1. MASZYNY DO OBRBKI PLASTYCZNEJ 1.1. Cel wiczenia Zapoznanie si z podstawowymi maszynami do obrbki plastycznej. 1.2.

Wprowadzenie Obrbk plastyczn metali nazywamy proces technologiczny podczas ktrego, dziaajc na obrabiany metal odpowiednio wielk si zewntrzn, dziki odksztaceniom trwaym metalu (odksztaceniom plastycznym) uzyskujemy jego dane uksztatowanie bez zniszczenia obrabianego materiau. Odksztacenie plastyczne jest to trwae odksztacenie materiau nie znikajce po usuniciu obcienia. Procesy obrbki plastycznej przeprowadzane w temperaturach poniej temperatury rekrystalizacji nazywamy obrbk plastyczn na zimno, natomiast powyej temperatury rekrystalizacji obrbk plastyczn na gorco. 1.2.1. Podstawowe rodzaje procesw obrbki plastycznej Walcowanie jest obrbk, ktra polega na plastycznym odksztacaniu materiau wprowadzonego midzy dwa walce wsppracujce ze sob i przechodzcego midzy nimi (rys. 1.1). Ze wzgldu na rodzaj ruchu walcowanego materiau, ksztat i ustawienie walcw rozrnia si walcowanie: a) wzdune (rys. 1.1a), w ktrym materia wykonuje ruch postpowy, a walce o osiach wzajemnie rwnolegych obracaj si w kierunkach przeciwnych - otrzymuje si tak gwnie blachy, tamy, prty i ksztatowniki; b) poprzeczne (rys. 1.1b), w ktrym materia wykonuje ruch obrotowy, a walce o osiach rwnolegych obracaj si w zgodnym kierunku - wykonuje si tak ruby, wkrty i koa zbate; c) skone (rys. 1.1c), w ktrym materia wykonuje ruch postpowo - obrotowy, a walce o osiach wzajemnie skonych obracaj si w zgodnych kierunkach - wytwarza si tak tuleje rurowe, kule itp.; d) okresowe (rys. 1.1d), w ktrym materia wykonuje ruch postpowy lub postpowo zwrotny, a walce o osiach rwnolegych (o przekrojach niekoowych) obracaj si w przeciwnych kierunkach - produkuje si tak tuleje rurowe, przedkuwki, wyroby ornamentowe itp.; e) specjalne, ktre jest kombinacj omwionych sposobw walcowania - wyrabia si tak bose koa wagonowe (rys. 1.1e) i inne wyroby o zoonym ksztacie. Wszystkie wyroby stalowe i wikszo z metali nieelaznych w pierwszym stadium walcuje si na gorco. Niektre wyroby walcowane na gorco mona nastpnie walcowa na zimno. Nie wszystkie stopy metali daj si walcowa, np.: eliwo, stale wysokowglowe, nikiel i jego stopy.

67

Rys. 1.1. Schematy walcowania: a) wzdunego, b) poprzecznego, c) skonego, d) okresowego, e) specjalnego; 1 - materia, 2 - walce, 3 - podpora, 4 - trzpie Wyciskanie zwane rwnie prasowaniem wypywowym, polega na wywieraniu nacisku na wsad umieszczony w pojemniku (inaczej zwanym recypientem), na skutek czego metal wypywa przez otwr matrycy, przyjmujc ksztaty wyznaczone jego zarysem ( rys. 1.2 ).

Rys. 1.2 Schemat wyciskania; 1 - pojemnik, 2 - toczysko, 3 - matryca, 4- przetoczka, M - metal wyciskany a) b) c) d) W zalenoci od kierunku pynicia metalu wzgldem kierunku posuwu rozrniamy: wyciskanie wspbiene, wyciskanie przeciwbiene, wyciskanie zoone, wyciskanie hydrostatyczne. Do wyciskania uywa si pras mechanicznych i hydraulicznych.

