekletirirler. retim, insann varoluunun temel kouludur. nsan, alma ile hayvanlar topluluundan ayrlmtr21. retim glerinin geliimi ile birlikte tarm ve hayvanclk ilk byk toplumsal iblmn gerekli klm, oban ve retim aralarn gelitirmiler, madeni aletler yapmlardr. Madeni aletler emein retkenliinde byk bir art salamtr. retici glerin gelimesiyle gerekli olandan daha fazla rn elde edilmitir. Bylece art-emek ve art-rn ortaya kmtr. Fazla rnn depolanmas ile birlikte insanlar oalm, aralarla daha fazla uraacak zamana sahip olmulardr. Bu arada ifti ve obanlar arasnda deiim (ticaret- mbadele) domutur22. Hayvansal rnlerle tarm rnleri deitirilmi, takas edilmitir. lk ticari alveriler bylece balamtr diyebiliriz. Ticari alveriler sonras para ekonomisi ortaya kar. Tm bunlar ktisat Tarihinin ilgilendii konulardr. Bunlar esas alarak iktisat tarihinin tanmn yapacak olursak, insanlarn isteklerini, ihtiyalarnn dorultusunda belli lde deitirebildikleri ve uyarlayabildikleri doal bir evrede, uyarlamay retim ve tama kapasitesini tedricen artran bir teknolojiyle yapt ve retimi salarken bir ksm ekonomik faaliyetin veya toplumsal gelimenin bizzat kendinden kaynaklanan, bir ksm da denetim, ynetim ve sahiplenme hakkna sahip olan kanun koyucu bir otoriteden kaynaklanan bir kurumsal evrede, tatmin etmesinin hikyesidir23. Ticaretin

19

Mahmut KOLOLU; nsanlar En yi Baarabilecekleri Mesleklere Sevk Etmenin Ekonomik Ve Sosyal Bakmdan Ehemmiyeti , Ankara 1944, C. I, S. 1, s. 92 (http://www.dergiler.ankara.edu.tr) 20 ner TOLAN, Bizans Devletinde Ziraat (IX.-X.Yzyl),Y.L.Tezi, Elaz 2006, s. 3 21 Kololu, s. 93; nsanlarn Varlklarn Belirleyen Bilinleri Deildir, Tam Tersine Onlarn Bilinlerini Belirleyen Toplumsal Varlklardr, s. 3 (http://www.e-ktphane.egitimsen.org.tr) 22 Heaton, s. 15 23 Heaton, s. 7-12

kendisi ksr bir dngden ibarettir. Geliebilmesi iin tarmsal retime muhtatr. Parlak tasvirleri yaplan dnemin nl banker ve tccarlar ayn zamanda toprak sahibidirler; esnaf ve gemicilerin ou da zamanlarnn bir blmn iftilikle geiren kyllerdi24. Balangta retim aralarnn ilkellii, retim bilgisinin gerilii, retimin toplumsal olmasn gerektirmitir. retim gleri ile retim ilikileri arasnda tam bir uygunluk salanmtr. Zamanla aralarda gelime sonucu emein retkenlii artm, rn fazlas oalm ve insanlarn tek tek almalar, bireysel almalar yeterli olmaya balamtr. Bu da zel mlkiyeti gerekli klmtr25. lkel dnemde yalnzca ya ve cinsiyet fakllndan ileri gelen bir i blm mevcuttu. Silahlar, giyim ve ev eyalar zerinde ortak mlkiyet vard. Ortak mlkiyete bal bir sonu olarak, bir ksm insanlarn baka kiilere cret veya benzeri maddi bir deer karsnda emeklerini satmalar sz konusu deildi. altrlanlar ve alanlar gibi bir ayrm yoktu 26. Eski Msrllar zerinde yaadklar topraklar ziraata salih bir hale koymak iin bugn bile takdir ve hayretimizi eken muazzam eserleri yarattklar halde, insan emeinin verimini artrmak iin hibir teebbste bulunmamlardr. nsanlar kabiliyetlerine uygun meslee giremiyorlard. Baba mesleini srdrmek zorundayd. Babilde meslekler kraln kontrolndeydi27. Atinada Solon devrinden itibaren babalar, ocuklarna birer sanat retmeleri konusunda, kendi sanatlar olmas ok muhtemeldir; mecbur braklmlardr. ocuklarna bir sanat retmeyen baba, ihtiyarlk, maluliyet hallerinde nafaka hakkndan mahrum edilirdi. mparatorluk Dnemi Romasnda da ayn fikirlerin hkim olduunu grrz. Romada meslein icras umumi menfaatin icab olarak telakki edilirdi. Mesela ekmekinin olu 20 yana girdii andan itibaren babasnn mesleini icraya mecburdu. Kleci toplumlar olarak adlandrdmz genellikle Nil, Dicle, Ganj, ndus, Sar rmak gibi byk nehirlerin ve Akdeniz gibi gle benzeyen byk bir denizin evresinde kurulan ilk toplumlarda zamanla tarm, el zanaatlar, hayvanclkta byk ilerlemeler olmutur. Sulu tarm ortaya km, tekerlek ve sandaln yapm ile ulam tekniklerinde byk aamalar kaydedilmi, sava teknikleri gelimi, nce nehir sonra
24 25

Carlo M. CPOLLA, Dnya Nfusunun ktisat Tarihi, ev. M. S. Gezgin, stanbul 1999, s. 23-24 e- ktphane. eitimsen. org. tr, s. 21-22 26 Ahmet TERZOLU, cretin Tarihsel Geliimi, Hukuk-Ekonomi-Siyasal Bilimler Aylk nternet Dergisi, S. 74, Nisan 2008, (e-akademi.org) 27 Sezgin GLAY, Seluklular Dneminde Ortadouda Ticaret (XI. ve XIII. Yzyllar ), Dr. Tezi, Elaz 1999, s. 10

deniz ulam gelimi ve yaygnlam, ticaret hzla genilemi, Baharat ve pek Yolu dediimiz ticaret yollar alm, insanlar inden Sicilyaya kadar gezer olmulardr. Zamanla genel edeer ve deiim arac olarak para ortaya km, para ile birlikte ilk snfl toplumlarda nemli gelimeler grlmtr28. Yaznn bulunmas ile szl eitimin yetersizlikleri giderilmi, eitim sreci hzlanmtr. Ancak ivi yazs ve hiyeroglif yazsnn renilmesi ok zor yaz olduklarndan ve uzun eitimi gerektirdiinden okuma-yazma ufak bir aznln ayrcal olarak kalmtr. lk snfl toplumlarda kafa ve kol emeinin ayrlmas sreci bylece daha da hzlanm, reticiler okuma-yazma olanaklarndan yararlanamamlardr29. Romal hukukular, zel mlkiyeti snrsz bir biimde kabul etmiler ve korunmasn ngrmlerdir. Savalar bitince Dou ile ticaret balam ve gelimitir. Sanayi hemen hemen btn Ortaada zanaata dayanmtr. Zanaat ise lonca denilen rgtler tarafndan dzenlenmitir30. Eskia kentlerinin ounda loncalar vardr. Bunlarn ounun kurulu amac tamamen ekonomik nedenlere bal deildi ve bunlardan ou daha ok, yelerinin toplumsal ve dinsel ihtiyalaryla ilgileniyorlard. Bylece bunlar bir cins dostluk cemiyeti, cenaze dayanmas ve len kulb karm olmaktaydlar. Bizansta da ekonomik faaliyetler birok gruba ayrlmtr. Bu gruplara dhil olmayanlar hibir i yapamazd. Bir insan ne kadar zeki, ne kadar zengin olursa olsun bir ahsn meslei dnyaya gelmeden nce mensup olduu snfa gre tayin edilmi olurdu. Efsaneye gre, Romulusun ardndan tahta kan ikinci Roma kral Numa Pompiliustur. Romulusun lmnn ardndan Romallar, Sabin kkenli bir adam kral yaparak onun her iki Roma kabilesine de sadk olmasn amalamlardr. Numa kendisine krallk grevi teklif edildiinde yaklak 40 yandayd. Sabinlerin Cures adn verdikleri ve daha sonra Romallar ve Sabinlerin ortak olarak Quirites diye armaya baladklar ehirde yayordu. (Plutarch) Balangta teklifi reddetmi, ancak babas ve Marcius Iin (Marcius II nin babas) basklar sonucu kabul etmitir. Efsanelere gre Numa, gne ve yllara gre ayarlanabilen bir takvim yaynlam ve Pontifex olarak adlandrlan rahiplerin ilk tzn oluturmutur.

28 29

Kololu, s. 30 Kololu, s. 34 30 Herbert HEATON, Avrupa ktisat Tarihi I, ev. M. Ali Klbay, Ankara 1985, s. 51-79

Numann Romann topraklarn Pagi olarak bld ve Romann geleneksel meslek loncalarn31 kurduuna inanlr: " bylece, tm insanlar sanat ve esnaf olarak ayrm, mzisyenler, kuyumcular, marangozlar, boyaclar, ayakkabclar, dericiler, piriniler ve mlekiler loncalarn oluturmu ve tm dier el sanatlaryla uraan insanlar da tek bir kurum altnda toplam, her lonca kendi uygun mahkemelerini, meclislerini ve dinsel adetlerini tayin etmitir"(Plutarch)32. Bizans ekonomisinin tarm d kesimlerine baktmz zaman ncelikle lonca tekilatlanmasn grmekteyiz; bu loncalar esnaf ve zanaatkrlar, merkezin siyasal, toplumsal ve iktisadi denetimi altnda tutmaya yaramtr. zellikle stanbulun iaesini ucuz tutma politikas yerli tccarlar devlete balayan, memurlatran bir uygulamayla srdrlmtr33. Durkheim, ada ekonomik yaamn iinde bulunduu "hukuksal ve ahlaki kuralszlktan" rahatszlk duyarak maddi ilerlemenin (uygarln), zorunlu olarak insann mutluluuna ve ahlaki geliimine katkda bulunamayacan hatrlatmtr. Durkheim, byk brokratik yapsndan ve bireyler arasndaki mesafenin uzaklndan dolay, modern toplumlarda kolektif bilinci temsil eden devletin, bireyleri ahlaki ynden kontrol etmede yetersiz kaldna inanr. Bu inan, onu, geleneksel toplumlarn meslek cemaatleri olan loncalar modern toplumlarda korporasyon ad altnda yeniden canlandrma arayna yneltmitir34. Korporasyonlar, esas itibariyle ustalar arasnda tesis edilen meslek teekklleridir. Bunlarn iinde kalfa ve raklarn bir rol bulunmamaktadr. Korporasyonlarda ii ve iveren mnasebetlerinde usta mutlak bir hkimdir. alma artlar, cretler korporasyonlarca yani ustalarca tespit olunmaktadr. Kalfa ve rak iktisadi olarak tamamen ustaya tabidir. Bu tekilatlarn mesleki olduu kadar, ahlaki ve dinsel ilevleri de bulunur35. Her lonca bir dinsel cemaat nitelii tar. Tekilata bal her bir ye bir "aile"nin ferdi gibidir. yeler arasnda "kardelik" ilikileri vardr. Loncalarda ekonomik faaliyetler, "kar" gdsyle deil "dev" anlayyla yrtlmektedir. Loncalar, belirli bir zanaatn zanaatkrlarn birletirirdi.
31

Ergon Ernest BERGEL, "Kentlerin Tarihi", (http://www.yorumkat.com/genel-tarih-ve-inkilaptarihi/424421-kentlerin-tarihi.html); Steven RUNCIMAN, "Byzantine Trade and Industry", The Cambridge Economic History of Europe, ed. M. M. Postan, vol. II, Cambridge 1987, s. 138-150 32 T. MOMMSEN, Roma Tarihi, "Numa Pompilius", (http://tr.wikipedia.org); Ortaa Avrupasnda Sanayi, (http://notoku.com); 33 Erturul KIZILKAYA, Osmanlnn Kapitalistleememesi Olgusu Balamnda Dnceler, .. Siyasal Bilgiler Fakltesi Kamu Ynetimi ktisat Anabilim Dal, stanbul 2005, s. 33 -47 34 Cevat ZYURT, "Durkheim Sosyolojisinde Ahlaki Kontrol Sorunu", Balkesir niversitesi Necatibey Eitim Fakltesi Deerler Eitimi Dergisi, S. 13, s. 107 35 Ahmet TERZOLU, "cretin Tarihsel Geliimi", s. 74; zyurt, s. 107; smail GNE, "Sosyal Gvenlik", (http://idari.cu.edu.tr)

10

Yalnzca zanaatkr ustalar, loncalarn tm haklara sahip yeleriydi. Lonca sisteminde, hizmeti (rak), efendisinin (ustann) keyfi kararlarna kar korunmaktayd. Efendi ile hizmeti arasndaki ykmllkler karlklyd. Alc ile satc arasndaki ilikiler ise bir dzene baland iin kimsenin kimseyi aldatmas sz konusu olamyordu. Meslek hak ve devlerinin lonca tarafndan belirlenmesi, bireylerin keyfi davranlarn snrlamtr36. Meslek rgtlerinde ayn meslek alanndaki ii ve iverenler bir arada bulunaca iin, burada belirlenen kurallarn tek bir snfn karna gre belirlenmesi mmkn deildir. Meslek kurallar, alanlarn ve iverenlerin karlarnn yan sra, toplumun genel karlarn dnerek belirleneceinden, her bir meslek alanna atma deil, uzlama hkim olacaktr. Durkheim, snf atmasn nemli bir toplumsal sorun olarak grm ve ekonomik snflar meslek rgtleri iinde bir araya getirerek snfsal bencillii yok etmeye almtr. Ancak meslek rgtleri de farkl bir bencillik ortaya karabilir. Yksek kazan salanan alanlarda meslek rgtleri yelerinin kazanlarnn devamlln salamak iin, bu mesleklere girii snrlandrarak "kapal kastlar" olutururlar37. Korporasyonlarn loncalardan fark, loncalar kent dzeyinde rgtlenmi iken, korporasyonlarn ulusal dzeyde rgtlenmesidir. nk hibir meslein alma alan ve pazar artk tek bir kentle snrl deildir. Her bir korporasyon lke iinde meslek grubuna ait tm bireyleri kapsayacak byklkte olmaldr. Meslek rgtleri lke dzeyinde rgtlenmekle tutucu eilimlerinden de kurtulmu olur38. Meslek rgtleri, teknik eitim ve yetikinlerin eitimi gibi ilere doal bir ortam olaca gibi, elenme, dinlenme ve sanat etkinlikleri dzenleyerek yelerin ar alma koullarndaki yorgunluklarnn giderilmesine de katkda bulunmaldr. Grld gibi, korporasyonlar, bireyin mutluluunu, geliimini ve bir lde farkllamasn tevik etmek iin vardr. Korporasyonlarda, ahlaki dzeni salamann yan sra, "yrekleri stan ya da canlandran", yelerini "birbirine yaklatran", "bencillikleri eriten" bir yuva scakl grr. Onlar, "karlkl duygu alveriinin yaand" meknlardr39. Dnem devletlerinin hepsinde esnaf rgtlenmesi vardr. Fr. Babingerin Fatih devrinde stanbulda bu tekilatn bulunmad hakkndaki iddias yersizdir. Fatih
36 37

zyurt, s. 108; Adam SMTH, "cretlerin ve Karn Eitsizlii", ( http://mimoza.marmara.edu.tr) zyurt, s. 109 38 zyurt, s. 111 39 zyurt, s. 111-112

11

devrine kadar kan Bursa ve Edirne ihtisap kanunlar (tarihi vesikalar I-5, II-7) korporasyonlarn varln kesin surette ortaya koyar. ehirlerde Ahi tekilatnn esnaf tekilat ile sk ilgisi dnlrse, Osmanllarda bu tekilatn ilk zamanlardan itibaren varlna phe kalmaz. stanbuldaki Mslman esnaf tekilatnn menelerini Bizansta aramak lzumsuzdur. Belki gayrimslimlerin arasnda devam eden Bizans devrine ait unsurlarn Mslman korporasyonlara girdii veya kuvvetlendii sylenebilir. Fakat bu tesirin aksi istikamette daha kuvvetli olduu, yani gayrimslimlerin Osmanl esnaf tekilatn taklit ettiine phe yoktur40. Atinann Aziz Nicon Telis ve Sparta eyaletlerinde yaayan esnaf gruplarndan bina yapmyla uraan uzman ustalarn bina yapm faaliyetleri 10. yzylda ortaya kmtr41. Makedonyada da 14. yzyln ilk 10 ylnda kyllerin almalar ile Radolibos kentindeki byk kylerde demircilik, mlekilik, ayakkabclk, apkaclk ve terzilik varln ortaya karmtr. J. Lefortun o dnem ailelerine nerdii meslek gruplar ise ayakkabclk ve mlekiliktir. Balklar, gemi sahipleri ve denizciler, acil bir durumda kamu grevleri yerine getirmek zerine grevlendirilmilerdir42. Her ne kadar ailelerin ou tarm faaliyetlerinde bulunsalar da mesleki farkllama derecesi 11. ve 12. yzyllarda daha yksek olmutur. Kylerdeki refahn kayna el zanaatlarndaki ustalkla gsterilebilir. Kbrsl Gregorynin mektuplarndan da anlalaca gibi, baz zamanlar ky iilerinin rnleri kyn dnda da pazarlanmaktadr43. bni Battuta, 1332-1333e doru Konstantinopole yapt ziyaret zerine deerli ve belgelere dayanan bir anlat kaleme almtr. Hali zerinde ta bir kpr grmemiti (Halii kaykla geti). arlar geni deme talaryla kapal sokaklar arnlad; her meslekten insanlar bu sokaklarda ayr ayr yerlere sahipti ve bu yerleri baka meslekten biriyle paylaamazlard. Her arnn gece kapatlan kaplar vard. Ayasofya yaknndaki "yazclar arsnda, yarglarn ve devlet hazinesi dairelerinde grevli yazclarn oturup bekledii, ou tahtadan yaplm peykeler ve dkknlar grd. Bu dkknlarn ortasnda yargcn oturduu, st kumala kapl byk bir koltuun bulunduu ahap bir kubbe ykseliyordu []. Sz konusu kubbenin yaknnda baka

40

Robert MANTRAN, "stanbul Dans La Seconde Moitie Duxv e Siecle ", ev: Halil NALCIK, Paris 1962, s. 352 (http:www.dergiler.ankara.edu.tr) 41 Jhon L. TEALL, "The Gran Supply Of The Byzantne Empre, 330 -1025", DOP 13, Washington 1971, s. 128 42 Runcman, Byzantine Trade, s. 160 43 Angeliki E. LAIOU "The Agrarian Economy, Thirteenth-Firteenth Centuries", EHB, Ed. Angeliki E. Laiou, vol. 1, Washington 2002, s. 348

12

bir ar, ecza satclarnn ars vard. bni Battuta, Ayasofyaya girmedi ama kilisenin kapsndaki banklara, "yeri sprmekle, lambalar yakmakla ve kaplar kapatmakla grevli muhafzlarn olduunu" belirtmitir44.

44

Mantran, s.157

BRNC BLM 1. BZANS LONCALARINA YELK ARTLARI VE LONCALARDA DENETLEME Bizansllar, kendilerinden olmayan her ulusa ve toplulua potansiyel dman gzyle bakmaya almlard. Bizans doumlu ye Ortodoks kilisesine kaytl olmayan herkes Bizansn resmi kaytlarna Barbar sfatyla kayt ediliyordu. Bu barbarlarn banda da Latinler ve Franklar gelmekteydi. Bizansa gelen yabanclara sadece aylk oturma izni verilmekteydi. Bu oturma izni, Barbarlar zleme Dairesi diye Trkeletirebileceimiz bir devlet dairesi, tarafndan verilmekteydi. Ksaca BID diye anabileceimiz bu devlet dairesi, tarihi Severynin tanmyla bugnk nl komplo rgt CIAnn atas saylmaktayd. BID, aylk oturma sresini uzatm olanlara kar ok acmasz davranrd. znini geirmi olanlar zincir krbalarla dvlrler ve ellerindeki tm mallar msadere edilirdi. Bizansn CIAs BID, bu kadarla kalmamaktayd. Ayn zamanda ok usta bir Kar casusluk rgt olarak da faaliyet gstermekteydi. Baka devletlerde casusluk faaliyetlerini ynlendirmek, sabotajlar dzenlemek, cinayetler ve tehditler yapmak BIDin asli grevleri arasndayd. CIAin bal olduu en st imparatorluk kurumu Silentium adl bir konseydir. Ad Suskunluk anlamna gelen bu kurumun BIDin haksz uygulamalarn rtbas edebilmek amacyla bu adla kurulduu bellidir45. Bizans loncalar tipik ortaa lonca tekilat karakteri tarlar. Gelime tarihi bakmndan Romann collegiumlar ile balantl olmakla birlikte bunlardan birok anlamda farkldr46. Ortaa Avrupa ehri, Asyada ki benzerleriyle arpc bir kartlk arz etmektedir. Asya ve ark ehri gibi Avrupa ehri de bir pazar yeri, bir alveri ve ticaret merkezi, kale idi. Ortaaa zg bir kurum olan loncalar, daha ok ayn meslekte alan tccar, esnaf ve zanaatkrlarn kendi karlarn korumaya ynelik olarak kurduklar birliklerdir. lk loncalar genellikle dinsel amalarla kuruldu. Bunlar yelerin her yl dedikleri deneklerle, hasta ve yal yelerine yardm eder, dinsel trenler dzenler, okul, yol ve kpr yapmlarna destek olurlard. Daha sonra gelien tccar ve zanaatkr
45 46

Altunda, Nisan 1994 (http://ismailhakkialtuntas.com); Rice, s. 85 Ostrogorsky, s. 236; Rice s. 119

14

loncalarnda da din nemli bir yer tutard. Bunlarn ounun kurulu amac tamamen ekonomik nedenlere bal deildi, bunlardan ou daha ok yelerinin toplumsal ve dinsel ihtiyalaryla ilgileniyorlard. Bylece, bunlar bir cins dostluk cemiyeti, cenaze dayanmas ve len kulb karm olmaktayd47. Loncalar 11. ve 16. yzyllar aras en parlak dnemlerini yaamlardr. Ortaa Bat corafyasndaki pazar ya da panayrlarn kkeni, gezgin tccarlarn mal ve rnlerinin gvenli bir ortamda korunmas ve alm-satm faaliyetlerinin gerekletirilmesine dnk meknsal gereksinimlerinin karlanmas amacyla milletleraras ticaret yollarnn corafi eik noktalarnda yllk ya da mevsimlik olarak belirli aralklarla toplanmasna dayanmaktadr. Buradan hareketle, Ortaa Bat pazar ya da panayrlarnn meknsal kurulusu ya da kurgusunun, milletleraras ticaret potansiyeli ve corafi konum, fiziki evre avantajlar kapsamnda tccarlarn ortak mekn araylarna dayal olarak rgtlendii ya da biimlendii sylenebilir. 13. yzylda Bizans-Seluklu snr blgesinde Tunguzlu-Konya arasnda uzanan Roma dnemi ticaret yolu zerinde konumlanan, Hristiyan- Bizans ve Mslman-Trklerin karlkl al-veri yapt temelde mamul rn ve hayvan mbadelesinin gerekletirildii Bizans-Seluklu ya da yerleik-gebe kltrler aras ekonomik temas blgesi ve alm-satm merkezi ilevindeki Karahyk Pazar ile hububat merkezi ilevindeki Iskyn/Iskoyn Pazar o dneme ait pazarlardr48. Tccarlar genellikle 10. yzyldan sonra kentlerin bymesi ve ticaretin gelimesiyle zenginletiler. O dnemde tccarlar, kentten kente dolaarak mal satarlar, yolda karlaabilecek tehlikelere kar birlikte yolculuk ederlerdi. Kentlerdeki kstlayc feodal uygulamalardan ve alnan vergilerden honut olmayan tccarlar daha zgr davranabilecekleri, farkl kurallarla ynetilen kentler iin birlikte mcadele etmeye baladlar. Bylece ilk tccar loncalar dodu. Bu loncalar zamanla, dnemin yneticilerinden baz ayrcalk elde etti ve kentlerin ticareti zerinde tekel kurdu. 11. yzyldan balayarak kentlerde alnan ve satlan mallar zerinde sz sahibi olan tccar loncalar, lonca yesi olmayanlarn ticaret yapmasn engelledi 49. Araplar deri ve maden ileme, kuma ineme, hal yapm ve ipek dokumacl konusundaki becerilerini
47 48

Heaton, s. 51 Koray ZCAN, "Anadoluda Seluklu Dnemi Yerleme Tipolojileri -I- Pazar ya da Panayr Yerlemeleri", Seluk niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm, Sosyal Bilimler Dergisi, Konya 2006, s. 208-211; Georges LEFRANC, Hstoire du Commerce, Paris 1942, s. 50 49 Masonluk / loca/ lonca; Runcman, Byzantine Trade, s. 159

15

Yakn Doudan spanya ve Sicilyaya kadar olan alanlara yaydlar. Kilise, ince iiliin Batya yayld bir kanal oldu, bu kurulu reticiler kadar, rnleri de yayd50. Bizansta esnaflk yapanlar ok nadir olarak ilerini srdrdkleri dkknn sahibi olabiliyordu. Genelde kiraclard. Bu dkknlarn ou kiliselere ait vakflard (yoksul halkn cenaze masraflarnn karlanabilmesi iin Konstantinopolde Ayasofyaya ait 1500 dkkn vard). Bunlar haricindeki dier dkknlar ise genelde aristokrasinin ve yksek dereceli memurlarn elindeydi51. Esnaflk genelde erkeklerin yapt bir ura olmasna ramen Paleologoslar dneminde (1261-1461) stanbulda kadn esnaf says nemli lde artt. 14. yzylda Konstantinopol ziyaret eden bn Battuta, ar ve pazarlarn kadn esnaflarla dolu olduundan bahseder. Bizans dneminde esnaflk yapan kadnlar genelde yiyecek - iecek ticareti ve dokumaclkla urarlard52. Birlie mensup olanlardan herhangi birinin iflas durumunda bu kiiye ortak kazantan tazminat deniyordu. Bu da aralarndaki dayanmay en iyi ekilde ortaya koymaktadr. Birlik fiyat artlarna engel olmakla birlikte, gda maddesi temin eden kyllerin araclarn eline dmesine de mani oluyordu. Bylece bizzat kyl maln pazarlarda satabildii gibi, kendi ihtiyacndan fazlasn da alamyordu. Bu prensip birlik mensuplarndan birinin limana gelen mallar toptan ucuza alarak bunlar yksek fiyatlarla perakende satmas gibi speklatif ilemlerin nne geti53. Bizansta devlet, eparchn kiiliinde ticaret ve sanayiyi dzenlemek, ayn zamanda fabrika ve atlyeleri yaptrma ve denetleme sorumluluunu stlendi54. Tekeller kurdu, ithalat ve ihracat ele ald, cretleri, tm mallarn al ve sat fiyatlarn, gnlk vergilerini ve benzer harlar saptad. Devlet ayn zamanda rettikleri ya ada ticaretini yaptklar mallarn niteliinin onlar sattklar fiyatn deerinden daha dk olmamas iin zel firmalarn denetisi olma grevini de stlendi. Ayrca devlet tayin miktarlarn tespit etmekten kanarak, ithalatn halkn gereksinimlerini ok fazla amamasn salamak zere kendini Konstantinopolisin erzakn salamakla ykml tuttu. Bakentin tarihinde deiik dnemlerde erzak, nfusla orantl olarak olduka uyumlu bir dzeyde tutuluyordu. mparatorluk gl ve varsl, hkmet salam ve etkili olduu srece sistem iyi alyordu, ama ne zaman hkmetin ekonomi
50 51

Heaton, s. 129 Runcman, Byzantine Trade, s. 159 52 Akta, 2010 53 E. ZEYTNOLU, ktisat Tarihi, stanbul 1971, s. 83 54 Rice, s. 118; Ostrogorsky, s. 236; Konstantinopolis, s. 113; Akta, 2010; Heaton, s. 79; Runcman, Byzantine Trade, s. 151

16

zerindeki denetimi gevese, zel giriimler su yzne kyordu ve imparatorluun topraklarnn klmesi ve kaynaklarnn azalmasyla ekonomi geriledi ve talyan gibi yabanc tccarlarn pazarlk alclar olarak ortaya kmalaryla da sistem kt55 Ortaa Bizans ekonomisi sanlann aksine, ticaret zgrlne dayanyordu. Devletin baz stratejik gda maddelerinin fiyatlarn denetlemesi, ticari faaliyetlerden ilke olarak mallarn yzde 10una denk den bir vergi alnmas ve halkn rettiklerinden resmi devlet grevlilerine maalarna ek olarak aktarma yaplmas bu zgrle engel deildi. Bakentin gvenliinden sorumlu vali, kentte ancak belli bir sre kalabilme hakkna sahip Rus, Bulgar, Suriyeli yabanc tccarlar denetim altnda tutard56. Bizansta hi kimse sanayinin amacnn imparator, kilise ve soylulara istedikleri lks mallar ve devlete de ihracat iin bu gibi mallarn fazlasnn gerektii varsaymn sorgulamad. Bizansn d ticaretinin (daha ok lks mallar) en gelimi olduu 9. yzyla kadar, bakentin sanayisi tam anlam ile loncalara blnm irketler altnda rgtlenmiti. Bunlarn amalar pek de yelerinin ya da yerel halkn varslamasn salamak deil, devletin kentin ekonomisini daha kolay denetlemesini salamakt ve bu nedenlerle ekmek, balk ya da et gibi temel gda maddeleriyle ilgili loncalar daha byk bir zenle rgtleniyordu. Domuz kasaplar dier tr etlerle ilgilenenlerden baka bir loncaya balydlar; ayakkab yapanlar da baka bir tr ayakkab reten penecileri kapsamak zere ikiye ayrlmlard. Tek bir lonca olarak rgtlenen sanayilerden parfm damtclar en byklerinden biriydi. Her sanayi kolunda lonca, alma koullarn ve cretlerini, sat fiyatlarn ve karlar saptard. Hi kimse birden fazla loncaya giremezdi ve Romann aksine hi kimse tek bir lonca yesi bile olmak zorunda deildi 57. Bir loncaya kabul edilmek aralarnda usta zanaatkrlk ve bir giri creti denmesi de olmak zere baz koullara balyd58. Mutlak olarak art olmasa da, ounlukla bir ocuk baba mesleini izlerdi59. Bu koulda bile kendiliinden loncaya alnmazd. Bizans dneminde Roma dnemindeki rsi yelik uygulamas kaldrlmtr ve Justinianus bedava gda maddesi datmn iptal ettiinde, zorunlu hizmet uygulamas da kaldrlmtr60.

55 56

Rice, s.118 Jean Claude CHEYNET, Bizans Tarihi, ev. smail Yerguz, Ankara 2008, s. 69; Heaton, s. 79 57 Rice, s. 119; Konstantinopolis, s. 116; masonluk/ loca/ lonca (internet bilgisi) 58 Rice, s. 119; Ostrogorsky, s. 236 59 Can AKBAY, Max Weberin ehrine zet Bak-1 60 Heaton, s. 79

17

Loncaya giri bir takm artlara ve kabiliyetin ispatna balanmtr. Bu da devlet kontrolnn kuvvetlenmesi anlamn tar. nk tek tek kiilerin mesleklerine bal kalmak durumunun Bizans devrindeki deiik artlar sebebiyle olduka byk lde gevemesine mukabil, devlete balanmak durumu ayn nispette artm ve kuvvetlenmitir. Baehrin iae maddelerini salamakla grevli loncalarn faaliyeti ok byk bir dikkatle kontrol altndadr. Payitahtn iae maddeleriyle tehizini salamak amacyla hkmet, sata arz edilecek maddelerin miktarn saptad gibi, kalitesini kontrol ve alm-satm fiyatlarn da tespit etmektedir. Bizans Praefectusu, Konstantinopoliste dzeni ve yaamn iyi yrmesini, hiziplerin birbirleriyle iyi geinmelerini salamak, sanayi loncalarn denetlemek, kentin yeterince msr stokuna sahip olmasn ve esnaf tarafndan kullanlan tart ve llerin denetlemesini salamakla grevliydi. Tm bu ilerde ona iki st dzey grevli yardm ederdi. Bunlardan biri olan praetoriumun logothetesi mahkemelerden sorumluyken, dieri olan symponus yasa ve dzeni salamaktan sorumluydu. Altnda ok sayda yardmcs vard61. Konstantinopole gerek eyaletlerden gerekse yabanc lkelerden yaplacak ithalat sistematik bir ekilde tevik edilirken, ehirden ve zellikle d lkelere yaplacak ihracat mmkn olduu kadar snrlandrlmaktadr62. 10. yzylda Rusya ile yaplan bir anlama gereince, Rus tccarlarn stanbulda en fazla alt ay kalmalarna ve Aya Mamas (Beikta) Mahallesinde ikametlerine izin veriliyordu. Kente geldiklerinde hkmdarlarndan aldklar bugnk pasaporta benzer bir izin belgesi gstermek zorundaydlar. stanbula ulatklar zaman en fazla elli kiilik gruplar halinde, silahsz ve bir imparatorluk grevlisinin eliinde ieri girebilirler; "bir ktlk yapmayacaklar" konusunda teminat verirlerdi. Belirli bir fiyatn altnda kuma satn almaya haklar yoktu. Satn alnan mallar, bunlar damgalamakla grevli bir memura gsterilirdi. Bu koullara uyan Rus tccarlarn ekmek, arap, et, hamam da iinde olmak zere, bedava konaklama haklar vard ve hibir ticari vergiye tabi deillerdi. lkelerine kolayca dnmeleri salanrd. Bu anlamalar uyarnca, su, sann ait olduu tarafa yarglanrd. Bizansta vasiyet brakmadan len bir Rus tccarn mallar Rusyadaki ailesine yollanrd; vasiyeti varsa miraslar, lnn ardnda brakt borlar da derlerdi63. rnlerin kontrolyle grevli memurlar ithaline izin verilen eyalar damgalar, kanunlarla ihrac yasaklanm olanlar zerine de ambargo koymulardr.
61 62

Rice, s. 93; Heaton, s. 194 Ostrogorsky, s. 237 63 Levtchenko, s. 172; Runcman, Byzantine Trade, s. 159

18

Ancak Amalfililer ve Venedikliler Bat pazarlarnda en gzel ipekli kumalarn, zellikle ihrac yasaklanm olanlar tehir ederlerdi; buna ahit olanlar resmi memurlarn kontrolnden kamann ok kolay olduunu belirtmilerdir64. Ustalar arasnda eitlik gzetilir, lonca ynetiminde eit sz hakk bulunurdu. yeler aras rekabet deil, dayanma geerliydi. Lonca yeleri zor gnlerinde birbirlerine yardm ederlerdi. Loncalar yelerine gnmzn isizlik sigortas ya da emeklilik haklar gibi sosyal gvencelerde salamlard65. Loncalarda ykselmenin n akt. rak bir sre (genellikle 2-7 yl) ustann yannda alarak meslei rendikten sonra, loncann izniyle kendi iyerini kurar, kurabilecek parasal gc olmayanlar kalfa olur ve ustann yannda kalarak bir cret karlnda alrlard. raklara dair kesin bir ynetmelik yoktur. raklk srelerine dair kesin bir kural ve kanun yoktur. Her lonca kendi bakann seerdi ve bu seimin vali tarafndan onaylanmas gerekirdi. Her lonca yeleri iin gerekli olan btn hammaddeleri satn alr ve bunlar her birine datrd. Bitmi rnler kentin aka belirlenmi blgelerinde ya da Doudaki pazarlarda olduu gibi yerel pazarlarda o rn iin ayrlm blmlerde sata sunulurdu66. Teorik olarak lonca yelii, yalnzca raklk ve yelie kabul treniyle elde edilirdi. Gerekte ise yelik, giderek miras ve satn alma yoluyla kazanlyordu. Loncalar, nceleri sadece devlet eliyle, sonradan ise sadece sivil kiilerin giriimiyle kurulmulardr. Kaynaklarda ve dneminde eitli adlandrmalar olan esnaf tekilatnn dernek olarak adlandrldn da gryoruz. Collegium67, Korporasyon, Lonca ya da Dernek olarak adlandrlan esnaf grubunda bulunan kiilere Sodales (Dernek yeleri) denir ki bunlara Yunanca "Taire an" (yolda, arkada, karde) denmektedir68. Osmanlda Ahi Birlikleri olarak adlandrlan birliklerle zdetir. Gerekli izin alnmadan bir dernek kurulmas veya sonradan yasaklamalara aykr durumlarn ortaya kmas halinde, bu dernekler kapatlr, mal varl yeleri arasnda paylatrlrd. zin verilmeyen bir dernei kuran kii, kamusal bir mekn veya bir tapna silahl adamlarla igal eden kiilere verilen cezaya arptrlrd69.

64 65

Heyd, s. 122 Konstantinopolis, s. 114 66 Rice, s. 119; Konstantinopolis, s. 114; Cheynet, s. 69; Runcman, Byzantine Trade, s. 159 - 160 67 Heaton, s. 55 68 Eref KK, Roma Hukukunda Augustus Zamanna Kadar Derneklerin Hukuki Durumu , Dr. Tezi, A.. Sosyal Bilimler Enstits zel Hukuk (Roma zel Hukuku) Ana Bilim Dal, Ankara 2005, s. 68 69 Kk, s. 115-116

19

Bizans dnemi boyunca Konstantinopolde alan esnaflar iin eitli yasaklar ve kurallar konuldu. Mesela kasaplarn, ehrin dndaki obanlardan hayvan alp kesmeleri yasakt. Hayvanlar ancak belli yerlerden alnp belli yerlerde kesilebilirdi. Bir baka ilgin yasak balklarla ilgiliydi. Balk satclarnn balk tutmas yasakt ve satacaklar balklar belli iskelelerden alrlard. Bunlarn dnda yangn tehlikesi yaratan esnaflarn birbirlerine ok yakn almamasna ve ehrin kalabalk yerlerinde dkkn amamalarna dikkat ediliyordu70. 10. yzylda stanbulda mcevhercilerin, ipekli tccarlarnn, ipek eiricilerinin, ipekli dokumaclarnn ve koku imalatlarnn olduu kadar, mtevaz mum imalatlarnn, sabunlarn, deri kesicilerinin, frnclarn, mermer ustalarnn ve badanaclarn da alma biimlerini dzenleyen ayrntl kurallar bulunmaktayd. Banker, drstl kantlanm bir kimse olmalyd ve paralarn kenarn krpmamal veya sahte iaretler koymamalyd. Noter kat bir snavdan geirilerek yasalar bilip anlad, el yazsnn iyi olduu, drst olduu, kt bir hayat yaamad, adetlerinin dzgn olduu, dncelerinin hileden yoksun olduu anlalmalyd. Ayrca iyi bir eitim alm olmalyd ki, belgeleri hazrlarken veya belge okurken yanllk yapmasn71. Atinada tezghlarn arkasna yerlemi para mbadelesi yapan kiiler ilk bankaclar olmutur. Hellenistik dnemde Douda ek kullanm yaygnlk kazanmtr. Romada yeni yerlerin fethedilmesiyle fethedilen yerlerin smrgeletirilmesi bankaclk olayn abuklatrrken menkul servet de buna paralel olarak gelimitir. Bizansta bankaclar ticaret merkezinin yaknna kurduklar dkknlarda taradan gelen insanlara %12 bezen de % 48 orannda faizle dn para verirlerdi. Parann ok olduu Romada bu oran %4e kadar iniyordu. Ancak bunlara banka demek yanl olur. Bankadan ziyade parann ticaretini yapan i kollardrlar. Bankaclk denen ilem, aslnda para ticaretinden baka bir ey deildir. Ama her halkarda belli ticaret merkezlerinde para ticaretinin yaplmas mbadeleyi kolaylatrd gibi ticaretin hzlanmasn, akn ve deme kolayln salamtr. Ortaada para ak, bor, senet al-verileri, havale usulleri eklinde devam etmitir.72 Bizans lonca tekilat, imalat ve tccarn karndan ziyade, devlet ve mstehlik yararna hkmetin iktisadi hayatn daha kolay kontrol etmesine hizmet
70 71

Uur AKTA, stanbulun 100 Esnaf, stanbul 2010; Heaton, s. 129 Heaton, s. 193-194 72 Glay, Seluklular Dneminde Ortadouda Ticaret, s. 50-51; Lefranc, s. 23

20

etmektedir. Devlet, bakann salad, mekanizmasna birok zel memurlar tayin ettii loncalar vastasyla btn ehir iktisadiyatn ve ehirde cereyan eden iktisadi oluumu kontrol eder73. ehir loncalarnn mmessilleri taht deiikliklerinde ta giyene yegne taht varisi sfatyla yazl bir yeminle sadakatlerini muhafaza etmekle grevliydiler74. Bizans devletinin mutlak merkeziyetilii, Bizansta ehir hayat ve ehir iktisadiyatna da hususi damgasn vurmutu. Bizans baehrinin btn ekonomik hayat stanbul Eparkhosun kontrol altnda bulunmakta olup75, maruf adyla Eparkhoslar Kitabnn gsterdii gibi bu kontrol, 10. yzylda, Bizans devlet kudretinin en yksek noktasna eritii devrede, zellikle etkili ve ok ynl idi76. Her Rus tccar deeri elli altn sikkeyi amayacak miktarda rn lke dna karabilirdi; baka bir deyile, yannda gtrecei yasaklanm mallarn kalitesi ve fiyat arttka, miktarlar da azalyordu. Btn bu mallarn yurt dna karlrken yetkili memurlar tarafndan mhrlenmesi gerekiyordu. Dier mallar iin bir snrlama yoktu, ama zaten Rus tccarlar Konstantinopolise asl ekenin bulunmas zor rnler olduu varsaylabilir. Anlamalarda, iki tarafn yurttalarnn dier tarafa yapabilecekleri ziyaretlerden ve hkmdarn onlara salamas gereken korumadan da sz edilmektedir. Ama ekonomik ilikiler konusunda hibir ey sylenmemitir, kukusuz bunun nedeni bakent alan dnda kalan btn ticari ilikilerin serbest piyasa dncesine gre yrtlmesi ve sadece iki devletin bu alveri ilemlerine katlan kiilerin can ve mal gvenliklerini salamas anlamnda belli ynetmeliklere balanmasdr. Ruslar btn yabanclar gibi bakente vardklarnda bunu Adalet Praefectusuna bildirmeleri gerekiyordu. Burada kalma sreleri her yl ayla snrlyd, bu srenin sonunda elde kalan herhangi bir mal satlmak zere praefectusa braklabilir ve elde edilen para bir yl sonra Konstantinopolise gelilerinde kendilerine verilebilirdi. Bu kstlamalardan baka Ruslarn Konstantinopolis surlarnn iinde yaamalarna izin verilmezdi ve onlar kendileri iin Magnaura blgesinde zel olarak hazrlanm yerde kalmak zorundaydlar; Konstantinopolise yalnzca bir kapdan Yunanl bir grevlinin eliinde girebilirlerdi ve hibir zaman silah tayamazlard. Eer grup olarak gelirlerse saylarnn elliyi amasna izin verilmezdi. Kentte yaayan dier yabanclara benzer kstlamalar getirilmiyordu ve 11. yzylda ou talyan tccarlar olan yaklak 60.000
73 74

Ostrogorsky, s. 236-237 Ostrogorsky, s. 164 75 Ostrogorsky, s.235; Ducellier, Konstantinopolis, s. 112; Doan KUBAN, stanbul Bir Kent Tarihi, stanbul 2000, s. 133 76 Ostrogorsky, s. 235; Ducellier, Konstantinopolis, s. 112

21

yabanc, bakentte yayordu. Aralarnda Mslman olanlarn kendi camilerinde ibadet etmeleri serbestti. Ama talyanlar dierlerinden ok daha fazla ayrcalk elde ettiler. Cenevizliler zel bir ayrcalktan yararlanyorlard, nk buna karlk 1261 ylnda imparatorun Konstantinopolise geri dnmesine ve tahtn geri almasna yardm edenler onlard ve kendilerine oturmalar iin Galata blgesi verilmiti. Bundan ok daha deerlisi istedikleri zaman Boazlar kullanma hakkyd ki bu ayrcalk birka yzyl sonra Bizans ekonomisinin kmesine neden olmutur77. Rus kroniklerinde kaytl antlamalardan, Bizansn Ruslarn askeri yardmna byk nem verdiklerini renmekteyiz. gorun imzalad antlamada, Yunanllarn Kiev prensinin (Knyaz) askeri yardmna "istedikleri kadar" (eliko khotiat) bavurabilecekleri yazldr. Bizans antlamalarda, Khersones (Krmda) ve vassal konumundaki Bulgaristana Rus aknlarn nlemeye almaktayd. Kente geldiklerinde hkmdarlarndan aldklar bugnk pasaporta benzer bir izin belgesi gstermek zorundaydlar. stanbula ulatklar zaman, en fazla elli kiilik gruplar halinde, silahsz ve bir imparatorluk grevlisinin teminat eliinde verirlerdi. ieri girebilirler; alnan "bir mallar, ktlk bunlar yapmayacaklar" konusunda Satn

damgalamakla grevli bir memura gsterilirdi. Bu kumalar Ruslar, Hazarlar, Trkler ve dier devletlerce grdkleri i karlnda edinmek istedikleri eylerdi. Ancak bu kumalar imparatorluk saraynn trenlerine, Ayasofya Kilisesinde yaplan bayramlara ayrld iin imparatorca, bu dnceler saygszlk olarak grlrd. Ruslara bazen izin verilse de genelde kymetsiz kumalar gtrrlerdi. stanbul ipeklileriyle altn ve gm ilemeli kumalar gtrmlerdir. stanbul surlar iindeki Rus tccarlar eyaletlerine gre gruplara blnmt. Ama aylk yiyeceklerin datmn kolaylatrmakt. Kiyef ve Novgorad ehirleri ticarette nde gelen ehirlerdi. Kiyef, 882de kralln merkezi olduktan sonra stanbulla ticarette yarr duruma dahi gelmiti. O kadar ok mal geliyordu ki ehrin sekiz yerinde pazar kurma zorunluluu domutur78. Bu dnem Rusyaya giren skandinavlar Bizansn dikkatini ekmilerdir. Her sene Haziran aynda Kievde krk veya budayla doldurulan gemiler (sandallar) Dinyeper Nehrine inerek Bizansa gelirler ve burada Baltk kylarna ve bazen de Kuzey denizine gtrdkleri baharat ve kumalar alrlard. Birok tacir Venedikli veya skandinav gemilerinde i bularak deniz ticareti yapmaya alyorlard. Bakalar da
77 78

Ducellier, Konstantinopolis, s. 119-120; Rice, s. 137 Heyd, s. 80-81; Lefranc, s. 20

22

gemide amelelik yapmlardr. Bylece bu tacirler ticaret hayatna girmilerdir. Feodal dnyadan uzak bir ekilde yeni bir snf meydana getirmilerdir. Ancak bu tacirlerin etkinliklerinin tam olarak anlalmas iin daha birka yzyln gemesi gerekmitir79. mparatorluk iletmelerinde alma klece ya da yar kle ruhlu idi. Sava esirleri ve onlarn soyundan gelenler ile Hristiyan olmayan kleler, Kuzey Avrupa steplerinden toplu olarak satn alnrd. Atn ve katrn gcnden daha ok savalarda yararlanlmtr. Bir atn btn gcn kullanabilmesi iin, atn ayann akll yollarda srtmemesi gerekir. Eskiler atlarn ayaklarna nal vurmasn bilmiyorlard. Onlar ancak yaral bir ayan iyilemesini salamak iin bir sandal kullanrlard. Atn tam olarak azna gem vurmasn bilmiyorlard. Bu yzden kar karya gelen iki at birbirine arpard. Byle olunca da atn svarisi gemi ekerken hayvann boulmamas iten bile deildi. Bu yzden klelik bu kadar uzun srm, her ite klelerden yararlanlmtr. Haremde alan kadnlar ilerine sadakatle baldrlar. Uzmanlam i gc daha ok erkeklerin elindedir. Zaman zaman bu erkeklerin arasna yetenekli bir kle de katlabilirdi. Genellikle baka bir i olmad srece bu serbest erkeklerin torunlar bile onlarn ilerini srdryorlard. mparator, Konstantinopolisin en byk ivereni idi. Sanayinin neredeyse tamam klelerin emekleriyle patronlarnn kontrolnde yaplrd. tiraf dul Danelis kitabnda St. Theophanes80 ve ebeveynlerinin 8. yzylda Ege adalarnda yzlerce kle istihdam ettiini yazar. Theophanesin hal fabrikas olduunu ve dier iletmelerinde alan 3 bin klesinin var olduunu belirtir. Ancak zamanla iletmelerde kle istihdamndan uzaklalmtr. Korint ve Thebaide ipek sanayide kle ii bulunmamakla birlikte kooperatif istihdam grlmektedir. Selanik ve byk ehirlerde sanayi patronlar ve ibirliki esnaf birliklerinin var olduu grlyor. mparatorluk fabrikalarndaki "Kamu Esnaf Birliklerinin" aksine Konstantinopolis ehirlerinde kk reticilerden kurulu "zel Esnaf Birlikleri" organize edilmitir. Bu esnaf birlikleri rgtlemede Batdan farkl olsalar da birok ynden benzer zelliklere sahiplerdir ancak bunlar daha ok Roma kurulularn rnek almlardr81. Roma mparatorluunda, limanlara giren ve kan eyalardan alnan liman resmi (Portona) ile limandan geen eyadan alnan gei resmi (droitde peage), gmrk

79 80

Lefranc, s. 33 Moravcsk, s. 81; Harry TURTLEDOVE, The Chronicle of Theophanes,Philadelphia 1982 81 Runcman, Byzantine Trade, s. 154; Yusuf AYN, "Bizans Ordusunda cretli Trk Askerler (XI. XII. Yzyllar)", Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Konya, s. 56

23

vergilerinin ilk rnekleri olarak kabul edilmektedir82. Gmrk vergileri de dier vergiler gibi emanet veya iltizam usul ile toplanyordu. Roma devleti gmrk vergisini toplamak zere mltezimleri grevlendirmitir. Mltezimler nceden devlet hazinesine belirlenen miktarda vergiyi verip daha sonradan kendileri gmrk resmini tahsis etmekteydiler. Bizansa denecek gmrk vs. resimleri, taahht edip, devlet kasasna nceden milyonlarca yatran, yani bunlar toplayabilecek kadar mali gce sahip mltezimlere (Publicani) braklmtr83. 11. yzylda merkezi iktidar, baz blgelerin vergisini iltizama vermitir. Bu yolla devlet hazinesi az-ok sabit bir geliri salama balamtr. Mltezimler devlet kasasna teslim edecekleri belirli bir mebla vergi yoluyla toplamay taahht etmilerdir. Ancak bunlar bu ykmllkleri dnda kendilerine iltizama verilen blgelerde bildikleri gibi serbeste hareket etmiler ve kendi karlar bakmndan gerektiinden fazla gelir elde etme gayreti iinde bulunmulardr84. Btn bunlar bizi imtiyazl arazi sahiplerinin, pronoia85 sahiplerinin ve mltezimlerin devlet idare cihazn rnek alarak kurulmalar sonrasnda kendi idareleri altnda zel idari birimler besledikleri soncuna gtrr. Ayrca halkn vergi yknn artp ayn zamanda vergilerden bir ksmnn devlet iinde kaybolduu anlamna da gelir. Bu mali sarsnt para ayarnn bozulmasna neden olmu, altn paraya daha az deerdeki madenler kartrlm ve hemen hemen hi deer deimesi grmemi olan nomismann kymeti dmeye balamtr86. Bizans paras bylece o zamana kadar sahip olduu itibar kaybetmitir. Konstantinos Dukas merkezi iltizam
82

Hatice PALAZERDEMR - Ramazan GKBUNAR; "Efes Gmrk Yaztnda Gmrk Vergileri", Gazi niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, S. 91, Ankara, 2007, s. 228; Glay, Seluklular Dneminde Ortadouda Ticaret, s. 52 83 Halil DEMRCOLU; "Roma Devletinin Eyalet (Provincia) Sistemi Hakknda " (Sistemin Esas ve zellikleri), A. . D. T. C. F. Tarih Aratrmalar Dergisi, C. 5, S. 8-9, Ankara 1970, s. 457; Glay, Seluklular Dneminde Ortadouda Ticaret, s. 52 84 Ostrogorsky, s. 306 85 Pronoia: 11.yzyldan itibaren gzlenmekte olup, ayn tmar sisteminde olduu gibi sosyal, ekonomik ve askeri adan dikkate deerdir. nceleri merkezi Bizans iktidarna hizmetlerinden dolay verilen toprak paralaryken, zamanla askeri hizmetler karlnda ve belli kurallar uyarnca kimi kiilere yaplan arazi tevcihleri haline gelmitir. Pronoia umumiyetle mlkiyeti devlete ait bir toprak parasn iaret eden bir terimdir. Ancak bu gelir kayna, toprak yerine bir balkhane, bir maden oca gibi herhangi bir iletme de olabiliyordu. Ayn tmar sisteminde olduu gibi pronoia sahibi, elinde bulundurduu arazinin ve gelirinin byklne gre orduya askeri hizmette bulunmak durumundayd. Yine tmara kaynaklk ettii zere, bu toprak stratiotesi tarafndan satlamaz ya da herhangi birisine miras braklamazd. Pronoia sahibinin lmesi durumunda toprak devlete geri dnyordu. te tmar sisteminden olan nemli bir farkllk da bu miras intikalinin olmayyd. Ancak ilerleyen zamanlarda pronoia sahipleri topraklarn miras olarak brakabildikleri gibi, merkezi otoritenin Konstantinopolis dndaki blgelerde tahakkmn feodal glere brakmaya balamas ile giderek daha fazla imtiyaz sahibi oldular ve Osmanl tarihinde "tekfur" olarak adlandrlan glere dntler. 86 Bizans nomismasnn deer kayb, ilk defa Nikephoros, III. Botaneiates devrinde deil, daha nce Konstantinos IX. Monomakhos zamannda balamtr.

