Uygulamalı Akışkanlar Mekaniği - Hüseyin Bulgurcu

i
ii

UYGULAMALI
AKIKANLAR MEKAN

Roger KINSKI

EVREN
Yrd.Do.Dr. Hseyin BULGURCU

iii
n Kapak:
Kurnell, NSWde Avustralya Petrol Rafinerisinde Santrifj Pompa ve Boru Tesisat

Tekrarlanan bask tarihleri: 1983, 1985, 1987, 1992.

Copyright1982 McGrawhille Kitap irketi Avustralya Pity Limited.

Avustralya Ulusal Ktphanesi Yayn Katalogu verileri:

Kinski, Roger.
Applied fluid mechanics.

ISBN 0 07 072996 4.

1.Fluid mechanics. 1. balk

532

Avustralyada baslmtr.
Dizgi Avustralyada Queensland Dizgi Servisi Pty Limited.
Bask Avustralyada Globe Bask Pty Limited.

Sponsor editr : Stuart Laurence
Kopye editr : Derek Barton
Tasarm : George Sirett
Kapak tasarm : Eric Prior

iv
NDEKLER

1. TEMEL KEVREMLER VE BRMLER
1.1 Maddenin halleri................................................................................................................................................. 1
1.2 Bir akkann tanm........................................................................................................................................... 1
1.3 Ktle................................................................................................................................................................... 1
1.4 Hacim................................................................................................................................................................ 2
1.5 Younluk............................................................................................................................................................ 2
1.6 Bal younluk................................................................................................................................................... 2
1.7 zgl hacim....................................................................................................................................................... 2
1.8 Kuvvet................................................................................................................................................................ 3
1.9 Arlk................................................................................................................................................................. 3
1.10 Basn................................................................................................................................................................ 4
1.11 Bir svnn buhar basnc.................................................................................................................................... 5
Blmle ilgili problemler......................................................................................................................................... 6

2. AKIKAN STATNN TEMEL PRENSPLER
2.1 Bir noktadaki basn........................................................................................................................................... 8
2.2 Bir cidardaki basn............................................................................................................................................ 8
2.3 Basn iletimi...................................................................................................................................................... 9
2.4 Basncn derinlikle deiimi................................................................................................................................ 10
2.5 Dalm cisimler zerindeki basn kuvvetleri..................................................................................................... 13
Blmle ilgili problemler......................................................................................................................................... 15

3. MANOMETRELER
3.1 Piezometre......................................................................................................................................................... 18
3.2 Eik piezometre................................................................................................................................................. 20
3.3 Manometre......................................................................................................................................................... 21
3.4 Manometre hesaplar (gaz veya buhar)............................................................................................................. 21
3.5 Manometre hesaplar (sv)................................................................................................................................ 22
3.6 Eik manometre................................................................................................................................................. 24
3.7 Diferansiyel manometre..................................................................................................................................... 25
Blmle ilgili problemler............................................................................................................................................. 27

4. DALMI YZEYLERDEK KUVVETLER
4.1 Yatay yzey....................................................................................................................................................... 29
4.2 Yzey altndaki sv............................................................................................................................................ 31
4.3 Dikey yzey........................................................................................................................................................ 32
4.4 Eik yzeyler...................................................................................................................................................... 36

5. SIVI AKIININ TEMEL PRENSPLER
5.1 Ortalama hz....................................................................................................................................................... 41
5.2 Kararl ak......................................................................................................................................................... 41
5.3 Hacimsel ak debisi.......................................................................................................................................... 43
5.4 Ktlesel debi....................................................................................................................................................... 44
5.5 Ak sreklilii.................................................................................................................................................... 45
5.6 Sreklilik eitliinin kol ayrmlarna uygulanmas............................................................................................... 46
Blmle ilgili problemler.............................................................................................................................................. 49

6. AKAN SIVILARDAN OLUAN KUVVETLER
6.1 mpuls-momentum eitlii.................................................................................................................................. 51
6.2 Dz dikey bir levhada set darbesi...................................................................................................................... 52
6.3 Eik dz plakada set darbesi............................................................................................................................. 53
6.4 Eik yzeylerde set darbesi............................................................................................................................... 55
6.5 Hareketli kanat................................................................................................................................................... 57
6.6 Seri haldeki hareketli kanatlar............................................................................................................................ 59
6.7 Kapal svlar....................................................................................................................................................... 61
v

