Gmrk Birlii ve Trkiye Sanayisi zerine Etkileri

TEPAV Yaynlar

Yayna Hazrlayanlar Ali Bilge Hasan Ersel Grsel Danman Ali Akdamar Grafik Uygulama Sevil Arslan Basm Yeri nal Ofset San. ve Tic. Ltd. ti. GMK Bulvar 83/29 Maltepe/Ankara Tel: +90 312 230 6186 Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf (TEPAV) yayndr. Kitapta yaynlanan makalelerden imza sahipleri sorumludur. Kaynak gstermek suretiyle ksmen veya tamamen alnt yaplabilir.

ubat 2007 ISBN 978-9944-927-18-5

TEPAV Stz Caddesi No:43 Tepav Binas, TOBB-ET Yerlekesi 06560 Stz, Ankara tepav@tepav.org.tr www.tepav.org.tr Tel: +90 312 292 5500 Faks: +90 312 292 5555

indekiler

AB ile Gmrk Birliinin Trkiye malat Sanayiine Etkileri Refik Erzan Alpay Filiztekin nal Zenginobuz Tekstil ve Hazr Giyim Sanayilerinde Uluslararas Rekabet Ozan Eruygur Emre zelik Erol Taymaz Gmrk Birliinin Trkiyenin Blgesel Ticaretine Etkileri Bilin Neyapt Fatma Takn Murat ngr 2000lerde Trk Otomotiv Sektr Do. Dr. Fatma Takn 9

59

89

103

NSZ Trkiyenin son eyrek yzyllk iktisadi gelime izgisinin znde, dnya ekonomisiyle btnleme gayreti yatmaktadr. 1980lerin d ticaretin ve mali piyasalarn serbestletirilmesi deneyimlerini, 1990larn banda sermaye hareketlerinin serbestletirilmesi izlemitir. Btn bu gelimeler Trkiyenin kreselleme srecine ayak uydurmak iin almaya alt genel nlemlerin bir paras olarak dnlebilir. te yandan, Trkiyenin d dnya ile iktisadi balarn daha sklatrmaya ynelik bir baka giriimi daha vard. O da Avrupa Birliine (AB), eski adyla Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) ye olmakt. Bu giriim, genel reformlardan farkl olarak, Trkiyeye bir yol iziyor, dnya ekonomisine eklemleme srecini Avrupa Birlii srecine balyordu. Bu giriim yeni deildi. Trkiye Ortak Pazar kurulduu andan itibaren bu konuyla ilgilenmeye balad. 1957de Roma Antlamasyla kurulmas kararlatrlan AETye Trkiye yelik iin 31 Temmuz 1959 tarihine bavurmutu. AET Bakanlar Kurulu 11 Eyll 1959da bu bavuruyu kabul etti. AET ile Trkiye arasnda hazrlk grmeleri 28-30 Eyll 1959 tarihinde balad. 12 Eyll 1963 de ise Trkiye ile AETyi Gmrk Birliine gtrecek ve tam yelii salayacak olan Ortaklk Anlamas (Ankara Anlamas)

imzaland. 14 Nisan 1987de de ABye tam ye olmak zere mracaat etti. nili kl geen uzun bir zaman diliminden sonra Trkiye , 1 Ocak 1996da ABye tam yelik srecinde Son Dneme, sanayi rnlerinde ve ilenmi tarm rnlerinde salanan Gmrk Birlii ile girdi. Bundan 9 yl sonra 16-17 Aralk 2004 tarihinde de AB Devlet ve Hkmet Bakanlar Konseyinin Brksel'de yapm olduu Zirve Toplantsnda Trkiyenin Kopenhag siyasi kriterlerini mzakereleri amak iin yeterli lde karladna karar verildi ve 3 Ekim 2005 tarihinde mzakerelere balamas ngrld. Kukusuz bu srecin iktisadi adan en nemli stratejik kararlarndan birisi, Trkiyenin gmrk birliini AB yeliine ulamada bir aama olarak grm olmasdr. Yukardaki aklamadan grlecei zere, bu stratejik karar bu srecin banda alnm ve 1963 Ankara Antlamasyla belgelenmitir. Trkiyenin byle bir yolu izlemesinin iktisadi mant aktr: Trkiye piyasa mekanizmasn dayal, rekabetin youn olduu bir sistem ile btnleebilmek iin kendi iktisadi birimlerinin benzer koullarda alabildii ve yaayabildii bir ortam yaratmas gerekmekteydi. Trkiye sanayisini korumak iin korumac bir gelime yolu izlemiti. Ancak, bu sanayinin dnya ekonomisi ile btnlemeyi isteyen Trkiyede varln srdrmesi, ancak rekabeti olmasyla olanaklyd. Bu ise, ABnin sanayinin ABnin rekabet koullarna uyumunu tedrici bir biimde salanarak gerekletirilebilinirdi. te bu nedenle Trkiye AB ile gmrk birliini ekonomisini rekabeti ortama hazrlamak iin bir ara olarak grm, stratejisini ona gre belirlemiti. Trkiyenin bu stratejisini tutarl bir biimde srdrd sylenemez. ve d politika kayglar, karlalan iktisadi sorunlar bu sreci olumsuz etkilemi, hatta geri dnlere bile yol amtr. Trkiye,

1987deki tam yelik bavurusundan sonra, bu konuda daha tutarl bir yaklam izleyerek olay bir nlemler btn olarak grm, gmrk birlii oluturmann n koullarn salamaya ynelmitir. Kukusuz ne kadar iyi planlanrsa planlansn, bu kadar denli nemli bir kararn ekonomi karar birimlerinin hepsini ayn biimde etkilemesi olanakl deildir. Baz karar birimleri, bu sreten olumlu etkilenirken dierleri, hi olmazsa geici bir sre iin olumsuz etkilenmi olabilirler. Genelde de bu tr sonular ktnda, olumsuz etkilenenlerin sesleri daha ok duyulur. Byle olmas da doaldr. Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta udur: Bu sre beni olumsuz etkiledi biimindeki nerme ile Bu sre ekonomimizi olumsuz etkiledi ayn anlama gelmez. lkini syleyenler, kendi durumlarn ortaya koyarak sreci eletirmekte hakl olabilirler. Zaten bu tr ikyetlerin amac, somutta, kayplarnn hi olmaz bir ksmnn, bu sreten kazananlar tarafndan karlanmasn salamaktr. Buna karlk ikinci sav ileri srenler, bir stratejiyi eletirme konumundadrlar. Bu durumda ekonominin tmn ele alan analitik bir alma yaparak, gmrk birlii srecinin ekonominin performans zerindeki etkilerini ortaya koymak ve iyi tanmlanm ltlere gre bunu deerlendirmek durumundadrlar. Trkiyede bu konudaki tartmalarda, gmrk birlii srecinin kendisini ya da iinde bulunduu kesimi olumsuz etkilediini ciddi bir bak as ile sunanlar aznlktadr. Oysa bu tr bir tartmann ileride alnabilecek benzer kararlarn daha salkl olmas asndan ok byk yarar olaca aktr. Buna karlk, bu srecin ekonomimize zarar verdii grn ileri srenlerin sesi ok daha fazla duyulmaktadr. Bu tr bir grn ciddiye alnmas iin gerekli olan salam analitik almalara dayanlmas koulu ise, ne yazk ki, bu gr savunanlarn nemlice bir ksm tarafndan salanmamtr.

Oysa arada geen dnem iinde Trkiyede gmrk birliinin ekonomimiz zerindeki etkileri konusunda ciddi almalar yaplmtr. Bu almalarn yaklamlar ve amalar arasnda da farklar vardr. Ancak, bu almalar, tartmalarda hak ettikleri yeri bulmamlardr. Tartmalar, byk lde, sanki bu aratrmalar yaplmam gibi, s dzeyde sre gelmitir. Bu kitabn amac, gemite Trk aratrmaclar tarafndan yaplan ve gmrk birlii srecinin Trkiye ekonomisi zerindeki etkilerini ele alan bir dizi analitik almay kamu oyunun dikkatine sunmaktr. Bu almalarn, yakn gemiteki nemli bir kararn sonularn ortaya koymak biimindeki nemli katklarnn yan sra byle bir deerlendirme yapabilmek iin uyulmas gereken yntem kurallarnn neler olduu konusunda da retici olduklarn dnyoruz. Trkiye nmzdeki dnemde de bir yapsal deiim srecinden geecek, baz reformlar gerekletirecektir. Bu reformlarn kiisel ve toplumsal maliyetleri ve getirileri arasndaki farkllklar alglamamza yardm edecek bu tr almalara gereksinimimiz daha da artacaktr. Trkiyenin kreselleen dnya ekonomisine salkl bir biimde eklemlenebilmesi bu konudaki tartmalarn, gmrk birlii srecine ilikin olarak yaplanlarn genel grnmnn tersine, ciddi olmasnda yatmaktadr. Bu kitapta almalarnn yaynlanmasna izin veren deerli aratrmaclara, kitabn yaynlanmasnda yardmlarndan dolay ala zgre, TEPAV uzman Sarp Kalkana teekkr ediyor ve kitabn yeni tartmalara yol amasn umuyoruz. Ali Bilge ve Hasan Ersel

AB ile Gmrk Birliinin Trkiye malat Sanayiine Etkileri*

Refik Erzan Boazii niversitesi Bebek, stanbul TRKYE 34342 erzan@boun.edu.tr Alpay Filiztekin Sabanc niversitesi Orhanl, Tuzla, stanbul TRKYE 34956 alpayf@sabanciuniv.edu nal Zenginobuz Boazii niversitesi Bebek, stanbul TRKYE 34342 zenginob@boun.edu.tr

* Bu alma TESEV sponsorluundaki aratrma projesinin sonularn bildirmektedir. Gulru Keten ve Sule Sencer projenin aratrma asistanlar olarak nemli katklarda bulunmulardr. almann tamamlanmam tasla, Altyap almas olarak 26-28 Ekim 2002de Birleik Arap Emirliklerinde yaplan 9. Ekonomik Aratrma Forumu konferansnda sunulmutur. Yazarlar, Izak Atiyas, Hasan Ersel ve dier tartmaclarn yorumlarndan yararlanmlardr. Bunun dnda kalan hata ve eksiklerin sorumluluu yazarlara aittir.

1. Giri

10

Avrupa Birlii ile Gmrk Birliinin kurulmas, Trkiyenin, 1963te yaplan Ortaklk Antlamasnda ngrlen AB ile btnlemesi yolunda nemli bir aamadr. Bu antlama kimilerine gre, ABye tam yelik iin verilmi bir dn iken, kimileri, byle bir birliin, salt yaratt avantajlarla bile savunulabilecek olduunu ileri srmektedir. Bu almann amac, Gmrk Birliinin, yrrle girdikten sonraki ilk drt yl ierisinde, Trkiye zerindeki ekonomik etkilerini incelemektir. ncelenen dnem ksa olmakla beraber, ekonominin byk bir d oka verdii ilk tepkinin ortaya konulmas asndan olduka nemlidir. lerleyen yllar ierisinde, karar birimleri; gerek kamu gerekse zel kurulular; yeni koullara uyum salamak ve yeni yaklamlar gelitirmek ansna sahip olduklarndan verilen ilk tepki, daha sonraki oklar karsndaki davranlar tahmin etmede de olduka yararl olacaktr. te yandan, 2000 ve 2001 yllarnda yaanan mali krizler sonras, Trkiye ekonomisinin ciddi dnmler geirmi olmas, daha sonraki dnemlerde Gmrk Birliinin net etkisini ayrtrmay da zorlatrmaktadr. almann ikinci bir amac da, Gmrk Birliini daha doru deerlendirebilmek iin belirli aralklarla gncellenebilecek bir sistematik alma yntemi oluturmaktr. Yaplan tartmalar genellikle bir btnlk iermemekte ve yaplan ksmi analizler resmin tamamn grmeyi engellemektedir. Bu yntem daha da gelitirilerek, benzer yapsal dnmlerin Trk ekonomisine nasl etkilediinin sistemli bir ekilde incelenmesi umulmaktadr.

alma, tarm sektr, byk lde, Gmrk Birlii kapsam dnda olduundan, Gmrk Birliinin yalnzca Trk imalat sanayii zerine etkilerini analiz etmektedir. Bu anlamda snrldr. Ancak, yaplan tm analizler Gmrk Birlii ncesi ile kyaslamal olarak sunularak, deiimin boyutu verilmeye allmtr. almann ilk blmnde, Trk d ticaretinin performans ve AB lkeleri ile olan d ticaretteki gelimeler ele alnmaktadr. Daha sonra byme ve verimlilik ile ticaret arasndaki ilikiye baklmaktadr. Bymenin, bileenlerine ayrtrlarak, bir muhasebesi yaplm, yeni dnemde ticaretin sektrel etkileri aratrlmtr. Gmrk Birlii tartmalarnda ska sz edilen kk ve orta boy firmalarn antlama sonras durumlar ve gelimeleri de incelenmitir. Srdrlebilir bymenin olmazsa olmaz koulu verimlilikteki gelimelerdir. D ticaretin gemi dnemde Trkiyede verimlilik ile ilikisi de nc blmde ele alnan konular arasndadr. almann drdnc blm, d ticaret ve rekabet ortam arasndaki ilikiyi incelemektedir. D rekabetin i piyasalardaki yapy ve performans nasl etkiledii bu blmn temelini oluturmaktadr. Son blmde ise sonular zetlendikten sonra, almann ele ald dnem sonras gelimeler ksaca aktarlmaktadr. 2. Trk malat Sanayinde Ticaret, Byme ve Verimlilik 1980 yl, Trkiyede, yirmi yl boyunca izlenen ithal ikameci politikalardan vazgeilerek, ekonominin da almasnn kararlatrld nemli bir karar yl olmutur. Bu dnemeci izleyen 25 yl boyunca d ticaret hzla gelimi, 1980 ylnda ithalatn GSMH iinde %10 civarnda olan pay 2005 ylnda %34 seviyesine ykselmi, ihracat ise daha da hzl byyerek, %5 civarndaki payn %27ye kadar ykseltmitir. Ne var ki bu dnemi bir btn olarak incelemek, dnem ii politika deiiklikleri nedeni ile, salkl olmayacaktr. Bu nedenle, alma ierisinde da ak byme dnemi alt dneme ayrlarak incelenmitir. lk dnem 1981de balayp, 1988de sona ermektedir. 1989-1995 aras dnem, ekonomideki iki byk deiikliin etkisi altnda gemitir. Siyasi bask dneminin ardndan yaplan serbest seimler ve ii sendikalarnn youn basksnn sonucunda reel cretler 1989da ok byk oranda artarak 1980 ncesi seviyelere ykselmitir. 1989, ayn zamanda -esas etkisi 1990larn banda hissedilensermaye hesabnn resmen serbestletii yldr. Son alt dnem, 1995-1999 arasndaki yllar olup AB ile Gmrk Birliini kapsamaktadr.

11

2.1 Ticaretin Seyri ve ABnin Pay Sanayide 1980 sonras ticaretin serbestlemesini izleyen alt dnemlere ilikin ihracat-retim ve ithalat nfuz oranlar Tablo 1de gsterilmitir. Gmrk Birlii sonras ticaret eklinde en ok gze arpan deiim, imalat sanayi genelinde ithalat nfuz orannn nemli lde, 1990larn bandaki %20ler dzeyinden Gmrk Birlii sonrasnda % 30lar dzeyine, ykselmi olduudur. Yabanc kkenli rnlerin Trk piyasalarna bu hzl
Tablo 1: Trkiyenin Ticaret Oranlar, %
12

girii, GB ve serbest d ticaret sonucunda yerli sanayinin yok olma tehdidi ile karlam olmas demek deildir. ncelikle, yksek ithalat nfuz oranlar, Gmrk Birlii ncesinde de yksek oranlara sahip olan, kimyasal maddeler, makine ve mesleki ve bilimsel aralar sanayileri gibi, yatrm ve ara mallar kapsamna giren rnlerde grlmektedir. Nitekim, ana ithalat gruplarna bakldnda, Trkiyenin ithalatnn ok byk kesiminin bu mallarda olduu grlmektedir (ekil 1). Bu sre ierisinde, sanldnn aksine tketim mallar ihracat ok byk bir art gstermemi, bu mallarn ihracat ierisindeki pay, 1989-1995 dnemindeki %7,2den 1996-1999 dneminde %11e ykselmitir.
ekil 2.1: Ana Mal Snflarna Gre Trkiyenin thalat (%)

13

kinci olarak ayn dnem iersinde, ihracat-retim oranlarnda da nemli artlar grlmektedir. GB ncesi, imalat sanayii genelinde %17 civarnda olan ihracat-retim oran, GB sonras ilk be yllk dnemde %23,4 oranna kadar ykselmitir. Yatrm ve ara mallar ithalatnn artnn retimi ve dolaysyla da ihracat artt da anlalmaktadr. nc olarak, Gmrk Birlii sonrasnda Avrupa Birlii lkelerinden yaplan ithalatn ok nemli lde artmad da grlmektedir. Tablo 2de AB lkelerinin Trkiyenin toplam ticareti ierisindeki paylar verilmektedir.

Tablo 2: Trkiyenin Toplam Ticaretinde ABnin Pay, %

14

Bu lkelerin, toplam ithalat ierisindeki paylar, GB ncesi %55 seviyesinden, incelenen GB sonras dnemde sadece %60a ykseldii grlmektedir. Bu artn, detayl analiz yaplmadan, Gmrk Birliinin sonucu olduunu sylemek de mmkn deildir. nk, 1996-1999 yllar arasnda Avrupa kurlarndaki reel deer kayplar olumu, bu da Avrupa meneli mallarn daha ucuzlamasna neden olmutur. Keza, ayn dnemde Trkiyenin ihracatnda da AB lkelerinin paylarnda azalma olduu gzlenmektedir. Nitekim, Filiztekin (2006), 2000 sonras yllarda, ABnin Trkiye d ticaretindeki paynn GB ncesi dnemdeki seviyelerine geri dndn gstermektedir. Gmrk Birliinin olas en byk etkisi,

Trkiyenin ticaretini saptrmas (trade diversion, daha nce ticaret yaplan lkeler ile ilikinin azalp, yeni ortaklarla ticaret hacminin genilemesi) olarak beklenebilirdi. ABnin grece daha dk olan ortak d tarifesi ve bykl dnldnde, Trkiyenin d ticaretinde ABnin paynn deimemi olmas, ticaret yaratm (trade creation) etkisinin ticaret saptrmasna baskn olduu gibi bir izlenim vermektedir1. Son olarak, ithalat artnn rekabeti arttrc etkileri ve bunun getirecei kazanlarnda gz nne alnmas gerekmektedir. Bu konu daha sonraki bir blmde daha ayrntl bir ekilde ilenmektedir. Tablo 1den karlabilecek bir dier sonu ise, Trkiyenin ithalat nfuz ve ihracat-retim oranlarnn tm sanayi alt dallarnda artm olduu ancak art hzlarnn farkllk gsterdiidir. hracat-retim oran, tekstil ve giyim sanayi gibi, geleneksel endstrilerde daha da artarken, makine, elektrikli makineler ve ulam aralar sanayilerinde de hzl bir ekilde gelimitir2. Fakat, en nemlisi, Gmrk Birlii srecinde imalat sektrlerinin ticaret performanslarnn birbirlerine yaknsamaya baladklardr. Baka bir deyile, sanayilerin performanslar arasndaki farkllklarn azald grlmektedir. Sanayiler arasnda nfuz oranlar deikenlik katsays (standart sapma/ortalama) 1980li yllarn balarnda %100ler civarndayken, 1995te %76ya ve Gmrk Birliiyle beraber de %61e gerilemitir.
ekil 2.2: Yunanistan, spanya, Portekiz ve Trkiye Karlatrmas
15

Panel a: hracat-retim Oranlar, (%)

1 2

Kukusuz, byle bir iddiay ciddi olarak ortaya srebilmek iin daha detayl alma yaplmasna ihtiya vardr. 2000 sonrasnda ulam aralar sanayinde bu oran ok daha belirgin biimde ykselmitir

16

Panel b: thalat Nfuz Oranlar, (%)

Panel c: ABye Yaplan hracatn Toplam indeki Pay, (%)

Panel d: ABden Yaplan thalatn Toplam indeki Pay, (%)

hracat-retim orannn deikenlik katsays ise ilk alt dnemdeki %121 seviyesinden, 1990larn sonlarnda %73 seviyesine gerilemitir. Trkiyenin Avrupa Birlii ile girdii Gmrk Birlii srecinden ne beklemek gerektii konusunda bir fikir vermesi asndan gemiteki kimi lke deneyimlerinden de yararlanmak gerekebilir. Bu amala, Birlie 1982 ylnda katlm olan Yunanistan, ve 1986 ylnda katlm olan spanya ve Portekizin geirdii aamalar ekil 2de gsterilmitir. 1986da ABye giriinden sonraki yllarda Portekizin imalat sanayiindeki ithalat nfuz oranlar ani bir sramann ardndan %40 civarnda sabitlenirken, spanyada bu orann yava yava art gsterdii grlyor. Buna karlk, Birlie daha nce katlm olan Yunanistann 1981den bu yana ithalat nfuzunun bir ykseli trendi iinde olduu ve bu eilimin devam ettii grlyor. spanya, lke arasnda imalat sektrnn bykl ve eitlilii asndan Trkiyeye en ok benzeyendir. ki lkenin imalat sektr genelindeki ithalat nfuz ve ihracat-retim oranlarnn yaknsamas kayda deerdir. ABnin, spanyann hem ithalat hem de ihracatndaki pay, yeliin ilk yllarnda artm ama daha sonrasnda %70 civarnda sabitlenmitir. Bu oran, Trkiyeninkiyle karlatrldnda, zellikle ihracat taraf iin daha yksektir. Trkiyenin Rusya ve Douya olan yaknl dnldnde, dier ticaret yapt lkelerin gelecekte daha yksek paya sahip olmalar beklenebilir. Bununla birlikte, alt izilmesi gereken nokta, bu oranlarn sonunda sabitlendiidir. 3. Byme, Verimlilik ve Ticaret 1980 sonrasnda uygulamaya geirilen da ak model ve 1996 ylnda gerekleen Gmrk Birlii temel olarak bymeyi ve bymenin srdrlebilirliini hedeflemektedir. Bu politikalar, byme ve bymenin srdrlebilirliinin temel gerei verimlilik artlarndan ayr olarak incelemek doru olmayacaktr. Bu nedenle, bu blmde Gmrk Birlii ncesi ve sonras byme ve verimlilikteki gelimelerin betimsel bir analizi yer almaktadr. 3.1 Byme Muhasebesi 1970li yllarda, zellikle de bu on yln son yarsnda grlen, dk byme ve demeler dengesi krizi, temel ekonomik politikalarn deitirilmesi sonucunu dourdu. thal ikameci model terk edilerek, yerine

17

da ak byme modeli uygulamaya konuldu. nce ihracat zendirmek zere eitli tevikler yrrle konuldu, daha sonra da ithalat rejimi byk lde serbestletirildi. Tablo 3de gsterildii gibi, bu yeni politikalar sonucunda hzl bir byme performans yakaland. 1981-1999 yllar arasnda imalat sanayi ortalama yllk %10 civarnda byd.
Tablo 3: malat Sanayiinin Byme Performans, 1970-1999 (%)

18

Ancak byme ithal ikameci dnemden farkl olarak daha yava bir faktr art ile beraber geldi. zellikle de, istihdam art dk bir oranda kald. Tm dnem boyunca ortalama yllk %3,5 olan bu art, yksek nfus art hz (yllk 2,6%) ve krdan kente gn bykl (yllk 1,3%) dikkate alndnda, Trkiyenin 2000 sonras isizlik sorunun temellerinin bu dnemde olduuna iaret etmektedir. Reel cretlerin bastrld 1980lerde, ekonominin almasyla yllk istihdam byme oran %4,9a kadar ykselmiti. Ancak, 1989 sonrasnda, reel cretlerin iyiletirilmesi ve sermaye hareketlerinin serbestletirilmesiyle, istihdam art hzla, %1,8e kadar, dt. Gmrk Birlii sonras dnemde ise, yllk istihdam byme orannn tekrar %3,4e ykseldii grlyor. Tablonun son stununda, imalat sanayii sermaye stokundaki byme gsterilmektedir3. 1970lerde, byk demeler dengesi krizlerine ramen, sermaye birikimi hz ylda %13,8 gibi olaanst bir ortalamaya ulamt. 1980 sonras ticaretin serbestlemesinin ardndan sermaye birikimi olduka yavalad. cretlerin trmanmasndan ve 1989da sermaye hareketlerinin serbestlemesinden sonra sermaye birikiminin yllk byme oran %6,9a kt. Gmrk Birlii ile birlikte ise sermaye birikiminin yllk art hznn %10,8e ulat grlyor. Bu da, Gmrk Birliini takip eden, ve
3

Sermaye stou 1950-1970 aras yatrm verileri kullanlarak hesaplanan balang yl stou zerine, dorusal gecikmeli anma kural kullanlarak hesaplanmtr

incelenen, be yllk dnemde, imalat sanayinin yeniden bir faktr biriktirme srecine girdiini gsteriyor. Katma deer artn salayan unsurlardan, sermaye ve emek artnn dnda, bir dieri de ekonominin verimliliinin ve etkinliinin artdr. Bu nedenle verimlilikteki artlarn da incelenmesi gerekmektedir. Bu altblmde verimliliin iki lt incelenmektedir. Birincisi igc verimliliidir ve basite reel katma deerin igcne orandr. Bu lt, verimliliin ok basit ve parametrik olmayan bir lt olmasnn yan sra sadece tek bir retim faktrnn katksn lmekte ve dolaysyla, yksek verimliliin teknik etkinlikten mi yoksa zellikle sermaye gibi dier retim faktrlerinden mi kaynaklandn ayrt edememektedir. Verimliliin ikinci lt toplam faktr verimliliidir (TFV) ve tm faktrlerdeki artn katks, retimdeki arttan karldktan sonra kalan deer olarak tanmlanmtr4. Bu blmde, TFV, en basit haliyle, Solow Kalnts olarak ta bilinen, piyasalarda tam rekabet ve sanayilerin lee gre sabit getiriyle alt varsaymyla hesaplanmtr. Ancak bu varsaymlarn geerli olmad durumlarda, rnein, eksik rekabet ve/ve ya artan lek getirisi olduu durumlarda, Solow Kalnts, teknolojinin katksn olduundan fazla tahmin etmektedir 5. Aadaki analiz bu durum dikkate alnarak dikkatli yorumlanmaldr. Tablo 4te, her iki verimlilik ltnn yllk ortalama byme oranlar verilmitir. Ekonominin 1980de ticarete almasnn ardndan igc verimliliinde kayda deer bir art grlmektedir. gc verimliliinde
Tablo 4: gc verimlilii ve Toplam Faktr Verimlilii Bymesi, 1970-1999 (%)

19

4 5

Toplam Faktr Verimlilii hesaplamasnn ayrnts Ekte verilmitir.