24

usulnden yararlandktan baka merkezi maliye idaresine memuriyetleri para ile satmak yntemini getirmitir87 ki bunun sonucu maliyenin kontroln devlet kaybetmitir. Ticaret limanlarna getirilen btn mallardan gmrk vergisi alnyordu. Ancak, lks madde olmamak kaydyla, ticari amalarla getirilmemi mallardan gmrk alnmyordu. Ayn ekilde bir aile reisi kiisel hizmeti iin getirttii tek kle iin gmrk demiyorlard. Eliliklerin ise lkeden kardklar mallar gmre tabi olmadklar halde, getirdikleri mallardan gmrk alnmyordu. Romaya buday getiren denizciler de hogrl bir uygulamadan yararlanyorlard. Vergi, ithalat veya ihracat tccarn beyanna gre deniyordu. Vergi tahsil etmekle ykml mltezimlere Publicani88 denirdi ve bunlar balyalar amaya, gerekli aramalar yapmaya ve hatta mektuplar okumaya yetkiliydiler. Kasti olmayan beyan hatalarna para cezas uyguland halde, kasti yanl beyanlarda mallara el konuluyordu89. Liman ve kent gmrkleri M.S. 321e kadar her 5, bu tarihten sonra her 3 ylda bir szlemeyle iltizama verilen tek vergiler olma zelliini korumulardr. Nikephoros I, imparatorie rene zamannda kabul edilmi olan vergi indirimlerini ortadan kaldrd. Vergileri nceki durumuna gre daha da ykselterek btn tebaay yeni batan vergilendirdi. Manastr ve kiliselerin ve Bizansta says pek ok olan hayr messeselerine (darlaceze v.b.) ocak vergisi konuldu. Arazi vergisinden sonra en nemli vergi oldu. Devlet hazinesini zarardan korumak iin imparator, vergi mkelleflerini, hazineye girecek vergi miktarnn tm zerinde mtereken sorumlu tuttu. Bir ky cemaatine toplu bir vergi borcu tahmil ediliyordu; bunu demekle kyn btn sakinleri mkelleftiler; birisi borcunu demedii takdirde onu demekle ykml olduu miktar komusundan tahsil ediliyordu. Veraset ve bulunan define vergilerinin tahsili de daha ciddi olarak ele alnm, fakir iken birdenbire zengin olan ahslar da define bulucular gibi vergilendirilmitir90. mparator ayrca tebaas iin faiz ile para alp vermeyi yasaklayp, faiz alma hakkn sadece devlete hasr etmek suretiyle, Konstantinopoln zengin gemi inaatlarn devletten 12 libre altn borlanmaya ve bunlar iin 1 nomisma bana 4 keratia, yani % 16,66 orannda faiz demeye
87 88

Ostrogorsky, s. 316 Publicani: Osmanl Dnemindeki mltezimlere benzetilebilir. Roma, dneminde vergiler, Osmanlnn son dnemlerinde olduu gibi ihale usul gibi sata karlrd. Vergi toplama hakkn ihale yoluyla satn alan kiiye de Publicani denirdi. Publicani, sorumlu olduu blgeye ya da blgelerin vergisini kendisi toplayabildii gibi bunun iin eitli memurlar grevlendirebilirdi. Ancak bu grevli memurlarn yaplan szleme ve yasaya uygun hareket etmeleri gerekiyordu. 89 Palazerdemir, s. 232 90 Ostrogorsky, s. 174-175

25

zorlamtr. Bylece mparator, zel teebbs ortadan kaldrp faiz ticaretini devletin tekeline vermek ve hesaplanan yksek bir faizle devlet hazinesini zenginletirip glendirmek iin yeni bir kaynak bulmutur91. Floransa ehri Pizann yerini almtr. Orta talya ehirlerinden Ankonann Konstantinopolde ticaret kolonisi vard. Koloni, anavatann 3 yl sreyle atad bir konsolos tarafndan ynetilirdi; konsolosa yardmc bir de tccar kurulu (colleqium mercatorum in Romania existentium) vard. Bunlarn yani Ankonal tccarlarn dedikleri vergi kantariye ve tellliye dhil olmak zere giri ve kta % 2 olarak hesaplanmtr.92 mparator II. Andronik her trl kaakl da yasaklamtr. nk Ankonal tccarlar, vergiden tamamen kurtulmak iin mallarn bazen Venedik veya Cenova kaynakl gstererek kaak geirirlerdi. Gney talyay stanbulda Bari ve Trani olmak zere "Pouille" eyaleti ehirleri ve Amalfili ve Sicilyal tccarlar temsil ederdi. Raguza93 tccarlar Bizansla srekli iliki kurmulardr. Katalonyallarn giri ve kta dedikleri vergi % 3 olarak belirlenmitir. Gemileri batarsa imp aratorca karlanacana dair teminat verilmitir94. Devlet memurlar ynetilenlere "babaca" davranmal; onlar tm hakszlklardan korumal; halka mfik bir babann ocuklarna yaklat gibi eilmeli; ancak, vergileri gereken zamanda ve eksiksiz toplamaktan oluan ana grevlerini unutmamalyd95. 1.1. Ticari Sular ve Verilen Cezalar Su ve ceza kavramlar insanln var olduu, teknolojinin olmad dnemlerden gnmze devam ederek gelmitir. Diyemeyiz ki, bir devlet ya da toplum suun ilenmedii mkemmel bir yapdr. Artlar eksileriyle bir btndr ve birbirini tamamlar. Bu nedenle Bizans devletinde ticari alverilerde ilenen sular iin nlemler alnmtr. Balca ticari sular, Mallar Pazar yerine gelmeden nce satn almak ve bunlar pazar yerleri dnda (veya kent snrlar dnda), pazar saatlerinden farkl saatlerde satmak,
91 92

Ostrogorsky, s. 176 Claude Cahen, "Le Cammerce Anatolien au Debut Du XIIIe Sicecle", Turcobyzantina et Oriens Christianus, London 1974, s. 96 93 Moravcsk, s. 135 94 Heyd, s. 533; Lefranc, s. 25 95 Levtchenko, s. 76

26

Perakende olarak satmak zere toptan satn almak, ok fazla miktarda satn alarak, baka satclara mal brakmamak, Kent dnda kaak et satanlardan alm yapmak vs. idi. Btn bu uygulamalar denetleniyordu. Bunlara ek olarak l ve tart aletleri teftiten geiyor, bozuk mallarn sat nleniyordu. Kasaplar hayvanlar kesebilmek iin bunlarn pazarda satlabilir hale gelmelerini beklemek zorundadrlar. Kent dnda kaak et satanlardan alm yapan ve bunu gizlice kentte satan domuz kasaplar sa ve sakallar kazndktan sonra ticaretten men edilmekteydiler. Bu ceza baka baz ticari sulara da uygulanmaktayd. Canl hayvan satclar mallarndaki kusurlar alclara bildirmek zorundaydlar. Fiyatlar ve narhlar tespit edilmekteydi. Kent yneticisi her sabah bir nceki akam avlanan miktar lonca yneticisiyle birlikte gzden geirdikten sonra baln fiyat ilan edilmekteydi. Ekmek fiyat sabit tutuluyordu, fakat eer tahl fiyatlar dmse arl artrlyor, tersi halde drlyordu. stifilik byk bir su saylmaktayd96. Meyhaneciler dkknlarn akam 7de kapatmak zorundadrlar, nk daha ge kalnrsa insanlar zehirlenecekler, kavgaya ve iddet hareketlerine girieceklerdir. Altn kuyumcular ana caddelerden birindeki dkknlarda almak zorundadrlar, bylece hile yapmaya daha az frsatlar olacaktr. Malzemesini bozan madeni eya iisi tpk parann kenarn krpan gibi, elleri kesilerek cezalandrlacaktr.97 Sipari alan

96

Herbert HEATON, Avrupa ktisat Tarihi, ev. M. Ali Klbay, Ankara 1985, s. 189 Cezalandrmann amac, genelde suun aleniyetine ve yaylmas na engel olarak itimai vicdan ve yapy korumak, zelde ise suu nlemek, suluyu te'dib (terbiye verme) ve slah etmektir. slam dini, ahsi haklarn ar bast cezalar da dhil olmak zere cezalandrmay devlete ait bir hak ve grev klmakla hem devlet ceza hukuku fikrini tesis etmi, hem de ksas n infaznda, diyette ve hadleri uygulamada dzensizlikleri, hakszlk ve arl, eitsizlii ve ahsi dmanlklar ortadan kaldrarak cezalandrmay kanuni, genel ve adli esaslara balamtr. slamda ksas cezasnn verilebilmesi iin sulunun, suu bilerek ve isteyerek ilemi olmas gerekir. slam ceza hukukunun klasik yaps Kuran, snnet ve slam hukukularnn ictihadlar eklinde hiyerarik merhalede olumutur. Kuran ve Snnet'in belirledii cezalar netice itibariyle slam' n korunmasn esas ald be temel deerin yani akl, din, can, rz ve maln korunmasn, insanlarn genel ve zel yararn bir denge iinde gzetmeyi hedef alr. Bu cezalar, slam'n ktl nleyip iyilii hkim klma ilke ve gayretinin bir parasdr. Hrszlk edenin ilk seferde sa eli kesilir. kinci defa hrszlk ederse bu defa sol aya kesilir. ki elini de kesip hayati ihtiyalarn grmekten bsbtn mahrum braklmaz. Yine hrszlk ederse artk kesilecek bir ey yoktur. Tvbe edinceye kadar hapsedilir. ald mal elinde mevcut ise sahibine iade edilir. Mal bulunmaz ise tazmin gerekmez. slam ceza hukukunda su ile karlnda verilecek ceza arasnda makul bir dengenin mevcudiyeti dikkati ekmektedir. Cezalandrma asl ama deil zaruretten bavurulan bir aredir. Bu itibarla cezalar ancak zaruret lsnde belirlenmitir. Kur' an- Kerim'deki, "Bir ktln karl ona denk bir ktlktr" hkm, tecavzlere sadece misliyle karlk verilmesinin gereine ve dolaysyla su ceza dengesinin tesisine iaret etmektedir. Osmanllardan ise balangta rf bir takm uygulamalar olmakla beraber, XVI. Yzyldan itibaren ulema, Snni slam hkim klm, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sleyman bata olmak zere Osmanl sultanlar eri hukuku uygulamada Abbasi halifelerinden daha samimi olmulardr. Fatihle balayan ve Kanun Sultan Sleymanla zirveye ulaan
97

27

ustalar, bir ie balamadan nce dierini bitireceklerdir. naatlar temelin salam olmasn gzetecekler ve Allahn ii dnda yaptklar yap 10 yldan nce kerse, cretsiz olarak yeniden yapacaklardr. Eer lonca yeleri ithal edilen hammaddeye bamllarsa, her yenin bundan pay olacaktr. Eer, rnein zengin bir ipek ithalats byk bir parti getirtirse, bunun bir blmn % 8,5u gemeyen bir kar haddiyle daha fakir meslektalarna devretmeye hazr olmaldr98. Yani devletin lonca rgtlenmeleri zerinde sk bir denetimi vardr. Kilisenin fiyat hakkndaki grleri laik yneticilerinkiyle ayndr, kentsel tketicinin zellikle gda asndan korunmas, kentin, devletin veya her ikisinin birden en nemli grevleri arasnda yer almaktadr. Bizansta yalnzca bakkallar istedikleri sokakta dkkn aabilirlerdi, nk onlar peynir, zeytinya, tereya, un, bal, et, tuzlu balk ve sebze gibi temel gda maddelerini satarlard. Zaman zaman kyllerinde rnlerini dorudan tketicilere satmalarna izin verilir ve seyyar satclar da ikinci el giysi ticaretini canl tutarlard. Bakkallar, ehrin aa yukar her semtinde bulunur, bunlar temel gda maddelerinin yannda ivi, al, zift gibi deiik trde nalburiye malzemeleri de satarlard99. Kesilmi ya da canl byk ba hayvan ve kmes hayvanlar da aralarnda bulunmak zere btn dier mallarn ticaretini, bunlar valinin saptad fiyattan pazarlarda satarak tccarlar yrtrd. Bylece lkenin ekonomisinde araclara yer yoktu ve valiler temel gda maddelerinin fiyatn sabit tutabiliyorlard. Bunun altnda bir fiyattan satlmasn

kanunlatrma faaliyetleri bugnk anlamda olmasa bile neticesinde ortaya kan kanunnameler, bazlarnca mstakil rf bir hukuk sistemi gibi alglanmaktadr. Oysa bu kanunlar, dei ime msait bir alan olmasndan dolay rnin bilerek sustuu ve dzenlemeye gitmedii, daha ok kamu hukuku alanndaki boluklar dolduran itihad hkmlerdir. Fatih, zellikle Yavuz Sultan Selim ve Kanun Sultan Sleymann ceza kanunlarnn genel anlamda er esaslarla uyutuunu syleyebiliriz. Belli artlarn gereklemesi durumunda el kesme cezasnn uygulanaca durumu kanunlarda ...ourlasa (alsa) ve eer sirkat nisaba yetimi olsa elin keseler eger kesmezler ise ... crm alna... eklinde ifade edilmitir. Yani Osmanlda paraya evrilebilecek ksas cezalar ou durumda paraya evrilmitir. Osmanlnn Bizans messeselerinden etkilenmi ihtimali sz konusu deildir. Osmanl Devleti, bir Mslman Trk sultanldr ve ksmen lhanl ve Memluk etkisi altnda Anadolu Seluklu idari geleneini miras almtr. Bizans ve Osmanl arasndaki ilikiler, ne stanbulun fethinden nce ne de sonra Osmanl geliim srecinde ciddi bir etki yapmamtr. Osmanl ncesi devletlerle, Bizans arasnda etkileim vardr ve Osmanlya da bu etki az da olsa beylikler vastasyla dolayl yoldan gelmitir. phesiz ki slam dini, dnem devletlerinin hepsine tesir etmitir. Bizansn bundan etkilenmemi olmas kanlmazdr. Kurumlarn birbirlerine olan tesiri nasl ki kanlmazsa, devletlerinden birbirinden etkilenmeleri de kanlmazdr. Bizans ile Osmanlnn benzer noktas etkilendikleri devletlerin ayn devletler olmas bu yzden kurumlarnn birbirine ok benzemesidir. (Miyase KOYUNCU, "M. Fuad Kprlnn Tarih Anlayna Bir rnek", s. 1401-1405 ; Nasi ASLAN, "Klasik Dnem Ceza Kanunnameleri Balamnda Osmanl Hukukunun erilii zerine", . . lahiyat Fakltesi Dergisi, C. 3, S. 2, Temmuz-Aralk 2003, s. 17-44; lhan AKBULUT, "slam Hukukunda Sular ve Cezalar", Yeditepe niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, C. 52, S. 1, stanbul 2003, s. 167 -181) 98 Heaton, s. 194 99 Akta, s. 45; Runcman, Byzantine Trade, s. 156

28

nlemek zere hi kimsenin yeni tutulmu bal balklardan almasna izin verilmezken, balklarn rhtmda ve ya izin verilen dier noktalarda tezgh kurarak pimi balk satmalarna izin verilirdi. Konstantinopolisin kasaplarnn varolardaki iftilerden et almalarna izin verilmezdi ve bunu yapmak zere Nikomediadan teye gitmeleri gerekirdi; yerel kaynaklar acil durum iin kullanlrd. lkenin gelirini arttrmak zere belirlenen rakamlar isyana yol aacak kadar yksek olsa bile, frnclar bu fiyata uymadklar iin para cezasna arptrlabilirlerdi. arap gibi ekmein fiyat da hammadde fiyatlarndaki ini klara gre deiirdi ama her zaman devlete bir kar brakacak biimde ayarlanrd. Frnclar ktlk zamanlarnda devletin zel dkknlarndan ekmek alabiliyorlard. Loncalar araclyla dzenlenen cretler ok dk tutulurdu. Her naslsa 6. yzyln sonuna kadar yelere cretleri ksmen para olarak denirdi ve retmenler gibi devlet memurlar ve askerler de cretlerinin bir blmn mal olarak alrlard. Lonca yelerinden birou, elerinin, iilerinin ve raklarnn kendilerine yardm ettii evlerinde alrlard. raklar eitimlerine ok kk yalarda balarlard. Bunu mal olarak denecek cret karlnda ustalarnn onlar 2 yl eitmelerini gvenceye alan bir anlamayla yaparlard. ki taraftan birinin antlamay ihlali para cezasyla cezalandrlabilirdi. Eer raa kk bir cret denirse, ran ustasna bir hizmetkr olarak hizmet etmesi beklenirdi. Ortalama bir zanaatkrn atlyesi ok kkt. Konstantinopolisteki kazlar usta bir zanaatkrn nadiren ikiden ok yardmcs olduunu gstermitir ve hi kukusuz yaygn uygulama buydu. Lonca yasasn herhangi bir biimde ihlali para cezas, mutilasyon (bir organn kesilmesi) ya da loncadan karmakla cezalandrlabilirdi. Buna karlk bir loncadan karlma sulunun mutlaka srekli isiz kalmasna yol amyordu. Kendisini ie alacak herhangi biri iin alp serbest olarak zanaatn yaparak yaamn kazanmasna izin veriliyordu. Hi kukusuz ou, en azndan 9. yzylda maden ileyenleri, keten dokuyanlar ve ayakkab yapanlar ie alan ve bunlarn rettiklerini satan Konstantinopolisteki Studios Manastr gibi manastrlarda i bulabiliyorlard; dierleri de belki, iilerin byk bir orannn kle olduu imparatorluk atlyeleri gibi soylularn atlyelerine girebiliyorlard. Bizansta kle igc o kadar geni apta kullanlyordu ki, bu i gc lks madde retiminin ktsn arttrmak ve temel ihtiya maddelerinin fiyatlarn dk tutmak iin nemli bir e durumuna gelmiti. Konstantinopoliste ipek ayr bir titizlikle denetleniyordu. Justinianosun zamannda olduu gibi ipek giyme

29

hakkna sahip olan sarayl hanmlar yalnzca Byk Sarayn hkmdarlk sat odas olan, Lambalar Evi diye isimlendirilen, yerden almlarsa giyebiliyorlard100. Sanlann aksine Bizans ekonomisi ticaret zgrlne dayanyordu ve devletin baz stratejik gda maddelerinin fiyatlarn denetlemesi, ticari faaliyetlerden ilke olarak mallarn yzde 10una denk den bir vergi almas ve halkn rettiklerinden resmi devlet grevlilerine maalarna ek olarak mal eklinde toplana vastasz vergi ad altnda belli bir aktarma yaplmas bu zgrle engel deildi. mparatorlar budayn fiyatn en azndan stanbulda makul ve istikrarl olmas iin aba harcyorlard; bir altn parann nitelikli bir iinin aylk gelirine denk dt ve 150 kg buday satn alnabildii Makedonyallar dneminin belirgin zelliiydi 101. Hrszlar ve soyguncular, aldklar eyann deerinin katn demekle ykmlydler. Kaan ya da karlan kleler, hemen sahiplerine iade edilirdi. Ruslar, tutsaklar geri almak iin, adam ba 10 nomisma102, Bizansllar ise, cinse ve yaa gre deien bir bedel derlerdi. Byk endstriler ve bunlarn gelitii kentler, 14. ve 15. yzyllar boyunca birok frtnaya tank olmulardr. talyan, Belikal ve Ren blgesinden usta zanaatkrlar ve cretli iiler tccar-yneticilerine saldrmlar, kent ynetimine katlmak hatta bunun tam denetimini ele geirmek istemilerdir. Bir sre, imalat loncalar tccarlara kar zafer kazanmlardr, fakat bir kez iktidara gelince, galipler birok fransiyona blnm ve her biri kendi grubunun avantajn salamaya ynelmitir. Dokumaclar burkucularn kuyusunu kazm, cretliler ustalarla kavga etmi ve tccarlar hakarete uramtr. Muhtemelen zanaatkr loncalar siyasal glerini kaybetmilerdir. Fakat bu arada tccarlar karklk olan kentleri terk etmiler ve kk kentlerle kyleri retim konusunda tevik etmilerdir, nk buralarda lonca kurallar bilinmemekte ve maliyetler daha dk olmaktadr. Eski endstriler kentsel yuvalarndan daha misafirperver blgelere g etmiler ve Orta an endstri tarihinin yaanmad yerlere yerlemilerdir. Zanaatkr loncalar faaliyet alanlarnn elden gitmesinden ok muzdarip olmulardr. Byk miktarda mal reten kentler, birok zengin adam ve baz byk binalar prestijlerini kaybetmilerdir103.

100 101

Rice, s. 123 Cheynet, s. 69 102 Nomisma: Bizans sikkesi 103 Heaton, s. 197

30

1.2. Esnaf Birliklerinin Bal Olduu Dernekler ve Kurulular Derneklerde ortak temel ilke, organizasyonlar asndan ehir idaresini ve devleti model olarak almalardr104. Dernekler organizasyonlar asndan devlet idaresini model alm ve buna gre rgtlenmilerdir. Her dernein (birliin) mallar (res communes), kasas (arca communes) ve yneticisi (actor, syn dicus) bulunmaktadr. Esnaf birliklerinin bal olduu her dernein bir quaestor tarafndan idare edilen bir kasas (orca) vard ve aylk ye dentileriyle dier para balar buraya yatrlrd. Dernek bu paralarla faaliyetlerini yrtr, ziyafet dzenler, para datm (sportulae) yapar, dernek binasnn (schola)105 harcamalarn karlard. Derneklerin de bir topluluk kasas (arca, arca communis) yeleri (pleps colleqii genel kurul), danma kurulu (ordo) ve bir bakan (actor, magister, magistri, quinquennales, curator, quaestor veya arcarius) vard. Bir dernek btn yelerden meydana gelen ve pleps ya da populus olarak adlandrlan bir genel kurul ile kural olarak her yenin, hatta klelerin de getirilecei idareciler, danmalar ordosundan (dzen, kurul, ynetim kurulu) olumaktayd. Bu dernekler bizdeki Ahilik Tekilatlarna karlk gelmektedir. Nasl bunlarn banda bir Questor yani idarecisi varsa bizdeki Ahi birliklerinin banda da Ahi eyhi adnda bir idareci vardr. dareciler ounlukla, dernek yelerince bir ya da be yllna seilen magistri ya da quinquennalesti. Dernekler decuria (on kiilik grup) ve centruria (yz kiilik grup) lara blnebilir ve her birinin bana decuriones ve centuriones getirilirdi. dareciler dernei darya kar temsil eder, genel kurulu toplantya arr, onu ynetir, burada yaplan leges (tzk) ve alnan decretumlar (karar) yrtrd. Bu idareciler ayrca dernek yemeklerini organize eder; dernek bakanln ynetir, ortak tapnma trenlerinde rahiplik (sacerdos) grevini zerine alrd. Yneticiler dernek iin bir takm grevleri, mali sorumluluklar yerine getirmekle ykmlyd, karlnda imtiyazlar elde ederlerdi. rnein, dernek yelerinin bir arada bulunduu yemeklerde daha byk porsiyon, para balarnn yelere datmnda daha byk pay gibi. Sosyal prestijleri ykselsin diye dernekler nemli ve varlkl kimseleri patronus olarak seerdi. Bunlar arasnda kadnlar da yer alabilirdi ve genelde dernein bulunduu yerdeki st tabakadan bir kimse, alt snfndan biri ya da bir senatr bu makama seilirdi. yelerin dernee giri ve klar lex colleqi
104 105

Kk, s. 119 Schola: Derneklerin toplanma yeri olarak kullandklar binadr.

31

erevesinde gerekletirilirdi. Birok dernein yeleri arasnda kadnlar ve klelerde yer alrd. Ayrca dernek yelerinin ayn kalmasnn ya da tamamen deimesinin hibir nemi yoktu. Mesleki dernekler, kendilerini yelerinin ounluunun ait olduu meslee gre adlandrrlard ve baka meslekle uraan kimseleri de ye edebilirlerdi106. Bu durum, daha ok patronus107 halinde sz konusu oluyordu. Dernek yeleri baka derneklere de ye olabilirdi. rnein, birok mesleki dernein yesi ayn zamanda Augustales veya Seviri Augustales yesiydi. Ancak principatus (ilk imparatorluk) dneminde bu durum deiti ve tek bir dernein yeliine izin verildi. Kurulmalarna izin verilen derneklerden sadece birine katlmak mmkndr. Her kim iki dernee yeyse hangisinde kalmak istediine karar vermek ve kt dernekten payna deni alma hakkna sahiptir. Derneklerde kabul iin herhangi bir ya snr da yoktur. Tm yeler arasnda mutlak bir eitlik vardr, her ye dernein idaresine katlabilir ve dernek yneticiliine seilebilirdi. Dernein yeleri zerinde disiplin yetkisi vard ve dernek tarafndan gerektiinde yelere ceza verilebilirdi108. Trkler, 11. yzylda Seluklular dneminde Anadoluya geldiklerinde, Dou Romann Anadolu zerinde hkimiyeti zayflam olup Anadoluda yaayan halkn can gvenlii salanamaz durumda ve ar vergiler altnda inleyen gayri memnun bir kitlenin varl bilinmektedir. Trkler, byle bir toplum iin kurtarc konumunda yer almtr. Trkler, Anadoluda Dou Roma devletini yenilgiye urattktan sonra yerlemeye balamlardr. Baka hibir Anadolu toplumunun devletini ykarak veya topran elinden alarak istila etmemilerdir. Bu gerei Anadolunun gerek sahibi olduklarn iddia ederek ortaya kan ve tarihi olaylar ideolojik malzeme olarak kullanmaya alan kesimlere kar vurgulamak zarureti vardr109. Ancak, Trkler Anadoludaki ehirlere yerleirken bu blgede el sanatlar ve ticaret, zellikle Bizansn gelitirdii Rum ve Ermenilerin tekelindeydi. Asyadan gelme zanaatkr ve tccar Trklerin, yerli tccar ve zanaatkrlar karsnda tutunabilmeleri, onlarla yarabilmeleri, ancak aralarnda bir tekilat kurarak dayanma salamalar, bu yolla iyi, salam ve standart mal yapp satmalar ile mmkn olabilirdi. Ahi Birlikleri, bu artlarn tabii bir sonucu olarak ortaya kmtr. Trklerin kitleler halinde yerleik
106 107

Kk, s. 122-123 Patronus: Azat edilen efendi demektir. 108 Kk, s. 124-126 109 A. KOLBAI, "Trk Kltr Turizmi Asndan Ahilik", Ahilik Aratrmalar Dergisi, Cilt: 1, Say: 2, Gazi niversitesi Ahilik Kltrn Aratrma Merkezi Yaynlar, 2005, s. 59

32

hayat tarzna gemeleri, tarmn yan sra, esnaf ve zanaatkrlarn nemini n plana karmtr110. Osmanl esnaf tekilatnn sanat ve retim deerlerine ait temellerinin byk lde, 13. ve 14. yzyllarda Anadoluda grlen Ahi Tekilatna dayand kabul edilmektedir. Ahi Tekilat, Trk esnaf ve sanatkrlarn dzenli bir birlik altnda toplayarak, sanat ve ticaret ahlakn ekillendiren, iktisadi skntlarn grld bir srete Trk esnafna direnme gc alayan bir rgtlenme olmutur111. Konar-ger Trkmenleri i ve meslek sahibi yaparak, onlarn ehir hayatna gemelerini ve evreye uyumlarn salamtr. Bunun yannda Orta Asyadan glerle gelen sanat erbabn himaye ederek sanatlarn icra etmelerine imkn vermi, aralarndaki ilikileri dzene sokmu ve Anadoludaki yerli Bizans esnafna kar Trk esnafnn rekabet edebilmesini salamtr. Tekilata giren esnaf ve sanatkrlar, mesleki, din ve ahlaki eitimden geirilmiler, hatta asker talim terbiye de grp, orduda savamlardr. Balangta ahlaki ve din zellikleri ar basan Ahi Tekilat, zaman ierisinde sosyoekonomik bir nitelik kazanmtr112. Zaman ierisinde geirdii deiimler ile loncalar hline gelen Osmanl esnaf tekilatnn Ahilikten temel fark, zerlerinde belirgin bir ekilde grlen devlet kontrol ve mdahalesidir. Osmanl esnaf tekilat, slm inanc ve Ahi Tekilatnn oluturduu deerler erevesinde, rekabete deil, ibirlii, karlkl kontrol, imtiyaz ve tahsis ilkelerine bal olarak kurulmulardr113. Bu yaplanma sayesinde devlet ar bir brokrasiden kurtulduu gibi retimi yaplacak mallarda bir standart salanm, haksz rekabet nlenmi ve tekilat iindeki anlamazlklar kendi aralarnda halledilebilmitir. Bu sistemde eitli retim dallarndaki esnaf ve zanaatkr, sk bir sosyal ve ahlaki disiplin temelinde rgtlenmi,

110

O. Poyraz, "Ahi rgtleri", I. Uluslar Aras Ahilik Kltr Sempozyum Bildirileri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1996, s. 140; Ali ERBAI -Semih BYKPEK-Mehmet BAKANLAR, "Trk Dnyas letmelerinin Ekonomik Yaplarnn Glendirilmesinde Ahilik Anlayndan Yararlanlmas ", Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler MYO. ktisadi ve dari Programlar, letme Blm, Konya, s. 789 111 zden ERDOAN, XIII. Y.Y.a Kadar Anadoludaki T rkmenlerin Dini Durumu, A..Sosyal Bilimler Enstits Tarih (Genel Trk Tarihi) Y.L. Tezi, Ankara 2003; Aka GRSOY, Ahilik Gelenei ve Gnmz Fethiye Esnaf, Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm, Konya 2003, s. 210; Ebru ZEREN-Gzde SAZAK, Osmanl Minyatrlerinde Kasaplk, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trkiyat Aratrmalar Anabilim Dal, stanbul, s. 55; Ali Erba -Sleyman ERSZ, "Ahilik ve 4c Pazarlama Karmas likisi: Tarihi Perspektiften Bak", Trk Kltr ve Hac Bektai Veli Aratrma Dergisi, Konya 2011, S. 59, s. 137; Mehmet KARA, Sosyal ve Kltrel Yapnn Giriimcilik zerine Etkileri ve Trk Toplumundan rnekler, Bozok niversitesi ..B.F., s. 467; Ferhat Bakan ZGEN, "Osmanl Devletinin Dier Devletlerle likisi", Yeni Trkiye Dergisi, 701 Osmanl zel Says II, Ekonomi ve Toplum, Yl 6, S. 32, Mart Nisan 2000, s. 3; Erba, "Ahilik Anlay", s. 789 112 Neet AATAY, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1989, s. 85; Aka, s. 211 113 mer DZBAKAR, "Bursa eriyye Sicillerine Gre Esnaf Tekilat ve Kuma Nizam ",Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, Yl 1, Say 2/2, Temmuz 2009 Trk Kltrnde Terzilik, s. 44

33

konulan belli kurallar ile de esnafn ticari ahlak, kalite ve tketici hakk gibi konulara bal olarak almas srekli olarak denetlenmitir114. 13. yzyln ortalarndan itibaren Trk toplumunun sosyal, ekonomik ve kltrel hayatnda ok nemli rol oynayan Ahi birliklerinin115 kaynan aratran baz ilim adamlar isim ve biim benzerliklerine bakarak, bu tekilat Bizans loncalarnn bir devam veya ftvvetiliin bir kopyas saymlardr116. Bugn olduu gibi dnem devletlerinin birbirinden etkilenmemeleri sz konusu deildir ve tekilatlanmalarnn da ortak, benzer ynleri vardr. Trk esnaf ve zanaatkr zmresi ehirlerde ksa srede teekkl etmemitir. Osmanl ncesi Trkiyesinin iktisad hayat asndan bakldnda, yerli esnaf ve zanaatkrla, Trk esnaf ve zanaatkr zmresi arasnda pek bir fark yoktu. Fakat Trklerden ehirli gmenler bir yana, gebe ve kyl olarak gelip de ehirlileenlerin ehirlerdeki iktisad faaliyetlere katlmalar uzun bir srete gereklemi, her eyden nce ehrin itimai ve iktisadi hayatna intibaklar sanld gibi kolay olmamtr117. Ahilerin ilk ehirli veya ehirlileen Trklerden neet edip etmedii, bu zmre ile Trk esnaf ve zanaatkr zmresi arasnda bir mnasebetin olup olmad henz tatmin edici bir ekilde ortaya konabilmi deildir. Ahilerin tarihini, her devrin kendine zg hususiyetlerinden dolay, belli dnemlere ayrarak incelemek gerekmektedir. Mool istilas ncesinde ahi, bir sfat, isim, unvan veya ksaltma olarak m, yoksa batan beri bir esnaf tekilatnn veya esnaf zmresinin ismi olarak m kullanld kesinlik kazanm deildir. lk defa 9. yzylda Gneybat randa yaam Sehl b. Abdullah Tsterinin hayat anlatlrken, Ahi brahim diye bir ahstan, 12.
114

Ahmed KALA, Esnaf, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C. 11, stanbul 1995, s. 424; Yakup KARASOY, "Ahi Kelimesi ve Trk Kltrnde Ahilik", Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S. 14, Konya 2004, s. 3-13 115 Ahi Evren, Anadoluya geldiinde ilk nce Kayseriye gelmi ve ilk Ahi Tekilatn burada kurmutur. Ahi Evren toplumun mutluluk ve refah iin sanat ve sanat kollarnn yaatlmas gerektiini savunmaktayd. Bunu srf savunmakla kalmayp uygulamaya da geirip erbabnn belli bir yere toplanarak burada sanatlarn icra etmelerini yani kooperatiflemelerini de rgtlyordu. lk olarak Kayseride bu tekilatn kurulmasnn nedeni hi phesiz ki burann nemli bir yol ebekesi zerinde bulunmas ve nemli bir ticaret merkezi olmasdr. (Mikail BAYRAM, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991, s. 152-154; Cengiz KARATA, Trk Romannda Osmanlnn Kurulu Srecine Yaklam, Y.L. Tezi, Ankara 2003) 116 Yusuf EKNC, Ahilik, Ankara 1991, s. 10; M. Ebru ZEREN-Gzde SAZAK, "Osmanl Minyatrlerinde Kasaplk", stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trkiyat Aratrmalar Anabilim Dal, Temmuz 2011, s. 55; Koray ZCAN -Zekiye YENEN, "Anadolu-Trk Kent Tarihine Katk: Anadolu Seluklu Kenti (XII. Yzyln Bandan XIII. Yzyln Sonuna Dek)", Yldz Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi, 2010, s. 60; Mehmet ARI, " Ahiliin Siyasal Boyutlar ve Gnmzde Yeniden Yorumlanmas", Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 2008, Cilt:1, Yl:9, Say:16, s. 40 117 M. Said POLAT, "Osmanl ncesi Trkiyenin ktisat Tarihine likin Sorunlar", SD. Fen Edebiyat Fakltesi, Sosyal Bilimler Dergisi, S. 21, Mays 2010, s. 58

34

yzyln sonlarnda Ferideddn Attar sz etmektedir. Daha sonra, 11. yzyln ikinci yarsnn balarnda Ahi Ferec Zencani ismine rastlanmaktadr. Hucviri, bu ahs Kuzeybat ranl mutasavvflar arasnda zikretmektedir. Cahen, bu bilgilere istinaden, ilk ahilerin Trk olma ihtimalini de gz nnde bulundurarak, onlarn ilk kt yeri rann kuzeybats olarak tespit etmektedir118. Ahi, ismine ancak Halife el-Nasrn ftvvet tekilatn kurmasndan ve tekilat ynetmeliini Trkiye Seluklu Sultan I. zzeddin Keykavusa gndermesinden hemen sonra 13. yzyln ilk eyreine atf yapan kaynaklarda rastlanlmaktadr. 1216 -17de Antalyada dzenlenmi bir vakfiyenin ahitleri arasnda, aslen Kayserili olan Ahi Emineddn Mahmud b. Yusufa, yine 1262-3 senesinde Divride len Ahi Abdurrahmana ise bir baka belgenin kaytlar arasnda rastlanlmaktadr. Bu durumda Ahi Abdurrahman Ahi Emineddin Mahmud ile ayn dnemde yaam olmaldr. Bunlara ilaveten ahiler hakknda ilk ve en geni bilgiyi ihtiva eden kaynak Eflakinin eseridir. Onun rivayetine gre, Baha Veledin mridi olan ve Mevlana Celaleddin Rumi hayatta iken 110 yanda len, Konyada Dericiler Pazar hamamnda yaayan Ahi Naturi lm ya eer doru ise- Seluklu Trkiyesinde yaam ilk ahilerden biridir. Ahi adn veya unvann bu insanlar geldikleri yerden mi getirdiler yoksa Trkiyedeki yerleikler tarafndan m byle adlandrldlar bilmiyoruz. Ahi birlikleri balangta ne uurlu olarak tekilatlanm bir esnaf-zanaatkr birlii ne de bir tarikat zmresiydi. Onlar, ksmen siyasi karakterli ve g ettikleri ehre intibak etmeye alan, aralarnda memur, tccar ve ulemann da olduu esnaf ve zanaatkr Trkler olarak grlebilir. Fakat daha sonra, en azndan 13. yzyln ikinci yarsnda, ehirlerde Trk esnaf ve zanaatkr zmresinin nemli bir yeri olduu anlalyor. Bundan ncesinde de var olduuna dair kaynaklarda yeterli bil gi olmamakla birlikte, olmadna dair de kesin bir bilgi yoktur. 14. yzylda Ahilerin arasnda muhtelif meslekten esnaf ve zanaatkrn olduunu nakleden mehur Arap seyyahn, Antalyada mtevaz, kunduraclk yapan bir Ahi ba, zaviyesine misafir olarak davet etmiti119. Ahiler, hibir siyasi gc olmayan fakat iktidar boluu bulunan zamanlarda karklklar km ehirlerde n sray alan, dzenli ordunun eksikliklerini tamamlayabilen nemli bir tekilatdr. Ahiler, Seluklu ynetimine bal grnyorlar. Disiplinsiz hareketleri genellikle kendilerine saldranlara kardr. Onlarn vatan sevgisi
118 119

Polat, s. 58-59 Polat, s. 54

35

ok fazladr. Ahiler ynetimi dorudan doruya ele geirdikleri zaman Moollarn, Konyann hayalini tehyyl ettikleri zaman da Trkmenlerin byk dmandrlar. (C. Cahen)120 Glllnn u ifadeleri hem meselenin karmakln hem de ona nasl yaklalmas gerektiini ortaya koyuyor: Seluklu ve daha sonra Osmanl esnaf ve zanaatkr zmresinin iinde rgtlenen ahilik; kendisini douran dini, ahlaki, sosyal ve ekonomik artlara geri gtrlmeden anlalamayacak kadar karmak bir birliktir121. Osmanl ncesi Trkiyesindeki esnaf tekilat ile ahilik arasnda bir iliki olmakla birlikte, ahilii sadece bir esnaf tekilat gibi grmeyi gletirecek veriler mevcuttur. Osmanl dnemine gelince bu iki yap arasnda bir birliktelik oluuyor. Nitekim Mool istilas ncesinde ahilerin yerleiklik ve yerleik hayata yeni gemi Trklerin oluturduu birlikler olduklar, bunlarn yerleiklie intibaklar lsnde ehirlerde veya ehirlerin dnda meskn bir ekilde yaadklar anlalyor. Yerleik unsurlar yeni hayata uyum salarken, yerleiklie yeni geenlerin henz bu intibak salayamadklar iin ehirlerin dnda balarnda beyleri eski adetleri ve trelerine uygun bir ekilde yaadklar anlalyor. Mool istilasnn sebep olduu siyasi zlme ile birlikte yerleik hkimiyetinin zayflamas zerine yerleiklie tam olarak uyum salayamam unsurlarn tekrar gebe hayat benimsedikleri ve Moollara kar mcadele ettikleri ve ikinci beyliklerin teekklne nclk ettikleri grlmektedir. O adan ilk ahilii bir esnaf birliinden ok gebelikten gelen dayanma zemininde, beyler etrafnda olumu birlikler olma ihtimalini de gz nnde bulundurmak gerekiyor. Ahiler Ankarada bir hkmet bile tekil etmilerdi122. Osmanl ncesi Trkiyedeki ahilerin bu ynleriyle de detayl olarak incelenmesi gerekmektedir. Osmanl ncesi Trkiyedeki esnaf birlikleri hakknda bu zamana kadar yaplan almalar genellikle ahilikle snrl kalmtr. Hlbuki Trkler dnda dier etnik unsurlara mensup esnafn tarihi de bu aratrmalara dhil edilmesi gerekmektedir. Yerli esnafn iktisadi karlar ahilerin gelmesi ile birlikte baltalanm olabilir. Belki de ahilere kar beslenen husumetin kkleri iktisadiydi. ehirlerin dnda birlikler oluturma bu husumete bir tepki olabilir mi? Dnemin Yarmadasnn iktisadi hayatna btn olarak bakmadan baz meseleler hibir zaman anlalamayacaktr123.
120

M. Akif ERDOGRU, "Anadoluda Ahiler ve Ahi Zaviyeleri", Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi, S. IV, zmir 2000, s. 39 121 Polat, s. 55 122 Mehmet Z. PAKALIN, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB. Yay., stanbul 1983, C. 1, s. 29 123 Polat, s. 55

36

Bizans dnemi kurulan loncalarn yerini, Osmanlda bedestenler124 almtr. 125. Osmanlda, kuma, mcevher ve eitli kymetli eyalarn alm-satmnn yapld, eit byklkte kubbelerle rtl, bir eit kapal ar olup, bu yaplarn ilk rnekleridir. 13. yzyl balarnda Anadoluda rastlanmtr. Bedestenler zamanlarnda nemli birer iktisadi kurulutu. O devirde gnmzdeki banka ve borsalarn grevini grrd. 1.2.1. Bizans Loncalar ile Ahi Birlikleri Arasndaki Farklar Loncalar, devlet tarafndan baz kamu grevlerini yerine getirmek zere kurulmu mesleki tekilatlardr. verenler ve patronlar tarafndan alanlarn alma hayatna dair bir takm fonksiyonlarn salamaya ynelik olarak kurulmutur. Ahi Birlikleri ise, devlet otoritesi dnda tamamen ustalar arasndaki bir ibirlii olarak ancak alanlarn ve tketicinin hatta toplumun ve tabiatn hakkn koruyacak bir sosyal gvenlik mekanizmas seklinde rgtlenmitir. Geri bu tekilat bugn kamu grevi olarak kabul ettiimiz birok grevi yapyordu. Ama bunlar yapmak zorunda olduklar iin deil, kendi toplum anlaylarna uygun olduu iin yapyorlard. Loncalar, Bizans devletinin sk denetim ve gzetimi altnda alrd. Herhangi bir loncaya ye olabilmek iin imparator ya da imparatorun grevlendirmi olduu kiilerden birinin onayn almak gerekirdi. Loncalara giren bir daha ayrlmamaktayd. Ahi Birliklerinde ise, dorudan bir devlet denetimi yoktur. Kurulu yllarnda devlet Ahi birliklerinin ynetimine karmamtr. Daha sonraki dnemlerde ise, birlik ynetimine seilen baz grevlilerin grevlerine hkmet yetkililerinin onayndan sonra balamas prensibi getirilerek dolayl bir denetim salanmtr. Ahi birliklerine yelik serbesttir. yelie kabul ilemleri, tekilat yetkililerince yaplr ve devlet buna mdahale etmezdi. Bizans loncalar tarafndan yelerin uymas iin konulacak kaideler, siyasi otorite tarafndan tespit edilirdi. Ahi Birliklerinde ise, bu kaideler Ahilik kaidelerinden kartlarak tekilat yneticilerince konurdu. Bizans loncalarnn kast yaps tamalarna ve kan gruplar haline dnmelerinin en nemli sebebi farkl loncalar arasndaki evlilik yasann olmasndandr. Ahi Birlikleri hibir zaman kan gruplar haline dnmemi ve bylesi birlikler iinde genellikle karlalan kastlama eilimine kar kmtr.
124

Bedesten: Farsadan gelen ve aslnda bedesten olan bu kelime deerli, kymetli kumalar, mcevherler ve buna benzer eyann satmna mahsus st kapal, mahfuz arlarn btnne verilen addr. 125 Halil NALCIK, "stanbul: Bir slam ehri", slam Tetkikleri Dergisi (kurucu: Z. V. TOGAN), ev. brahim Kaln, stanbul 1995, s. 257

37

Loncalar snfl bir toplum yapsn meydana getirecek ekilde tekil edilmiken, Ahi Birlikleri, snfl bir toplum yapsna kar km ve buna gre tekilatlanmtr. Ahi birliklerinde raklar, bugnk tabiriyle tam bir renci muamelesi grrlerdi. Usta- rak arasndaki mnasebet, hoca talebe arasndaki mnasebet gibiydi. Usta btn gcyle mesleini rana retmek ve ayn zamanda onu iyi bir insan ve iyi bir vatanda olarak yetitirmek gayreti iindeydi. ran mesleini iyi renememesinden veya kusurlu davranlarndan dolay usta sorumluydu126. Ahilik, Anadolu Trkne, aln teri ile geinme, ba dik, kendine gvenli ve minnetsiz yaama yetenei kazandrm, bu ruhu onlara alamtr. Atlyede, tezghta sanat eitimi, ahi zaviyelerinde kltr ve genel bilgi alarak ifte bir eitim gren Trk esnaf ve sanatkr, hem aralarnda gl bir dayanma ve yardmlama kurmu, hem de yerli Bizans sanatkrlaryla yarabilecek bir sanat ve meslek yeteneine kavumu oluyorlard127. Ayn dnemlerde bat toplumlarndaki usta-rak mnasebetleri tamamen kat bir bencillie ve ran insafszca istismarsna dayanyordu128. Seluklu esnaf birlii, Ahilik ilkeleriyle donatlm olmasnn yan sra Bizans ve Roma rnekleriyle de ortak zellikler tar, ancak bu organizasyonlara gre ok daha bamszdr. Seluklularda retimi stlenen esnaf organizasyonu, zerk yapda yar resmidir ve merkezi otoritenin bu yap stnde kumanda ettiine ilikin bir kantta yoktur. Din bu organizasyonu etkileyemez. Her meslek kmesi i ileyiiyle dierine benzer ve bu zelliiyle yeknesaktr. Esnaf denetimini kendisi yapar ve bunda zdenetim ilkeleri hkimdir. stelik Seluklu dnemi Ahileri, otorite boluunun yaand dnemlerde kentleri bir bamsz kent devleti eklinde ynetir. Tketicinin korunmas yine de devletin grevidir ve devlet bunu ihtisap kurumuyla yapar ki bunu baz kk eklemelerle Osmanlda benimser. Seluklularda esnaf birliinde zgn yan, kadnlarn kurduu Baclar ya da Bacyan- Rum silahl kadn birliidir. Seluklu esnaf organizasyon modeline, Ortaada, Avrupadaki korporasyonlarnda da grlmesinde, hal seferlerinin etkisini aramak gerekir129.(dipnota baknz)130. Yani diyebiliriz ki, teorik de benzerlikler tamasna karn Bizans Loncalar ve Ahi Birlikleri arasnda belirgin farklar da vard. simleri farkl olsa da gerek
126 127

Yusuf EKNC, Ahilik ve Meslek Eitimi, M.E. B. Yaynlar, stanbul 1990, s. 23 http://ayakkabicilarodasi.org/anasayfa_T.asp?sayfa=ahilik 128 Ekinci, Ahilik, s. 11-12 129 http://www.kapalicarsitarihi.com 130 Prof. Dr. Kenan Mortan ve Prof. Dr. nder Kkermann makalelerinden alntdr.

