ATATRK NVERSTES MHENDSLK FAKLTES MAKNE MHENDSL BLM

GNE ENERJS LE HDROJEN RETM

(BTRME DEV)

DANIMAN Do. Dr. Kadir BAKIRCI

HAZIRLAYAN Fatih ELK 090704021

ERZURUM 2014

TEEKKR Bitirme devimin konusunun seiminde ve almalarm sresince bilgi ve yardmlarn esirgemeyen bitirme devi yneticim sayn hocam Do. Dr. Kadir BAKIRCI ya en iten teekkrlerimi sunarm. Fatih ELK

II

NDEKLER TEEKKR .................................................................................................................... I 1. GR ........................................................................................................................... 1 1.1. Genel Bilgiler ............................................................................................................. 1 1.1.1. Gne Enerjisi ile lgili Temel Bilgiler ................................................................... 1 1.1.2. Hidrojen ile lgili Temel Bilgiler ............................................................................ 2 1.1.2.1. Hidrojenin zellikleri .......................................................................................... 3 1.2. Yakt Olarak Hidrojen ................................................................................................ 4 1.3. Hidrojenin Kullanld Alanlar ................................................................................. 7 1.3.1. Kimyasal Madde Olarak Kullanld Alanlar ........................................................ 7 1.3.2. Yakt Olarak Kullanld Alanlar ........................................................................... 8 1.4. almann Amac ve Kapsam .................................................................................. 8 2. GNE ENERJSNDEN HDROJEN RETMNN SINIFLANDIRILMASI .......................................................................................... .12 2.1. Fotovoltaik Yntemle Hidrojen retimi ................................................................. 13 2.1.1. Fotovoltaik Sistemin Genel Blmleri.................................................................. 15 2.1.2. Fotovoltaik Teknolojisinin Dnyadaki Durumu ................................................... 17 2.2. Fotoelektrokimyasal Hidrojen retimi .................................................................... 20 2.2.1. Fotoelektrokimyasal Yntem ile Hidrojen retimi .............................................. 20 2.2.2. Fotoelektroliz Sistem Tasarm ............................................................................. 22 2.2.3. Fotoelektrolizin Hidrojen Ekonomisi zerine Etkisi............................................ 23 2.3. Fotobiyolojiksel Hidrojen retimi ........................................................................... 24 2.3.1. Direk Biyofotoliz .................................................................................................. 25 2.3.2. ndirek Biyofotoliz ................................................................................................ 27 2.3.3. Foto-Fermantatif Prosesler .................................................................................... 28 2.3.4. Karanlk Fermantasyon ......................................................................................... 31 2.4. GneEnerjisi Destekli Yksek Scaklk Hidrojen retimi ..................................... 33 2.4.1. Gne Termoliz .................................................................................................... 33 2.4.2. Gne Termokimyasal evrimler ........................................................................ 34 2.4.3. Gne Karbonsuzlatrma .................................................................................... 37

III

2.4.4. Gne Termal Esasl Elektrolizr ......................................................................... 39 3. DEPOLAMA VE TAIMA ...................................................................................... 40 3.1. Depolama ................................................................................................................. 40 3.1.1. Sktrlm Hidrojen ........................................................................................... 41 3.1.2. Svlatrlm Hidrojen ......................................................................................... 41 3.1.3. Metal Hidrrler...................................................................................................... 41 3.1.4. Karbonda Depolama.............................................................................................. 44 3.1.5. Metanol ................................................................................................................. 46 3.1.6. Benzin ve Dier Hidrokarbonlar ........................................................................... 46 3.1.7. Sabit Depolama ..................................................................................................... 47 3.2. Tama ..................................................................................................................... 48 SONU ........................................................................................................................... 49 KAYNAKLAR .............................................................................................................. 50

1. GR

1.1. Genel Bilgiler 1.1.1. Gne Enerjisi ile lgili Temel Bilgiler Gne enerjisi, gneteki hidrojen gaznn helyuma dnmesi eklindeki fzyon srecinden aa kan ma enerjisidir. Termonkleer bir reaktr olan gneten eitli dalga boylarnda (62 MW/2 ) enerji yaylmakta ve gnein btn yzeyinden yaylan enerjinin sadece iki milyarda biri yeryzne gelmektedir. Dnyaya gneten, 150 milyon km kat ederek gelen enerji, dnyada bir ylda kullanlan enerjinin yaklak 15 bin katdr. Gne enerjisinin atmosfer dndaki nm deeri yaklak 1.370 MW/2 dir. Gne gstermekte olup, dnyaya gelen ortalama gne enerjisi 0 1.100 MW/2 blgesinde, % 45i grnr k blgesinde geri kalan yzdesi de mor tesinde bulunur. Gne nmnn tamam yer yzeyine ulamaz, % 30 kadar dnya atmosferi tarafndan geriye yanstlr, % 50si atmosferi geerek dnya yzeyine ular. Gneten gelen nmnn % 20si ise, atmosfer ve bulutlarda tutulur. Bu enerji ile Dnyann scakl ykselir ve yeryznde yaam mmkn olur. Rzgar hareketlerine ve okyanus dalgalanmalarna da bu snma neden olur. Yer yzeyine gelen gne nmnn % 1den az bitkiler tarafndan fotosentez olaynda kullanlr. Bitkiler, fotosentez srasnda gne yla birlikte karbondioksit ve su kullanarak, oksijen ve eker retirler. Fotosentez, yeryznde bitkisel yaamn kaynadr. Dnyaya gelen btn gne nm, sonunda sya dnr ve uzaya geri verilir. Gne enerjisinden yararlanma konusundaki almalar zellikle 1970lerden sonra hz kazanm, gne enerjisi sistemleri, teknolojik olarak ilerleme ve maliyet bakmndan

enerjisinin yeryzndeki dalm dnyann ekli nedeniyle byk farkllklar mertebesindedir. Gne radyasyonununenerji olarak % 46s spektrumun kzltesi

dme gstermi ve gne enerjisi evresel bakmdan temiz bir enerji kayna olarak kendini kabul ettirmitir.

1.1.2. Hidrojen ile lgili Temel Bilgiler Hidrojen su yaratc anlamnda bir szcktr. Saf hidrojen (H 2 ) yapay bir maddedir; doal olarak yeryz atmosferinde sadece 1 ppm gibi eser miktarlarda bulunur, oysa Jpiterin %75i, Evrendeki atomlarn %90 hidrojendir. Yeryzndeki hidrojen su moleklnde, canllarda ve fosil maddelerde bulunur. Hidrojeni 1520de ilk defa Paracelsus kulland, element olarak kefi ise 1766 ylnda ngiliz fiziki Henry Cavendish tarafndan gerekletirildi. Antoine-Laurent de Lavoisier, bu elemente 1781 de, havada yand zaman su meydana geldiinden Yunanca su anlamna gelen hidro ile oluum anlamndaki genes terimlerinin birletirilmesiyle hidrojen adn verdi ve ilk hidrojen gaz 1782 de Jacques Charles tarafndan retildi. Hidrojen, gemiten yakn zamana kadar endstriyel bir kimyasal madde olarak kullanlmtr; en yaygn kullanm alan rafinerilerde ham petroln ilenmesi

prosesleridir. Hidrojenin bir kimyasal madde olmasnn dnda, bir enerji kayna olarak kullanlabildii teknolojilerin gelitirilmesi amzn nemli bulularndandr. 19. Yzylda Jules Verne de, bilim adamlarmz gnmzde gerekletirdii bu geliimi ngrerek, gelecekte hidrojenden bir enerji kayna olarak yararlanlabileceini sylemitir.

1.1.2.1. Hidrojenin zellikleri

Hidrojen periyodik sistemin ilk elementidir. H sembolyle gsterilen hidrojen atomu +1 deerli bir ekirdek ve 1 elektrondan oluur, atom arl 1.008dir; buna protyum denir. ki hidrojen izotopu daha vardr; bunlar az miktarda bulunan deuteryum (bir proton ve bir ntron) ve doal olarak bulunmayan yapay olarak retilen radyoaktif trityumdur (bir proton ve iki ntron). Hidrojen molekl, bir elektronu olan pozitif ykl iki hidrojen atomundan oluur; normal artlar altnda renksiz, kokusuz, toksik olmayan, havadan ve helyumdan daha hafif ve gaz halindedir, 253 Cnin altnda (20.3 K) sv (deuteryum) ve 11 K derecede kat (trityum) haldedir (Tablo-1). Boron (NaBH 4 ) bileikleri metal hidratlar arasnda en gvenli hidrojen kaynaklar ve depolardr; suda %50den fazla konsantrasyonlardaki zeltisine sodyum borohidrr denir, yakt olarak kullanlr ve bu konsantrasyonlarda alevlenmez. Borohidrr toksik deildir, yand zaman evreye zarar vermeyen normal boraksa dnr. Trkiye dnyadaki en byk boron reticisidir (Tablo-2)
0

1.2. Yakt Olarak Hidrojen Hidrojenin, kullanlmakta olan yaktlarn yerini almas halinde salanacak faydalar ve karlalacak problemleri belirlemek iin Hidrojenin zellikleri dier yaktlarla Tablo 1.1de karlatrlmtr.

a-Hidrojen en hafif gaz olduu iin birim ktlesinin yanma enerjisi dier yaktlardan ok byk olduu halde, birim hacminin yanma enerjisi dierlerinden ok dktr.
1

