Bilim Ve Teknik - Ocak 2014

Balars Posteri ve 2014 Gk Olaylar Yll Derginizle Birlikte...
Bilim ve Teknik
Robot Arlar
Srcsz Otomobiller
2013n lgin Bilimsel Olaylar
Aylk Popler Bilim Dergisi Ocak 2014 Yl 47 Say 554 5 TL
Bitkilerin Gelecei in
ww
w.s
an
Bilim ve Teknik Ocak 2014 Yl 47 Say 554 Robot Arlar
alk
ita
be
vi.
blo
gsp
ot.
co
Siber Saldrlarn nndeki Engel:
Kalp Ritmi
Oksijen ve nsan
ww w.s an alk ita
be
vi.
blo
gsp
ot.
co
Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 47 Say 554 Ocak 2014
Balars Posteri ve 2014 Gk Olaylar Yll Derginizle Birlikte...
Bilim ve Teknik
Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk
Aylk Popler Bilim Dergisi Ocak 2014 Yl 47 Say 554 5 TL
Getty Images
Arlar kayp m oluyor?, Arlar olmazsa, Dnya zerinde yaam biter mi? gibi sorular son zamanlarda yaygnlamaya balamt. zlem Ekici, benzer sorular soran bilim insanlarnn rettii zmlerden biri olan robot arlar sayfalarmza tayor. Blent Gzceliolu ise benzeri sorular Prof. rfan Kandemire yneltti. Aldmz cevaplar en azndan lkemiz adna, ngrlebilen gelecek iin iimizi rahatlatt. ODTden bir grup rencinin, arlarn kaybolmasnn nemli sebepleri arasnda gsterilen koloni k sendromu ile ilgili genetik almalar yapp bu alma ile uluslararas bir dl almas ise ayrca gurur verici. Emine Sonnur zcan baln ve balarsnn dnyadaki ve lkemizdeki tarihiyle ilgili iki ayr yazy sayfalarmza tarken, Zeynep Bilgici arlarn hayatmza baldan baka eyler de getirdiini anlatyor.
29.12.2013 18:55
Bilim ve Teknik Ocak 2014 Yl 47 Say 554 Robot Arlar
OCAK2014KAPAK copy 6.indd 1
2013te bilimsel ve teknolojik gelimeler dur durak dinlemeden devam etti. lk kez insanlar tarafndan yaplan bir cismin Gne Sistemini terk ettii doruland. u an bu olay ok fazla nemsemesek de Voyager 1in yldzlararas uzaya ulamas ileride yeni bir an balangc olarak kabul edilebilir. lay elik 2013n en ilgin bilimsel gelimelerini sizler iin derledi. Trkiyenin byk ehirlerinde trafik ile demek. Srcler ise kukusuz bu sorunun hem bir paras hem de kurbanlar. Brtein Egenin haklarndaki son gelimeleri derledii srcsz otomobiller ise srcleri bu denklemden karmay hedefliyor. Bakalm, bu aralar Trkiyeye geldiinde ofrlerimizin tek rakibi THY yerine Google olacak m? Atmosferdeki oksijenin canl yaam iin ne kadar nemli olduunu hepimiz biliyoruz. Prof. enol Dane yazsnda bilmediklerimizi de bizimle paylayor. Bilim ve Teknik dergisi olarak 2013 baarl geirdiimizi dnyoruz. Posterleri dergimizin srekli bir eki haline getirirken bir yandan da grsellii artrmak, yeni ve ilgin keleri sizlerle buluturmak iin abaladk. Bu kelerin sonuncusu Dr. Emre Sermutlunun uzak bir gelecee ait bilimkurgu hikyelerini paylaaca ne Deliinden Gelecek. Seveceinizi umuyoruz. 2014n nemli gk olaylarn ve gkyz gzlemleri iin temel bilgileri ieren geleneksel gkyz yll da bu say ile beraber. 2014n hepimize salk ve mutluluk getirmesi dileiyle... Sayglarmzla, Murat Yldrm
Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)
Yaz ve Aratrma Dr. Zeynep Bilgici lay elik
(zeynep.bilgici@tubitak.gov.tr) (ilay.celik@tubitak.gov.tr)
Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

(odul.tongur@tubitak.gov.tr)
Mali Ynetmen Mehmet Ali Aydnhan dari Hizmetler Yeter Karasu
(mali.aydinhan@tubitak.gov.tr)
Dr. zlem Kl Ekici
(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)
Sayfa Dzeni Sadi Atlgan
Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci Dr. Mahir E. Ocak
(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)
(yeter.sivrikaya@tubitak.gov.tr)
(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr) (mahir.ocak@tubitak.gov.tr)
Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm
Web Meryem Arzu Arunta
(arzu.aruntas@tubitak.gov.tr)
(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)
Yayn Danma Kurulu Do. Dr. Burak Aksoylu Do. Dr. M. Necati Demir Do. Dr. Kadir Demircan Dr. kr Kaya Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Gkhan zyiit Prof. Dr. Bayram Tekin
Dr. Emine Sonnur zcan Dr. Tuba Sargl
(sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr) (tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)
brahim zay Semerci Redaksiyon Sevil Kvan
Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Akay Caddesi No:6 06420 Bakanlklar - Ankara Tel (312) 298 95 61 (312) 468 53 00 Faks (312) 427 66 77
Abone likileri (312) 468 53 00 Faks: (312) 427 13 36 abone@tubitak.gov.tr nternet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr ISSN 977-1300-3380
Fiyat 5 TL Yurtd Fiyat 5 Euro Datm: TDP http://www.tdp.com.tr Bask: PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/ Tel (212) 622 63 63 Bask Tarihi: 29.12.2013
(ibrahim.semerci@tubitak.gov.tr)
(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
indekiler
30
22 2013n lgin Bilimsel Gelimelerinden Bir Demet / lay elik

Karacier tomurcuklarndan zihin okumaya, klitten beri matematikilerin ilgisini eken ikiz asal saylardaki srpriz gelimelerden, Voyager 1in yldzlararas uzaya ulatnn dorulanmasna kadar 2013n en ilgin gelimeleri...
27 Trkiye novasyon Haftas / Zeynep Bilgici - brahim zay Semerci 28 Beynin Biyolojik Saati ve Depresyon likisi / lay elik 30 Srcsz Otomobiller / Brtein Ege
54
Srcsz otomobillerin gelecek on yl iinde hayatmza girmesi bekleniyor. Elektrik ve Elektronik Mhendisleri Enstitsne gre 2040a kadar otomobillerin yaklak %75i srcsz olacak. Otomobillerin bilgisayarlardan nce bulunmas bir hatayd. Otomobiller kendi kendilerini ynetmeli. Mantkl olan da budur diyen Googleun patronlarndan Erich Schmidt hakl olabilir mi?
36 Siber Saldrlarn nndeki Engel: Kalp Ritmi / Zeynep Bilgici 41 Dnyann lk Manyetik Selloz Hoparlr / zlem Ak kinci 42 Kendini Onaran Beton / brahim zay Semerci 44 2013 TBTAK Bilim dlleri / Zeynep Bilgici 46 ISON Kuyrukluyldzna ne oldu? / Nilda Oklay 48 Sv ortamda Bulunan Moleklleri ncelemenin Yeni Yolu
Altn ve Iktan Geiyor / Zeynep Bilgici
Biliim korsanlarnn ulaabildii cihazlar maalesef her geen gn eitleniyor. yle ki artk baz tbbi cihazlar da bu listede yer alyor.
58
54 Robot Arlar / zlem Kl Ekici
Her geen gn saylar hzla azalan balarlarna bu nemli grevde yardmc olabilmesi amacyla gelitirilen teknoloji rn mekanik arlar arazideki ilk uularna hazrlanyor. Robot arlar balarlarnn yzyllardr gerekletirdii, iekten iee konup gnein altnda dans ederek polen tama ve bitki dlleme grevini baarabilecek mi?
58 Arlar Sadece Bal Yapmaz! / Zeynep Bilgici
Ar deyince biroumuzun aklna ilk olarak bal gelse de arlarn kovan temizliinden kendini savunmaya, beslenmeden petek yapmna kadar kulland farkl pek ok madde var. Btn bu maddeler zengin kimyasal ierikleri nedeniyle tarih ncesi dnemlerden gnmze kadar amansz hastalklara deva, gzellik forml ya da genlik iksiri gibi araylar olan insanolunun ilgisini ekmitir.
Haberler
14 18 50 76 82 84 86 88 90 93
Ctrl+Alt+Del /Levent Dakran Tekno Yaam /Osman Topa Trkiye Doas /Blent Gzceliolu Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak Gkyz /Alp Akolu Nasl alr? /Murat Yldrm ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu Bilim Tarihinden /H. Gazi Topdemir Matematik Havuzu /Ali Doanaksoy Ayrntlar /zlem kinci
62 Koloni kne are Altn Madalya Getirdi / Ouz Bolgi 63 Arm, Balm, Peteim! / zlem Kl Ekici 64 Balarsnn Uzun Tarihinden Ksa Notlar / Emine Sonnur zcan
nsanolunun, bal tatt ya da arlarn hmna uramadan petekten bal almay baard dnem tam olarak bilinemese de balarsnn insandan milyonlarca yl ncesinde var olduunu fosilbilim ortaya koymu durumda.
68 Karadenizin Deli Bal: Biyolojik Bir Silah m? / Emine Sonnur zcan 70 Balarlarmz Yok Olmuyor / Blent Gzceliolu 72 Oksijen ve insan / enol Dane
Oksijenin yetersiz olmas ne kadar sakncal ise yksek oranda oksijene maruz kalmak da hayli sakncaldr. Neyse ki vcudumuzda yle bir durumda devreye girecek koruyucu mekanizmalar var. Oksijen ile ilikimizi dzenleyen bu mekanizmalar konusunda bilgi sahibi olmaya ne dersiniz?
Ek
POSTER Balars (Apis mellifera) /Hazrlayan: zlem Kl Ekici 2014 Gk Olaylar Yll /Hazrlayan: Alp Akolu
94 96
Zek Oyunlar /Emrehan Halc Yayn Dnyas /lay elik
Haberler
En Parlak Spernova Gzlemlendi

Mahir E. Ocak
Gz Ap Kapamadan Suyu Kaynatmak

brahim zay Semerci
Astronomlar normal spernovalardan 100 kat daha parlak bir spernova gzlemledi. Dnyadan 10 milyar k yl uzaklktaki spernova ile ilgili sonular Astrophysical Journalde yaymland.
pernova ile ilgili ilk gzlemler aslnda 2006da ve 2007de yaplm. Fakat elde edilen veriler daha nce bilinen hi bir mekanizma ile aklanamam. Aratrmay yapan ekibin yelerinden Dr. D. A. Howell, balangta yaptklar gzlemlere bakarak ne olayn spernova olduunu ne de Dnyadan hangi uzaklkta olduunu anladklarn sylyor. Aradan geen zamanda yaplan almalar ile gzlemlenen olayn sperparlak spernovalarn bir alt snfna ait olduu anlalm. almalar spernovann enerjisini bir magnetardan (ok byk bir manyetik alana sahip ntron yldzndan) aldn gsteriyor. Hesaplara gre patlayan yldz Gneten birka kat daha bykt ve karbon ile oksijen
amburg Serbest Elektron Lazer Bilimi Merkezinden bilim insanlar saniyenin trilyonda biri kadar bir srede suyu kaynatabilecek yeni bir yol tasarlad. Henz kuramsal bir alma olan aratrmaya gre az miktarda su bir saniyenin trilyonda birinin -pikosaniye- yars kadar srede 600oCye kadar stlabiliyor. Eer yntem pratie dklebilirse dnyann en hzl su stma yntemi olacak. Angewandte Chemie dergisinde yaymlan almann simlasyonlar Dr. Oriol Vendrell ve meslektalar tarafndan Hamburgtaki Julich Sperbilgisayar Merkezinde yapld. alma iin kullanlan su miktar bir nanolitre, yani litrenin milyarda biri. ok az grnen bu miktar pek ok deney iin yeterli. rnein mrekkep pskrtmeli yazclarn pskrtt damlalarn hacmi nanolitrenin binde biri kadar.
4
bakmndan hayli zengindi. Bu yldzn bugne kadar bilinen en parlak spernovaya sebep olmasnn nedeni ise asal momentumunun ok byk olmas. Sperparlak spernovalar srasnda yaylan k genellikle spektrumun mortesi ksmnda olduu ve Dnyann atmosferi mortesi engelledii iin bu spernovalar bugne kadar tam olarak gzlemlenememiti. Kefedilen spernovann gzlemlenebilmesinin nedeni ise Dnyadan ok uzakta gereklemi olmas. Spernovadan yaylan mortesi k, Doppler kaymas nedeniyle Dnyaya grnr k olarak ulayor.
Bilim ve Teknik Ocak 2014
Cerrahpaa Bilim Gnleri

zlem Kl Ekici
Cerrahpaa Tp Fakltesi renci Bilimsel Aratrma Kulb tarafndan dzenlenecek olan 3. Bilim Gnleri, 8-9 Mart 2014 tarihleri arasnda stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesinde gerekleecek.
rkiyenin her yerinden bilimle ilgilenen herkesin katld Bilim Gnlerinde tp ve bilim dnyasna bir eyler katmaya alanlar emeklerini arkadalarna gsteriyor ve bu yolda ilerlemek isteyenlere rnek oluyor. Sunumlarn rencilerden, asistanlardan, doktorlardan ve profesrlerden oluan bir topluluk nnde sunma frsat bulan
renciler, kendilerini bilim dnyasna erkenden hazrlyor. zleyici olarak katlmak isteyen renciler iin de az rastlanr bir frsat olan Bilim Gnleri, onur konuklar ve sunum yapan dier rencilerle beraber bilimdeki gelimelerden haberdar olmak iin mkemmel bir frsat. Sadece aratrma sunumlarnn kabul edildii kongrede, bu yl yine dopdolu bir program var.
Programda rencilerin sunumlarnn yan sra dnyaca n kazanm iki isim de var: Adn yapay pankreas aratrmalaryla dnyaya duyuran Eda Cengiz ve ekibiyle birlikte Trkiyenin ilk ift kol, tam yz ve dnyann ilk kadavradan rahim nakillerini gerekletiren Prof. Dr. mer zkan.
Kk Hcreden Akcier Hcresi retildi

Mahir E. Ocak
Kk hcre yntemi kullanlarak ilk kez akcier ve solunum sitemi hcreleri retildi. Columbia niversitesi Tp Merkezi aratrmaclarnn yapt aratrmann sonular Nature Biotechnologyde yaymland.
Bu yntemin gelecekte hastalara kendi deri hcrelerinden elde edilen kk hcrelerle retilmi akcierlerin nakledilmesi iin kullanlabilecei dnlyor. Fakat klinik uygulama aamasna gelinmesinin birka yl srecei ngrlyor. Aratrma Dr. Snoeck ve ekibinin 2011 ylnda kk hcrelerin akcier hcrelerinin ncllerine dnmesini salayan bir grup kimyasal etkeni kefettii almann devam niteliinde. Bu alma srasnda da aratrmaclar kk hcrelerin akcierin yzeyini kaplayan epitel hcrelere dnmesini tamamlayan yeni etkenler
k hcre yntemi kullanlarak daha nce kalp, karacier ve sinir hcreleri gibi eitli trde hcreler retilmiti. Dr. Snoeck ve alma arkadalarnn yapt bu almada ise ilk kez akcier ve solunum sistemi hcreleri retildi.
buldu. Gelitirilen yntemle epitel hcrelerin alt farkl tr elde edilmi. Akcierde gaz alveriinin yapld alveollerin korunmas iin nemli bir yzey etkin maddesi salglayan 2. tr hcrelerin elde edilmesinin zellikle nemli olduu belirtiliyor. nk bu hcreler hasar grm akcierlerin onarlmas srecinde etkin bir rol alyor. Uzun vadede bu yntemin akcier nakline ihtiyac olan bir hasta iin kendi deri hcrelerinden akcier retmek amacyla kullanlabilecei dnlyor. Bu amala nce bir badan alnan akcierden sadece iskeleti
kalana kadar hcrelerin alnmas, daha sonra bu iskelete hastann kendi deri hcrelerinden elde edilen kk hcrelerin yerletirilmesi planlanyor.
Haberler
Jean Monnet Bursu Bavurular Balad:

Sadece rencilere deil alanlara da Burs mkn
Zeynep Bilgici
Son 134 Yln En Scak Kasm Ay

Zeynep Bilgici
Jean Monnet Burs Program, Trkiye Cumhuriyetinin Avrupa Birliine tam yelik hedefi erevesinde, AB alannda uzmanlam personel saysnn artrlmasn ve gerekli idari kapasitenin oluturulmasn amalayan ve AB tarafndan finanse edilen bir proje.
ABD Ulusal Okyanus ve Atmosfer daresine bal Ulusal kim Veri Merkezinin yaymlad sonular, getiimiz Kasm aynn ortalama kresel kara ve deniz seviyesi scaklklarna gre son 134 yln en scak Kasm ay olduunu gsterdi. Bu konuda alan bilim insanlarna gre, 1976 ylndan beri ortalama kara ve okyanus yzeyi scaklklarnn zerinde seyreden Kasm verileri, 12,9C olan Kasm ay ortalamasndan 0,78C fazla lld.
B
1990-1991 akademik ylndan beri devam eden bu burs program, 2007-2008 akademik ylndan itibaren Avrupa Birlii Bakanl tarafndan Merkezi Finans ve hale Birimi ve Avrupa Birlii Trkiye Delegasyonu ile ibirlii iinde yrtlyor. Burs programna kamu kurulularndan zel sektre, sivil toplum rgtlerinden akademik ve idari grevlerde alanlara, hatta lkemizdeki niversitelerde lisans ve yksek lisans eitimine devam eden rencilere kadar herkes bavurabilir. Burs program kapsamnda desteklenecek eitim ve aratrma konular nceden belirlenmi ve istatistikten sosyal politikalar ve istihdama, bilim ve aratrmadan evre ile ilgili konulara kadar geni bir yelpazeyi kapsyor.
6
En az 3 en fazla 12 aylk dnemde AB yesi lkelerdeki bir niversitede veya niversiteye edeer bir kuruluta eitim ve aratrma imkn sunan burs, okul cretlerinin yan sra yemeime, konaklama, iletiim ve kltrel faaliyetler gibi yaam giderlerini karlad gibi vize-pasaport, salk, sigorta ve benzeri harcamalarnda kullanlabilecek sabit bir denei de kapsyor. 2014-2015 retim ylnda 170 kiiye verilecek olan bu bursun %60 kamu sektrne, %30u niversitelere, %10u ise zel sektre ve sivil toplum kurulularna tahsis edilecek. Bavurular 10 ubat 2014e kadar devam edecek burs program ile ilgili ayrntl bilgileri http://www.jeanmonnet.org.tr/ adresinden bulabilirsiniz.
u almada kara ve okyanus seviyesi scaklklar ayr ayr da deerlendirildi. Deerlendirmede 20. yzyl Kasm ay ortalamalar baz alnd. Elde edilen sonulara gre, 2013 Kasmda llen kara scaklklar 5,9C olan ortalama deerin 1,43C stne karak 2010 ylndan sonra llen en yksek ikinci kara scakl olurken, okyanus yzeyi scaklklar da 15,8C olan ortalamann 0,54C zerinde kt. Yine ayn raporda, Ocak-Kasm dnemi deerlendirildiinde de, kresel kara ve okyanus yzeyi scaklklar ortalamay 0,62C geride brakarak 14,6C ile kaydedilen en yksek drdnc scaklk oldu. 1880 ylndan beri kaydedilen bu veriler tek bana deerlendirildiinde iklim deiiklii ile detayl bir bilgi vermese de kresel snmaya bal olarak yaanan kresel scaklk artnn ak bir gstergesi. Bu alma kapsamnda aylara gre hazrlanan ve nceki yllarn da bir ksmn kapsayan kresel analiz verilerine www.ncdc.noaa.gov/sotc/global adresinden ulaabilirsiniz.
Mars Yzeyinde Granit Bulundu

Mahir E. Ocak
Curiositynin Marsta yapt lmler kzl gezegenin yzeyinde granit olduunu gsteriyor. Dr. J. J. Wray ve alma arkadalarnn Nature Geoscienceta yaymlad sonular, granit tr kayalarn Marsta nasl olumu olabileceine dair bir aklama da ne sryor.
D
rdek Gagal Dinozorlarn bikleri Vard
brahim zay Semerci
ok nadir olarak karlalan mumyalanm dinozor rnei zerinde yaplan bir almaya gre rdek gagal dinozorlardan Edmontosauraus regalinin bann st ksmnda horozlarnkine benzer bir ibik vard. rdek gagal dinozorlar 75-65 milyon yl nce Kuzey Amerikada en sk rastlan dinozor tryd. 12 metrelik boylaryla bu dev dinozorlarn ve dier dinozorlarn balarnn st ksmnda ibik benzeri etli yaplar bulunduunu bugne kadar kimse dnmemiti. Avusturalyadaki New England niversitesinden Phil Bell imdiye kadar dinozorlarda yumuak doku grnml yaplarla ilgili bir kant olmadn, bu bulgunun dier dinozor trlerinde de benzer ibik yaplar olabileceini
akla getirdiini belirtiyor. Current Biologyde Aralk aynda yaymlanan bir almada incelenen dinozor kalntlar Kanadann Grande Prairie ehrinin bat ksmndaki tortullarda bulundu. Bologna niversitesinden Federico Fanti ile alan Phil Bell bu kefin fillerin hortumu olduunu ilk kez kefetmek gibi bir ey olduunu belirtiyor. Phil Bell, pek ok Edmontsaurus kafatasna sahip olduklarn, ama hibirinde byk ve etli bir ibik olabilecei ile ilgili ipucu bulunmadn sylyor. biklerin rdek gagal dinozorlarda ne ie yarad u an iin belirsiz, ancak baz horozlar ve kularn parlak krmz ibiklerini kar cinsi etkilemek iin kulland biliniyor.
aha nceleri Mars yzeyinin hemen hemen tamamnn bazalt ad verilen koyu renkli volkanik kayalardan olutuu dnlyordu. Fakat Curiositynin snm bir volkann etrafnda yapt lmlerde yksek miktarda feldspata (granit tr kayalarn iinde bulunan bir mineral tr) rastland. Kzltesi spektroskopi yntemi kullanlarak yaplan lmlerde feldspata rastlanmas, blgedeki feldspat miktarnn bazalt tr kayalarda bulunan minerallerin miktarndan ok daha fazla olduunu gsteriyor. nk bazalt tr kayalarda bulunan normal miktar bu teknikle belirlenemeyecek kadar kk.
Feldspatn bulunduu blge, Marsta granitin nasl olumu olabileceine dair bir ipucu veriyor. Etkin bir yanardan iindeki lavlar sourken volkanik damtma ad verilen bir srele, dk younluklu eriyik yksek younluklu kristallerden ayrlyor. Yllar iinde tekrar tekrar meydana gelen bu sre granit oluumuyla sonulanyor. Bu dnceyi snamak iin bilgisayar kullanlarak yaplan simlasyonlar da hipotezi destekliyor.
7
Haberler
stn Baar Gsteren Trk Bilim nsanna dl

Zeynep Bilgici
nternet Oyunlar Tedavi in Kullanlabilir mi?

zlem Kl Ekici
Beyin eitimi, zellikle de alma bellei eitimi, aratrmaclar tarafndan son yllarda sk incelenen bir konu. Bu balamda, Ko niversitesi aratrmaclar tarafndan tamamen internet zerinden alan bir hafza gelitirme program olan Gritty Games gelitirildi. Program temel olarak alma belleini (bir defada ne kadar bilginin hafzada tutulup ynetilebileceini) internet zerinde (web taraycsnda) cretsiz bir yazlmla gelitirmeyi hedefliyor.
Prof. Dr. Aylin Kntay ve psikolog Mustafa Kaya liderliinde yrtlen Gritty Games projesi insan belleini bir internet oyunuyla gelitirmeyi hedefliyor. Program baarl olursa, renme bozukluklarnn, yalanmaya bal hafza problemlerinin ve dikkat eksiklii ve hiperaktivite bozukluunun tedavisinde kullanlabilecei dnlyor. Gritty ile birok ilke de imza atlyor. rnein hafza eitimi laboratuvar dna dnyada ilk kez bu proje ile tanyor. Programn gerekli testler tamamlandktan sonra,
bellei gelitirmek, yalanmaya bal hafza problemlerine kar destek almak ve okul baarsn artrmak isteyen ocuklara ve yetikinlere cretsiz olarak sunulaca belirtiliyor. Daha nceki almalarn bir ksm, alma belleinin youn kullanmn gerektiren ilemlerin dzenli yaplmasnn katlmclarn eitli bellek mekanizmalar ve problem zme gibi konularda geliebildiini gstermi. Projenin u anda deneme aamasnda olduu, programa katlarak veri salayabilecek katlmclara ihtiya olduu belirtiliyor. Programa PC ve MAC gibi tipik bilgisayarlarn yan sra tablet bilgisayarlardan da (Android iletim sistemli bilgisayarlar ve iPad) eriilebiliyor. Aratrma projesine katlmak isteyen 18 yan doldurmu kiiler http://www.grittygames.org adresindeki grsel ve yazl ynergeleri takip ederek kullanc kayd oluturabilir. Sre hakknda daha detayl bilgi almak iin de http://www.youtube.com/ watch?v=b3KhRYGfVl4 sayfas ziyaret edilebilir.
ABD Bakan tarafndan bilim ve mhendislik alannda stn baar gsteren ve gelecek vaat eden bilim insanlarna verilen Gen Bilim nsanlar ve Mhendisler Bakanlk Kariyer dlnn yeni sahipleri akland. Bu yl 102 aratrmacnn layk grld bu dl almaya hak kazananlar arasnda Kaliforniya niversitesi (Berkeley) Fizik ve Molekler Hcre Biyolojisi blmlerinde aratrmalarna devam eden Trk bilim insan Yrd. Do. Dr. Ahmet Yldz da var.
Dr. Yldz 2001 ylnda Boazii niversitesi Fizik Blmnden mezun olduktan sonra, Illinois niversitesinde biyofizik alannda yapt doktora sresince floresan boyalar 1 nm (metrenin milyarda biri) leinde gzlemleyen bir yntem gelitirdi ve bu yntemle hcre iindeki motor proteinlerin nasl yrdn kefederek 2005 ylnda Science dergisi tarafndan Yln Gen Bilim Adam dlne layk grld. Aratrmalarnda molekler biyoloji ve biyofizik tekniklerini birletiren Dr. Yldz, miktrotbl motor proteinlerin almas ve birbirleriyle etkileimlerinin hcre ii tama sisteminde stlendii nemli grevleri ve hcre ii tamacln koordinasyonunu inceliyor. Aratrma konular arasnda yalanma ve kanserde etkisi olduu dnlen telomerlerin ve hcre iindeki kromozom yapsnn yksek znrlkl grntleme yntemleri kullanlarak incelenmesi de bulunan Dr. Yldzn Science, Cell, PNAS gibi sekin bilimsel dergilerde yaymlanm pek ok almas var.
Uzayda Soy Gaz eren Molekller Bulundu

Avrupa Uzay Ajansna ait Herschel Uzay Gzlemevinde yaplan gzlemler srasnda ilk kez soy gaz atomlar ieren molekller gzlemlendi. Dr. M. J. Barlow ve alma arkadalarnn sonular Scienceta yaymland.
Mahir E. Ocak
ir spernova patlamasndan geriye kalan Yenge Bulutsusundan gelen inceleyen aratrmaclar 618 GHz ve 1235 GHz frekansna sahip sinyaller belirledi. almalar bu sinyallerin kaynann ArH+ iyonlar olduunu gsterdi. Molekllerde yer alan atomlar argonun 36 ktle numaral izotopu. Soy gaz atomlar tepkimeye girmeye isteksiz olduu iin Dnyada soy gaz ieren molekller doal olarak olumuyor. Ancak laboratuvar ortamnda gerekletirilen olaand koullarda sentezlenebiliyorlar. Bu alma ile ilk kez uzayda soy gaz ieren molekller olduu belirlenmi oldu. Ayrca sonular argon atomlarnn nasl olutuuna dair daha nce ne srlen fikirleri de destekliyor. Argon Dnyann atmosferinde en ok bulunan nc elementtir ve
Ar/38Ar/36Ar izotoplarnn bulunma oran yaklak olarak 1584/1,00/5,30dur. Dnyada en ok bulunan argon izotopu olan 40 Ar daha ok 40K atomlarnn bozunmasyla oluur. Gnete ise 40Ar/38Ar/36Ar izotoplarnn bulunma oran yaklak olarak 0,00/1,00/5,50dir. Bu gzlemlerden nce Gnete en ok bulunan argon izotopu olan 36Arun spernovalar srasnda meydana gelen ekirdek birleme tepkimelerinde retildii dnlyordu. Bir spernovadan geriye kalan nebulann iinde yksek miktarda 36 Ara rastlanmas bu hipotezi destekliyor.
40
Kayg Bozukluu Fel Riskini Artryor

zlem Ak kinci
Amerikan Kalp Derneinin Stroke dergisinde yaymlanan almasna gre yksek seviyede kayg bozukluu fel riskini artryor. Bu almann, depresyon gibi dier etkenlerden bamsz olarak, kayg bozukluu ve fel arasndaki ilikiyi gsteren ilk alma olduu belirtiliyor. Kayg bozukluu en yaygn grlen ruh sal sorunlarndan biri olarak biliniyor.
yldan fazla sredir aratrmaclar Ulusal Salk ve Beslenme nceleme Anketinde yalar 25-74 arasnda deien 6019 kiiyi inceledi. Depresyon ve kayg bozukluu dzeyini lmek iin katlmclara bir anket doldurtuldu, grmeler yapld ve ayrca kan testleri ve tbbi muayeneler de gerekletirildi. Aratrmaclar hastaneler ve bakmevlerinde meydana gelen fel vakalarn ve lmleri de izledi. Dier etkenleri de hesaba katan bilim insanlar kayg bozukluundaki artn
22
fel riskinin artmasyla ilikili olduunu tespit etti. Kayg bozukluu belirtilerinden en yaygn n gsteren kiilerin fel geirme riskinin, kayg bozukluunun baka belirtilerini gsteren kiilere gre %33 orannda daha yksek olduu belirtiliyor. Pittsburgh niversitesi Tp Fakltesi Psikiyatri Blmnde aratrmac olan Maya Lambiase, aslnda herkeste bir miktar kayg bozukluu olduunu, ancak bu durumun artma eiliminde olmasnn
ya da kroniklemesinin kiinin damar dzenini ve yapsn etkileyebildiini sylyor. Yksek seviyede kayb bozukluu olan kiilerin muhtemelen sigara itiini ve fiziksel olarak da hareketsiz olduklarn, bunlarn da kayg bozukluu ve fel arasndaki ilikiyi ksmen aklayabileceini belirten Lambiase, olas dier etkenleri de yksek seviyedeki stres hormonu, kalp atm hz ve kan basnc olarak sralyor.
Haberler
Elektronun Dipol Momenti ve Spersimetri

Mahir E. Ocak
Su Ta Nasl Andrabiliyor?
Tuba Sargl
Harvard ve Yale niversiteleri merkezli ACME aratrma grubunun yapt hassas lmlerde elektronun dipol (ift kutup) momenti olduuna dair herhangi bir veriye ulalamad. Sonular spersimetri zelliine sahip baz kuramlarla uyumsuz. Spersimetri, madde paracklar (fermiyonlar) ile kuvvet paracklar (bozonlar) arasnda bir simetridir. Henz bu simetrinin varl ispatlanm deildir.
lektronlar genellikle mkemmel simetriye sahip -hangi ynden bakarsanz bakn ayn grnen- paracklar olarak dnlr. Bu durumda elektronun dipol momenti sfr olmaldr. Fakat parack fiziinin standart modelini geniletmek iin ne srlen, spersimetri zelliine sahip baz kuramlar elektronun kk (e elektron yk olmak zere (10-27-10-30 )e cm aralnda) fakat deneysel olarak llebilecek byklkte bir dipol momenti olduunu ngryor.
Kuantum mekaniine gre tm paracklarn etrafnda srekli olarak oluan ve yok olan bir sanal parack bulutu vardr. Eer spersimetri kuram -yani her paracn sadece spini farkl bir sperei olduu- doru ise, sanal parack bulutunda oluan sperelerin simetriyi bozmas ve elektronun bir dipol momentinin olmas gerekiyor. Fakat Dr. J. Baron ve alma arkadalarnn arXivda yaymlad sonular, varsa bile elektronun dipol momentinin 8,7x10-29 e cmden kk olduunu gsteriyor. Bu durum spersimetri zelliine sahip baz temel kuramlar ile eliiyor. Fakat sonularn spersimetrinin geersizliini gsterdii sylenemez. nk elektronun en son yaplan deneylerin lebileceinden daha kk bir dipol momentine sahip olabileceini ileri sren baz spersimetri kuramlar da var. leride yaplacak daha hassas lmler ile elektronun dipol momentinin olup olmad ve spersimetri zelliine sahip bu kuramlarn geerlilii hakknda bir fikir edinilebilir.
Rice niversitesi ve Bremen niversitesinden aratrmaclar suyun doal talarda ve betonda bulunan kristal yaplar nasl andrdn anlayabilmek iin yeni bir bilgisayar modellemesi gelitirdi. Journal of Physical Chemistry Cde yaymlanan alma, farkl alanlardaki aratrmalara (rnein beton yaplarda, korozyon direncinin belirlenmesi gereken durumlarda, su kalitesi ve kontrolnde) nemli katklarda bulunabilir.
ristal yapdaki minerallerin suda nasl zndn anlamak isteyen aratrmaclar sv ile mineral arasndaki blgeye younlat. Yerkabuunda en ok bulunan minerallerden biri olan kuvars ile yaptklar aratrmada kuvars ile su arasndaki blgede (snr tabakasnda) birden fazla tepkimenin meydana geldii anlald. Bu tepkimelerin bir ksm e zamanl olarak gerekleirken bir ksm art arda gerekleiyor. leri grntleme yntemleri kullanlan aratrmada kristal yaplarn yzeyi nanometre leinde taranarak topografik haritalar karld. Gelitirilen bilgisayar modellemesi sayesinde su ile kristal yap arasndaki blgede gerekleen tepkimelerin yani znme srecinin hznn daha doru bir ekilde ngrlmesi saland. Bylece yap malzemelerinin kararll, radyoaktif atklarn depolanmasnda kullanlan malzemelerin mr ile ilgili daha doru hesaplamalar yaplmas mmkn olabilir.
10
Mrekkep Pskrtmeli Yazcdan Gz Hcreleri

zlem Ak kinci
Aratrmaclar mrekkep pskrtmeli yazc kullanarak ilk kez yetikin gz hcreleri basmay baard. Bu gelime, baz krlk trlerinin tedavisinde kullanlabilecek doku implantlarnn retimine ynelik bir adm olarak deerlendiriliyor.
ilim insanlar daha nce embriyonik kk hcreler ve olgunlamam baka hcreler basmt, fakat yetikin hcrelerinin basklar alnamayacak kadar krlgan olduunu dnyorlard. imdi aratrmaclar sanlarn optik sinir hcrelerinin basksn almay baard, stelik elde edilen hcrelerin hem canllklarn hem de byme ve gelime yeteneklerini koruduu grld. Cambridge niversitesinde gz hastalklar profesr ve Biofabrication dergisinde yaymlanan almann yazarlarndan Dr. Keith Martin, retinada sinir hcresi kayb krle kadar gidebilecek pek ok gz hastalna neden olduundan, aratrmalarnda yedek retina basks yapmay amaladklarn belirtiyor. Martin ve meslektalar sanlarn sinyalleri gzden beyine ileten retina ganglion hcrelerini ve
sinir hcrelerine destek veren ve koruyan gliyal hcrelerini izole etti. Piezoelektrik pskrtmeli yazc (piezoelektrik kristal pskrtme memeleri ile uyarlan kristalin titreerek mrekkebi pskrtmesiyle alan yazc eidi) kullanan aratrmaclar her iki tip hcreyi de 100 hcre/saniye hznda basmay baard ve bu ilemi yksek hzl video ile kaydettiler. Daha sonra baslan hcrelerin canllklarn ve gelimelerini nasl devam ettirdiini incelediler. Bask srasnda hcrelerin kesme kuvvetine maruz kalmasna ramen, baslan retina ganglion hcrelerinin (optik sinir hcreleri) ve gliyal hcrelerin normal hcreler gibi canllklarn koruduu gzlendi. Ayrca optik sinir hcrelerinin dier sinir hcreleriyle balantlarn salayan parmak benzeri lifleri (akson) oluturma yeteneklerini koruduu grld.
Martin baslm hcrelerin normal hcrelerden ayrt edilemediini, optik sinir hcrelerini gliyal hcrelerin bulunduu petri kabna bastklarn ve bunun da aksonlarn gelimesini artrdn belirtiyor. Fakat baslan rnekte normal hcre rneine gre her iki hcre tipinden de daha az vard. Aratrmaclar baz hcrelerin yazcnn pskrtcsne skp kaldn dnyor. Baslan hcrelerin salkl optik sinir hcreleri gibi ilev yapp yapmadn snamann ok nemli olduunu belirten Martin, bu almalarn halen devam ettiini sylyor. u gnlerde ise bilim insanlar baka tipte retina hcreleri -a duyarl fotoreseptrler gibibasmay planlyor.
Yeni Drt Memeli Tr Kefedildi

brahim zay Semerci
frikada memeliler hakknda aratrmalar yapan Roosevelt niversitesinden Profesr Julian Kerbis Peterhans, Demokratik Kongo Cumhuriyetinin dou blmnde yeni drt kk memeli tr kefedildiini aklad. Memeliler Misotshi-Kabogo dalk arazisinde ve bu arazinin yaknnda bir
ormanda yaplan aratrmalar srasnda kefedildi. Alman Bonn Zoological Bulletin dergisinde yaymlanan iki almada Kerbis ve meslektalar kr farelerine ait yeni iki memeli trnden ve yarasalara ait yeni iki memeli trnden bahsediyor. Bu aratrmalara katlan bilim insanlar yeni kurbaa
tr ve muhtemelen yeni bir bukalemun trn de aklamak zere. Ekip ayrca gemite yaplan aratrmalarda varlklarndan bahsedilen bir sincap ve bir maymun trnn de varln onaylad. Yeni trlerin kefedildii alanlarn milli park ilan edilerek koruma altna alnmas iin gayretler devam ediyor.
11
Dr. Tuba Sargl
RS Pupa Toz Bulutlar inden Yerini Fsldyor