38

Ortadouda gerekse Avrupada kurulan lonca rgtlenmeleri ekonomi alannda olduu gibi sosyal hayatta da nemli rol oynamlardr. Bu birlikler o dnem iinde organizeli, dayanmal ve geni boyutlu ticaretin yaplmasna imkn salamlardr. Bizans devletlerinde borlarndan yeleri deil, dernek sorumluydu. Bu sorumluluk, dernein mal varl ile snrlyd131. Dernein mal varl yelerden alnan aidatlarla fideicommissum yoluyla geirilen balar ve tanmazlardan oluurdu. Kendisine zel bir imtiyaz salamadka, hibir dernek miras iktisap edemezdi. Justinionusun kard bir emirname ile yasakl olmamalar kayd ile dernekler, miras iktisap edebileceklerdir. Emirnamenin tam olarak tarihi belli olmamakla birlikte yaklak tarih M.S. 528dir. Dernekler baz durumlarda kapatlrd. Dernekler yasaklamalara aykr faaliyetlerde bulunurlarsa ya da amalar kamu dzenine aykr duruma gelirse, collegium ilicitum duruma der ve magistralarca kapatlrd. Dernek ye says 3n altna derse de dernek sona ermi olurdu. Dernek tzel kiiliinin sona ermesinin hkm ve sonular hakknda, kaynaklarda fazla bilgi yoktur. Byle bir durumda, yeler koyduklar mallar geri alabiliyor ya da aralarnda paylaabiliyorlard132. Bizdeki ahilikle tam benzemese de Bizanstaki dini dernekler hemen hemen ayn grevleri yerine getirmitir. Burada bunlara deineceiz.

1.2.2. Dini Dernekler ve Cenaze-Defin Dernekleri Dini dernekler, devletin din ile ilgili ilerini, trenlerini (sacra pvlolica) yrtmesi iin kurulan topluluklarn aksine, kiilerin, ailelerin veya genlerin din ile ilgili ilerini ve trenlerini (sacra privatay) idare eden kii topluluklaryd. Sodalitas kelimesi, daha ok devlet tarafndan kurulan ve dini ileri yrten topluluklar iin kullanlan bir termihus technicus (teknik terim) iken, zel dini ileri yrten dernekler iin kullanlan ifade collegium ya da sodalicium ve imparatorluun dousunda thiasus olmutu133. Dini sebeplerle dernek kurmak yasak deildir, yeter ki izinsiz denek kurmay yasaklayan senato karar ihlal edilmi olmasn. Dini derneklerin yeleri, genelde yabanc gmenlerden oluur ve mensubu olduklar dini beraberinde getirirlerdi. lk imparatorluk dneminde yabanc dinlere kar scak baklmamakla birlikte, dnemin banda baz dinler Romaya girmi ve bunlarn
131 132

Kk, s. 129 Kk, s. 137 133 Kk, s. 49

39

mensuplar tarafndan, collegium ats altnda eitli kii topluluklar kurulmutur134. Dini derneklerin tmnde grlen belirgin zellik, tapnaklarn bakm ve dini hizmetlerin yrtlmesi iin gerekli olan masraflarn karlanmas iin yeler tarafndan stips (menstrua) ad verilen belli bir aidat denmesiydi. Karnemann, Mommsen ve Schiessin aratrmalarna gre cenaze-defin derneklerinin balca zellikleri, bir tanr ismiyle anlan bu dernekler cultores ya da collegium135 adn alr. Bu tr collegiumlarn adna salutare (ifa getiren, kurtarc) eki getirilir. yeleri kleler ve azatllardan oluan btn collegia domestica ile collegia familiae publicae bu tr derneklerdendir. Dini dernekler altnda grlebilecek dier bir kii topluluu, devlet tarafndan yeni kabul edilmi dinler ve tanrlar iin gerekli hizmetleri grdrmek zere kurulan collegia cultorumdr. Daha sonra da bu tr derneklerin zel kiilerce de kurulmas mmkn olmutur136.

1.2.3. Mesleki Dernekler Dier dernek trleri iin ortak bir terim kullanlmamakla birlikte, ayn meslek gurubunda ki kimselerin oluturduu kii topluluklar, dier bir deyile, mesleki dernekler iin her zaman collegium ifadesi kullanlmt. Kornemannn mesleki dernekleri aklamak iin yapt snflandrmadan hareketle, bu collegiumlar 4e ayrabiliriz. Bunlar; 1- Zanaatkr dernekleri: Zanaatkrlarn, sanatlarn, tacirlerin ve i hizmet grenlerin (Collegia opifium, artifium, mercatorm, negotiatorm) kurmu olduklar dernekler. 2- Askerlik hizmetlerini yerine getirmi olan yurttalarn kurmu olduklar dernekler (Collegia veteranorum) 3- Alt derece askerlerin kurmu olduklar dernekler (Collegia militum) 4- Sivil alt derece memurlarn kurmu olduklar dernekler (Collegia

apparitorum) Tm bu derneklerde ki ortak ama, dinsel gereksinimlerin karlanmasyd. Bunun iin ncelikle koruyucu bir tanr seilir, ortak bir kurban ve kutlama trenleri dzenlenir, hatta birde tapnak ina ederlerdi. Yani ayn meslek ve zanaat kolundaki kiiler bir araya gelip dernek kurabilirler ve bunun yannda bir tanr erefine ortak bir
134 135

Kk, s. 50 Heaton, s. 55 136 Kk, s. 55

40

tapnm gerekletirebilirlerdi ve bu hatta Magna-Mater toplanmasnda nemli bir rol oynayan dendrophonde olduu gibi yeni bir dernein kuruluuna vesile olabilirdi. Sonu olarak btn derneklerin, az ya da ok, dinsel bir nitelie sahip olduunu belirtmek gerekir.

KNC BLM 2. BZANSTA ESNAF GRUPLARI Bizans Dnemi nfusu 400.000 kii olan bir bakentin iaesini salamak hem ok zor bir i, hem de mutlak bir zorunluluktur. Ne zaman temel rnlerde, ncelikle budayda ama dierlerinde de ktlk ba gsterse, imparatorluk iktidar sonular ngrlmeyen, her zaman tehlikeli ayaklanma tehdidi ile kar karya kalr. Nfusun byk ounluu iin beslenebilmek nasl temel bir kaygysa, makul fiyatlarla ve dzenli bir iae salamak, rn zerindeki speklasyonlar engellemek de kamu iktidarlarnn srekli kayglarndan birini oluturmaktadr. Avrupada bu dnem manastrlarn yannda fuarlar kurulurdu. Yahudi tccarlar buralarda spanya Mslmanlarndan aldklar rnleri satarlard. Tccarlar srtndaki heybeleriyle iindeki eyalar ky ky dolaarak satarlard. Bu kiiler zengin olduklar zaman kendilerine bir at alrlard ki bu at onlar iin byk bir lkst. Zanaat alanndaki gelime ticaretin canlanmasn da salamtr (dericiler, ayakkabclar vs.)137. mparatorluun byk bir blm Konstantinopolisin iaesini salamak zere alr, imparatorluun hemen hemen btn retimleri bakente doru akar, bakent ise taraya sadece bir tahsildar gnderir, nemli olan rn aknn dzenli salanmasdr138. aenin siyasi nemi Eparkhosun kitabnda gdayla ilikili mesleklerin yer tuttuu yerden anlalmaktadr. Gda maddeleriyle ilgili esnaf gruplarnn en by bakkallardr. Dzenli olarak satma yetkisine sahip olduklar mallar, yiyecek maddeleri, sebze, kmes hayvanlar, tuzlu balk, toprak, ivi, iedir. Satta kollu kantar kullanmlardr. Bakkal karl bir iti. Halkn rahatl iin imparatorluun her yerine bakkallar dalmlardr. lkyazm 10. yzyl bana ait olan Eparkhosun kitab, sonraki dnemlerde de kullanlmaya devam etmitir139. Bizans mutlak merkeziyetilii, Bizansta ehir hayat ve ehir iktisadiyatna da hususi damgasn vurmutu. Bizans baehrinin btn ekonomik hayat stanbul Eparkhosunun kontrol altnda bulunmakta olup140, Bizans devlet kudretinin en yksek
137 138

Lefranc, s. 32 Ducellier, Konstantinopolis, s. 87 139 Ducellier, Konstantinopolis, s. 89; Ostrogorsky, s. 235; Heaton, s. 193; Runcman, Byzantine Trade, s. 157- 158 140 Ducellier, Konstantinopolis, s. 89; Levtchenko, s. 165; Semra Denk ELK, IX. Ve X. Yzyllarda Bizans mparatorluunda Ticaret, Y.L.Tezi, Elaz 2006, s. 18

42

noktasna eritii devrede (10. yzylda) zellikle etkili ve ok ynl idi. Eparkhos ehre giren mallarn denetimini, fiyatlarn kontroln, esnafn kurallara uyup uymadn geni bir kadro araclyla denetliyordu. Yardmclarndan biri olan "bullotes" in grevi ipek reticilerini denetleyip, retimde belli bir kaliteyi tutturmalarn salamakt. Esnaf loncalar ile eparkhos arasndaki ilikiyi ise "simpanos" denilen iki yardmcs salyordu. Eparkhosun bir dier yardmcs olan "legatarios" ise yabanc tccarlarn denetimiyle grevliydi141. Baehrin gda maddelerini salamakla ilgili loncalar hususi bir nem tamakta idiler. Kasaplar, domuz tccarlar, balklar, frnclar, meyhaneciler, bunlara dier rnlerin yan sra kurutulmu veya tuzlanm et ve balk142 gibi gda maddelerini satan bakkallar, dericiler, kuyumcular vs. ok gelimi balmumu, merhem ve baharat ticaretini, merhemciler, sabuncular ve sabun imalatlar, mum imalatlar ve attar loncalar ellerinde tutuyorlard143. Bizans devrinin ilerinde ehirde esnaf ve zanaatkrlar belirli blgelerde toplu olarak alrlard. Bu loncalarn 10. yzyllara ait eksik bir listesi gnmze kadar gelmitir. Bunda ancak 25 kadar esnafn adlar verilmitir. Yukarda belirttiimiz esnaf loncalarna ek olarak Ayasofya yaknnda bir bakrclar ars olduu tespit edilmektedir. Trk devrinin Uzun ar ad verilen yerinde bir Rus arsnn bulunduu anlalmaktadr144. Byk manastrlarn kendilerine ait iletmeleri vard. Mount Athos ve Bithynia Olympus gibi byk manastrlarn kereste, mum ve ya reten kendi bireysel iletmeleri vard 145. Her trl temel gereksinimin rahiplerin almalar ve el emeiyle salanmas, Dou ve Bat manastr kurallarnn ana ilkeleridir. Krsal alanlardaki manastrlar tarmsal ilere arlk verirken, kent ii manastrlarnn retimi daha snrl olmu, zanaat ve el iine nem verilmi; byk kurulularda ise el yazmas oaltma, kitap bezemesi ve ikonalarn retildii atlyeler almtr. Bizans'ta hayvan besiciliinin gelimedii, daha ok zeytincilik ve baclk, buna bal olarak arap retiminin yapld gzlenmektedir. retimin byk blm manastrn kendi gereksinimini karlamakta; kimi zaman retim fazlas ile rn deiimi yaplmtr. Studios Manastr'na ilikin kaytlarda,

141 142

Akta, 2010; Heaton, s. 193 Legaret, s. 52 143 Ostrogorsky, s. 235; Kk, s. 112; Heaton, s. 51; Runciman, Byzantine Trade, s. 138-150; Lefranc, s. 50 144 Recep BOZLAAN-Nail YILMAZ-Aynur CAN, stanbul Kent ve Medeniyet, stanbul 2009, s. 120; Rice, s. 119 145 Runcman, Byzantine Trade, s. 154

43

bakrc, kuyumcu, yap ustas, balk a rcleri, takunyac, sepeti, mleki gibi zanaat adam listeleri, buradaki retime dair fikir vermektedir. Manastr kiliselerinde ar tketilen mum, kendi mumhanelerinde, el yazmalarnda kullanlan parmen de yine manastr iinde retilmektedir146. pek ticaretinin Bizansta var olduu, ipein ilenmesi ve pazarlanmas ile ok sayda loncann megul olduu kaynaklarda belirtilmektedir. Bu alanda geni bir ihtisaslama vardr ve imalat ile tacirler arasnda gayet ak bir ayrlk grlmektedir. pek iplikileri, ipek dokuyucular, ipek boyaclar, ham ipek tacirleri, Suriye meneli ipek kuma satclar ve nihayet ipek elbise satclar kendilerine zg ayr loncalar tekil ediyordu. Keten tacirleri ve dericiler de ayr loncalara sahiplerdi. Ancak hi phesizdir ki, sistematik ve her eyi toplayc bir reaksiyondan yoksun olan Eparkhoslar Kitab, Konstantinopolde mevcut olan loncalardan sadece bir ksmn ierir. Bizans loncalar messesesinin ne derecede geni ve yaygn olduunu, noter, sarraf ve kuyumcularn da ayr ve zel loncalara sahip olmalar gstermektedir147. Ama btn bu meslekler iinde en nemlisi, Konstantinopolisin bir semtine adn veren tek gda meslei olan Frnclktr148. Bizans kentinde bu esnaflarn yerleimine ait tasviri, Mese adl ana yola ait verilmi bilgiden yapabiliyoruz. Dou Roma bakentinin bu ana yolu, ortada byk ta deli yaya ve araba yoluydu149. Yolun altnda byk bir itina ile yaplm ve Roma kent dzeninin ulat dzeyi gsteren, tula ile rlm kanalizasyon kalntlar bulunmutur. Mesenin iki tarafnda yoldan bir iki basamakla klan iki katl revaklar vard (embolos) ve bu revaklarn arkasnda dkknlar sralanyordu. Revaklar arasnda ahap merdivenler, birbirini izleyen revaklarda deiik mesleklere mensup ticaret erbabnn dkknlar ya da blgeleri vard. arpc renklerde sim ilemeli kumalar, en gzel kuyumculuk paralar, deerli talar ve inciler kaklm mcevherler, gm ve fildii eyalar, Bizans mineleri, mozaikten ikonalar, ksacas Ortaada deerli ve ince lks eya olarak bilinen her ey Dkknlarn sahipleri bunlara yakn civar evlerde otururlard. ar gibi alan bu revaklara halk "agora" diyordu. Bu dkknl revaklar Osmanl dneminin arasta larna tekabl eder. Fakat inaat sistemleri farkl olduu gibi, iki katl idiler ve heykellerle sslenmilerdi.
146 147

Sema DOAN, "Ortaa Manastr Sistemi: Dou ve Bat Manastrlar", s. 78 Ostrogorsky, s. 236 148 Ducellier, Konstantinopolis, s. 89 149 Ducellier, Konstantinopolis, s. 89; Rice, s. 141-142; Levtchenko, s. 173

44

mparatorluun Avrupa blmndeki Selanik de nemli bir ticaret ve sanayi merkeziydi. Kentte o ada "ate zanaatlar" diye anlan bakr, demir, kalay ve cam eya reten ok sayda atlye bulunmaktayd. Gnmze kadar ulaan Timarion diyalogunda renkli bir dille anlatlan byk panayr ok nlyd ve Champagne blgesinin panayrlarn hatrlatmaktayd. Panayr zaman, kenti, eitli lkelerin tccarlar istila ederdi. Kent giriinde yan yana sralanm adrlarda Bulgaristan, Yunanistan, Rusya, Grcistan, talya, Msr hatta Fransa ve spanyadan gelmi rnler sergilenirdi. Bir ksm kara, byk bir ksm ise deniz yoluyla tanrd. Pontostan gnderilen mallar Konstantinopole indirilir, buradan da kervanlarla Selanike tanrd. Kentin, talya ve Bizans arasndaki ticaretin transit noktas olarak nemini beli rtmek gerekir150. Gerek Trabzon gerekse Tana yoluyla ithal edilen Hint ve ran baharat, boya maddeleri, gzel kokulu bitkiler iin Konstantinopoln daha dorusu Beyolu piyasasnn biricik rakibi skenderiye piyasas ile Magosa piyasas idi. Kuzeyin krk eyas Tana ve Kefe yoluyla gelirdi. Konstantinopol, Krm budaylarnn byk ambar idi. Batnn dokuma sanayi, ilkel maddelerini buradan salard. rann ipei, Anadolunun yn ve kei kl, skenderiye ya da Bizans keteni. Bat buraya kendi rnlerini de gnderirdi. Flandre, Fransa ve Toskana ynllerine, Champagne bezlerine, Lucques ile Cenovann altn ve gm tellerine, Erzincan ile Kbrs bukranlarna bir arada rastlanrd. Orada talya araplar, Yunanistan ve Kandiye araplarna rekabet ederdi; Venedik Ankona, Pouille, Kbrs ve Rodos sabunlar, spanya incirleri, Napoli cevizleri, talya zeytinyalar, orada Yunanistan ve Tatarie(Tana) balmumu, Kbrs afyon ruhu, Sakz adas sakz ile mbadele edilirdi151. Augusteiona en yakn dkknlarda en pahal eyalar satlrd. Saray kapsndan Miliona gelene kadar parfm satclar vard. Bylece kt kokularn saraya gitmesi nlenmi oluyordu. Daha sonra nl Zevksippos Hamam yaknnda kuma satclar bulunuyordu. Daha sonraki yzyllarda (9. yzyl) gmlerin (argiroprateia) dkknlarnn da Milian ile Constantinus Forumu arasnda olduunu gryoruz. Kuyumcular da bu blgedeydi. Constantinus Forumu (Foros), kentin ana forumu kabul edilir, kentte forum dendii zaman Constantinus Forumu anlalrd. Burada da kuma tccarlar vard. Bu forumda dier idari yaplarla birlikte Praetorium (Vilayet Kona) bulunduu iin ayn zamanda kentin idari merkeziydi. Halie inen ticaret blgesiyle
150 151

Levtchenko, s. 173-174; Lefranc, s. 40-41 Heyd, s. 542

45

bugn olduu gibi dorudan ilikili birok yol Meseye alyordu. Bu yollarda da revaklar vard. Bunlardan bir tanesi Makros Embolos (Uzun ar) gnmze kadar adn ve revaklar hari varln korumutur. Byk merasim gnlerinde, rnein dini alaylardan, zellikle imparator seferden zaferle dnerken, esnaf loncalar yollar temizlemek ve ieklerle sslemekle grevliydiler152. 2.1. Gda rnleri reticileri 2.1.1. Ekmek reticileri, Frnclar Temel gda maddesi olmas sebebiyle buday ve retimi kilisenin bir tekeli gibi ele alnrd. Buday ekmein imalatnda kullanlan temel rndr bu yzden nemini her devlette ve toplumda korumutur. Devletler dnem dnem budayn retimini tekellerine almlar hatta ihracna dahi izin vermemilerdir. Konstantinopoln kuruluu srasnda artan nfusun beslenmesi glkler douruyordu153. Romada olduu gibi, ehirde yaayanlar iin dardan buday getirilmesi gerekiyordu154. Sonunda Msrda yetitirilen tahln Konstantinopolis halkna tahsis edilmesine karar verildi155. Tahl ticareti ve nakliyesiyle ilgili bilgiler, balca buday veya tahl reticisi blgelerin deniz kysna yakn yerler olduunu gstermektedir. Balkanlarda, Teselya, Makedonya ve Trakya156; Anadoluda Bitinya ve Frigya balca tahl reten blgelerdi. retilen tahln datm ise - ki genelde Konstantinopole gnderiliyordu- Anadolunun kuzey kys (Aminsos, Amastris), Bitinya (Kios, Panarmos, Nikomedia, Pegai), Trakya (Herakleia), Bulgaristan (Philippopolis), zmir ve Kbrs gibi merkezlerden yaplyordu. Ekmek yapmnda kullanlan arpa157, ok dayankl olmasndan dolay hemen hemen her yerde yetitiriliyordu. Lepitis adndaki ilkbaharda ekilen bir tr arpadan grne gre sadece Geopanikada bahsedilmitir158. Arpa budayla birlikte Balkanlar ve Anadoluda

152

Reyhan ORAK, 7 Tepenin 7. Si EDRNE KAPI, stanbul-2008, (Kentim stanbul Semt Kitapklar, http://stanbulburda.com) 153 Rice, s. 88 154 G. L. SEDLER, Bizans Halk Hareketlerinin deolojik Kkenleri, ev. Mete Tunay, zne Yay., stanbul, s. 12 155 Rice, s. 88 156 Lajou, s. 325-326; Lefort, s. 251 157 Teall, s. 91 158 Teall, s. 99; Lefort, s. 251; Laiou, s. 326

46

ekimi yaplan temel tahl rnyd159. Ortaada yulaf ve avdar tarm da yaygnd. avdar Antik Yunanda bilinmemesine ve Geopanikada bahsedilmemesine karn Batda Erken Ortaadan beri yetitiriliyordu. Ayn zamanda ekmek yapmnda da kullanlan bu rn, 13. yzylda Chalkidike (Kadky)de yetitiriliyordu. retim ekonomisinde birinci srada zm balar ve meralk alanlar yer alrken, ikinci kategoride esnaf gruplarndan o gn iin byk neme sahip frnclk yer alyordu160. Karadenizin Cenevizlilere ve Venediklilere almas, Konstantinopolise gelen budayn geleneksel kaynaklarnn denetim altna alnmasn salad. Floransal tccar Pegolottiye gre, Ortadounun en byk buday pazarlarndan yalnzca biri Rodosto, hep Rumlarn elinde kald; tekiler, Ankhialos, Sozopol, Yafa, Vicina, Akkerman Bulgarlara ve Moollara, hatta talyan tccarlara balyd. VIII. Mikhaelin, yabaclarn tahl ticaretindeki paylarn snrlamaya ve zellikle ekmek fiyatn denetim altnda tutarak, vurgunculuu nleyerek, gerek bir beslenme siyaseti uygulamaya almasna karlk, imparatorluk ynetiminin zeni II. Andronikos dneminde gevedi. Bu imparator birka kez Venediklilerin isteklerine boyun emitir161. Kaderlerini ticari alkantlara brakmak istemeyen imparatorlar, ham madde teminini salamak amacyla satn alma tekelini kurarlar. Devlet ok miktarda buday satn alr, bunlar ambarlara yar, bir ksmn frnclara datr, bir ksm ile ordunun ihtiyalarn karlar, geri kalann da ktlk yllar iin ihtiyat olarak saklar. Fiyatlar tespitinde vali ne derse o olurdu. Bylece imparatorluun byk erzak tccar devlet oluyordu162. Bir grup zel memura kentin msr gereksinimini salama ve frnlara un datma grevi verildi. eitli vergi ve narhlara tabi buday tekelletirilmitir163. Bazen ekmek iin saptanan fiyat frnclarn msr iin dediklerinden daha dk olurdu. Frnclar, mal Eparkhosun yardmcsnn dkknndan, bir nomismalk vergiye denk decek miktarlarda almak zorundadr. Frnclar, 10ar nomismatalk almlar yapyordu, bu da en sk ilan edilen ortalama fiyata gre 120 modioi buday (1,536 kg) temsil ediyordu. Bu budaydan bir librelik (327gr) 3.000 ekmek, yani 3000 kiilik gndelik ihtiyacn retebilirdi. Bu pazarn balangta Amastrianon Meydan yaknnda bulunduunu ve budayn tartld kantarn adndan tr Modion diye
159 160

Anna KOMNENA, Alexiad, ev. Bilge Umar, stanbul 1996, s.210-220; Laiou, s. 320, 325-326 Laou, s. 357 161 Mantran, s.152 162 Stefanos YERASIMOS, Az Gelimilik Srecinde Trkiye (Bizanstan Tanzimata), C.I, ev. Babr Kuzucu, Belge Yay., stanbul 1995, s. 45 163 Levtchenko, s. 130

47

anldn biliyoruz. Frnclar, Constantinus Forumu ile Thedosius Forumu arasnda uzanan, ana yolu Mese evresinde bulunan bir semte "Artopoleiaya", (ekmek satlan yer) isimlerini vermilerdi164. Bununla birlikte frnlar erken tarihlerde btn kente yaylmtr. Frnlardaki yakacak maddelerin aaca risk iin Eparkhosun Kitabnda tler verilmitir. Frnlarla depolarn konutlarn uzana yaplmas tlenmekte, ancak 400 bin nfuslu bir kent iine frnlarn ksmen dalmadna inanmak gtr. Perakende gda rnleri satan bakkal gibi frnda yaknlk, komuluk ticaretinin tipik rneidir. Mihail Attaliatesin evine hemen bitiik bir frnn olduunu kaynaklar belirtir. Beinci yzylda Konstantinopolisin zerinde 4.383 ev, parasz ekmek alma hakkna sahip kimselere ekmek karan devlete ait 20 frn ve ayrca 120 frn daha bulunan 323 soka bulunuyordu165. Frnclar, tme iini, hamur teknelerinde kullanlan, hayvanlarn evirdii deirmen talaryla kendileri yapyorlard. Pimi topraktan yaplan damga, 9,6 cm. apnda ve 2,9 cm. yksekliktedir. Bu ller, damgann tek el ile rahata kavranp kullanlabilmesine uygundur. Arka yz dz braklan eserin n yznde geometrik bir bezeme izlenir. Han merkezi ve kollarnn her biri drt eit blme ayrlmtr. Ha kollar ile eserin d erevesi arasnda ise drt eyrek daire yer alr. Ekmek damgalar iin drt rakamnn sembolik bir anlam tad kilise kaynaklarndan renilir. Ekmek damgalarnn karisti ekmekleri iin kullanlanlar ve eulogia ekmekleri iin kullanlanlar olmak zere iki farkl tipi vardr. Ekmek damgalarnn, Hristiyanlkta, karisti ayiniyle birlikte kullanlmaya balad anlalr. karisti ekmeklerinde kullanlan damgalar, damgalanacak ekmein boyutundadr ve bir damga tm somunu damgalamak iin kullanlr. Bu damgalarn zerindeki bezemeler, ekmein kolaylkla blnebilmesini salar. Eulogia166 ekmekleri iin kullanlan damgalar ise daha kktr ve zerlerinde karisti iin hazrlanan ekmek damgalarnda olduu gibi ekmei paralara ayrmay salayacak desenler genellikle bulunmaz167.

164 165

Akta, 2010 Rice, s. 141 166 Euloqia: Takdis-Kutsama 167 Aye aylak TRKER, Geliboluda Bizans Seramikleri ve karistik Ekmek Damgas, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, C. 22, S. 2, Ankara 2005, s. 88-89

48

Frnclar, tartlarn tahl fiyatna gre gerekletirdikleri iin Eparkhos denetimi fiilen salar, demek ki ekmek fiyat buday veya ona gre olduka hzl hizaya giren arpa fiyatna gre belirlenir ve frnc bu fiyata gre eitli boylarda ekmekler retir168. Eparkhosun kitab, speklasyonlardan kanmak iin ekmek fiyatnn buday fiyatna gre deimesinin dnda, frncnn kar marjn da denetler. Bu oran frn iletme masraflar iin 1/6 (yzde 16,66) olarak saptanmtr, bu masraflar iin de, yanlarnda alanlarn, tme masraf ve aydnlatma yer alr. Attaliates, frnn 24 nomismataya kiralyordu, yar-lks rnler saylan Suriye kumalar satan dkknlarn kiralarna yakn, olduka nemli bir tutard bu. Dier yandan frnc kendi net kazanc olarak bir keration, yani 1/24 nomisma alr. Byle bir gelirle frnc vasfl iiden biraz daha fazla, ylda yaklak 25-30 nomismata kazanacaktr, bu da dkknnn olduka yksek bedeline uygundur. Ama mtevaz bir soylu gelirinin bile ok gerisindedir. Frnc, Konstantinopolisin gndelik yaamn canlandran, yarlarda Hipodromu dolduran ve ayn olaylarn izleyen, Bizans orta snfn tam temsil eden bir rnektir ve sat gzel kokularla insanlar kendine eken dkkn, Boazii kylarna hkim sert iklim izin verdii srece sokakta yaamaya baylan Konstantinopolisliler iin ayrcalkl bir tartma mekndr. Bu noktada, forumlarda veya Mese gibi kenarlar portikli anayollarda dkkn aan frnclarn daha elverili koullardan yararlandklarn da belirtelim169. Ayrca kaynaklardan edinilen bilgiye gre, 5. yzylda Notia Urbis adl Bizans ehrinde 144 frnn olduu kaydedilmitir170. 2.1.2. Balk retimi ve Balklar Konstantinopolis ehrinde balklk171 konusuna dair kaynaklarda verilen bilgiler, baln bakentte ne kadar ok olduunu bize gsteriyor. Bakent, kurtulmu, isli veya tuzlu balkla yetinmez, inanlmaz eitlikte taze balk bolluuna sahiptir172. Nitekim Boazii, Propotisin derin sularnda reyen ve baharda geri dnen balklarn gn ayrcalkl yeridir. lkbaharda nden uskumrular geer, onlar torikler izler, dnte de ayn sraya uyulur; birka kl bal da bu ge katlr. stelik Konstantinopoliste hem yerleik deniz balklar (krlang, barbunya), hem de tatl su
168 169

Konstantinopolis, s. 98-99 Konstantinopolis, s. 100 170 Halil NALCIK, "Dnya Kenti stanbul", Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, s. 22 171 Cahen, s. 91 172 Konstantinopolis, s. 101-103

49

(nehir ve gl) bal trleri bulunur. Ksacas bakentte ziyafet sofralarnn pahal balklar bulunduu gibi, sradan balklar da ok ucuz ve boldur. G mevsimlik olduu iin, bu elverisizlii azaltmak zere canl balk havuzlar da kurulmutur. Anadolu'nun sahil blgeleri ve limanlar, Bizans'n veya Bizans'a tabi mahalli hkimlerin elinde idi173. Balk her biimde tutulurdu: Olta, basit a, gemiler tarafndan ekilen ve sabah toplanan byk a, zpkn, l atal, sepet. Ama en etkilisi gl toriklerin de iinde yer ald balk srleri iin kurulan ve kazklara gerilmi alardan oluan madragadr (dalyan); balk srs iine girdikten sonra alar kapatlr ve toplanr. Bunlar sahile yakn yerlerde bulunur. Lukas Stylites174in hayatndan (10. yzyl) bir blm pekl 20. yzylda da geebilirdi, nk dalyanlar iki sava aras dnemde bile hala varlklarn srdryorlard. Lukas, Chalkedonya (Kadky) yaknndaki bir stunun zerine yerleti; mlkleri stununun arazisi olarak kendisine ait saylan bir dalyann bulunduu sahile kadar uzanyordu. Bir ekip gece gndz nbet tutuyordu, ama otuz gndr hibir sonu alamamlard. Lukas ekip efine alarn kutsamalar iin su verdi ve ertesi gn ona decek onda birlik payn otuz balk olaca kehanetinde bulundu ve gerekten de ertesi gn balklar yz otuz balk yakaladlar. Bu yk balknn, tpk iskeleler gibi, sahil arazisinin sahibine ait olduu kabul edilen dalyan iin dedii kira zerine deerli bir bilgi salamaktadr. Sahil arazilerinin sahiplerinin dalyan kurmalar konusunu dzenleyen bir kanun da vardr. Dalyanlarn arasnda en az 700 metre mesafe bulunmaldr; ok az sayda toprak sahibi bu uzunlukta bir ky eridine sahiptir; dolaysyla bu mesafe dzenlemesine uyabilmek iin ortak olmalar gerekmektedir. VII. Mihail dneminde deniz hukuki olarak kamu alan sayldndan, daha yukarda deinilen iskeleler gibi dalyanlarn da sahiplerinden geri alnmas ynnde bir giriimde bulunulur; ama Nikeforos Botaneiates zamannda iler normale dner; 1158de Manuel Kommenos Konstantinopolis blgesindeki manastrlara "deniz haklar" imtiyaz verir. Balk da bakalar gibi zanaatkrdr. Dalyan sahibine sabit veya yzde olarak bir kira der. Halievtike adnda bir vergi der. Olduka ar olan bu vergi, tutulan baln drtte birine veya te birine kadar ykselebilir. Dier besin maddelerinde olduu gibi balk satlar da dzenlenmitir. Tuzlanm veya kurutulmu balklarn
173

Hasan GEYKOLU, "Seluklularn Deniz Politikas ve Denizcilik Faaliyetleri", A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, S. 22, Erzurum 2003, s. 253 174 Stylites: Tefekkre dalmak veya dnyadan el ekmek iin bir kemer veya stun zerinde yaayan ileci.

50

sat tuzlu veya kurutulmu et, un, peynir ve kuru sebzelerle birlikte kente dalm durumdaki bakkallara aittir. Balk, gemilerin yk boaltt Hali boyunca satlr. Balk satclar, Eparkhosun Kitabnn 17. blmyle onurlandrlmtr ve onlarn ynetmelii de frnclarnkine benzer. Balklar perakende balk satma hakkna sahip deildir, balk satclar kyya yanaan gemilerin baln toptan alr ve merkezi pazarn kubbeleri altnda perakende olarak satarlar175. "Beyaz balk" (torik ve uskumru) satndaki fiyat denetimi ekmeinkine benzer. Burada da kar, masraflar ve net kar olarak ayrlr. Malda bir dntrme ilemi sz konusu olmad iin masraflar snrldr. (1/144, yani yzde 0,7) ama net kar 1/12ye (yzde 8,33) kar. Kesin olan bir ey varsa, o da iyi balk kan dnemlerde fiyatlarn ok dtdr. Bir tetarterona on bir uskumru alnabiliyordu. Yarm ekmek alnabilecek parayla 2 kg balk edinilebiliyordu. Balk genelde ekmekten ucuzdu. Bu nedenle ucuz balktan tiksinti, daha lezzetli ve pahal balklara zlem vard176. Seyyah Guill de Rubrouck (1253), Konstantinopol tccarlarnn Matricaya gittiklerini ve oradan da Azak Denizini altlar dz kayklarla geerek Tanais (Don) kavana gidip byk miktarda balk aldklarn nakleder. Bizansllar balk aldklar bu sular Cenevizlilere kapamak, en karl ticaretlerden birinin gelirini kendi uyruuna salamak amacn gtmekte idiler177. Rodos Denizcilik Yasas, balklarn ie alnmas iin koullar belirlerdi. Ticaret gemilerinin mrettebat, onlarla yolculuk eden yolcular iin de kurallar saptyordu. Gvenlik nedeniyle hibir yolcunun gemide balk kzartmasna veya odun kesmesine izin verilmezdi178. Balklk yalnzca karl deil ayn zamanda elenceliydi. Denize alan balklar ounlukla geceleri yapay kla balk tutmak ya da gndzleri ar alar ekmek zorundayken, kyller bir gln ya da akarsuyun kysnda ellerinde kamlarla rahat ve gvenlik iinde sakince oturabilirlerdi. Ama ilerinde balk bulunan akarsulardan birou ak deniz kadar aldatc ve tehlikeliydi ve hem ky da hem ak denizde balklk yapanlar, denizcileri rnek alarak kendilerini Aziz Georgios ve Aziz Phokasa emanet ederlerdi179.

175 176

Runcman, Byzantine Trade, s. 157; Konstantinopolis, s. 103 Konstantinopolis, s. 103 177 Heyd, s. 226; Lefranc, s. 40; Cahen, s. 98 178 Rice, s. 135 179 Rice, s. 184-185

51

2.1.3. Et Satclar Kasaplar ve domuz kasaplar ayr esnaf birlikleridir. Kasaplarn sattklar etler sr ve koyun etiydi. Bunlar Sangariusun tesinde bir noktada Kk Asyada srlen koyun srlerinden karlamaktaydlar. Onlar ucuza satn almak iin Nikomediann kasabalarna yakn yerde beklemektedirler. Koyun sahipleri belli vergi karlnda sabit yerlerde ve sabit fiyatlara koyun ve kuzular kasaplara satmaktaydlar. Srlar daha ok bakentin dndan satn alnmtr180. Eparkhosun Kitab iinde et ticareti iki blmlk yer tutar. 15. blm kasaplar, 16. blm ise domuz tccarlarn ele alr. Bakkallar kurutulmu ve tuzlanm et satar, hayvan ve et ticareti de buday ticareti gibi gzetim altndadr, ama bu gzetim uygulama da pek etkili deildir. Tara hayvanclar, kukusuz en bata da Valaklar, birka ba hayvanlaryla bakente gider, bunlar pek salkl saylamayacak koullarda kesip, paralayp satar. Ama bu durum sz konusu ticaretin nemini gsteren bir iarettir181. Domuz kasaplar dier tr etlerle, ilgilenenlerden baka bir loncaya balydlar182. Yani gnmzde ki gibi balklar ile kasaplar birbirinden bamszdrlar. Kasaplar, Osmanl dneminde de olduu gibi genelde ehrin dnda alyorlard183. 2.2. Baharat Ticaretiyle Uraan Tccarlar pek yolu medeniyetler iin ok nemli rnlerin tanmasna katkda bulunmutur. Bu rnlerden biri baharattr. Baharat ise karabiber ve tuzdur. Baharat ticareti iyi ve saygn bir ticaretti. O dnemde baharatlk iyi gelir getirirdi. Baharat kelimesinin o dnem iin ok nemli olmasnn altnda yatan sebep, bu kelimenin ayn zamanda ila rnleri anlamna gelmesiydi. Bu rnler ok deiikti184. Avrupaya gelen baharat inden deil de Akdenizden yani Doudan gelmekteydi. Akdenizin talyan ehirlerinden Venedik ve Cenova bu ticareti ele geirmeye altlar. Kendi aralarnda attlar ve ayn zamanda Akdenizdeki Hristiyanlarla bu ticareti ellerinde bulunduran Mslmanlar arasnda arpmalar yaanmtr. 13. ve 14. yzylda bu arpma srekli bir hale gelmitir ve Araplarla rakipleri arasnda devam etmitir. Bu yzden bu dnemde baharatn peinden gidenler, dur durak bilmeyen arpmalar da gze alyorlard. Bu arpmann bir eklini de Hal seferleri oluturmaktadr. Din
180 181

Runcman, Byzantine Trade, s. 157 Konstantinopolis, s. 101 182 Rice, s. 119 183 Akta, 2010 184 Moroze, s. 9

52

uruna yaplan hal seferleri olduu gibi ticaret uruna yaplan da vard ki, bu zellikle Venedikin yapt savat. Hallar bu yola karken inanmayanlarla mcadele iin ktlar, ancak Konstantinopolden esen rzgrlar onlarn ynn eviriyor ve bylece etrafta gasp yapmaya, binalar yakp ykmaya, baharat ve zenginlik adna her eyi toplamaya ve Avrupaya gtrmeye balyorlard. Buna benzer olaylar yzyllar boyu devam etmitir. Ve 15. yzylda ticaret dnyasnn kraliesi unvann alan ve neredeyse ticaretin tekelini eline alan ehir Venedik olmutur. 2. yzylda kk bir Latin smrgesi olan Venedik, Hunlar tarafndan kurulmutur. Bunu yaptran da Atilla olmutur185. Atilla burada oturan ahaliyi o derece korkutmutur ki, bunlar kk adacklarda ina ettikleri kk ehirlere snmak zorunda kalmlardr. Bu kk adacklar zamanla gelitiler ve 11. yzylda birbirleriyle birletiler, kendilerinin ortak bir efi olan duc setiler ve "dog" ismini ald ve yava yava Venedikin gc kendisini hissettirmeye balad. Bu ehir artk armatrlerden oluan bir aristokrat ehriydi yani byk ticaret yapan, zenginleen, Hz. Sleyman misali bir servete sahip olan, kendi oluturduklar bir kurul sayesinde ehri ynetimi altnda tutan ehrin dogu kontrol altnda tutan 15. yzylda polis kuvvetlerine sahip olan insanlarn oluturduu bir ehir haline gelmitir. Bu insanlar tccarlardan, armatrlerden ve aristokratlardan mevcuttur. Baharat bulmak iin zengin insan nce gemi yapmn salar. Geminin planlarn bizzat kendisi veya mehur bir mhendise para karl yaptrr. Leonardo du Vinci pek ok gemi plan yapmtr. Daha sonra tccar gemiyi satn alr, denizcilik iinden anlayan mrettebat bulur, ksacas yolculuk iin gerekli olan her ey hazrlanr. nk bu yolculuk aslnda bir maceradr. Gemi hazr oldu mu tccar ya da vekili baa geer ve seyahat balar. Bu dnemde bir armatr u zelliklere sahipti. Armatr ad altnda verilen gemi inaats: sermaye sahibi, bir mhendis ya da bir sava komutandr. Tccarlar seyehatleri srasnda korsanlara kar yanlarnda kk bir ordu bulundururdu. Gemi Levant (Dou)n limanlarna yanar baharat186 ykn alr ve geri dner. Geri dnmek gitmekten daha zordur. nk Msrllarn, Tunuslularn, Cezayirlilerin itahn kabartrsnz; hele Ceneviz ve Venedikli iseniz bu durumda her trl risk sz
185

Charles MOROZE, Hstore Economique et Sociole, Paris 1956-57, s. 11; Gyula MORAVCSIKRomlly J. H. JENKINS, Constantne Porphyrogentus De Admnstrando Impero , Washington, District of Columbia 1967, s. 119 186 Gustave LEGARET, Hstore du Developpoment du Commerce, Paris 1931, s. 52

53

konusudur. Ancak Venedike bir geldiniz mi herkes banza r. nk kadnlar son derece gzelletiren eylerle, ecza rnleriyle, lks eyalarla, cam tabaklarla, vanilya ile dolu gemi gelmitir. Armatr satn ald rnleri on kat pahalya satar, byk servet elde eder. Bu durum, bir ksm talyan bankacnn gcn ve ilgin kaderini anlatmaya deer. Venedikin bu ticareti insanlarn itahn kabartm, Douya ilgi duyma ve akn bylece balamtr. Nitekim Marco Polo, Venedikten atlarla, katrlarla ve bulduu her eyle yola km, ine kadar gitmitir. Bu yolculuk 15 yl srmtr. Geri dnerken de bir gemiyle gelmi ve grd her eyi anlatm ancak kimse ona inanmamtr. Ona bay milyon adn vermilerdi. nk anlatt her ey milyonlarla ifade ediliyordu. Onun anlattklarnda milyonlarca liman, Pekinde milyonlarca insan, milyonlarca kiraz aac, milyonlarca bitki vard. Bunun sonucu birok insan kendilerinde uyanan merakla bu macera dolu yolculua km ve ticari geliimin n almtr. Venedikteki ticaret pek ok insann Venedikliler gibi zengin olma heveslerini artrmtr. Ancak Venedikliler Akdenizin yolunu elinde tutuklarndan ve onlar buradan atmak zor olduundan baka bir yol bulmak gerei ortaya kmtr. Pek ok insan Afrikadan gemeye alt ancak lde telef oldular, cesetleri yllar sonra bulundu. Herkes zengin olmak ve baharat ticaretine sahip olmak istiyordu, bunu yaparken de Venedike vergi vermek istemiyordu. 15. yzylda insanlarn yapt ey, ine nasl gideceklerini tartmakt187. Cenovallar Avrupada pusulay ilk kullanan millet olarak vnrler. Onun ticaret yapma ihtiraslar 15. yzylda yaplacak byk keiflerin alt yapsn oluturmutur. Kristof Kolombda Cenovallarn bu ekol istikametinde kendini gelitirmitir. Yeryznde yaptklar ticaretle bu hizmete (sektre) abukluk ve dzenlilik ilkelerini yerletirmilerdir. yle ki Paristen Cenovaya yaptklar yolculuk 35 gnde tamamlanyordu188.