2 + 2 ---------------2 + Q Q = 120 kJ/g alt yanma ss Q = 140 kJ/g st yanma ss Q = 11,6 kJ/lt alt yanma ss b-Patlama ve yanma tehlikesi dier yaktlardan daha yksek deildir. Oksijen ve hava ile 500C stndeki scaklklarda kendiliinden yanar. Daha dk scaklklarda elektrik kvlcm veya platin, palladyum gibi katalizrlerle reaksiyon balatlrsa yanar. c- Yanma rnleri yalnz sudur. Azot oksitlerde oluabilir ancak 800C'deki katalitik yanma sureti ile azot oksit ( ) oluumu nlenebilir. d- Zehirli olmayan renksiz ve kokusuz bir gazdr. e- Hidrojenin dk tutuma enerjisi ve geni alev alma snrlar yanma olaynda kolaylklar salad gibi erken tutuma trnden problemlere de neden olur. Bu problemler, motorda egzoz gaznn sirkle ettirilmesi, motora su enjeksiyonu gibi baz dizayn teknikleri ile ortadan kaldrlabilmektedir. f- Hidrojen iinde bulunduu ortamn duvar malzemesine etki ederek onu deforme eder. Baz elementlerle veya metaldeki baz safszlklarla reaksiyona girerek malzemeyi bozar, karbonla metan, oksitlerle buhar meydana getirir. Yada hidrojen nce malzeme yzeyinde adsorblanp sonra alam iine difzlenerek hidrojen gevreklii denilen krlganla neden olur. Basn ve scaklk arttka hidrojen gevreklii artar. Bu nedenle hidrojen depolama

tanklar, nakil borular, pompalar hidrojenden etkilenmeyen malzemeden yaplmaldr. Hidrojene dayankl malzemeler yle snflandrlmt:

- Hidrojenden ok etkilenen malzemeler: ok sert elik - Hidrojenden etkilenen malzemeler: Nikel ve alamlar, titanyum ve alamlar, yumuak elik

- Hidrojenden az etkilenen malzemeler: Paslanmaz elik

- Hidrojenden etkilenmeyen malzemeler: Monel, Alminyum, Bakr ve alamlar (%71 Ni -% 29 Cu)

g-Ticari hidrojen basnl gaz veya sv hidrojen seklinde depolanp nakledilmektedir. Gaz hidrojen tanklarda 350 bar'a kadar sktrlp depolanmakta,140 bar'a kadar basnl tplerde veya 3-50 bar basnta gaz borular ile nakledilmektedir. Borularla hidrojen gaznn nakli doal gaz naklinden daha pahaldr. Sv hidrojen 1 litreden 2,5 3 'e kadar kpk veya ok tabakal sper yaltkanlar kullanlr. Hidrojeni daha uygun ve ekonomik bir ekilde depolamak iin yeni yntemler aratrlmaktadr. Metal hidritleri , metanolve amonyak gibi bileikleri ve kriyo adsorblanm (Silika veya aktif karbona 65-100K adsorbe ettirilerek) hidrojen halinde depolanmaktadr). Birok metal ve alasmlar hidrojenle birleerek hidritleri meydana getirirler. Bazlar dk scaklk (0-200C) ve basnlarda (1-10 bar) kolaylkla hidrojenlenebilir ve sonra ( ) ve nadir toprak metallerinin gei elementleri ile yapt bileiklerin hidritleri (5 ) hidrojen depolamada kullanlmaktadr. hidrit kolaylkla hidrojen verebilir. Magnezyumhidrit (2 ), demirtitanyum- hidrit deiik hacimlerde dewar kaplarnda saklanr. Dewar kab olarak vakumlatrlm perlit,

h-Ticari hidrojenin sat fiyat petrolden yksektir. Birim maliyeti ucuz olacak retim yntemleri gelitirilmelidir.

Tablo 1.1 HDROJEN METANOL 20 0.79 385 6.713.6 12.3 -

Alt Yanma Iss ( 1000 kJ/kg ) Younluk ( kg/lt ) Min. Tutuma Enerjisi ( MJ/kg ) Tutuma Scakl ( C ) Snme Mesafesi ( cm ) Alev Alma Limiti ( % Hacim Hava ) Stokiometrik Karm ( % Hacim Hava ) Max. Alev Hz ( Laminer cm/sn ) Alev Emisivitesi Hava Dfzyonu (cm2/sn)

44 0.25 440 0.25 1.37.1 1.7 30 0.1 0.08

120 50 0.071 0.425 0.02 0.28 585 540 0.06 4-75 29.6 270 0.1 0.63 5-15 9.5 38 0.2

48 0.58 0.25 510 2.29.5 40 -

1.3. Hidrojenin Kullanld Alanlar Hidrojen bugne kadar genellikle kimya sanayiinde hammadde olarak kullanlyordu. Son zamanlarda enerji kayna olarak kullanlmaya baland ve ekonomik bir yakt haline getirebilmek iin birok aratrmalar yaplmaktadr. 1.3.1. Kimyasal Madde Olarak Kullanld Alanlar

- Amonyak sentezi, - Metanol retimi, - Petrol rafinerisi,

PROPAN

BENZN

METAN

- Doymam yalarn hidrojenasyonu, - Oksijen-Hidrojen kayna, - Birok kimyasal maddelerin retimi, - Sentetik sv ve gaz yaktlarn retimi, yar iletken endstrisi, elik rafinasyonu, izotop ayrma. 1.3.2. Yakt Olarak Kullanld Alanlar - Uzay aratrmalar ve uaklarda, - Kara ulamnda, - Elektrik retiminde, - Binalarn stlmasnda, - Soutmada, - Su stmada, - Piirmede, - Sanayide stma ilemlerinde. Hidrojeni yakmak iin uzay aratrmalarnda roket motorlar, uaklarda turbo makinalar, tatlarda iten yanmal motorlar, elektrik retimi iin yakt hcreleri veya magneto hidrodinamik jeneratrler, stma, piirme vs. iin katalitik ocaklar veya alev ocaklar kullanlr. 1.4. almann Amac ve Kapsam Gnmzde enerji ihtiyacnn byk bir blm kmr, petrol ve doal gaz gibi fosil yaktlardan karlanmaktadr. Fosil yakt kaynaklar snrl olup, evre asndan zararl emisyonlara ( karbondioksit, kkrt dioksit, azot oksit emisyonlar vb. gibi ) neden olmaktadr. Dolaysyla, dnyann giderek artan enerji gereksinimini evreyi kirletmeden ve srdrlebilir olarak karlayabilecek en nemli alternatif enerji taycsnn hidrojen olduu dnlmektedir. Hidrojen, karbon ve slfr iermedii iin yanma srasnda poliaromatik hidrokarbonlar ve 2 olumamaktadr. Hidrojen bir yakt olarak yakt

pillerinde deerlendirildiinde yalnzca su aa kmaktadr. Yaplan almalar evrende bol miktarda bulunan hidrojenin, bir yakt iin gerekli zelliklerin birouna sahip olduunu gstermektedir. Motor ve ara teknolojisi asndan alternatif olarak seilen yaktn; kullanm, depolanmas doal dengenin korunmas ve fosil yakt trleri ile rekabet edebilir bir karakteristie sahip olmasn gerektirmektedir. Hidrojenin birok ynyle ekolojik adan avantajl olduu bilinmektedir. Hidrojen yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm ile (rzgar, gne, biyoktle vb.) elde edilebilmektedir. Hidrojen gelecein en nemli enerji taycsdr. Ayrca hidrojen dier fosil yaktlarla kullanlabilme zelliine de sahiptir. Bu zelliiyle de birok avantajlar salamaktadr: Bunlar arasnda; Yakt/hava karm orannn drlmesi sonucu ve emisyonlarnn azalmas ve sl verimliliin artmas, Yakt karmnn alev hznn artmas, gibi hususlar yer almaktadr. Gnmzde gelimi lkelerde birok uygulama iin hidrojenden faydalanlmaktadr. Amonyak ve metanol retimi, petrol rafinasyonunda gerekletirilen hidro paralama ve slfr giderme prosesleri hidrojenin balca kullanm alanlardr. Ayrca cam ve metal sanayinde indirgen atmosfer yaratmak iin, ya sanayinde hidrojenasyon iin ve uzay almalarnda roket yakt olarak da hidrojenden faydalanlmaktadr. Son yllarda hidrojenin iten yanmal motorlarda ve yakt pillerinde bir yakt olarak kullanm ynnde de nemli aratrma ve uygulama almalar yaplmakta olup, sonular umut vericidir. Bugn gelimi lkelerde younlaan bu aratrmalar artk ticari ve endstriyel bir boyuta tanm olup; birok baarl projenin tantm yaplmaktadr. rnein, BMW firmas bu alanda ilk iki yaktl (benzin ve hidrojen) arac pazara sunmak zeredir. Ya- kn bir gelecekte yakt pilli aralarn da retimine geilecei beklenmektedir.

10

Fosil yaktlarn yakn bir gelecekte tkenecek olmas ve fosil yaktlardan kaynaklanan evre kirlilii problemleri (2, , vb. emisyonlar) nedeniyle alternatif enerji ihtiyacna ne oranda katk salayabilecei ve kullanm srasnda evresel adan ne oranda zararl olup olmad en nemli iki parametredir. Hidrojen sentetik bir yakt olup, retim kaynaklar son derece bol ve eitlidir. Bunlarn en bata gelenleri arasnda su, kmr ve doal gaz saylabilir. Hidrojen, bilinen tm yaktlar ierisinde birim arlk bana en yksek enerji ieriine sahiptir (120.000 kJ/kg). Sv haline dntrldnde gaz halindeki hacminin sadece 1/700n kaplar. Saf oksijenle yandnda sadece su ve s aa kar. Hava ile yandnda ise azot oksitler aa ksa da dier yaktlara gre kirlilii son derece azdr. Bu alardan hidrojen, gelecein ikincil enerji kayna olma ynnde nemli bir avantaja sahiptir. Hidrojen doal gaz, petrol rnleri, kmr gibi fosil yaktlardan ve sudan elde edilmektedir. Elektroliz yntemi ile sudan hidrojen retimi olduka pahaldr. Gnmzde hidrojen retimi iin en ok kullanlan dier yntemler, ototermal dnm reaktr sistemleri (autothermal reforming), ksmi oksidasyon (partialoxidation) sistemleri ve su buhar ile katalitik dnm sistemleri (steamreforming) eklindedir. Dnya genelinde retilen hidrojenin % 48i doal gazdan retilmektedir. Bunun nedeni doal gazn hidrojen oran yksek, nispeten ucuz, temiz, ebeke altyaps yeterli ve rezervleri yksek bir yakt olmasdr. Ayrca doal gazdan hidrojen retim sistemleri de dier kaynaklar kullanan sistemlere nazaran daha basit ve yatrm maliyeti daha dk olan sistemlerdir. kaynaklarve kullanm zerine aratrmalar hz kazanmtr. Alternatif enerji kaynaklarnn kullanlabilirlii deerlendirilirken, sz konusu kaynan dnyann enerji

retim esnasnda, hidrojen ile birlikte karbon monoksit, karbondioksit ve reaksiyon srasnda rne dnmemi metan aa kmaktadr. Aa kan karbon monoksit, yksek ve dk scaklk -2 reaksiyonlar ve seici karbon monoksit