Trk imalat sanayinde lee gre sabit getiri varsaym reddedilemezken, tam rekabet genellikle grlmemektedir. Regresyon analizleri kullanarak, her sanayideki kr marjn tahmin etmeye ynelik bir deneme de yaplmtr.

baka bir iyileme 1988den sonra reel cretlerin byk oranda artndan sonra gzlemlenmitir. Fakat, 1996da AByle Gmrk Birliinin ardndan gelen srete yllk ortalama igc verimlilii %8,5ten %6,8e dmtr. TFV bymesinin 1980den sonra iyileme gsterdii ve serbestleme srecinin ilk evresinde yllk %6,2ye ulap daha sonra ise %4,5e dt gzlemlenmitir. kinci evrede TFVnin byme oranndaki d 1994 krizinin sonucudur. Esasen, rneklem 1988-1993 olarak snrlandrldnda TFV bymesi ikinci evrede daha hzldr ve yllk %9.2ye ulamtr. Reel cretlerdeki art, firmalar igcn sermayeyle ikame etmek ve eldeki girdilerin etkinlik ve verimliliini arttrmak durumunda brakmtr. TFVde byk bir d, AByle Gmrk Birliinden sonraki yllarda gzlemlenmitir. Aslnda bu d, 1994te balam ve 1996ya kadar devam etmitir. 1997deki gl iyileme, hemen ardndan 1998deki ayn dzeydeki dle dengelenmitir. rneklemin son ylnda TFVde yine bir iyileme grlmtr. Yine de, rneklemin Gmrk Birlii sonras ortalama TFV bymesi sadece %0,9dur. Bilindii gibi 1990larn ikinci yars Trkiyede olduka alkantl gemitir. 1997 Asya, 1998 Rusya krizleri ve 1999 ylndaki Byk Depremin, TFVnin istikrarsz davran zerinde, Gmrk Birliinin etkilerinden daha ok egemen olmu olabilecei de dnlmelidir. Son olarak, bymeye her bir unsurun ne kadar katk yaptn lmek zere bir byme muhasebesi yaplmtr. 1980 sonras katma deer artnn muhasebesi Tablo 5te verilmitir. malat sanayindeki ortalama yllk katma deer art, incelenen dnemin tamamnda %10 olmutur. lk alt-dnemde (1981-1988) artan igc kullanm bunun %12sini karlarken sonraki alt-dnemlerde emein bymeye katks olduka dk kalmtr; emein katks 1989-1995 dneminde %2,3; ve 1996-1999 dneminde ise %5,2 olarak gereklemitir. Bymenin byk ksm, sermaye birikimi ve teknolojik gelimeden ileri gelmektedir, fakat bu iki etkenin oran dnemler arasnda deiim gstermektedir. Verimliliin katks, 1980 sonras ilk dnemde bymenin %64ne karlk gelmektedir. Bu yksek katk oran nce %44e, GB sonras dnemde ise %9a kadar dmtr. Bu son dnemde, sermaye birikimi tek bana, katma deer artnn %86sn karlamtr. Yine son dnemde

20

21

verimliliin, birok sektrdeki katksnn eksi olarak gerekletii grlmektedir. zetle, 1980 sonras byme daha ok sermaye ve verimlilik art ile salanmtr. Emein katksnn, zellikle de son yllardaki katksnn, gzard edilebilir derecede dk olduu grlmektedir. Gmrk Birlii sonras dnemde ise bymenin neredeyse tmyle sermaye birikimi yoluyla gerekletii anlalmaktadr.
22

3.2 Verimlilik ve Sektrel Kaymalar nceki blm, verimliliin zellikle 1980 sonrasnda Trkiyedeki zel sektr imalat sanayindeki bymenin nemli bir kayna olduunu gstermitir. Bu alt blmde, toplam verimlilik, sektrel verimlilik ve sektrel kayma bileenlerine ayrtrlarak endstri dzeyinde incelenmektedir. Bu ayrtrma teknii, Bernard ve Jones (1996) tarafndan ABDdeki bymeyi ve sektrel verimlilik dzeylerinin yaknsamasn incelemek iin, Cameron et al. (1998) tarafndan ise ngiltere imalat sanayini incelemek iin kullanlmtr. Yntem, toplam verimlilik artnn iki nedenden kaynakland yolundaki basit bir fikre dayanmaktadr. lki, toplam iindeki sektrlerin her birinin kendi verimliliklerini arttrmas sonucu oluan toplam verimlilik artdr. Buna Verimlilik Bymesi Etkisi (VE) veya ksaca i etkisi denmektedir. kinci neden ise kaynaklarn (igc verimlilii balamnda igcnn, toplam faktr verimlilii balamnda ise hem igc hem sermayenin) daha az verimli sektrlerden daha ok verimli sektrlere kaydrlmasdr. Bu ikinci bileene Sektrel Etki (SE), veya ksaca ara etkisi denmektedir6. Tablo 6.a, igc verimliliinin, Tablo 6.b ise toplam faktr verimliliinin bileenlerini gstermektedir. ncelenen dnem boyunca, emek verimliliinde, SE negatiftir, ama yzde eksi sekizden eksi ikiye ykselmitir. Tm dnem boyunca, sektrel etki yzde eksi 5,5 olarak kmaktadr. Bir baka deyile, incelenen dnem boyunca, her bir endstri kendi ierisinde daha verimli hale gelmekle birlikte, istihdamn grece daha verimli endstrilere doru kaymad gzlenmektedir.
6

Detay iin, ltfen Ek IIIe baknz

Tablo 6.a: Sektrel Kaymalar, gc Verimlilii (%)

23

Tablo 6.b: Sektrel Kaymalar, Toplam Faktr Verimlilii (%)

24

Tablo 6.bdeki sonular, sektrel kaymalarn GB sonrasnda Trkiye imalat sanayii zerinde nemli bir olumsuz etkisi olduunu gstermektedir. Bunun nemli bir aklamas, sanayinin yeniden yaplandrlmasnn uzun bir sreye ihtiya duyduudur. 1980ler, ilk serbestlemenin hayata geirildii 19811988 dneminde, SE bileeni yksek bir eksi deer almaktadr; ancak 19891995 dneminde, serbestlemenin rayna oturmasyla, bu etki pozitif katk yapmaya balamtr. 1996-1999 dneminde gerek verimlilik etkisinin gerekse de sektrel etkinin endstriler arasnda ok byk farkllklar gsterdii bulunmutur. Bu bulgu, Gmrk Birlii sonrasnda sanayinin

yeniden organize olma aamasnda olduu anlamna gelebilir. Bu nedenle de Gmrk Birliinin uzun dnem etkilerini, bu ksa dnemde, ak biimde grememekteyiz. 3.3 Firma Byklkleri ve Byme Gmrk Birliinin beklenen bir dier etkisi de, firma byklklerine bal olarak sanayiyi deiik biimde etkileyebileceidir. Bu altblmde firma byklklerine gre imalat sanayii firmalarnn paylar ve byme hzlar verilmitir. malat sanayii anketleri on veya daha fazla kiinin bal bulunduu kurumlar kapsamaktadr. 10 kiiden daha az kiiyi istihdam eden kk (mikro) firmalar kapsam dnda tutulmaktadr. Aksi belirtilmedike, 10-49 aras alana sahip iyerleri kk lekli teebbsler, 50-99 aras alana sahip iyerleri orta lekli teebbsler ve 100 ve zerinde alana sahip iyerleri de byk lekli teebbsler olarak tanmlanmaktadr. Ortaya kan sonularn, byklk ayrmlarna olan duyarlln analiz etmek iin kk lekli teebbsleri 10-24, ortay 25-99 ve by 200+ olarak tanmlayan alternatif bir lek de kullanlmtr. Tablo 7, alternatif byklk tanmlar kullanlarak, kk, orta ve byk lekli teebbslerin katma deer, istihdam ve igc verimlilii bymesinin yan sra katma deer, istihdam ve firma says iindeki paylar ile imalat sanayii genelinde greli igc verimlilii dzeylerini vermektedir. Her iki tanma gre de byk lekli firmalar, tm dnem boyunca sanayideki katma deer ve istihdamda en byk paya sahip olmulardr. Paylar, 1980lerden 1990larn balarna kadar artm, fakat Gmrk Birliinden sonra dikkate deer bir art grlmemitir. Kk firmalarn retim ve istihdamdaki paylar 1980lerde ve 1990larn banda bir miktar azalm fakat Gmrk Birliinden sonra, saylar dnda, azalmamtr. Dolaysyla, Gmrk Birlii kk firmalarn saysnn greli olarak azalmasna katkda bulunsa da sanayideki nemlerini etkilememitir. Hatta kk firmalarn igc verimlilii, imalat sanayi geneline ve dolaysyla da byk firmalara gre ok daha hzl bymtr. Bir endstrinin performans, o endstriyi dorudan etkileyen faktrler; greli fiyat deiimleri, teknolojik yenilikler, ve sanayii politikalar vs. gibi; ve o endstrideki firmalarn bykl, yani o byklk grubuna zel

25

26

etkenlerle aklanabilir. Bu bykle bal etkenler, lek ekonomilerini ve evredeki deiikliklere uyum salamadaki esneklii de kapsamaktadr. Bu etmenlerin farkl deikenlerin byme oranlar zerindeki etkilerini
Tablo 8: Hata Bileenleri Modeli, Byme Varyans Ayrtrmas (%), 1980-1999

27

incelemek zere, daha nce Marimon ve Zilibotti (1999) tarafndan da Avrupadaki istihdam dinamiklerini incelemekte kullanlan, hata bileenleri modeli tahmin edilmitir. Tablo 8, bu modelin sonularn vermektedir. Model, endstri, byklk ve i evrimlerinin (konjonktrel dalgalanmalarn) reel cret artlar varyansnn (deikenliinin) %54n, katma deer ve verimlilik artlarnn

28

varyansnn yaklak %50sini, istihdam art varyansnn ise %44n aklayabilmektedir. Geri kalan varyans model erevesinde aklanamayan zgn oklar ile ilikilendirilebilir. Beklendii gibi uzun dnemde ok fazla bir oynaklk yoktur. Ksa dnemde aklanabilen varyansn ise en nemli ksmn endstri etkileri oluturmaktadr. Bir baka deyile, incelenen dnemde gzlemlenen farkllklarn ok nemli bir kesimi endstrilerin kendilerine zg yaplarndan kaynaklanmaktadr. Byklk etkisi ise snrl ama hatr saylr ldedir: katma deer artndaki deikenliin %4.3, istihdam artndakinin %8.7si, verimlilik artndakinin %2.4 ve cret artndakinin de %4.4 byklk farkllklarna baldr. Sonu olarak, Gmrk Birliinin deiik byklkteki firmalar zerine ciddi bir etkisi grnmemektedir. Daha nemli olan endstriler aras farklardr. 3.4 Ticaret ve Verimlilik Art Avrupa Birlii ile girilen Gmrk Birlii gibi, byk lkeler ile kk lkeler arasndaki ticaret ilikilerinde en nemli kayg, byk lkelerin teknoloji ierii yksek daha verimli sektrlerde uzmanlarken, kk lkelerin daha az verimli sektrlere younlamas ve bunun sonucunda da giderek alan gelimilik farklardr. Trkiyenin da alma karar verdii 1980 ylndan itibaren bu kayg hep duyulmu, d ticaretin ekonomide (ya da burada olduu gibi imalat sanayinde) verimlilii arttrmayaca, sadece dier lkelerden daha verimli olan geleneksel ve dk teknolojili rnlerde ihracatnn artaca ynnde grler belirtilmitir. Bu alt blmde bu savlar test etmek zere, toplam faktr verimlilii ve d ticaret gstergeleri arasndaki nedensellik ilikisi incelenmektedir. D ticarete aklk gstergeleri, isellik gsterdikleri iin, yani daha yksek (dk) verimlilik art, ihracatta (ithalatta) arta neden olabildii iin, ednemli bamllk yanltc olacandan, Granger-nedensellik snamalar, uygun ekonometrik yntem olarak seilmitir. Ancak, veri setindeki ticaret deikenlerinin zaman serisi gzlemleri snrl sayda olduu iin, her endstri iin tek tek ticaret ve verimlilik ilikisini irdelemek mmkn olamamaktadr. te yandan veriler, tm endstriler ve yllar bir araya getirilerek panel olarak kullanlabilmekte ve bylelikle imalat sanayiinin btn iin fikir elde edilebilmektedir. Aada, Tablo 9da, bildirilen

Tablo 9: D Ticaret ve Verimlilik Nedensellik likisi

29

sonular, tahmin edilen denklemin dinamik yaps, panelin ksa zaman boyutu ve zayf dsal bamsz deikenler nedeniyle tahmin edilen deerlerde ortaya kabilecek tutarszl nlemek iin Arellano ve Bond (1991) GMM tahmin edicisi kullanlarak elde edilen sonulardr7. Tahminde da akln 3 farkl gstergesi, ticaretin retim iindeki pay ((ihracat art ithalat)/retim), ihracat-retim oranlar ve ithalat nfuz oranlar kullanlmtr. Tablonun st panelinde, verimliliin d ticaret gstergeleri zerindeki etkisinin tahmin sonular verilmitir. Elde edilen sonu, beklendii gibi, toplam faktr verimlilii yksek olan endstrilerde ihracat arttrd, buna karlk, ithalat azalttdr. Verimliliin toplam ticaret zerine etkisi ise azaltc ynde kmaktadr. Tablonun b panelinde ise, d ticaret gstergelerinin verimlilik zerine etkisinin sonular verilmektedir. Burada, beklenenin tersine, tm d ticaret gstergelerinin toplam faktr verimliliini arttrd grlmektedir. Gemi dnemdeki ihracat artnn verimlilii aklamas bir derece doal karlanabilir olmakla birlikte, ithalat nfuzu artan endstrilerde de verimliliin artmas nemli bir bulgudur. Bunun eitli nedenleri olabilir. Bunlardan ilki, ithal edilen rnlerin tersine mhendislik (reverse engineering) yntemi ile lke iinde benzerlerinin ayn verimlilik ve tekinlikle retilmesi olabilecei gibi, ithalatn, lke ierisinde rekabeti arttrarak, verimlilik artna neden olmas da olasdr. Bu ikinci varsaym bir sonraki blmde ayrntl olarak tartlmaktadr. Ancak vurgulanmas gereken, d ticaretin, Trk imalat sanayinde verimlilik zerine olumlu bir etkisi olduudur. Gmrk Birliinin ise bu ilikiyi daha da glendirmi olmas beklenir8. 4. Ticaret ve Trk malat Sanayinin Rekabet Yaps ve Performans nceki blmlerde, Gmrk Birliinin genel ithalat nfuz oranlarnda byk bir arta neden olduu, fakat ABden yaplan ithalatn toplam ithalat
7

30

Holtz-Eakin, Nemey ve Rosen (1988), ksa zaman boyutlu dinamik panellerde, nedensellik snamas yapmadan nce uygun gecikme uzunluunu snamann nemini vurgulamlardr. Burada rapor edilen tahmin sonular, deiik gecikme uzunluu tercihleri iin bu snamalar yapldktan sonra elde edilmi deerlere dayanmaktadr. Gmrk Birlii sonras iin uzun bir dnemi kapsayan veri olmadndan, Gmrk Birliinin dorudan etkisi llememektedir.

iindeki paynn Gmrk Birlii sonrasnda beklenildii kadar ok artmad gsterilmitir. Ayrca Gmrk Birlii sonras ithalat nfuz oranlarnn, imalat sanayinin birok sektrnde ikiye katlanmas veya buna yakn oranda artmas da dikkat ekicidir. Yine, d ticaretin verimlilii arttryor olmas, zellikle de ithalatn ekonomi ierisindeki nfuzunun artmasnn verimlilii arttryor olmas, ithalatn piyasalar disipline ettii ynnde yorumlanabilmektedir. Dolaysyla, bu artlarn, Trkiye imalat sanayinin yaps ve performans zerindeki etkileri aratrlmas gereken bir dier konudur. Dier bir deyile, ithal rnlerin artan rekabetinin, Trkiye imalat sanayindeki firmalarn piyasa glerini nasl etkiledii, ve ithalatn, piyasa gc olan yerli firmalar disipline edecek fiili veya potansiyel rekabeti salayp salayamadnn aratrlmas gerekir. Nitekim, bu konudaki ilk alma olan White (1974), endstri yaps, kr marjlar ve ithalat nfuzu arasnda anlaml bir bant olduunu gstermitir. Belirli endstrilerdeki ithalat nfuzunun belirleyicilerini aratran Landes ve Posner (1981), kr marjlarnn ve fiyatlarn ithalatn etkiledii sonucuna ulamlardr. Buna karlk, ithalat nfuzunun da younlamay ve eitli sektrlerdeki krll etkileyebilecei Feenstra (1995) ve Grossman (1986) tarafndan gsterilmitir. Endstriyel organizasyon teorisindeki allagelmi yap-davran-performans paradigmasna gre, ne kadar ok sayda rekabeti firma varsa, firmalarn davranlar da o kadar rekabeti olacaktr ve bu da daha dk maliyetlere, fiyatlara ve krlara yol aacaktr. Dk fiyatlarla beraber gelen dk kr oranlar, daha yksek retim seviyelerinin ve daha yksek toplam refahn gstergesi olacaktr. Bu blmde, ithalatn i piyasalara nfuzu ile standart piyasa younlamas endeksi (en byk 4 irketin toplam endstri retimi iindeki pay, KO4) yoluyla llen endstri yaps arasndaki ilikiye ve ithalat nfuzu ile endstri performansnn standart bir kriteri olan fiyatmaliyet marj (FMM) arasndaki iliki zerinde durulmaktadr. Yap-davran-performans paradigmas, ok daha kolay hesaplanabilen KO4 deerlerini gerekten rekabeti gsteren, ancak hesaplanmas ok daha zor olan FMM verileri iin yaklak deiken olarak kullanma imkn sunmaktadr. Fakat, ak ekonomi balamnda, piyasa yapsnn allm

31

gstergelerinin yanltc olabilecei bilinmektedir. rnein, yksek younlama oranna sahip olan bir endstri (yksek KO4 deeri), d ticarete kapal bir ekonomide byk bir ihtimalle byk bir piyasa gcyle ve FMM ile ilikilendirilecektir. Oysa ak bir ekonomide, ithal rnler fiili veya potansiyel rekabet saladklarndan, bulunduu endstride yksek bir KO4 deerine neden olacak yerel bir tekelin belirleyecei fiyat, marjinal maliyetten ok da uzaklamayabilir. Bu nedenle hem ithalat ve KO4 arasndaki hem de ithalat ve FMM arasndaki ilikinin incelenmesi gereklidir.
32

Tablo 10, 1981-1999 dneminde Trkiye imalat sanayinin ithalat nfuz oranlarndaki trendleri ve dalgalanmalar gstermektedir. Temsili Trkiye imalat endstrisindeki ithalat nfuzunun dzeyi, 1981de %13,9dan 1999da %29,5e kmtr. Bunun yan sra, endstriler aras nemli lde farkllama olduu yl ierisindeki standart sapmalardan anlalmaktadr. nc stunda verile deiim katsays ise, Trkiye ekonomisi zaman iinde serbestletike ve da aldka endstriler arasndaki yl ii heterojenliin yava bir d yaadn aa karr. Yine Tablo 10da yllk ortalama KO4 deerleri ve endstriler aras deiimleri verilmitir. Trk imalat sanayinde retim younlamas, hafife aa doru bir trende sahiptir ve 1981de % 41,7den 1998de % 30,5e inmitir. Bununla beraber, incelenen dnem iersinde endstriler arasndaki farkllama hafife azalma gstermektedir. Tablonun son stununda fiyatmaliyet marjnn yllar itibariyle ald ortalama deerler ve endstriler aras farkllama lleri verilmitir. Kr oranlarnn bir gstergesi olarak kullanlan fiyat-maliyet marj deikeni, FMM = [(TGTDM)/TGR] olarak tanmlanmtr, burada TG = toplam gelir (retimin deeri art stoklardaki deiim) ve TDM = igc, malzemeler ve enerji dahil toplam deiken maliyetlerdir9. Dier bir deyile, bu lt, amortisman, sermaye kullanm ve reklamlar vb. ile ilgili maliyetleri iermeyen ksa dnemli bir kr lsdr. Burada kullanlan ampirik model, birinci farklarda zaman serisi analizi ierdii iin, bu ltn kullanlmasnn yarataca sorunlar, kesit analizdeki kadar nemli olmayacaktr10.
9 10

Bu lt Domowitz vd. (1986) tarafndan nerilmitir. FMMyi krlarn gstergesi olarak kullanmann snrlamalar hakknda bkz. Schmalensee (1989). Zaman serisi verilerinde birinci farklarn kullanmnn bir savunmas iin bkz. Katics and Petersen (1994). Eer FMM lsnn iermedii deikenler ksa dnemde fazla deimiyorlarsa, FMM verilerinin birinci farkn almak bu sorunu azaltacaktr.

33

Trkiye imalat sanayinde FMM, 1980-1999 dneminin banda ve sonunda eit deere sahiptir. Ancak 1980lerin banda hafif bir azalma eilimi gsterdikten sonra, yeniden arta gemi, ve Gmrk Birliini takip eden yllarda ise tekrar aaya doru bir eilim gstermitir. Dier yandan, sektrel ve ekonomi genelindeki deiimlerin FMM zerindeki etkileri asndan endstriler arasnda nemli lde heterojenlik olduu da grlmektedir. Daha nce yaplan almalar, ithalat nfuz oranlar ve rekabet gstergeleri arasndaki ilikinin, rekabetin dzeyine gre dorusal olmayan yaps olduunu ortaya koymutur. ktisat yaznnda, yksek younlama gsteren endstrilerin kr marjlarnn daha byk dnemsel dalgalanmalar gsterdiini ve daha yksek kr marjlarnn bunlardan yararlanmay amalayan daha byk ithalat akmlarna yol aabilecei ynnde kimi bulgulara rastlanmaktadr11. Bu nedenle, endstriler ortalama KO4 ve ortalama FMM deerlerine gre gruplandrlm, ve bir sonraki alt blmde yaplan incelemeler bu ayrm gz nnde tutularak yaplmtr. Ortalama KO4, OKO4, deerlerinin ortancasndan yksek olan 15 endstri, dk rekabetli endstriler olarak alnmtr. Ayn ekilde FMM deerleri gz nne alnarak yaplan snflandrmada da benzer sonu elde edilmitir.
Tablo 11: OKO4 ve OFMM Bazl Snflandrmalara Gre zet statistikler

34

11

ABD endstrilerinde iin kr marjlar ve ithalat tepkileri arasndaki iliki iin bkz. Domowitz vd. (1986, 1987) ve Ghosal (2000).