12
SPL
Fotorafn merkezindeki parlak yldz Pupa Takmyldznda yer alyor ve drbnle bile rahatlkla grlebiliyor. Ktlesi Gneten 10 kat daha fazla, hacmi 200 kat daha byk ve ortalama 15.000 kez daha parlak olan RS Pupa, parlakl zamanla deien trde bir yldz. Ancak yayd nlarn bir ksm evresindeki ok ince toz zerreciklerinden olumu bulutsu tarafndan yanstlyor. Bu tr yldzlarn evrelerinde bulunan bulutsular sayesinde gkbilimciler yldzn uzakln belirleyebiliyor.
Yldzdan yaylan n toz paracklarnn arasndan getikten sonra teleskopa ulamas, yldzdan dorudan teleskopa gelmesinden biraz daha fazla zaman alr. Bu gecikme k yansmas olarak adlandrlr. Bulutsu iindeki yldzn parlaklndaki deiim llerek yldzn uzakl belirlenebilir. Gkbilimciler bu yntemi kullanarak Avrupa Gney Gzlemevi Teleskobu ile parlakl zamanla deien yldzlarn uzakln yksek hassasiyetle lebiliyor. rnein bu yntem kullanlarak RS Pupa yldznn Dnyadan 6500 k yl uzakta olduu, 90 k yl gibi kk bir hata ile belirlendi.
13
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Yeni Nesil USBlere Bir de Bu Tarafndan Bakn

Gelien teknoloji ve artan veri, bu verinin cihazdan cihaza aktarld ana yollardan biri olan USB balantsnda da baz deiiklikleri gndeme getirdi. Standardn geleceini belirleyen USB 3.0 Promoter grubunun, bu yeni ihtiyac karlamak amacyla saniyede 10 gigabit veri aktarmna izin veren USB 3.1 standard zerinde almaya baladn getiimiz aylarda sizinle paylamtm. Geen sre iinde konuya dair ilgin baka baz detaylar da belirginlemeye balad. rnein USB 3.1 balantlar, gittike klen ve incelen cihazlara uyum salamak zere daha da kk hale gelecek. Dahas, USB yuvalarnn artk taktnz yn umursamayaca syleniyor. Yani kabloyu taktm, ucu yanl geldi, evirdim, bir daha taktm derdi ortadan kalkacak (bit.ly/ JRGdP9). Geen yldan itibaren Apple cihazlarnda yaygnlamaya balayan Lightning balant sistemi de benzer zellie sahip, gerekten byk rahatlk. Biz USB 3.1 ile gelecek yenilikleri beklerken, size Sonynin ift ulu USB belleinden de sz edeyim. Sony, yeni USB belleklerinin tasarmnda gayet basit ve bir o kadar da yaratc bir zme imza atarak bellein bir ucunu klasik USB, dier ucunu microUSB ile uyumlu olacak ekilde tasarlam. Peki bu ne ie yaryor? Bellei bilgisayarnza takyorsunuz, dosyalar iine aktaryorsunuz, bilgisayarnzdan karp dier ucunu akll telefon veya tablet zerinde yer alan microUSB yuvasna takyorsunuz ve iindeki dosyalar mobil cihaznza aktaryorsunuz. zellikle film, kitap ve mzik paralarn cihazdan cihaza aktarrken araclar ortadan kaldrmak adna byk rahatlk. Detaylar bit. ly/1e2GGaO adresinde bulabilirsiniz.
ift tarafl yeni nesil USB bellekler, bilgisayarlardan mobil aygtlara veri transferinde byk kolaylk salyor.
iTraject ile Yrngede Harika Bir Yolculua Hazrlann

Akam yemekten sonra yle bir ayaklarnz uzatsanz, iPhoneunuzu veya iPadinizi elinize alsanz, uzay mekiinizle gezintiye kp gereki veriler eliinde Dnya yrngesinden hareketle Ayn evresinde farkl bir yrngeye oturmak zere hareketlenseniz stanbul Teknik niversitesi Uzay Mhendislii Fakltesinden Tunahan Kentin bitirme almas olarak tasarlad iTraject isimli uygulama, yukarda kurguladmza benzer senaryolar mobil cihaznzda gerekletirmenize olanak salyor. Uygulama, Tunahann akademik birikiminin de katksyla yrngelerin ileyii adna son derece detayl ve gereki bir yaklama sahip. Newton ve Kepler yasalarn dikkate alma,
Uzay mhendisi Tunahan Kent, iTraject uygulamasyla yrngelerin ileyii konusunda son derece gzel bir alma ortaya koymu.
ma, 1950-2050 yllar arasndaki gk cisimlerinin gerek pozisyonunu da hesaba katarak dilediiniz tarihte grevi hayata geirebilme uygulamann yapabildiklerinden bazlar. stelik tm bunlar saysal parametreler ve akp giden bilgiler eliinde deil, 3 boyutlu serbest uzay canlandrmas zerinde gereki grafiklerle kullancya sunuluyor. Sonu gerekten de heyecan verici. Detaylar lyragames.com/itraject.php adresinde bulabilirsiniz. Uygulamay indirmek iin iOS ykl cihazlarnzda App Store zerinden iTraject adyla arama yapmanz yeterli.
VSOP-87 kuramna uygun sonucu hesaplayabilme, bulunduunuz konum bilgilerini kullanarak bu konuma gre aracn yer istasyonu parametrelerini kullancya sala-
14
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Cebinizdeki Fener Meer Neler Neler Aydnlatm

Mobil uygulama dkknlarnda yle bir dolandnzda, el feneri uygulamalarnn kendini beendirmek iin byk bir aba iinde olduunu grrsnz. Yaptklar i de elinizdeki cihazn arkasnda yer alan LED yakmaktan baka bir ey deil. Ama hepsi de ilgin bir ekilde bu ite ne kadar iddial olduunu anlatma peinde: Benimki en aydnlk!LED en abuk ben ayorum! Hepsi bir lambay yakp sndrmek iin. Getiimiz ay nihayet bu uygulamalardan birinin gerek yzn grme frsat yakaladk. Android cihazlar zerinde yer alan ve bugne kadar 50 milyondan fazla kii tarafndan indirilen Brightest Flashligt Free adl bir uygulamann, konumunuzu ve cihaz kimlik numaranz arka planda gizli gizli reklamclara szdrd ortaya kt (bit.ly/JhAH7Z). Btn ii lamba yakp sndrmekten ibaret olan bir yazlmn telefon rehberinden mevcut konuma kadar eriim iznini neden istediini hep merak ederdim zaten. Neyse ki arada zel bilgilerimize ve ifrelerimize el atmamlar, yoksa kendimizi mzede bulabilirdik. Aram Bartholl adl bir sanat, geen yl bir bilgisayar korsan tarafndan ele geirilen 4,7 milyon Linkedin ifresini bir araya toplad Forgot Your Password? adl, 8 ciltlik kitab sanat eseri diye mzeden mzeye gezdiriyor. Linkedinde hesabnz varsa sizin ifrenizin de kitapta yer almas muhtemel, stelik alfabetik olarak dizildii iin kolayca bulabilirsiniz. Yakndan bakmak iin datenform.de/forgot-your-password.html adresine uramanz yeterli.
Yaknda cep telefonunu el fenerine dntreceiz derken kendimizi mzede bulursak armayalm.
Beyin-Bilgisayar Arayzne Ak Kaynak Destei Geliyor

EEG cihazlar yardmyla beyin dalgalarn alglayarak, buradan gelen sinyalleri yorumlayan cihazlar uzun zamandr gndemde. Bu ilkeyi temel alan oyun kontrol cihazlarndan binlerce kilometre teden yalnzca dnce yoluyla hareket ettirilen robot protezlere kadar pratikte birok rneini de grdk. Joel Murphy ile Conor Russomanno isimli iki aratrmac ise bu konunun daha geni bir kesimin ilgisini ekebileceini dnerek, biraz merak olan herkesin benzer yntemlerle kendi projelerini oluturmalarn salayacak bir giriime imza atm. kilinin Kickstarter zerinden destek toplamaya alt OpenBCI adl proje, Bluetooth balants zerinden alan ve Arduino isimli serbeste programlanabilen devre sistemiyle uyumlu, 8 kanall bir EEG platformundan oluuyor. Sistemin amac, beynin etkinliklerinden kaynaklanan yksek kalitede EEG verisini saf bilgi olarak kullancya vermek. Buradan nereye gideceiniz ise tamamen size kalm. ster farkl cihazlar dnce yoluyla kontrol edin, ister yeniden yorumlayp sanata dntrn, uyku dzeninin analiz edin, aklnza ne gelirse
OpenBCI, dileyen herkesin beyin-makine arayzne bal projeler gelitirmesine olanak salamay hedefliyor.
Murphy ve Russomanno, byle bir sistemin hayata gemesiyle bu alanda byk irketlerin n gremedii yaratc birok kullanm eklinin ve kefin nn aacaklarn dnyor. 22 Ocak tarihine kadar 100 bin dolar destek bekleyen proje bu rakam bir hayli aacak gibi grnyor. Detaylar iin kck.st/1e2VZjQ adresini ziyaret edebilirsiniz.
15
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Apple II ve Amiga Artk Size Bir Tarayc Kadar Yakn

ocukluumda ve genliimde derin izler brakm eski bilgisayarlarn, gnmzde farkl platformlarda yeniden canlandrldna dair haberler etrafta dolamaya baladka bir seviniyorum ki, sormayn. Getiimiz aylarda yer verdiim Archive.org zerindeki eski yazlm arivinden sonra, bu ay da Amiga ve Apple II sistemlerinin tarayclarmzn ucuna kadar geldii haberi internete dt. nce Apple IIden balayalm. Bundan 35 yl nce piyasaya kan, sadece 4 kilobyte bellee sahip Apple IInin kulland iletim sistemi, Computer History Museumun katklaryla internet zerinde yaymland (computerhistory.org/atchm/apple-ii-dos-source-code). Mzeye bu ba yapan da 1978 ylnda Steve Jobs ile imzalanan 13 bin dolarlk kontrat karl kodlar bizzat yazan Paul Laughton. Yukardaki adreste derlenmeye hazr Apple II DOS kaynak kodlarnn yan sra, konuya dair son derece detayl bilgi de bulabilirsiniz (hatta computerhistory.org sitesinin her kesi ayr bir maden). in Amiga taraf ise daha da heyecanl. nk bu kez herhangi bir derleyiciye veya emlatre ihtiya duymadan, dorudan internet taraycnzda alan bir Amiga sz konusu. Google aratrmaclar, mevcut C/C++ yazlmlarn tarayc zerinden gvenli bir ekilde ve gerek hza yakn biimde alabileceini gstermek iin, 80lerin ortasndan 90larn balarna kadar piyasaya damgasn vuran Amiga bilgisayar internet taraycs zerinde altrma yoluna gitmiler. GoChrome altnda alan Amiga emlatr sayesinde 80lere doru hzl bir yolculua kabilirsiniz.
ogle Crome web taraycnzla pnacl-amiga-emulator.appspot.com adresine girdiinizde, ksa bir yklemenin ardndan alr durumda bir Amiga ile karlayorsunuz. Hatta ayakst birka demo ykleyip izlemeniz bile mmkn. Vaktinde bu sistemleri kullanma frsat bulduysanz veya neye benzediini merak ediyorsanz mutlaka gz atmanz tavsiye ederim.
stenmeyen Programlardan Decrap ile Kurtulun

Decrapn yapt i, setiiniz programlar ve dosyalar sistemden kaldrmak. Decrap, bunu yaparken ilgili programlarn sistemden kaldrlmas iin gereken sreleri topluca ve otomatik olarak gerekletiriyor. in gzel taraf, sistemin derinliklerinde yer alan ve programlarla ilikilendirilmi gereksiz dosyalar da temizleyebilmesi. Kt taraf ise ynlendirmeler konusunda arlkl olarak ii kullancya brakmas. Bu program shouldiremoveit.com adresindeki programla birlikte kullanmak gayet faydal olabilir. Aslnda program uzun sredir kullandnz bilgisayarnzdaki kyda kede kalm gereksiz yazlmlar ve dosya paralarn temizlemek iin kullanmanz da mmkn. Ama arada ie yarar eyleri de uurmamak iin kullanrken dikkatli olmakta fayda var. cretsiz bir yazlm olan Decrap decrap.org adresinden indirebilirsiniz.
Yeni bir bilgisayar aldnzda, zerinde byk ihtimalle asla kullanmayacanz ve sistem kaynaklarn bou bouna megul eden bir sr yazlm olduunu grrsnz. Bunlara genel olarak crapware ad veriliyor. Decrap adl kk bir program ise bu yazlmlar topluca ortadan kaldrma vaadi sunuyor.
Bilgisayarnzda genel bir temizlie ihtiya duyuyorsanz Decrap size yardmc olabilir.
16
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Sakn Sizi de Bitcoin Klesi Yapm Olmasnlar?

Bu kadar n bilgiden sonra gelelim iin bizi ilgilendiren ksmna. Bitcoin retmek iin ihtiya duyulan bilgi ilem gcnde rekabet arttka, baz yazlmlar son kullanc anlamasnn derinliklerine gizledikleri maddelere dayanarak veya dorudan botnet alar kurgulayarak sizin bilgisayarnz da bu i iin kullanmaya balad. Sz konusu maddeler una benziyor: Yazlmn sahibi, bilgisayarnz baz matematik hesaplamalar iin kullanabilir ve bu amala bilgisayarnzla veri alveriinde bulunabilir. Bu hesaplamalar sonucunda kazanlacak tm dller yazlm irketine aittir ve kullanc bunlar zerinde herhangi bir hak elde edemez. Bitcoin arama ii bilgi ilem asndan zorlaBitcoin. Temelleri birka yl nce atlan, son aylarda yaad ar hzl deer artyla dnyann ilgisini eken, mehur saysal para birimi. zellikle getiimiz ay deerinin 1000 dolarn zerine kmasyla gndeme oturdu, hakknda bolca yazld izildi. Ancak iin benim bahsetmek istediim yn biraz daha farkl. ncelikle Bitcoinin birka temel kuraln hatrlayalm: Bitcoin sahibi olmak istiyorsanz, bilgisayarnz yardmyla sistemin zndeki karmak matematik hesaplar zmek ve doru sonuca ulamak zorundasnz. Sistem ortalama her 10 dakikada bir 50 Bitcoin serbest brakacak ekilde kurgulanm durumda ve bu ortalama zaman araln korumak zere sonuca ulamann zorluunu kendisine ynlendirilen hesaplamann ykne gre ayarlyor. Yani 10 dakikada bulacanz Bitcoin says bu ie 10 bilgisayar ayrsanz da 50, 100 sper bilgisayar ayrsanz da 50. te bu durum, Bitcoin sahibi olmak isteyenleri sadece bu ie adanm sper hzl sistemler kurgulamaya itti. yle ki, Bitcoin bulmak iin dnya genelinde saniyede gerekletirilen ilem saysnn 100 trilyonu oktan at syleniyor. Forbesin Kasm aynn sonlarna doru yaymlad bir haberde dnyada Bitcoin retmek iin bir araya gelen ilem gcnn, dnyann en iyi 500 sper bilgisayarnn toplam ilem gcnn 256 katna ulat ifade ediliyordu (onforb.es/1clTNGU). stelik ortalama 3 haftada bir, bu ie adanm ilem gcnn 2 katna ktn gsteren bulgular da var; Gordon Mooreun kulaklar nlasn.
Bitcoin retmek iin srekli yeni kaynak araynda olan madenciler, bilgisayarnz da bu ie katmak iin frsat kolluyor.
17
nmzdeki dnemlerde bilgisayarnzn sebepsizce yavaladn grrseniz, belki bu ihtimali de gz nnde bulundurmak mantkl olabilir. Bu arada madem Bitcoinden sz ald, konunun ilgin bir dier boyutuna da deinmeden gemeyelim. Daha nce Bitcoin rneindeki gibi, farkl amalarla paralel ilem gcn bir araya getiren birok proje grdk. Kimi uzay dinleyen teleskoplarn toplad sinyallerde dnya d yaamn izlerini arad, kimi kanser ve arbon gibi amansz hastalklara are olacak molekl ve proteinlerin peine dt. Ama gnll katlm esasna dayanan bu abalarn hibiri Bitcoinin yaygnlna ulaamad. Dnn ki dnyann belli bir amaca ynlenmi en byk ilem gc, 10 dakikada bir datlan 50 birim parann peine dyor. Bu uurda her dakika yzlerce trilyon ilem yaplyor. Koturulan sistemlerin, harcanan enerjinin ve kaynan haddi hesab yok. Ama bunlarn hepsi, tek bir ansl ilem hari, hibir amaca hizmet etmeden boa gidiyor. Sistemin bamsz kurgusu ve ileyii gerei yaplan hesaplamalar farkl bir ama iin kullanamyorsunuz. Ne kadar byk bir israf
yc bir i olduu ancak bilgisayarn durup dururken i yk altnda kalp ylmasyla fark ediliyor. Durup dururken ilemciniz snyor ve bilgisayarnzdaki pervaneler srekli dnyorsa, grev yneticisini ap baktnzda pheli baz srelerin ilemcinizi youn bir ekilde zorladn gzlemliyorsanz siz de bu iin bir paras haline gelmi olabilirsiniz. Neyse ki gvenlik yazlm reticileri bunlar da bir tehdit olarak alglamaya balad. rnein Malwarebytes analistlerinden Adam Kujavann bit.ly/1e0UGlr adresindeki konuya dair detayl analizi hayli aydnlatc.
Tekno - Yaam
Osman Topa
Kaportada Batarya
Elektrikli ara teknolojisinin en byk sorunlarndan biri, genel olarak aracn arlndan ve zellikle batarya arlndan kaynaklanan verim kaybdr. Volvo ibirlii ile gelitirilen Avrupa Birlii destekli bu projenin amac, elektrikli aracn bataryasnn bir ksmn aracn kaportasna yayarak hem aracn arln azaltmak hem de kaportaya yaylan ek batarya ile ana bataryaya destek olmak. Karbon fiber, polimer reine, nano-bataryalar ve sper kondansatrlerin kullanld bu teknolojide kaplar, kaput ve tavan bu malzemeler ile yapldnda aracn arl %15 azaltlabiliyor. Kullanlan bu teknolojiden elde edilen elektriin arac tek bana hareket ettirmesi beklenmiyor, ama zellikle krmz kta beklerken ara ksa sreliine durduunda ve kalkta bataryaya destek vererek aracn menzilini artryor.
http://goo.gl/F4Km2p
18
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Philips LED Hal Sistemi

20. yzyln balarnda icat edilen LED teknolojisi, son yllarda yksek gl veya yksek kl LEDlerin klandrma sistemlerinde kullanlmas ile popler bir teknoloji olmaya balad. El fenerlerinde bile 2500 lmene kadar k aks salayabilen LED teknolojisi, ynlendirme levhalarnda da yaygn olarak kullanlmaya baland. Philipsin yeniliki yaklam ise LED teknolojisi iin yeni bir kullanm alan tanmlyor: Otel, konferans salonu, sinema gibi kapal ve kontroll k bulunan alanlarda ynlendirme levhalar yerine hallara gmlm LED klandrma sistemlerinin kullanlmas. Ledlerin programlanabilir olmas bu sistemin kullanmn hem esnek hem de dinamik hale getiriyor.
http://www.lighting.philips.com/
Akll Telefonlar iin Fotoraf Stdyosu

Akll telefonlarda kullanlan fotoraf makineleri hem kalite hem de zellik asndan inanlmaz boyutlara ulat. Akll telefonlarnkilere kyasla devasa saylabilecek byklkte olan dijital SLR fotoraf makinelerinin pek ok ilevini, akll telefonlarla yapmamz artk mmkn. Buna paralel olarak, akll telefonlarn yar profesyonel ihtiyalar iin kullanm her geen gn artyor. Foldio k kutusu, firmalarn evrimii kataloglarnda kulland fotoraflarn ekiminde akll telefonlarla ok baarl sonular almak zere tasarlanm. Foldio genellikle pahal stdyo ortamlar ve profesyonel fotoraflk becerileri gerektiren sabit rn ekimlerine ekonomik bir alternatif. Yksek parlakla sahip led arka klandrma dzenei bulunan Foldio, aslnda n taraf ak, katlanabilir, beyaz bir kutu. Byle bir eye ihtiyacnz varsa, benzeri bir projeyi kendiniz de yapabilirsiniz.
http://goo.gl/YuTY4D
19
Tekno - Yaam
Osman Topa
ScanNCut: Kiisel Folyo Kesim Makinesi
Reklam ajanslar tarafndan uzun zamandr kullanlan folyo kesim makineleri reklamclk sektrnde devrim saylabilecek deiikliklere neden oldu. Doksanl yllara kadar sprey boya ile yaplan tabelalar, endstriyel folyo kesim makinelerinin sektrde kullanlmaya balanmas ile nostaljiye dnverdi.
Brother tarafndan retilen ScanNCut folyo kesim makinelerinin hedefi ise endstriyel kullanclar deil amatrler. Standart endstriyel folyo kesim makinelerinden farkl olarak, ScanNCut kullanarak kuma da kesebiliyorsunuz. Ayrca 300DPI taraycya sahip olan ScanNCut ile bilgisayar balantsna ihtiya duymadan kuma veya folyo kesebiliyorsunuz.
http://www.brother-usa.com/scanncut/
Cep Boy Hidrojen Yakt Pili

Temel olarak yakt pilleri, kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine eviren cihazlar. Yakt pillerinin gemii 175 yl ncesine dayansa bile ticari kullanmlar henz yaygnlam deil. Brunton firmas tarafndan gelitirilen bu yakt pili ise cep telefonu gibi
20
elektronik cihazlar arj etmek zere tasarlanm bir cep boy pil. Her bir tp hidrojen ile yaklak 6 arj gerekletirebilen Brunton yakt pili kullanarak, yeterli kartu stounuz olmak kaydyla, elektrik ebekesine uzun sre ihtiya duymadan yaayabileceksiniz.
www.brunton.com
teknoyasam@tubitak.gov.tr
E-Devlet Kaps Uygulamas

Kamu hizmetlerini internet zerinden veren kamu kurumu says her geen gn artyor. www.turkiye. gov.tr adresinden hizmet veren e-devlet kaps ise pek ok e-hizmeti bir araya getiren bir portal grevi gryor. rnein artk sabka kayt belgenizi dakikalar iinde e-devlet portalndan alabiliyorsunuz. SGK hizmet gn saynz veya vergi borcunuzu, veli iseniz ocuklarnzn okul devam durumunu renebiliyorsunuz. Yurtdndan getirdiiniz cep telefonunuzun kaydn dakikalar iinde kredi kartnzla vergisini deyerek yaptrabiliyorsunuz. 2006 ylnda kurulmu olan e-devlet kaps artk Android, iOS ve Windows mobil cihazlarda da hizmet veriyor. Cihaznza uygun uygulamay ykledikten sonra uygulamay kullanmak iin yapmanz gereken tek ey bir PTT ubesinden imza karl e-devlet ifresi edinmek.
Akll Telefon Kontroll Ev Aletleri

Akll telefon kullanlarak elektrikli ev aletlerinin kontrol edilmesi yeni bir teknoloji deil, ama bunun ticari olarak raflarda yerini almas yeni saylr. Haberimize konu olan cihaz evinizin ana tanttktan sonra evinizin klandrma sistemini veya 1500 Wa kadar elektrikli ev aletlerini bu cihaza tantyorsunuz. Daha sonra internet zerinden ulap bu cihazlar ap kapayabiliyorsunuz. Ayrca bu arabirimi kullanarak k sistemlerinin parlakln da ayarlayabiliyorsunuz.
http://goo.gl/wm72zx
Tel Bkc
boyutlu yazclar hayata getikten sonra yakn bir zamanda malzeme retimi ile ilgili yeni bir yazc teknolojisinin kmas beklenmiyordu. Fakat ABD merkezli Pensa Labs irketi farkl bir malzeme ekillendirici projesi olduunu duyurdu: DIWire. Bu tam otomatik tel bkc, daha ok prototip almalarnda kullanlan tel modellerin imalat iin tasarlanm. Herhangi bir nesnenin vektrel modelini DIWirea ykledikten sonra DIWire ok hassas llerle tele istediiniz ekli veriyor.
http://goo.gl/HIgmd4
21
lay elik
TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
2013n lgin Bilimsel Gelimelerinden Bir Demet

r murcukla o T r e i Karac rtarabilir Yaam Ku
ABDde 16.000 kii karacier nakli bekliyor. Ancak yeterli sayda organ bulunamad iin bunlarn ancak 7000 kadarna 2013te karacier nakli yaplabildi. lkemizdeki kaytlarsa 2000den fazla vatandamzn karacier nakli beklediini, bunlarn ancak yarsna nakil yaplabildiini gsteriyor. Japonyadaysa durum ok daha vahim. Karacier bekleyen insanlarn says, nakil iin karacier salayabilecek lm vakalarnn saysndan on kat daha fazla. te bu durum Japonyadaki Yokohama ehir niversitesi Yenileyici Tp Blmnden Takonari Takebe ve ekibini alternatif bir zm aramak zere harekete geirmi. Takebe ve ekibi getiimiz yl insan derisinden alnp embriyonik duruma gemek zere yeniden programlanan hcrelerden mini-karacierler, baka bir deyile karacier tomurcuklar retmeyi baard. (Embriyonik kk hcreler bakalaarak vcuttaki her trl hcreye dnebildikleri iin nem tayor.) retilen karacier hcreleri baka iki tip hcreyle kartrldnda, kendilerini damarlar da olan boyutlu yaplar biiminde dzenliyor. Dolaysyla Takebe ve ekibi insan embriyosunun ilevsel bir karacier oluturma srecini yapay olarak tekrarlam oluyor. Yaklak 5 milimetre uzunluundaki insan karacier tomurcuklar bir fareye nakledildiinde, gelimi bir organdaki ekerleri ve ilalar metabolize etme gibi ilevleri yerine getirebiliyor. Farenin kendi karacieri ilev d brakldnda bile bu tomurcuklar fareyi iki ay kadar canl tutabiliyor. Takebe karacier yetmezlii eken bir insana bu tomurcuklarn yz binlercesinin aktarlmas gerekeceini belirtiyor. Ayrca tomurcuklarn her hastann kendi hcrelerinden retilmesi mmkn oluncaya kadar, alclar tpk btn bir organn naklinde olduu gibi organ reddine kar baklk sistemi basklayclarna ihtiya duyacak.
Karacier tomurcuklar naklinin on yllk bir sre iinde mmkn olabilecei ngrlyor.
eni Olas Kk in in b o f o Trip

Yandaki resme baktnzda kendinizi kt hissediyorsanz belki de tripofobiniz olabilir. Tripofobi kk delikleri olan nesnelere kar duyulan korku anlamna geliyor. ki ngiliz aratrmac getiimiz yl tripofobiklerde en ok korku uyandran nesneleri inceledi. Psychologi22
cal Scienceta yaymladklar aratrmada tripofobiyi tetikleyen nesnelerin ounun grnmnn, parlaklk ve aydnlk/karanlk kartl asndan zehirli hayvanlarnkini, rnein sar akrebinkini ve balon balnnkini andran karakteristik zellikleri olduunu kefetti. Sonu olarak da tripofobinin zehirli hay-
vanlardan kanma ynndeki bir igdnn uzants olabileceini ne srdler.
>>>
ekleti uma Ger k O in ih Z

Zihin okuma bilimkurgunun favori konularndan. Teknolojik gelimelerse bu konuyu kurgudan gereklie tama ynnde ilerliyor. Getiimiz yl yaplan aratrmalarda zihin okumann gerekletii deney yapld. Her ne kadar iletilen bilgiler basit motor hareket komutlar olsa da, bu heyecan verici bir gelime. ubat aynda Duke niversitesinden aratrmaclar iki laboratuvar faresinin beynini birbirine balad. Deneyde farelerden biri, iki kaldratan sadakine ya da soldakine bastnda korteksindeki bir elektrot bir sinyal yakalad. Aratrmaclar bu sinyali sinyal atmlarna dntrd. Bu atmlar da internet zerinden, baka bir farenin korteksine yerletirilmi olan elektrota iletildi. Daha nceden iki farkl tipteki atm ayrt edebilecek biimde eitilmi olan
bu ikinci fare gelen sinyale gre kaldralardan birine bast. Sinyali alan fare denemelerin %64nde doru kaldraca bast. Bu oran mkemmel olmasa da rastgele seim yapaca duruma gre ok daha iyi. Nisan aynda Harvard niversitesinden aratrmaclar elektroensefalografi (EEG) cihazna balanm insanlarn farelerle zihinsel balant kurabildiini gsterdi. Bir insann beyin dalgalar ultrason atmlarna dntrlp farenin motor korteksindeki belirli bir blgeye iletildiinde fare kuyruunu sallad. Austos ayndaysa Washington niversitesinden aratrmaclar iki insann beyni arasnda ilk defa bir arayz kurduklarn aklad. Deneyde proje lideri Rajesh Rao bana bir EEG bal takp bir video oyunu oynamaya balad. alma arka-
da Andrea Stoccoysa kampsn baka bir yerinde internet zerinden Raoya balyd ve sol motor korteksinin kafatas blgesine dokunan bir elektromanyetik atm kayna vard. Rao sadece dnce yoluyla ate komutunu verdi. Bir bilgisayar beyin dalgalarn ald ve Stoccoya sinyal atmlar gnderdi. Sinyali alnca Stocconun eli klavyedeki ate tuuna bast. Bu tr tekniklerin gnn birinde felli insanlarn fizik tedaviyle iyilemesine yardmc olabilecei dnlyor. Stocco eitli sinyallerin iyilemekte olanlara iletilmesiyle rehabilitasyon srecinin hzlandrlabileceini dnyor. Ancak tabii ki bu ve benzeri tm uygulamalar imdilik kurgudan ibaret ve bunlarn ne kadar mmkn olabileceini kestirmek zor.
allerin Neandert risi Alet Bece
Fransada gemite Neandertallerin yaad bir blgedeki kaz alannda, deri ilemede gnmzde de kullanlan zel bir aletin bir benzeri bulundu. Arkeologlar farkl iki alanda deriyi parlatmak ve su geirmez hale getirmek iin kullanlan aletin drt rneini buldu. Yaklak 51.000 yl ncesine ait aletler ren geyii kemik-
leri talara srtlp yontularak retilmi. Yerlemi kanya gre Homo Sapiensler Avrupaya 43.000 yl nce geldi. Baz arkeologlara gre orada karlatklar ve onlara gre aptal olan Neandertallere zellemi kemik aletleri nasl kullanacaklarn rettiler. Yeni buluntularsa durumun bundan farkl olabileceini dndryor. Ya modern insanlar ve dola-
ysyla sahip olduklar bilgiler Avrupaya sanldndan daha erken ulat ya da Neandertaller kemiklere ekil verip kullanmay zaten biliyordu.
23
Saylarda kiz Asal elime Srpriz G

klitten beri matematikiler aralarnda sadece bir say olan, yani aralarndaki fark 2 olan sonsuz sayda asal say ifti bulunabilecei tahmininde bulunuyor. Her ne kadar saylar arttka asal saylarn ortalama aral gitgide artyorsa da kantlar say dorusunda ne kadar ileri gidilirse gidilsin her zaman ikiz asal saylara rastlanabileceini dndryor. Sadaki ekil sol stte 1den balayp sa altta 625e kadar ilerleyen asal saylar gsteriyor. kiz asal saylar yeil renkle gsteriliyor. Yine de matematikiler iin bu tr des-
tekleyici kantlar ispat nitelii tamyor. Matematikiler en az yz yldr ikiz asal saylarla ilgili bu tahmini ispatlamaya alyor. Getiimiz yln baharndaysa bu konuda nemli bir gelime yaand. New Hampshire niversitesinden, alannda pek de bilinen biri olmayan Yitang Zhang adl matematiki, aralarndaki fark 70 milyondan az olan sonsuz sayda asal say ifti bulunabileceini ispatlad. Bu, ikiz asal saylarla ilgili sz konusu tahminin ispat iin nihai hedef olan 2lik farktan epey uzak, ancak Temmuz sonunda matematikiler sz konusu snr 5414e indirmeyi baarm durumdayd.
izim Hafsa Olcay
ras Yldzlara 1 r e g a y o V vutu Uzaya Ka

35 yldan uzun bir sre boyunca 24 milyon kilometreden fazla yol kat eden Voyager 1 nihayet yldzlararas uzaya ulat. Bylece ilk defa insan yapm bir nesne heliosferin, yani Gneten kaynaklanan atomalt paracklarla dolu grnmez balonun tesine gemi oldu. lmler Voyager 1in yldzlararas uzaya 2012nin Austosunda ktn gsteriyor. Ancak aratrmaclar uzay aracnn kn teyit eden kantlar ancak getiimiz Eyll aynda elde edebildi. imdi aratrmaclar uzay aracnn en gncel gzlem-
lerini inceliyor. lk gzlemler, uzak yldzlarn iddetli patlamalar srasnda yaylan hzl protonlarn ve elektronlarn uzaya yad bir blgeye ait. Bilim insanlar bu paracklar uzayda kurulu detektrlerle daha nce de inceliyordu, ancak uzayn yeni gzlemlenen bu blgesinde olduu gibi radyasyondan ve Gnein manyetik giriiminden byk lde kurtulmalar mmkn olmuyordu. imdi aratrmaclar yllarca srecek gzlemler ve incelemeler bekliyor.
24
>>>
nelik efine Y K in n y e B im Dev Giri

Gelien teknolojiler ve artan bilgi birikimi beyin aratrmalarn hzlandrm olsa da hl beyne dair btncl bilgilerden byk lde yoksunuz. Beynin bir btn halinde nasl alt, hangi hcre kmelerinin hangileriyle ne tr balantlar kurduu bilinmiyor. 2013 ylnda Avrupa ve ABD hkmetleri sinir hcrelerinin nasl balantlar kurduunu ve nasl senkronize olarak altn ortaya karmay amalayan dev bir projeye fon salamak zere byk taahhtlerde bulundu. Ocak aynda Avrupa Komisyonu beynin ilevsel bir saysal versiyonunun oluturulmas amacyla nsan Beyni Projesine 1 milyar avro ayrd. Nisan ayndaysa ABD bakan Barrack Obama, lerleyici Yeniliki Nro-teknolojilerle Beyin Aratrmalar (BRAIN) giriimini duyurdu. Bu giriimle, beyindeki blgelerin nasl balantlandn aratrmak zere yaplacak almalar desteklenecek. Olas aratrma konularndan biri de ilk defa beyindeki tm hcre tiplerinin bir envanterinin oluturulmas. Bir fare beyninde bile binlerce hcre tipi olduu dnlyor. Bir baka hedef bir milyon hcredeki elektriksel etkinliin ayn anda llmesi (imdiye kadar sadece birka yz kadar hcreninki llebiliyordu). Tabii bu aratrmalarn ortaya karaca terabitler dolusu bilginin deerlendirilebilmesi iin hesaplamal ve istatistiksel yeni yaklamlara ihtiya duyulaca tahmin ediliyor. BRAINin uzun vadeli btesi belli deilse de federal bilim, salk ve savunma kurulularnn projeye 2014 iin 110 milyon dolar ayrd akland.
ne rimle G e V n t s Enerjisi
Caltechte malzeme bilimi ve uygulamal fizik profesr Harry Atwater Gne enerjisinden yararlanma verimini katlayarak artrabilecek bir tasarm ne srd. u an piyasada var olan gne panelleri tek bir yariletken malzemeden, genellikle silikondan yaplan gne hcrelerinden oluuyor. Bu malze-
me de Gneten gelen nm yelpazesinin sadece dar bir dalga boyu aralndaki ksmn sourabiliyor, gne ndaki enerjinin byk bir ksm s olarak kayboluyor, paneller tipik olarak enerjinin %20den az bir ksmn elektrie evirebiliyor. Ancak Atwater ve arkadalarnn tasarlad sistem en az %50 verime sahip olabi-
lir. Bu tasarmda gne n bir prizmann yapt gibi -her biri farkl bir renk retecek olan- 6 ila 8 farkl dalga boyundaki bileenlerine etkin biimde ayrtrabilen bir sistem yer alacak. Her renk onu sourabilecek bir yariletkenden yaplm olan hcrelere datlacak. Sistemin nihai tasarm kesinlememi, ancak Atwater piyasa-
daki pek ok sistemden daha basit olacan ngryor ve bu yzden de bir prototip retildikten sonra kolayca ticarileebileceini dnyor.
25
<<<
r Yeni Trle
imdiye kadar dnya zerinde yaklak 1,2 milyon tr tanmlanm, ancak mevcut tr saysnn ok daha fazla olduu biliniyor. Baz tahminlere gre 7 milyon civarnda tr olduu dnlyor. Dolaysyla biyologlar sk sk yeni trlere rastlayabiliyor. 2013 ylnda da bilinen trler listesine yenilerinin eklendiine ahit olduk. te onlardan baz ilgin rnekler:
Yeni Bir Yarasa Cinsi Niumbaha superba olarak adlandrlan ve Gney Sudanda bulunan izgili yarasa tr aslnda yeni bir cinsi temsil ediyor. Pensilvanyadaki Bucknell niversitesinden bir aratrma ekibinin bildirdii kadaryla, biraz ksa kanatlar ve daha dayankl dileri yeni bir cins olarak snflandrlmasnda etkili oldu.
Rinjani ishak kuu Rinjani ishak kuu kendine has t sayesinde sve Doa Tarihi Mzesinden bir aratrmacnn dikkatini ekti. Otus jolandae ad verilen tr Endonezyadaki Lombok Adasnda Gunung Rinjani Milli Parknda kefedildi. Grnm kendisine yakn bir trnkine ok benzedii iin imdiye kadar dikkatlerden kam.
Gne gvesi Adn kanadndaki turuncu daire desenlerinden alan gne gvesi Stenoloba solaris, Litvanyal ve Bulgar aratrmaclar tarafndan inin Yunnan blgesindeki Baime Xue sradalarnda kefedildi.
26
Umut Veren Kirpi Umut kirpisi, Coendou speratus, dnyann tehdit altndaki habitatlarndan biri olan Brezilyann Kuzeydou Atlantik kysndaki aalarda yayor. Yeni tr, lkedeki Pernambuco Federal niversitesinden aratrmaclar tarafndan kefedildi.
Yeni Bir Derin Deniz Bal Pogonophryne neyelovi adl tuhaf grnml yeni bir deniz bal tr balklar tarafndan Antarktika dibal av srasnda yakaland. enesinden kan sivri uzantdan dolay daha nce tanmlanm benzer 19 tr de kapsayan bir cinse dhil edildi.
Kaynaklar 100 Top Stories of 2013, Discover, s. 16, 18, 19, 23, 25, 44, 49, 72January/February http://www.technologyreview. com/featuredstory/513671/ultraefficient-solar-power/ https://www.sciencenews.org/ article/year-review-voyager-1reaches-interstellar-space https://www.sciencenews.org/ article/year-review-obama-unveilsbrain-initiative https://www.sciencenews.org/ article/twin-primes
Dr. Zeynep Bilgici - brahim zay Semerci
><
Trkiye novasyon Haftas
Trkiye hracatlar Meclisi (TM) tarafndan dzenlenen Trkiye novasyon Haftas 28-30 Kasm tarihlerinde stanbul Kongre Merkezinde gerekletirildi. Deiimi gerekletirmek, gelecei tasarlamaktr vizyonu ile gerekletirilen bu etkinlikte kamu ve zel sektre ait birbirinden farkl almalar ve yepyeni tasarmlar merak edenleriyle bulutu.
tkinlik kapsamnda yenilikiliin nemini anlatmak ve yeni almalar tantmak amacyla dnyaca nl Trk ve yabanc akademisyenlerin, yneticilerin ve giriimcilerin konumalar devam ederken e zamanl olarak farkl salonlarda eitimler ve sergiler de dzenlendi. Bunlarn yan sra, Dnya dnda yaama ihtimali ve Mars One Projesinden Googlen insansz aracna kadar yenilikilii ok farkl ynlerden ele alan farkl paneller de yer ald. Dnyaya Yn Veren Trk Mucitler isimli panel en ok ilgi eken panellerden biri oldu. Moderatrln TBTAK Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaakn yapt bu panelde, Kaliforniya niversitesinde retim yesi olan ve Ekim 2013 saymzda almalarndan bahsettiimiz Prof. Dr. Aydoan zcan cep telefonlarna -kan ve idrar testi yapabilen, virsleri grebilen- birer mobil laboratuvar zellii kazandran almalarndan bahse-
derken, Columbia niversitesi retim yesi Prof. Dr. zgr ahin ise zerinde alt atom seviyesinde grntleme yapabilen harmonik kuvvet mikroskobunun yapsn ve kullanm alanlarn tantt. Bir dier panelist Elif Bilgin Google Science Fairde birinci olan, muz kabuklarndan biyoplastik elde etme projesini anlatrken, Eray Berger de insan-bilgisayar etkileimi ve vcut hareketleriyle uzaktan etkileim almalar hakknda bilgi verdi. Etkinliklerin son gnnde rencilerin farkl sektrlerde en st konumlarda bulunan yneticilere soru sorup cevaplar ald blm de aklda kalan blmlerdendi. novasyonun 10 Yz adl kitabn yazar ve konferansn geen ylki katlmclarndan Tom Keeley irketler yenilik reten bir yapya kavumak iin mutlaka bireye ve kiisel deneyimlere odaklanmaldr. Bu odaklanmay teknik yenilikilerden ok antropologlar yapmaldr. nsanlar ve ihtiyalarn iyi izler ve anlarsanz yenilikte baarl olursunuz. diyordu. Konferansn bu ylki konumaclarndan, teknoloji irketi Intelin st dzey yneticilerinden Genevieve Bell acaba bu nedenle mi mhendis deil de antropolog? Intelin etkileim, deneyim ve aratrma biriminin yneticisi Dr. Genevieve Bell gelecekte teknolojilere yn verecek 5 temel unsuru yle sralyor: nsanlarn ierik oluturmalarna frsat vermek E zamanl teknolojilerin, ncelii insanlarn tercihlerine brakarak kullanlmas Toplumsal paylam artran ancak hzl tketilen internet ieriklerinin kalc olanlardan ayrlmas Yaknsama teknolojileriyle cihazlarn eitlerinin azalmas beklenirken aksine eitlenerek insan hayatn kolaylatrmas Tavsiye motorlarnn insanlar artabilmesi Yenilikilik kavram ile birlikte neredeyse her zaman birlikte kullanlan iki kavram daha var: Hayal gc ve yaratclk. Trkiye novasyon Haftasnn geen ylki konuklarndan olan ve world wide webin (www) mucidi olarak bilinen Tim Berners Lee: Yenilikilii ve yaratcl hayal gc besler. Ne kadar ok hayal ederseniz ve ha-
yallerinizin snrlar ne kadar geni olursa yaratclnz da o kadar yksek olur. Yenilikiliin baars ticariletirilmesi ile llr. Bu nedenle en heyecan verici bulular dahi kolay kullanlabilir ve tketici dostu olmaldr. ABDli kuramsal fizik profesr, Dr. Kuantum olarak da bilinen Fred Alan Wolf: Yaratc bir fikri ancak phe ve iyi gzlem tetikleyebilir. Yaratc olacaksanz, mutlaka hayal edin. Hayalleriniz yaratclk vizyonunuzu da ekillendirecektir. Bunun iin mevcut snrlarn ve snrlandrmalarn tesine geebilmelisiniz. Hayalleriniz ile yarattnz yeni eyler, hayallerinizi yeniden besleyecektir. Economic Development Quaterlyde yakn zamanda yaymlanan bir almaya gre sanatsal etkinliklerle megul olan ocuklar bydklerinde akranlarna gre daha yeniliki oluyor. Michigan State niversitesinden aratrmaclar fen, teknoloji, mhendislik ve matematik alanlarnda okullarndan 19901995 yllar arasnda mezun olan kiilerle ilgili verileri analiz edince, ocukluklarnda sanatsal etkinliklerle uram kiilerin dierlerinden daha ok sayda patente sahip olduunu ve kendi ilerini kurduklarn tespit etmi.
Kaynaklar http://www.turkiyeinovasyonhaftasi.com/ files/downloads/tih_2012_kitap.pdf LaMore, R., ve ark., Arts and Crafts: Critical to Economic Innovation, Economic Development Quarterly, Cilt 27, Say 3, s. 221-229, 2013.
27
lay elik
Beynin Biyolojik Saati ve Depresyon likisi