11

reaksiyonlarile hidrojen ve karbondioksite dntrlmektedir. Doal gazn yan sra dier hidrokarbon yaktlardan da ( Metanol, LPG, Nafta, Benzin) su buhar ile katalitik olarak hidrojen retilebilmektedir. Hidrokarbon yaktn ortalama molekl arl arttka hidrojen re- tim prosesinde zorluklar da (koklama, buharlatrma iin enerji ihtiyac vb. gibi) art- maktadr. Hidrokarbon yaktn slfr ierii de proseste nemli katalizr zehirlenmesi problemlerine yol amaktadr. Hidrojen, hidrokarbon yaktlarn su buhar oksidasyonu retim yntemine alternatif olarak, saf oksijen veya hava ile ksmi oksidasyon, piroliz ve ototermalreforming (ksmi oksidasyon ve su buhar oksidasyonu bir arada ) reaksiyonlar ile de retilebilmektedir. Yakt pili teknolojileri, yksek verimleri ve dk emisyon deerleri nedeni ile hidrojenin kimyasal enerjisinin elektrik enerjisine dntrld nemli bir enerji dnm ve retim teknolojisidir. Gelitirilmi olan yakt pilli mikro kojenerasyon sistemlerinin temelde, yakt dntrme sistemi, yakc, enerji koullandrma sistemi ve yakt pilinden olutuu grlmektedir. Teknoloji olarak ergimi karbonatl yakt pilleri (EKYP), kat oksit yakt pilleri (KOYP) ve PEM (Proton Exchange Membrane) yakt pillerinin youn olarak alld grlmektedir. ki farkl alternatif zerine odaklanlmtr. Enerji taycs olarak hidrojen, bu teknolojiler sayesinde nemini giderek arttrmaktadr. Ancak gerek anlamda hidrojen ekonomisine gei iin stratejik ve teknolojik anlamda halen zmlenmesi gereken nemli konularn olduu deerlendirilmektedir.

12

2. GNE ENERJSNDEN HDROJEN RETMNN SINIFLANDIRILMASI Gne enerjisinden hidrojen retimi drt ana grupta toplanabilir;

1-) Fotovoltik (PV) 2-) Fotoelektrokimyasal 3-) Fotobiyolojiksel 4-) Gne termal enerji Gne enerjisinden salanan termal enerji iki farkl yolla kullanlabilir; dk scaklk ve yksek scaklk (ayn zamanda younlatrlm gne enerjisi olarak da adlandrlabilir). Fotovoltaik, fotoelektrokimyasal ve fotobiyolojik hidrojen retim sistemleri dk scaklk uygulamalar olarak verilirken gne termoliz, gne termokimyasal evrimler, gne enerjili gazlatrma, gne reformasyon ve gneli kraklama younlatrlm gne enerjisinin yksek scaklk uygulamasdr. Younlatrlm gne enerjisi buhar retmekte kullanlabilir. Daha sonra buharn gc kullanlarak elektrik retilebilir. retilen hibrit gne termal-elektrik sistemi ile retilen elektrik elektroliz ile hidrojen retiminde kullanlabilir. Gne-hidrojen enerjisi sistemi retimden uygulamaya kadar iletim prosesleri ekil 1de verilmitir.

13

ekil 1. Gne-hidrojen retim sistemleri

2.1. Fotovoltaik Yntemle Hidrojen retimi Hidrojen retimi iin en basit yntem doru akm kullanlarak suyun, hidrojen ve oksijene ayrlmas ilemi olan elektroliz yntemidir. ekilde fotovoltaik teknolojiyi kullanarak hidrojen retiminin ematik sunumu verilmitir.

ekil. Fotovoltaik hidrojen retim sistemi

14

Elektroliz iin gerekli olan elektrik enerjisi genellikle gne enerjisinden dorudan elektrik reten fotovoltaik gzelerden salanmaktadr. Literatrde fotovoltaik elektrolizr sistemleri zerine deneysel ve teoriksel olmak zere eitli almalar vardr. Deneysel almalarda, eitli teknolojiler testedilmi, gerek durumlardaki sistem performanslar allm ve gvenlik durumlar verilmitir. Teoriksel almalarda, seilen artlar iin toplam sistem performans deerlendirilerek, hidrojenin retim maliyetinin imdiki ve gelecek teknolojiler iin tahmin edilmitir. Baz dier durumlar iin fotovoltaik ve elektrolizr yardmc sistemlerin genellikle optimize edilmi iletimleri ve gerek almalardaki gne- hidrojenin maliyeti bildirilmitir. Elektroliz hcresi iin gerekli elektrik fotovoltaik panellerden salanabildii gibi, younlatrlm gne enerjisi ile nce buhar elde etmek ve buhar trbinleri ile retilen elektriin yine elektroliz hcrelerinde kullanlmas mmkndr. Burada nemli olan yksek evrim verimi ve dk maliyettir. Prensip olarak, bir elektroliz hcresi iinde, genelde dzlem bir metal veya karbon plakalar olan, iki elektrot ve bunlarn iine daldrld, elektrolit olarak adlandrlan iletken bir sv bulunmaktadr. Doru akm kayna bu elektrotlara balandnda akm, iletken sv iinde, pozitif elektrottan (anot), negatif elektroda (katot) doru akacaktr. Bunun sonucu olarakda, elektrolit iindeki su, katottan kan hidrojen ve anottan kan oksijene ayracaktr. Burada yalnz suyun ayrmasna karlk, su iyi bir iletken olmad iin elektrolitin iine iletkenlii arttrc olarak genelde potasyumhidroksit gibi bir madde ilave edilir. Elektrokimyasal reaksiyonlar u ekilde verilmektedir;

4H2O + 4e- 2H2 + 4OH4OH- 2H2O + O2 + 4e-

(katottaki kimyasal deime) (1) (Anottaki kimyasal deime) (2) (Toplam reaksiyon) (3)

H2O + elektrik H2 + O2 + s

15

Fotovoltaik-elektrolizr sistemlerde gne enerjisi ile hidrojen retimi iki basamakl olarak gerekletirilir. Burada ilk basamakta, genelde silisyumdan yaplan gne pili vastasyla doru akm elde edilir daha sonra bu akm, bir elektroliz hcresinin elektrotlarna verilerek suyun oksijen ve hidrojene ayrtrlmas gerekleir. Gne gzeleri gne enerjisini dorudan elektrik enerjisine dntren yar-iletken sistemlerdir. Paneller birok fotovoltaik (PV) hcreden meydana gelir ve bu sistemler bazen tek balarna bazen de dier konvansiyonel kaynaklarla beraber kullanlabilirler. Gne gzelerinin verimi, ortalama %18, elektroliz hcresi verimleri ise %75-80 arasnda alnabilir. Elektrolizin verimi, verilen bir akm deeri iin ayrma voltajn drmekle arttrlabilir. Voltaj drme ilemi ise elektrot yzeyi elektroliz ilemini hzlandracak ekilde ayarlanmaldr. Gelitirilen yntemlerden bir tanesi, ince toz haline getirilmi platin paralarnn herhangi bir metal taban zerine kaplanmasdr. Fakat platinin ok pahal bir metal olmas nedeniyle, dier elektrot yzeyleri de kullanlabilir. Pratikte kullanlan elektroliz hcrelerinde, nikel kapl elik elektrotlar kullanlmaktadr. Elektrotlarn etkin alanlar ve dolaysyla elektroliz ilem hz, gzenekli nikel eritleri bir tel rg zerine yerletirmekle arttrlr. Aratrmalar, elektroliz ileminden daha yksek verim elde etmek iin elektrot yaplarn ve yerletirme dzenekleri zerinde devam etmektedir. Endstriyel elektroliz hcrelerinde genellikle, tank tipi ve szgeli pres olmak zere iki tr elektrot dzenlemesi yaplmaktadr. Hidrojen retiminin ekonomiklii kullanlan metodun verimliliine bal olup, hidrojendeki enerji ktsnn girdiye oran olarak ifade edilebilir. Elektroliz yoluyla hidrojen retim verimi sadece elektrik dnldnde %80dir. Fakat bu elektrik retiminin s verimi hafif su reaktrlerinde yaklak %34den, gelimi sistemlerde %50ye kadar deiir ve ortalama olarak %25 40 civarndadr. Bu sistemler, dk verimlerine karn, evre zerine olumsuz hibir etkisinin olmamas ve gne enerjisi kulland iin son derece nem tamaktadrlar.

2.1.1. Fotovoltaik Sistemin Genel Blmleri Bir gne pili, aktif fotovoltaik malzeme, metal zgaralar, yansmay nleyici tabakalar ve destekleme malzemesinden oluur. Tamamlanm bir gne pili, gne pili ierisine giren gne n maksimum yapmak ve pilden en yksek verimi elde etmek iin

16

optimize edilmektedir. Gne pilleri ve balant telleri krlgan ve ayn zamanda, nem ve uygulanacak bask ile kolayca anabilecek bir yapdadr. Tek bir gne pilinin gerilimi 0,5 V civarndadr, bu nedenle ou uygulamada yeterli olmamaktadr. Fotovoltaik modller, gne pillerinin paralel veya seri olarak balanmas ile elde edilirler. ki gne pili paralel balandnda, voltaj sabit kalrken akm iki katna kar, seri balandnda ise, akm sabit kalrken, voltaj iki katna kar. Bu ekilde, gerilimi 1416 volta karmak mmkndr. Fotovoltaik modller, sert d ortam artlar iin tasarlanmaktadr. Gne pillerinin ve elektriksel balantlarn d ortamdan korunmas iin modller kapsllenirler. Fotovoltaik paneller, fotovoltaik modllerin, paralel veya seri olarak balanmas ile elde edilirler. Bu ekilde 12-600 V arasnda gerilim elde etmek mmkn olabilmektedir.

ekil 1. Fotovoltaik modl ve panel uygulamalar

17

ekil 2. Gne pili, modl ve panele ait grnm Fotovoltaik modllerin birlikte kullanldklar cihazlar arasnda, batarya (battery), arj kontrolcleri (charge controller), evire (inverter) ve tepe g noktas takipisi (peakpowertrackers) bulunmaktadr.

