Kenan Sungur KPSS Tarih PDF

iSLAMiYET NCESi TRK TARiHi
Trk kelimesine ilk olarak MS 5. yy da bir Pers metninde rastlanmtr. Trk adnn anlam hakknda en geerli grler tremek ve treli anlamndadr. Asl anlam ise eski Trke bir belgeden anlalmtr. ( Gl Kuvvetli ) Trklerin ilk anayurdu Orta Asyadr. Orta Asya; o Douda Kingan ( kadrgan ) Dalar, o Batda Hazar Denizi ve Aral Gl, o Kuzeyde Altay Dalar ve Sibirya ovalar, o Gneyde ise Karanlk ve Hindiku dalar arasndaki blgedir. Youn olarak yaanlan blge ise TKEN blgesidir.
Trklerin Gebe Bir Yaam Srmelerinin Sebepleri:

gibi sebepler Trkleri
Tarma elverili topraklarn azl, Yalarn ve rmak sularnn yetersizlii hayvancla ve gebe hayata zorlamtr.
ORTA ASYA UYGARLIININ GENEL ZELLiKLERi

Corafi konumun elverisizlii, Trklerin Yakn Dou uygarlklaryla tanmalarn engellemitir. Tabiat artlar ve gebe yaam Trklerin tekilatlk ve askerlik alanlarnda gelimelerini salamtr. Gebe yaam nedeniyle Trk devletleri ok de iik blgelerde kurulmutur. Trk tarihini btnyle incelemek zordur. nk Trkler, egemenlik altna aldklar uluslarla i ie yaamlardr. Savalarnda ve fetih anlaylarnda smrgeci dnce yoktur. Derebeylik anlay ve sosyal snflar yoktur. ( Toprak mlkiyetinin devlete ait olmas ve gebe yaam nedeniyle )
ORTA ASYA TRK GLERi

Balca gler ine,Hindistana,OrtaAvrupaya ve Anadoluya yaplmtr. Sebepleri: iklimin deimesi, kuraklk, rmaklarn kurumas, Tarma elverili topraklarn azl, Bulac hayvan hastalklar, Trk boylar arasndaki mcadeleler, Nfusun hzla artmas, inin askeri ve siyasi basklar, Yeni blgeler fethetme arzular.
Glerin Sonular: Trk kltr ve uygarl geni blgelere yayld. Trk kltrnn gnmze kadar ulamasn salad. Avrupaya g edenler yerleik kltrler iinde eridiler.
GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter
Trkler gittikleri yerlerde ta devrini yaayan topluluklara ekip bimeyi, hayvanlar evcilletirmeyi ve maden ilemeyi rettiler. Orta Asyada kalan Trkler ilk Trk Devletini kurdular. Kavimler G balad.
Orta Asyada y aam kltrler;
Afanasyevo Andronova Tagar iSKiTLER ( SAKALAR )
Kelteminar Karasuk Anav
Orta Asyada yaayan ilk Trk topluluudur. Alp Er Tunga ve u destanlar iskitlere aittir. Bir tr mezar ta niteliinde olan balballar iskitlerde yaygnlk gstermitir. Orta Asyada at evcilletiren ilk Trk topluluudur.
BYK ( ASYA ) HUN iMPARATORLUU ( M 4. YY MS 3. YY ) Tarihte bilinen ilk Trk devletidir. Orhun ve Selenga rmaklar arasnda yaamtr. Hunlara ait ilk belge M 318 ylna ait inlilerle yaplan bir anlamadr. Bilinen ilk hkmdar Teomandr, en parlak dnemi Mete dnemidir. Ekonomik nedenlerle ( hzl nfus art, kuraklk vb ) ine ynelmeleri, in seddinin yaplmasna yol amtr ( M 214 ) Tarihi ipek Yolunu denetim altna almlardr. ( Trk in mcadelesinin temel nedeni ) Meteden sonra devlet paralanmtr. Nedenleri: lke topraklarnn prensler arasnda paylalmas. ipek Yolu egemenliinin ine gemesi. inin entrika ve basklar. Baa geen hkmdarlarn yetersizliidir.
NOT: Trklerin ine y erlememelerinin nedeni, kalabalk ve yerleik in kltr iinde benliklerini kaybetme endiesidir. NOT: Trk hkmdarlarnn inli prenseslerle evlenmelerinin nedeni, in imparatoru ve evredeki dier hkmdarlara stnlklerini kabul ettirme dncesidir. Hunlar M 48de Kuzey ve Gney Hunlar olarak 2ye ayrldlar. Kuzey Hunlar 150lerde Mool asll Sien Pi ve inliler tarafndan ykldlar. Gney Hunlar ise 300lerde inliler tarafndan ykldlar.
KAViMLER G eitli nedenlerle Hazar Denizinin kuzeyinden Orta Asyay terk eden Trklerin ( Hunlar ), barbar kavimleri ( Gotlar, Alanlar, Vandallar, Sevler vb ) daha batya ge zorlayarak, Avrupann dengesini bozmalar olaydr. SONULARI Roma imparatorluu ikiye ayrld ( 395 ) ve Bat Roma imparatorluu ykld ( 476 ) Avrupada yaklak yz yl sren karklk dnemi balad. Merkezi krallklar ykld ve Derebeylik ( Feodalite ) rejimi ortaya kt. Avrupada kilise ve papalk nem kazand. Skolstik ( dine dayal ) dnce Avrupaya egemen oldu. Slav Cermen kavimleri birbiriyle kaynaarak, bugnk Avrupa millet ve devletlerinin temellerini oluturdular. Hristiyanlk barbar kavimleri arasnda hzla yayld. Avrupaya gelen Hunlar, Avrupa Hun Devletini kurdular. Avrupallar onluk sistem ve devlet idare tekilatn Avrupa Hun Devletinden rendiler. ilk an sonu, Orta an balangc kabul edilir. AVRUPA ( BATI ) HUN DEVLETi ( 375 476 ) Avrupada kurulan ilk Trk devletidir. Kurucusu Balamir, kurulduu yer Macaristandr. Atilla dneminde douda Ural Dalarndan, batda Man Denizine kadar uzanan byk bir devlet kurdular. Atilla nce Bizans zerine 2 sefer yaparak, Margus ve Anatolios anlamalarn yapt. Bizans dize getirdikten sonra 451 Galya ve 452 italya seferlerini yapt. Avrupa Hunlar Trk ordu sistemini ve devlet ynetimini Avrupallara rettiler. Anadoluya ilk Trk aknlarn gerekletirdiler. I. GKTRK DEVLETi ( 552 630 ) Tarihte Trk ad ile kurulan ilk devlettir. 552de Bat Trkistanda kurulmutur. ( merkezi tken ) Avarlara kar ayaklanan Bumin ve istemi kardeler tarafndan kurulmutur. Orta Asyada kurulan en byk Trk Devletidir. Ergenekon destan bu devletin kuruluunda nemli bir kaynaktr. Trklerde ilk kez millet duygusuna yol amlardr. Trklerde ilk alfabe ve posta tekilat oluturmulardr. Bizans ile iyi ilikiler kurmulardr. Bu ilikiler; Dou ve bat kltrlerinin birbirini tanmasna, Sasani Devletinin zayflamasna yol amtr.
Gktrk devleti 581 ylnda; in entrikalar, Miras geleneinin taht kavgalarna yol amas gibi nedenlerle ikiye ayrlmtr. Dou Gktrkleri, 630da in egemenliine, Bat Gktrkleri ise nce in, sonra Trgi ve Arap egemenliine girmilerdir. NOT : Ykldktan sonra ine kar ayaklanarak, yeniden bamszln elde eden devlet GKTRKLER DiR. II. GKTRK ( KUTLUK ) DEVLETi ( 681 745 ) 681DE Kutluk ( ilteri ) ve veziri Tonyukuk tarafndan kurulmutur. ( Yenisey Blgesi ) I. Gktrk Devletinin devamdr. ini yeniden vergiye balamlardr. Vatan ve millet uuru en st dzeydedir. Trk tarihini aydnlatan ilk yazl kaynaklar ( Orhun Antlar ) bu dneme aittir. Orhun Antlarnn zellikleri: Trk dili, edebiyat ve tarihinin en eski yazl kaynaklardr. Trklerin kendi elleriyle braktklar ilk yazl kaynaklardr. En nemlileri Bilge KAAN, KLTiGiN ve vezir TONYUKUK adna dikilmitir (720 35) Trk hitabet sanatnn ilk rnekleridir. Bilge Kaann yeeni Yollug Tigin tarafndan yazlmtr ( 1893te Danimarkal Trkolog Wilheim Thomsen tarafndan okunmutur. ) inin basksyla zayflayan Kutluklar, Karluk ve Basmillerin yardmyla Uygurlar tarafndan yklmtr. UYGURLAR ( 745 840 ) Karluk, Yama ve iil Trklerince kurulmutur. ilk yerleik yaama geen Trk topluluudur. ilk ehir kuran Trk topluluudur. Tarm ve ticaretle uramlardr. ilk kez din deitiren Trk topluluudur. ( Maniheizm ) Manihezim dini savalk yeteneklerini kaybetmelerine yol amtr. Uzakdou lkeleri ve iranla yakn ilikilerde bulunmulardr. ( Budizm ve Zerdluk dinlerine de inanmlardr ) Kendilerine zg 14 harfli alfabeyi kullanmlardr. inlilerle etkileimleri sonucu Kt ve Matbaay kullanmlardr. Moollarn nemli bir blmnn Trklemesini salamlardr. Minyatr sanatnn ilk rneklerini yapmlardr. Mimari, ehircilik, manastr ve saray yapmnda gelimilerdir. Krgzlar tarafndan devletlerine son verilen Uygurlar, kitleler halinde rgtlenerek iki ayr devlet kurmulardr. ( Turfan ve Dou Trkistan Uygurlar )
4
DiER TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI KIRGIZLAR Gnmzde hala yaayan Trk kavimlerinden biridir. Manas Destan ve Yenisey Kitabeleri Krgzlara aittir. SiBiRLER 5 ve 6. yy da Bat Sibirya ve Kafkaslarda yaadlar. Avrupa Hunlarndan sonra Anadoluya ikinci gerekletirdiler. AKHUNLAR Bat Hunlarnn Bat Trkistana yerleen koludur. Gktrk Sasani ibirlii sonucu yklmlardr. KARLUKLAR islamiyeti kabul eden ilk Trk topluluudur. II. Gktrk ( Kutluk ) devletinin yklnda nemli rol oynamtr. Talas Savanda Abbasileri destekleyerek, Orta Asyann inlilemesini nlemilerdir. ilk Trk islam devleti olan Karahanllarn kuruluunda nemli rol oynamlardr. TRGiLER 7.yy da Bat Trkistanda kurulmutur. Emevilerle ( Araplarla ) mcadele etmilerdir. Uygurlardan sonra yerleik hayata geen ikinci Trk topluluudur. Trklerde ilk kez paray kullanmlardr. Trk aknlarn
AVARLAR 552de egemenlikleri altndaki Gktrklere yenilerek batya g etmilerdir. Macaristana yerleerek, Balkanlarn byk blmne egemen olmulardr. istanbulu iki kez kuatmlardr ( 619 626 ) HAZARLAR 6. yy da Kafkaslara egemen olmulardr. Musevilik dinini benimseyen ilk ve tek Trk topluluudur. Hz. Osman dneminde Araplar Kafkaslarda durdurmulardr. ( islamiyetin Orta Asyada yaylmasn nlemilerdir ) BULGARLAR 7. yy da Karadenizin kuzeyinde bir devlet kurmulardr. Hazarlarla mcadele sonucunda ikiye ayrlmlardr ( Tuna ve Kama Bulgarlar ) Tuna Bulgarlar Hristiyanl benimseyerek, Slavlatlar. Kama ( itil Volga ) Bulgarlar ise islamiyeti benimseyerek, kltrel varlklarn korudular ( Kazan Trkleri )
MACARLAR 9. yy sonlarnda bugnk Macaristana yerletiler. Zamanla Hristiyanl benimsediler ( Osmanllar tarafndan ykldlar ) PEENEKLER Dou Avrupaya yaplan son glerde yer aldlar. Bizans ve Ruslarla mcadele ettiler. Bamsz bir devlet kuramadlar. ( Bizans ordusunda cretli askerlik yaptlar ) KIPAKLAR 10. yy sonlarnda Dou Avrupaya geldiler. Bizans ve Ruslarla mcadele ettiler. ( nl Rus igor Destanna konu oldular ) Mool saldrlar sonucu ykldlar. OUZLAR Trk boylar iinde en aktif ve nemli rol oynayan Trk boyudur. Srekli batya g etmilerdir. Karadenizin kuzeyinden batya g edenlere Uz ad verilmitir. Uzlar, Malazgirt Savanda Bizans ordusunda cretli askerlik yapmlardr. Hazar Denizinin gneyinde kalanlar ve bu yoldan g edenler ise islamiyeti benimsemilerdir. Ouzlar, Hun, Trgi, B. Seluklu, A. Seluklu, Akkoyunlular, Karakoyunlular ve Osmanl Devletini kurmulardr. iLK TRK DEVLETLERiNDE KLTR VE UYGARLIK Devlet Ynetimi ( L ) Trk hkmdarlarna devleti ynetme gcnn Tanr tarafndan verildiine inanlmtr ( Kut ) Bu inan islamiyetten sonra da devam etmitir. Trklerde ilk devlet rgt Mete Han tarafndan oluturulmutur. Devlet bakanlarna HAN, HAKAN, TANHU, KAAN, iLTEBER, iDiKUT gibi unvanlar verilmitir. Hkmdarlarn eleri de ynetime katlrd. ( Katun ) lke sa sol veya dou bat eklinde ikiye ayrlarak ynetilirdi. ( ikili ynetim anlay ) KURULTAY ( Toy Kenge ), nemli devlet sorunlarnn grld bir Danma Meclisi idi. En byk yetki Kaan da olmasna ramen TRE dna klamazd. Balca hkmdarlk iaretleri OTA, TAHT, TU, DAVUL ve KOPUZ idi. Sosyal rgtlenme aile, oba, oymak, boy ve budun ( millet ) eklinde oluurdu.
6
Trk Devlet Ynetiminde Baz Grevliler YABGU ynetirdi ) TOYGUN AD : Vezir ( Ayguci de denir ) : zel bir eitimden sonra lke ynetiminde deneyim kazanmas : Kaandan sonra gelen en yksek makamdr. Genellikle veliahtlar veya hkmdar kardeleri bu makama getirilirdi. ( lkenin batsn
iin oymak veya boylara ynetici olarak gnderilen, hkmdar soyundan gelen kiilere verilen unvan. TARKAN BiTiGCi TUDUN BUYRUK YALVA YARGUCI : Asker, sivil ynetici. : Kurultay ktibi. : Vergi memuru. : Saray memuru. : Eli. : Yarg ( Hkim )
TAMGACI : D ilikileri dzenleyen memur.
lke Ynetimi lke topraklar hkmdar ve ailesinin ortak mal saylrd. Geleneklere gre lke topraklar Hakan lmeden nce prensler arasnda paylatrlrd. ( miras gelenei ) Trk Devletlerinin Ksa Srede Yklmasnn Nedenleri lkenin hkmdar ve ailesinin ortak mal saylmas ( veraset anlay ) lke topraklarnn prensler arasnda paylatrlmas. ikili ynetim anlaynn uygulanmas Federasyon tipi rgtlenmenin olmas. Sosyal Yaam Uygurlar dndaki Trklerin yaam gebeliktir. ( yar gebelik ) Yerleik dzene geen ve ilk ehir kltrn balatanlar UYGURLAR dr. Yaamlarnn temeli avclk ve hayvanclktr. Ordu Trklerde ordu millet anlay vardr. ( paral askerlik yoktur ) ilk ordu rgtn Mete Han oluturmutur. ( onlu sistem ) Onlu sisten gnmz Trk Silahl Kuvvetlerinin de rgtlenme temelidir. ( Avrupa Devletleri de bu sistemi kullanmaktadr ) Hilal ( Turan sahte ricat ) Trklerin kendilerine zg sava taktikleridir.
Din ve nan Trklerde dini inann unsuru vardr; a) ATALAR KLT: lm byklerin, atalarn ruhlarn ve onlara ait eyalar kutsal kabul etmilerdir. b) TABiAT KUVV ETLERiNE iNANMA: Doada bulunan baz gizli glere inanmlar ve aa, da, gne, ay gibi varlklar kutsal kabul etmilerdir. c) GK TANRI iNANCI: Trkler yeri g yaratan, tm canllara hayat veren Gk Tanry tek yaratc olarak kabul etmilerdir. Trkler cennet ( uma ), cehennem ( tamu ) kavramlarna ve lmden sonraki yaama inanmlardr. ( ller at ve sevdii eyalar ile birlikte gmlrler ) Gk Tanr dnda Maniheizm, Budizm, Zerdtlk, Musevilik ve Hristiyanlk gibi dinlere de inanlmtr. Trklerde Baz Dini Terimle r AMAN ( Kam, Bask ) : Din adam YU KURGAN ONGUN SAGU BALBAL Hukuk Trk hukukuna TRE ad verilirdi. En ar sular devlete kar ayaklanma, adam ldrme ve ordudan kama idi ve cezas lmd. Uzun sreli hapis cezalar uygulanmazd. ( gebe yaam nedeni ile ) Yaz, Dil ve Edebiyat Trklerin milli alfabeleri GKTRK ( Orhon ) ve UYGUR alfabeleridir. Trklerde ayrca Sod, Sryani, Brahmi, Kiril gibi alfabelerde kullanlmtr. Gebe yaamn etkisiyle szl edebiyat gelimitir. Trklere ait en eski edebiyat rnleri destanlardr; o Alp Er Tunga, u Destan iSKiTLER ( SAKALAR ) o Ouz Kaan HUNLAR o Treyi ve G UYGURLAR o Ergenekon Bozkurt GKTRKLER
:l gmme treni : Mezar : Totem ( kutsal hayvan ) : lnn arkasndan yaklan at : Mezarlarn bana kahramanlk belirtisi olarak dikilen
heykelcikler.
o Manas Ayrca; o Orhun Kitabeleri o Yenisey Yaztlar o Karabalgasun Bilim Sanat
KIRGIZLARA aittir. II. GKTRK ( KUTLUK ) KIRGIZLARA UYGURLARA aittir.
Trkler maden iletmeciliinde, zellikle demircilikte gelimilerdir. ( milli sanat ) Astronomi bilimi ile uramlardr. ( 12 Hayvanl Trk Takvimi ) Mimari, resim, minyatr, fresk ve inicilik ilk kez Uygurlarla balamtr. ( mimaride kubbeli trbe ve ke genlerinin yaratcs Uygurlardr ) Uygur minyatrleri islam sanatn etkilemitir. Trkler eyalarnda genellikle hayvan figrleri ve geometrik motifler kullanmlardr. Daha ok tanabilir eserler yapmlardr. ( Kemer tokalar, elbiseler, at koumlar, adr vb ) Trklerde gelimi maden, ta ve ahap oymacl da grlr. Trklere ait en eski sanat eseri Altay Dalar eteklerinde bulunan PAZIRIK HALISI dr. ( HUNLAR ) Uygurlara ait Altn Elbiseli Adam Heykeli madenciliin gelitiinin en nemli gstergesidir. TRK iSLAM TARiHi Trklerin islamiyeti kabul etmelerinde en nemli etkenlerden biri Talas Sava olmutur. TALAS SAVAI Nedenleri Araplarn Orta Asyadaki otorite boluundan yararlanmak istemeleri. inliler ile Araplarn ipek Yolu ve Orta Asyaya egemen olma istekleri. Araplarn Orta Asyada islamiyeti yaymak istemeleri. Sonular Sava Mslmanlar ( Abbasiler ) kazand. ( Karluk Trklerinin yardmyla ) Orta Asyann inlilemesi nlendi. ( Araplamasnn balangc oldu ) Trk Arap yaknlamas balad ve Trkler arasnda islamiyet hzla yayld. (islamiyeti kabul eden ilk Trk Topluluu Karluklardr.) Kt retimi in dnda da yaygnlat (Kltrel sonu ) ( Bir Trk ehri olan Semerkantta ilk kt fabrikas ald ) Trklerin slamiyeti Kolayca Benimsemelerinin Sebepleri islam kurallarnn Trklerin sosyal yap ve yaantsna uygun olmas. Trklerde Tek Tanr anlaynn olmas. islamdaki cihat anlay ile Trklerin fetih anlaynn birbirine uygunluu. islam ahlak kurallarnn ve cezalarnn Trklere benzemesi.
Trklerin slamiyete Hizmetleri Bizans ve Hallara kar islamiyeti korudular. iilere kar Halifelii korudular. islam Kltr ve uygarlnn gelimesini saladlar. islamiyetin geni alanlarda yaylmasn saladlar. Pakistan, Banglade, K. Hindistan, Bosna, Arnavutluk ) KARAHANLILAR Bat Trkistan ve Maverannehir blgesinde kuruldu. ( Karluk, Yama ve iil Trklerince ) Kurucusu Bilge Kl Kadir Han dr. Satuk Bura Han dneminde islamiyeti benimsediler ( Abdlkerim ) 1042de dou ve bat Karahanllar olarak ikiye ayrldlar. ( Mool asll Karahitay ve Harzemahlar tarafndan ykldlar ) zellikleri Hkmdar ve halk Trk olan ilk Trk islam devletidir. islamiyeti kabul etmelerine ramen, eski Trk geleneklerini korumulardr ( Trk islam sentezini oluturmulardr. ) Trkeyi resmi dil kabul etmiler ve Uygur alfabesini kullanmlardr. Ribat ad verilen kervansaraylar ilk defa bu dnemde yaplmtr. Dzenli posta tekilat oluturmulardr. ( Ekinci ) Medreseler kurmular ve ilk kez burslu rencilik sistemini balatmlardr. ilk Trk islam bilim ve kltr eserleri verilmeye balanmtr. KUTATGU BiLiG DiVAN-I LGAT-iT TRK ATABETL HAKAYIK DiVAN-I HiKMET GAZNELiLER Bugnk Afganistan, Horasan ve Kuzey Hindistanda yaamtr. Kurucusu Samanoullar komutanlarndan Alp Tigin, bakenti ise Afganistann Gazne ehridir. En parlak dnemi Gazneli Mahmut devridir. ( Hindistana 17 sefer yapm ve ilk kez Sultan unvann kullanmtr ) Hala Trklerince kurulmutur. Ordu ve halk ise deiik milletlerden oluuyordu. (Yklmalarnn en nemli nedeni ) Gazneli Mahmut Abbasi Halifesini bask altnda tutan ii Bveyhoullarn yendi (Halifeyi koruma altna ald.) Sultan Mesut dneminde, Seluklularla Dandanakan savan yaptlar. ( yenilerek yklma dnemine girdiler ) 1187de Afgan yerliler ( Gurlular ) tarafndan ykldlar. Yusuf Has Hacip Kagarl Mahmut Edip Ahmet Ykneki Ahmet Yesevi
( Afganistan,
10
zellikleri islamiyetin bugnk Afganistan, Pakistan ve Hindistanda yaylmasn saladlar. Farkl milletleri egemenlikleri altna alarak byk bir imparatorluk kurdular. (yklmalarnn temel nedeni) Konuma dili Trke olmasna karlk, resmi dil olarak Arapay kullandlar. Bugnk Pakistan devletinin kuruluunda etkili oldular. Kendilerinden sonraki Trk islam devletlerine tekilat alannda rnek oldular. TOLUNOULLARI ( 868 905 ) Msrda kurulan ilk Trk islam devletidir. Kurucusu Abbasilerin Msr Valisi Tolunolu Ahmettir. Ynetici kadro Trk, halk ise Araplardan olumutur. i karklklar sonucu Abbasiler tarafndan yklmtr.
AKiTLER ( iHTLER ) (935 969 ) Msrda kurulan ikinci Trk islam devletidir. Kurucusu Abbasilerin Msr Valisi Ebubekir Mehmettir. Suriye, Filistin, Hicaz ele geirmilerdir. ( Kutsal topraklara ilk kez egemen olan Trk Devleti ) Taht kavgalar sonucu, Fatmilerce yklmlardr. NOT: Tolunoullar ve ihitlerin halknn Arap olmas, ksa srede yklmalarnn en nemli nedenidir. BYK SELUKLU iMPARATORLUU ( 1038 1157 ) XI. yy da douda Seyhun rma, batda Akdeniz ve Marmara, Kuzeyde Kafkas Dalar, Gneyde Msr ve Basra Krfezine kadar egemen olmu bir imparatorluktur. islamiyeti d saldrlara kar korudular. ( Hallar, Bizans ) islam lkelerini bir ynetim altnda birletirdiler. Halifelii koruyarak devam ettirdiler. Anadolunun Trklemesini saladlar. islam uygarlnn gelimesini ve yaylmasn saladlar. Siyasi Tarih Devleti kuranlar Ouzlarn ok kolunun Knk boyudur. Bir airet devleti olarak Seluk Bey tarafndan kuruldu. ( Seluk Bey Ouz Yabgu Devletinde Suba idi ( CENT ) Devletin asl kurucusu Turul Beydir. ( ar Beyinde nemli rol olmutur ) ( 1038 de Turul bey adna Niaburda hutbe okutuldu ) TURUL BEY DNEMi ( 1038 1063 )
11
Horasan Blgesini ele geirmek amacyla Gaznelilerle savald. ( Nesa, Serahs ve Dandanakan savalar ) Dandanakan Sava (1040 ) Sebep: Gaznelilerin Seluklular Horasandan atmak istemeleri. Sonular Horasan tamamen ele geirildi. Seluklularn kuruluu tamamland. Gazneliler k srecine girdiler. Dandanakan savandan sonra Seluklu ordular iRAN, IRAK ve AZERBAYCANI ele geirdiler. ( bakent Niaburdan Reye nakledildi.) Seluklu Abbasi likileri Abbasiler, 1055te ii Bveyhoullarnn basks zerine Turul Beyden yardm istediler. Badata gelen Turul Bey, Bveyhoullarn yenerek halifeyi kurtard. Abbasiler Seluklu egemenliine girdiler. nemi; o islam dnyasnn liderli Trklere geti. o Dini ve siyasi liderlik birbirinden ayrld. ( ilk laik ynetim ) Batda Gelimeler Anadoluya ilk aknlar balad ( keif amal ) Bizansa kar PASiNLER SAVAI ( 1048 ) yapld. ( Seluklularn Anadolu iin Bizansla yaptklar ilk sava ) ALPARSLAN DNEMi ( 1063 1072 ) Taht kavgalar bastrld ( Kutalm ve Kavural isyanlar ) Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan egemenlik altna alnd ( ilk Trk Ermeni ilikisi ) Alparslann amalar; o ii Fatmi halifeliine son vermek, o Anadoluyu alp, denizlere ulamak, o Tm Trk islam dnyasna egemen olmakt. Malazgirt Sava ( 1071 ) Nedenleri Bizansn Trkleri durdurmak ve Anadoludan atmak istemesi. Seluklularn Orta Asyadan gelen Trk boylarna yurt salama dncesi. Sonular Sava Seluklular kazand. Anadolunun kaplar Trklere ald. islam dnyas zerindeki Bizans basks sona erdi. Trkiye Tarihi balad. Anadoluda ilk Trk beylikleri kuruldu.
12
Hal seferlerinin balamasna neden oldu. MELiKAH DNEMi Devletin en parlak dnemidir ( en geni snrlara ulald ) Dnemin nl devlet adam Nizamlmlktr. NOT: Nizamlmlk; Nizamiye Medreselerini kurmu, lk ikta ( toprak ) sistemini uygulam, Siyasetname adl eseri yazmtr. Batnilik hareketleri ile mcadele edilmitir ( Hasan Sabah ) Melikah adna takvim hazrland. ( mer Hayyam bakanlnda Takvim-i Celali ) Melikahn lmnden sonra taht kavgalar balad ( Berkyaruk, Mehmet Tapar, Sencer ) Son parlak dnemi Sencer dnemidir. Yklma Nedenleri Merkezi otoritenin zayflamas ( taht kavgalar ) Atabeylerin bamszlklarn ilan etmeleri Batnilerin zararl faaliyetleri Abbasi halifelerinin siyasal yetkilerini yeniden kazanma faaliyetleri Hal seferlerinin yaratt sarsnt Sultan Sencerin 1141 Katvan Savanda Mool asll Karahitaylara yenilmesi. Sivil ynetime iranllarn getirilmesi ( Trkmenlerin kstrlmesi ) Horasan Seluklular Irak Seluklular Kirman Seluklular Suriye Seluklular Anadolu Seluklular Devlet Ynetimi Eski Trk egemenlik anlay Trk islam devletlerinde de devam etmitir ( kut anlay, veraset sistemi ) Hanedan yesi melikler ynetimde hkmdara yardmc olurlard. Melikler iilerinde bamsz hareket ederlerdir ( devletin paralanmasna ortam hazrlamtr ) ehzadeler atabey gzetiminde ynetime hazrlanrlard. ( Atabeyler, devletin zayf durumunda bamszlklarn ilan etmilerdir ) Devlet ileri Divan Saltanatta grlrd. Balca alt Divanlar; o Divan ina(Tura): Resmi yazmalar. o Divan arz : Askeri iler
Byk Seluklu Topraklarnda Kurulan Devlet ve Atabeylikler Zengiler ( Musul Atabeylii ) ildenizliler ( Azerbaycan Atabeylii ) Salgurlular ( Fars Atabeylii ) Boriler ( am Atabeylii ) Begteginliler ( Erbil Atabeylii )
TRK iSLAM DEVLETLERiNDE KLTR VE UYGARLIK
13
Ordu
o Divan istifa : Maliye ileri o Divan iraf : Devlet ilerinin denetlenmesi o Divan Mezalim : Siyasi davalar halkn ikyetleri ve
Hassa Ordusu : Hkmdara bal, zel askerler ( maal sreklidir ) Tmarl Askerler(ikta): ikta toprak sistemine dayal eyalet askerleri. Gnlller : Trkmenlerden oluuyordu. Eitim Kltr
B. Seluklularda resmi dil Farsa, bilim dili Arapa, konuma dili ise serbestti. B. Seluklular dneminde Badattaki Nizamiye Medresesi dnyann ilk niversitesi niteliindeydi. Seluklular dneminde nl bilginler ibn-i Sina, Farabi, Biruni, mer Hayyam, imam Gazali, Ahmet Yesevidir. ASYA VE YAKINDOUDA KURULAN BAZI DEVLETLER FATIMLER ( 10. YY ) Kuzey Afrikada beydullah tarafndan kuruldu. ( Msr Suriye ) Devlet politikalar iilik ( Batnilik )mezhebini yaymakt. Msrdaki El Ezher niversitesinin temellerini atmlardr. EYYUBiLER ( 12. YY ) Kurucusu Selahattin Eyybidir. ( Msr, Suriye, Filistin, Yemen ) en nemli etkinlii, Kuds Hallardan islam tarihindeki almalardr. ( Hittin Sava 1187 ) MEMLKLER ( 13. YY ) Eyybi komutanlarndan izzeddin Aybek (g) tarafndan kurulmutur. Msr, Suriye, Filistin ve Hicaza egemen oldular. Moollar yenen tek Trk devletidir. ( Sultan Baybars Ayn Calud ve Elbistan savalar ) Resmi dilleri Trkedir. Hkmdarlar emirler ( komutanlar ) arasndan seimle belirlenmitir. Hanedan anlay yoktur. ( ok sayda hkmdarn baa gemesine yol amtr ) MOOL ( CENGiZ ) iMPARATORLUU (13. YY ) Cengiz Han ( Timuin ) tarafndan kurulmutur. Devletin snrlar douda inden batda Anadoluya kadar genilemitir. Cengiz Hann lmyle imparatorluk paraland. Topraklarnda; o Kubilay Hanl ( Moolistan in ) o aatay Hanl ( Trkistan ) o Altnorda Hanl ( Karadenizin kuzeyi )
geri
14
o ilhanllar ( iran ) kuruldu. TiMUR iMPARATORLUU ( 14. YY ) aatay lkesini ( Trkistan ) ele geiren Timur tarafndan kuruldu. Osmanl devletini Ankara Savanda ( 1402 ) yendiler. Timurun lmnden sonra imparatorluk paraland. BABR iMPARATORLUU ( 16. YY ) Timur soyundan gelen Babr ah tarafndan Hindistanda kuruldu. ( Afganistan, Pakistan, K. Hindistan ) Hindistanda kurulan Trk devletlerinin en by ve kltr uygarlkta en ileri olandr. Babr hkmdar ah Cihann ei Mmtaz Mahal adna yaptrd Tac Mahal Trk islam mimarisinin en nemli eserlerinden biridir. TRKiYE TARiHi 1) 2) 3) 4) 5) Trkiye tarihi Malazgirt Sava ile balar. ilk Trkmen Beylikleri Anadolu Seluklu Devleti Anadolu Seluklu Beylikleri Osmanl Devleti Trkiye Cumhuriyeti zellikleri Malazgirt Sava sonrasnda kuruldular ( Seluklu komutanlar tarafndan ) Byk Seluklu Devletine bal feodal bir yap oluturdular. Anadolunun Trklemesini saladlar. Anadoluda Trk kltr Uygarln yaydlar. Bizans ve Hallara kar mcadele ettiler. En glleri Danimentlilerdir. ( A. Seluklu Devletinin en nemli rakibi ) Anadolu Seluklu Devletinin egemenlii altna girdiler. ANADOLU SELUKLU DEVLETi ( 1077 1308 ) Kurucusu Kutalmolu Sleyman ahtr. ( komutanlarndan ) Bakenti nce iznik, sonra Konyadr. Snrlar Marmara Denizinden Halepe kadar geniledi. Sleyman ah, Halep kuatmas srasnda ld. Melikahn Danimentliler Saltuklular Mengcekliler Artukoullar Caka Beylii ( Kayseri, Sivas, Tokat, Malatya ) ( Erzurum ve evresi ) ( Erzincan ve evresi ) ( Mardin, Diyarbakr, Halep ) ( izmir ) ( ilk denizci Trk beylii )
Anadoluda ilk Trk Beylikleri
15
I. KILIARSLAN DNEMi Tam bamszlk kazanld ( B. Seluklulardan ) Hallarla mcadele edildi ( I. Hal seferi ) Bakent iznikten Konyaya tand. Caka Bey ldrtld.
I. MESUT DNEMi Bizans ve hallarla mcadele etti Ermenileri itaat altna ald. ilk bakr paray bastrd ( A. Seluklu devletine ait ) II. KILIARSLAN DNEMi Danimentli beyliine son verdi ( En gl rakip ) ilk altn paray bastrd. lkeyi 11 olu arasnda paylatrd ( Taht kavgalarna yol at ) MiRYAKEFALON SAVAI ( 1176 ) Sebep Sonu : Bizansn Trkleri Anadoludan atmak istemesi : Bizansn Trkleri Anadoludan atma umudu sona erdi.
NOT: Anadolu kesin olarak Trk yurdu haline geldi (Bizans Savunmaya ekildi) I. GIYASEDDiN KEYHSREV DNEMi ( YKSELME ) Ticaretin gelitirilmesine alld. Antalyay alarak, ticaret liman haline getirdi. I. iZZEDDiN KEYKAVUS DNEMi Sinopu alarak ticaret liman haline getirdi. Kbrs krall ile ticari ilikileri gelitirdi. Ermeni ve Trabzon Rumlarn vergiye balad. ALEDDiN KEYKUBAT DNEMi Anadolu Seluklularnn en parlak dnemidir. Alanyay alarak donanma, Sinopta tersane yaptrd. Krma sefer dzenlendi ( Ticari amal ) Dnemin en nemli olay Mool tehlikesidir. Moollara kar nlemler alnd. Moollardan kaan Harzemahlar Dou Anadoluya yerletirildi. Moollara kar Eyybilerle ittifak yapld.
YASSIEMEN SAVAI ( 1230 ) Sonular Harzemahlar yenildiler ( Yklma srecine girdiler ) Mool tehlikesi karsnda Trk gc zayflad.
16
II. GIYASEDDiN KEYHSREV DNEMi ( K ) II. Gyaseddin Keyhsrevin zayf kiilii ve vezir Sadettin Kpekin tutumu ke ortam hazrlamtr. BABA SHAK SYANI: Anadoluda Mool kkrtmas sonucu kan ilk dini, sosyal nitelikli isyandr. KSEDA SAVAI ( MOOL A. SELUKLU ) A. Seluklu Devleti yenildi ve Mool egemenliine girdi. Anadolu Trk siyasi birlii bozuldu. Anadolu ehirleri Moollar tarafndan yamaland. Anadolu ekonomisi ve ticareti byk zarar grd. i ve Bat Anadoluda bamsz Trkmen beylikleri kuruldu ( Anadolu Seluklu Beylikleri ) ANADOLU SELUKLULARININ TiCARETi GELiTiRMEK iiN ALDIKLARI NLEMLER Anayollar zerinde kervansaray ve hanlar yapld. Yollarn ve kervanlarn gvenlii saland. ( Derbent Muhafzl ) Antalya, Alanya, Sinop gibi liman kentleri ele geirildi. Yerli ve yabanc tccarlara kolaylklar saland. lkeye giren ve kan mallardan daha az gmrk vergisi alnd. Yabanc tccarlarn mallar devlet gvencesi altna alnd. ( SiGORTACILIK ) Krmdaki Sudak liman alnd. ANADOLU SELUKLU BEYLiKLERi KARAMANOULLARI Konya ve Karaman yresinde kurulmutur. A. Seluklu beyliklerinin en bydr. ( Kendilerini A. Seluklularn tek varisi grmlerdir. ) 1277de Karamanolu Mehmet Bey, ilk defa Anadoluda Trkeyi resmi dil ilan etmitir. Fatih dneminde Konya ve Karamann alnmasyla ortadan kaldrld. ( II. Bayezid dneminde kesin olarak son verildi. ) Denizci Beylikler AYDINOLULLARI SARUHANOULLARI KARESiOULLARI CANDAROULLARI MENTEEOULLARI HAMiTOULLARI Denizci Olmayan Beylikler GERMiYANOULLARI : Ktahya ve Tavanl evresi OSMANOULLARI : St, Domani evresi : Aydn, izmir yresi : Manisa yresi : Balkesir, Edremit, Bergama yresi : Kastamonu ve Sinop yresi : Mula yresi : Isparta, Eridir, Antalya yresi
17
DULKADiROULLARI RAMAZANOULLARI ERETNA BEYLii CORAFi KEiFLER
: Elbistan, Mara evresi : Adana ve evresi : Sivas ve evresi AVRUPA TARiHi
ipek ve Baharat yollarnn Osmanl Devletine gemesinden sonra, Avrupallarn douya giden yeni yollar ve yeni yerler bulmak amac ile balattklar keif hareketleridir. nemli Bulular; mit Burnu yolunun bulunmas Hindistana ulalmas Amerika Ktasnn kefi Dnyann dolalmas Sonular Yeni ktalar, bilgi ve hayvan trleri kefedildi. Akdeniz limanlar ve ticareti nemini yitirdi ( Avrupa limanlar nem kazand ) ipek ve Baharat yollar nemini kaybetti. Byk smrge imparatorluklar kuruldu. Avrupa lkeleri zenginleirken, islam lkeleri fakirleti. Avrupadan yeni kefedilen yerlere byk gler oldu. RNESANS 15. ve 16. yy larda Avrupada bilim, kltr, sanat ve edebiyat alanndaki yenilik ve gelimelerdir. nce italyada balam, daha sonra dier lkelerde de yaylmtr. Sonular Skolstik dnce ykld, pozitif ( bilimsel ) dnce geliti. Bilim ve teknoloji gelimeye balad. ( Sanayi Devrimine yol at ) Reform hareketlerinin ( Katolik kilisesinde yenilikler ) balamasna yol at. Sanatlar koruyan mesen snf ortaya kt. REFORM XV ve XVI yy larda Rnesansa paralel olarak, Hristiyanln Katolik kilisesinde yaplan yenilik ve dzenlemelerdir. ( nce Almanyada balamtr. ) Sonular Avrupada mezhep birlii bozuldu. ( Protestanlk, Anglakizm gibi mezhepler ortaya kt. ) Avrupada uzun sre mezhep savalar yaand. Kalvenizm,
18
Papaln saygnl azald. Katolik kilisesi slahat yapmak zorunda kald. Eitim retim kilisenin denetiminden alnd ( Laik retim balad ) SANAYi iNKILBI El Sonular Hammadde ve Pazar ihtiyac artt. Smrgecilik yaygnlat. Byk fabrikalar kuruldu, seri ve ucuz retime geildi. Yeni bululara ve teknik ilerlemeye nem verildi. Ticaret geliti, byk irketler kuruldu. ii snf nem kazand, ii haklar gndeme geldi. Kapitalizm, Liberalizm, Emperyalizm ve sosyalizm gibi akmlar ortaya kt. Kyden kente g balad, isizlik artt. ingiltere Almanya rekabeti artt. ( Dnya savalarna yol at ) Smrgeciliin nem kazanmas ile Osmanl topraklarnn nemi artt. FRANSIZ iHTiLALi Mutlak krallklarn yklmasna, meruti ynetimlerin kurulmasna yol at. Milliyetilik dncesi imparatorluklarn dalmasna ortam hazrlad. Ulusal devletlerin kurulmasn salad. Demokrasi, eitlik, zgrlk, laiklik, liberalizm, zel mlkiyet, anayasaclk gibi kavramlarn gelimesini salad. insan haklar nem kazand ve anayasa ile gvence altna alnd. Avrupada ilk kez insan haklar beyannamesi yaynland. Ulusal egemenlie dayal sosyal devlet anlay benimsendi. Osmanl Devletine Etkileri eitli uluslar arasnda milliyetilik yayld. Milletler ayaklanarak ( Srplar, Yunanllar, Bulgarlar ) Osmanl devletinden ayrldlar. Osmanl aydnlar da Fransz ihtilalinden etkilendiler. ( Tanzimat Ferman, Islahat Ferman, Kanun-i Esasi ) ViYANA KONGRESi Avusturyann bakanlnda ( Babakan Kont Meternick ) Prusya, Rusya ve ingilterenin Avrupann geleceine ilikin kararlarn alnd kongredir. Kongrede Fransz ihtilali fikirlerine kar klmas ve mutlak ynetimlerin glendirilmesi amalanmtr. Kongre kararlar milletleri memnun etmediinden 1830 ve 1848 ihtilalleri kt ( Fransada )
emeine dayal
atlye retiminden,
fabrika
retimine
gei
demektir. ( 18. yy da ingilterede dokuma alannda balad )
19
Bu ihtilaller sonrasnda insan haklar ve demokrasi nem kazand.
OSMANLI KLTR VE UYGARLII Devlet Ynetimi Osmanl Devleti mutlak monarik ve teokratik bir yapya sahiptir. Osmanl Devlet tekilatnn olumasnda; o Trk gelenek ve grenekleri o islam hukuku o Fethedilen yerlerin kanunlar etkili olmutur. Dier Trk devletlerine gre merkezi otorite ok gldr. Devletin banda Osmanl ailesinden padiah bulunurdu. ( Yavuz Sultan Selimden itibaren halife unvann da kullandlar ) Balca hkmdarlk unvanlar Gazi, Sultan, Padiah ve Hdavendigar dr. Merkezi Otoriteyi Glendirmeye Ynelik Dzenlemeler I. Murat dneminde egemenlik hkmdar ve oullarna aittir anlay benimsendi. Fatih dneminde karde katli yasas karld. Sancaa kmak zorunlu hale getirildi. I. Ahmet dneminde tekrar hanedan anlayna dnld. Hanedann en bynn baa gemesi esas getirildi. ( Ekber ve Ered sistemi ) Sancaa kma kaldrld. ( Kafes Usul ) Merkez Ynetimi Balca bakentler St, Bilecik, Yeniehir, Karacahisar, iznik, Bursa, Edirne ve istanbuldur. TOPKAPI SARAYI, devlet ynetiminin merkeziydi. Fatih dneminde yaplan Topkap Saray padiahn yaamn geirdii ve devleti ynettii yerdi. o BiRUN ( D Saray ) : Devletin ynetildii ve Divan- Hmayun toplantlarnn yapld yerdir. o ENDERUN ( i Saray ) : Padiahn zel hayatn geirdii Harem ve Enderun denilen saray okulunun bulunduu yerdir. ( 19. yy da Dolmabahe, Yldz, raan, Beylerbeyi Saraylar ) Balca hkmdarlk sembolleri Hutbe, sikke, davul, sancaktr. Padiahn Grevleri Devleti ynetmek, Orduyu komuta etmek, Yksek devlet memurlarn atamak Gerektiinde Divana bakanlk etmek o Padiahn erkek ocuklarna ehzade, elebi; kz ocuklarna sultan denirdi.
20
o ehzadeler LALA gzetiminde sancaklarda valilik yapard. Osmanl toplumu ynetenler ve ynetilenler ( Reaya, Tebaa ) olarak ikiye ayrlrd.
Ynetenler SEYFiYE : Ynetici ve asker snfdr. ( Divandaki temsilcileri Veziriazam, vezirler, Yenieri aas, Kaptan- Derya ) iLMiYE : adalet, eitim ve dini faaliyetlerden sorumludur. ( Divandaki temsilcileri eyhlislam, Kazasker dir ) KALEMiYE : mali ilerden ve resmi yazmalardan sorumludur. ( Divandaki temsilcileri Defterdarlar, Nianc ) DiVAN-I HMAYUN Devlet ilerinin grld bir danma meclisidir. ( ayn zamanda en yksek mahkemedir. ) ilk kez Orhan Bey dneminde kuruldu. ( II. Mahmut dneminde kaldrld. ) Fatihe kadar padiahlar, Fatihten sonra sadrazamlar bakanlk etmitir. Topkap Saraynda Kubbealt denilen yerde toplanrd. SADRAZAM ( Vezir-i Azam ) ( Paa Kaps Bab- Ali ) Padiahn mutlak vekilidir. Padiahn mhrn tar. Padiah sefere katlmadnda orduyu komuta eder ( Serdar- Ekrem ) VEZiRLER Sadrazama grevinde yardmc olurlard. (saylar 5-7 arasnda deiir) DEFTERDARLAR Mali ilerden ve hazineden sorumludurlar. Rumeli ve Anadolu Defterdar olarak ikiye ayrlrd. KAZASKERLER Hukuk ve eitim ilerinden sorumludurlar. Kad ve Mderrisleri atarlard. Anadolu ve Rumeli kazaskeri olarak ikiye ayrlrd. NiANCI Fermanlara padiah turasn ekerdi. Kanunlar iyi bilir, divanda aklamalarda bulunurdu. Toprak kaytlarn tutard ( Tahrir Defterleri ) Divanda alnan kararlar kaydederdi. ( Mhime Defterleri )
REiSL KTTAP D ilikilerden sorumlu grevlidir. 16. yy a kadar Niancya bal idi.
21
KAPTAN I DERYA Osmanl donanmasnn komutandr. ( Amiral ) Vezir rtbesine sahip ise srekli divana katlrd. YENiERi AASI Yenieri ordusunun komutandr. Yenieriler hakknda divana bilgi sunar. EYHLiSLAM Devlet ilerinin ve divan kararlarnn dini uygunluunu (fetva) Protokolde sadrazamla edeerdi. 16. yy da divan yesi olmutur. Tazimattan sonra ynetimdeki etkileri azalmtr. Divana Yardmc Alt Divanlar Sefer Divan Ulufe Divan Galebe Divan Ayak Divan At Divan ikindi Divan : Veziriazam sefere karken toplanrd. : Yenieri maalarnn datlmas iin toplanr. : yabanc elilerin kabul srasnda toplanrd. : Olaanst durumlarda toplanrd. : Sefer srasnda at stnde yaplan toplantdr. : ikindi namazndan sonra Divan- Hmayun yelerinin denetlerdi
yaptklar toplantdr. iSTANBULUN YNETiMi istanbulun ynetiminden sadrazam sorumludur. Gvenlik ilerinden Yenieri Aas ve Subalar, Belediye hizmetlerinden ehir Emini, Adalet ilerinden ise Taht Kads sorumludur. TARA YNETiMi
22
DAR BRM Eyalet (Beylerbeyilik) Sancak Kaza Ky

