ZfWT

Vol. 5, No. 3 (2013)

Zeitschrift fr die Welt der Trken
Journal of World of Turks

279
NDEK AATAY TRKES ARATIRMALARI ZERNE
GENEL BR DEERLENDRME

A GENERAL REVIEW OF RESEARCH ON AATAY TURKISH IN
CHINA

Mehmet Ali ABLZ

zet:
13. yzyln sonlarndan 20. yzyln balarna kadar olan tarihi srete
Trklerin Bat kolu Osmanlca veya Osmanl Trkesi eklinde adlandrlan dili
kullanmken, Dou kolu ise aatayca veya aatay Trkesi diye adlandrlan dili
yaygn olarak kullanmlardr. aatay Trkesi, indeki Uygurlar tarafndan 20.
yzyln ortalarna kadar kullanlmtr. aatay dili ve edebiyat zerine srdrlen
aratrmalar genel Uygur dili ve edebiyat aratrmalarnn ok nemli bir parasn
tekil etmektedir. Ayn zamanda, bilindii gibi genel (eski Karahanl, aatay ve
ada) Uygur dili ve edebiyat zerine yaplan bu aratrmalar, gnmz Trkoloji
bilimi aratrmalarnn ok nemli bir parasdr.
inde, aatay Trkesi zerine yaplan aratrmalarn byk ounluunun
Uygur kkenli bilim adamlar tarafndan yrtld ve genellikle ada Uygur dili
ve yazsyla yaymland bilinmektedir. in kkenli veya in dilli bilim adamlarnn
Arapa, Farsa gibi dillerden bihaber olmas gibi somut nedenlerden dolay bu alana
pek ilgi gstermedii de bir gerektir.
Bu almada, 20. yzyln ortasndan gnmze kadar olan srete inde
aatay Trkesi zerine yaplm (ince ve Uygurca) aratrmalar taranarak genel
bir deerlendirmesi yaplacaktr.
Anahtar Kelimeler: in, aatay Trkesi, Uygurca, Uygur, Deerlendirme.

in Merkezi Milliyetler niversitesi Uygur Dili ve Edebiyat Blm Yksek Lisans rencisi
Pekin / N kashighar@hotmail.com
Mehmet Ali Abliz
in'deki aatay Trkesi Aratrmalar zerine Genel Bir Deerlendirme
A General Review of Research on aatay Turkish in China
280
Abstract:
From the ending of the 13th century to the beginning of the 20th century the
west branch of the Turkic language was called Osmanli or Osmanli Turksi, and the
east branch of the Turkic language was called aatay or aatay Turkish. These
languages were broadly used in wide arrears. In China, the aatay Turkish was used
by Uyghur people till the first half of the 20th century. Meanwhile, the research on the
Old Uyghur Language, Karakhanid languge, aatay language, the language and
literature of the Modern Uyghur are composed of the main part of the nowadays
Turkology.
The researchs on the aatay language in China have been mainly done by the
Uyghur scholars and these works are mainly in Modern Uyghur Language. Because
of not knowing Arabic and Persian, the Chinese scholars who carry on research on
aatay language could not make through research.
This research carries out a general discussion on the researches which were
from the first half of the twentieth century to the present day.
Key words: China, agatay Turkish, Uyghur Language, Uyghur, Discussion.


GR
aatay Trkesi 13. yzyln sonlarndan 20. yzyln balarna kadar
Orta Asya ve gnmzdeki inin Xinjiang Uygur zerk Blgesinde (XUB)
yaayan Trk kkenlilerin ortak yaz dilidir. aatay dneminin nemli
simas Ali ir Neva kendi ana dilini, Arapa ve Farsaya mukabil halde
Trki Dil diye adlandrm, Ouz, Kpak diline karn aatay Trkesi
demitir. aatay Trkesi Hakaniye Dili esasnda gelimi ve ekillenmi
bir yaz dilidir (Tursun, 1998, s. 14).
aatay Trkesi, Uygur ve Orta Asyadaki dier Trk dilli halklarn
ortak yaz dili olarak yaklak 600 sene kullanlmtr. Bu srete Rabguz,
Babr, Lutfi, Sekkak, Molla Bilal, Tecell, Molla Musa Sayram, Abdurehim
Nizari gibi ok sayda airler, yazarlar, tarihiler meydana gelmitir. Bu
insanlar ok sayda cihanmul eserler brakmtr. Bu miraslar toplamak,
derlemek, yaynlamak ve onlarn zerinde aratrma yapmak, hangi dnemde
olursa olsun nemlidir. zellikle, dil ve edebiyatmz ile kltrmzn tarihi
btnl asndan ok nemlidir.
inde aatay Trkesinde yazlm eserleri toplama, derleme ve
zerinde bilimsel aratrmalar yapma ve ada Uygur yazsyla yaynlama
giriimi, ancak 20. yzyln 60l yllarnda balamtr (Tmr ve Osman,

ZfWT
Vol. 5, No. 3 (2013)