Bataryalar, fotovoltaik sistemlerde, geceleri veya fotovoltaik sistemler talebi karlayamad zamanlarda, g salamak iin kullanlr. Evire, doru akm alternatif akma dntren cihazdr. arj kontrolcleri, fotovoltaik modllerden gelen gc, bataryalar fazla yklenmeden korumak iin, ayarlamak amacyla kullanlr. Tepe g noktas takipisi, akm maksimum yapmak iin, fotovoltaik sistem tarafndan retilen gerilimi optimize etmek amacyla kullanlr.

2.1.2. Fotovoltaik Teknolojisinin Dnyadaki Durumu Dnya genelinde, fotovoltaik teknoloji pazar hzla bymektedir ve yaplan almalar nmzdeki yllarda da bu bymenin devam edeceini gstermektedir. Tm dnya genelinde, toplam kapasite, 2007 sonunda, 9 GWp (gigawatt-peak) miktarn amtr. Avrupada yaklak 1,5 milyon konutun elektrii fotovoltaik sistemler ile retilen elektrik enerjisi ile karlanabilmektedir. ekil 3 ve ekil 4de mevcut durum ve ileriye dnk fotovoltaik geliimi grlmektedir.

18

ekil 3. Yllara gre fotovoltaik enerji kapasitesi

ekil 4. 2012 ylna kadar dnya genelinde fotovoltaik kurulu gc deiim ngrs Getiimiz son be ylda, dnya genelinde fotovoltaik pil retimi, yllk bazda yaklak %30 orannda bir byme gstermitir. 2007 yl dnya fotovoltaik pil retim pazar 2826 MW'a ulamtr. 2008 ylnda ise (ekil 5), fotovoltaik piyasasnda, dnya genelinde Avrupann %81lik bir paya sahip oldu grlmektedir. Avrupay %6 ile ABD ve %5 ile Gney Kore izlemektedir.

19

ekil 5. 2008 yl fotovoltaik pazarnn dnya lkelerine dalm Avrupa iinde ise, son yaplan yatrmlarla spanyann %56, arkasndan Almanyann %33lk bir payla piyasadaki yeri dikkat ekmektedir (ekil 6).

ekil 6. 2008 yl fotovoltaik pazarnn Avrupa lkeleri arasndaki dalm

20

2.2. Fotoelektrokimyasal Hidrojen retimi Bu tr yaplarda k sourucu yar-iletkenin anot veya katodu, ya da her ikisi birden elektrokimyasal hcrenin iinde yer alabilirler. Bu yntem, suyu hidrojen ve oksijene ayrtrmak iin, yksek scaklk veya elektrie gerek olmadan, dorudan gne enerjisinin mor tesi (UV) blgesini kullanmaktadr. Gneten gelen UV nmlar suyun dorudan ayrtrlmas iin yeterli enerjiye sahip olmakla birlikte, atmosferdeki ozon tabakas tarafndan byk miktarlarda tutulduklarndan ok az bir ksm dnyaya gelebilmektedir. Gerekte tm canllar iin olduka zararl olan UV nmlarnn, incelen ozon tabakasndan daha fazla miktarda gemesi, fotokimyasal yntem iin verimi artrc bir e olarak grlse de, dnyamz iin ciddi bir tehlike oluturmaktadr. Ancak fotokimyasal yntem iin bu nmlarn glendirilmesi veya su tarafndan sorulmasnn arttrlmas gerekmektedir. Bunun iin, gne nmn younlatrc bir takm dzenekler ile su ierisine baz mineral ve metaller eklenerek UV etkisi arttrlmaktadr.

2.2.1. Fotoelektrokimyasal Yntem ile Hidrojen retimi Gne n kullanarak hidrojen retiminin dier bir yolu da suyun elektrolizi iin gerekli olan gc reten fotoelektrokimyasal hcre (PEC) ad verilen k toplama sistemleridir. Bu tip yaplarda k absorplayc yariletkenin anot veya katodu ya da her ikisi birden elektrokimyasal hcrenin iinde yer alabilir. Fujishima ve Honda'nn 1972 ylnda ilk olarak gelitirdii ve titanyumdioksit elektrot (TiO 2 ) kullanlan hcrede, hidrojen ve oksijen elde edilmesinden sonra, bu alanda byk bir gelime yaanmtr. Homojen elektrolit iine yerletirilmi yariletken fotoelektrot (anot veya katot) gne enerjisi ile aydnlatlmaya balandnda PEC su molekllerine ayrtrmaya yetecek voltaj retmeye balar. Bu arada dier elektrot ise genellikle metal olmaktadr . Gnmzde, p-InP zerine kk Pt alanlar kaplanm fotokatotlu hcreler %13 gibi yksek verim vermektedirler. n-CdS, n-TiO2 veya SrTiO3un foto-anot olarak kullanld hcrelerden yaklak % 10 verim salanmaktadr. Fotoelektrokimyasal hidrojen retimi iin toplam hcre reaksiyonu aada verilmitir.

21

2hv+ H 2 O(1)

O2(g) + H2(g)

Burada h Planck sabiti ve v ise frekanstr. Fotoelektrokimyasal piller, elektrotlarn cinsine gre ekilde hazrlanr; a) n-tipi yariletken anot, inert metal katot b) inert metal anot, p tipi yariletken katot c) n tipi yariletken anot, p tipi yariletken katot.

Yariletkenin elektronik yaps yariletken fotokatalizlerde anahtar rol oynamaktadr. letkenden farkl olarak, yariletken deerlik ve valans bandndan olumaktadr. Bu iki seviye arasndaki enerji fark band boluu (Eg) olarak adlandrlr. Uyarma olmadan hem elektronlar ve hem de boluklar valans bandnda bulunur. Yariletkenler band boluk seviyelerine eit veya daha fazla enerji ieren fotonlarla etkiletiinde, elektronlar fotonlardan enerji alrlar ve eer enerji kazanc bant boluu enerji seviyesinden daha yksekse elektronlar valans bandndan iletkenlik bandna ykseltilirler. Foto-retilen elektronlar ve boluklar s veya fotonlarn formundaki ilikili enerji ile ok ksa zamanda yariletkenlerin yzeylerinde veya hacminde yeniden birleebilir. Yeniden birleme olmadan yariletkenlerin yzeyine giden elektronlar ve boluklar srasyla yariletken tarafndan absorbe edilen reaktanlar indirgenmeli ve ykseltgenmelidir. ndirgenme ve ykseltgenme reaksiyonlar sras ile fotokatalitik hidrojen retiminin temel mekanizmasdr. Fotokatalitik reaksiyonlar ieren her iki yzey adsorbsiyonu reaktif yzey alan daha kullanlabilir olduu iin nanoboyutlu yar iletkenlerle arttrlabilir. Fotokataliz ile sudan verimli hidrojen retimi iin valans band su ykseltgenme seviyesinden daha pozitifken iletkenlik band seviyesi hidrojen retim seviyesinden daha negatif olmaldr. Yukarda bahsedilen gereksinimleri karlanm yariletken tiplerinin hepsi hidrojen retimi iin fotokataliz olarak kullanlabilir. Yinede, CdS ve SiC gibi yariletkenlerin ou fotokorozyondan dolay su paralama iin uygun deildir. Gl katalitik aktiviteye sahip yksek kimyasal karalla ve elektron boluk iftlerinin uzun hayatta kalma zaman

22

gz nne alndnda TiO 2 fotokataliz olarak en geni kullanma sahiptir. Gnmzde, TiO 2 fotokatalitik su paralama ile gne destekli hidrojen retiminin enerji dnm verimi hala dktr. Bunun ana sebepleri aada verilmitir; 1-) Foto-oluturulan elektron-boluk iftinin yeniden birleimi, iletkenlik band elektronlar deerlik band boluklar ile ok hzl olarak yeniden birleebilir ve verimsiz s veya fotonlarn formundaki enerjiyi serbest brakr. 2-) Hzl geriye dnk reaksiyon: suyun hidrojen ve oksijene dnm enerjiyi arttran prosestir. Bundan dolay geri dnm reaksiyonu (hidrojen ve oksijenin yeniden birleip suyu oluturmas) kolayca srdrlebilir. 3-) Grnr kta dnm: yaplmasndaki yetersizlik. TiO 2 din bant boluu yaklak olarak 3,2 eVdur ve yalnz UV k hidrojen retimi iin kullanlabilir. Grnr k yaklak %50 orannda katkda bulunurken UV yalnzca gne radyasyon enerjisinin yaklak %4 iinde bulunduu iin, gne fotokatalitik hidrojen retiminin verimini grnr n yetersiz kullanmn snrlar. 2.2.2. Fotoelektroliz Sistem Tasarm Yksek verimli ve dk maliyetli fotoelektroliz sistemi iindeki fotoelektrot, bakrindiyum-galyum diselenit (CIGS) yariletken, katalitik ve paslanmaz elik tabaka zerine kaplanm koruyucu filmden olumaktadr. Burada CIGS den oluturulan yariletken eklem gne enerjisini elektrik enerjisine evirmekte olup, elektriksel iletkenlie sahip indiyum kalay oksit (ITO) filmi, oluan bu akm hidrojen reaksiyonu katalizr olarak davranan nikel molibden tabakaya aktarr. Yariletken tabakann zeri korozyona kar effaf bir koruyucu tabaka ile kaplanmtr. Paslanmaz elik tabakann arka yzeyi ise oksijen reaksiyon katalizr olarak davranan demir-nikel oksit (Fe:NiOx) ile kaplanmtr. Fotoelektroliz sisteminin ematik gsterimi ekilde verilmitir.