Eyalet daresi:
YNETC GVENLK ADALET

beylerbeyi Sancakbeyi Kad Tmal Sipahi Muhtar Suba Suba Suba Yiitba Kad Kad Kad Naib
A ) MERKEZE BALI ( SALiYANESiZ ) EYALETLER Balangta Anadolu ve Rumeli beylerbeylikleri idi. ( zamanla saylar artt. Topraklar miri arazi olup, dirlik ( Tmar ) sistemi uygulanrd. Gelirleri maa karl memur ve askerlere maa karl datlrd Merkezden uzak eyaletlerdir. ( Msr, Cezayir vb ) Yneticileri istanbuldan atanr ve saliyane denilen maa alrlard. Vergileri iltizam yolu ile toplanrd.
B ) ZEL YNETiMLi ( SALiYANELi ) EYALETLER
ltizam Sistemi : Merkezden uzak eyaletlerin vergilerinin ak arttrma yoluyla ve pein para ile mltezime ihale edilmesidir. C ) AYRICALIKLI EYALETLER iilerinde serbest, dilerinde Osmanl devletine baldr. ( Eflak, Bodan, Lehistan, Krm, Hicaz ) Yneticileri kendi ilerinden atanr. Osmanl Devletine yllk vergi ve asker gnderirler. : ar ve pazarn denetlenmesini ( Narh ), kaliteli retimin
Tara Ynetimindeki Dier Grevliler Muhtesip yaplmasn salar. Kapan Eminleri : Toptanc haline gelen mallarn vergilendirilmesini ve adaletli datlmasn salayan grevli. Beytl mal E min i grevli. : Kamuya ait mallarn korunmasndan sorumlu
23
Gmrk ve Bac Eminleri: ehir ve kasabalarda sanat ve ticaretle ilgili vergileri toplamakla grevli kii. Suba : Kamu dzenini salar. TOPRAK YNETiMi Topraklar e ayrlrd; Miri Arazi : Mlkiyeti devlete ait olan topraklar. Vakf Arazi : Geliri cami, medrese, kervansaray, ibaret vb sosyal kurumlarn giderleri iin ayrlan topraklar. Mlk Arazi : Kiilerin mlkiyetinde bulunan topraklardr. ( ri ve Haraci olarak ikiye ayrlr )
Miri Arazinin Blmleri Ocaklk Araz i : arazilerdir. Yurtluk Arazi : arazilerdir. Mukataa Arazi : Pamaklk Arazi : M al ik ne Arazi : arazilerdir. Metruk Arazi : arazilerdir. DiRLiK ARAZi Devlet adam, devlet memuru ve askerlere maa karl ayrlan topraklardr. Dirlik topraklarnn gelirleri hazineye gnderilmezdi. Bu topraklar geliriyle hem asker yetitirilir hem de devlet hizmetleri grlrd. Dirlikler Gelirine Gre e Ayrlrd; HAS ZEAMET TIMAR : Yllk geliri 100 bin akeden fazla topraklardr. Geliri st dzey : Yllk geliri 20 bin ile 100 bin ake aras topraklardr. : Yllk geliri 3 bin ile 20 bin arasnda olan topraklardr. (Ekinci, devlet adamlarna ayrlrd. Geliri kale muhafzlarna ve tersane giderleri iin ayrlan Geliri snr boylarn koruyan askerler iin ayrlan
Geliri dorudan devlet hazinesine aktarlan arazilerdir. Geliri padiah ailesindeki kadnlara braklan arazilerdir. Byk devlet adamlarna stn hizmet karl verilen Halkn ortak kullanmndaki otlak, mera, yayla gibi
muhtahfaz, hizmet tmar ) Geliri savalarda yararlk gstermi askerler, cami, imam hatiplerine ayrlrd. Dirlik ( Tmar ) Sisteminin Yararlar
24
Devlet hazinesinden hi para harcamadan byk bir ordu oluturulmutur. Devlet memuru ve askerlere maa demekten kurtulunmutur. lkenin asayii ve gvenlii salanm, devlet otoritesi lkenin her tarafna gtrlmtr. retimin sreklilii ve art salanmtr. ilk dzenli ordu Orhan Bey dneminde kurulmutur. ( yaya
ORDU TEKiLATI msellem ) I. Murat zamannda Yenieri Oca kuruldu. ( II. Murat dneminde devirme sistemine geildi ) Osmanl Ordusu; o Kapkulu ordusu o Eyalet askerleri ( Tmarl Sipahiler ) o Yardmc kuvvetler e ayrlrd. o Donanma A ) KAPIKULU ASKERLERi ( HASSA ORDUSU ) o Dorudan padiaha bal merkez ordusudur. o ilk kez I. Murat zamannda oluturulmutur. o Baka ile uramalar ve evlenmeleri yasakt. o II. Murattan itibaren devirme sistemiyle oluturulmutur. o ayda bir ulufe denilen maa alrlard. o Ayrca her padiah deitiinde Clus bahii alrlard. Blmleri Piyadeler; - Acemi olanlar oca - Yenieri Oca ( muharip ) - Cebeciler - Topular - Top arabaclar - Lamclar - Sakalar - Sonradan Humbaraclar Svariler; - Sipah - Silahtar - Sa ulufeciler - Sol ulufeciler - Sa garipler - Sol garipler
B ) TIMARLI SiPAHiLER ( EYALET ASKERLERi ) o Dirlik sisteminin yetitirdii askerlerdir. ( Cebel ) o Osmanl ordusunun ounluunu olutururlar. ( Trklerden oluurdu ) o Hepsi atl olup maa almazlard. o Masraflar dirlik sahiplerinin kylden aldklar vergilerle karlanrd. o Bal olduklar beylerbeyi veya sancakbeyinin yannda savaa katlrlard.
25
o Bar zaman bulunduklar yrenin gvenliini salar ve kyly denetlerdi. C ) YARDIMCI KUVVETLER o AKINCILAR o MSELLEMLER o YRKLER o Bal devlet ve beylik askerleri. D )DONANMA o Donanmann temeli, Karesioullar beyliinin alnmasyla atlmtr. o Fatih dneminde Karadeniz, Kanuni dneminde Akdeniz Trk gl haline getirilmitir. o Kalyon, Bastarde, Kadrga ve ektiri denilen sava gemileri yaplmtr. ( Venedik Ceneviz gemileri rnek alnd ) o Donanma komutanna Kaptan- Derya, askerlerine Levent denir. o AZAPLAR o DELiLER o DERBENT MUHAFIZLARI
MALiYE VE PARA ilk bakr para Osman Bey, ilk gm para Orhan Bey, ilk altn para Fatih, ilk kt para ise Abdlmecid dneminde bastrld ( 1839 Kaime-i Nakdiye-i Mutebere ) NOT: 1844te devlet darphanesinin kurulmasndan sonra temel para birimi Mecidiye ve Kuru oldu. ilk i borlanma III. Mustafa dneminde ( Esham- Tahvilat ) ilk d borlanma ise Abdlmecid dneminde gerekletirildi. ( 1854 krm Sava ingiltere ) ilk ayrcalklar fatih dneminde Venediklilere, ilk kapitlasyonlar ise Kanuni dneminde Fransaya verilmitir. Tanzimat dneminde ( 1847 ) Bank- Dersaadet adyla ilk banka kuruldu. ( Krm sava ncesi iflas etti ) 1856da ingiliz sermayesi ile Bank- Osman kuruldu. 1868de Mithat Paa tarafndan iftilere kredi salamak iin Memleket Sandklar kuruldu.(Ziraat Bankasnn temeli) 1881de Duyun-u Umumiye kuruldu. ( Muharrem Kararnamesi ile ) Devletin Gelir Kaynaklar Halktan alnan vergiler, Sava ganimetlerinin 1/5 i, Gmrk gelirleri, Orman, maden, tuzla gelirleri, Bal beylik ve devletlerin gnderdikleri vergiler.
26
VERGiLER Osmanl devletinde vergiler eri ( dini )ve rfi olarak ikiye ayrlr. A ) eri Verg iler R HARAC CiZYE vergidir. B ) rfi Vergiler ( Raiyet Rsumu ) RESM-i iFT iFT BOZAN ANAM BAC AVARIZ : ahslarn elinde bulunan topran byklne gre alnan vergidir. : Topran mazeretsiz bir yl bo brakandan alnan ceza vergisidir. : Kkba hayvan vergisidir. : ar ve pazaryerinden alnan vergidir. : Olaanst durumlarda bir defaya mahsus alnan vergidir. : Mslmanlardan alnan onda bir oranndaki retim vergisidir. : Gayrimslimlerden alnan toprak ve retim vergisidir. : Gayrimslim erkeklerden askerlik grevi karlnda alnan
EiTiM RETiM ilk medrese Orhan Bey dneminde iznikte almtr. ( ilk Mderris Davud i Kayseri ) ilk niversite dzeyinde eitim yapan medrese Fatih dneminde ( Sahn- Seman ) ve Kanuni dneminde ( Sleymaniye ) almtr. Medreselerde pozitif ve dini bilimler birlikte okutulmutur. Balca dini bilimler Tefsir, Kelam, Fkh, Hadis, Kraat ve Siyerdir. Fatih dneminde alan ve Enderun denilen saray okulunda devirmeler devlet memuru olarak eitilirlerdi. 17. yy da ortaya kan beik ulemal eitim kalitesinin dmesine yol at. HUKUK Osmanl devletinde hukuk; o eri hukuk ( Kuran ve hadisler ) o rfi hukuk ( rf ve adetler, Padiah kurallar ) olarak 2 ye ayrlrd. Adalet ilerinden sorumlu Divan yesi Kazaskerdir. istanbulun asli ilerinden Taht Kads, tarada ise kadlar sorumludur En yksek yarg organ Divan- Hmayundur. Kadlarn verdii karar Kazasker deitirebilir. EKONOMiK HAYAT Osmanl ekonomisi byk lde tarm ve hayvancla dayanyordu. Bunun yannda dokumaclk, halclk, demircilik, bakrclk ve dericilik ok gelimitir. Ekonomik hayat canl tutmak amacyla;
27
o Venedik, Ceneviz ve Fransz tccarlarna ayrcalklar tannm, o Kervansaray ve karakollarla ticaret yollarnn gvenlii salanmtr. Esnaf ve sanatkrlar arasnda dayanmay salamak amacyla Lonca lar kurulmutur. LONCALARIN GREVLERi rak, kalfa, usta anlay ierisinde zanaatkr yetitirmek, Kaliteli mal retilmesini salamak, Kar oranlarn belirlemek, Devlet ile zanaatkrlar arasndaki ilikileri yrtmek, yelerine kredi salamak, Muhtalara yardm etmek.
NOT: Lonca sistemi, sanayi inklb sonras fabrikalarn kurulmasyla nemini kaybetmitir.
KLTR VE SANAT Osmanl kltr ve sanatnn olumasnda; o Orta Asya Trk kltr, o islam dini, o Anadoluya komu ( iran, Arap, Bizans ) uygarlklarn etkisi olmutur. Osmanl Devletinde bata mimari olmak zere inicilik, ta aa oymacl, hat sanat, seramik, cilt, kakmaclk, nakkalk, tezhip, ebru sanat ok gelimitir. Mimaride balca eserler Cami, Medrese, Kervansaray, Kmbet, Klliye, Trbe, imaret, Bedesten, Sebil ve Kapandr. XVI. Yy da Osmanl Trk mimarisi Mimar Sinanla en parlak devrine ulamtr. ( 330 Eser vermitir ) Mimar Sinann ehzade ba camii raklk, Sleymaniye camii kalfalk, Selimiye Camii ise ustalk dneminin en gzel eserleridir. OSMANLI iMPARATORLUU ( 1299 1922 ) Dnemler A ) KURULU ( 1299 1453 )Temel politika ; rgtlenme ve iskn ( yerletirme ) B ) YKSELME ( 1453 1579 ) Temel Politika ; Genileme, Fetih. C ) DURAKLAMA ( 1579 1699 ) Temel Politika ; Genileme, Fetih. D ) GERiLEME ( 1699 1792 ) Temel Politika ; Karlofa ve istanbul ant. ile kaybedilen topraklar geri alma. E ) DAILMA ( k ) ( 1792 1922 ) Temel Politika; Mevcut topraklar koruma.
28
DURAKLAMA DNEMi Duraklamann Nedenleri Merkezi ynetimin bozulmas, Askeri yapnn bozulmas, Ekonomik yapnn bozulmas, Eitim sisteminin bozulmas, Toplumsal yapnn bozulmas, Savalarn uzamas ve isyanlarn yaygnlamas.
Duraklamann D Nedenleri Doal snrlara ulalmas ( Gl devletlerle komu olunmas ) Corafi keiflerin olumsuz etkileri Rnesansn etkileri ( Batdaki bilimsel ve teknolojik gelimelerin takip edilememesi ) Kapitlasyonlarn etkisi. Avrupallarn Osmanl Devletine kar Hal ittifaklar oluturmalar.
i iSYANLAR Sebepleri Merkezi otoritenin zayflamas, Devirme ve tmar sistemlerinin bozulmas, Ekonomik durumun bozulmas ve ar vergiler, lkede asayi ve gvenliin bozulmas. Merkez ( Kapkulu ) isyanlar Genellikle ulufe ve clus bahii yznden kmtr. isyanlara bazen ulema ve halkta katlmtr. Padiah ve devlet adamlarn deitirmeye yneliktir. En nemlileri Gen Osmann ldrlmesi ve Vakay- Vakvakiyedir. Celali isyanlar Temel sebebi ekonomik durumun bozulmasdr. En nemlileri Karayazc, Canbulatolu, Kalenderolu, Abaza Mehmet Paa ve Vardar Ali Paa isyanlardr. Eyalet isyanlar Temel sebebi devlet otoritesinin zayflamas ve yneticilerin kt tutumlardr. Merkezden uzak eyaletlerdeki ayrlk isyanlardr. XVII. YY ISLAHATLARININ GENEL ZELLiKLERi Devleti eski gcne kavuturmaya yneliktir. Daha ok Askeri ve Ekonomik alandadr. isyanlarda bask ve iddet yntemi kullanld.
29
Batdaki bilimsel ve teknolojik gelimeler dikkate alnmamtr. Islahatlar kiilere bal kalm, devlet politikas haline getirilememitir. Islahatlar karc evrelerin tepkisine neden oldu. Sorunlarn kkenine inilmedi.
I. AHMET Ekber ve Ered kural getirildi. Sancaa kma kaldrld ( Kafes Usul ) II. OSMAN Yenieri ocan kaldrmay dnd ( Hayatna mal oldu ) eyhlislamn yetkilerini kstlad. Saray dndan evlilik geleneini balatt. ( Ama; sarayla arasndaki kopukluu gidermek ) IV. MURAT isyanlar bask ve iddet kullanarak bastrd. Yenieri ocan dzene soktu. Ttn ve ikiyi yasaklad. Gece sokaa kma yasa koydu. Duraklamann nedenleri ile ilgili rapor hazrlatt ( Koi Bey Risalesi ) KUYUCU MURAT PAA I. Ahmet dneminde sadrazam oldu. Celali isyanlarn iddet kullanarak bastrd. Merkezi otoriteyi glendirmeye alt. TARHUNCU AHMET PAA IV. Mehmet dneminde sadrazam oldu. Maliyeyi dzeltmeye alt. Saray masraflarn kst ( ilk denk bteyi oluturdu ) kar zedelenen kiilerce ldrtld.
halk
KPRL MEHMET PAA IV. Mehmet dneminde sadrazam oldu. Sadrazaml baz koullarla kabul etti ( Ama; bamsz edebilmek ) Ordu ve donanmay dzene soktu. Celali isyanlarn iddetle bastrd. NOT: Kprl ailesinden dier slahat sadrazamlar; Kprl Fazl Ahmet Paa Kprl Fazl Mustafa Paa Amcazade Hseyin Paa XVIII. YY ISLAHATLARININ GENEL ZELLiKLERi XVII. yy a gre daha kkl slahatlardr. Batnn askeri ve teknik stnl kabul edildi. ( ilk batllama hareketleri balad. )
hareket
30
Bat etkisiyle daha ok Askeri ve Teknik alanda yenilikler yapld. Baz padiah ve devlet adamlar nclnde yrtld. Kiilere bal kald ve ayaklanmalarla kesintiye uratld. ( istenilen baar salanamad ) LALE DEVRi ( 1718 1730 ) Padiah : III. Ahmet Sadrazam : Nevehirli Damat ibrahim Paa Batya ilk kez eli gnderildi ( Paris 28 elebi Mehmet Efendi ) ilk kez matbaa kuruldu. ( Batdan alnan ilk teknik yenilik ) Tercme heyetleri oluturularak, ktphaneler ald. Yenierilerden bir itfaiye bl oluturuldu. ( Tulumbaclar Oca ) istanbul ve Yalovada kt, ini ve kuma fabrikalar ald. ilk kez iek as uyguland. Birok saray ve kkler yapld ( mimaride Avrupann Barok tarz kullanld ) Dnemin en nl airi Nedim dir. Islahatlar Patrona Halil isyan ile sona erdi.
I. MAHMUT DNEMi ( 1730 1754 ) Yeniliklerde ilk kez batl uzmanlardan yararlanld. Humbarac Ahmet Paa ( Kont De Bonneval ) nclnde orduda slahatlar yapld. Humbarac oca kuruldu. Topu oca yeniden dzenlendi. okul ald ( Hendesehane Kara Bat tarznda ilk teknik Mhendishanesi ) III. MUSTAFA DNEMi ( 1757 1774 ) Sadrazam Koca Ragp Paa ve Baron De Tot nclnde orduda slahatlar yapld. Srat topular oca kuruldu. Deniz mhendislii alannda almalar yapld. Maliyede dzenleme yapld ( ilk kez i borlanmaya gidildi Esham- Tahvilat ) I. ABDLHAMiD DNEMi ( 1774 1789 ) Mhendishane-i Bahr- Hmayun ( Deniz Harp Okulu ) ald. Mhendishanenin eitimi iin Avrupadan uzmanlar getirildi. Uzmanlarn Mslman olma koulundan vazgeildi. Ulufe alm satm yasakland.
31
III. SELiM DNEMi ( 1789 1808 ) Osmanl Devletinde ilk kkl slahat hareketleri III. Selim dneminde yapld. Bat tarznda Nizam- Cedid ordusu oluturuldu. Bu ordunun eitimi iin Fransa ve isveten subaylar getirildi. Nizam- Cedidin masraflarn karlamak amacyla irad- Cedid hazinesi oluturuldu. Hendesehane gelitirilerek, Mhendishane-i Berr-i Hmayun adn ald ( Kara Harp Okulu ) ilk devlet matbaas ald ( Matbaa-i Amire ) Askeri okullarda yabanc dil eitimi balad. Avrupa bakentlerine srekli elilikler ald. ( Paris, Londra, Viyana, Berlin ) Yerli mal kullanm tevik edildi. Devleti eski gcne kavuturmak amacyla Layihalar ( raporlar ) hazrlatt. ( Meveret Meclisi topland ) Yenilikler Kabak Mustafa isyan ile sona erdi.
XIX. YY ( DAILMA DNEMi ) ISLAHATLARI II. MAHMUT DNEMi ( 1808 1839 ) Sened-i ttifak ( 1808 ) Ayanlarla padiah arasnda yaplan bir szlemedir. ( Ayanlara baz haklar tannmtr ) Ama Ayanlar merkezi otoriteye balayarak, yeniliklere elverili bir ortam hazrlamak. nem Padiahn yetkileri ilk kez kstland. Ayanlarn merkezi otoriteye ballklar saland. Devletin gszln ortaya kard.
Askeri Alanda Islahatlar Nizam- Cedid yerine Sekban- Cedid ordusu kuruldu. ( isyan sonucu kaldrlarak, yerine Ekinci oca kuruldu ) 1826da Yenieri Oca kaldrld. ( Vakay- Hayriye ) Yenieri Ocann yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla bat tarznda yeni bir ordu kuruldu. Ordunun subay ve teknik eleman ihtiyacn karlamak amacyla Harbiye ve Tbbiye okullar ald. Dar- ura-i Askeri kurularak, askerlik ileri dzene kondu. Tmar sisteminin kalkmasyla Redif birlikleri kuruldu. Hukuk ve Ynetim Alannda Islahatlar
32
Divan- Hmayun kaldrlarak, yerine nazrlklar ( bakanlklar ) kuruldu. Avrupa tarznda kanunlar hazrlamak amacyla Meclis-i Vala-i Ahkm Adliye kuruldu. Islahatlara nclk etmek iin Dar- ura-i Bab- Ali kuruldu. ilk nfus saym ve mlk yazm yapld. ( Askeri ve ekonomik amal ) Ky ve mahalle muhtarlklar oluturuldu. ilk kez posta ve karantina tekilatlar kuruldu. Polis tekilat oluturuldu ve pasaport uygulamasna geildi. Dirlik sistemi kaldrld. ( Devlet memurlarna maa baland. ) Vakflarn hesap ve ilemlerini dzenlemek iin Evkaf Nezareti kuruldu. Mali ve resmi ilemlerde karklklarn yaanmamas iin Rumi Takvim kullanlmaya baland. Ekonomi Alannda Yaplan Islahatlar Msadere usul kaldrld. ( zel mlkiyete gei sreci balad. ) Yerli tccarlara gmrk kolaylklar getirildi. Yerli mal kullanm tevik edildi. Memur ve askerlerin elbiselerinin yerli kumatan yaplmasna alld. ingiltere ile Balta Liman Ticaret Antlamas imzaland. ( ingiltereye ok geni ticari ayrcalklar tannd. ) Eitim Kltr Alannda Yaplan Islahatlar ilkretim zorunlu hale getirildi. ( Sadece istanbul iin ) Ortaokul ve lise dzeyinde Rtiye, idadi ve Mekteb-i Ulum-i Edebiye ald. ilk kez Avrupaya renci gnderildi. Devlet memuru yetitirmek amacyla Mekteb-. Maarif-i Adliye ald. Memurlar iin resmi kyafet ( Fes pantolon ) zorunluluu getirildi. ilk resmi gazete karld. ( Takvim-i Vekayi ) Tm okullarda yabanc dil eitimi balad. Askeri amal Mzka-i Hmayun ( Bando okulu ) ald. Padiahn resmi devlet dairelerine asld. NOT: Modern okullarn yannda medreselerinde varln srdrmesi, toplumda atmalara ortam TANZ MAT kltrel DNEM ( 1839 1876 ) hazrlamtr. TANZiMAT FERMANI ( 1839 ) ( Glhane Hatt Hmayunu ) Padiah Amalar Msr ve boazlar sorununun zmnde Avrupallarn desteini salamak. Avrupallarn aznlk haklar bahanesi ile iilerimize karmasn engellemek. Daha kalc slahatlar yaparak, devleti salmaktan kurtarmak.
: Abdlmecid
Dileri Bakan : Mustafa Reit Paa
33
Getirdii Yenilikler Din fark gzetmeksizin herkesin can, mal ve namusu devlet gvencesi altnda olacaktr. Mahkemeler herkese ak olacak, kimse yarglanmadan cezalandrlmayacaktr. Kanunlar herkese eit uygulanacaktr. Herkesten kazancna gre vergi alnacaktr. Msadere usul kaldrlacak, herkese mal mlk edinme hakk verilecektir. Askerlik ileri dzene konulacak ve bir vatan hizmeti haline getirilecektir. nemi Padiahn yetkileri snrlandrld ve kanun stnl anlay benimsendi. Anayasal devlet, Hukuk devleti ve Demokratik devlet anlaynn temelleri atld. Ynetim, hukuk, askerlik alanlarnda batllama hareketleri hzland. Ynetim eklinin deimesine ve MERUTiYETE ortam hazrlad.
ISLAHAT FERMANI ( 1856 ) Abdlmecid dneminde, Krm Sava sonunda hazrlanarak, 1856 Paris Bar Konferansnda Avrupa devletlerinin onayna sunulmutur. Amalar Avrupa devletlerinin Osmanl Devleti zerindeki basklarn azaltmak. Paris Bar Konferansnda Avrupallarn desteini salamak. Avrupa Devletinin iilerimize karmasn nlemek. imparatorluun dalmasn engellemek.
Getirdii Yenilikler Hristiyan halka din ve mezhep zgrl salanacakt. Aznlklar da devlet memuru olabilecekler ve devlet okullarnda okuyabileceklerdir. Cizye kaldrlacak, vergiler snf ve din mezhep fark gzetilmeden toplanacaktr. Aznlklar, askerlik grevi karl nakdi Bedel deyebileceklerdi. Aznlklar zel okul ve hastane aabileceklerdi. Aznlklar il meclislerine ye olabileceklerdi. ( Yerel ynetime katlma hakk ) Kanun nnde eitlik salanacak, kanunlar aznlklarnda dillerine evrilecektir. Karma mahkemelerin kurulmas, aznlklarnda ahitlik yapabilmesi esas getirildi. Resmi yazlarda aznlklara hakaret nitelii tayan ifadelerin kullanlmas yasakland.
34
Yabanclarda Osmanl Devleti snrlar iinde mlk sahibi olabileceklerdir. Aznlklara ait kilise, okul, hastane gibi yerlerin bakm onarmndan devlet sorumlu olacaktr. nemi Mslman halkn tepkisine yol almtr. Avrupal devletlerin Osmanl Devletinin iilerine mdahalesini arttrmtr. Balkanlarda milliyetilik hareketlerine ve aznlk isyanlarna hz kazandrmtr. TANZiMAT DNEMi YENiLiKLERi Hukuk Alannda Fransa kanunlarnda yararlanlarak laik kanunlar hazrland. Kanun ve ynetmelikler hazrlamak amacyla Meclis-i Al-i Tanzimat kuruldu. 1868de uray- Devlet ( Dantay ) kuruldu. Ahmet Cevdet Paa bakanlnda bir kurul tarafndan ilk Osmanl Medeni Kanunu hazrland. ( Mecelle ) ( 1876 da Mecelle yrrle girdi ) Ynetim Alannda 1864te Vilayet Nizamnamesi karlarak, lke Vilayet, Sancak, Kaza ve Ky ynetim birimlerine ayrld. Merkezi ynetimi glendirmek iin valilerin yetkileri azaltld. Sosyal Alanda istanbul Edirne arasna ilk telgraf hatt ekildi. ( 1845 ) izmir Aydn, istanbul izmit demiryollar yapld. Kltrel Alanda Darlfnun adyla ilk niversite ald. Maarif Nezareti ( Eitim Bakanl ) ald. Kz sanat ve Kz retmen okullar ald. Ders kitaplarn hazrlamak amacyla Encmen-i Dani kuruldu. o 1859 Mekteb-i Mlkiye o 1869 Mekteb-i Tbbiye Mlkiye o 1865 Darafaka o 1867 Galatasaray Sultanisi kuruldu.
ABDLAZiZ DNEMi
35
Avrupaya seyahate kan ilk Osmanl Padiahdr. 1869 Maarif Umumiye Nizamnamesi ( Genel Eitim Kanunu ) kabul edildi. Bahriye Nezareti kuruldu. II. ABDLHAMiD DNEMi 1893te orman, maadin ve ziraat nezareti kuruldu. 1892de Halkal Ziraat Mektebi ve 1895te veteriner okulu ald. 1893te Sanay-i Nefise Mektebi ( Gzel Sanatlar Okulu ) ald. Tarih aratrmalar iin Tarih-i Osmani Encmeni kuruldu.
36
OSMANLI iMPARATORLUUNU KURTARMA ABALARI Kt gidii durdurmak, birlik ve btnl yeniden salamak iin iki trl kurtulu aresine bavurulmutur. A ) Islahat Hareketleri 17. yy Islahatlar Gen Osman dnda genelde baarl olmutur. Avrupann etkisi yoktur. 18. yy slahatlar genelde askeri alandadr. Avrupa rnek alnmtr. ilk kkl slahatlar III. Selim dneminde yapld. ( Nizam Cedid ) II. Mahmut dneminde modernleme srecinde nemli admlar atld. II. Mahmut slahatlarn Tanzimat Ferman, Islahat Ferman, I. Merutiyet, II. Merutiyet takip etti. B ) Fikir Akmlar Osmanlclk Gen Osmanllarn savunduu grtr. ( Mithat Paa, Ziya Paa, Namk Kemal ) Temel amac Trk, Rum, Ermeni, Yahudi, Araplardan bir Osmanl milleti yaratmaktr. I. Merutiyet dneminin resmi ideolojisidir. Merutiyet ynetimini savunmulardr. Bylece; o o o islamclk Osmanl Mslmanlarn tek at altnda toplamay amalamtr. Balkan savalarnda Hristiyanlarn ayaklanmasyla nem kazand. II. Abdlhamid dneminde devlet politikas oldu. Araplarn II. Dnya savanda ayaklanmasyla iflas etti. Balangta ( II. Merutiyet ncesinde ) dil, edebiyat ve tarih alanlarnda ortaya kt. II. Merutiyet dneminde siyasi akm haline geldi. Balca temsilcileri Ali Savi, Mehmet Emin Yurdakul, Ziya Gkalp tir. Zamanla Turanclk fikirlerine dnt. ( Btn Orta Asya Trklerini birletirme ) ( Enver Paann Temel Amac )
imparatorluun birliini salamay, Avrupa devletlerinin iilerimize karmasn nlemeyi,
Hak ve zgrlklere dayal bir ynetim oluturmay amalamlardr.
Balkan savalar srasnda geerliliini kaybetmitir.
Trklk
37
I. Dnya savanda yenilgiyle nemini kaybetti. Kurtulu savanda aklc ve bilimsel hale gelerek bamszlk kazand. Amac her alanda baty rnek alarak, devleti kten kurtarmaktr. Lale Devrinde balam, III. Selim, II. Mahmut ve Tanzimat dnemlerinde devam etmitir. ncleri Merutiyete kadar devlet adamlar sonra aydnlar olmutur. Batnn bilim ve teknoloji deil, ekli taklit edildiinden baarya ulaamamtr.
Batclk
Federalcilik ( Adem-i Merkeziyetilik ) Osmanl ailesinden Prens Sabahattin tarafndan ortaya atlmtr. Aznlk blgelerine zerklik vererek bakente bal federal bir sistem nermitir. Amac devleti ekonomik ykten kurtarmak, kalknmay kolaylatrmaktr. II. Merutiyet dneminde ortaya kmtr. Aznlk ayaklanmalarnn youn olduu dnemde tehlikeli sayld. I. MRUTiYET ( 23 Aralk 1876 ) Sebepleri: Aznlklar ynetime katarak ayaklanmalar nlemek. Rusyann panislavizm ( Slav birlii ) politikasn nlemek. imparatorluun birliini salamak. Avrupa devletlerinin iilerimize karmasn nlemek. Avrupadaki demokrasi hareketlerinden etkilenen baz Osmanl aydnlarnn almalar. zellikleri: Batl anlamda ilk anayasa kabul edilmitir. ( Kanuni Esasi ) Osmanl halk ilk defa padiahn yannda ynetimde sz sahibi olmutur. ift meclis sistemi vardr. ( Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan ) Padiahn anayasaya gre meclisi kapatma yetkisi vard. Fakat meclisin hkmeti denetleme yetkisi yoktu. Yasama gc grnte meclise aitti, fakat gerekte padiaha aittir. NOT: NOT: Gen Osmanllar Abdlazizi indirerek V. Murat tahta kardlar. 38 Merutiyet gen Osmanllarn eseridir. ilannda dier slahatlarda olduu gibi halkn etkisi yoktur.
Yerine merutiyeti ilan edeceine sz veren II. Abdlhamidi getirdiler. II. Abdlhamid, merutiyetin ilanndan ksa bir sre sonra 18771878 Osmanl Rus savan bahane ederek meclisi kapatt. Anayasay yrrlkten kaldrmad, fakat uygulamad. Bylece II. Abdlhamidin 1908e kadar srecek istibdat Devri balad. II. MERUTiYET ( 1908 )
ilannda askeri tp rencilerinin kurduu ittihat ve Terakki Partisi nin nemli rol olmutur. Sebepleri: II. Abdlhamidin Meclisi kapatmas ve lkeyi baskyla ynetmesi, Meclisin kapatlmasna aydnlarn tepki gstermeleri ve cemiyet kurarak rgtlenmeleri, 1907 Reval Grmesi ile ingiltere ve Rusyann Osmanly paylamaya karar vermeleri, Osmanl Devletinin btnln salama dncesi, ittihat ve Terakki Cemiyetinin almalar ( Mustafa Kemal bu almalara amda kurduu Vatan ve Hrriyet Cemiyeti ile katld. ) zellikleri: Padiahn yetkileri 1876 anayasasna gre kstland. Meclis-i Mebusana stnlk tannd. Cemiyet kurma, toplant yapma gibi yeni haklar tannd. Devletin teokratik ( dini ) nitelii deimedi. Sonu: Esas olarak 1876 anayasasnda kkl deiiklikler yaplamad. nemi: ilk defa ok partili hayata geildi. ( Ahrar Frkas, Hrriyet ve itilaf Frkas, ittihat ve Terakki Frkas ) ikinci merutiyetin ilan srasnda lkede karklklar yaand, ittihat ve Terakki ynetime egemen olamad. Bunun sonucunda; o o o Yunanistan Giriti igal etti. Bulgaristan bamszln ilan etti. Avusturya 1878 Berlin anlamasyla ald Bosna Herseki topraklarna kattn ilan etti. lkeye bekle nen zgrlk havas gelme di. Nedenle ri; o o o ittihat ve Terakkinin baskc ynetimi, imparatorlukta demokrasi geleneinin olmamas, Toprak kayplarnn srmesi, 39
Ard ardna savalara girilmesi ( Trablusgarp, Balkan ve I. Dnya sava ) 31 MART OLAYI
istanbulda merutiyet yanllar ile kartlarnn kard ayaklanmalardr. Nedenleri: ittihat ve Terakki Partisinin ynetime tam egemen olamay. II. Abdlhamid taraftar subay ve memurlarn grevden alnmas. Siyasi suikastlar ( Serbesti gazetesi bayazar Hasan Fehminin ldrlmesi ) islamc ve merutiyeti gazetecilerin sert tartmalar. Avusturyann Bosna Herseki igal etmesi. ( D neden ) Sonular: Selanikte hazrlanan Hareket Ordusu ayaklanmay bastrd. ( Ordunun komutan Mahmut evket Paa, Kurmay bakan ise Mustafa Kemal ) Ayaklanmay bastrmada gevek davrand hatta rol olduu gerekesiyle II. Abdlhamid tahttan indirildi. ( Meclis karar ile indirilen ilk padiah ) V. Mehmet Reat tahta karld. ittihat ve Terakki hkmeti tamamen kontrol altna ald. TRABLUSGARP SAVAI ( 1911 ) Sebepleri: 1870te siyasi birliini tamamlayan italyann smrge araylar, Trablusgarpn italyaya yakn olmas, Osmanl Devletinin zayf olmas ve buray savunacak gcnn olmamas, italyann ingiltere ve Fransann onayn almas ( Trablusgarpn igali iin ) italyann Habeistan seferinin baarsz olmas. NOT: Osmanl Devleti Trablusgarp yeterince savunamad. Nedeni; Msrn ingiltere denetiminde olmaydr. Aralarnda Mustafa Kemal ve Enver Paann da bulunduu baz vatansever subaylar gizlice Trablusgarpa giderek halk rgtlediler. Yaplan Tobruk ve Derne savalarnda italyanlar durduruldu. ( Mustafa Kemalin ilk askeri baars Binbala ykseldi. ) Kazanlan baar zerine italyanlar Trablusgarp teslime zorlamak iin 12 aday igal ettiler ve anakkale boazn topa tuttular. Ayrca balkan devletlerini Osmanlya kar kkrttlar. Balkan savann balamas zerine Osmanl Devleti bara raz oldu. (Ayrca i kargaa ve Rus basks da etkili olmutur.