68

Za pomoc wyciskania na gorco wyrabia si wyduone wyroby hutnicze, jak rury, ksztatowniki, prty, a nawet w przypadku metali nieelaznych druty. Metod wyciskania na zimno produkuje si wiele ronych wyrobw gotowych, jak np. tubki do past, czci maszyn itp. Cignienie polega na odksztacaniu plastycznym niemal wycznie na zimno wyrobw walcowanych lub wyciskanych przez powierzchnie wewntrzne cigada (rys. 1.3). Cigado, podobnie jak matryca w procesie wyciskania, nadaje wyrobowi cignionemu waciwe ksztaty i wymiary przekroju poprzecznego. Cignienie przeprowadza si na cigarkach bbnowych i awowych.

Rys. 1.3. Schemat cignienia

Rys. 1.4. Schemat kucia

Kucie i prasowanie polega na ciskaniu kutego metalu midzy kowadem a bijakiem (rys. 1.4) lub miedzy powkami matrycy. Ku mona pod motami lub prasami, w obu przypadkach w metalu przerobionym plastycznie powstaj podobne stany naprenia oraz odksztacenia. Toczenie suy ono do wyrobu z blach lub tam naczy przestrzennych (rys. 1.5). Przeprowadza si je na prasach mechanicznych i hydraulicznych. Cicie polega na rozdzieleniu cakowitym lub czciowym materiau. Przeprowadza si je na noycach i w wykrojnikach. Rys. 1.5. Schemat procesu toczenia: I - stempel, M matryca, K - blacha, N wytoczka, s - grubo blachy, D - rednica blachy, dm - rednica wytoczki Gicie jest to ksztatowanie blachy lub tamy bez zmiany jej gruboci; do tych procesw naley rwnie gicie rur, ksztatownikw, prtw itp. Przeprowadzamy je na prasach, gitarkach, walcach. 1.2.2. Walcarki

Walcark nazywamy urzdzenie zoone zwykle z trzech zasadniczych zespow: klatki walcowniczej, silnika napdowego oraz mechanizmu przenoszcego ruch obrotowy silnika na walce (rys. 1.6). Klatka walcownicza skada si z walcw roboczych, oysk, w ktrych obracaj si czopy walcw, urzdzenia nastawczego sucego do regulacji wzajemnego odstpu walcw, dwch stojakw poczonych cigaczami, stanowicych kadub klatki, oraz uzbrojenia walcw sucego do wprowadzenia materiau midzy walce. W skad mechanizmw przenoszcych ruch obrotowy silnika na walce wchodz: sprzgo gwne czce silnik z przekadni zbat, czniki, ktre su do poczenia walcw z klatk walcw zbatych, przekadnia zbata suca do zmniejszenia prdkoci obrotowej, klatka

69

walcw zbatych przenoszca ruch obrotowy na dwa lub trzy walce, koo zamachowe, umieszczone na wale maego koa przekadni zbatej , ktre suy jako akumulator energii.

Rys. 1.6. Schemat walcarki; A - klatka robocza, 1 - walce robocze, 2 - oyska, B - silnik, 3 - sprzgo gwne, 4 - czniki, 5 - przekadnia zbata, 6 - klatki walcw zbatych, 7 - koa zamachowe a)
Lp. Typ walcarki Przeznaczenie

Wszystkie walcarki mona sklasyfikowa wg trzech kryteriw : wedug liczby i ukadu walcw w klatce roboczej rys. 1.7a, 1.7b, wedug rodzaju walcw wedug przeznaczenia walcarek.

duo

do zgniatania, do walcowania nawrotnego grubych blach i profilw, do walcowania ksw, prtw i ksztatownikw, do walcowania blach cienkich oraz blach i tam na zimno

do walcowania drobnych i rednich wyrobw o maej wydajnoci, zwyke walcowanie stali stopowych

podwjne duo

70

Lp.

Typ walcarki

Przeznaczenie

3 trio

do walcowania dwuteownikw, szyn, ksisk, ksw, i innych grubych profilw, do walcowania bruzdowego o maej wydajnoci

walcowanie drobnych prtw i niektrych ksztatownikw lepe trio (duo przemienne)

do walcowania grubych blach, do gadzenia blach cienkich, do walcowania bednarki

trio Lautha

do walcowania na gorco i zimno blach grubych, bednarki i tam

kwarto

71

Lp.