Memelilerde uyku, hormon dngleri ve beslenme dzeni gibi gnlk rutinlerin beyinde yer alan, ritmini ksmen genlerin ve aydnlk-karanlk dnglerinin belirledii bir ana saat tarafndan ynlendirildii biliniyordu. Ancak bu saati molekler dzeyde ortaya koymak pek mmkn olmamt. Yeni bir aratrma hem beyindeki gen etkinliinin zamansal dnglerine hem de bu dnglerin depresyonla ilikisine k tutuyor.
nsan beyni zerine yaplan genetik bir aratrma, beyinde ilev gren genlerin etkinliinin gnn saatlerine gre belirli bir dzende deiim gsterdiini, depresyon hastalarnda ise bu dzenin bozulmu olduunu ortaya koydu. Vcudun baka her yerindeki, rnein derideki genlerin 24 saatlik bir dngye gre etkinlik gsterdii imdiye kadar yaplan aratrmalarda anlalmt, ancak yaayan bir insann beynindeki genlerin etkinliini belirlemek pek kolay deildi.
28
><
Ann Arbordaki Michigan niversitesi retim yesi Huda Akil ve alma arkadalar, lm zaman bilinen 55 kiinin beyinlerinin alt blgesindeki dokularda 12.000 genin etkinliini inceledi. Aratrmaclar kiilerin lm saatleri ile o srada hangi genlerin etkin olduu, hangilerinin etkin olmad bilgisini eletirdiklerinde, yzlerce genin gnlk bir dng izlediini kefetti. Bir genin belirli bir anda etkin olmas, o srada o gendeki kaltsal bilgi kullanlarak protein sentezlendii anlamna geliyor. Her gen her an, her yerde etkin olmuyor. rnein derimizde etkin olan bir gen karacierimizde asla etkinlemeyebilir. Genin etkin olup olmad ise ya proteinlerin ya da protein sentezlenecei zaman DNAdaki kaltsal bilgiyi aktarma grevi yapan mesajc RNAlarn (mRNA) varlna baklarak anlalyor. Aratrmaclar beyindeki gen etkinliinin gnlk dnglerini incelediinde belirli bir genetik etkinlik profilinden gnn hangi saati olduunun anlalabildiini gsterdi. Bu da bu tr bir incelemenin adli tpta kullanlabileceini akla getiriyor. Huda Akil, bu aratrmada rnein kalp krizi ya da trafik kazas gibi bir nedenle aniden len kiilerin beyinlerinin incelenmesinin nem tadn belirtiyor. nk yava gerekleen lmler beyinde gen etkinliiyle ilgili bilgi verebilecek baz molekllerin kaybolmasyla sonulanabiliyor, ani lmlerdeyse beynin o anki genetik etkinlik durumu adeta donuyor. Aratrmaclar daha nce majr depresyon tehisi konmu 34 kiinin beyinlerini incelediinde ise ok daha az sayda genin dzenli bir dng izlediini, dzenli bir dng izleyenlerin dzeninin de sanki baka bir zaman dilimindeymi gibi, normale gre kaym durumda olduunu fark etti. Huda Akil yaptklar kefin, doktorlarn depresyon hastalarnn egdm bozulmu biyolojik saatlerini dzeltmelerine yardmc olacak ilalar gelitirmesine imkn vereceini umuyor. ngilteredeki Surrey niversitesi Uyku Aratrmalar Merkezinin yneticisi olan ve bu aratrmada yer almayan Derk-Jan Dijk, uyku dzenindeki bozukluklarn klinik depresyonun belirtilerinden biri olduunu sylyor. Ancak Dijk, uyku bozukluunun gen etkinlii dngsndeki bozukluktan kaynaklanmayabileceini, aradaki sebep sonu ilikisinin tam ters ynde de olabileceini ve benzer aratrmalarn tek tek genlerin etkinlik dnglerinin daha iyi anlalmasn salayacan dnyor. Dijk ayrca yaplan aratrmada, beynin vcudun ana saati olduu dnlen st kiyazmatik ekirdek (SCN) adl blgesine ait veriler kullanlmadn belirtiyor. Huda Akil ise bu blgeyi de inceleye-
bilmi olmay ok istediini, ancak SCNnin beynin ulalmas g, derin bir blgesinde yer aldn, yle ki beyin kafatasndan karlrken bu blgenin yrtldn sylyor. Huda Akil ve alma arkadalar imdi de beyinde saat gibi ileyen genleri beyni paralamadan incelemelerini salayacak bir yntem bulmaya alyor. Beyinlerini inceledikleri insanlardan deri ve kan hcresi rnekleri alan aratrmaclar bu rneklerden hcre kltrleri retmeyi amalyor. Beyindeki gen etkinliinin zamanlamasna ilikin kaytlar ile ayn kiinin hcrelerinden elde edilen kltrdeki gen etkinliinin zamanlamasn karlatrarak, yaayan bir hastann biyolojik saatinde aksaklk olup olmadn anlamalarna yardmc olacak iaretleri belirlemeyi umuyorlar.
izimler: Ersan Yaz
Kaynaklar http://www.newscientist.com/article/dn23530-genes-in-the-brain-keep-bad-time-when-we-are-depressed.html https://www.sciencenews.org/article/bodys-clock-linked-depression 29
Brtein Ege
Srcsz
Otomobiller
30
>>>
Manuel vitesli otomobillerin mi yoksa otomatik viteslilerin mi daha kullanl ve gvenilir olduu tartladursun, otomotiv ve teknoloji dnyas sessiz sedasz bu tartmalara son noktay koyacak hamleyi yapmaya hazrlanyor. Audi, Mercedes, Volkswagen gibi dnyann en byk otomobil reticilerinden tutun da Google, Apple ve Microsofta kadar neredeyse tm teknoloji devleri pastadan pay kapmak iin kollar svam, sessiz ama bir o kadar da derinden konu zerinde kafa patlatmaya balamlar.
Sebastian Thrun
Alman mhendis Sebastian Burkhard Thrun, sadece bir zamanlar Stanford niversitesinde grev yapm mthi bir yapay zek ve robotik uzman deil ayn zamanda Googlen srcsz otomobil projesinin de ba mimar. Sebastian Thrun, Googlea gelmeden nce ilk byk baarsn, 2005te ABD Savunma Bakanl leri Aratrma Projeleri Ajans DARPA tarafndan dzenlenen Grand Challenge adl srcsz aralar yarmasnda yakalad. Bu yarmada, Stanford Yapay Zek Laboratuvar yneticisi olarak, Volkswagen Elektronik Aratrma Laboratuvar ile Stanford niversitesi tarafndan ortaklaa tasarlanan Stanley adl bir Volkswagen arazi cipinin tamamen kendi bana hareket edebilen bir araca dntrlmesi projesini ynetti. Yarmada birinci gelen Stanley 2 milyon dolarlk hatr saylr bir dln de sahibi oldu. 1967de Almanyann Solingen kentinde doan Thrun, Hildesheim niversitesinde bilgisayar mhendislii, ekonomi ve tp eitimi arlkl lisans renimini tamamladktan sonra 1993te Bonn niversitesinde yksek lisans yapt. 1995te yine Bonn niversitesinde bilgisayar mhendislii ve istatistik arlkl doktora renimini tamamlad. Ayn yl ABDnin Carnegie Mellon niversitesinde aratrmac olarak almaya balayan Thrun, 1998 ylnda yardmc profesrle ykseldi. 2003te doent olarak Standford niversitesine geen Sebastian Thrun 2004te Stanford Yapay Zek Laboratuvarnn bana geti. 2011de Stanford niversitesindeki grevini brakan Thrun o zamandan beri Googleda srcsz otomobil projesinin ba mimar olarak alyor. zellikle robotik alannda yapt probabilistik programlama teknikleri ile otonom robotlarda haritalama ve konum belirleme almalaryla tannan Thrun, 2005te Dieter Fox ve Wolfram Burgard adl iki meslektayla beraber Probabilistic Robotics balkl bir kitap da yaymlamtr. Bilim dnyasna katklarndan dolay henz 39 yanda Amerikan Ulusal Mhendislik Akademisi ile Alman Ulusal Akademisine seilmitir. Thrun hem Almanyada hem de uluslararas alanda birok dl kazanmtr.
31
Srcsz Otomobiller
Srcsz otomobiller konusunda belki de en sessiz ama derinden ilerleyen firma Google. Google, bu konudaki almalarn 2010dan beri ABDnin Nevada, Florida ve Kaliforniya eyaletlerinde toplam on aralk filosuyla sessiz sedasz yrtyor. (Aralarn stnde yer alan lazer tarayc srcsz otomobillerin en nemli paralarndan biri.)
nyann en byk teknoloji organizasyonlarndan olan Elektrik ve Elektronik Mhendisleri Enstits (IEEE) tarafndan bildirildiine gre 2040a kadar tm dnyada otomobillerin yaklak %75i srcsz, dolaysyla otonom hareket yeteneine sahip olacak. Ama bir dakika... Tm bu gelimeler buzdann sadece grnen ksm. Dier ynden, gelimi teknolojilerin otomobillere de entegre edilmesiyle hemen hemen her otomobil saatte onlarca GB veri reten birer mobil veri merkezine dnecek. Tm bu gelimeler, en bata sigortaclk sektr olmak zere, bu verileri kullanmak isteyen birok sektrn de itahn kabartyor. Ne dersiniz, otomobil kullanmak ileride daha zevkli ve gvenli bir hale mi gelecek yoksa srekli yannzda bulunacak, davetsiz misafir byk birader eliinde bir nevi ikenceye mi dnecek?
Gnmzde, bu dizinin yaynlanmasndan yaklak otuz yl sonra dnya adm adm otonom yani srcsz otomobillere doru ilerliyor. Srcsz otomobiller alan daha imdiden iki kutuplu ve bu iki kutbun ok yakn bir gelecekte birbiriyle pazar savana tutumas olaslk dhilinde. Nasl m? Buyurun, cevabn aada beraber bulmaya alalm.
Teknoloji Devleri Cephesi

Google: Srcsz otomobiller konusunda belki de en sessiz ama derinden ilerleyen firma. Google, bu konudaki almalarn 2010dan beri sessiz sedasz yrtyor. Kendi rettii bilgisayar sistemleri ve 10 aralk filosuyla (6 adet Toyota Prius, 3 adet Lexus RX450h ve 1 Audi TT) bata Nevada eyaleti olmak zere ABDnin Florida ve Kaliforniya eyaletlerinde test srlerine devam ediyor. Google tarafndan geen yln Austos aynda bildirildiine gre tm aralar sz konusu tarihe kadar test srleri kapsamnda toplam 500.000 km yol kat etmi. Google, gelecekte ayn akll telefon piyasasnda olduu gibi, kendi gelitirdii Linux tabanl Android iletim sistemi ile srcsz otomobil piyasasn da bir ekilde ele geirmek istiyor. Google srcsz otomobil sistemlerinin ardndaki isim ise Alman bilgisayar mhendisi ve robotik uzman Sebastian Thrun. Fakat Googlen uzun vadede sadece otonom sr mmkn klan yazlm ve donanmlar gelitirip bunlar otomobil reticilerine mi satacan yoksa balca otomobil paras reticileriyle, rnein Boschla birlikte Google markas altnda otonom ara-
Gemiten Gnmze
Srcsz otomobil hayali en az otomobillerin tarihesi kadar eskidir desek abartm olmayz herhalde. rnein 80li yllarda Trkiye de dhil olmak tm dnyay kasp kavuran Kara imek adl tv dizisinin insanlar ekran bana toplamaktaki baarnda bu gerein de pay vard herhalde. (Kara imek adl bu dizide, sahip olduu gelimi yapay zek sistemi sayesinde hem srcs ile diyaloa girip onun emirlerini uygulayabilen hem de gerektiinde bana buyruk bir ekilde hareket edebilen bir otomobil (KITT) ile srcs Michael Knightn bandan geenler ileniyordu.)
32
>>>
lar m gelitirip reteceini zaman gsterecek. Ayrca, bu aralarda kullanlan sistemler tarafndan retilecek verilerin ve bunlarn analiz ve pazarlama hakknn kimlerde olaca da belirsizliini koruyan en nemli ve hassas konulardan biri. Apple, Microsoft ve Intel: Sadece Googlen deil dier kresel teknoloji devlerinin de gz otomobil pazarnda. Otomobil pazarna girmeye hazrlanan bu devler imdiden pazara snarak gelecekte srcsz otomobil pazar pastasndan pay kapmak istiyor. Apple (iOS 7): Apple, bu yln Haziran aynda ABDnin San Francisco kentinde dzenlenen Apple WWDC Konferansnda (World Wide Developers Conference) iOS 7yi dnya kamuoyuna tantt. Haleflerinden daha iyi zellikleri olan iOS 7nin belki de en dikkat ekici ve nemli zellii ise iOS in the Car. Apple, iOS 7 ile iletim sistemini otomobillere de entegre etmeye balayarak bu pazarda ben de varm diyor ve gelecekteki pazar savana imdiden hazrlanyor. Microsoft (Windows Embedded Automotive 7): lk olarak 1998de Microsoft AutoPC ad altnda otomobil piyasasna srlen, daha sonraki yllarda ise srasyla Windows CE for Automative, Windows Automative ve Microsoft Auto adn alan Windows Embedded Automative 7, on yl akn bir sreden beri Ford, Nissan, Fiat ve Kia gibi balca otomobil reticileri tarafndan baarl bir ekilde kullanlyor. Windows Embedded Automative 7, Microsoftun srcsz otomobil pastasndan aslan payn kapma almalarnda da ok nemli yeri olan bir iletim sistemi ve bu alandaki amiral gemisi. Intel: Bir yerde yksek teknoloji olur da, orada Intel olmaz m? Ksa bir zaman iinde hemen hemen tm otomobillerin internete balanacandan ve srcsz otomobil hayalinin en ge nmzdeki 10 yl iinde gerekleeceinden yola kan dnyann en byk yar iletken reticisi, yeni gelitirilen bu teknolojilerde de mmkn olduunca kendi mikroilemcilerinin kullanlmas iin gerekli teknolojik hazrlklara oktan balam durumda (bkz. Ege, B., Moore Kanunu ve Post-Silisyum ana Doru, Bilim ve Teknik, s. 38-43, Aralk 2013). Bu kapsamda Intel, internetle balantl otomobiller alannda aratrma ve gelitirme faaliyetlerinde bulunan firmalara sadece nmzdeki 5 yl iinde 100 milyon dolar yatrmda bulunmay planlyor.
Otomobil reticileri Cephesi

Srcsz otomobiller konusunda ABD teknoloji devlerinin yan sra hummal bir alma iinde olan dier bir cephe ise doal olarak geleneksel otomobil reticileri. Otomobil reticileri teknoloji dnyasndaki tm bu gelimeleri hem sevinle hem de kaygyla izliyor dersek pek de yanl olmaz. u sralar hemen hemen tm geleneksel otomobil reticileri, gelecein srcsz otomobil teknolojisine gz dikmi teknoloji devlerinin gerisinde kalmamak iin youn bir ekilde AR-GE almalar yapyor. Ne de olsa gelecekte, srcsz otomobil retim alannda, teknoloji devleriyle otomobil reticileri arasnda gerek bir ibirliine mi gidilecei yoksa otomobil devlerinin teknoloji devleri karsnda ayn domino talar gibi teker teker devrilip bu devler tarafndan yutulup yutulmayacan kestirmek kolay deil. Avrupa ile ABD Kar Karya: Srcsz otomobiller sz konusu olduunda ABD General Motors, Ford gibi geleneksel markalarnn yan sra Google, Apple ve Intel gibi teknoloji devleriyle de n plana karken, Avrupa Audi, Mercedes ve Volkswagen gibi geleneksel fakat bir o kadar yaratc ve gl otomobil reticileriyle n plana kyor. Dnyann eitli lkelerindeki niversiteler ve yapay zek aratrma merkezleriyle beraber a-
Silikon Vadisindeki Stanford Yapay Zek Laboratuvar ile Volkswagen Elektronik Aratrma Laboratuvar gelecein srcsz otomobillerini ortaklaa gelitiriyor.
larak srcsz otomobiller alannda onlardan destek alan bu otomobil devleri, daha imdiden belirli baarlar elde etti bile. rnein Stanford niversitesi ve Silikon Vadisindeki Volkswagen Elektronik Aratrma Laboratuvar ile birlikte alan Audi, 2010da srcsz bir Audi TTS ile katld ABDnin nl da yarlarndan birinde tm zorlu rakiplerini geride brakarak birinci olmay baard. Sz konusu srcsz Audi TTS, 4301 metre ykseklikteki, 20 km uzunluunda ve hayli virajl zorlu parkuru sadece 27 dakikada tamamlad. Bu baardan sadece be yl nce 2005te ise yine Stanford Yapay Zek Laboratuvar ile Volkswagen Elektronik Aratrma Laboratuvar tarafndan ortaklaa tasarlanan Stanley adl, tamamen otonom bir Volk33
Srcsz Otomobiller
Hisseden Otomobiller
Gelecein srcsz otomobilleri, bu aralara entegre edilecek radar, lazer tarayclar, elektronik harita, kzltesi kameralar, navigasyon aletleri ve farkl tipteki sensrler ile ayn insanlar gibi grp iitecek ve hissedecek, hatta birbirleriyle iletiime geerek bilgi alveriinde bulunabilecek. Uzmanlar, srcsz otomobillerin hayatmza girmesiyle birlikte yollardaki kazalarn byk oranda azalacan, bilgisayar ayarl optimize edilmi sr teknii sayesinde yakt tketiminin nemli lde deceini, park etmek gibi rutin iler yine otomobiller tarafndan yaplaca iin insanlarn para ve zamandan tasarruf edebileceini belirtiyor. Konunun uzmanlar, bu yeni teknolojik imknlarla beraber yakn bir gelecekten itibaren insanlarn gnn nemli bir blmnde sadece kap nnde duran otomobillere yatrm yapmaktan vazgeeceinden ve gereksinime gre araba kiralayacandan yola karak, yeni teknolojilerin zellikle kiralk ara sektrnde yepyeni i modellerinin ortaya kmasn mmkn klacan belirtiyor.
swagen arazi cipi, DARPA (ABD Savunma Bakanl leri Aratrma Projeleri Ajans) tarafndan organize edilen Grand Challenge adl srcsz aralar yarmasnda birinci gelerek 2 milyon dolarlk dln sahibi olmutu. Avrupada Audinin yan sra BMW, Volvo, Mercedes gibi markalar ve grld gibi Stanford niversitesiyle yakn olarak alan Volkswagen daha imdiden srcsz otomobiller konusunda dev admlar atm durumda. Kafalar Kark: Fakat tm bu mit verici teknolojik gelimelere ramen gerek teknoloji devlerinin gerekse bu konuda iddial otomobil reticilerinin kafalar yine de biraz kark saylr, nk tm bu sre sadece gerekli teknolojilerin gelitirilmesiyle bitmiyor. Bu erevede imdiden akla gelen sorulardan sadece bazlar unlar: Otonom otomobiller ile yayalarn veya bisiklet, motosiklet ve srcl baka aralarn kart kazalarda kimin hangi oranda sulu olduu hangi ltlere gre belirlenecek? Bilgisayarlama orannn nemli lde artmasyla birlikte giderek mobil veri merkezine dnecek olan bu aralarda retilen verilerden hangileri gerek ara kimlik bilgileriyle beraber ya da tamamen anonim hale getirilmi olarak, nasl bir ortamda ve ne kadar sreyle saklanacak? Tm bu verilerin gerek sahibi kim olacak; ilgili yazlmlar reten firmalar m, otomobil reticileri mi, ara sahibi mi? zellikle hassas verilerden hangilerinin, hangi kurumlarla veya firmalarla paylalmasna izin verilecek? Paylalmasna izin verilen bu elektronik verilerin birtakm nc ahslarn veya firmalarn eline gemesi ve ktye kullanlmas nasl nlenecek? Her eyden nemlisi, veri gvenliinin yan sra bu aralarn elektronik gvenlii nasl salanacak, dier bir deyile sz konusu aralarn olas bir siber saldr sonucunda bilgisayar korsanlarnn eline gemesi nasl nlenecek? Bunlar imdilik akla ilk gelen olas problemlerden sadece bazlar ve bu listenin daha da uzatlmas ok kolay. imdi dilerseniz en az srcsz otomobiller konusunun kendisi kadar nemli olan bu konuyu biraz daha aalm.
34
Elektronik Gvenlik: Bilgisayarlamayla birlikte aralardaki gvenlik sorunu artk yepyeni bir boyut kazanm durumda. Gnmzde yeni nesil aralarn her biri kendi iinde yzlerce sensre, bunlardan gelen elektronik verilerin akn dzenleyen modern bir iletiim ana ve bu verilerin deerlendirilmesini salayan yaklak 100 mikroilemciye sahip. Dolaysyla aralardaki elektronik ve bilgisayar sistemlerinin kusursuz olarak almas srcye konfor salamaktan te artk olmazsa olmazlarn banda geliyor. Elektronik gvenlik sorunu ilke olarak yeni nesil her eit aracn ortak sorunu olmakla birlikte, konu srcsz aralar olunca durum birdenbire bambaka bir boyut kazanyor. Genel olarak aralardaki gvenlik sorunu iki balk altnda toplanabilir: Tm aralarn etkin bir ekilde olas siber saldrlara kar korunmas ve zellikle yeni nesil otomobillerde gittike daha fazla yer bulan elektronik aletlerin ve bilgisayarlarn elektrik tketimi nedeniyle artan elektrik ihtiyacn karlamak iin ok daha gl akler gelitirilmesi gerekmesi.
Veri Gvenlii: Veriler Artk Sokaklardan m Toplanacak?

Bugne kadar bir aracn gvenlii dendiinde genel olarak o aracn mekanik ve elektronik gvenlii anlalyordu. Fakat srcsz otomobillerin yollara kmasyla beraber veri gvenlii yani bu aralar tarafndan retilen verilerin kimler tarafndan ve nasl deerlendirilecei, bunlarn gerek sahibinin kim veya kimler olabilecei, bu verilerden hangilerinin kimler tarafndan ve hangi artlar altnda deerlendirilebilecei gibi hayli nemli ve hassas konular da nem kazanmaya balayacak.
<<<
Belli Bal Bileenler

Navigasyon: Gnmzn modern aralarnn en vazgeilmez bileenlerinden biri olan saysal navigasyon ve harita sistemleri sayesinde aralar kendi rotalarn kendileri izme yeteneine kavutu. Gelecekte aralar dier aralarla iletiime geme yeteneinin de iyice gelitirilmesiyle birlikte, rnein bir hedefe doru ilerlerken baka aralardan yol ve hava durumu hakknda bilgi edinecek, bu bilgiler dorultusunda gerektiinde rotasn gncelleyecek, yolunu deitirebilecek. Lazer Tarayc: Otonom otomobillerin en nemli ve pahal paralarndan biri olan lazer tarayclar genelde kullanldklar aralarn hemen st ksmnda bulunuyor. Grevleri otomobilin evresinin byk lekli ve mmkn olduunca detayl grntsnn karlmas. Srcsz otomobillerin kendileri gibi onlar da henz gelitirilme aamasnda olduklarndan henz seri retimlerine geilmedi.
Ultrasonik Sensrler: Dier sensr eitlerinden farkl olarak ultrasonik sensrler ksa mesafeli alglama iin, rnein park yardm sistemlerinde ve trafik skklklarnda otomobilin ndeki ve arkadaki arala arasndaki mesafesinin lmnde kullanlr.
leticiler: Grevi evreyi alglamak ve hissetmek olan sensrlerin tersine, ileticilerin genel olarak grevi sadece sensrlerden gelen veriler dorultusunda bir aracn ilgili elektronik bileenlerini ynetmektir. Dolaysyla ayn sensrler gibi ileticiler de srcsz otomobillerin en nemli bileenlerinden biridir. Srcsz otomobillerdeki balca grevleri ise (elektronik) direksiyon, fren ve gaz pedaln yneterek, otomobilin insanlar yerine bilgisayarlar tarafndan ynetilmesini salamaktr, yani ileticiler srcsz otomobillerin eli ve ayadr.
Radar: Farkl menzillere ve gr asna sahip olan radar sensrleri, otomobillerin her trl hava koulunda grmesini ve iitmesini salayan birer gz ve kulak gibi. Radar sensrleri her geen gn otomobillerin standart bir paras haline geliyor. Son ylda otomobil paras reticilerinden Bosch toplam bir milyon radar reterek otomobil reticilerine teslim etti. Bu rakamn 2014te ikiye katlanmas, 2016da ise on milyonu bulmas bekleniyor. Kzltesi Kameralar: Bir otomobilde kameralar varsa srcler trafik levhalarn, trafik lambalarn, karayolu zerindeki iaretleri, yayalar, bisikletlileri ve nde giden dier aralar daha kolay grr. Kzltesi kameralarn kullanld aralarda ise sistem, geceleri kolayca fark edilemeyen yayalar ve hayvanlar da net bir ekilde grme yeteneine sahip olur.
ifte Kamera Gr: ki kamera sayesinde ilerideki yolun gerek zamanl ve boyutlu bir grnts oluturularak yol zerindeki engeller, rnein yayalar ve hayvanlar tespit edilebilir.
rnein Batda otomobillerini sigortalatmak isteyen mterilerine, veri toplanmasna izin vermeleri karlnda indirimli tarifeler sunmaya balayan sigorta irketleri ortaya kt. Bata belki de sevindirici grnen bu gelime, yakn bir gelecekte bu tipteki tarifelerin yaygnlamasndan sonra geleneksel otomobil sigortas tarifelerinin ara sahiplerine ister istemez pahal gelmeye balayacann da bir iareti.
Sonu
Srcsz otomobillerin gelecek on yl iinde hayatmza girmesiyle beraber gnlk hayatmzda ok eyin iyi ya da kt ynde deiecei anlalyor. Yllardan beri belki de ilk defa geleneksel otomobil reticileri dardan gelip kendi pazarlarna girmeye alacak teknoloji devleri karsnda zorlanacak. Pazar savan hangi tarafn ve firmalarn kazanaca ise en az sessiz sedasz gelitirilmekte olan srcsz
otomobil teknolojileri kadar mehul. Srcsz otomobiller yollara kmadan evvel atlmas gerekli en nemli admlardan biri de uluslararas trafik kurallarnn dolaysyla Uluslararas Viyana Karayolu Trafik Szlemesinin (1968) srcsz otomobiller kapsamnda yeniden dzenlenmesi. Fakat baz olumsuz ynleri olsa da, srcsz otomobillerin hayatmz birok adan renklendirecei ve bilgisayarlama ile yapay zeknn ban alp gittii bugnlerde kanlmaz gidiatn da zaten bu ynde olduu gn gibi ortada. Otomobillerin bilgisayarlardan nce bulunmas bir hatayd. Otomobiller kendi kendilerini ynetmeli. Mantkl olan da budur diyen Googlen patronlarndan Erich Schmidt belki de hakl.
izim: Rabia Alabay
Srcsz otomobillerin evreyi alglamasnda en modern teknolojiler kullanlyor. Bunlardan radar gibi baz bileenlerin tarihesi gemie uzanrken, lazer tarayc gibi bileenler ise daha yeni yeni gelitiriliyor (stte).
Kaynaklar Lischka, K., Google-RobotersteuernAutosdurchKalifornien, spiegel.de, 10 Ekim 2010. Flohr U.,Honsel G., DieFnf Sinne DesAutos, TechnologyReview, s. 86-87, Eyll 2013. 35
Dr. Zeynep Bilgici

Siber Saldrlarn nndeki Engel
Kalp Ritmi
>>>
b
Bir bilgisayar korsannn bir adamn kalp piline saldrs Homeland adl TV dizisini izleyenler bu sahneyi hatrlayacaktr. Dizinin Aralk 2012de yaymlanan blmlerinden birinde yer bulan bu konu birok izleyiciye bu kadar da olmaz dedirtirken bir taraftan da acaba olur mu diye dndrmt. nsani deerlere akl almaz derecede ters den bu durum sadece kurgu deil, hatta gerek hayatta maalesef dizide olduundan ok daha kolay yaplyor. nk dizide bu ilem iin izinsiz mdahale edilen cihazn seri numaras kullanlyor, hlbuki gerek hayatta tbbi cihazn seri numarasna bile gerek yok. Tehlike altnda olan sadece kalp pili deil! Defibratrler hatta inslin pompalar bile izinsiz mdahaleye ak. Bu tr cihazlara yaplabilecek muhtemel bir korsan saldrnn rneini bir gsteriyle tm dnyann gz nnde gerekletirmeyi planlayan ve gvenlik firmas McAfeede aratrmac olarak alan, ayn zamanda nl bir bilgisayar korsan olan Barnaby Jack, bu gsterisini gerekletiremeden aniden yaamn yitirdi. Aslnda bu konu ok yeni saylmaz, nk Massachusetts ve Washington niversitelerinden bilim insanlar 2008 ylnda tbbi cihazlarda gvenlik zafiyeti olduunu gsteren bir alma yaymlamt. O dnemde de basnda geni yer bulan bu konu, bu TV dizisi ile birlikte yeniden birok insann ilgisini ekti.
P R O G R A M
? =
Temel H2H ilemi: Bilgisayar programcsnn ve IMDnin okuduu deerlere ve denirse, ancak olursa cihaza eriim salanyor.
iliim korsanl haberlerine her gn bir yenisi ekleniyor. Web sitesi kertenler, resmi kurumlarn gvenlikli i alarna girenler, kiisel bilgileri ve ifreleri ele geirip banka hesaplarndan para alanlar, bakalarnn bilgisayarlarndaki tm verilere kolayca ulaanlar ile ilgili saysz haber okuyoruz. Biliim korsanlarnn ulaabildii cihazlar maalesef her geen gn eitleniyor. yle ki artk baz tbbi cihazlar da bu listede yer alyor.
Bilgisayar korsanlarnn tehdidi altndaki tbbi cihazlar arasnda kandaki inslin miktarn dzenlemek amacyla eker hastalarnn kulland inslin pompalar, kalbin anormal hzda att durumlarda normal hzda atmasn salayan kardiyak defibrilatrler veya yine kalp atlarn dzenleyen kalp pillerini sayabiliriz. Vcuda yerletirilen cihazlarn ana bilgisayarla iletiimlerini salayan kablosuz balantlar vardr. Bu balant zellikleri sayesinde, doktorlar tarafndan dzenli olarak kontrol edilebilirler, program gncellemeleri yaplabilir ve acil durumlarda cerrahi operasyona gerek kalmadan cihazlara mdahale edilebilir. Tm insanln faydas iin retilen bu cihazlar kablosuz balant zellikleri yznden nc ahslarn mdahalesine maruz kalabilir. Bu mdahalelerle kalbin at ritmini veya kandaki eker miktarn deitirmek mmkn olduu iin bu tip siber saldrlar pek ok defa lmcl sonulara yol aabilir. Korsan saldrlara hedef olma riski tayan tbbi cihazlar sadece vcuda yerletirilen tbbi cihazlarla snrlandrmak doru deil. nk hastanelerde kullanlan pek ok cihaz, rnein izleme cihazlar veya bilgisayarlar da hem korsanlarn kolay ulaabilecei iletim sistemleri olduu hem de ortak bir aa balandklar iin bilgisayar korsanlarnn saldrsna urayabilir. Aslnda tbbi cihazlarda gvenlii salamak iin genellikle ifre kullanlyor. Fakat bu ifreler bilgisayar korsanlar tarafndan kolayca etkisiz hale getirilebildii iin kt niyetli saldrlara engel olamayabiliyor. Nitekim Cylance isimli bir gvenlik firmasnn yaymlad rapor bunu aka gsteriyor. Bu raporda, yz tbbi cihazn ifresinin zmlendii belirtiliyor. almay yapan aratrmaclar BillyRios ve Terry McCorkle sadece bu konuya dikkat ekmek istedikleri iin imdilik yz ifre elde ettiklerini, aslnda ayn yolla 1000 hatta 10.000 ifreye de kolaylkla ulaabileceklerini sylyor.
37
Siber Saldrlarn nndeki Engel: Kalp Ritmi
Bildiiniz Tm ifreleri Unutun!