Zeitschrift fr die Welt der Trken
Journal of World of Turks

281
1993, s. 1). Elli senelik srete, inde aatay Trkesi ve bu dneme ait
edebi eserler zerinde aratrma yapan bilim adamlar oalmtr. zellikle
XUB Milliyetler ve Din ileri Komitesine bal olarak kurulan Uygur Klasik
Eserleri Derleme Biriminin kurulmasyla nemli mesafeler kat edilmitir.
aatay Trkesinin fonetii, leksikolojisi, grameri, edebiyat alanlarnda ok
sayda makale yazlmtr. Bu alandaki aratrmalarn sonucunda kitaplar,
szlkler yaynlanm, niversitelerin ilgili blmlerinde lisansst
rencileri ad geen konularda bilimsel tezler hazrlamtr.
Uygurlar, aatay Trkesini uzun sre kullanan halklardan biridir.
Dolaysyla, indeki Uygur dili ve edebiyat aratrmalarnda, aatay dil ve
edebiyatnn aratrlmas nemli yer tekil eder. almamzda son 50 yldr
inde yaplan aatay Trkesi aratrmalar, bu alandaki nemli
aratrmaclar ile ince, Uygurca yaynlanm yaynlar ve yaplan doktora
tezleri zerinde deerlendirme yaplacaktr.
1. NDE AATAY TRKES ZERNE ARATIRMA
YAPAN KURUMLAR
indeki aatay Trkesi zerine aratrma yapan kurumlara
baktmzda temsil zellii bulunanlardan balcalar unlardr:
1. in Sosyal Bilimler Akademisi Milliyetler Aratrma Enstits:
Bu enstit 1958 ylnda kurulmutur. Bu kurumun kurulu amac, indeki
aznlk milliyetlerin dil-yazlar, edebiyatlar ve kltrleri alannda aratrma
yapmaktr. Bu enstit arivinde ok sayda aatay Trkesiyle yazlm el
yazmalar bulunmaktadr. Enstit bnyesinde Trk Dillerini Aratrma
Dernei vardr. Enstitnn yaymlanan bilimsel dergileri unlardr:
Milliyetler Aratrmalar, Milletler Dili ve Edebiyat, Dnya
Milliyetleri.
2. Merkezi Milliyetler niversitesi Uygur Dili ve Edebiyat
Blm: Blm 1951 ylnda kurulmu olup gnmzde de faaldir. inde
nde gelen Trkologlarn ou burada alm veya buradan yetimitir.
zellikle, aatay Trkesi alannda, inde doktora eitimi verebilen tek
kurum burasdr. inde aatay Trkesi aratrmalarnda en fazla eser veren
bilim adamlar burada bulunmaktadr.

Mehmet Ali Abliz
in'deki aatay Trkesi Aratrmalar zerine Genel Bir Deerlendirme
A General Review of Research on aatay Turkish in China
282
3. Xinjiang niversitesi Filoloji Fakltesi: Faklte 1936 ylndaki
dil ve edebiyat blm temelinde 2000 ylnda kurulmutur. Blm
gnmze kadar ok sayda mezun vermitir. aatay Trkesi zorunlu ders
olarak okutulmaktadr. Yksek lisans yapan mezunlarn ou aatay
Trkesi eserlerinin yaynlanmasnda nemli katkda bulunmutur.
4. Xinjiang Sosyal Bilimler Akademisi: Akademi 1981 ylnda
kurulmu olup, bnyesindeki Dil Aratrmalar Enstits, Edebiyat
Aratrmalar Enstits, Uygur blgesindeki dil ve edebiyatla ilgili
aratrmalar yrtmektedir. Gl bir akademik kadrosu vardr.
5. Xinjiang Ktphanesi: Bu Ktphane 20. yzyln 30lu yllarnda
kurulmutur. Bu ktphanede ok sayda aatay Trkesiyle yazlm el
yazmalar bulunmaktadr. Edinilen bilgilere gre bu ktphanede saklanan
eski eserlerin says 54 bin paradan fazladr
(http://www.chinanews.com/cul/2011/08-16/3261671.shtml). Bunun
ounluu aatay Trkesiyle yazlm el yazmalardr. Bu kurumun
fonksiyonu ise aratrmaclar bu alanda el yazma ve dier bilgilerle
bilgilendirmektir. Bundan baka yine Pekindeki Yasakehir Ktphanesinde
de Qing Slalesine ait ok saydaki el yazmalarnn sakl olduu
bilinmektedir.
6. Xinjiang Klasik Eserleri Derleme Birimi: Bu birim Xinjiang
Milliyetler leri Komitesine baldr. Bu Ofis inde en fazla aatay
Trkesi eserlerinin sakland yerdir. Bu birimin genelde Uygur blgesinin
eitli yerlerinde bulunan, halk arasnda saklanan klasik eserleri toplamak,
koleksiyon yapmak, yaynlamak ve zerinde aratrma yapmak gibi grevleri
vardr.
2. NDE AATAY TRKES ALANINDA ARATIRMA
YAPAN ARATIRMACILAR
indeki Uygurlar arasnda 20. yzyln ortalarndan sonra aatay
Trkesi alannda aratrma yapan ok sayda bilim adam yetimitir. Onlar
sadece dil alannda deil edebiyat, kltr, tarih gibi eitli alanlarda da
aratrma yapmtr. Onlarn tamamn burada tek tek saymak, anlatmak
mmkn deildir. almamzda sadece nde gelen temsilciler hakknda bilgi
vermeye alacaz.