Typ walcarki

Przeznaczenie

do walcowania na zimno blach cienkich, tam oraz folii

wielowalcowe b) Lp. 1 ukad jednoliniowy Ukad walcowni Schemat ustawienia walcarek

ukad wieloliniowy

ukad cigy

ukad pcigy

ukad mijany

ukad szachownicowy

Rys. 1.7. Schematy uoenia walcw poziomych w klatkach walcowniczych i w zespoach walcowniczych: a) schematy walcarek, b) ukady klatek roboczych w zespole walcowniczym
72

1.2.3. Moty mechaniczne Moty s to maszyny suce do kucia materiau na gorco i pracujce udarowo. Dziel si one pod wzgldem energetycznym na moty pojedynczego i podwjnego dziaania. Schematy motw i ich podzia przedstawia rys. 1.8. Zasadniczymi czciami motw s: bijak 1, ktry uderza w ksztatowany materia, oraz szabota 4 przyjmujca uderzanie bijaka. W bijaku i szabocie mocuje si kowada 2 i, 3, paskie bd ksztatowe, suce do kucia swobodnego lub pswobodnego, wzgldnie matryce, gdy przeprowadza si kucie matrycowe. Energia kinetyczna bijaka zostaje zuytkowana na prac odksztacenia plastycznego oraz na energi drga szaboty i energi odksztace sprystych mota. W celu zapobiegania rozchodzenia si drga szabot umieszcza si na fundamencie uoonym na przekadce amortyzacyjnej, ktr najczciej stanowi warstwa bali dbowych.

Rys. 1.8. Schematy motw: a) mot spadowy parowo - powietrzny, b) spadowy deskowy, c) spadowy pasowy, d) mot obustronnego dziaania parowy lub pneumatyczny, e) mot dwustronnego dziaania sprarkowy, f) mot sprynowy, g) mot przeciwbieny; 1 - bijak, 2 - kowado grne, 3 - kowado dolne, 4 - szabota, 5 - fundament; Wielko motw okrela si zazwyczaj ciarem G czci spadajcych, tj. ciarem toczyska, bijaka i grnej poowy matrycy. O ile okrelenie to dla motw do swobodnego kucia jest wystarczajce, to dla motw matrycowych , a zwaszcza nowoczesnej konstrukcji, nie jest cise i nie charakteryzuje naleycie ich wielkoci. Wielko tych motw powinna by okrelona zasadniczo ich energi uderzenia liczon w J. Podstawowym problemem konstrukcji motw jest rozwizanie sposobu wprawienia w ruch bijaka (tzn. nadawania mu przypieszenia). Z tego wzgldu moty mona podzieli na pi grup: 1) moty spadowe, w ktrych przypieszenie bijaka nastpuje wycznie pod wpywem dziaania siy cikoci (rys. 1.8 a,b,c), 2) moty, w ktrych przypieszenie bijaka nastpuje pod wpywem si jego ciaru i parcia pary lub powietrza spronego, dziaajcych na grn powierzchni toka (rys. 1.8 d,e), 3) moty dwigniowe i sprynowe, w ktrych przypieszenie bijaka zaley od siy ciaru, prdkoci obrotowej korby oraz wasnoci sprystych ramienia lub resoru (rys. 1.8 f),