Tablo 11de, imalat sanayi geneli ve OKO4 ve OFMMye dayal snflamalara gre zet istatistikler verilmitir. Piyasa yapsnn gstergesi olan younlama endeksinin, KO4n, yapdaki farklara baklmakszn her snflama ve sanayi geneli iin, zaman ierisinde, yava da olsa, dme eiliminde olduu grlmektedir. Benzer ekilde, piyasa performansn gsteren FMMde de, dk younlua sahip endstriler hari, kk de olsa bir azalma grlmektedir. Bunlara karlk, ithalat nfuz oranlarnn dzeyi tm gruplar iin ayn olmakla beraber, yksek younlua ve krlla sahip endstrilerde daha hzl artmaktadr. hracat-retim oranlarnda ise buna ters bir izlenim edinilmektedir. Dk younluk ve krllktaki endstrilerin hem dzey olarak ihracat-retim oranlar yksektir, hem de bu orann art hz, dier endstrilerden daha byktr. lk izlenim olarak, yap ve performans ile ticaret arasnda bir iliki bulunduu sonucu kmaktadr. Bu ilikiyi daha ayrntl incelemek zere ekonometrik bir almaya da gidilmitir. Kukusuz her iki deiken tr de, gerek ekonomi genelindeki gelimeler, gerekse de sektrel gelimelerden etkilenecektir. Bu ilikinin yzeysel (spurious) olmadn snamak zere, panel veri modelinden yararlanlm, kullanlan endstri kukla deikenleri ile endstrilerin zel koullarnn etkisi arndrldktan sonra yap ve performans ile ticaret deikenleri arasndaki iliki incelenmitir. Ayrca ekonomi genelindeki hareketlerin etkisini arndrmak zere gayri safi yurt ii hasladaki deiimler ile reel kurlardaki oynamalar denklemlere eklenmitir. Model, ilgilenilen deikenlerin zamana gre artan, ya da azalan, bir eilim iinde olmalar ve duraan olmamalar dikkate alnarak, dzey deerleri yerine deiimler kullanlarak tahmin edilmitir. Bununla beraber, sreklilii kontrol etmek zere tm denklemlere baml deikenlerin gecikmeli deerleri de eklenmitir. Daha nce yukarda belirtildii gibi iktisat yaznnda yap ve performans deikenleri ile ticaret deikenleri arasnda isellik ilikisi olabilecei dnlerek, model Genelletirilmi Moment Metodu (GMM) kullanlarak tahmin edilmitir. Ara deiken olarak ise denklemdeki tm deikenlerin gecikmeli deerleri kullanlmtr. Sonu olarak tahmin edilen model u ekilde gsterilebilir:

35

Burada, GSYH ve RKUR, srasyla, gayri safi yurtii hasla ve reel kuru gstermektedir. Model, drt deiik ekilde, Y ve X deikenleri iin, yap, performans, ithalat nfuz oran ve ihracat retim oran yer deitirmeli olarak kullanlarak tahmin edilmitir. Yine dk younlamal ve dk kr marjl endstrilerle yksek olanlar arasndaki fark gz nne alnarak her bir model bu snflamalar iin ayr ayr da tahmin edilmitir. lk olarak younlama oranlarnn ithalat nfuz oranlar zerine etkisi incelenmitir. Tablo 12 Panel ada bu tahmin sonular verilmektedir. Tm endstriler kullanlarak yaplan tahminler, artan younlamann ithalat nfuzun azaltt ynndedir. Ancak bu etki, daha ok zaten yksek younlamann olduu sektrlerde grlmektedir. te yandan, kontrol iin kullanlan deikenlerden, GSYH artlarnn ithalat nfuzunu arttrd, ancak reel dviz kurlarndaki deimelerin bu oranlar zerine istatistiki olarak anlaml bir etkisi olmad grlmektedir. ok benzer sonular fiyat maliyet marj deikeni kullanldnda da elde edilmektedir. Bu sonu, zetle, i piyasalarda younlamann veya dk rekabet olan sektrlerin ithalat engellediini gstermektedir. kinci olarak younlama ve fiyat maliyet marjlarnn ihracat nasl etkiledii tahmin edildi. Tablo 13te bu tahminin sonular verilmektedir. Elde edilen bulgu younlamann ihracat olumsuz ynde etkilediidir. Bu bulgu tamamen dk younlamaya sahip sektrlerde ortaya kmaktadr, younlamann grece yksek olduu sektrlerde ise istatistiki olarak anlaml bir iliki bulunmamaktadr. Bu farkl etki, byk olaslkla, yksek younlama olan sektrlerde, yksek krlarn younlama azalsa bile srd ve bunun da yeni pazar arama ihtiyacn krelttii eklinde yorumlanabilir. Benzer sonular, ayn tablonun ikinci panelinde gsterilen fiyat maliyet marjnn etkisinin incelendii denklemde de elde edilmitir, ancak bu kez, dk rekabet olan sektrlerdeki bu ters etki ok daha kktr. Burada asl nemli soru, hem younlama oranlarnn, bir dier deyile, piyasa yaplarnn, ve fiyat maliyet marjlarnn, yani piyasa performansnn, ticaretten nasl etkilendiidir. Daha nceki pek ok alma ithalatn, piyasa gc ve krllk zerinde dzenleyici bir etkisi olduunu gstermitir. rnein, Levinsohn (1993), Trkiye iin yapt almada, 1980li yllarnn

36

banda, Trkiye imalat sanayinde, ithalatn disipline edici bir etkisi olduu sonucuna varmtr. Ghosal (2000) ve Katic ve Petersen (1994) ise, A.B.D. iin yaptklar almalarda, zellikle daha yksek younlamal sektrlerde yksek ithalat rekabetinin krlarda de yol atn gstermektedirler.
Tablo 12: Younlama Oranlarnn ve Fiyat Maliyet Marjnn thalat Nfuz Oranlar zerindeki Etkisi

37

Not: *, **,ve *** srayla % 90, % 95, ve % 99 gven aralklarnda istatistiki anlaml gsterir.

Tablo 13: Younlama Oranlarnn ve Fiyat Maliyet Marjnn hracat retim Oranlar zerindeki Etkisi

38

Not: *, **,ve *** srayla % 90, % 95, ve % 99 gven aralklarnda istatistiki anlaml gsterir.

Tablo 14: thalat Nfuz ve hracat retim Oranlarnn Younlama ve Fiyat Maliyet Marjlar zerindeki Etkisi

39

Not: *, **,ve *** srayla % 90, % 95, ve % 99 gven aralklarnda istatistiki anlaml gsterir.

40

Tablo 14n st panelinde younlama oranlarnn, alt panelinde ise fiyat maliyet marj deiimlerinin ticaret deikenlerindeki deiimlerine gsterdii tepkinin tahmin sonular yer almaktadr. Buna gre, younlama oranlar, ticaret deikenlerindeki deiikliklerden hibir ekilde etkilenmemektedir. Fiyat maliyet marj ise, beklenenin aksine, ithalat nfuzu oran arttnda ykseldii grlmtr12. Bu sonucu, eldeki veriler ile, aklamak mmkn deildir. Sonucun Levinsohn (1993) almasndan farkl olmas, ancak, Levinsohnun firma verileri ile; bizim ise endstri toplamlar ile almamz olabilir. Bu konuda daha gvenilir bir sonu syleyebilmek iin daha detayl ve kapsaml alma yapmak gerekmektedir. zetle, bulunan sonular, younlamann ve yksek kr marjlarnn ithalat engelledii, ihracat da azalttn gstermektedir. te yandan, ticaretteki gelimeler, bu toplulatrma dzeyinde, piyasa yaps ve performans zerine olumlu bir etki yapmamaktadr. 5. zet ve 2000 Sonras Gelimeler alma Trkiyenin Avrupa Birlii ile Gmrk Birliine girdikten sonraki ilk be ylda Trk imalat sanayindeki gelimelerin bir analizini yapmaktadr. Bulgular, bu srete, korkulduu gibi, Gmrk Birlii anlamasnn ykc bir etkisi olmad ynndedir. ncelikle, AB ile Gmrk Birlii sonucunda ABnin toplam Trk d ticaretindeki pay ok byk lde deimemitir. Gzlemlenen kk artn ise ne kadar Avrupa dviz kurlarndaki dnemsel dten geldii belli deildir. Ancak belirgin bir gzlem, ithalat nfuz oranlarnn 1996 sonras hzla artm olmasdr. Fakat ayn dnemde ihracat retim oranlarnda da byk artlar gzlemlenmitir. Genel olarak d ticaretin toplam faktr verimlilii zerine olumlu etkisi olmas, serbestleen ticareti destekler niteliktedir. Buna karlk, ithalat nfuz artnn verimlilii hangi kanallardan arttrd belli deildir. Burada ngrlen piyasalardaki rekabeti etkiyi arttrarak bu gelimeyi salad ynndeki hipotez, yaplan ekonometrik alma ile desteklenememitir.
12

Ticaret deikenleri tek tek kullanldnda da farkl sonular elde edilmemitir. Yine ayn ekilde, ticaret deikenleri sadece Avrupa Birlii ile olan ticaret verileri kullanlarak hesaplanp, analiz tekrar edildiinde de farkl sonulara ulalmamtr.

te yandan, Gmrk Birlii sonras be ylda byme verimlilik artndan daha ok, faktr, zellikle de sermaye birikimi yoluyla olmutur. Bunun muhtemel bir aklamas, daha youn rekabet beklentisine bal olarak erken kapasite yaratm ve/veya potansiyel ihracat frsatlarn kullanma olabilir. ncelenen dnemde sektrel yeniden dalmn srd anlalmaktadr. Bu hareketlilik, sektrel yeniden-dalmn (reallocation) verimlilik zerine ters etki yapmas sonucunu getirmektedir. Sektrel kaymalar ve piyasa yaplar ile ilgili bulgular, rekabet politikalarnn ve sanayi ortamn iyiletirmeye ynelik politikalarn ne kadar nemli olduunu gstermektedir. ncelenen dnem ierisinde elde edilen verimlilik kazanmlarnn bir ksm, kaynaklarn daha dk verimlilie sahip sektrlerde kullanlmas sonucu, toplam verimlilik artna yansmamtr. Kaynaklarn daha verimli kullanlmas ise ancak sanayi ortamnn iyiletirilmesi ve rekabetin verimlilii tevik edecek ekilde dzenlenmesi ile mmkndr. alma eldeki verilerin kstll nedeni ile Gmrk Birlii sonras ilk be yl ele almaktadr. Trkiye statistik Kurumunun 2001 yl sonrasnda imalat sanayi snflandrma sistemini deitirmi olmas ve geriye doru tutarl veri bulunamamas nedeni ile 2000 sonras dnem gvenli bir ekilde incelenemeyeceinden alma dnda braklmtr. Bilindii gibi, 2001 ylnda karlalan kriz sonrasnda, Trk ekonomisi ciddi dnmler gstermi, son dnemlerin en uzun sren istikrar program uygulanmaya konulmutur. Bunun sonucunda da pek ok konuda baar salanmtr. rnein, enflasyon oranlar 27 yllk bir aradan sonra tekrar tek haneli rakamlara indirilebilmitir. 2006 yl ortasna gelindiinde, 2002 ylnda balayan, uzun sreli yksek byme hl srdrlmektedir. Bu arada ithalat hzla bymeye devam etmi, 1999 ylnda 39 milyar dolar civarnda olan ithalat, 2005 ylnda 115 milyar dolara yaklamtr. thalatn 1999 ylnda GSYH iinde %25 olan pay %34n zerine kmtr. te yandan ihracat rakam da hzla bym ve 2005 yl sonu itibari ile 70 milyar dolarn zerinde gereklemitir. hracatn 1999 ylnda %21,5 olan GSYH iindeki pay ise %27,8 dzeyine ulamtr. Bu rakamlarn gsterdii gibi, Trkiye ekonomisi gerek anlamda ak bir ekonomi haline gelmitir.

41

Ancak Gmrk Birlii sonucu d ticaretin ynnde beklenen kayma beklentisi byk lde gereklememi, AB-15 lkelerinin Trkiyenin toplam ithalat ierisindeki (1989-95 dnemi %56 olan) pay %48, toplam ihracat ierisindeki (1989-95 dnemi %47 olan) pay ise %55 dzeyinde kalmtr13. Bu kk farklarn ise, daha nce belirtildii gibi Avrupa para kurundaki oynamalardan kaynaklanyor olmas beklenebilir. 2001 krizi sonras Trkiye ekonomisinde yksek oranda verimlilik art olduu da bilinmektedir. Bu gelimeleri, daha nce belirtildii gibi tutarl veri bulunmadndan, gemi ile kyaslamamz mmkn deildir. Ancak T.C. Merkez Bankasnn yaynlad zel imalat sanayine ait Ksmi Verimlilik Endeksindeki (alan kii bana retim endeksindeki) artn 2003-2005 yllar arasnda 1996-1999 yllarna gre iki misli olduu grlmektedir. Yine, Trkiyenin ok uzun sredir ekmeyi baaramad dorudan yabanc sermaye giriinde de son yllarda ciddi bir art grlmektedir. 1975 ylndan 1999 ylna kadar Trkiyeye yaplan dorudan yabanc yatrmlar toplam 9.660 milyar dolarken, sadece 2005 ylnda, bu rakamn zerinde yabanc yatrm yaplmtr14. Kukusuz 2001 yl sonras grlen btn bu gelimeleri Gmrk Birlii ile dorudan ilikilendirmek, eldeki almaya dayanarak iddia etmek mmkn deildir. Kanaatimizce, uygulanan politikalarn ve dnya genelindeki ekonomik gelimelerin bu baarya katks ok daha byk olsa gerektir. Ancak, bu almann iddias, Gmrk Birlii anlamasnn herhangi bir olumsuzlua yol amad ynndedir. Da almann kazancnn yan sra maliyeti olduu da aktr. Bu maliyetin kendiliinden dmesi ise sz konusu deildir. ktisadi aratrmalarn bulgularnn yn gstericiliinden yaralanlarak, uygun politikalar tasarlanmal ve uygulanmaldr. Son yllardaki olumlu gelimelerin daha hzlandrlmas iin yaplmas gereken ok i olduunun bir kez daha
Avrupa Birliine sonradan katlan 10 lkenin paylar ise Trkiyenin hem toplam ihracat hem de toplam ithalat ierisinde %3 civarndadr ve bu istatistiklerde gsterilmemektedir. 14 Burada ilgin olan, yllardr yabanc sermaye gelmiyor diye yaknlrken, bugn, gelen sermayenin zararl olduundan yaknlmaktadr.
13

42

vurgulanmas gerekir. Bata, makroekonomik istikrarn srdrlmesi gerektii, rekabeti glendirecek yapsal dnmlerin yerine getirilmesi, sanayi ortamnn iyiletirilmesi ve en nemlisi verimlilii arttrc politika ve teviklerin yrrle konulmas gerektii aktr. Ek I: Veri zerine Notlar Ticaret verileri, sanayi snflandrmasyla uyumlu olarak Dnya Bankas Ticaret ve retim Veritabanndan alnmtr. Veritaban, lke bloklarnn 1980-1999 yllar arasnda sanayi seviyesinde ithalat ve ihracat verilerini iermektedir. Trkiyenin ihracatn ve AB, ABD ve dier lkeler ile olan karlkl ihracatn tehis etmek mmkn olmutur. Sanayi verileri, Devlet statistik Enstits (DE) tarafndan yaplan Yllk malat Sanayii Anketlerinden elde edilmitir. Anketlerde 1973e dek 20 sanayi tanmlanm, bu yldan itibaren snflandrma sistemi 29 sanayiyi tehis edecek ekilde deitirilmitir. alma boyunca verilere ynelik ikili bir yaklam benimsenmitir. Mmkn olduunda 28 sanayi snflandrmas kullanlm olup (gda ve iki sanayii birok dier istatistikte de birletirilmi olduu iin bu iki sanayi tek bir sanayi olarak ele alnd) dier durumlarda 20 sanayi snflandrmas kullanlmtr. Bu durum zellikle sermaye stoku verilerinde sz konusu olmutur. Anketler, on veya daha fazla kiinin bal bulunduu kurulular kapsamaktadr. Btn ilgili deikenler, bal kii saysna gre yedi byklk snfnda bildirilmitir. (10-24, 25-49, 50-99, 100-199, 200-499, 500-999 ve 1000+) 10dan daha az kii istihdam eden Mikro firmalar, yllk anketlerin kapsamna girmemektedir. Aksi belirtilmedii takdirde, kk iletmeler 10-49 kii, orta iletmeler 50-99 kii, byk iletmeler 100 ve daha fazla kii ile tanmlanmtr. Ayrca, ortaya kan ablonlarn byklk snrlarna hassasiyetini analiz etmek zere, 10-24 araln kk, 25-99 araln orta, 200 ve daha fazla kii araln byk iletmeler olarak tanmlayan alternatif bir snflandrma da kullanlmtr. Verilerde, kamu iletmeleri zel iletmelerden ayrt edilmektedir. Bu alma, kamu iletmelerinin ekonomi d saiklerle de iletildii gerekesiyle, zel imalat sanayii ile snrlandrlmtr.

43

Raporun geri kalannda kullanlan deikenler u ekilde tanmlanmtr: Reel katma deer ve reel retim, srasyla nominal katma deer ve nominal retimin sektrel fiyat deflatrlerine blnmesi ile hesaplanmtr. Sektrel fiyat deflatrleri, 1981den balamak zere 1982-1997 dnemi iin aylk olarak bulunmaktadr. 1981 ncesi yllar iin her sektrel deflatr, 1982 sonrasndaki tketici fiyat endeksi, petrol fiyatlar ve bir snf zaman deikeni ile arasndaki iliki kullanlarak telenmitir. gc girdisi, toplam alan kii saysdr. Adam-saat verilerine yalnz 1980 sonras yllar iin eriilebilmektedir ve belli yllarda birka sanayideki kk kurulularn verileri bildirilmemitir. 1980 sonras yllar iin bal bulunan kii verileri yerine adam-saat verileri kullanldnda sonularda niteliksel bir deiim olmamaktadr. Ayrca, cretler hesaplanrken, iyeri sahipleri ve herhangi bir cret veya maa elde etmeyen aile iilerini de kapsamas nedeniyle cretli alan says yerine toplam alan says kullanlmtr. Anketler, her sanayi iin cari deer yatrm rakamlarn bildirmektedir. Nominal yatrm rakamlar toplam yatrm deflatr ile reel rakamlara dntrlmtr. 1980 sonras dnem iin deflatr, Hazine Mstearlndan alnmtr. Daha nceki yllara ait deflatr verileri, OECD National Accountstan alnmtr. Hazine deflatr, 1980 ncesi yllar iin OECD verileri kullanlarak telenmitir. Sermaye stoku: Sermaye stoku gemi yatrm akmlarnn bir fonksiyonudur. Sanayiler arasnda varlk eitleri, varlk mr ve ypranma ekilleri hakknda bilgiler bulunamadndan dolay, fonksiyonun seimi bir bakma rastgeledir. Bu almada, iki farkl fonksiyon gz nnde bulundurulmutur ve her ikisi de ok yakn tahminler vermitir. Bunlardan birincisi srekli envanter metodudur (perpetual inventory method). Sermaye stokunun balang deeri, 1950deki yatrm katma deerinin sonraki 10 yln toplam yatrm katma deerine oranlanmas yoluyla hesaplanmtr. Balang tarihi ncesindeki pozitif ypranma oranlar ve uzun yatrm serileri dnldnde, srekli envanter metodu ilk yl iin seilen sermaye stoku tahminine kar olduka gldr. Yatrmlar daha sonra eldeki stokun ypranmasna gre ayarlanarak sermaye stokuna eklenmitir.

44

kinci yaklam, sermaye stokunu, bir dorusal gecikmeli anma (delayed linear scrapping) kural olarak oluturmaktr. Bu yntem yeni satn alnm sermaye mallarn s yllk bir dnemden sonra sermaye stokuna ekler. Her yl sabit bir orant, 1/(m+1), andrlr.

Burada, Kit endstri nin t zamanndaki sermaye stoku, I ise reel yatrmdr. Bu, OECD tarafndan Intersectoral Database for International Comparisonsda kullanlan formldr (OECD, 1996). Harrigan (1999)I takip edersek s 3 yl, m ise 7 yl olarak seilmi ve bylece sermaye stoku 1960 sonras iin hesaplanmtr. Bu almada bildirilen sermaye stoku tahminleri, geciktirilmi andrma yntemiyle elde edilmitir. Piyasa yaps: Piyasa yaps iin bir yaklak deiken olarak standart younlama ls kullanlmtr. Bunlarn ilk ikisi drt-firma ve sekiz-firma younlama oranlar ve ncs de Herfindahl endeksidir. Herfindahl endeksi, , eklinde ifade edilebilir ve burada N, sanayinde t zamanndaki toplam kurulu says ve s bu sanayide ninci firmann retim paydr. kan sonular analizlerin younlama ls seimine hassas olmadn gstermitir. Bu nedenle, ou analizde yalnzca drt-firma younlama orann (CR4) kullanarak yaplanlar bildirilmitir. Younlama oran verileri Devlet statistik Enstits tarafndan salanmtr. Ek II: Toplam Faktr Verimlilii, lee Gre Getiri, Rekabet ve Brt Kr Oranlar (Markup) almada kr lt olarak fiyat-maliyet-marj (PCM) kullanlmtr. PCM = [(TR TVC)/TR] olarak tanmlanm olup TR = toplam gelir (retimin deeri art stoklardaki deiim), TVC = igc, materyaller ve enerjiyi ieren deiken maliyetlerdir. Bu lt, Domowitz lt olarak da bilinmektedir (Domowitz et al., 1986) ve ypranma, sermaye kullanm, reklam gibi maliyetleri gz nne almayan ksa vadeli bir kr ltdr. Hall (1998), bir sanayide tam rekabet ve lee gre sabit getiri varsaymlarnn geerli olup olmadn test etmeye ynelik bir ereve
45

sunmutur. Hall regresyonu, tam rekabet hipotezinin reddedildii durumlarda bir yan rn olarak sanayideki brt kr oranlarnn tahmin edilmesine imkan verir. Birka alma, Hallun yntemini ticaret serbestlemesinin yerli firmalarn piyasa gc zerindeki etkisini snamakta kullanmtr. (Levinsohn, 1993; Harrison, 1994). Hallun metodunun kt yan ise brt kr oranlar iin bir zaman serisi deil, belirli bir dnem iin ortalama vermesidir. Ticaret deikenlerinin sanayi performansna etkisinin alternatif bir tahmini iin, aada ksaca sunacamz Hallun ynteminden faydalanmaktayz. lee gre getiri ve brt kr oranlarn tahmin etmek iin, sanayinde t zamanndaki katma deerin aadaki fonksiyon ile verildiini varsayalm: (II.1) Burada Lit igc girdisi, K it sermaye girdisi, Ait ise teknolojiyi simgelemektedir. Fonksiyonun trevi alndnda aadaki denklem elde edilir: (II.2) Burada F iJ , Fi retim fonksiyonunun J girdisine gre ksmi trevidir. Teknoloji esnekliinin 1 olduunu varsayarak (bir baka deyile teknolojinin Hicks-ntr olduunu varsayarak) baz ilemler sonrasnda; (II.3) elde edilir. Burada siJ, Jinci girdinin toplam gelirdeki pay, t brt kr oran ve !t i sanayiinde lee gre getiri parametresidir. Her sanayinin zaman ierisinde belli bir brt kr oranna ve lee gre getiriye sahip olduu varsaymna dikkat edilmelidir. Tam rekabet ve lee gre sabit getiri varsaymlar altnda, yani t = !t = 1 = s iK + siL olduunda, son denklem aadaki ekline indirgenir: (II.4)

46

terimi yalnzca katma deerin girdi katklar ortadan kaldrldktan sonraki kalan artdr; ki Solow kalnts olarak adlandrlr. Biz yukardaki Denklem (II.3), panel tahmin yntemleri kullanarak, sanayilerde brt kr oran ve lee gre getiriyi tahmin etmek amacyla kullandk. Denklem (II.3)n tahmini iin sermaye stoku verileri gerekli olduundan, 1981-1999 dneminde 20 sanayiyi kapsayan panel veri taban kullanld. Tahminler 20 sanayinin tm iin !i parametresinin anlaml olarak birden farkl olmadn gsterdi. Bylece lee gre sabit getiri varsaym hibir sanayii iin reddedilemedi. lee gre sabit getiri varsaym ile brt kr oran tahminine devam edildi. Ticaret deikenlerinin brt kr oran zerindeki etkisini grmek iin tahminlerde aadaki model kullanld:

47

Bu model, brt kr orann (i1, i2, i3, ve i4 ile yakalanan) sanayiye zg ticaret deikenleri, HRRE, ihracat-retim oran, THNF, ithalat nfuz oran ve genel ekonomi dzeyindeki dalgalanmalar, sGSYH , gayri safi yurtii hasla deiim oran, ile ilikilendirilmesini salamaktadr. Tablo Ek II.1, yukardaki modelin kullanld panel tahmin sonularn gstermektedir. Ticaret deikenlerinin birka sanayideki brt kr oranlar zerinde anlaml bir etkisi olduunu gzlemlenmektedir. thalat nfuzunun, brt kr oranlar zerinde anlaml bir etkisi olduu sanayilerden drt tanesinde (iki, giyim eyalar, kimyasallar ve ilenmi metal) ithalat nfuz oranlarnn brt kr oranlarn arttrd, geri kalan nde ise (ttn, tekstil, mobilya) brt kr oranlarn azaltt grlmektedir. hracatn brt kr oranlar zerindeki etkisine gelince, sanayide anlaml pozitif bir etkisi (tekstil, giyim ve makine) ve sanayide negatif bir etkisi (basm-yaym, kimyasallar ve ilenmi metal) olduu grlmektedir. Tablo Ek II.2, almada ele alnan dnem iin sanayilerin ortalama brt kr oranlarn gstermektedir. lgili dnemlere ait ortalama ihracat-retim,

48

ithalat nfuz oran ve GSYH byme oranlarn kullanarak, her sanayi iin ortalama bir brt kr oran tahmin edilmitir. 1996da Gmrk Birlii sonrasnda ilenmi metal, makine ve motorlu tatlar sanayilerindeki yksek ve yksek derecede anlaml brt kr oranlarnn dtne dikkat edilmelidir. Bu ayn zamanda iki sanayii iin de geerlidir, fakat brt kr orannn Gmrk Birliinden sonra da olduka yksek kald grlmektedir. ( = 6.50 ve %90 dzeyinde anlamldr). Anlamllklar gz ard edersek, ortalama brt kr oranlarnn gz nne alnan tm alt dnemler iin olduka yksek olduu, fakat ele alnan sanayilerin (arlkl) ortalama brt kr oranlarnda Gmrk Birlii sonrasnda hafif bir art olduu anlalmaktadr. Ek III: Verimliliin Ayrtrlmas Matematiksel olarak, toplam imalat sanayindeki igc verimlilii, tek tek tm endstrilerin igc verimliliinin arlklandrlm bir toplam olarak yazlabilir. (III.1) Bu ifadede alt simgesi endstriyi, t zaman, wit de endstri nin t zamanndaki toplam istihdam iindeki payn gsterir. t ve 0 zamanlar arasndaki birinci fark alarak pnin igc verimlilii olduu aadaki ifadeye ulalr: (III.2) Denklem 6daki ilk terim i etkisi, ikinci terim ise ara etkisidir. Tablo 2.6a, igc verimliliinin bileenlerine ayrlmasn gstermektedir. ncelenen dnem boyunca SE etkisi negatiftir, ama -8den -2ye ykselmitir. Buna benzer olarak, toplam faktr verimlilii de bileenlerine ayrlabilir (Bernard and Jones, 1996). Genel TFVyi sektrel TFVlerin arlklandrlm bir toplam olarak yazarak balayabiliriz: (III.3)

49

50

Bu ifadede: (III.3) sektrn kulland kaynaklarn toplam iindeki payn gstermektedir. Denklem (III.3)n birinci fark alnarak aadaki denklem elde edilir: (III.4) Ek IV: Hata Bileenleri Modeli Hata bileenleri modeli yledir:
51

yint = hi + min + bt + fnt + gnt + eint

(10)

Burada, i = 1,..., I endstriyi, n = 1,...,N byklk snflarn ve t = 1,...T zaman gsterir. yint : ilgilenilen deikendir, ve burada t zamannda i sektrndeki, n byklndeki firmalarn yaratt katma deerin, (istihdamn, igc verimliliinin ve reel cretlerin) art orandr. hi : sektr iye zg, ama btn byklk snflar iin ayn olan ve zamanla deimeyen bir endstriyel trend bileeni. min : n byklndeki i endstrisine zg, ancak zamanla deimeyen bileendir. bt : bir zaman bileenidir ve lkedeki ievrimlerini lmek iin kullanlmaktadr. fit : endstri ve zaman etkilerinin etkileimini len bileendir. gnt : t zamannda n byklne zg etkileri gstermektedir. eint : dier tm etkilerden bamsz (ortagonal) zgn bir hata terimidir. Glge deikenlerin oklu dorusalla yol amas nedeniyle model, bu haliyle belirlenmemitir. Stockman (1988) ve Costello (1993)da belirlenme, referans olarak rastgele bir byklk snf ve zaman seerek salanmaktadr. Erzan and Filiztekin (1997) de byk firmalarn son dnem deerlerini (1992) referans noktas olarak almlardr.