Telefonumuz, bilgisayarmz ya da banka hesabmz iin onlarca ifreyi aklmzda tutmaya alrz. Bu da yetmezmi gibi evimizin ve otomobilimizin anahtar, ofisimizin gvenlik kart gibi ou zaman yanmzda bulundurmak zorunda olduumuz eyalarmz vardr. Biraz unutkan veya dalgn biriyseniz ifre hatrlamak veya anahtarlarnz yannza almay unutmamak sizin iin tam bir sknt olabilir. Bionym isimli bir firma tarafndan btn bu skntlara son verdirecei iddia edilen yeni bir bileklik tasarland. Nymi ad verilen bu bileklik aslnda parmak izi veya yz tanma programlar gibi kiiye zg fiziksel karakterlerin ifre olarak kullanlmas esasna dayanyor. Kullanan kiinin EKG verilerine ulaan bu bileklik-yklenecek zel bir uygulama sayesinde-erimek istedii cihazla bir eit kablosuz balant (Bluetooth) kullanarak iletiime geer. Kalp ritmi sayesinde sahibini tanyan ve evresindeki dijital uygulamalarda gerekli olan ifre ilemlerini otomatik olarak gerekletiren bu bilekliklerde, bilei bkmek veya sallamak gibi baz vcut hareketleri de komut olarak kullanlabilecek. Fiziksel zellikleri kullanan sistemlerin zorbalkla ele geirilme ihtimali zerindeki tartmalar srerken, internet zerinden 100 $n altnda bir fiyata n siparileri alnan bu bilekliklerin 2014 ylnda piyasaya kmas planlanyor.
Artan riskler aslnda pek ok evrenin de harekete gemesini salad. Bunlardan biri de getiimiz Temmuz aynda bir belge yaymlayan ABD Gda ve la daresi (American Food and Drug Administration, FDA). FDA, bu belgeyle durumun ciddiyetine dikkat ekerek tbbi cihaz reticilerini, bu tip cihazlar dorudan etkileyebilecek olas saldrlara kar uyararak bu konuda acil nlem alnmas gerektiini vurguluyor.
38
Kalp ritmi ya da kandaki eker miktar gibi hayati nem tayan faktrlerin bilgisayar korsanlar tarafndan deitirilebilme ihtimaliyle yaama korkusu, bir dier deyile kendini savunamadan, bilgisayar korsanlarnn parmaklarnn ucuna bal bir hayat yaamaya almak, bu tip cihaz kullanan birok insann kbusu olmaya balad. Bu korkular nedeniyle kullandklar cihazlarn kablosuz iletiim zelliini devre d brakmak isteyenler var, ama bilgisayar korsanlarna gre bu bile kt niyetli saldrlarn nne gemek iin yeterli olmayabilir. Tbbi cihazlardaki gvenlik boluklarnn kullanclarna yaatt kbuslara son vermeyi hedefleyen almalardan biri Rice niversitesinde yapld. Bu almada, tbbi cihaz kontrollerinin ve programlarnn kimlik dorulamasn salayacak Heartto-Heart (H2H) ad verilen yeni bir sistem gelitirildi. Bu sistemde vcuda cerrahi mdahale ile yerletirilen cihazlar, rnein kalp pilleri ifre olarak -yine ayn kiiye dardan taklan kk bir cihaz sayesinde-kalp at izelgesi (elektrokardiyogram, EKG) verilerini kullanyor. Bu almay yapan bilim insanlar EKGdeki deiimleri, anlk olarak deien borsa bilgilerine benzetiyor. Kalp atlarnn ritmini gsteren verilerdeki detaylara bakldnda, verilerin mikrosaniyede bile deiebildii grlyor. EKG verileri her saniye deiiklik gsterdii iin ifrede srekli yeniden tanmlanyor, yani kullanlan bir ifre ok ksa srede geerliliini kaybediyor.
<<<
Kiiye zel olarak retilecek bu bileklikler sayesinde otomobil ve ev kaplar, hatta bilgisayarlar bile kolayca alabilecek. deme arac veya uzaktan kumanda yerine bile kullanlabilecek bu cihazlar ileride gnlk yaammzn ayrlmaz bir paras olmaya aday.
Bu sistemde hastann EKG verilerinin istatistiksel deerleri, hastaya temas eden ifreli (kriptolu) bir cihaz yardmyla zmleniyor. Bu veriler vcuda yerletirilen cihazlarn okuduu deerler ile karlatrlyor. Eer deerler birbiriyle uyum gsterirse kimlik dorulama balatlyor ve programa eriim salanyor. H2H program, aslnda vcutta anlk olarak deien baka bir fizyolojik deer zerine de kurulabilirdi. Fakat bu almay yapan bilim insanlar zellikle EKG verisi kullandklarn, bu sayede en yaygn cihazlar olan kalp pilleri ve kardiyak defibrilatrler zerinde tam bir baar saladklarn, bu yntemin vcudun herhangi bir yerine yerletirilen ve EKG verisi okuyabilen herhangi bir cihazda da kullanlabileceini savunuyor. Kalp at ritmine ait istatistiksel verileri kimlik dorulamak iin kullanarak, vcuda yerletirilen tbbi cihazlarn kt niyetli saldrlara maruz kalmasn engelleyebilecek bu yntemle birok bilgisayar korsannn hain planlar suya decek gibi grnyor. Vcuda yerletirilen cihazlarn sadece sahiplerinin kullanabilecei kilidi olmaya aday kalp ritmi, bir bileklik sayesinde hayatmzn birok alannda kullandmz anahtarlarn ve ifrelerin yerini alacak gibi grnyor.
Kaynaklar http://www.healthcareinfosecurity.com/medical-device-vulnerability-alert-issued-a-5847. http://www.secure-medicine.org/public/publications/icd-study.pdf. http://www.healthcareinfosecurity.com/fda-drafts-medical-device-security-guide-a-5835. http://www.aceslab.org/sites/default/files/H2H.pdf. http://www.getnymi.com/. http://www.newscientist.com/article/dn24141-wristband-unlocks-your-devices-with-your-heartbeat.html#.UoIaOjo5kpE. 39
Dr. zlem Ak kinci

Dnyann lk Manyetik Selloz Hoparlr

Dz, ok ince ve ok yksek ses kalitesine sahip, manyetik sellozdan yaplm ilk ift sistem hoparlr svein en byk teknik niversitelerinden biri olan KTHde retildi. Selloz doada en fazla bulunan yenilenebilir biyomalzeme ve fosil yaktlara alternatif olan biyoyakt retiminde kullanlan en nemli kaynak.
sveliler alar boyunca lkelerindeki geni ormanlar geim kayna olarak kulland. imdi ise odundan retilen rnler listesine dnyann manyetik selloz zardan oluan ilk hoparlrn eklediler. Dz, yksek ses kalitesine sahip ve evre dostu bu hoparlrler Stockholm KTH Royal Teknoloji Enstitsnde odun hamurundan gelitirilen ve manyetik sellloz jel ad verilen yeni bir malzemeden retildi. Sradan hoparlrlerin aksine, bu yeni nesil hoparlrler iin ar sabit mknats gerekmiyor.
KTH Kimyasal Bilimler Blmnde aratrmac olan Richard Olsson yeni gelitirdikleri bu malzemenin -otomobillerde kullanlacak akustik uygulamalar gibi- pek ok yenilie kap aacan belirtiyor. almalar Royal Society of Chemistry dergisinde yaymlanan Olsson, KTH, Kimyasal Bilimler Blmnden meslekta Lars Berglund ve malzemelerin mhendislik fizii alannda aratrmalarn srdren bilim insan Valter Strm, getiimiz gnlerde gelitirdikleri hoparlrleri ilk kez sergiledi. Olsson ortaya karlan rnn gelitirilen ilk manyetik hoparlr zar olduunu belirterek, ses kalitesinin de allagelmi hoparlrlerin ses kalitesi kadar iyi, hatta zarda oluan kuvvetlerin eit dalm saland iin daha da iyi olduunu sylyor. Bu fikir doal, evre dostu ve srdrlebilir malzemelerin gnlk yaammzn bir paras olan rnlerde kullanlma potansiyelini de gsteriyor. Olsson bu rnn, sellozun yeni uygulamalarda nasl kullanlabildiine rnek tekil etmesini istediklerini ifade ediyor.
http://www.kth.se/polopoly_fs/1.435424!/image/KTH-hogtalare_web.png
Aratrmaclar manyetik nanoparacklar selloz nanoliflere balayarak elde ettikleri yeni malzemenin patentini de alm. almalarnda jeli bir zar iine dkp kurumaya brakmlar. Zarn gc, hzl tepkime yeteneiyle yani ses retiminde yksek derecede duyarl olmasyla ilikilendiriliyor. Sradan hoparlrler byk, sabit bir mknats ieriyor. Ses dalgalarn oluturan hoparlrn kon (diyafram) blmnn hareketi, sabit mknatsn evresine sarlm ve kon blmne balanm bir ses bobini tarafndan salanyor. Selloz zar kullanlarak retilen hoparlrde ise manyetik paracklar zarn bir paras. KTHnin hoparlrnde kon blmyle dorudan balants olmayan bir bobin yer alyor. Sesi oluturan tek ey ie hava. Bu teknolojinin, rnein otomobillerin ve trenlerin aktif snmlendirilmesinde kullanlmas gibi baka potansiyel kullanm alanlarnn da aratrlmas planlanyor.
Kaynak http://www.sciencedaily.com/releases/2013/11/131120081354.htm
41
brahim zay Semerci

Kendini Onaran Beton

Evlerimiz, iyerlerimiz, alveri yaptmz meknlar, zerinde yolculuk ettiimiz yollar, kprler, hava limanlar ve daha pek ok farkl yap ina edilirken beton kullanlyor. Gnmzde kullanlan -kum, akl ve imento gibi balayc bir maddenin su ile bir araya gelmesiyle oluan- beton yaklak 200 yllk mazisi olan bir rn. Sert ve dayankl olmasndan dolay yap sektrnn vazgeilmezi olan betonda nem, tuzlu su, scaklk deiiklii, rzgr gibi etkenlere maruz kald zaman meydana gelen atlaklar, mdahale edilip onarlmazsa giderek derinleip adeta kanser gibi betonun iinde yaylyor.
D
Kendini onaran beton: Siyah noktalarn iinde bakteriler var (sada).
Dnyada her yl atmosfere salnan CO2nin %7si imento sektrnden kaynaklanyor.

42
erinleen atlaklarla birlikte hem betonun ya2009 ylnda Amerikan naat Mhendisleri Toppsal btnlnn bozulmas hem de at- luluu tarafndan yaplan bir aratrma onarmn laktan ieri szan suyun ve oksijenin etkimaliyetinin ne kadar yksek olduunu gssiyle yaplarn metal iskeletlerinin pasteriyor. lke apndaki yaplara kalite ylanmas, yaplarn kullanm mrlerinnden ortalama olarak D notunun veni yar yarya azaltabiliyor. te yanrildii almada, yaplarn B notunu dan oluan atlaklar kapamak hi koalabilecek biimde onarlmas iin 2,2 lay deil. Onlarca metre yksekliindetrilyon dolar gerektii belirlendi. ki kprleri, viyadkleri, yksek binalaBilim insanlar zellikle son 20 ylr veya yerin metrelerce altndaki tnelledr scaklk deiimi, rzgr, yamur gibi ri srekli kontrol ve tamir etmek iin uz- http://www.theengineer.co.uk/in-depth/wise- etkenlere maruz kalma sonucu yapsnda manlam ekipler gerekiyor. Sonu ola- crack-self-healing-concrete/1008203.article atlaklar oluan betonun, insan mdaharak her yl yeni ina edilen yaplarn maliyetinin ya- lesi olmadan kendini onarmasn salamak iin arars kadar para eski yaplarn onarm iin harcanyor. trmalar yapyor. eitli yntemlerle retilen ve kendini onaran beton ismi verilen bu rnlerin gelecein en dikkat ekici malzemelerinden biri olaca belirtiliyor. Aslnda betonun belli bir oranda kendini onarma zelliine sahip olduu zaten uzun zamandr biliniyordu. rnein suda znm CO2 betondaki Ca+2 iyonlar ile tepkimeye girip suda znrl ok az olan CaCO3 (kireta) kristalleri oluturarak betonu onarabilir. Ancak bu tarz kendini onarmann gerekleebilmesi iin ortamda su bulunmas gerekiyor ve bu onarm ancak atlaklar ok kkse gerekleebiliyor. Betona retilirken katlan ekstra malzemelerle kendini onarma yetisinin kazandrld ilk alma 1994te Illionis niversitesinden Dr. Carolyn Dry tarafndan yaymlanmt. Son yllarda bu alanda dikkat ekici bir alma Hollanda Delft niversitesinde yapld. 2006 ylndan beri kendini onaran beton konusunda alan aratrmaclar Eric Schlagen ve Henk Jonkers, betonu retirken karmn iine bakteri sporlar ve kalsiyum laktatl gdalar ilave ediyor.
thinkstock
><
Betonda atlak olutuu zaman ieri szan su, bakteri sporlarn etkin hale getiriyor. retim esnasnda eklenen kalsiyum laktatl gdalarla beslenen bu bakteriler kireta retiyor. Kireta suda ok az znen bir madde olduu iin atlak kapanyor ve derinleerek ilerlemesi engelleniyor. Ancak betonun kendini onarmasn salayan karm henz byk lekte ve uygun maliyetle retilebilmi deil. Aslnda iine bakteri katlm imento ile kendini onaran beton retimi konusunda baka niversitelerde de almalar yaplyor. Ancak Delft niversitesi aratrmaclar rettikleri malzemenin mrnn dier yntemlerle retilmi olanlardan 10 kat daha uzun mrl olduunu sylyor. Bu betonun drt yl iinde piyasaya srlecei umut ediliyor. Benzer bir alma Bath, Cardiff ve Cambridge niversiteleri tarafndan ortaklaa gerekletiriliyor. Mikro kapsllerin iindeki bakteriler Delft niversitesi tarafndan yrtlen aratrmada olduu gibi su giriiyle birlikte kireta reterek atla svyor. Aratrmaclardan Dr. Richard Cooper, bakteriler kireta retirken ortamdaki oksijeni kulland iin yapy oluturan elik veya demir iskeletin paslanmasnn da nne geildiini belirtiyor. Ancak beton retmek iin kullanlan imentolu karm hayli bazik olduu iin pek ok bakteri trnn yaamas iin uygun bir ortam deil. Bu nedenle hangi bakteri trlerinin yksek derecede bazik ortamda uzun sre yaayabileceini tespit etmek iin aratrmalar yaplyor. Ayrca beton sertletike younlaan bir malzeme olduu iin bakterilerin bulunduu mikro kapsllerin ezilmesine sebep olabilir. Bu yzden mikro kapsllerin de yeterince salam olmas gerekiyor. Rhode Island niversitesinden Arijit Rose ve Michelle Pelletier almalarnda onarc madde olarak poliretan mikro kapsller iine yerletirilmi sodyum silikat kullanm. atlak olutuu zaman silikat kapsller krlp betonun bileimindeki kalsiyum hidroksit ile tepkimeye giriyor. Oluan kalsiyum-silika-hidrat jel bir hafta iinde sertleerek betondaki gzenekleri kapyor. Pelletier bu yntemin maliyetinin dk olduunu ve dier yntemlerden farkl olarak gne , nem gibi tetikleyicilere ihtiya olmadn belirtiyor. Gney Koredeki Yonsei niversitesi retim yelerinden polimer kimyas zerine alan ChanMoon Chung ise ekibiyle birlikte daha farkl bir yaklamla kendini onaran beton retti. Getiimiz ubat aynda ACS Applied Materials & Interfacesde yaymlanan almada bakteri gibi biyolojik bir ge yer almyor. Betonda bulunan polimer yapl mikrokapsller, polidimetilsiloksan trevi bir polimer ile ben-
Betonda meydana gelen atlaklarn derinlemesiyle yaplarn mr yar yarya ksalabiliyor.
thinkstock
zoin izobtil karm bir zelti ieriyor. Beton zarar grd zaman krlan kapsllerin iindeki zelti ortama dalyor ve gne vastasyla katlayor. Chung, herhangi bir ticari katalizre ihtiya duymayan yntemde kullanlan polimerlerin evreye zarar vermediini de belirtiliyor. Ayrca katalizrler maliyeti artrd iin Dr. Chung ve ekibinin gelitirdii malzemenin maliyeti, katalizr ieren malzemelere gre ok daha az. Kendini onaran betonun kullanm yaygnlaabilirse sadece mali ynden deil evre asndan da byk kazan elde edilecek. nk betonun ana malzemelerinden olan imentonun retimi esnasnda atmosfere salnan CO2 miktar, bir ylda atmosfere salnan toplam CO2 miktarnn %7sini oluturuyor. Ancak yaygn kullanm iin almas gereken iki temel sorun var. Birincisi kendini onaran betonun retim maliyetinin drlmesi gerekiyor. kincisi betonun kendini onarma zelliinin uzun sre devam etmesinin salanmas gerekiyor. Bu iki temel sorun zld zaman beton kanserine de zm bulunmu olacak.
Kaynaklar http://energetics.chm.uri.edu/system/files/Self%2520healing%2520concrete%2520-7-11.pdf http://pubs.acs.org/doi/ipdf/10.1021/am302728m http://www.uri.edu/news/releases/?id=5359 http://www.ugent.be/ea/structural-engineering/en/research/magnel/research/research3/selfhealing http://www.forumforthefuture.org/greenfutures/articles/bioconcrete-uses-bacteria-heal-itself http://www.technologyreview.com/news/511911/self-healing-concrete-uses-sunlight-to-fix-its-own-cracks/ 43
thinkstock
Betonda meydana gelen atlaklar eitli etkiler sonucu hem yaylr hem de derinleir.
Dr. Zeynep Bilgici

2013 TBTAK
TBTAK Bilim Kurulu tarafndan belirlenen, dl almaya hak kazanan bilim insanlarna dlleri Cumhurbakan Abdullah Gl himayesinde ankaya Kknde dzenlenen trenle verildi.
Bilim dl
lkemizde yapt almalarla bilime uluslararas dzeyde nemli katklarda bulunmu, hayattaki bilim insanlarna veriliyor. Altn plaket, dl berat ve 50.000 TLlik para dln ieriyor. Bu dl almaya hak kazanan bilim insanlarna ayrca aratrma destei veriliyor.
zel dl
Bilim dl edeeri olarak verilen zel dl, yurtdnda yapt almalaryla bilime uluslararas dzeyde katkda bulunmu, Trkiye Cumhuriyeti vatanda, hayattaki bilim insanlarna veriliyor. Altn plaket, dl berat ve 50. 000 TLlik para dln ieriyor.
Bilim Tevik dlleri

Yapt almalarla bilime gelecekte uluslararas dzeyde nemli katklarda bulunabilecek niteliklere sahip olduunu kantlam, dln verildii yln ilk gnnde 40 yan gememi hayattaki bilim insanlarna veriliyor. Gm plaket, dl berat ve 20.000. TLlik para dln ieriyor. Yrd. Do. Dr. nan Adagideli Kat hal fizii alanndaki mezoskopik fizik, spintronik ve grafen fizii konularndaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle Tevik dl verilmitir. Grev Yeri: Sabanc niversitesi Alan: Fizik Prof. Dr. Sibel Akar Kimya ve evre alannda biyosorpsiyon ve adsorpsiyon konularndaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle Tevik dl verilmitir. Grev Yeri: Eskiehir Osmangazi niversitesi Alan: Kimya Do. Dr. Zbeyir nkr Matematik alannda aritmetik geometri ve metrik izgelerin deimezleri konularndaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle Tevik dl verilmitir. Grev Yeri: Zirve niversitesi Alan: Matematik
Mhendislik Bilimleri Mhendislik Bilimleri

Prof. Dr. Alphan Sennarolu Kathal ve femtosaniye lazerleri alannda, kzlalt (infrared) blgesinde alan birok zgn kathal lazerlerin gelitirilmesi ve bu lazerler ile femtosaniye sreli optik darbe retimi konusundaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle Bilim dl verilmitir. Grev Yeri: Ko niversitesi Alan: Fizik ve Elektrik Elektronik Mhendislii Prof. Dr. Yk. Mh. Yusuf Altnta Talal imalat alannda mekanik, titreim ve kontrol konularndaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle zel dl verilmitir. Grev Yeri: British Columbia niversitesi Alan: Makina Mhendislii
Sosyal Bilimler
Prof. Dr. M. Utku nver Pazar tasarm alannda merkezi eletirme ve bbrek takas konularndaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle zel dl verilmitir. Grev Yeri: Boston College Alan:Ekonomi
Salk Bilimleri
Prof. Dr. Cihan Yurdaydn Karacier hastalklarnn ekstrahepatik manifestasyonlar ve viral hepatit, zellikle delta hepatit konularndaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle Bilim dl verilmitir. Grev Yeri: Ankara niversitesi Alan: Hastalklar
44
Bilim dlleri
48.TBTAK Bilim dlleri kapsamnda verilen iki Bilim dl, iki zel dl ve on bir Tevik dl ile bir TBTAK-TWAS (Gelimekte Olan Dnya in Bilimler Akademisi) Tevik dl sahiplerini buldu.
Yrd. Do. Dr. Mustafa zgr Gler Kimya, nanoteknoloji ve malzeme bilimi alanlarnda biyomalzemeler ve nanomalzemeler konularndaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle Tevik dl verilmitir. Grev Yeri: Bilkent niversitesi Alan: Kimya Yrd. Do. Dr. Cokun Kocaba Nanoelektronik alannda karbon nanotp ve grafen tabanl elektronik aygtlar konularndaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle Tevik dl verilmitir. Grev Yeri: Bilkent niversitesi Alan: Fizik Do. Dr. Haluk Klah Mikrosistemler ve MEMS alannda Mikro-lekli Enerji Hasad (Energy Harvesting), Mikro-Akkan Sistemler ve BiyoMEMS ve Mikro-g Hassasiyetli vmelerler konularndaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle Tevik dl verilmitir. Grev Yeri: Orta Dou Teknik niversitesi Alan: Elektrik ve Elektronik Mhendislii Yrd. Do. Dr. brahim Bur Msrlolu Ferroelektrik tabakal yaplar ve ince filmler alannda srekli ortam limiti benzetim ve deneysel yaklamlar konusundaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle Tevik dl verilmitir. Grev Yeri: Sabanc niversitesi Alan: Malzeme Bilimi
Kaynak: http://oduller.tubitak.gov.tr/
Do. Dr. Zekai Halc Farmakoloji alannda inflamasyon, oksidatif stres, sepsis, gastrik lser, miyokart enfakts, skemi reperfzyon hasar, diyabet komplikasyonlar ve osteoporoz gibi durumlarn fizyopatolojisi ve farmakolojik tedavisi konularndaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle Tevik dl verilmitir. Grev Yeri: Atatrk niversitesi Alan: Tbbi Farmakoloji
TBTAK-TWAS Tevik dl
Yllar itibaryla fizik, kimya, biyoloji ve matematik alanlarnda dnml olarak verilmekte olan bu dl, bu yl biyoloji alannda verildi. Bu dl kazanan bilim insan TBTAK tarafndan belirlenmi olup, aklanmas iin ilgili Esaslar gerei TWAS onay beklenmektedir. Gm plaket, dl berat ve 2000 ABD Dolarlk para dln ieriyor. Do. Dr. Turgay nver Bitki molekler biyolojisi alannda genom, transkriptom ve mikro RNA konularndaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle TBTAK-TWAS Tevik dl verilmitir. Grev Yeri: ankr Karatekin niversitesi Alan: Molekler Biyoloji
Mhendislik Bilimleri
Do. Dr. Seluk Aktrk Optik ve lazerler alannda lazer nn uzayda ve zamanda kontrol ve uygulamalar konusundaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle Tevik dl verilmitir. Grev Yeri: stanbul Teknik niversitesi Alan: Fizik Mhendislii Do. Dr. Seda Keskin Avc Yeni nesil nano-gzenekli malzemelerin enerji uygulamalarndaki potansiyellerinin atomik dzeydeki hesaplamalarla belirlenmesi konusundaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle Tevik dl verilmitir. Grev Yeri: Ko niversitesi Alan: Kimya Mhendislii
Salk Bilimleri
Prof. Dr. Mnire Erman Akar Dnyada multipl organ donornden yaplan ilk rahim naklinin gerekletirilmesi ve tekniinin tanmlanmas, infertilite ve kanser hastalarnda gvenli ovulasyon induksiyonu konularndaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle Tevik dl verilmitir. Grev Yeri: Akdeniz niversitesi Alan: Kadn Hastalklar ve Doum
45
Dr. Nilda Oklay

Max Planck Enstits Gne Sistemi Aratrma Merkezi
ISON Kuyrukluyldzna ne oldu?

Geen ay bahsettiimiz ISON kuyrukluyldz 28 Kasmda Gnein etrafndan dolanrken eitli uzay teleskoplaryla byk bir heyecanla takip edildi. Yrngesinde meydana gelen deiiklik sebebiyle artk hiperbolik yrngede deil. Yolculuu srasnda toz bulutuna dnmeseydi 400.000 yl sonra bizi yeniden ziyaret edecekti! ISON toz bulutunun daha ne kadar yaayacan ise zamanla greceiz.
ekil 1. Wendelstein Gzlemevinden 16 Kasm 2013te gzlenen ISON kuyrukluyldz ve kanatlar (LMU/MPS, Almanya) (stte)
46
NASA
><
Enberi geii srasnda ISON kuyrukluyldz ne oldu?

ISON kuyrukluyldz (C/2013 S1) Kasm ay ortasna kadar Gnee doru yaklarken parlakln artrarak yolculuuna devam etti. Kasm ortasnda ise kuyrukluyldzn parlakl artt ve plak gzle gzlenebilir hale geldi. Parlaklndaki art takip eden birka gn iinde de ekil 1de grlen kanat benzeri yaplar gzlendi. Bu tip yaplarn gzlenmesine genellikle kuyrukluyldzlarn kaybettii paralar sebep oluyor. ISONdan Kasm ortasnda ka para koptuunu sylemek kesin olarak mmkn olmasa da yaplan parlaklk deiimi analizine gre 1 para koptuu dnlyor. Kopan parann veya paralarn kanat gibi grnmesinin sebebi ise onlarn da kuyrukluyldz gibi gaz ve toz yayyor olmas.
ekil 2. ISON kuyrukluyldznn Gnein etrafndan dolanrken SOHOdan alnm grntleri. Kuyrukluyldz oklarla belirtilen parlak gkcismi.
Bu tip yaplar gsteren, yani para kaybeden kuyrukluyldzlarn, genellikle bir sre sonra yeniden para kaybettii biliniyor. Parlaklndaki deiim ve Gnee enberi geiinden sonra gzlenen yaps, byk ihtimalle 28 Kasmda Gnee hayli yaknken kuyrukluyldzda ikinci bir paralanma daha gerekletiini dnmemizi salyor (ekil 2, st orta). Kasm aynda ISON kuyrukluyldznn yan sra 2P/Encke kuyrukluyldzn da STEREOdan (Gne-Dnya likileri Gzlemevi) gzleme frsat bulduk (ekil 3). 27 Kasmdan itibaren de gzler zellikle SOHOya (Gne Helyosfer Gzlemevi) evrildi. nk SOHO, ISONun enberi geiini ve akbetini gzleyebilecekti. Bu gzlemlere ek olarak SDO (Gne Dinamikleri Gzlemevi) enberiye var, enberi ve enberiden ayrl olmak zere farkl gr asnda gzlemler planlad ve 28 Kasmda her zaman yapt gibi Gnein tamamna bakmak yerine disk kenarlarna ynelerek kuyrukluyldz da gr asna ald.
ekil 2de ISONun Gnein etrafndaki yolculuu SOHOnun gzlemlerinden grlyor. ISON kuyrukluyldznn Gnee yaklak 22,5 milyon kmden (ekil 2, sol st) ve 1,1 milyon kmden (enberi) geip (ekil 2, sa st) yrngesinde ilerleyiini ve sonrasnda da ISONdan artakalan toz bulutunu (ekil 2, sa alt) gryoruz. ISONun enberi geiindeki SDO gzlemlerinde ise bir srpriz yaand. SDO, bu geii grntlemek iin planlad gzlemlerini gerekletirmesine ramen kuyrukluyldz gzledii dalga boylarnda gremedi. 2011de Lovejoy kuyrukluyldznn (C/2011 W3) toz ve iyon kuyruklar ayn filtrelerle gzlendii iin kuyrukluyldz ISONu grlememesi artc oldu. Kuyrukluyldzn SDOnun gr alanlarndan getiine emin olunduu iin bu durumu anlamak gerekten g. nk SDOdan yaplan gzlemlerde oksijen atomlar parlak olarak grlebilir; kuyrukluyldzlardaki buzda, karbon dioksitte ve tozda da oksijen bulunduu iin ISON kuyrukluyldznn da gzlenmesi gerekirdi. ISON Gnee yaklarken belki buzunun tamam buharlat, fakat toz da Gne ta katmanndan geerken sblimletii iin gzlenmeliydi. Bu yzden hl SDO grntleri zayf bir sinyal olarak da olsa ISONu bulmak iin inceleniyor. SOHO ve STEREO sayesinde ISON kuyrukluyldz enberi geiini yaparken uzun bir sre gzlenebildi. ISON kuyrukluyldz umulduu gibi enberi geiini tek para olarak tamamlayamad, paralanmasnn sebeplerini anlamamz salayacak grntler vermedi. Beklenenden ok Merkr daha ksa bir sre plak gzle gzlendi ve ardnda bir sr soru brakarak toz bulutu oldu. KuyrukluylDnya dzn btnln neden koruyamaEncke dna, i yapsnn nasl olduuna ve ISON paralarn yapsna dair bilgilere ulaamamza ramen, ISON milyonlarca insann zellikle enberi geii srasnda izledii ve sonunu merak ettii bir gk cismi oldu. Uzaydaki G- ekil 3. 22 Kasmda ISON ve Encke kuyrukluyldzlarnn STEREOdan elde edilen, ne teleskoplar da ISON gzlemlerini Merkr ve Dnya ile birlikte grnts neredeyse e zamanl olarak herkesle (Karl Battams/NRL/NASA/CIOC) paylat. ISON kuyrukluyldznn toz bulutu halinde yoluna devam etmesi enberi geii sonrasnda plak gzle gzlenmesine engel olsa da, Eyll 2013te kefedilen Lovejoy kuyrukluyldz (C/2013 R1) onun yerini doldurdu.
Kaynaklar http://www.helioviewer.org/ http://www.mps.mpg.de/en/aktuelles/pressenotizen/pressenotiz_20131119.html http://sdoisgo.blogspot.de/2013/11/where-was-comet-ison.html http://sdoisgo.blogspot.de/2013/08/the-perihelion-passage-of-comet-ison.html http://www.isoncampaign.org/ison-encke-nov19-23
47
Dr. Zeynep Bilgici

Sv ortamda Bulunan Moleklleri ncelemenin Yeni Yolu Altn ve Iktan Geiyor

Do. Dr. Hatice Altu ve ekibi moleklleri bulunduklar ortamda kzltesi tayf lm yntemini kullanarak inceleyebilecekleri yeni bir cihaz gelitirdi. Doktora eitimini Stanford niversitesinde yeni lazer sistemleri ve optik aletlerin gelitirilmesi zerine yapan Altu, nanoteknoloji konusunda da nemli pek ok almaya imza att. Son dnemde aratrmalarn biyoloji alanyla da birletiren Altuun 2010 ylnda gelitirdii virsleri tespit edebilen biyosensrler bilim dnyasnda byk ses getirmiti.
48
><
Do. Dr. Hatice Altu Kimdir?

Do. Dr. Hatice Altu ve ekibi Temmuz aynda Nature Commmunication dergisinde yaymlanan yeni almalarnda ip teknolojisini kullanarak proteinlerin ve baka baz nanoparacklarn plazma iindeki etkileimlerini yksek duyarllkla gsterecek yeni bir yntem gelitirdi. Temel biyolojik etkinliklerde ve baz hastalklarn tedavi srelerinde kullanlabilecek bu yntemde kzltesi nlar ve altn nanoparacklar grev yapyor. Kzltesi tayf lm, kzltesi nlarn molekln titreim hareketleri tarafndan sourulmasna bal olarak gelitirilen bir yntem. Kzltesi ma, elektronik geileri salayacak kadar yksek enerjili olmad iin molekldeki balar krmaya veya elektronlar uyarmaya yetmez, fakat molekldeki dnme ve titreim dzeyleri arasnda gei salayabilir. Bu yntemle ierii bilinmeyen birok maddenin yapsnda bulunan ilevsel gruplar belirlenebiliyor. Fakat svlarn zellikle de suyun sourma bantlar ok gl olduu iin, sv ortamdaki molekller kzltesi nlar kullanan mevcut yntemlerle detayl olarak incelenemiyordu. Dr. Altu bu soruna zm getirmek amacyla yeni bir cihaz gelitirdi. Sadece bir yzeyi nano byklkte altn paracklar ile kaplanm bu cihaz kk blmelerden oluuyor. Yzeydeki nanoparacklar hem incelenecek molekllerin bir yzeye toplanmasn, hem de gnderilen nn plazma ve su gibi ortamlarda nanometre byklndeki bu blmelere odaklanmasn salyor. Bu yntemde, gnderilen n blmeyi dolduran svnn tamamndan gemeyip sadece nanoparaca ulat iin hedefteki molekllerin zerine odaklanm oluyor, bylece hedef molekller kzltesi tayf lm kullanlarak hayli hassas bir ekilde incelenebiliyor. Inn yansyarak geri dnd bu yntem, bu ynyle de i yansma olmayan dier klasik yntemlerden ayrlm oluyor. ok az miktarda rnek kullanlarak analiz yaplmasn salayan ve antikorlar zerinde yaplan ilk denemelerde olumlu sonu veren bu yntemle yakn zamanda kanser ve nrolojik hastalklarn tedavilerinde kullanlan ilalarn etkilerini incelemek mmkn olacak. Kzltesi tayf lmn ip tabanl teknolojiyle etkinletiren ve biyolojik molekllerin kendi ortamlarnda incelenmesini salayan bu yntem bir ok tbbi uygulamada nemli bir yer bulacak gibi grnyor.
2000 ylnda Bilkent niversitesi Fizik Blmnden mezun olduktan sonra Stanford niversitesinde Uygulamal Fizik Blmnde yeni lazer sistemleri ve optik aletler zerine doktora eitimini tamamlad. 2007-2013 yllar arasnda ABDdeki Boston niversitesi Elektrik Mhendislii, Bilgisayar Mhendislii ve Biyomhendislik blmlerinde yardmc doentlik ve doentlik yapan Dr. Altu, u an almalarna sviredeki cole Polytechnique Fdrale de Lausanne (EPFL) niversitesinde devam ediyor. 2011 ylnda Popular Science dergisi tarafndan belirlenen Brillant 10 listesine giren Dr. Altu, nanolekli fotonik malzemeler, nanoplazmonik malzemeler, biyo-fotonikler ve fotonik kristaller gibi farkl alanlarda yapt baarl almalardan dolay pek ok dln de sahibi. Bu dller arasnda Amerikan Optik Topluluu tarafndan verilen Adolph Lomb Madalyas (2012), ABD Bakan tarafndan verilen Gen Bilim nsanlar ve Mhendisler Bakanlk Kariyer dl (2011), NSF Kariyer dl (2010) saylabilir.
Kzltesi n Su moleklleri k n ile etkileerek lmlerin sonucunu etkiliyor.
Kzltesi n Altn nanoparacklar hem odaklyor hem de protein ve ila gibi moleklleri seici olarak yakalyor.
Analiz edilen molekller svda serbeste dolayor.
Analiz In geri yansyor...
Analiz
...bylece su molekllerinin sonucu etkilemesi engelleniyor.
Kullanmda olan yntem
Dr. Altuun gelitirdii yeni yntem
49
Trkiye Doas Fauna
Dr. Blent Gzceliolu
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
Hz Rekortmeni Dnyann En Hzl Kuu
Gkdoan
50
Yabani hayatta en ilgi eken hayvan grubu arasnda yrtclar ilk srada gelir. Yrtclar arasnda byk kedilerle birlikte yrtc kular her zaman ilgi eker. Avc olan bu trler iin hzl olmak yaamlarn ve soylarn devam ettirebilmeleri iin olmazsa olmazlarn banda gelir. En hzl trler amalarna ulatktan sonra hzlarn azaltr ve dinlenmeye geerler. Bu nedenle patlayc hzlarnn sonunda hedefe ulamalar ok nemlidir. Atmacalar, aylaklar, kartallar, ahinler, doanlar gndz avlanan yrtc kulardr. Bu yrtc kularda ortak zellik, yakalamaya ve tutmaya uygun keskin sivri trnakl, mahmuzlu gl peneler ve paralamaya uygun sivri engel gibi bir gagadr. En nemlisi de hepsinde bulunan ok hzl uabilme yeteneidir. En hzl olanlar gkdoandr.
Gkdoanlarn srt ksm mavimsi gridir. Karn ksm beyazms (bazen krem) renk zerine koyu izgilerle kapldr. Boaz ksmnda bu izgiler grlmez. Yanaklar gz iine alacak biimde siyah renktedir. Ban st de siyahtr. Diiler erkeklerden %30-35 daha byk olur. Tm dnyada ve lkemizde yaygn olarak bulunurlar. Yksek kayalkl dalk blgeler, yar step alanlar, ormanlar bata olmak zere hemen hemen her yerde yaarlar. Hatta gvercin ve kumru avlamak iin kentlerde bile yaamaktadrlar. Kendinden kk kularn yan sra avlayabildii kendinden byk tm kular da besinleri arasndadr. Uarken havada daireler izer. Avlanrken yksekten kanatlarn vcuduna yaptrarak dikey ynde hzl dala geer. Bu arada hz saatte 385 kmye eriebilir. Bu anlk hz canllar lemi iin rekordur. Kendilerinden kk kular yakalarken byk olanlar nce yaralayp drdkten sonra yerler. Ortalama her be daltan birinde baarldr.
Fotoraflar: Murat Demirta Kaynak: http://www.trakus.org
51
R esif Mercanlar
Tarih ncesi Anadoluda
Ankara, Malatya, Gmhane, Diyarbakr, Afyon, Konya gibi gnmzde denizle ilikisi kalmam bir blgede deniz kabuklular, mercanlar gibi deniz canllarna ait bir fosil bulmak artc gelebilir. Anadoluun jeolojik devirler boyunca geirdii sreleri bilenler iinse bu durum normaldir. Gnmzden 65 milyon yl ncesine kadar Tetis deniziyle kapl Anadoluda deniz canllarna ait izlere, fosillere rastlamak zor deildir. Deniz canllar iinde yapsnda kalsiyum karbonat gibi maddeler tayanlarda fosilleme meydana gelmesi kolay olur. Mercanlar da (Anthozoa) kalsiyum karbonat ieren yaplar rettiklerinden en ok fosil oluturan grup olarak bilinir. Fosilleme mercanlarn lm, yumuak dokularn rmesi, gmlme ve talama biiminde gerekleir.
52
Trkiye Doas Doa Tarihi
Dr. Blent Gzceliolu
Mercanlar Paleozoyik dnemden (545 milyon-251 milyon yl nce) Miyosen dnemin sonuna kadar (24-5 milyon yl nce) kadar olan dnemde Anadolunun hemen hemen her yerinde, zellikle Toroslar boyunca zengin ve eitli mercan topluluu fosilleri oluturdu. rnek olarak Calamophyllia, Lithostrotion, Michelinia, Placosmilia, Montlivaltia, Tarbellastraea, Caninia, Montlivaultia, Favia, Porites, Thamnohyllum cinsleri verilebilir. Mercanlar genellikle koloni oluturarak yaayan deniz canllardr. Yumuak vcutlu olanlar olduu gibi ta gibi ok sert yapda olanlar da vardr. Madreporaria takm olarak bilinen sert mercanlara ta mercanlar ya da resif mercanlar denir. Baz trleri, zellikle tropikal sularda yaayanlar, setler ya da ok byk adalar oluturabilir. Resif mercanlar zooxanthella denen mikroskobik algle simbiyotik ilikilerinden (karlkl yarar salanan iliki) dolay n bol ulat yerlerde, 50 metreye kadar olan derinliklerde bulunur.
izim : Aye nan Alican

Kaynak Kaya, T., Kl A. M., Sara, G., Aydn, A., Fosiller ve alma Yntemleri, TMMOB Jeoloji Mhendisleri Odas, Ankara nan, N.,Trkiyenin nemli Omurgasz Fosilleri, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2008. 53
zlem Kl Ekici
Dr., Bilimsel Programlar Bauzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Robot Arlar
Dnyann en minik uan robotlarn boylarndan ok byk grevler bekliyor!
>>>
Birok bitkinin tarmsal retimi iin gerekli olan doal tozlatrclarn hayat ve gelecei byk tehlike altnda. Her geen gn saylar hzla azalan balarlarna bu nemli grevde yardmc olabilmesi amacyla gelitirilen teknoloji rn mekanik arlar arazideki ilk uularna hazrlanyor. Peki bu robot arlar balarlarnn yzyllardr gerekletirdii, iekten iee konup gnein altnda dans ederek polen tama ve bitki dlleme grevini baarabilecek mi? Birok bitkinin gelecei robot arlar sayesinde mi garanti altna alnacak?
rlarn olmad bir dnyada yaamak zorunda kaldmz dnelim. Muhtemelen alktan lmezdik, ama ok sevdiimiz baz meyvelerden ve hem insanlar hem de hayvanlar iin besin kayna olan baz bitki trlerinden mahrum kalrdk ya da o bitkileri bulmakta ok zorlanrdk. nk farkl yz otuz bitki tr zellikle arlarn neden olduu tozlama neticesinde dlleniyor, neslini devam ettiriyor ve meyve veriyor. Bu da reticiler iin ylda yaklak 15 milyar dolar deerinde rn verimine denk geliyor.
En bata bal olmak zere elma, badem, pancar, soan, kaba yonca, yaban mersini, zms meyveler, fndk, kabak, salatalk, havu, karpuz, kavun, avokado, kivi, soya fasulyesi, ayiei, kays, pamuk, brokoli, karnabahar, marul, kahve, eftali, misket limonu ve portakaln tadna bakma ya da bu bitkileri kullanma ansmz belki de hi olmazd. Sadece gda sektr deil, hayvanclk iletmeleri ve tekstil sanayisi de yem bitkileri ve pamuun retim miktarnn ihtiyac karlayamayacak kadar azalmasndan dolay byk zarar grrd.
55
Robot Arlar
Arlara Neler Oluyor?