23

ekil.Fotoelektroliz Sistemi Bu tasarmn, elektriksel akmn ITO tabakas boyunca toplanmas nedeniyle verimi ters ynde etkilemesi ve NiMo tabakasnn kk alann hidrojen evrim verimini azaltmas gibi dezavantajlar bulunmaktadr. Bununla beraber, CIGS fotoelektrodu % 10un biraz zeri bir verime sahip olup, gelecek iin mit vermektedir.

2.2.3. Fotoelektrolizin Hidrojen Ekonomisi zerine Etkisi Yakt pili ile alan aralarn zellikle evre zerindeki olumlu etkileri gz nne alndnda, son zamanlarda hidrojen enerjisi zerindeki almalar gittike younluk kazanmtr. Yaplan hesaplar 2010 ylnda 100,000 den fazla hidrojenli aracn yollarda olacan gstermektedir. Buna gre ylda yaklak 40 milyon ton civarnda hidrojen yakt retilmesi gerekmektedir. Gnmzde fosil yaktlardan hidrojen retim maliyetleri, yenilenebilir enerji kaynaklarndan yaplan hidrojen retimine gre daha ucuzdur. Mevcut doal gaz fiyatlar ile hidrojen retimi GigaJoule bana yaklak 7.0 USDdir. Buna karn Fotoelektroliz yntemi ile hidrojen retim maliyeti Gigajoule bana halen yaklak 41.0 USD civarndadr. Ancak, fotoelektroliz yntemi zerindeki almalarla bu fiyatlarn giderek decei buna karn petrol ve gaz fiyatlarnn art ile fosil yaktlardan hidrojen retim maliyetlerinin de giderek artaca aktr. Buna gre aradaki fiyat farknn nmzdeki 10-15 yl ierisinde kapanmas beklenmektedir.

24

2.3. Fotobiyolojiksel Hidrojen retimi Fotobiyolojiksel hidrojen retiminde bitki ve alg fotosentezi olarak ayn proses kullanlmaktadr. Biyolojiksel hidrojen retimi iki gruba ayrlabilir: 1-) Ia bal proses 2-) Iktan bamsz proses lk proses direkt veya indirekt biyofotolizi ve fotofermantasyonu iermekte iken, ikinci proses karanlk fermantasyonu kapsamaktadr. Fotosentetik organizmalar, gne enerjisini btn dnyada ok byk miktarlarda depolayan bir enerji depolama mekanizmas oluturmaktadr. Genel olarak fotobiyolojiksel sistemler hidrojen retmede bakterilerin doal fotosentetik aktivitesini ve yeil algleri kullanrlar. Fotosentetik sistemler normalde CO 2 di karbon hidratlara indirgerken, hidrogenaz veya nitrognaz gibi hidrojen ieren enzimleri birletiren fotosentetik prosesin sonunda indirgeme gibi deitirme artlarn barndrmas muhtemeldir. Fotosentez reaksiyonlar aadaki gibi verilebilir. 4H2O + 4e- 2H2 + 4OH- (katottaki kimyasal deime) 4OH- 2H2O + O2 + 4e- (Anottaki kimyasal deime) H2O + elektrik H2 + O2 + s (Toplam reaksiyon) Btn prosesler hidrogenaz ve nitrogenaz gibi hidrojen reten enzimler ile kontrol edilir. Bu enzimlerin zellikleri aadaki izelgede verilmitir.

25

2.3.1. Direk Biyofotoliz Direk biyofotoliz ile hidrojen retimi, hidrojen oluturmak amacyla gne enerjisini kimyasal enerji biimine dntrmek iin mikro alg fotosentetik sistemlerin kullanld biyolojik bir prosestir.

ki fotosentetik sistem fotosentez prosesinden sorumludur. 1) CO 2 azalmas iin indirgeyici retecek fotosistem I (PSI) 2) Oksijen aa karan ve suyu ayrtran fotosistem II(PSII). Biyofotoliz prosesinde sudan gelen iki proton hidrogenazn varlnda hidrojen oluumu yada PSI ile CO 2 azalmasn salayabilir. Yeil bitkilerde hidrogenaz eksikliinden dolay sadece karbon azalm olur. Dier tarafta, yeil alg ve Cyanobacteria (mavi-yeil alg) gibi mikroalgler hidrogenaz ierir ve bu yzden hidrojen retme yeteneine sahiptir. Bu proseste PSII k enerjisini absorblad zaman elektronlar retilir. Daha sonra elektronlar PSI tarafndan absorbe

26

edilen gne enerjisini kullanarak ferrodoksine (Fd) transfer edilir. Hidrogenaz enzimi ekilde gsterildii gibi hidrojen retmek iin Fdden elektronlar kabul eder.

Hidrogenaz oksijene duyarl olduu iin hidrojen retiminin srdrlebilir olmas amacyla oksijen ieriini % 0.1in altndaki dk seviyelerde tutmak gereklidir. Bu koul oksidatif solunum sresince oksijeni tketen yeil alg Chlamydomonasreinhardtii nin kullanm ile elde edilebilir. Fakat substratn nemli miktar bu proses sresince harcand ve solunum olduu iin verimlilik dktr. Son zamanlarda, mikro alglerden kaynaklanan mutasyonlarn iyi bir O 2 toleransna ve bu yzden de daha yksek hidrojen retimine sahip olduu grlmtr.

27

2.3.2. ndirek Biyofotoliz Dolayl biyofotoliz kavram ekilde gsterildii gibi 4 aamada yaplr:

i) Fotosentezle biyoktle retimi ii) Biyoktle zenginlemesi

iii) 2 mol asetat ile birlikte alg hcresi iindeki 4 mol H 2 /mol glikoz verim getiren aerobik karanlk fermantasyon iv) Asetatn 2 molnn hidrojene dnm. Tipik bir dolayl biyofotolizde, Cyanobacteria (mavi-yeil alg) aadaki reaksiyonla hidrojen retmek iin kullanlr: 12H 2 O+ 6CO 2 C 6 H 12 O 6 + 6O 2 C 6 H 12 O 6 + 12H 2 O12H 2 + 6CO 2

28

Troshina ve ark.,Cyanobacterium gloeocapsa alpicola ile yaplan dolayl biyofotoliz almasnda pH deeri 6.8 ila 8.3 arasnda tutularak optimum hidrojen retiminin elde edildiini bulmutur. Scakl 30Cden 40Cye artrmak hidrojen retimini iki kata kadar artrabilir.

2.3.3. Foto-Fermantatif Prosesler

Fotosentetik bakteriyal hidrojen retimi olarak da isimlendirilen fotofermantatif prosesler hidrojen gelitirmek iin mor non-slfr bakterisinin nitrogenaz enzim aktivitesine katkda bulunur. Bu proseste klorofil, carotenoids ve phycobilinler gibi toplayan pigmentler k enerjisini ayrr ve ayrlan enerjiyi fotolitik organizmalar (alg) iindekilere benzer membran reaksiyon merkezlerine transfer eder. Gne suyu proton, elektron ve oksijene dntrr. Nitrogenaz katalizr amonyak, hidrojen ve ADP oluturmak iin ATP ve azot ile proton ve elektronlar tepkimeye sokmak iin kullanlr. Oksijen nitrogenaz engelledii iin cyanobacteria mekana ya da zamana bal olarak azot sabitlemesi ve oksijen retimini ayrr. Gerekte bakteri, hidrogenaz enzimini yapsna

29

aldnda dier enerji gerektirecek proseslere yakt salamak iin yan rn olarak hidrojeni kullanr. Bu yzden, aratrmaclar bu enzimi ortadan kaldrmak iin bakteriyi genetik olarak modifiye etmeye almaktadr. Proses ilk olarak infrared k enerjisi kullanarak yetersiz azot koullarnda yaplr ve tercihen, dier indirgenen bileikler kullanlabilmesine ramen organik asitler azalr.

Bu prosesin avantajlar oksijen prosesi inhibe etmez ve bu bakteri ok farkl koullarda (kesikli prosesler, srekli kltrler ve karragenan, agar jel, gzenekli cam, aktive edilmi cam ya da poliretan kpk iinde immobilizasyon) kullanlabilir. Dezavantajlar, organik asitlerin snrl kullanlabilirlilii, nitrogenaz enziminin yavalatc olmas, prosesin nispeten yksek miktarda enerji gerektirmesi ve hidrojenin tekrar oksidasyonunun gerekiyor olmasdr. Nitrogenaz aktivitesini artrmak ve enerji ihtiyacn azaltmak iin C/N oran korunmaldr. Fotosentetik bakteriler gne enerjisi ve organik asit ya da biyoktle kullanarak nitrogenaz aktivitesi ile hidrojen retme kapasitesine sahiptir. Bu proses ekilde gsterildii gibi foto fermantasyon olarak bilinir. Son yllarda endstriyel ve tarmsal

30

atklardan etkili atk ynetiminde hidrojen retimi iin baz teebbsler yaplmtr. izelgede zetlendii gibi hidrojen eitli tipteki biyoktle atklarnn foto fermantasyonu ile retilebilir.

Fakat foto fermantasyon temel dezavantaja sahiptir:

1) Yksek enerjili nitrogenaz enziminin kullanmn gerektirir. 2) Gne enerjisi dnm verimlilii dktr. 3) Geni alanlar kaplayacak anaerobik fotobiyo reaktrlerin hazrlanmas gerekir. Bu yzden u anda, fotofermantasyon prosesi hidrojen retimi iin dier proseslerle rekabet edecek durumda deildir.