Bu belirlenme yntemi, Marimon ve Zilibotti tarafndan iki nedenle eletirilmitir. lk olarak, byklk ve endstri etkileri baml olduklar iin varyansn bir blm, farkl etkilerin ortak varyans tarafndan aklanacaktr, bu nedenle sonularn yorumlanabilmesi iin ortagonal etkileri birbirinden ayrlmas zorunludur. kinci olarak ise, varyans ayrtrmas, referans alnan byklk snfndan ve zaman tercihinden bamsz deildir. Marimon ve Zilibotti, referans noktas olacak endstriyi, byklk snfn ve zaman ortalamasn semek iin farkl bir yntem nermilerdir. zel olarak modele aadaki sfr kstlar koyulmutur:
52

,i = 1,...,I iin,

,t = 1,...,T iin,

,i = 1,...,I iin,

,t = 1,...,T iin,

,n = 1,...,N iin, Bu kstlar altnda, deiik etkiler yle yorumlanabilir: h i ulusal sanayinin trend bileenini gsterir; min, endstri ideki bykle bal trendin ve ayn endstrinin ulusal ortalamasnn farkdr; bt, ortak konjonktr dalgas etkisini ler ve zaman iinde ortalamas sfrdr; fit, endstri inin y deikeninin byme orannn zaman iindeki sapmasn ler ve o endstrinin dierlerinden farkl konjonktrel davranlarn gsterir; gnt, o byklk snfnn, ortak konjonktr dalgasndan sapan konjonktrel davrann ler. Marimon ve Zilibotti (1998)yi takip ederek tahmin edilen etkilerin neminin daha ak bir resmini izmek iin sanal ekonomiler oluturduk.

Ama, hibir bykle bal etki olmad bir durumda byklk snflarnn performansnn ne olabileceini canlandrmakt. Her byklk snfnn hayali istihdam, katma deer, verimlilik ve reel cret dzeyleri, deikenlerin 1980deki deerlerini balang deeri olarak alp bykle zg bileenleri filtreledikten sonra kalan tm endstri ve zaman etkilerini rnek dnemin sonuna kadar uygulayarak elde edilmitir. Ak olarak,

y itvirt = hi + bt + fnt
53

Kaynaka Arellano, M. and S. Bond (1991), Some Tests of Specification for Panel Data: Monte Carlo Evidence and an Application to Employment Equations, Review of Economic Studies, Vol. 58, pp.277-297. Bayar, A., H. Nuray and S. Reberolu (2000), The Effects of the Customs Union on the Turkish Economy: An Econometric Analysis of the Four Years Implementation, Economic Development Foundation, No. 160, Istanbul. Bernard, A. and C. Jones (1996), Productivity and Convergence Across US States and Industries, Empirical Economics, Vol. 21, pp.113-135. Cameron, G., J. Proudman and S. Redding (1998), Deconstructing Growth in UK Manufacturing in (eds. Proudman and Redding) Openness and Growth, Bank of England. Connelly, M. (1998), The Dual Nature of Trade: Measuring its Impact on Imitation and Growth, Duke University Department of Economics Working Paper, No: 97/34. Dollar, D. (1992), Outward-Oriented Developing Economies Really Do Grow More Rapidly: Evidence from 95 LDCs, Economic Development and Cultural Change, Vol. 40, pp. 523-44. Domowitz, I., G. Hubbard, and B. Petersen (1986), Business Cycles and the Relationship Between Concentration and Price-Cost Margins, RAND Journal of Economics, Vol. 17, pp. 1-17. Edwards, S. (1998), Openness, Productivity and Growth: What Do We Really Know? Economic Journal, Vol. 108, pp 383-98. Erzan, R., A. Filiztekin (1997), Competitiveness of Turkish SMSEs in the Customs Union, European Economic Review, Vol. 41, pp. 881-892. Feeney, J. (1999), International Risk Sharing, Learning by Doing, and Growth, Journal of Development Economics, Vol. 58, pp. 297-318. Feenstra, R. (1995), Estimating the Effects of Trade Policy, in: Grossman, G., K. Rogoff (Eds.), Handbook of International Economics, Vol. 3, North-Holland, Amsterdam, pp. 1553-1595.

54

Filiztekin, A. (2006), Trkiyede Aklanm Karlatrmal stnlklerin Evrimi Uluslar aras Ekonomi ve D Ticaret Politikalar, (kacak). Foroutan, F. (1996), Turkey 1976-85: Foreign Trade, Industrial Productivity and Competition, in Industrial Evolution in Developing Countries, eds. M. J. Roberts and J. R. Tybout, A World Bank Book, Washington. Ghosal, V. (2002), Potential Competition in US Manufacturing, International Journal of Industrial Organization, Vol. 20, pp. 1461-1489. Ghosal, V. (2000), Product Market Competition and the Industry Price-Cost Margin Fluctuations: Role of Energy Prices and Monetary Changes, International Journal of Industrial Organization, Vol. 18, pp. 415-444. Grossman, G. and E. Helpman (1991), Innovation and Growth in the Global Economy, MIT Press. Grossman, G. (1986), Imports as a Cause of Injury: The Case of US Steel Industry, Journal of International Economics, Vol. 20, pp. 201-223., Gne, M. (1998), Trk malat Sanayinde Younlamay Belirleyen Faktrler (Panel Veri almas, 1980-1994), Devlet statistik Enstits Uzmanlk Tezi, Ankara. (The Determinants of Output Concentration in Turkish Manufacturing Industry (A Panel Study: 1980-1994), Expert Thesis prepared for State Institute of Statistics, Ankara) Harrigan J. (1999), Estimation of Cross-Country Differences in Industry Production Functions, Journal of International Economics, Vol. 47, pp. 267-93. Harrison G. W., T .F. Rutherford and D. G. Tarr (1996), Economic Implications for Turkey of a Customs Union with the European Union, Policy Research Working Paper, No. 1599, World Bank. Holtz-Eakin, D, W. Newey and H. Rosen (1988), Estimating Vector Autoregressions With Panel Data, Econometrica, Vol. 56, pp. 1371-95. Hsieh, C (1997), Measuring Technological Change, University of California, Berkeley, Working Paper. Katics, M., and B. Petersen (1994), The Effect of Rising Import-Competition on
55

Market Power: A Panel Data Study of US Manufacturing, Journal of Industrial Economics, Vol. 42, pp. 2277-286. Katircioglu, E., N. Engin and C. Akay. (1995), The Impact of Trade Liberalization on the Turkish Manufacturing Industry: An Empirical Assessment in R. Erzan (ed.), Policies for Competition and Competitiveness, pp. 33-51. Vienna: UNIDO. Kim, E. (2000), Trade Liberalization and Productivity Growth in Korean Manufacturing Industries: Price Protection, Market Power and Scale Efficiency, Journal of Development Economics, Vol. 62, pp. 55-83.
56

Krueger, A. and B. Tuncer (1982), Growth of Factor Productivity in Turkish Manufacturing Industry, Journal of Development Economics, Vol. 11, pp. 30725. Krugman, P. (1994), The Myth of Asias Miracle, Foreign Affairs, 73/6 December pp. 62-77. Kckahmetolu, O., (2000), Trkiye-AB Gmrk Birliinin ktisadi Etkileri, ktisat Dergisi, No. 408. Landes, W., R. Posner (1981), Market Power in Antitrust Cases, Harvard Law Review, Vol. 94, pp. 937-996. Levinsohn, J. (1993), Testing the Imports-as-Market-Discipline Hypothesis, Journal of International Economics, Vol. 35, pp. 1-22. Nelson, R. and H. Pack (1999), The Asian Miracle and Modern Growth Theory, Economic Journal, Vol. 109, pp. 416-36. Nishimizu, M and S. Robinson (1984), Trade Policies and Productivity Change in Semi-industrialized Countries, Journal of Development Economics, Vol. 16, pp. 177-206. Metin-Ozcan, K, E. Voyvoda and E. Yeldan (1999), Dynamics of Macroeconomic Adjustment in a Globalized Developing Economy: Growth, Accumulation and Distribution, Turkey 1969-1998, Bilkent University Discussion Papers, No. 99-5 Metin-zcan K., E. Voyvoda and E. Yeldan. (2000), On the Patterns of Trade liberalization, Oligopolistic Concentration and Profitability: Reflections from

post-1980 Turkish Manufacturing, Department of Economics Discussion Paper No: 00-12, Bilkent University, Ankara. z, G. (1999), Competition Law and Practice in Turkey. European Competition Law Review, Vol. 20-3, pp. 149-158. Rodrigues, F. and D. Rodrik (1999), Trade Policy and Economic Growth: A Skeptics Guide to the Cross-national Evidence, NBER Working Paper No. 7081. Rodrik, D. (1995), Trade and Industrial Policy Reform, in Handbook of Development Economics, eds. J. Behrman and T.N. Srinivasan, North Holland, Amsterdam. Senses, F. (1994), Recent industrialization experience of Turkey in a global context. Contributions in Economics and Economic History, no. 155. Westport, Conn. and London: Greenwood Press. Togan, S. (1994), Foreign Trade Regime and Trade Liberalization in Turkey during 1980s, London: Avebury Press. Togan, S. (undated), 1980li Yillarda Turk Dis Ticaret Rejimi ve Dis Ticartein Liberlizasyonu, Turk Eximbank Arastima Dizisi 1. Togan, S. and Balasubramanyam (1996), The Economy of Turkey Since Liberalization, New York: St. Martins Press; London, Macmillan Press. Weinhold, D. and J. Rauch (1997), Openness, Specialization, and Productivity Growth in Less Developed Countries, NBER Working Paper, No. 1997. White, L. (1974), Industrial Organization and International Trade: Some Theoretical Considerations, American Economic Review, Vol. 64, pp. 1013-1020. Yalcn, Cahit (2000), Price-Cost Margins and Trade Liberalization in Turkish Manufacturing Industry: A Panel Data Analysis, Research Department Discussion Paper No. 37, Central Bank of the Republic of Turkey, Ankara. Young A. (1998a), Alternative Estimates of Productivity Growth in the NICs: A Comment on the Findings of Chang-Tai Hsieh, NBER Working Paper No. 6657. Young A. (1998b), Paasche vs. Laspeyres: The Elasticity of Substitution and Bias in Measures of TFV Growth, NBER Working Paper No. 6663.

57

58

59

Tekstil ve Hazr Giyim Sanayilerinde Uluslararas Rekabet

Ozan Eruygur eruygur@metu.edu.tr Emre zelik ozemre@metu.edu.tr Erol Taymaz etaymaz@metu.edu.tr

ktisat Blm Orta Dou Teknik niversitesi Ankara 06531

* Bu makale; KTSAT-LETME ve FNANS Dergisinin 217. saysnda (Nisan 2004) yaynlanmtr. Makalenin kitapta yaynlanmasna izin veren dergi ynetimine teekkr ederiz. Not: Bu alma, byk lde, Dnya Bankasnn 2003 yl iin hazrlad Turkey: Country Economic Memorandum kapsamnda hazrlanan background papera dayanmaktadr.

1.Giri

60

Bu almann amac, Trkiyedeki tekstil ve hazr giyim sanayilerinin1 geliim srecini incelemek ve uluslararas rekabet gcnn kaynaklarn belirlemektir. 1990 sonlarnda, imalat sanayindeki istihdamn %35ini yaratan tekstil ve hazr giyim sanayileri, 1980lerin bandaki ihracat patlamasnn itici gc olmu, 1990'larn bandan itibaren de toplam ihracatn % 40n salamtr. Bu nemli katksna karn, tekstil ve hazr giyimin imalat alannda yaratt katma deer ve igc retkenlii dktr.2 Dk retkenlik dzeyi ve dk cretler, tekstil ve hazr giyim rnlerine olan talebin gelir esnekliinin az olmasyla birleince, bu sanayilerin gelecekteki rolnn ne olaca sorusu nem kazanmaktadr. Bu almada, bu sektrlerin ksa ve orta vadeli byme potansiyelleri de incelenmektedir. alma ana hatlaryla aadaki gibi dzenlenmitir. Tekstil ve hazr giyim sanayilerinin 1980den itibaren gsterdii gelime 2. blmde zetlenmitir. 3. blmde, Trkiyedeki reticilerin iki ana pazardaki (AB ve ABD) rekabeti konumu incelenmitir. gc maliyeti ve retkenlik dzeylerinin byk retici konumundaki dier lkelerle karlatrlmas 4. blmde ele alnmtr. 5. blmde, Dnya Ticaret rgtne (DT) ye lkelerin
Bu almada, tekstil ve hazr giyim sanayileri iin iki farkl snflandrma kullanlmtr. Sanayi verileri asndan tekstil sektr ISIC 321, Rev. 2; hazr giyim ise ISIC 322, Rev. 2ye gre tanmlanmaktadr. Ancak bu, HSye dayal d ticaret verilerinin snflandrlmas ile tam olarak uyumlu deildir. D ticari verilerinde tekstil rnleri HS 50-60, hazr giyim ise HS 61-63 olarak snflandrlmtr. ISIC 321 hazr giyimi de ksmen kapsamakla birlikte eitli sanayiler altnda snflandrlm baz rnleri (rnein kimyasallar altna giren sentetik elyaf) kapsamamaktadr. Sanayi verileri kamu kurulular ve 10 veya daha fazla ii altran zel kurulular kapsamaktadr. 2 rnein, bu sanayilerin istihdamdaki paynn % 35e ulat 1990larn ikinci yarsnda, imalat sanayindeki katma deer pay % 16da kalmtr.
1

2005te kotalar kaldraca gz nne alnarak, tekstil ve hazr giyim piyasalarndaki olas gelimeler tartlmaktadr. Son blmde ise baz politika nerilerinde bulunulmaktadr. 2. Trkiyede tekstil ve hazr giyim sanayilerine genel bir bak Pek ok gelimekte olan lkede olduu gibi, Trkiyede de tekstil ve hazr giyim sanayilerinin sanayileme srecindeki nemi byktr.3 Trkiyedeki belirli sanayileri gelitirmek amacyla 1933te kurulan Smerbank, 1970lerin sonundan itibaren tekstil ve hazr giyimde nc bir rol stlenmeye balamtr. Ancak 1980lerde benimsenen serbest piyasa odakl ekonomik politikalarn bir paras olarak, devlete ait tekstil ve hazr giyim kurulularna yatrm azaltlm, 1996da ise zelletirme sreci balatlmtr.4 1980lerde ihracattaki patlamann asl kayna tekstil ve hazr giyim sanayileriydi. 19801995 yllar arasnda tekstil ve hazr giyimin toplam ihracat gelirindeki pay %27den %40a kmtr.5 Bu art, tekstilden ok hazr giyimden kaynaklanmaktadr. 1990larn ortalarna doru, tekstil ve hazr giyimin ihracat paylarndaki byme duraklamaya balamtr. Ayn zamanda ihracatn GSMHye oran da 1990larn bandan beri hemen hemen hi deimemitir. Bu da tekstil ve hazr giyime dayal ihracat artnn 1990larn banda st snrna ulatn gstermektedir. Giyim-kuam rnleri (elbise eitleri), hazr giyim aksesuarlar ve rg (HS 61) en byk ihracat gelirini salayan alt grubu oluturmaktadr (2001de 3.6 milyar ABD Dolar). Bunun ardndan elbise (HS 62) ve hazr giyim aksesuarlar, rg d ve dier hazr tekstil rnleri (HS 63) gelmektedir. Trkiyenin tekstil ve hazr giyim ihracatnda en nemli lke, pay 1996da %36dan 2001de %26.7ye dmesine karn, hala Almanyadr. ABD Trkiyenin ikinci byk pazardr ve pay giderek ykselmektedir: 1996da
Trkiye tekstil ve hazr giyim sanayileriyle ilgili ayrntl aratrmalar iin bkz. Aydn, Soykan ve skender, 1978; Pazarck ve Turun, 1984; lyasolu ve Duruiz, 1991; Duruiz ve Yentrk, 1992; DPT, 1985 ve 2001; TKB, 2001; DTM, 2002. 4 Devlete ait kurulularn tekstildeki istihdam oran, 1980lerin balarnda %18 iken, hzl bir ekilde derek 2000 ylnda %2ye gerilemitir. Hazr giyimde de 1990lardan beri benzer bir eilim vardr. Devlete ait kurulularn hazr giyim istihdamndaki pay 1988de %3.9dan 2000de %1.5e dmtr. 5 Ayn dnemde tekstil ve hazr giyim ihracatndan elde edilen gelir 0.9 milyar ABD Dolarndan 9.9 milyar Dolara karak, 11 kat artmtr.
3

61

%9 ve 2001de %14. Dier byk AB lkelerinin (ngiltere, talya ve Fransa) paylar da olduka yksektir ve artmaktadr. Almanyadaki d bu lkeler telafi ettiinden, ABnin pay neredeyse deimemitir. Trkiyeden tekstil ve hazr giyim ihracatnn %80i AB lkelerine yaplmaktadr. 3. Trkiye tekstil ve hazr giyim sanayilerinin rekabet gc AB ve ABD tekstil ve hazr giyim rnlerinin en byk pazarlar olduundan, Trkiyedeki reticilerin bu pazarlardaki rekabeti konumunu incelemek gerekmektedir. ekil 1de, Trkiyenin, AB tekstil ve hazr giyim ithalatndaki paynn yllar iindeki geliimi gsterilmektedir.6 AB pazarnda hazr giyim rnlerinde, tekstile oranla, daha byk bir rekabet gcne sahip olunduu grlmektedir. Hazr giyimde Trkiyenin pay 1991de %5den 2000de %7.4e kmtr. Tekstilin pay da ksmen artmtr (1991de %2den 2000de %3e). Trkiyenin 1996da AB ile gmrk birliine girmesine karn piyasa paynda belirgin bir krlma grlmemesi ilgintir.
ekil 1. AB tekstil ve hazr giyim ithalatnda Trkiye'nin pay, 1991-2000

62

ABnin uygulad kotalarla ilgili veriler, gmrk birliinden nce bu kstlamalarn sadece birka rn kategorisi iin balayc olduunu gstermektedir. rnein, AB 1995te Trkiyeden yaplan ithalatta sadece 5
6

AB ithalat verileri, AB ii ticareti de iermektedir.

rn alt grubu7 iin kota dzeyinin %90dan fazlasn kullanmtr. Bununla birlikte, bu rnler iin belirlenen kota dzeyleri, gmrk birliinden iki yl nce yksek oranlarda arttrlmtr (ylda %15-%30). Dolaysyla, gmrk birlii ncesi kota kstlamalar, ABye tekstil ve hazr giyim ihracatndaki art ok da engellememitir. te yandan, in, ABye tekstil ve hazr giyim ihra eden lkeler iinde en byk paya sahiptir (2000de %7.6); arkasndan Trkiye gelmektedir (2000de %5.7). 1996daki gmrk birlii ile birlikte, Trkiyenin daha nce karlat kota kstlamalar kaldrlm olsa da, in ve Trkiyenin ABye ihracatta benzer art oranlarna sahip olduu grlmektedir. Baz Asya (Hindistan, Bengalde), Dou Avrupa (Romanya, Polonya, ek Cumhuriyeti) ve Akdeniz (Tunus, Fas) lkeleri de AB pazarnda grece yksek ihracat art oranlarna ulamtr. Trkiyenin AB tekstil ve hazr giyim pazarndaki rekabeti konumu Tablo 1de zetlenmitir. Tekstil ve hazr giyim rnleri, piyasa byklndeki deiiklie (ortalamann st/alt) ve Trkiyenin piyasa payndaki deiiklie (piyasa paynda art/ykseli) gre snflandrlmtr. Tablonun st ksmnda byyen, alt ksmnda ise gerileyen piyasalar yer almaktadr. Tablonun sol ksmnda Trkiyedeki ihracatlarn rekabet gcn yitirdikleri, sa ksmda ise artrdklar rnler gsterilmitir. Trkiyedeki ihracatlarn ortalamann stnde birim fiyat koyduklar rnler koyu harflerle yazlmtr. 2000 ylnda 20 milyon Eurodan daha dk ihracat deerine sahip rnler tabloda yer almamaktadr. Trkiyedeki ihracatlarn, nemli baz rn gruplarnda (tekstil rnlerinde HS 5407, 5902, 5702; hazr giyimde HS 6109, 6204, 6105, 6106, 6303, 6304, 6210) daha yksek fiyat koymaya balamalarna karn, 1991den itibaren hemen tm temel rnlerdeki piyasa paylarn ykseltmi olmalar kayda deerdir. Trkiyenin AB tekstil ve hazr giyim pazarndaki paynn artnn arkasndaki nedenleri incelerken basit bir ayrtrma analizi yapabiliriz.
7

63

Bu kategorile unlardr: 4- Gmlek, tirt, hafif ince rg korse, polo ve balk yaka sveter, ve (yn ve ince kl hari) kazak, ceket ve benzerleri; 7- Bayan/kz ocuk bluzu, gmlek ve gmleklik bluz; 12- Klotlu orap ve tayt, uzun orap, ksa orap, bilekte biten gelen orap, soket orap ve benzerleri, 13- Erkek/erkek ocuk don ve klot, kadn/kz ocuk lastik kemerli don ve klot, ve 83- palto, ceket, blazer ceket ve kayak kyafeti dahil dier giysiler.

Tablo 1. Tekstil ve hazr giyim sanayileri sektrel kompozisyonu

64

Not: 2001 yl istihdam ve katma deer verileri bulunmamaktadr. Kaynak: DE

ABnin ithalat byme oran, toplam fiyat etkileri ve toplam miktar etkileri olarak iki bileene ayrlabilir. Bu durumda AB tekstil ve hazr giyim ithalatnn art oran aadaki gibi tanmlanmtr:

Gt t zamanndaki byme hz; pi,t i rnnn t zamanndaki fiyat; ve qi,t i rnnn t zamanndaki ithalat miktardr. Gt aadaki gibi ayrtrlabilir:
65

Burada, qai,t ortalama miktar, qai,t= (qi,t + qi,t-1)/2 ve qai,t ise ortalama fiyattr, qai,t = (pi,t + pai,t-1)/2. Denklemin ilk ksm rn fiyatlarndaki artn sonucu olarak ithalat deerindeki art (toplam fiyat etkisi), ikinci ksm ise talep edilen miktardaki artn sonucu olarak ithalat deerindeki art gstermektedir (toplam miktar etkisi ya da talep etkisi). Benzer bir biimde, bir lkeden, rnein Trkiyeden, yaplan ithalatn byme oran da drt bileene ayrlabilir:

Bu denklemde, T Trkiyeden yaplan ithalat; pTi,t Trkiyeden ithal edilen rnnn fiyatn, gqi,t rn miktarndaki art orann ve gpi,t ise rn fiyatnn art orann gstermektedir. Bylece, Trkiyedeki firmalarn ihracatlarn rakipleriyle ayn oranda artrd bir durumda, gqi,tqTi,t-1 t zamannda i rnnn ithal edilen miktarn verir. Trkiyeden ithalatn byme orann oluturan drt bileeni, srasyla, aadaki ekilde yorumlayabiliriz.

a) Greli fiyat etkisi: Trkiyeden ithal edilen rnlerin greli fiyatlardaki art sonucu ithalat hacminin artmas. Trkiyeden ithal edilen rnlerin fiyatlar rakip rnlerden daha fazla artt durumda bu etki olumlu olacaktr. b) Fiyat etkisi: Fiyatlar genel dzeyindeki artn sonucunda Trkiyenin ihracat gelirinin artmas. Eer Trkiyenin ABye ihra ettii mallarn kompozisyonu, ABnin ithal ettii tm mallarn kompozisyonu ile ayn ise, bu terim yukarda tanmlanan toplam fiyat etkisi ile ayn dzeyde olacaktr. Bu terim, toplam fiyat etkisinden daha yksek bir deerde karsa; Trkiyenin, fiyat daha yksek oranlarda art gsteren rnlerde uzmanlatn gsterir. c) Piyasa pay etkisi: Trkiyenin piyasa paynn rn dzeyinde artmasnn sonucunda Trkiyenin ihracatnn artmasn gstermektedir. d) Miktar etkisi: Trkiyenin salad rnlere olan talep miktarnn artmasnn sonucunda Trkiyenin ihracatnn artmasn gstermektedir. Tablo 2de, 1992-2000 dnemi iin, ABnin Trkiyeden ve Trkiyenin en byk rakibi inden tekstil ve hazr giyim rnleri ithalatnn art oranlar ve art oranlarnn bileenleri grlmektedir. Fiyatlarn hesaplanmasnda rn, 4 haneli HS dzeyinde tanmlanmtr. Tablodaki ilk satr AB hazr giyim ithalatnn yllk byme oranlarn gstermektedir. Sz konusu dnem iin ortalama byme oran %6.3tr (tekstil rnleri iin %2.7). Byme oran toplam fiyat ve miktar etkilerine gre ayrlmtr. Fiyat etkisinin % 2.1 olduu saptanmtr. Bir baka deyile, ABnin ithal ettii hazr giyim rnlerinin fiyat 1992-2000 yllar arasnda ylda ortalama %2.1 dmtr. Ortalama toplam miktar etkisi ise %8.4tr. Tekstil fiyatlarnda da benzer bir d gzlenmesine (%-0.9) karn tekstil rnlerindeki toplam miktar etkisi daha dktr (%3.6). ABnin Trkiyeden hazr giyim ve tekstil ithalatnn yllk ortalama byme oranlar, srasyla, %11.4 ve %8.4dir. Trkiyenin tekstil ve hazr giyim ihracatnn byme oran, ABnin ithalat byme oranlarndan daha yksek