73

4) moty przeciwbiene o zrwnowaonych ciarach bijakw, w ktrych przypieszenie ruchu bijakw zaley wycznie od dziaania cinienia; w motach tych sia cienia nie wpywa na przypieszenie zespow bijakowych (rys. 1.8 g), 5) moty bardzo szybkie; w motach tych przypieszenie bijaka nastpuje rwnie pod wpywem sumy nacisku gazu na grn powierzchnia toczyska, jednak ze wzgldu na sposb rozwizania konstrukcyjnego, jak i na dziaanie wielkimi zasobami energii, rni si one znacznie od motw konwencjonalnych; prdko ruchu bijaka w tych motach jest kilkakrotnie wiksza od prdkoci motw konwencjonalnych. Ze wzgldu na sposb pracy moty dzielimy na moty do swobodnego kucia, moty do kucia matrycowego i moty uniwersalne, na ktrych mona wykonywa zarwno operacje kucia swobodnego, jak i matrycowego. Moty posiadaj liczne zalety, jak duy zakres produkowanych wymiarw odkuwek, maa wraliwo na przecienie, zdolno wywierania bardzo duych si nacisku (nawet 1000 razy wikszych od ciaru bijaka przy stosunkowo maym ciarze mota), atw regulacj energii uderzenia i szereg innych. Rwnolegle jednak maj i wady, ktre powoduj ograniczenie ich zastosowania. Najpowaniejsz wad jest niszczce dziaanie wstrzsw na otoczenie i na sam mot oraz na jego fundament. Wskutek tego fundamenty motw s bardzo cikie i specjalnie amortyzowane (np. ustawiane na klocach drewnianych lub na sprynach). Mechanizmy mota i fundament wymagaj czstych remontw. Te trudnoci sprawiy, e wspczenie istnieje pogld w myl ktrego zamiast bardzo duych motw lepiej jest instalowa prasy. 1.2.4 Prasy Prasy s jednymi z najczciej stosowanych maszyn do obrbki plastycznej. Stosuje si je do kucia, wyciskania jak i toczenia. W zalenoci od sposobu napdzania czci ruchomej prasy, zwanej suwakiem (w ktrej osadza si ruchome kowado, ruchom cze matrycy lub stempel), rozrnia si : 1) prasy korbowe, mimorodowe, prasy kolanowe, 2) prasy rubowo - cierne, 3) prasy hydrauliczne, 4) prasy specjalne. Prasy korbowe (rys.1.9, 1.11), mimorodowe i kolanowe odznaczaj si duym wspczynnikiem sprawnoci, du wydajnoci oraz dokadnoci przy kuciu matrycowym. Zasada dziaania tych pras polega na zmianie ruchu obrotowego silnika 3 przez przekadni, sprzgo i wykorbienie wau obrotowego na ruch posuwisto - zwrotny suwaka 11. Skok suwaka w prasie korbowej jest stay i zaley od wykorbienia wau korbowego. W prasie mimorodowej skok suwaka mona zmienia skokowo w pewnych granicach, zalenie od ustawienia wykorbienia mimorodu wzgldem wykorbienia wau korbowego. Prasy korbowe stosowane s do kucia w matrycach wielowykrojowych na zimno i na gorco, jak te do spczania, dogniatania itp. Naciski w tych prasach dochodz do 10 MN. Prasy mimorodowe bardzo szeroko stosowane do toczenia wyrobw, ze wzgldu na du uniwersalno zwizana z moliwoci zmiany skoku suwaka. Prasy kolanowe wyrniaj si niewielkimi skokami przy bardzo duych naciskach. Pozwala to na wykonanie odkuwek o bardzo duych dokadnociach, wynoszcych 0,05 - 0,1 mm.

74

W prasie rubowej (rys. 1.10) sia nacisku jest wywierana za pomoc ruby o gwincie prostoktnym 5, obracajcej si w nakrtce osadzonej w korpusie prasy. Na rubie umieszczony jest suwak 7, w ktrym mocuje si grn cze matrycy lub kowado. Zalenie od sposobu napdu ruby rozrnia si prasy rubowe cierne (najczciej stosowane), hydrauliczne i pneumatyczne, jak te z bezporednim napdem elektrycznym. Prasy rubowe, mimo e s mniej wydajne i sprawne od innych, s mniej wraliwe na przecienia. Stosuje si je do gicia, prostowania, wyciskania i spczania bw rub, nitw, zaworw silnikowych spalinowych oraz odkuwek o prostych ksztatach. Prasy takie buduje si o sile nacisku 9800kN (1000T).

Rys. 1.9. Schemat prasy korbowej; 1 - kadub, 2 - belka czca poprzeczna, 3 - silnik asynchroniczny, 4 - wa poredni, 5 - koo zamachowe, 6,7 przekadnia k zbatych, 8 - sprzgo cierne, 9 - wa korbowy, 10 - korbowd, 11 - suwak, 12 - hamulec, 13 - st prasy

Rys. 1. 10. Prasa cierna rubowa; 1,4 - tarcze cierne napdowe, 2 - wa, na ktrym osadzone s tarcze 1 i 4, 3 - tarcza cierna napdzana osadzona na kocwce ruby, 5 - ruba naciskowa, 6 - dwignia do przesuwania poosiowego wau 2 z tarczami 1 i 4, 7 - suwak prasy