7. VSKOZTE VE AKIKAN AKIINA ETKS
7.1 Akm izgileri...................................................................................................................................................... 65
7.2 Katmanl ve tedirgin ak.................................................................................................................................... 66
7.3 Viskozite............................................................................................................................................................. 67
7.4 Viskozitenin mekanizmas.................................................................................................................................. 67
7.5 Viskozitenin lm............................................................................................................................................ 68
7.6 Dinamik viskozite................................................................................................................................................ 68
7.7 Kinematik viskozite............................................................................................................................................. 71
7.8 Viskozite dnmleri......................................................................................................................................... 71
7.9 Reynolds says.................................................................................................................................................. 72
7.10 Kritik reynolds says........................................................................................................................................... 73
7.11 Bir orudaki hz profili........................................................................................................................................... 74
7.12 Viskozitenin ak kayplarna etkisi..................................................................................................................... 75

8. DEAL AKIKANLARIN AKII
8.1 deal akkan...................................................................................................................................................... 78
8.2 Bernoulli eitlii.................................................................................................................................................. 78
8.3 Basma ykseklii............................................................................................................................................... 80
8.4 Venturi borusu.................................................................................................................................................... 81
8.5 Eik boru............................................................................................................................................................ 83
8.6 Bir tanktan sv ak........................................................................................................................................... 84
8.7 Bir sifondaki ak............................................................................................................................................... 86
8.8 Daralan eik boru.............................................................................................................................................. 87
8.9 Bernoulli eitliinin grafiksel gsterimi............................................................................................................... 89

9. AKIKAN GC
9.1 Enerji ve g...................................................................................................................................................... 93
9.2 Akkan gc ve basma ykseklii arasndaki iliki........................................................................................... 93
9.3 Akkan gc ile basn ykseklii deiimi...................................................................................................... 94
9.4 Akkan ykseklii ile hz ykseklii deiimi.................................................................................................... 96
9.5 Akkan gc ile potansiyel ykseklik deiimi.................................................................................................. 96
9.6 Verim.................................................................................................................................................................. 97
9.7 Akkan gc: genel durum............................................................................................................................... 98
9.8 zet.................................................................................................................................................................... 101

10. SIVI AKI CHAZLARI
10.1 Borular ve kanallar............................................................................................................................................. 104
10.2 Boru balantlar................................................................................................................................................. 105
10.3 Boru balant elemanlar.................................................................................................................................... 106
10.4 Valfler (vanalar) ................................................................................................................................................. 107
10.5 Filtreler ve pislik tutucular................................................................................................................................... 112
10.6 Depolama tanklar ve basnl kaplar................................................................................................................. 112
10.7 Gstergeler ve cihazlar...................................................................................................................................... 113
10.8 Pitot tp............................................................................................................................................................ 116
10.9 Venturi ve orifismetreler..................................................................................................................................... 118

11. SIVI AKI KAYIPLARI
11.1 Ak kayplarnn nedenleri................................................................................................................................. 122
11.2 Basn kayplarnn en aza indirilmesi................................................................................................................ 122
11.3 Borularda ak kayplar..................................................................................................................................... 123
11.4 Srtnme faktrnn incelenmesi..................................................................................................................... 125
11.5 Balant elemanlarndaki basma kayplar......................................................................................................... 128
11.6 Edeer uzunluk................................................................................................................................................ 132
11.7 Blmle ilgili problemler..................................................................................................................................... 133

vi
12. POMPALARA GR
12.1 Akkan makineleri (trbo makineler) ............................................................................................................ 135
12.2 Pompalarn snflandrlmas........................................................................................................................... 135
12.3 Pozitif telemeli pompalar.............................................................................................................................. 136
13.3.1 Pistonlu pozitif telemeli pompalar................................................................................................................. 136
13.3.2 Dnel pozitif telemeli pompalar.................................................................................................................... 137
13.4 Trbinli (rotodinamik) pompalar...................................................................................................................... 138
13.4.1 Santrifj pompalar.......................................................................................................................................... 139
13.4.2 Eksenel akl (pervaneli) pompalar............................................................................................................... 140
13.4.3 Kark akl pompalar.................................................................................................................................. 141
13.5 zgl hz........................................................................................................................................................ 142
13.6 Kovuklama (kavitasyon) .............................................................................................................................. 144
13.7 Pompa performans ile ilgili tanmlar.............................................................................................................. 144
13.8 Pozitif telemeli pompalarn performans erileri............................................................................................ 146
13.9 Trbinli pompalarn performans erileri.......................................................................................................... 147
13.10 Benzerlik bantlar (pompa kanunlar) ........................................................................................................ 151