31

2.3.4. Karanlk Fermantasyon Karanlk fermantasyon ile H 2 retimi karbonhidratlarca zengin substratlar zerinde karanlkta byyen anaerobik bakteri ile gerekletirilir. Fermantasyon reaksiyonlar mezofilik (25-40C), termofilik (40-65C), ar termofilik (65-80C) ve hipertermofilik (>80C) zerindeki scaklklarda gerekleebilir. Direk ve dolayl fotoliz sistemleri saf H 2 retirken karanlk fermantasyon prosesleri ncelikli olarak H 2 ve CO 2 ieren kark biyoktle retir. Fakat daha az miktarda CH 4 , CO veH 2 S ierebilir. Karanlk fermantasyon sistemleri hidrojen eldesi ve elde edilen enerjinin yakt hcrelerinde kullanm iin mkemmel bir potansiyel sunar. Karbonhidrata zengin substratlar zerinde byyen baz alg trleri de kullanlyor olmasna ramen karanlk fermantasyon da ncelikli olarak anaerobik bakteri kullanlr. Fermantatif prosesler iin kullanlan biyoktlenin biyolojik paralanabilir olmas, yksek miktarlarda elde edilebilir olmas, pahal olmamas ve yksek karbonhidrat ieriine sahip olmas gerekir. Glikoz ve laktoz gibi kolaylkla biyolojik paralanmaya urayan saf, basit ekerler tercih edilir fakat bunlar yksek miktarlarda kolaylkla elde edilemezler ve nispeten pahaldrlar. Biyohidrojen retimi iin kolayca kullanlabilen balca biyoktle atklar izelgede listelenmitir.

32

Anaerobik fermantasyonda retilen gaz H 2 , CO 2 , CH 4 , CO ve baz hidrojen slfitlerin karmdr. Bu yzden yksek saflkta hidrojen elde etmek iin ayrma aamas gereklidir. Karanlk fermantasyon prosesleri iin hidrojenin ksmi basnc bir faktrdr, hidrojen basncn artrrken hidrojen retimini azaltr. Bu kstlamalara belirgin bir zm retim olurken hidrojeni uzaklatrmaktr. Fermantasyon prosesi asetik, butirik ve daha nemli bir problem olan dier organik asitleri retir. Bu asitler organik kimyasal retim ynndeki metabolik ak ynlendirerek hidrojen verimini basklayabilir. Ayn zamanda bu asitlerin remesi sistemdeki komplekslik ve maliyete ek olarak daha sonrasnda atk su artmn gerektirir. Bu ilemlerden herhangi birinin hidrojen retimini maksimum yapmak ve prosesi basitletirmek iin elimine edilmesi gerekebilir.

Karbonhidrata zengin substratlar ile yeil alg gibi baz mikroalglere ek olarak anaerobik bakteri ile fermantasyon, karanlk koullarda zellikle 30-80Cde hidrojen retebilir. Hidrojen retimi iin karanlk fermantasyonun kullanld bir proses rnei ekilde verilmitir. Sadece H 2 reten biyofotoliz prosesi aksine karanlk fermantasyon rnleri ounlukla kullanlan substrat ve reaksiyon prosesine bal olarak CH 4 yada H 2 S gibi dier gazlar ile birleen H 2 ve CO 2 dir. Karanlk fermantasyon ile hidrojen retim teknolojisi ok fazla alan gerektirmedii ve hava koullarndan etkilenmedii iin ticari deer kazanmaktadr.

33

2.4. GneEnerjisi Destekli Yksek Scaklk Hidrojen retimi 2.4.1. Gne Termoliz Suyun yksek scaklkta termal olarak paralanmas sonucu hidrojen retilmesi ilemine termoliz denilmektedir. Bu yntemde scaklk 1400 C veya daha yksek scaklklara karldnda buhar moleklleri hidrojen ve oksijen gazlarna ayracak ekilde paralanmaya balar. Scaklk arttka buhar molekllerinin paralanma oran da artar. Ayn durum buhar basnc drlerek de elde edilebilir. Endstriyel kullanm karlayacak lde hidrojen retmek iin scaklk 25003000 Cye ykseltilmelidir. Gerekli olan bu enerjiyi temin etmenin en temiz yolu gne n toplayacak ve kk bir alanda younlatracak gne kulesi sistemidir. Gne g kuleleri, gne nlarn kule tepesine monte edilmi olan s deitiricisine (alc) odaklama ile younlatrarak s retirler. Sistemde, gelen gne nlarn yanstan ve helyostat diye adlandrlan,

34

yzlerce ya da binlerce gne izleme aynalar kullanlr. Helyostat kuleyi evreleyen alan, tesisin yllk verimini optimize edecek ekilde dzenlenir. Alan ve alcnn boyutlar iletmenin ihtiyalarna da bal olarak deiir. Proses olduka yksek verime sahiptir ve retiminde ara kimyasal maddelere ihtiya olmadndan evresel kirlilii ok azdr. Bununla birlikte ok yksek scakln ticari olarak maliyeti arttrmas ve olduka hafif olan hidrojenin yksek scaklklarda dier gazlardan ayrlarak saflatrma zorluklar bu yntemin dezavantajlar olarak grlmektedir. Bu proses kimyasal olarak aadaki gibi verilmektedir.

H 2 O + s aH 2 O + bH 2 + cO 2 a, b ve c mol kesirleridir. Burada dikkat edilmesi gereken, yksek scaklk altnda birbirinden ayrlp gaz formuna geenoksijen ve hidrojenin hemen birbirlerinden izole edilmesinin gerekli olduudur. Dier yntemlerin arasndan efzyon ayrtrma ve elektrolitik ayrtrma rnlerden hidrojenin ayrtrmasnda kullanlan en baarl yntemlerden iki tanesidir. Proses sresince ok yksek scaklklara gereksinim duyulduu iin baz materyal problemleri ortaya kmakta ayn zamanda absorbsiyon veriminin dmesine neden olan gne nn nemli miktarda reaktrden geri yansmas problemi bulunmaktadr. 2.4.2. Gne Termokimyasal evrimler Termokimyasal evrimlerde H 2 /O 2 ayrm problemleri olmad iin ve daha dk alma scaklklarna (1000 Cye kadar) olduklar iin gelecek asndan gne termoliz ynteminden daha fazla uygumla alan bulacaktr. Bu yntem ile hidrojen elde edilmesinde, su ve bir veya birka reaktan yksek scaklklarda kimyasal deiime uratlrlar. Deiim sonucunda baz kimyasal bileiklerle birlikte hidrojen ve oksijen gazlar da elde edilir. Bu deiimlerde kullanlan reaktanlar tekrar tekrar kullanlabilirler. Termo-kimyasal olarak suyun bozunmas genel olarak basamakta gerekleir; oksijen retimi, hidrojen retimi ve kullanlan materyallerin yeniden kazanlmas eklindedir. Bu proses iin temel basamaklar; s ve elektrik retimi, termo-kimyasal olarak suyun

35

bozunmas, retilen hidrojen ve oksijenin saflatrlmasdr. Literatrde mevcut olan ve en yaygn kullanlan baz termokimyasal evrimler ve gerekli maksimum scaklklar aadaki Tablodaverilmitir. Tablo : Baz termokimyasal evrimler ve maksimum iletim scaklklar MaksimumscaklkC 850 550 850 925 850 600 850 725

Termokimyasalevrimler Cerium-chlorine(Ce-Cl) Hybridcopper-chlorine(Cu-Cl) Hybridcopper-sulfate (Cu-SO4) Iron-chlorine(Fe-Cl) Hybridchlorine(Cl2) Magnesium-iodine(Mg-I) Vanadium-chlorine(V-Cl) Brom-kalsiyum-demir (Br-Ca-Fe)

Tablo incelendiinde iki evrimin; Cu-CI ve Mg-I, iletim scaklnn 600 Cden daha az olduu grlmektedir. Byle bir scakl noktasal gne younlatrclarndan kolaylkla retmek mmkndr. Aada Mg-I evrimi iin kullanlan evrim admlar scaklklar ile birlikte verilmitir. (120C) 6/5MgO + 6/5I2 1/5Mg ( IO3) 2 + MgI 2

(600C) 1/5Mg ( IO3) 2 1/5MgO + 1/5I2 + 1/2O2

(120C) MgI 2 + 6H 2 O MgI 2.6H 2 O

(450C) MgI 2.6H 2 O MgO+ 5H 2 O + 2HI

(500C) 2HI I2+ H2

36

South Carolina niversitesi tarafndan gelitirilen Mg-I evrimi ise aada verilmitir. (150C) 6MgO + I2 Mg ( IO3) 2 + MgI 2

(600C) Mg ( IO3) 2 MgO + I2

(400C) 5MgI 2 + 5H 2 O 5MgO +10HI

(500C) 10HI 5H 2 + 5I 2

Mg-I evriminin avantaj reaksiyon scakln dk olmas, rnlerin kolay ayrtrlabilmesi (ounlukla filitrasyonla veya iyodun katlatrlmas ile) ve kimyasal trlerin birou iin termodinamik verilere ulalabilir. Bakr klor evrimi termal reaksiyon ve bir tanede elektrokimyasal reaksiyon admndan olumaktadr. Bu evrim be admdan olumaktadr; (1) akkan yatak gibi cihaz kullanarak HCI (g) retim adm, (2) oksijen retim adm, (3) bakr (Cu) retim adm, (4) kurutma adm, (5) hidrojen retim adm. Kurutma adm hari, kimyasal reaksiyon her admda gereklemektedir. Kimyasal reaksiyonlar devaml olarak bakr-klor bileiklerinin kapal bir i dng formu oluturduu iin atmosfere herhangi bir sera gaz yaylm olmamaktadr. Be admda gerekleen bakr-klor evrimi aada verilmitir . (400C) 2CuCl 2 + H 2 O CuO + CuCl 2 + 2HCI

37

(550C) CuO + CuCl 2 2CuCl + 1/2 O2 (80C) 4CuCl + H 2O CuCl 2 + 2Cu (100 C) CuCl 2 CuCl 2 (475C) 2Cu + 2HCI 2CuCI + H 2 Yksek scaklk prosesi ihtiva etmesine ramen gelecek vadeden brom-kalsiyum-demir (Br-Ca-Fe) evriminin reaksiyon admlar ve anahtar proses parametreleri aada verilmitir. (725C) CaBr2 + H 2 O CaO + 2HBr (550C)CaO + Br2 CaBr2 + 1/2 O2 (250C) Fe3O4 + 8HBr 3FeBr2 + 6HBr + H 2 (575C) 3FeBr2 + 4H 2 O Fe3O4 + 6HB + H 2 2.4.3. Gne Karbonsuzlatrma Gne termokimyasalprosesler kullanlarak fosil yaktlardan hidrojen retilebilir. Gne termokimyasal prosesler alt balk altnda toplanabilir 1-) Gne kraklama 2-) Gne Reformasyon 3-) Gne gazlatrma. Gne kraklamaprosesi hidrokarbonlarn (doalgaz, petrol vb.) termal ayrtrmas ile aklanabilir. Gne kraklamaprosesi ksaca aadaki net reaksiyon ile verilebilir. C xHy xC ( gr ) + y/2H 2 Yukardaki reaksiyon karbonca zengin younlatrlm faz ve hidrojence zengin gazn fazn ihtiva eder. Karbon yapl kat rn materyal endstrisinde kullanlabilir. Hidrokarbonlarn (doalgaz, petrol, vb.) buhar reformasyonuve kat karbonlarn (takmr,linyit, vb.) buhar gazlatrlmas aadaki net reaksiyon ile verilebilir.