187 188

Moroze, s. 9-12; Legaret, s. 72 Legaret, s. 72

54

2.3. Sna rn reticileri Ve Ticareti 2.3.1. Mamul Sanayi rnleri reticileri ve Ticareti Yaplm veya ilenmi yiyecek, eya vs. rn mamul maddedir. Yani rn ilenmeden de retilmi olabilir, mamul madde mutlaka bir hammadde veya mamul sreci yaamtr. Endstri ya da sanayi, devaml ve belli zamanlarda makine ve benzeri aralar kullanarak bir madde veya gcn niteliini veya biimini deitirerek toplu retimde bulunan faaliyet daldr. Endstri ve sanayide retim aamasndan geen rnler kullanma hazr hale gelir. pein iplik olmu halinden tutun, kdn aa dallarndan oluumuna, topraktan yaplan seramik kaplarn kullanma hazr hale getirilmesine, deriden ayakkab retimine, ipekten, pamuktan ve ketenden giysiler elde edilmesine varana kadar ki aama, bu rnlerin mamul hale getirildii retim aamasdr. Bu rnlerden konumuzla ilgili olanlar burada ele alacaz. 2.3.1.1. Dokumaclar Gemii ok eskilere dayanan dokumaclk, tezghlarla birlikte gelime ve oalma gstermitir. lk olarak Penolope189 tezghla balayan el dokumaclnn yks, dokuma tezghlarnn arasnda gelierek gnmze kadar ulamtr. Dokumalarda kullanlan tezghlar ve tezgh ara gereleri tarihsel sre iinde byk deiiklikler gstermilerdir. Penolope tezghla balayp gnmze kadar devam eden tezghlar insanlk asndan ok nemlidir. nk tezghlarn geliimiyle insanlarn doasnda var olan rtnme isteine are bulunmutur. nsan, avclk ve toplaycla dayal bir yaam srd Paleolitik ve MezoIitik dnemlerde rtnme gereksinimini byk lde avlad hayvan derilerinden karlyordu. Tekstilin ortaya kmas yalnz rtnme gereksinimine balanamaz. Zaman iinde deien iklim koullar, insanlar giyebilecekleri daha uygun giysi aramaya ynlendirmitir. Ancak bunun iin hammadde ve daha da nemlisi onu ileyecek teknoloji gerekiyordu. Dokunmu kumalarn M..
189

Penelope Tezgh: Bilinen en eski dokuma tezghdr. Yere dik yerletirilmi iki ubuk arasna yerletirilmi yere paralel bir ubua balanm ipliklerin, dier ularna balanm arlklar sayesinde gerginletirilmesiyle oluturulmu ilkel bir tezghtr. Bu arlklara arak denilmektedir. Penelope tezghnda, gnmz tezghlarnn aksine, dokuma yukardan aa doru yaplyordu. Atk ipi, bir i (kl) ya da mekik benzeri bir aletle yukarya doru sktrlyor, dokuma uzadka, stte dokumay tutan ahap ubuk (levent) kvrlyordu.

55

6500 ylnda kullanldna dair arkeolojik buluntularn var olmas, iki iplik sistemiyle tekstil yzeyi oluturma yntemi olan dokumacln gnmzden en az 8000 yl kadar nceleri de bilindiini ortaya koymaktadr. Neolitik ta devrine ait olan ve karbonlam halde bulunan bu eski dokuma kumalara yurdumuzda yaplan kazlarda da rastlanmtr. Gerek dokumann en basit formu eirme ilemidir. lk kltrler ksa lifleri iplie dntrmeyi renmeden nce, parmaklaryla uzun lifli bitkileri eiriyorlard. Dou Anadolu'da yer alan ilk retimcilie geiin en nemli yerlemelerinden biri olan aynnde, koyunun yaklak olarak M.. 7500 yllarnda evcilletirildii saptanmtr. Dou Anadoluda atal Hyk'te de yaplan kazlarda, yanm mezarlarda karbonlam halde bez paralar ele gemitir ve yaplan incelemeler sonucunda bunlarn yn cinsi bezlere ait olduklar saptanmtr. M.. 2000 yllarna ait tabletlerden gerek Anadolu'dan dier bir blgeye ve gerekse dardan Anadolu'ya doru byk boyutlu bir kuma ticaretinin yaandn renilmektedir. Ayrca, ele geen bu tabletlerden dokumann nasl yapld, kumalarn isimleri ve kaliteleri ile ilgili de nemli bilgiler vardr. rnein; Anadolu'da ok yaygn dokunan ynl bir kuman isminin Pirikannu olduu bilinmektedir. Bu bilgilerden, M.. 2000 yllarnda Anadolu'da ve ona yakn blgelerde artk dokumacln bir sanayi haline geldii anlalmaktadr. Erken Hitit ve Hitit imparatorluk dneminde, dokuma tezgh arlklar artk M.. 3000 yllarndaki biim eitliliklerini yitirmilerdir. Belli byklkte ve formda dokuma tezgh arlklarnn yaplmaya balanmas bunun kantdr. zerinde arlkl dokuma tezghnn izildii en erken vazo, M.. 600 yllarna tarihlenen bir Erken Korinth Aryballos'udur. zerine dokuma tezghnn resmedildii ikinci rnek Metropolitan Mzesi'nde bulunan ve Attika'da retilmi olan bir Lekythos, Amasis ressam siyah figr tekniinde boyanmtr ve M.. 6. yzyl ortalarnda tarihlenmitir. Arlkl dokuma tezgh, ayn ressam elinden km drt tane Boiotia Skyphos'u zerine de Odysseus ve Kirke ile beraber izilmitir. Bu Skyphos'lar M.. 5. yzyln sonlarna aittir. Msr yaknlarndaki Kabirion kutsal alannda ele getikleri iin ressamna da Kabiros ad verilmitir. Vazolar zerine izilmi olan dokuma tezghlarna bakldnda gnmz dokumaclarnn tam tersine yukardan aaya doru dokuma yapld grlr. Yaplan dokumann uzunluu ise resimlerden tam olarak anlalmamaktadr. Bu tezghlarn hepsinde dokuma bezin sarld dndrme kirii olmas yannda, uzun dokuma iin gerekli olan ak gsterilmemitir. En detayl bilgi Chuisi Skyphos'unda, tezghn st kirii zerinde ip

56

zerinde ip yumana benzeyen baz ekiller olmas yannda, bunlarn ilevi belli deildir. Dokumaclkta dne kadar en eski uygarlk olarak tandmz Msr, daha sonra yerini Mezopotamya'ya terk etmitir. Bugn ise btn gzler Orta Asya'ya evrilmitir. Bunun sebebi; yn yani koyunun ehliletirilmesidir. Koyun ehliletirme ii ilk nce Orta Asya'da balamtr. Dokumacln Orta Asya'da hangi alanda balad bilinmemekle beraber burada balam ve evresi glerle yaylm olduu dnlmektedir. Avrupa'da ise bu sanatn gelimesi Ortaa'dan sonra olmutur. lk nce Bizans'n sonradan Mslmanlarn bu gelimede nemli etkileri grlmtr. Ortaa boyunca Avrupa'da ilkelliini koruyan dokumaclk, 13. yzylda gelime gstermitir. Tezghlar zerindeki almalar Rnesans'tan sonra hzland. Amerika'da koloniler devrinde dokumaclk, ev sanat olarak gelimiti. 18. yzylda dokuma makinelerinin yaplmas el sanatndan bugnk dokuma endstrisine geii salad. Bugn her kesimin gereksinimini karlayabilecek kalite ve desende kumalar seri olarak makinelerde dokunmaktadr190. Kuma yapm ok geni bir ekilde yaylm bir ev imalatyd, ama ayn zamanda hem yerel, hem de uzak pazarlar iin retimde bulunan ve yksek dereceden rgtl en nemli endstri haline gelmitir. Bu endstrinin genilemesi zellikle 11. yzyldan itibaren belirgin hale gelmi ve zellikle talya ve Alak lkelerdekiler olmak zere, kentlerin bymesinde nemli bir faktr olmutur. Bu endstrinin ipekli dal, hammadde arznn dk ve rnn lks ve pahal olmas nedeniyle kktr. Keten dal ise keten bitkisinin hem kuzeyde, hem de gneyde yetitirilebilmesi nedeniyle daha byktr. Pontustan baka Makedonya da keten retim merkezi haline gelmitir. Fakat ynl dokuma dal tablodaki en byk yeri igal etmekte ve ona dair bilgiler bilim adamlarnn dikkatlerini daha ok ekmektedirler191. Giyim insanlkla birlikte olan, ilkel toplumdan ada topluma geerken nemini daha fazla artran bir olgudur. Giyim aslnda maddi kltrn bir esidir. Fakat ayn zamanda toplumsal bir ierie de sahiptir. Giyim, elbise, amar, sa ekilleri, makyaj, aksesuar, baa ve ayaa giyilenlerin tm demektir. Ailenin ortaya k ile rtnme balam ve zamanla gelenek olmutur. nsanlarn giyimi, birok etmene baldr. Onlarn toplumsal ve estetik deerleri, dinsel inanlar ve uygulamalar, cinsiyet ve ya, tabaka ve meslekleri ve o andaki durumlar (evlenme, gmlme, yas)
190

N. Rengin Oyman BKEN, El Dokumaclnn ve El Dokuma Tezghnn Tarihesi, El Dokuma Tezgh eitleri, Sleyman Demirel niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Isparta, s. 63 - 65 191 Heaton, s. 132; Runcman, Byzantine Trade, s. 151

57

gibi. Birok etmenler (bazlar teknolojik) ne, nasl, nerede, ne zaman giyiniliri etkiler. Giyimin ayn zamanda ticaret ve ekonomi alanlarnda da nemli bir yeri vardr. Tarihin balangcndan beri giyim ve tekstil dei toku iin kullanlan nemli bir madde olmutur. lk zamanlar bunlar, komular arasnda ya da ayn yerde yaayan toplumlar arasnda dei toku yaplm, zamanla bu tr malzemeleri reten insanlar bir araya gelerek esnaf gruplarn oluturmulardr. Bu gruplar mallarn daha geni alana ve hatta tm kente satmlardr. Avrupada ilk oluturulan esnaf birlii, dokumaclar birliidir192. Bizans ticareti, temelde ilemeli dokumalara ve ipeklilere, deerli talara ve madenlere, dounun baharatna ve aromalarna, ksaca yalnzca egemen snfn alabildii mallara dayanyordu. Bratanunun belirttii gibi Bizansta fabrika yoktu. Devlet atlyeleri dndaki sanayi iletmeleri, genellikle patronla iki- kalfa ya da ran bin bir zahmetle altklar kk atlyelerdi193. ap, dokumaclkta kullanlan bir boya maddesidir. ap, daha ziyade Anadolu ve Msrda kp, Avrupaya ihra edilen bir maddeydi. retildii yerlerde ap tketilmiyordu bu yzden ihra ediliyordu. Buralarda daha ok kk boyalar kullanlmtr194. 13. yzyln sonlarndan 15. yzyln ortalarna kadar Avrupada kullanlan apn hemen hepsi Anadoludaki ap ocaklarndan salanmaktayd195. Beinci yzyln balarnda mparator Arkadiosun olu, gelecein II. Theodosiusunun (408-50) vaftizinin kutlanmas srasnda, Konstantinopolisin sokaklar altnla bezeli ipek dokuma rnleri, ynteminin Batda hala bilinmedii ve btn ipeklilerin byk bedeller karlnda kervanlarla inden getirildii dnemde yer almtr196. pek, Bizansta lks zelliinden dolay yn ve keten elbiseliklerin yerine daha ok tercih edilmekteydi. ok uzaklardan gelmesi fiyatn etkiledii gibi, transport esnasnda oluan tehlikeler, vergisinin yksek olmas ve arac tccarlarn bulunmas, ipei dier elyaflardan daha pahal hale getirmitir. Bu yzden Romada halk arasnda bu ipein geni ve yaygn kullanm yoktu. Ancak daha ucuz olarak bilinen Bactriya hkmranlk alanlarnda (Hindistan, Pencap, bir ksm Afganistan, Gney zbekistan

192

Mahmut TEZCAN, Giyim Olgusuna Sosyo Kltrel Bak ve Trklerde Giyim, Eitim Programlar ve retim Blm Eitim Sosyal ve Tarihi Temelleri Anabilim Dal retim yesi; s. 255 193 Levtchenko, s. 175 194 Claude CAHEN, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev. Yldz Moran, Yurt Yay., stanbul 1984, s. 64 195 Stefanos YERASMOS, Az Gelimilik Srecinde Trkiye I (Bizanstan Tanzimata), ev. Babr Kuzucu, stanbul, 1986, s. 134; Glay, Seluklular Dnemi Ortadouda Ticaret, s. 127; Bratanu, s. 111 196 Rice, s. 48

58

ve Tacikistann katld) Kuan devleti dokumaclarnn elde ettikleri ipekten alrlard, bu da hakiki in ipei deildi ama ucuz, kesit elyaf tarz retilmi yaban ipei idi. in ipei olmasa bile bu ipekten de gzel elbiseler retiliyordu. M.. 3. yzylda ipek tccarlar snf olumu ve ipek en iyi ticaret hammaddesi haline gelmitir197. Yunan adalar eski zamandan beri ipekli kaln kuma dokunan bir yer olmutur. Patras dul Donelisde byk bir hal fabrikas vard. 11. yzyl ortalarna gelince Thebes ve Korinthde retilen ipekle ipek kuma yaplmtr. Ancak ince ipekli kumalar kadar bunlara sermaye ayrlmamtr. Ayrca buradaki ipek sanayide kle ii bulunmamaktadr, kooperatif istihdam sz konusudur198. Makedonyada Selanik her zaman en geni oranda ticari ilikileri olan bir ehirdi. Durazzodan stanbula giden byk Via Egnatia yolu zerinde bulunan bu ehirden her gn bir sr yolcu getii gibi, liman gemilere geni ve gvenilir bir snak olurdu; bu yzden buraya her taraftan mal selleri akar, konfor ve lks bakmndan stanbulla bile rekabet edebilirdi. Bu ehirdeki ticari hareket ekim panayrnda en canl hale gelirdi; yln hibir mevsimi bu kadar canl gemezdi. Sz geen panayr, ehrin azizi olan Aya Dimitri yortusuna rastlard; o tarihte kaplarn dnda gzn alabildiine sralanm barakalardan oluan ikinci bir ehir doard. stanbul tccarlar, beygir ve katr srtnda Karadeniz sahili rnlerini getirirlerdi (bunlar krk eyalaryla tuzlu balktr)199. Selanik, kuma fabrikalar ve daha sonraki yzyllarda hallaryla nlenmi bir Bizans kentiydi. Bu sanayiler devlet tarafndan ya d esnaf birlikleri tarafndan iletilen bireysel patronlar tarafndan organize edilmitir. Bizans imparatorluu tarihin en byk sanayici imparatorluu olmutur. mparatorluun ba ipek fabrikas imparatorluk iinde yer alyordu. Bizansn atl ya da yaya okular, egemen olan havaya gre atlarn hz ve asn ayarlamalarn salayan rzgrn gcn ve ynn tayin etmelerine yardmc olacak rzgr hortumlu uurtma kullanrlard. Rzgr hortumlu uurtma ounlukla bir ejder biiminde ya da bir ejder figryle bezeli olurdu ve ounlukla ipekten yaplrd200. pek bceinin Bizansta tannmasna kadar ipek o kadar nadirdi ki, Batllar iin baharat ya da mcevherden daha deerliydi. te bu nedenle Cleopatra ipekten baka bir ey giymeyi reddetmi, i amarlarnn dahi ipekten yaplmas iin
197 198

mer, s. 11 Runcman, Byzantine Trade, s. 154 199 Heyd, s. 266-267 200 Rice, s. 111

59

direnmitir. Maddenin kendisi kadar, dokunma yntemi de yzyllarca kskanlkla in tarafndan gizlenmitir. .S. 2. yzylda Han mparatoru Wu-ti, cam, mine, iyi kaliteli yn ve pamuklu malzeme karlnda snrl miktarda ipein Bat dnyasna ihra edilmesine raz oldu. Orta Asyadan Konstantinopole uzanan zorlu yolda balyalar kt hava koullar ve tehlikelerle yolculuk yapyorlard. Yolculuk 230 gn sryordu. retimdeki sr renilene kadar yalnzca hkmdarlk ailesinin bireylerinin ipek ithal etme ve giyme hakk vard. ok aranan deerli ipek balyalar, inle Avrupay birbirine balayan kervan yollarnda tayan tccarlar tarafndan Batya ulatrlmtr201. Ortaada toplumun ekonomisi temel olarak tarma dayanyordu. Ancak sanayinin ekonomiye katks da nemli idi. 9. yzyldan itibaren Avrupada sanayinin leinde iki nemli deime ortaya kt. 10. ve 12. yzyllar arasnda sna faaliyetler, giderek maliknelerden gelien ehir merkezlerine kayd. Dokuma sanayinde retim artk uzak pazarlar iin yaplyordu. Pek ok durumda bu deime, sanatkr ve tketici arasna tccarn girmesini gerektirdi. Mesela dokuma sanayinde tccar, hem retici ile alc, hem de hammadde yetitiricisi ile ipliin ve nihai maln reticisi arasna girerek retim srecinde nemli bir rol oynamaya balad. Bu gelimeler, bir dizi ticari kurum ve dzenlemelerin ortaya kmasna yol at. Periyodik fuarlar ve dzenli pazarlar kuruldu. Giderek bunlarn yerini de srekli ileyen ehir ticaret merkezleri ald202. Bizansta bir prensin ticari ilerle ilgilenmesi 16. ve 17. yzyllarn ngilteresinde ve Floransasnda ticaretle uramasndan daha aalayc deildir. Zoe (1042-55) imparatorie olduktan sonra bile gnlerinin byk bir blmn parfm yapmakla geiriyordu. Pselluse gre, yatak odasna mangallar koyup, oray imalathane ye evirmiti. mparatorlardan birou i hayatna atlarak gelirlerini arttrmlardr 203. Bizansta ipek retimi ilk balarda Hazar Denizi ve Karadenizin gney kylarnda yaplmtr. Sonra kozalar erilmek ve dokunmak zere Msr, Suriye ve Konstantinopolise gtrld. Balarda Tyree (Yafa) ve Alexsandria, Bizansn en nemli ipek retim merkezleriydi fakat Byk Sarayn atlyelerine dokuma tezghlarnn konmasyla burada ok nitelikli ipek retilmeye baland. pekliler Peloponnesosta ve Thebaide dokunurdu. Nikonun rnek Yaam adl eser, 10. yzylda Spartada, ipek dokumaclnda usta, kalabalk bir Yahudi cemaatinin
201 202

Rice, s. 74 Gran, s. 65 203 Rice, s. 122

60

bulunduunu bildirir. Timarion, Selanik panayrnda sergilenen mallar arasnda ipekiliin kaplad yere dikkat eker. Bizans kaynaklar, incelikte "rmcek a geen" Thebai ipeklilerine vgler yadrr. 10. yzylda Sparta, talyaya hal da ihra etmektedir204. Konstantinopol, Tyrus ve Berythostaki ipekilik atlyeleri, ara ara zellikle 540taki ran sava srasnda hammadde sknts ekti. Justinianos, her eyi dzenleme konusundaki ar merakyla durgunluu daha da arlatrd. Darboazdaki zel sanayinin yerini devlet tekeliyle doldurmaya alt ve ham ipekte taban fiyat belirledi. Suriye sanayi, bu tedbirler yznden ciddi bir zarara urad. Hammadde sorunu, Justinianos dneminin sonuna doru ksmen zld; imparatorlukta ipekbcei retimi baarya ulat. Ham ipein maliyeti ok dt. pekbcekilii hzla geliti; ancak Bizansn rann araclndan kesin ekilde kurtulmas yllar ald. Konstantinopoldeki imparatorluk harem dairelerinin vcuda getirdikleri ipekliler hibir zaman sarayn ve devletin ihtiyalarna yetmemitir205. Halkn muhalefetine ramen Junstinianos zamannda ipek endstrisi devletin kontrol altna alnmtr. En gzel ipekler imparatorluk tekelinde kald. Saray fabrikalarndaki iiler esnaf birlii olarak organize edilmitir: Giysiciler, boyaclar ve altn ileyiciler. Her birinin banda vali bulunmakla birlikte, genel denetim Bizans valisi (Eparkhos) tarafndan yaplmaktadr206. Piyasada satlan ham ipek, tccarlarn ibirlii ile satn alnrd. Seyyar satclardan da zel ipek satn alnrd. Ham ipek tccar ham ipei kararlatrlm bir fiyattan topluca satn alrd207. 9. yzyl hatta 10. yzylda bile imparatorlar saraylarn sslemek, maiyetlerine hediye etmek zere Msrdan Konstantinopol pazarna getirilen kumalardan ve genellikle Arapadan alnm isimlerin kaynaklarn aka gsteren Dou mamultndan satn alyorlard. zel kiilerin elinde bulunan sanayi, harem dairelerindekine nazaran, piyasann ihtiyac olan ipekleri daha az salayabiliyordu. zel sanayi iki nemli hastalkla mcadele vermitir: imtiyazl devlet atlyelerinin rekabeti ve vergilerin ezici arl208. Atlyelerde hem erkekler hem kadnlar alrd. Ksa bir sre sonra evrede kk atlyeler kuruldu fakat sava Araplarn giderek artan saldrganl ve imparatorlarn retimi bakentte younlatrmak istemeleri evredeki atlyelerin 7.
204 205

Levtchenko, s. 174 Heyd, s. 60 206 Levtchenko, s. 181; Runcman, Byzantine Trade, s. 152 207 Runcman, Byzantine Trade, s. 155 208 Heyd, s. 62.

61

yzylda kapatlmasna yol at. Bundan sonra imparatorluk atlyelerinde retilen her birimin, imparatorun adnn ya damgasnn, ya da imparatorun balca iki lks rnnn ticaretinden (ipek ve madeni mallar) sorumlu Eparchnn adn ya da monogram209nn kuman kenarna dokunmasyla iaretlenmesi gerekiyordu. Bu maddelerden hibiri ihra edilemezdi ve retilen ipek o kadar dikkatle denetleniyordu ki, Justinianosun zamannda olduu gibi, ipek giyme hakkna sahip olan sarayl hanmlar, ipei yalnzca Byk Sarayn hkmdarlk sat odas olan Lambalar Evi diye isimlendiren yerden almlarsa giyebiliyorlard. Bu yer ismini btn gece yaklan ve pencerelerinden grlen lambalardan almt. 8. yzylda Bizansn i ve d durumunun glenmesi, imparatorluun ticaret ve sanayi alannda gelimesine yol at. ncelikle, ele alnan alar boyunca Bizansn lks mallarn balca reticisi ve datcs olduunu belirtmek gerekir. 9. yzyl Ortaan ince lks eya olarak tand her rn, Konstantinopol atlyelerinden kyordu. Altn ilemeli brokarlar, zarif kuyumculuk ileri, deerli talarla incilerden yaplm mcevherler, fildii ileri, minyatrlerle bezenmi elyazmalar, mineyle sslenmi altndan rlik muhafaza kutular. pek dokuma ve purpura210 kuma sanayi, Bizans retiminde byk bir yer kaplyordu. Bizansta ipekilik, 6. yzylda balamt. II. Justinianos, 568de, Orta Asyadan gelen bir Trk elisine, o dnemde bile gelimi bir ipek sanayi gstermitir. pekbcekilii ve ipek dokumacl hzla yaygnlat. En deerli ipekli kumalarn retimi imparatorluk harem dairesinin tekelindeydi. Altn ilemeli brokarlar gibi ipekliler de dnya apnda bir ne sahipti. 9. yzylda balca zanaat merkezleri, stanbul, Selanik ve ipeklileriyle nl baz Yunan kentleriydi. Patrasta, zengin ilemelerle bezeli purpura kumatan elbiseler, stne batanbaa tablolar ilenmi ynl kumalar, incelikleriyle nam salm ipekliler retilirdi. Bu sanayi kolunu, hibir hareket zgrl olmayan, grevliler tarafndan skca denetlenen zanaat loncalar yrtyordu211. pek endstrisi pamuk sanayisine zt olarak Garbdan, Bizanstan arka doru yaylmtr. Sasaniler de pek dokuma sanatn Bizanstan getirmilerdir. Damasko, atlas ve plui kadife ve filosel kaba ipekten mamul kumalar elde ederlerdi. Buna karn ipek bkmecilii imalde, o zamanki in
209 210

Monogram: Bir ismin birka harfinden veya ba harflerinden meydana gelen desen. Purpura: Baz midye ve eytanminaresi kabuklarndan yaplan, maviden krmzms mora deien boyayla renklendirilmi kuma. Antik Akdeniz kentlerinden Sayda ve Tir bu boyann retildii merkezlerdi. Purpura renkli kumalar, Roma ve Bizans aristokrasisinin bir simgesiydi. Hatta " purpura giymek" deyimi imparator olmak anlamna geliyordu. 211 Levtchenko, s. 148; Mez, s. 102; Mantran, s. 61

62

karayolunda yerlemitir. Merv ve Taberistanda kuvvetli ibriim iplikleri bklp, buradan her tarafa yaylyordu212. Badat ve Basra ehirleri boyunca Frat nehri boyunca kervan yoluyla hi durmayan bir mal ak sz konusu idi. Bu gzergh zerinde iki nemli nokta vard: Rakka ve Balis ehirleri. Rakka Romallarn ranllardan ipek aldklar Pazar yerlerinden biri idi213. Dou mallarn Batya ulatran limanlardan biri Trabzon limandr. 10. yzyl aratrmaclarndan Mesudi ve Istahri de bu blgeyi belirtirler. Bu liman birok erkez, Mslman, Bizansl ve Ermeni tacirlerce sk sk ziyaret edilmitir. Blgenin birok Pazar yeri vardr. Yunan mamul rnleri btn kumalar, ithal edilen kumalarn hepsi Trabzondan geer. Ermenistann Garin adl ehri Bizansllarn en kuvvetli kalelerindendir. Bizansllar buraya Theodosipolis, adn vermilerdir. ehir halk tahkimatn sanayilerini engellediini dnp, en uygun yer olarak Arze veya Arzen ehrini seip kurmuladr. Burada yerli ve yabanc tccarlar rann, Hindistann ve Asyann muhtelif memleketlerinin mallarn alp satm ve servet sahibi olmulardr. Seluklular buray ele geirince (1049da) ehri yakp ykm, halkn toptan ldrmlerdir. ehri terk edebilenler buraya yine yklm anlamndaki Arzen adn verirler, kalelerinden dolay "Romal" lakabn eklemilerdir. Sonralar bu isim Arzen-Roum ya da Erzurum eklini almtr. Durum dzelince Erzurum Asya ierilerinden Trabzona gelen nemli merkezlerden biri olma zelliini, ticari nemini korumutur214. mparatorluk atlyeleriyle snrl olmasnn dnda, ipek sanayi, beten az olmayan sayda lonca tarafndan denetleniyordu. Bunlardan biri ithal edilen ham ipekle ilgili tccarlarla ve bir dieri de ipei kuma olarak dokuyanlara ya da ipek giysi yapanlara ayrlmt; ncs ipei eirenleri ve dokuyanlar kapsyordu; drdncs ipei erguvan rengi dnda herhangi bir renge boyayanlarnd; bu boyaclar ok ustayd ve boyalarn birounu Doudan ithal etmek zorunda olmalarna karn 10. yzylda bir tek rengin ok sayda tonunu sunarak ok eitli renk nans oluturabiliyorlard. Baz ayrcalkl durumlarda belli dokumaclarn kendi malzemelerini boyamalarna izin veriliyordu. st mevkilerdeki ok az sayda saray grevlisine erguvan rengi 215 pelerin giyme izni veriliyorduysa da, bu renk malzeme yalnzca imparatorluk bireylerinin kullanm iin saklanyordu. mparatorluk harem daireleri bunlarn en iyilerini
212 213

Mez, s. 102 103; Heyd, s. 21 Heyd, s. 149 214 Heyd, s. 51 215 Heyd, s. 104

63

yapyordu216. Beinci lonca ipei satanlara ayrlmt. Kaynak arttka, bu i onlar iin kolaylamt, nk hkmet, bedeli altnla denen ipein satnn, lkenin deerli altn parasnn217 imparatorluk snrlar iinde kalmasna yardmc olduunu anlamt. mparatorun kiisel kullanm iin stn kaliteli lks malzemelerin retildii ipek tezghlar, imparatorluk imalathaneleri ve atlyeleri saray kompleksi iindeydi 218. Bir barbar prens Bizansla biraz dostluk ilikisi kurarsa, kendisine veya elilerine ipekli kumalar, kymetli talar, biber ve sair Dou rnleri armaan edilirdi219. lk Bizans dokumalar belki de Kopt Msrnn dokumalarna benziyordu. 5.ve 6. yzyllarda bezemeler daha Bizansa zg bir nitelik kazand. Ayasofyann ve Konstantinopolisteki Byk Sarayn tabanlarndaki bezeyici blmlerinde grlen biimde ayn olan bitkisel kompozisyonlar ya da meyve sepetleri, daha ncekilerde olduundan daha parlak renklerde yaplyordu. Bu desenler daha ok Khi Rho ve dier Hristiyan simgeleriyle birlikte kullanlyordu. Bu tarihe kadar daha eitli teknikler ve desenlerin bazen boyanmadan nce sabitleme maddesi kullanlarak uyguland daha gz alc dokumalar retilmeye balanmt. Bizansta retilen ilk dokumalar deneyseldi. Daha ok kenar ss olarak retildiinden, renkler ounlukla ikiyle snrlanp seilen desenler kk tutulurdu. Fakat altnc yzyln ortalarna gelindiinde, ok daha fazla sayda renk kullanlyor ve ok daha iddial desenler yaratlyordu. Esinin ou ran ve Msrdan geliyordu 220. Aralarnda ounlukla stilize bir hayat aacyla tek balarna ya da karlkl duran ve bazen de aslan balaryla birlikte olan hayvan ve ku grnmleri vard. Bu gibi hayvanlar daha ok bir oku gibi dier desenler Bizans bulular olmasna karn ran geleneklerini izlerdi. Bu gne kadar belki en nl Bizans malzemesi, Quadriga dokumasnn paralardr. Bu Auxerrede Aziz Eusebios Kilisesinde duran ve zerinde Romanos ve Kristopher (921-31) isimleriyle merkezi esi byk bir kartal olan ve aslan ipei ve mparator Ottonun 1000 ylnda at Charlemagnenin mezarna koyduu fil ipeiyle ayn atlyeden geldii dnlen, dokuzuncu yzyla ilikin aslan desenli gz alc bir ipektir221.

216 217

Rice, s. 34; Heyd, s. 62 Rice, s. 123; Levtchenko, s. 176 218 Rice, s. 42 219 Heyd, s. 21 220 Glay, Seluklular Dnemi Ortadouda Ticaret, s. 115; Steven RUNCMAN, Hal Seferleri Tarihi, TTK. Yay., C. II, ev. Fikret Iltan, Ankara 1992, s. 301 221 Rice, s. 222

64

Bizansta dokunan ilk ipekler belki dzd, fakat birka yl iinde Konstantinopoliste rntl (patern) kumalar dokunmaya baland. 9. yzylda dokuma sanayi en verimli dnemini yaad. Batnn bu ipeklerde gz vard ancak Bizans buna ho bakmyordu yalnz nemsediklerini belirtmek istedikleri kimselere armaan olarak biraz ipek gnderiyorlard. Sata sunulan basit ipekler bile ok sk denetleniyordu222. pein fiyatn ucuzlatmalarn engellemek zere Bizansl tccarlarn kendileri iin Doudan ipek ithal etmelerine izin verilmezdi, onlar Sidonda (Sayda) kilise perdesi ya da Badatta soylularn pelerin yaplmak zere retilmi ipei satmak iin Konstantinopolise gelen Suriyeli tccarlardan ipek alabilirlerdi. Nitelikli ynl kuma ve keten
223

retimi

Bizansn

dokuma

sanayisinin

nemli

bir

daln

oluturuyordu

. Ketenin ou iyi nitelikteydi. Dokumaclar bazen dokuduklar

ketenden giysi yaparlard fakat bu giysiler genelde terzilerce yaplrd. Terziler bunlar tun inelerle diker, keramikten tire makaralar kullanrlard. lemler de aranan ihracat mallaryd. Kken olarak Suriyeye zg oldu. Justinanusun zamannda byle usta sanatlk gerektiren iler bakentte yaplrd ve o da Ayasofya Kilisesinin ciboriumunun perdeleri iin buradaki i ileyen kadnlara bavurmutu. Bu kadnlarn iledikleri desen, altn kemerin bir birine balad gm stundan oluuyordu. Ortaya ilenmi srma giysiler giymi sa figr kmtr224. Junstinianostan sonra imparatorluun iinde zellikle Yunan yarmadasnn belirli yerlerinde evde retilen ipek, miktarn artrarak gelimitir. pek, lks retimin en dikkat ekici ve etkileyici rndr. Bizans ok sayda yoksulu ince ynl kumala giydirebilecek sermayeye sahip olmasna ramen daha ok kaln ynl kuma ithal etmitir225. Bizansta yatak takmlar insanlarn maddi durumlarna gre deiiyordu. Varsllar deerli dokumalardan yaplm ya da ili araflar, battaniyeler yorganlar ve yatak rtleri kullanrken en yoksullar paavra ve uvalla yetinmek zorundaydlar. Perdelerle rtler, yastklar ve hallar bir evin eyasnn temel paralaryd226. Konstantinopoliste ok sayda dkkn olmasna karn ok sayda da seyyar satc vard. Simle ilenmi kumalar gibi deerli mallar ve kumis (ksrak st) ayakkab ve dokuma gibi gnlk kullanm iin mallar da satarlard227. Eparkhosun kitabnda yer
222 223

Rice, s. 124 Runcman, Byzantine Trade, s. 151 224 Rice, s. 125-126 225 Runcman, Byzantine Trade, s. 151 226 Rice, s. 169-170 227 Rice, s. 127

65

alan ipekli elbise satclar; Suriyeden ithal edilmi ipekli elbise satclar; ham ipek satclar; ipek iplik imalatlar, ipekli kuma imalatlar, ipekle ilgili dnemin meslek gruplardr. Bu mesleklerin eitli ynleri ve farkl aamalar birbirinden titiz bir biimde ayrlr ve bu yaklam, bir adamn veya bir iletmenin bu ok deerli ve ok talep edilen maln ilenmesinin birok veya btn aamalarn kendi elinde toplamasn kent ynetiminin nasl kar ktn gsterir. Kumalarn zerine nak ilenmesi bile ayr bir ii olarak yaplyordu228. Prokopiosun belirttiine gre, 6. yzylda Bizansta ipek reticileri olan Tyrus ve Berythos demeleri, ipek fiyatlar ve ticarete getirilen dzenlemeyle sefalete itilmiti. stanbul limanna yanaan gemiler yle yksek vergilere tabi tutuluyordu ki, birok gemi donatcs gemilerini yakmaya ve deniz tamacln brakmaya yneliyordu229. 10. yzylda Bizans ordusunda ok sayda Amalfili bulunuyordu. Konstantinopolde kendilerine ait zel dkknlaryla beraber, ayrca dini bir birlik vcuda getirmilerdir. Batya Rum mallarnn ithalatnda Venediklilerle rekabet ediyorlar ve ihracat yasaklanm olan erguvani kumalardan salayp, bunlar ticarete arz edebilmek olanaklarn buluyorlard230. Venedikliler Bizansa, Dalmaya kkenli gemi kerestesi, demir ve kle satyorlard. Venedik ile Konstantinopol arasndaki ticaret 10. yzylda geliti. Venedikliler gibi Amalfililer de, Konstantinopolde "yasak mal" listesindeki ince ipeklileri kaak olarak almak zere anlamalar yapyorlard. Venedik ticaret gemilerinin yklerinden alnan gmrk resmini drmeyi baaran ilk Venedik dukas Orseolo (991-1002) oldu231. Venedik 1081de tahta yeni km ve Norman saldrs karsnda dehete kaplm olan imparator Aleksiosun zaafndan yararlanmay ok iyi bildi ve onun yardmn kendi asndan byk bir siyasi baarya dntrd. Bylece 1082 Antlamas sayesinde Venedik mparatorluu, snrlar iindeki btn limanlarda ve ehirlerde elde ettii gmrkten muaf her trl ticaret serbestlii ile Bizansl tacirlerden ok stn duruma ykselmi oldu. Ayrca kendisine Konstantinopolde birka imalathane ile Galatada iskele de verildi232.
228

Konstantinopolis, s. 117; Ayrin BERK, Seilmi rneklerden Bulgaristan ve Trk Geleneksel Giysi Yaplarnn ve Kumalarnn Karlatrlmas, Y.L.Tezi, stanbul 2006, s. 40 229 Levtchenko, s. 100 230 W. HEYD, Yakn-Dou Ticaret Tarihi, ev. E. Ziya Karal, TTK. Basmevi, Ankara 2000, s. 109 231 Levtchenko, s. 173 232 In DEMRKENT, "1082 1302 Yllar Arasnda Bizans-Venedik likilerine Ksa Bir Bak", stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Ortaa Tarihi Anabilim Dal Bakan, stanbul, s. 40; Glay, Seluklular Dneminde Ortadouda Ticaret, s. 63

66

2.3.1.1.1. Bizansta Kuma Satcl Roma egemenliinin ilk 300 yl Trakya ve Dou Bulgaristan topraklarnda zanaat gelimemi, bu dnemde silah retimine nem verilmitir, fakat daha sonralar Konstantinopolun byk bir retim ve tketim merkezi olmas zanaatln olumasn desteklemitir. Trakyada Esgasteriya ad verilen byk imalathanelerde kumalar, cam ve gm eyalar retilmitir. 4. yzylda Suriyede ki bu tr imalathaneler nldr. Bizansn ynl, ipekli ve purpurlu kumalar bu imalathanelerden gelmektedir233. Ortaa boyunca Anadoluda yn, ipek gibi hayvansal, keten, kenevir, pamuk gibi bitkisel ve altn, gm gibi madensel dokuma maddeleri yannda, talifi denilen asbest ve midye iplii (biss) fantezi dokumalar da yaplmtr234. Flandre ve Floransa nde gelen ynl kuma retim merkezleri haline gelmilerdir, ama hibir zaman bu daln tekelini ele geirememilerdir. Muhtemelen Flaman endstrisi daha eskidir. Gereken hammadde blgede bulunmakta veya Kuzey Denizi kanalyla Britanyadan getirilmektedir. Bu blgede emek arz boldur, hatta Flandre topra btn insanlarna i salayamamakta ve birok Flaman dou snrna doru gmektedir. Flamanlar rnlerine hem kuzeyde, hem de gneyde pazar bulabilmekte ve Flaman ynl dokumalar 1100den itibaren skandinavya ve Novgorada gnderilmektedir. Bu kumalar ayn zamanda Dou Fransadan Cenovaya ulaan bir karayolu araclyla Akdenize de ulatrlmaktadr. Flaman tccarlar Champagne fuarlarnda sat yapabilmek iin yollara dmektedirler. Buralarda kumalar talyanlara satlmakta, onlar da bunlar Cenova veya Floransaya gtrmektedirler. Flaman dokumalar buralarda boyanp, ezildikten sonra Akdenizin her yanna, Kuzeybat Afrikadan Kahire ve Suriyeye kadar btn her yere gemilerle sevk edilmektedirler. 1300lerde Flandre blgesi nemli dokumac kentlerle donanmtr Arras, Courtari, Malines ,Ypres, Gand ve kaynayan bir liman olan Brugesdir. Floransa gibi Venedikte yn kumalar retmi, fakat o daha ziyade altn ve gm ilemeli kumalar, ipekler ve dantellere ynelmitir. Ayrca Venedik bu retim ekillerine ek olarak deri ilemeciliini ve zellikle de 1292de kurulan cam iini eklemitir235.

233 234

Berk, s. 40 Berk, s. 34 235 G. J. BROTIONU, Recherches Sur Le Commerce Genois Dans La Mer Noire Au XIIIe Siecle , Paris 1929, s. 111; Legaret, s. 72

67

talyada ba Floransa236 ekmektedir. ncelikle, o da Cenova gibi, ilemleri tamamlanmam kumalar talyan veya yabanc dokuma merkezlerinden satn alarak, birok sreten geirerek nihai renk ve desenini meydana getirmektedir. Kumalar nihai hale getiren bu kent zanaatkrlar salam bir lonca halinde rgtlenmilerdir (Arte di Calimala). Bu lonca zellikle yabanc pazarlara ve yabanc arza baml olan bir endstriyi savunmak ve ilerletmek konusunda aba sarf etmektedir. Ancak 13. yzyldan itibaren ham yn ithaline ve bunlarn kent ii ve d imalathanelerde ilenmesine daha byk ilgi gsterilmeye balanmtr. Bu gelime, humiliati ad verilen el emeine nem veren ve dokumaclk yapan dinsel bir tarikat sayesinde gelmie benzemektedir. Humiliati Tarikat mensuplar byk bir beceri ve yksek dereceden iblmne ulamlar ve adeta bir cins iyi kumalarn kitle retimini yapmaktadrlar. Bunlar Floransaya 1239da gelmiler ve dokuma endstrisinin btnlnn etkenliinin artmasna katkda bulunmulardr. Kuma yapmclarnn kendi loncalar vardr (Arte della Lana). Bu lonca yelerini zapt- rapt altnda tutmakla ama onlara hammadde salama, rnlerini retebilme ve bunlar satabilme konularnda yardm etmektedir. Floransann tarihini yazan Vilaninin bildirdiine gre bu iki loncann ye says 14. yzyl balarnda 30.000 kii civarndadr ve bunlar ylda 70 ile 80 bin para kuma imal etmekte ve en az 10 bin parasn ihra etmektedirler. Deerli kuma yapmnda yalnzca ithal yn kullanmakta ve bu ynleri ngiltere, skoya, spanya ve Burgonyadan almaktadrlar. talyan tccarlar yn fuarlarn ziyaret etmekte ve ynn retildii iftliklere kadar szmaktadrlar. Bazen bu tccarlar bir manastrn tm retimini satn almakta veya sabit bir fiyattan, rnein 12 yllk rnn tamamn satn almak zere szlemeler imzalamaktadrlar ve belli bir avans da demektedirler. 13. yzyl boyunca talyanlar Flamanlar balca yn ithalats olma yerinden etmiler; fakat onlar da 14. yzylda ngiliz ihracatlar tarafndan bu yerlerinden edilmilerdir. Bu iki byk retici blgesinin ok gerisinden gelmekle birlikte, dier lkelerinde ynl dokuma endstrileri vardr. ngilizler her kaliteden kuma yapmaktadrlar; ucuz olanlar kuzey pazarlarna gitmekte, fakat iyi olanlar talyada yksek fiyatlar bulmaktadr. Fransa ve spanyada da nemli yn endstrileri bulunmaktadr237. Msrda boyasz beyaz n plana kmken, hallarda krmz renk daha ok tercih edilmitir. zellikle Kahire krmz hallaryla mehurdur. O dnemde krmz
236 237

Heyd, s. 531 Heaton, s. 132-134

68

Ermenilerin mehur rengidir. Krmz, kadnlarn ve ocuklarn boyas olduu gibi neeyi de ifade etmektedir. Krmz gz bebeklerini genilettii iin gze en uygun bir renktir; hlbuki siyah renk gz bebeklerini kltr238. Farkl kavimlere mensup pek ok tccar bnyesinde barndran ve nemli bir ticaret merkezi olan Kbrs adas Antalya liman vastasyla Anadoludan ap, yn, ipek, ipekli kumalar, hal, kilim, Ankara tiftii, deri, sabun, boyacla ait eitli maddeler, arktan gelen baharat ve dier emtiay ithal ediyordu. Bunlarn bir ksm Kbrs zerinden Avrupaya, Avrupadan gelen mallarn bir ksm da yine ayn yolla Anadoluya getiriliyordu. Buna karlk Kbrs, yn, kuma, keten, zamk ve arap ihra ediyordu. Bu emtiann nemli bir ksm da Seluklular ve Bizansllar tarafndan alnmakta idi239. Bizans kltrnn Bulgar kltrne etkisi ok nemlidir. Asya v e Avrupa arasnda kpr konumunda olmas pek ok kltre iletiim halinde olmasn getirmitir. 761 ylnda Bizans ve Bulgarlar arasnda ilk ticaret antlamas imzalanmtr. Keten kumalar, Bizans topraklarna Bulgaristandan geliyordu. Struma blgesi, Pont ve Kerasunt blgeleri nemli keten retim merkezleri idi240. Savaa giden subaylar yal havalarda ketenden yaplm cppe giyerlerdi241. I. Basileios, Bulgarlar ve Ruslarla iyi komuluk ilikileri kurarak kuzeydeki gvenliini salad. lk Hristiyanlatrma almalarn para ve giyim kuam karlnda gerekletirdi242. Rusyannsa kltrel adan ok gelimi Bizans lkesiyle ilikiler kurmas iine yarad. Kiev Rusyasnda bu sayede teknik hzla geliti, inaat teknii hzla ilerledi. 11. yzylda Bizans sanat, Kiev Rusyasnn geliimine nemli bir katkda bulundu. Bizansl ustalar, mozaikleri ve freskleriyle nl Kiev Svyatoya Sofiya katedrali (temeli 1037de atld) gibi Bizans antlar ina ettiler. 11. yzylda Rusya, imparatorun diplomasi ve din elilerinin yan sra, ok sayda mimar, ressam, zanaat, arkc, mzisyen, zellikle deerli kumalar, madenden aletler, elbiseler, arap, tbbi bitkiler, mermer vb. getiren tccarlar da konuk ediyordu. Yunanllar Rusyaya, tedbir olarak filolar halinde gidiyorlard. Rus prensleri bu ticareti ylesine nemsiyorlard ki, koruma amacyla, Yunanllar (Greniki) karlamaya bile kyorlard. Szgelimi,
238 239

Mez, s. 104 Salim KOCA, "Trkiye Seluklu Sultanlarnn zledikleri Ekonomik Politikalar", Trkler Ansiklopedisi, C. 10, Yeni Trkiye Yay., stanbul 1999, s. 347 240 Berk, s. 41 241 Rice, s. 111 242 Levtchenko, s. 186

69

1170te Mstislav, dier prenslerle birlikte Kaneve kadar inip Yunan kervann karlamt243. Konstantinopoliste btn meslekler yaplmaktayd, ama hi dokuma retimi yoktu, her halde bunun nedeni, Bat Avrupann gelien sanayileriyle rekabet edemeyen Yunanllarn bu zanaat trn terk etmeleriydi244. Bizans, Eski Helen ve Roma kltrnn bir devam saylmaktadr ancak ele geen topraklarn zengin kltrel gemii Bizansn yaantsna yar Doulu bir karakter kazandrmtr. Burada Suriye, ran, Msr ve Trk unsurlarn etkisi olan daha sonra Anadolu Seluklularnda da grlen av ve sava sahneli, svarili ve karlkl hayvan tasvirli kumalar, Bizans dnyasnda da kullanlmtr. Bizansn inden ipek, Suriye ve Msrdan renkli kumalar satn ald bilinmektedir245. Bizansta kuma ithalatlar, dnebilecek en temiz ve en zahmetsiz ile uramakta ve sattklar maln retimine hi katlmamaktadr. Meslekleri bir yandan alp dier tarafa satlan mallar zerinden yaplan net kara dayanmaktadr. Tccar, katksz bir aracdr. 11.yzylda el emei harcamayan meslekler giderek artan ve hatta devlet tarafndan da kabul edilen bir saygnla sahipti. Zaten belli bir ekonomik refah salayanlar da bu tr mesleklerdi246. Tunik, Bizansta erkeklerin zerlerine giydikleri kyafetlerden biriydi. Tuniin ilk imalatnda boyanmam keten ve boyanmam yn kullanlmtr. Daha sonralar bu tip giyim iin ipek dokuma da kullanlmaya balanmtr. Boyama srasnda a boyalar kullanlrd. Koptik tunikler en ok dokunan ve krplan trlerdi. 10. yzylda erkeklerin boyal ve rengrenk kumatan kyafetler giymesi yasaklanmtr. Devlet lks mallar lke iinde tutmaya zen gstermi da karmamak iin zel denetim kurmutur. 8. yzyldan sonra bu denetimini arttryor ve talyaya ticaret iin gidecek olan Yunanl tccarlara bu izin verilmiyor. 10.yzylda Yunanl tccarlar rana gitmek iin izin aldlar. pein fiyatn ucuzlatmalarn engellemek zere Bizansl tccarlarn kendileri iin Doudan ipek ithal etmelerine izin verilmezdi, ama onlar Sidonda (Sayda) kilise perdesi ya da Badatta soylulara pelerin yaplmak zere retilmi ipei satmak iin Konstantinopolise gelen Suriyeli tccarlardan ipek alabilirlerdi. 10. yzylda bile Suriyeli ithalatlardan birou araclk etmek zere Konstantinopoliste 10 yl kadar uzun bir sre iin kalabilirlerdi. O zaman
243 244

Levtchenko, s. 220-221 Konstantinopolis, s. 132 245 Berk, s. 51 246 Konstantinopolis, s. 106

70

Konstantinopolis, Bizanstaki tek ipek retim merkezi olmaktan kmt ve hem devletin atlyeleri ve hem de zel atlyeler karl bir ticareti tarada ki kentler de srdryordu. Bunlardan Thebae (Teb) ilk olarak uluslararas ne kavuanlar arasndayd. Ama ksa bir sre sonra TraPezus (Trabzon) onunla rekabet etmeye balad ve 12.yzylda Andros Adas ve Thessalanika onu geti. Thessalonika nn, kendi retimi olan mallarla birlikte, Konstantinopolis ten ithal ettii mallar Romadaki Viyalgenatiay (Ignatia Yolu) izleyerek Batya, bugnk Nis ve Belgrattan tede bulunan lkelere ihra ederek hem de kendi rnlerini ihra ederek salamtr247. Bizans Makedonya Hanedan dneminde, hem ticari ve sna stnl hem de Dou ve Bat Avrupa arasndaki transit ticaret tekelini srdrmekteydi. Bu dnem, Roma-Germen ve Slav halklarnn byk senyrlerinin, ancak Bizans araclyla salanabilen zarif dokumalara, dou baharatlarna, maden ve deerli talara, dier lks eyalara talebinin artt; bu tekeli tehdit eden rekabetin henz ortaya kmad bir dnemdi. Marx, Extraits chronologiquete, "II. Basileios dneminde Bizans, Avrupann en gl deniz devletiydi" demektedir. Konstantinopol, son derece kalabalk nfusuyla, dnemin ticaret merkeziydi. Bizansn tekel konumunu yitirmek zere olduu 12. yzylda Konstantinopol ziyaret eden Yahudi tccar Tudelal Benjamin, kenti yle betimlemektedir. "Buraya Babilden, randan, Hindistandan, Msrdan, Kenan lkesinden, Rusyadan, Macaristandan, Peenek ve Hazar lkelerinden, Lombardiya ve spanyadan her rktan tccar geliyor. Dnyann her lkesinden kara ve deniz yoluyla tccarlarn geldii byk bir ticaret kenti; slamn byk kenti Badat dnda dnyada karlatrabilecei baka bir kent yoktur. Bu kente her devletten, her yerden ve her kentten akan olaanst zenginlikler hayal gcn tmyle aar ve tm dnyann zenginliklerini bastrr." Konstantinopoln o dnemde dnya ticaretinin merkezi diye tanmlanmasnn nedeni, 10. yzyl kaynaklarnn Konstantinopoldeki Hazarlar, Ruslar, Yahudiler, Bulgarlar, talyanlar, Araplar, Suriyeliler gibi yabanc kolonilerini de kaydetmesidir. Bizansa bal, yapa, ynl kuma satp, karlnda dk kalitede ipekli kumalar ve Suriyeden ihracna izin verilmi kumalar alan Bulgaristanla srdrlen ticaret ylesine ilekti ki, 890da silahl bir atmaya yol amt. Gerekten de Bizansl vurguncular, Bulgaristan ticaretini ele geirmilerdi.