13. POMPA SSTEMLER
13.1 Sistem basnc................................................................................................................................................... 156
13.1.1 Statik basn.................................................................................................................................................. 156
13.1.2 Dinamik basn............................................................................................................................................. 156
13.2 Sistem basncnn hesaplanmas...................................................................................................................... 157
13.3 Pompa ve sistem arasndaki denge................................................................................................................... 160
13.4 Sistem iin pompa seimi.................................................................................................................................. 162
13.5 Pompann sistemdeki yeri................................................................................................................................. 163
13.6 Emmedeki net pozitif kullanl yk (ENPKY) deerinin hesab........................................................................ 165
13.7 Sistem emme hattnn tasarm.......................................................................................................................... 166
13.8 Emme ve basma hatlarnda farkl aplarda sistem basncnn deiimi............................................................ 167

DZN......................................................................................................................................................................... 172

vii
viii
NSZ

Akkanlar mekanii mhendislik bilimlerinde nemli bir konudur. Hemen btn fabrika uygulamalar sv ve
gazlarn depolanmas ve hareketini kapsamaktadr. Bu bilim dal, depolama ve hareket gibi kullanm
prensiplerinin neminin anlalmas; tasarmclar, tesisatlar, operatr ve fabrika bakmclar iin gereklidir.
Maalesef konu ounlukla ihmal edilmektedir ve bir ok durumlarda personel akkanlar mekanii eitimine sahip
olmamaktadr. Sklkla pompas yanl yerletirilmi ve verilen uygulama iin optimum deerden daha kk
pompa seimi yaplan, yanl boyutlandrlm boru ve balant elemanlaryla ve eksik tasarlanm sistemlere
rastlamak mmkndr.

Gemite sistemin alyor olmas ihtiyalar karlayabilmi olabilir, bu kk sorun ileride istenmeyen yksek
enerji kullanmna neden olabilir. Bu durum enerji fiyatlar birka kat ucuz ve bol olsayd nemli olmayabilirdi.

Bununla birlikte ucuz ve bol enerji devri geti ve gnmzde enerjiyi korumak suretiyle harcamalara daha ok
dikkat edilmektedir. Sonu olarak en uygun (optimum) akkan sisteminin seimi nem kazanmaktadr ve sadece
ucuz balant elemanlar, pompalar ve sistemlerle oluan gemiteki problem yavaa geree giden yolu ortaya
karmakta olup sistemin tamam toplam iletme fiyatna gre optimize edilmelidir ve bu ilem tesisatn ilk kurulu
maliyeti kadar basit deildir.

Benim dnceme gre akkanlar mekanii konusu etrafnda gemi yllarda geree ulamay nleyen byk
bir kargaa mevcuttu. Geleneksel olarak akkanlar mekaniinde yaynlanan eserler iki kar eilimden birine
temayl etmektedir:
1. niversite seviyesindeki renciler iin hazrlanan kitaplar; derin kapsaml konular ve zor matematik
problemlerinden olumaktadr. lgin taraf bu kitaplarn balang isimleri kitab hedefini veya ilem stilini
gstermemektedir, sklkla basit, temel veya giri kelimeleriyle sunulmaktadr (akkanlar
mekaniine giri gibi).
2. Basit kitaplar ve kullanma klavuzlar; genelde ksadr ve matematiksel deildir, mhendislik eitimi
almayan insanlara gre seilen konularn ierikleri mhendislik tarihi ve mhendislik mekanii
kitaplarnda da mevcut olabilir. Bu iki yaklam arasnda bir boluk grlmektedir. Bu boluk, yksek
seviye matematik olmadan gerekli tm teknik konular gelitirmeye ihtiya duyan mhendislere ve
mhendislik rencilerine uygun bir kitaptr.

Tarafmdan yazlm olan bu kitap, akkanlar mekaniine geleneksel iki yaklam arasndaki bu boluk iin bir
kpr oluturma tepkisidir. Hedeflerim:
1. Akkanlarn hem statik hem de dinamik zellikleri esas alnarak hazrlanmtr.
2. Bu prensiplerin gelitirilmesi iin yksek seviye matematik olmakszn anahtar noktas iin mantksal ve
teknik kurallar verilmi olup bu anahtar nokta statik ve dinamik akkanlara gelen kuvvetlerin hesabn ve
ayrca akkan pompalama sistemlerinin tasarmn ve zellikle santrifj pompalar kapsamaktadr.
3. Kitabn pratik ynlendirme salamas iin yalnzca endstriyel ortamlarda ortaya kan problemlerin
zm iin gereken konu balklar kapsanmtr.
4. Kitapta farkl alma rneklerinin bulundurulmas iin yeni teorileri temsil eden uygulamalar verilmitir.
5. Kapsaml problem seti, zmleriyle birlikte her blmn sonuna eklenmi olup ve bu problemler,
problem zmedeki gveni kazanmak iin zorluk derecelerine gre snflandrlmtr.