ZfWT
Vol. 5, No. 3 (2013)

Zeitschrift fr die Welt der Trken
Journal of World of Turks

283
Prof. Emin Tursun (1924-2011): rmi doumlu Emin Tursun,
20.yyda Uygurlar arasnda yetimi nemli dil bilimci, air ve kltr
aratrmacsdr (Eraslan, 2011, s. 4). Neva aratrmalar, aatay Trkesi
dnemi kltr aratrmalar gibi eitli alanlarda almalar yapmtr.
zellikle, Nevanin ok saydaki eserini ada Uygurcaya aktarm ve
incelemitir.
Prof. Hemit Tmr (1931-2006): Turfanda domutur. Eski Xinjiang
Dil okulundan mezun olduktan sonra akademik kariyerine Pekinde, Merkezi
Milliyetler niversitesinde devam etmitir. Ayrca, Xinjiang Uygur zerk
Blgesi Dil-Yaz Komitesinde st dzey aratrmac olarak da almalarn
srdrmtr (Barat, 2006, s. 4).
Prof. Hemit Tmrn Aratrma alan ada Uygurca ve aatay
Trkesi zerinedir. ada Uygurcann Grameri (Morfolojisi) adl kitab
Uygur dili aratrmalarnda r aan alma olmutur
1
. rencisi Abdurup
Polat ile birlikte aatayca
2
adl akademik almasn yaynlam olup, bu
kitap inde aatay Trkesi zerine yaplan ilk bilimsel alma
niteliindedir. Hemit Tmr yine Tavarihi Musikiyyun, Etebetul Hekayk,
Muhakimetul Lugeteyyin
3
gibi aatay dneminin klasik eserlerini ada
Uygur dili ve yazsna uyarlamtr.
Mirsultan Osman ile birlikte yazd Bizim aatay Trkesi
Hakkndaki Grlerimiz adl makalesi Uygur sahasndaki aatay
Trkesinin tarihi ve zerine yaplan almalar ile mevcut sorunlar zerinde
duran son almas olmutur.
Prof. Dr. Abdurup Polat (1950- ): Kagarda domutur. Merkezi
Milliyetler niversitesinden mezun olmutur. Mezun olduu niversitede
Uygur dili ve edebiyat, zellikle de aatay dili zerine younlamtr.
indeki aatay Trkesi aratrmalar alannda en nemli isimlerden biri
olmutur. Aratrma alan aatay Uygur dili, Uygur on iki makam, aatay
Uygur edebiyat, Uygur dili leksikolojisidir
4
.

1
Bu eser 1987 ylnda Pekinde Merkezi Milliyetler Neriyati tarafndan yaymlanmtr. Bu eserin
ngilizcesi 2003 ylnda da stanbulda yaynlanmtr.
2
Bu eser, 1986 ylnda Kagar Uygur Neriyat tarafndan Kagarda yaymlanmtr.
3
Muhakimetul Lugeteyyin, Hemit Tmr ve Abdureop Polat tarafndan hazrlanm ve 1988 ylnda
Pekinde Merkezi Milliyetler Neriyat tarafndan yaymlanmtr.
4
Uygur gramerine ait almas, aatay Uygur Dili Grameri adyla 2007 ylnda Merkezi Milliyetler
Mehmet Ali Abliz
in'deki aatay Trkesi Aratrmalar zerine Genel Bir Deerlendirme
A General Review of Research on aatay Turkish in China
284
Prof. Geyretcan Osman (1958- ): Kagar ehrinde domutur.
Xinjiang niversitesi Uygur Dili ve Edebiyat Blmnden mezun olmutur.
Mezuniyetinden gnmzedek ayn okulda akademik kariyerini devam
ettirmektedir. Aratrma alan Uygur klasik (aatay) edebiyat tarihi, Uygur
folkloru, eski Uygur iirleridir. nemli yaynlarndan Uygur Klasik Edebiyat
Tarihi, aatay edebiyat tarihi ile ilgili kapsaml bir aratrmadr. Geyretcan
Osmann dier meslektalarndan fark, aratrmalarn sadece Uygur
Trkesinde deil ince olarak da srdrmesidir. rnein Eski Uygur
Edebiyat Aratrmalar, Byk air Neva gibi eserleri ince yaymlanm,
bylece in literatrnde adn duyurmutur.
aatay edebiyatnn snrlar ve bu edebiyatn gelimesini salayan
edebi dilin dayand kaynak hususunda aratrmaclar arasnda gr
farkll vardr (Karaatl vd., 2010, s. 21). aatay edebiyatnn erken
dnemleri ve o dnemde yaayan bilginlerin eserleri tartlmazdr. Ama baz
bilim adamlar tarafndan aatay edebiyatnn gerileme ve k devri
(etinda, 2011, s. 78) olarak adlandran 17. yzyldan 19. yzyla kadar olan
bu devirde XUB yetimi olan airler, tarihiler ve bilginlerin aatay
Trkesiyle yazd eserler o devrin nemli parasn tekil etmektedir.
Bu devirde yaayan ve eserler brakan ahsiyetler arasnda Gumnam (17.
yzyln ortasnda Kagarda yaamtr), Salahi (17-18. yzyllarda
Kagarda yaamtr), Zelili (1677-1755), Eri (1685-1756), Harabati
(1638-1730), Futuhi (1714-1755/1756), Nevbeti (1691-1760), Mehzun
Hoteni (18. yzylda yaamtr), Kusuri (1717-1827), Molla Muhemmed
Tmr (17. yzylda yaamtr), ah Hicran (18. yzylda yaamtr),
Abdulla Han Mehdum (18. yzylda yaamtr), Muhemmed Sadiq Kagari
(1725/1726-1850), Qelender (1747-?), Mcizi (19. yzylda yaamtr),
Abdurehim Nizari (1776-1850), Noruz Ahun Ziyaiy (19. yzylda yaamtr),
Gheribi (1802/1803-1861/1862), Molla akir (1805-1870), Molla Bilal
(1825-1902), Naqs (1840-1920), Molla Musa Sayrami (1836-1917), Tecelli
(1856-1925) gibi ahsiyetleri sayabiliriz. Gnmzde aratrmaclar bunlarn
eserleri zerinde almalar yapmakta ve ada Uygurca ile
yaymlamaktadrlar
5
.