Getiimiz son birka yldr medyada ska karmza kan Koloni k Bozukluu/Sendromunu (CCD) ounuz duymusunuzdur. zellikle 2006 ylndan beri kendini hissettiren bu sendrom, kolonilerdeki ii arlarn, kralie ary ve bal petei gzlerinde bymeyi bekleyen larvalar arkalarnda brakarak, polen toplamak zere kovandan ayrlp bir daha geri dnmemeleri eklinde tanmlanyor. Tuhaf bir ekilde kaybolan ii arlarn ne ls ne de dirisine kovann bulunduu blge civarnda rastlanmyor. Terk edilen kovana bakldnda ise birok petek gznn normalde olmas gerektii gibi larvalar ve balla dolu olduu grlyor. Yani grnrde kovanda ters giden bir durum yok. i arlarn arazide esrarengiz bir ekilde kaybolmas ve kovanlarna geri dnmemesi neticesinde kovanda kalan kralie ar ve larvalar zamanla ld iin koloninin tamam yok oluyor. Bu durum nedeniyle balarlarnn says dnya genelinde gittike azalyor. Yl iinde normalde en fazla %15-20 olan koloni k kayplarnn, bata ABD olmak zere birok Avrupa lkesinde, CCD nedeniyle %60-80lere ulat belirtiliyor. zellikle tarmsal retimin youn olduu lkelerde bu durum ok byk skntlar douruyor. Aratrmaclar arlarn yok olmasna yol aan bu durumun nedenini kesin olarak bilmiyor. Ancak kresel snma, olumsuz hava koullar, doal yaam alanlarnn azalmas, zellikle arlarn sinir sistemi zerinde etkili olan neonicotinoids tr tarmsal ilalar, endstriyel tarm ve yllardr uygulanan monokltr tarm, hastalk etmeni mikroorganizmalar, zararl bcekler, parazitler, hava kirlilii, Gne frtnalar sonucunda Dnyann manyetik alannn bozulmas, gezginci arclk ve yetersiz beslenme neticesinde arlarn yaad stres gibi birok olumsuz etkenin beraberce bu duruma yol at konusunda hemfikirler.
Uan Mini Robot Teknolojisi

Hi phe yok ki arlar ve dier bcekler doadaki en iyi tozlatrclar ve bugne kadar bu doal tozlatrclar kadar etkili olabilecek alternatifler ortaya kmad. En kt duruma kar hazrlkl olmak isteyen ve arlarn toplu lmleri zerine harekete geen baz lkeler alternatif arayna girdi ve bu amala bilim insanlarn yksek bteli projelerle tevik etmeye baladlar. Bir bcek kadar kk olan ve uabilen robot teknolojisinin hzla gelitii son birka ylda abalar ilk meyvelerini vermeye balad. ABDnin Harvard ve Northeastern niversitelerinden aratrmaclar Robert Wood, Radhika Nagpal ve Gu-Yeon Wei, imdilik 15 dakika sreyle rahata uabilen, kanat genilii 3 cm, arl ise 80 mg olan, saniyede 120 defa kanat rpabilen ve uzaktan kontrol edilebilen dnyann en kk uan robotlarn gelitirdi. Bu mekanik arlarn kanatlar seramikten, gvdeleri st ste tutturulan katlanabilir levhalardan oluan karbon fiber ve titanyumdan yaplm, yapay kanat kaslar piezoelektrik aktatr motoru ile hareket edebiliyor. Yapay kanat kaslarn hareket ettiren aktatr motorun piezoelektrik zellii sayesinde, ince seramik eritler elektrik akmyla sklaarak robotlarn kanatlarn saniyede 120 defa rpmasn salyor. G kayna olarak imdilik gvdelerine balanan ok ince elektrik kablolar kullanlyor. Bu g kayna ile robot arlar sadece 15 dakika havada uabiliyorlar. tme ve hareket ettirme gc daha fazla olan bir g kayna ya da pil kullanmak arl artrd iin robot arlarn hareketlerinde kstlamalara neden oluyor. Teknik ekibin bu sorunu zmek iin youn bir ekilde alt belirtiliyor. Uzmanlarn hedefi, robot arlarn sadece balarlarnn bireysel davranlarn deil binlerce arnn aralarndaki etkileimler sonucunda oluan ve ar kolonisine has davranlar taklit edebilmesini salamak.
56
<<<
Balars beyninin geree yakn bilgisayar modellerini gelitiren uzmanlar, robot arlarn da ok yakn bir gelecekte grme ve koku alma yeteneine sahip olacan belirtiyor. Yapay beyne ve zekya sahip binlerce robot arnn, gerek ar kovanndaki arlar gibi ibirlii iinde araziye kp gz ve anten yerine geen yapay alglayclar yardmyla hedef bitkileri bulup iekler arasnda polen tayarak tozlama olayn gerekletirebilmesi iin yaplan almalar hzla devam ediyor. Yapay beyin oluturacak ekilde gelitirilen donanm ve yazlm sayesinde, robot arlarn uu kontrol yeteneine, dier robot arlar ve baka cisimleri hissetme ve tanma, ayrca otomatik karar alma mekanizmalarna sahip olaca belirtiliyor.
Robot Arlarn Gelecei

Robot arlarn en nemli grevi, tarmsal alanlarda iekler arasnda polen tayarak bitkileri tozlatrmak. Fakat bu uan minik robotlar iin baka grevler de dnlyor. Srler halinde uan robotlar arama ve kurtarma almalarnda, askeri gzetlemede, evre kirliliini ve hava olaylarn izlemede, zellikle zehirli ve tehlikeli kimyasal szntlar belirlemede, yerst haritalama, trafik izleme ve her trl grntleme projesinde kullanlabilecek. Robot arlarn pratikte kanat rpp saatlerce uabildiini ve tozlatrmalar gereken bitkilerin ieklerini de arazide kolayca, vakit kaybetmeden bulabilecek ekilde programlandklarn dnelim. Yapay kovandan havalandlar, yapay zeklar, yn bulma teknolojisi ve optik alglayclar yardmyla hedef iee ynlendirildiler. Poleni iekten topladlar ve arazide ayn eitteki bir baka iee konarak topladklar poleni o iein zerine braktlar.
Grevleri sona erdiinde de tekrar kovanlarna geri dndler. Bu arada, bu mekanik arlarn ufak bir iein ta yapraklarnn iine rahatlkla girebilecek kadar kk olmas gerekiyor ki polenleri hedef organa brakabilsinler. Tm bu ileri yapabilmek iin robot arlarn kendi kendilerine dnmesi ve karar vermesi gerekiyor. nk gerek bir balars kolonisinin doas gerei, her bir ar kendilerine ne yapmalar gerektiini syleyen bir lidere ya da merkezi kontrol sistemine gerek olmadan, igdsel ve genetik bir ekilde kovandaki ya da kovan dndaki grevlerini aksatmadan, seri bir ekilde yerine getirir. Eer kovanda fazladan polene ve bala ihtiya varsa ii arlar hasat iin havalanr, kovann bakm ve temizliinin yaplmas gerekiyorsa arlar evde kalr. Daha acil durumlarda mesela kralie ar beklenmedik bir zamanda lrse, arlar hemen deien duruma ayak uydurarak yeni bir kralie arnn yetimesine ortam hazrlar. Yzlerce hatta binlerce ardan oluan koloni tm bu grev dalmn hi vakit kaybetmeden ve hibir iletiim bozukluu yaamadan yerine getirir. Tm bunlar gz nne alrsak, robot ar uzmanlarn gerekten uzun ve zor bir sre bekliyor. Aratrmaclar nmzdeki birka yl iinde robot arlarn kontroll laboratuvar koullarnda rahata uabileceini, yaklak 10 yl iinde de tarm arazilerinde yaygn bir ekilde kullanlabileceini ngryor. Eer proje amacna ular, hele bir de robot arlara bir eit ar kostm giydirilebilirse, bal yapamamalar dnda, pratikte gerek balarlarndan farklar olmayacak gibi grnyor!
Kaynaklar http://robobees.seas.harvard.edu/ http://phys.org/news/2013-05-robobees-robotic-insects-flight-video.html http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=robobee-project-building-flying-robots-insect-size http://www.youtube.com/watch?v=XXF5_gybhMM http://en.wikipedia.org/wiki/RoboBee http://www.activistpost.com/2013/04/robobee-robotic-pollinators-to-replace.html 57
Dr. Zeynep Bilgici

Arlar Sadece Bal Yapmaz!
>>>
Ar deyince biroumuzun aklna ilk olarak bal gelse de arlarn kovan temizliinden kendini savunmaya, beslenmeden petek yapmna kadar kulland farkl pek ok madde var. Btn bu maddeler zengin kimyasal ierikleri nedeniyle tarih ncesi dnemlerden gnmze kadar amansz hastalklara deva, gzellik forml ya da genlik iksiri gibi araylar olan insanolunun ilgisini ekmitir.
Ar st iinde gelimekte olan kralie ar larvalar
nenin Ucunda Ne Var?
Kimyasal ierii bir hayli zengin olan ar zehrinin iinde baz proteinler, peptitler, aminler, aminoasitler, glukoz ve fruktoz gibi ekerler, fosfolipitler ve uucu maddeler bulunur. Bu bileenlerin byk bir ksm farmakolojik adan etkinlik gsterir. Kuru zehrin yaklak %50sini oluturan ve peptit yapsnda olan melittinin ayr bir nemi vardr. Melittin lokal ve genel olarak toksik etki gsteren bir maddedir.
Hemen hemen biroumuzun bana gelmi ac deneyimlerden biridir ar sokmas. nce ciddi bir ac arkasndan ilik, ar, kzark, kabart oluur. Ar bir ka saat iinde gese de ilik genellikle daha Kralie Arnn Srr uzun srer. Ar zehrine alerjisi olmayan Arlarn doamza kazandrd baka bir insann bana gelebilecek ar sokmabir madde de ar st. Besin deeri hayli snn ardndan bu sonular grlr. Oysa zengin olan ar st 5-15 gnlk ii arbir de bu kadar ansl olmayan ve ar zehlarn hypopharyngeal salg bezlerinden rine kar alerjisi olanlar var. Bu insanlar salglanan ve kralie ar ile gen larvalaiin ar sokmas ok daha ciddi sonulara rn beslenmede kulland bir gda madhatta lme bile yol aabilir. Bir ar zehir kesesinde yaklak 0,3 mg zedesi. i arlarla ayn genetik yapya Peki, kck bir balarsnn tehhir retir ve tehlike annda bu zehri kolonisini sasahip kralie ar, ii arlardan farklikelere kar kendini savunabilevunmak iin hayat pahasna kullanr. Ar inesi, abdol olarak hem larva hem de ergin cei ve hayat pahasna kullandmenin (karn) sonunda yer alr. st ksm barsaklara badnemde daha fazla miktarda ve zehrin yaps nedir? Balarl olan oval zehir keseciinin alt ksm sivri uludur. Ar inesidaha uzun sre ar st ile bess zehri kokusuz, ak renkli, ni saplaynca zehir keseciini skar, bu esnada inenin ucunda bulenir. Bu nedenle kralie arkeskin bir tad olan, ac bir lunan kanca benzeri yaplar, inenin sapland yerden kmasn engelnn yumurtalar ve erkek svdr. Berrak ve asidik ler. Bir canly soktuunda sadece zehir kesesini deil inesini, barsaklararlarn spermlerini depo yapdaki (pH: 5,0-5,5) nn bir ksmn, dier bir deyile vcudunun byk blmn kaybeden bir baettii kese ok iyi geli%88i su olan bu zelars ksa zamanda lr. Etkin pek ok madde barndran ve tedavi amal ir. Ayrca kralie arnn hir, oda scaklnda ada kullanlan ar zehrinin toplanmasnda en basit yntem, zehrin cerramr de dier arlardan buk kurur ve arlnn hi yollarla karlmas olsa da gnmzde elektrik oku uygulamadaha uzundur. i arlar sayaklak %30-40n kaybes kullanlyor. Zehir toplama aletlerinde elektrik okuyla kardece 35-40 gn yaarken, krader. Kuruma esnasnda renlaan arlar tepki olarak yzeye inelerini batrp zehirlelie ar yaklak 4-6 yl yaar. gi genellikle ak sarya, bazen rini salglyor. Salglanan zehir toplanyor. Bu sistemAr st beyaz-krem renkte, de kahverengiye dner. Taze ve de arnn inesinin taklmayaca zellikte malkendine zg kokusu olan, karmakurumu zehirde uucu bileenlezemeler kullanld iin ar kolonisine zarar k kimyasal ve fiziksel yapl homojen re bal olarak ierik oranlar deiverecek kadar ok ar lm olmuyor. bir madde. Tad eki-ac arasnda olan ar se de ikisinin de biyolojik etkinlikleri st asidik bir yapya sahip (pH: 3,6-4,2). benzerlik gsterir.
59
wikipedia Petek gzlerindeki yumurta ve larvalar
Bu maddenin etkin zelliklerinden faydalanarak gelitirilen ve nanoarlar ad verilen paracklar kanser tedavisinde umut verirken, yakn zaman nce yaymlanan bir dier almada yine bu maddenin HIV virsne kar kullanlabilecei gsterildi. la olarak kullanlmas tarih ncesi dnemlere dayanan ar zehri, gnmzde baz alerjik ve romatizmal hastalklarn ve eklem rahatszlklarnn grld pek ok hastaln tedavisinin yan sra estetik amal yaplan uygulamalarda bile kullanlyor.
i llenm rnn d a e alar t li r Kra umu kt y a r b n ar k g olarak il r la a v rmy an lar len ka o p 21 dan olu e r v bal i arla ur. , sonra lu le an y o r t a a s lie rd i arl nra kra lerse i o ir s n tir. n le e i s d rin mem la be e srele r geli la m n li a e g n r g eo uygu gnlk ve rem reve kleri g ktr e c e k e li n y ha ektar v stle olur, n iinde i i n m lo li o e K ri g acak salay enele olarak alarn m r. la p to hiptirle polen e de sa in r le z e koku b
Taze ar stnn yaklak te ikisini su oluturuyor. eriinde protein, eker, ya ve mineraller de bulunuyor. nsanlarn temel ihtiyalarndan olan aminoasitler ve trevleri, potasyum, inko, sodyum, demir, bakr gibi mineraller, A, D ve K vitaminleri ar stnn bileenleri arasnda saylabilir.
Kovandaki Hijyenin Kayna

Arlarn savunma ve beslenme iin kulland svlardan bahsettikten sonra biraz da arlarn temizlik ve yaltm iin kulland propolisten bahsetmekte fayda var. Propolis, bitkiler ile balarlar arasndaki mthi balardan biri. Bitkilerin byk bir blm yapraklarn, ieklerini, meyvelerini ve gvdelerini rmeye kar koruyan, s yaltm salayan antimikrobiyel zellikli reine benzeri maddeler salglar. Arlar bu maddeleri zellikle aalarn gvdelerindeki atlaklardan, tomurcuklardan ve yapraklardan toplayarak kovana getirir ve salgladklar baz enzimlerle bu maddelerin biyokimyasal yapsn deitirerek propolis ad verilen ve rengi kirli sar ile koyu kahve arasnda deien maddeler retir.
Propolis
60
Propolis kovann hem temizliinde hem de yaltmnda kullanlr. Kovandaki atlaklar ve delikleri svamak, kovan zellikle k aylarnda souktan ve nemden korumak iin de propolis kullanlr. Bylece dardan gelen mikroplar da engellenmi olur. Ayrca arlar kovana giren ve tayamayacaklar kadar byk bcekleri ldrp balmumu ve propolis karm bir maddeyle kaplar. Kovanda ak havadan ok daha az mikroorganizma bulunmasn salayan hijyen kayna propolisin kimyasal ve fiziksel ielkbaha r geldi de esk inlen, arlarn gelimelerii topland bitkiye ve i propo li k s le l r r, s rini tamamlamas ve corafi blgeye garlar h ep birli nat rp kte kaarak ko salg bezlerinin gere baz deiiklikvan ha tm p etek g valand limesi iin gerekler gsterse de ter z r leri pro , lenir ve polisle cilalan t e r m li olan balca promelde ayn zellik. Krali izlarn b e ar yu u pete m u r tatein kaynadr. Kolere sahiptir. Yapsnk gzle teker b rine te rakr v ker vann protein ihtiyadaki maddeler arasnda e h er bir g de yen zi arlar cn karlamak ve yavreine, aromatik ve uugeliir. rular beslemek iin arcu yalar, polen, organik lar tarafndan toplanan pobileikler (flavonoidler, hidlen, petek gzlerinde deporoksiflavonlar, baz asitler) salanr. Burada ilenerek ar ylabilir. ekmei haline getirilir Gnmzde propolive o haliyle yavrularn sin antibakteriyel, antivibeslenmesinde kullanlr. ral, antitmr, antikanser Kimyasal bileenler asnolduu ve yalanmaya kardan hayli zengin olan pole biyolojik etkinlie sahip olnin bileenleri arasnda produu biliniyor. Polen teinler, karbonhidratlar, lipitler, mineral maddeler ve vitaminler bulunur. FaUtu Utu Ar Utu! kat topland bitkinin tr, hava scakl Ayana Ne Yapt? ve toprak nemi gibi birok faktr polenlePolen, iekli bitkilerin erkek re- rin besin deerini etkiler. Dolaysyla pome organlarnn st ksmnda bulunan, lenin ierii ayn bitki iin blgeden bldllenmede rol olan ve balars tarafn- geye hatta ayn blgede mevsimden mevdan toplanan kuru iek tozlardr. Po- sime deiebilir.
Arlar Sadece Bal Yapmaz!
<<<
Petek Neden Yaplr?

Bir dier ar rn de balmumudur. Balmumu ii arlarn (12-18 gnlk) karn halkalarnda bulunan salg bezlerinden salglanan ve petek yapmnda kullanlan bir maddedir. Salglandnda beyaz olan balmumu sonPolen toplayacak ar ra koyular. Petein hammadbir miktar bal yutarak kodesi olan balmumu propolisle vandan kar, sonra poleni alakartrlarak balla dolu veya ca iek tozunun stne konar. iinde yavru bulunan penceden yutmu olduu bal iein ertek gzlerinin kapatlmakek organlar zerindeki iek tozlarna busnda ve kovan iindeki latrr. Toz halindeki polenler hem birbirlerine yabanc maddelerin kaphem de arnn gs ve karn tylerine yalanmasnda kullanlr. Balpr. i arlarn arka bacaklarndaki mumunun temel bileenlepolen kesesinde depolanan polenler kovana gvenli bir eri arasnda doymu ve doymakilde ulatrlr. m monoesterler, diesterler, doymu ve doymam hidrokarbonlar ve serbest asitler saylabilir.
Balmumu salglayan ii arlar midelerini bal ile doldurduktan sonra bir araya gelerek bir zincir oluturur ve yaklak 24 saat sren ilemin ardndan balmumu pulcuklarn sentezlemeye balar. Pulcuklar ene ile yorularak petek gzleri yaplr. i arlarn 1 kg balmumu yapabilmesi iin 6-10 kg bal tketmeleri gerekir.
Ar ekmei
Kaynaklar Kumova, U., Ar Zehrinde Bilmedikleriniz, Bilim ve Teknik, Say 397, s. 88-92, 2000. https://www.sciencenews.org/article/bee-venom-component-might-offer-hiv-protection. http://www.news-medical.net/news/20090811/Nanobee-drug-delivery-to-tumors.aspx. http://www.apitherapie.ch/files/files/Gift/VenomBooReview.pdf. http://www.aricilik.gov.tr/content/aricilik_bilgileri/ari_urunleri_48.aspx. http://www.kmyo.duzce.edu.tr/kmyo/myos/pdf/MYO_OS_7010.pdf. elemli, ., zkrm, A., Bal Arlarndan Gelen Salk: Propolis, Bilim ve Teknik, Say 526, s. 28-31, 2011. Kumova, U., Korkmaz A., Doann Harika rn Ar St, Bilim ve Teknik, Say 395, s. 96-101, 2000. ahinler, N., Ar rnleri ve nsan Sal Asndan nemi, MK Ziraat Fakltesi Dergisi, Say 5, s. 139-148, 2000. 61
Ouz Bolgi
ODT IGEM 2013 Takm
><
Koloni kne are Altn Madalya Getirdi

11-13 Ekim 2013 tarihleri arasnda Fransann Lyon kentinde gerekletirilen Genetii Tasarlanm Makineler Avrupa ampiyonasnda ODTl rencilerin oluturduu takm Bee Subtilis isimli projeleriyle altn madalya kazand. Yarmay ve kendilerine altn madalya getiren projeyi, proje ekibinden Ouz Bolgi anlatt.
METU iGEM biyoloji, evre mhendislii, istatistik, molekler biyoloji ve genetik blmlerinin birinci ve ikinci snf rencilerinden oluan dinamik, renkli ve gen bir takm. Do. Dr. Meral Kence, Do. Dr. Zeynep Kalaylolu, Do. Dr. Mesut Muyan, Prof. Dr. Glay zcengiz danmanlnda, ODT Biyomedikal Mhendislii Blmnde yksek lisans rencisi Alian Kayablenin de yardmlaryla gerekletirilen projede grev alan dier takm yeleri ise Side Selin Su Yirmibeolu, Ouz Bolgi, zgn Krdar, Emre lpars, Buse bilir, Ekin Salcan, Batuhan Elin, Grkan Akan, Aykal Refik Akn, eniz Yksel, Burak Kzl, Mge Sak, Bilge Bykdemirta, Mehmet Nizamolu, Hakan Takran, Begm Ece Tohumcu, Samet Albayrak, lkem Kumru, Uurcan Sakzl, Irmak Suba ve Ayegl Dede.
he International Genetically Engineered Machine Competition, iGEM ya da Trke adyla Genetii Tasarlanm Makineler Yarmas, gen rencilerin, yaratclklarn ve alternatif dncelerini danman profesrlerinin bilgi ve tecrbeleriyle birletirerek dnyadaki sorunlara kar zmler gelitirip bu projeleri hayata geirmelerini salamaya alyor. 6 yldr yarmaya katlan ODT iGEM takmlarnn 2013 yl katlmcs olarak, bu sene gerek tarm gerekse doa iin ok tehlikeli olan Koloni k Sendromunu (CCD) alma konusu olarak setik. Koloni k Sendromu, arlarn ciddi oranlarda kaybolmasna ve lmesine sebep oluyor. Bu duruma neden olan pek ok etkenin yan sra, yeni yaplan aratrmalar, neonicotinoid denilen tarm ilalarnn ok daha byk bir sorun olduunu ne sryor. Biz de ODT takm olarak arlarn kaybolmasna kar zmler aradk. Bunun iin oluturduumuz sistem farkl paradan oluuyor. lk paray, neonicotionidlerin arlar iin zehirli olan temel maddesini arlar zehirlemeyecek hale dntrecek ekilde tasarladk. iGEM yarmasnn da ncln yapt, biyolojinin yeni bir alan olan sentetik biyolojinin yardmyla bu maddeyi zehirsiz hale getirebilen bir enzim bulduk ve bu enzimi kodlayan genleri, tasarladmz genetik devreye ekledik. Bu genetik devreyi de, arlarn midesinde arlarla beraber yaayan bakteri trlerinden birine aktardk. Bu sayede, arlar kendileri iin zehirli olan ilatan etkilendikleri zaman, tasarladmz sistem, arlarn midesinde bu maddeyi arlar iin tehlikeli olmayacak bir hale getirecek.
Yaptmz aratrmalardan projenin bu ilk parasnn arlar korumak iin yeterli olmayacan tespit ettik ve arlarn baklk sistemini glendiren bir molekl (p-coumaric acid) olduunu bulduk. Bizim de salmz koruyan nemli bir antioksidan olan bu asit, arlar tarafndan polenlerden alnp balda depolanyor. Ancak arclar genellikle arlara k bal brakmad ve arlar frktoz urubu ile besledii iin, arlar bu antioksidana ulaamyor. Bu molekl arlar kendileri retirse, hlihazrdaki beslenme sorunlarn da zebileceimizi dnerek, bu molekln retilmesini salayacak bir gen bulduk. Bulduumuz bu gen ile oluturduumuz para, arlarn midesinde bu molekl oluturan enzimler oluturarak arlarn doal baklk sistemini de glendirmeyi amalyor. Son olarak da, paralar aktardmz bakterileri kontrol etmeyi ve kurduumuz gen dizilimlerinin doaya kamasn engellemeyi amaladk. Arlar arclkta kullanlan, doada bulunmayan ve arlar iin zararsz bir ekeri tkettikleri srece bakteriyi hayatta tutacak bu para, bu ekerin yokluunda bakterinin kendini ldrerek yok olmasn salyor.
Dr. zlem Kl Ekici
><
Arm, Balm, Peteim!

Petein Geometrisi: Petek, arlarn kovandaki bal, poleni, ieklerin balzn yani nektar, ar stn, ar ekmeini ve suyu depolad, ayrca yumurtalarn ve yavrularn barndrd gzlerden oluur. Petek gzlerinin ekli, en az malzemeyle en ok yer kullanmak iin en ideal ekil olan altgendir. Btn bir petekteki altgenler farkl ii arlar tarafndan eit byklkte yaplr. Bylece petekte hi bo yer kalmaz. Arlar petein hammaddesi olan balmumunu, karnlarnn altnda yer alan salg bezlerinden salglayarak yapar. Balmumu retimi ok fazla enerji gerektiren bir ilem olduu iin arlar bu ilemi en kolay yoldan, en salam biimde yapmak iin binlerce yllk geliim sreci iinde en uygun biimli petei, yani altgen petei gelitirmi. Bu altgen petek gzleri, en az malzeme kullanlarak ina edilen petee maksimum diren salarken ayn zamanda baln da fazla miktarlarda depolanmasna yaryor. Daire ya da begen biimli gzler olsayd aralarda boluklar oluurdu. gen ya da drtgen biimli yuvalarda boluk kalmazd, ancak bunlarda da daha fazla malzeme kullanlmas gerekirdi. Petek Gzlerinde Neler Var?: Bal arlarnn doal besin maddeleri olan nektar, bal ve polen petek gzlerinde depolanr. Nektar ve bal, arlar tarafndan enerji ihtiyacnn karlanmas amacyla kullanlr. Arlar sadece bal yiyerek yaamlarn srdrebilir. Ancak kolonide yavru yetitirilebilmesi ve petek gzlerinden kan gen arlarn gelimelerini tamamlayabilmesi iin mutlaka polene ihtiyalar vardr. Ar st olmadan ana ar, polen ve bal olmadan da koloni etkinliini srdremez. Bir iee konan ar, onun balzn hortumu ile emerek alr ve bal midesinde depolar. iein balzndeki eker kimyasal bir deiim geirir. Ar emdii balzn sindirim sularyla kartrarak petek gzlerinin iine pskrtr. Su damlalar halinde kovana tanr. Petek gzlerine depolanan su, kovann iini serinletmede, nn nemlendirmede, yavrular bytmede ve baln sulandrlmasnda kullanlr.
Kaynaklar http://www.aricilik.gov.tr/Default.aspx http://www.marmarisbalevi.com.tr/ http://en.wikipedia.org/wiki/Honey_bee
63
Dr. Emine Sonnur zcan

Balarsnn Uzun Tarihinden Ksa Notlar

Gn aarr aarmaz, darya aatan yaplm byk bir sofra kard Akikten fincan balla, lcivert tandan fincan tereyayla doldurdu
Glgam Destan, VIII. Tablet (Babil, M 2500)
nsanolunun, bal tatt ya da arlarn hmna uramadan petekten bal almay baard dnem tam olarak bilinemese de balarsnn insandan milyonlarca yl ncesinde var olduunu fosilbilim ortaya koymu durumda. Amber iinde hapsolmu durumdaki balars fosilleri yaklak 30-40 milyon yl ncesine tarihlendiriliyor. nsann atei bulmasyla arlar kontrol altna aldn ve bylece dilediinde doal peteklerden bal almaya baladn dnmek tuhaf olmaz. En azndan bu adan bakldnda, gnein altnda o gnden bugne deien pek bir ey yok. nk iinde bulunduumuz 21. yzylda bile, petekten bal alnrken arlar uzaklatrmak iin odun ya da tezek yaklarak elde edilen dumandan faydalanma teknii kullanlyor.
II. Ramsesin (M 1279-1230) mezarndaki rlyeflerde bal ars ve su kam
Balars: Efsanevi Bcek

Balars, tarih ncesi bin yllardan orta alara dein dnya zerindeki tm topluluklarn efsanelerinde yer alm olmal. zerine ar tanraya tapnma sahnesi izilmi Smer-Akad tabletleri ve Msr firavun damgalarndaki ar figrlerinden anlald zere, Smerler ve Msrllar balarsn, kutsal bir ku olarak sembolize ediyordu. Msrllar, balarlarnn tanr Rann gzyalarndan rediine inanrd. Balars su kamyla birlikte, bin yllarca Msr devletinin sembol figrleri olarak kullanld. Hititlerin Telepinu efsanesine gre, byk tanr Gne, lkedeki varlk ve bereketi de yanna alarak kaybolan tanr Telepinuyu bulma grevini balarsna verdi. Ar Telepinuyu uyur halde bulunca onu sokarak uyandrd ve lkesine geri dndrmeyi baard. Yunan mitolojisinde balarlar, airlerin ilham perisiydi. Bu yzden yeni doan bebeklerin dudaklarna bal srlrse ilerde byk bir air ya da iyi bir konumac olacaklar dnlrd. Tanrlara yaplan sunularda bal ve balla yaplm pastalar byk kymet tard. Hint mitolojisindeki Bhramari Devi, siyah arlarn tanrasdr. Kelt mitolojisinde ise arlarn bu dnya ile te dnya arasndaki eli olduuna inanlrd.
64
>>>
Eski Dnyann Gnlk Hayatnda Bal

Ortaalar ncesi dnyadaki insanlarn hayatlarnda bal, dini riteller ve gnlk tketim asndan son derece nemliydi. Halikarnasl Herodota (M 484-425) gre Babilliler llerini bala bulayp gmyordu. Msrllar ise mezarlarna, bal petekleri de koyuyordu. Herodotun verdii bilgiler arasnda eski Yunan kltrnde baln pasta yapmnda kullanldn ifade eden satrlar var. Pastalarn hem tanrlara sunar hem de gnlk hayatta tketirlerdi. te yandan, Hitit yasalarndaki ar kovanyla ilgili iki madde, arcln toplumsal hayattaki nemli yerine k tutuyor. Yasalara gre ar kovannn alnmas halinde, hrsza para cezas uygulanrd. orum yaknlarndaki Boyal Hykte 2004 ylnda yaplan kazlar, Hititlerdeki arcln arkeolojik izlerini de ortaya koydu. Hykte bulunan toprak kaplar iindeki karm incelendi. nceleme sonucunda, karmn bal ve rek otundan olutuu anlald. Benzer ekilde Msrda, srailde ve baka yerlerde son yzylda yaplan arkeolojik kazlarda bal kalntlarna rastlanyor.
Arclk Eski Msrda Balad

Esasen insan, ar ve bal ilikisinin gzlenebilecei en eski arkeolojik izler M 6000li yllara kadar gidiyor. spanyann dousundaki Arana Maarasnn duvarlarnda kefedilen resimde, yksek bir kaya veya aa oyuundaki yuvadan bal alan bir insan yer alyor. Msrdaki Nyuserre Gne Tapnanda bulunan duvar resimleri ise insan yapm petek arclnn balang yerinin Msr olduunu gzler nne seriyor. M 2500lere tarihlendirilen tapnan duvarlarnda, kilden yaplm yatay petekler ve bal toplayan grevliler resmedilmi. Eski Msrn yan sra M 2000-1000 yllarnda, Orta Volga blgesinde, aa kovuklar ve dallarndaki doal petekler araclyla arclk yapldna ilikin bilimsel kantlar da bulunuyor.
Anadoludaki Efes uygarlnda kullanlan ar motifli para
Eski Dnyann Ball Reeteleri

Eski dnya zerindeki kltr corafyalarnda baln ila yapmnda kullanldna ilikin bilimsel kantlar gnmze kadar ulayor. rnein M 19001250 arasna tarihlendirilen Smer kil tabletlerindeki ila ieriklerinin %30unda bal var. Tbbi ierik tayan Ebers Papirsndeki (M 1150) bilgiler baln Msrda yalnzca temel bir tketim maddesi deil, ayn zamanda ok yaygn bir ila olduunu ortaya koyuyor. Msr tbbnda bal younluklu olarak yank tedavisinde, lserde ve gz hastalklarnda kullanlyordu.
III. Thutmosisin mezarndaki hiyelogliflerde ar figr (soldaki ekil) Arlarn saldrsna urayan adamlarn resmedildii Eski Yunan vazosu (M 550) (stteki ekil)
Kutsal Kitaplarda Ar ve Bal

Btn mkemmellii ve faydasyla bal ve ar, byk kutsal kitaba (Tevrat, ncil ve Kuran) konu olmu. Her kitapta da zellikle yabani bala (doal ar yuvasnda, insandan uzakta retilen bal) ilikin baz ifadeler yer alyor. Tevratta ve ncilde ayrca, yabani balarsndan ve saldrganlndan da bahsediliyor. Dier iki kutsal kitapta rastlanmayan bir ekilde,
65
Pabasa (M 7. yzyl) mezarndaki duvar resimlerinde Eski Msrda arclk
Balarsnn Uzun Tarihinden Ksa Notlar
Tanra Artemisin (Efes) eteindeki ar figrleri
Kurandaki surelerden birinin ad Nahl yani ardr. Ar Suresinde iki ayet (68-69) dorudan arnn yapt yuva, bal yapma sreci ve baln iyiletirme gcne ayrlmtr.
Eski nsanlar Balarsn Ne Kadar Tanyordu?