Bu kitabn u alanlarda yararl olmasn umarm:
1. Orta seviye mhendislik rencilerine bir ders kitab olarak,
2. Endstride alan mhendislere bir bavuru kitab olarak,
3. Konularn temel seviyelerini merak eden ileri seviye mhendislik rencilerine referans kitab olarak.

Ben, 12.12 ve 12.13 ekillerinde tekrarlanan pompa verilerini salayan Kelly ve Lewis Pompa firmalarna
minnettarm.

ix
Ayrca Granwille Teknik Kolejinden Daugh Brighte, Footscray Teknik Kolejinden John Harrise ve Regency Park
Halk Kolejinden Paul Harlanda, msveddeleri gzden geirdikleri ve yararl tavsiyelerinden dolay teekkr
ederim.

Bu kitapta kullanlan semboller ve birimler Avustralya Standartlarna uygundur. Dinamik viskozite iin kg/m.s
yerine Pa.s sembol ve Newton metre iin N.m sembol kullanlmtr. Ayrca litre iin L tercih edilmitir.
Diyagramlar zerinde tm lmler, aykr bir zellik olmad srece milimetre olarak aklanmtr.

Ben bu kitap zerinde alrken karm Julie Ahnn zamansz lm, beni onun cesaretlendirmesinden ve
desteinden mahrum brakt. O artk yok.

Dikkatli kontrole ramen son basksnda bile hatalar kalabilir. Bu kitabn gelimesi iin dier neriler kadar bu
hatalarn da bildirilmesinden memnun olacam.

Roger KINSKI
i
1
______________________________________________________________________
TEMEL KAVRAMLAR VE BRMLER

1.1 MADDENN HALLER
Herhangi bir madde u hal veya durumdan birisi konumundadr: kat, sv ve gaz. Katlar sabit bir
aralkta birbirine kat olarak yerletirilmi molekllere sahiptir. Svlar birbiri ile kapal molekllere sahiptirler,
bylece onlar sabit bir alanda kalmakszn birbirlerini etkilerler. Bylelikle svlar kuvvet uygulamakszn
deforme edilebilir ve iine konulduklar kabn eklini alrlar. Bununla birlikte svlar kolayca sktrlamaz ve bir
ok pratik uygulamalar iin sktrlamaz olarak tanmlanrlar. Gazlarn moleklleri geni bir alana
yayldndan birbirlerini etkilemeleri ihmal edilebilir. Bylece gazlar kolayca akabilir ve iinde bulunduklar
kabn eklini alabilir. Buna ramen gazlar, svlardan farkl olarak sktrlabilirler.

1.2 BR AKIKANIN TANIMI
Bir akkan sv veya gaz olabilir. Sabit durumdaki akkanlarn incelenmesi akkan statii, hareketli
akkanlarn incelenmesi akkan dinamii olarak adlandrlr; statik ve dinamik almalarn birleimi akkanlar
mekanii olarak bilinir. Akkanlar mekaniinin iki zel alan sklkla yarmaktadr: pnmatik (basnl hava
sistemleri) ve hidrolik (basnl sv sistemleri).

1.3 KTLE (m)
Ktle; kat, sv veya gaz haldeki bir maddenin ierdii madde miktardr. Her madde molekllerden
olutuundan maddenin ktlesi, her maddenin molekl ktlesi ile molekl saysnn arpmna eittir. Bir
kaptaki gazn durumu ekil 1.1de gsterilmitir.
ayet biz moleklleri birlikte bulunan paketler olarak hayal edersek gazn ktlesi, kapsad molekl
medde miktardr. Gerekte madde imdi bir kat da olabilir, fakat ktlesi ayn olmak zorundadr. Biz maddenin
durumunu deitirmekle ktlesini deitiremeyiz. Pratikte, ktle hibir ekilde deitirilemez (nemsiz bir
miktar dnda) ki o ktlenin korunumu kanununu gsterir: ktle yaratlamaz veya yok edilemez.
Ktle birimi kilogramdr [kg].