Neriyat tarafndan Pekinde yaymlanmtr.
5
Yukardaki yazarlarn eserleri ada Uygurca ile yaymlanmtr. Bu almada sadece isimlerini
zikretmekle yetineceiz.

ZfWT
Vol. 5, No. 3 (2013)

Zeitschrift fr die Welt der Trken
Journal of World of Turks

285
aatay Trkesi zerine aratrma yaplmaya baland ilk
dnemlerde daha ok blk prk makaleler yaymlanmtr. Daha sonraki
dnemlerde bu alanda alanlarn oalmas ve birikimin artmasyla
aratrmalar derinlemi, yayn says da oalmtr. Bu yaynlarn nemli bir
ksmi zel olarak aatay Trkesi zerine odaklandysa da bazlar bu
dneme ait genel bilgileri iermitir.
3. NDE AATAY TRKES ZERNE YAYIMLANMI
KTAPLAR
Bawudun, Muhemmed Tursun ve Ehed, Ablimit. (2006). aatay Uygurcasnn
Derleme Szl. Urumi: Xinjiang Halk Neriyat.
Be Dilli Mancuca Szlk. (1957). Pekin: Merkezi Milliyetler Neriyati.
Bg, Ablimit Ehed. (2002). aatay Dili. Urumi: Xinjiang Halk Neriyat.
Ghopur, Wahitcan ve Hseyin, Esqer. (1987). Uygur Kilasik Edebiyat Dizini. Pekin:
Merkezi Milliyetler Neriyat.
liyof, Tiyipcan ve Cari, Rehmitullah. (1981). Uyugur Kilasik Edebiyatndan
Numuneler. Urumi: Xinjiang Halk Neriyat.
Liubin. (1995). Karahanllarda Edebiyat. Urumi: Xinjiang Halk Neriyat. (ince)
Niuruci. (1997). Uygurlarn Eski Yazlar Ve Yaztlar. Urumi: Xinjiang Halk
Neriyat. (ince)
Osman, Gheyretcan. (2002). Uygur Kilasil Edebiyat Tarihi. Urumi: Xinjiang Eitim
Neriyat.
Polat, Abdureop. (2003). aatay Uygur Diliden Mufessel Beyan. Pekin: Merkezi
Milliyetler Neriyat.
Polat, Abdureop. (2007). aatay Uygur Dili Grameri. Pekin: Merkezi Milliyetler
Neriyat.
Polat, Abdureop. (2007). aatay Uygur Diline Ait Makaliller. Pekin: Merkezi
Milliyetler Neriyat.
Rahman, Abdukerim. (1998). Uygur Edebiyat Tarihi. Urumi: Xinjiang niversitesi
Neriyat. (ince)
Tmr, Hemit ve Polat, Abdureop. (1989). aatay Dili. Kagar: Kagar Uygur
Neriyat.
Zhang, Hongqiao. (1995). aataycann lk Devrinde Edebiyat. Urumi: Xinjiang
Halk Neriyat. (ince)
Zhao, Guodong ve Zhang, Xierong. (1995). aataycann Son Devrinde Edebiyat.
Urumi: Xinjiang Halk Neriyat. (ince)
Mehmet Ali Abliz
in'deki aatay Trkesi Aratrmalar zerine Genel Bir Deerlendirme
A General Review of Research on aatay Turkish in China
286
4. NDE AATAY TRKES ZERNE YAYIMLANMI
UYGURCA MAKALELER
Abdullah, Muhemmed Tusun. (2008). (aatay Dili) Termini zerinde Yeni Bir
Dmce. Dil ve Tercme Dergisi, (3), 5-10.
Abduqadir, Kurbancan ve Hemrah, Ablimit Qudret. (2009). aatay Dili Termini ve
Onun Tarihi Hakknda Genel Bir nceleme. Dil ve Tercme Dergisi, (1), 45-50.
Abdurehim, Erkin. (1988). aataycada Ad Durumunun fade Edilmesi. Dil ve
Tercme Dergisi, (7), 10-17.
Ahmed, Biliqiz. (2002). aatay Dilindeki Ouz, Kpak Dilinin Gramer Paralar
Terkibi Hakknda. Xinjiang Sosyal Fenler Aratrmas Dergisi, (2), 24.
Ari, Qasim. (1983). aatay Dili zerine. Xinjiang niversitesi Dergisi, (3), 90-94.
Awut, Reyhangl. (2008). aatay Trkesinin Kagar Eyaletindeki Kalm zleri.
Merkezi Milliyetler niversitesi Yksek Lisans rencileri Sosyal Uygulama
Projesi Raporu, Pekin.
Ayup, Tursun. (1996). Uygur Yaz Dili Gelimesindeki Temel Deime Ve Onun
Nedenleri. Dil ve Tercme Dergisi, (4), 24-33.
Ayup, Tursun. (2000). Uygur Yaz Dilini Devirlere Blmenin Kurallar Hakknda.
Xinjiang Sosyal Fenler Aratrmas Dergisi, (5), 24.
Cari, Remutullah. (1987). aatay Dili Aratrmasndaki Baz Sorunlar. Dil ve
Tercme Dergisi, (2), 10-16.
Davut, mer. (1995). aataycada Qaratma Durumu Var m? Xinjiang Sosyal Fenler
Aratrmas Dergisi, (1), 70-74.
Davut, mer. (1998). aatay Dilinin Leksikoloji Yaps zerinde nceleme. Dil ve
Tercme Dergisi, (2).
Davut, mer. (1999). aatay Dili Ve aatay Han zerine. Dil ve Tercme Dergisi,
(2).
Davut, mer. (2009). Klasik Eserleri Nere Hazrlamaya Ait Baz Sorunlar zerine.
Bulak Dergisi, (4).
Davut, mercan. (1997). aatayca Aratrma Tarihiden Genel Bir nceleme. Dil ve
Tercme Dergisi, (3), 1-8.
Ehed, Ablimit. (1986). aatay Dili ve Onun ekillenme Sreci. Xinjiang
niversitesi Dergisi, (4), 123-128.
Ehed, Ablmit. (2002). aatay Uygur Yazsndaki Baz Fonetik zellikler. Dil ve
Tercme Dergisi, (1), 13-18.
Ehed, Ablmit. (2002). aatay Uygurcasndaki Bir Ksm Farsa Szck Yapm