66

Tablo 2. Var noktasna gre Trk tekstil ve hazr giyim ihracat, 1996-2001 (Yzde)

67

Kaynak: DE.

olduundan piyasa paynda art grlmektedir. Trkiyenin hazr giyim ithalatn alt gruplara ayrdmzda, greli fiyat etkisinin byk oranlarda dalgalanma gsterdiini, ancak 1992 2000 yllar arasndaki net etkinin sfr olduunu gryoruz. Dier bir deyile, Trkiyeden ithal edilen rnlerin greli fiyatlarnda belirgin bir deiiklik olmamtr. Toplam fiyat etkisi negatiftir. Bu, Trkiyedeki ihracatlarn fiyat dme eiliminde olan rnlerde uzmanlatn gstermektedir. rn dzeyinde piyasa paylarnn ve genel olarak ABdeki hazr giyim talebinin artmas (yllk ortalama piyasa pay etkisi % 2.2, ve miktar etkisi %9.9) nedeniyle, Trkiyedeki ihracatlarn ABye daha fazla hazr giyim ihra etmeye baladklar sylenebilir. Ancak dnem iinde son iki ylda piyasa pay etkisinin negatif oluu (%-4.8 ve %-6.8), bu piyasada baz sorunlarn olabileceine iaret etmektedir. Trkiyenin ABye ihra ettii tekstil rnlerini alt gruplara ayrdmzda benzer bir grnt ile karlamaktayz. Ancak, tekstil rnleri sz konusu olduunda piyasa pay etkisi, miktar etkisinden daha ar basmaktadr (%4.8e kar %3.6). Trkiye ve inin ABye ihracatlarnn alt gruplara ayrlmasyla elde edilen sonular karlatrldnda iki farkllk dikkat ekmektedir. ncelikle, inin ihra mallarnda, zellikle hazr giyimde, greli fiyat etkisi pozitiftir (yaklak %3). Eer greli fiyatlar, rn kalitesindeki deiikliklerden etkileniyorsa, inli reticilerin, kaliteli ve yksek katma deere sahip rnlerde younlatn, Trkiyedeki reticilerinin ise byle bir eilim gstermediini syleyebiliriz. kinci olarak, Trkiye iin greli fiyat etkileri ve piyasa pay etkileri arasnda ok yksek bir negatif iliki (korelasyon) varken, in iin bu iki etki arasndaki iliki yok denecek dzeydedir. Bir baka deyile, Trkiyedeki reticiler sadece greli fiyat drerek rn miktar asndan piyasa paylarn artrabilmektedir. Ancak, inin karlat greli fiyat artlar, talep edilen rn miktarnda bir azalmaya yol amamaktadr. Bu bulgu, rn kalitesi konusundaki dncemizi de desteklemektedir. Trkiyenin ABD piyasasndaki durumu ekil 2de gsterilmektedir. Piyasa pay, tekstil rnlerinde 1989da %1den 2001de %2.9a, hazr giyimde

68

%1.4ten %1.8e kmtr. AB pazarndaki durumun tersine, Trkiye ABD pazarnda tekstil alannda hazr giyime oranla daha yksek bir piyasa payna sahiptir.
ekil 2. ABD tekstil ve hazr giyim ithalatnda Trkiye'nin pay, 1998-2001

69

1990lardan itibaren Dou Asya kaplanlar (Kore, Tayvan ve Hong Kong) ve 15 AB lkesi ABD pazarnda byk bir d yaamtr. Bu dnemde, bata Meksika, byk lde de Honduras ve Dominik Cumhuriyeti olmak zere, baz Gney Amerika lkelerinin bu pazarda nem kazandn syleyebiliriz. Trkiye, Banglade, Tayland, Endonezya ve Kanada ise dk bir payla balamalarna karn, zaman iinde paylarn nemli oranlarda arttrmlardr. Bir zamanlar en byk paya sahip olan in ise piyasa payn arttrmay baaramamtr. Tekstilde Trkiyenin ABDye yapt ihracat, 1989 ylnda 59.4 milyon ABD Dolar iken, bu rakam 2001 ylnda 406.1 milyon ABD Dolarna ulamtr. ABDye ihra edilen temel tekstil rnleri yle sralanabilir: 666 - Dier sentetik elyaf eyalar, 465- Zemin kaplamas, 362 - Yatak rts ve dikili yorgan ve 363- Bornozluk ve dier tyl havlular. 1990l yllarda, Trkiyedeki reticiler, yukarda belirtilen rnlerin ounda sahip olduklar pazar paylarn byk oranda artrmlardr. te yandan, Trkiyenin ABDye hazr giyim ihracat 1989 ylnda 302 milyon ABD Dolaryken, 2001 ylnda 1045 milyon ABD dolarna ulamtr. Ba eken hazr giyim rnleri yle sralanabilir: 339 Bayan rg gmlek ve

bluz, 348 Bayan pantolon, klot pantolon ve ort, 338 Erkek rg gmlek, 350 - Elbise ve sabahlk ve 351 - Gecelik ve pijama. Trkiyenin rn dzeyindeki rekabet gc Tablo 3te gsterilmitir. Trkiye, talebi hzla artan rnlerin ounda olduka baarldr (sa st blmde yer alan rnler) ve temel rn kategorileri iin grece daha yksek fiyatlar uygulamaktadr. Trkiyedeki ihracatlar, hzla byyen
Tablo 3. Trk tekstil ve hazr giyim rnlerinin ABD'de rekabet gc
70

Note: Products in bold characters had above average unit price in 2001. Values in parentheses are export value in 2001 (million USD).Parantez iindeki deerler 2001'deki Products ihracat deeridir (milyon USD). 10 milyon USD'nin altnda ihracat deeri olan rnler hari tutulmutur.

71

pazarlarn sadece birka tanesinde pazar paylarn kaybetmilerdir (rg gmlek ve bluzlar, yetikin ve gen kadn pantolonlar, klot pantolonlar, ortlar ve i giyim, vb rnler). Tablo 4te, ABD ithalatnn ayrntl bir zmlemesi verilmitir. ABDnin hazr giyim ithalatnn 1990-2001 dnemi iin ortalama yllk art oran %8.6dr. Tekstil ithalat ayn dnemde ylda ortalama %7.8 artmtr. Toplam fiyat etkisi 1996dan itibaren negatiftir ve ABDnin tekstil ve hazr giyim rnlerini giderek den fiyatlarla ithal ettii grlmektedir (son drt ylda ortalama %2-4lk bir d). Trkiyenin ABDye olan tekstil ve hazr giyim ihracat genelde ok byk bir art gstermitir: 1990-2001 dneminde, hazr giyim iin %12.3, tekstil iin %19.0. Greli fiyat etkisi, hazr giyim rnleri iin 1995 ylndan itibaren pozitiftir (ylda yaklak %2.3). Baka bir deyile, Trkiyeden ihra edilen hazr giyim rnleri, ABDnin dier lkelerden ithal ettii rnlere kyasla daha pahal olmaya balamtr. Ancak, pazar pay etkisi 1995 ylndan beri negatiftir (2000 yl hari). Bu, ihracat miktarnda bir miktar azalma olduunu gsterir. Sonu olarak, hazr giyim rnlerinin miktar etkisi toplam talep etkisinden her zaman daha fazla olmutur. Bu yzden, Trkiyedeki ihracatlarn, byme oranlarnn daha yksek olduu rnlerde uzmanlatn syleyebiliriz. Tekstil rnleri asndan greli fiyat etkisi, sz konusu dnemin son be ylnda genelde negatiftir. Baka bir deyile, Trkiyeden ihra edilen tekstil rnleri grece ucuzlamaktadr. te yandan, pazar pay etkisi, 2001 yl dnda, olduka yksektir. Bu, tekstil rnlerinde pazar paynn hzla arttn gstermektedir. Pazar pay etkisi incelendiinde, ABDye yaplan tekstil rn ihracatnn ylda ortalama %13.7 orannda artt grlmektedir. Miktar etkisi ise toplam miktar etkisinden biraz daha dktr. Yani, Trkiyedeki tekstil reticileri, byme orannn daha dk olduu rnlerde uzmanlamaktadr. inin ABDye olan hazr giyim ve tekstil ihracatna baktmzda, greli fiyat etkisinin pozitif, pazar pay etkisinin ise negatif olduunu gryoruz. Negatif

72

pazar pay etkisi ok yksek bir dzeydedir; bu durum, in mallar zerindeki byk kota kstlamalarnn etkisini yanstmaktadr. 1990l yllarda Meksika ABDye yapt tekstil ve hazr giyim rnleri ihracatnda nemli bir art salad iin bu lkenin durumu da ayrca incelenmitir. 1993 ve 2000 yllar arasnda, Meksikadan ABDye hazr giyim ihracat 3.5, tekstil rnleri ihracat ise iki kat artmtr. Hazr giyim ihracatnda gzlenen dalgalanmann nedeni, Meksikadaki hazr giyim retim blgelerinin yer deitirmi olmasdr. Ancak, 2001 ylndaki ABDnin tekstil ve hazr giyim ithalatndaki genel azalma, Meksikann ihracatn daha olumsuz bir biimde etkilemitir (hazr giyim ithalatnda %10luk, tekstil rn ithalatnda ise %7lik bir azalma). Meksikann corafi avantaj ve ABD pazarna vergisiz ve kotasz girebildii dnlrse, Trkiyedeki ihracatlarn, zellikle tekstilde, Meksikallara gre ok daha baarl olduu aktr. Trkiyenin ABye ihracatnda olduu gibi, ABDye yapt tekstil ve hazr giyim ihracatnda da greli fiyat etkisi ve pazar pay etkisi arasnda gl bir negatif iliki vardr. inin ihracat iin benzer bir iliki gzlenmemektedir. Trkiye AB pazarnda, hazr giyimde daha yksek bir rekabet gcne sahipken, ABD pazarndaki durum tam tersidir: Trkiyenin pazar pay tekstilde yksektir ve bu pay giderek artmaktadr. Bu ztlk, ABDnin d ticaret politikalar ile aklanabilir. Trkiyeye ynelik kota kstlamalar en ok hazr giyim rnleri iin balaycdr. 2001 ylnda, Trkiyenin ihra ettii hazr giyim rnlerinin yaklak %80ine kota uygulanmtr. kinci olarak, ABDli hazr giyim firmalar dikim ve birletirme ilemlerini yurt dna kaydrmtr. Bu, ABDnin geici tekstil ihracatn ve hazr giyim rnlerindeki geriye ithalatn artrmtr. Bu iki nedenden dolay Trkiyedeki hazr giyim reticilerinin pazar pay byk bir art gsterememitir. 4. Trkiye ve Byk reticilerin Karlatrmas Son on yl ierisinde pazar paylarn artran Trkiyedeki tekstil ve hazr giyim reticilerinin kresel rakipleri, 3. blmde yaplan analiz sonucunda belirlenmitir. AB pazarndaki rakipler, baz Asya lkeleri (in, Hindistan, Bengalde), Dou Avrupa lkeleri (Romanya, Polonya ve ek Cumhuriyeti) ve Akdeniz lkeleridir (Tunus, Fas). ABD pazarndaki rakipler ise, Latin Amerika lkeleri (Meksika, Honduras ve Dominik Cumhuriyeti) ve Asya

73

74

lkeleri (in, Endonezya, Tayland, Hindistan ve Bengalde) olarak karmza kmaktadr. Bu rakipler listesine yerli reticiler (AB lkelerindeki ve ABDdeki reticiler) de eklenmelidir. Bu blmde, zellikle igc retkenlii ve maliyet yaplar asndan Trkiye tekstil ve hazr giyim sanayileri ile rakipleri karlatrlmaktadr. Tablo 5te, seilen yllar iin, Trkiyenin ve 1999 ylnda tekstil ve hazr giyim alannda en yksek ticaret hacmine (ihracat art ithalat) sahip olan 20 lkenin sektrel retim deerleri ile ilgili veriler yer almaktadr.8 ABD en yksek retim deerine sahiptir (1999 ylnda yaklak 170 milyar ABD Dolar), ABDyi 80 milyar ABD Dolarndan fazla retim deeri ile Japonya ve 77 milyar ABD Dolar ile in takip etmektedir. Trkiye 1999 ylnda listenin 10. srasndadr. stihdam asndan ise; in (1999 ylnda yaklak 8 milyon alan) birinci gelirken, bunu yaklak 2 milyon alan nfusla Hindistan ve 1.2 milyonla da ABD izlemektedir. Trkiyede ise tekstil ve hazr giyim sanayii yaklak olarak 390,000 kiiyi istihdam etmektedir. Ancak, Trkiye ile ilgili veriler kk-iletmeleri (10 kiiden az alan olan zel iletmeler) iermemektedir. Yaplan en son malat Sanayii Saymna (1992) gre; kk iletmeler, tekstil ve hazr giyim sanayilerinde alanlarn yaklak te birini istihdam etmektedir. Bu yzden, 1999 yl iin de ayn oran kabul edilecek olursa, 1999 ylnda Trkiye tekstil ve hazr giyim sanayilerinde alan kii says yaklak 600,000 kii olarak tahmin edilebilir. Tekstil ve hazr giyimin imalat sektr katma deeri iindeki pay ekonomik kalknma dzeyi (rnein kii bana milli gelir) ile ters orantldr. 1980 sonras dnemde katma deer pay birka lkede (Endonezya, talya ve Trkiye) sabit kalmasna karn, tabloda grlen lkelerin ounda azalmtr. Bu konuda tek farkllk gsteren lke, tekstil ve hazr giyim paynn biraz artt Pakistandr. Tekstil ve hazr giyim sanayiinin imalat sektr katma deeri iindeki pay 1990larn sonunda, incelenen rneimizde yer alan lkelerin hemen hemen yarsnda %10 ya da daha yksektir (in, Hong Kong, Hindistan, Endonezya, talya, Pakistan, Portekiz, Tayland, Trkiye).
8

75

Aksi belirtilmedike, bu blmde yer alan btn veriler UNIDO Industrial Statistics Databaseden (ISIC Rev. 2) ve UNIDO International Trade Statistics (ISIC Rev. 2)den alnmtr.

76

Tekstil ve hazr giyimin ilenmi rn ihrac ierisindeki pay, katma deer balamnda gzlemlediimiz oran ile hemen hemen ayndr. talya dnda tm gelimi lkelerde bu oran %5in altnda seyretmekteyken, Trkiyede bu oran ok yksektir (1990l yllarn nemli bir ksmnda %40n zerindedir). Bu durum Trkiyede sz konusu sanayilerde ihracat konusunda ar uzmanlamann olduunu gstermektedir. Gelimi lkelerde tekstil ve hazr giyimin ilenmi rn ithalat iindeki pay yaklak %6-10 iken, gelimekte olan lkelerde bu oran biraz daha dktr. Tekstil ve hazr giyim alannda gl bir rekabet avantajna sahip olan tek gelimi lke talyadr. Kore ise 1990larn bandan itibaren tekstil ve hazr giyim rn ihracatnda ciddi bir d yaamaktadr. alan kii bana den katma deer esas alnarak llen igc retkenlii, gelimekte olan lkelere kyasla gelimi lkelerde ok daha fazladr (Tablo 6). Neredeyse btn lkelerde, tekstil sanayii igc retkenlii, hazr giyim sanayiindeki gzlenen igc retkenliinden daha
Tablo6. Nisbi igc verimlilii ve cretler, lke gruplar

yksek olarak ortaya kmaktadr. Ayn yap alan kii bana den cretlerde de gzlenmektedir. Baka bir deyile, neredeyse tm lkelerde, tekstil sektrnde alan ortalama bir ii, hazr giyim sanayiinde alan ortalama bir iiden daha yksek cret almaktadr. alan kii bana den katma deerin ABDdeki dzeyleriyle yaplan karlatrmas (Tablo 6), greli retkenlik dzeyleri asndan tekstil ve hazr giyim sanayileri arasnda ok byk bir farkn bulunmadn gstermektedir. Trkiye tekstil ve hazr giyim sanayiinin retkenlii, ABD sanayiinin retkenliinin yaklak %30u kadardr. Greli retkenlik dzeyi zellikle dviz kurlarndaki deiikliklere bal olarak byk oranda dalgalanmakla birlikte Trkiye tekstil ve hazr giyim sanayiinin greli retkenlik dzeyinde, 1980 sonrasi dnemde, nemli bir art grlmemektedir. Trkiyenin rakipleri olan in, Gney Asya lkeleri, Polonya, Macaristan ve Fas ise ok dk ve giderek dme eilimi gsteren greli retkenlik dzeylerine sahiptir (ortalama olarak ABDdeki dzeyin %2-10u kadar). Tunus bu konuda daha iyi bir performans gstermektedir (1990larn sonunda tekstil alannda %36, hazr giyim alannda %17). Yalnz Dou Asya lkeleri (Japonya, Kore ve Hong Kong) greli retkenlik dzeylerini nemli lde iyiletirmilerdir. in ve Gney Asya lkelerinde cret dzeyleri ok dktr (ABDdeki dzeyin %2-10u kadar). cretler Tunus ve Fasta greli olarak daha yksektir (1990larn ikinci yarsnda srasyla %25 ve %15 olmutur). Greli cret dzeyi Trkiyede %15-30 aralnda seyretmektedir ve bu rakam ABDdeki dzeyin ortalamada yaklak %20sine karlk gelmektedir. Trkiyedeki greli retkenlik dzeyi zellikle hazr giyim alannda greli cret dzeyinden olduka fazladr (greli retkenlik/greli cret oran 1990larn sonunda 1.5ten yksektir). Baka bir deyile, (greli olarak) dk cretler temelinde Trkiye gl bir rekabet konumuna sahiptir. Dier tm rakipler arasnda sadece Gney Asya lkeleri tekstil retiminde byle yksek bir orana sahiptir (Ne yazk ki, inin son yllardaki retkenliinin karlatrlmas iin gerekli olan veriler mevcut deildir).9
9

77

Farkl lkeler iin Werner International tarafndan hazrlanan maliyet verileri yukarda bahsedilen UNIDO verileri ile byk oranda benzerlik gstermektedir.

Bu rakamlar, Trkiyenin igc retkenliinin ortalamada rakiplerinden daha yksek olduunu gstermektedir. Trkiyedeki retkenlik dzeyinin nemli AB lkelerinden ve ABDden dk olmasna karn, cretlerdeki farkllk dk retkenlik dzeyini telafi etmekte ve Trkiyedeki reticileri rekabet edebilir bir konuma getirmektedir. Ayrca, Trkiye ve AB lkeleri arasndaki cret fark zaman ierisinde artma eilimindedir. Trkiyenin ana rakiplerinden biri olmayan Kore dnda, igc retkenlii ve cretler asndan dier gelimekte olan lkelerle karlatrldnda herhangi nemli bir deiikliin olmad gzlenmektedir.
78

retkenlik ve cretlerle ilgili gemi yllarn verileri, yakn gelecekte Trkiyedeki ihracatlarn byk pazarlarda rekabet gcne dk cretler temelinde sahip olabileceklerini gstermektedir. Greli retkenlikle ilgili veriler ise, 1990l yllarn ortalarnda tekstil makineleri ve ekipmanlarna yaplan youn yatrma ramen, Trkiyedeki reticilerin ABD ve AB dzeylerini yakalayamadklarn gstermektedir. Greli igc retkenliinin iyiletirilememesi greli cret dzeylerinde art salanmasn ve ekonomideki yapsal deiimi engellemektedir. 5. Beklenti ve ngrler Trkiye tekstil ve hazr giyim sanayilerinin ksa ve orta dnemde geleceini aadaki etkenler belirleyici olacaktr: Dviz kurlar: Sanayi temelde ihracat-odakl olduundan, dviz kurlarndaki deiiklikler byk nem tamaktadr. Bu alma kapsamnda dviz kurlarndaki (ABD Dolar ve DM, eit arlklar) ve tekstil/hazr giyim rn ihracatndaki yllk deiikliklerin be aylk hareketli ortalamalar incelenmitir. Dviz kurunun tekstil ve hazr giyim ihracatn nemli bir lde belirledii aktr (ksa bir gecikme ile). 1999 ylnn ortalarnda, 2000 yl sonu ve 2001 yl balarnda tekstil ve hazr giyim rnleri ihracatnda grlen nemli dlerden hemen nce TL deerlenmitir. 2001de yaanan devalasyon, tekstil ve hazr giyim rn ihracatnn artmasn salamtr, ancak salanan bu etki gemi dnemlerde yaanandan daha zayftr.

ABDye (ABD Dolar kuru karsnda) ve Almanyaya (DM kuru karsnda) yaplan ihracat incelendiinde ABD asndan yine gl bir iliki grlebilmektedir. Ancak, bu etkinin 2001 ylnda kaybolduu sylenebilir: TLnin ABD Dolar karsnda yaklak %80 orannda deer kaybetmesine ramen, ABDye yaplan tekstil ve hazr giyim rn ihracat herhangi bir art gstermemi hatta 2001 ylnda de gemitir. 2001 ylnda ABDye yaplan ihracatta art salanamamas iki temel etkene balanabilir: a) 2000 ve 2001 yllarnda, hazr giyim rnleri iin kotalarn doldurulmu olmas ve temel rn kategorilerinin ihracatnn 2001 ylnda kstlanmas; b) ABD pazarnda 2001 ylnda klme yaanmas. lgintir ki; veriler incelendiinde DM dviz kuru ile Almanyaya yaplan ihracat arasnda gl bir iliki grlmemektedir, buna karn 2001de TLnin DM karsndaki deer kayb ayn yln tekstil rn ihracatnda bir arta (yaklak %15) neden olmutur. Yaanan devalasyonun, tekstil ve hazr giyim rn ihracatnn artrlmasnda ok nemli bir rol oynamad da dikkati ekmektedir. apraz kurlarn ihracatn yn zerindeki etkisi aratrldnda ABD Dolarnn DM karsnda deer kaybetmesi durumunda; Trkiyeden Almanyaya yaplan ihracatn Trkiyeden ABDye yaplan ihracata oranla daha hzl bir art gsterecei sylenebilir. Kotalarn 2005ten sonra kaldrlmas: Kotalarn 2005 ylnda kaldrlmasnn ticaret modelleri zerinde nemli bir etki yaratmas beklenmektedir. Bu sreten en fazla faydalanacak lkenin in olduu dnlmektedir. Ancak, inin 2005ten sonra salayaca kazan birka etkene baldr. ncelikle Yangn (1999) da belirttii gibi, inde varolan kota datm sreci temelde, rnlerin iyiletirilip eitlendirilmesi ve yurtii kaynaklarn kullanlmas iin yaplan baz zendirmelerle birlikte gemi performanslara dayanmaktadr. Sistem ayn zamanda, dk retkenlik dzeyine sahip olduu dnlen devlet kurulularn kayrmaktadr. Bu nedenle, kota sisteminin kaldrlmasnn ardndan, etkinlii daha fazla olan inli reticiler dnya pazarna girip daha byk bir pazar pay elde edebileceklerdir. kinci olarak, ABD hkmetinin inin ABDye yapaca ihracata nasl tepki gsterecei de nemli bir etkendir. 1 ubat 1997de, inin Dnya Ticaret rgtne ye olmasndan nce, ABD ve in bir Mutabakat Zapt imzalamlardr. Bu anlama, ABD tekstil ve