olmas,
karadan
yardm
gnderemememiz
ve
donanmamzn
40
Sonular: italyanlarla 15 Ekim 1912de Ouchy ( Ui ) anlamas imzaland. Anlamaya gre; Trablusgarp ve Bingazi italyanlara brakld. Rodos ve 12 ada geici olarak ( Balkan Sava sonulanncaya kadar ) italyaya brakld. ( Yunan igali tehlikesine kar ) NOT: Rodos ve 12 ada II. Dnya Sava sonuna kadar italyada kalmtr. 1947 Paris anlamasyla da Yunanllara geti. NOT: Bu anlama ile Osmanl Devleti Kuzey Afrikadaki son toprak parasn da kaybetti. I. BALKAN SAVAI ( 1912 13 ) Sebepleri: Milliyetilik akmnn etkisi. Osmanl Devletinin italya ile sava halinde olmas. Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan ve Karadadan oluan Balkan ittifaknn Osmanllar balkanlardan atmak istemeleri. Osmanl Alman yaknlamas sonucu ingilterenin Rusyay desteklemesi. (Reval Grmesi ile) ( ingilterenin smrgelerini korumak istemesi ) Rusyann balkan devletlerini kkrtmas ( Panislavizm ) Osmanl Devletinin gsz dnemini yaamas. Sonular: Osmanl Devleti yenildi. Nedenleri; o o Sava tehlikesi belirdii halde ordunun bir ksmnn terhis edilmesi. Ordu ierisindeki particilik ve ikililiktir.
Sava ortamndan yararlanan Arnavutluk bamszln ilan etti. Yunanllar Ege adalarn igal ettiler. ( Gkeada ve Bozcaada hari ) ittihat ve Terakki ynetime el koydu. ( Bab- Ali Baskn ) Londra Anlamas ile; Midye Enezin batsndaki topraklar Balkan Devletlerine brakld. Ege adalarnn kaderinin tayini byk devletlere brakld. II. BALKAN SAVAI ( 1913 ) Sebep: Balkan devletlerinin Osmanldan aldklar topraklar paylaamamalar. (Bulgaristann daha ok toprak almas) NOT: izledii yaylmac siyaset ile II. Balkan Savana neden olan devlet Bulgaristandr. I. Balkan Savana katlmad halde ikinciye katlan devlet Romanyadr.
41
Sonular: Bulgaristan yenildi ve Bkre Anlamas imzaland. Bulgaristan I. Balkan savanda ald topraklar geri vermek zorunda kald. (Romanya Dobrucay, Yunanllar Selaniki Srbistan Manastr ald.) Osmanl devleti Balkan devletlerinin kendi aralarndaki savatan yararlanarak Midye Enez hattn geip, Edirne ve Krklarelini geri ald. Balkan Savalar Sonunda imzalanan Anlamalar: A ) istanbul anlamas ( Osmanl devleti Bulgaristan ) o o o o Edirne, Krklareli ve Dimetoka Osmanlya brakld. Kava ve Dedeaa Bulgaristana kald. Meri rma snr kabul edildi. ( Bugnk Trk Bulgar snr ) Bulgaristanda kalan Trklerin mlk edinebilmesi, mttefiklerini kendilerinin semesi, ilkokullarda eitimi Trke almas kabul edildi. B ) Atina anlamas ( Osmanl devleti Yunanistan ) o o Yanya, Selanik, Bat Trakya ve Girit Yunanistana brakld. Osmanl devleti Ege adalar hakknda Avrupa devletlerinin verdii karar kabul etmedi. NOT: Srbistan ve Karada ile snrmz olmad iin anlama imzalanmamtr. BALKAN SAVALARININ GENEL SONULARI Osmanl devletinin Balkanlardaki egemenlii byk lde sona erdi. Arnavutluk, Makedonya, Bat Trakya ve Ege adalar elimizden kt. Osmanl devletinin iyice zayflad ortaya kt. Osmanlclk ve islamclk nemini kaybetti. Trklk nem kazand. Gnmze kadar sren Bat Trakya Trkleri sorunu ortaya kt. ittihat ve Terakkinin iktidar tam denetleme dnemi balad. I. DNYA SAVAI Sebepleri: Sanayileen lkelerin hammadde ve Pazar alanlarn paylama yar (smrgecilik) ( TEMEL NEDEN ) Smrge yarnn devletleraras bloklamaya yol amas ( ilk blok 1883te Almanya, Avusturya Macaristan ve italya arasnda olutu ) Milli birliini ge tamamlayan lkelerin smrge aray. ( italya ve Almanya ) ingiltere ile Almanya arasndaki smrge mcadelesi. Orta Avrupadaki Alman Fransz rekabeti ( Fransann Alsas Loreni geri almak istemesi )
42
Rusyann Panislavizm politikas ( Daha ok Osmanl ve Avusturya Macaristan paralamaya yneliktir. Balkanlarda Rusya, Avusturya Macaristan rekabeti ( Avusturya Macaristann Panislavizm politikasn nlemek istemesi ) Rusyann Panislavizm politikasna Almanyann Pancermenizm politikasyla cevap vermesi. Askeri yneticilerin, sorunlarn bar yollarla zlemeyeceini siyasal yneticilere kabul ettirmeleri. Avusturya Macaristan veliahdnn Saraybosnada bir Srpl tarafndan ldrlmesi. ( balama nedeni grnr neden ) NOT: Savan asl nedeni sanayileen lkelerin dnyay yeniden paylama istekleridir. NOT: I. Dnya sava ncesi Avrupa devletleri 2 bloa ayrld: A ) l ittifak Devletleri ( 1883 ): Almanya, Avusturya Macaristan, italya B ) l itilaf Devletleri: ingiltere, Fransa, Rusya. itilaf devletlerine sava baladktan sonra Belika, Hollanda, Srbistan, Romanya, Japonya, italya; savan sonlarna doru ise in, Siyam, Yunanist an ve ABD katlmtr. italyann l ittifaktan ayrlmasnn nedeni; Avusturya ile aralarndaki Kuzey italya sorunu, itilaf devletlerinin italyaya toprak vaadinde bulunmas. ittifak devletlerine ise bir sre sonra Osmanl imp. ve Bulgaristan katlmtr. Savan Balamas ve Geliimi: Avusturya Macaristan, veliahdnn lmnden sonra sorumlu tuttuu Srbistana sava at. Rusya Srbistann, Almanya da Avusturya Macaristann koruyucusu olunca sava geniler. 4 Austos 1914te Almanya, Fransa ve Belikaya sava ilan etti. (Belika, Almanya tarafndan ilk igal edilen yer oldu) 6 Austos 1914te Rusya, Avusturya Macaristana sava ilan etti. NOT: Avrupann karklk ierisinden olmasndan yararlanan Japonya, Pasifikteki Alman smrgelerine sava at. Kasm 1914te btn smrgeleri ele geirerek kendisi iin savan bittiini ilan eder. 14 Kasm 1914te bir oldubittiye getirilen Osmanl Devleti de savaa girdi. Os manl devle tinin savaa girme i ile o Yeni cepheler ald, 43
o o OSMANLI SEBEPLERi
Sava alan geniledi, ALMANYANIN YANINDA SAVAA GiRMESiNiN
Almanyann yk hafifledi. DEVLETiNiN
Kaybedilen topraklar geri alma dncesi. Sava Almanyann kazanaca dncesi. Enver Paann Alman hayranl. Devlete eski gcn kazandrma dncesi. Osmanl Devletinin ibirlii nerisinin ingiltere ve Fransa tarafndan kabul edilmemesi. Rusya ile ayn cephede bulunmann imknszl. ingiltere ve Fransann Osmanl devletinin toprak btnln koruyacaklarna dair verdikleri sz Balkan Savalarnda tutmamalar. ingilterenin paras denen iki sava gemisini teslim etmemesi. Borlardan ve kapitlasyonlardan kurtulma dncesi. ( Osmanl Devleti sava baladnda kapitlasyonlar kaldrdn ilan etmitir. Fakat buna ilk itiraz ede Almanyadr. Almanya ile gizli bir ittifak anlamasnn yaplmas. ALMANYANIN OSMANLI DEVLETiNi KENDi YANINDA SAVAA SOKMASININ NEDENLERi Osmanl devletinin corafi konumundan yararlanmak ( boazlara ve yakn dou petrollerine sahip olmak ) Osmanl devletinin jeopolitik ve stratejik konumundan yararlanmak (Yakndouda stnlk kurmak) Osmanl devletinin insan kaynandan yararlanmak. Osmanl padiahnn halifelik unvanndan yararlanmak. Douda Rus gcn Osmanl gc ile dengelemek. OSMANLI DEVLETiNiN SAVATII CEPHELER a) Ana Cepheler: Kafkas ( dou ), anakkale, Irak, Kanal ( Msr ) b) II. Derece Cepheler: Suriye, Yemen, Hicaz, Romanya, Galiya, Makedonya KAFKAS CEPHESi Osmanl devletinin ilk taarruz cephesidir. ( Rusyann saldrs ile balad ) Almanyann istei zerine almtr. Amalar; Bak petrollerini ele geirmek. Kafkaslar zerinden Hindistana gemek. ( ingilterenin Hindistan ile ilikisini kesmek )
44
Orta Asya Trkleri ile birlemek (Enver Paann Turanclk siyaseti gerei) Sonular: Osmanl ordusu Sarkam harektnda byk kayplar verdi. ( 100,000 ) Ruslar douda Erzurum, Mu, Bitlis, Trabzon ve Erzincan ele geirdiler. Yenilginin nedenleri; o o o o Rusyann gl bir orduya sahip olmas, Taarruzun iyi planlanmam olmas, Ar souk ve hastalklar, Orduda gerekli hazrln yaplmamas.
NOT: 1917 Bolevik ihtilali ile Rusya savatan ekildi. Brest Litowsk anlamas ile Ruslar, 1878 Berlin Anlamas ile aldklar Kars, Ardahan ve Batumu geri verdiler. KANAL CEPHESi Almanlarn istei zerine alm, taarruz cephesidir. Amac; ingilterenin Hindistana giden smrge yollarn kesmek, Msr ingilizlerden geri almak. Sonu: Svey kanalna iki taarruz yaplm fakat baarl olunamamtr. ingilizler Sina yarmadasn ele geirerek, Suriyeye kadar gelmilerdir. IRAK CEPHESi ingilizler tarafndan almtr. Amalar; Karadan Rusyaya yardm etmek, Irak ( Abadan ) petrollerine sahip olmak, Osmanl Alman kuvvetlerinin Hindistan tehdit etmesini nlemek, Hindistan ile deniz balantsn salamak. Sonular: Bu cephede ingilizler Araplar Osmanl devletine kar kkrttlar. Osmanl ordusu Kutul Amare savanda ingilizleri yenilgiye uratt. ( ingiliz generali Towshend esir alnd ) Ksa srede toparlanan ingilizler Musula kadar ilerlediler. ANAKKALE CEPHESi ingiltere ve Fransa tarafndan almtr. Amalar; Rusyaya ekonomik ve askeri yardm ulatrmak. Osmanl devletini sava d brakmak ( Boazlar ve istanbulu ele geirerek ) Tarafsz balkan lkelerini kendi yanlarna ekmek. ( Avusturya Macaristan ve Bulgaristana kar )
45
Akdenize tam olarak egemen olmak. Rusyann tahl gcnden yararlanmak. Sonular: Osmanl devletinin baars ile sonuland. Osmanl devleti ani bir kten kurtuldu. ( istanbul ve boazlar kurtuldu ) I. Dnya savann uzamasna yol at. Yarm milyona yakn insan ld. Rusyada arlk rejiminin yklmas ve Bolevik ihtilaline ( 1917 ) yol at. (dolayl sonu) Mustafa Kemalin cephedeki baars milli mcadelenin lideri olmasnda etkili olmutur. Bulgaristann Almanya yannda savaa girmesine yol at. SURiYE FiLiSTiN CEPHELERi: Bu cephede Osmanl devleti hem ingilizler hem de ayaklanan Araplara kar savat. NOT: Bu cephede Araplar ingilizler ile ibirlii yaparak ayaklanmalar; Osmanl padiahnn halifelik sfatn tanmadklarn, mmetilik ( islamclk ) fikirlerinin geersizliini ortaya koymutur. Romanya, Galiya ve Makedonya Cepheleri: Osmanl devleti snrlarnn olmad bu cephelerde mttefiklerine yardm amacyla savamtr. ( Bulgaristan ve Avusturya Macaristan ) Romanya ittifak devletlerine yenilerek, Bkre anlamas imzalad. Fakat bu baar ittifak devletlerinin bu sava kazanmasna yetmedi. I. Dnya Savann Sona Ermesi Savan sona ermesinde en nemli etken ABDnin savaa girmesidir. ABDnin itilaf devletleri yannda savaa girme sebepleri: o ABD bamszlk savanda Fransann ingiltereye kar ABDyi desteklemesi. o o o o Meksika i savanda Almanyann Meksikay desteklemesi. ABDnin Fransa ve ingiltere ile olan kltrel balar. Almanyann itilaf devletleri ile ticaret yapan ABD gemilerini batrmas. ABDnin Avrupa politikasnda sz sahibi olmak istemesi.
Savatan nce Bulgaristan ekildi. Arkasndan Osmanl Devleti Mondros Atekes Anlamasyla savatan ekildi. Avusturya Macaristan ve Almanyann da atekes istemesiyle sava sona erdi.
46
Sava Sona Erdiren Atekes Anlamalar Selanik Mondros Willaquiste Rethandes ( 29 Eyll 1918 ) ( 30 Ekim 1918 ) ( 3 Kasm 1918 ) ( 11 Kasm 1918 ) Bulgaristan ile Osmanl Devleti ile Avusturya Macaristan ile Almanya ile
Savata Almanya v e Mttefiklerinin Yenilme Nedenleri: Almanyann bir kara devleti olup, denizlere egemen olamamas. ingilterenin hem karada, hem denizlerde gl olmas. Byk donanma gcne sahip italyann taraf deitirmesi. Almanyann hammadde ve insan kaynann snrl olmas. Almanyann mttefiklerinin ekonomik ynden gsz ve kendisine baml olmas ingilterenin mttefiklerinin gl olmas. ABDnin savaa girmesi ( en nemli neden ) I. DNYA SAVAININ GENEL SONULARI Almanyada krallk rejimi yklarak, Cumhuriyet ilan edildi. Almanya btn smrgelerini kaybetti, silah sanayi kurmas yasakland. Yeni devletler kuruldu. ( Avusturya, Macaristan, Polonya, ekoslovakya, Yugoslavya ) Yeni rejimler ortaya kt. ( Rusyada komnizm, italyada Faizm, Almanyada nazizm ) Srbistan, Karada, Osmanl siyasal hayattan ekildi. Araplar Osmanl Devletinden ayrlarak bamsz oldular. Rakipsiz kalan ingiltere daha da glendi. Smrgecilik mandaclk ad altnda daha da geliti. Yenilen devletlerin imzaladklar ar anlamalar yeni savalara neden oldu. (Versay II. Dnya sava, Sevr Kurtulu Sava) imparatorluklarn byk blm ykld. Cemiyet i Akvam ( Milletler Cemiyeti ) kuruldu. I. DNYA SAVAI SONUNDA OSMANLI DEVLETi Mondros Ate kes Anla mas ( 30 Ekim 191 8 ) Sebepleri: Bulgaristann savatan ekilmesi ( Trakya ve istanbulun savunmasz kalmasna yol at ) Almanya ve Avusturya Macaristannda atekes hazrl yapmas. Silah ve cephane sknts ekilmesi.
47
insan kaynamzn tkenmesi. Wilson ilkelerinin ounluu Trk olan yerler Osmanl Devletine braklacaktr maddesine gvenilmesi. NOT: Bu da tamamen yok olmaktansa ar artlara raz olunduunu gsterir. Maddeleri: Boazlar btn devletlere alacak, istihkmlar itilaf devletleri tarafndan igal edilecektir. Osmanl ordusu terhis edilecek ( sadece snrlarn korunmas ve i gvenliin salanmas iin asker braklacak ) Hkmet haberlemesi dndaki btn telsiz ve telefonlar itilaf devletlerine braklacak. Btn demiryollar, Toros tnelleri ve tersaneler itilaf devletlerinin denetimine braklacak. Dou Anadoludaki 6 vilayette ( Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Sivas, Elaz ) bir karklk karsa bu iller igal edilecektir. ( 24. Madde ) itilaf devletleri kendi gvenliklerini tehlikeye drecek herhangi bir durum ortaya ktnda, herhangi bir stratejik blgeyi igal edebilecekler. (7. Madde) Anadolu dnda savaan birlikler derhal teslim olacaklar. Btn sava gemilerine, ordunun ara, silah ve cephanesine el konulacak. Kapitlasyonlar geniletilerek devam ettirilecek. Sava esirleri serbest braklacak, fakat Trk esirler serbest braklmayacak. nemi: Bu anlama ile Osmanl Devleti fiilen sona erdi. Boazlarn igali ile Anadolu ve Rumelinin balants kesildi. 7. madde Anadolunun igaline zemin hazrlad. 24. madde ile de Dou Anadoluda bir Ermeni devleti kurmaya zemin hazrland. Blgesel direni cemiyetlerinin kurulmasna ve Kuvay -i Milliyenin kurulmasna yol at. MONDROS ATEKES ANLAMASININ UYGULAMASI ( ilk igaller ) 13 Kasm 1918de itilaf donanmas boazlar ve istanbulu denetim altna ald. iNGiLi ZLER : Musul, Antep, Urfa ve Mara, Batum, Kars igal ettiler. Samsun ve Merzifona asker kardlar. ( Bir sre sonra anlama gerei Antep, Urfa ve Mara Franszlara braktlar ) FRANSIZLAR : Mersin, Adana yreleri ile Zonguldak igal ettiler. 48
iTALYANLAR igal ettiler. YUNANLILAR
: Konya, Antalya, Marmaris, Bodrum, Kuadas ve Fethiyeyi : Mondros Atekesine gre igal haklar olmad halde nce
Trakyay sonra izmiri igal ettiler. OSMANLI DEVLETiNiN PAYLAILMASI TASARILARI itilaf devletleri sava devam ederken Osmanl imparatorluunu paylamak amacyla baz gizli anlamalar yaptlar. stanbul Anlamas ( 1 91 5) ingiltere Fransa Rusya Arasnda yapld. Rusyaya savaa girmesi karl Boazlar ve Dou Anadolu verilecek. Londra Anlamas ( 1915 ) ingiltere Fransa italya arasnda yapld. italyaya ittifak devletlerinden ayrlmas karl Anadolunun gney kylar vaat edildi. Syces Picot Anlamas (1916) ingiltere ve Fransa arasnda yaplmtr. Rusyaya verilecek yerler de belirlenmitir. Bu anlamaya gre ; ingiltere; Irak ve rdnn koruyuculuunu stleniyor ve btn gvenlik Mezopotamyay alyor. ( Petrol blgelerini ve Hindistan yolunu altna almtr ) Fransa; Suriye, ukurova ve Hatay alyor. Rusya; Boazlar ve Dou Anadoluyu alyor. ( Petrograt Szlemesi ) St. Jean De Maurienne Anlamas ( 1917 ) italyann tepki gstermesi zerine yapld. Anlamaya gre italyaya Ege Blgesi, Silifkeye kadar Akdeniz kesimi ile Konyaya kadar olan i kesimler verilecekti. erif Hseyin Mc Mahon Anlamas ( 1916 ) Msr Valisi Mc Mahon ile Mekke Emiri erif Hseyin arasnda imzaland. Araplara Osmanl devletine ayaklanmalar karl bamsz bir devlet kurulaca vaat edilmitir. NOT: Rusyann savatan ekilmesiyle bu anlamalar tam olarak uygulanamamtr. Rusyann savatan ekilmesi zerine Dou Anadoluda bamsz devletler kurmay ve Ermenilere toprak vermeyi kararlatrdlar. WiLSON iLKELERi ABD bakan Wilsonun savaa girerken devletlere kabul ettirdii ilkelerdir. Ama; Sava sonrasnda devletlerin zarar grmelerini nlemek ve dnya barn salamaktr.
49
Maddeleri:
50
Yenenler yenilenlerden toprak almayacaklar. Yenilenler sava tazminat demeyecek. Her devlet kendi gvenliini salayacak kadar silah retecek. ( dnyada ilk silahszlanma nerisi ) Devletler aralarnda gizli anlamalar yapmayacaklar. Devletler arasndaki anlamazlklar bar yoluyla zmek iin bir cemiyet kurulacak. ( Cemiyet-i Akvam ) Osmanl devletinin Trk blgelerine kesin egemenlik tannacak. Trk egemenliindeki baka milletlere kendi kendini ynetme hakk verilecek. Boazlar btn devletlerin ticaret gemilerine ak olacak. Polonya bamsz bir devlet olacak. Alsas Loren Fransaya geri verilecek. PARiS BARI KONFERANSI itilaf Devletleri tarafndan toplanmtr. ( 32 lkenin temsilcileri katld ) Konferansta egemen olan devletler ingiltere, Fransa, italya, ABD ve Japonya. En etkili devletler ise ingiltere ve Fransa. Toplanma Amalar: Aralarndaki anlamazlklar zmlemek, Yenilen devletlerin durumunu grmek, Osmanl devletini yenide patlamak. Alnan Kararlar: Cemiyet-i Akvam kurulmas kararlatrld. Wersailles, Saint Germain, Neuilly, Trianon anlamalarnn esaslar belirlendi Gizli anlamalarla ( St. Jean De Maurienne ) italyaya braklan izmir ve evresinin Yunanistana verilmesi kararlatrld. ( ingilterenin destei, Fransann onay ile ) NOT: ingiltere Dou Akdenizde gl bir italya yerine zayf ve kukla bir Yunanistan tercih etmitir. Nedeni; ingilizlerin smrgelerine giden yolu gvenlik altna almak istemesi. NOT: itilaf devletleri arasnda ilk anlamazlk ortaya kt. ( Bu anlamazlktan Kurtulu Savanda Trkiye yararland. ) I. DNYA SAVAINI SONA ERDiREN BARI ANLAMALARI Wersailles Neuilly Almanya ( 1919 ) Bulgaristan ( 1919 ) Avusturya ( 1919 ) 51
St. Germain -
Trianon Sevr izmirin
igaline
Macaristan ( 1920 ) Osmanl imparatorluu ( 1920 ) iZMiRiN iGALi ( 15 Mays 1919 ) Paris Konferansnda karar verilmitir. Yunanllar, izmir ve
evresinin kendilerine verilmesi iin u gerekeleri ileri srmlerdir; Ege blgesinde nfusun ounluunun Rum olduunu, Blgede Trklerin Rumlar katlettiini, Ege blgesinin eski bir Yunan yurdu olduunu, Ege denizinin her iki yakasnn ekonomik adan bir btn olduunu iddia ettiler. SONULARI istanbul Hkmeti igale kaytsz kald. Trk halk tehlikenin bykln anlad. ( Milli bilin uyanmaya balad ) igallere kar silahl eteler kuruldu. ( Kuvay-i Milliye ) Kurtulu savann balamasnda nemli rol oynad. Amiral Bristol raporu hazrland. Amiral Bristol Raporu: Osmanl devletinin istei zerine Bat Anadoludaki olaylar yerinde incelemek zere Amerikal Amiral Bristol bakanlnda ingiliz, Fransz ve italyan generallerin hazrlad rapordur. Tespitleri: Yunan iddialar aslszdr. Blgede Rumlar deil Trkler ounluktadr. Blgedeki Yunan birliklerinin derhal geri ekilerek, yerine itilaf birliklerinin gnderilmesi gerekir. Ege blgesindeki katliamlardan Yunanistan sorumludur. NEM: Trk Milletinin haklln, igallerin hakszln ortaya koyan ilk milletleraras belgedir. MEMLEKETiN i DURUMU VE CEMiYETLER AZINLIKLAR TARAFINDAN KURULAN CEMiYETLER Mavri Mira: Rumlar tarafndan kuruldu ( istanbul Fener Rum patrikhanesi nclnde ) Amalar; Eski Bizans imparatorluunu yeniden canlandrmak. Ege blgesinin Yunanistana katlmasn salamak.
52
Ege blgesinde ilerleyen Yunan kuvvelerine yardmc olmak. Yunan Kzlha, Rum Gmenler Cemiyeti ( Kordos ) ve Rum Okullarnn izcilik kurulular Mavri Miraya bal alyordu. Etnik-i Eterya: ilk Yunan isyan srasnda kurulmutur. ( 1814 ) Yunanistann bamszln kazanmasyla grevini tamamlamtr. Mondros Atekes Anlamas sonras yeniden kuruldu. Amac; Dou Karadeniz blgesinde bir Pontus Rum Devleti kurmaktr. Yunan Komitesi ve Trakya Komitesi: Amac; Dou Trakyann Yunanistana katlmasn salamak. Pontus Rum Cemiyeti: istanbul Rum Patrikhanesi nclnde kurulmutur. Amac; Samsun, Trabzon dolaylarnda bir Pontus Rum Devleti kurmak Etnik-i Eterya ile ibirlii yapmtr. Kordos Cemiyeti: istanbulda gizli olarak kuruldu. Etnik-i Eteryaya bal alt Dou Karadenize Gmen ad altnda silahl eteler gnderdi. Hnak ve Tanak Cemiye tle ri: Ermeniler tarafndan kuruldu. ( Ermeni patrii Zaven Efendi tarafndan ) Amac; Dou Anadoluda Wilson ilkelerine dayanarak bir Ermeni Devleti kurmaktr. Mavri Mira ile ibirlii yapmlardr. Alyans ve srailit ve Makabi Cemiyetleri: Yahudiler tarafndan kurulmutur. Amalar; o o Filistinde kurulacak Yahudi devletine destek olmak, Osmanldan aldklar ekonomik ayrcalklar korumak,
Dier cemiyetler kadar etkili olamamlardr. AZINLIKLARIN KURDUU CEMiYETLERiN ZELLiKLERi Milli birlik ve btnlmz paralamaya yneliktir. itilaf devletleri tarafndan desteklenmitir. Anadolunun igalini kolaylatrmaya yneliktir. Mondros Mtakeresinin yaratt ortamdan yararlanarak kuruldular. Trk topraklarnda Wilson ilkelerine dayanarak milli devletler kurmay amalamlardr. MiLLi VARLIA DMAN CEMiYETLER 53
Sulh v e Selame ti Osmaniye Cemiyeti: lkenin kuruluunun padiahn ve halifenin emirlerine sk skya bal kalmakla gerekleeceini savunmutur. Damat Ferit Paa ve ingilizlerin ekonomik destei ile kurulmutur. sla m Teali Cemiye ti: Merkezi istanbuldur. Konya ve dolaylarnda ubesi vardr. Vatann kurtuluunun halifenin emirlerine bal kalmak ve eriat devletine dnlmesiyle gerekleeceini savunmaktadr. ingilizler ekonomik ynden desteklemilerdir. Krdistan Teali Cemiye ti: istanbulda, dou ve gney douda ubeler amtr. Amac; Wilson ilkelerine dayanarak Dou Anadoluda bir Krt devleti kurmak ingilizler tarafndan desteklenmitir. ngiliz Muhipler Cemiyeti: ingiliz mandacln savunmutur. Bata Damat Ferit Paa olmak zere baz Osmanl devlet adamlar tarafndan kurulmutur. Wilson lkeleri Cemiye ti: Amerikan mandacln savunmutur. Wilson ilkelerinden etkilenerek kurulmutur. Trabzon ve Havalisi Ademi Merkeziyet Cemiyeti: Merkezi istanbuldur. Amac; Trabzon ve evresinde saltanat ve halifelie bal zerk bir devlet kurmaktr. Hrriyet ve tilaf Frkas: ittihat ve Terakki partisine kar kurulmutur. Milli mcadeleye cephe almtr. MiLLi CEMiYETLER Trakya Paaeli Cemiyeti: ilk kurulan milli cemiyettir. Amac; Trakyann Yunanistana katlmasn nlemektir. Dou Anadolu Md faa -i Hukuk Cemiyeti: Merkezi istanbuldur. Dou Anadoluda ( Erzurum, Elaz ) ubeler amtr. Amac ; Dou Anadoluda bir Ermeni Devletinin kurulmasn nlemek, Dou Anadolunun Trk yurdunun bir paras olduunu dnyaya duyurmaktr.
54
Bu amala aadak i kararlar almlard r ; o o o Kesinlikle g etmemek, Bilim, kltr ve ekonomi alannda rgtlenmek, Gerekirse silahl mcadeleye girimek.
Cemiyet Erzurum Kongresinin toplanmasnda nemli rol oynamtr. zmir M af aa -i Hukuk-i Osmaniye Cemiyeti: Mondrostan hemen sonra izmirde kuruldu. Amac; o o o Ege Blgesinin Trklere ait olduunu basn yayn yolu ile duyurmak. Blgedeki Rum faaliyetlerini nlemek. Yunan igaline kar koymaktr.
Redd-i lhak ( Katlmay nleme ) Cemiye ti: izmirin igalinden bir gn nce kurulmutur. izmirin haksz yere igaline kar kmtr. Dmana kar silahl mcadele karar almtr. Balkesir ve Alaehir Kongrelerinin toplanmasnda etkili olmulardr. Trabzon Mdafaa -i Hukuk-i Cemiyeti: Trabzonda kurulmutur. Amac; Dou Karadeniz Blgesinde bir Pontus Rum Devletinin kurulmasn nlemektir. ( Pontus Rum ve Etnik-i Eterya cemiyetlerinin faaliyetlerine kar koymak. Kilikyalla r Cemiye ti: Merkezi istanbuldur. Amac; ukurova Blgesini ( Adana ve evresini ) Franszlara ve onlarn ibirlikisi Ermenilere kar korumaktr. Tam etkili olamamtr. Milli Kongre Cemiyeti: istanbulda baz aydnlar ve yazarlar tarafndan kurulmutur. Amac; igallerin hakszln, milli mcadelenin haklln basn yayn yoluyla duyurmaktr. Yurt iinde ve dnda baz gazete ve dergiler kardlar. Askeri amal deildir. ( Silahl mcadelede bulunmamlardr ) Blgesel deil, milli amaldr. ( Kuvay-i Milliye deyimini ilk kullanan siyasi kurulutur. MiLLi CEMiYETLERiN ORTAK ZELLiKLERi Blgesel faaliyet gstermilerdir. ( Milli Kongre Cemiyeti hari ) 55
Hem basn yayn yolu ile hem de silahl mcadeleyi esas almlardr. ( Milli Kongre Cemiyeti hari ) Wilson ilkelerine dayanarak kurulmulardr. igal edilen veya igal tehlikesi olan blgelerde kurulmutur. istanbul hkmetinin igallere kaytsz kalmas zerine kurulmulardr. Milli mcadeleye rgtsel zemin hazrlamlardr. Aznlklarn zararl faaliyetlerine tepki olarak kurulmulardr. Sivas Kongresinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirilmilerdir. KUVAY-i MiLLiYENiN HAREKETiNiN BALAMASI VE BATI CEPHESiNiN KURULMASI Kuvay-i Milliye: Mondros Atekes Anlamasndan sonra, igal edilen blgelerde dmana kar mcadele etmek amacyla halkn kendiliinden oluturduu direni birliklerine denir. Oluturulma Nedenleri: Mondros Atekes Anlamasnn imzalanmas ve tek yanl olarak uygulanmas lkenin yer yer igal edilmesi istanbul Hkmetinin igallere kaytsz kalmas Osmanl ordusunun terhis edilmesi ve lkenin savunmasz kalmas Halkn can ve mal gvenliinin kalmamas Aznlklarn basklar ve yaptklar katliamlar. Kuvay-i Milliyenin Yararlar: Dmann ilk balarda ilerleyiini durdurdu. TBMMye ve dzenli ordunun kurulmasna zaman kazandrd. Trk kylerini Rum ve Ermeni etelerinin saldrlarndan korudu. i ayaklanmalar bastrd. igallere kar halka g ve moral verdi. Olumsuz Taraflar: ihtiyalarn karlamak iin halka kar zor kullandlar. Askeri eitimden yoksundular. Zamanla merkezi otoriteye kar ayaklanmlardr. BATI CEPHESiNiN KURULMASI igallere kar ilk direni iskenderun Drtyolda Franszlara kar balatlmtr. ( Aralk 1918 ) ikinci ve asl direni ise izmirin igalinden sonra Bat Anadoluda balamtr Batda Yunanllara kar ilk cephe Ayvalkta oluturuldu.
56
Yaplan almalar sonucunda Ayvalktan balayarak Soma, Akhisar, Salihli, Nazilli kasabalarnn batsndan geen bir hat oluturuldu. Sivas kongresinden sonra bat cephesi komutanlna Ali Fuat Cebesoy getirildi. TBMMnin almasndan sonra da ismet inn getirildi. ( I. Ve II. inn savalarnda baar kazand. ) MUSTAFA KEMALiN iSTANBULA GELii VE DURUMA BAKII Mustafa Kemalin I. Dnya Savandaki son grevi merkezi amda bulunan Yldrm ordular grup komutanldr. Mondros Atekesinin imzalanmasyla grevi sona eren Mustafa Kemal 13 Kasm 1918 de istanbula geldi. Mustafa Kemal istanbulda iken Dnlen Balca Kurtulu areleri ingiliz mandas altna girmek, Amerikan mandas altna girmek, Blgesel kurtulu yollar aramak. Mustafa Kemal ise bu grnde sonunda milli bamszln kaybedileceini dnyordu. Ona gre tek are millet egemenliine dayal, yeni ve bamsz bir devlet kurmakt . Bunu gerekletirmek iin; o o o Milli birlii salamak, Ordunun terhisini ve silahlarn toplanmasn nlemek, Milli cemiyetleri yaygnlatrmak ve birletirmek gerekiyordu. Kemalin amacn gerekletirebilmesi iin resmi bir grevle