Arlarn niteliklerine ilikin bilinen en eski yazl kaynaklar Eski Yunan dnemine ait. Platon (M 428-347) nl Devlet isimli kitabnda msrif devlet adamn kovann iindeki erkek arya benzetir. Aristo (M 384-322) ise Hayvanlarn Tarihinde, dorudan balarsna ilikin kendi gzlemlerini ve o dnemde doru kabul edilen verileri uzun uzadya anlatr. Aristonun gnmzden yaklak 2350 yl ncesinde balarsna ilikin verdii bilgiler, insanolunun bu gizemli ve mkemmel bcee kar duyduu merakn ne kadar eski olduunu gzler nne seriyor.
Yabani petek
66
Aristo kitabnda, Eski Yunanda arlarn nasl rediine dair ileri srlen eitli grleri aktarr: Bazlarna gre arlar iftlemez ve dourmaz, ama buna ramen yavru edinir. Onlara gre arlar (gnmz tanmlamasyla ii arlar) callyntrum isimli bir iekten, sazlk ieinden ya da zeytin aac ieinden remi olabilir. Bakalar ise arlarn kovann kral tarafndan, oul arlarn ise yukarda sralanan ieklerden rediini dnr. Aristo kovann erkek yneticisi eklinde tanmlad kralienin bir dii olduu grn kabul etmez. Bununla beraber, yneticinin ii arlarn olumasnda aklanamaz bir katks olduunu belirtir. nk petekte ynetici yokken ii ar da yoktur. Ancak Aristoya gre ar, larvalarn bilinmeyen bir yolla doadan edinip azyla petee getirir; petein hcrelerine yerletirir ve zerinde bir ku gibi kulukaya yatar. Petekte ynetici yoksa bunlar ii ar deil, oul ar olarak yaratlacaktr. te yandan Aristoya gre ar dile benzer organyla nektar emmek ve bacanda biriktirerek polen ve mum toplamak iin petekten kar. Ancak nektar almak iin her seferde ayn cins iekten faydalanr. Petee dndkten sonra bacaklarndaki yk boaltr, karnndaki iek nektarlarn ise petek hcrelerinin iine kusar. Aristo ayrca, arlarn petee tad maddelerin tam olarak bilinmesinin mmkn olmadn da vurguluyor. Bir baka antik dnem bilgini, Romal Marcus Porcius Catonun (M 234-149) De Agricultura isimli kitab, Romallarn arlara ilikin zayf fakat renkli bilgilerini yanstyor. Catoya gre arlar ksmen dier arlardan ksmen de kzlerin ryen kemiklerinden remitir. Cato, bununla ilgili olarak Romal air Archelausun msralarndan da rnek verir: Yaban arlar atlardan, balarlar srlardan doar Catoya gre arlar dardan getirdikleri malzemelerle petekte drt madde retir: Bunlar mum, propolis, erithacen (ar ekmei) ve baldr. Petein giriinde dardan gelen malzemeleri brakmak amacyla oluturulan bir blme vardr. Arlar bu blmeyi yapmak iin sakzms bir madde retir. Cato bunu propolis olarak tanmlar. Erithacen ise ar besini olmasnn yan sra petek hcrelerini birbirine yaptrmak iin de kullanlan bir maddedir. Petek ve petek hcreleri balmumundan yaplr. Her hcre alt ya da ar ayann verdii ekil kadar kenara sahiptir.
<<<
Catonun baka bilginlerden edindii verilere gre, arlar rettikleri bu drt maddenin malzemesini farkl bitkilerden toplar. Catonun verdii bilgiler arasnda, petek yaknndaki temiz suyun arlarn yapt baln kalitesini artrd da yer alyor. te yandan Catonun verdii bilgilerden arcln M nce 3. ve 2. asrlarda ciddi bir arl olduu da anlalyor. Bir dostu kendisine, spanya evresindeki peteklerinden yldan 2,3 ton bal aldn sylemitir. Araplar arnn ieklerin nektarn alp yiyecek olarak karnna doldurduunu ve bedeninde stte ve alttaki delik dnda bir k olmadn grd. Bu nedenle onlar bal, arlarn karnlarnn iki kyla dar kan bir gda biiminde tasavvur ettiler. Ar hortum eklindeki azyla, iein ortasnda, tozdan srmeye benzer nimeti (polen) toplar. Elleriyle hortumundan alp bacana aktarr ve kovana tar. Ondan bal reterek, yavrularnn beslenmesi, iek ve meyvelerin olmad durumlarda kendisine azk olmas iin hcrelere doldurur. Arnn tad ykn onun alt deliinden kan ksm, dnyann en kt kokulu eyiyken, o kovann tertemiz kalarak zarar grmesini engeller. Ar gzel kokulara ve ho tatlara dkndr. el-Brnni anlan kitabnda, dier bir bilim adam Eb Hanfe ed-Dinevernin (.896) unlar sylediini aktaryor: Ar, baln ve yavrularn zerini ince bir balmumu tabakasyla kapatr ve kapatt yeri koyu siyah, keskin kokulu, muma benzer bir eyle svar. Bu, darbe ve yaralara kar etkili bir ilatr. Ancak ender bulunur. Farsada mumya ad verilir. Szl, yazl ve arkeolojik kaynaklardan anlald zere, varl belki de dnyann kendisi kadar eski olan balarlarnn tarihin her dneminde insanolunda merak uyandrdn gryoruz. Balars eski topluluklarn efsanelerinde, tapnma ritellerinde ve hkimiyet sembollerinde yerini alm. Bu merakn odanda mkemmel besin olan baln gizemi de yer alyor. Olaanst saylabilecek bir disiplin ve iblmyle rettikleri baln ok lezzetli stelik de ifal olmas, insann balarsn kontrol etme srecini hzlandrd. nsan, atein duman sayesinde bunu baardnda, arnn yuvasn yakndan gzlemeye ve bu kanatl sosyal bcein anatomisi, alma biimi ve rnleri ile ilgili kuramlar gelitirmeye balad. Orta alardan modern dnemlere gelindiinde, balarsna ilikin eski bilgilerden yanl olanlar yerini yeni ve kantlanabilir dorulara brakt. Ancak gnmzde balarlar hakknda hl pek ok bilinmeyen olduu da su gtrmez bir gerek.
Ar motifli altn plakalar. Minos uygarl, Girit ( M 7. yzyl) (soldaki ekil)
Erken slam Ortaanda Bal ve Balars

Elimizdeki kaynaklardan yola karak, eski Yunan ve Romann ardndan ykselen slam biliminde de balarsna duyulan ilginin devam ettiini syleyebiliriz. zellikle Abbasiler dneminin ilk yarsnda (750-1000) yaayan bilim adamlar tp eserleri bata olmak zere yazdklar eserlerde bala ve balarsna ayrntl atflarda bulunmu. nl Bilgin bni Sin (980-1037) tp ve farmakoloji zerine yazd el-Knn fit-Tb isimli eserinde bal, iekler ve dier bitkilerde sakl olan ve arlarn toplad bir tr iy olarak tanmlar. Ona gre bu iy ykselen bir buudur ve geceleri atmosferde dnme urayarak hacim kazanr, bylece olgunlap bal olur. bni Sinya gre ar, bal yapt malzemeyi gizler. Bunun sebebinin arnn yapt rn zerindeki hkimiyetini koruma gds olabileceini dnr. Ayrca, arnn bala katt eylere gre baln besleyicilii ya da kalitesizlii ortaya kar. rnein ac bal ad verilen bir bal tr vardr. bni Sin iyi baln ekerli, ho kokulu, hafif kekremsi ve krmzya dnk bir renkte olmas ve adal yaps nedeniyle kesintisiz akmas gerektiini syler. Baharda alnan bal en iyisidir, ardndan yaz bal gelir. nl bir baka slam bilgini Eb Reyhn el-Brn (. 1048) ise kymetli talar ve madenler zerine yazd el-Cemhr f Marifetil-Cevhr isimli eserinde, arnn bal yapma sistemine ilikin Araplardaki yaygn kany ve kendi bilimsel gzlemlerini aktarr.
Eski Yunann tarih ncesi dnemine ait ar motifli brolar
Kaynaklar Cook, A. B., The Bee in Greek Mythology, The Journal of Hellenic Studies, Cilt 15, s. 1-24, 1895. Crane, E., The World History of Beekeeping And Honey Hunting, Routledge, 1999. Chepulis, L., Healing Honey: A Natural Remedy for Better Health and Wellness, BornWalker Press, 2008. http://www.scirpus.ca/cap/articles/paper040.htm http://ancienthistory.about.com/library/bl/bl_text_ herodotus_1.htm http://classics.mit.edu/Plato/republic.mb.txt
http://classics.mit.edu/Aristotle/history_anim.mb.txt http://www.sciencedaily.com/ releases/2007/09/070904114558.htm http://www.studylight.org/dic/hbd/view. cgi?number=T2835 http://www.biblestudytools.com/encyclopedias/isbe/ bee.html
67
Dr. Emine Sonnur zcan

Karadenizin Deli Bal:
Baln delisi olur mu? Evet olur. Tabii, baln delisi mahallenin delisi gibi bir ey deil! Peki, nedir bu deli bal? Ne zamandr ve neden bu adla anlyor?
in enteresan taraf, Dou Karadenizin deli balna ilikin yazl belgeler M 400l yllarn bana kadar gidiyor. Sokratesin rencisi Xenophon (M 430-354), Farslarn (ranllar) taht kavgasnda, Anadolu valisi Gen Krun yannda yer almak zere toplanan on bin kiilik ordunun kumandanyd. O dnem Perslerin idaresinde olan Anadoludaki Eski Yunan ve dier Anadolu halklarndan ve Asya bozkrlarndaki skitlerden oluturulan bu orduda paral asker kullanlyordu. Xenophon, Anabasis isimli kitabnda Onbinlerin Ordusunun Sardesten (Salihli, Manisadaki antik kent) rana gidiini ve randa yaplan savata Krun ldrlmesinin ardndan ordunun ksmen daln ve kalan askerlerin evlerine dnmek zere Dou Karadenize, Trabzon Limanna klarn anlatr. ran dn pek ok zorluklarla Dou Karadenize ulaan Xenophon ve askerleri, gnmzde Bayburtun bulunduu blgede olduu dnlen skit lkesini geip yksek bir tepeden anca, Makann gneyinde olduu tahmin edilen bir blgeye ular. Xenophona gre buradaki kylerin tek artc yan etrafta pek ok bal peteinin olmasdr.
ilimsel olarak deli bal, ieriinde grayanotoxin adl zehri barndran bala verilen ad. Grayanotoxin Ericaceae familyasndan bitkilerin ieklerindeki nektarda bulunabiliyor. En fazla da rhododendron cinsinde bulunuyor. Eski Yunanca ad rhododendron (rhodo: gl, dendron: aa) olan bitkinin Trkedeki karl, orman gl. Orman glnn Trkiyede grlen R. ponticum ve R. luteum (luteum: sar) trleri, arlkl olarak Dou Karadeniz Blgesindeki ormanlarda yetiiyor. Dolaysyla Dou Karadeniz blgesinde elde edilen ballar arasnda nadir de olsa delileri bulunabiliyor.
Biyolojik Bir Silah m? B
68
><
Askerler bu baln ok tehlikeli olan zelliinden habersiz, etraftaki peteklerden bal yer. Xenophon, ballarn tadna bakan askerlerin tmnde bilin kayb, kusma ve ishal grldn sylyor. Ayrca askerlerin ayakta duracak halleri de kalmamtr. Xenophona gre bu baln bir tadmlk kadar krktk sarhotan farksz bir etki, daha fazla miktar ise delilik benzeri bir krize sebep olurmu. Serilip kalanlarn hali lmle yz yze gelmi gibiymi. yle der Xenophon: Neticede yzlercesi, byk bir yenilgiye uramasna, mitsiz bir ekilde yattlar. Ancak ertesi gn olunca kimsenin lmedii anlald; aa yukar nceki gn bal yedikleri saate gelindiinde bilinleri yerine geldi. Ciddi bir tbbi tedaviden sonra iyileenler, drt gn sonra tekrar ayaklar zerine kalkabildiler. Dou Karadenizin deli balna ilikin tek kayt Xenophona ait deil. Yunanl nl bilgin Aristoya (M 384-322) ait olduu sylenen Mirabilibus Auscultationibus isimli eserde de deli bala ilikin bilgiler var. Ancak oradaki bilgilerden, deli baln hangi bitkinin nektarndan kaynakland konusunda dnem insanlarnn doru bilgiye sahip olmad anlalyor. Nitekim Aristoya ulaan haberlere gre, Trabzon Pontus Krall yresindeki arlarn imir aacnn nektarndan yapt sert kokulu bal, salkl adam deliye evirdii gibi epilepsi hastalarn tedavi etmekteydi. te yandan Amasyal Strabo da (M 64-MS 24) nl Corafyasnda deli baldan bahseder. Bu kez balam hayli ilgintir. nk Strabonun anlattklarndan yola karak Dou Karadenizin deli balnn tarihte kullanlan ilk biyolojik silah olabilecei dahi dnlebilir. Nitekim Stabonun ilgili satrlar, deli baln Dou Karadenizin yerlileri tarafndan, blk Romal askerin etkisiz hale getirilmesinde nasl kullanldn anlatr. Romal Pompey (M 106-48) Romaya kar bamszlk mcadelesi veren kadim Pontus Krallnn Fars-Yunan kkenli kral VI. Mitradese kar savamak iin Anadoluya gelen bir komutandr. Ayn zamanda bir bilim adam olan Kral VI. Mitrades ise, zehirler konusunda iyi bir uzmandr. O kadar ki muhtemelen kendi zerinde yapt deneyler sonucunda, zehirlere kar baklk salamay dahi baarmtr. Strabo, VI. Mitrades dneminde Trabzon ve Giresunun sahilden ykselen ksmlarndaki engebeli skit Danda, eitli yerli topluluklarn yaadn sylyor. Dan tepeleri ise yerli halk Heptakometlerin elindedir. Strabonun anlattna gre, Giresun Dalarnn aprazlama getii bu blgede yaayan topluluklarn tm hayli vahidir. Aalarda ya da kk kulelerde yaayan baz Heptakometler de olduunu syleyen Strabo, Pompeyin ordusundan bl skit ve Giresun dalarndan geerken nasl yok ettiklerini de anlatyor. Straboya gre bu yerli halk, yredeki aalarn dallarna koyduklar peteklerden deli bal sap tabaklara doldurmu ve Pompeyin askerlerinin geecei yollarn kenarlarna koymu. Bekledikleri gibi olmu, baldan tadp bilinlerini kaybeden askerler hastalannca zerlerine saldrp kolayca onlar yenmiler. Strabonun anlattklar, akla kadim Pontus Kral VI. Mitradesin zehirli maddeler konusundaki uzmanln getiriyor. Ayrca kaynaklarn izdii merakl portreye baklrsa VI. Mitrades, muhtemelen Xenephonun askerlerinin bana geleni de biliyordu. O halde Kral, kendi hkimiyet blgesindeki bu yerli topluluun reisleriyle grp onlar Pompeyin askerlerine kar bir tr biyolojik silah olarak deli bal kullanmaya ikna etmi olabilir. nk dan banda yaayan vahi bir halkn bu kadar planl ve stratejik davranmay baarm olmas artc grnyor. Tevratta geen, sraillilerin Amurilere kar kulland eek arlar da hatrlanrsa, arlarn ve baln tarihin ilk biyolojik silahlarndan olduu dnlebilir.
Yukarda Rhododendron ponticum (pembe ormangl) ve Rhododendron luteum (sar ormangl) doada bir arada (stte) Aada bu ieklerin yakndan grn
izim: Ersan Yaz Kaynaklar Xenophon, Anabasis, 4. Kitap, 8. Blm, 2007. http://www.gutenberg.org/files/1170/1170.txt Aristo, On Marvellous Things Heard, 1936. http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Aristotle/de_Mirabilibus*.html Strabo, Corafya, 12. Kitap, 3. Blm, 1903. http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/12C*.html#ref45 http://www.uludagaricilik.org.tr/dergi/2011/2011-4/mak3.pdf http://www.rhodyman.net/rhodyntox.php Kelhoffer, James A., John the Baptists Wild Honey and Honey in Antiquity, Greek, Roman, and Byzantine Studies, Say 45, s. 59-73, 2005. https://www.academia.edu/966648/Mad_Honey_
69
Dr. Blent Gzceliolu

Balarlarmz Yok Olmuyor

Trkiye doas zengin bir bitki rtsne sahip. Bitki eitliliinin zenginlii bcek tr zenginliini de beraberinde getiriyor. Bceklerin tozlamay salamas, bitkilerin bceklere besin salamas gibi birbirini olumlu ynde etkileyen unsurlar, bu zenginliin altnda yatan temel etkenler. Bununla birlikte son yllarda ska duyduumuz ar lmlerini ve lkemizdeki durumu ele alalm istedik. Balarlaryla ilgili, hem lkemizde hem de yurt dnda aratrmalaryla bilinen Ankara niversitesi Biyoloji Blmnden Prof. Dr. rfan Kandemire ar lmlerini, lkemizin durumunu, balarlarnn biyoeitliliini sorduk.
BTD: Ar lmleriyle balayalm. Prof. Dr. rfan Kandemir: Son yllarda arlarn neden yok olduu sorusu bilim insanlarnn konuyla ilgili ayrntl almalar yapmasna neden oldu. Bu yok olmalar konusunda cep telefonlarnn yayd manyetik alanlardan tutun da yeni mantar hastalklarna, bcek ldrclere kadar ok sayda (30dan fazla) neden ortaya kondu. Tm lmler tek bir nedene balanmyor. zellikle varroa d paraziti, arlarda stresi artran tamal ya da gezgin arclk, tarmda kullanlan ilalar, balarlarnda genetik eitliliinin azalmas en nemli etkenler. Ar lmleri lkemizde de grld, ancak, ABDdeki kadar byk oranda lmler olmad. BTD: Genetik eitliliin azalmas arlar zerinde nasl etki yapar? K: Konuyu anlayabilmek iin ilk nce balars biyolojisi ve kovan dzeni konusunda biraz bilgi vermek yararl olacak. Balarlar farkl snf (kralie, erkek, ii) olarak kovan iinde yaayan, tarmda son derece nemli tozlatrc grevi olan, bal, polen, ar st ve propolis gibi bir ok kovan rnn insanla sunan tek bcek tr. Bu grevi iyi yapabilmesi iin kovandaki kralie arnn ok gl olmas gerekir ki kovan hkimiyetini salayabilsin. Daima gl olabilmek ve en fazla ekonomik fayda iin kralie ar her zaman gen olmal ve en az iki ylda bir deitirilmelidir. te bu ilem iin gerekli kralie ar, reticiler tarafndan retilmekte ve retimde belirli sayda damzlk kullanlmaktadr. Ana ar retiminde kullanlan damzlk ve erkek kovan says genetik eitliliin her zaman yksek olmas iin son derece nemlidir. BTD: lkemizin balars eitlilii dersek. K: Trkiye, ktann kesitii bir blgede yer alyor. lkemiz, bitki zenginlii ve bu durumu ortaya karan corafik, topolojik ve iklimsel farkllklar sayesinde son derece zengin bir ar eitliliine sahip. Bu bahsedilen kta ayn zamanda eski dnya olarak da bilinir ki balarlar (Apis mellifera) bu eski dnya zerinde yayl gsterir. Daha sonra insan faktryle birlikte balarlar tm dnyaya yaylm. Eski dnya zerinde farkl 26 balars alt tr farkl yaam alanlarnda yaar. Bunlardan 7si Avrupada, 12si Afrikada, 7si de Ortadou ve Asyada yayl gsterir. Avrupa ve Ortadouda yayl gsteren balars alt trnden toplam 5inin yolu, Kk Asya da denilen Anadolu corafyasnda kesiir. Yukarda bahsedilen bu farkl 5 alt tr lkemizde fark-
Bu fotorafta erkek ardan sperm alnabilmesi iin endofallusun karlmas grlyor. Sperm bu ekilde toplanp kralie arlar suni tohumlamada kullanlyor. Dar doru dnm effaf endofallusun ucunda sarms sperm ve mukus tabakas grlyor. Balarlarnda son derece nemli olan suni tohumlamada ilk basamaklardan biri sperm toplanmas.
70
><
l corafyalara uyum salam alt trlerin yan sra daha spesifik, lokal blgelere uyum salam olabilir, ki bu durum lkemiz balars eitliliini daha da artrr. Bu nedenle lkemizin balars zenginlii hem Trkiye hem de dnya iin son derece nemlidir. Anadoluda Anadolu (Apis mellifera anatoliaca), Kuzey Dou Anadoluda Kafkas (A. m. Caucasica), gneyde Suriye snrnda Suriye (A. m. Syriaca), Irak ve ran snrnda ran (A. m. Meda) ve Trakyada ise Carnica grubu balarlarnn bulunduu biliniyor. Bu kadar ok balars eitliliinin olduu baka bir lke daha yok. En ok balars alt trnn olduu Afrika ktasnda dahi, bu kadar farkl balars zenginliine sahip bir lke bulunmuyor. En fazla balars alt tr bulunan Etiyopyada bile 4 alt tr var. BTD: lkemizde nemli bir balarsndan rnek verebilir misiniz? balars hibritini olutururken lkemizden ald arlar ebeveynlerden biri olarak kulland tm dnya tarafndan bilinmektedir.
BTD: Balars poplasyonunu tehdit eden etkenler neler? K: En bata da belirttiim zere onlarca etmen ar lmlerinden sorumlu olabilir. Genetik eitlilik asndan durumu deerlendirdiimizde, son yllarda ana ar retimindeki damzlk sorunu ve az sayda damzlk ile ok sayda ana ar retilmesi balars biyoeitliliini etkiliyor. Ayrca yurt dndan kaak olarak ana ar getirip lkemiz balars zenginliini kirletmek, genetik eitlilii azaltmak nemli sorunlardan biri. Var olan doal balars biyolojik zenginliimizi korumak, balars lmlerini nlemede son derece nemlidir. Bu konuda tm arclarn konuya gerekli hassasiyeti gstermesi gerekir. Kiisel krdan ziyade lkemizin bu zenginliini korumas ok daha nemli ve gncel bir konudur. Bugn itibariyle dnyada grlen ar lmlerinden, genetik eitliliin azalmasndan ya da genetik kirlilikten Afrika ktasndaki lkelerden sonra en az etkilenecek durumda olan lke Trkiyedir.
K: Baz balarlar vardr ki sadece yresel olarak bilinir. Bu yresel arlarn bilimsel isimleri yoktur ya da en yaygn olarak lkemizde yer alan Apis mellifera anatoliacann o blgeye uyum salam poplasyonlar ya da ekotiplerini (farkl canl rklar) oluturur. Bunlara ok sayda rnek vermek mmkn olmakla birlikte en nemlilerinden biri Mula arsdr. Mula ars am bal yapma konusunda uzmandr. On binlerce yldr Marchalina hellenica adl kabuk bceinin salgsn toplamaya uyum salam ve biyolojik dngsn de bu bcee gre ayarlamtr. Bunun yan sra baka birok balars ekotipi vardr: Ylca ars, Giresun ars, Zonguldak ars, Sinop ars gibi. Bundan dolaydr ki 1954, 1962 ve 1972 yllarnda balars yetitiricilii yapan Brother Adam ismindeki ngiliz bilim insan lkemizi ziyaret etmi ve balarlarn incelemitir. Hatta daha sonraki yllarda rettii ve hl baz lkelerde kullanlan Buckfast ismindeki
Fotoraflar: Prof. Dr. rfan Kandemir

71
Prof. Dr. enol Dane

Turgut zal niversitesi Tp Fakltesi Dekan Yardmcs
Oksijen ve nsan
Yaammz srdrebilmemiz iin vazgeilmezlerden biri de oksijen. Baz mikroorganizmalardan tutun da insana kadar pek ok canl iin oksijen olmadan yaam da olamaz. rnein beyin hcrelerimiz her an oksijene ihtiya duyar. Beyne 5-10 saniye oksijen gitmese bilin kayb gerekleir. Ancak yetersiz olmas ne kadar sakncal ise yksek oranda oksijene maruz kalmak da hayli sakncaldr. Neyse ki vcudumuzda yle bir durumda devreye girecek koruyucu mekanizmalar var. Oksijen ile ilikimizi dzenleyen bu mekanizmalar konusunda bilgi sahibi olmaya ne dersiniz?
72
>>>
tmosferdeki oksijen (%21) ve azot (%78) oranlar insan yaam iin uygundur. Atmosferde oksijenin, azot ve dier gazlarla karm halinde bulunmas ihtiyacmz olan oksijenin zehre dnmesini engeller. Nefes aldmzda oksijenle birlikte ok daha yksek oranda azot gazn akcierlerimize ekeriz. Bu durum oksijenin kana dengeli olarak gemesini salar. Azot gaz akcier alveollerinden kana da geebilir. Normal koullar altnda azot gaznn insan vcuduna girip kmasnn bir zarar yoktur. nsan beyni, her an glikoza ve oksijene ihtiya duyar. Beyne kan akmnn tamamen durmas sonucunda 5-10 saniye iinde bilinsizlik ortaya kar. rnein erikin insan beyni oksijensizlie yaklak 5-8 dakika, yeni doan bebek ise maksimum 8-10 dakika dayanabilir. Bu sreden sonra beyin hcreleri olan nronlarn lmeye balamas ve kalc beyin hasar veya lm gereklemesi kanlmazdr. Beynin ve elbette tm doku ve organlarn srekli ve yeterli ekilde oksijenlenmesi iin insan bedeninde solunum sistemi, kan ve kalp-dolam sistemi olmak zere farkl sistem, birbiri ile uyumlu ve
Azot Narkozu: Normalde nefesle azot almann zarar olmasa da dalglarda yksek basnl tplerden nefes alma sonucunda kana ar azot gemesi azot narkozuna sebep olabilir. Dalg su altnda 1 saat veya daha fazla kalp basnl hava solursa ilk olarak 40 metrede narkoz belirtisi grlr. Bu derinlikte nee ve sarholuk belirtileri ortaya kar, kii etrafna ilgisini, zaman ve mekn algsn giderek kaybeder. 50-60 metre derinlikte uyuukluk olur. 66-80 metrede kas gc ve i becerisi azalr. 80 metreden daha derinde uzun sre kalrsa dalg i yapamaz hale gelebilir. Azot narkozu alkol zehirlenmesine benzer ve derinlik sarholuu olarak da adlandrlr. Azot yada eridii iin hcre zarlarndan kolaylkla geebilir. Fiziksel etkisi ile nron zarlarnn iyonik iletkenliini bozarak etkili olur.
yardmlaarak alr. Solunum sistemi solunan hava iindeki oksijeni burun delikleri, yutak, grtlak, nefes borusu ve hava yollar ile akcierlere tar. Akcierlerde oksijen havadan kana geer ve kandaki alyuvarlarn iinde bulunan hemoglobin tarafndan balanr. Oksijen bakmndan zengin kan kalpdamar sistemi ile vcuda datlr. Oksijen vcut iinde daima yksek basntan dk basnca doru difzyona urar.
Oksijen Zehirlenmesi
Evet, her eyin fazlasnn zararl olmas gibi oksijenin fazlas da zararldr. Bu adan oksijen yetmezlii olan hastalarn ouna saf oksijen deil azot-oksijen karm verilir. Ar saf oksijen almndan ilk etkilenen organ beyin olduundan uur kayb (koma) ortaya kar. Ani oksijen zehirlenmesinde bulant, kramp, grme bozukluklar, huzursuzluk ve saldrganlk da ortaya kar. Saf oksijen tedavisi krlk yapabilir, solunumu durdurabilir. stirahat halindeyken ar nefes alp verme, kandaki oksijen seviyesinin ykselmesine sebep olur ki bu duruma solunumsal alkaloz ad verilir. Solunumsal alkalozda kan karbondioksit seviyesi azalr, kan pHs ykselir. Bu anormallik genellikle psikolojik bozukluklarda kiinin nefes alamadn veya boulacan sanarak ar nefes almasyla ortaya kar. Bu durumda hastann kendi nefesinden solumasn salamak iin bir sre kt torba iinden nefes alp vermesi salanr. Dalglarda oksijen yksek basn altnda, tpten verildiinden yine oksijen zehirlenmesi meydana gelebilir. Normalde kanda erimi oksijen miktar ok ok azdr (%1,5). Ancak dalglarda olduu gibi yksek basnl oksijen solunursa kanda erimi oksijen oran artar. Hemoglobin oksijenle zaten tam doygun olduu iin hemoglobine bal oksijen miktar deimez. Ancak kandaki toplam oksijen miktar artar. Fazla oksijen hcrelerde lme sebep olabilir. Aldmz havada oksijen oran yksek iken darya verdiimiz havadaki oksijen miktar dk, karbondioksit oran yksektir.
73
Oksijen ve nsan
Bu l sistemin salkl ileyiini gvence altna alan fazladan gvenlik mekanizmalar da vardr. Herhangi bir hastalk veya aksama nedeniyle vcut hcrelerine oksijen salanmasnda problem olduunda devreye girecek mekanizmalara gvenlik yani sigorta sistemleri denir. Kan ile hava arasnda gaz alverii alveollerden yaplr, alveollerin d yzeyi tamamen klcal damarlarla kapldr. Hani ocukken topa evirmek iin topacn etrafna hi boluk kalmayacak ekilde ip sarardk. te alveollerin etraf da ayn ekilde hi boluk kalmayacak ekilde klcal damarlarla sarldr. Alveollere ulaan oksijen, bu klcal damarlara geer. Erikin bir insann akcierlerinde yaklak 300 milyon alveol vardr. Bunlarn toplam d yzey alan yaklak 70 metrekaredir. Bu alana yaylan kan miktar ise yaklak 60 mililitredir. Bu kadar geni bir alana bu kadar az kann ok ince bir tabaka eklinde yaylmasnn sebebi alyuvarlarn ksa srede maksimum seviyede oksijenlenmesini salamaktr. Burada da hayal gcmz kullanalm: 70 metrekarelik bir duvar boyamamz iin bize sadece bir ay barda dolusu (60 ml) krmz boya verilse, acaba duvarn ne kadarn boyayabiliriz?
Oksijen kullanmnda gvenlik mekanizmalar

Oksijen kullanmndaki birinci gvenlik mekanizmas, oksijenin vcuda tanrken havadaki oksijen gaznn kana geiindedir. Normal fizyolojik artlarda, gaz alverii kann alveolleri saran klcal damarlarda toplam kalma sresinin te biri kadar zamanda tamamlanr. Bir baka ifadeyle, alyuvarlardaki hemoglobinlerin oksijen balamas iin gerekli olan normal srenin iki kat kadar fazladan sre, gvenlik faktr olarak sistemin yapsnda bulunur. Bu yzden aksaklk veya hastalk durumunda kiide hemen oksijen yetmezlii grlmez, nk kan alveol etrafnda gerekli srenin iki kat daha fazla kalr. Bu te birlik sre iinde kann ksmi oksijen basnc, alveoln ksmi oksijen basncna eit hale gelir.
74
kinci gvenlik mekanizmas kan ile doku arasndaki oksijen geiindedir. Dokular besleyen temiz kann ksmi oksijen basnc 95 mm Hgdr. Klcal damarlardaki kana geen oksijen, dolam sistemi ile dokulara ve hcrelere tanr. Hedef blgedeki klcal damarlarn duvarndan doku svsna (hcreler arasndaki svya) ve oradan da hcrelerin iine geer. Hcreler aras svdaki ksmi oksijen basnc 40 mm Hgdr. Dokular terk eden kirli kandaki ksmi oksijen basnc 40 mm Hga der. Sonuta kan, tad oksijenin tamamn dokuya vermez, en az 40 mm Hg oksijeni kendinde yedek olarak bulundurur. Kan araclyla dokulara ok fazla oksijen tanmasna ramen, bu miktarn tamam dokulara verilmez. Bylece herhangi bir hastalk sebebiyle kan yoluyla dokuya tanan oksijen miktar azalsa da, doku bundan hemen zarar grmez.
nk normalde kan, dokuya ihtiyacndan fazla oksijen tar. Dokulara gelen temiz kann 100 mililitresinde normalde 20 mililitre oksijen vardr. Dokulardan ayrlan kann 100 mililitresinde hl 15 mililitre oksijen bulunur. Yani istirahat halinde 100 mililitre kandaki oksijenin sadece 5 mililitresi kullanlr. Egzersizde ise kullanlan oksijen miktar 15 mililitreye kar. Dokular terk eden, oksijen bakmndan fakir kirli kan bile dokularn ihtiyac olandan kat daha fazla oksijen tar.
<<<
nc gvenlik mekanizmas ise doku svs ile hcre ii svs arasndaki geite ortaya kar. Hcrelerin etrafndaki doku svsnda 40 mm Hg, hcre ii svda ise 23 mm Hg oksijen bulunur. Bu farktan dolay, hcre d svdan hcre ii svya srekli oksijen geer. Hcrelerin yaamas iin sadece 1 mm Hg oksijen yeterlidir. Bu deer derse metabolizma yavalar, durur ve hcre lr. Hcrelere salanan oksijen miktar, ihtiya miktarnn tam 23 katdr. htiyacn 23 misli oksijenin hcrelere ulatrlmas, ok nemli bir sigorta ve gvenlik mekanizmasdr. Bu mkemmel alan gvenlik mekanizmalarna ramen, hastalk durumlarnda dokulara salanan oksijen miktar azalabilir. O zaman sistemin normal ileyiindeki gvenlik mekanizmalarna yardmc olmak zere ek gvenlik mekanizmalar da devreye girer. Hastalklara bal olarak veya herhangi bir sebeple, hastalk olumadan dokulara oksijen tanmas bozulursa, vcutta baz koruyucu mekanizmalar devreye girer. Akcierler beyinden gelen uyarlarla daha gl ve hzl alr. Normalde erikin insan, bir dakikada 12-16 defa nefes alr ve her nefeste 500 mililitre havay akcierlerine eker. Hastalklarda dakikadaki nefes says 40-45e ve her nefeste alnan hava miktar 4500 mililitreye kabilir. stirahat haline bir dakikada akcierlere alnan hava miktar, ihtiya olduunda 30-40 kat artrlabilir. Dier bir mekanizmada kalp daha hzl ve gl alr. Normalde kalp dakikada yaklak 70 kere atar ve her atmda 70 mililitre olmak zere dakikada yaklak be litre kan pompalar. Hastalklarda kalp hz 150-200e karlarak, dakikada pompalanan kan miktar 25-35 litreye ykseltilebilir. Ayrca dokulardaki oksijen younluu azalrsa, damarlar ani olarak geniler. Bu durumda dokuya daha fazla kan ve oksijen verilir. Bir damarn ap iki kat artarsa o damardan akan kan miktar 16 kat, 4 kat artarsa akan kan miktar da 256 kat artar. Ayrca uzun sreli oksijen eksiklii durumlarnda, damarlarn says ve yeni damar oluumu da artrlr. oumuzda yalandka zellikle kalp damarlar ateroskleroz nedeniyle yava yava tkanr. Damarlar tkandka yeni damarlar oluturularak tkanma giderilir. Bu yeni damarlara da kollateral damarlar denir. rnein deniz seviyesine gre oksijen basnc dk olan yerlerde yaayanlarn damar says daha fazladr ve bu insanlarn yzleri daha kanl canldr. Sonuncu mekanizmada ise kemik iliinde kan retimi artar. Alyuvar says 1 mm3 kanda normalde be milyon iken, kemik ilii ar altrlarak bu say artrlr. Kalp ve akcier hastalklarnda bu hastalklara kar koyabilmek iin alyuvar says artrlr. Grld gibi insan yaam ve oksijen arasnda sk bir iliki var. Bu sk ilikiyi de gvenlik mekanizmalar dzenliyor. Oksijen ile olan bu ilikinin salkl yryebilmesinde tm organlar da zerlerine den grevi yerine getiriyor ve vcudumuz oksijenin az ya da fazla olmas durumunda mkemmel ileyiini devreye sokuyor.
Hastalklarda oksijenlenme yetersizliini azaltc gvenlik mekanizmalar

Dokulara oksijen salanmasn engelleyen hastalklar akcier, kalp-damar ve kan hastalklardr. Akcier hastalklarnda genel olarak havadaki oksijen, alveollerden kana geemez. Bu durum iki ekilde olabilir: Ya alveoller hava ile tam olarak dolmutur, ancak alveollere yeterli kan ulamad iin gaz alverii olmaz. Ya da kan akm yeterlidir, ancak alveoller hava ile dolamamaktadr. Mkemmel bir gaz alverii iin hem alveoller tam havalanmal, hem de havalanan alveollere yeterli kan gnderilmelidir. Sigara iilmesi, akcierlerdeki oksijenlenme mekanizmalarn nemli lde tahrip eder, rnein hava yollarnda bulunan iltihap nleyici koruyucu mekanizmalar ortadan kaldrr. Sigara dumanndaki nikotin, havayollarn temizlemek iin grevli tyckleri fel eder. Balgam dar atlamaz ve iltihap sonucu hava yollar tkanr. Tkanma, havann dar karlmasn zorlatrr ve alveoller teker teker yrtlr. Bunun sonucunda akcierlerde hem havalanma hem de kanlanma azalr. Neticede kronik tkayc akcier hastal (bronit ve amfizem) ortaya kar. Kalp ve damar hastalklarnda genellikle kalbin yeterli kan pompalayamamas (kalp yetmezlii ve dier kalp hastalklar) veya damarlarda tkanklk (ateroskleroz ve dier hastalklar) sonucunda yeterli miktarda kann dokulara ulaamamas olmak zere, iki ekilde oksijen yetmezlii grlebilir. Kan hastalklar da oksijen eksiklii yapabilir. Bunlarn banda alyuvar saysnn azalmas ve/veya oksijen tayan hemoglobin moleklnn azalmas gelir. Bu hastalklara genel olarak kanszlk (anemi) denir.
Kaynaklar Guyton, A. C., Hall, J. E., Beyin Kan Akm, Serebrospinal Sv ve Beyin Metabolizmas, Tbbi Fizyoloji, 11. Basm, s. 761, 2006. Guyton, A. C., Hall, J. E., Kardiyak Aritmiler ve Elektrokardiyografi Asndan Yorumlar, Tbbi Fizyoloji, 11. Basm, s. 155, 2006.
Guyton, A. C., Hall, J. E., Fetusun ve Yenidoann Fizyolojisi, Tbbi Fizyoloji, 11. Basm, s. 1044, 2006.
75
Merak Ettikleriniz
Ac Biber Neden Yakar, Baz nsanlar Ac Bibere Kar Neden Daha Hassastr?
Tuba Sargl
c biber yendiinde yanma hissine neden olan kapsaisin ad verilen maddedir. Ac biber yanma ve scak hissi olutursa da aslnda kimyasal bir yanma ya da dorudan bir doku hasarna neden olmaz. Kapsaisin molekl vcut scakln alglayan ve dzenleyen TRPV1 proteinine balanr. Bu protein etkinletiinde s, yanma ve tahri olma hissi yaratr. Kapsaisinden baka, yaklak 40C zerindeki scaklk ve asitliin yksek olduu durumlar da bu proteinin etkinlemesine neden olur Ayn protein tarafndan alglandklar iin ac biber ve yksek scaklk beyinde ayn hissi oluturur. Baz bilimsel aratrmalar yemek tercihlerimizin genetik temelli olduunu gsteriyor. rnein hardaln tad
kimilerine gre acdr ya da ac biber yemek baz insanlar iin hayli zordur. Buna gre bebekler belli sayda tat alglayc ile doar ve bu say genetik olarak belirlenir. Baz bebeklerde 1 santimetrekarede birka yz tane tat alglayc varken bazlarnda bu say 10 bine kadar kabilir. Tat alglayclar dilin zerinde bulunur. Yale niversitesinden profesr Linda Bartoshuk insanlarn tat alglayclarnn saysna gre grupta snflandrlabileceini (ar, orta ve ok az alglayabilenler) sylyor. Bu say insanlarn tat, scaklk ve yiyecein dokusunu alglama derecesini ve hassasiyetini de belirler. Baz insanlar ac bibere kar hayli dayanklyken bazlarnn daha hassas olmasnn nedeni sahip olduklar tat alglayc says olabilir.
Hortumlar Nasl Oluur?

Mahir E. Ocak
Bu aamalar oluum, olgunlama ve dalmadr. Frtna bulutlar yer yzeyinden birka kilometre yukarda dnen, mezosiklon ad verilen, ap 2 ile 10 kilometre arasnda deien hava akmlar ierir. Hortumun oluma aamasnda mezosiklon
ortumlarn ou frtna bulutu ad verilen bir eit boran srasnda oluur. Frtna bulutlarndan kaynaklanan hortumlarn yaam dngs birka aamaya blnebilir.
76
merakettikleriniz@tubitak.gov.tr
Ayn Gndz Vakti Gkyznde Grnmesinin Sebebi Nedir?