247

Rice, s. 125; Runcman, Byzantine Trade, s. 153

71

Vareg-Ruslarnn "Vareglerden Yunanllara" giden byk suyolu stnde yerlemelerinin sonucunda, Bizansn Kuzey Karadeniz havzasndaki lkelerle ticari ilikileri canland; Bizans mallarna yeni pazarlar ald. Sz konusu ticaret krk, balmumu ve kle alm karlnda, altn ve gm simli brokar, ipek, arap248 ve dou baharatlar satmna dayanyordu. 2. 3.1.2. Cam reticileri Kkeni Fenikelilere dayanan cam, Dou ticaret ve endstrisinde daima nemli bir rol oynamtr. 10. yzylda zellikle Hindistan, Msr ve Suriye ehirleri btn lkelere cam eya ihra etmekteydiler. Suriye cam mamulleri de dnyaca nldr249. Nasr Hsrev, " Dnyann hibir yerinde daha gzel cam eya grlmediini ve camclar arsna girildiinde, insann oradan kamadn, vazolarn gzelliinin insan hayran braktn " syleyerek bu gerei bir kez daha ortaya koymaktadr250. Bizansllar camda Fondodoro tekniini kullanmlar, yani zerine bir figr hayvan ya da geometrik bir desen ilenmi bir altn veragn iki cam arasna yerletirilmesiyle yaplm, sapsz kaplarn geni tabanlar olarak yaplanlardr. Birou Msrda yaplm olmaldr. Fakat 6. yzylda fleyerek cam reten Yahudilerin Konstantinopoliste atlyeleri vard. Ayasofya Kilisesini 563te aydnlatan kandilleri onlar yapm olabilirler. Bu kandillerin Jerashta bulunanlar gibi ba aa evrilmi kk am biiminde olduu dnlr. 9. yzyla gelindiinde daha nce ikin yanlar ve uzun boyunlar olan dz dipli kaplar, ince uzun su bardaklar gibi dz dipli ve sapl amdanlar ve cam kandiller yaplyordu. Kandiller ounlukla gm ya da altndan yaplm gz alc desteklerle korunurdu. Fakat hi kukusuz her iki Altn ada da cam reticileri emeklerinin ounu kk kare, dikdrtgen ya da altgen biiminde pencere camlarnn yapld cam tabakalarn ve altn olanlarnn fondo oro kaplarn retildii ilkeyle retilen mozaiklerde kullanlan kplerin kesildii renkli cam ubuklar yapmaya harcyorlard. Ev kullanm iin retilenlerin yan sra ayn zamanda Bizansn byk cam fabrikalar da vard251. Renkli cam ubuk yapma yetenei literatrde sz edilen renkli cam kaplarn varln dorular, fakat bilinen tek rnek Venedikteki San Markonun hazinesinde
248 249

Levtchenko, s. 170-171 Barkan, s.74 250 Glay, Seluklular Dnemi Ortadouda Ticaret, s. 118 251 Runcman, Byzantine Trade, s. 151

72

korunan onuncu yzyla ilikin krmz cam kaptr. Onunla nitelik asndan karlatrlacak dier kaplar kaln, renksiz camdan kalptan kma ve olduka yksek kabartma olarak yaplm hayvan desenleriyle bezeli olanlardr. 11. yzylda Bizans kiliselerinin pencerelerine kurun erevelerle yerletirilen renkli camlar kullanlmtr252. 12. ve 13. yzyllarda Yahudiler Sur ve Antakyada ihracat iin cam imal ediyorlard. Yahudilerin imal ettikleri bu camlar Msr camlaryla srekli rekabet halinde bulunuyordu253. Hal Seferinden sonra cam ileme sanat Venedike geti. Ancak cam yapm iin gerekli olan maddeler, Suriye ve Filistinden getirildii gibi bunun retimini gerekletiren iiler de Arapt254. 2.3.1.3. Kt reticileri Gnmzde kullanlan kttan ve kda en yakn yzeyleri olan papirs ve parmenden nce ve bunlarn yan sra ok deiik yaz yzeyleri kullanlmtr. zerine yaz yazlan ya da iaretler (resimler) yaplan dzgn ta ve kemiklerden baka, tun, bakr, gm gibi madenler ve tahtalar yaz yzeyi olarak kullanlmtr. Romada kullanlan bu tahta tabletler, kdn icadndan sonra da 16. yzyl yarlarna kadar kimi Avrupa lkelerinde yaz yzeyi olarak kullanlmtr. En iyi kalite papirs yaz yzeyleri, bitkinin orta ksmndan elde edilenlerdi. nceleri yalnzca dini metinlerin yazld bu tabakalara "hieratic" denirdi. ok daha sonralar bu iyi kalite papirslere Roma imparatoru Augustusun adna izafen Carta Augustan denmitir. Papirsn en iyi tketicisi Roma imparatorluu idi. zellikle skenderiye deki papirs imalathanelerinin mamulleri, Romadaki imalathanelerde yeniden elden geirilir, ilenir, daha kaliteli bir yaz yzeyi haline getirilirdi. Fannius ustann Roma daki imalathanesi bunlarn en nllerindendi ve burada ilenen papirsler ustann adyla anlrd. nce oluu ve arkasn gsterdii iin papirsn genellikle bir yzne yazlrd. Ktipler, kamtan yaplm bir tr kalemle; krmz ve siyah olmak zere iki renk mrekkep kullanrlard. Krmz mrekkep yeni bir paragraf ya da yeni bir blmn balangcn belirlemek iin kullanlrd. Bu gelenek Romada da srmtr.

252 253

Rice, s.223-224 Runcman, Hal Seferleri Tarihi, s.301 254 Glay, Seluklular Dnemi Ortadouda Ticaret, s. 119

73

Papirsten sonra en ok kullanlan yaz yzeyi malzemesi deridir. Koyun, Kei, Ceylan ve zellikle dana derisinden yaplan bu yaz yzeylerine Romallarca chartapergamena denmitir. Parmen szc Kk Asyadaki Pergamondan (Bergama) retildii sylenir. lk olarak orada retilmitir. Batda tire (vellum) diye bilinir. Roma mparatorluunun grkemli gnlerinden balayarak artan bir biimde kullanlan parmen, dana, koyun, kei ve kuzu derilerinden zel ekilde imal ediliyordu. Bizansllarn kendi gereksinmelerinin tmn retebildikleri 11. yzyla kadar bunlar yaygnlamad255. Parmenin bildiimiz deriden fark tabaklanmay, bunun yerine, bir ereve zerine gerilerek zel bir kurutma srecinden geirilerek yaplmas ve tra edilerek inceltilmesiydi. Ayrca deri, birtakm sreler sonra yumuatlrd. Kdn imalatnda 3. ve 4. yzyllarda byk bir inklp vuku bulmutur ve yaz malzemesinin bir tek memlekete bamllndan kurtulunmutur. Papirsler yava yava kalkm ve yerini 912 tarihli ktlar almtr. Devletin en iyi kd inden getirtilen ktlarken, Mslmanlarn elinde Dnya tarihi bakmndan deiim geirmitir. Dut aac ve bambudan yaplan kt, paavradan yaplr olmutur. retim merkezi de Maverannehirdir. Burann dnda da amda ve Filistindeki Tiberiasda ve am Trablusunda kt fabrikalar vard256. Semerkand bu konuda her zamanki nemli yerini korumaktadr. Bizans, Msr elden yitirince papirsten parmene geer. Bu madde ok dayankl olmakla beraber ok pahal idi ve yaz yazarken dikkatli olmay gerektiriyordu. 11. yzylda kt yaygnlamtr. Ancak lks el yazmalarnda parmen kullanm srmtr257. Ortaan deerli yaz yzeyi ve metas olan parmenin imalat yntemi yleydi: malat iin kei ve dana derisi tercih edilirdi. Bir haftalk bir danann derisi iyice ykandktan sonra temiz su iinde 24 saat braklr ve daha sonra te biri yeni sndrlm kireten oluan bir banyoya yatrlrd. Deri bu kire banyosu iinde s artlarna gre 8-16 gn kalrd. Daha sonra bir aletle etleri zerindeki kllar tra edilir, yeniden kire banyosuna yatrlr ve ykandktan sonra bir ereve zerine gerilirdi. Parmenin kalitesi byk lde ereve zerine gerilirken nasl kurutulduuna bal idi. Deri 20 derecede kurutulur ve yumuak bir yzey elde edilmesi iin zerine souk su dklrd. Bu arada yarm ay biimindeki bir bakla tra edilerek inceltilirdi.

255 256

Rice, s.191 Mez, s. 106 257 Michel KAPLAN, Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, Yap Kredi Yay., stanbul 2001, s.102

74

Derinin tra edilmesi ilemi bittikten sonra bir snger ta ya da ponza ta258 ile perdah edilir, yeniden gergin bir biimde kurutulduktan sonra istenen ekillerde kesilirdi. Doal olarak bu g ve nazik ilenen bir beceri gerektirirdi. Parmen yapmnn bu g ve uzun srecinin yan sra, byk boy kutsal bir kitabn 200-300 koyun ya da kei derisine gerek gsterdii dnlrse bu derece mkemmel bir yaz yzeyinin yerini neden kda brakt kolaylkla anlalr. zellikle 9. yzyldan balamak zere Bizans sanatnn, birok noktada Arapslam sanatnn etkisi altna girmi, Theophilos (Bizans) dneminde kt yapmn, esir Mslmanlar arasndaki sanatkrlardan renmilerdir. Buday ktlar, ge dnemlere kadar ithal edilmitir259. mparatorun resmi belgeleri nceleri parmene yazlrd fakat 11. yzyldan sonra bombazine260ismi verilen, Badatta retilen zel bir tr kt kullanlmaya baland261. Kt gerek bir meta olarak, gerekse retim teknii asndan asl gelimesini Avrupada kapitalizm gelimesine paralel olarak ortaya koydu. Temelde tccar ( merkatil ) kltr olmak zere, matbaann icad, okuma alkanlnn gelimesi ve kdn ulusal ve uluslar aras ticaretin nemli bir esi haline gelii, kt retiminin ve kdn gelimesini belirledi. Tccar kltr, her eyden nce yaz ve aritmetik zerine kurulu bir kltrd. talyanlarn yan sra Hansa tccarlarnn Avrupadaki egemenliini pekitiren onlarn bu zellii idi. Tccar kltrnn kda pek fazla ihtiya gsteren kimi sonular ya da grnmleri, polie, ift kayt esasna dayanan defter tutma pratii ve tacirler iin zel olarak hazrlanan el kitaplar vb.nin mkemmelletirilmesi olmutur262. mparator hemen hemen her resmi belgeyi imzalamak zorunluluundayd. Her belgenin tepesine zel bir yaz tryle ve ok byk harflerle imparatorun ad ve unvan yazlr, imparator imzasn erguvan rengi mrekkeple belgenin altna atard263.

258

Ponza ta: Volkanik kaya trdr. M.. 1. yzyl Vitruuloya ait mimari zette ponza tandan bahsetmektedir. Eski Romallar zamannda ounlukla termal banyolarn ve tapnaklarn yapmnda kullanlmtr. stanbuldaki Ayasofya Kilisesi bir rnektir. 259 Casim AVCI, slam-Bizans likileri, stanbul 2003, s. 222 260 Bombazine: zgs ipek, atks yn olan kuma. 261 Rice, s. 53; Ali Rza BEKN, pek Yolu, Ankara 1981, s. 65 262 KIDIN TARHES, "Yaz Yzeylerinin ve Kdn Evrimi", SEKA TARH (kAop) (http://www.selvlozis.gov.tr) 263 Rice, s. 53-54

75

2.3.1.3.1. Konstantinopol (Bizans) Kathanesi Konstantinopoln bugn Kthane ad verilen semtinde Bizansllardan kalma ve daha sonra da belirli aralklarla kt retimi yapld bir Kthane den eitli kaynaklarda sz edilmektedir. Bu Kathanenin varlna ilikin bilgilerin Evliya elebiden (1611-1681) kaynakland anlalyor. Zira elebi, Seyahatnamesin birinci cildinde, " Kefere zamannda buradan kt imaline mahsus korgir kubbelerle mebni Kthane varm. Hala su dolaplarnn biri Daye Hatun Camiinin altnda numayandr. Harap ise de sehl-imar ile bir baruthane olmas mmkndr." demektedir. Bizans dneminde Kthane Deresi'nin ad Barbisos'tur. Kesin bilgiler olmamakla birlikte stanbul'un Fethi srasnda burada bir kt deirmeni bulunduu ve bu imalathanenin II. Bayezid dnemine (1481-1512) kadar alt anlalr. Evliya elebi 17. yzylda Kthane evresini anlatrken burada harap durumda bir Kthane bulunduunu anlatr. Semtin ve ilenin ad, bu Kthaneden gelmi olmaldr. Bugn Kthane semtinde, sanayi, finans ve elence merkezlerinin ou gneyde ve douda yer almaktadr. Gney, ili'nin de gneyine yakn olduu iin Kthane de lksn kalbi olmutur. Ayrca Kthanenin dousu da lksn merkezidir, buras Levent'e de yakndr. Kthanenin merkezi de bir tiyatro merkezidir, burada Kk Kemal ocuk sahnesi ile stanbul Byk ehir Belediyesi bnyesinde bulunan ehir Tiyatrolarnn Sadabad Sahnesi bulunmaktadr. Ayrca ile belediyesine ait kltr merkezi ve nikh salonlar gibi merkezi binalarda yer almaktadr. Ayrca Joseph Hammer, Abbe Todorini ve Franz Babinger gibi tarihi ve aratrmaclar da Konstantinopolde bir kt imalathanesinin varlndan sz etmektedirler264. 2.3.1.4. Dericiler ve Ayakkab reticileri Deri insanolunun giyinme ihtiyacn karlamak iin kulland ilk malzemelerdendir. Giyinme amal kullanlmasna ilave olarak, adrlarda barnma ve avclkta oklar koyacak sadaklarn yapmnda ve su tamak iin kullanlmtr. Bizansn esnaf gruplarndan biri de dericilerdir. Deri retim ilemleri balca 3 alt ileme ayrlr: hazrlama aamas, tabaklama ve kabuklama ilemidir. Silah yapmnda

264

smet KAYAOLU, "Anadolu (http://www.dergiler.ankara.edu.tr)

Seluklular

Devrinde

Ticari

Hayat",

s.

367

76

da deriden yararlanlmtr265. Yunan etkisinin hkim olduu yzyla kadar Etrskler, ular yukarya kvrk, yksek lekli, baackl ayakkablar giyerlerdi. Romallarda ayn tip ayakkaby giyerlerdi. Ayrca krkl, sivri, keli, yuvarlak burunlu, bal mlleiler olduka yaygnd. Askerlerin ayakkablar ise kaboralyd266. Ayakkab alar boyunca ok eitlilik gstermitir. Bunun balca nedeni ayakkablarn tropikal iklimden souk iklime kadar deien eitli corafya ile modaya uygun yaplmasdr. Eskialarda ou insan taban deriden ya da tahtadan sandallar giyerdi. Roma dnemlerinde de bu tr ayakkab ve izmeler kullanlmtr267. Ortaada, aya sarmas iin yumuak deri ya da kumatan yaplan ayakkablarn burunlar sivriydi. Yolculuk srasnda ise potinler ya da baldrlara kadar kan izmeler giyilirdi. 14. yzyl sonlarna doru ylesine uzun burunlu ayakkablar retildi ki, bunlarla yryebilmek iin ayakkabnn burnunu bir zincirle diz kemerine balamak gerekiyordu. Ayakkab loncalar kuran Romallar, sa ya da sol ayaa gre kalplanm ayakkablar gelitirmilerdi. Romada ayakkablar insanlarn cinsiyetine cemiyet iindeki yerine gre farkllaabiliyordu. Ortaa boyunca ayakkab modelleri olduka basitti. Tabaklanmam deriden yaplma mokasen tr ayakkablarla yetinilirdi. Zamanla bu ayakkablar toka ile tutturulmaya veya ayak bileinin evresinden balanmaya baland268. Daha sonraki tarihlerde ayakkablara yksek mantar topuklar eklendi. Ayakkaby korumak amacyla giyilen mantar topuklu asonlar 1575te moda oldu. Ama kt havalarda ya da ok yal blgelerde tahta tabanl ayakkablar da giyiliyordu. Bu tr tahta ayakkablar (sabo), Hollandal iftiler gnmzde de giyerler269. Bizansl erkekler modayla ok ilgiliydiler. 7. yzylda Dou sluplarna ilgi duyduklarndan, yazlar Roma sandallar yerine Douya zg biimde ayakkablar, klar da yumuak deriden yaplm izmeler giyiyorlard270. Deri askerlerin donanm malzemelerinde de kullanlmtr. Romann hububat merkezlerinden biri olan Konya'da, hayvanclk da yaplyordu. Konyada hayvancla bal dericilik gelimitir. Bu devirde halk, blgeden geen ticaret yollar sayesinde, rettikleri ve yaptklarn
265 266

Runcman, Byzantine Trade, s. 157 http://www.blogcu.com 267 http://www.turkansiklopedi.com 268 http://www.nissan.blogcu.com 269 http://www.turkansiklopedi.com 270 Rice, s. 159

77

satarak ticareti canlandryorlard. Bu dnemi takiben Bizans dneminde, stanbuldan gelerek Taeli platosuna inen ana yolun, Konya ovas yerlemelerinden gemesi, Konya da kavak noktas oluturarak, douya ve batya ynelmesi ticaret hayatn canl tutmutur271. VI. Leonun taktikler zerine kitab, svarilerden her birine sivri bir elik mifer verildiinden ve atnn ya pullu bir zrh ya halka ya da zincirden yaplm bir zrh ya da madeni disklerle kapl deri bir rtyle korunduundan hakl bir gururla sz eder. Bizansllarn koruyucu giysileri de ounlukla birbirine raptedilmi dokuma ya da deriden yaplm giysilere dikilmi metal paralarndan yaplyordu272. 15. ve 16. yzyllarda hammadde sunumunda darboaz varlna rastlanr. Baz kentlerde debbalara, yerel salhanelerde toplanan btn derileri alma hakk tannmtr. Yerel piyasa doymadan, dardan gelenlere deri satmay yasaklayan fermanlarn okluu Osmanl idaresindeki dnem devletlerinde sunum-istem dengesi iin piyasaya mdahale edildiini gsterir273. Yani her dnem, ticarette devletlerin kontrol ve mdahalesi kanlmaz olmutur. 2.3.1.5. Mobilya reticileri Bu dnemin esas mobilya tipleri olan yatak-divan, sandalye, masa ve kk sandklara ek olarak duvar dolaplar da gelimitir. Alp, kapanabilen tabureler, geni divanlar, geni ve uzun kollarn dayanabildii koltuklar nem kazanmtr. Karyolann ayakucu ile ba yast kaldrlm, uyuma dnda oturma, dinlenme ve yemek amalar iinde kullanlmtr. rlm koltuk kullanlmakta ise de bugne kadar rnek kalmamtr. Ayaklar tornalanm ve kakmalar yaplm masalar, sadece yemek amac iin kullanlm, dier zamanlarda kanepenin altna srlmtr. Tornal ayaklarn Msr mobilyalarndan balca ayrcal, yivlerdeki daralmann krlma inceliine yaklamas, bylece mobilyann hantallktan kurtulmasdr. Biklinium, ad verilen iki kiilik yemek kanepeleri kalabalk trenlerde, bir taraf servis iin ak bulunmak zere masann yanna konmutur. Romada eyalarn ou duvarlara asldndan bfe, vitrin, dolap trnden mobilya ya rastlanmamakta, Orta an balarna doru, rafl kapaksz bfeler grlmeye balanmaktadr. Mobilya kasalar genellikle ahap, metal ve ta sslemeli,
271

Tlay CAL, "Konya ehrinin Seluklulardan Gnmze Ticaret Fonksiyonu", Nide niversitesi Eitim Fakltesi, TBAR-XIX, 2006, s. 406 272 Rice, s. 110 273 Suraiya FAROQH, Osmanlda Kentler ve Kentliler, Tarih Vakf Yay., stanbul 1993

78

ayaklar gm ve fildii kakmadr. Mobilya yapmnda tun ve bronz da kullanlmtr. Ar ssleme anlay mobilya ya da yansm ve her mobilya antsal bir grnm almtr. Bizansn mobilya sanatnda (Roma sanatnn devamdr) Dou sanatnn da etkisi grlmektedir. Mobilya biimleri olduka basit olmakla beraber, Dou sanatnn etkisinde kalmas nedeni ile ok ssl bir grnmdedir274. Yazl belgeler, Byk Sarayda lenlerde fildii ve altn masalar kullanldn anlatr. Bu masalardan birinin yuvarlak olduu sylenmitir. "Son Yemek" betimlemeleri masann "T" biiminde deilse, byk bir olaslkla "D" biiminde olduunu gsterir, fakat daha alak gnll evlerde dikdrtgen masalarn yaygn olduunu gsterir. Sarayda klineler ve sandalyeler kullanlmasna karn, ortalama bir evde, ikonoklasm sonras dnemde yaplm dinsel resimlerde grlen bank ve tabureler kullanlyordu. Daha byk iskemlelerin Romada kullanlan curule biiminde olduu ve ek olarak da aslan, kanatl zafer tanras ya da yunus biim ular olan lra biiminde arkalklar olduu dnlmektedir. Curule, curulenin yani kdemli devlet memurlarnn ve hatta imparatorun kulland bir tr iskemleydi. Oymal, destekleri fildiinden yaplrd ve bir tabure gibi kapatlabilmesi iin arkalkszd. Fakat Ravenna piskoposu Maximian iin yaplm fildii tahtn yarm f biiminde bir kaidesi ve Yunan kkenli yuvarlak bir arkal vard. Hi kukusuz baz iskemleler tahta benziyordu ve belki de sa ve Meryem Anann betimledii dinsel resimlerde grlenlerde olduu gibi zerlerine yastklar konuyordu. Manastrlarn ounda hala bulunan gmme dolaplara benzer dolaplar, hi kukusuz Bizansllarca ok erken dnemlerden beri biliniyordu, ama belki de o zaman bir lks saylyordu ve nadiren ok yksekti. Yataklar drt d kesinde drt ke ayaklar ve bazen bir baucu paras olan ucuz ve sade tahta yataklardan, orta Victoria dneminde ki gibi ayaklar ssl bir biimde da dnk olup yksek bir baucu paras ve daha alak bir ayakucu paras olanlara kadar deiik trdeydi. Yatak takmlar insanlarn durumuna gre deiiyordu275.

274 275

http://www.webhatti.com Rice, s. 168-169

79

2.3.1.6. Maden retimi ve Kuyumcular pek endstrisinden sonra en nl sanayi kolu metal sanayi idi. Altn ve gm tabaklar nemli miktarda ama kontroll olarak retilmitir276. Eparchn kitabnda belirtilen iki nemli esnaf grubundan biri kuyumculuk dieri bankaclktr277. Bizans tarihinin balarnda, Antichia en gzel mcevherlerin ve en sekin ve deerli maden objelerin retildii merkez saylyordu fakat bir kez daha Konstantinopolis ksa bir sre iinde bu eski kenti geti. Balarda bakentte gm o kadar azd ki yzde 10 vergi konmutu ( altn bundan muaft ). O tarihlerde gm kaplar imparatorun kullanmas iin imparatorluk atlyelerinde yaplyordu. Bir ksmnn ihra edilmesine karn, ou bazen barbar eflere rvet olarak verilmek zere, bazen dei-toku edilmek zere, bazen de imparatorluk armaanlar olarak dar gnderilmek zere sarayda saklanyordu. mparatorluk ipekleri gibi bu kaplar da ya bataki imparatorun ya da ilgili eparchn ismi ya da monogramyle damgalanyordu. Bu gz alc paralar yapan ustalara, ayn zamanda 375 ylndan balayarak valiye vergi olarak verilen gm sikkeleri ve demir ubuklar deneme ve damgalama gibi sorumluluu olan bir grevde verilmiti. Tefecilik hi de onaylanmamasna karn, gerekli bulunuyordu ve bunun iinde yasaklanmyordu. Altn ileyenlere bor para veriliyordu ama hkmet verilen borlara konan faizleri denetlemeye alyordu. Ortalama orann 4 ile 8 arasnda deimesine karn, Justinianos yzde 12 den fazla faiz alnmasn yasaklamt. Bu orann zamanla bor alann mevkii ve iine gre olmaya balad; soylulardan % 45, tccarlardan % 8,5 ve dierlerinden % 6,5 faiz alnyordu. talyanlar Bizansta kendilerini gvenceye aldktan sonra, tefeci olarak Yunanllarn yerini almaya baladlar. Bat Avrupann bu konuda baz eyleri renmesinden yzyllar nce, Bizansta kentler arasnda ok etkili bir klirhg (takas) sistemi vard. Byk bir olaslkla Bizans sikkelerinin ortaya kmasyla birlikte kurulan banka, insanlarn para alp satabilecekleri tek kurum oldu. Eer bu ii baka bir yerde yaptklar renilirse, sz konusu tutara el konurdu. Parayla ilgili ilemleri yrtmenin yan sra, banka ayn zamanda da boazlar kullanan gemilerden alnan vergileri ve btn gmrk vergilerini topluyordu278. Bizans altnnn btn ortaa boyunca dnya pazarlarndaki mevkisi devam etmi. Bunda eitli faktrler etkilidir: bunlar arasnda Bat Avrupa memleketlerine kar altn
276 277

Runcman, Byzantine Trade, s. 151 Runcman, Byzantine Trade s. 156 278 Rice, s. 126-127; Runcman, Byzantine Trade s. 156

80

ekmeye msait bir d ticaret bilanosunu muhafaza etmek, slam dnyasnn Avrupa Hristiyan memleketleriyle ve Rusya ile yaptklar ticaretin mhim bir ksmn kontrol etmek dhilde altn madeni iletilen sahalara sahip bulunmak etkilidir. Bizans ald kadar mal darya satamad iin altn ihra etmeye mecbur kalmtr. Bizansn son zamanlarnda barbar askerlere maa olarak veya komu devletlere hara olarak altn vermeye mecbur kal, Nil ve Sudan altnlarn elden karmas ve ark Anadolu ve Kafkasya yollarn kontrol edemez oluu altn skntsn artrmtr. Bunun neticesinde Bizans ticareti Hint denizlerinde ve Rusya steplerindeki mevkisini kaybetmek tehdidi altnda kald. are olarak imparatorlar altn ihracn tahditlere tabi tutmak, harice para kmasna yol aan ipekli kumalarn ve ipein memleket dahilinde istihsalini temin etmeye mecbur kald. slam ftuhatnn yayld yerler o zamanki dnyann altnnn en bol olduu memleketlerdi. Altn bolluu ticareti canlandrd279. Halife Ebu Cafer El-Mansur dneminde Bizansa gelen baz eliler olmutur. Halife Mansur, V. Konstantinosa Umare b. Hamzay eli olarak gndermi ve halifenin mektubunu sunmutur. Halifenin ve lkenin durumunu soran imparator eli ile grtkten sonra onu gezdirtmi ve bu gezi esnasnda baz bitkilerle kimya (simya-alm) alannda bakr-kurun-kalaydan altn ve gm elde etmeye ynelik birtakm uygulamalar gsterilmitir280. lkede cephane retim tesisleri ounlukla Konstantinopolis ve Thessalonikede (Selanik) olmasna karn bazlar da eyaletlerde younlamtr. Bunlarn en nemlileri zengin mineral yataklar olan blgelerdi. Bylece Olympos danda bulunan mineralleri karabilen Nikomedia da kalkan ve kllaryla nlyd. Saris (Sart), Anti-Toroslardan gerekli madenleri salayan Caesera (Kapadokya) silah retiminin balca merkeziydi. Hierepolis (Denizli evresi) ve Kuzeybat kylarnca eitli madenler karlrd281. Bizans tarihinin balang dneminde ender bulunan lks maddeler, en ok Doudan, mcevherler Hindistan ve randan ithal ediliyordu. Dou ile ticaret ok gelimitir. kiye blnen Roma mparatorluunun Anadolu topraklarndaki ardl Bizansn tak gelenei, sanatta egemen olan iki gl akmn etkisinde biimlendi. lki, zellikle saray ve ileri gelen evrelerle tutulan, kk eski sanat geleneklerine bal, ince, hassas, hatta baz durumlarda Hristiyanla yabanc unsurlarn bile gze batmad grkemli,
279 280

Barkan, s. 63-64 Avc, s. 90 281 Rice, s. 112

81

zengin ve gz kamatrc bir sanat akm olan bakent slubuydu. Dieri ise form gzelliine nem vermeyen, dini konular esas alan ve sanat dinin bir anlatm olarak kabul eden ilkel ve kuru bir sanat akm olan eyalet slubu. Ama her iki slupta da ok tanrl dinlerdeki motifler Hristiyanlkla birlikte yerlerini farkl motiflere braktlar; ok farkl teknikler kuyumculua egemen oldu. Bizans mparatorunun ilk dnemlerinde kuyumculuk form ve teknik olarak Roma kuyumculuunun devam niteliindeydi282. Kendine zg form, desen ve teknikler, Konstantinopolisin kuyumculuk merkezi haline dnt 6. yzyldan sonra geliti. Bu geliimde Bizans imparatorlar II. Theodosius ve III. Valentianusun camc ve kuyumculardan vergi almamalar byk rol oynad. Saraya bal biimlenen kuyumculuun gelimesi iin ayrca skenderiye ve Antakyadan ustalar getirilerek bir Bizans slubunun ortaya kmas saland. Deerli madenler, zellikle altnla birlikte deerli, yar deerli talarn ve organik maddelerin kullanld gsterili taklarda Bizans kuyumculuunun zgn teknii mine gelimeye balad. Bizansllar da tpk kendilerinden nceki Anadolu halklar gibi taklarn, sslemenin ve zenginliklerini gstermenin yan sra ktlklerden korunmak ve dindarlklarn gstermek iin taktlar. Bizans taklar, Roma ve Helenistik dnemler olarak hem Baty hem de kendilerinden sonra Anadoluda yaayan Seluklu ve Osmanl kuyumculuunu etkilediler283. En batan beri deiik trdeki kuyumcular arasnda kesin bir ayrm yaplmt. Bylece, yalnzca gm ileyenlerle altn ileyenler ayr atlyelerde almakla kalmyor, kuyumculukta yaygn olarak kullanlan granl ve telleri pastalarla doldurduu altn blmeleri yapanlara ayr alma yerleri veriliyordu. Gm ve altn ileyenler arasnda, yalnzca kral talar ssleri, nian ve rtbe iaretleri ve grevleri gsteren rozetler, saray ve kilise iin gerekli olan tren kaplar ve tabaklar retenler vard. Maden ileyenlerden bazlar tun ilemekte dierleri bakr ve kurun ilemekte ustalamlard. Ayasofya kilisesi iin 838de yaplan byk tun ve gm kaplar taklmt, ama onlar yapanlarn ustalna tanklk etmek zere bugne kalan yalnzca Ayasofyann kaplardr. Bu ustalardan maden ileyicileri ve kuyumcular hem inananlarn gereksinme duyduu kutsal emanetleri, halar ve ncil kapaklarn ve ssl ve bezeli olanlardan yalnzca kullanl olanlara kadar deiik trde at koumlarn da

282 283

Rice, s. 163; http://www.ezberim.com http://www.ezberim.com

82

salamalarnn yan sra, saraya, kiliseye ve devlete mcevherleri, bezemeleri ve sofra takmlar ve mutfak eyalaryla birlikte gerekli olan tren kaplarn da salarlard284. Bunun yan sra bakentte ya da eyaletlerdeki kentlerde ya da tarada yaayan maden ileyicileri gnlk yaamda gerekli olan saysz nesneyi ve zellikle bak ve kazma, balta ve krek gibi aletleri de yaparlard. Balkon ve pencereler iin demir parmaklklara, kap ve kasalar glendirmek iin de demir ubuklara her zaman gereksinme vard. Srgler, anahtarlar, kilitler ve byk miktarda ivi her zaman satlyordu, ama daha usta iiler polycandeli denen tun ya da demir halkalardan avizeler yapyorlard. Bunlar eitli boyutlardayd ve kiliselerin, saraylarn ve maliknelerin tavanlarna mutlaka aslyordu. Fitilleri olan ya kandilleri halkann stne yerletiriliyor ve bu halkalara bezemeler aslyordu; kiliselerde bezeme olarak ha, balk ya da ku gibi simgeler kullanlrd. Madenleri ileyenler, lkenin yaygn gemicilii iin gerekli olan zincir ve pa285lar da yapyorlard. En yetenekli ustalar dokuzuncu yzylda moda olan saatlerin iindeki paralar retirlerdi. Bunlara talebin, mparator Theophilosun Araplarla ilgili her eye byk ilgi duyduu dnemde, Arap matematikilerin almalaryla yaratlm olduu ileri srlmektedir. Onun hkmdarl srasnda imparatorluk atlyelerinde alan kuyumcular, aralarnda en grkemlileri olan imparatorluk taht gibi marifetli mekanik aygtlar yaptlar. Bunlarn tasarmlar her naslsa Arap dnyasnda deil de Bizansta dodu. rnein imparatorluun maden ileme atlyelerinden birinin yneticisi olan Patrik Antoniosun bir akrabas, dallarnda ark syleyen madeni kular olan gm aac icat etti. Bu yapt III. Mikhail (842-67) gme gereksinme duyduunda eritildi. Taht, 10. yzyla yani daha sonraya tarihlenen bir yaptt. Bu taht Magnaura Saraynn taht odasnda kullanlyordu ve 968 ylnda Liutprand, verilen bir iret zerine dier madeni hayvanlar ayaa kalkarken, tahtn desteklerinin bir blmn oluturan aslanlarn kkremeye ve zerindeki kularn da tmeye baladn
284 285

Rice, s. 127-128 pa: Denizcilikte pa, herhangi bir deniz tatn istenilen bir yerde sabit tutmak iin suyun dibine braklan, iki veya daha ok kanca eklinde kolu bulunan, uzun bir zincire veya kabloya bal, genellikle metalden yaplm alettir. palar deniz dibine saplanarak ya da taklarak, tatn bulunduu mevkiiden uzaklamasn engellerler. Antik palar, byk talardan, ta dolu sepetlerden, kum torbalarndan veya kurun doldurulmu ktklerden yaplrd. Bu palar deniz tatn, sadece arlklar vastasyla sabit yerde tutarlard. Deniz tatlar bydke daha etkin bir alet bulunmas gerekti. nceleri tahtadan yaplm kancalar kullanlmaya baland. Zamanla bunlarn yerini metal kancalar ald. Kancalarn says artrld ve diler eklenmeye baland. Dier nemli bir gelime ise kancalar ve diler ile dik a yapan ufki bir kolun eklenmesi oldu. Bu kol, pann kancalarnn deniz yatanda dik durmasn ve bylece birinin iyice saplanabilmesini salar. Stok pa ya da balk pas denen bu tip palar, asrlardr en yaygn ekilde kullanlan pa tr olmutur.

83

grdnde armt. VII. Konstantinos Porphyrogenitos bir eme gibi olan ve glsuyu pskrten baz dkme altn horozlardan, keilerden ve koyunlardan sz eder. Heykeltralarn ve inaatlarn gereksinme duyduu mermer ve ta gibi, maden ileyenlerin kulland madenlerin birou da ta ocaklarnda ve madenlerde (hepsi de devletin mal olan) alan mahkmlar tarafndan karlyordu286. M.. 1000 yllarnda Afyon - scehisar mermer ocaklar almtr. Marmara Adasndan ilk alarda mermer karlarak heykel yaplmtr. Roma'daki Sen Piyer Kilisesi'nin i stunlar ve Roma duvarlarnn d ksmlar da scehisar mermerlerinden yaplmtr287. Batan beri lks mallar devlet tekeli olarak ilem grr. Deerli talar ve madenler Byk Sarayla Constantinus Forumunun arasnda olan agorada ya da pazar yerinde satldndan maden ileyenler, kuyumcular ve tefecilerde burada bulunuyordu288. Para baslmas da benzer bir imparatorluk tekeli olmutur. mparatorluk mlkiyeti iin kle altn ithal edilmitir. En iyi mcevherler, en iyi brokarlar ve en iyi emaye ileri saray fabrikalarnda zellikle yksek snfa mensup kiiler iin retilmitir. mparatorluk sermayesinin byk bir blm imparatorluk saraynn lks tketimine ayrlmtr289. Bizansllarn ince ve gelimi beenileri, ok gzel taklarn yaratlmasna esin kayna olmalarna yol at. Her birinin tasarm ok hafif, boyutlar kk tutulmu ve iilii kusursuz olan bu taklarn hibirinin de gsterii yoktu. Daha sonraki talar bile altn ve deerli talardan yaplm gerekten gzel ve zarif pandantifleri olan altn bir ember biimini ald. Kolye olarak kullanlan halarn evrensel olarak kullanlmasna karn, balk gibi Hristiyan simgeleri en sevilen tasarmlar arasndayd. Ayrca insanlar bakr, tun, gm ve altn yzk takarlard. Monogramlar, Hristiyanlk simgeleri ya da yazlar kaznm olan yzklerden bazlarna deerli talar taklm olurdu. lk balarda Roma etkisiyle kameo290lar modayd ama ksa bir sre sonra onlarn yerini deerli talardan yaplm brolar ald. Kpeler, bilezikler, kolyeler ve pandantifler ok yaygnd. Bunlarn birou altn frigrand ve olaanst zariflikteydi. Birou da altn eritlerle blnm emaye ii ya da pasta kakma olurdu. Kuyumcular ounlukla esinlerini Doudan alrlard. Bunun iin Theodorann takt tacn biimini byk
286 287

Rice, s. 128-129 Murat TURAN, "Madenciliimizin Tarihsel Geliimi", s. 48 (http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/b4e2b9376139fa0_ek.pdf) 288 Rice, s. 147; Runcman, Byzantine Trade, s. 153-155 289 Runcman, Byzantine Trade, s. 153 290 Kameo: zerine kabartma yaplm yar deerli tatr.

84

oranda Pers beenisi etkilemitir. Revannada ki San Vitale kilisesindeki cam mozaikte de grlr ve Pers beenisinin etkisi en gzel bileziklerin ounda grlen aslan bayla biten ular gibi ayrntlarda da grld gibi, ksa bir dnem moda olan merkezi bir e oluturan gs ne dnk kanat am hayvanlarda da grlr. Bizansllarn taklara kar talebi yalnzca czdanlarnn boyutlaryla denetlenebilirdi. Varsllar zellikle ou Hindistandan ithal edilen inci, ametist ve zmrde dkndler. Bunlar 12. yzylda yerini mantonun ald Cklamydeslerini (pelerin) tutturduklar inelerde kullanyorlard. Ayrca bronlar, pandantifler, kemer tokalar, yzkler, halar; mcevherlerle bezenen sa modelleri ve eerlerde ve dier at koumlarnda ss olarak ta kullanrlard. ada llere gre bu talarn nitelikleri ender olarak iyiydi, fakat dzenlemelerin iilii her zaman olaanstyd291. Taklar ve giysiler baya ya da eski bir grnm aldnda atlrd nk 18. yzyla kadar kiisel temizliin en basit kurallarn bile ihmal eden Avrupa topluluunun aksine, Yunanllar da Romallar kadar zamanlarnn byk bir blmn hamamlarda geirmek iin titizlenmekle kalmayp, giysilerinin de yeni ve iyi durumda olmalarna zen gsterirlerdi 292. Emaye ii de nemli bir almadr293. Silahlanmada emperyalist dnce hkimdir ve yine devlet tekelidir. Silah retimi kar amac gdlmeksizin imparatorluk dnda ve pazarda yer almad. mparatorluk yaknndaki binalar cephanelik olarak kullanlmtr294. 2.3.1.7. Sabun reticileri Her zaman temizlii ve safl hatrlatan sabun, gnlk yaantmzn nemli parasdr. Gemii M.. 6 binlere kadar uzanan sabun kullanm, zamanla gnlk yaantmzn nemli bir paras haline geldi, vazgeilmez oldu. Fenikeliler sabunu bulana kadar kl ve kil geleneksel temizlik arac olarak kullanlyordu. Gemite Fenikeliler ile Galyallar arasnda nemli bir takas arac olan sabun, Roma dneminde kadnlarn en gzde temizlik arac haline geldi295. M.. 6000de bulunan ve kullanm Ortaada genileyen sabun, tarih iinde kimi zaman deerli bir dei-toku arac olarak, kimi zamansa ila olarak kullanld. Sabun nitelii tayan maddelerle ilgili ilk

291 292

Rice, s. 163-164 Rice, s. 164-165 293 Runcman, , Byzantine Trade, s. 151 294 Runcman, , Byzantine Trade, s. 153 295 Gndem Ekonomi, Sabunun Dn Bugn (http://gundemekonomi.com)

85

yazl belge ise, Mezopotamyada M.. 3. bin yllarndan kalma kil tabletleridir. Bu tabletlerde, potasyum ve yala kartrlarak elde edilen bir maddeden sz ediliyor. Sabun yapmna ilikin ilk tarifler, M.. 2500 ylna ait Smer yaztlarnda ortaya kmtr. Buna ramen Pompeide yaplan kazlarda bir sabun imalathanesiyle, kalp sabunlara rastlanm olmas, ilk sabunun Romallar tarafndan bulunduu dncesinin yerlemesine neden olmutur. Burada tabi ki banyo kltrnn Romallarda balam olmas ve ilk Roma hamamnn M.. 312de ina edilmesi de dier nedenlerden biridir. Eski zamanlardan kalma bir Roma masalna gre, sabunu ilk defa kadnlar kefetmi. Havyalarn kurban edildii Sapo Dann kysnda bulunan Tiber Nehrinde amarlarn ykayan kadnlar, amarlarn eskiye oranla daha az aba sarf ederek temizlediklerini fark ederler. nk hayvanlarn kurban edildii Sapo Dandan Tiber Nehrine yamurla birlikte hayvan yalar ve odun klleri karyordur. Bu karm ise bayanlarn amar gn iin ho bir hediye oluyordu. Kiisel temizlie nem veren Roma ulusunda banyo kltr nce de belirttiimiz gibi olduka yaygnd. Hamamlara ar dkn olan Romallarda banyo yapmak en temel sosyal grevdi. M.. 25 ylnda yzlerce hamamn bulunduu Romada banyonun altn a balad. Romada yaanan zengin banyo kltrn, Erken Hristiyan Kilisesi dini adan uygunsuz olduu gerekesiyle ok abuk saf d brakt. Fakat M.S. 476da Bat Romann yklmasyla birlikte gzlenen bu gerileme ve salksz yaam koullar, Ortaa Avrupasnda byk sorunlara neden oldu. Temizlik, artk halk kltrnn bir paras deildi. Yaklak 17. yzyla kadar yaanan bu karanlk dnemde ihmal edilen kiisel temizlik ayn zamanda 14. yzylda byk veba salgnn dourdu. Bizansllar suya kar dknlkleriyle, Romallar kadar ykanmaya meraklydlar. Kilisenin gnde kere ykanmay fazla bulmasna karn iki kere ykanmak olaand saylmyordu; yine de sekizinci yzylda iki kere ykanan din adamlar stlerince iddetle azarlanyorlard. Yalnzca ok zenginler kendi hamamlarn yaptracak maddi gce sahiptiler; III. Romanosun (1028-34) ld, belki de ldrld hamam o srada yaad saraya yaknd. Hibir kentte halk hamamlar az deildi, nk ileri gelen kimseler imparatorlarn kendilerine rnek alyor ve kentlerinin daha yoksul blgelerinde bu gibi kurulular yaptryorlard. Romada olduu gibi Bizansta da halk hamamlar ounlukla etkileyiciydi ve salam yaplmt;

86

fasad296lar bezeliydi ve i dekorasyonlar ve donanmlar lkst. Justinianosun zamannda ve belki de ondan ok daha nce, kk odalar ve tuvaletler temel eler saylmaya balamt; bunlar ounlukla yuvarlak bir ykanma havuzunun evresinde olur ve tun bir kazanda stlan su hamama ssl bir fiskiye ile son bul an borularla verilirdi. Souk ve scak sulu yzme havuzlaryla scak buhar banyosu yaplacak bir blm, scak hamam olarak ayn yapnn iinde olurdu. Byle bir kurulu btn gn erkeklere akt, ama akamlar kadnlara ayrlyordu297. Eski Romallarn sabun yapmyla ilgili bilgilerinin Avrupaya yaylmasyla nemli sabun yapm merkezleri ortaya kt. Sabun yapmcl, Avrupada 7. yzylda meslek haline geldi. Sebze ve hayvan yalarna bitki klleri ve gzel kokular katan sabun yapmclar kendi ticaret alarn kurdular. Gzel kokularn da katlmasyla artan sabun eitleri amar ykamada ve banyo yapmak iin kullanld. Sabunun kiisel temizlik iin kullanmna M.S. 200 yllardan itibaren rastlanmaktadr. Sabun, sabun olmadan nce st, kum, baz yalar ve eitli bitki yalar temizlik amacyla kullanlmaktayd. Hipokrat gibi dnemin nemli fizikilerinden biri olarak gsterilen Galen,(M.S.150-200) sabunu temizlik ve tedavi maksatlaryla kullanm arac olarak ilk tanmlayan kiidir298. Sabuna talep artnca retimi de artt ve sabuncular bir esnaf grubu oluturdu. 10.yzylda Bizansta esnaf loncalar iinde sabuncu esnaf grubu da vard299. Bizansn sabun ve zellikle mum sanayileri ok nemliydi. Mumlar yalnzca evlerde deil, ayn zamanlarda da alaylarda ve zellikle aydnlatma amacyla deil sayg iareti olarak ikonalarn nnde ve yakldklar kiliselerde gerekliydi 300. Sabun retimi, ykama, piirme, svlatrma ve sabunlatrma olmak zere 4 evreden meydana geliyordu. Yourma srasnda parfmler katlarak kokulu sabunlar elde ediliyordu301. Kozmetik sanayinin gelimesiyle sadece temizlik maddesi olmaktan kp, zel formller ve kokularla farkl zellikler kazanan sabun, genlik, gzellik ve przsz bir cildin en doal kayna haline geldi.