MUSTAFA KEMALiN SAMSUNA IKII VE MiLLi BiLiNCiN UYANDIRILMASI Mustafa Anadoluya gemesi gerekiyordu. Osmanl Genelkurmaylndaki yakn silah arkadalaryla gren Mustafa Kemal, kendisinin 9. Ordu Mfettii olarak grevlendirilmesini salad. Mustafa Kemal Niin 9. Ordu Mfettii Olarak Anadoluya Gnderildi? istanbulda hkmet ilerine karmas, anakkaledeki baarlarndan dolay ingilizlerin onu burada istememeleri. Zor olan bir grevi onun baarabileceine inanlmas. Mustafa Kemal Niin Anadoluya Gitmek istiyordu? istanbul Hkmeti ile vatann kurtuluunun salanamayacan anlamas Anadoluya geerek milli mcadeleyi balatmak istemesi. 9. Ordu Mfettii Olarak Grevi: Dou Karadeniz blgesinde Pontuscu Rumlara kar silahlanan Trklerin direniini nlemek.
57
Halkn elindeki silahlar toplamak ( Mondrosun uygulanmasn salamak ) Varsa terhis edilmemi ordularn terhisini salamak. Dou Karadeniz blgesinde asayi ve gvenlii salamak. Yetkisi: 9. Ordu Mfettii olarak geni bir blgede, sadece askeri deil, sivil kurululara da emir verme yetkisi vard. SAMSUN RAPORU ( 23 Mays 1919 ) Mustafa Kemal Samsuna geldikten sonra, grev ve yetkileri dorultusunda incelemeler yaparak, istanbul Hkmetine bir rapor gnderir. Bu raporda; Samsun blgesi Rumlar siyasi emellerinden vazgeerlerse blgede karklk kendiliinden dzelir. ( Blgede karkln sorumlusu Rumlar ) Trkln yabanc mandas ve kontrolne tahamml yoktur. izmirin Yunanllar tarafndan igali hakszdr. igal geicidir. Trk milleti Milli Egemenlik ve Milli Bamszlk Arzusundadr, denilmektedir. NEMi: Milli mcadeleyi balatma yolunda ilk admdr. Mustafa Kemal Niin Samsunda Fazla Kalmad? Samsunun ingiliz igalinde olmas, Kyda olmas nedeniyle her trl saldrya ak olmas, Blgedeki Rum etelerinin faaliyetleri, Bir an nce milli mcadeleyi balatmak istemesi. HAVZA GENELGESi ( 28 Mays 1919 ) Amac; izmirin igalini lkenin her tarafna duyurmak ve Milli bilincin uyandrlmasn salamak. Mustaf a Kemal Havza Genelgesiyle Vali ve Komutanlardan u isteklerde bulundu; a) izmirin igalini protesto eden miting ve gsterilerin dzenlenmesini, b) Milli cemiyetler kurularak, halka iinde bulunduu durumun anlatlmasn, c) istanbul Hkmeti ve itilaf devletleri temsilcilerine izmirin igalini protesto eden telgraflarn ektirilmesini, d) Hristiyan halka kt davranlmamasn, e) Yaplacak almalardan kendisinin bir hafta iinde bilgilendirilmesini istedi. SONU Halkn milli bilinci uyanmaya balad. lkenin her tarafnda cokulu mitingler dzenledi. NOT: Bu genelge zerine Mustafa Kemal ilk kez istanbul Hkmeti tarafndan geri arld. AMASYA GENELGESi ( 22 Haziran 1919 )
58
Genelge Mustafa Kemal, Rauf Orbay, Refet Bele, A. Fuat Cebesoy un imzalar Kazm Karabekirin onay ile hazrlanmtr. Genelgenin ok imzal olmasnn nedeni; milli mcadeleyi kiisellikten karmak ve etkisini arttrmaktr. Genelgenin Amac; Milli mcadeleyi kiisellikten kararak milletin birlik ve dayanmasn salayan milli bir hareket haline getirmektir. MADDELERi Vatann btnl ve milletin bamszl tehlikededir. ( Kurtulu Savann gerekesidir ) istanbul hkmeti zerine ald sorumluluu yerine getirememektedir. Bu durum milletimizi yok olmu gstermektedir. Milletin bamszln yine milletin azim ve karar kurtaracaktr. ( Ama; ilk kez milli egemenlik, milli bamszlk, yeni bir devletin kurulaca ve ilk kez Cumhuriyet fikri ortaya kmtr.) Milletin durumunu ve haklarn dnyaya duyurmak iin milli b ir kurulun varl gereklidir. Anadolunun en gvenli yeri olan Sivasta milli bir kongre toplanacaktr. Her ilden milletin gvenini kazanm delegenin gizlice Sivasa gelmesi kararlatrlmtr. Delegeler Mdafaa-i Hukuk, Redd-i ilhak cemiyetleri ile belediyeler tarafndan seilecektir. ( salamak. ) Sou illeri adna Erzurumda bir kongre toplanacaktr. Erzurum kongresine katlan delegeler daha sonra Sivasa geleceklerdir. Milli gler hibir ekilde datlmayacaktr. Her trl ihtimale kar bu durum milli bir sr olarak saklanacaktr. NOT: Genelge kararlarn uygulamakla ordu ileri gelenleri grevlendirildi. Genelgenin nemi ve zellikleri: Kurtulu savann amac, gerekesi ve yntemi belirlenmitir. itilaf devletlerine ve istanbul hkmetine uyar niteliindedir. Trk milletine egemenlii ve bamszl iin yaplan ardr. ilk kez millet egemenliine dayal yeni bir devletin kurulaca belirtilmitir. Bir ihtilal bildirisidir. Trk inklbnn aksiyon ( ihtilal ) aamasnn balangcdr. ERZURUM KONGRESi ( 23 Temmuz 5 Austos 1919 ) Ama; milletin gvenini kazanm kiilerin seilmesini
59
Toplanma Nedeni: Mondros Mtakeresinin 7. ve 24. maddelerinden doan tehlikeler ( Ermeni ve Rum faaliyetlerini nlemek ). Dou Anadoluda bir Ermeni Devletin in kurulmasn nlemek. Toplantya aran Kurulu: Dou Anadolu Mdafaa -i Hukuk Cemiyeti. ALINAN KARARLAR Milli snrlar iinde vatan bir btndr. ( ilk kez Misak- Milli snrlarndan bahsediyor ) Her trl yabanc igal ve mdahalesine kar, Osmanl Devletinin dalmas halinde, millet birlikte kar koyacaktr. Vatann ve bamszln korunmas yolunda istanbul Hkmeti bir ey yapmazsa, amacn salanmas iin geici bir hkmet kurulacaktr. Bu hkmeti milli bir meclis seecektir. Milli meclis toplanana kadar grev yapacak bir temsil kurulu oluturulacaktr. Kuvay-i Milliyeyi etkin, Milli iradeyi Egemen klmak esastr. Manda ve himaye kabul edilemez. Hristiyan aznlklara siyasal egemenliimizi kstlayc ve sosyal dengemizi bozucu ayrcalklar verilemez. Mebusan meclisinin derhal toplanmasna allacaktr. Milli irade padiah ve halifeyi de kurtaracaktr. ZELLiKLERi Kurtulu sava yolunda halk temsilcilerinin bir araya gelerek kararlar ald ilk kongredir. Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tarafndan toplantya arlmtr. Toplan ekli ve amalar bakmndan blgesel, alnan kararlar bakmndan millidir. Egemenliin millete ait olduu ilk kez belirtilmitir. ilk kez Hristiyanlara ayrcalk verilemeyecei belirtilmitir. Sivas kongresi ve Misak- Milli kararlarna nclk etmitir. Dou illerini temsilen bir Temsil Kurulu oluturulmutur. Mustafa Keman, kongre bakanlna seilmitir. BALIKESiR KONGRESi ( 26 31 Temmuz 1919 ) Amac; Yunan saldrlarna kar koyma ve direni rgtlerini birletirmedir. zellikleri; Toplan amac ve alnan kararlar bakmndan blgeseldir. Amasya Genelgesinin ulusal bamszlk ilkesini kabul etmi, ulusal egemenlik ilkesine kar kmtr.
60
Ege blgesinde direniin rgtlenmesinde etkili olmutur. ALAEHiR KONGRESi ( 16 25 Austos 1919 ) Amac; Erzurum ve Balkesir kongresi kararlarn deerlendirmek. zellikleri; Balkesir kongresi kararlarn kabul etmitir. Halk Yunan igaline kar kmtr. istanbul Hkmetine kar kmtr. Temsil kurulu birletirilmitir. SiVAS KONGRESi ( 4 11 Eyll 1919 ) Amac; Amasya genelgesinde alnan kararlar dorultusunda lkenin birlii ve rgtlenmesini salamak. Kongrenin balangcnda 2 sorun yaand; Bakanlk Sorunu: Baz delegeler Mustafa Kemali bakan semek istemediler. ( Rauf Beyin bakan olmasn istediler ) Sonuta oybirlii ile Mustafa Kemal bakan seildi. Manda Sorunu: Amerikan mandacl uzun sren tartmalardan sonra reddedildi. ALINAN KARARLAR: Erzurum kongresi kararlar aynen kabul edildi. lkedeki tm milli cemiyetler Anadolu ve Rumeli Mdafaa -i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirildi. Btn lkeyi temsilen bir temsil kurulu oluturuldu Meclis-i Mebusann toplanmas kararlatrld. Mandaclk ikinci kez reddedildi. ( Kesin olarak ) ZELLiKLERi Toplan ekli, amalar ve alnan kararlar bakmnda millidir. Btn lkeyi temsilen bir Temsil Kurulu oluturuldu. Temsil kurulu bakanlna Mustafa Kemal getirildi. Mili cemiyetler birletirildi. Erzurum kongresi gibi ihtilalci bir karakter tar. Milli bir devletin ve Cumhuriyet ynetiminin temelleri atlmtr. NOT 1: 13 Eyll 1919da Sivasta Temsil Kurulunun yayn organ olarak irade -i Milliye gazetesi karlmtr. Ankarada bu gazete Hkimiyet-i Milliye adn ald. NOT 2: Sivas kongresi Erzurumdan daha ksa srmtr. Nedeni; gerekli kararlarn Erzurumda alnm olmasdr.
ile
ilikiye
girilerek
dou bat
direni
rgtleri
61
NOT 3: Sivas kongresi sonrasnda Bat Cephesi Komutanlna Temsil Kurulu tarafndan Ali Fuat Cebesoy atanmtr. ( Temsil Kurulunun hkmet olmamasna ramen, hkmet gibi altn gsterir ) SiVAS KONGRESiNE iSTANBUL HKMETiNiN TEPKiSi istanbul hkmeti Sivas kongresini datma giriiminde bulundu fakat baarl olamad. Mustafa Kemal kongre sonrasnda Damat Feritin tutumunu padiaha iletmek istedi. Fakat Damat Ferit buna engel oldu. Bu gelime zerine Mustafa Kemal lkedeki btn valilere gnderdii yazyla istanbul ile her trl ilikinin kesilmesini istedi. SONU: baardr. AMASYA GRMESi ( 20 22 Ekim 1919 ) istanbul hkmeti ( A. Rza Paa ) adna Bahriye Nazr Salih Paa ile Temsil Kurulu adna Mustafa Kemal arasnda yaplan grmedir. Alnan Kararlar ( Protokol ): istanbul Hkmeti ile Temsil Kurulu arasnda hibir anlamazlk kalmamtr. Temsil Kurulu istanbul Hkmeti aleyhinde almayacaktr. istanbul Hkmeti Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve Temsil Kurulu nu tanyacaktr. Trklerin ounlukta olduu yerlerin igaline izin verilmeyecektir. Trk vatannn btnl ve bamszl korunacaktr. Seimler yaplarak Meclis-i Mebusan toplanacaktr. Meclis-i Mebusann istanbulda toplanmas uygun deildir. ( istanbul Hkmetinin de kabul edecei, daha gvenli bir yerde toplanmaldr ) istanbul Hkmetinin yapaca bar grmelerinde Temsil Kurulunun da onay alnacaktr. Milli mcadelenin dman olan memur ve grevlilerin iine son verilecektir. NEMi: Anadolu istanbula bal olmaktan karak, istanbul Anadoluya bal hale gelmitir. Anadolu ihtilali yasal ve hukuki zemine kavumutur.
Damat Ferit istifa etmek zorunda kald. Yerine daha lml olan Ali Rza Paa getirildi.
NEMi: Anadolu hareketinin istanbul hkmetine kar kazand ilk siyasi
62
Temsil Kurulunun siyasi etkinlii artmtr. NOT: istanbul Hkmeti Amasya grmelerinde alnan kararlardan Meclis -i Mebusann toplanmas hari dierlerini kabul etmemitir. TEMSiL KURULUNUN ANKARAYA GELMESi ( 27 Aralk 1919 ) Mebusan Meclisi seimleri sralarnda Mustafa Kemal ve Temsil Kurulu yeleri, istanbuldaki gelimeleri daha yakndan takip edebilmek iin, 27 Aralk 1919da Ankaraya geldiler. Ankarann Nedenleri; Milli Mcadelenin Merkezi Seilmesinin
Anadolunun ortasnda ve gvenli bir ehir olmas. istanbuldaki Mebusan Meclisi toplantsn ve gelimeleri yakndan takip etmek. Haberleme ve ulam imknlarnn iyi olmas. Batda Yunanllarla yaplacak muharebe alanlarna yakn olmas. Ankarann Ali Fuat Cebesoy un kontrolnde olmas. SON OSMANLI MEBUSAN MECLiSiNiN TOPLANMASI VE MiSAK-I MiLLi 1. Amasya grmelerinde alnan kararlardan sadece Mebusan Meclisinin toplanmas istanbul hkmeti tarafndan kabul edilmiti. 2. Mebusan meclisinin toplanmas iin seimler yaplrken, meclisin nerede toplanaca konusu da tartlmtr. 3. Mustafa Kemal meclisin istanbul dnda, igal edilmemi bir yerde toplanmasn istiyordu. Nedenleri; a. istanbulun itilaf devletlerinin denetiminde olmas. b. Aznlk faaliyetlerinin merkezi konumunda olmas. c. Millet iradesinin gereklemesi yolunda salkl kararlar alnamayaca dncesi. 4. Mustafa Kemalin bu istei yeni seilen yelerce kabul edilmedi. Ayrca Mustafa Kemale kar olanlar onun istanbula gelemeyeceini dnyorlard. 5. itilaf devletleri Mebusan seimlerine ve meclisin toplanmasna karmadlar. Nedeni; Toplanacak olan meclisin ve oluacak yeni hkmetin onlarn istedii bar artlarn kabul edeceini dnmeleridir. 6. yaplan seimleri ounlukla Mdafaa-i Hukuk yanls adaylar kazand. (itilaf devletlerinin Trk milletini yeterince tanmadklarnn kantdr.) ( Mustafa Kemal Erzurumda milletvekili seildi ) 7. Mustafa Kemal, yeni seilen milletvekillerini Ankaraya ararak baz bilgiler
63
ve direktifler verdi. Bunlar;
64
a. Kendisinin bakan seilmesi, b. Mecliste Mdafaa-i Hukuk grubunun oluturulmas, c. Sivas Kongresi kararlarnn kabul edilmesini istedi. NOT: Milletvekilleri Mustafa Kemalin bu isteklerini yerine getirmediler. ( Mustafa Kemalin yerine Reat Hikmet Bey seildi, Mdafaa-i Hukuk grubu yerine Felah- Vatan grubu oluturuldu. 8. Mustafa Kemalin isteklerinin yerine getirilmemesinin sebebi; Milletvekillerinin saltanat yanls olmalar ve Mustafa Kemalden farkl dnmeleridir. Mustafa Kemalin Meclis Bakan Seilmek stemesinin Sebepleri: Anadolu hareketinin gcn itilaf devletlerine gstermek, Herhangi bir igal durumunda meclisi baka bir ehirde toplantya armak, Milli mcadele aleyhine karar alnmasn nlemek, Her artta bir bamszlk mcadelesi verileceini ortaya koymak, Misak- Milli kararlarn kabul ettirmek. NOT: Son Osmanl Mebusan Meclisinin toplanmasnn en nemli sonucu; Misak- Milli kararlarnn kabul edilmesidir. MiSAK-I MiLLi Yeni Trk devletinin snrlarn Erzurum ve Sivas Kongresi kararlarna uygun olarak izen ve milli bamszlk esaslarn ortaya koyan bir belgedir. ( Wilson ilkeleri ve Fransz ihtilali fikirlerine dayanr ) Mondros Atekesi imzaland srada Trk askerinin koruduu ve Trk islam ounluunca oturulan yerler ayrlmaz bir btndr. Halen igal altnda bulunan Mslman Araplarn oturduu yerlerde halkoyuna bavurulmaldr. Yurttan koparlmak istenen Kars, Ardahan, Batum ( Evliye-i Selase ) ve Bat Trakyada halkoyuna bavurulmaldr. ( ounluu Trk olduu iin byle bir karar alnmtr ) istanbul ve Marmara Denizi her trl tehlikeden uzak tutulursa boazlar dnya ticaretine alabilir. Aznlklara, komu lkelerdeki Mslmanlara tannan haklar kadar hak verilecektir. Siyasi adli ve ekonomik gelimemizi engelleyen kapitlasyonlar kabul edilemez. NEMi: ilk kez Trk yurdunun snrlar izilmitir.
65
Kurtulu Savann hedefi ve program belirtilmitir. Anadolu hareketinin ilk byk siyasal zaferdir. ihtilalci bir zellik tamaz. SONULARI Milli mcadele byk bir gce olat. itilaf devletleri istanbul Hkmetine basklarn arttrdlar. A. Rza Paa hkmeti istifa etti, Salih Paa hkmeti kuruldu. Meclis kararlarnn deitirilmemesi zerine 16 Mart 1920de istanbul resmen igal edildi. Meclis-i Mebusan datld. Milletvekilleri ve aydnlar Maltaya srldler. Mustafa Kemalin hakll ve ileri grll ortaya kt. iSTANBULUN GALi Nedeni: Meclis-i Mebusann Misak- Milli kararlarn kabul etmesi ve deitirmemesi (Amalar Anadolu Hareketini cezalandrmak ) igalin halk zerindeki etkiyi azaltmak iin; igalin geici olduunu, Amalarnn saltanat ykmak deil, aksine glendirmek olduunu, Herkesin istanbul Hkmetinin emirlerine uymas gerektiini bildiren bir genelge yaynladlar. SONULARI: Osmanl Devleti Fiilen sona ermitir. Mustafa Kemale milli mcadeleyi padiah adna yrttn syleme frsat verdi. istanbuldan kaabilen milletvekili ve aydnlar Ankaraya gelerek milli mcadeleye katldlar. Damat Ferit Paa Hkmeti yeniden kuruldu. Mebusan Meclisi padiah tarafndan fiilen datld. ( 11 Nisan 1920 ) Milli mcadelenin ilke ve hedeflerini ortaya koymak iin AA (Anadolu Ajans) kuruldu. GALE TEPKiLER Temsil kurulu igallere kar u tedbirleri ald ; istanbul ile her trl haberleme yasakland. Anadoludaki baz ingiliz birliklerinin silahlarnn alnmas kararlatrld. (Afyon ve Eskiehirde) istanbuldaki tutuklamalara karlk, Anadoludaki baz itilaf subaylar da tutuklanacakt.
66
Anadoluya ynelik igal hareketlerini nlemek iin baz demiryollar tahrip edilecekti. Anadoludan yasaklanmtr. TBMMNiN AILMASI ( 23 Nisan 1920) Almasn hzlandran neden; istanbulun igali ve Mebusan meclisinin datlmasdr. Amalar: Milli egemenlii gerekletirmek, Milli birlii salamak, Dzenli bir ordu kurmak, Vatan kurtarmak. TBMMnin Al mas n n ne mi: Yeni bir devletin kurulmasna zemin hazrland. Milli egemenliin ynetime egemen olmas saland. Demokratik sreci balatt. Bamszln salanmasn hzlandrd. Temsil kurulunun grevi sona erdi. TBMMNiN ALDII iLK KARARLAR ( 24 Nisan 1920 ) Hkmet kurmak zorunludur. ( Ama; istanbul hkmeti dnda ayr bir hkmet kurmaktr ) Geici bir hkmet bakan tanmak veya padiah vekili atamak doru deildir. ( Meclisin srekli olduu ve padiahtan bamsz olduu vurgulanmaktadr. ) TBMMnin stnde bir g yoktur. ( Osmanl saltanat yok saylmtr ) Mecliste beliren ulusal iradeyi vatann geleceine egemen klmak esastr. ( ilk ulusal egemenlii gerekletiren meclistir. ) TBMM yasama ve yrtme yetkilerine sahiptir. ( Gler birlii ) Meclis iinden seilecek bir kurul, meclisin vekili olarak hkmet ilerini yrtr. Meclis bakan bu kurulun da bakandr. ( Meclis hkmeti sistemi benimsenmitir. ) Padiah ve halife iinde bulunduu baskdan kurtulduu zaman meclisin dzenleyecei esaslar ierisinde yerini alr. ( Ama; saltanat ve halifelik yanllarn memnun etmek ) GLER BiRLii Yasama, yrtme ve yargnn tek elde toplanmasdr. ( TBMMde )
istanbula
devletin
mali
kaynaklarnn
gnderilme si
67
Amalar: Sava artlarnda kararlar alp, uygulayabilmek. Meclisi milletin tek temsilcisi haline getirmek. lke ynetimi elinde tutan tek organ olmak. Vatan dman igalinden kurtarmak. MECLiS HKMETi SiSTEMi Bakanlar mecliste tek tek oylanarak seilir. Meclis bakan meclis iinden seilen kurulunda bakandr. Meclis istemedii hkmet yesini drebilir. Bir devlet bakan ve babakan yoktur. ( TBMM bakan hem devlet bakan hem de babakandr. ) I. TBMMNiN ZELLiKLERi Yeni bir devletin kurulmasn salamtr. Temel amac; misak- milliyi gerekletirmektir. Kurucu meclis zellii tar. ( Tepkiler zerine olaanst yetkilerle donatlm meclis adn almtr. ) ( bir anayasa kabul etmesi kurucu meclis olduunu ortaya koyar ) ihtilalci bir meclistir. ( Yeni bir devlet kuran ve sava idare eden meclistir ) Bir idealistler meclisidir. ( nk vatann kurtuluunu her eyin stnde tutmutur. ) Demokratik niteliklidir. ( nk yeleri halk tarafndan seilmitir. ) Milli bir meclistir. ( Tamamen Trklerden olumu, egemenliin kaynan millete dayandrmtr. ) Merkeziyeti bir yapya sahiptir. ( Yasam, yrtme ve yarg gcn kendisinde toplamtr ) i politikada halklk, d politikada bamszla sayg prensibini ele almtr. ) YENi TRK DEVLETiNiN iLK ANAYASASI ( Tekilat- Esasiye 20 Ocak 1921 ) Anayasa; Bir devletin dayand temel esaslar ve ana kuruluunu ortaya koyan belgedir. 1921 Anayasasnn kabul edilmesinde etkili olan olay; I. inn zaferidir. Anay as ann Teme l Madde le ri: Egemenlik kaytsz artsz millete aittir. Yasama ve yrtme yetkileri TBMMye aittir. ( Gler birlii ) Trkiye Devleti TBMM tarafndan ynetilir ve TBMM Hkmeti adn alr.
68
eriat kurallarnn uygulanmas, kanunlarn hazrlanmas, deitirilmesi, kaldrlmas, savaa ve bara karar verilmesi vb yetkiler TBMMye aittir. TBMM halifelik ve saltanatn, vatan ve milletin kurtarlmas ve bamszln salanmasna kadar toplanacaktr. ( Ama; Saltanat yanllarn memnun etmek ) Kanun-i Esasinin yukardaki esaslarla elimeyen maddeleri eskiden olduu gibi geerlidir. ZELLiKLERi: Sava artlarndan dolay, acil ihtiyalar karlamak amacyla hazrlanm, ksa ve zet bir anayasadr. ( 23 asil, 3 geici maddeden oluur ) NOT: ilk anayasa insan haklar, demokratik hak ve zgrlkler bakmndan eksiktir. Egemenlik haklar millete verilmitir. Dalan Osmanl imparatorluunun yerine yeni bir devletin kurulmasn hukuki ve siyasi ynden belgelemitir. Demokratik ve ihtilalci bir zellik tar. Gler birlii ilkesi benimsenmitir. Tek meclis sistemi benimsenmitir. ( Bu ynyle Kanuni Esasiden ayrlr ) Meclis hkmeti sistemi benimsenmitir. Laik bir anayasa deildir. ( eriat hkmlerinin yerine getirilmesi maddesi kabul edildii iin ) TBMMYE KARI AYAKLANMALAR Genel Sebepleri: istanbul hkmetinin kkrtmalar ( Damat Ferit hkmetinin tutumu eyhlislam Durrizadenin fetvas ) itilaf devletlerinin kkrtmalar. Anadoluda devlet otoritesinin ve gvenliin bozulmas Dzenli ordunun kurulmasna duyulan tepkiler. Kuvay-i Milliye birliklerinin disiplinsiz davranlar. is tanbul Hkmeti v e itilaf Devletlerinin Ama lar : Milli mcadeleyi ypratmak, Halkn milli bilincini kreltmek, TBMMyi etkisiz bir organ haline getirmek, igal edilmeyen blgelerin igaline ortam hazrlamak. Ayak lan malar n Gene l zellikler i:
69
Ayaklanmalarn byk ounluu istanbul Hkmeti ve itilaf Devletlerince karlmtr. Genellikle igal edilmeyen blgelerde ortaya kmtr. Halkn ounluu katlmamtr. ( Fakat TBMMyi olduka uratrmtr. ) Ayaklanmalar 1919da balam, 1920de younlam, 1921de tamamen bastrlmtr. Ayaklanmalarn smrlmesidir. DORUDAN iSTANBUL HKMETiNCE YRTLEN AYAKLANMALAR Anzavur Ayaklanmas: Manyas, Susurluk, Gnen, Ulubat dolaylarnda kmtr. istanbul Hkmeti tarafndan paalk rtbesine getirilen Ahmet Anzavur tarafndan yrtlmtr. ingilizler tarafndan desteklenmitir. ( Amalar; boazlar blgesini gvenlik altna almak. ) Nisan 1920de erkez Ethem birlikleri ( Kuvay-i Seyyare ) tarafndan bastrld. Kuvay-i inzibatiye ( Halifelik Ordusu ) Sleyman efik paa ynetiminde istanbul Hkmeti tarafndan kuruldu. Amac; Geyve yaknlarnda bulunan milli birlikleri yok etmektir. ingilizlerin destei ile kurulmutur. Bat cephesi komutan Ali Fuat Paa birliklerince bastrlmtr. iSTANBUL HKMETi VE iTiLAF DEVLETLERiNiN BiRLiKTE KIKIRTTIKLARI AYAKLANMALAR Bolu, Dzce, Hendek, Adapazar Ayaklanmalar Halkn dini duygular smrlerek karlmtr. istanbul hkmetince dzenlenen ayaklanmalarn en nemlisidir. Ali Fuat Paa ve Refet Bey birliklerince bastrlmtr. Yozgat Ayaklanmas Yozgat, Boazlyan ve Zile dolaylarnda kmtr. 18. yy dan itibaren yar bamsz yaayan baz aileler tarafndan karlmtr. (apanoullar, Aynacoullar) erkez Ethem birlikleri tarafndan bastrlmtr. Afyon Ayaklanmas Yunanllarn kkrtmalar sonucu opur Musa tarafndan karlmtr. Refet Beye bal milli kuvvetler tarafndan bastrlmtr.
karlmasnda
temel
yntem
dini
duygularn
70
Konya Ayaklanmas Konya halknn kuvvetli dini duygularnn smrlmesi sonucu kmtr. En nemlisi umrada ayaklanan Deliba Mehmetin Konyay igal etmesidir. Refet Bey tarafndan bastrlmtr. Milli Aireti Ayaklanmas Urfa, Siverek yresinde yaayan milli aireti tarafndan karlmtr. nceleri Kuvay-i Milliyeyi desteklemiler, sonradan Franszlarn kkrtmas sonucu ayaklanmlardr. Kuvay-i Milliye birlikleri tarafndan bastrlmtr. AZINLIKLARIN IKARDIKLARI iSYANLAR Rumlar Ermeniler : Yunanllarn destei ile Dou Karadeniz ve Ege Blgesinde kmtr. : Dou Anadolu ve ukurova blgesinde kmtr. Kurtulu sava boyunca devam eden en uzun sreli isyandr. NOT: Aznlk isyanlar kesin zafer kazanlmas ve dmann yurttan atlmasna kadar devam etmitir. KUVAY-i MiLLiYE YANLISI OLUP SONRADAN AYAKLANANLAR En nemlileri erkez Ethem ve Demirci Mehmet Efedir. Ayaklanmalarn nedeni; Otoritelerini kaybedecekleri endiesi ile dzenli ordunun kurulmasna kar kmalardr. I. inn Muharebesi sonrasnda bastrlmtr. Ayaklanmalarn Sonular: Kurtulu Savann kazanlmasn geciktirdi. Byk insan ve malzeme kaybna yol at. Dzenli ordunun kurulmasn geciktirdi. Ayaklanmalara Kar TBMMnin Ald Tedbirler istanbul ile her trl haberleme kesildi. Hyanet-i Vataniye Kanunu ( 29 Nisan 1920 ) karld. NOT: Bu kanunla TBMMye kar ayaklananlar, hatta szle bile olsa kar kanlar vatan haini saylacak ve idam edilecekti. Bu kanuna ilerlik salamak amac ile istiklal Mahkemeleri oluturuldu. (18 Eyll 1920 ) istanbul Hkmetinin yapt her trl ilem yok saylarak, gelen e vraklar geri gnderildi. eyhlislamn fetvasna karlk Ankara Mfts Rfat Breki tarafndan kar fetva yaynland. Hyanet-i Vataniye Kanunu ( 29 Nisan 1929 )
71
Amalar: Ayaklanmalar nlemek, Asker kaaklarn nlemek, Dzenli ordunun kurulmasn salamak, Milli mcadele kartlarn cezalandrmak. NOT: Bu kanunu uygulamak amacyla istiklal Mahkemeleri kuruldu. istiklal Mahkemelerinin zellikleri: Amac asker kaaklarn ve ayaklananlar cezalandrmak. Daha sonra milli mcadele kartlarn cezalandrmtr. Mahkeme bakanlar milletvekillerinden olumutur. Deiik blgelerde kurulmutur. NOT: Daha sonra Teklif-i Milliye Emirleri ve Takrir-i Skn kanunun uygulanmasnda yeniden kurulmutur. SEVR ANLAMASI ( 10 Austos 1920 ) itilaf devletleri I. Dnya Savanda yenilen devletlerle bar anlamalar imzaladklar halde, Osmanl Devleti ile yaplacak bar anlamas aralarnda gecikmitir. Nedenleri; o Osmanl topraklarn paylama konusunda anlaamamalar, o Mondros Mtakeresinin geici olmasna ramen kalc hkmler iermesi. o Anadoluda ayaklanmalar kararak amalarna ulaabileceklerine inanmalar. itilaf devletleri daha nce Paris Bar Konferansnda Osmanl topraklarnn paralanmasn kararlatrmlard. itilaf devletleri 24 Nisan 1920de San Remoda toplanarak, Osmanl Devletine imzalatacaklar bar artlarn belirlediler. NOT: Konferansa gzlemci olarak katlan Tevfik Paa, Sevr taslann Osmanl Devletini ortadan kaldracan syleyerek toplanty terk etti. San Remoda belirlenen anlama tasla Osmanl devletine verildi. Osmanl Devletinin anlamay imzalamakta isteksiz davranmas zerine Yunanllar harekete geirildi. Yunanllar da ksa srede Balkesir, Bursa, Uak, Nazilliyi ele geirdiler. Dier bir Yunan ordusu da Trakyay igal etti. Bu gelime zerine padiah anlama artlar kabul edeceini bildirdi. Ayrca padiah saltanat urasn toplad. ( Ama; sorumluluu paylamak )
72
Saltanat urasnda anlama artlarna Korgeneral Rza Paa dnda btn yeler kabul oyu verdiler. ( 50/1 ) Sonuta istanbul Hkmeti adna Hadi Paa, Rza Tevfik Paa ve Reat Halis Beyden oluan heyet Parisin Sevr mahallesinde anlamay imzaladlar. MADDELERi istanbul Osmanl Devletine braklacak, anlama artlarna uymazsa buras da geri alnacakt. Boazlar btn devletlere ak olacak, Trklerin hibir etkisinin olmad bir kurul tarafndan ynetilecekti. Osmanl ordusu en fazla 50.000 kiilik asker bulundurabilecekti. ( i gvenlik ) orduda ar silahlar bulunmayacakt. Deniz gcmz 13 gemiyi gemeyecekti. Zorunlu askerlik kaldrlacakt. Aznlklara daha geni ayrcalklar verilecekti. Kapitlasyonlarda btn devletler yararlanacakt. Dou Anadoludaki 6 ilde bir Ermeni Devleti kurulacakt. Krtler ayr bir devlet kurmak isterse, Milletler Cemiyeti de onaylarsa Osmanl Devleti buna izin verecekti. izmir Osmanl Devletine braklacak, fakat egemenlik haklar Yunanistana devredilecekti. iNGiLTERE; rdn ve Mezopotamya, FRANSA; Suriye, Lbnan ve Gneydou Anadoluyu ( Adana, Mardin, Sivas geni ), iTALYA; izmir dnda kalan btn Ege Blgesi, Konyaya kadar olan i Anadolu, YUNANiSTAN; Midye Bykekmece izgisinin batsnda kalan Trakya Blgesi verilecekti. NOT: 12 ada italyaya dier adalar ise Yunanistana verilecekti. NEMi ( zellikleri ) Osmanl parlamentosunun onayndan gemedii iin ve Kanun-i Esasiye aykr olduu iin hukuken geerli deildir. TBMM ve Trk halk tarafndan kabul edilmedii iin uygulanamamtr. ( l domu bir anlamadr ) Misak- Milliye aykrdr. Osmanl Devletinin imzalad son anlamadr. T BMMnin Sevr Anlamas na T epkis i: TBMM bu anlamay geersiz sayarak tanmamtr. Anlamay imzalayanlar ve onaylayanlar vatan haini ilan etmitir. Olumlu taraf Trk milletinin mcadele azmini arttrmtr.