Mahir E. Ocak
kyzndeki bir cismin grlmesini salayan ey -dier tm nesnelerde olduu gibi- o nesneden bize ulaan ktr. Bu nesnelerden bize ulaan n miktar arttka grlmeleri kolaylar. Yldzlar etraflarna satklar kendileri retirken, gezegenler ve daha kk gk cisimleri yldzlardan kendilerine ulaan yanstr.
Dnyaya gkyznden ulaan n ana kayna Gnetir. Gne Sistemi dndaki yldzlardan Dnyamza ulaan k ise ok daha zayftr. Yldzlardan gelen n miktar, Dnyaya ulaan toplam k miktarnda ok kk bir deiiklie sebep olur. Aradaki fark plak gzle alglanamayacak kadar kk olduu iin yldzlar ancak gece vakti grebiliriz. Gne siteminin dndaki gezegenler ve daha kk gk cisimleri ise ne gndz vakti ne de gece vakti plak gzle grlemez. Gzlemlenmeleri ancak gelimi deneysel ve kuramsal yntemlerle mmkndr. Ayn Dnyaya yanstt n miktar ise yldzlardan ulaan n miktarndan yaklak 100.000 kat daha fazladr. Bu nedenle Ay -her zaman olmasa bilebelirli konumlardayken gndz vakti de grlebilir. Gne ve Ay dnda -belirli konumlardaykengndz vakti grlebilecek kadar parlak olan tek gk cismi Venstr.
iddetli yamur tarafndan yer yzeyine doru srklenen hava ile birlikte alalmaya balar. Mezosiklon yer yzeyine doru yaklarken frtnann alalan ksmndan serin ve nemli hava almaya balar. Yukar ekilen scak havann souk hava ile
karlamas sonucu dnen bir bulut meydana gelir. Yukar doru ekilen havann miktar arttka yer yzeyine yakn ksmlarda hava basncnn dk olduu bir blge oluur. Bunun sonucunda mezosiklon huni biimini alarak alalan hava
akmyla birlikte yzeye ular. Bylece birka dakika iinde hortum oluur. evresinden scak ve nemli hava alarak byyen hortum olgunlar. Olgunlamay takip eden ve birka dakika ile bir saat arasnda deien zaman aral, hortumun en kuvvetli olduu ve en ok
hasar verdii dnemdir. Alalan souk hava akmnn hortumun etrafn sarp scak hava ile beslenmesini engellemesiyle hortum dalmaya balar. Bu aama srasnda hortum birka dakika iinde nce ip benzeri zayf bir girdaba dnr, daha sonra da tamamen yok olur.
77
Merak Ettikleriniz
Gazl eceklerin ielerini alkaladmzda indekiler Neden Fkrr?
Tuba Sargl
azl ieceklerde znm halde bulunan karbondioksitin yzeye kmasyla artan basn, svnn ieden patlarcasna ani bir ekilde kmasna neden olur. Ancak gazn svdan kamasna molekl leinde neden olan nedir? ie ilk aldnda hafif bir ses duyulur. Bu dar kan karbondioksitin sesidir. ie kapalyken karbondioksit belli bir basn altnda tutulur ve uygulanan bu basn gazn suda znerek karbonik asidin sulu zeltisini oluturmasn salar. Ancak bu durumda ortamda sadece karbonik asidin sulu zeltisi deil bir miktarda karbondioksit vardr. nk karbondioksit suda znerek karbonik asidi olutururken aa kan karbonik asidin bir ksm tekrar karbondioksite dnr. Bu srada gaz ounlukla ienin yukar ksmlarnda toplanr.
ie aldnda ise iindeki basn aniden der ve karbondioksit genleerek daha fazla hacim kaplamaya balar. ie aldnda kan sesin nedeni budur. ie alkalandnda kabn st ksmlarnda biriken gaz ok sayda kk baloncuk eklinde iecein tamamna dalr. ie aldnda kk gaz baloncuklar ok hzl bir ekilde genleir. rnein kapal bir gazl iecek iesinin iindeki basn atmosfer basncnn 4 katysa, Boyle Yasasna gre (sabit scaklkta bir gazn hacminin ve basncnn ters orantl olarak deitiini syler) ie aldnda basn 4 kat azalrken gaz baloncuklarnn hacimleri 4 kat artar. Bu baloncuklar hzl bir ekilde ieden kmak iin bir yol arar ve bunu yaparken patlamaya sebep olacak ekilde svy iddetli bir ekilde iter.
Evren Geniliyorsa Neden Samanyolu ve Andromeda Gkadalarnn arpabilecei ngrlyor?

Tuba Sargl
920li yllarda Edwin Hubble birok gkadann bizden uzaklatn gzlemlediinde evrenin genilediine dair ilk keiflerin ncln de yapmt. Andromeda ise bu durumun bir istisnas. nk saatte 400.000 km hzla Samanyolu Gkadasna doru hareket ediyor. Ancak Hubble Uzay Teleskobu kullanlarak hassas lmler yaplncaya kadar zerimize doru mu geldiini yoksa bizi belli bir ayla syrp geeceini mi sylemek mmkn olmamt. Son aratrmalara gre iki gkada 4 milyar yl sonra devasa bir arpma yaayabilir. Evrendeki olaylar farkl kuvvetler arasndaki mcadeleye gre ekilleniyor. Karanlk enerjinin evrendeki genilemenin hzlanmasna neden olduu dnlyor. Ktleekim kuvveti ise gkadalar bir arada tutan kuvvet. Gkada kmeleri gibi byk lekte ise gkadalar birbirinden hzlanarak uzaklayor. Ancak evrenin daha youn blgelerinde ktleekimi etkisi belirgin olmaya balyor. Ayrca iki gkada arasndaki mesafe yeterince kkse gkadalar
78
arasndaki karlkl ktleekim kuvveti nedeniyle gkadalar birbirlerine doru hareket ediyor. Bir anlamda Andromeda Gkadasnn Samanyolunun zerine dtn syleyebiliriz. Ancak grnen maddenin oluturduu ktleekim kuvveti gkadalar bir arada tutmak iin yeterli deil. Bilim insanlar, gkadalara ilave ktle dolaysyla ktleekim kuvveti kazandran karanlk madde sayesinde gkadalarn ve gkada kmelerinin bir arada kaldn dnyor. Evrenin bugnknden daha youn olduu erken dnemlerinde mcadelenin hem kk hem de byk lekteki kazanan ktleekim kuvvetiydi ve gaz bulutlarnn younlaarak yldzlar, gkadalar oluturmasn salad. Eer madde miktar daha fazla olsayd evren kendi iine kebilirdi. Evren genilemeye devam ettike artan hacmi nedeniyle younluu azald ve karanlk enerjinin etkisi daha belirgin olmaya balad. Byk Patlamadan yaklak 6 milyar yl sonra ise genileme hzlanmaya balad.
Havu Yemek Grme Yeteneini Artrr M?

brahim zay Semerci
ek oumuz kkken aile byklerimizden havu yersek daha iyi grebileceimizi duymuuzdur. Havu tketmemizi tevik eden bu szler oumuzun gereinden fazla havu tketmesine bile neden olmu olabilir. Havu herhangi bir grme kusurunuz yoksa maalesef daha iyi grmemizi salamyor, ancak ieriinde bulunan baz maddeler -rnein beta karoten- sayesinde gz salmz korumamza yardm ediyor. Havucun daha iyi grmemizi salayaca inanc 2. Dnya Savana dayanyor. Dnemin gl ordusu olan Alman ordusunun uaklarn tespit edebilen radar istasyonlar a oluturan ve bu ekilde pek ok Alman saldr uan hem gndz hem de gece dren ngiliz ordusu sahip olduu teknolojiyi gizlemek istedi.
Bu amala gazetelerde ngiliz Kraliyet Hava Kuvvetleri pilotlarnn gece gr yeteneinin havu yemeleriyle ilikilendirildii uydurma haberler yaymlatt. Bu yk havu ticaretinin artmasn ve tccarlarn daha ok kazanmasn salam olabilir, ancak ok havu tkettii iin bakalarnn gremedii eyleri grebilen biri olmad. Vcudumuz tarafndan A vitaminine evrilen beta karoten Ann eksiklii ciddi grme bozukluklarna sebep olabiliyor. Yani sahip olduunuz grme bozukluu A vitamini eksikliinden kaynaklanmyorsa havu yemenizin daha iyi grmenizi saladn sylemek mmkn deil. Ayrca A vitamininin kayna olan ve havuca rengini veren beta karoten A sadece havuta deil pek ok meyve, sebze ve hayvansal rnde de bulunur.
Kurun Koruyucular Radyasyona Kar Nasl Etki Eder?

Tuba Sargl
lektromanyetik radyasyon trleri maddeyi nasl etkilediine bal olarak iyonlatrc radyasyon ve iyonlatrc olmayan radyasyon eklinde snflandrlabilir. Yksek enerjili iyonlatrc radyasyon (rnein gama nlar ve X-nlar) iinden getii malzemenin atomlarndaki ve molekllerindeki balarn krlmasna sebep olarak serbest elektronlar ve iyonlar oluturur. DNA yaplarn bozarak canl dokular ve hcreler iin zararl etkilere sahip olan iyonlatrc radyasyon ayn zamanda birok yararl ama iin (rnein duman detektrlerinde, tbbi tedavilerde ve grntleme yntemlerinde) kullanlr. Duman
detektrlerinde kullanlan alfa paracklarnn baka malzemelerin iine nfuz etme kabiliyeti ok yksek deildir ve bir kt tabakas tarafndan bile engellenebilir. Alfa paracklarndan daha hafif olan beta paracklar (elektronlar) ise deriye nfuz edebilir ancak ince bir metal ya da plastik tabaka tarafndan engellenebilir. Gama nlar ve X-nlar ise daha yksek enerjili paracklardr. Kanser tedavilerinde, tbbi aralarn sterilize edilmesinde, tbbi grntleme yntemlerinde kullanlrlar. Gama nlar ve X-nlarnn malzemelere nfuz etme kabiliyeti yksektir ve birka santimetre kalnlnda, younluu yksek malzemeler, rnein kurun kullanlarak engellenebilirler. Kurunun yksek enerjili radyasyona kar kullanlmasnn nedeni younluu yksek bir malzeme olmasdr. Younluk bir maddenin
birim hacimdeki madde miktardr. Younluu yksek malzemelerin atomlarn yaraplar, yksek atom ktlelerine ramen, grece daha kktr ve atomlar arasndaki balar da daha ksadr. Yksek atom ktleli maddelerin atomlarnda daha fazla proton ve elektron vardr. Yksek enerjili gama nlarn ve X-nlarn oluturan fotonlar bu maddelerle etkiletiklerinde elektronlar ve protonlar tarafndan sourulur ya da yanstlr.
79
Merak Ettikleriniz
Depremler Tsunamileri Nasl Tetikler?

Mahir E. Ocak
kyanuslara yakn yerlerde olan depremleri bazen tsunamiler izler. Esasen bir su dalgalar serisi olan tsunamiler ykseklii onlarca metrelere varabilen dalgalarla byk ykmlara sebep olabilir. rnein 2004 ylnda Hint Okyanusunda meydana gelen tsunami 14 farkl lkeden 200.000in zerinde insann lmesine sebep oldu. Depremlerden sonra tsunamilerin olumasnn sebebi deniz tabannn eklinde meydana gelen deiikliklerdir. Depremin sebep olduu krlmalar deniz tabannn bir ksmnn ykselmesine sebep olduu zaman sktrlabilirlii ok az olan deniz suyu da ykselir. Bunun sonucunda oluan ikinlik kararszdr ve ierdii deniz suyu ktleekim kuvvetinin etkisiyle etrafa yaylmaya balar. Tsunami dalgalar normal deniz dalgalarna benzemez. Deprem tarafndan etkilenen blge ok byk olabilecei iin tsunami srasnda oluan dalgalarn boylar da ok byk -rnein 300 kilometreolabilir. Bu da tsunami dalgalarnn iki tepesinin kyya varma zamanlar arasnda saatler olabilecei anlamna gelir. Bu yzden tsunami kylara yaklarken meydana gelen olay gelgit srasnda denizin hzla ykselmesi gibi de grnebilir. ki tepe noktasnn kyya varma zamanlar arasnda uzun sre olmas, tsunami kyya vurmaya baladktan sonra ky blgesinin uzun bir sre tehdit altnda olaca anlamna gelir. Dolaysyla tsunami tehlikesi olduu zaman kyya vuran ilk dalgalarn kklne aldanmamak ve blgeden hzla uzaklamak gerekir. nk saatler sonra kyya vuracak olan dalgalar ok daha byk olabilir.
Uzayda Bitki Yetiebilir mi?

Tuba Sargl
uzay ya da ksaca uzay dediimiz ortam yaklak 3 Kelvin (-270C) scakl, vakum (havasz) ortam ve zararl radyasyon etkisiyle bitkilerin bymesi ve gelimesi iin uygun deil. Ancak NASA, Uluslararas Uzay stasyonunda (ISS) ve Ayda bitki yetiip yetimeyeceini anlamak amacyla deneyler gerekletiriyor. Uluslararas Uzay stasyonunda bitki yetitirmek amacyla gelitirilen Bitki retim Sisteminde (VEGGIE) bitki iin gerekli besin ve su VEGGIE tarafndan salanrken scaklk kontrol ve bitkinin bymesi iin gerekli gazlar, rnein oksijen ve karbondioksit kabin ortamndan salanyor. Bitkinin kklerinin bymesinde ktleekiminin nemli bir etkiye sahip olduu dnlse de aratrmaclar bu deneyle Uluslararas Uzay stasyonu gibi arlksz ortamlarda yetien uzay bitkilerinin kklerinin
Dnyadakine benzer ekilde bydn gzlemledi. 2015te gerekletirilmesi planlanan deneyde ise gnderilen tohumlarn Ayda imlenmesi ve bymesi amalanyor. Tasarlanan kapal hazne sayesinde bitkilerin Aydaki zararl ortamn etkilerinden korunmas salanrken byme srecinin kamera, sensr ve baka elektronik sistemler ile takip edilmesi planlanyor. Ayrca bitkinin bymesi iin gerekli k doal gne nlarndan salanrken bitkilerdeki genetik materyalin radyasyona kar direncinin belirlenmesi amalanyor.
80
NASA
NASA
Uzayda Kullanlabilen Tkenmez Kalemlere Neden htiya Duyuldu?

Tuba Sargl
kenmez kalemlerde mrekkep ktleekimi etkisiyle akarak kalemin ucundaki bilyeye ular. Dnebilen bu bilye yardmyla mrekkep kalemin ucuna kontroll bir ekilde akar. Ancak arlksz ortamda mrekkep kendi kendine akmad iin uzayda kullanlabilen zel kalemler gelitirilmitir. Amerikallar milyonlarca dolar harcayarak uzayda kullanlabilen tkenmez kalem gelitirmeye alrken Ruslarn kurun kalem
kullanmay akl ettii hikyesini pek ok kii duymutur. Aslnda NASA da ilk uzay grevlerinde, rnein Geminide kurun kalem kullanmt. Ancak grafit hayli yanc bir madde olduu ve kolayca krld iin oluan grafit tozlarnn arlksz ortamda uzay aralarndaki elektronik sistemlere zarar verme tehlikesi nedeniyle kurun kalemlerin yerine arlksz ortamda kullanma uygun tkenmez kalemler ilk defa ABDli bir giriimci olan Paul C. Fisher tarafndan gelitirildi. Basnl bir mrekkep kartuu olan bu kalem arlksz ortamlarda, su altnda ve geni bir scaklk aralnda, rnein yaklak -50 ile 200Cde kullanlabiliyor.
Bu kalemler basnl bir gaz ve hareket edebilen bir amandradan oluan bir sistem ieriyor. amandra gaz ile mrekkebi birbirinden ayryor. Sktrlm gaz mrekkebi iterek mrekkebin kalemin ucuna ulamasn salyor. Basnl gazn uygulad kuvvet kalemin dorultusuna bal olmad iin -arlksz ortamlarda olduu gibi- bu kalemlerle kalemi herhangi bir ada tutarak yazmak mmkn. Ayrca bu kalemlerde zerine uygulanan gerilime bal olarak akkanl deien mrekkepler kullanlyor. Gerektiinde akkan hale gelen mrekkepler sayesinde sznt olmakszn kalemler daha uzun sre kullanlabiliyor.
Bir Balk Ne Kadar Hzl Yzebilir?

Mahir E. Ocak
alklarn su iinde yol almasn salayan, vcutlarnn yanlarnda yer alan kaslardr. nsanlarn yryerek yol almak iin zerinde bulunduu zemini itmesine benzer biimde balklar da iinde bulunduklar suyu geriye doru iterek yol alr. Bir baln gvdesinin bir tarafndaki kaslar kasld zaman kuyruu da o tarafa doru hareket eder. Bu srada suyun geriye doru itilmesi, baln ileriye doru hareket etmesini salar. Kaslan bu kaslar geverken vcudun dier tarafndaki kaslar kaslr. Bylece balk, gvdenin farkl ksmlarndaki kaslarn birbirlerine zt bir biimde almaya devam etmesi sonucu su iinde yol alr.
Balklarn suyun iinde ykselmesini ya da alalmasn salayan ise vcutlarndaki hava keseleridir. Balklarn su iinde yol alrken ulaabilecekleri anlk hzlar trden tre deiir. Mako kpek bal, pasifik yelken bal, mavi klk bal saatte yaklak 100 kilometre; orkinoz, kl bal saatte yaklak 70 kilometre; iskarmoz, tarpon bal saatte yaklak 55 kilometre hza ulaabilir. Fakat bu hzlarn tamam anlk hzdr. Yani mavi kpek balnn saatte 100 kilometrelik hza ulaabilmesi, bir saat boyunca bu hzla yzp 100 kilometre yol alabilecei anlamna gelmez. Bir baln bir saat yzerek kat edebilecei azami mesafe baln trne gre 8 ile 15 kilometre arasnda deiir.
81
Gkyz
Alp Akolu
plak gzle grmek olasdr. Ancak plak gzle gezegeni bulabilmek iin gezegenin Gnee gre konumunu yaklak olarak bilmek gerekebilir. Bu gzlemi bir drbnle yaptnzda, gezegeni bulmak ok daha kolay olacaktr. Gzleminizi yaparken, drbnle Gnee bakmamaya zen gstermelisiniz. Aksi takdirde gzlerinizde kalc hasar meydana gelebilir. Marsa geldiinizde, drbnn pek fazla avantaj yoktur. Drbn, gezegeni ancak daha parlak grmemizi salar. Yine de, bu turuncu gezegeni drbnle izlediimizde rengini ok daha iyi ayrt edebiliriz. Eski Romada tanrlarn kral olan Jpiter, gezegenlerin de kraldr ayn zamanda Yaklak 150 bin kilometrelik apyla, Gne dnda, Gne Sistemindeki tm cisimlerden daha byktr. 630 milyon km uzaklna karn, bykl sayesinde gece gkyznde Aydan ve Vensten sonra en parlak gkcismidir. Jpiterin Galileo Uydular (Galileo tarafndan kefedildikleri iin bu ad almlardr) olarak da bilinen drt byk uydusu Io, Europa, Ganymede ve Callisto en basit drbnle bile grlebilir. Galileo Uydular, amatr gkyz gzlemcilerinin en ok gzledii cisimler arasndadr. Uydularn konumlarnn Jpitere ve birbirlerine gre deimesi, her gn farkl bir manzara sunar. Bu nedenle, bu uydular izlemek hibir zaman skc olmaz, aksine elencelidir. Ender olarak, uydularn drdn grmek mmkn olmaz. Yrngeleri boyunca hareket ederlerken, Jpiterin nnden geebilir ya da arkasna girebilirler. Uydularn hepsi, aa yukar ayn parlaklktadr. Bu nedenle hangisinin hangi uydu olduunu anlamak, genellikle pek mmkn olmaz. Gl drbnlerle (20x80 gibi) Jpiterin bulutlarnn oluturduu ak ve koyu tonlu kuaklar grmek olasdr. Greceiniz ak tonlu blgeler, Jpiterin i atmosferinde snarak st blgelere ykselen scak bulutlardr. Koyu tonlu bulutlarsa, daha souk gazlardan oluan bulutlardr. Jpiterdeki Byk Krmz Leke ad verilen byk frtna sistemini drbnle grmek neredeyse olanakszdr. Bu lekenin ap yaklak Dnyannki kadar olsa da kk teleskoplar iin bile zor bir hedeftir. Satrn, kukusuz gezegenler ailesinin en etkileyici bireyidir. Yaklak 120.000 km apyla Gne Sisteminin ikinci byk gezegenidir. Gkyznde, sar rengiyle dikkat eker. Parlakl plak gzle grlebilen teki gezegenlere oranla pek fazla deildir. En parlak olduu zamanda bile Satrn parlakl Jpiterinkinin onda biri kadardr. Satrnn en belirleyici zellii halkalardr. Galileo, 1600l yllarda teleskopunu Satrne evirdiinde, gezegenin halkalarn onun iki yannda bulunan iki kulpa benzetti. Bunun bir halka sistemi olduunu anlayan gkbilimci, Huygens oldu (1655). Drbnle Satrne bakan bir gzlemci, Galileonun grdnden fazlasn pek gremez. 35 kez bytmenin altndaki bytmelerde, halkalar ayrt etmek zordur. Satrnn uydularndan Titan, 7xlk bir drbnle bile seilebilir. Bu uydunun parlakl 8 kadirdir. Urans ve Neptn, Gne Sisteminin teki devleridir. Ancak hem Jpiter ve Satrne oranla daha kk olular hem de uzaklklar nedeniyle ok snktrler. Parlaklklar, plak gzn ideal gzlem koullarndaki grme snrndadr. Drbnle bakldnda, her ikisi de mat mavi noktalar olarak grlr.
Drbnle Gezegenler
irok amatr gkyz gzlemcisi drbnn yanndan ayrmaz, nk drbn ya-
nmzda tayabileceimiz, bizi bir teleskop kadar olmasa da gkyznn derinliklerine gtren bir ara. Gkyz gzlemciliinde kullanlabilecek drbnlerle ilgili bilgileri dergimizle birlikte verdiimiz 2014 Gk Olaylar Yllnda bulabilirsiniz. Bu ayki kemizde de gezegenleri bir drbnle nasl gzlemleyebileceimize de-
ineceiz. plak gzle gzlenebilen parlak be gezegenden gzlenmesi en zor olan Merkrdr, nk Gnee ok yakndr. Dnyadan baktmzda, Gnee olan grnr uzakl en fazla 28 derece olabilir. (Bir gezegenin Gneten olabilecek en uzak konumuna gelmesine en byk uzanm denir.) Bu nedenle, gezegen ancak alacakaranlkta (Gne battktan bir buuk saat sonrasna kadar ya da domadan bir buuk saat ncesinden itibaren) gzlenebilir. Merkr gzlemlerken, drbnn en byk yarar, gezegeni alacakaranlkta bulabilmemize olanak tanmasdr. Merkrn yrngesindeki bir turunu tamamlamas 88 gnde gerekleir. Gezegeni ksa dnemlerde bir sabah, bir akam grrz. Bu olay, ylda yaklak alt kez gerekleir. Gnee Merkrden biraz daha uzak olan Vens, Dnyamza en yakn gezegendir. Bu nedenle ok parlak grnr. Parlakl, gkyzndeki en parlak yldzn parlaklnn yaklak 10 katdr. Yani Gneten ve Aydan sonra en parlak gkcismidir. Gne battktan saat sonrasna kadar ve douunun saat ncesinden itibaren gzlenebilir. Vense bir teleskopla bakldnda, Gnele aramzda yer aldndan gezegenin Ayn evreleri gibi evrelere girdiini grebiliriz. Ancak bize hayli uzak olan bu gezegenin yzey ekillerini grmek olas deildir. Vens de Ay gibi evrelere girer. Vensn evrelerini zellikle de hill evresindeyken (nk bu evrede Dnyaya ok yakndr) grmek olasdr. Gezegen, yrngesindeki hareketi nedeniyle Dnyadan uzaklatka daha fazla aydnlanr. Ancak uzakl da arttndan parlakl pek deimez. Parlakl sayesinde, Vens gndz
82
Alamy
alp.akoglu@tubitak.gov.tr
KUZEY Ejderha Kuu
Deneb
Byk Ay Kk Ay
Kutupyldz
Kral Kralie
Zrafa Aslan Vaak Arabac Yenge Suylan Kk Kpek kizler

Jpiter Aldebaran Procyon Kapella
Andromeda gen Perseus Ko Balklar
Kanatl At
Regulus
Boa Avc Balina Irmak
Tekboynuz Byk Kpek

Akyldz (Sirius)
Tavan Irmak
1 Ocak 22:00 15 Ocak 21:00 31 Ocak 20:00
GNEY
1 Ocak 22:00 15 Ocak 21:00 31 Ocak 20:00
2 Ocak Ay ve Vens yakn grnmde 15 Ocak Jpiter ile Ay sabaha kar batda yakn grnmde 23 Ocak Mars ile Ay geceyarsndan itibaren yakn grnmde 25 Ocak Satrn ile Ay geceyarsndan sonra yakn grnmde 28 Ocak Mars ile Spika geceyarsndan itibaren yakn grnmde 31 Ocak Merkr en byk dou uzanmnda (18)
Ocakta Gezegenler ve Ay
Merkr Ocak boyunca akam gkyznde. Ayn ikinci yarsnda Merkr bat ufku zerinde gnbatmnn hemen ardndan grmek mmkn. Gezegen ayn son gnleri Gneten yaklak 1,5 saat sonra batyor olacak. Vens grebilmek iin ayn ilk iki- gn akamlar gnbatmndan hemen sonra gneybat ufku zerine bakmak gerekiyor. 2 Ocakta Ay ve Vens yakn grnmde olacak, ama ufka ok yakn olduklarndan grmek ok zor. Vens, ayn ilk haftasndan sonra sabah gkyzne geecek ve gkyznde hzla ykselecek. Ayn ortalarndan sonra gezegeni gndoumundan nce dougneydou ufku zerinde grmek mmkn. Mars ayn balarnda geceyars civar douyor ve sabaha kadar gkyznde grlebiliyor. Gezegen ilerleyen gnlerde giderek
Ay
Kastor Polluks Betelgz Rigel Aldebaran
DOU
Jpiter
14 Ocak akam dou ufku zerinde Ay ve Jpiter k takmyldzlar arasnda
daha erken doacak. Mars grmek iin geceyars civarnda dou ufku zerine bakmak gerekiyor. Jpiter hava karardnda domu oluyor ve ay boyunca neredeyse tm gece gzlenebiliyor. Gezegeni akam saatlerinde grmek iin dou-gneydou ynne bakmak gerekiyor.
Satrn ayn balarnda gece yarsndan saat sonra, ayn sonlarndaysa bir saat sonra douyor. Gezegen bu srada dou ufku zerinde grlebilir. Ay 1 Ocakta yeniay, 8 Ocakta ilkdrdn, 16 Ocakta dolunay, 24 Ocakta sondrdn, 30 Ocakta yeniay hallerinde olacak.
BATI
83
Tmleik Devre
Geen sayda bahsettiimiz transistrn yaklak 70 yl nce icad elektronikte bir devrimdi. On yl kadar sonra tmleik devrelerin ortaya kmas, ilki kadar byk olmasa da ikinci bir devrimdi. Farkl bileenler tek bir para halinde bir araya getirilerek retiliyor ve farkl ilevler yerine getirilebiliyordu. Yonga ad verilen ve milimetrekare iinde milyonlarca transistr ierebilen bu yaplar son yarm yzylda dnyay deitirdi.
Nasl alr?
eviri: Dr. Murat Yldrm
Hepsi Bir Arada

Yongalarn zerinde yariletken elektronik bileenler oluturulduktan sonra yongalar d balantlarn sabit tutan ve onlar d etkilerden koruyan bir paket (klf) iine yerletirilir. Silisyum yonga Metal bacaklar ile balant
Niin Kullanlyorlar?
Tmleik devreler ok farkl ilevleri yerine getirebilir. Osilatrler, sinyal reteleri, kuvvetlendiriciler ve zellikle mikroilemci ve bellek gibi saysal devreler bunlardan sadece bir kadr.
Plastik koruma
Montaj referans noktas (byk)
Tm le ik D evr e
Metal bacaklar
Yongalarn yapsn incelemek iin gl bir byte veya bir mikroskop kullanmak gerekli. Montaj referans noktas (kk)
Mikro Elemanlar Birbirlerine binlerce balant yoluyla balanan mikro elektronik elemanlar, analog veya saysal ilemleri ok ksa srede yerine getirebilir. Balant Yolu
Alt Taban Mikro devreler iin bir taban ve yaltkan olarak i grr.
Bask Devreler
Yonga tasarmlar, fotolitografi tekniini de ieren yntemlerle silisyum levhalar zerine aktarlr. Bir levha zerinde ok sayda yonga bulunur. Bu yongalar levhalardan kesilerek nce balantlar yaplr sonra da koruma altna alnr.
Balant noktalar Devrelerdeki balant ve elektronik bileenleri birbirine balayan teller olarak i grrler.
84
nasil.calisir@tubitak.gov.tr
Tmleik mi Ayrk m?
Ayrk devreler, bileenlerinin tek tek kendi iinde kapsllendii ve levhann alt tabakas zerine bulunan ve elemanlar birbirine balayan devreyi oluturan bakr balant yollarna lehimlendii devrelerdir. Kondansatr Transistr Kondansatr
ENIAC
nl Elektronik Saysal Entegratr ve Bilgisayar (ENIAC), tmleik devre ncesi dneme harika bir rnek. Frlatlan cisimlerin (rnein top mermilerinin) hareket erilerini hesaplamak zere 1946 ylnda ABDde yaplan 27 ton arlndaki bu makine, 18.000 civarndaki vakum tp sayesinde 1 saniyede yaklak 5000 toplama ve 300 arpma ilemi yapabilir. Bugn, bir parmak ucuna san bir mikroilemcinin hesaplama gc bunun ok ok zerinde.
Diren
Ay rk De vre Ayrk devrelerin yerini alan

Levha elektronik tmleik devreler tek para olarak tm bileenleri ierir ve retim aamasnda tm balantlar yaplr.
1
Tmleik devre tasarm
2
Fotolitografi ilemi ile tasarm silisyum tabaka zerine kopyalanr.
3
Devre tabakaya aktarlr. Levha ayn yongadan ok sayda ierir.
4
Yongalar birbirinden ayrlr.
5
Devreler balant bacaklarna balanr.
6
Paketleme ilemi yaplarak koruma altna alnr.
85
Sol 90 Images / Franzis
ne Deliinden Gelecek
Emre Sermutlu
Parack hzlandrclarn tam gaz alp zavall elektronlar kafa kafaya k hzna yakn hzlarda tokuturduu gnlerden birinde, elde edilen verileri bin bir szgeten geiren doktora rencilerinden biri, tamamen tesadf eseri, fizik dnyasn altst edecek bir ey kefetti: Bir mesaj.
Aslnda mesaj kefeden program muhtemel bir zeki uygarlk bulabilmek iin yldzlardan gelen sinyalleri taryordu. rencinin kiisel bilgisayarnda bo zamanlarnda alan, asl iiyle ilgisiz bir proje, hatta bir hobiydi. Ama uykusuz renci o gnk verileri yanl bilgisayara ykleyip alkanlkla ayn tua basnca, karsnda ifresi zlm, anlaml cmleler grd. Karmak grlt sinyallerine o kadar almt ki, biraz daha yorgun olsa, programn samaladn dnerek fazla kurcalamadan her eyi silip uyumaya balayabilirdi. Ama okuduu eyler teknolojiyle ilgiliydi ve gelecekten bahsediyordu. Kuramsal fizie gre ok zel durumlarda zamanda geriye yolculuk yaplabilecei biliniyordu; acaba bu da gelecekteki fizikilerden gelen bir mesaj myd? Ya da ayn hzlandrc yzlerce yl sonra da bir fizik merkezinde almaya devam m ediyordu? Belki de paracklar ktan yksek hzlara ulatrp zamanda geriye dndrmek deneysel olarak
mmkn olunca gelecekten bize bir mesaj gndermek istemilerdi. Bin yl sonra orada alacak genlerden biri bir aka m yapmt; acaba kendi okuduu Teknoloji Tarihi adl e-kitab, youn bir gnn ardndan bize yanllkla m gndermiti? Elbette bilim dnyasndan da, sosyal bilimcilerden de pek az kii bu buluu ciddiye ald. Onlar akay yapann gnmzde yaadn dnyordu. Sadece ftristler ve bilim kurgu merakllar kitab didik didik etti. Gnmzle ilgili izler, ipular bulmaya altlar, ama bu tarih kitab ou zaman 1000 yl sonrasndan bahsediyordu. Unutulup gitti dedii teknolojiler genelde henz kefedilmemi eylerdi. Bilmediimiz kelimelerin ve kavramlarn yan sra u anda mevcut olmayan pek ok siyasi gruptan, onlarn ideallerinden ve dnya grlerinden de bahsediyordu. Mesela u pasaj nasl yorumlayabiliriz?
Toprakana klt ile oklugerekiler arasndaki kavga genetik yznden balad, fazla enerji-atk s problemiyle kzt, gezegen apnda jeolojik deiimler yaplmas ile dorua ulat. En sonunda oklugerekiler gnein ok yaknlarnda yrngeye soktuklar gemilerine tand. Burada 100m2lik gne paneline gelen enerji, dnyadaki bir fzyon reaktrnn rettiine eitti. Nihayet alternatif gerekliklerini retecek doymak bilmez ilemci alar iin gereken enerjiyi ucuz yoldan bulmulard. stelik artk fazladan retilen her bir kalorinin nereye gittiinin ve ne tr etkiler yaptnn hesabn soran toprakanaclardan da kurtulmulard. Dnyay eski alardaki zgn ekliyle korumak isteyenlerle sonsuz sayda yeni dnyaya yelken amak isteyenler arasndaki bu ayrma, insanlk tarihi iin bir dnm noktas oldu.
86
Bilim ve Teknik ubat 2009
izim : Ersan Yaz
87
Bilim Tarihinden
Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir
Bilimsel Devrim Yzyllarnda Kimya

On yedinci ve on sekizinci yzyllarda dier bilim dallarnda olduu gibi, kimyada da birok gelime gerekleti. Bu gelimelerin balangcn ise doada boluk olup olmadn belirlemeye ynelik almalar ile bunlarn sonucu olarak ortaya kan yanma ve solunum deneyleri oluturdu.
Guerickenin havas boaltlm krelerle yapt deney
1. Alev alma z olan kkrt 2. Svlk ve uuculuk z olan cva 3. Sabitlik ve tepkimezlik z olan tuz Bu yaklam biraz deitiren Johann Becher (16351682) btn madenlerin ve metallerin saydam, uucu ve yanc olmak zere bileenden meydana geldiini savundu ve kat, topraks maddelerin de bileen ierdiini ileri srd. Bunlar tp kimyasndaki tuza karlk gelen ve tm katlarda bulunan terra lapida, kkrde karlk gelen ve yanc maddelerde bulunan terra pinguis, cvaya karlk gelen ve akc maddelerde bulunan terra mercurialisti. u halde yanc maddeler dier bileenlerin yan sra yal-yanc bileen ieriyordu. Bu dncelerden hareketle Georg Stahl (1660-1734) kimyay, bileikleri elementlerine ayrma ve tekrar birletirme yntemi olarak tanmlad ve ilk defa Becher tarafndan ortaya atlan terra pinguise s veya ate hareketi anlamna gelen filojiston adn verdi. Oksijenin bulunuuna kadar, kimyada etkin olan ve yanma olgusunu aklamak zere ileri srlen filojiston kuramna gre her yanc madde, yanc olmayan sabit bir maddeden ve yanc olan filojistondan oluur. Bir cisim ne kadar kolay yanyorsa o kadar fazla filojiston ieriyor demektir. Buna gre, kmr ve kkrt neredeyse saf filojistiktir. Metaller oksitletii, bitkisel ve hayvansal maddeler de yand zaman filojiston ortaya kar ve geriye filojiston barndrmayan bir kalnt kalr. Bir metal stldnda metalden filojiston kar ve ortada metal kireci kalr. Metal - filojiston = metal kireci (oksidasyon). Eer bu kalntya tekrar filojiston eklenirse balangta stlan metali tekrar elde ederiz. Yani yanma sonucunda ortaya kan kalnt filojistonca zengin olan kmr ile tekrar stlrsa, kalntya filojiston eklenir ve orijinal metal tekrar elde edilir. Buna gre, metal kireci + filojiston=metaldir (redksiyon). O halde yanma bir ayrmadr.
ve vakum pompasyla Otto von Guerickenin (1602-1686) boluun olanakl olduunu deneysel olarak kantlamas, nemli ilk gelimeler olarak ortaya kt. Havann fiziksel zellikleriyle ilgilenen Robert Boyle (1627-1691) ise Robert Hook (1635-1703) ile birlikte vakum pompasn kullanarak, bir gazn hacmi ve basnc arasndaki ilikiyi belirten Boyle Yasasn ileri srd. Hooke ise havann yanmann olumasn salayan bir zellik tadn savundu. Kimya almalarnda hassas l ve tartmn gerekli olduuna dikkat eken Jean Baptista van Helmont (1580-1644) ise yanmayla ilgilenerek kat ve svlarn yaklmasyla aa kan dumanlarn kimyasal olarak havadan ve su buharndan farkl olduunu gsterdi ve bu yeni maddeye gaz adn verdi. John Mayow (1641-1679) ise gazlar su zerinde toplamak iin bir yntem gelitirdi ve hem solunum hem de yanma durumunda havadan bir eyin alnp harcandn ve harcanan eyin azotlu hava paracklar olduunu ileri srd. Kimya almalarn on altnc yzylda olduu gibi, on
Galileonun boluun varln gstermek iin hazrlad deney dzenei
88
eleneksel kabullerin aksine Galileo Galileinin (15641642) ve daha sonra Magdeburg yarm kreleriyle
yedinci yzylda da tp kimyaclar gerekletiriyordu. Yaygn gre gre kimyasal maddeler zden oluuyordu:
bilim.tarihinden@tubitak.gov.tr
Yanma olay ve gazlarn incelenmesi almalarnn srdrlmesi sonucunda, Joseph Black (1728-1799) kire suyu ve beyaz bir toz olan magnesia alba zerinde yapt aratrmalarla havann tek deil, birden fazla maddeden olutuunu belirledi. Henry Cavendish (1731-1810) ise bir asit bir metal zerine etki ettiinde yanc hava aa ktn ve bunun metalin kendisinden geldiini buldu. Hava hakkndaki ilk ayrntl aklamaya Joseph Priestley (1733-1804) ulat ve dzenledii bir deneyde krmz cva oksidi, byk bir byteten geirilerek younlatrlm gne yla starak renksiz bir hava elde etti. Bu havann iinde mum parlak olarak yand gibi, havann kendisi suda znmyordu. Bu havaya filojistonu alnm hava adn verdi. Deneylerini srdren Priestley, bir ie iinde yanc hava ile filojistonu alnm havann karmn kvlcm kullanarak patlattnda iy (yani su) olutuunu fark etti. Bu gzlemi, adi havann filojistonu alnd zaman iindeki nemi brakt eklinde yorumlad. Cavendish daha sonra bu deneyi tekrarlad ve iyin saf su olduunu buldu ve filojistonu alnm havann gerekte filojistonu alnm sudan baka bir ey olmad sonucuna vard. Bylece su ile havann bileenleri arasnda bir ba kurulmaya baland. Aslnda Priestleyden nce Carl Wilhelm Scheele (1742-1786) filojistonu alnm havay kefetmiti ve iki cins hava olduunu aklamt: Yanmay salayan atein havas ve yanmay nleyen hava. Ancak onun sonular yaymlanmamt. Konuya asl katky yapan ve gelimeleri bir sonuca balayan ise Antoine-Laurent Lavoisier (1743-1794) oldu. Hassas lmlere dayal deneyler yapan Lavoisier, yanma olayn incelemeye balad ve kalsinasyon ilemi uygulanan bir metalin ate paracklar yani balanm hava emmediini gsterdi. Priestleyden rendii filojistonu alnm havay da dikkate alarak birka deney daha yapan Lavoisier, havann, bir ksm ok iyi yanabilen, dier ksm ise solunuma elverisiz bir eit bileik olduunu dnd. 1779da havann yanc ksmnn btn asitlerin bir bileeni olduunu iddia etti ve bu bileene asidin esas maddesi veya principe oxygine adn verdi. Bundan byle, Lavoisier asitlerin metaller zerindeki etkisini ve son deneyleri srasnda oluan yanc havay inceledi. Sonuta, suyun baz artlar altnda bir taraftan principe oxyginei, dier taraftan suyun esas olan bir maddeyi principe hydrogeni vermek iin ayrtn kabul etti. Bundan sonra Lavoisier oksijen ve hidrojenin tepkimelerdeki roln gsterdi ve ate unsuru olan filojistona bavurmakszn tamamen yeni bir kimya kurabildi. Bu kimya, daha ileri aratrmalara yol at ve giderek her bileie kimyasal bileimini belirten bir isim verildi, elementler byk titizlikle tanmland ve bylece modern kimya dodu.
Filojiston Kuram
Filojiston kuram, btn yanma olgularn birletiren ve kimyasal tepkimeleri aklayabilen ilk kuramdr. Kuram sayesinde solunum, demirin havada paslanmas ve dier yanma olgular arasnda temel benzerlikler bulunduu anlalabildi. Ayrca ilk kez oksidasyon-redksiyon sreci aklanabildi. Buna karn kuramn problemli ynleri de vard. Kuramdaki en nemli sorun, filojistonun madde olarak kabul edilmesiydi. Yanan bir cisimden bir madde yani filojiston kyordu. yleyse yanan cismin arl azalmalyd. Bu durumda cisim yandktan sonra oluan kalnt yanan cisimden hafif olmalyd. Oysa deneyler bunun tam tersini gsteriyordu, yani kalnt cismin kendisinden daha ard. Kuram tm eksikliklerine ramen benimsendi ve filojiston zerine pek ok deney yapld. Ancak bir sre sonra yaplan deneyler kuram zor duruma soktu ve oksijenin bulunmasna zemin hazrlad. Joseph Priestley konuya ilikin yapt deneylerde cva oksidi stt ve geriye saf cva kaldn belirledi. Bir mum bu gazda ok parlak bir ekilde yanyor ve bir fare, bu gazn bulunduu bir ortamda, ayn miktarda havann bulunduu baka bir ortamda yaayabileceinden iki kat daha fazla yaayabiliyordu. Bulgular, bu gazn yanmay saladn ve hayvanlarn solunumunda etkin olduunu gsteriyordu. Bir sre sonra Priestley bu gaza filojiston karan gaz adn verdi. Priestleyden bir sre sonra ayn gaz Scheele de elde etti ve buna ate havas adn verdi. Onlarn bulduklar bu gazn aslnda oksijen olduunu ise Lavoisier kefetti. Lavoisier yapt deneyler sonucunda, yanma srasnda ortaya kan kalntnn yanan cisimden daha ar olmasnn sebebinin, yanma srasnda Priestleyin ve Scheelein szn ettii gazn cisim ile birlemesi olduunu buldu. Bir baka deneyinde, kapal bir kapta bir miktar cvay, daha sonra da bir miktar kalay kaynama derecesine gelinceye kadar stt ve u sonulara ulat: Istlma sonucu oluan kalntlardaki arlk art filojiston sonucu deildir; kalntda oluan arlk art emilen havann arlna eittir; bir cisim sadece saf havada (oksijen) yanar; metallerin oksidasyonunda cisimden bir ey ayrlmaz, aksine metal evresindeki oksijenle birleir. Lavoisiernin yapt yanma, bir maddenin oksijenle birlemesidir tanm bugn de kullanlmaktadr. Lavoisier, her tr yanma olgusunda oksijen ilavesinin gerekli olduunu kantlayan ilk kiidir.
Lavoisiernin oksijeni incelemekte kulland alet (solda) ve Lavoisier (sada)
Kaynaklar Dampier, W. C., A History of Science, Cambridge University Press, 1989. Forbes, R. J. ve Dijksterhuis, E. J., A History of Science and Technology, Volume I, Penguin Books, 1963. Mason, S. F., Bilimler Tarihi, eviren: U. Daybilge, Kltr Bakanl, 2001. Ronan, C. A., Bilim Tarihi, eviren: E. hsanolu, F. Gnergun, TBTAK Yaynlar Akademik Dizi, 2003. Topdemir, H. G. ve Unat, Y., Bilim Tarihi, Pegem, 2008. 89
Matematik Havuzu
Hogeldin 2014
2014 saysnn ilgin baz zellikleri 2014n size ilgin gelen baka zellikleriyle karlarsanz bizimle paylaabilirsiniz. 2014n ve kendisinden nce ve sonra gelen saylar olan 2013n ve 2015in her birinin farkl asal arpan vardr: 2013 = 3 11 61 2014 = 2 x 19 x 53 2015 = 5 x 13 x 31 Bu zellie sahip bir nceki say 1989, bir sonraki say 2015tir. Yani seneye de bu zellikten bahsedebiliriz. Fakat daha sonraki say 2109dur, bunun iin epey beklememiz gerekecek. 2014, 5 2n 1 asal olacak ekilde bir saydr. Bu zellie sahip bir nceki say 1884, bir sonraki say 2170tir. 2014n bu zelliini anlatabilmek iin gensel saylardan bahsetmeliyiz. gensel bir say, 1den n ye kadar olan n doal saynn toplamdr. Bu saylara gensel denmesinin sebebi, bir gen eklinde dizilebilecek eit apl toplarn saylarna karlk gelmeleridir. n inci gensel saynn forml yledir:
Ali Doanaksoy
Ss Havuzu
AYAKKABI NUMARANIZ VE YAINIZ
Arkadalarnz artabileceiniz bir say oyunu.
Arkadanza verdiiniz komutlar Ayakkab numaran 2 ile arp 9 ekle 50 ile arp 1453 ekle Bu saydan doum yln kart Bu sene doum gnn kutladysan 1 ekle Sonucu syle Arkadanzn syledii sayya 111 ilave edin. lk iki basamak arkadanzn ayakkab numarasn, Son iki basamak yan verir. Not: Bu oyun arkadanzn 2014 ylndaki yan verir. 2 30203 133020331 1713302033171 12171330203317121 151217133020331712151 1815121713302033171215181 16181512171330203317121518161 331618151217133020331712151816133 9333161815121713302033171215181613339 11933316181512171330203317121518161333911 Yukardaki palindromik saylarn hepsi asaldr rnek 36 2 = 72 72 + 9 = 81 50 81 = 4050 4050 + 1453 = 5503 5503 1997 = 3506 Henz kutlamadm 3506 3506 + 111 = 3617 Ayakkab numaras: 36 Ya: 17
142857 1 = 142857 142857 2 = 285714 142857 3 = 428571 142857 4 = 571428 142857 5 = 714285 142856 6 = 857142
ON TANE 1 VE 2014 (1 + 1)11 11 (1 + 1 + 1) 1 = 2014