Prasy hydrauliczne (rys. 1.12) nale do najczciej pracujcych maszyn kuniczych. Istnieje wiele odmian pras hydraulicznych, rnicych si przeznaczeniem, konstrukcj, wielkociami naciskw, prdkociami suwakw itp. Wszystkie typy pras hydraulicznych dziaaj na tej samej zasadzie. W cylindrze roboczym pracuje tok, zakoczony suwakiem (poprzecznic) 3. Korpus cylindra poczony jest ze stoem i kolumnami, ktre s jednoczenie prowadnicami suwaka. Ruch roboczy suwaka odbywa si dziki cinieniu na tok od gry, natomiast ruch powrotny wywouje cinienie na tok od dou. Rozrnia si prasy hydrauliczne: do kucia swobodnego, do kucia matrycowego, do wyciskania. Do kucia uywa si pras pionowych o nacisku od kilku tysicy kN do 740000 kN (75000T). Prasy do wyciskania posiadaj naciski nawet do 200000 kN.

75

Rys. 1.11. Zasada pracy prasy korbowej 1.2.5. Cigada i cigarki Wyroby walcowane lub wyciskane na gorco, mianowicie prty, niewielkie ksztatowniki, poddaje si dalszej obrbce plastycznej, polegajcej na cignieniu przez otwr w narzdziu, zwanym cigadem mocowanym w maszynie zwanej cigark. Gwnym elementem cigada jest otwr roboczy. Rozrnia si cigada o profilu prostym (rys. 1.13 a) lub ukowym (rys. 1.13b). Poszczeglne czci profilu otworu pokazane na rys. 1.13a speniaj zadanie:

76

Rys. 1.12. Zasada pracy prasy hydraulicznej stoek smarujcy 1 ma za zadanie doprowadzenie smaru na powierzchnie robocze; stoek zgniatajcy 2 przejmuje naciski metalu podczas odksztacenia plastycznego w cigadle, kt rozwarcia powierzchni roboczych zwykle waha si w granicach 4 do 120 , zalenie od rodzaju metalu przerabianego plastycznie oraz od jego wymiarw ; cz kalibrujca 3 ma powierzchni rwnoleg do osi otworu; stoek wyjciowy 4 powinien mie kt wierzchokowy ok. 1 rad, tak agodne zakoczenie powierzchni cieranych przez metal przecigany zabezpiecza je przed wykruszaniem. Obecnie stosuje si cigada stalowe, z wglikw spiekanych lub diamentowe. Cigarka skada si z cigada oraz z mechanizmu cigncego. Cigado umieszcza si w odpoRys. 1. 13. Profile otworw cigawiedniej oprawie. Zaostrzony koniec wsadu przewleda: a) cigado stokowe (o proka si przez otwr cigada i podaje do uchwytu mestych tworzcych powierzchni chanizmu cigncego (rys. 1.3). otworu), 1 - stoek smarujcy, 2 Zalenie od rodzaju mechanizmu cigncego stoek zgniatajcy, 3 - otwr kalimona podzieli cigarki na dwie grupy: brujcy, 4 - stoek wyjciowy, dk 1) cigarki do cignienia pasm prostych (prtw i rednica nominalna; b) cigado urur) o ruchu prostoliniowym, tzw. awowe czkowe

77

ci cignca tych cigarek moe by acuch, lina i niekiedy cylinder hydrauliczny, poruszajcy wzek, w ktrym zamocowane s kleszcze chwytajce cignione pasmo, 2) cigarki do drutu w krgach, w ktrych si cignc wywouj obracajce si bbny lub piercienie i odpowiednio do tego nazywa si je cigarkami bbnowymi lub piercieniowymi.