296 297

Fasad: Cephenin Franszca karldr. Trkede aynen kullanlmaktadr. Rice, s. 151-152 298 Trkiye hracatlar Meclis Yayn Organ TURKISHTME (www.bir.tat.com.tr) 299 Rice, s. 133; Glden, SARIYILDIZ, "Osmanlda Sanayi Sabunla Balad", Trakya niversitesi Tarih Blm retim Grevlisi; Runcman, Byzantine Trade, s. 157 300 Rice, s. 133; Runcman, Byzantine Trade, s. 157 301 Gnden Ekonomi (internet bilgisi), (www.teknolojivebilim.com.tr.)

87

2.3.1.8. Bizans Amphoralar (mlekleri), Seramikiler Arkeolojik aratrmalarda en youn ve yaygn olarak ele geen malzemeler seramiklerdir. Seramikler arasnda saysal adan en youn grup ise, zerinde sr ya da boya ile yaplan bezemenin bulunmad, gnlk kullanm iin retilmi srsz kaplardr. Hammaddesi olan kilin kolay bulunmas ve tatan daha kolay biimlendirilebilmesi srsz seramiklerin her tip ren yerinde kullanlmasn yaygnlatrmtr. Yaamn her alannda kullanlan bu malzemeler yaklak 400 derecenin zerindeki bir sda frnlandktan sonra yok olmadklarndan, krk paralar bile gnmze kadar ulamtr. Bu nitelikleri ile eer aratrmalarda srsz seramikler deerlendirmeye alnr ise, kullanldklar toplumun gnlk yaamn ve bu yaamn zaman ierisindeki deiimini takip edebileceimiz malzemelerin nemli bir grubunu oluturabilirler. Buna ramen yeni saylabilecek Bizans seramik aratrmalarnda, srsz kaplarn neredeyse yok sayld, yaynlarda amphora302 dndaki trlere genellikle yer verilmedii grlr303. Bizans srsz seramiklerine ynelik yaynlar grupta toplanabilir. lk grup kaz ve yzey aratrmalarnn sonu raporlar niteliindeki yaynlardr. kinci srada Bizans batk aratrmalarnda ortaya karlan seramikler yer alr. nc grup ise srsz seramiklere ait bir trn ele alnp deerlendirildii yaynlardr. Ayrca mze ve sergi kataloglarnn da bu yaynlar arasnda deerlendirilebilecei dnlse de, bunlarda srsz seramiklerden ok krmz astarl ve srl seramiklere yer verildii grlmektedir. Kaz buluntular sistematik allan bir alandan ve tabakalardan geldii iin tarih ve kken tespiti yaplabilmesi asndan nemlidir. Bu yaynlar seramik buluntular ieren monografik kitaplar, kaz yaynlarnda seramiklere ayrlan blmler ve makalelerden oluur. Mutfak kaplar arasnda yiyecek ve arap depolamada ve bunlarn mutfakta hazrlanmas srasnda kullanlan srsz seramik kaplara yer verilir. Bu tipler arasnda ele alnan pithoslarn evde tahllar depolamada; amphoralarn arap, ya tama ve depolamada, testilerin su tamada, basin ve mortar ad verilen kaplarn peynir ve st rnlerinin hazrlanmasnda, kse ve anaklarn yemek hazrlamada kullanldklar belirtilir. Damgalarn kullanm konusunda aratrmaclarn tespiti, 6. yzylda baz istisnalar dnda ha biimindeki iaretlerin amphorann dibinde yer ald ynndedir. Erken Bizans amphoralar zerinde damgalarn 6. ve 7. yzyllarda boyunda ve kulplar
302 303

Amfora: ki kulplu, dibi sivri, dar boyunlu geni testi. Aye aylak TRKER, "Bizans Dnemi Gnlk Kullanm Kaplarna Ait Yaynlar ve Deerlendirme Yntemleri", Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, C. 21, S. 2, Ankara 2004, s. 209

88

zerinde bulunduu, 9. ve 10. yzyllarda bu damgalarn genellikle kulbun st blmne yerletirildii, 11. yzyldan balayarak kulbun omuz blmnde kullanlan damgalarn 13.-14. yzyllarda kulplarn gvdeye birletii dip blmnde yer ald belirtilmitir. Bizans imparatorluunda 4. yzyldan itibaren kullanld bilinen damgalarda 12. yzylda ounlukla Bizans imparatorlarnn veya imparatorluk ailesinin mensuplarnn isimlerinin ksaltmalar kullanlmtr304. Piirme kaplar grubundaki rnekler, gerek piirme iinde kullanldklar gibi ilevdeki mutfak kaplarndan ayrlmtr. Dorudan atein zerinde kullanlanlarn kumlu hamurdan retildikleri ileri srlr. Bu grupta tavalar, gveler ve piirme kaplar bulunur. Sebebi bilinmemesine ramen baz testiler, piirme kaplaryla birlikte ele alnmtr. Bunlarda dz ve yonca azl olmak zere iki ayr tip vardr. Bezemeli mutfak kaplar, ayr bir grup olarak deerlendirilmitir. Bunlar ok enderdir ve bu kaplardan sadece birka para renkli slip bezemeye sahiptir ve kaba bir hamurlar vard. Bunun da Erken ve Orta mparatorluk dneminden olduklarn gsterdii ne srlr. Unguentariumlar, temel olarak baka bir grupta tanmlanmam, buna neden olarak, kendi allmam biimi ve ikinci olarak karakteristik hamurlara sahip olmalar gsterilmitir305. Bugne kadar talyadan spanyaya, Msrdan Girite, Rodostan Kosa kadar, Milat ncesin birok amforasnn tehislerinin yaplmasna ramen iinde yaadmz Milat sonrasnn Bizans hakknda hala yeterimce aratrma yaplmam. Amforalarn tehis ve tespitleri oluturulmamtr. Bu yzden Bizans, Ganos dnda, amphoralar hakknda en az bilgiye sahip olduumuz bir merkezdir. Panaztepe yerleiminde yaplan kazlarda tespit edilen en belirgin amphora grubu da Ganos amphoras olarak adlandrlan amphoralardr. Bu tip amforalar ksa boyunlu ve ksa ar kulplu olup, kulplar omuzdan az kenar ile birlemektedir306. Amforalar geni bir tarihsel sre ierisinde incelemek gerekir ancak uzun bir gemii, maceras, tarihi olan Bizanstan ne yazk ki elimizde sadece "Ganoz" vardr. u an retim frnlar tespit edilip, batklar da Marmara adasnda bulunduu iin Gonos Amforalar hakknda biraz daha salkl bilgiye sahibiz307. T. T. Riceye gre, M.S. 6-7

304 305

Trker, Geliboluda Bizans Seramikleri, s. 99 Trker, Bizans Dnemi Gnlk Kullanm Kaplar, s. 211 306 Mimarolu, Panaztepe, s. 444; Trker(1), s. 96 307 "Bizans Amforalar", Deniz Magazin S.43,(http://www.worldofomphara.com)

Dergisi,

Kasm-Aralk

2000,

89

yzylda Konstantinopolis esnaf loncasnn en nemli iki meslek dalndan biri dericilik, dieri de mlekiliktir. 2.3.1.8.1. Selanik i Seramikler Sert hamurlu, zengin dekorlu kaplardr. Palailogoslar dneminde, 13. yzyl ve 14. yzylda retilmilerdir. Champleve ve Sgrafitto teknikleri kesin hatlar oluturur. Tipik rneklerinde ku figrleri ve stilize yaprak motifleri bir arada kullanlr. Seramiklerin Yunanistan, zellikle Selanikte, youn olarak ele gemesi, bu seramiklerin burada retilmi olmas gerektii fikrini dourmutur. Yabanc literatrde "Thessalonika Ware " ve "Salonikiware" olarak kullanlan terim Trkeye "Selanik i" olarak evrilmitir. Karacahisar Kalesinde yaplan almalar sonucu ele geen seramiklerin kesin olarak ne zaman retildiinin bilinmemesi ve Selanikte retilmilere benzerlik gstermesi nedeniyle Selanik i olarak adlandrlmtr. Her ne kadar stanbul, znik ve Bergamada ele gemi, dolaysyla ihra mal olarak Anadoluya gelmi bir retim grubu olduu bilinse de Karacahisar rneklerinin ihra mal m, yoksa taklit mi olduunu sylemek zordur. Karacahisar Kalesinde bu grubu temsil eden iki adet para ele gemitir. Bunlardan ilki champleve tekniinde dekorlu tabak parasdr. Kabn az kenarn geometrik bordr dolar. Taban orta ksmnda bir ku figrne ait kuyruk, kanat ve ayaklar grlebilmektedir. Dier Selanik rneklerinde olduu gibi ince sgrafitto izgilerle kuyruk ve kanatlardaki detaylar tamamlanmtr. Sgrafitto (astar kazma) dekorlu kaplarn hamurlar krmz, krmz-kahverengi, pembe-krmz renklerde, sk dokulu, az gzenekli, kire ve mika katkldr308. Ancak Selanik tipi paralarda motifin kendisi deil evresi kaznarak figrler ortaya karlmtr309. Yourtukalede yaplan kazlarda da bu tipte seramikler ele gemitir. Paralardan birinde turuncu renkli, kire ve mika katkl hamur grlr. 20 cm apnda muhtemelen yayvan bir tabaa ait olabilecek para retim aamasnda yarm braklmtr. Kabn i dudak kenarnda kazma teknii ila yaplm dairesel izgilerin

308

Ebru PARMAN-Canan PARLA-Muradiye BURSALI, Eskiehir (Merkez Karacaehir Ky) Karacahisar Kalesi 2005 Yl Kaz almalar Sonular, Ankara 2007, s. 3 309 Muradiye BURSALI, Eskiehir Karacahisar Kalesi Sgrafitto Dekorlu Ortaa Seramikleri, Eskiehir Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Fakltesi, Y.L. Tezi, Mays 2007, s. 178

90

arasna sgrafitto teknii ile yaplm dalga motifleri ilenmitir310. Yourtukale kazlarnda ele geen ayaklar ve yarm braklm kap paralar burada bir seramik retiminin var olduunu gstermektedir. Bizans seramikleri 9-15. yzyllar arasnda slam ve Avrupa seramii arasnda bir kpr niteliindedir. Tek renkli ve ok renkli aktma, astar bezeme, astar kazma (Sgrafitto) teknikleri ile yaplan, krmz hamurlu ve beyaz kil astarl, zeytin yeili ve sar srl seramiklerdir. zellikle alayan ku figr yaygn olarak grlr. Bizans Seramii bu zellikleri tar311. i snfnn yn giysileri gibi keramiklerin ou da kyller tarafndan kyler de retiliyordu, ama keramikilerin ou mallarn satmak zere dzenli olarak btn kentlerde kurulan pazarlara getirirlerdi. Son zamanlar da belki de Dou etkisiyle, gerekten ok iyi nitelikte keramik retiliyordu. Bu gne kadar hibir frn alan bulunmamasna karn nitelikli mallarn ou o kadar gzeldir ki, bunlarn Konsatinopolis ve Thessalonika (Selanik) gibi nemli kentlerde yapldndan hi kuku duyulamaz. Nikomedia (zmit) da nemli bir retim merkeziydi ve belki daha sonra znik ismiyle Trk ini sanayinin balca merkezi olan Nikaia (znik) da nemli bir merkez olmutu. ini yntemiyle retilen ve bir ikona olarak kullanlan, bir yapnn eklem yerlerini ya da dier yapsal elerini kaplamak ve belki duvarlarda ki mozaikleri ya da resimleri erevelemek iin kullanlan kaplama plakalar Bizansa zgyd. mlekilik, szge, byk arap ve ya kaplarndan tabak, mutfak eyas ve kseye kadar her tr ev eyasnn retilme yoluydu. Bir tr stcnn konduu delikli yksek tezghlarda yemekleri stmak iin kullanlan kaplar bile bulunmutur. Kaplardan bazlar kaba yaplrken, dierleri byk bir sanatlkla retilmi ve bezenmitir312. Konstantinopolis, her ada olduu gibi 8. yzyldan 11. yzyla kadar yine inden Hindistana, Venedikten Yunanistana, ngiltereden Rusyaya kadar ticaretin kalbi idi. Amforalarla gnderilen arap ise en nemli ihra mallarndan biriydi. Gonos amforalar, Sinop amforalar gibi yzyllar sren kesintisiz imalatlaryla dnyada sayca en fazla retilmi Amfora grubuna girebilirler. Gonoslular (imdiki Gaziky), tm geimlerini bacla ve arapla balayarak yzlerce yl tm dnyaya Marmara arab ihra ettiler ve bundan da hakl bir gurur kazandlar. Blgede 19931995 yllar arasnda yaplan aratrmalarda 11 tane Bizans bat tespit edildi.
310

Sinan MMAROLU, "Srl Seramikler Inda Gney Aiolis Blgesi Bizans Dnemi Yerleimleri", III.-IV. Ulusal Arkeolojik Aratrmalar Sempozyumu, Anadolu, Ek Dizi No: 2, Ankara 2008 311 http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html 312 Rice, s.133

91

Bunlardan 7 tanesi Gonos tipi Amfora, 3 tanesi de 7. yzyl batndan, 1 tanesi su arklar, at kiremidi, yass ada bat tipinde amforalar, sonuncusunda da deniz ticaretinde son defa kullanlan Amforalarn son trleri bulundu. Son olarak, amaltnda bulunan ve 10. yzyla ait olduu tahmin edilen 20-30 metredeki bata da amalt Burnu Bat ismi verildi. Strabon, Gonosun M.. 1.yzylda bir Yunan kolonisi olarak kurulduunu belirtir. Gonoslular retimlerinin en az yarsn Konstantinopolise satarken herhalde yarsna yaknn da ihra ediyordu313. Sn. Gkhan Tann Gonosla ilgili makalesinin bir paragraf aynen yledir: "Osmanl Tahrir Defteri 16. yzyl Gonosunu yle anlatr: Ve bundan gayr karye-i Horada kabakulak kfirler vardr. Ylda maktu bo kabakulak virrler ayruk nesne virmezler. Amil ol bo kabakulaktan virir ira ile doldurup amile teslim ederler." Kabakulak, Osmanllarn kulak eklinde kulplar olan testilere verdikleri addr. Anlalan o ki, Osmanl devrinde Gayr-i Mslim halkn, eski alarda balayan araplk ve Amfora yapm bu dnemde de devam etmitir314. Kyllerin evleri ounlukla drt ke kk odalardan biraz daha iyiydi; en iyileri iki odaya ayrlp, ats kiremitle rtlrken, daha baarl iftiler iki katl evlerde yayorlard. Dalk alanda bu kulbeler tatan, dier yerlerde tuladan yaplrd. Kyn anak mlekisi ve tulacs ounlukla ayn kiiyken, daha byk kylerde bu iki i birbirinden ayrlmt. Her iki durumda da ustalar hem yerel toprak beyleri ve hem de kyller iin yap malzemeleri, depolama kaplar ve sofra takmlar yapmak zere btn gn alrlard. Onlar demirciyle birlikte marangozlar gibi kylerde bulunan dier biricik zanaatkrlar olduklarndan, kyller iin ok gerekliydiler315. 2.4. Ham ve Yar Mamul Sanayi rnleri reticileri Nihai rn haline gelmemi ya da bal bana bir nihai rn olmayan, zerinde ksmen emek ve ham madde bulunan, retimin bir paras olan mallardr. Yani tam ilenmemi, tketici talebi asndan henz tketime hazr olmayan rnler ham madde kapsamna girer. Bunlardan konumuzla ilgili olanlar burada ele alacaz.

313 314

Atlas dergisi 1998 yl Austos says. Bizans Amforalar, s. 43 315 Rice, s.182

92

2.4.1. pek Tekstil malzemeleri iinde ok asil bir grnts olan ipein, bugne kadar yerlemi bir kanya gre, M.. 3000 yllarnda ve inliler tarafndan bulunduu sylenir. Ancak insanlar iin harikulade bir bulu olan bu malzemenin tekstilde ilk kullanmnn hangi koza cinsinden olduu ve bunu ilk bulanlarn gerekten inliler mi olduu kesin bilinmez. Konfyse gre ipein kefedilmesi M.O 2640 ylna dayanmaktadr. Efsane yledir ki; inli prenses Xi Lin Shi, ipek kozas bardana dtnde, bir dut bahesinde ay imekteydi. Scak ay kozann sert d kabuunu zd. Uzun trnayla kozay karmaya alrken, kozann kesiksiz bir filament ierdiini fark etti. ekmeyi srdrdke, koza almaya devam etti. Bylece prenses ilk iplik ekim tekniini kefetmi oldu. in tarihinde bu yllarda dokumaclk, salam temellere dayanmaktayd. Bylece bu yeni bulunan lifi kumaa dntrmek mmkn oldu. pek ipliinin kesiksiz yaps onu pamuk, keten ve ynden daha gl ve kolay dokunabilir yapmtr. inliler bu olaanst, kendi deyimleriyle cennetten gelen lifin potansiyelini fark etmekte ok hzl olmulardr. Bu lifin kkeninin gizlenmesi iin btn nlemleri almlar ve kaynan aklamay lmle cezalandrlmas gereken bir su olarak grmlerdir316. zellikle, 20. yzyln balarna kadar ipek konusuyla ilgili yazlm kaynaklardaki bilgiler bize, in efsanelerine dayal verildiinden, M.. 3000lerde inlilerin ipei bulduklar fikri, yaygn bir dnce haline gelmitir. Fakat bugn o yrelerde yaplm kazlardan karlan buluntular, inlilerin tarih kitaplarnda yer alan efsanelerinin doru olamayacan, Orta Asyada in devleti kurulmadan nce inlilerin bugn sahip olduu geni topraklarda birok kltr medeniyetlerinin yaam olduunu ve o yrelerde de ipein kullanldn gstermitir317. Bu yzden M.. 3000 yllarnda bir in devleti varlnn sz konusu olamayacan iddia eden aratrmaclar, ayn zamanda inlilerin birok buluu bu medeniyetlerden devraldn da bulunan rneklerle gstermeye almlardr. nk 20. yzyln ikinci yarsnda aratrma ve bulgular inin M.. 1000 ylna kadarki dnemlerine ait bilgilerde hem tarihlerinde kronolojik hatalar yapldn ve olaylarn hatal yanstldn, hem de ortaya kan

316

Rza ATAV-Osman NAMIRTI, "Osman, pek Liflerinin Dn Ve Bugn", Namk Kemal niversitesi Mhendislik Fakltesi, Mhendislik Bilimleri ve Tasarm Dergisi, C.1, S.3, Tekirda, 2011, s. 113; Halil YILDIZ, Trkiyenin Sanayilemesinde Dokuma Sanayinin Yeri ve nemi, s. 391 317 Zahide MER, "Miladi Dnem ncesi Orta Asyada pek, Bilig-K/2005, S. 32, s. 2

93

kalntlarda etnolojinin de yardmyla bunlarn inlilere ait olmad sonularn ortaya koymutur318. Avan Rosthorn, W.Koppers, W.Schmidt gibi aratrmaclar, eski in kltrnn meydana gelii ve geliiminde Orta Asya gebe kavimlerinin, zellikle Altay kavimlerinin etkili olduunu sylerler. Hele son zamanlarda Sinoloji ve Kltr Tarihi konusunda yaplan aratrmalar, bu kavimlerin Trklk karakterlerini kesin olarak ortaya kardn gsterir. Bu da konuya daha bilimsel aklk getirmi, doruluk salamtr. Orta Asya Tarihimizin aydnlanmasna, dolaysyla Trk kabile ve devletlerinin in devleti ile ilikilerinin gn yzne karlmasna, tarihi balarmzn ve ilgimizin daha da artmasna neden olan bu aratrmalar ayrca, Trklerin ve Trklerle akraba kavimlerin M.. 3000lerde ve hatta ok daha nceki devirlerde, Orta Asyann dou ksmlarnda da yaadklar gereini ortaya karmtr319. 2.4.1.1. pein p Haline Getirilmesi pek, hibir elyafta olmayan zelliklere sahiptir; parlak, yumuak, en ince haliyle bile salam, boyanmaya en elverili elyaftr ve ok hassastr, grltden, kokudan, rzgrdan, s deiikliinden, hatta bakclarn temizliinden ok abuk etkilenir. Tabiatn doal olanaklar iinde, doal yollarla kurt halinden koza ve kelebek haline dnerek deiiklie urayan ipek bcei, bugn de eskiden olduu gibi ayn yntemlerle retilmektedir320. eitli evrelerden geen ipek kurdu, nce bulunduu aa yapraklaryla beslenmesinden belli bir sre sonra salglad bir madde ile kendi vcudu etrafnda sarp rd koza haline dnr. Koza iinde belli bir sre kalan ipek bcei, kozann kabuunu delerek yrtar ve kar. Bu hareketiyle kesii olmayan sarlm kozann ipei bozulur, kesik veya kesilmi hale gelir. D tabakasndaki mevcut serisin maddesinden uzaklatrlarak kolayca ile haline getirilen ipek, pamuk ve ketende olduu gibi ayn ileme tabi tutularak iplik haline dntrlr. in ipeinin elde edilmesinde en nemli ey, kozann hasarsz olmasdr. pein kalitesini bozan koza hasarn engellemek ve ipek bceinin kozaya zarar vermesini nlemek iin, nce kelebek haline dntrlecek olan kozalar ayrlr, dierleri scak suya atlr. Bylece

318

mer, s. 3; N. VELHANLI, "Byk pek Yolu ve Orta Asr mparatorluklar ", pek Yolu Dergisi, No. 4, 1998, s. 97- 101 319 Wolfram EBERHARD, "Eski in Kltr ve Trkler" , A.. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, S. 1, Ankara 1942, s. 19-20, 320 mer, s. 8

94

suda serisin maddesinden uzaklatrlan kozalardan tek tek ekilen iplik ularyla istenilen incelikte teller bir araya getirilir, birletirilerek iplik haline getirilir, dokumann cinsine gre erilir, boyanr ve dokumaya hazrlanr. inlilerin yzyllarca ipee sahip kmalarnn esas nedeni olarak, baka yerlerden ok daha nce beyaz rk, hakiki ipek bceinin ilk kez kendi lkelerinde retilmesi sylenebilir321. Oysa yaban ipeinin kozasndan elde edilen lifin tekstilde kullanm, inliler dnda ve inlilerden ok nceleri gereklemitir. Nitekim Hindistanda, Suriyede, Egedeki Kos adasnda M.. 2000in sonlarndan beri yaban ipeinin kozadan ekilen ipekten retildii, hatta keten ve yn iplikle kombine edilerek kullanld ve bu tarz dokumalara Palmyrada rastland sylenir. Bu da Orta Asyada olduu gibi Batda da ayn dneme paralel ipekten dokumalar yapldn gsterir. Beyaz rk ipek bcei olan in ipei ile dokunan kumalar effaf ve ok ince dokumalar olmasna kar yaban ipeinden retilen Kos adas dokumalarnn effaf ve daha mat olduu sylenir. "Bombix" adyla bilinen Kos adas dokumalarnn erken ve Ortaada ok sevilerek kullanld, hele Bizans dneminde inden gelen hakiki dokumalarn ok pahal olduu, buna ramen in has ipeinin zamanla Dou Akdeniz yresine yava yava hkim olmaya ve Bombix ipeinin yerini almaya balad ifade edilir. Hindistanda retilen ipeinse Suriye ve Kos adasndaki ipek gibi kesik veya hatal kozalardan retilmi olabilecei ve burada bol miktarda bulunan sar kozal yaban ipek bcei cinsinden elde edilen ipek cinsi olduu dnlr. Yani diyebiliriz ki, ipein inlilere ait olduuna dair bilgiler, inlilerin ipekle ilgili yazdklar birok efsaneye dayanlarak verilmitir. Ancak inin bu efsanevi kaynaklarn aratran ve fevkalade nemli bulgular elde ettiini ifade eden Prof. Arth. Rosthorn, bilgilerin yanlln ortaya koymutur. Anlalan o ki, ipein retimi inlilerin gnden yani yerleiminden ok nce biliniyor ve retiliyor olmasdr. nk efsanelerdeki inde elbiseler yapld belirtilen ipein yaban ipei olabilecei, dut ipei olmayacan dndrr. Hakiki ipekten halk giysisi retilmi olamaz. inliler belki dut aacnda yetien ipek bceinin yetitirilmesini daha younlatrm ve kozadan ipek sarm ilemini sadece teknik olarak gelitirmi olabilirler. nk inliler, efsanelerinde bahsi geen ipek cinsinin dut aac ipei olmu olsayd, her eyden nce yzyllarca gizli tuttuklar dut ipeinin yetitirilme ilemlerinden de bahsetmeleri gerekirdi ve bizde en erken M.. 2000 ylnn ortalarnda veya en az
321

Atav-Namrt, s. 113

95

kaynaklarn verdii tarihten 1200 yl sonra renmi olurduk. Yani, Orta Asyada bir ipek retimi vard ve bu da en ok yaban ipek bcei retimi idi. inliler bunu kendilerine mal etmek iin inli kral ve kralie isimlerini kullanarak, sanki bu kiiler ipein retildii zamanda yaam gibi onlardan efsane kahramanlar retip, hikyelerini tarihe geirmilerdir322. pek elbiselik kuma retimi dnda mzik aletine tel, ameliyat iplii ve balk oltas olarak da kullanlmtr. Neolitik dnem, Orta ve Aa Sar Irmak havzasndan, kuzeyde Manuryaya, batda Kansunun yksek ksmlarna kadar ok geni topraklarda yaylarak srm uzun, verimli bir dnemdir. Buluntulardan yola klarak elde edilen delillerle bir karlatrma yapldnda, kazlardan kan ipek kumalarn inceleme sonular bize, o zamana gre dokuma tekniinin ok ileri seviyelerde olduunu gsterir. Renkli ipliklerle retilen dokumalarn bile ilk kez M.. 403-222 yllar arasnda dokunduu tahmin edilmektedir. Bu tarz kuma rneklerine de, daha ok Moolistan, Sibirya, Noin ula, Limova, Pazrk ve Olaktda rastlanm, Tun-huang, Lov-lan, inde Niya, Afganistanda Bergram, Krmda Kerch, ve Suriyede Palmyra yrelerinde yaplan kazlardan da benzer kuma rnekleri bulunmutur. En nemlisi Han dnemi kumalarndan farkl retildii sanlan bu kumalarn buluntu yerleri de dikkate alnrsa inliler tarafndan retilmedii dnlr. Son yllarda in arkeologlar bile yaptklar aratrmalarla, in efsanelerinde ska ad geen Sar Irmak mparatorunun kars Leizinun, "ilk ipek bceini bulan ve makaraya ilk saran inlilerdir" tezini dorulamadklar, dolaysyla bu efsanelerin bugn pek emin ve gvenilir kaynaklar olmadklar grndedirler. nk in arkeologlarn kazlardan kardklar birok rnek, ipein ok erken zamanlardan beri retildiinin kantlarn oluturmaktadr. rnein; Shanxi yresi Xiaxian nehrinin Xiyin havzasnda, neolitik sitede yaplan kazlarda, birtakm ipek bcei kozalarn ortaya karmlardr. Bu buluntular bize, Sar Irmak vadisinde oturanlarn ok eski zamanlardan beri dut aac yetitiricilii yaptn ve ipei retip makaraya sarmay bildiklerini gsterir, Tpk Shang (Ym) mparatorluu dnemi kazlardan karlm olan ipek bcei kurdu kalntlar ile Orakel kemikleri ve dier hayvan zerindeki yazlardan da anlalaca gibi, Shang dnemi, (M.. 17. yzyl-11. yzyl) dut aac, ipek bcei ve ipek hakknda bilgi sahibi idiler. Bunun dnda, Shang dnemine ait

322

mer, s. 13-14

96

bronzdan yaplm balta zerine sarlm ipek kumalarn incelenmesi sonucu gstermitir ki, bu dnemde dz ve kark teknikle ipek kumalar dokunmutur. Neticede, ipein inlilerden ok nce Trk kavimler tarafndan kefedilmi ve kullanlm olabilecei, ayn ekilde hem dut aac ipeinin hem de yaban ipeinin inlilerden ok nce bilinmi ve ilenmi olabileceidir. Hatta yle grnyor ki, binlerce yl nce dz ve kark teknikle ipek kumalarn yine bu kavimler tarafndan dokunmu olabilecei, inlilerinse dut aacn daha kltre edip ipee ilem aamasnda iyiletirme saladklar ve bugnk retim seviyesine getirdikleri sylenebilir323. pek bceinin M.S. 6. yzylda imparator Justinianus zamannda inden gelen keiler tarafndan asalarnn iinde saklanarak stanbula getirildii rivayet edilir. .S. 16 ylnda Roma Senatosu tarafndan ipekli kuma kullanm yasaklanmtr. .S. 369 ylnda ise ipek dokumaclnn kadnlarn dndakilere yasaklanmasna ilikin karar kmtr. Bizansta ipekli dokumaclk devlet tekeline alnmtr. mparator Justinian (527-565) dneminde, devlete ait dokuma atlyeleri gelitirildi ve ipekli dokumaclk devlet tekeline alnd. pek retimi, Konstantinopol, zmir, znik ve Bursa evresinde yaygnlat. 7. yzyldan itibaren Bizans ipek endstrisinin merkezi Konstantinopoldr. Bu dnemde baz giysilerin halk tarafndan yaplmas ve giyilmesi yasaklanmtr. rnein; Skaramangiann sadece imparator dkknlarnda satlr, erguvan rengi ipekliler de sadece imparator ailesi ve evresinde giyilmektedir. Balangta ipekli kumalar zerindeki desenler basit, renkler iki tondayken 6. yzyl ortalarndan sonra ok renkli ve gsterili motifleri olan rnler grlmektedir324. 1204 ylnda IV. Hal Ordusunun stanbula yamalamas ipek dokuma atlyelerinin dalmasna neden oldu325. 2.4.1.2. Bizansta pek, Pamuk, Yn ve Keten reticileri Tienann garp ve imal yamalar ile Aral gl mntkasnda yaayan Trkler iin pek yolu siyasi, ekonomi ve kltrel ynden nemli bir yere sahip olmu ve ipek yolu iin devaml inliler, Sasaniler ve Ak-Hunlar ile mcadele srmtr. Bu mcadeleler, tarihi in Seddinin yaplmasna ve Peiteng Antlamasnn imzalanmasna
323 324

mer, s. 27-28 Sabahattin TRKOLU, Tarih Boyunca Anadoluda Giyim Kuam, Garanti Bankas, stanbul 2002, s. 112; Aylin BERK, Seilmi rneklerden Bulgaristan ve Trk Geleneksel Giysi Yaplarnn ve Kumalarnn Karlatrlmas, M.. Gzel Sanatlar Enstits Tekstil Ana Sanatsal Dal, Y.L.T ezi, stanbul 2006, s. 10; Rice, s. 34-124; Heyd, s. 104 325 Emre DLEN, Tekstil Tarihi, stanbul 1992, s. 140

97

da neden olmutur. Asya Hunlar ile balayan bu mcadele Gktrkler, Uygurlar ve Karahanllar dneminde de devam etmitir. Orta Asya da Milli admzla 552 ylnda Bumin Kaan tarafndan kurulan Gktrkler dneminde ise ipek yolu, gebe yaam sren Trklerin temel geim kaynaklarndan biri olmutur. Bumin ve stemi Kaan, lke snrlarn douda ve batda geniletmek, Avarlara bal lkeleri ele geirmek amacyla birok sefer yaptlar ve sonunda Kingan dalarndan Demirkapya kadar uzanan blgeye hkim oldular. Gktrk devletinin kurucusu Bumin Kaann lmnde sonra kardei stemi Kaan, Bat blgesinde 24 sene hkm srm ve Aabeyinin tresi ile buyruunu yerine getirmitir. Gktrk Devletinin en parlak dneminin yaand Mukan Kaan dneminde ise stemi Kaan Altaylarn batsn ve Isk gl ve Tanr dalarna kadar blgeleri ele geirmi ve devrin nemli gleri olan Bizans ve Sasanilerle ile ilikilerini geniletmitir. Gktrklerin Asya topraklarndaki hkim blgelerde devletin ekonomik gelirleri ve mali kaynaklarnn devamll asndan farkl giriimleri olmu zellikle stemi Hann dier komu lkelerden Persler ve Avarlara ilave dier milletlerle dnya tarihinin ilk ticaret antlamalar yaptklar eski in tarihlerinde yazlmaktadr. Gktrkler ile inliler, Gktrkler ile Bizansllar arasnda uluslar aras dzlemde bir serbest ticaret antlamas kaleme alnm ve taraflarca onaylanmtr. 6. yzylda ipek ticaretinin bir blm elinde bulunduran ve Gktrklerin yapt ticareti engelleyen Ak-Hunlar, Kuzey Hindistan, Afganistan ve Asyaya kadar yaylan bir corafya da devlet kurmulardr. Eftalitler olarak ta bilinen Ak-Hunlarn ipek yolu kervan ticaretini engellemesi karsnda Bat Gktrk mparatoru stemi Kaan Ak-Hunlar zerinde yapt ilk bask tecrbesinden sonra ipek transit ticaretini elinde tutan bu devlete kar Sasani mparatorluunu tabii mttefik olarak grm ve Sasani mparatoru ehinah Anuirvan Adil ile antlama yapmtr. kili ilikilerin daha da artmas gayesiyle de kzn ran ahna vermitir. Gktrkler ve Sasaniler tarafndan sktrlan Ak-Hunlar ksa srede yklm ve topraklar, Ceyhun snr olmak zere iki mttefik arasnda paylalmtr. Ticari kayglar ran ve Orta Asya corafyasnda yaayan iki devleti bir araya getirmi ve Maverannehir, Ferganann bir ksm, Bat Trkistann gneyi, Kagar, Hoten v.b Gktrklere intikal etmitir. Bu suretle Asya kervan yolu nc kez Trklerin eline gemi oluyordu. Sasani ah Anuirvan, bu blmede, zaferdeki czi katksna nispetle Arslan payn alm olmasna ramen, pek memnun deildi; kervan yolunun Maverannehir gzerghn da ele geirmek

98

istiyordu. Anuirvan bu maksatla, kendi lkesinden Akdeniz limanlarna ve Bizansa yaplmakta olan ipek nakliyatn durdurdu326. Bylece hem ipek ticaretinin nl kervanclar olup son taksimde Gktrklere balanan Sod ahalisinin faaliyetini baltalayarak huzursuzluk karmak, hem de Trkleri ipek transit vergisi gibi yksek bir gelirden mahrum etmek dncesini tatbik mevkiine koydu. pek yolu zerinde ticaret yapan Sodlular iin ticaret en nde gelen mesele olmu ve mallarn acemler lkesinde bulunan Medlere de satmak iin Gktrk kaanndan istekte bulunmulardr. stemi Kaan Sodlularn bu taleplerini olumlu karlam ve Maniakh327 bakanlnda bir heyeti acem lkesine gndermitir. Bylece diyebiliriz ki Bizansla ilikiler balamtr. Kaynaklardan edindiimiz bilgiye gre de genelde Gktrk-Bizans likileri iktisadi temele yani ticarete dayanmaktadr. Trke deki ipek szc Kpak Trkesindeki yipek szcnden gelir. Osmanlca da ipek kuma anlamna

kullanlan ak kuma deyimi de Dou Trkesindeki aghi szcnden gelir328. Bizans ile Sasani devletleri arasndaki ticari etkileim dnem dnem devam eden ticari anlamalar sayesinde salanmaktayd. nemli ticaret mal olan in ham ipeinin bu ticari etkileimde ok zel bir yeri vard. Bizansn lks endstrisi iin ipek ok nemliydi. pek yolu Sasani Devletinin snrlarndan getiinden dolay ipek ticareti Sasanilerin elindeydi. Ayrca Bizans vatandalar dou rnlerini kullanmaya almlard ve bu geleneklerinden vazgeemiyorlard. pek ticari bir meta olarak ok zel bir yere sahip olup Sasanilerin tekelindeydi. eitli diplomatik temaslara ramen Bizans ipek yolunu kendi kontrolne alamyordu. Sonunda Bizans, 552 ylnda ipek retimin yolunu kaaklk ve hile ile kefetti. Bizansl keiler, inden kozalar salayarak ipek bcei yetitirmenin srrn elde ettiler. Bizans mparatoru Justinianos dneminde bir rahip ine giderek ipek bcei kozasn bambu aacnn iine gizleyerek stanbula getirdi. Bu olaydan sonra Bizans Devletinde ipek retimi iin iklimi en uygun yer olarak Bursa ve Antakya belirlendi. Bylece Bursa ve Antakyada dut aalar ekildi ve imalathaneler kuruldu. pek sanayi devlet tekeli altna alnd ve Bizans Devletinin gelirlerinin en byk kaynaklarndan biri haline geldi329.

326

brahim KAFESOLU, Trk Milli Kltr, stanbul 1999, s. 101; Cengiz ALYILMAZ, "pek Yolu Ve Orhun Yaztlar", A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, S. 4, Erzurum 2004, s. 182; Heyd, s. 5 327 Heyd, s. 18; Bekin, s. 66 328 Bekin, s. 66 329 Grhan BAHADIR, "Anadoluda Bizans-Sasani Etkileimi (IV-VII. Yzyllar)", Mustafa Kemal niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Hatay 2011, s. 699; Ostrogorsky, s. 67

99

8. yzylda Bizans, ipek endstrisinde rann yerini almaya almsa da bunu baaramamtr. pei ilk elde edenler ranllardr330. ran, Suriyeli ve inli sanatkrlar esir alarak, ipek kurdunu yetitirmeleri iin grevlendirmitir331. Eskialarda, YaknDou mallarnn Amu-Derya diyarlarndan Hazar denizine kadar genellikle izledii bir yol vard; Hazar denizinde gemiye yklenir, denizi geer, Aras kaynana doru kar sonra Phasedan iner ve Karadenizi aard. Kervan yolu rann kuzey snrlarn izlerdi. pek, ister bu yollardan biri, ister dieriyle nakledilsin bunu ilk nce elde edenler ranllar olur ve bunun, kendi lkelerinden geen bir yoldan bakasndan ve kendi tatlarndan baka bir tat ile Dou Romallarn eline ulamamasna kskanlkla nem verirlerdi. Bizans hkmeti, randan gelecek mallarn Bizansllara satlaca baz pazaryerlerini tayin hususunda ran hkmeti ile anlamt: bu hkmden kurtulmak imknszd, bu yerlerin her biri ayn zamanda bir gmrk dairesi merkezi idi. Bu yerlerin kuzeydeki Artaxate, bundan sonra merkezde Mezopotamyada Nusaybin, gneyde Callinicum (Frat zerinde Rakka) gelirdi. Nusaybin, ipei, bir taraftan Sodiyanadan hareket edip ran gneybat ynnde kesen kervanlar araclyla alr; te yandan da Dicleye yakn oluu ona Basra Krfezi ile ulam saladndan ipei denizden de getirebilirdi. Bir ksm ipek, denizyoluyla inden Seylana gtrlrd; buradan baka bir gemiye aktarlr, Hindistann bat sahili ile Kerman lkesinin gney sahilini izleyerek Basra krfezine ulard. Bizans bu maddeyi elde etmek iin randan baka arac bulmak zorunda idi. mparator Justinien 532de, ipek ticaretine Habeistan yoluyla bir yol amak giriiminde bulundu. Ancak Hindistan gemileri gelip karaya yanat, limanlara ulat zaman, ranllar hem komu hem de eski mteri olmak gibi iki nitelikte piyasaya hkim buldular; bunun zerine elleri bo dnmek zorunda kaldlar ve ranllar da yeni bir dzene kadar tekellerine sahip olmaya devam ettiler332. pekle ilk karlaan Batllarn, Romal General Marcus Licinius Crassus komutasndaki yedi lejyon olduu belirtilir. Crassus, Spartaksn kle isyann bastran komutandr, Spartaksn katilidir. M.. 53 ylnda, Romallar Frat nehrine yakn sava meydannda bozguna uratt Part ordusunu nlerine katm kovalarken, Part svarileri birden atlarn geri dndrp, Romallar ok yamuruna tutmu. Bu beklenmedik manevrayla, Roma lejyonlarnn dzeni bozulmu, ama abuk toplanmlardr. Bunun zerine Part savalar korkun lklar atarak muazzam
330 331

Heyd, s. 7 Dlen, s. 141 332 Heyd, s. 7-8

100

byklkte ipek sancaklar am ve Romallarn zerine yrmeye balam. Yakc gnete parl parl parlayan bu acayip sancaklar zaten morali bozulmu olan Romallarn gzlerini alm. Daha nce hi byle bir ey grmeyen Romallar, zerlerine zerilerine gelen devasa ipek dalgalarnn nnde korkuya kaplarak kamaya balam, geride 20 bin l brakmlardr. Romallar, bir sre sonra bu malzemenin ne olduunu aratrmaya balam. Partlarn, "bulut kadar hafif " ve " buz kadar saydam" olan bu ince malzemeyi retebilecek teknikten yoksun olduklarn bildiklerinden kaynan bulmaya almlar. Ksa sre iinde de, Orta Asyann dousunda oturan bir "pek Kavmi" tarafndan retildiini renmiler. mparator Wudinin gnderdii ilk ticaret heyetleri, byk seyyah ve diplomat Chang Cheinin yolundan giderek Part lkesine kadar ulamlar333. Batnn gerek in ipei ile tankl M.. 1. yzyla rastlar. Bu yzylda Romaya gelen ipek, Seres ad verilen, kiilerin oturduu gizemli bir lkeden, ran zerinden geen karayolu ile deil, Hindistandan gelen gemilerle, deniz yolu ile geliyordu334. nceleri lks bir malzeme saylan ipek, pahall yznden in ipek iplii olarak ithal ediliyor ve sadece elbiselerin yakalarna pervaz, kenar ss veya yastk kenar ss olarak kullanlyordu. M.S. 6. yzyla gelindiinde Roma mparatorluu, in dnda en ok ipek kullanan lke haline gelmi, dokumalarnn retimi de tamamen inden ithal edilen ipek ipliine baml olmutur. Romada ipek, son derece deerli bir mald. Byk servet sahibi olan soylular, yksek memurlar ve toprak sahipleri, ss eyalarnn doymak bilmez alclarydlar. pein bu ss eyalar arasnda ok zel bir yeri vard. pee kar istein fazlall karsnda Roma senatosu ald bir kararla .S. 1. yzyln hemen balarnda ipein erkekler tarafndan kullanlmasn yasaklad. Romallarn bu kuman retimini ya da nerede yapld konusunda herhangi bir bilgisi yoktu335. Aslnda in ipeinin nereden geldiini ve nasl retildiini tam bilmeyen Romallar, ini de bilmiyorlard. in onlar iin bilinmeyen, gizli, esrarengiz bir lke idi. nk in ipeini inli tccarlar getirmiyorlard, getirenlere Seres336 ad verilmekteydi. Sereslerin lkesinin de neresi olduu hakknda kesin bilgiler yoktu. Seresler hakknda ok eyler sylenmekteydi ama
333

ZCANBUZE, in Gncesi Seresten Sereze pek Yolu, (http://ozcanbuze.blogcu.com); AtavNamrt, s. 113 334 Zahide MER, Miladi Dnem ncesi Orta Asyada pek ( Romaya ipein Gelii ), (http://www.yesevi.edu.tr); Rice, s. 122 335 Nebi BOZKURT, "pek Yolu Kltrlerin Kaynamasna Vesile Olmutur ", (http://zet10.com) 336 Heyd, s. 5

101

bunlarn ya skitler olduu veya Hintliler olduu sanlyordu. Bilinen bir ey vard ki Romal alclarla, Seresler arasnda bir kontak kurulamyordu, nk birbirleriyle dilde anlaamadklarndan konuamyorlard. Heyde gre, Seres diye gsterilen airetlerin Sogdiana halk olduu sylenir. nk Eskiada ticari yetenek ve becerilerini kullanarak ipek ticaretini yapan en tannm airet Buhara bozkrlarnda yaayan Sogdiana halk idi. pek onlara in den gelir, kendileri de ya rann kuzeyindeki pazar yerlerine veya Hazar Denizinin gneyindeki pazarlara gtrrlerdi337. Bizansl Theophane ise farkl grteydi, ipek tccarlarnn yerleriyle limanlarnn ksa srede defa efendi deitirdiini, bu yerlerin nceleri ranllarn elinde iken, Eftalit denen Hunlarn eline getiini ve nihayet burallarn Trkler tarafndan igal edildiini syler. Ticareti byk kazanlar salayan ipek, eitli baharatlarla birlikte Bat Asya ve Akdenize 6.400 km uzunluundaki ipek yolunu aan kervanlarla gelirdi. Mallar belirli konaklama yerlerinde tccarlar arasnda el deitirerek tanrd. Bat ucu Dou Akdeniz kylarndan balayan ipek yolu, ran ve Afganistann kuzeyinden geerek Pamir blgesine ulard. Burada Takule ad verilen yerde doudan ve batdan gelen kervanlar arasnda alveri yaplrd. Bundan sonra yol ikiye ayrlrd. Bir kol Hindistana inerken, dier kol Bat Trkistann gneyine uzanrd338. Romal Togasnn kvrmlar her zaman sanatta korundu. retildikleri tarih her ne olursa olsun, hem ncillerin Bizans kopyalarndaki hem de dier kutsal yaptlardaki zarif kitap resimleri ve ayn zamanda da dinsel betimlemeler ve mozaikler Evangelistleri (drt ncil yazar) ve azizleri klasik dnemin giysilerinden tretilmi oylumlu kumalarla bezenmitir. Bu giysiler ounlukla bir khiton ya da gmlek zerine giyilen bir hymation ya da pelerinden oluurdu339. 12. yzyln sonundan itibaren nce talya ve ksa bir sre sonra da ktada gelien ipek ve pamuklu imalatna paralel olarak ham ipek ve pamuun ithalinde bir art grlmektedir. Bylece Doudan Batya ipek ve pamuk ak daha da artmtr. Doudan Batya ipein yan sra pamuk ve yn ihrac da yaplmaktayd. Pamuk ve yn ihracnda Anadolu da nemli bir rol stlenmiti. Anadolu geni bir yn sanayi ve pamuk hacmine sahipti.
337 338

mer, s. 11; Heyd, s. 5 Henri PRENNE, Ortaa Avrupasnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi, ev. Uygur Kocabaolu, stanbul 1983, s. 118; Charles MOROZE, Histoire Ekonomique et Sociole, Paris 1956-57, s. 10 339 Rice, s. 23-24

102

12. yzyldaki Konstantinopol pazarlarna bakldnda ok eitli rnlerin yan sra Trk ve Yunan ynlerinin de bulunduklar ve bunlarn arlklarna gre sat ilemlerinin yapld grlmektedir. Yalnz bu dnemde Avrupadan Douya yn ticaretinin yapldn da belirtmeliyiz. talyadan Douya yn ticareti yapan pek ok isim mevcuttur. Mesela Dei Donati adndaki bir tacir Suriyeye yn ve yn kumalar gndermekteydi. Anavatan Hindistan olan pamuk retiminde ukurova, Kuzey Suriye, am Vahalar ve rdn nemli bir yer alrken, Msrda keten retiminde hrete sahipti340. Yukar Msrda ok eski zamanlardan beri pamuk ticareti yaplmasna ramen, pamuk pek nemli deildi. 18. yzyln sonunda bile Msr, Suriyeye keten ihra ediyor, oradan pamuk ithal ediyordu. yle ki, mumyalamada bile keten kuma tercih ediyorlard341. Bu da bize pamuun retimine ramen uzun sre blgede nem kazanmadn gsterir. Roma, Antakya ve Bizans Akdeniz dnyasnn ipek stokusu durumundayd. slam lkeleri yoluyla gelen ipek, ounlukla Yahudi tccarlarn bulunduu Norbonn, Roma ve skenderiye ehirlerinde satlyordu342. Ham ipek artk eskisi gibi ok ihra edilemiyordu. Kadnlar daha ok naka yneldiklerinden nak iplii olduka fazla miktarda satlyordu. eitli dnemlerde siyasi nedenlerden dolay aksaklklar olmasna ramen 1087 ylndan sonra Bizansn ticari ilikileri iyi bir seviyeye ulat. Bunun byle olmasnda Bizansn ihtiya duyduu dokuma rnleri talebinin nemli etkisi vard. Bizansn bu amala Fatmi Hilafet merkezinde, biri pahal ipekler iin, dieri de baharat ve triyat iin olmak zere iki temsilcisi bulunuyordu. Nitekim Kahirede Haret-r Ryum adyla bilinen mahalle Bizansl tccarlar iin tahsis edilmiti. Buna karlk Konstantiniyyede de al-veri iin gelen Msrl tccarlarn bulunduu belirtilmektedir.343 Bizans, inden getirdii ipei ileyip, Batya satard. pek Yolundan344 kervanlarla tanan ipek, Bizans mparatorlarnn tekelinde bulunan