ZfWT
Vol. 5, No. 3 (2013)

Zeitschrift fr die Welt der Trken
Journal of World of Turks

287
Ekleri Hakknda. Xinjiang Sosyal Fenler Aratrmas Dergisi, (2), 89-97.
Eysa, Muhemmed. (1985). aatay Dilinin zellikleri. Kagar Pedagojik Enstits
Dergisi, (2), 44-53.
Hudil, Glcehan. (2008). Uygurlardaki Farsa Eserlerin Yaratl Tarihine Bir Bak.
Bulak Dergisi, (4), 66-72.
lahun, evket, aatay Dnemindeki Uygur Edebiyatnn zellikleri Xinjiang
Sosyal Fenler Aratrmas Dergisi, S.118-121, Say:4 Yl:2002
slami, Abdureit. (1986). aatay Dili Dnemindeki Uygur Dili Gelimesi ve Bu
Dilde Yazlm Eserler. Xinjiang niversitesi Dergisi, (2), 101-105.
Kkyar, dris Turniyaz ve Udmi, Tursun Sawut. (2009). aatay Uygurcasyla
Yazlm Vesiqeler. Bulak Dergisi, (1), 25-28.
Kkyar, dris Turniyaz ve Udmi, Tursun Sawut. (2009). aatay Uygurcasyla
Yazlm Vesiqeler. Bulak Dergisi, (2), 77-82.
Kkyar, dris Turniyaz ve Udmi, Tursun Sawut. (2009). aatay Uygurcas le
Yazlm Vesiqeler. Bulak Dergisi, (3), 99-103.
Kkyar, dris Turniyaz. (2009). aatay Uygurcasndaki Farsa Ad Yapm Eki. Dil ve
Tercme Dergisi, (1), 35-39.
Kprl, M. Fuat. (2000). aatay Edebiyat. (Tursun Hour diquti, ev.). Bulak
Dergisi, (5), 73-85.
Mahmutcan, Dolqun. (1988). aatay Yazs zerinde Genel Bir Aklama. Dil ve
Tercme Dergisi, (5).
Mirsultan, Aysima. (2000). aatay Dilinde Yazlan Tmce Parasnn Yeri. Bulak
Dergisi, (5), 86-99.
Muhemmed, Ehet. (2008). Tarihi Hemidi Yazlm Dnemden Bugne Kadar. Miras
Dergisi, (6).
Muti, brahim. aatay Edebi Dilinin Uygur Dili Gelime Tarihindeki Yeri. (Bildiri)
Niyaz, Alim ve Obul, Mahmutcan. (2002). Tevarihi Musiqiyyun Dilinden aatay
Uygur Yazsndan imdiki Zaman Uygurcasna Gemeye Bir Bak. Dil ve
Tercme Dergisi, (10).
Niyaz, Alim. (2008). aatay Uygurcasndaki Fiil Yapm Yardmclar. Dil ve
Tercme Dergisi, (3), 18-20.
Niyaz, Alim ve Ferhat, Ermide. (2009). aatay Uygurcasndaki (er-) Yardmc Fiil
zerine. Dil ve Tercme Dergisi, (1), 40-44.
Niyaz, Alim ve Ferhat, Permide. (2010). aatay Uygurcasndaki Yardmc Fiillerin
ncelenme Durumu. Xinjiang Sosyal Fenler Aratrmas Dergisi, (1), 138-140.
Mehmet Ali Abliz
in'deki aatay Trkesi Aratrmalar zerine Genel Bir Deerlendirme
A General Review of Research on aatay Turkish in China
288
Ouz, Abdurehim Erkin. (1985). aatay Uygur Yasyla Yazlm Eserlerin imdiki
Zaman Uygur Yazsyla Yazlmas zerine. Kagar Pedagojik Enstits
Dergisi, (2), 33-44.
Ouz, Erkin Abdurehim. (1986). aatay Dili. Kagar Pedagojik Enstits Dergisi.
Ouz, Erkin Abdurehim. (1988). aatay Dilinde Ad Durumun fade Edilmesi
zerinde nceleme. Dil ve Tercme Dergisi, (7), 10-16.
Ouz, Erkin Abdurehim. (2000). aatay Uygur Dilinde Emir Ve Koul Eylemlerinin
fade Edilmesi. Kagar Pedagojik Enstits Dergisi, (4), 26-29.
Ouz, Erkin Abdurehim. (2000). aatay Uygur Dilinde Kullanlan Adllar Ve Bir
Ksm Adllarn Bir Ka Anlamda Kullanl. Kagar Pedagojik Enstits
Dergisi, (1), 17-18.
Ouz, Erkin Abdurehim. (2002). aatay Uygur Dilinde Yardmc Fillerin fade
Edilmesi. Dil ve Tercme Dergisi, (3), 18-21.
Osman, Gheyretcan. (1997). aatay Uygur Edebiyatna Ait Baz Sorunlar. Xinjiang
Sosyal Fenler Aratrmas Dergisi, (1), 84-87.
Osman Gheyretcan. (1998). 18.Yz Yln Sonraki Yars ve 19. Asrdaki Uygur
Edebiyat Hakknda Genel Bir Bak. Bulak Dergisi, (1).
Osman, Merpuay. (2008). aatay Uygurcasndaki (Misli) lgei zerine. Dil ve
Tercme Dergisi, (4), 40-44.
Osman, Ruqiye. (2008). aatay Dili Yaztlarna Ait Szlkler. Xinjiang Sosyal
Fenler Aratrmas Dergisi, (4), 103-110.
Polat, Abdurueop. (1984). aataycann Eski Uygurca Esasnda ekillenmesi
zerine. Xinjiang niversitesi Dergisi, (3), 126-132.
Polat, Abdurueop. (1986). aataycann Szck Dizim zellii zerine Bir
nceleme. Xinjiang niversitesi Dergisi, (4), 115-109.
Polat, Abdurueop. (1987). aataycann Leksikolojik zellii. Xinjiang niversitesi
Dergisi, (3), 123.
Polat, Abdurueop. (1989). aataycann O Zamanki Uygur Az Diliyle Olan likisi
zerine Genel Bir nceleme. Xinjiang niversitesi Dergisi, (1), 68-80.
Polat, Abdureop. (1990). Terminleri Birletirmede aatay Dili Faktrlerinden Etkili
Faydalanmak Gerek. Xinjiang Sosyal Fenler Aratrmas Dergisi, (2),
158-168.
Polat, Abdurueop. (1990). aataycadaki Yirmi Beinci nsz Ses (?) zerine.
Xinjiang niversitesi Dergisi, (4), 134-141.
Polat, Abdurueop. (1992). (aatay Dili) Termini zerine. Xinjiang niversitesi