73
DZENLi ORDUNUN KURULMASI Sebepleri: Kuvay-i Milliye birliklerinin Yunan igalini nleyememeleri, Kuvay-i Milliye birliklerinin askeri disiplinden yoksun, disiplinsiz olmalar. Baz Kuvay-i Milliye birliklerinin ayaklanmaclar kendi yntemlerine gre hukuk d biimde cezalandrmalar. Halktan zorla para ve yiyecek toplamalar. Kurtulu Savann kazanlabilmesi iin TBMM otoritesine bal dzenli bir ordu kurma ihtiyac. Dzenli Ordu Kurulmas Amacy la Yapl an almalar Halk dzenli orduya katlmaya arld. Subay ihtiyacnn salanmas amacyla tedbirler alnd. Ordunun silah ve malzeme ihtiyacnn karlanmas iin tedbirler alnd. Askerden kamalar nlemek iin istiklal Mahkemeleri aracl ile tedbirler alnd. Dzenli orduya katlmak istemeyen baz Kuvay-i Milliye birlikleri datld. MUHAREBELER VE SONULARI DOU CEPHESi: Bu cephede Ermenilere kar savalmtr. ilk Ermeni sorunu1877 78 Osmanl Rus savanda kmtr. Sebepleri: Sava srasnda Ermenilerin Rus ordusu ile ibirlii yapmalar, Savan sonunda imzalanan Berlin anlamas ile Rusyann Ermenilerin koruyuculuunu stlenmesi o Ermenilerin ayaklanmasnda Ruslar kadar ingilizler ve Franszlarnda rol olmutur. o I. Dnya savanda Osmanl Devleti, Dou Anadoluda ayaklanan Ermenileri zorunlu olarak Suriyeye g ettirmitir. ( Tehcir Kanunu ) o Wilson ilkeleri ve Mondros Atekesinden dolayl, Sevr anlamas ile ak bir ekilde Ermeni devletinden bahsedilmitir. o I. Dnya savanda Rusya ile imzalanan Brest Litowsk anlamas ile Kars, Ardahan ve Batuma hukuken sahip olan Osmanl devleti bu yerlere fiilen sahip olamad. ( Sebebi itilaf devletlerinin anlamay tanmamas ) o o Kafkaslarda bamsz Ermenistan ve Grcistan devletleri kuruldu. Ermenilerin Mondrostan sonra Dou Anadoluya saldrmas ile douda ilk cephe kuruldu.
74
o o
Dou cephesi komutanlna Kazm Karabekir getirildi. onlar
Kazm Karabekir nce Ermeni saldrlarn durdurdu sonra da Gmr Anlamas imzaland.
Dou Anadoludan att. Ermenilerin istei zerine 3 Aralk 1920de GMR ANLAMASI ( 3 Aralk 1920 ) Ermeniler igal ettikleri yerleri boalttlar. 1878 Berlin Anlamas ile elimizden kan Kars ve evresi geri alnd. Ermenistan Sevr anlamasnn geersizliini kabul etti. Dou Anadoluda Ermeni ounluu bulunmad Ermenilerce kabul edildi. NOT: TBMMnin kazand ilk siyasal baardr. NOT: Ermenilerin boaltt topraklarn bir ksmn Grcler igal ettiler. Ankarada yaplan Grc Anlamas ile Grcler Ardahan, Artvin ve Batumu geri verdiler. Bu anlamadan sonra Ankaraya eli gnderen ilk Hkmetidir. DOU SINIRIMIZI BELiRLEYEN ANLAMALAR 3 Aralk 1920 16 Mart 1921 13 Ekim 1921 sonras ) GNEY CEPHESi MUHAREBELERi Mondros Atekesinden sonra Adana, Antep, Urfa ve Mara nce ingilizler igal etmiti. Daha sonra aralarndaki anlama gerei Franszlara devrettiler. Franszlar bu blgede Suriye ve Msrdan getirdikleri Ermenileri tekilatlandrarak Trklere saldrttlar. Gney cephesi Fransz ve Ermenilere kar kendiliinden olutu. ( Dzenli ordu grev almad ) Marata Kuvay-i Milliyenin olumasnda St imamn, Antepte ahin Beyin nemli rol olmutur. ilk silahl direni hareketi Adana ( Drtyolda balad ) Kendi imknlar ile mcadele eden blge halk 11 ubat 1921de Franszlar Maratan, 10 Nisan 1920de Urfadan kovmulardr. Antepi ise 1 Nisan 1920de kuatan Franszlar ancak 9 ubat 1921de ele geirebilmilerdir. Sakarya Meydan Muharebesinden sonra 20 Ekim 1921de Franszlarla imzalanan Ankara Anlamas ile Gney cephesi kapand. Bu anlama ile Hatay dnda gney snr izildi.
hkmet
Grc
Gmr Anlamas Moskova Anlamas Kars Anlamas
Ermeniler Rusya ( I. inn sonras ) Ermeni, Grc., Azerb. ( Sakarya
75
NOT: Gneybatda italyanlara kar sava yaplmamtr. Sebepleri; ingiltere ile arasndaki anlamazlk. italyann TBMMyi yanna ekerek ekonomik olarak smrmek istemesi. NOT: Kurtulu Savanda italyanlar Kuvay-i Milliyeyi desteklemilerdir. II. inn muharebesinden sonra da igal ettikleri blgeleri savamadan terk etmilerdir. ( 5 Temmuz 1921 ) BATI CEPHESi MUHAREBELERi Kurtulu Savann en nemli muharebeleri Batda Yunanllara kar yaplmtr. Yunanllar en fazla destekleyen devlet ingilteredir. Yunan igalleri nce Mondrosa dayanarak balam ( izmir ve evresi ), Sevr Anlamasnn TBMMye zorla kabul ettirmek amac ile devam etmitir. ( Balkesir, Bursa, Uak, Nazilli, Trakya ) Bu cephede yaplan ilk 4 savata ( I. ve II. inn, Ktahya ve Eskiehir, Sakarya ) Yunanllar tarafndan saldr, Trkler durumundadr. Yunanllarn Bat Cephesindeki Amalar: Sevr anlamasn TBMMye zorla kabul ettirmek, TBMMyi yok ederek Ankaraya kadar ilerlemek. Yeni topraklar elde ederek, Byk Yunanistan ( Megalo idea ) gerekletirmek. I. iNN MUHAREBESi ( 6 10 Ocak 1921 ) Sebepleri: Yunanllarn erkez Ethem isyanndan yararlanmak istemeleri, Yunanllarn Eskiehiri alarak demiryollarnn kavak noktasn ele geirmek istemeleri. Sonular: Eskiehirin batsnda innde durdurulan Yunanllar Bursaya geri ekildiler. (Yeni kurulan dzenli ordunun ilk baars) erkez Ethem isyan bastrld. Trk halknn TBMMye ve dzenli orduya gveni artt. Askere alma ilemleri hzlandrld. Londra Konferans topland. I. inn Sava Sonras Gelimele r: Tekilat- Esasiye kabul edildi. ( 1921 Anayasas )
savunma
durumundadr.
Son savata ise (Byk Taarruz) Trkler taarruz, Yunanllar ise savunma
76
Trk Afgan dostluk anlamas imzaland. o TBMMyi tanyan ilk Asya islam lkesi Afganistandr. istiklal Mar kabul edildi ( 12 Mart 1921 ) Rusya ile Moskova anlamas imzaland. ( 16 Mart 1921 ) Londra Konferans topland. ( 23 ubat 12 Mart 1921 ) LONDRA KONFERANSI ( 23 ubat 12 Mart 1921 ) Katlar Devletler: ingiltere, Fransa, Yunanistan, Osmanl Devleti ve sonradan TBMM. Toplanma Sebepleri: TBMMnin Douda Ermeni, Gneyde Fransz ve Batda Yunanllara kar kazanlan zaferler ( zellikle I. inn ) Toplanma Amac: Sevr Anlamasn biraz deitirerek TBMMye kabul ettirmek, Yunan ordularna toparlanmalar iin zaman kazandrmak. itilaf devletleri konferansa istanbul hkmetinin yannda M. Kemalin veya onun uygun bulaca birinin katlmasn istediler. ( Amalar iki hkmet arasnda ikililik kararak istedikleri artlar kabul ettirmek ) M. Kemal ise dorudan arlmadka katlmayacan bildirdi. Mustaf a Kemalin Amalar: TBMMnin varln hukuken tantmak ( Temel neden ) Misak- Milliyi dnya kamuoyuna duyurmak. Kurtulu savann gerekesini aklamak. Trklerin bar yanls olduunu gstermek. Bu olay zerine itilaf Devletleri TBMMyi dorudan toplantya ardlar. ( TBMMyi toplantya aran devletler Fransa ve italyadr. ) Konf erans anlama salanamadan dald. Sebepleri; itilaf Devletlerinin Sevri biraz deitirerek TBMMye kabul ettirmek istemeleri. TBMMnin isteklerini kabul etmemesi ( 1913 snrlar iinde Trk Devletinin yeniden kurulmas, kapitlasyonlarn kaldrlmas, boazlarnn egemenliinin Trkiyeye verilmesi, izmirin boaltlarak Trkiyeye braklmas ) Sonular: itilaf devletleri TBMMyi hukuken tandlar. itilaf Devletleri arasndaki gr ayrlklar iyice ortaya kt. Yunanllar toplanarak yeniden saldrya getiler. TRK AFGAN DOSTLUK ANLAMASI ( 1 Mart 1921 )
77
Trkiye ile Afganistan arasnda yaplan bu anlamaya gre; iki taraf birbirlerinin bamszln tanyacak, Her iki taraf birbirine yaplm saldry kendisine yaplm kabul edecek ve yardm edecekti. MOSKOVA ANLAMASI ( 16 Mart 1921 ) Rusya I. Dnya Savana ingiltere, Fransa ve italya ile birlikte katlmt. Dou Anadoluda Osmanl ordusunun baarsz olmas zerine Ruslar, Erzurum, Mu, Bitlis, Trabzon ve Erzincan ele geirmilerdi. 1917 Bolevik ihtilali sonucunda Rusya Brest Litowsk Anlamasn imzalayarak savatan ekildi. ( Kars, Ardahan ve Batumu Osmanl Devletine geri verdiler ) Sovyet Rusya I. inn Muharebesinden sonra TBMM ile yaknlaarak, 16 Mart 1921de Moskova Anlamasn imzalad. Anlamann imzalanmasna Ortam Hazrlayan Etkenler: TBMMnin douda Ermenilere kar baarl olmas. Gneyde Franszlara kar kazanlan baarlar. Yunanllara kar I. inn zaferinin kazanlmas. Grclerle yaplan anlama ile Ardahan, Artvin ve Batumun geri alnmas. Trkiye ile Rusyann Birbirine Yaknlamasnn Sebepleri: Her iki lkenin dmanlarnn ayn olmas, Rusyann gney snrn gvenlik altna almak istemesi, TBMMnin siyasal alanda tannmaya ihtiya duymas. Trkiyenin dou snrlarn gvence altna almak istemesi, Kurtulu duyulmas. Anlamaya Gre; Sovyet Rusya Misak- Milliyi kabul edecekti. iki taraftan birinin tanmad bir anlamay dieri de tanmayacaktr. Osmanl devleti ile arlk Rusya arasndaki anlamalar geersiz saylacaktr. Sovyet Rusya kapitlasyonlarn kaldrlmasn onaylayacaktr. Boazlar konusu, Karadenize kys olan devletlerin temsilcilerinden oluan bir konferansta grlecektir. ( Konferans kararlar Trkiyenin bamszlna aykr olmayacaktr. Rusya, TBMMnin Ermenistan ve Grcistan ile yapt anlamalar, Batumun Grcistana braklmas koulu ile kabul edecektir. ( Misak- Milliden ilk taviz verilmitir. )
Savann kazanlabilmesi
iin
Rusyann yardmna
ihtiya
78
Sovyet Rusya Trkiyeye askeri ve ekonomik yardmda bulunabilecektir. NEMi: ilk kez byk bir Avrupa devleti Trkiyeyi ve Misak- Milliyi tanmtr. ( Batum hari ) II. iNN MUHAREBESi ( 26 Mart 1 Nisan 1921 ) Sebepler: Londra konferansndan bir sonu alnamamas, Yunanllarn I. inn Muharebesinin intikamn almak istemeleri, Ankaray ele geirip, Sevr anlamasn TBMMye zorla kabul ettirmek istemeleri. Sonular: ismet inn komutasndaki Trk ordusu Yunanllar ikinci kez innde yendi. TBMMye ve dzenli orduya duyulan gven daha da artt. Dzenli ordunun kuruluu tamamland. italya, Anadoluda igal ettii blgelerden ekilme karar ald. M. Kemal ismet innye ektii telgrafta siz orda yalnz dman deil, milletin maks talihini de yendiniz diyerek kutlamtr. ASLIHANLAR VE DUMLUPINAR MUHAREBELERi ( 8 11 Nisan 1921 ) II: inn sonrasnda, Trk ordusu Yunan kuvvetlerine kar Aslhanlar ve Dumlupnarda taarruza gemi, fakat sonu alnamamtr. NOT: Bu olay Trk ordusunun henz taarruz gcne ulaamadn ortaya koymutur. KTAHYA ESKiEHiR MUHAREBELERi ( 10 24 Temmuz 1921 ) Yunanllar anlamlard. Yeniden daha byk kuvvetlerle yeni bir saldr iin hazrlklara giritiler. Yunanistandan yeni takviye kuvvetler getirdiler. ingiltere ve Fransadan yeni silah ve cephaneler aldlar. Yunan kral Konstantin ordulara moral vermek amacyla bizzat izmire gel di. Yunan ordusu tekrar taarruza geti. Trk ordusu ise yeni bir sava iin henz hazrlkl deildi. Sonular: Trk ordusu yenildi. ellerindeki mevcut kuvvetlerle Trkleri yenemeyeceklerini
79
Ordu TBMM bakan M. Kemalin istei ile Sakarya Nehrinin dousuna ekildi. (Ama; daha fazla kayp vermemek, toparlanmak iin zaman kazanmak) Eskiehir, Ktahya, Afyon ve Bilecik Yunanllara geti. ( Yunanllar Ankaraya 40km kadar yaklatlar. ) inn Muharebelerinin getirdii olumlu hava dald. TBMMde sert tartmalar balad. ( TBMMnin Kayseriye tanmas ve yeniden Kuvay-i Milliyeye dnlmesi istendi ) Mustafa Kemalin bizzat ordunun bana gemesi istendi. 5 Austos 1921de Bakomutanlk Yasas ile Mustafa Kemal Bakomutanla getirildi. Bakomutanlkla birlikte TBMMnin tm yetkileri 3 aylna Mustafa Kemale verildi. ( Ama; sava srasnda hzl kararlar alp, uygulamak. ) Mustafa Kemal 7 8 Austos 1921de Teklif-i Milliye Emirlerini ( Ulusal Ykmllkler ) kard. TEKLiF-i MiLLiYE EMiRLERi ( 7 8 Austos 1921 ) Mustafa Kemalin, TBMMnin verdii yetkiye dayanarak, ordunun ihtiyalarn halktan karlamak amac ile kard emirlerdir. Bu emirlere gre; a) Her il ve ilede bir Teklif-i Milliye komisyonu kurulacak, b) Her aile birer takm amar, birer ift orap ve ark hazrlayp komisyona verecektir. c) Tccar ve halkn elinde bulunan her trl gda ve giyim eyasnn %40, bedeli sonradan denme artyla orduya braklacaktr. d) Halkn elinde bulunan tama aralar ve binek hayvanlar ile ayda 100 km askeri ulam yaplacak, e) lkedeki tm demirci, dkmc, marangoz gibi esnaflar devletin emrinde alacak. f) Sahipsiz mallar komisyonun denetimine braklacak, halkn elinde bulunan silah ve cephaneler gn iinde komisyona teslim edilecekti. NOT: Emirlerin yerine getirilmesinin denetimi istiklal Mahkemelerince yaplacakt. SAKARYA MEYDAN MUHAREBESi ( 23 Austos 13 Eyll 1921 ) Sebepler: Yunanllarn son bir saldryla Ankaray ele geirerek, TBMMyi datmak istemeleri. Sevr anlamasn TBMMye zorla kabul ettirmek istemeleri. Sonular:
80
Sava 100 kmlik bir hat zerinde 22 gn ve 22 gece srd. Sakarya Meydan Muharebesi bir lm kalm savayd. O nedenle Mustafa Kemal Hatt- Mdafaa yoktur, Sath Mdafaa vardr, o Sath btn vatandr eklindeki emrini verdi Mustafa Kemalin bu yeni sava taktii ve tarihi emri sonrasnda Trk ordusu byk bir zafer kazand. Yunanllar Sakarya nehrinin batsna geri ekildiler. Trklerin 1683 II. Viyana yenilgisinden beri devam eden batdan geri ekilii sona erdi. TBMM tarafndan, Mustafa Kemale Gazilik ve Mareallik unvanlar verildi. itilaf devletleri TBMMye yeni atekes ve bar nerilerinde bulundular. Sakary a So nras Siy as i Ge li me le r: Kafkas Cumhuriyetleriyle ( Ermenistan, Grcistan, Azerbaycan ) Kars anlamas imzaland. ( 13 Ekim 1921 ) Fransa ile Ankara anlamas imzaland ( 20 Ekim 1921 ) Sovyet Rusyaya bal Ukrayna ile bar ve dostluk anlamas imzaland. ( 2 Ocak 1921 ) ingilizlerle karlkl esir deiimini kapsayan bir anlama imzaland. Malta esirlerinin tamam serbest brakld. KARS ANLAMASI ( 13 Ekim 1921 ) Sovyet Rusyaya bal Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan ile imzaland. Moskova Anlamasn tamamlayan bir anlamadr. Dou snrmz kesin olarak izmitir. ANKARA ANLAMASI ( 20 Ekim 1921 ) Trkiye ile Fransa arasnda imzaland. Fransa ile sava durumu sona erdi. Gney cephesi kapand. Bugnk Suriye snrmz Hatay dnda izildi. ( Misak- Milliye aykrdr ) Fransa Misak- Milliyi Hatay dnda tand. iskenderun ve Hatay zel bir ynetime tabi olacakt. ( Hataydaki Trkle re kltrel haklar tannd. ) NOT: Halkn ounluunun Trk olduunun kabul edildiinin gstergesidir. Caber Kalesindeki Sleyman ahn kabri Trk topra saylacakt. NOT: TBMMyi tanyan ilk itilaf devleti Fransadr. iTiLAF DEVLETLERiNiN BARI NERiLERi Sakaryadan sonra italyanlar Anadoluyu tamamen boalmlard.
81
Fransada Ankara Anlamasn imzalayarak igal ettikleri yerleri boalttlar. Bu gelime zerine itilaf Devletleri yeni bir atekes teklifinde bulundular. Buna Gre; o o o o NOT: Trkiye ile Yunanistan arasndaki sava sona erecek. iki tarafn kuvvetleri arasnda askersiz bir blge oluturulacak. Her iki tarafn kuvvetleri itilaf devletleri tarafndan denetlenecek. Her iki taraf silahlarn arttrmayacaktr.
itilaf devletlerinin getirdii yeni bar nerisi Sevrin biraz deitirilmi
eklinden ibaretti. Bu nedenle TBMM tarafndan kabul edilmedi. TBMM bar yanls olduunu gstermek iin izmitte bir grme yapmak istediyse de kar tarafa kabul edilmedi. Trkler iin son are bamszlk savana devam etmek olmutur. BYK TAARRUZ VE BAKOMUTANLIK MEYDAN MUHAREBESi ( 26 Austos 11 Ekim 1922 ) Bakomutanlk meydan muharebesi saldr ve dman yurttan atma savadr. Sakaryadan sonra bir yla yakn bir sre taarruz hazrlklar yapld. Taarruzun amac dman ani bir basknla yok etmek ve igal altndaki Trk topraklarn kurtarmaktr. Taarruz iin Yaplan Hazrlklar: Mecliste birlii salamak amac ile Mdafaa-i Hukuk grubu oluturuldu. Bu grubun destei ile M. Kemalin yetkileri sresiz olarak uzatld. Askerlik ya 45ye karld. Orduya taarruz eitimi yaptrld. Rusyadan silah ve cephane satn alnd. Dou ve Gneydeki birlikler batya kaydrld. Taarruz hazrlklar gizli tutuldu. NOT: M. Kemal ordu komutanlar ile grerek Taarruzun yerini ve zamann belirledi. Taarruz 26 Austos 1922de Afyonun gneyinden balayarak Dumlupnar istikametine doru ani bir baskn eklinde gerekleecekti. Afyonu n Taarruz Yeri Olarak Seilme Sebeple ri: Dmann Afyondan taarruz beklememesi. Dmann Eskiehir ynnden taarruz beklemesi. Afyonun sava alan olmamas. Dmann geride cephe oluturmasnn nlenmesi. Taarruzun Balalmas ve Geliimi:
82
Taarruz 26 Austos 1922de Afyon Kocatepe istikametinden ani bir basknla balad. 29 Austosa kadar hedefler birer birer ele geirilerek dman Dumlupnarda ember iine alnd. 30 Austosta Bakomutanlk Meydan Muharebesi yaplarak dmann byk blm imha edildi. Bozguna urayan Yunan kuvvetleri M. Kemalin Ordular ilk hedefiniz Akdenizdir, ileri. komutu ile 9 Eyllde izmirde denize dkld. 18 Eylle kadar btn Bat Anadolu dmandan temizlendi. SONULARI: Kurtulu sava sona erdi. Anadoluda Yunan igali sona erdi. Kurtulu savann askeri mcadele dnemi sona erdi, siyasi mcadele dnemi balad. itilaf devletleri atekes nerisinde bulundular. MUDANYA ATEKES ANLAMASI ( 11 Ekim 1922 ) Ortam Hazrlayan Sebepler: Yunanllarn yenilmesi, ingilizlerin yeni bir sava ihtimali karsnda yalnz kalmalar, italya ve Fransann Anadoluda igal ettikleri yerleri boaltmalar, ingiliz smrgelerinin yeni bir savaa kar kmalar, M. Kemalin diplomatik baars. NOT: M. Kemal boazlar yznden kabilecek bir savatan Rusyann da ie karacan kuvvetle propaganda etmitir. ZELLiKLERi Yunanllarn yenilmesi zerine bat cephesine son veren anlamadr. Trkiyeyi grmelerde ismet inn temsil etmitir. ( Mudanyadaki baars Lozana gnderilmesinde etkili oldu ) Konferansa ingiltere, Fransa, italya ve Trkiye katlmtr. Yunanistan ise grmelere katlmayarak kararlar kabul etmitir. ALINAN KARARLAR 14 15 Ekim gecesinden itibaren btn silahl atmalar sona erecektir. Yunanllar 15 gn ierisinde Dou Trakyay boaltacaklar ve TBMMye teslim edeceklerdir. (Misak- Milli snrlar iindeki Dou Trakya sava yaplmadan alnd)
83
Trkiye
dou da 8000
asker bulundurabilecekti.
( Bar
anlamas
imzalanncaya kadar ) istanbul ve boazlarn ynetimi TBMMye devredilecektir. ( itilaf devletlerinin Osmanl Devletinin hukuken sona erdiini kabul ettiklerinin gstergesi ) Boazlarn durumu bar anlamas ile belirlenecektir. NEMi Kurtulu Savann hukuki safhas da sona ermitir. TBMM hkmeti Fransa dndaki dier itilaf devletlerince de tannmtr. ingilterede hkmet deiikliine yol amtr. ( Loyd George hkmeti ykld ) istanbul ve boazlarn TBMMye devredilmesi ile Osmanl Devleti hukuken sona ermitir. Dou Trakya ve istanbul sava yapmadan geri alnmtr. SALTANATIN KALDIRILMASI ( 1 Kasm 1922 ) 23 Nisan 1920de TBMMnin almasyla millet egemenliine dayal yeni bir devlet kurulmutu. 24 Nisan 1920de M. Kemalin meclise verdii nergede ve 1921 Anayasasnda Egemenlik kaytsz artsz milletindir ve TBMMnin stnde g yoktur maddeleri ile saltanat ynetiminin sona erdii belirtilmiti. Kaldrlmasnn Sebepleri: Millet egemenlii ile badamamas Millet egemenliini tam anlamyla gerekletirmek Padiahn teslimiyeti bir politika izleyerek itilaf devletleri ile ibirlii yapmas. Kaldrlmasna Yol Aan Olay itilaf devletlerinin Lozan konferansna istanbul Hkmetini de armas ve Sadrazam Tevfik Paann konferansa birlikte katlmay nermesi. NOT: TBMM 1 Kasm 1922de toplanarak saltanat ve halifelii birbirinden ayrm ve saltanata son vermitir. SONULARI Osmanl devletinin varl tamamen sona erdi. Yeni Trk devletinin Laiklemesi yolunda ilk byk adm atld. 17 Kasm 1922de padiah Vahdettin, sadece halife sfatyla ingilizlere snd. TBMM Osmanl ailesinden Abdlmecid Efendiyi halife olarak seti. ( Ama ; ingilizlerin halifelii smrmelerini nlemek. )
84
Halk saltanatn kaldrlmasna tepki gstermedi. ( Sebebi; padiahn Sevr anlamasn imzalamas ve TBMMye kar ayaklanmalar karmas. LOZAN BARI ANLAMASI ( 24 Kasm 1923 ) Balangta itilaf devletleri ile Trkiye arasnda anlamann yaplaca yer konusunda Nedenleri: Yunanllarn izmir ve evresinde yaptklar katliamlar dnya kamuoyuna gstermek. Mustafa Kemalin konferansa dorudan mdahale etmesini salamak Konferansa Trkiye, ingiltere, Fransa, italya, Japonya, Romanya, Yugoslavya katlmtr. ABD, in ve Polonya gzlemci olarak katlmtr. Konf erans ta 3 te me l konu g r le cekti; a) Trk Yunan barnn esaslarn belirlemek b) Osmanl devletinin sona erdiini kabul ettirerek yeni Trk devletinin durumunu grmek c) Batl devletlere verilen ticari ayrcalklar ( Kapitlasyon ) kaldrmak. Konferansa katlan delegelerden kesinlikle 2 konuda taviz vermemeleri istenmitir. Bunlar; Ermenilere toprak verilmemesi, Kapitlasyonlarn kaldrlmasdr. gr ayrl yaanmtr. Trkiye Lozan konferansnn izmirde toplanmasn nermitir.
Konferans 20 Kasm 1922 4 ubat 1923 tarihleri arasnda birinci kez topland. Toplantda Fransa ile kapitlasyonlar ve d borlar, ingiltere ile Musul konusunda sert tartmalar yaand. Sonuta konferans hibir sonu alamadan dald. Konferans, itilaf devletlerinin istei zerine 23 Nisan 1923te yeniden topland. Grmeler 24 Kasm 1923te anlamayla sonuland. LOZAN ANLAMASININ NEMLi MADDELERi SINIRLAR Dou Snr: Moskova ve Kars anlamalarnda alnan kararlar uyguland. Bat snr; o Trkiye Bulgaristan : 1913 istanbul anlamas ile belirlenen snr esas kabul edildi. o Trkiye Yunanistan : Mudanya Atekesi ile belirlenen snr esas kabul edildi. Dou Trakya Trkiyeye verildi. Bat Trakya ise Balkan savalar srasnda elimizden kt iin geri alnamad.
85
Ege adalar ise ( Bozcaada ve Gkeada hari ) Yunanistana brakld. ( Bu adalar silahszlandrlacakt )
Gney snr; o Trkiye Suriye : 20 Ekim 1921 Ankara Anlamas ile belirlenen esas kabul edilecekti. ( Sleyman ahn mezarnn bulunduu Caber kalesi Trk askerleri tarafndan korunacakt. o Trkiye Irak : Belirlenemedi. Musul sorunu Trkiye ile ingiltere arasnda anlamadan sonra 9 ay ierisinde grlerek zmlenmesi kararlatrld. KAPiTLASYONLAR ( idari, Mali, Adli ) Tm sonular ile birlikte tamamen kaldrlacakt. AZINLIKLAR Osmanl topraklarnda yaayan btn aznlklar Trk vatanda saylacak ve ayrcalk verilmeyecekti. istanbulda yaayan Rumlar ve Bat Trakyada yaayan Trkler dnda, Yunanistanda yaayan Trkler ile Anadoluda yaayan Rumlar dei toku yaplacakt. OSMANLI BORLARI Osmanl Devletinin borlar, Osmanldan ayrlan devletler arasnda paylatrld. Trkiyenin payna den borcun Trk Liras veya Fransz Frang olarak taksitler halinde demesi kabul edildi. Duyun-i Umumiye Komisyonu kaldrld. BOAZLAR Boazlar Trkiyeye geri verildi. Fakat boazlarn ynetimi bakan Trk olan uluslar aras bir komisyona verildi. Bu komisyonun ayr bir btesi ve bayra olacakt. Boazlarn her iki yakas askerlerden arndrlacakt. Herhangi bir sava durumu ortaya karsa boazlarn durumu yeniden gzden geirilecekti. NOT: Mudanya Atekes Anlamasnda elde edilen avantaj Lozanda kaybedildi. SAVA TAZMiNATLARI I. Dnya savandan dolay itilaf devletlerine sava tazminat denmedi. Yunanistan ise Kurtulu Savanda bize verdii zararlarn karl olarak Karaaa tazminat olarak verdi. iSTANBULUN BOALTILMASI Lozan anlamasnn TBMMde onaylanmasndan sonra 2 ay ierisinde itilaf Devletleri istanbulu boaltacaklard. LOZAN BARI ANLAMASININ NEMi Yeni Trk devletinin varl itilaf devletlerince kabul edildi.
86
Gnmzde hala geerliliini koruyan bir anlamadr. Osmanl imparatorluundan kalan birok sorun zmlenmitir. (Kapitlasyonlar, Duyun-i Umumiye nemi, aznlklar, borlar ) ingilterenin Ortadou ile ilgili planlarn bozmutur. Misak- Milli byk lde gereklemitir. ( Musul ve Hatay dnda ) Dier smrge altndaki devletlere yol gsterici olmutur. I. Dnya savan sonulandran son anlamadr. II. TBMMNiN AILMASI ( 11 Austos 1923 ) I. TBMM olaanst bir dnemde almt. Buna ramen yeni bir olmasn salama gibi birok nemli iler baarmtr. I. TBMM 1923 ylna geldiinde olduka ypranmt. O nedenle meclis 1 Nisan 1923te seimlerin yenilenmesi karar ald. ( Ama; meclisin gven tazeleme dncesi ) Seimler yapld ve II. TBMM 11 Austos 1923te ald. Saltanatn kaldrlmas hari dier btn inklplar II. TBMM dneminde gerekletirilmitir. II. TBMM 26 Haziran 1927ye kadar grev yapmtr. CUMHURiYET DNEMi CUMHURiYETiN iLANI ( 29 Ekim 1923 ) Amasya Genelgesi, Erzurum ve Sivas kongrelerinde millet egemenliine dayanan yeni bir devletin kurulmas dncesi ortaya km, TBMMnin almas ile de yeni Trk devleti kurulmutu. 1923 yl sonlarna doru ortaya kan olumlu ve olumsuz gelimelere Cumhuriyetin ilanna ortam hazrlamtr. Cumhuriyetin lanna Ortam Hazrlayan Nedenler: Saltanatn kaldrlmas. ( 1 Kasm 1922 ) 1921 Anayasas ile kurulan hkmet sisteminin ileyemez hale gelmesi. Hkmet bunalmnn ortaya kmas. Ankarann bakent yaplmas ( 23 Ekim 1923 ) Lozan Bar Anlamasnn TBMMde onaylanmas ( 23 Austos 1923 ) Padiahn lke dna kmas. D basnda Trkiyenin rejimi ile ilgili aleyhte yaynlar yaplmas. Devletin adnn belli olmamas ve devlet bakanl sorunu. Cumhuriye tin lannn Sonula r Devlet rejiminin gerek ad konulmu ve bu konudaki kargaa sona ermitir. Devlet bakanl sorunu zmlendi. Cumhurbakanl ve babakanlk makam kurulmutur. Trk devleti kurma, bamszlk mcadelesini yrtme, egemenliin millete ait
87
Meclis
hkmeti
sisteminden
kabine
sistemine
geilerek
yrtme
ilemlerinin aksamas nlenmitir. inklplarn yaplmasna ortam hazrlanmtr. Atatrk ilkelerinden Cumhuriyetilik uygulanmaya balamtr. NOT: Cumhuriyetin ilanndan sonra ilk Cumhurbakan Mustafa Kemal Paa, Babakan ismet inn olmutur. HALiFELiiN KALDIRILMASI ( 3 Mart 1924 ) Halife kelime anlam olarak birinin yerine geen, veklet eden anlamndadr. Hz. Muhammedin lm ile onun lmnden sonra yerine geen kiilere Halife denir. Emeviler dneminde halifelik babadan ola geen saltanat durumuna getirildi. Yavuz Sultan Selimin Msr seferinden sonra Memlklerin yklmasyla hem kutsal topraklar hem de halifelik Osmanllara geti. NOT: Osmanl padiahlar btn islam dnyas zerinde birletirici bir rol oynamak, batya kar glenmek amacyla halifelik sfatn kullanmlardr. Fakat I. Dnya savayla halifelik makam nemini kaybetmitir. Araplarn ingilizlerin yannda yer alarak halifeye bal Osmanl ordusunu arkadan vurmalar, Osmanl egemenliinde yaayan Suni Mslmanlarn dnda dier lkelerde ki Mslmanlarn koymutur. Halifeliin Kaldrlmasnn Nedenleri: Saltanatn kaldrlmas ile Osmanl devletinin hukuken sona ermesi. Halifeliin tek kiinin egemenliini ( Saltanatn ) temsil eden bir kurum olmasyla Cumhuriyet rejimiyle badamamas. Saltanatn kaldrlp Cumhuriyetin ilan edilmesiyle eski rejim yanllarn halife Abdlmecid Efendinin etrafna toplanarak youn propagandaya girimeleri. Halife Abdlmecidin btn uyarlara ramen grev ve yetkileri dnda devlet ilerine karmas. Baz TBMM yelerinin halifelii milletin zerinde grmeye balamalar. Laik devlet dzenine geii mmkn klma dncesi. Sonular: Laik dzenin nndeki en nemli engel ortadan kalkt. Eski dzen taraftarlarnn etrafnda toplandklar en nemli kurum ortadan kalkt. Devletin rejimi konusunda tartmaya yol aabilecek bir kurum ortadan kalkt.