79

80

hazr giyim reticilerinin korunmasna ynelik tedbirler iermektedir. Bu koruma sistemi, inden yaplan ithalatta nemli bir art grlmesi ve yerli sanayiye nemli bir zarar geldiinin ya da gelme tehlikesi bulunduunun belirlenmesi zerine ABDnin ine (miktar) ithalat kstlamalar uygulamasna izin vermektedir. Bu sistem, tekstil ve hazr giyim rnlerine konan kotalarn kaldrlmasnn ardndan, 1 Ocak 2005te balayp 31 Aralk 2008te sona ermek zere drt yl daha geerli olacaktr (ITC, 1999). in, retim ve ticaret alanlarnda hkmet mdahalelerinin geni yer tuttuu planl bir ekonomi olarak kabul edildiinden, ABD hkmetinin ine kar bu nlemleri almas olduka olasdr. nc olarak, ithalat engellemek amacyla anti-dumping ve ek-vergi nlemleri birok lke tarafndan youn bir ekilde kullanlmaktadr ve 2004ten sonra da bu tr nlemlerin ine kar uygulanma olasl yksektir. rnein, tek bana AB, 1980lerin sonu ile 1990larn banda ine kar en az 179 anti-dumping nlemi ya da ilemi gerekletirmitir. Meksika, in tekstil ve hazr giyim rnleri iin %54-500 orannda anti-dumping vergisi getirmitir (Yang, 1999). Gemi yllarda Trkiye, inde retilen eitli dokuma kumalar iin %87 orannda anti-dumping vergisi koymutur (HS 5513, 5514, 5515 ve 5516). Son olarak; baz aratrmaclar, tekstil ve hazr giyim reticilerinin yaln retim ve rn eitlemesi stratejilerini benimsemeleri nedeniyle, 2005 sonrasnn dnyasnda baat ynelimin blgeselleme olacan belirtmektedirler. rnein, Abernathy ve arkadalar (2002), giysi ve tekstil rnleri iin tek bir uluslararas pazar yerine ABD, Avrupa ve Japonyadan oluan blgesel modelin, 2005 sonras kresellemenin gereklerini daha iyi yanstabileceini belirtmektedir. Eer gelimeler bu ekilde olursa, inli reticiler, kota kstlamalar uygulanmasa da ABD ve AB pazarlarna girmekte zorlanabileceklerdir. ABDde ITC tarafndan gerekletirilen bir alma, kotalarn kaldrlmasnn inin ABD hazr giyim pazarndaki payn artracana iaret etmektedir. Ancak tekstil pazar zerindeki etkinin daha zayf olmas beklenmektedir. Kota kstlamalar uygulanan lkelerin pazar paylarn 2005 sonrasnda korumas beklenirken, inin kota uygulanmayan reticilerin (Latin Amerika ve Karayib lkelerindeki reticiler) payn azaltarak pazar pay elde etmesi beklenmektedir. Baz aratrmaclar (Abernathy ve arkadalar, 2002) bu bulguyu abartl bulmakta ve inin hazr giyim pazarndaki payn ITCnin belirttii oranda arttramayacan nk hazr giyim pazarndaki retici-alc ilikilerinde yaanan deiiklikler

sonucu (ksa teslimat sreleri, stoksuz retim ve sat stratejileri, vb.) sz konusu pazarn yaknnda bulunan reticilerin daha rekabeti olacan iddia etmektedir. Trkiyedeki tekstil reticilerinin rekabeti bir konum edinmi olduklar ve mevcut durumda ihracat miktarlar kota kstlamalar altnda olan hazr giyim reticilerinin, kotalarn 2005te kaldrlmas sonucunda, pazar paylarn daha da arttrmalar beklenebilecei iin, 2005-sonras dnemde ABD pazarnda durumun ok kt olmayaca sylenebilir. Trkiyedeki tekstil ve hazr giyim reticilerinin, tarifesiz ve kotasz eriim olanana sahip olduklar AB pazarndaki konumunda 2005-sonras bir deiiklik beklenebilir, nk mevcut durumda kota kst altnda olan lkelerin Asyal reticilerinin pazar paylarn arttrmalar olasdr. Mevcut durumda AB, 23 lkeden gelen tekstil ve hazr giyim ithalatna kota uygulamaktadr. Ancak, ABye yaplan toplam ithalatn yaklak %70i (deer asndan) herhangi miktar kstlamas olmakszn gerekletirilmektedir. Ayrca, Stenggin de (2001) belirttii gibi, birok lke, eitli tercihli ticaret dzenlemeleri/anlamalar (rnein Orta ve Dou Avrupa lkeleri, Akdeniz lkeleri, Avrupa Ekonomik Alanna ait lkeler, ACP lkeleri ile vb.) ya da Genel Tercihler Sistemi (GSP) uyarnca AB pazarna tarifesiz eriim (ya da dk tarifelerle eriim) salamaktadr. Sonu olarak, 1999da ABye yaplan toplam ithalatnn yaklak %50sine gmrk vergisi uygulanmamtr (bu rakam 1994te sadece %28dir). ABye yaplan ithalatnn yaklak olarak yalnz %30u miktar kstlamas altndadr. Bu durumda 2005-sonras dnemde etkilenecek rnlerin oran ok byk olmamakla birlikte, yine de Asya lkelerinin ve en nemlisi inin ABdeki pazar payn nemli oranda artrmas beklenmektedir. inin Pazar payndaki art doal olarak AB lkelerinin 2005 sonras dnemde uygulayaca ticaret politikalarna baldr (Avrupa tekstil sanayiinin rekabet gc iin baknz Giuli, 1997). retkenlik ve cretler: Trkiyedeki tekstil ve hazr giyim sanayilerinin orta ve uzun dnemdeki geliimini belirleyen nc temel etken retkenlik ve cretlerdeki deiikliklerdir. cretlerin retkenlikten daha hzl bir ekilde artt baz byk AB lkeleri dnda, rakip lkelerin ounda greli retkenlik/cret yapsnda nemli bir deiiklik gzlenmemektedir. te yandan, tekstil makinesi ithalat ile ilgili veriler, Trkiyedeki reticilerin son yllarda tekstil makinelerine youn bir yatrm yaptn ortaya koymaktadr. Eer makinelere yaplan yatrm, beraberinde teknolojik atlmlar da

81

getirirse, Trkiye greli retkenliini koruyabilir. Sanayi dzeyindeki greli igc retkenlii balamnda, Trkiye tekstil ve hazr giyim sanayileri, lider konumdaki lkelere gre epeyce geridedir. Bu fark anlaml bir biimde kapanmad srece, Trkiyenin rekabet gcn ancak dk cretlere dayanarak srdrebilecei aktr. Yeni pazarlama stratejileri: Hazr giyim sanayinde retim ilikilerinin deimekte olduu ne srlmektedir. Abernahty ve arkadalar (2002), sk sk yaanan model deiiklikleri ve stok maliyetlerinin drlmesine ynelik basklar nedeniyle, son yllarda corafi yaknln daha da nemli bir hale geldiini belirtmektedir. Gelimi lkelerdeki hazr giyim reticileri, tasarm ve pazarlama faaliyetlerine odaklanma ve igc youn etkinlikleri yakn corafyadaki dk cretli lkelere kaydrma eilimindedir. Trkiyedeki hazr giyim reticileri, pazar paylarn artrabilmek iin kendi markalarn gelitirmeli, yeni pazarlama kanallar oluturmal ve stratejilerini yeni koullara uyarlamaldr (bkz. Tan, 2000). Tekstil ve hazr giyim sanayileri, olgun (m a t u r e) rn ve ileme teknolojilerini kullanan geleneksel sektrler olarak kabul edilseler bile, rnlerde yaplan yenilikler rekabet gc asndan nemli bir etken haline gelmitir. Yeni rn nitelikleri (yanmaz, esnek, krmayan malzemeler vb.) ve yeni rnler (teknik tekstil rnleri, eko-tekstil rnleri vb.) giderek daha fazla nem kazanmaktadr. rnein, Avrupal tekstil reticileri, 1999 ylnda AB tekstil retiminin %27.6sn oluturan teknik tekstil rnleri konusunda gl bir rekabeti konum elde etmitir. Bu rnler, yksek byme oranlarna ve katma deere sahiptir; ancak, retilmeleri iin AR-GE etkinliklerine yatrm yaplmas gerekmektedir. Ne yazk ki, Trkiyedeki reticiler bu konuda ok zayftr. Trkiye tekstil ve hazr giyim sanayinde ortalama AR-GE younluu ancak %0.05 kadardr (bkz TBMM, 2001). zmlememiz, Trkiyedeki tekstil ve hazr giyim firmalarnn ihracat alannda son on yl ierisinde kaydettikleri bymeyi srdrme konusunda zorlanacaklarn gstermektedir. ncelikle, kotalarn kaldrlmas rekabeti younlatracak, ayrca tekstil ve hazr giyim rnlerinin fiyatlarnn drlmesi iin bask yaratacaktr. kinci olarak, Asyal baz reticiler zellikle AB pazarnda Trkiyenin karsna gl rakipler olarak kacaktr.

82

1990larda Trkiyenin tekstil ve hazr giyim ihracat ylda %9luk bir art kaydetmitir (bu rakam 1990 ylnda 4.7 milyar ABD Dolar iken, 1999da neredeyse 10 milyara ulamtr). 1991 ile 2000 yllar arasnda ABDnin tekstil rn ithalat %124 ve hazr giyim rn ithalat %149luk bir art gstermitir. Bu art rakamlar, AB iin tekstil rn ithalatnda %23, hazr giyim rn ithalatnda ise %71dir. Ayn dnem ierisinde dnyadaki toplam ilenmi rn ihracat sadece %87 orannda artmtr. Yukarda da belirtildii gibi, kotalarn kaldrlmas sonucunda dnyadaki tekstil ve hazr giyim pazarlarnda rekabet koullar deiecektir. Eer: 2000li yllarda greli fiyat ve miktar etkilerindeki byme hznn 1990larn ikinci yarsndaki (1996-2000) gibi olacan, kotalarn kaldrlmas sonucunda hazr giyim rnlerinin fiyatlarnda yllk %2, tekstil rnlerinin fiyatlarnda ise yllk %1 orannda bir d olacan, pazar pay etkilerinin Trkiyedeki reticiler iin ABD pazarnda ayn kalp AB pazarnda ylda %2 orannda azalacan, ve Trkiyeden tekstil ve hazr giyim ihracatnn %80inin AB pazarlarndaki koullardan, geri kalan ksmnn ise ABD pazarndan etkileneceini varsayarsak, tekstil ve hazr giyim ihracatndaki byme orannn gelecek on yl ierisinde %9.4 olacan tahmin edebiliriz. Herhangi bir fiyat ya da pazar pay etkisini gz nne almadmzda, tahmin edilen byme oran %12.5 olacaktr. Tekstil ve hazr giyim sanayilerinin toplam retimi yaklak 20 milyar ABD Dolar deerinde olduundan, eer tekstil ve hazr giyim ihracat bu oranda artarsa, dolayl etkiler gz ard edildiinde, yalnzca ihracat, yurtii tekstil ve hazr giyim retiminde yaklak %4.7lik bir art salayabilir. Gelimi lkelerin tekstil ve hazr giyim rn talebi Trkiyedeki tekstil ve hazr giyim retim art orann belirleyen temel faktrlerden biridir. Bunun nedeni ise bu sanayilerin ihracat-odakl olmalardr. Cline (1987:298) gelimekte olan lkelerden yaplan ithalat iin ABDdeki talebin gelir esnekliinin tekstil alannda yaklak 1.2, hazr giyim alannda ise 1.7 olduunu belirtmektedir (gelimi lkelerden yaplan ithalat iin sz konusu rakamlar tekstil iin 1.2, hazr giyim iin ise 1.0dr). ABD ve AB hakkndaki veriler Clinen tahminlerini desteklemektedir. 1989-2001 dneminde

83

84

ABDdeki nominal GSMH ylda yaklak %5.2 orannda artarken (logaritmik oran), ABDnin tekstil ve hazr giyim rn ithalat %8.3lk bir art gstermitir. Baka bir deyile, dier tm etkenler gz ard edildiinde, ithalat talebinin gelir esneklii yaklak 1.6 olmutur. ABdeki nominal GSMH 1991-2000 dneminde %4.5 orannda artm ve bu art tekstil ve hazr giyim ithalatnda yllk %4.6lk art salamtr. Sz konusu dnemlerde Trkiyenin ABD ve ABye yapt tekstil ve hazr giyim rn ihracatnda srasyla %12.3lk ve %10.4lk artlar salanmtr. Bu veriler ABD ve ABnin Trkiyeden ithal ettii tekstil ve hazr giyim rnleri iin gelir esnekliinin hemen hemen ayn olduunu gstermektedir: 2.3. Bu nedenle, Trkiyenin tekstil ve hazr giyim rn ihracat iin tahmin edilen %9.4lk potansiyel yllk byme oran, gelimi lkelerdeki nominal GSMHnin ylda yaklak %4-4.5lik bymesi ile uyumludur. retime ilikin veriler, sanayide 1 milyar ABD Dolarlk retim elde etmek iin yaklak 20,000 kiinin istihdam edildiini gstermektedir. Tekstil ithalatnn deeri yaklak 2 milyar ABD Dolardr (tekstil ve hazr giyim retiminin yaklak %10u). Endstrinin sahip olduu dolayl istihdam yaratma etkisinin (Q-M)/VA oranna eit olduunu varsayarsak, geriye dnk balantlarla birlikte endstri, 1 milyar ABD Dolar deerindeki retim iin 30,000 ek i olana yaratmaktadr. Dolaysyla, eer sanayi ihracatta %9luk bir art kaydederse, bu art her yl dorudan 18,000, dolayl olarak ise 27,000 i olana dourabilir. Bu hesaplamalar doaldr ki olduka gl varsaymlara dayanmakta ve dk kapasite kullanm oranlarn gz ard etmektedir10. Ancak yine de, tekstil ve hazr giyim sanayilerinin istihdam yaratma potansiyelinin bykl hakknda bir fikir vermektedirler. 6. Politika nerileri ve Sonu Trkiyedeki tekstil ve hazr giyim sanayileri, imalat alanndaki istihdamn %30-35ini, imalat sektrndeki katma deerin %15ini ve toplam ihracatn %35-40n oluturmaktadr. Bu sanayiler istihdam olanaklarnn ve ihracat gelirinin yaratlmas asndan ok nemli bir rol oynamtr. Ancak, tekstil ve hazr giyim sanayilerinde ayn zamanda dk retkenlik ve cretler sz konusudur.
10

Tekstil ve hazr giyim sanayilerindeki 2000 ylna ait ortalama kapasite kullanm oran yaklak %80dir ve bu rakam gemiteki deerlerle karlatrldnda dk deildir. Bu nedenle kapasite am sz konusu olmamaktadr.

Tekstil ve hazr giyim sanayileri, yakn gelecekte de nemli bir rol oynamaya devam edecektir. Ancak, AB ve ABD pazarlarna yaplan ihracat, 1 Ocak 2005 tarihinde ithalat kotalarnn kaldrlmasyla younlaacak bir rekabet ortamnda gerekletirilecektir. Bu nedenle, Trkiyedeki tekstil ve hazr giyim sanayilerine ynelik politikalar ezamanl olarak iki ama gtmelidir: i) retkenlikte iyileme kaydederek ve katma deeri yksek rn ve retim srelerinde uzmanlaarak, tekstil ve hazr giyim reticilerinin yabanc pazarlardaki rekabet gcnn arttrlmas, ve ii) dier sektrlere de gerekli nemi vererek ihracatta eitlendirmeye gidilmesi ve snai yapnn zaman iinde dntrlmesi. Birinci ama, Trkiyedeki tekstil ve hazr giyim reticilerinin rakipleri karsnda gl bir konuma sahip olduu ve son on yl ierisinde pazar paylarn artrdklar gereine dayanmaktadr. Sanayi, i) yeni pazarlama stratejileri uygulayarak (markalarn gelitirilmesi, yeni pazarlama kanallarnn oluturulmas, vb), ii) potansiyel pazarlarda uzmanlk kazanarak, ve iii) yeni rnlerin (teknik tekstil rnleri, eko-tekstil rnleri vb.) ve srelerin (dokuma olmayan kumalar vb.) yaratlmas ve uyarlanmas konusunda yeniliki bir yaklam izleyerek yakn gelecekte rekabet gcn koruyabilir. Bu stratejiler, ancak etkin bir teknolojik ve yasal altyap ile desteklenirse baarya ulaabilir. Bu balamda, aklc bir sanayi politikas, AR-GE faaliyetleri iin tevik salama, retim srelerinin gelitirilmesini destekleme ve standartlar ile akreditasyon konusunda bir sistem gelitirme amacn gtmelidir. Elbette, dviz kurundaki belirsizlikleri azaltan makro-ekonomik politikalar da tekstil ve hazr giyim sanayilerinin desteklenmesi asndan nem tamaktadr. Kamu politikasnn baka bir amac da snai yapnn dntrlmesi olmaldr. Tekstil ve hazr giyim sanayilerinin retkenlii kesinlikle artrlmaldr. Ancak bu srece, etkinlii daha yksek olan sektrlere kaynak aktarm da elik etmelidir. Kii bana den gelir ve yaam standartlar uzun vadede ancak bu politikalarla iyiletirilebilir. Not: Bu alma, byk lde, Dnya Bankaasnn 2003 yl iin hazrlad Turkey: Country Economic Memorandum kapsamnda hazrlanan background papera dayanmaktadr.

85

Referanslar Abernathy, F.H., Dunlop, J.T., Hammond, J.H., Weil, D., 2002, Globalization in the Apparel and Textile Industries: What is New and What is Not? Harvard niversitesi, Harvard Tekstil ve Konfeksiyon Aratrmalar Merkezi (www.hctar.org/pages/pub_2.html) Aydn, S., Soykan, M., skender, C., 1978, Tekstil Sektr, stanbul: Trkiye Snai Kalknma Bankas.
86

Cline, W. R. 1987, The Future of World Trade in Textiles and Apparel, Washington, D.C.: Uluslararas Ekonomi Enstits. DPT (Devlet Planlama Tekilat), 1985, Dnyada ve Trkiye'de Tekstil Sanayii, Ankara: DPT. DPT (Devlet Planlama Tekilat), 2001, Tekstil ve Giyim Sanayii zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara: DPT. DTM (D Ticaret Mstearl), 2002, Trkiye Tekstil ve Hazr Giyim Sanayiinin 1989-2000 Dnemine Ait Veriler Baznda Deerlendirilmesi, Ankara: DTM (www.dtm.gov.tr). Duruiz, L.,Yenturk, N., 1992, Facing the Challenge: Turkish Automobile, Steel and Clothing Industries' Responses to the Post-Fordist Restructuring, stanbul: letiim. Giuli, M., 1997, The Competitiveness of the European Textile Industry, South Bank University, Centre for International Business Studies, Uluslararas letme konulu aratrma almalar No. 2-97. lyasolu, E., Duruiz, L., 1991, Turkish Clothing Industry, stanbul: Trkiye Hazr Giyim Sanayicileri Dernei. TKB (stanbul Tekstil ve Konfeksiyon hracat Birlikleri), 2001, Textile and Apparel from Turkey: Summary of Turkish Potentials; stanbul: TKB

(www.itkib.org.tr/Res800/AR-GE/English/default.htm) Pazarck, O., Turun, .D., 1984, Trkiye'de Tekstil Sanayiinin Teknolojik Dzeyi ve Geliimi, Ankara: MPM. Stengg, W., 2001, The Textile and Clothing Industry in the EU: A Survey, EU Enterprise Papers No: 2-2001. Tan, B., 2000, An Overview of the Turkish Textile and Apparel Industry, Harvard niversitesi, Harvard Tekstil ve Konfeksiyon Aratrmalar Merkezi (12/02 tarihinde revize edilmitir) (www.hctar.org/pages/pub_2.html) TBMM Tekstil Komisyonu, 2001, Tekstil Raporu, Ankara: TBMM ( www.tbmm.gov.tr/komisyon/tekstil) Yang, Y., 1999, Chinas Textile and Clothing Exports: Changing International Competitive Advantage and its Policy Implications, Asya Pasifik Ekonomi ve Ynetim Okulu Aratrma almas no. 99-3 (ncdsnet.anu.edu.au). Veri Kaynaklar AB kotalar: sigl.cec.eu.int AB tarifeleri: europa.eu.int/eur-lex/en/oj/2002/ca10420020430en.html AB ticaret verileri: Werner International. ABD kotalar: www.customs.ustreas.gov/quotas ABD tarifeleri: dataweb.usitc.gov/SCRIPTS/tariff/toc.html ABD ticaret verileri: US Census Bureau Trkiye sanayi ve ticaret verileri: Devlet statistik Enstits Dnya sanayi ve ticaret verileri: UNIDO

87

88

89

Gmrk Birliinin Trkiyenin Blgesel Ticaretine Etkileri

Bilin Neyapt ktisat Blm Bilkent niversitesi Bilkent Ankara 06800 neyapti@bilkent.edu.tr Fatma Takn ktisat Blm Bilkent niversitesi Bilkent Ankara 06800 taskin@bilkent.edu.tr Murat ngr University of Southern California 3620 S. Vermont Ave. KAP 300 Los Angeles, CA 90089 ungor@usc.edu

Bilkent niversitesi Ekim 2003

zet Bu alma 1996da ileme konan Gmrk Birlii Anlamasnn (GBA), Trkiyenin blgeler aras ve zellikle de Orta Dou ile olan ticaretine yapt etkileri aratrmaktadr. Bunu yaparken ncelikle, 1980den bu yana mevcut olan, Trkiyenin tm lkelerle olan d ticaret verilerini kullanarak Trkiyenin ithalat ve ihracatn genel olarak modellemekte; ve bylece d ticareti genelde belirleyici etkilerinden arndrdktan sonra, GBAnn Trkiyenin blgelerle olan ticareti zerindeki etkisini ayrtrmaktayz. almann bulgular, GBA dneminde, Trkiyenin Orta Dou ve Kuzey Afrika (MENA) ve Asya dndaki blgelere ihracatnn artt ve Afrikann Aa Sahra Blgesi (SSA) ve Amerika dndaki lkelerden de ithalatnn artt ynndedir. Trkiyenin MENA lkeleri ile olan ticaretinde ise, AB ile olan ticaretine benzer bir ekilde baz dnemsel davran farkllklar gzlenmektedir.

I. Giri

90

Bu alma 1996da ileme konan Gmrk Birlii Anlamasnn (GBA), Trkiyenin blgeler aras ve zellikle de Orta Dou ile olan ticaretine yapt etkileri aratrmaktadr. Neyapt, Takn ve ngr (2003) (ksaca NT) geni bir veri seti kullanarak, Goldstein ve Khan (1976), Murray ve Ginman (1976), Bond (1987) ve Brada v.d. (1997)de de kullanlan genel erevede Trkiyenin ithalat ve ihracatn modellemilerdir. Buna gre, Trkiyenin d ticareti, gelir ve reel kurlardan beklenen ynde etkilenmektedir. Ama bu etkilerin tesinde, GBA sadece Trkiyenin ihracatnda genel bir art etkisi yaratmam1, hem ihracat hem de ithalatta davransal deiikliklere de yol amtr. Bu davransal deiiklikleri u ekilde zetlemek mmkn. GB dneminde ithalatn ve zellikle de ihracatn gelirle olan ilikisi genel olarak azalmtr. Dier taraftan, GB dneminde ithalatn reel kur esneklii genel olarak ortadan kalkm grnmekte, AB lkelerinden yaplan ithalatn kur ya da gelir esnekliinde de Trkiyenin dier lkelerle olan ticaretine nazaran bir farkllk grlmemektedir. Buna karn, AB lkelerine yaplan ihracatn kur esneklii ise GB dneminde belirgin bir art gstermitir2. Sonu olarak, NTnn almasndaki bulgular, TLdeki ar deerlenmelerin Trkiyenin zellikle Avrupaya ihracatn ve Avrupa ile olan cari dengelerini olumsuz ynde etkileyeceini de ortaya koymaktadr.
1Bu artn, AB lkelerine zel deil, nc lkelere de uygulanan dzenlemelerden tr genel bir art olduunu da belirtmek gerekir

2Ek olarak, 1994 ve 2001 krizlerinin devalasyon beklentileri yoluyla ithalat, ve devalasyon gereklemeleri yoluyla da ihracat artrd gzlenmektedir.

Bu alma, NTdeki bulgularn da nda, Trkiyenin, bir blgesel grup olarak, Orta Dou ve Kuzey Afrika (MENA) ile olan ticaretindeki deiimleri panel veri teknikleri kullanarak modellemektedir. Bunu yaparken, Trkiyenin ticaret yapt tm lkelerdeki gelir ve reel kur deiimlerinin genel etkisi arndrldktan sonra, 1980lerden bu yana MENA lkeleri ile olan ticareti zelinde gerekleen dzey ve davransal deiimler ve bunlarn GBA ile olan balants incelenmektedir. Bulgular u ekilde zetleyebiliriz: GBA, MENAya olan ihracat belirgin bir ekilde etkilemezken, Asyaya olan ihracatmzda, dier etkiler gz nne alndnda, azaltc bir rol oynamtr. Davransal etkilere baklrsa, GBA sonrasnda ihracatn gelir esneklii MENA lkeleri iin hem ortalamadan hem de AB lkelerinden belirgin bir ekilde fazladr. hracatn kur esneklii ise GBA sonrasnda istatistiksel anlamllk dzeyine ulasa da , yine de AB lkelerinden belirgin bir ekilde dk kalmtr. MENAdan yaplan ithalatn gelir esneklii ise ortalamaya ve AB lkelerine gre daha dk olup, GBAdan etkilenmezken, kur esneklii, GBA ncesi ve sonrasnda, istatistiksel olarak anlaml grnmemektedir almann geri kalan blmleri u ekilde dzenlenmitir: Blm 2 veri ve metodolojiyi zetlemektedir. Blm 3de ekonometrik analiz sonular yer almaktadr. Blm 4 ise sonu ksmdr. 2.Veriler ve Metodoloji Kullandmz veri kmesi, 1980 - 2001 yllar araln kapsayan 150den fazla lke ve 2000den fazla lke-sene gzleminden olumaktadr. Analize tabi olan zaman serileri her lke iin farkl uzunlukta (dengesiz panel) olsa da metodolojik adan bir zorluk tekil etmemektedir. Veri kmesi temel olarak, Trkiyenin tek tek lkelerle olan ihracatn ve ithalatn; lkebazl reel dviz kurlarn (RER)3 ve her lkenin dolar cinsinden GSYH seviyelerini (kaynak: Dnya Bankas) iermektedir. Bunlara ek olarak, gmrk birlii dnemi iin 1996dan 2001 ylna kadar
3

91

yle hesaplanr: nominal (resmi) dviz kuru (her bir TLye karlk gelen yabanc dviz miktar) x [Trk TFE / Yabanc TFE], tm saylar ve indeksler 1995 yl fiyatlarna gredir.

1 deeri alan, dier yllar iin 0 deeri alan bir kukla deiken CU (dummy) kullanlmtr. Bu alma zellikle Trkiyenin blgesel ticaretine odakland iin, ayrca Avrupa Birlii (AB) dnda kalan 5 corafi blge4 iin de kukla deikenler oluturulmutur. Orta Dou ve Kuzey Afrika (MENA) gibi, tm lke gruplamalar World Development Report 1999-2000den alnmtr. Ek 2de tm lke gruplamalar listelenmitir. Tablo 1, 1980den bu yana MENA lkelerine yaplan ihracat ve onlardan olan ithalat verilerini gstermektedir. Ek olarak, (X/M)*100 kolonu ihracat kazanlaryla finanse edilebilecek ithalatn orann vermektedir. Tablodaki verilere gre, gelien ekonomik entegrasyon dorultusundaki kresel akmlara da uygun olarak, Trkiyenin MENA lkelerine olan ihracat 1990larda 1980lere gre yzde 19, ve onlardan ithalat da yzde 12 oranlarnda art gstermitir. Blgeye olan ithacatmzn, blgeden olan ithalatmz karlama oran ise 1990larda 1980lere nazaran ancak yzde 6lk bir gelime kaydetmitir. Trkiyenin MENA lkeleriyle olan ticaretinin pay ise, 1990larda 1980lere gre yaklak yzde 60 orannda azalmtr. Bu gzlem, Trkiyenin 1990lardan bu yana artan liberalleme politikalarna karn MENA blgelerinde sregelmekte olan istikrarszlkla ksmen de olsa aklanabilir. Gerekten de NT, bir lkedeki politik istkrarszln Trkiyenin o lke ile olan ticaretini istatiksel dzeyde anlaml llerde etkilediini de gstermitir. Aada gsterilen modellerin (1.1) den (1.3)e kadar olanlar ihracat, (2.1)den (2.3)e kadar olanlar da ithalat modellerinin gitgide geniletilmi ekilleridir. Modellerde, XTit (MTit) Turkiyenin t zamannda i lkesine (lkesinden) olan ihracatn (ithalatn); rer TLnin dier para birimlere gre reel dviz kurunu5 ; ln doal logaritmay; ve cu da gmrk birlii dnemini temsil eden kukla deikeni temsil etmektedir. Ithalat modellerinde kullanlan gdpTdeki T eki ise Trkiyeyi temsil etmektedir. Blgeler iin kullanlan kukla deikenler (Rj, ki j burada her blge iin ayrca tanmlanmtr) 6 tm deikenlerle etkiliim halinde kullanlarak
4

92

Bu corafi blgeler, Amerika ktas; Asya; Dou Avrupa ve Orta Asya; Saharann gneyi Afrika ve Orta Dou ve Kuzey Afrika eklinde gruplanmtr. 5 rer'deki art, TLnin reel olarak deer kazanmn gstermektedir.