ZfWT
Vol. 5, No. 3 (2013)

Zeitschrift fr die Welt der Trken
Journal of World of Turks

289
Dergisi, (3), 126-130.
Polat, Abdurueop. (1992). Uygurcadaki Leksikoloji Aratrmasnda aataycann
Fonksiyonu. Xinjiang niversitesi Dergisi, (1), 120-130.
Rahman, Abdurrehim. (2008). aatay Dili Hakknda Yeni Bilgiler. Bulak Dergisi,
(2), 75-82.
Tmr, Hemit ve Osman, Mirsultan. (1993). aatay Dili Hakkndaki Grlerimiz.
Xinjiang niversitesi Dergisi, (1), 1-52.
Tmr, Mirzigl. (2010). aatay Uygur Dili Ve imdiki Zaman Uygur Dilindeki
(A)L Yardmc Fiili zerinde nceleme. Dil ve Tercme Dergisi, (2), 16-19.
Tursun, Ferhat. (2006). aatay Uygur Dili Aratrma Alannn Yeni Seviyesi.
Xinjiang Radyo-Televizyon Dergisi, (3).
Tursun, Meryem. (2008). aatay Uygurcas le Yazlm Be Para Yeri, Ev
Mlkiyete Dair Belgelerden u Devrin Dil zelliine Bir Bak. Xinjiang
Sosyal Fenler Aratrmas Dergisi, (1), 90-100.
Tursuncan, Barat. (2010). aatay Dilinin Devirlere Blnmesi. Xinjiang Sosyal
Fenler Aratrmas Dergisi, (3), 110-117.
Yaqub, Abdureit. (1995). (aatay Uygur Dili Aratrmasndan Makaleler)i Tantm
ve Yorum. Dil ve Tercme Dergisi, (5), 37-40.
Zeper, Barican. (1995). aatay Dilinin Japonyadaki Aratrlmas. Bulak Dergisi,
(4), 124-128.
5. AATAY TRKES ZERNE YAZILMI NCE
MAKALELER
Baytur, Enver. (1984). aatay Yazs ve aatayca El Yazmalar. in Milliyetlerinin
Klasik Yazlar Dergisi, Pekin.
Baytur, Enver. (1987). aatay Yazs. in Milliyetlerinin Klasik Yazs Dergisi,
Tianjin.
Cari, Rehmitullah, Xiaozhongyi. (1985). aatay Dili zerine. Xinjiang Sosyal
Fenler Aratrmas Dergisi, (5).
Davut, mercan. (1997). Yabanc lkelerdeki Uygurca Yaztlar ve Onlarn
Aratrlmas Hakknda Genel Bir nceleme. Xiy Yanjiu, (2).
Davut, mercan. (2006). Yurt Dndaki aatayca El Yazma Aratrmasndan Beyan.
Xiy Yanjiu, (4).
Ehed, Ablimit ve Mguanghui. (1988). aatayca ve Onun ekillenme Sreci. Dil ve
Tercme Dergisi, (2).
Ehed, Ablimit ve Jiao, Jianguo. (2000). Uygur Edebi Yaz Dili-aatayca. Dil ve
Mehmet Ali Abliz
in'deki aatay Trkesi Aratrmalar zerine Genel Bir Deerlendirme
A General Review of Research on aatay Turkish in China
290
Tercme Dergisi, (3).
Heng, Xingliyang. (1999). Qing Slalesi Dnemindeki Rus Vezirinin kinci
aatayca Hccet zerine. Milliyetler Dil-Edebiyat, (1).
Lang Ying. (1994). aatay Uygur Edebiyat. Milliyetler Dil Edebiyat Dergisi, (3),
Pekin.
Lisen. (1989). aatay Yazs zerine. Dil ve Tercme Dergisi, (3).
Lisen. (1993). aatayca El Yazmalardaki in Kken Kltr ve slam Kltrnn
rtibatna Bir Bak. Dil ve Tercme Dergisi, (4).
Niurujin. (2002). aatayca El Yazma Reit Wang Tezkiresindeki Aksu Yer Adlar
zerine Bir Aklama. Xinjiang niversitesi Dergisi, (4).
Polat, Abdureop. (1992). aatay Dili ve Uygur Az Dilinin likisi. Milliyetler Dil
Edebiyat, (4), Pekin.
Qian, Xing. (2009). aatay Uygurcasndaki Adlarn ounluk Anlam zerine Bir
nceleme. Hoten Pedagojik Meslek Eitim Okulu Dergisi, (3).
Wang, Teyi. (1999). aatay Uygurcann lk Dnemindeki Destan (Tarihi Hatralar)
zerine. Xiy Yanjiu, (2).
Wang, Xuang. (1999). Devlet i ve Yurt Dndaki aatayca El Yazma
Aratrmasndan Beyan. Hoten Pedagojik Meslek Eitim Okulu Dergisi, (2).
Wangq. (1994). aataycann Uygur Dili Leksikoloji Aratrmasndaki Fonksiyonu.
Dil ve Tercme Dergisi, (2).
Xijincong. (2002). aataycann Uygurlarn Geleneksel Kltrndeki nemi
zerine Bir nceleme. Xinjiang niversitesi Dergisi.
Ye, Shaojn. (1985). aataycann Ses Bilgisi. Kagar Pedagojik Enstits Dergisi,
(1).
6. AATAY TRKES ZERNE YAZILMI YKSEK
LSANS, DOKTORA TEZLER
Awut, Reyhangl. (2010). Babrname Dilinin Belagati zerinde nceleme.
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Merkezi Milliyetler niversitesi.
(Uygurca)
Cme, Osmancan. (2011). Aliir Nevainin Eseri (Ferhad ve irin)in Edebi Deeri.
Yaymlanmam Yksek Doktora Tezi, Merkezi Milliyetler niversitesi.
(Uygurca)
Gu, Hungyan. (2006). Bat Yurt Resimli Tezkiresindeki aatayca Yer Adlar zerine
nceleme. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Xinjiang niversitesi. (ince)
Hoca, Ehmed. (2010). Qing Slalesine Ait Baz aatay Uygurcasyla Yazlm