Osmanl
padiahlarnn
halifeliini
tanmadklarn
ortaya
88
Yaplacak inklplarn n ald. Bat lkeleri ile ilikilerimizin dzelmesi yolunda nemli bir adm at ld. islam dnyasnda zaman zaman ortaya kan hilafet kavgalar nlendi. 3 Mart 1924 Tarihinde karlan Dier Yasalar: Osmanl hanedan yeleri yurt dna karld. Erkan- Harbiye vekleti kaldrlarak yerine Milli Savunma Bakanl ve Genel Kurmay Bakanl kuruldu. eriye ve Evkaf vekleti kaldrlarak yerine Vakflar Genel Mdrl ve Diyanet ileri bakanl kuruldu. Tevhid-i Tedrisat Kanunu karld. Trk inklb ve Demokrasi Cumhuriyet Trk milletinin yapsna en uygun ynetim ekli olarak gren M. Kemal bu Demokrasi Ksaca halkn kendi kendisini ynetmesi demektir. Demokraside benzer ya da yakn grte olanlar bir araya gelerek tekilatlanrlar. Bu tekilatlara siyasi partiler ad verilir. Demokrasi olgun insanlarn yaad lkelerin rejimidir. Herkes diledii gibi fikir ve dncelerini serbeste ortaya koyabilir. Oy verebilecek durumda olan herkes oy kullanabilir. Cumhuriyet Halk Frkas ( 09 Austos 1923 ) ( 09 Eyllde ald ) ilk TBMM ald zaman siyasi partiler yoktu. Anadolu mdafaa -i Hukuk Cemiyeti bir parti grevi yapmtr. Zamanla mecliste M. Kemale kar olan milletvekilleri ortaya kt. Bunun zerine Mdafaa -i Hukukulara 1. Grup, muhalefettekilere ise 2. Grup ad verildi. M. Kemal Paa I. meclisin dalmas zerine II. Meclis iin yaplacak seimlere Halk Frkas adyla kurduu partiyle katld. M. Kemalin Siyasal Parti Kurmasnn Nedenleri: Yapmak istedii yenilik ve inklplar bir sistem ierisinde toplamak, hedefleri belirtip milleti aydnlatmak, inklplar parti yoluyla halka mal etmek. Seimlerde kendi grn destekleyecek adaylarn kazanmasn salamak. Halk Frkasnn zellikleri Cumhuriyet Dneminin ilk siyasi partisidir. Ekonomide Devletilii benimsemitir. Cumhuriyetin ilan ile Cumhuriyet Halk Frkas adn almtr. ( 1924 ) TERAKKiPERVER HALK FIRKASI VE EYH SAiT AYAKLANMASI
ynetim eklinin de
demokrasi ierisinde
geliip btnleecei
inancndayd.
89
Kurtulu sava kazanlp sra inklplarn yaplmasna gelince M. Kemal ve yakn arkadalar arasndaki gr ayrlklar artmaya balamtr. Bunun sonucu olarak ordu komutanlarndan Kazm Karabekir ve Ali Fuat Paa, Rafet Bele, Rauf Orbay ve Adnan Advar dier muhalefetiler ile birlikte Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurdular. ( 17 Kasm 1924 ) NOT: M. Kemal ok partili hayata gemek ve demokratik dzenin kurulmas asndan bu partinin kurulmasna olumlu bakmtr. zellikleri: Cumhuriyet dneminin 2. siyasal, ilk muhalefet partisidir. Partiyi ittihatlar ile saltanat ve halifelik yanllar desteklemilerdir. Parti dini inanlara saygl olmak prensibini benimsemitir. Ekonomide Liberalizmi ( serbest ekonomi ) savunmutur. lke ynetiminde merkeziyetilii, milli egemenlii ve zgrlkleri benimsemitir. M. Kemal Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kuruluu srasnda ordudaki birlii salamak ve ordunun kendisine ( yeni devlete ) balln tam salayabilmek iin, milletvekili bulunan ordu komutanlarnn grevden ayrlmalarn istedi. Bylece orduyu siyasetten ayrm oldu. eyh Sait Ayaklanmas ( 13 ubat 1925 ) Ayaklanmann kmasnda ingilizlerin tahrikleri nemli rol oynamtr. Kerkk petrollerine sahip olmak isteyen ingiltere hem Trk ordusunun Musul zerine yrmesini engellemek, hem de Dou Anadoluda tampon bir devlet kurdurarak Musul ile Trkiyenin arasn kapatmak istiyordu. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn dini siyasete alet etmesi ve ingilizlerin kkrtmasyla Diyarbakrn Piran kynde isyan balamtr. isyann SONULARI Dou Anadoluda ( Bingl, Elaz, Mu ve Diyarbakr evresinde ) skynetim ilan edildi. Ayaklanmay bastramayan Fethi Bey hkmeti istifa etti. Yerine ismet inn getirildi. 4 Mart 1925te Takrir-i Skn kanunu karld. Bu kanunun irtica ve benzeri ayaklanmalarn cezalandrlmas ve lkede asayiin salanarak laik devlet dzeninin korunmas yolunda hkmete yetki veriyordu. kmasnda saltanat ve halifeliin geri getirilmek istenmesi inklplara kar tepkilerin olumas da etkili olmutur.
90
Dou Anadoluda istiklal Mahkemeleri yeniden kurularak ayaklanmalar ( eyh Sait ve arkadalar ) cezalandrldlar. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kapatld. ( 5 Haziran 1925 ) NEMi Laik Cumhuriyete kar ilk isyandr. ok partili hayata gei ( Demokrasi ) engellenmitir. Musul sorununun zm engellenmitir. MUSTAFA KEMALE SUiKAST GiRiiMi ( 16 Haziran 1926 ) Sebepleri: Eski ittihatlarn ve saltanat yanllarnn Terakkiperver Frkasnn kapatlmas ile Mustafa Kemale dmanlklarnn daha da artmas. Mustafa Kemali ortadan kaldrarak ynetime egeme n olmak istemeleri. Sonular: M. Kemalin izmire gelmesinin bir gn gecikmesi zerine suikastlar karacak olan Giritli evkinin olay haber vermesi suikastn baarsz olmasna neden oldu. Suikastlar yakalanarak cezalandrldlar. nemi: Laik dzene kar bir harekettir. Bu olaydan sonra ittihatlk tamamen tavsiye edilmitir. Mustafa kemal bu olay karsnda tepkisini u ekilde dile getirmitir Benim naciz vcudum elbet bir gn toprak olacaktr. Fakat Trkiye Cumhuriyeti ilelebet Payidar kalacaktr demitir. SERBEST CUMHURiYET FIRKASI VE MENEMEN OLAYI SERBEST CUMHURiYET FIRKASI ( 12 Austos 1930 ) Kurulu Nedenleri: Milli iradeyi meclise tam olarak yanstmak. Mecliste Cumhuriyet Halk Frkasn eletirecek bir muhalefete ihtiya duyulmas. Ekonomide devleti grlerle liberal grlerin birlikte tartlmas. 1929 Dnya Ekonomik bunalmnn Trkiyeyi de etkilemesi ve bunalmn yeni kadrolarla alabilecei inanc. 1925 1930 yllar arasnda birok inklpn gereklemesiyle yeni bir partinin kurulmasna ortam hazrlanm olmas. ok partili hayata geerek demokrasiyi gerekletirmek. zellikleri
91
M. Kemalin istei zerine Fethi Okyar tarafndan kuruldu. Ekonomide Liberalizmi savundu. Cumhuriyetilik, milliyetilik ve Laiklik ilkelerine baldr. Kadnlarn siyasi haklardan yararlandrlmasn savunmaktadr. Parti ksa srede Cumhuriyet ve kartlarnn eline geince kurucu tarafndan kapatld. ( 17 Kasm 1930 ) Menemen Olay: Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmas zellikle Ege blgesinde k i gerici kitlelerin hareketlenmesine neden oldu. Nakibend Tarikat yesi Dervi Mehmetin nderliinde Menemende halk din elden gidiyor diyerek ayaklandrld. Ayaklanmaya kar kan Astemen Kubilay ehit edildi. Ordu duruma el koydu. Ayaklananlar askeri mahkemede yarglanarak cezalandrld. NOT: Bu olayda eyh Sait olay gibi laik dzene kar bir harekettir. Genel Sonu: eyh Sait ve Menemen olay henz Laiklik demokrasi ortamnn olumadn ortaya koymutur. 2. Dnya Savann yaklamakta olmas inklplarn yerlemesi iin tek parti ile ynetilmesini zorunlu klmtr. O nedenle 1945 ylna kadar yeni demokrasi denemelerine girilmemitir. OSMANLI DEVLETiNDE HUKUK insan topluluklarnn birbirleriyle ve devletle olan ilikilerini dzenleyen kurallar btndr. Osmanl Devletinde eri ve rfi hukuk kurallar uygulanyordu. Osmanl toplumunun ierisindeki eitli millet ve dinden insanlar kendi kurallarn uyguluyorlard. Hukuk birlii yoktu. Tanzimat Dneminde Hukuk Alannda Yaplan Yenilikler Fransz kanunlarndan yararlanarak 1848de arazi, 1850de ticaret, 1863te de Deniz Ticaret Kanunlar kabul edildi. 1868de uray- Devlet ( Dantay ) kuruldu. Mecelle hazrland. ( 1868 1878 ) Btn bu yeniliklere ramen hukuki birlik salanamad. Hukuk Alannda Yenilik Yaplmasn Gerektiren Nedenler Hukuk kurallarnn dine deil akla ve bilime ( laiklik ) dayandrlmak istenmesi.
ilkesinin
yerlemediini,
92
Btn vatandalara ayn hukukun uygulanmas dncesi Milli Birliin temelinin hukuk birliinin salanmasndan geecei inanc ada ve modern hayatn gereklerine gre hukuk kurallarnn da deimesi gerei. Osmanl hukuk sisteminde kadn haklar konusunda aksaklklarn olmas. DiN DEVLET iLiKiSi VE AAMALARI Devletin Laiklemesinin Aamalar: 1 Kasm 1922de saltanatn kaldrlmas. ( Dini g ile siyasi g birbirinden ayrld ) 3 Kasm 1924de Halifeliin kaldrlmas ( yaplacak inklplarn n ald. Laik dzenin nndeki engel ortadan kalkt. ) eriye ve Evkaf vekletinin kaldrlmas. Tevhid-i Tedrisat Kanununun karlmas ( Eitimde laikleme saland ) 30 Kasm 1925te Tekke, Zaviye, Dergh ve Trbelerin kapatlmas ( toplum yapsnda laikleme saland ) 17 ubat 1926da Medeni kanun kabul edildi. 10 Nisan 1928de Anayasadan Devletin dini islamdr maddesinin karlmas. 10 Nisan 1928de Anayasadan TBMM din hkmlerini yerine getirecektir maddesinin karlmas. 05 ubat 1937de Anayasaya Trk Devletinin Laik bir devlet olduu maddesinin ve 6 Atatrk ilkesinin konmas. TRK MEDENi KANUNUNUN KABUL VE KARAKTERi Osmanl devletinde toplumun medeni ihtiyalarn Mecelle ( adli kurallar kitab ) karlyordu. Tanzimat dneminde Ahmet Cevdet Paa tarafndan hazrlanan bu kitap, Hanefi mezhebinin kurallarna gre hazrlanmtr. Dier mezhep tekilere uygulanmyordu Yar teokratik, yar laik zellik tayordu. Toplumun ihtiyalarn karlayamyordu. is v ire Mede ni Kanununun Alnmas n n Se beple ri: Avrupadaki mevcut medeni kanunlarn en iyisi olmas. Sorunlara aklc ve pratik zmler getirme si. Kadn erkek eitliine dayanan aile hukukunun iyi dzenlenmi olmas. Demokratik olmas. Avrupa Medeni Kanunlarnn tmn kapsamas.
93
Yeni bir medeni kanun hazrlamann zaman alaca dncesi. NOT: Medeni Kanun 04 Ekim 1926da yrrle girmitir. Me deni Kanunun Getirdii Yenilikle r: Hukuk birlii ve dzeni saland. Nikh zorunluluu getirildi. Kadn erkek eitlii getirildi. Boanma hakk hem kadna hem erkee verildi. Mirasta kadn erkek eitlii getirildi. Mahkemelerde ahitlik eit olacakt. Boanma durumunda kadn ve erkein haklar gvence altna alnd. Din ve mezhep fark kaldrld. Kadnlara istedii meslee girebilme hakk tannd. Patrikhane ve Konsolosluklarn mahkeme kurmalar yasakland. Patrikhanelerin din ileri dnda ilerle uramalarnn yasaklanmas. NOT: Medeni Kanun Trkleri mmet aamasndan millet aamasna ynelten en nemli deiikliklerden biridir. Hukuk Alannda Yaplan Dier Yenilikler: Ceza kanunu 1926da italyadan Borlar kanunu, Medeni Kanunla birlikte 1926da isvireden Hukuk mahkemeleri Usul Kanunu 1927de isvireden Ceza mahkemeleri Usul kanunu 1929da Almanyadan icra ve iflas Kanunu da 1932 ylnda isvireden tercme edilerek hukuk adalamas salanmtr. EiTiM VE KLTR ALANINDA iNKILP HAREKETLERi Trk Harflerinin Kabul ( 1 Kasm 1928 ) Trkler islamiyetten nce Orhun ( Gktrk ) ve Uygur alfabelerini, islamiyetle birlikte Arap alfabesini kullanmaya balamlardr. Arap alfabesi Trkenin yapsna uymadndan ve zorluu nedeniyle halkn %90 okuma yazma bilmiyordu. Arap Alfabesinin zellikleri a) Sadan sola doru yazlyordu. b) Sesli harfleri ok az olduundan sessiz harflere iaretler konularak sesli hale getiriliyordu. c) Harflerin kelimelerin banda, ortasnda ve sonunda yazllar farklyd. d) Bir harfin birden ok yazl vard. e) renilmesi ve yazmas zordu.
94
NOT: Arap harflerinin deitirilmesine Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinde allm, 1878de Maarif Nezaretinde bir komisyon kurulmusa da baarl olunamamtr. Ayrca I. Dnya sava ncesinde Enver Paa ordu iin Arap harflerinin ayr ayr yazlmas eklinde bir deneme yapmak istedi ise de baarl olunamamtr. Yeni Trk Harfle inin Kabulnn Sebepleri Arap harflerinin okuma yazmasnn zor ve Trke Dili iin yetersiz olmas. Eitim ve kltr milletin tamamna yayma dncesi. Sonular Okuma yazma kolaylat. Kitap says artt. Kltr devrimine yol aarak bat kltr ile yaknlama saland. ilkokul seviyesini gemi vatandalara okuma yazma retmek amacyla Millet Mektepleri ald. NOT: Harf Kanunu 1 Kasm 1928de kabul edilmi, 3 Kasm 1928de yrrle girmitir. 24 Kasm 1928de M. Kemal Baretmen oldu. Bu tarih 1984ten itibaren retmenler Gn olarak kutlanmaya balanmtr. Tevhid-i Tedrisat Kanunu ( 3 Mart 1924 ) Osmanl devletinde 19. yy a gelinceye kadar eitim dini arlkl olmakla birlikte Sahn- Seman ve Sleymaniye Medreselerinde pozitif bilimlerde retilmekteydi. 16. yy sonlarndan itibaren medreseler bozulmaya balam, pozitif bilimler ihmal edilmiti. 19. yy sonlarna gelindiinde Osmanl Devletindeki balca eitim kurumlar; o o o o Mahalle Mektepleri ve Medreseler, Aznlk okullar, Kapitlasyonlardan yararlanarak alm okullar, Tanzimat dnemlerinde alm ve bat anlamnda eitim veren okullar. Btn bu okullarda farkl eitimler uygulanmakta, farkl kiilie ve dnya grne sahip insanlar yetimekteydi. Tevhid-i Tedrisat K an un u n un karlmasnn Sebepleri: Eitimdeki kargaaya, ikililie ve atmalara son vermek, Yabanc ve aznlk okullarnn zararl faaliyetlerini nlemek, Eitimdeki dini nitelie son vererek ada, laik ve milli hale getirmek. Sonular:
95
Btn eitim kurumlar devlet denetimine alnarak M.E. B balanmtr. Yabanc ve aznlk okullarnn dini ve siyasi amal retimi durduruldu. Eitime ada, Laik ve milli bir nitelik getirilmitir. retim ilkelerinde birlik salanm, eitimde eitlik gerekletirilmitir. ilkokul kz ve erkek ocuklarna zorunlu tutulmutur. Eitim ya dnda kalan ve eitim grmeyen halka halk eitim almalar balatlmtr. Yeni Tarih Anlay Cumhuriyet dnemine kadar medreselerde islam Tarihi Tanzimat dneminde alan okullarda da Osmanl Tarihi okutuluyordu. NOT: Bu durum Osmanllar da mmetilik anlaynn bir sonucudur. Hlbuki Trkler dnyann en eski milletlerinden biri ve son derece yksek bir kltr oluturmu, dnya tarihine yn vermi bir millettir. Atatrk!n Trk Tarihine nem Vermesinin Sebepleri: Trk milletini Misak- Milli snrlar ierisinde birletirmek ve kaynatrmak. Trk milleti hakknda ileri srlen aslsz iddialara cevap verebilmek. Trk vatannn btnlne kar giriilecek tertipleri tarihi belgelerle etkisiz klmak. Trk milletinin stn kabiliyetini ve dnya medeniyetine yapt hizmetleri ortaya koymak. Tarih Alannda Yaplan almalar: Trk Tarihinin Ana Hatlar isimli kitap yaynland.( 1930 ) Trk Tarihi tetkik Cemiyeti ( Trk Tarih Kurumu ) ald. ( 1931 ) Drt ciltlik Genel Tarih serisi yaynland. ( 1931 ) 1932de Birinci Trk Tarih Kongresi toplanarak Trk Tarih Tezi ortaya atld. 1937de ikinci Trk Tarih Kongresinde Trk Tarihi Tezi yabanc bilim adamlarnca kabul edildi. Trk Tarih Kurumunun Almasnn Sebepleri: Anadoluda yaayan medeniyetleri ve Trk olup olmadklarn aratrmak. Trklerin Dnya Tarihindeki rolleri ve dnya medeniyetine hizmetlerini ortaya koymak. Trklerin islam Tarihindeki rollerini ortaya koymak. Trk Milleti hakknda ileri srlen aslsz iddialar rtmek. Trk Dilinin Gelimesi: Milli Birliin salanmasn en nemli faktrlerden biri de dildir.
96
Dilin milli birliin salanmasndaki roln ilk kez anlayan kii Karamanolu Mehmet Bey olmutur. ( 13 Mays 1277de Trkeyi resmi dil kabul etmitir. ) Osmanl Devletinde resmi dil Osmanlca, halk ise Trke konuuyordu. Bu durum ynetenler ile halkn birbirini anlamalarna engel oluyordu. EiTiM RETiM ALANINDA GELiMELER Cumhuriyetin ilk yllarnda lkemizde okuma yazma bilenlerin says nfusun %10u kadardr. lkenin gelimesinde ada medeniyetler seviyesine ulamasnda eitimin nemini bilen Atatrk, Kurtulu Sava yllarnda Ankarada Maarif Kongresini toplamtr. ( 16 Temmuz 1921 ) Eitim retim alannda ncelikle gerekletirilen inklplar Tevhid -i Tedrisat Kanunu, Yeni Trk harflerinin kabul ve millet mekteplerinin almasdr. Cumhuriyet dneminde ilkretim zorunlu ve parasz hale getirilmitir. ok sayda ilk, orta, lise ve retmen okullar almtr. Ayrca her yrede yksekretim kurumlar ve niversiteler ald. Eitim Politikas: Atatrkn hedef gsterdii ada uygarlk dzeyinin stne kmak iin eitim politikasnn belli esaslara dayanmas politikas u iki temele dayanr; a) Eitim Sistemi Milli Olmaldr: Eitim politikas Trklk bilincini kesinletirici, milli birlii ve dayanmay glendirici olmaldr. Bunu salanmas iin de eitim dili ve ynetimi milliletirilmelidir. b) Eitim Sistemi ada Olmaldr: Eitimin toplumsal hayatn ihtiyalarn karlayc, evre artlarna ve an gereklerine uygun olmaldr. Eitim Sisteminde Gzetilecek Esaslar: retim birliinin salanmas. retimin yaygnlatrlmas ve kolaylatrlmas, Eitimde kz ve erkek ocuklarnn eitliinin salanmas, Eitimin fikir ve hareketi birlikte yrtmesi, Eitim programlarnn, sosyal hayat ve amzn ihtiyalarn karlamas Eitim programlarnn bilimsel olmas, Eitim ve retimde disiplin olmas. Eitimde Uygu lanacak ilkeler: gerekir. Bu dorultuda eitim
97
Eitimde belirlenen amalara ulaabilme, belli ilkelerin uygulanmas ile gerekleebilir. Uygulanacak ilkeler ayn zamanda Atatrklk dncesinin temelini oluturan ilkelerdir. ( Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Devletilik, Laiklik, inklplk ) TOPLUMSAL YAAYIIN DZENLENMESi Tekkelerin, Zaviyelerin ve Trbelerin Kapatlmas: Osmanl devletinde bir mezhep iinde Tanrya ulamak yolunda yntemler arayan dini akmlar vardr. Bu akmlara tarikat ad verilirdi. Tarikat yelerinin bir araya gelerek toplandklar yerlere tekke ve zaviye denirdi. Tekke ve zaviyelerin kurulu ve ykselme dnemlerinde Mslman halkn dil, din ve felsefe konularnda aydnlatlmas ve doru yola sevkedilmesinde nemli hizmetleri olmutur. Tekkelerde oturan eyh ve Dervilerin ihtiyalar tarikat yelerinin balar ve kendi vakflar tarafndan karlanrd. Tarikatlarn lkenin baz yerlerinde halk zerinde etkileri bykt. K apatlmalarn n Sebepleri : Zamanla tutucu ve gericilerin topland yerler haline gelmeleri, Tekke mensuplarnn siyasete, devlet ilerine karmalar, Halkn dini duygularn istismar ederek falclk, frklk, muskaclk gibi yollarla kolay yoldan para kazanmalar. Yaplan yenilik ve inklplara kar karak devlet iinde ayr bir siyasi g durumuna gelmeleri, Zaman zaman farkl tarikat mensuplarnn birbirleriyle olan anlamazlk ve ekimelerinin lkede huzursuzlua yol amas. Trbe ve yatrlar ise devlet byklerinin ve ulu kiilerin yapt ant-mezarlar idi. Trbeleri bekleyen kiilere Trbedar ad verilirdi. Trbedarln zamanla kolay yoldan para kazanlan bir meslek haline gelmesi giderek yaygnlamasna ve uydurma trbelerin ina edilmesine sebep oldu. Halkn dini duygularnn istismar edilmesinin yan sra llerden maddi ve manevi yardm ummann hem akla hem de islam dinine aykr olmas sebebiyle trbeler de kapatlmtr. M. Kemal Atatrk 25 Austos 1925te kt Kastamonu gezisinde tekke, zaviye ve trbelerin kapatlmasn yle aklamtr; Efendiler ve ey millet biliniz ki Trkiye Cumhuriyeti eyhler, Derviler ve Mritler memleketi olamaz. En Hakiki tarikat medeniyet tarikatdr. S onu lar: 30 Kasm 1925te karlan kanun ile tekke, zaviye ve trbeler kapatld. Fatih, Yavuz ve Mevlana gibi Trk byklerinin trbeleri ise ak brakld.
98
eyhlik,
dervilik,
mritlik,
seyitlik,
elebilik,
babalk
gibi
unvanlarn
kullanlmas falclk, frklk, muskaclk gibi gln ve anlamsz hizmetlerin yaplmas ve bunlara ait elbiselerin giyilmesi yasakland. Bu kanunlarn kaldrlmas ile Trk toplumu bilime, laik dnce ve aklcla ynelme konusunda nemli bir adm att. K yafette Deiiklik: Osmanl devletinde belli bir kyafet birlii yoktu, toplum ierisindeki deiik dinlere, mesleklere mensup insanlar farkl kyafet ve balklar giyerlerdi. Bir kiinin hangi dinden veya hangi meslekten olduu giyiminden belli olurdu. Kyafet konusundaki kargaay bir lde gidermek zere II: Mahmut sadece askerler ve mamurlar iin setre ve pantolonu kabul etti. Balk olarak da fes kabul edildi. Halk istediini giymekte serbestti. I. Dnya sava srasnda askerlere enveriye ya da kabalak ad verilen bir tr apka giydirilirdi. K yafette Deiiklik Yaplmasn n Sebepleri: Snf ayrmn kaldrmak. Giyimin smr arac olarak kullanlmasn nlemek. Giyimin kar arac olarak kullanlmasn nlemek. Giyimle ilgili yanl inanc deitirmek ( Giyim ile din arasnda balant olmadn ortaya koymak. ) Sonular: 25 Kasm 1925te kartlan bir kanunla fes, kalpak gibi balklarn giyilmesi yasaklanarak memurlara apka giyilmesi zorunluluu getirildi. 1934 ylnda yaplan yeni bir dzenlemeyle din adamlarnn ibadet yerleri dnda dini kyafetlerle dolamalar yasakland. ( Her dinin en st grevlisi Diyanet ileri bakan, Rum ve uygulamann dnda brakld. ) Kadn giyimi konusunda herhangi bir kanun karlmad. Soyad Kanunun Kabul: ( 1934 ) Trk toplumunda 1934e kadar soyad yoktu. Bu durum gnlk hayatta ve kiilerin devletle olan ilikilerinde bir takm zorluklar yaratyordu. Bu durumu bir lde gidermek iin baz yollar bulunmu tu. ( askerlerin adnn yanna doduu yerin adnn eklenmesi, ailelerin ve kiilerin zelliklerini ortaya koyan baz unvanlarn kullanlmas gibi ) Sebepleri: Bat lkelerinde gnlk hayatn zorunlu bir paras olarak soyadnn kullanlmas.
Ermeni patrikleri ile Hahamba bu
99
Soyadnn Sonular:
olmamas
sonucu
toplum
hayatnda
ve kiilerin
devletle
ilikilerinde karklk kmas. Soyad kanunuyla herkesin gln ve ahlaka aykr olmamak artyla bir soyad almas kabul edildi. Toplumsal ayrcalk ifade eden aa, hac, hafz, molla, efendi, paa, hazretleri gibi unvanlarn kullanlmas yasakland. Osmanl yneticilerinin kendilerine hizmet edenlere verdii sivil rtbe, nian ve madalyalar kaldrld. M. Kemale TBMM tarafndan yapt hizmetler ve Onun kiiliine uygun ATATRK soyad verildi. l le r, Saat v e Takvimde Deiiklik: Osmanl devletinde arlk lleri olarak Okka ve Dirhem, uzunluk lleri ise Arn ve Endaze kullanlyordu. Zaman ls olarak ise her dini topluluk kendi esaslarna uygun bir takvim kabul etmitir. Mslmanlar Rumi ve Hicri takvimi kullanmlardr. Zaman sistemi olarak Atatrk saat ( yaz k gnein batt ann saat 12 olarak kabul edildii sistem ), hafta tatili olarak da Cuma kabul ediliyordu. Deiikliklerin Sebepleri: ada ve modern hayatn gereklerine uymak. lkede l birlii ve dzenini salamak. Bat lkeleri ile olan ticari ilikilerde ortaya kan glkleri gidermek. Sonular: 1 Ocak 1926dan itibaren Rumi ve Hicri takvimlerin yerine Miladi takvim kullanlmaya baland. 1 Ocak 1926dan itibaren alafranga ( Uluslar aras ) saat sistemine geildi. 1 Nisan 1931de arn ve endaze yerine metre, okka ve dirhem yerine de Kilo kabul edildi. 20 Mays 1928de uluslar aras rakamlar kabul edildi. Hafta tatili cumadan pazara alnd. KADIN HAKLARININ KABUL T rk K adnnn Tarihteki Yeri: islamiyetten nceki dnemlerde Trk kadnnn toplumdaki yeri ok yksekti. Kadn ile erkek eit haklara sahiptiler. Kadn aile hayatnda stn yere sahipti. Eski Trklerde kadnlar siyasi hayatta da sz sahibiydiler. Kaan seimi ve dier nemli devlet ileri iin yaplan Kurultaylara kadnlar da katlrd. Osmanl
100
devleti hukuk alannda dini esaslara dayand iin zamanla kadnlarn birok haklar kayboldu. Erkek, sosyal ve ekonomik alanda n plana kt. Trk kadn , 1926da kabul edilen Trk Medeni Kanunu ile sosyal ve ekonomik alanda erkeklerle eit hale geldiler. Fakat siyasal alanda eitsizlik devam ediyordu. Kadnlara Siyasal Haklarn Verilmesi: 1930da karlan Belediye kanunu ile Belediye seimlerine katlma hakk 1933te Muhtarlk seimlerine katlma hakk 1934te Milletvekili seme ve seilme hakk tannd. Trk kadn siyasal haklarn da verilmesiyle btn Trk tarihinde olduu gibi en saygn yerde, her eyin stnde yksek ve erefli bir varlk olarak yerini almtr. 1934 ylnda baz ileri bat lkelerinde kadnlara bu siyasi haklar verilmemitir. Trkiye Cumhuriyeti bu bakmdan Bat lkelerine rnek olmutur. EKONOMiK ALANDA GELME 1. Milli Ekonominin Kurulmas a) Cumhuriyetin ilk Yllarnda Ekonomik durum Ekonomi, lkelerin yeralt ve yerst kaynaklarn kullanarak, mmkn olan lde ihtiyalarn giderme etkinliidir. Osmanl devletinin ekonomisi yzyllar boyunca hep tarma dayanmtr. 16. yy sonlarndan itibaren dnyada byk deiiklikler ortaya kt. Corafi keifler sonucunda Avrupallar yeni kefettikleri ktalara yerleerek buralar birer smrge haline getirdiler. Yeni yerlerdeki zengin kaynaklar Avrupann ksa zamanda zenginlemesini salad. Avrupann ekonomik alanda gelimesi bilim ve tekniin de gelimesine, yeni bulularn ortaya konmasna yol at. Bilim ve tekniin ekonomide kullanlmas ile 18. yy da Sanayi inklb gerekleti. Smrgelerinden ve kendi z kaynaklarndan elde ettikleri hammaddeleri ileyerek dier lkelere satmaya ve bylece dnya ekonomisinde nemli rol oynamaya baladlar. Osmanl imparatorluu ise 17. yy dan itibaren Avrupaya olan siyasi stnln kaybetti ve batllarn ekonomik gelimesine ayak uyduramad. Osmanl toplumu Avrupann ortaya koyduu her trl yenilie kar dine aykr sayd iin direnmi ve reddetmitir. Bunun sonucu Batdaki gelimeler karsnda Osmanl Devleti hzla gerilemeye balamtr. Bir taraftan savalarda birok verimli topraklarn, dier taraftan yabanclara tannan kapitlasyonlar Osmanl ekonomisinin hzla gerilemesinde nemli rol oynamtr. 19. yy ortalarndan itibaren Avrupa devletlerinden alnan borlar gerekli yatrm alanlarnda kullanlmad iin denmemi, bu da Osmanl Devletini yar yarya smrge durumuna getirmitir.
101
Cumhuriyetin ilk Yllarnda: Cumhuriyet dnemine kadar 10 yl ardarda devam eden savalar eldeki snrl kaynaklarn da erimesine neden olmutur. insan kaynamz kurumu, zenle yetitirilen uzmanlar da savalarda yok olmutur. lkede birka kk fabrika ve atlyelerden baka sanayi diye bir ey yoktu. ineden iplie her eyi dardan almak zorunda kalyorduk. Tarm bozulmu, lke topraklar yaklp yklmt. Kyl nfusu savalarda erimiti. Sulama, gbreleme gibi eyler bilinmiyordu. Yzlerce yl ticaret aznlklarn elindeydi. Ermenilerin ve Rumlarn yurttan karlmas ile bu alanda boluk meydana gelmitir. Kyl ar vergiler altnda ezilmi, iyi kt retilebilen mallar da yol olmad iin lkede datlamyordu. Ekonomik kalknmay salamak iin elde sermaye yoktu. Ayrca Osmanl Devletinden kalan byk bir bor yk srtmzdayd. b ) Milli Ekonomi ilkesi ve Uygulanmas lkenin siyasi bamszl 9 Eyll 1922de Yunan ordusunun denize dklmesi ile salanmtr. Fakat yeni Trk devletinin ayakta kalabilmesi, varln srdrebilmesi iin ekonomik alanda gelimek artt. M. Kemale gre Siyasi ve askeri zaferler ne kadar byk olursa olsun ekonomik zaferle talandrlmazsa kazanlan zaferler yaayamaz, az zamanda sner M. Kemal lkenin ekonomik ynden kalkndrlmas, glendirilmesi iin Kurtulu Savandan hemen sonra almalar balatmtr. TRKiYE iKTiSAT KONGRESi ( 17 ubat 1923 ) Kongreye sanayici, ii, ifti, tccar kesimlerinden 1135 temsilci katlmtr. Kongre ekonomik kalknma iin ortak amalar ve bu amalar gerekletirecek yntemler aratracak. Kongrede Misak- iktisadi ( Ekonomi and ) kabul edilmitir. Misak- iktisadide Trk milletinin byk fedakrlklarla ve kan dkerek sahip olduu siyasi bamszlndan hibir dn vermeyecei, ekonomik gelime ve kalknmann milli bamszln iinde salanaca belirtilmektedir. K on gren in Ald K ararlar: Hammaddeleri yurt iinde bulunan sanayi kollar kurulmas, zel giriimcilerin desteklenmesi, Yatrmclara kredi salayacak bankalarn kurulmas,