340 341

Glay, Seluklular Dnemi Ortadouda Ticaret, s. 123 - 124; Mez, s. 99 Mez, s. 99 342 Bekin, s. 69 343 Aydn ELK, "Fatimiler Dneminde Msrn Ticari Mnasebetleri", Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S. 135, stanbul 2001, s. 147-150 344 Elbrus SAYEV*, Mustafa ZDEMR, **, Byk pek Yolu ve Trk Dnyas,* Nahvan Devlet niversitesi Uluslararas likiler Blm Azerbaycan,** Yakn Dou niversitesi Atatrk Eitim Fakltesi KKTC, 2011, s. 113

103

tezghlarda ilenerek kuma haline getirilirdi345. Eski alarn en kymetli mal bylece ortaya kard346. Konstantinopol harem daireleri dnda, Bizansllarn ipek sanayi balca merkezleri Suriyede ve zellikle Sur ile Berytete bulunurdu. Suriye, imparatorluun en mamur ve bereketli eyaletlerinden biri idi; Procope, Suriyenin merkezi olan Antakyadan bahsederken, bu ehrin zenginlii, yzlm, nfusu, gzellii ve antlar ynnden Doudaki Roma ehirlerinin en banda geleni olduunu syler. mparator Junstinienin aklna, ipek kumalar iin byk bir fiyat tespit etmek geldiinde geri bu aaa az ok snmtr. Artk ne tccarlar, ne de imalatlar devam edebildiler; yksek vergiye tabi tutulan ve mantksz bir tekel dolaysyla g duruma den manifaturaclk mahvolduu gibi bir ok iiler de g zorunda kaldlar. Fakat bu durum uzun srmemi, ipekbcekilii memlekete sokulmu, ihtiyac olan hammaddeyi dardan satn almak zorunluluundan kurtulduu iin memlekette ucuz fiyatla kendisi elde etmeye balamtr. Suriyeli imalatlar, memleketi dut aalaryla kaplamlardr. Ancak Richterin belirttii gibi, Beyrut civarnda yetitirilmeye baland devir347, Suriyede Bizans egemenliinin son yzylnn yaand devirdir. Konstantinopolisin dnyaya almas, 10. yzylda kendini daha ok belirgin biimde gsterir. Ruslarla ilk kez kurulan ve 911 ile 944 tarihli iki anlama348 sayesinde bilgi sahibi olduumuz ticari ilikiler, bu ekonomik zelliklere yn veren temel zellii gstermektedir. Bu dnem Ruslarn Bizans bakentinin ekonomik alanna girebilme ve buradan yasaklanm mallar edinebilme istei vardr. Baka bir deyile iki devlet arasndaki anlama esas olarak Rus tccarlarn Konstantinopolise gelilerine ve kendilerine nasl davranlacana ilikindir. Konstantinos Porfirogennetosun iyi bilinen betimlemesine gre, Ruslar Kievden yola kp, Dinyeperden aa inen kayk kafileleriyle Bizans bakentine kadar geliyorlard. Bu tehlikeli bir yolculuktu ve hala gerek Vikingler olan tccarlar doal olarak silahlyd, stelik birounun asl amac da Bizans mparatorluunun muhafz kuvvetlerine paral asker olarak katlabilmekti. Kentin dna, Ayios Mamas (Ayamama) d semtine yerleiyor ve gn boyu silahsz gruplar halinde yanlarnda bir imparatorluk memuruyla birlikte pazara gidiyorlard. Mallarn satyor veya dei-toku ediyorlard. zellikle ipekli kumalar da dhil olmak
345 346

Rice, s. 123 Orhan DURU, "Bizans artyor", (http://www.ykykultur.com.tr) 347 Heyd, s. 23 348 Levtchenko, s. 171-172; Konstantinopolis, s. 119

104

zere, snrl miktarda yasaklanm mal ve dier satn aldklarn yanlarnda lkelerine gtrme hakkna sahiplerdi. 2.4.2. Boya reticileri Ortaada dou lkeleri ve Avrupa arasnda ok nemli rol oynayan ve zellikle nemli bir ithalat merkezi olan Venedik boyaclk tarihinde nemli bir yere sahip olmaktadr. 1548de Venedik ve Bizans arasndaki ekonomik ilikilerin younluu sonucu Bizansn boyacl Venediklilerden rendii anlalmaktadr. Bitkisel boyaclk Venedikte sona ermi, fakat Bizansta devam ederek Bat Avrupaya kadar bir yaylma gstermitir. Bizansta retilen ilk dokumalar deneyseldi. Daha ok kenar ss olarak retildiinden renkler ounlukla ikiyle snrlanp seilen desenler kk tutulurdu. 6. yzyl ortalarna gelindiinde ok daha fazla sayda renk kullanlyor ve ok daha iddial desenler yaratlyordu. Esinlenmenin ou ran ve Msrdan geliyordu 349. 9. yzyl Ortaan ince lks eya olarak tand her rn, stanbul atlyelerinden kyordu. pek dokuma ve purpura rengi Antik Akdeniz kentlerinden Sayda ve Tir bu boyann retildii merkezlerdi. Purpura renkli kumalar, Roma ve Bizans aristokrasisinin simgesiydi. Hatta purpura giymek demek imparator olmak anlamna geliyordu. Kuma sanayi, Bizans sanayinde byk bir yer kaplyordu. Purpura rengi, olduka ender bulunan dikenli deniz salyangozundan elde edilebildiinden, en pahal ve en nadir malzeme olan bu renk giysileri kullanma hakk Diocletianusun buyruu zerine sadece iktidardaki aileye verilmitir350. Suriyede byk miktarda pamuk ve ipek retilmekte, bu kumalarn boyanmasna yarayan en gzel boyalar da burada bulunurdu351. Orta Asyadan glerle Anadoluya tanan tabi boyaclk sanat, Osmanlda en youn ve en zengin dnemini yaamtr. Bursa, Edirne, stanbul, Tokat, Kayseri, Konya, hatta Teselya gibi yreler boyaclk sanatnn gelitii nemli merkezler olmutur. zellikle 9. yzylda Bursada boyacln ok iyi tekilatlandrld, Bursada el dokumaclnn dnyaca mehur olduu, randan dahi boyanmak zere Bursaya ipek getirilip boyandktan sonra tekrar gtrld ve stanbulun fethinden sonra da saraya ait keelerin ve donanmaya ait sancaklarn Bursada boyand, Bursa
349 350

Rice, s. 53 Rice, s. 14 351 mer Ltfi BARKAN, ktisat Tarihi (Ders Notlar),Kitap-II, stanbul 1957, s. 74

105

Mahkeme-i eriye sicillerinden tespit edilmitir352. Aalardan elde edilen reine, sakz, palamut gibi maddeler aalarn kk ve kabuklaryla birlikte boyaclk ve tp gibi alanlarda kullanlmasnn yannda bunlardan baz aromatik rnler de hazrlan yordu.353 Boyamada a boyalar da kullanlmtr354. Erguvan rengi boyaclar loncas, imparatorluk loncalarnn en eskisiydi. Bu lonca yalnzca hkmdarn ve ailesinin kulland mallar retmek zere, Hipodrom yaknlarndaki o zaman moda olan Zeuksippus hamamlarnda atlyeler verilerek Herakliosun (610-41) hkmdarl srasnda kurulmutu. mparatorluk ailesi iin gerekli olmayan mallar, imparator tarafndan devlet hazinesi yararna satlrd355. yle ki, Bizansta tahttaki imparatorun ocuklarna erguvan iinde doan anlamnda porphyrogennetos denmitir. nk imparatorie, ocuunu, Bizans saraynn yerden tavana erguvan rengi mermerler ve kumalarla deli Erguvan Kknde doururmu. Bu malikne ismini ipekten dokunmu olan porfir356 rengi kumatan almtr357. Ayasofyann duvarlarn ssleyen bin yllk fresklerden erguvan frlar, gz zevkinizi okar. Konstantinopol surlarnda da onun rengini grebilirsiniz. Bizans imparatorlar erguvan rengi olan eflatunu Bizans hanedannn rengi olarak kabul etmilerdi. Erguvan rengi, imparatorluk rengiydi. Bizans mparatorlar, erguvan saraynn erguvan odasnda doarlard. Erguvan rengi sarayda, erguvan rengi yatak odasnda doan iktidar ocuklarna ncelik veriliyordu. Bu renk malzeme yalnzca imparatorluk bireylerinin kullanm iin saklanyordu. Yalnzca onlar erguvan rengi giysi ve ayakkab giyebilir ve porfir lahitler iinde gmlebilirdi. Ayrca bu rengi imparatorluk ailesi dnda hi kimse kullanamazd. Hatta Bizans asilzadeleri, asaletlerinin simgesi olarak kanlarnn dahi erguvan rengi olduunu sylerlerdi. Bizans mparatorlarnn gzdesidir erguvan. Erguvan moru uzun yllar sadece Bizans hkmdarlarnn kyafetlerinde kullanlan bir renk olmutur. Rivayete gre Konstantinopol, Bizans imparatorluk dnemindeki adyla Konstantinopolis, M.S. 330 ylnda mparator Constantine tarafndan kurulduunda, baka bir deyile surlar bitirilip

352 353

Boya Yapmnn Tarihi, (http://www.besiktasforum.net) Dunn ARCHBALD, "The Exploitation and Control of Woodland and Scrubland in the Byzantine World", Byzantine and Modern Greek Studies, vol. 16, University of Birmingham 1992, s. 256-257; Jacques LEFORT, "Rural Economy and Social Relations in the Countryside", DOP 47, Washington 1993, s. 261-262 354 http://www.bizasnbizans.com 355 Rice, s. 121-122 356 Porfir: Byk mineralli kk taneli kayatr. 357 Rice, s. 30

106

ehrin al yapldnda mevsim, erguvan mevsimiymi. Tarihiler, bu gn 11 Mays olarak kabul ederler. Yani tam Konstantinopolde erguvanlarn at, tabii bir dekor halinde ehri ssledii mevsim. Velhasl, Osmanlda da kullanlm erguvan rengi ama Bizans ile birebir balantl bir renk. Tarihe gre erguvansz Bizans, Bizanssz erguvan olmazsa olmaz gibi bir durumdu358. 2.4.3. Koku (Itriyat) Maddesi reticileri Eski dnemlerden gnmze dein yaam pek ok kltrde, eitli karmlar farkl ekillerde yaklarak, kokusundan ve dumanndan yarar beklenmitir. Yazl belgelerin ve resimlerin yan sra gnmze ulaabilen buhurdan veya tts kab olarak adlandrlan kaplar ile sunaklar da bunlarn yaygn kullanmna iaret etmektedir. Eski uygarlklarda tts olarak kullanlan maddelerin neler olduuna dair yeterli veri olmamasna ramen, kutsal olduuna inanlan bitki ya da kurban edilen hayvann bir parasnn kap iinde yaklmas veya yanmakta olan bir atein zerine atlmasyla ortaya kan koku ve dumann tanrya ulap onu honut ederek yarar salayacana inanlmtr. Ayn zamanda atein arndrc ve iyiletirici bir gc olduunun kabul edilmesi de ttsnn anlamn glendirmi olmaldr. Balangc bilinmemesine ramen, atee bir eyler atarak buhur elde etme geleneinin ilk olarak kurban trenleriyle balam olmas mmkndr. Kurban edilen hayvann paralarnn yaklmasyla tanrlarn bu sunudan haberdar edilmesi amalanm olmaldr. Anadolu uygarlklarndan arkeolojik buluntular gnmze ulaan kltrler arasnda en gzel tts kab rnekleri Lidyallarn Karun Hazinesinde yer almaktadr. Anadolunun Pers igali dnemine ait duvar resimlerinde, zellikle cenaze trenlerinde (symposium) tts kaplar betimlenmitir. Romallarn da tanrlar iin kutu ya da kk bir sunak biimindeki seramik kaplarda tts yaktklar, sunak zerinde yaktklar atee bitki karmlar attklar bilinmektedir. Hristiyanlkta buhurun olduka nemli bir yeri olmutur. Buhur gelenei balangta pagan olarak grldnden kilise babalarnca ho karlanmam olmasna ramen ksa zamanda dinsel trenlerin ayrlmaz bir paras haline gelmitir. Gerek bir Hristiyan olup olmad kesinlememi olmasna ramen Hristiyanl serbest brakan I. Konstantinin Romadaki iki byk kiliseye altn buhurdanlar balad kaynaklarda
358

http://www.radikal.com.tr; http://www.haberhakki.com

http://www.stargazete.com/yazar/aziz-ustel;

http://yenisafak.com.tr;

107

yazldr. lk Hristiyan devlet olan Bizans uygarlnda tts geleneine byk nem verilmitir. Gnlk yaamda temiz havaya, parfme ve gzel kokuya da nem verildii grlen bu uygarlkta dinsel amalarn dnda da ho kokulu bitkilerin yakld saray ya da kk biiminde ve kadn ba eklinde tts kutularnn var olduu anlalmaktadr. Bizans dneminden gnmze ulaan farkl tiplerde buhurdanlar vardr. Ele geen baz kilise hazinelerinde gm ve gm zerine altn yaldzl kabartma tekniinde, zerinde dini figr veya konularn betimlendii olduka zengin ve ince ilenmi rnekler bulunmaktadr. Yurtii ve yurtdndaki mze ve zel koleksiyonlarda da buhurdan rnekleri mevcuttur. Bunlarn genel olarak bronz, pirin ve demir gibi daha ucuz metallerden, dkm gibi seri retime olanak veren teknikle yapldklar grlmektedir. zellikle 5. ve 7. yzyllar arasnda kutsal topraklara giden haclarn beraberlerinde buhurdan getirdikleri anlalmaktadr. Bizans dneminde hangi dinsel trenlerde buhurdan kullanldn Bizans minyatr, ikona ve kilise duvar resimlerinden reniyoruz. Bunlar ayn zamanda olduka gereki bir ekilde tasvir edildiklerinden, kullanlan buhurdan tipleri hakknda da bilgi vermektedir. Bizans dnemi buhurdanlar, balca zincirli ya da zincirsiz ve uzun sapl olmak zere tipte karmza kmaktadr. Kk bir kutu ya da kase formunda olan buhurdanlarn zerini bazen delikli bir kapak rtmektedir. Elde tamak iin kulp ya da uzun sap olan tava benzeri katzi denilen buhurdanlar da vardr359. Aromatik gzel kokularn batan karc etkisi olduuna ok eski dnemlerden itibaren inanlmtr. Bizans kltrnde, dn gecesi yeni evlenenlerin odasnn ho kokularla ttslenmesi bir gelenek olmutur. Bu dnemde gzel kokularla urama pek ok kiinin ilgisini ekmi olmaldr. Mikhail Psellos, Ayasofyann gney galerisinde portre tasviri bulunan mparatorie Zoenin tatl otlara, halis Hint baharatna ve daha ok nadir bulunan kokulu bitkiye olan ilgisini ve Byk Sarayn ikametine ayrlan blmnde vaktini parfm ve merhem yaparak geirdiini anlatr. Psellos, Zoenin tamamen kendine zg dinsel tapnlarn da Grek edebiyatn iyi okuduunu belirtip ok tanrl inanca dayandrarak parfmlerin sat buharn kt ruhlar kovup iyi ruhlar cezp ettii eklinde yorumlamtr360. Zoe (1042-55) imparatorie olduktan sonra bile gnlerinin byk bir blmn parfm yapmakla geiriyordu. Psellusa gre yatak
359

Glgn KROLU, Bizans Dneminde Buhur Gelenei ve Buhurdanlar, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, Mays 2007, s. 12-13 360 Krolu, s. 3-4

108

odasna mangallar koyarak oray bir imalathaneye evirmiti. Her hizmetkra belli bir i verilmiti. Bazlar kokuyu ieliyor, bazlar kartryor ve dierleri de onu damtyordu. Kn bu ileri yapmak hotu ama yazlar odas frn gibiydi. Hem kendisi hem de kardei ve ortak yneticisi Theodora temiz havadan "gzel evlerden, ayrlardan ve bahelerden" holanmadklarndan buna aldrmyorlard. mparatorlardan birou i hayatna atlarak gelirlerini artrmay baarmlard361. Arzuhalciler Byk Saray ile Constantinus Forumu arasnda; triyatlar ise gzel kokular sarayn bahesine yaylsn diye Byk Sarayn Halke Kaps nnde tezgh ayorlard362. 2.5. Dier reticiler 2.5.1. Bahvanlar Manastrlarn kendi baheleri vardr ama Bahvanlar toprak sahiplerine kar kendi yasalarn dayatabilen ok gl bir meslek loncas oluturmulard. Kira antlamasnn banda ve sonunda bahenin dkmn onlar karr ve buna itiraz edilemez; bylece antlama sresi sona erdiinde yetien her eyi kendilerine mal edip, tazminat talep edebilirlerdi.

361 362

Rice, s. 122 Akta, 2010; Runcman, , Byzantine Trade, s. 158

NC BLM 3. MESLEK GURUPLARINDA SOSYAL YARDIMLAR VE YARDIMLAMA Yardmlama sosyal bir kavramdr. Avclk ve toplayclk gibi en ilkel dnemlerde dahi insanlar arasnda paylam, yardmlama anlay vardr. nsanlarn hayatn devam ettirebilmesi iin gerekli olan ihtiyalar ayn olunca onlar elde etmek iin verilen mcadelede de yardmlama kanlmaz olmutur. Yardmlama en ilkel toplumlardan itibaren balam; aile ii yardmlama, cemiyet hayatnda yardmlama, toplumlar aras, devletleraras yardmlama olarak kendini gstermitir. Eski an Msr, Yunanistan, Roma, srail ve baka lkelerinde, sosyal gvenliin salanmasnda, aile ii yardmlama yannda sosyal yardmlar da nemli rol oynamtr. Bu lkelerde sosyal yardmlar, her eyden nce dini gdlere dayanmtr. lk a dinl erinde bugn dnyann 3. byk dini olan Budizmde, Museviliin kitab olan Tevratta hatta Germen Tanr efsanelerinde hastalar, yetimler ve korunmaya muhta yabanclara sosyal yardm yaplmas emredilmitir. Bu dinlere gre dilenciler, yardm arayanlar ve yabanclar tanrlarn zel himayesi altnda bulunuyordu. Ancak bunun yannda dini gdlere dayal olmayan baka baz uygulamalar da vard. rnein, Yunanistanda esnaf lonca ve birliklerinin yardmlama tekilatlar, defin dernekleri ve hastalara yardm dernekleri, Romada hastalk ve lm sand birlikleri bulunuyordu. Ayrca rnein srail, Yunanistan ve Romada sosyal gvenlie ilikin olarak devletin ald baz tedbir ve uygulamalara da rastlyoruz. Romada hastalk ve lm sad birlikleri vard. yeler hastalk sand birliine ilk girite bir giri parasyla, srekli olarak pirim demekteydiler. Bu demelerin yaplmamas durumunda birliin salad yardmlardan yararlanma hakk kayboluyordu. lm sand birlikleri ise, yelerin defin masraflarn karlama, ailenin geri kalanlarna gelir balama (yetimlere meslek kazanma yana kadar) gibi yararlar salamaktayd. Birlie dhil olanlar bu yararlara karlk giri paras ve lm halinde de belirli bir pirim deme durumundaydlar. Hristiyanln ilk anda sosyal yardmlar dinsel gdlerle, bu dini kabul edenlere yaplmtr. Yeni Hristiyan dini, yoksullara yardm sistemine yeni bir temel unsur kazandrm; bu unsurla sosyal yardm sistemi daha da gelimitir. Hristiyanln kutsal kitab ncil, insanlar yoksullara, zayflara, skntya denlere yardma armtr.

110

ncile gre fakiri, yoksulu doyurann kefili Allahtr. Hristiyanlkta giyinmeye ve beslenmeye nem verilmez. Riya iin sadaka verilir. Mal, altn, gm stoklamak ktdr. Senete kle olunmamas istenir. Zenginlerin kt akbetine dikkat ekilir. Bir yandan dul, yetim mallarn yerken dier yandan iyilik gsterisi yapanlar ktlenir. ncildeki bu ve benzeri naslarda yer alan emirler bu dinin sosyal yardm ve dayanmaya verdii nemi gsterir363. Bizansn manastr kurumlar sosyal ekonomi iinde nemli bir rol oynamlardr. ocuklar iin eitim, yallara snma yerleri, hastaneler yaptrmlardr364. Hristiyanln balang dnemlerinde insanlara yaplan sosyal yardmlarn mali kaynaklar cemaat yelerinin, aylk eklinde ya da Pazar ibadetleri srasnda haftalk olarak dedikleri gnll katklardan, belirli zamanlarda dzenli, belirli vesilelerle de dzensiz olarak toplanlan ianeler ve balardan salanmaktayd. Yaplan yardmlar hastalk halinde yiyecek maddeleri, para, tbbi bakm, ila ve hasta bakc hizmeti ile iktisadi, ticari ve ailevi bakmlardan himaye salanmas, isizlik nedeniyle gelirin kayb halinde i bulunmas; sakatlkta korunma; lm halinde defin masraflarnn karlanmas, dul ve yetimlere baklmas gibi yardmlard. Konstantin zamannda devlete salanan sosyal yardmlar dnemi balamtr. Bu dnemde bir yandan ocuklar, esirler ve mahkmlar iin sosyal yardm yaplmasn ngren kanunlar karlrken, bir yandan da alma gcne sahip kiilerin dilencilik yapmalar yasaklanyordu. 460 ylnda sefaletin iyice artmasndan dolay, kilisenin kaynaklar gerekli yardmlar iin yetersiz kalmaya balamtr. Bunun zerine sosyal yardm sisteminde yaplan bir reform sonunda, hastaneler, gszler yurtlar, yetimhane ve imarethaneler alarak; fakirler, hastalar, sakatlar buralarda doyurulma, tedavi olunmaya ve barndrlmaya balanm; fakir lohusalar iinde bakm evleri almtr. Bu yardmlarn finansmanna katk iin bata bulunulmas gerekiyordu. Sosyal yardmlarn yaplmasna dair tevik, llerin ruhlarnn cehennem azabndan kurtulmas inancna dayanyordu.

363

F. BAER, slamda Sosyal Gvenlik, DB. Yay, Ankara 1987, s. 64; Sait DLK, Sosyal Gvenliin Tarihsel Geliimi, s. 45 (http://www.dergiler.ankara.edu.tr) 364 Runcman, , Byzantine Trade, s. 161

111

3.1. Meslek Gruplar Arasnda Yardmlama Byle bir yardmlama Bat dnyasnda sosyal gvenliin salanmasnda nem tamtr. Bu yardmlamay maden sektr ve teki sektrler olarak ele alalm: 3.1.1. Madencilerin Yardmlamas Maden ilerinde alanlarn oluturduklar bir tr retim birlii ya da kooperatifleri balangtan beri sadece kazan salama amacna dayandrlmamt. Mesleki risklerin bykl ve iyerlerinin ehirden uzak oluu daha ilk aamalarda maddi sknt, hastalk ve kazalar durumunda madencileri karlkl yardmlamaya yneltmiti. Bu yardmlamalar balangta ilkel nitelikteydi. Hasta ya da kazaya uram madencilerin maddi skntlarn hafifletilmesi iin dier meslektalar arasnda para toplanmas yoluna gidiliyordu. Birlik, hastalk ve kazaya urayan yenin iini, baka yelerle devam ettirdiinden hastalk ya da kazalar nedeniyle i gremez duruma denler iin bir gelir kayb da sz konusu olmuyordu365. te yandan hastalar ve kazaya urayanlarn, birlike kurulmu maden hastanelerinde yetkili kiilerce tedavisi de yaplmaktayd. Gsz ve hastalar burada srekli bakm ve barnma imkn bulurdu. lenlerin defin giderleri de birlike karlanrd. Daha sonralar hastalk, kaza ve lm durumunda annda yardm yaplabilmesi iin i yerine cret deme gnlerinde ilerine para atlmas iin kutular konulmaya baland. cret almak iin gelen madenciler gnlnden kopan tutarda paray bu kutulara atyorlard. stee bal olarak yaplan bu balar, zamanla zorunlu denen aidatlara dnt. Maden sahipleri de finansmana katkda bulunmak zorundaydlar. Bu ekilde madencilerin yardm sandklar olutu. Hasta olan kazaya urayan ve sakatlanan madencilerin ve ailesinin bakm ve tedavisini bu sandklar stlendiler. 3.1.2. Sandklarca Salanan Yardmlar Hastalk durumunda, madende buluna doktorlarca hastalarn muayene ve tedavi olunmas, gerekli ilalarn verilmesi; uzun sren hastalklardan, maden iletmeleriyle yardmlama sadklarnn birlikte kurup, ilettikleri hastanede tedavi ve bakm salanmas; i gremezlik sresince doan gelir kayplar tutarnda tazminat denmesi, kaza durumunda, doktor ve tedavi masraflarnn karlanmas, drt haftaya kadar,
365

Dilik, s. 51

112

gereinde daha uzun sre kaybolan cret tutarnda geici olarak denek denmesi, sresinin dolumundan sonra alma gcnn tekrar kazandrlmasna kadar aylk denmesi; sakatlk durumunda dk dzeyde de olsa aylk balanmas, lm durumunda defin giderlerinin karlanmas; e ve ocuklara sakatlk durumundaki gibi dk aylk balanmas; ocuklarn eitim giderlerine katk salanmas gibi yardmlar Bizans dnemi yardm sandklarnca yaplmtr. Kavgaclar, huzursuzluk karanlar cezalandrlmakta ve yelerden biri kt davranlaryla grubun nne glge drmse, ceza daha byk olmaktadr. Leicesterli iki tccar Boston fuarnda kavga karnca, dier yeler tarafndan bir bira varilinin iine tklmlardr. Birlik yeleri bayram gnlerinde bir arada yemek yemekte ve pirleri olan St. Nicholas adna yaptrlan Kilisede birlikte ibadet etmektedirler366. Bugnk sosyal sigortalarn bilinen ilk nderini madencilerce kurulan sandklarn oluturduu baz evrelerce ileri srlmtr. Buna karlk madenciler dndaki esnaf loncalarnca kurulan yardmlama sandklarnn ilk nceleri tekil ettiini syleyenler de vardr367. 3.1.3. Madenciler Dndaki Meslek Guruplarnda Yardmlama El sanatlarnn douu ve geliim tarihi ehirlerin oluum tarihleriyle yakndan ilgilidir. Ortaada ehirlerin kurulma ve gelimesiyle buralarda yaayan halk zgrle kavutu. Buna paralel biimde o zamana kadar feodal sistem iinde feodal otoritelere baml olarak ve onlar hesabna el sanatlar alannda faaliyet gsteren esnaf ve sanatkrlar da bamsz olarak sanatlarn yrtme hakkn elde ettiler. nceleri tam serbest esnaf ve sanatkrlarla, bal olduklar feodal otoritenin belli bir deme karlnda verdii izinle kendi hesabna faaliyet gsteren yar baml esnaf ve sanatkrlar tmyle bamszla kavutular. Bunlar nceleri birbirleriyle rekabet iinde alyorlard. Ancak, zamanla ehirlerde esnaf ve sanatkrlarca retilen mal ve hizmetlerin miktar ar derecede artnca, retim faaliyetlerinde dzenlemeye gidilmesine ihtiya duyuldu. Bu dzenleme ile bir yandan ar rekabet nedeniyle geimleri tehlikeye den esnaf ve sanatkrlarn, te yandan kt ve kalitesiz rnlere kar tketicilerin yararlarnn korunmas amalanyordu368.

366 367

Heaton, s. 197; Runcman, , Byzantine Trade, s. 161 Dilik, s. 52 368 Dilik, s. 53

113

Meslek teekklleri balangta, esnaf ve sanatkrlarn faaliyetlerinde tadklar yetkilerin btnne sahip deildi. Zamanla retiminin artmas, el sanatlar yrten atlye sahiplerinin kalfa ve raklar altrmasna yol at. Bu nedenle meslek teekklleri her atlye de altrlacak kalfa says, bunlara verilecek cret ve yemek ile salanacak barnma imknlarn belirleme; te yandan her atlyenin kabul edecei siparilerin miktarn snrlamaya baladlar. Bylece bu teekkllere hkim olan dayanma ruhu korunmu ve daha da glenmi oluyordu. Bu dayanma ruhu, yelerin risklere kar korunma tedbirlerini de birlikte getirdi. Bu amala bu teekkllerin bnyesinde yardmlama sandklar kurulmaya baland ve bu amaca dayal mterek bir servet oluturuldu. Bu sandklar, teekkllerin yallarnca ynetiliyordu. Loncalar, esnaf ve sanatkrlar zerinde sahip olduklar byk etki ve yetkilere dayanarak bunlar kolaylkla yardmlama sandna girmeye ve mali katkda bulunmaya zorlayabiliyorlard. Zamanla ok sayda kalfann usta statsn almasyla atlyelerin says hzla artmaya balad. Bu durum ustalarn kazanlarnn hzla azalmasna yol ayordu. Geri kalfalarn kaderi hem mesleki hem de zel hayatlar bakmndan ustalarna balyd, bylece bunlarn alma yaam artlar ard. Ancak kalfalar, ileride usta olacaklarn dnp bu artlara tahamml ediyorlard. te yandan ustalar, kendiliinden kalfa ve rak saysn arttrmaya baladlar. Bu nedenle meslek teekklleri, usta ve atlye saysn snrlamak amacyla, kalfalktan ustala gei iin yerine getirilmesi mmkn olmayacak derece de ar artlar koyma yoluna gittiler. Bylece kalfalar bir tr mr boyu kalfa kalmaya mahkm olmu oluyorlard. Bunlar usta olmadan evlenme hakkna sahip bulunmamakta ve ustann terbiye ve gzetimine tabi tutulmaktaydlar. Bu faktrler ustalarla kalfalarn arasnn almasna yol at. Kalfalar, kilisenin ve asillerin de kalfa kardelik birlikleri eklindeki kendi teekkllerini kurdular. Kalfa teekklleri de kendi mensuplarnn sosyal gvenliine katkda bulunmaya baladlar. Meslek teekklleri yardmlama sandklarnn usta ve kalfalara salad yararlar unlardr:

Mali sknt ekildiinde dn para veriliyordu. Hastalk durumunda, szleme yaplm hastanelerde muayene, tedavi ve
bakm; aile fertlerine yardm yaplyordu.

Usta ve aile fertlerinin lm halinde defin giderlerinin karlanmas, ustann

eine, tekrar evleninceye kadar bir kalfann yardmyla atlyenin retim

114

faaliyetini srdrmesine izin verilmek suretiyle, yardm salanyordu. Yetimler de korunuyordu.

Malullk ve yallk durumunda, usta ve ailesinin lmne kadar baklmas

ve konut salanmas gibi yardmlar yaplyordu. Yardmlama sandklarnn finansman, belirli zamanlarda yaplan lonca toplantlarndan sonra her usta tarafndan denen belirli paralarla, belirli davranlarda denen cezalardan salanan gelirlerle karlanyordu. Kalfalar da balangta esnaf ve sanatkrlarn yardmlama sandklarna dhildiler. Ustalar gibi kalfalar da sandklara aidat demek zorundaydlar. Hastalk ve lm halinde bunlar ustalar gibi yardm gryorlard. Bunun dnda ustalar ve kalfalar arsnda baba-oul ilikisi gibi bir iliki vard. Ustalar, kalfa ve raklara bakmak durumundaydlar. Kalfalarn kardelik tekilatlarnn zorunlu yesi olan kendi mensuplarna salad yararlar ise unlard:

Mali sknt durumunda, dn para verilirdi. Hastalk durumunda, szlemeli hastaneler ve ksmen de tekilatlarnn kend
hastanelerinde muayene, tedavi ve bakm salanmas; daha sonralar tekilat doktorlarnca muayene, tedavi yaplmas ve alma gcnn tekrar kazanlmasna kadar i gremezlik denei denirdi. Finansman kalfalarn dzenli bir biimde dedikleri aidatlarla karlanyordu. denecek aidatlarn tutar, tekilatn szlemesine gre belirleniyordu369.

369

Dilik, s. 55; Heaton, s. 197

SONU Bizans ya da Dou Roma mparatorluu .S. 330dan 1453e kadar olmak zere bin yldan fazla daha uzun sre yaamtr. Bu dnemde gnnn en nemli gc saylm ve Avrupa kltrnn biimlenmesinde en nemli rol oynamtr. Bizans, Hristiyanl resmi dini olarak kabul eden, Hristiyan retilerine gre yaamaya ve bakalarn ynetmeye balayan ilk byk devlettir. Bylece Bizansllar hem zel yaamlarnda hem de toplumsal ilerinde ou zaman zalimce, iddetle ve haince davransalar da, onlar iin Hristiyanlk ilkeleri her zaman ok nemli olmu ve Hristiyanln dayand esaslara kar duyduklar sayg, Avrupann temelde Hristiyan olan uygarlnn evresini oluturmak zere kuaktan kuaa aktarlmtr. Bizans ok byk doal kaynaklara sahipti; halk da alkand. Corafi bakmdan ok elverili bir konumda bulunuyordu. Kentlerinde yaayan usta zanaatlar, Anadolu, Trakya, Makedonya kylleri, uzun sre tkenmemie benzeyen bir g ve enerji kayna oluturdular. Ancak feodal toprak klelii ilikileri geliirken, kleciliin ve eski bir kleci devletin gl kalntlarn koruyan Bizansn toplumsal sistemindeki krdme dnm elikiler, bu uzun mrl kurumun kp yklmasna katkda bulundu. Ortaa Avrupasnn hibir yerinde, emeki kitle, bylesine kalabalk ifte brokrasinin, yani sivil ynetimdeki laiklerle ruhban snfnn bu denli basksna maruz kalmamt. Hibir ortaa lkesinde Bizans kadar, keyfi davranlar iinde, halkn stnde zel bir kast oluturmada serbest braklm, kalabalk ve sorumsuz devlet memuru yoktu. Bu asalak bolluu yznden emekilere bindirilen vergi yknn arlna amamak gerekir. Ordu ve diplomasi, karmak ve pahal bir ynetim rgt, saraydaki lks yaant, barbarlara aktlan paralar mparatorun halknn ve yabanclarn gzndeki itibarn korumak iin srdrd bu eski ihtiam gelenei de ok pahalya patlyordu. Hibir ynetim halknn, alma azmini kran ve retken gcn geliimine bin bir engel koyan Bizans kadar halkn vesayet altnda tutmuyordu. Bizans ekonomisinin tarm d kesimlerine baktmz zaman ncelikle lonca tekilatlanmasn grmekteyiz. Bu tekilatlanma iindeki retici, tccar, pazarc gibi gruplar ehrin kendilerine ayrlm yerlerinde almalarna devam ederdi. Bizansta sanayiciler, ehirlerin daha ok banliylerinde bulunurlard. Merkezi alanlar pazaryerlerine ayrlmt. Bizans mparatorluundaki kent yaam her alanda olduu gibi ekonomik alanda da etkili bir role sahipti. Yklma dnemi iinde bile Thessalonika

116

(Selanik), Konstantinopolis ve Trabezons (Trabzon) gibi ekonomik faaliyetleri olduka nemli olan ehirler bulunmaktayd. Loncalar, Bizansta 9. yzylda, talyada 10. yzylda ve daha sonra tm Bat Avrupa ve Rusyada ortaya kt. Yalnzca zanaatkr ustalar, loncalarn tm haklara sahip yeleriydi. Zanaatkr ustas, az sayda kalfaya ve raa sahipti. Loncalar, sz konusu zanaatn yerine getirilmesi bakmndan yelerinin sahip olduu haklar koruyor ve retim srecini dzenliyorlard. gcnn sresini ve her bir ustann kalfa ve rak saysn tespit ediyor, hammaddenin ve mamul maln kalitesini ve fiyatn belirliyor ve sk sk ortaklaa hammadde satn alyordu. Sk dzenlemeyle bir ustann dierlerinin zerine kmas nlenmek isteniyordu. alma tarzna herkes uymak zorundayd. Bunun dnda loncalar, karlkl yardmlama rgtleriydi. ster byk ehirlerde olsun ister kk ehirlerde olsun btn sanayi kollarnda, ekonomide ve ticarette byk bir kontrol vard. Antik kentlerde siyasal hkimiyet kesin bir biimde kurulduktan sonra ilevsel deiiklikler olmutur. Ordu kararghlar saraylara dnrken, kendilerini zafere ulatran tanrlar iin byk tapnaklar ina edilmitir. Yeni doan ihtiyalar karlamak iin zanaatkrlar oalmtr. Bunlar saraya ve tapnaa lazm olandan fazlasn retmeye balaynca kent pazara, kentsel rnlerin verilip, karlnda krsal rnlerin alnd bir merkeze sahip olmutur. O dnemde de yerel, blgesel ve uluslararas dzeyde pazarlar vard. Mesleki uzmanlama arttka kent nfusunun katmanlamasyla bir aristokrasi ile ona bal kadrolar, tccar snf, zanaatkrlar snf ve dzenli bir geimi olmayan yoksullar snf ortaya kt. Bunlarn yannda kt kanaat geinen iftiler ve btn katmanlarn altnda ise kleler bulunuyordu. Kentlerin sosyal katmanlarndan birinci sray arazi sahibi kent aristokrasisi oluturuyordu. kinci srada ya da soylularn olmad yerde birinci yerde birinci srada tccarlar bulunuyordu, nc lonca yesi zanaatkrlar, drdnc srada stats daha dk zanaat ustalar geliyordu. Sabit ii olmayan hizmetkrlar, gezici esnaf ve dilenciler ise snf sisteminin en altnda yer alyordu. En stteki grup arasnda srekli iktidar mcadelesi olurken, son iki grubun hibir zaman siyasi haklar olmad. Esnaf gruplar arasnda evlilikler yasaklanmt. Bu da bize gruplar aras geilerin zorluuna dayanarak esnaf gruplar arasnda bir tabakalamann ya da kastlamann varln gsterir. Oysa byle bir snflama ne Seluklu Devletinde ne de Osmanlda grlmemitir. Mesleklerin babadan ola geer

117

olmas ise, bize meslekler iinde saltanat anlaynn hkim olduunu gsterir. Bu durum gnmzde de sklkla olmasa da rastladmz bir uygulamadr. Bizansta d ticaret ve lonca tekilatlar ok sk bir ekilde denetleniyordu. Bu denetlemelerin amac politik ve ekonomik karlara dayanmaktayd. Siyasi sebepler olarak devlet, silah ve ok sayda ilenmi eyann saray iin deil, bunun yannda kendileriyle iyi ilikiler iinde olan dier devletlere hediye olarak gnderilmesi iin bu deerli eyalarn ve silahlarn sadece devlete ait olmalarn istiyordu. Ekonomik sebep ise, yaam iin gerekli olan mallar ile mallarn kalitesini iyi durumda tutarak ar fiyat artn nlemekti. Kent ekonomisi devlete nemli bir ekonomik girdi salyordu. Btn gmrklerden %10 vergi alnyordu. Ticaret yapmak veya zanaatkrlk yapmak belirli vergiler demenin yannda baz merasimlerin yaplmasn da gerektiriyordu. Yani Konstantinopol ekiciliinin yan sra burada retici konumunda bulunanlar, nefretini kazanacak kadar byk zorluklar iine sokmutur. Sanatkrlarn bir ksm frnclk, ayakkabclk, biraclk yaparken, dierleri de tacirlerin getirdii hammaddeleri ileyerek ihracat besliyorlard ki, bylece tic aretin yannda sanayi de gelimi oluyordu. Bunlara paralel ehirlerde tekelcilik ve himayecilik de yerlemitir. Her ehir kendi ticaret ve sanayisini yceltmek ve teki ehirlerin ticaret ve sanayisini kendi alanndan uzaklatrmaya almtr. Kendi kendine yetmek ve tm ihtiyalarn kendisi istihsal etmek arelerini aramtr. Birka ehrin bazen birlikte i yaptklar olurdu. Bu himayeciliin sonucu olarak burjuvaziler arasnda gl bir dayanma olutu. Burjuvalar, kk yurtlarna sk skya baldrlar, yurtseverlerdir. Servetlerinin bir blmn ehre balayan burjuvalar olduu gibi, hastaneler kuran, ehre baka yardmlar yapanlar da oluyordu. Tccar ve sanatkrlarn ortaa ehir hayatna getirdii bu sosyal ve ekonomik deiiklik ve dinamizm, baz dernek ve kurulularn domasna neden oldu. Ekonomik faaliyeti ve kiisel zgrl uygun artlar iinde elde etme ihtiyac burjuvalar arasnda birleme (association) fikir ve arzusunu dourdu. Buradan dini dernekler, ticari irketler, korporasyonlar (loncalar) kominler ve buna benzer baka kurulular ortaya kt. Bu kurumlardan, Osmanllardaki ahilik kuruluunun bir benzeri olan korporasyonlar, Avrupada sanatkrlarn kendilerini koruma ve retimi dzenleme ihtiyacndan domu, onlarn ekonomik hayatlarn dzenlemi, varln 18. yzyla kadar etkin bir ekilde srdrm loncalard. Esnaf loncalarnn aynen tccar birliklerinde olduu gibi ehir ticareti zerinde tekelci uygulamalardan kaynakland iddia edilmitir. ddiaya gre hr ve bamsz

118

olan esnafn menfaatlerini korumak ve alma standartlarn srdrmek iin birlemesiyle loncalar teekkl etmitir. Ancak esnaf, kk kasabalarda hr ve bamsz olmakla birlikte saylar, ihtisaslam meslek dallarnda bir araya gelmelerine imkn vermeyecek kadar azdr. Saylarnn ok olduu byk ehirlerde ise esnaf, bamsz olmaktan uzaktr. Uzak pazarlar iin retim yapan bu esnaf, tccar sermayedarn denetimi altndadr. Esnaf loncalar tekelci uygulamalaryla teknik gelimeye ve etkin i organizasyonuna engel olmakla sulanmtr. Hatta bu yzden teknik ve sna gelimenin 18. yzyln sonlarna ve 19. yzyln balarna kadar geciktii bile ileri srlmtr. Ancak bu etkileri fazla abartmamak gerekir. Bir kere loncalarn tekelci zellikleri snrldr. Bir meslee bu tekelci imknlar balayan mahalli otoritelerin bu imtiyazn artlarn belirleme yetkileri vardr. Ayrca lonca yelii gerekli artlar yerine getiren herkese aktr. te yandan Ortaan sonlarnda ehirli esnaf, iktisadi adan zayf durumdadr. Bu yzden retimi snrlayarak fiyatlar ykseltecek gten yoksundur. Esnafn tekelci gcn iktisadi amalar urunda kullandna dair ok az kant vardr. Ayrca loncalarn tekelci davranlar krsal kesimdeki esnafa bavurularak krlabiliyordu. Loncalar byk iletmelerin kurulmasna engel olmakla da sulanmtr. Lonca dzenlemelerinin kalfa ve rak saysn snrlad dorudur. Ancak, byk sna teebbslerin yokluunun ana nedeninin bu olduu phelidir, asl nemli neden sermaye yetersizliidir. Bizansta loncalar sosyal, ekonomik, dini alanda bir dzen getirmitir. Birlik yelerinin haklar sonuna kadar gzetilmi, biri dierinin hakkn tecavz edememitir. Loncalarda mkemmel bir kontrol mekanizmas vardr. Dnem devletlerinin hepsinde bu rgtlenmeyi grmekteyiz. Hepsinde aa yukar ayn idare mekanizmas vardr, uygulamada bir farkllk yoktur ancak farkllk isim farkllndan teye gitmez. Selukluda mltezim olarak adlandrlan vergi memurlar Bizansta publicani olarak adlandrlm; devlete belli miktarda asker salamak karl belli kiilere verilen toprak elukluda tmar, Bizansta ise pronoia olarak adlandrlmtr. Ancak tm yaplanmalarna ramen lonca rgtlenmesinin zaaflar da yok deildir. Zanaatkr retiminin loncalar tarafndan ar sk dzenlenmesi, zanaatkrlarn inisiyatifini ksteklemi ve tekniin gelimesi iin bir engel olmutur. Loncalar, rekabeti nlemek iin ustalk hakk elde etmek isteyenlerin yollarna her trl engeli karmlardr. Saylar olduka ykselen raklarn ve kalfalarn, bamsz usta olmalar pratik olarak olanaksz klnmtr. Yaam boyu cretli ilikisi iinde kalmaya zorlanmlardr. Bu

119

koullar altnda, usta ile kendisine bal olanlar arasnda ilikiler eski, az ok ataerkil karakterlerini kaybetmilerdir. Ustalar kendilerine bal olanlar zerindeki smry artrm ve onlar acnacak bir cret karlnda gnde 14 ile 16 saat almaya zorlanmlardr. Kalfalar, karlarn savunmak iin gizli birliklerde, kardeliklerde birlemeye balamlardr. Loncalar, kent makamlarn, kalfalarn kardeliklerini btn aralarla takibat altnda tutmulardr. Bizansta vergiler mltezimler (publicani) tarafndan toplanmtr. Ancak bu usl grevli memurlarca istismar edilmi, gereinden fazla gelir elde etme amalar olmutur. Bunun sonucu haksz vergiler ve istismarla halk ezilmitir. Bu da bizi Bizansta denetlemenin bilindii gibi sk olmad sonucuna gtrr. kar ve menfaatler, sosyal ve ekonomik alanda her zaman belirleyici unsur olmutur. Hibir devlet toplum yoktur ki ilikilerinin, almalarn menfaat belirlemesin. Sonuta temel gda maddeleri deimeyeceine gre bunlar iin yaplan mcadeleler de bitmeyecektir. Esnaf birlikleri, Selukludaki Ahi Birlikleri gibi bir dernee balydlar. Selukludaki Ahi eyhi gibi dernein Questor adnda bir idarecisi olurdu. Tezimizin bir blmnde Ahi birliklerine deinmemizin nedeni, Bizans devleti ile ayn dnemde varlk gstermi olmas, idarede ufak farkllklar olmasna ramen kurumlarn birbirlerine olan tesirlerinin kanlmaz olduu gereidir. Loncalar, merkezi hkmetin siyasal, iktisadi ve mali denetimi karsnda hibir zerklik sahibi olamamtr. 16. yzyla kadar d ticarette esas itibariyle talyan kent devletlerinin uyruklar etkilidir. Ancak, Mslman Trk tccarlarn da pay vardr. Ve karlkl bir imtiyaz sisteminin varl mevcuttur. Bizansn son dnemlerinde merkezi otorite ile yabanc tccar snfn ibirlii ortaya kmtr. Bu da lkenin esas unsurlarnn dnm iin inisiyatiflerini kullanabilmelerini imknsz hale getirmitir. Bizansn bu kark son yllarnda sanayi, ziraat ve ticaret Cenevizlilerin kontrolne gemitir. Karaborsa yznden ekmek bulmak bile mesele hale getirildii iin Mali Polis Tekilat bile kurulmutur ama o da rvet yznden grev yapamamtr. Bizanstaki loncalar, esnaf ve zanaatkrlar, merkezin siyasal, toplumsal ve iktisadi denetimi altnda tutmaya yaramtr. zellikle Konstantinopoln iaesini ucuz tutma politikas, yerli tccarlar devlete balayan, memurlatran bir uygulamayla srdrlmtr. Bizansn merkezi-brokratik devlet yaps, yabanc burjuva glerle, imparatorluu bu glerin yar smrgesi haline getiren ilikilere kolaylkla girerken, ieride balayan burjuvalamalar bir emir-kumanda ekonomisiyle sonuna kadar