38

C xHy + xH2 O (y/2 + x) H 2 + xCO2 Reaksiyon materyallerine ve ham materyallerdeki saf olmayan materyallerin varlna bal olarak dier birleenlerde retilebilir. Aadaki reaksiyonun rnleri sentez gazdr. Sentez gazda bulunan CO aada verilen katalitik su-gaz deiim reaksiyonu ile hidrojen retmede kullanlabilir. CO + H 2 O H 2 + CO2 Yukarda verilen reaksiyon kullanlan katalizre bal olarak dk ve yksek scaklk su gaz deiim reaksiyonu olarak kullanlmaktadr. Bu reaksiyonda retilen CO 2 gaz basnl salnm adsorbsiyon teknii kullanlarak hidrojenden ayrtrlabilir. ekilde gne kraklama, reformasyon ve gazlatrma ile hidrojen retiminin ematik grn sunulmutur.

ekil.Gnekraklama, reformasyon ve gazlatrma ile fosil yaktlardan hidrojen retiminin ematik diyagram

39

2.4.4. Gne Termal Esasl Elektrolizr Younlatrlm gne radyasyonlarnn termal enerjisi orta ve yksek scaklklarda zel bir akkana (faz deitirici materyaller veya molden tuz karmlar) s olarak verilebilir ve bu akkan kullanlarak buhar ve e zamanl olarak elektrik retilebilir. Faz deitirici materyaller veya molden tuz karmlar termal enerjiyi yaklak 500Cde depolayabilirler. Younlatrlm gne enerjisinden retilen elektrik elektroliz ile hidrojen retimi iin kullanlabilir. ekilde gne termal esasl elektroliz ile hidrojen retiminin ematik gsterimi sunulmutur.

ekil. Gne termal elektroliz hidrojen retimi

40

3. DEPOLAMA VE TAIMA Fosil, nkleer, yenilenebilir ve elektrik enerjilerinden retilen hidrojen eitli ekillerde depolanarak tketiciye ulatrlr.

3.1. Depolama Hidrojen kullanmnn fazla olduu yerlerde depolama nemlidir; rnein, ara yakt olarak kullanldnda ara deposunun en az bir benzin deposu kadar gvenli ve bir depo benzinin kat edebildii kadar yol alabilecek kapasitede olmas nemlidir. Hidrojen depolama genel olarak ekilde yaplabilir; Basnl tankta sktrlm gaz halinde depolama, Svlatrlm halde zel izolasyonlu tanklarda depolama, zel kat maddeler iinde absorblatlarak depolama

41

3.1.1. Sktrlm Hidrojen Hidrojenin sktrlm halde tanmas yllardr uygulanan bir tama yntemidir. Hidrojen 800 bar basnca kadar sktrlarak depolanabilir. Ayrca, doal gazn depolanmasnda uygulanan teknolojiler hidrojen iin de kullanlabilir. Sktrlm hidrojen depolama tanklar elik, kompozitle (zel alamlar) kaplanm alminyum veya kompozitle kaplanm plastik malzemelerden yaplr. Bunlardan en ekonomik olan elik malzemedir, fakat fazla ar olduundan sabit depolamalar iin uygundur. Ancak tatlarda kullanlacak depo tanklarnn hafif kompozit malzemelerden yaplmas gerekir; bunlar 350 bar basnca kadar (arlka %10-12 hidrojen) gvenle kullanlabilmektedir. Halen 700 bar basnca dayankl hafif kompozit malzemeler retimine ynelik almalar devam etmektedir. 3.1.2. Svlatrlm Hidrojen Hidrojen, sper izolasyonlu vakumlu tanklarda 253 Cde sv halde (LH 2 ) depolanabilir. Sv hidrojen uzun mesafe yolcu aralarnda, uaklarda ve uzay aralarnda ok avantajl bir yakttr. Bu konuda uzun yllardr yaplan aratrmalarla uygulama iin nemli veriler elde edilmitir. Gnmzde sv hidrojen uzay aralarnda kullanlmaktadr, ancak kara aralarnda kullanma geilmesi daha sonraki yllarda olabilecektir.

3.1.3. Metal Hidrrler Baz metaller ve alamlar, normal basn ve scaklkta hidrojen absorblayarak hidrr bileiklerini meydana getirirler; hidrrler, hidrojen ile bir veya daha fazla baka elementler ieren kimyasal maddelerdir.

42

Bir metal hidrr tankta bir s alveri sistemi ile metal granlleri bulunur. Metal granller, tpk bir sngerin suyu emmesi gibi hidrojeni absorblar. Is alveri sistemiyle tanka hidrojen doldurulurken s ekilir, tank boaltlrken de s verilir; metal hidrr stldnda absorblad hidrojeni serbest brakr. Metal hidrr oluum mekanizmas ematik olarak gsterilmitir. emada grld gibi, hidrojen gaz metal ara yzeylere doru gider, buralarda her bir hidrojen molekl iki hidrojen atomuna ayrlr ve metal granller tarafndan absorblanr; bylece metalik matriks iinde depolanr. Metal hidrr sistemi pahaldr ve hidrojenin doldurulmas uzun zaman alr. Fakat depolama ve tamada ok gvenlidir; rnein tankn delinmesi halinde s sistemi hemen soutmaya geerek hidrojen kaan engeller. Gvenlik ynnden benzin depo tanklarndan daha stndr.

Ticari amal kullanlabilen birka metal hidrr vardr. Bu tr depolamada en nemli dezavantaj depolanan hidrojene kyasla metal hidrrn fazla ar bir malzeme olmasdr. Aratrmaclar tarafndan daha ucuz, daha hafif ve daha fazla hidrojen absorblayabilen, ayrca absorblad hidrojeni daha dk scaklklarda serbest brakacak alamlar zerinde almalar devam etmektedir. Yeni bulunan baz alamlar %5 kadar hidrojen tutabilmekte ve ierdii hidrojeni 100 C da brakmaktadr.

43

Sodyum alminyum hidrr (NaAlH 4 ) de bu saylan gereksinimlerin ounu karlayan yeni ve gelecek vadeden bir metal hidrrdr; hidrojen absorblama kapasitesi %4, hidrojeni brakma scakl 150C dir (LaNi 5 H 6 de ~%2). Dier bir hidrojen depolama bileii sodyum bor hidrrdr (NaBH 4 ). Bu bileiin avantaj depolad hidrojenin normal artlar altnda ve katalizrl ortamda kontroll olarak geri alnabilmesidir. Bu konudaki almalar NaBH 4 elde edilmesi, bu bileikten hidrojen retimi ve reaksiyon sonucunda oluan sodyum metaboratn (NaBO 2 ) tekrar sodyum bor hidrre dntrlerek kullanma alnmasn hedeflemektedir. Sodyum bor hidrr retimim iin eitli aratrmalar yaplmtr; rnein, almalarn biri boraks (susuz), kuvartz ve sodyumun 450-500Cde hidrojen atmosferi altnda reaksiyona sokulmasna dayanr, bir dier almada boraks magnezyum hidrr ve deiik sodyum bileikleriyle normal artlar altnda tlerek NaBH4 elde edilmitir. Devam etmekte olan NaBH 4 retimi almalarnn nemli bir blm de sodyum bor hidrrden hidrojenin ekilmesinden sonra oluan metaboratn ekonomik ve basit yntemlerle tekrar NaBH 4 dntrlmesidir; rnein, sonulanm bir almaya gre sodyum metaborat MgH 2 (veya Mg 2 Si) ve hidrojen yksek scaklk (350-750C) ve yksek basn altnda reaksiyona sokularak NaBH 4 'e dntrlmtr (Kojima ve Haga 2003). Gnmzde hzla yol alan teknoloji otomotiv sanayiini youn enerjili su-bazl yaktla (sulu sodyum bor hidrr gibi) alan aralar zerinde aratrmalara yneltmitir; rnein, arlka %30luk NaBH 4 zeltisinde %6.7 H 2 bulunur. Katalitik ortamda aadaki ekzotermik reaksiyon meydana gelir.

kat. NaBH 4 + 2 H 2 O 4 H 2 + NaBO 2 (sulu) + ~300 kJ

44

Ayrlan saf ve nemlendirilmi hidrojen yakt pili veya hidrojen motoruna verilir. Reaksiyonda oluan borat hidrojenle reaksiyona sokularak tekrar sodyum borohidrre dntrlr. Volumetrik hidrojen depolama verimi dikkate alndnda, %30luk NaBH 4 zeltisinde 63 g H 2 /L bulunur. Bu deer svlatrlm ve basnlandrlm hidrojenle kyaslanrsa, svlatrlm hidrojende 71 g H 2 /L, 5,000 psi sktrlm H 2 23 g H 2 /L, 10,000 psi sktrlm H 2 39 g H 2 /L olduu grlr.