102
zel
teebbsn
gerekletiremedii
ilerin
devlet
tarafndan
gerekletirilmesi, Gnlk tketim mallarna ncelik verilmesi, El tezghlarndan byk fabrikalara geilmesi, nemli kurulularn milliletirilmesi, Sanayiyi tevik edici yasalarn karlmas, iilerin durumlarnn dzeltilmesi, Yerli mal kullanlmas, Teknik eitimin gelitirilmesi, Demiryolu yaplmas, Toprak reformu yaplmas gibi kararlar alnmtr. Kongre de n istenilen Sonucun Alnamamasnn Sebepleri: Yeterli sermaye ve teknik elemann olmamas, Her kesimin kendi sorunlarna ncelik verilmesinin istemesi Cumhuriyetin ilk yllarnda devletin milli ekonominin gerekletirilmesinde zel giriimi desteklemesine ramen teknik eleman ve sermaye yetersizli i gibi nedenlerle baarl olunamad. Bunun sonucu 1932de devletin ekonomiye katlma zorunluluu dodu. Bylece devletilik ilkesi ortaya kt. 1933te I. Be yllk kalknma plan hazrlanarak planl ekonomiye geildi. Trkiyenin ilk byk sanayi kurulular bu plan erevesinde gerekletirilmitir. TARIM: Cumhuriyetin ilk yllarnda halkn byk bir blm tarm kesiminde alyordu. Atatrk lkenin iinde bulunduu yoksulluk ve felaketin tek nedeninin tarmn ihmal edilmesi olduunu belirtmiti. Tarm kesiminde iftinin durumunu gletiren en nemli faktrlerden biri de vergilerin arlyd. Tarmn Gelitirilmesi Amacyla Alnan Tedbirler: 17 ubat 1925te aar ( r ) vergisi kaldrlmtr. ( Tarm alannda en nemli faaliyettir. Kyly byk lde rahatlatmtr. ) Tohum slah istasyonlar, rnek iftlikler ve haralar kuruldu. lkemizin iklimine uygun yeni rnler gelitirildi. ( ekerpancar,
turungiller ) Kylye ucuz kredi, damzlk hayvan, tohum ve fidan verildi. 1929da kylye kredi salamak iin Tarm Kredi Kooperatifleri kuruldu.
101
Kylnn rettii rnn, deerinden satlmasn salamak iin tarm sat kooperatifleri kuruldu. 1933te Tarmda bilimsel almalar salamak iin Yksek Ziraat Enstits ve Ziraat Faklteleri kuruldu. 1929 ylnda toprak reformu uygulamasna geilmi, fakat bu alanda baarl olunamamtr. TiCARET Cumhuriyet dnemine kadar lkenin i ve d ticareti aznlklar ile yabanclarn elindeydi. Lozan anlamas ile kapitlasyonlar kalkm, aznlklar lkeyi terk etmi bylece Trk ticaretinin nndeki en nemli engel ortadan kalkmtr. Ticaret ve sanayinin gelimesi iin gerekli sermayenin salanmas amacyla, Atatrk ve arkadalar tarafndan kurulan ilk zel banka Trkiye i Bankasdr. 1930 ylnda para ilemini gerekletirmek amacyla TC Merkez Bankas kuruldu. ithalatn azalmasna, buna karlk ihracatn arttrlmasna alld. 1925 ylnda sanayi odalar kuruldu. eitli blgelerde retilen mallarn pazarlanabilmesi iin borsalar ald. 1931de ihracatta bozuk mal satlmasn yasaklayan bir kanun karld. 1 Temmuz 1926da Kabotaj Kanunu kabul edildi. ( Bu kanunla Trk denizlerinde yk ve yolcu tama ileri sadece Trk gemileri ile yaplabilecekti ) SANAYi VE MADENCiLiK Buhar gcnn enerji kayna olarak kullanlmas sonucu, sanayi Avrupada byk gelime gstermitir. Sanayi inklbna kadar Osmanl devleti sanayi alannda kendine yetecek lde retime sahipti. El tezgh retiminden fabrika retimine geemeyen Osmanl devleti zamanla Avrupa mallarnn istilasna urad. Kapitlasyonlar nedeniyle gmrk vergilerinin arttrlmas sonucu byk atlyeler kapanmaya balad. Osmanl devleti da baml hale geldi. Siyasi bamszlmzn ancak milli ve modern sanayi ile tamamlanabileceini dnen M. Kemal Atatrkn en ksa zamanda milli sanayinin kurulmas gerektiini belirtmitir.
102
Kurtulu savann sonunda istanbul, izmir ve Adanada birka dokuma fabrikas ile istanbulda bir askeri fabrika lkenin sanayi gcn meydana getiriyordu. Cumhuriyetin ilk yllarnda sanayiletirmeyi gerekletirebilmek iin belirlenen programn balca konular; o Mevcut sanayi tesislerini korumak ve yenilerinin yaplmasn tevik etmek, o lkenin ihtiya duyduu byk sanayi kurulularn devlet eliyle kurmak, o Sanayi almalar: Sanayi alannda eitli uzmanlk alanlar iin gerekli elemanlar yetitirmek amacyla teknik retim okullar amak. Alannda Yaplan
1926da Tevik-i Sanayi kanunu karlmtr. ( Bu kanunla zel teebbse yatrm yapmada kolaylklar salanmtr. ) beyaz ( un, eker, pamuklu ) ve siyah ( kmr, demir, akaryakt ) projesine arlk vermitir. zel sektre ait ilk fabrika 1926 Apullu eker fabrikas ve Uak eker fabrikasdr. 1924te sanayi kurulularn korumak iin Sanayi ve Maadin Bankas kurulmutur. Kredi imknlarn salamak iin 1933te Smerbank kuruldu. Yeni devletin kuruluundan 1933e kadar sanayilemenin istenilen seviyede gereklememesinin sebepleri Gelir seviyesinin ok dk olmas. zel sektrn yetersiz olmas. Teknik bilgi yetersizlii. 1929a kadar sanayinin da kar himaye edilmesi zel sektrn Tevik-i Sanayi kanununa ramen yapabildii yatrmlarn miktar ve eit bakmndan yetersiz olmas. 1929 Dnya ekonomik bunalmnn olumsuz etkisi. NOT: 1933te ilk defa planl ekonomiye geildi ve I. Be yllk plan hazrland ( 1934te yrrle girdi ) Bu plan erevesinde dokuma, demir, kt, cam ve kimya alanlarnda 1937e kadar 16 fabrika kuruldu ( Sanayinin kurulmas grevi Smerbanka verildi ) Malatya, Kayseri, Bursa merinos fabrikalar, 1939da Karabkte demir elik iletmeleri,
103
Gemlikte suni ipek, izmitte selloz ve kt, Beykozda deri ve kundura Paabahede cam fabrikalar ald NOT: 1938de II. Be ylk plan hazrland. I. ye gre daha geni kapsaml olan bu plan uygulanamad ( II. Dnya savann kmas nedeniyle ) MADENCiLiK Cumhuriyetin ilk yllarnda lke yllarca ihmal edildii iin yeralt ve yer st kaynaklarmzn nitelik ve nicelikleri bilinmiyordu. Takmr ve Linyitten baka maden iletmemiz yoktu. Sanayinin kurulmas iin madene ihtiya duyulmas nedeniyle madencilie nem verildi. Yeralt kaynaklarn iletmek, elektrik santrallerini kurmak amacyla Etibank kuruldu ( 1935 ) Maden aramak ve bulmak amacyla Maden Tetkik Arama Enstits kuruldu (1935) Yabanclar tarafndan iletilen madenler satn alnarak milliletirildi. Teknik eleman yetitirmek amacyla Zonguldakta Maden Mhendislik Mektebi ve Maden Meslek Mektebi ald. BAYINDIRLIK VE ULATIRMA Osmanl dneminde Anadolu her bakmdan ihmal edilmi, bayndrlk ilerinde Rumeliye arlk verilmiti. lkede sanayileme balaynca yurdun pek ok yeri eitim, salk, sanayi amal ve bayndrlk eserleriyle donatld. zellikle yol yapmna nem verilmitir. nk Anadolunun e itli blgelerini birbirine yaklatrmak devletin etkinliini her yreye yaymak, lkenin gvenliini salamak, milli ekonomiyi gelitirmek asndan yolun byk nemi vardr. Ayrca yol, milli birliin glendirilmesi, kltrel birliin pekitirilmesi asndan da nemlidir. Ekonomik alanda gelime de byk lde yola baldr. Yurt iinde retilen mallarn datlmas, hammaddelerin tanmas, dardan alnan veya darya satlan mallarn belirli merkezlerde toplanmas halkn dier blgelere ulamnn salanmas iin yola ihtiya vard. K arayollar: Osmanl dneminde karayollar yetersiz ve ilkeldi. ( 18.000km ) byk ksm kn kullanlmaz durumdayd. Cumhuriyet dneminde bir taraftan yeni yollar yaplrken, bir taraftan da eski yollar iyiletirildi. 1933te karayollarnn uzunluu 37 bin km ye ulat.
yollarn
104
2. Dnya sava yllarnda zellikle askeri amal yollar yapld. Demiryollar: Cumhuriyet yllarnda btn dnyada en stn yol eidi demiryoluydu. Osmanl dneminde demiryolu sadece Bat Anadoluda vard. Toplam 3350km olan bu demiryollar 65 ylda yabanclara yaptrlmt. Eer iletmeler zarar ederse bu zarar Osmanl btesinden karlanacakt. Cumhuriyet dneminde yurdun gvenliini salamak, ekonomik kalknmamz salamak iin demiryolu ulamna nem verildi. 1923 1938 yllar arasnda milli sermaye ile 3360km demiryolu yapld. Yabanclarn elindeki demiryollar satn alnarak milliletirildi. Deniz yollar 1 Temmuz 1936da Kabotaj Kanunu ile Trk karasularnda yk ve yolcu tama hakk Trk gemilerine verildi. Yeni gemiler satn alnd. Armatrlere kredi imkn salanarak zel sektr denizcilii tevik edildi. Osmanl Seyrsefain idaresinin ad 1923te Trkiye Seyrsefain idaresi oldu.1923te Denizyollar iletmesi idaresi kuruldu. Yaplan almalara ramen yolcu tamaclnda art olurken, limanlarn yetersizlii yznden yk tamaclnda istenilen baar salanamad. Havayollar: Trkiyede ilk sivil havaclk 1933te balam ve ilk hava ulatrma tekilat da ayn yl kurulmutur. Bu tekilat 1938de Devlet Hava Meydanlar Umum Mdrl adn almtr. Daha sonraki yllarda uak postalar kuruldu. Yeni hava meydanlar ina edildi. Uaklarn bakm be onarm iin tesisler yapld. SALIK VE TIP Osmanl imparatorluunun son dnemlerinde salk ilerine gereken nem verilmemitir. Cumhuriyetin ilk yllarnda da her alandaki perianla paralel olarak salk ve tp ileri de ihmal edilmi durumdayd. Daha cumhuriyet ilan edilmeden nce kurulan ilk TBMMde Salk ve Sosyal Yardm Bakanl vard. Yaplan almalar: Cumhuriyet hkmleri bir yandan hastane ve hekim saysn arttrrken, bir yandan da yurdu kasp kavuran Verem, Trahom, Frengi yok edilmitir.
gibi
hastalklara
kar mcadele balatlmtr. Stma ve Frengi gibi hastalklar ksa srede 105
Koruyucu salk hizmetlerine arlk verilmitir. Ankara, istanbul, izmir, Sivas, Trabzon, Erzurum ve Diyarbakrda rnek hastaneler ald. Hastalklarla mcadele ve gerekli alar yapmak amacyla Ankarada Merkez Hfzshha Enstits kuruldu. Trkiye Hilal-i Ahmer Cemiyeti glendirildi. 1921de Trkiye Etfal Cemiyeti ( ocuk esirgeme ) ald. Verem Mcadele Cemiyeti ve Hilal- Ahdar Cemiyeti kuruldu. 1929da Hfzshha Enstits kuruldu. TRK ORDUSU VE MiLLi SAVUNMA Trk milletinin nitelikleri arasnda askerlik meslei ve sanatndaki stn yetenei destan gibi byk ne kavumutur. Dzenli, disiplinli, gl ve profesyonel ordu kavramn dnyaya 14. yy da Trkler getirmitir. Trk milleti, btn tarihi boyunca ordusu ile kaynam ve ordu millet kavram iinde yaayp varln srdrmtr. Trk milleti ve ordusu koymutur. Trk Ordusunun zellikleri: 1. Kahramanlk ve cesaret Trk Ordusunun en bata gelen zelliidir. 2. Trk ordusunun birinci grevi, Trk vatann ve Trkiye Cumhuriyetini korumak ve kollamaktr. Ordumuz milli btnlmzn ve bamszlmzn en byk gvencesidir. 3. Trk ordusunun iyi komuta edildii ve ihtiyalar karland takdirde yenilmesi mmkn deildir. 4. Trk ordusu gnmzde ayn zamanda bir eitim yeri olma zelliine sahiptir. Okuma yazma bilmeyen askerlere okuma yazma retmekten, kendi mensuplarna en ileri teknolojileri ve bilgileri vermeye kadar bu alanda her trl hizmeti vermektedir. 5. Ordunun her trl ara ve gerecinin Bakanlnn, orduyu savaa hazrlama Bakanlnn grevidir. 6. Trk ordusunun asil grevleri dnda baka grevleri de vardr. Kaza, Yangn, Deprem, Sel gibi felaketlerde de milletin yardmcsdr. salanmas grevi ise Milli Genel Savunma Kurmay askeri alandaki niteliklerini koruduunu btn olumsuz artlara ramen Kurtulu Savan kazanarak bir kez daha ortaya
106
7. Trk ordusu Kara, Hava, Deniz Kuvvetleri Komutanlklar ile Jandarma Genel Komutanlndan olumaktadr. TRKiYE CUMHURiYETiNiN DI SiYASETi NFUS MBADELESi Lozan Bar anlamasna gre; Trkiyede kalan Rumlar ile Yunanistanda kalan Mslman Trklerin karlkl deiimi kabul edilmitir. 30 Ocak 1923te imzalanan protokol ile mbadeleye tabi tutulacak kiilere ait artlar belirlendi. Bat Trakya Trkleri ile 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Atekes anlamasndan nce istanbulda yerlemi Rumlar bu deiimin dnda tutulacaklard. Tarafsz devletlerin temsilcilerinin de katld komisyonun kurulmasna ramen, Yunanistann devaml problemler karmas sonucu anlama salanamad. Yunanistan 30 Ekim 1918den nce istanbulda yaayan Rumlarn mbadele dnda tutulmasn istemi, Trkiyede istemi, istanbulda yasalarna gre olacan belirtmitir. Yunanistann Amalar: Byk Yunanistan idealini gerekletirebilmek iin istanbulda daha ok Rum brakmak istemeleri. Osmanl Egemenliinde yaayan Rumlarn ticaret sayesinde elde ettii zenginlikleri kaybetmek istememeleri. Anadoludan Yunanistana g edecek Rumlarn Yunan ekonomisini olu msuz etkileyecei dncesi. Anlamazlk Milletler Cemiyetine gtrld. Cemiyet konunun Milletleraras Adalet Divannda grlmesine karar verdi. Anlamazln zlememesi zerine ilikiler gerginleti. Yunanistan Bat Trakyadaki Trklerin mallarna el koyunca, Trkiyede istanbuldaki Rumlarn mallarna el koydu. 1 Aralk 1926da mbadele konusunda Atina da yeni bir antlama imzaland. Buna ramen mbadele ancak 10 Haziran 1930da imzalanan Ankara anlamas ile gerekleti. Trk Yunan ilikileri Yunanistan babakan Venizelosun Ankara ve istanbulu ziyareti arkasndan ismet innnn Atinay ziyareti iki lke arasnda iyi ilikilerin kurulmasn salam, fakat bu ilikiler 1954te Kbrs sorununun kmas zerine bozulmutur.
yerlemenin Trk
107
YABANCI OKULLAR SORUNU Osmanl devleti dneminde kapitlasyonlara dayanarak alan yabanc okullar hibir denetime tabi deillerdi. Aznlk ve yabanc okullarnda Trk dmanl ileniyor, 19. ve 20. yy larda Bulgar, Ermeni ve Yunan ayaklanmalarnn elebalar bu okullarda yetiiyordu. Lozan anlamas ile yabanc okullarn almalar bir esasa baland. Buna gre yabanc okullar Trk kanunlarna ve dier okullarn tzk ve ynetmeliklere uyacaklard. Lozan anlamas ile ayrcalklar kalknca yabanc okullar genel hkmlere uydular. 1925 26 Yllarn da Trk Hk meti: Bu okullarda Trke, Tarih ve Corafya derslerinin Trk retmenleri tarafndan okutulmasn, Ders kitaplarnda Trklk aleyhinde yazlar olmamasn, Trk mfettiler tarafndan denetlenmesini, 1924te dini ayin yaplmas iin ayrlm salonlarn kapatlmasn ve retmenlerin dini kyafet giymelerinin yasaklanmasn, Yabanc okullarn ilkokul derecesinde bulunan snflarna Trk rencilerin devam etmesinin yasaklanmas esaslar getirilmitir. Baz okullar bu esaslara istanbuldaki elileri ve Papa aracl ile itirazda bulundularsa da Trk hkmeti bu konuyu bir i sorun sayarak grmeyi dahi reddetmitir. Kurallara uyan okullar eitimlerine devam etmi, dierleri kapatlmtr. IRAK SORUNU VE MUSUL SORUNU Lozanda zmlenemeyen, zm sonraya braklan konulardan biri de Musul sorunu olmutur. Trkiye Lozan Konferansnda Musulun Misak- Milli snrlar ierisinde olduunu belirterek geri verilmesini istemi, ingiltere ise blgenin zengin petrol yataklarna sahip olmas nedeniyle buna kar kmtr. Lozan Konferansnda Musul konusunda anlama salanamayaca anlalnca barn gecikmemesi amacyla konunun daha sonra iki lke arasnda grlerek halledilmesini istemiler, bu neri tarafla rca kabul edilmitir. bal olduklar
108
Konu hakknda ilk defa 19 Mays 1924te istanbulda grmeler yaplm, ingiltere bu grmede Musulun yannda Hakkrinin de Iraka braklmasn istemesi zerine anlama salanamamtr. Konu nce Milletler Cemiyetine gtrlm daha sonra Lahey Adalet divanna sevk edilmitir. Yine zmlenemeyince yeniden Milletler Cemiyeti konuyu ele alm, fakat Trkiyeyi destekleyen hibir lke kmamtr. Sonuta 5 Haziran 1926da iki lke arasnda Ankara anlamas imzaland. Buna gre; o Trkiye Irak snr bugnk ekliyle izildi. Musul ve evresi ingilterenin ynetimine brakld. o Irak hkmeti Musul petrollerinden alaca verginin %10unu 25 yl sreyle Trkiyeye vermeyi kabul etmitir. Anlamann imzalanmasndan bir sre sonra Trkiye Musul zerindeki hissesini 500 bin Sterline ingiltereye devretmitir. Adana Mersin Demiryolu: Bir Fransz irketinin ilettii bu demiryollarn Trkiyenin kamulatrmak istemesiyle kan sorun 1929da zme baland. Osmanl Bor la r: Lozanda borlarn deme eklinin aralarnda yapacaklar grmelerle belirlenecei kabul edilmitir. Franszlarla yaplan grmelerden sonra denecek bor miktar ve ekli 1928de yaplan bir anlamayla belirlendi ( Bylece Osmanl Duyun -u Umumiye idaresi sona erdi. ) 1929 Dnya ekonomik krizinin Trkiyeyi de etkilemesi zerine Fransa ile ilikiler yeniden bozulmutur. Ancak 1933te Pariste Trkiye aleyhine yaplan anlama yaplarak sorun kesin olarak zmlenmitir. TRKiYENiN MiLLETLER CEMiYETiNE GiRMESi ( 18 Temmuz 1932 ) I. Dnya sava sonrasnda Wilson ilkeleri dorultusunda kurulan bu cemiyetin Ama la r: Sorunlar bar yolu ile zmlemek, Devletleraras dengeleri kurmak, lkeler arasndaki siyasi ve kltrel ilikileri gelitirmekti. Trkiyen in Katlma Nedenleri: Yurtta bar dnyada bar ilkesi gerei, Uluslar aras ilikileri gelitirmek.
109
NOT: Cemiyet, kuruluundan ksa bir sre sonra byk devletlerin karlar dorultusunda hareket etmeye balad. Devletler arasndaki sorunlar bar yolu ile zemeyince 2. dnya sava sonrasnda kapatlmtr. BALKAN ANTANTI ( 9 ubat 1934 ) Olu ma Nedeni: Trkiye Yunan dostluk anlamasnn imzalanmas ( 1930 ) italya ve Almanyada oluan faist ynetimlerin yaylmac ve saldrgan tutumlar. NOT: Balkan Antant Trkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya arasnda oluturulmutur. Amac: Devletlerden birine yaplacak saldr karsnda hep birlikte savunmaya gemek. nemi: Trkiye Bulgaristan snr hari bat snrlar gvence altna alnmtr. NOT: Bulgaristan, Yunanistanla olan sorunlar nedeniyle antanta katlmamtr. Antant 2. Dnya Savandan sonra dalmtr. MONTR BOAZLAR SZLEMESi ( 20 Temmuz 1936 ) Lozan anlamasna gre boazlarn ynetimi uluslar aras bir komisyona braklm ve silahsz blge olarak ilan edilmitir. II. Dnya Sava ncesi: Avrupada balayan hzl silahlanma yar, Boazlar komisyonu yesi italyann Habeistana saldrmas. Japonyann Mancuryaya saldrmas. Almanyann askersiz blge kabul edilen Ren blgesine asker karmas. Trkiyenin batsnn tehdit adlnda olmas. Trkiye bu gelimeler karsnda ( Yaklaan bir dnya tehlikesi ) boazlarn gvenliini salamak amacyla Lozana katlan devletlere birer nota gndererek boazlarn statsnn yeniden dzenlenmesini istedi. Bu ar ile Montrde boazlar konferans topland. Bu Szlemeye Gre: Boazlar komisyonu kaldrlarak grev ve yetkileri Trkiyeye devredildi. Boazlarn her iki yanna asker bulundurma ve savunma hakk Trkiyeye verildi. Ticaret gemilerinin her trl geii serbest brakld. Yabanc sava gemilerinin boazlardan geii snrlandrld. Karadenizde kys olmayan devletlerin sava gemileri zaman ve arlk bakmndan snrlandrld.
110
Trkiye savaa girerse veya sava tehlikesiyle kar karya kalrsa boazlar istedii gibi ap kapatabilecekti. nemi: Hnkr iskelesi anlamas ile balayan boazlar sorunu sona erdi. Boazlar zerindeki Trk egemenlii kesin olarak kabul edildi. Trkiyenin dou Akdeniz durumu glendi. Uluslar aras dengede nemi artt. Boazlar sorunu Misak- Milli ye uygun olarak zmlendi. NOT: italya Montr szlemesini daha sonra imzalam, Japonya ise 2. Dnya Savandan sonra szlemeye taraf olmaktan ekilmitir. SADABAT PAKTI ( 8 Temmuz 1937 ) Oluturulma Nedeni: italyann Habeistana saldrmas ( 1935 ) italyann saldrgan tutumunun ve Dou Akdeniz ve Orta Douda gvenlii tehlikeye dmesi. NOT: Sadabat Pakt; Trkiye, iran, Irak ve Afganistan arasnda oluturulmutur. Bu paktla; Taraflar birbirine saldrmamay, Ortak snrlarnn dokunulmazlna uymay, Birbirlerinin iilerine karmamay kabul etmilerdir. HATAY SORUNU 20 Ekim 1921 ylnda imzalanan Ankara anlamas ile Hatayda zel bir ynetim kurulmutu. ( Misak- Milli snrlar dnda kald ) Avrupadaki gelimeler karsnda ( 2. Dnya Sava ncesi ) Fransa, Suriye zerindeki mandasn kaldrarak ( 1936 ) lke savunmasna nem verdi. Bu durum zerine Suriye Hatay zerinde hak iddia etmeye balad. Sorunun zm iin Milletler Cemiyetine bavurulduysa da sorun zmlenemedi. Avrupadaki sava tehlikesi karsnda Fransa Hatay iin halk oylamasn kabul etti. Milletler Cemiyeti gzetiminde yaplan halk oylamas sonucunda 2 Eyll 1938de bamsz Hatay Cumhuriyeti kuruldu. Bu Cumhuriyet 10 ay kadar devam etmi, Hatay meclisinde yaplan oylama ile 30 Haziran 1939da Hatay Trkiyeye katlma karar almtr. 7 Temmuz 1939da Trkiyeye bal Hatay ili kuruldu.
NEM i: Trkiye, dou snrlarn gvenlik altna almtr.
111
ATATRKLK VE ATATRK iLKELERi Atat rk l k : amacyla, temelleri Trk milletinin ada tarafndan atlan, uygarlk akl ve dzeyine bilimin karlmas nclnde Atatrk
belirlenen devlet hayatna, ekonomik hayata ve toplumun temel kurallarna ilikin gereki fikir ve ilkelere denir. Atatrklk Trk milletinin ihtiyalarndan ve tarihi gereklerinden km olup, ilerleme ve yenileme amac tarlar. Atatrk dncenin temeli akla, bilime ve laik esaslara dayanr. Atatrk ilkelerinin hedefi, Trkiye Cumhuriyetini ada bat uygarl seviyesine karmtr. Trk inklbnn fikri gc ve dayand temel ilkeler Atatrk ilkeleri olarak adlandrlr. Bu ilkeler bir btn oluturan ilkelerdi. Atatrkn kurduu ve bakanln yapt Cumhuriyet Halk Partisinin programnda yer alan Atatrk ilkeleri 5 ubat 1937de 1924 Anayasasnn ikinci maddesinde deiiklik yaplarak Trk devletinin temel nitelikleri olarak kabul edilmitir. CUMHURiYETiLiK Cumhuriyet bir devlet ve hkmet eklidir. Devlet ekli olarak egemenliin bir kii veya zmreye deil, toplumun tmne ait olduu devlet demektir. Hkmet ekli olarak da devlet bakan ve yneticilerin, devletin balca temel organlarnn seim esasna gre dzenlenmi olmasdr. Gerek Cumhuriyet ancak Demokrasi ile tam olarak amacna ular. Cumhuriyetilik, millet egemenliine, demokrasiye ( herkese kanun nnde eitlik ilkesi, Seme ve seilme hakk, temel hak ve zgrlkler ) yer verir. Cumhuriyetilik milli bamszla ve milli egemenlie byk nem verir. Cumhuriyette bir anayasa ve bir kanun stnl anlay vardr. Atatrkn Cumhuriyeti benimsemesinin sebepleri; o o Uzun sreden beri zlemini duyduu rejim olmas, En ileri devlet ve hkmet ekli olmas, o Trk Milletinin yapsna, karakterine en uygun rejim olmas.
Cumhuriyetilik ile ilgili inklplar: TBMMnin almas Saltanatn kaldrlmas Halifeliin kaldrlmas Cumhuriyetin ilan 112
1921 1924 Anayasalarnn kabul ok partili hayata gei denemeleri ( daha ok Demokrasi ile ilgilidir ) MiLLiYETiLiK
Atatrke gre millet gemite bir arada yaam, imdide bir arada ve ayn lkede yaayan, gelecekte de bir arada yaama kararnda ve inancnda olan aralarnda dil, kltr ve duygu birlii olan insan topluluudur. Milliyetilik ise, mensubu olduu milleti sevme, yceltme ve milli manevi deerlerini yaama ve yaatma duygusudur. Millet esasna dayanr, millette temel rk deil, kltrdr. Atatrk Milliyetilii dini, mezhebi, soyu, dili ne olursa olsun kendini Trk gren herkesi Trk kabul eder. Ayrc deil birletiricidir. insan zgrlne saygldr. Saldrganla ve smrgecilie kardr. Btn lkelerde bar ierisinde yaamay amalar. Trk milletinin manevi deerlerine sahip kmay ngrr. Aklcdr, bilime dayanr. Her trl ayrmcla, blcle ve milliyetilii reddeden fikir akmlarna kardr. Eitlik ilkesine dayanr. Atatrkn milliyetilik anlaynda kesinlikle rklk yoktur. O nedenle faizm, nazizm ve komnizm gibi rejimlere kardr. ilgili inklplar: Siyasal ve laiklikle ilgili inklplarn tm Trk Tarih ve Trk Dil Kurumlarnn almas, kltrel alandaki inklplar dorudan milliyetilikle ilgilidir. HALKILIK Bir milleti oluturan eitli mesleklerin ve toplumsal gruplarn iinde bulunan insanlara halk denir. Halklk ilkesi hem Cumhuriyetiliin, hem de Milliyetiliin sonucu olarak ortaya kmtr. Halklk Milliyetiliin doal sonucudur. nk millet bal olmaktr. Halklk Cumhuriyetiliin de sonucudur. nk Cumhuriyet halkn kendi yneticilerini kendi iinden semesidir. Bylece Cumhuriyet bir halk rejimi olmaktadr.
halktan
olutuuna
gre Milliyetilik halkn mutluluu iin almak, ortak gemi ve gelecee
113
Halklk toplumda kimsenin dierinden stn olmamasn, herkesin kanun nnde eitliini ngrr. Hibir toplumsal grubun ve zmrenin ayrcal yoktur. Halk her bakmdan birbirine eit kiilerden oluur. Halklk, halkn halk tarafndan halk iinde ynetilmesidir. Halklkta nemli olan halkn kendi kendini demokratik esaslara uygun olarak ynetmesidir. Halklk ilkesi ile Trk toplumu ynetime katlma hakkna yasalar karsnda eitlie ve devletin imknlarndan eit olarak yararlanma imknna kavumutur. Halklkla ilgili inklplar : Aar vergisinin kaldrlmas Medeni kanunun kabul Kadnlara siyasal haklar verilmesi Klk kyafet Kanunu Soyad kanunu. DEVLETiLiK Devlet, bir lke zerinde yaayan insan topluluunun, aralarndaki dzeni kurmak ve bu dzeni srdrebilmek iin oluturduu bir tekilat ve stn buyurma gcdr. Bir devletin temel eleri millet, egemenlik, bayrak ve milli mar tr. Devletlerde egemenliin kullanl biimi eitli devlet ekillerini ortaya kartmtr. monari, oligari, meruti monari, demokrasi, diktatrlk vb. Devletin esas grevi, kurduu toplumsal dzeni korumak ve mutluluu iin devam ettirmektir. Ayrca lkede gvenlii ve adaleti salama, halkn refah ve alma, dier devletlerle ilikileri dzenleme gibi asli grevleri de vardr. Devletilik dar ve geni anlamda tanmlanabilir. Geni anlamda devletilik; devletin halkn mutluluu ve refah iin ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda yapt faaliyetlerdir. Dar anlamda devletilik, devletin ekonomiye mdahalesidir. Cumhuriyetin ilk yllarnda zel teebbsn yetersiz olmasndan dolay zorunlu olarak ortaya kmtr. Ekonomik kalknmann hzlandrlmas, halkn temel ihtiyalarnn karlanmas ihtiyac devletilik ilkesini ortaya karmtr.
114
Devletiliin ekonomideki grnm karma ekonomi eklinde olmutur. Devletilik ilkesinin uygulanmasyla planl ekonomiye geilmi, halkn ihtiya duyduu temel rnleri retmek kurulmutur. LAiKLiK Laiklik, devlet dzeninin ve hukuk kurallarnn dine deil, akla ve bilime dayandrlmas, karlmamasdr. Laik devlet, insanlarn din ve vicdan hrriyetini gvenceye alan ve ayn zamanda dini siyasete alet etmeyen devlettir. Laik dnce, sorgulayan, aratran, bilimsel ve ada dncedir. Din d dnmeyi ve akl kullanmay gerektirir. Laiklik, hogr demektir. Karlkl sayg ve sevgiye dayanan inanta zorlamay reddeden bir zellie sahiptir. Herkes din ve mezhep ayrm gstermeksizin kanun nnde eittir. Laikliin lkemiz Asndan Amalar: Dini faaliyetlerin karc cahil dini bilmeyen kiilerin elinde bir kar arac olarak kullanlmasn nlemek. Bilimsel esaslarn ve ileri teknolojinin yaygn ve etkili biimde kullanlmasn salamaktr. Trk inklbnn laiklik ilkesiyle din ve mezhep farkllklar ortadan kaldrlarak milli birlik ve beraberlik saplanmtr. ingiltere, Fransa ve Rusya gibi lkelerin Mslman olmayanlar bahane ederek iilerimize karmalar nlendi. Laiklik ile Trkiye adalama yolunda hzla ilerlemeye balad. ilgili inklplar: Saltanatn kaldrlmas, Halifeliin kaldrlmas, Tevhid-i Tedrisat Kanunu, eriye ve Evkaf vekletinin kaldrlmas, Tekke, zaviye ve trbelerin kaldrlmas, Medeni kanunun kabul, Maarif Tekilat hakkndaki kanunun karlmas, 1928 Anayasa deiiklii, 1937 Anayasa deiiklii. iNKILPILIK
amacyla devlet tarafndan sanayi kollar
ancak
kimsenin
de
dini
inancna
ve
vicdan
zgrlne
115
inklp bir toplumun eskiyen dzene son vererek yeni ve demokratik dzeni getirmesidir. Atatrk dnce sisteminde inklplk ise yaplan tm yenilikleri kapsar ve onlarn zamana gre gelimesi amacn tar. Bu ilke ile ama, modernlemek ve ada uygarlk dzeyine kmak iin etkili, yaygn, kkl ve hzl reformlar gerekletirmektir.
Notlar
116
117
118
119
120