Tablo 1: Trkiye-MENA Ticaretinde Seilmi Gstergeler (cari US$)

93

blgeleraras farkllklar incelenmitir. Modellerin geniletilmi ikinci halleri (1.2 ve 2.2) Rj ile cu etkiliiminin gzlenerek, GBAnn ticaret yaratma etkisini blgeler baznda incelememize olanak salamaktadr. Modellerin en geni son halinde ise, Rj, ayr ayr (ve CU ile etkileimli halde) gdp ve rer ile etkiletirilerek, her blge ile olan ticaretimizde genel olarak (ve GBA dneminde), davransal farkllklar gsterip gstermediinin analizini yapmamza olanak salamaktadr. Hem ihracat ve hem de ithalat fonksiyonlarnn tahminlerini elde etmede kullanacamz yntem, gerek eitli ticari partnerlerin parametrik kaymalar tekil edebilecek farkl karakterler gstermesinden dolay, ve gerekse Trkiyenin ticari partnerlerinin tamam olmasa da ounluunun veri
6

Blgelerin tanmlamalar, nceden de bahsedildii gibi, u ekildedir: j = {EU; AMER, ASIA, EECA, SSA, MENA} ki burada EU; AMER, ASIA, EECA, SSA, MENA; srasyla Avrupa Birlii; Amerika ; Asya; Dou Avrupa ve Orta Asya; Saharann gneyi Afrika ve Orta Dou ve Kuzey Afrikay temsil etmektedir.

Tablo 2: Trkiye'nin Toplam hracat ve thalat inde MENA Pay (%)

94

Not: Rakamlar ticari eya ihracat ve ithalatna dayanmaktadr. Kaynak: Dnya Bankas

(1.1) (1.2)

(1.3) (2.1) (2.2)

(2.3)
95

kmesine dahil edilmi olmas nedeniyle, sabit etkenler modeli olarak tesbit edilmitir7. Panel veri seti kullanarak sadece lke gruplarnn btn olarak deil, her lkenin d ticaretimize olan sabit etkileri de bylece ayrtrlmaktadr. Sonu olarak, aadaki tablolarda da grlecei zere, ampirik analizimizde kullandmz veri setinin bykl, kullanlan modele bal olarak, yaklak 1000 ile 2200 arasnda deimektedir. 3.Ampirik Bulgular Bu ksmda, MENA blgesine ait bulgular ve bu bulgularn yer yer AB blgesi ile karlatrmalarn da aktaracaz. Tablo 3de, nceki blmde (1.1) den (2.3)e kadar sunduumuz denklemlerin tahminleri kolonlar halinde raporlanmtr. Tablo 4de raporlanan Wald testlerinn de destei ile ihracata dair bulgular u ekilde zetleyebiliriz. lk kolon (1), Trkiyenin ihracatnn, lkelerin gelir seviyesi ile doru orantl8, TLdeki lke bazl reel kur deerlenmeleri ile de, Avrupa ve Orta Asya Blgesi (ECA) ve MENA dnda, ters orantl olduunu9 ve her iki ilikinin de yzde bir anlamllk dzeyinde geerli olduunu gstermektedir. Buna ek olarak, ihracatn blgeler baznda baz davransal farkllklar gsterdiini de gzlemek mmkndr. Hem MENA hem de ECA dndaki tm blgelerde ihracatn gelir esneklii 1den yksek iken, reel kur deiimlerinin ihracata etkisi sadece MENAda istatistiksel olarak anlaml deildir, ECAda da pozitif ve anlamldr. Kolon (2)de GBAnn yukardaki tahminlere etkisi olup olmadn
rnein Kennedy (1997). Hausman (1978) ve birleik F-testlerin her ikisi de bu tercihin yerinde olduunu desteklemektedirler (bu sonular yazarlardan edinilebilir) 8 hracatn gelir esneklii tanmlanm her blge iin pozitif ve anlaml iken, esneklik katsays da sadece ECA iin 1den kktr. 9 ECAda, ihracatn reel kur esneklii pozitif ve istatistiksel olarak anlamldr.
7

Tablo 3: Sabit etkenler modeli tahmin sonular

96

97

aratrdk. Bulgulara gre, Trkiyenin ihracat GB dneminde genel olarak artmtr: cu ile etkileim halinde kullanlan blgeler iin oluturulmu kukla deikenlerin katsaylar ou pozitif ve anlaml dzeyde iken, MENAnnki anlamllk dzeyinde olmayp, Asyaninki ise negatif ve anlamldr. Yani GBA, MENAya olan ihracat belirgin bir ekilde etkilemezken, Asyaya olan ihracatmz ise, dier etkiler gz nne alndnda, azaltc bir rol oynamtr. Son olarak, GBAnn blgeler zelinde davransal deiikliklere yol ap amadn incelemek amacyla, her blge iin ayr ayr oluturulmu kukla deikenler lgdp ve lrer deikenleriyle etkileim halinde kullanlmtr. Bu amala tahmin edilen (1.3) numaral denklemin sonular u ekildedir: GBA dneminde, ihracatn gelir esneklii nceki dneme gre azalrken10 , reel kur esneklii, dnemsel farklarn istatistiksel olarak anlaml dzeylerde olduu AB ve MENA blgelerinin her ikisinde de artmtr. Ayrca bu tahminler, ihracatn beklenen negatif reel kur esnekliinin hem AB ve hem de MENA blgesinde, sadece GBA dneminde istatistiksel olarak anlaml olduunu da ortaya karmaktadr. Karlatrmal olarak bakldnda, ihracatn yaklak olarak 2 olan gelir esneklii katsays MENA lkeleri iin hem ortalamadan hem de AB lkelerinden belirgin bir ekilde fazladr. Bu gzlem MENAya olan ihracatn younlukla mamul sanayi rnlerinden olumas ile aklanabilir. hracatn reel kur esneklii ise dnemler arasnda ilgin farkllklar gstermektedir: GBA ncesinde MENA lkelerine yaplan ihracatn kur esneklii istatistiksel olarak anlamllk dzeyinde deilken, GBA sonras dnemde bu esneklik, AB lkelerinden belirgin bir ekilde dk, ama yine de ortalamadan daha fazladr. (2.1) sayl denkleme gre, ihracat gibi ithalat da genellikle yksek gelir esneklii sergilemektedir.11 thalatn reel kur esneklii ise sadece SSA ve Amerika ktas (AMER) iin istatistiksel olarak anlaml grnmekte ise de, esneklik katsaylar her durumda 1den kktr. GBAnn ithalat
Bu gzlem, GBA dnemindeki etkinin istatistiksel olarak anlaml dzeyde olduu AB, Asya ve AMER iin geerlidir, dier durumlarda dnem farkllklar anlaml dzeylerde deildir. 11 Sadece ECA blgesinde esneklik katsays 1den dktr.
10

98

zerindeki art etkisi AB, ECA, MENAda yzde 1 ve Asyada da yde 5 dzeylerinde anlamldr (bkz. kolon 2.2). Son olarak, GBAnn ithalattaki davransal etileri blgesel olarak (2.3) numaral kolonda zetlenmitir. MENA lkelerinden olan ithalatn gelir esneklii ortalamaya ve AB lkelerine gre daha dk fakat yine de 1den byk olarak kalrken, GBAdan da istatistiksel anlamllk dzeylerinde etkilenmedii grlmektedir. thalatn reel kur esneklii ise, AB lkelerinde de GBA sonras dnemde gzlendii zere, istatiktiksel olarak anlaml deildir. GBA dnemi MENA ile olan ticarette genel olarak bir deiiklie yol amazken, Asyadan olan ithalatn gelir esnekliini belirgin bir ekilde drm ve bu etki Amerikadan olan ithalattaki belirgin gelir esneklii art ile bir anlamda ikame edilmitir. Dier taraftan, yine GBA dneminde, ABnin kur esneklii istatistiksel olarak belirginliini kaybetmi, ve Asyadan olan ithalatn kur esneklii ise negatife dnmtr. Bu teorik olarak beklenmeyen gzlem, ayn dneme denk gelen Asya krizinin zayflatt ticaret ilikilerine balanabilir. Sonu olarak, GBA sonras dnemde TLdeki ar kur deerlenmelerinin, AB ile olduu gibi, MENA lkeleri ile olan ticaretimiz ve cari aklarmz zerinde de daha byk bir risk oluturduunu ileri srmek yanl olmaz. Yaplan ek bir analiz gstermektedir ki, ticaret yaplan lkelerdeki belli bal hkmet krizleri eklinde ltmz politik istikrarszlk, o lkelerden olan ithalat ve ihracatmz zerinde kabul edilen istatistiksel anlamllk dzeylerinde azaltc bir etki yaratmaktadr. 4.Sonu Bu alma Gmrk Birlii Anlamasnn (GBA) Trkiyenin blgesel ticaretine etkilerini zellikle Orta Dou ve Kuzey Afrika (MENA) lkeleri perspektifinden aratrmaktadr. GBA sonras dnemde MENAnn Trkiyenin ticaretindeki pay azalm da olsa, sabit etkenler metodu ile elde edilen bulgulara gre, gelir ve kur esnekliklerinde gzlenen deiiklikler reel kur politikasnn ticaret performansna etkisinin arttna iaret etmektedir.

99

Kaynaka: Bond, M.E. 1987. An Econometric Study of Primary Commodity Exports from Developing Country Regions to the World, IMF Staff Papers 34, 191-227. Brada, J.C., A. Kutan, and M.S, Zhou. 1997. The Exchange Rate and the Balance of Trade: The Turkish Experience, Journal of Development Studies 33 (5), 675-692.
100

Goldstein, M., and M.S. Khan. 1976. Large Versus Small Price Changes and the Demand for Imports, IMF Staff Papers 23, 200-225. Hausman, J. 1978. "Specification Tests in Econometrics", Econometrica 46, 1251-71. Kennedy, P. 1997. A Guide to Econometrics, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts. Murray, T. and P. Ginman. 1976. An Empirical Examination of the Traditional Aggregate Import Demand Model. Review of Economics and Statistics 58, 75-80. Neyapt, B., F. Takn, and M. ngr. 2003. Has European Customs Union Agreement Really Affected Turkeys Trade, manuscript, Bilkent University.

EK 1: Sabit etkenler tahminlerinin katsay toplamlar iin Wald Test sonular

101

EK 2: lkelerin blgelere gre snflandrlmas, 1999 (Kaynak: Dnya Bankas)

102

* EU: Avrupa Birlii (AB); SSA: Saharann Gneyi Afrika (SGA); ECA: Avrupa ve Orta Asya (AOA); MENA: Orta Dou ve Kuzey Afrika (ODKA) ve AMER: Kuzey ve Gney Amerika' y etmsil etmektedir.

103

2000lerde Trk Otomotiv Sektr

Do. Dr. Fatma Takn ktisat Blm Bilkent niversitesi Bilkent Ankara 06800 taskin@bilkent.edu.tr

* Bu makale; KTSAT-LETME ve FNANS Dergisinin 217. saysnda (Nisan 2004) yaynlanmtr. Makalenin kitapta yaynlanmasna izin veren dergi ynetimine teekkr ederiz. Not: Bu alma, byk lde, Dnya Bankasnn 2003 yl iin hazrlad Turkey: Country Economic Memorandum kapsamnda hazrlanan background papera dayanmaktadr.

I. Giri

104

Trk otomotiv sektr, 2003 ylndaki 6,5 milyar dolarlk ihracat ile tekstilden sonra, Trkiyenin ikinci byk ihracat sektrdr1. Sektr, bu yl ierisinde ana sanayinde toplam 533 bin ara retmitir2. Bunlarn 347 bini (yaklak % 65,1) ihra edilmitir. Ancak ayn dnemde, 395 bin aralk yurtii talebi karlamak iin 214 bin ara (toplam talebin % 54,2si) ithal edilmitir. Krk yl nce i pazardaki kamyon ve traktr talebini karlamak iin kurulan sektr, 1993te i pazara ynelik retim yaparak yerli talebin % 71ini karlayan ve retiminin ancak % 2sini ihra edebilen bir sektr konumundayd. Bu sebeple, yakalanan ihracat potansiyeli, kolay tahmin edilemeyecek ve bir lde artc bir sonutur. 1990l yllarda balayan ve Trk otomotiv sektr ara ihracatnn son on ylda yaklak 18 kat artmasn salayan, bu gelimenin nedenleri nelerdir? Ekonomi politikalar uygulamalarnda, tekstil sektrnde verilen ihracat destei otomotiv sektr iin verilmemitir. Bu ihracat patlamas, bilinli bir politikadan ok beklenmeyen ekonomik krizler, i talep ve kurlardaki hzl dalgalanmalar, Avrupa lkeleri ile yaplan Gmrk Birlii anlamas ve dnya pazarlarndaki gelimelerin kolektif etkileri sonucunda ortaya kmtr.

Otomotiv sanayi ihracat 2005 ylnda 11,9 milyar dolar, 2006 ylnn ilk 9 aylk dneminde ise 10,5 milyar dolar olarak gereklemitir. Bu, otomotiv sektrnn artan neminin en nemli gstergesidir. 2 Toplam 6,5 milyar dolarlk ihracatn 4,1 milyar dolarlk ksm ana sanayi, 2,4 milyar dolarlk ksm ise otomotiv yan sanayi ihracatdr.
1

II. Trk Otomotiv Sektrnn Geliimi Bir sektrn deiimini deerlendirirken o sektrn kresel ve tarihsel geliimine ksaca bir gz atmak faydal olacaktr. Otomotiv sektr, ileri ve geri balantlar ve gayri safi milli hslaya katks ile ekonomide nemli yeri olan bir sanayi daldr. 1960l yllarda ithal ikameci ekonomi politikalar izlenirken Trkiye ve dier benzer gelir grubundaki lkeler otomobil retmeyi sanayilemenin bir gstergesi olarak grm ve ekonomik etkinlik aramadan bu sektre nemli yatrmlar yapmlardr. lk yllarda daha ok i talebi karlamak amac gdlm, sonralar da dnk politikalarn yaygnlamasyla, bu ilk yatrmlar ihracatn temelini oluturmutur. Bugn ise otomotiv sektrnn gelecei, ekonomik bymeye ve ihracata katks hem Trkiyede hem dier lkelerde byk ilgi ve tartma konusudur. Bugn dnya otomotiv pazarnda byk lek ekonomileri altnda yksek teknoloji kullanlarak retim yaplmaktadr. Hzla deien teknolojiye ayak uydurmak ve maliyetleri drmek iin yurt ii talep yeterli olmamakta ve retici lkeler yeterli talebi salamak iin ihracata ynelmektedirler. Dnya firmalar, sadece mamul mallarn ihracat ile kalmayp retim srecini de ihra ederek, retimi kreselletirmek ve en verimli retimi salamak abasndadrlar. Bunun sonucu olarak retimin eitli lkelere paylatrld kresel bir i blm yaratlmakta ve mal-teknoloji-retimin dalmn salayan bir tedarik a gereklemektedir. Trk otomotiv sektr byle bir rekabet anda yaamakta ve son yllarda gsterdii hzl geliim ile gze arpmaktadr. Sektr geliiminde iki nemli dnm noktas yaanmtr. Bunlardan birincisi 1980lerde ithal ikameci politikalarn yerini ihracata dayal politikalara brakmasyla ticaret serbestlemi, gmrk duvarlar yklm, bylece hem ara mallarn, hem de mamul rnlerin ihracat ve ithalat serbest braklmtr. Bu politika, otomotiv sektr talebine ve retimine byk ivme kazandrm ve 1983te 118 bin olan ara retimi 1993te 435 bin dzeyine ulamtr3. Toplam retimdeki artn yan sra mal bileiminde de nemli deiiklikler yaanmtr. Bugn, ana sanayinin % 61i binek otomobil, %30u hafif, %4 ar ticari aralar, %5i de traktr retiminden den olumaktadr. Ana sanayinin yan sra, hzla gelien ve yerli retimin yaklak % 80ine para salayan, ayn zamanda kendi bana ihracat olan bir yan sanayi de olumutur.
3

105

Toplam ara retimi 1963de 11 bin, 1973de 105 bin, 1983de 118 bin, 1993de 435 bin, ve 2003de 533,7 bindir.

Otomotiv sanayinde hzl byme ve nemli deiimler 1990l yllarda belirginlemitir. Bu dnemde otomotiv sektr iin ikinci nemli deiim olan Avrupa Birlii ile gmrk birlii antlamas gereklemitir. Birlik lkeleri ile d ticaretteki gmrk tarifeleri sfrlanm, birlik d lkeler ile ise, ortak tarife oranlar kabul edilmitir. Btn bu deiikliklerle otomotiv sektr Trkiye iin ok nemli ve dier sanayi dallarndan ok farkl bir konuma gelmitir. Avrupa Birlii ile Gmrk Birlii antlamas nedeniyle birlik dndaki lkelerden Trkiye otomotiv sektrne ortaklk talebi gelmi ve sektr nemli lde yabanc yatrm almtr
106

Sektrdeki byme hz yllar itibariyle ok byk farkllklar gstermekte ve sektrn ekonomik dalgalanmalara ok hassas olduu grlmektedir. Ekonomik bymenin hzl olduu ve Trk lirasnn deerlendii dnemlerde, otomotiv rnlerinin i talebi ve ithalat hzla artmtr.. Yerli reticiler yksek talebin srekliliini beklentisiyle sektrde nemli yatrmlar yapmlar ve retim kapasitesini bytmlerdir. Fakat 1994 ve 2001 yllarnda yaanan ekonomik ve finansal krizler ile 1999daki depremin getirdii ek maliyet ve ekonomik daralma, otomobil talebinde ok byk dlere neden olmutur. Trk lirasnn deer kaybetmesi ile ithalat talebi ve i talep hzla dm, yerli reticiler kapasite fazlas ile kar karya kalmlardr. Bu fazla, reticilerin ihracata ynelmelerine neden olmutur (Grafik 1). D yatrmlar ve yabanc ortaklklarn da yardmyla oluan kapasite, retim teknolojisi ve mal kalitesi sayesinde Trk otomotiv rnleri dnya pazarlarnda rekabet edebilmi ve ounlukla sz geen kriz dnemlerinde byk ihracat artlar grlmtr. hracattaki artlarn bu
Grafik 1: Otomotiv sektrnde toplam yerli talep ve ihracat (motorlu aralar says)

koullar altnda saland sektrde imdiye kadar uzun dnemli bir plan erevesinde retim, yatrm ve ihracat yaplmad, daha ok gnn koullarna gre ortaya kan bir tablo olutuu gzlenmektedir. Gelecekte Trk otomotiv sektrnde ne gibi deiiklikler beklenmektedir? Otomotiv sektrnn, tekstil sektr gibi ihracat iin retim yapan bir sektr olma olasl nedir? Bu gerekleirse, Trk ekonomisine katks ne olacaktr ve bu sektr ihracata dayal ekonomik byme iin bir lokomotif sektr olabilir mi? Acaba teknolojinin ve retim kapasitesinin bugnk durumu Trk otomotiv reticisini dnya iin retim yapan bir sektr yapmaya yeterli mi? Makroekonomik ve politik dengelerle bunlarn kur ve talep zerindeki etkileri byle bir ihracat potansiyelini nasl etkiler? Btn bu sorularn hepsine cevap bulmak mmkn olmamakla birlikte, otomotiv sektrnn bugnk talep, retim ve maliyet koullar deerlendirilerek baz ipular yakalamak mmkndr. III. Trk Otomotiv Sektrnde retim, Pazar Yaps, Yatrm ve Talep Potansiyeli: Otomotiv sektr Trkiye ekonomisinde nemli yer tutan bir sanayi daldr. malat sanayi erevesinde incelendiinde, otomotiv sektr, (ISIV Rev. 2 snflandrmasnda 3834) 1999 ylnda toplam 6,3 milyon dolar deerinde motorlu tat ve para retiminden olumaktadr. Bu miktar, toplam imalat sanayinin % 6,4 ve toplam katma deerin %5,1ine eittir. Otomotiv sektr bu retim iin, toplam imalat sanayindeki istihdamn % 4,9una eit olan 55 bin iiyi dorudan istihdam etmitir. Tablo 1de grld zere, toplam otomotiv retim deerinin, % 83n motorlu tatlar, % 2,7sini rmork ve yar-rmork ve % 14,3n de para ve aksesuarlar oluturmutur.
TABLO 1: Otomotiv sektrnde alt sektrler (1998)
Motorlu Kara Tatlar Sektrdeki retim deeri % 83.0 Sektrdeki Katma Deer % 72.1 Sektrdeki istihdam % 55.1 Sektrdeki letme Saylar 29.0 Kaynak: DIE ve yazarn hesaplamalar Rmork ve yar-rmork 2.7 3.2 7.9 69.0 Para ve aksesuar 14.3 24.8 37.0 153.0

107

108

Otomotiv endstrisi, dier sektrlere gre daha yksek verimlilie sahip, daha kalifiye ii kullanan ve greli reel cretlerin yksek olduu bir sektrdr. Otomotiv sektrnn verimliliini deerlendirmek amacyla, imalat sanayi verileri kullanlarak, otomotiv sektrnde bir ii tarafndan saat bana retilen katma deer ve reel cretlerin geliimi incelenmitir. Grafik 2de grlecei gibi, 1980 sonrasnda otomotiv sektrnde verimlilik, ekonomik kriz dnemleri dnda, srekli olarak art gstermitir. Eer 1980lerdeki ve 1990lardaki verimlilik artlar karlatrlsa, krizler haricinde 1990lardaki verimlilik artnn daha hzl olduu grlmektedir. Reel cretler ise 1980 dneminde ok deimemi, fakat 1990larda verimlilie paralel olarak hzl artlar gstermitir. Kriz dnemlerinde ise, reel cretlerde d grlmektedir. Son yllarda otomotiv sektrnn greli pozisyonunda da sektr yararna deiiklikler olmutur. 1980lerde genel imalat sektrne gre yaklak 1,23 kat verimli olan ve 1,32 kat daha yksek cret deyen otomotiv sektrnn verimlilii, 1990larda genel imalat sanayinin 1,31 katna km, dedii reel cretler de 1,45 katna ulamtr. Bu verimlilik artlarnda yabanc sermaye ve teknoloji transferi paynn nemli olduu tahmin edilmektedir. Sektrdeki pazar yaps incelendiinde, sektrn ana sanayi ve yan sanayi olmak zere balca iki alt sektr olduu ve bu alt sektrlerin ok farkl pazar yaplarna sahip olduklar gzlenmektedir. Her ne kadar imalat sanayi
Grafik 2- Otomotiv sektrnde verimlilik ve reel cretlerin geliimi

istatistikleri ve retici derneklerinden alnan veriler tam olarak rtmese de, her iki veri kayna ayn retim yapsn gstermektedir. Tablo 1de gsterilen imalat sanayi verilerine gre sektr retiminin % 80den fazlasnn 29 iletmede yaplmaktadr. Otomotiv Sanayi Dernei (OSD)nin verilerine gre ise toplam 17 tane firma (veya 20 iletme), otomobil, kamyon, kamyonet, otobs, mini ve midibs ve traktr retmektedir. Tablo 2ye gre, toplam kapasitenin % 65ini oluturan 662 bin otomobil 6 firma tarafndan, geriye kalan 153,9 bin kamyon 9 firma, 62,6 bin traktr de 2 firma tarafndan retilmektedir. Her mal grubunda en byk ilk drt firma, toplam retimin % 90dan fazlasn yapmaktadr. Ksacas, sektrde yksek younlama oran olduu gzlenmektedir. Sonu olarak, ana sanayiyi incelediimizde, az sayda byk reticinin farkllam mal rettikleri oligopolc bir yap hakimdir.
Tablo 2: 2002 ylnda her tip rn iin retim kapasitesi

109

Para reten yan sanayinde ise, ok sayda firma, karbratr ve buji haricindeki birok otomotiv parasn ana sanayi iin retmektedir. malat sanayi snflamasna gre rmork, yar-rmork, para ve aksesuar retimi toplam retimin %17sini oluturmakta ve bu retim, sektrdeki iletmelerin % 88i tarafndan gerekletirilmektedir. retici dernei TAYSADn verilerine gre ise, 2002de binden fazla firma retim yapmakta ve bunlarn 300 ila 350 tanesi greli olarak daha byk firmalardan olumaktadr. Bu firmalar, standartlara gre retim yaptklar iin dnya pazarlarnda rekabet edebilecek durumdadrlar ve kalite sertifikas sahibidirler4. Bunlarn arasndan 50-100 firmann lisansl retim yapt tahmin edilmektedir. Bir baka deyile, yan sanayinde, ok sayda kkl bykl firma tarafndan ok eitli tip maln retildii rekabeti bir yap gzlenmektedir.
4

TAYSAD, 2002 yaynlarnda, toplam yan sanayi retiminin %65ten fazlasn yapan 175 yeleri olduunu fakat toplam firma saysnn 1000den fazla olduunu, Arzanl(1995) ise 1994te firma saysnn 2000den fazla olduunu belitmektedir.