ZfWT
Vol. 5, No. 3 (2013)

Zeitschrift fr die Welt der Trken
Journal of World of Turks

291
Hkmet Hccetler. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Merkezi Milliyetler
niversitesi. (ince)
dris, Erkincan. (2006). Qing Slalesine Ait Gney Tanr Da Yolundaki aatayca
Hccetler zerine nceleme. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Xinjiang
niversitesi. (Uygurca)
li, Ayemgl. (2009). Tezkireiy Ezizandaki Ad Tipideki Szcklerinin Morfoloji
Aratrmas. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Merkezi Milliyetler
niversitesi. (Uygurca)
min, Mamutcan. (2011). Nevainin nl Eseri (Mecalisun Nefais)in Edebi Deeri.
Yaymlanmam Yksek Doktora Tezi, Merkezi Milliyetler niversitesi.
(Uygurca)
Leife. (2006). Uygurcada ok Kullanlan Farsa Kelimeler. Yaymlanmam Yksek
Lisans Tezi, Zhejiang niversitesi. (ince)
Mamut, Nurungl. (2011). Tezkireiy Hazireti mami Kiriyyenin Dil ncelemesi.
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Merkezi Milliyetler niversitesi.
(Uygurca)
Muhemmed, Ehed. (2010). Hoca Muhemmed erif Bzrkvar Tezkiresinin Dil
ncelemesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Merkezi Milliyetler
niversitesi. (Uygurca)
Niyaz, Alim. (2007). aatay Uygurcasndaki Yardmc Fiiller zerine.
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Xinjiang niversitesi. (Uygurca)
Obul, Nurehmed. (2010). Kagar ehri Halk Arasnda Saklanan aatayca
Szckler zerine Bir nceleme. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Merkezi
Milliyetler niversitesi. (Uygurca)
Osman, Merpuay. (2006). aatay Uygurcasndaki Yardmc Szckler Aratrmas.
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Xinjiang niversitesi. (Uygurca)
tkr, Mizragl. (2010). (Dhrun Necad)n Ad Kategorisi. Merkezi Milliyetler
niversitesi. (Uygurca)
Qeyum, Asiye. (2010). Gulja Azndaki aatayca Szckler ncelemesi.
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Merkezi Milliyetler niversitesi.
(Uygurca)
Qianxing. (2010). Farsann aatay Dili Leksikolojisi ve Gramerine Olan Etkisi
zerine Aratrma. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Xinjiang
niversitesi. (ince)
Qurban, Osman. (2011). Tarihi Hemidiydeki Baz Terminler zerine nceleme.
Mehmet Ali Abliz
in'deki aatay Trkesi Aratrmalar zerine Genel Bir Deerlendirme
A General Review of Research on aatay Turkish in China
292
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Merkezi Milliyetler niversitesi.
(Uygurca)
Tursun, Ferhat. (2011). aatay Uygurcasndaki Klasik Eser (Leyli Mecnun)un
ncelemesi. Yaymlanmam Doktura Tezi, Merkezi Milliyetler niversitesi.
(ince)
Ye, Jinfeng. (2006). Qing Slalesine Ait aatayca Yaztlardaki Gney Xinjiang
Halklarnn Ekonomik likisine Bir Bak. Yaymlanmam Yksek Lisans
Tezi, Xinjiang niversitesi. (ince)
Y, Hongmei.(2003). Qing Slalesine Ait Gney Tanr Da Yolundaki aatayca
Hccetler zerine nceleme. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Xinjiang
niversitesi. (ince)
Zhao, Zhongmei. (2003). aatayca Cengizname ncelemesi. Yaymlanmam
Yksek Lisans Tezi, Xinjiang niversitesi. (ince)
7. SONU