Kenan Sungur KPSS Tarih PDF

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kenan Sungur KPSS Tarih PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

iSLAMiYET NCESi TRK TARiHi

Trklerin Gebe Bir Yaam Srmelerinin Sebepleri:

ORTA ASYA UYGARLIININ GENEL ZELLiKLERi

ORTA ASYA TRK GLERi

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

Orta Asyada y aam kltrler;

Afanasyevo Andronova Tagar iSKiTLER ( SAKALAR )

Kelteminar Karasuk Anav

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

TAMGACI : D ilikileri dzenleyen memur.

o Manas Ayrca; o Orhun Kitabeleri o Yenisey Yaztlar o Karabalgasun Bilim Sanat

KIRGIZLARA aittir. II. GKTRK ( KUTLUK ) KIRGIZLARA UYGURLARA aittir.

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

TRK iSLAM DEVLETLERiNDE KLTR VE UYGARLIK

Anadoluda ilk Trk Beylikleri

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

DULKADiROULLARI RAMAZANOULLARI ERETNA BEYLii CORAFi KEiFLER

: Elbistan, Mara evresi : Adana ve evresi : Sivas ve evresi AVRUPA TARiHi

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

demektir. ( 18. yy da ingilterede dokuma alannda balad )

Bu ihtilaller sonrasnda insan haklar ve demokrasi nem kazand.

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

DAR BRM Eyalet (Beylerbeyilik) Sancak Kaza Ky

YNETC GVENLK ADALET

B ) ZEL YNETiMLi ( SALiYANELi ) EYALETLER

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

Dileri Bakan : Mustafa Reit Paa

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

imparatorluun birliini salamay, Avrupa devletlerinin iilerimize karmasn nlemeyi,

Hak ve zgrlklere dayal bir ynetim oluturmay amalamlardr.

Balkan savalar srasnda geerliliini kaybetmitir.

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

Sava alan geniledi, ALMANYANIN YANINDA SAVAA GiRMESiNiN

Almanyann yk hafifledi. DEVLETiNiN

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

iTALYANLAR igal ettiler. YUNANLILAR

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

Trianon Sevr izmirin

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

NEMi: Anadolu hareketinin istanbul hkmetine kar kazand ilk siyasi

ve direktifler verdi. Bunlar;

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

GSM:0544 471 36 15 / kenansungur@gmail.com / http://facebook.com/kenan.sungur / kenan_sungur on twitter

Dou cephesi komutanlna Kazm Karabekir getirildi. onlar