Ana sanayinde retim kapasitesi 2002 yl iin 1,02 milyon ara olarak belirtilmitir. Bu retim kapasitesini benzer lkelerdeki kapasite ile karlatrmak mmkndr. rnein 2000 yl itibaryla, Brezilyada retim kapasitesinin yaklak 2,53 milyon, Taylandda 2,52,8 milyon olmas beklenmekte, Meksikada 1997 ylnda kapasitenin 1,3 milyona ulat bilinmektedir. Her ne kadar Trkiyede son yllarda yaratlan kapasite kmsenmeyecek bir seviyede ise de yukarda bahsi geen ve Trk otomotiv sektrnn rekabet etmesi beklenen reticilerin dzeyine kamamtr.
110

Otomotiv sektrnn, ekonomik liberallemeden sonra byk atlmlar yapm bir sektr olmakla birlikte, ilgili ekonomi politikalar incelendiinde sektrn ticaret ve yatrm desteklerinde ncelikli olmad gzlenmektedir. Tekstil, demir-elik ve gda gibi birok sanayi dal daha yksek yatrm tevikleri almaktadr. rnein 1995 ylnda Tekstil imalat toplam teviklerin % 71,9unu alrken ayn dnemde otomotiv ancak %1,5ini alabilmitir. Bunu takip eden be yl iinde tekstilin ald pay % 25 derken, otomotiv sektrnn pay % 5i gememitir. 2001 yl verilerine gre ise, tat aralar retimi toplam yatrm teviklerinin % 6,6sn alrken, demir-elik sektr %14,2sini, tekstil sektr ise % 10,3n almtr. Liberalleme sonrasnda ama, ekonomiyi d rekabete amak ve dnya pazarlaryla entegrasyonu salamak olduu halde, otomotiv sektrn d rekabetten koruma politikas devam etmitir. Yerli ekonomi politikalarnda olmasa bile yabanc yatrmlar asndan otomotiv sektr dier retim alanlarna gre ok avantajl bir durumdadr. thal ikamesi politikalar dneminde Avrupal reticilerden teknik destek alnarak kurulan otomotiv sektr, liberalleme ve zellikle Gmrk Birlii sonrasnda belki de en ok dorudan d yatrm alan sektr haline gelmitir. Yatrm teviklerinde ihracat ve yerli girdi kstlamalarnn kaldrlmas, zellikle yeni model retiminde yatrmlar artrm, hem ana sanayide hem de yan sanayide nemli lde d yatrm ve yabanc ortaklklar balamtr. Kurulu aamasnda sektr, yabanc firmalar ile lisans anlamalar veya ortaklklar ile oluturulmutur. Bugn ana sanayinde retim yapan toplam 17 reticiden 9 tanesi Avrupa Birlii meneli firmalarla, dierleri ise ABD veya Uzakdou meneli firmalarla ortaktr. En ok yeni firma 1960 ve

1970li yllarda kurulmu, sektrde en yksek retim art hz bu dnemde gereklemitir. 1970 sonlar ve 1980lerde yabanc sermayenin gelii yavalam ve hi yeni ortaklk kurulmamakla birlikte, almakta olan firmalara iki yeni retim iletmesi eklenmi ve bir de yeni lisans anlamas yaplmtr. 1990 sonras, zellikle Gmrk Birlii anlamas ve olas Avrupa Birlii yelii ile sektre yabanc sermaye giriinde nemli artlar olmu ve zellikle Avrupa Birlii dnda kalan lkelerden yeni ortaklklar iin yatrmlar gelmitir5. Yabanc sermaye, ana sanayinin yan sra yan sanayine de artan bir ilgi gstermektedir. 2002 itibariyle nemli bir ksm Avrupa Birlii lkelerinin reticileri ile yaplan yabanc ortakl 185 tane irket bulunmaktadr. Bu ortaklklarla teknoloji, insan kaynaklar ve know-howa yatrm yaplmakta, tasarm ve rn geliimi ile ilgili hamleler gzlenmekte ve dnya pazarlarnda rekabet edebilecek reticiler yaratlmaktadr. Bugn baz dnya reticileri ile ibirlii yapan, ortak-tasarmc konumunda olan firmalar bulunmaktadr.6 Gncel verilere gre Trkiyedeki toplam dorudan yatrmn (% 6,5i ana sanayiine ve % 4 ise yan sanayiine olmak zere) %10,5i otomotiv sektrndedir. Yabanc ortaklarn paylar son yllarda artmaya devam etmektedir7,8., Dorudan yatrmdaki nemli sramalar ounlukla AB dndaki lkelerden kaynaklanmakta ve Gmrk Birliine girildii tarihlere rastlamaktadr. Trkiyedeki i talep potansiyeli deerlendirildiinde ise kii bana den toplam ara saysnn, 1000 kiiye 60 ara ile, benzer gelir seviyesinde lkelerde bunun kat olan dzeye ulamad grlmemektedir. AvrupaKuzey Amerikada ise bu oran her bin kiiye 500 ila 600 ile daha yksektir9.
Bunlar Toyota, Honda ve Hyundai firmalardr. Yatrm lisans alan firma says 1980-85 dneminde 20, 1985-90 dneminde 40 ve 1990-95 dneminde 99 olmutur. Sadece 2001 ylnda, krizli bir dnem olmasna karn, ana sanayinde 21, yan sanayinde de 51 firma olmak zere toplam 72 firma yatrm lisans almtr. T.C.Babakanlk. Hazine Mstearl. Yabanc Sermaye Raporu., eitli yllar. 7 Dier sektrlerle karlatracak olursak, byklk srasyla toplam yabanc dorudan yatrmn, Dier Kimyasal rnler % 5.18ini, Gda Sanayi %3.49unu, ve Enerji sektr ise % 2.24n almtr. 8 Dier lkelerle karlatrldnda, Brezilya otomotiv sanayi 1995 ylnda toplam 4.5 milyon dolar civarnda dorudan d yatrm alm ve bu imalat sanayindeki toplam dorudan yabanc sermayenin %15i etmektedir. Arjantindeki otomotiv sektr 1994-96 ylnda lkeye gelen 2 milyar dolar dorudan d yatrmn %15ini alm ve 1997 yl verilerine gre Taylanddaki otomotiv sektr 2,5 milyar dolar toplam d yatrm almtr. Bu miktar, lkedeki toplam dorudan yatrm stokunun %11ine eit olmaktadr 9 Otomobil Sanayi Dernei (OSD) raporlarndan alnan verilere gre hesaplanmtr.
5 6

111

Talep dklnn nedenleri arasnda nceki dnemlerde uygulanan kstlayc ticaret politikalar, ok yksek seviyelerdeki koruma oranlar, dnya pazarlarna gre yksek olan yakt ve vergi giderleri, ara alm ve kullanm maliyetlerinin ok yksek olmas saylabilir. Bu veriler, Trkiyede kullanlmayan bir otomotiv i talep potansiyelinin olduunu gstermektedir. IV. Otomotiv Sektrnn hracat Potansiyelinin Deerlendirilmesi: Otomotiv sektrndeki ihracat atlmnn Trk ekonomisine ne katks olur? Sektrdeki ihracat ekonomik byme hamlesinin itici gc olabilir mi? Btn bu sorulara otomotiv sektrnn dnya pazarlarndaki greli konumu ile cevap verilebilir. Bir baka deyile, sektrn dnya pazarlarndaki rekabet gc sektrn geleceine k tutacaktr. Rekabet gc ise maliyetler, retim kapasitesi, kalite, datm ve pazarlama konusundaki greli baarlar ile belirlenecektir. Trk otomotiv sektrnn karlatrmal pozisyonunu zellikle maliyetler zerinde durarak inceleyebiliriz. lkemiz, otomotiv konusunda balca iki grup lke ile rekabet etmektedir. Bunlardan birincisi eski reticiler diyebileceimiz, uzun zamandr otomotiv pazarlarnda retim yapan, dnya pazarlarnn balca ihracatlar olan, teknoloji ve sermayenin esas merkezleri ve Trkiyedeki yabanc ortaklklarn ana firmalarnn bulunduu lkelerdir. Bu grubu balca ABD, ngiltere, Almanya, talya, Fransa, spanya ve Japonya oluturmaktadr. kinci grup lke ise yeni otomotiv reticileridir ki bunlar ounlukla gelimekte olan lkelerde, otomotiv retimlerine ithal ikameci politikalar zamannda balam, son yllarda ihracat pazarlarna giren ve eski reticilerden byk lde sektrel yatrm alan lkelerdir. Bu snfta verileri yeterli olan lkeler Meksika, Gney Kore, Endonezya, Malezya, Arjantin, Tayland, Hindistan ve Filipinlerdir. Maliyetleri etkileyen nemli faktrlerden birisi ii bana den retim miktar ile llebilen igc verimliliidir10. Trkiye ve dier lkelerdeki otomotiv reticileri karlatrldnda, Tablo 3te birinci kolonda Trkiyedeki otomotiv iisinin eski retici konumundaki lkelerdeki iiden ortalama te bir orannda daha az otomobil rettii grlmektedir. lkeler baznda tek tek incelendiinde ise otomotiv iisi, Trkiyedeki
10

112

Her lke iin olan verimlilik ls Trkiyenin verimliliinin baz alnd bir endekse evrilmitir. Bu greli verimlilik ls, olarak tanmlanm ve endeks Trkiye iin 100.0 deerini almaktadr.

otomotiv iisine kyasla Japonyada yedi, ABDde , spanya, Almanya ve talyada iki ve ngilterede bir buuk kat rn retmektedir. Yeni otomotiv reticilerine bakldnda Trkiyedeki ii verimlilii biraz daha stn gibi grnmektedir. Fakat bu yeni lkeler arasnda Meksika, Arjantin, Gney Kore gibi ii verimlilii Trkiyenin 1,5 2 kat olan reticiler vardr. Bunlarn dndaki Malezya, Tayland, Filipinler, Endonezya ve Hindistan gibi lkelere gre Trkiye verimlilik konusunda avantajl durumdadr ve ii bana daha fazla retim yapld gzlenmektedir. i gc verimliliinin dk retim maliyetlerine dnebilmesi iin, ii cretlerinin benzer olmas gerekmektedir. Fakat otomotiv sektrndeki ii cretleri, lkeler arasnda ok byk farkllklar gstermektedir. Daha retken iiye daha yksek maa deyen reticiler ii verimlilii konusundaki avantajlarn kaybedebilecektir. Bu sebeple, rekabet gc konusunda bir sonuca varabilmek iin ii verimliliinin yannda ii cretlerinin de karlatrlmas gerekmektedir11. Otomotiv sektr greli reel cret
Tablo 3: Trk Otomotiv Sektrnn Greli Poziyonu

113

11

Greli ortalama cret endeksi

tanmlanm ve bu endeks

Trkiye ve reel cretlerin ayn olduu lkeler iin 100.0 deerini alacaktr.

karlatrlmasnda, tablonun ikinci kolonunda grld zere, eski reticilerde cretler Trkiyeye gre buuk kat yksektir. Yeni reticilerde ise cretlerin Trkiyedeki cretlerden ortalamada daha dk olmasna ramen, Gney Kore, Arjantin ve Meksika gibi baz lkelerde cret seviyelerinin Trkiyeden yksek olduu gzlenmektedir. Trkiyeden yedi kat verimli olan Japonya, reel cret dzeyi Trkiyenin be kat olduundan maliyetler asndan halen avantajl bir durumda iken; Trkiyeden kat verimli ABD drt kata varan reel cret dzeyi ile verimliliin getirdii avantajn yksek cretlerle kaybetmektedir.
114

gc verimliliinin ve greli cret verileri kullanlarak karlatrmal stnlk diye adlandrlabilecek bir endeks tretilebilecektir:

Bu endeks temel olarak daha retken olan iiye ne kadar cret deniyor sorusuna cevap olacak ve her lkede bir dolar karl alnan i gcnn ne miktarda retim yaptn gsterecektir. Tablo 3n nc kolonunda yer alan bu karlatrma, Trkiyenin Japonya haricindeki btn eski reticiler karsnda stnlnn olduunu gstermektedir. rnein ayn maliyetteki otomotiv iisi Trkiyede 100 birim mal retirken talyada 39, Almanyada 44, ngilterede 52, ABDde 69 ve spanyada 76 birim mal retmektedir. Trkiyenin bu stnl genel olarak yeni reticiler iin geerli deildir, zira bu lkeler grup ortalamas olarak 137 birim mal retmektedirler. Bu grup ierisinde Endonezya, Filipinler, Malezya, Meksika ve Taylanddaki otomotiv reticileri Trkiyedeki reticilere gre avantajl durumdadrlar. Baktmz yeni retici lkeler arasnda sadece retiminin byk bir ksmn ihra eden ve gelimilik dzeyi eski reticilere benzer bir konumda olan Gney Korenin ve daha ok i pazara ynelik greli olarak kapal bir ekonomiye sahip olan Hindistann Trkiyeden daha az avantajl olduu gzlenmektedir. Uluslararas sermaye hareketleri iin ok nemli olan ii maliyetlerine gre Trkiyedeki otomotiv sektrnn yatrm yaplmas gereken ve birok lkeden daha avantajl durumda olduu ortaya kmaktadr. Rekabetin tek art veya belirleyicisi emek maliyetleri deildir. Trk otomotiv sektrnn greli durumunu deerlendirirken sermayenin pay da nemli bir etkendir. Sermayenin katma deer iindeki pay

karlatrldnda (drdnc kolonda gsterilen) Trkiyenin yine birok lkeye gre daha yksek sermaye pay ile avantajl durumda olduu grlmektedir12. zellikle eski reticilerde sermayenin katma deerdeki pay Trkiyedeki sermayenin paynn ancak % 68idir. Yeni reticilerin ouna gre byle bir avantaj gzlemlenmemektedir. Birok yeni reticide sermaye, Trkiyede aldnn yzde 1i ila 20si arasnda daha fazla pay almaktadr. Rekabeti olabilmenin bir dier koulu da, ihracat olabilmek iin de gerekli olan, retim kapasitesi artdr. Tablo 3n son kolonunda kstl veri ile sabit sermayeye yaplan yatrm lkeler arasnda karlatrlmtr. Genel olarak eski reticilerin Trkiyedeki otomotiv reticilerinden daha az, yeni reticilerin ise daha ok yatrm yaptklar saptanmtr13. rnein Gney Kore, Trkiyenin iki misli hzda yatrm yapmakta ve kapasitesini artrmaktadr. Btn bu veriler, Trk otomotiv sanayisini zellikle eski reticilere gre avantajl ve rekabet edebilir durumda gstermektedir. Ancak Endonezya, Malezya, Meksika ve hatta Tayland gibi baz yeni reticilerin, daha yksek verimlilik ve sermaye pay, dk i gc maliyeti ve hzl byyen kapasite gibi olanaklar sunduklar grlmektedir. V. Trkiye Otomotiv Sektrndeki hracat Kapasitesi: hracat yapabilme maliyetler yansra talebi karlayacak yeterli retim kapasitesinin varlna da dayanmaktadr. Bir lkenin ihracat kapasitesini deerlendirirken, gemite ne kadar kapasite ile retim yapt, ne kadarn ihra ettii ve eitli yerli talep koullarnda firmalarn dnya pazarlarna ne kadar ara ihra edebileceklerini incelemek gerekir. Trk otomotiv ana sanayinde 2001 ylnda, retimde ortalama %22,08lik bir kapasite kullanlm ve toplam retimin ortalama %39,13 ihra edilmitir. Bir baka deyile, retim kapasitenin % 11i ihra edilen mallarn retiminde kullanlmtr. Bu almada, firma baznda veriler kullanlarak, her firmann yapabilecei toplam ara ihracat says, potansiyel ihracat gelirleri ve istihdam miktarlar
12

115

Sermayenin katma deer iindeki pay veya bir anlamda kar oranlar iin

eklinde tanmlanan endeks Trkiyedeki sermayenin katmadeer iindeki paynn ayn olduu lkelerde 100.0 deerini alacaktr.
13

Greli yatrm endeksleri

olarak tanmlanm ve Trkiye ile ayn hzda sabit sermaye yatrm yapan lkelerde bu endeks 100.0 deerini alacaktr.

eitli yerli talep senaryolar iin hesaplanmtr. Her firmann kapasitelerini yaklak %75 orannda kulland daha iyimser bir durum varsaylm ve yerli talep iin farkl senaryo tasarlanmtr: a) Toplam retimin % 30nun lke iinde tketilmesi, b) Toplam retimin % 50sinin yerli tketime gitmesi c) Toplam retimin % 70 yerli tketimde kullanlmas. Bu senaryo altnda her firmann yarataca ara ihracat arz, 2001 fiyat dzeyleri ile elde edilecek ihracat gelirleri hesaplanm ve sektr iin zet deerler aadaki Tablo 4te sunulmutur:
116

Tablo 4: Alternatif Yerli Talep Senaryolar ile hracat Arz Potansiyelizet Tablosu

*Tablodaki deerlerde yalnzca ana sanayinin rettii aralar bulunmaktadr ve yan sanayi ihracat potansiyeli hesaplamalara dahil edilmemitir

Mevcut retim kapasitesi ile retimi ve ihracat artrmak mmkndr. Bu koullar altnda i talebin yksek olmas ile ihracata ayrlacak mal arz azalacaktr. Eer retimin sadece % 30u yerli tketime ayrlrsa, 17 firma toplam 498 bin ara ihra edebileceklerdir. Bu koullar altnda sektrn ihracat geliri 2001 fiyatlar ile 5,6 milyar dolar olarak gerekleecektir. Bu da imalat sanayi toplam ihracatnn % 16,16sna eit bir deerdir. Ana sanayi firmalar bu senaryoda toplam 57,6 bin kii istihdam edecektir ki, bu da 2001ylnda sektrde gerekleen istihdamnn yaklak %116 orannda artmas anlamna gelmektedir. Alternatif tketim senaryolarnda ise retimin %50sinin ieride tketilmesiyle, 335,8 bin ara ihra edilebilecek ve 3,74 milyar dolarlk ihracat geliri oluacaktr. retimin % 70inin dhilde tketilmesi halinde ise 215 bin ara ihrac ve 2,4 milyar dolar ihracat geliri sz konusu olmaktadr. Bu ihracat miktarlarna hali hazrda mevcut retim kapasitesi ile ulamak mmkndr. Benzer gelir seviyesindeki lkelerin yaptklar ihracat

miktarlar (rnein Meksika -1997 ylnda 984 bin-, Brezilya -412 bin-, ve Arjantin -208 bin-) gz nne alndnda, yukarda Trkiye iin tahmin edilen potansiyel ihracat miktarlarnn dnya pazarnda alc bulma olaslnn olduu grlmektedir. VI. Dnya Otomotiv Pazarnn Durumu: Trk otomotiv reticilerinin uluslararas rekabet gcn ve geleceklerini deerlendirirken dnya otomotiv pazarnn durumunu da gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Dnya piyasalarnn durumu ile ilgili en nemli nokta, gelimekte olan lkelerin otomotiv rnleri pazarndan ald payn olduka dar olmasdr. Toplam dnya retiminin %59 u ABD ve Avrupa Birlii lkeleri tarafndan, %22si Japonya ve %4 de Gney Kore tarafndan retilmektedir. Sanayilemi lkeler, toplam ihracatlarnn %85ini yine bu lkelere, %12sini gelimekte olan lkelere yapmakta; toplam ithalatlarnn ancak %7,2sini gelimekte olan lkelerden almaktadrlar. Gelimekte olan lkeler ise ithalatlarnn ancak %17,8ini dier gelimekte olan lkelerden almaktadrlar. Bu da bize otomotiv sektrnde yeni reticileri olduka dar bir pazarn ve rekabeti koullarn beklediini gstermektedir. Bu dar pazarlara girebilmi yukarda bahsedilen oranlarn dnda portre izebilen Gney Kore, Tayland, Filipinler, Meksika, Arjantin ve Brezilya gibi lkeler de vardr. Bunlar dnya pazarlarna girmeyi ve rekabet etmeyi baararak, ihracatlarnn ok nemli bir payn sanayilemi lkelere yapmlardr. Btn bu lkelerin ortak zellii, byk otomotiv reticileri ile stratejik ortaklklar kurup otomotiv rnlerini byk irketlerin retim ve datm alarnn bir paras olarak gelimi lke pazarlarnda satabilmeleridir. Trkiyenin pazar paynn son yllardaki geliimini incelemek ve dnya pazarlarndaki dier gelimekte olan lkelerin pazar paylaryla karlatrmak mmkndr. Gelimi lke pazarlarnn gstergesi olarak OECD lkelerinin otomotiv rnleri ithalat aratrldnda, son be yldaki verilere gre, Trkiye 1995 ylnda OECD lkelerinin toplam ithalatnda %0,12 olan payn ikiye katlam ve Gmrk Birlii sonras, 2000 ylnda %0,279a karmtr. (Tablo 5) lke baznda bakldnda ise incelenen lkeler arasnda Trkiyenin ithalatndan en byk pay ald lkenin, ancak %1,26ya ulaan pay ile, Fransa olduu gzlenmektedir. Trk otomotiv rnlerinin paynn yksek olduu dier lkeler talya ve Almanyadr. Bu gruptaki lkelerin hi birisininin toplam itihalatnda Trkiyenin belirleyici bir pay yoktur. Dier gelimekte olan lkelerin otomotiv rnlerinin OECDnin ithalatndaki

117

paylarnn (Meksika (%7,9), Gney Kore (%2,24) ek Cumhuriyeti (%0,81), Polonya (% 0,44) ve Brezilya (%0,32) gibi) Trk otomotiv rnlerinin payndan daha yksek olduu grlmektedir. Bu adan deerlendirildiinde ihracat rakamlar olarak baarl grnen Trk otomotiv rnleri pazar pay asndan henz vazgeilemez bir konuma ulaamamtr.
Tablo 5: Baz gelimi lkelerin ithalatnda Trk otomotiv rnlerinin pazar pay

118

Kaynak: Yazarn hesaplamalar

VII. Sonu: Dnyada bugn, hzla deien, yksek teknoloji ile retim yapan, az saydaki okuluslu otomotiv reticisi dnya otomotiv pazarn paylamaya ve lek ekonomilerinden daha fazla faydalanmaya almaktadrlar. Bu amala birok lkede yerli reticilerle stratejik ortaklklar yaratlarak, dnyaya yaylan teknoloji, datm ve pazarlama alar kurulmaktadr. Bu koullar altnda rekabet etmesi gereken Trk otomotiv sektr, bugn iin belli bir rekabet gc elde etmi grnmektedir. Bu rekabet gc, dk verimlilik ve dk cret ikilisi ile yaratlan emek maliyeti avantaj, sermayeye greli olarak katma deerden verilen yksek pay ve yabanc dorudan yatrmlar ile yaratlan rekabeti dzeyde bir retim kapasitesi ile elde edilmitir. Sonu olarak, son yllarda otomotiv sektrnn ihracat nemli bir ivme kazanmtr. Gelecekteki ihracat potansiyeli ise, dnyadaki dier baarl rnekler gibi uluslararas teknoloji, retim ve datm ann ierisinde olmasna, bu amaca ynelik stratejik ortaklklar kurabilmesine baldr. Bir baka deyile, zellikle otomotiv ve benzer zellikleri tayan sektrlerde gelecek, yabanc sermayenin ynne ve ekonomik, kurumsal yapnn bu amaca uygun olup olmamasna baldr.

Kaynaka: Arzanli, A. (1995) Trk Otomotiv Sanayinin Tarihsel Geliimi, Turkish Automotive Manufacturers Association, stanbul. Balassa, B., Trade Liberalization and Revealed Comparative Advantage, The Manchester School of Economic and Political Studies, pp. 99123, Vol. 33, No.2. General and Statistical Information Bulletin of Turkish Automotive Manufacturers, Part 1 and Part 2, Automotive Manufacturers Association, (OSD) 2002. Industrial Demand and Supply Balance Database, 2002, 4 Digit level of ISIC (Revision 2) Code, UNIDO. Industrial Demand and Supply Balance Database, 2002, ISIC Revision 3 Code, UNIDO. Industrial Statistics Database, INDSTAT4 2001, 4-Digit level ISIC (Revision 2) Code, Statistics and Information Network Branch, UNIDO International Annual Trade Statistics of (Organization of Economic Corporation and Development (OECD), CD-ROM, 2001 Kaminsky B. and Francis Ng., Trade and Production Fragmentation: Central European Economies in EU Networks of Production and Marketing, Policy Research Working Paper xxx, The World Bank. Karayollar Tatlar malat Sanayii, zel htisas Komisyonu Raporu, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, DPT, Ankara, 2001. Lim, L. Y.C., Foreign Investment in The Automobile Industry in Foreign Direct Investment and Industrialization in Malaysia, Sinapore, Taiwan, and Thailand, OECD, Paris , 1991.

119

Otomotiv Sanayiinde D Ticaret (1992/2001) Yllar GTIP 87.00 DIE Verileri Automotive Manufacturers Association, (OSD) 2002, stanbul, April 2002. Otomotiv Sanayii Firmalarnn 1963-2001 Yllar Arasndaki Model Baznda retimleri, 2002/3 Automotive Manufacturers Association, (OSD) 2002, stanbul, February 2002. Otomotiv Sanayi Sektr, stanbul Sanayi Odas Meslek Komiteleri, Sektr Stratejileri Gelitirilmesi Projesi, 2002/4, stanbul Sanayi Odas, stanbul, 2002. Report on Foreign Direct Investment, 2001, Treasury, www.hazine.gov.tr /stat/yabser/ Report on Foreign Direct Investment, 2002 April, Treasury, www.hazine. gov.tr/stat/yabser/ Tezer, E., Ekonominin Dinamosu: Otomotiv Sanayii, pp. 22-31, Gorus, TUSIAD, Istanbul, Sept/Oct 1999. The Competitiveness Challenge: Transnational Corporations and Industrial Restructing In Developing Countries, Chp. 5, United Nations Conference on Trade and Development, United Nations, New York Geneva, 2000

120