120

dizginlemeye almtr. Tm lkenin sadece baehrin iaesini salamak zere seferber edilmi olmas ne kadar dorudur. Kendi halkn hor grp, onlarn a ya da tokluunu dnmeyen bir devlet yaps aslnda batan kaybetmi saylr. Demokratik ve sosyal devletlerin g kayna halkdr. Yine iletmelerde klelerin altrlm olmas, lksn, ihtiamn, tm zenginliin, her eyin saray ve kilise menfaati iin seferber edilmi olmas halkn gz ard edildiini, bir nevi kendi kaderine terk edildiini bize gsterir. Halk aslnda kendi bann aresine bakm, kendi imknlaryla hayatn idame ettirmitir. Devlet, bilerek ya da bilmeyerek halkn kendine dman olarak hazrlamtr. Devletler nce halknn refahn gzetmeli sonra kendini dnmelidir. Bizans gibi bin yllk bir devleti ykla gtren de devletin salam temeller zerine kurulmam olmasdr. Halkn temel almam olmasdr. Diyebiliriz ki, Bizans devleti sosyal devlet anlayndan ok uzaktr. Gerek devletin idare mekanizmasnda bulunanlar gerekse kilise, benmerkezci davranm, her ey benim olsun anlayyla hareket etmilerdir. Kilise bunu din klf iine sokmu ve halkn dini duygularn istism ar edip dinin gerei ve sevap kavramyla zenginliine zenginlik katmtr. Yani Bizans Lonca Tekilat, bir mesleki menfaatler birlii, zanaatn koruyucusu olan azizin himayesi altnda bulunan dini bir tarikat grevi grmtr diyebiliriz. Romada temel faaliyet alan tarm idi. Geimlik retim sz konusuydu. Her trl temel gereksinim rahiplerin almalar ve el emeiyle salanmtr. Krsal alanlardaki manastrlar tarmsal ilere arlk verirken, kent ii manastrlarnn retimi daha snrl olmu, zanaat ve el iine nem verilmitir. Ortaa Avrupasnda da kiliselerin vakfiyelerine ait geni arazilerinin olduu ve toplam toprak yeknunun da 1/3nden fazlasn kontrol ettikleri bilinmektedir. Manastr komplekslerinin kltr ve hayr ileri grebilmesi ve bu tr faaliyetlere destek olabilmesi iin mali dayanaa gereksinimi olmutur. Bu adan birok Bizans manastr iyi kaynaklara sahip olup, yzyllarca ayakta kalabilmesine karn, kimi manastrlar kaynakszlktan harabeye dnmtr. te yandan Bizansllar manastrlara bata bulunmay dindarln gerei saymtr. Ayn zamanda birok manastr hem tarm arazileri, hem de kentlerde atlyeler ve evler gibi mal varlklaryla nemli servet toplamtr. Manastr mallar vergiden muaf olduklar iin, bu geni araziler vergi kaytlarndan karlm; bu nedenle kimi zaman imparatorlar, yeni manastrlarn kurulmasn yasaklamtr. Manastr komplekslerinin kltr ve hayr ilerini grebilme vaadiyle, dinin gerei ve sevap kavramn istismar ederek halkn smrmesi ve lsz bir ekilde topraklarna

121

toprak, gcne g katm olmas ne kadar dorudur? Kukusuz ki, dini yaplan ilere alet etmeyen bir toplum, devlet yoktur. Din her zaman istismar edilen bir kurum olmutur. Din ad altnda bir yardm, fayda salanmtr ancak baz evreler dini kullanarak bir kar da salamlardr. Burada u soru aklmza geliyor. Acaba Bizans devleti kendi otoritesinin dnda bir otoriteye neden bu kadar gz yummu ve yaylmasna izin vermitir? kta zerinde hkimiyet kurmu, geni topraklara sahip olan Bizans Devleti iin Konstantinopolis ayrcalkl konumdadr. Ticaretin, sanayinin, idare mekanizmasnn kalbi bu ehirde atmaktadr. Buray elinde tutabilmi olmas onda, tm lkenin idaresinin laykyla yapld kanaatini uyandrmtr. Artan nfusun ihtiyalarn grebilmek ve kilisenin dini ynn kullanarak Konstantinopoln iae teminini salamak iin sessiz kalmay tercih etmitir diyebiliriz. Ayrca bu sayede eit olamayan koullarda ucuza altrabilecek insan gc de elde etmitir. Tabi tm bunlar giderek halkn kin ve nefret duygularnn artmasna neden olmutur. Devlet buna gz yummu, tamamen eitlikten uzak anlayla halkla arasna kocaman bir uurum koymutur. Dini duygularn istismar edilmesine baa gelen her idareci, bugn de olduu gibi, elde ettii makam, hreti kaybetmeme uruna ses karmamtr. Aslnda gerekte o dinin savunucusu ve destekleyicisi olmam ancak imknlarn kaybetmeme uruna sessiz kalmay tercih etmilerdir. Bu sessizlik, gz yumma, bir taraf yceltip bir taraf aalama sonunda halkla arasna koyduu o koca uurumda kaybolmasna, kmazlklar iinde boulmasna neden olmutur. Bu sadece Bizans iin geerli bir durum deildir; dnem devletlerine baktmz zaman hepsinde sarayn menfaati hep nde olmutur ancak bu kadar baskc, ezici, halkn hor gren bir yaklam, acmaszln had safhalarda yer alna daha ok slamdan uzak devletlerde grdmz sylememiz yanl olmasa gerek. slam dininin hkim olduu devletlerde din, devletin dier messeselerine de g vermi hatta koyduu kural ve kaidelerle bu messeselere bir dzen getirmi, yaplan her ie adalet, hogr anlayn, kardelik esasn yerletirmi ve halk byle acmaszca ezilip horlanmamtr. rnein Osmanlda yneticiler, tccarlarn Osmanl iktisadi dzeni iinde nemli fonksiyonlar yerine getirdiinin farknda idiler. Bu sebeple tccarlara geni hareket zgrl salanmtr. Osmanlda sanlann aksine ticaret kmsenen, hor grlen bir faaliyet deil; aksine vlen bir faaliyetti. Osmanl vergi sisteminde ticari sektrden daha az vergi alnyordu. Osmanl devlet tekilatna dair eser yazan Ricaut da, "Trklerin tccarlarnn arlar gibi alarak, kovana bal getirdikleri iin himayeye layk

122

olduklarn" belirtmitir. Osmanl sultanlar halkna, "ibadullahn terfih-i ahvalleri" yani Allahn emanetleri olarak bakmlardr. Ticaret, Batl Merkantilist politika uygulayan lkelerde grld gibi kendi bana bir ama deil, bir ara olarak telakki edilmitir. Bu amala halkn refahnn artrlmas iin lke iinde piyasalarda mmkn olduunca bol, kaliteli ve ucuz mal bulundurulmasna allmtr. Bizans devletinde feodallemenin younlat dnem, ayn zamanda Bizansn, Dou Akdenizdeki ticaret stnln kaybettii dnem olmutur. 11. yzyla gelinceye kadar endstri ve ticareti tekelinde tutan devlet, 1084te verilen bir chrys obull (imtiyaz) ile Venedik ve Cenova tccar kentlerine vergi bakl tanmtr. 1082 ylnn nl fermanyla Venediklilerin askeri yardm karlnda, Venedikli tccarlara vergi bakl getirilmitir. Bu eilim ilerleyen yllarda da devam etmi ve zellikle d ticarette hkimiyet talyan kent devletlerinin uyruklarna gemi; Bizansl tccarlar bu alandan tamamen tasfiye edilmilerdir. Bu gelimeler sonucu Bizansn ykl kanlmaz hale gelmitir. 7. yzyldan 11. yzyla kadar Anadolunun Mslman aknlarna hedef olmas Bizans gittike fakir ve daha bakmsz hale drmtr. Seluklu fetihlerinin balangtaki olumsuz etkisi ile ekonomisi tarma dayanan Bizans ehirleri bsbtn klmtr. 12. yzyln sonlarnda balayan ve uzun yllar sren Hal savalar ve bu frsattan yararlanan Bizans imparatorlar, Seluklulara zor gnler yaatmlardr. Hal seferleriyle dou ticaretinin gelimi olduunu gren Rum tccarlar Asyaya doru ynelmilerdir. 1204te Konstantinopol, Hallar tarafndan alnnca Latinler de Avrupann en byk tccar sfatyla Anadoluya ynelmi lerdir. 12. yzylda ve zellikle 13. yzylda talyan endstrisinin canlanmas ve Bizans endstrisinin talyan etkisiyle gerilemesi sonucu, Bizans talyan mamullerinin ithalats haline gelmitir. talyan tccar ehirleri imparatorluk ekonomisine ok nemli zararlara yol amtr. Bizansn son dneminde, Bizans ticareti tamamen talyanlarn eline gemitir. Floransal bankaclarn 1385-1458 yllar arasnda Atinay ele geirerek, ilerinden birinin Atina dk olmasnn yannda, 1204 tarihli 4. Hal seferinden itibaren tm Bizans ticaret ve endstrisi, hatta Konstantinopoln ynetimi talyanlarn eline gemitir. Son dnem Bizans ekonomisi gl bir feodalleme srecine girmitir. 15. yzylda Bizans, Marmara blgesine skm, ad var san yok bir devlettir. Aslnda bu kurulua devlet bile demek doru deildir. stanbulun dndaki tm alanlar merkez-ka glerin elindedir. Konstantinopol ise bir imparatorluk merkezi olmaktan km, Hal

123

Seferleri ile smrlen dindalarnn intikamna uram, 50.000e inmi nfusuyla, Latin tccarlarn braktklar krntlarla geinmeye alan kk bir kent olmutur. Corafi keifler sonucunda Avrupaya gelen ttn, eker gibi rnlerin ilenmesi yeni i alanlar da yaratmtr. Krsal alanlarda zgrleen serflerin kentlere gyle lonca d zgr iiler oalmtr. Madencilik gibi byk yatrm ve para gerektiren iler, loncalardan farl bir rgtlenmeyi zorunlu klmtr. Kapitalist yatrmclar ve tccarlar buralarda zgr iileri altrarak iyerlerini loncalardan farkl bir anlayla rgtlemilerdir. Artk loncalara bal az sayda rak ve kalfa altrarak yalnzca sipari edilen mallar reten ustalarn yerini, ok sayda ii altran ve pazar iin retim yapan, retim aralarnn ve fabrikalarn sahibi kapitalistler alm, retim aralarnn ve fabrikalarnn sahibi kapitalistler olmutur. D ticaretle zenginleen tccarlar da irketler kurmaya balamlardr. Bu da ticaret loncalarnn sonunu hazrlamtr. 13. yzyl itibariyle Bizans siyasal yaps nemli lde ticarete dayanmaya balamtr. 1250-1350 yllar arasnda Mool istilalaryla ortaya kan Mool Bar, Asyay kat eden yollar Avrupa ticaretine amtr. Gelimi bir i blm mutlaka youn bir ticari faaliyeti gerekli klar. Biri dieriyle paralel bir ekilde geliir ya da daralr. Osmanlda yaplan resmi bir geitte , 735 eit esnaf birliinin katlm olmas, i blmnn Batyla kyaslanmayacak derecede gelimi olduunu gsterir. Mutlaka bin yl hkimiyet kurmu, geni arazilere sahip Bizansta da ok fazla eitlilik ve sayda esnaf grubu var olmutur ancak bunlarla ilgili net saysal verilere ulaamadmz iin burada belirtemiyoruz. Bizansta olduu gibi Osmanlda da devlet tccar himaye etmekle kalmamtr. Osmanl alt yap hizmetlerine de nem vermitir. Orhan Gazinin Bursay ald zaman ilk yapt i , Bedesten ina ettirmektir. Fatih Konstantinopol fethettikten sonra 118 byk dkkndan oluan ve etrafnda 984 ticarethanesi olan bugnk Kapalary ina ettirmitir. lkeyi batanbaa saran han, mahzen, kervansaray, kapan ve kapal arlar gibi ticari messeselerin yannda belirli aralklarla kurulan panayrlar bize Osmanlda youn bir ticari faaliyetin olduunu gsterir. Fatihin Konstantinopol fethinden sonra Bursadan Konstantinopole varlkl tccarlar yerletirmesi, 1477de Kefeden 267 zengin tccar ailesinin Konstantinopole gelmesi, Yavuzun Kahire ve Tebrizden ok sayda ilim adam, tccar ve zanaatkr Konstantinopole getirmesi, spanyada Katolik taassubundan ve engizisyon zulmnden kaan Yahudilere kucak almas bunlarn hibiri sebepsiz deildir. 1535 ylnda Selanikte Yahudi ailesinin says 8070i bulmu

124

ve Selanik devletin en zengin ve hareketli merkezlerinden biri haline gelmitir. Yani Osmanl, Seluklularn uyguladklar serbest ticaret politikasn aynen uygulamtr. Ancak Bizans devletinde halk, ekonomik adan bu kk dayanma topluluklar iinde kendine geici de olsa bir snma kaps bulabilmitir. Buna karlk insanlarn kendi zgrlkleri, kiilikleri siliklemi, yitip gitmi; yerini boyun eme, bir st (ekonomiksiyasal-toplumsal-kltrel) yapya itaat almtr. Kiinin direnme gc krlm, zgrlk ruhunun yerini klelik ruhu almtr. Bizansta hastalk ve lm sand birlikleri oluturulmutur. yeler hastalk sand birliine ilk girite bir giri paras, srekli olarak pirim demilerdir. Bu demeler yaplmadnda birliin salad yardmlardan yararlanma hakk kaybolmutur. Bu sandklar gnmzn Sosyal Gvenlik Kurumuna benzetebiliriz. Bildiimiz gibi gnmzn ii ve memurlar alma srelerince belli parasal kesintilere uramakta, devlet bu kesintilerle alann sosyal ynden madur brakmamakta, Bizans devletinde olduu gibi hastalk, i gremezlik durumlarnda bu kesintiler ahslar iin sosyal bir gvence olmaktadr. Ayrca alamayan dul, yetim, sakatlara da belli bir miktarda sosyal yardm yaplmaktadr. Bu da bize gemiten gnmze gelene kadar var olmu olan devletlerin yle ya da byle halknn yararn gzettiini, madur olmamas iin abaladn gsterir. Ayrca meslek birliklerinin kendi aralarnda yardm dernekleri kurmu olmalar her eyin devletten beklendii gnmzde bizler iin rnek alnmas gereken bir durumdur. Bir aile babas gibi devletlerin de gl ve zayf olduklar dnemler vardr. Halk olarak bize den grev, bu dnemlerde ulusal olarak nasl rgtlenilmise, devletin mdahalesinin ve yardmnn azald dnemlerde de blgesel olarak birlik olunup ieride ve darda gl olmay becerebilmektir. Ancak Bizansn bu kurumu da brokratik yap ve ruhban snfnn karlar uruna kolayca harcanmtr. Tm lkenin sadece baehrin iaesini salamak zere seferber edilmi olmas, ihtiya halinde bunun ar vergilerle halka yklenmi olmas ne kadar dorudur? Kendi halkn hor grp, onlarn a ya da tokluunu dnmeyen bir devlet yaps aslnda batan kaybetmi saylmaz m? Kleciliin ve eski bir kleci devletin gl kalntlarn koruyan Bizansn toplumsal sistemindeki krdme dnm elikiler, bu uzun mrl kurumun kp gitmesine, yklmasna katkda bulunmutur. Ortaa Avrupasnn hibir yerinde emeki kitle, bylesine kalabalk ifte brokrasinin, yani sivil ynetimdeki laiklerle ruhban snfnn bu denli basksna maruz kalmamtr. Hibir Ortaa lkesinde Bizans

125

kadar keyfi davranlar iinde, halkn stnde zel bir kast oluturmada serbest braklm, kalabalk ve sorumsuz devlet memuru olmamtr. Diyebiliriz ki, insanolu her zaman nefsine yenik dmtr. Azla yetinmeyip hep daha fazlasn istemitir. Bu duruma, Bizans ve Seluklu ekonomik uygulamalarnda da rastlanmtr. Bizans devleti gmrk vergisini, %2 ile %4 oranna kadar dk tutmasna ramen tccar bununla yetinmeyip, hi gmrk dememe dncesi ile kaaklk olaylarna girimitir. Kimi zaman da tccarlar, gmrk memurlarna rvet vererek maln kymetini dk gsterip denmesi gereken orandan daha az ya da hi gmrk demeden maln gmrkten geirmitir. Tccarlarn gayr-i meru yollarla gmrk vergisinden muaf olma abalar her zaman iyi netice vermemi ve bu yola teebbs edenler gmrk mahkemelerinde dahi yarglanmlardr. Cezalar mutlaka suun ilenmesi hususunda caydrcdr, ancak unutmamalyz ki insanlarn hayatn idame ettirme mcadelesi devam ettii srece kaaklk, hrszlk, adam ldrme, casusluk, kin, nefret vs. duygular ilk alarda olduu gibi snr tanmaz teknoloji amzda da farkllaarak devam edecektir. Gnmzde teknolojinin gelimesiyle birlikte mesafeler azald, buna bal olarak kltrel alveriler, lkeleraras ticaret daha da artt ancak bu durum sanlann aksine birok olumsuzluu da beraberinde getirdi. Her eyin en iyisi, en gzeli benim olsun, ben gl olaym, her eye ben hkim olaym dncesi dostluu, kardelii, i birlii anlayn, drstl, hogry, ahlak, dzene dair ne varsa alp gtrd. Corafyalar deimeyecei iin devletlerin birbirine olan muhtal da hibir zaman bitmeyecektir, bu yzden devletler ilikilerine daha zen gsterilmeli, kltrel zenginlikler kltrel yozlamaya dntrlmemelidir. Ticaretin ekonomik boyutunun yan sra sosyal ve kltrel boyutunun olduunu da belirtmemiz gerekir. Ticaret, farkl blgelerin rnlerini farkl corafyalara aktarrken, ayn zamanda milletlerin kltrel birikimini de farkl blgelere tamaktadr. Tccar, hem kltr ve medeniyet taycs hem de eli grevini yapmaktadr. Bugn de ticarette, Ahilikteki Ben siftah ettim, yan komum siftah etmedi. Git, rnn oradan al anlayn uygulamalyz, sadece kendi menfaatimizi deil komumuzun ticari menfaatini de gzetmeli, zarar grmesine neden olacak ticari ilikileri sorgulamalyz. Trk Dnyas lkeleri, sadece Ahilik felsefesinde var olan bu anlayla, kendi aralarnda nemli ve hatr saylr ekonomik glenmeleri yaayabilecektir. Tm bunlarn yan sra, Ahilikte gnmz iletmelerine yn verecek

126

dzeyde uygulanan yntemlerin, Trk Dnyas iletmelerine nemli katklar salayaca da aikrdr. Unutmamalyz ki, bugn yaptklarmz yarnmza k tutacak, yarnmz aydnlatacaktr; ayn oranda yapamadklarmz da yarnmz bir o kadar karartacak ve belirsizletirecektir. Bu yzden girdiimiz sosyal, ekonomik, kltrel ilikilerde kendi kltrel kimliimizi korumay bilmeliyiz.

KAYNAKLAR

1. Tetkik Eserler KOMNENA, Anna, Alexiad, ev. Bilge, UMAR, stanbul 1996 TURTLEDOVE, Harry, The Chronicle of Theophanes (A.D. 602-813), Philadelphia, Phennsylvana 1982 AKBAY, Can, Max Weberin ehrine zet Bak-1_________ AKA, GRSOY, Ahilik Gelenei ve Gnmz Fethiye Esnaf, Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm, Konya 2003 AKTA, Uur, stanbulun 100 Esnaf, stanbul 2010 ATA, Zilhace, Bizans mparatorluunda Saray Tekilat, F.. Tarih Blm Yksek Lisans Tezi, Elaz 2007 AVCI, Casim, slam-Bizans likileri, stanbul 2003 BARKAN, mer Ltfi, ktisat Tarihi (Ders Notlar), Kitap-II, stanbul 1957 BAER, F., slamda Sosyal Gvenlik, DB. Yay, Ankara 1987 BATAV, erif, Bizans mparatorluu Tarihi Son Devir (1261-1461), T.K.A.E. Yay. Seri: III, S.A. 25, Ankara 1989 BAYRAM, Mikail, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991 BEKN, Ali Rza, pek Yolu, Ankara 1981 BERK, Ayrin, Seilmi rneklerden Bulgaristan ve Trk Geleneksel Giysi Yaplarnn ve Kumalarnn Karlatrlmas, Y.L. Tezi, stanbul 2006 BETAV, zlem, XI. Ve XII. Yzyllarda Anadolu ve Seluklu Devletinde Ticaret Hayat, Y.L. Tezi, Konya 1998 BOZLAAN, Recep-YILMAZ, Nail-CAN, Aynur, stanbul Kent ve Medeniyet, stanbul 2009 BROTIANU, G. I., Recherches Sur Le Commerce Genois Dans La Mer Noire Au XIIIe Siecle, Paris 1929 BURSALI, Muradiye, Eskiehir Karacahisar Kalesi Sgrafitto Dekorlu Ortaa Seramikleri, Eskiehir Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Fakltesi, Y.L. Tezi, Mays 2007 CAHEN, Claude, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev. Yldz Moran, stanbul 1984 CHEYNET, Jean, Claude, Bizans Tarihi, ev. smail YERGUZ, Ankara 2008

128

CPOLLA, Carlo M., Dnya Nfusunun ktisat Tarihi, ev. M. S. Gezgin, stanbul 1999 AATAY, Neet, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1989 ELK, Semra Denk, IX. Ve X. Yzyllarda Bizans mparatorluunda Ticaret, Y.L. Tezi, Elaz ORAK, Reyhan, 7 Tepenin 7.si EDRNE KAPI, Kentim stanbul Semt Kitapklar, stanbul 2008 DEMRHAN, Yahya, Hz. Peygamber Dneminde Zektn Toplanmasnda zlenen Yol, YL. Tezi, Bursa, 2006 DEMRTA, Aye, slam Fethine Kadar Diyarbakr, Frat niversitesi Tarih Blm Y.L. Tezi, Elaz 2007 DEHL, Charles, Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Cevdet R.Yularkran, stanbul 1939 DUCELLER, Alain - BALARD, Michel, Konstantinopolis 1054-1261, stanbul 2002 EKNC, Yusuf, Ahilik, Ankara 1991 EKNC, Yusuf, Ahilik ve Meslek Eitimi, M.E. B. Yaynlar, stanbul 1990 ERBAI, Ali,-BYKPEK, Semih,-BAKANLAR, Mehmet, "Trk Dnyas letmelerinin Ekonomik Yaplarnn Glendirilmesinde Ahilik Anlayndan Yararlanlmas", Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler MYO. ktisadi ve dari Programlar, letme Blm, Konya ERDOAN, zden, XIII. Y.Y.a Kadar Anadoludaki Trkmenlerin Dini Durumu, A..Sosyal Bilimler Enstits Tarih (Genel Trk Tarihi) Y.L. Tezi, Ankara 2003 FAROQH, Suraiya, Osmanlda Kentler ve Kentliler, Tarih Vakf Yay., stanbul 1993 GLAY, Sezgin, Seluklular Dneminde Ortadouda Ticaret (XI. ve XIII. Yzyllar), Dr. Tezi, Elaz 1999 GRAN, Tevfik, ktisat Tarihi, stanbul 1988 HEATON, Herbert, Avrupa ktisat Tarihi I, ev. M. Ali Klbay, Ankara 1985 HEYD, W., Yakn-Dou Ticaret Tarihi, ev. Enver Ziya Karal, TTK. Basmevi, Ankara 2000 HERRN, Judith, Bizans, Bir Ortaa imparatorluunun artc Yaam, ev. Uygur Kocabaolu, letiim Yay., stanbul 2010 KAFESOLU, brahim, Trk Milli Kltr, stanbul 1999 KARATA, Cengiz, Trk Romannda Osmanlnn Kurulu Srecine Yaklam, Y.L. Tezi, Ankara 2003

129

KROLU, Glgn, Bizans Dneminde Buhur Gelenei ve Buhurdanlar, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, Mays 2007 KAPLAN, Michel, Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, Yap Kredi Yay., stanbul 2001 KARATA, Cengiz, Trk Romannda Osmanlnn Kurulu Srecine Yaklam, Y.L. Tezi, Ankara 2003 KIZILKAYA, Erturul, Osmanlnn Kapitalistleememesi Olgusu Balamnda Dnceler, .. Siyasal Bilgiler Fakltesi Kamu Ynetimi ktisat An abilim Dal, stanbul 2005 KUBAN, Doan, stanbul Bir Kent Tarihi (Bizantion, Konstantinopolis, stanbul), ev. Zeynep Rona, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 2000 KK, Eref, Roma Hukukunda Augustus Zamanna Kadar Derneklerin Hukuki Durumu, Dr. Tezi, A.. Sosyal Bilimler Enstits zel Hukuk (Roma zel Hukuku) Ana Bilim Dal, Ankara 2005 LEFRANC, Georges, Hstore du Commerce, Paris 1942 LEGARET, Gustave, Hstore du Developpoment du Commerce, Paris 1931 LEMERLE, Paul, Bizans Tarihi, ev. Galip stn, stanbul 1994 MANGO, Marlia-Mundell, Byzantine Trade 4th-12th Centuries, The Archaeology of local, Regional and nternational Exchange, Papers of the Thiry-eighth Spring Symposium of Byzantine Studies, St. Jhons College, University of Oxford, March 2004 MANTRAN, Robert, stanbul Tarihi, ev. Teoman, Tundoan, letiim Yay., stanbul 2005 MANTRAN, Robert, stanbul Dans La Seconde Moitie Du xv e Siecle, ev. nalck, Paris 1962 MORAVCSIK, Gyula-JENKINS, Romlly J. H., Constantne Porphyrogentus De Admnstrando Impero, Washington 1967 MOROZE, Charles, Hstore Economique et Sociole, Paris 1956-57 MERL, Erdoan, Trkiye Seluklularnda Meslekler, Ankara, 2000 MMAROLU, Sinan, Metropolis Bizans Srl Seramikleri, Y.L. Tezi, E. . Sanat Tarihi Blm, zmir 1994 MORGAN, Gles, (Yeni Roma ya da Konstantin ehri) Bizansn Ksa Tarihi, ev. Eylem ada, Babaolu, Kalkedon Yay., stanbul 2010 Halil

130

OCAK, A. Yaar, Trk Sufiliine Baklar, letiim Yay., stanbul 2002 OSTROGORSKY, George, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, TTK Yay. Ankara,1995 ZTRK, Mustafa, Tarih Felsefesi, Elaz 1999 PAKALIN, Mehmet Z., Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB. Yay., stanbul 1983 PARMAN, Ebru-PARLA, Canan-BURSALI Muradiye, Eskiehir (Merkez Karacaehir Ky) Karacahisar Kalesi 2005 Yl Kaz almalar Sonular, Ankara 2007 RUNCMAN, Steven, Byzantne Cvlsaton, London 1961 RUNCMAN, Steven, Hal Seferleri Tarihi, TTK. Yay., C. II, ev. Fikret Iltan, Ankara 1992 SCAFURI, Michael Phllp, Byzantne Naval Power and Trade: The Collapse of Western Fronter, Texas A&M University, May 2002 SEDLER, G. L. Bizans Halk Hareketlerinin deolojik Kkenleri, ev. Mete TUNAY, zne Yay. stanbul SMER, Faruk, Seluklular Devrinde Ticaret, TDA Dergisi, Ankara 1993 MEK, Muhittin, Ahilik, Hayat Yay., stanbul 2002 TAI, Nihal, Anadolu Seluklularnn Bat Anadolu Politikas ve Bizansla Mnasebetleri, Y.L. Tezi, Konya 2008 TEALL, Jhon L., The Gran Supply Of The Byzantne Empre, 330-1025, DOP13, Washington 1971 TOLAN, ner, Bizans Devletinde Ziraat (IX.-X.Yzyl),Y.L.Tezi, Elaz 2006 TURAN, Osman, Seluklular ve slamiyet, Boazii Yay., stanbul 1999 Trkiye hracatlar Meclis Yayn Organ TURKISHTME TRKOLU, Sabahattin, Tarih Boyunca Anadoluda Giyim Kuam, Garanti Bankas, stanbul 2002 VASILIEV, A. A., Bizans mparatorluu Tarihi, C. 1, ev. A. Mfid Mansel, Ankara 1943 YERASIMOS, Stefanos, Az Gelimilik Srecinde Trkiye (Bizanstan Tanzimata), C.I, ev. Babr KUZUCU, Belge Yay., stanbul 1995 YILDIZ, Halil, Trkiyenin Sanayilemesinde Dokuma Sanayinin Yeri ve nemi________ the

131

ZEREN, Ebru- SAZAK, Gzde, Osmanl Minyatrlerinde Kasaplk, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trkiyat Aratrmalar Anabilim Dal, Dr. Tezi, stanbul ZEYTNOLU, E., ktisat Tarihi, stanbul 1971

2. Makaleler AKBULUT, lhan, "slam Hukukunda Sular ve Cezalar", Yeditepe niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, C. 52, S. 1, stanbul 2003, s. 167-181 AKA, Grsoy-DEMRPOLAT, Anzavur, "Ahilik ve Trk Sosyo-Kltrel Hayatna Katklar", Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S. 15, Konya 2004 AL, Hamza, "ada Kent Hizmetlerinin Sunumunda Vakflarn Rol", Sakarya niversitesi, YYBF Kamu Ynetimi Blm retim yesi___________ ALYILMAZ, Cengiz, "pek Yolu Ve Orhun Yaztlar", A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, S. 4, Erzurum 2004, s. 182-185 ALTUNTA, smail Hakk, Trkiye ve Ortodokslar, "KONSTANTNOPOLS CIASI", Yeni Gnaydn, Nisan 1994 ARCHBALD, Dunn, "The Exploitation and Control of Woodland and Scrubland in the Byzantine World", Byzantine and Modern Greek Studies, vol. 16, University of Birmingham 1992 ARI, Mehmet, "Ahiliin Siyasal Boyutlar ve Gnmzde Yeniden Yorumlanmas", Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 2008, Cilt:1, Yl:9, Say:16, s. 40-46 ASLAN, Nasi, "Klasik Dnem Ceza Kanunnameleri Balamnda Osmanl Hukukunun erilii zerine", . . lahiyat Fakltesi Dergisi, C. 3, S. 2, TemmuzAralk 2003, s. 17-44 ATAV, Rza-NAMIRTI, "Osman, pek Liflerinin Dn Ve Bugn", Namk Kemal niversitesi Mhendislik Fakltesi, Mhendislik Bilimleri ve Tasarm Dergisi, C.1, S.3, Tekirda 2011, s. 113-118 AYN, Yusuf, "Bizans Ordusunda cretli Trk Askerler (XI. - XII. Yzyllar)", Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Konya, s. 56-62 BAHADIR, Grhan, "Anadoluda Bizans-Sasani Etkileimi (IV-VII. Yzyllar)", Mustafa Kemal niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Hatay 2011

132

BAKIR, Abdlhalik-LGEN, Pnar, "Ge Ortaalarda Avrupada Kent ve Kentsel Yaam Hakknda Bir Deerlendirme", Celal Bayar niversitesi S.B.E., Sosyal Bilimler Dergisi, C. 7, S. 2, Manisa 2009, s. 130-137 BAYKARA, T., "Seluklu anda Konyada Trkler ve Ermeniler", Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, 1985 BERGEL, Ergon Ernest, "Kentlerin Douu"______________ BOZKURT, Nebi, "pek Yolu Kltrlerin Kaynamasna Vesile Olmutur"________ BRTANCA, Ana, stanbul 1994, s. 457-463 BKEN, N. Rengin Oyman, "El Dokumaclnn ve El Dokuma Tezghnn Tarihesi, El Dokuma Tezgh eitleri", Sleyman Demirel niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Isparta BYK LAROUSSE, " Bizans mparatorluu", C.4, stanbul 1992 CAHEN, Claude, "Le Cammerce Anatolien au Debut Du XIIIe Sicecle", Turcobyzantina et Oriens Christianus, London 1974, s. 91-101 ELK, Aydn, "Fatmiler Dneminde Msrn Ticari Mnasebetleri", Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S.135, stanbul 2001, s. 147-150 EK, Kemal, "Osmanllardan nce Akdeniz Dnyasnda Yaplan Tahrirler Hakknda Baz Gzlemler", Osmanl Aratrmalar Vakf, K.T.. Fatih Eitim Fakltesi Tarih Eitimi Anabilim Dal retim yesi________ FT, Murat, "Osmanl mparatorluu Dneminde zel Mlkiyet ve Yapsal zellikleri", Trakya . . . B. F. alma Ekonomisi ve Endstri likileri Blm, Edirne 2011 DEMRCOLU, Halil, "Roma Devletinin Eyalet (Provincia) Sistemi Hakknda " (Sistemin Esas ve zellikleri DEMRKENT, In, "Bizans", mad. DA, C.6, stanbul 1992 DEMRKENT, In, "1082 1302 Yllar Arasnda Bizans-Venedik likilerine Ksa Bir Bak", stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Ortaa Tarihi Anabilim Dal Bakan, stanbul 1994 DLK, Sait, "Sosyal Gvenliin Tarihsel Geliimi", ______________ DOAN, Sema, "Ortaa Manastr Sistemi: Dou ve Bat Manastrlar", Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, C. 20, S. 2, Ankara, s. 79-84 DLEN, Emre Tekstil Tarihi, stanbul 1992

133

DURAK, brahim-YCEL, Atilla, "Ahiliin Sosyo-Ekonomik Etkileri ve Gnmze Yansmalar", Sleyman Demirel niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, C. 15, S. 2, Isparta 2010 DURU, Orhan, "Bizans artyor"____________ DZBAKAR, mer, "Bursa eriyye Sicillerine Gre Esnaf Tekilat ve Kuma Nizam",Acta Turcica, s. 44-50 EBERHARD, Wolfram, "Eski in Kltr ve Trkler" , A.. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, S. 1, Ankara 1942, s. 19-25 ERDOGRU, M. Akif, "Anadoluda Ahiler ve Ahi Zaviyeleri", Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi, S. IV, zmir 2000, s. 39-47 ERBAI, Ali-ERSZ, Sleyman, "Ahilik ve 4c Pazarlama Karmas likisi: Tarihi Perspektiften Bak", Trk Kltr ve Hac Bektai Veli Aratrma Dergisi, Konya 2011, s. 137-143 GEYKOLU, Hasan, "Seluklularn Deniz Politikas ve Denizcilik Faaliyetleri", A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, S. 22, Erzurum 2003, s. 253257 GK SADIKOLU, Telem, "Dokuma", ____________ GNE, smail, "Sosyal Gvenlik", _______________ HALL, nalck, "stanbul: Bir slam ehri", slam Tetkikleri Dergisi(kurucu: Z. V. Togan), ev. brahim KALIN, stanbul 1995 MER, Zahide, "Miladi Dnem ncesi Orta Asyada pek , Bilig-K/2005, S.32 NALCIK, Halil, "Dnya Kenti stanbul", Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, s. 257-270 SAYEV, Elbrus-ZDEMR, Mustafa, "Byk pek Yolu ve Trk Dnyas",Yakn Dou niversitesi Atatrk Eitim Fakltesi KKTC, 2011 KALA, Ahmed, Esnaf, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C. 11, stanbul 1995, s. 3-13 KARA, Mehmet, "Sosyal ve Kltrel Yapnn Giriimcilik zerine Etkileri ve Trk Toplumundan rnekler", Bozok niversitesi ..B.F.______________ KARASOY, Yakup, "Ahi Kelimesi ve Trk Kltrnde Ahilik", Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S. 14, Konya 2004 KAYAOLU, smet, "Anadolu Seluklular Devrinde Ticari Hayat"___________

134

KAZANCI, Metin, "Osmanlda Halkla likiler", Ankara niversitesi letiim Fakltesi, Seluk letiim, 2006 KILIBAY, Mehmet Ali, "Son Dnem Bizans Ekonomisi", Ekonomik Yaklam, 3/7, Ankara 1982 KOCA, Salim, "Trkiye Seluklu Sultanlarnn zledikleri Ekonomik Politikalar", Trkler Ansiklopedisi, C.10, Yeni Trkiye Yay., stanbul 1999 KOLBAI, A., "Trk Kltr Turizmi Asndan Ahilik", Ahilik Aratrmalar Dergisi, Cilt: 1, Say: 2, Gazi niversitesi Ahilik Kltrn Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2005, s. 59-62 KOLOLU, Mahmut, "nsanlar En yi Baarabilecekleri Mesleklere Sevk Etmenin Ekonomik Ve Sosyal Bakmdan Ehemmiyeti", Ankara 1944, C. I, S. 1 KOYUNCU, Miyase, "M. Fuad Kprlnn Tarih Anlayna Bir rnek", s. 14011405 LAIOU, Angeliki E., "The Agrarian Economy, Thirteenth-Firteenth Centuries", EHB, Ed. Angeliki E. Laou, vol. 1, Washington 2002 LEFORT, Jacques, "Rural Economy and Social Relations in the Countryside", DOP, 47, Washington 1993, s. 261-273 MEZ, A., "Orta Zaman Trk - slam Dnyasnda Sanayi", ev. C. KPRL, C. 8, Ekim 1936 MMAROLU, Sinan, "Srl Seramikler Inda Gney Aiolis Bizans Dnemi Yerleimleri", III.-IV. Ulusal Arkeolojik Aratrmalar Sempozyumu, Anadolu, Ek Dizi No: 2, Ankara 2008 MMAROLU, Sinan, " Panaztepe Bizans Dnemi Srsz Seramikleri", XIII. Ortaa ve Trk Dnemi Kazlar ve Sanat Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, Pamukkale niversitesi Sanat Tarihi Blm, 14-16 Ekim 2009 MOMMSEN, T, Roma Tarihi, "Numa Pompilius"________ CAL, Tlay, "Konya ehrinin Seluklulardan Gnmze Ticaret Fonksiyonu", Nide niversitesi Eitim Fakltesi, TBAR-XIX, 2006, s. 406-410 ZCAN, Koray, "Anadoluda Seluklu Dnemi Yerleme Tipolojileri-I- Pazar ya da Panayr Yerlemeleri", Seluk niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm, Sosyal Bilimler Dergisi, Konya 2006

135

ZCAN, Koray-YENEN, Zekiye, "Anadolu-Trk Kent Tarihine Katk: Anadolu Seluklu Kenti (XII. Yzyln Bandan XIII. Yzyln Sonuna Dek)", Yldz Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi, 2010, s. 208-215 ZCANBUZE, "in Gncesi Seresten Sereze pek Yolu"_____________ ZGEN, Ferhat Bakan, "Osmanl Devletinin Dier Devletlerle likisi", Yeni Trkiye Dergisi, 701 Osmanl zel Says II, Ekonomi ve Toplum, Yl 6, S. 32, Mart-Nisan 2000, s. 3-7 ZTRK, Mustafa, "Tarihi Seyrin ehirlerin Fiziki ve Sosyal Yapsna Etkileri zerine Baz Tespitler",Elaz ZYURT, Cevat, "Durkheim Sosyolojisinde Ahlaki Kontrol Sorunu", Balkesir niversitesi Necatibey Eitim Fakltesi Deerler Eitimi Dergisi, S.13, s. 107-115 PALAZERDEMR, Hatice-GKBUNAR, Ramazan,"Efes Gmrk Yaztnda Gmrk Vergileri", Gazi niversitesi kisadi ve dari bilimler Fakltesi Dergisi, Ankara, 2007, s. 228-242 POLAT, M. Said, "Osmanl ncesi Trkiyenin ktisat Tarihine likin Sorunlar", SD. Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 21, Mays 2010, s. 58-65 POYRAZ, O., "Ahi rgtleri", I. Uluslar Aras Ahilik Kltr Sempozyum Bildirileri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1996 RUNCMAN, Steven, "Byzantine Trade and Industry", The Cambridge Economic History of Europe, ed. M. M. Postan, vol. II, Cambridge 1987 SARIYILDIZ, Glden "Osmanlda Sanayi Sabunla Balad", Trakya niversitesi Tarih Blm retim Grevlisi________ SMTH, Adam, "cretlerin ve Karn Eitsizlii"________ SNMEZ, Selami, "Ortaa slam Dnyasnda Kervansaraylarn(Hanlar-Ribatlar) Fonksiyonlar", Atatrk niversitesi KKEFD, S.16, 2007 TEALL, John L., "The Grain Supply on the Byzantine Empire, 330-1025",DOP 13, Washington 1959 TERZOLU, Ahmet, "cretin Tarihsel Geliimi", Hukuk-Ekonomi-Siyasal Bilimler Aylk nternet Dergisi, S.74, Nisan 2008 TURAN, Osman, "Seluk Kervansaraylar", Belleten, S. XXXIX, 1946, s. 471-496 TURAN, Murat, "Madenciliimizin Tarihsel Geliimi"___________

136

TRKER, Aye aylak, "Bizans Dnemi Gnlk Kullanm Kaplarna Ait Yaynlar ve Deerlendirme Yntemleri", Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, C. 21, S. 2, Ankara 2004, s. 209-213 TRKER, Aye aylak, "Geliboluda Bizans Seramikleri ve karistik Ekmek Damgas", Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, C. 22, S. 2, Ankara 2005, s. 88-92 VELHANLI, N., "Byk pek Yolu ve Orta Asr mparatorluklar", pek Yolu Dergisi, No. 4, 1998, s. 97- 101 YILMAZ, zgr, "Karadenizin Uluslararas Ticarete Almas ve Trabzon", Karadeniz Teknik niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Trabzon ZEREN, M. Ebru-SAZAK, Gzde, "Osmanl Minyatrlerinde Kasaplk", stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trkiyat Aratrmalar Anabilim Dal, Temmuz 2011 .... Trk Kltrnde Terzilik, evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, Yl 1, Say 2/2, Temmuz 2009 .... "Bizans Amforalar", Deniz Magazin Dergisi, Kasm-Aralk 2000, S.43 . Kdn Tarihesi, "Yaz Yzeylerinin ve Kdn Evrimi", SEKA TARH (kAop) Gndem Ekonomi, "Sabunun Dn Bugn" ..... "Boya Yapmnn Tarihi" ...... "Masonluk / loca/ lonca" . "Ortaa Avrupasnda Sanayi" .... Atlas Dergisi 1998 Austos Says 3. nternet Adresleri http://tr.wikipedia.org http://notoku.com.tr http://idari.cu.edu.tr http://mimoza.marmara.edu.tr http://dergiler.ankara.edu.tr http://gundemekonomi.com www.bir.tat.com.tr www.teknolojivebilim.com.tr.

137

http://www.yesevi.edu.tr http://www.ykykultur.com.tr http://www.worldofomphara.com http://www.webhatti.com http://www.selvlozis.gov.tr http://www.dergiler.ankara.edu.tr http://www.besiktasforum.net http://www.bizasnbizans.com http://dergiler.ankara.edu.tr http://e-ktphane.egitimsen.org.tr http://dergiler.ankara.edu.tr http://e-akademi.org http://zet10.com http://ozcanbuze.blogcu.com http://www.kapalicarsitarihi.com http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html http://ayakkabicilarodasi.org/anasayfa_T.asp?sayfa=ahilik http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/b4e2b9376139fa0_ek.pdf http://www.osmanl.org.tr http://istanbulcu.blogcu.com/kiz-kulesi-tarihcesi/2248015

EKLER

139

EK I

Resim 1: Eski ada Konstaninopolis (http://www.google.com.tr/search?q=konstantinopolis+haritas)

Resim 2: 8. Yzylda Avrupa Haritas (http://www.google.com.tr/imgres?q=8.+yzylda+bizans)

140

EK II

Resim 3: Konstantinopol (http://www.google.com.tr/imgres?q=konstantinopolis+haritas<s)

Resim 4: Ortaada Konstantinopolis (http://www.google.com.tr/search?q=ortaada+konstantinopolis)

141

EK III

Resim 5: Adalet datan bir eparkhos (Rice, Bizansta Gnlk Yaam, s. 93)

Resim 6: 8. yzyla ilikin ipek dokumada quadriga deseni (Rice, s. 120)

142

EK IV

Resim 7: Erguvan kartal dokumasnn merkezi rgesi, yaklak .S. 1000 (Rice, s. 160)

Resim 8: 6. yzyla ait bir Filigran altn ve camdan ruj kab. (Rice, s. 161)

143

EK V

Resim 9: 7. - 9. yzyl ait bir altn kupa ve kapa.

(Rice, s. 161)

Resim 10: 4. yzyla ait gemi biiminde gm sos kab. (Rice, s. 161)

144

EK VI

Resim 11: 4. yzyla ilikin altn kak ve atal (Rice, s. 165)

Resim 12: Bir dokumac ve ilemeci (Rice, s. 125)

145

EK VII

Resim 13: En eski dokuma tezgh Penolope Tezgh

(http://dokumavemalzeme.blogspot.com/2011/11/kirkitli-dokuma-tezgahlar.html)

Resim 14: En eski dokuma rnei (http://www.bizansbizans.com/2010/01/bizans%E2%80%99ta-kiyafetler/)

146

EK VIII Bizans seramikleri 9 15. yzyllar arasnda slam ve Avrupa seramii arasnda bir kpr niteliindedir. Tek renkli ve ok renkli aktma, astar bezeme, astar kazma (Sgrafitto) teknikleri ile yaplan, krmz hamurlu ve beyaz kil astarl, zeytin yeili ve sar srl seramiklerdir. zellikle alayan ku figr yaygn olarak grlr.

Resim 15: Bizans Seramii (http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

Resim 16: Pimi Topraktan Bizans Ya Lambas (http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

Resim 17: Bizans Ya Lambas (http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

147

EK IX

Resim 18: Bizans Seramii Arl/Kalnl: 4.25 (10.8cm) Ykseklik x 2 (5.1cm) Genilik retim Metali: Pimi Kil amuru (http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

Resim 19: Bizans Seramikleri Metali: Pimi Kil amuru/srl (http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

148

EK X

Resim 20: Bizans Srl Seramik

(http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

Resim 21: Srl Pimi Kil amurundan Seramik Kap (http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

149

EK XI

Resim 22: Bizans ift Kulplu Testi (Sgrafitto teknii ile yaplm)
(http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

Resim 23: Bizans ayakl kse (http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

150

EK XII

Resim 24: Bizans ini kral kralie (Bizans ini teknii ile yaplm) (http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

Resim 25: Cam Srahi Arl/Kalnl: 3,3 (8.4cm) Ykseklik x 2,1 (5.3cm) Genilik (http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

151

EK XIII

Resim 26: Cam Vazo (http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

Resim 27: Sofra takm A gm kadeh; B tun kupa; C tun ibrik; D seramik fincan; E tun sahan; F gm szge (Rice, s. 128)

152

EK XIV

Resim 28: pek yolunun rotas (http://www.google.com.tr/search?q=ipek+yolu&hl)

Resim 29: Aillanthus - yaban ipei kelebei, kurdu ve kozau (mer, s. 7)

Resim 30: Lasiocampa otus- yaban ipei, kurdu, kelebei, kozas (mer, s. 7)

153

EK XV

Resim 31: Beyaz dut aac (Morus Alba) pek bcei kurdu, kozas ve kelebee dnm (mer, s. 8)

Resim 32: pein kozalardan ekilip Makaraya sarm ilemi Resim 33: plik eirmek iin kullanlan elin grnts (mer, s. 24)

154

EK XVI

Resim 34: Roma sandaleti (http://www.bizansbizans.com/2010/01/bizans%E2%80%99ta-kiyafetler/)

Resim 35: En eski giysi (http://www.maden.org.tr)

155

EK XVII

Resim 36: Tunikli bir Bizans kyls (http://www.bizansbizans.com/2010/01/bizans%E2%80%99ta-kiyafetler/)

Resim 37: Erken Dnemlere Ait Sikkeler (http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

156

EK XVIII

Resim 38: Bizans taklarndan Altn Toka (http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

Resim 39: Altn Toka (http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

Resim 40: Bronz bir yzk

(http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

157

EK XIX

Resim 41: Altn ve Kymetli Talarla Bizans Yz (http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

Resim 42: nci ve Altndan Kpe (http://www.definegizemi.com/antik-eser/bizans/seramikler.html)

158

EK XX

Resim 43: Yuvarla monograml gm kemer tokas (Rice, s. 163)

Resim 44: Deerli talardan kpe (Rice, s. 127)

Resim 45: Dokuzuncu yzyla ilikin tipik bir tekne ve balklk (Rice, s. 135)

159

EK XXI

Resim 46: Gemi inaclar ibanda (Rice, s. 116)

Resim 47: banda bir dokumac (Rice, s. 124)

160

EK XXII

Resim 48: Bir demirci ve kars ibanda (Rice, s. 180)

Resim 49: Stun diken duvarclar (Rice, s. 132)

161

EK XXIII

Resim 50: Sandall ayak biiminde ya kandili (Rice, s. 166)

Resim 51: Blakhernae Saray (Rice, s. 45)

162

EK XXIV

Resim 52: Kapalar (http://www.google.com.tr/search?q=kapal+ar&hl) Kapalarnn ekirdeini oluturan iki bedestenden Bedesten, yani Cevahir Bedesteni mellifler arasnda tartmal olmakla beraber byk olaslkla Bizanstan kalma bir yap olup 48 m x 36 m llerindedir. Yeni Bedesten ise 1461 ylnda yaptrlmaya balanan Kapalarnn ikinci nemli yapsdr ve Sandal Bedesteni olarak anlmaktadr. Burada bir yolu pamuk, bir yolu ipekten dokunan ve Sandal ad verilen kuma satld iin Sandal Bedesteni ismi verilmitir.

163

Z GEM 1982 ylnda Ktahyada dodum. lkrenim 4. snfa kadar burada okudum. Babamn ii nedeniyle Elaza geldik. lkrenim 5 ve orta renimimi burada tamamladm. 1999 da Elaz Mehmet Akif Ersoy Lisesini bitirdikten sonra 2003 ylnda Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blmne girdim ve 2007 ylnda buradan mezun oldum. 2009 ylnda Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde Genel Trk Tarihi Anabilim dalnda yksek lisans eitimime baladm.