aatay Trkesi kullanld 600 senelik zaman zarfnda, bu dili
kullanan halklar kltrel birikim asndan cihanmul baarlara
ulatrmtr. Fakat bu dil ve yazda braklan eserlerinin gnmz dillerine
kazandrlmas, incelenmesi ise bahsi geen kltrel zenginliklerin kef
edilmesi iin byk nem tamaktadr.
Gnmzde in snrlar iinde yaayan Uygurlar, aatay Trkesini
kullanan Orta Asyann yerli halklarnn devam olarak, ecdadnn brakt
zengin el yazmalarn aratrmak ve gnmz Uygurcasna kazandrmak iin
ellerinden geldii kadar aba sarfetmektedirler. Fakat egemen toplum
mensuplarnn dil ve kltrel farkllklardan tr, dier alanlarda olduu gibi
buna da pek nem veremedii bir gerektir. Uygur kkenli aydnlarn bu
boluun doldurulmas iin daha fazla almas gerektii de yukardaki
deerlendirmelerden anlalmaktadr. Fakat mevcut arastrmac kadrosu veya
kurulu bulunan birimler bu alanda yeterli deildir. Dolaysyla aada
sralayacamz deerlendirmeler, aatay Trkesi alannda almalar
yapan bilim adamlarnn konuya daha fazla nem vermesi gerektiini
gstercektir:
1. aatay Trkesi ve edebiyat aratrmalarnda kaynak paylam ve
ibirlii yetersizdir. zellikle, Rusa ve zbeke yaplan bu alandaki
aratrmalar indeki meslektalar tarafndan pek iyi takip edilemedii gibi,

ZfWT
Vol. 5, No. 3 (2013)

Zeitschrift fr die Welt der Trken
Journal of World of Turks

293
zbekistan bata olmak zere dier Trk cumhuriyetlerindeki ilgili
aratrmaclar da Uygur ve in dilleriyle yaplan aratrmalar takip
edememektedir. aatay dili ve edebiyat alanyla ilgili ciddi ulusal veya
uluslararas sempozyomlar dzenlenmelidir.
2. inde yaplan aatay Trkesi aratrmalarnn byk ounluu
dil zerine olmakla birlikte derinlemesine yaplm aratrmalar deildir.
Bunlar, daha ok durum tespiti veya betimleyici metod ile yaplan
aratrmalardr. Edebiyat ksm tamamen denecek kadar bo kalmtr. Bu
dnemin kltr, etnografyas, felsefe ve dncesi henz aratrlm
saylmaz.
3. aatay dili ve edebiyat alannda alanlarn mutlak ounluu
ortayal veya yal kimselerden olumakta, genlerden oluan kadro sknts
imdiden hissedilmeye balanmaktadr. Bunun nedenlerinden biri aatay
Trkesi zerine aratrma yapabilmek iin Arap ve Fars dillerinden birinin
bilinmesi gereidir. Bu durum inli veya in dilliler iin ziyadesi ile zor bir
durum olarak alglanmaktadr.
4. aatay Trkesinin sz varlnn aratrlmasnn, Uygurcann sz
varlnn zenginletirilmesi ve ada Uygurcann eksiklerinin
giderilmesindeki nemi bilimsel olarak daha fazla netlik kazanm
bulunmaktadr.


KAYNAKLAR
Barat, R. (2006). Hemit Tmr Makaleleri. Pekin: Merkezi Milletler Neriyat.
etinda, Y. (2011). Ali ir Nevai. stanbul: Kaynak Yaynlar.
Dil ve Tercme Dergisi Kolleksiyonu.
Eraslan, A. (2011). imdiki Zaman Uygur Dili. Urumi: Sincan Halk Neriyat.
http://www.chinanews.com/cul/2011/08-16/3261671.shtml
Karaatl R., Vural, H., ve Solmaz, A. O. (2010). aatay Trkesi. Tokat.
Merkezi Milliyetler Neriyat Katalogu.
Tmr, H. ve Osman, M. (1993). Bizim aatay Trkesi Hakkndaki Grlerimiz.
Sincan niversitesi Dergisi, (1).
Tursun, E. (1998). Nevanin Dili. Bulak Dergisi, (4). (Uygurca)
Xinjiang Sosyal Fenler Aratrmas Dergisi Kolleksiyonu.
Xinjiang niversitesi Dergisi Kolleksiyonu.