Rys. 1.14. Cigarka acuchowa; 1 - oe, 2 - wzek, 3 - acuchy drabinkowe, 4 - koa acuchowe, 5 - przekadnia zbata, 6 - silnik elektryczny, 7 - cigado, 8 - acuch, 9 - przekadnia i silnik elektryczny, 10 - sprzgo cierne

Rys. 1.15. Jednobbnowa cigarka do produkcji drutu; 1 - bben, 2 - rozwijarka, 3 - cigado, 4 - przekadnia zbata stokowa, 5 - przekadnia zbata (reduktor), 6 - silnik elektryczny Prosta cigarka acuchowa przedstawiona jest na rys. 1.14. Po ou 1 posuwa si wzek 2 z zamocowanymi na nim uchwytami. Wzek zaczepiany jest do acucha drabinkowego 3. acuch poruszany jest przez koo zbate acuchowe 4 napdzane silnikiem elektrycznym 6 przez przekadni pasow 5. Przekadnia jest poczona z waem silnika za pomoc sprzga ciernego 10, zabezpieczajcego acuch przed zerwaniem. W uchwytach wzka mocuje si koce metalu przewleczonego przez otwr cigada 7. Po ukoczeniu cignienia powrt wzka na stron cigada odbywa si samoczynnie. Cigarki awowe s budowane o sile cignienia od kilku N do okoo 2000 kN (tj. do okoo 200 T), a ich prdkoci wahaj si od 0,1 do 1.0 m/s. Na cigarkach tych moemy wykonywa odcinki o dugoci do 30 m (rzadko do 60 m). Dlatego wyroby o maych przekrojach, nadajce si do zwijania w krgi, s przecigane za pomoc cigarek bbnowych. Najprostsza cigarka jednobbnowa skada si z cigada i napdzanego bbna (rys. 1.15). Cigarek jednobbnowych uywa si do cignienia drutw o wikszych rednicach: 6 16 mm. Stosowane prdkoci cignienia wynosz 0,3-4,0 m/s. Do cignienia drutw o mniejszych rednicach stosuje si cigarki wielostopniowe.

78

1.2..6. Maszyny do cicia Operacje cicia moemy podzieli na: a) cicie noycami, b) cicie na prasach, czyli wykrawanie. c) cicie gum. Pfabrykaty przeznaczone do obrbki skrawaniem lub obrbki plastycznej w wikszoci przypadkw poddawane s wstpnej operacji cicia. Cicie wykonuje si na noycach dwigniowych, gilotynowych, krkowych i innych (tablica 1.1). Jedn z maszyn do cicia materiau s noyce uniwersalne NU-13A (rys.1.16). Jest to maszyna wielooperacyjna, zawierajca cztery rne urzdzenia: noyce do blach, noyce do profili, przebijark, wycinark.

Rys.1.16. Noyce uniwersalne NU-13A Dziki zgrupowaniu tych urzdze w jednej maszynie noyce uniwersalne NU - 13A umoliwiaj wykonanie rnorodnych operacji, jak: cicie blach i paskownikw, cicie prtw o przekroju okrgymi i kwadratowym, cicie prostopade i ukone ksztatownikw (ktownikw i teownikw) itp. Przy uyciu noy specjalnych mona przecina przedmioty, ktrych wymiary podane s na tabliczce zamontowanej na noycach. Wszystkie urzdzenia noyc posiadaj moliwo wykonywania jednoczenie ruchu pojedynczego lub cigego. Dziki swej uniwersalnoci noyce NU-13A nadaj si do stosowania w rnych gaziach przemysu budowy maszyn i konstrukcji stalowych w hutnictwie, w stoczniach, w magazynach stali, budownictwie itp. Cicie na prasach nazywamy wykrawaniem. Narzdziami w procesie wykrawania s wykrojniki. Schemat wykrojnika przedstawia rys. 1.17 a cicia gum rys. 1.18.

79

Rys.1.17. Schemat wykrojnika: 1 czop, 2 pyta gowicowa, 3 przekadka, 4 tuleja prowadzca, 5 pyta stemplowa, 6 stempel, 7 spychacz, 8 matryca, 9 piercie mocujcy, 10 sup prowadzcy, 11 pyta podstawowa

Rys.1.18. Schemat cicia gum: 1 pyta podstawowa, 2 wzornik, 3 guma, 4 wyrzutnik gumy, 5 - obudowa 1.3. Pomoce i urzdzenia Maszyny do obrbki plastycznej znajdujce si w laboratorium. 1.4. Instrukcja do wiczenia zapoznanie si z zasad dziaania maszyn, uruchomienie maszyn, wykonanie prostych przedmiotw.

Literatura [23,24,27,29,30,31,36,37,38,39,40,41,42,43]

80