6 x 7 = 42 66 x 67 = 4422 666 x 667 = 444222 6666 x 6667 = 44442222 66666 x 66667 = 4444422222 666666 x 666667 = 444444222222 6666666 x 6666667 = 44444442222222 66666666 x 66666667 = 4444444422222222 666666666 x 666666667 = 444444444222222222
142857 7 = 999999 1/7 = 0.142857142857142857... 142 + 857 = 999 1428572 = 20408 122449 20408 + 122449 = 142857 n 2 n+1 n+1 n (n + 1) n2 + n n (n + 1) n +n c (n - 2 m) + (n + 1) + n = m + (n + 1) + T nn= k = 1+ =2 + 3 + ... =+ = =c 2 2 2 2 2 2 2 k=1 n+1 n (n + 1) n +n m = =c (n - 2) + (n + 1) + n = 2 2 2
Elence Havuzu
UAK BLET Bir havayolu firmas ilgi sahasna giren ehirlerin tm arasnda seferler dzenliyor. A ehrinden B ehrine gitmek iin baslan bilet baka bir hat iin (hatta Bden Aya gidi iin dahi) kullanlamyor. Dolaysyla firma tm ehir iftleri iin her iki yn de hesaba katarak farkl trde biletler bastrmtr. lerleyen zaman iinde firmann ilgi sahasna giren ehirlerin says biraz artmtr. Ortaya kan durumda bastrlmas gereken yeni biletlerin says 46 olduuna gre birazn ne olduunu bulabilir misiniz? 100 ELDE ETME Tablodaki saylarn (srasn deitirmeden) aralarna sadece +, , veya / sembollerini koyarak ve istediiniz kadar parantez kullanarak 100 elde edebilir misiniz? rnekler: 5, 5, 9, 8 ve 3 saylar kullanlrsa 5 / 5 + 9 (8 + 3) = 100 elde edilir. 7, 4, 3, 6 ve 2 saylar kullanlrsa 7 4 + (36) 2 = 100 elde edilir. BENZER EKLLER ekildeki kare e paraya ayrlmtr. Kareyi -herhangi ikisi e olmayan benzer paraya ayrabilir misiniz? Not: Bir ekil dierinin belirli bir oranda kltlmesi ile elde ediliyorsa bu ekillere benzer ekiller ad verilir.
1 57664 2 123456 3 1234567 4 18458974 5 81819682 6 31338274
T1 = 1
T2 = 3
T3 = 6
T4 = 10
T5 = 15
T6 = 21
Tn =
n(n+1) 2
imdi Tnden balayarak n tane gensel saynn toplamna a(n) dersek a(12) = 2014 oluyor. Yani 2104 = 78 + 91 + ... + 253 + 276dir. Burada T12 = 78 , T13 = 91, .... T23 = 276dr. a(n) dizisini gensel saylarn formln kullanarak n (7n 2 - 1) /6 eklinde gsterebiliriz.
90
matematik.havuzu@tubitak.gov.tr
Serbest Stil
RAKAM-SAYI
Saylar okluklar gstermek iin kullanlan soyut kavramlardr. On bir tane kitap ifadesi, kitaplarn okluunu belirtir. Bu okluklar gstermek iin eitli semboller kullanabiliriz. 123 tane kitap, CXXIII tane kitap, (1111011)2 tane kitap gibi. Kelimeleri yazmak iin kullandmz sembollere harf dediimiz gibi, saylar gstermek iin kullandmz sembollere de rakam deriz. Harfleri farkl olan alfabeler olduu gibi, farkl rakamlar kullanan sistemler de vardr. Gnmzde en yaygn olarak kullanlan sistem, bizim de kullandmz 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 rakamlarndan oluan Arap rakamlar sistemidir. I, V, X, L, C, M gibi rakamlardan oluan Roma rakamlar da ok bilinen bir rnektir. Ayn saynn farkl sistemlerde farkl gsterimleri olduu gibi, kullanlan tabana gre de farkl gsterimleri olur. Tabann ne olduu belirtilmedii zaman 10luk taban anlalr. rnein 9 tane kalem dediimiz zaman onluk tabandaki gsterimi 9 olan say okluunda kalem olduunu anlarz. kilik taban kullansaydk ayn sayy (1001)2 ile gsterecektik. Ayn ekilde 1001 ifadesi onluk sistemde bin bir tane anlamna gelirken 2lik tabanda dokuz tane anlamna gelir. Saylarla ilemler yapabiliriz. Toplar, karr, arpar; karekk, faktriyel hesaplayabiliriz. Bu ilemler rakamlarla yaplamaz. rnein 1723 saysnn rakamlarnn toplam 13tr ifadesi yanltr. Bir sayy yazarken rakamlar yerletirdiimiz konumlara basamak deriz. Bunlar sadece konum belirtir. 1723 saysnn basamaklar toplam 13tr ifadesi de yanltr. 1723 saysndaki rakamlar 1, 7, 2 ve 3 sembolleridir. Toplanabilen bu rakamlar deil, bunlarn say deerleridir. O halde, yukardaki ifadelerin dorusu u ekildedir: 1723 saysnn rakamlarnn say deerlerinin toplam 13tr. Saynn gsteriminde yer alan bir rakamn say deeri ile basamak konumunun arpm ise basamak deerini verir. 1723 saysnda soldan ikinci konumda yer alan basamak yzler basama olduu iin bu konumdaki 7 rakamnn say deerini 100 ile arparak basamak deerini 700 olarak elde ederiz. Eer 8lik tabanda ilem yapyor olsaydk 1723 saysnda 7 rakam 64ler basamanda olduu iin say deeri 7, basamak deeri 7 64 = 448 olurdu. Saylarn okluk gstermek yerine, nesneleri birbirinden ayrmak iin kodlama amac ile de kullanld olur. Bu durumda saylara numara ad verilir. Ayakkab numaras, telefon numaras, bir sokaktaki binalarn numaralar, bir okuldaki rencilerin numaralar gibi. Rakamlar gibi numaralar da ilem konusu olmaz. rnein elik Sokak No. 24/14 adresini elik Sokak 12/7 eklinde sadeletiremeyiz. Ska duyduumuz Bu sene bte rakamlar ok byk, Dokuza blnen her saynn basamaklarnn toplam da dokuza blnr, Benim telefon numaram asal, Bu okulda kz rencilerin numaralar tek, erkek rencilerin numaralar ifttir gibi ifadeler yanltr. Yanln yaygn olmas bu tr ifadeleri anlamamz salasa da yanl kullanmay srdrmemize neden olmamaldr.
BR MAHKM - ON KUTU PRN

Her birinin iinde dierlerinden farkl sayda pirin olan on kutu bir odaya koyulur ve mahkm bu odaya getirilir. Mahkm her seferinde diledii bir kutuyu ap iindekini grdkten sonra tamam ya da devam der. Devam dediinde kutu alnp odadan karlr ve mahkm bir daha bu kutuya eriemez. Tamam dedii kutu en ok pirincin bulunduu kutuysa mahkm salverilir, aksi takdirde cezas iki katna kar.
Olimpik Havuz
ASAL SAYI FTLER
2p 2 + 1 = q 5 eitliini salayan tm (p, q) asal say iftlerini bulunuz.
KAREDEK GEN
Alan 1 olan bir karenin ierisine izilebilecek en byk alanl genin alan nedir?
Kapal Havuz
Stramboe Krallnda krala kar ilenen sular hakknda mahkeme kesin kararn verdikten sonra kral mahkmlara, cezalarn azaltma frsat tanma amac ile baz oyunlar oynatr. Yanda bu oyunlardan biri yer alyor.
Bu oyunu oynamas iin getirilen bir mahkm nce k tane kutuyu ylesine ap bakarak bunlarn iinde en ok pirin olan kutudaki pirin saysn yazarm. Sonra geri kalan kutulara bakarm, yazdmdan daha ok sayda pirinle karlatm ilk durumda tamam derim diye dnr. Mahkm k saysn nasl seerse oyunu kazanma olasl en yksek olur?
izimler: Rabia Alabay 91
Matematik Havuzu
Ali Doanaksoy
Kum Havuzu
HAVUZ LER
Kenar uzunluklar 10,5 m ve 30,8 m olan dikdrtgen eklindeki bir yzme havuzunun taban, kenar uzunluu 10 cm olan kare eklindeki fayanslarla kaplanmtr. Havuz tabanna kegenlerden biri boyunca ince bir kablo demek iin en az ka fayans sklmesi gerekir?
SAATLER
Gne hanmn gz, o anda kolundaki saatten 1 dakika ileriyi gsteren masa saatine iliir. Biraz sonra, aradaki farkn 2 dakika olduunu grr. Biraz sabrla saatlere bakmaya devam ettiinde masa saatinin kolundaki saate gre 2 dakika ileri gsterdii srenin, 1 dakika ileri gsterdii srenin iki kat olduunu gzlemler. Saatler arasnda ka saniye fark vardr?
NOKTA BRLETRMECE
ekilde verilen 12 noktay, kaleminizi kaldrmadan, baladnz noktaya geri dnerek ve ayn noktadan iki kez gemeden 6 doru paras ile nasl birletirilebilecei gsterilmitir. Ayn kurallara uyarak noktalar 5 doru paras ile birletirebilir misiniz?
GEEN SAYININ ZMLER

Kum Havuzu
SAYILAR CMLES Bu cmlede 7 tane 1, 3 tane 2, 2 tane 3, 1 tane 4, 1 tane 5, 1 tane 6, 2 tane 7, 1 tane 8, 1 tane 9 ve 1 tane 0 bulunmaktadr. Bu cmlede 11 tane 1, 2 tane 2, 1 tane 3, 1 tane 4, 1 tane 5, 1 tane 6, 1 tane 7, 1 tane 8, 1 tane 9 ve 1 tane 0 bulunmaktadr. UZAY YOLCULUU Bir gn, diyelim ki 20 Nisanda Dnyadan ayrlmak zere olan gemimiz, tam harekete getii anda, 7 gn nce yani 13 Nisanda Marstan yola km olan gemiyle karlar. Gemimiz 27 Nisan gn Marstaki istasyona ulat srada Marstan yola kmak zere olan uzay gemisini de grrz. Yolculuk srasnda 14 ile 26 Nisan gnleri arasnda Marstan yola kan 13 geminin hepsi ile de karlaacamzdan, toplam 15 gemi ile karlam oluruz. ZNCR Zincir uzunluu 6 metre ve sarkma uzunluu 3 metre olduundan ivilerin arasndaki uzaklk 0 metre olur. 2013 2345 rakamlarnn kullanld 4! = 24 yl vardr. Benzer ekilde 3456, 4567, 5678, 6789 rakamlar iin de 24er yl vardr. 1234 rakamlarnn kullanld 2013ten sonra gelen 4! 3! = 18 yl vardr. 0123 rakamlarnn kullanld 2013ten sonra gelen 4! 2 3! 1 = 11 yl vardr. Sonu olarak toplam 120 + 18 + 11 = 149 yl vardr. Kalan saylar topladmzda 1 + 2 + 3 + 4 + 6 + 7 + 8 + 9 = 40 olduundan saynn 3 ve 9 ile blnebilmesi iin 4n de olmamas gerektii grlr. Kalan saylar bykten ke yazarsak, 7 ve 8 ile blnebilmesine de dikkat edersek 9.867.312 saysnn bu ekildeki en byk say olduu grlr.
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Zeynel Abidin Emir, Nurah Ylmaz, Orkide Kutlu)
BENZER EKLLER
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Elif Tuncel, Tark zdemir, Zeynel Abidin Emir, Yusuf Emre Krolu, Nurah Ylmaz, Ahmet Levent Hidayetolu, alar Yldz, Enes Erdoan, Fatih Mehmed Sezer, M. Kemal Ardoa, Batuhan Ozan Kaplan)
Olimpik Havuz
YZDELK KALAN 2011 20132012 saysnn (mod 100)deki deerini bulmalyz. Euler teoreminden (100) = 40 olduundan 201340 / 1 (mod 100) olur. 20122011 / 0 (mod 8) ve 20122011 / 2 4502+3 / 3 (mod 5) olduundan 20122011 / 8 (mod 40) elde edilir. Bu durumda 20132012
2011
/ 138 / 21 (mod 100) olur.
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Burak Dikmen, Ergun Erdomu, Zeynel Abidin Emir, Begm Baer)
Elence Havuzu
100 ELDE ETME 1. 1 2 3 4 5: 2. 2 3 4 5 6: 3. 3 4 5 6 7: 4. 4 5 6 7 8: 5. 5 6 7 8 9: 6. 6 7 8 9 1: 7. 7 8 9 1 2: 8. 8 9 1 2 3: 9. 9 1 2 3 4: 100 = (1 + 23 4) x 5 100 = 2 + ( 3 x 4 + 5) x 6 100 = ??? 100 = 4 x (5 + 6) + 7 x 8 100 = 5 + (6 + 7) x 8 9 100 = 6 x (7 + 8) + 9 + 2 100 = ??? 100 = 8 + 91 2 + 3 100 = 91 + 2 + 3 + 4
(Doru cevap gnderen okurumuz: Burak Candan)
HANG SAYI Aradmz sayya A diyelim. Problemde verilenlerden 10A + 1 = 3(100000 + A) elde edilir. Bu denklem dzenlenerek 7A = 299999 ve sonuta A = 42857 bulunur.
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Fahri ayr, Tark zdemir, Elif Tuncel, Nesrin zdener, Zeynel Abidin Emir, Ahmet Said elik, Hakan zkan, Nurah Ylmaz, Elif zsoy, Batuhan Kutluca, lknur Bulut, Asena Deermenci, M. Furkan Bahat, Orkide Kutlu, Ufuk Yldrm, Enes Erdoan, Fatih Mehmed Sezer, Tahsin Gl, M. Kemal Ardoa)
UZAYDA NOKTALAR Herhangi K ve L noktalarnda ayn saynn yazldn gstermeye alalm. Bunun iin dzgn ABCKL begenini izelim. a, b, c, k, l srasyla A, B, C, K, L kelerinde yazan saylar olsun ve AB ve CK dorular P noktasnda kesisin. PAC ve PBK genlerinin iteet emberlerinin merkezleri ayn noktadr. Buradan a + c = b + k elde edilir. Benzer ekilde ABCL drtgeni gz nne alnrsa a + c = b + l elde edilir. Deerli okurlar Bu iki eitlikten k = l olduu grlr. mz, Elen
(Doru cevap gnderen okurumuz: Osman Akar)
92
thinkstock
BLNEBLME Bu say 5i ierirse birler basamandaki rakam 5 olmaldr. Bu durumda ift saylar ieremez. Yani saymzda 5 yoktur.
CANKURTARAN EKB Ali Doanaksoy, etin rti, Enes Ylmaz, Fatih Sulak, Muhiddin Uuz, Zlfkar Sayg.
ce H Olimpik avuzu, Kapal Havuz Havuz v kele proble rinde y e mlerde er alan n herh doru angi bir zm inin n ilk iki o kuyucu gnderen m Pople uza T BTAK r Bilim Kitapla kitap h rndan ediye e birer dec zm lerinizle eiz. birlikte adresin pos izi ayn ilk de sorularn y ta aymla 15 gn nd iind matem e atik.ha vuzu@ adresin tubitak e gnd .g ermen iz gere ov.tr kiyor.
Ayrntlar
Dr. zlem Ak kinci ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr
! Erkek balarlar sadece kralie ile iftlemek iin yaar. Eer kovanda besin ktl olursa, ii arlar tek grevleri kralie ary dllemek olan erkek arlar gzden karr ve imha eder. ! iftleme ile birlikte erkek arnn sperm kesecii de dahil olmak zere tm erkeklik organlar vcudundan kopar ve bu organlar kralie arda skp kalr. Erkek arlar iftlemeyi gerekletirir gerekletirmez lr.
Bir erkek ar kralie iin bir nem arz etmez ve iftlemeye devam eder. Kralie ar birden fazla erkek ardan 70 milyondan fazla sperm toplar.
! Bal asla bozulmaz. Arlarn ziyaret ettii iek cinsine bal olarak baln tad deiebilir. Baln ekerlenmesi sadece fiziki grnn etkileyen son derece doal bir olaydr. ! Kuzey Myanmarda bir madende amber iinde bulunan Melittosphex burmensis tr ar, bilinen en eski ar. Bu ar tr tam 100 milyon yl nce yaam.
Bezelye bitkisiyle genetik yasalarn aklayan Avusturyal kei Gregor Mendel, melez arlar yetitirdi. Ancak bu arlar yle korkuntu ki hepsini ldrmek zorunda kald. Bir ar yaklatnda duyduunuz bz sesi, arlarn dakikada 11.400 kez rptklar kanatlarnn sesi. Arlar saatte en az yaklak 24 km hzla gider.
Arlar
Ayrntlar kemizin bu ayki konuu doada biyolojik eitliliin devamnda byk nem tayan, ancak insann doa zerindeki olumsuz etkilerinden nasibini alan arlar. te arlar hakknda ilginizi ekeceini dndmz birka ayrnt...
Kralie 1660larn sonuna kadar, yani Hollandal bilim insan Jan Swammerdam bir kovann byk arsn paralayp inceleyene ve yumurtalklar kefedene dek kral olarak biliniyordu. Avustralyal aratrmaclar balarlarnn insan yzlerini ayrt edebildiini kefetti. Bceklere siyah-beyaz resimler gsterildi ve verdikleri doru yantlar iin dller sunuldu.
! Bal arlarnn 170 koku almac vardr. Her koloninin kendine has kokusu olur. ! Yaklak 1 kg bal retebilmek iin 300 ii arnn, 200.000 km uu mesafesi kat ederek 4,5 milyon iee uramas gerekir. ! Bir ii ar mevsime bal olarak gnde 2000 iee urar eder. Yeni doan bir kralie ar, o kovandaki domu ya da doacak tm dier kralie arlar ldrr. ! 1943 senesinde Avusturyal zoolog Karl von Frisch, arlarn alan dier arlar harekete geirmek iin yaptklar dans zerine yapt almay yaymlad. Buna gre daireler izilerek yaplan dans yemein yaknda olduunu, sallanarak yaplan dans ise uzakta olduunu gsteriyor. ! 1984 ylnn nisan aynda Challenger uzay mekiinin uuunda zel bir kutu iine konan 3300 ar sfr ktleekimine mkemmel bir ekilde uyum salad ve neredeyse ok dzgn bir petek oluturdu. Arlar dklarn yalnzca kovann dna braktklar iin yedi gn boyunca hi dk brakmadlar. NASA szcs, uzay kovannn son derece temiz olduunu ifade etti.
! Gizli Bcek Sensr Projesi kapsamnda Los Alamostaki bilim insanlar arlar patlayclar fark edebilmeleri iin eitti. ! Balay terimi eski bir Kuzey Avrupa geleneinden geliyor. Bu gelenekte yeni evli iftler bir ay boyunca gnde bir fincan fermente bal ile yaplan bal likr tketiyormu. ! Bal I. Dnya Sava srasnda askerlerin yaralarn tedavi etmek iin kullanld. Bal deerli bir ifa arac yapan zellii ise nemi emmesi.
93
Zek Oyunlar
Gz Aldanmas
Kt zerinde izilebilen ancak boyutlu olarak retilemeyecek bir cisim
Emrehan Halc
Mkemmel Sistem
stn zekl yedi renciye bir mantk snav uygulanacaktr. Koridordaki merdivenin yedi basamana renciler dizilecek ve her birine rastgele siyah ya da beyaz renkli birer apka giydirilecektir. Her renci nndeki (alt basamaklardaki) rencileri grebilecek, arkasndaki (st basamaklardaki) rencileri gremeyecektir. En sttekinden balayarak renciler kendi apkalarnn rengini tahmin edecek, doru bilenler snavdan geerli not alacaktr. renciler birbirlerinin tahminlerini duyacak, ancak bu tahminlerin doru mu yanl m olduu tm tahminler bittikten sonra aklanacaktr. Tahmin sras gelen renci sadece beyaz veya siyah deme hakkna sahiptir. Bunun dnda baka hibir bilgi (rnein ses tonu, zamanlama vb.) iletemeyecektir. Bu kurallar rencilere anlatlr ve snavda maksimum baary elde etmek zere kendi aralarnda bir sistem gelitirmeleri istenir. Mkemmel bir sistemle snav gemesi garanti olan renci says en fazla ka olabilir? Nasl bir sistem gelitirilebilir?
Saatler
Hatasz alan ve saat balarnda gong alan bir duvar saatiniz ve her saatte 8 dakika ileri giden bir kol saatiniz var. 24 saatlik dzene gre (SS:DD) alan kol saatinizi saat 12:00da ayarlyorsunuz ve her gong alnda kontrol ediyorsunuz. Bu kontrollerden birinde saat ve dakika bilgilerinin ayn olduunu gryorsunuz (rnein 14:14). Bu durum ilk defa, ka saat sonra gerekleir?
Begendeki genler
1den 8e kadar olan saylar bo dairelere yle yerletirin ki, her genin kenarlarndaki saynn toplam ayn olsun.
Vezirler
Arkadanzla yle bir oyun oynuyorsunuz: nce siz 8x8 karelik standart bir satran tahtasna belli sayda vezir yerletireceksiniz. Daha sonra arkadanz bu tahtadan 4 sra ve 4 kolon seip buralardaki tm vezirleri alacak. Tahtada hi vezir kalmazsa oyunu arkadanz kazanacak. En az 1 vezir kalrsa siz kazanacaksnz. Oyunu kazanmay garantilemek iin en az ka vezir kullanmanz gerekir ve vezirleri nasl yerletirirsiniz? Ayn soru 4x4 karelik bir tahta ve 2 sra, 2 kolon seilmesi iin sorulmu olsayd cevap 7 vezir olacakt. ekilde rnek bir yerleim grlyor.
10
Toplamlar
6x6 karelik bir tablonun her srasna ve her kolonuna 1den 6ya kadar saylar tam olarak bir kez bulunacak ekilde yerletirilmitir. Daha sonra 2x2 karelik her blokta bulunan drt saynn toplam bloun merkezine yazlm ve ikinci tablo elde edilmitir. Bu tabloyu inceleyerek ilk tablodaki saylarn nasl yerletirildiini bulunuz.
Fark
A, B, C, D farkl rakamlardr ve hibiri sfra eit deildir. (AB) x (CD) arpmnn (ABCD) saysna en yakn olmas iin bu drt harf hangi rakamlara karlk gelmelidir?

94
13 11 9 12 20 10 13 17 14 15 14 17 18 15 10 12 17 18 17 12 15 14 15 15 12
zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr
L Harfi
Aadaki be paray birletirerek L harfi elde ediniz.
Alar
Sadaki ekilde ABCD bir dikdrtgendir. E, F ve G alar biliniyorsa K, L, M alarndan hangileri bulunabilir?
B
M
Seri Toplam
1+1+2+2+2+3+3+3+3+4+4+4+4+4+...
Serisinin ilk 250 teriminin toplam nedir?
Geen Saynn zmleri

Yar Bu yarta 19 kii var. Siz 8. konumdasnz.
u an
Dikdrtgenler Prizmas Prizmann boyutlar 8x10x12dir. Bu zellie sahip sadece 20 prizma vardr.
a
5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 7 7 7 7 8 8 8
1 1 1
2 2 2
3 3 3
4 4 4
5 5 5
6 6 6
7 7 7
8 8 8
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
a. b.
Drt Ya Ahmet 18, Burhan 15, Can 22, Derya 17 yandadr. Yanan pler Birinci ipin iki ucunu, ikinci ve nc iplerin birer ucunu yakarsnz. Birinci ip tamamen yannca (u ana kadar 40 saniye gemitir) ikinci ipin dier ucunu da yakarsnz. kinci ip tamamen yannca (u ana kadar 60 saniye gemitir) nc ipin dier ucunu da yakarsnz. 10 saniye sonra nc ip tamamen yanar ve 70 saniyelik sre llm olur. Harf Labirenti A harfinden balayp alfabetik srada devam edeceiniz ve Z harfinde tamamlayacanz bir harf turu yapacaksnz.
L K G F B D H A C V Y J I M N Z P T U
13 14 15 16 17 18 20 22 9 10 11 12 14 7 8 9 10 8 9 10
132 72 52 42 36 32 27 24 56 32 24 20 16 100 30 20 16 18 14 12
boyanm kp
4290 2520 1950 1680 1530 1440 1350 1320 1512 960 792 720 672 2450 840 630 560 576 504 480
boyanmam kp
4290 2520 1950 1680 1530 1440 1350 1320 1512 960 792 720 672 2450 840 630 560 576 504 480
K Harfi
Aritmetik dizi biiminde artan sadece son satrdaki 8,10,12lik zmdr.

O R S
Soru areti Mavi gelecek. Kutular ilerledike maviler bir artyor, krmzlar bir azalyor, yeiller ayn kalyor.
ki Bin On Drt (1 / 2 + 34) x 56 - 7 + 89 (1 + (2 / 3 + 45) x 6) x 7 + 89 (1 x 2 - (3 + 45) x 6 x 7) / (8 - 9) 1 x (2 - (3 + 45) x 6 x 7) / (8 - 9) 1 + (2 / 3 + 4 x 56 + 7 - 8) x 9 (1 / 2 - 3 x (4 + 5)) x (6 + 7 - 89) 1 + (2 + 3 / 4) x (5 x 6 + 78 x 9) (1 - (2 / 3 - 4) x 5) x (6 x 7 + 8 x 9)
= 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014
Toplar 15 birim. Top says tek say olunca ortadaki topun yarap, en byk ve en kk toplarn yaraplarnn geometrik ortalamasdr. Karekk (9x25) =15
95
Yayn Dnyas
nme ve davranma yntemleri sunan bir baucu kitab. Kitap ayrca ocuklarn evrelerinde bulunan, ulaabilecekleri kaynaklarn listesini ve bu kaynaklardan nasl faydalanlabileceini de aklyor. Snfta renme istasyonlar kurma ve kullanma; uzun dnemli projeler yapma; snf ii doal koleksiyonlar, kk canllar ve bilim-teknoloji mzesi oluturma; bulu, teknoloji, icat ve tasarm yapma; gerek yaamla ilgili problem zme stratejileri oluturma; snf gazetesi, kitapk ve blten karma ve benzeri konularda da yaanm rnekler ve fikirler sunuyor.
yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr
Ayrca bu kitapta konular, dzenliymi havas vermek iin kronolojik olarak sralanm blmlerden oluan Eminim aka Yapyorsunuz Bay Feynmana gre birbirleriyle daha az ilgili.
ocuun Dnyasnda Bilim Anlaml renme in Etkinlikler

Olga S. Jarrett eviri: Mzrap Bulunuz TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2013
Richard P. Feynman: 20. yzyln nemli fizikilerinden olan Richard Feynman (1918-1988) 1940l yllarn sonlarnda ykl paracklarn etkileimini tanmlayan greli kuantum kuramna ve kuantum elektrodinamiine byk katklar yapmtr. 1965te ABDli Julian Schwinger ve Japon Sin-tiro Tomonaga ile beraber Nobel dl kazanmtr. Sv helyumun mutlak sfra yakn scaklklardaki davranlarn aklam ve temel paracklar kuramnda yeni gelimelere imza atmtr. 1963te yaymlanan ciltlik Feynmandan Fizik Dersleri isimli eseri o gnden beri renciler kadar retmenler ve aratrmac fizikilerin de ilgisini ekmektedir.
Bakalarnn Ne Dndnden Sana Ne Feynmann kiiliini en ok biimlendirenlerin etkileri anlatarak balyor. Annesi, babas, Mel ve ilk ak Arlene. Arlenenin yks Feynman iin anlatmas zc bir yk.
rof. Dr. Olga Jarrettin iten bir slupla kaleme ald ocuun Dnyasnda Bilim adl bu kitap, bilimin penceresini rencilerine aralamak isteyen retmenlere ve ocuklarnn eitimiyle yakndan ilgilenen anne babalara sesleniyor. Gcn ocuun kendi dnyasndan alan bu eser dnce izlei, gr ve nerileriyle, pek ok pahal ders kitab ve ithal eitim malzemesine gre ocuklara daha ucuz ve ileri dzeyde etkin ve verimli alma seenekleri sunmaktadr. ocuun Dnyasnda Bilim ocuklara evrelerindeki kaynaklara odaklanp duyu organlarn kullanarak bir yandan dikkatli ve sistematik gzlemin nasl gerekletirilmesi, bu gzleme dair verilerin nasl toplanmas, snflandrlmas ve kayt altna alnmas gerektiini anlatrken dier yandan veriler arasndaki ilikilerin nasl kurulmas ve bir problemin sistematik olarak nasl zlmesi gerektiini aklyor. zetle erken yatan balayarak ocuklara bilimsel d-
ww
w.s
an
alk
ita
be
vi.
blo
gsp
ot.
co
Bakalarnn Ne Dndnden Sana Ne

Richard P. Feynman eviri: Lale Aykent Tunman Alfa Bilim, Temmuz 2013
Olga Jarrett: Georgia State nivaersitesinde erken ocukluk geliimi profesr. Arlkl olarak teneffs ve oyun bahesi davranlar, satama davrannn engellenmesi, ehir okullarnda etkin retim ve bilim eitimi iin etkin yntemler konularnda alyor.
alph Leighton tarafndan derlenen Bakalarnn Ne Dndnden Sana Ne Feynmann ok ilgi gren biyografisi Eminim aka Yapyorsunuz, Bay Feynmann devam niteliinde. Ancak Feynman bu kitapta ounlukla aka yapmyor.
Kitaptaki Bay Feynman Washingtona gidiyor blm Feynmann uzay mekii Challengern patlayn aratran Rogers Komisyonundaki maceralarn kapsyor. Feynmann en dokunakl ve ilham verici konumalarndan biri olan Bilimin Deeri ise kitabn Sonsz.
96

Bilim Ve Teknik - Ocak 2014

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Ve Teknik - Ocak 2014

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Balars Posteri ve 2014 Gk Olaylar Yll Derginizle Birlikte...

Aylk Popler Bilim Dergisi Ocak 2014 Yl 47 Say 554 5 TL

Bilim ve Teknik Ocak 2014 Yl 47 Say 554 Robot Arlar

Siber Saldrlarn nndeki Engel:

Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Aylk Popler Bilim Dergisi Ocak 2014 Yl 47 Say 554 5 TL

Bilim ve Teknik Ocak 2014 Yl 47 Say 554 Robot Arlar

OCAK2014KAPAK copy 6.indd 1

Yaz ve Aratrma Dr. Zeynep Bilgici lay elik

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

Mali Ynetmen Mehmet Ali Aydnhan dari Hizmetler Yeter Karasu

Dr. zlem Kl Ekici

Sayfa Dzeni Sadi Atlgan

Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci Dr. Mahir E. Ocak

(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr) (mahir.ocak@tubitak.gov.tr)

Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm

Web Meryem Arzu Arunta

Dr. Emine Sonnur zcan Dr. Tuba Sargl

brahim zay Semerci Redaksiyon Sevil Kvan

22 2013n lgin Bilimsel Gelimelerinden Bir Demet / lay elik

54 Robot Arlar / zlem Kl Ekici

58 Arlar Sadece Bal Yapmaz! / Zeynep Bilgici

Zek Oyunlar /Emrehan Halc Yayn Dnyas /lay elik

En Parlak Spernova Gzlemlendi

Gz Ap Kapamadan Suyu Kaynatmak

Bilim ve Teknik Ocak 2014

Cerrahpaa Bilim Gnleri

Kk Hcreden Akcier Hcresi retildi

Jean Monnet Bursu Bavurular Balad:

Son 134 Yln En Scak Kasm Ay

Bilim ve Teknik Ocak 2014

Mars Yzeyinde Granit Bulundu

stn Baar Gsteren Trk Bilim nsanna dl

nternet Oyunlar Tedavi in Kullanlabilir mi?

Bilim ve Teknik Ocak 2014

Uzayda Soy Gaz eren Molekller Bulundu

Kayg Bozukluu Fel Riskini Artryor

Elektronun Dipol Momenti ve Spersimetri

Bilim ve Teknik Ocak 2014

Mrekkep Pskrtmeli Yazcdan Gz Hcreleri

Yeni Drt Memeli Tr Kefedildi

Dr. Tuba Sargl

RS Pupa Toz Bulutlar inden Yerini Fsldyor

Bilim ve Teknik Ocak 2014

Yeni Nesil USBlere Bir de Bu Tarafndan Bakn

iTraject ile Yrngede Harika Bir Yolculua Hazrlann

Bilim ve Teknik Ocak 2014

Cebinizdeki Fener Meer Neler Neler Aydnlatm

Beyin-Bilgisayar Arayzne Ak Kaynak Destei Geliyor

Apple II ve Amiga Artk Size Bir Tarayc Kadar Yakn

stenmeyen Programlardan Decrap ile Kurtulun

Bilim ve Teknik Ocak 2014

Sakn Sizi de Bitcoin Klesi Yapm Olmasnlar?

Bilim ve Teknik Ocak 2014

Philips LED Hal Sistemi

Akll Telefonlar iin Fotoraf Stdyosu

ScanNCut: Kiisel Folyo Kesim Makinesi

Cep Boy Hidrojen Yakt Pili

Bilim ve Teknik Ocak 2014

E-Devlet Kaps Uygulamas

Akll Telefon Kontroll Ev Aletleri

2013n lgin Bilimsel Gelimelerinden Bir Demet

eni Olas Kk in in b o f o Trip