3.1.4. Karbonda Depolama

ok yeni ve gelecek vadeden bir teknoloji de zellikle nanofiberler, nanotpler ve fullerenler gibi nano yapl farkl karbonlarn ve baz karbon siyahlarnn hidrojen depolayan absorblayclar olarak kullanlmasdr; karbon siyah daha ucuz ve ok miktarlarda retilebildiinden daha avantajldr. Karbon nanotpler tp eklinde dizilmi grafit tabakalardr; aplar birka nanometre ile 20 nanometre, boylar mikron seviyelerindedir. eitli ilavelerle oluturulan, rnein alkali-ilaveli (Li-K), nanotpler de mevcuttur

45

Hidrojen, nanotplerde iki ekilde depolanabilmektedir; fiziksel ve kimyasal olarak. Fiziksel depolama zayf Van der Waals kuvvetlerinin etkin olduu bir depolamadr;

depolanan hidrojen etkin kuvvetlerin kaldrlmasyla tekrar geri kazanlr. Depolama ve geri kazanma ilemleri srekli olarak tekrarlanabilir. Kimyasal depolamada atomlar arasnda kovalent balar oluur, yklenen hidrojenin

geri kazanlmas iin bu balarn krlmas, yan yksek scaklklara gereksinim olur. Bu konuda yaplan almalar karbon nanotplerde arlka yzde 4-14 arasnda hidrojen depolanabildiini gstermiti. Bunun ne kadarnn fiziksel ne kadarnn kimyasal bazl olduu henz kesin olarak bilinememektedir. Karbon nano tplerin hidrojen depolama kapasiteleri nanotpn cinsine (tek duvarl, ok duvarl), tplerin kapal veya ak olmasna, llerine (tp ap ve uzunluu vb.) ve tp yzeylerinin aktifliine gre deiir.

Nanotp (veya Karbon Nanotp): Uzun ve ince karbon silindirlerdir; nanotpler ap, uzunluu ve bklme ekline gre eitli elektronik, termal ve yapsal zellikler gsterirler. rnein elektronik bir para olan diod farkl elektronik zeliklerdeki iki nano boyutlu karbon tpn birbirine balanmasyla yaplr.

46

3.1.5. Metanol Metanol, hidrojen ve karbon monoksitten elde edilir, normal artlar altnda svdr ve hidrojen ierii yksektir; bu zellikleri nedeniyle metanol uygun bir tat yakt olarak deerlendirilebilir. Kullanm prensibi metanoln paralanarak hidrojen aa kmas ve oluan hidrojenin yakt olarak harcanmasdr. Paralanma prosesinde enerji kayb olduka yksektir, dolaysyla sistemin verimi dk olur. Bu olumsuzluu yenmek iin dorudan metanolle alan yksek verimli yakt pilleri gelitirilmitir. Yaplan almalara gre metanol reformerli yakt piliyle alan bir ara, benzeri benzinli bir araca kyasla %4070 daha fazla CO 2 emitler; ayrca CO ve hidrokarbon emisyonlar da vardr. Metanol zehirli, suyla karabilen ve ok korozif bir maddedir. Bu zellikleri dolaysyla tama ve kullanm srasnda benzinle kyaslandnda, daha zel gvenlik nlemlerine ihtiya vardr. Olumsuz zellikleri ve yksek emisyonlar metanoln fazla tercih edilen bir yakt olmasn engellemektedir. 3.1.6. Benzin ve Dier Hidrokarbonlar Benzin ve dier hidrokarbonlar bir reformerden geirilerek hidrojen retilebildiinden bu rnler birer hidrojen depolama sistemleri olarak dnlebilir. Ancak benzinden hidrojen retilmesi iin 30 dakika kadar sre gerekir; yani ara kullanlmadan nce 30 dakika stlmaldr; dolaysyla ara bataryasnn hareketten nce en az 30 dakika dayankll olmas gerekir. Reformer ve batarya balantsnn karmak, zor ve pahal olmas, hidrojen retimi yannda oluan hidrokarbonlar ve COin uzaklatrma zorunluluu, COin reformer membranlarn tahrip etme olasl ve yksek scaklklarda alma gereinden dolay oluan NO x bileikleri ve dolaysyla emisyon sorunlar benzin ve hidrokarbonlar ideal hidrojen tayc olmaktan uzaklatrr. Benzin motorlu bir arata hidrojen deposu olarak sktrlm hidrojen, metanol ve benzin kullanlmas halinde, farkl hzlarda llen CO 2 emisyonlar verilmitir. Grld gibi

47

en dk CO 2 emisyonu elektroliz yoluyla retilen hidrojen kullanlmas durumunda elde edilmitir.

3.1.7. Sabit depolama Hidrojen sabit basnl tanklarnda, yeralt maaralarnda ve sv halde sper izoleli tanklarda depolanabilir. ok fazla miktarlarda hidrojen depolama iin en ekonomik olan basnl yer alt takalardr.

48

3.2. Tama Boru Harlaryla Tama: Hidrojenin uzun mesafelere boru hattyla tanmas ekonomik ve gvenli bir tama eklidir. 2004 yl itibariyle Avrupada 1500 km, Amerikada 720 km hidrojen boru hatt a vardr. Hidrojen transferinde kullanlan boru hatlar 25-30 cm apl elikten borulardan yaplr, 10-20 bar basn altnda kullanlr. Doal gaz veya LPG naklinde kullanlan baz boru hatlar olduu gibi veya ok az deiikliklerle hidrojen tamada da kullanlabilir. Burada nemli kriter boru metalinin ierdii karbon miktardr (hidrojen iin dk karbonlu elik tercih edilir). Boru hatlar gazlarn transferinde kullanld gibi bir miktar basnlandrlarak depolama grevi de yaparlar. Svlatrlm Halde Tama: Svlatrlm hidrojen -253Cye soutulmutur. Soutma prosesinde byk miktarlarda enerji gerekir; fakat uzun mesafelere tamada ve ayrca yakt olarak havaclk ve uzay seyahatlerinde dier yaktlara gre hala daha avantajldr. Karayoluyla Tama: Hidrojen hem sv ve hem de sktrlm gaz halinde zel tankerlerle tanabilir. Denizyoluyla Tama: LH2, deniz tankerleriyle de tanr; bunlar LNG tankerlerine benzer, ancak, uzun mesafelere tandnda daha iyi izolasyonlar gerekir. Havayoluyla Tama: Sv hidrojenin hava yolu ile tanmasnn gemiyle tamaya kyasla baz avantajlar vardr. LH2 hafiftir, hava yoluyla teslim yerine ok abuk ulatrlacandan buharlama kayb sorunu olmaz.

49

SONU Hidrojen sentetik bir yakt olup retim kaynaklar son derece bol ve eitlidir. Hidrojen fosil yaktlar (kmr, doalgaz, vb.) yardmyla olabildii gibi gne enerjisi kullanlarak da retilebilir. Bu almada farkl gne hidrojen retim metotlar, gnmzdeki ve yakn gelecekteki durumlar gz nnde bulundurularak incelenmitir. Dk scaklk gne enerjisi destekli hidrojen retim metotlar ierisinde yer alan elektroliz, fotoelektrokimyasal ve fotobiyolojiksel yntemlere bakldnda en rasyonel zm elektroliz ynteminin sunduu grlmektedir. Fotoelektrokimyasal ve fotobiyolojiksel hidrojen retimlerinin ise teknolojiksel olgunlua ulamad, pratiksel kullanm ve verimlilik potansiyelinin ykseltilmesi sorunun henz zlmedii grlmektedir. Yksek scaklk gne enerjisi destekli hidrojen retim metotlarnn gne termal hidrojen retimi iin yksek scaklk mebranlarna ve s deitiricilerine ihtiya duyulmaktadr. Ekolojik adan evre ile dost gne enerjili hidrojen retimi, hibir zararl emisyon at iermemesi ve alternatif enerji retim opsiyonlar iinde srdrlebilir zm sunmas asndan nemi her geen gn artmaktadr. Gneli bir kuakta yer alan lkemiz asndan gne enerjisi destekli hidrojen retiminin gelien teknoloji ile birlikte uygulama alanlarnn artaca beklenmektedir.

50

KAYNAKLAR M.ztrk, A.Elbir, N.zek, A.K.Yakut, Gne Hidrojen retim Metotlarnn ncelenmesi .F.Noyan,Entegre Bir Hidrojen Ekonomisi in Hidrojen retiminin Ksa, Orta ve Uzun Vadede Optimizasyonuna Ynelik Bir Deneme, Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Enerji Ynetimi Sempozyumu, Kayseri,2005. Noyan, .F., (2003), Hidrojenin zellikleri, II. Ulusal Hidrojen Kongresi, 9 Temmuz 2003, Ankara . Prof. Dr. Zafer AYVAZ , GNE IIIYLA DENZ SUYUNDAN HDROJEN RETLMES . Alnak M.O., Bayramolu F.M., Hidrojen Enerjisi ve Ekonomisi, IV. Ulusal Hidrojen Enerjisi Kongresi ve Sergisi, Kocaeli . Bahadr T., Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Kapsamnda Biyolojik Hidrojen retimi Doktora Semineri, Fen Bilimleri Enstits, O.M.., 2009. . Gler entrk, H. Bykgngr , BYOHDROJEN RETM YNTEMLER VE KULLANILAN FARKLI ATIK MATERYALLERN NCELENMES . Vezirolu, T. N. ve Noyan, . F. ,2003, 21. Yzyln Enerjisi: Hidrojen Enerji Sistemi, Trkiye 4. Enerji Sempozyumu . N. GEN , BA FBE Dergisi , Cilt:11, Say:2 ,2009 Biyolojik hidrojen retim prosesleri. Tamer KARAKA , GNE PLLER ile HDROJEN RETM . M. ztrk, B. Bozkurt rak, N. zek , Evsel Fotovoltaik Sistemlerin mr Boyu Maliyet Analizi . brahim ATILGAN , HDROJEN ENERJS VE UYGULAMA ALANLARI . Ayegl PAAOLU , YKSEK LSANS TEZ , HDROJEN YAKITLI,OK AMALI BR BLEK ISI-G SANTRAL TASARIMI, TEKNK VE EKONOMK ANALZLER . Prof.Dr. Bilsen BEERGL , Hidrojen . Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi , DNYADA VE TRKYEDE GNE ENERJS.

51

.Trs, M.Trs, Kollektr Yutucu Yzeyi Optik zelliklerinin Toplam Is Kayp Katsaysna Etkisi, Gne Gn Sempozyumu ve Fuar, zmir, 1998. Kl, Abdurrahman. ztrk, Aksel. Gne Enerjisi / stanbul Teknik niversitesi Makina Fakltesi.