ekil 1.1 Bir maddenin ktlesi
1.4 HACM (V)
Hacim, bir maddenin uzayda kaplad boluktur. Kat veya sv moleklleri yapkan (koheziv)
olduundan verilen bir sv veya katnn hacmi bir kaptan bamsz olarak o kaba yerleebilir. Bununla birlikte
gaz moleklleri yapkan olmadndan ve bylece iinde bulunduu kabn hacmine eit olur. rnek olarak bir
litre kat veya sv 10 litrelik bir tank iine yerletirilirse, ekli deise bile hacmi bir litre olarak sabit kalr. Buna
ramen bir litre gaz ayn tanka yerletirilseydi tankn hacmini kaplayacakt ve hacmi 10 litre olacakt. Hacmin
birimi metrekptr [m
3
]. Bir ok durumda bu ok byk bir hacim olduundan litre daha sk olarak kullanlr.
dalm molekller birbirleriyle paket halinde molekller
ii
3 3 3
m 10 m
1000
1
L 1

= =

1.5 YOUNLUK ()
Younluk, ktle ve hacim kavramlarn birletiren ok nemli bir kavramdr. Younluk her birim hacim
bana den ktle olarak tanmlanr, bylece;
V
m
= (1.1)
burada (ro) Yunan sembol olup younluk iin kullanlr. Younluun birimi kg/m
3
tr. Younluk, bir
madde molekl paketlerinin birbiriyle ne kadar yakn olduklarnn gstergesidir. Bir gazn younluu,
moleklleri daha geni bir alana yayldndan, sv veya katdan daha dktr. rnek olarak saf su =1000
kg/m
3
(1 kg/L) iken atmosferik hava =1.2 kg/m
3
civarndadr.
Katlar ve svlar kesin olarak sktrlamaz olduundan, onlarn younluu bir ok uygulamalarda sabit
olarak kabul edilir. Buna ramen, gazlar yksek oranda sktrlabilirler ve onlarn younluu basn ve scaklk
deimeleri ok kk olmadka sabit kabul edilemez.

1.6 BAIL YOUNLUK (BY)
Bal younluk (zgl arlk olarak da bilinir) maddenin suya gre bal (greceli) younluudur.
Bylece;
1000
) madde (
) su (
) madde (
RD

=
=
olarak yazlr. Bir svnn bal younluu birden kk ise suda yzer, birden byk ise suda batacaktr.
Bal younluk oranlar benzer birimlerden olutuunda birimler sadeleir ve bal younluk birimsiz sade
rakam haline gelir.

1.7 ZGL HACM (v)
Gazlarda, younlua kyasla zgl hacim daha kullanldr. zgl hacim (v) ktle bana den
hacimdir.
= = u
1
m
V
(1.2)
zgl hacim birimi [m
3
/kg] olup younluun tersine eittir.
rnek 1.1
Bir silindirik tankn i ap 560 mm ve uzunluu 1200 mmdir. Sv ile doldurulduunda 520 kg
olmaktadr. Svnn younluunu ve bal younluunu hesaplaynz.
zm:
76 , 1
1000
/ 1760
296 , 0
520
296 , 0 2 , 1
4
560 , 0
4
3
3
2 2
= =
= = =
= = =
t t
BY
m kg
V
m
m x h
d
V

rnek 1.2
iii
nceki rnekteki tank gaz ile doldurulduunda zgl hacim 0,35 m
3
/kg olmaktadr. Tanktaki gaz
ktlesini hesaplaynz.
zm:
kg 846 , 0
35 , 0
296 , 0 V
m
m
V
= =
u
= = u

1.8 KUVVET (F)
Kuvvet, bizlerin konuurken itme veya ekme olarak anladmz bir kavramdr. Kuvvet bir cismin
hareketinde deiiklie yol aar ve Newton eitlii ile aklanr:
F = m.a, burada a cismin m/s
2
olarak ivmesidir.
Kuvveti kg m/s
2
birimi olarak grmekteyiz. Bunu basitletirip Newton [N] olarak adlandrmaktayz.

1.9 AIRLIK (W)
Kuvvetin kullanld nemli bir konu yerekimi etkisiyle ortaya kan ve arlk olarak adlandrlan bir
etkidir. Yeryzndeki yerekimi ivmesi 9.81 m/s
2
olduundan bir cismin arl Newton eitlii yardmyla
ktle ile ivme arplarak bulunur.
W = m.g
Burada g=9.81 [m/s
2
] dir.
rnek 1.3
Bir fuel-oil tanknn taban 500 mm x 2000 mmdir. Tanktaki fuel-oilin derinlii 1200 mm ve fuel-oilin
bal younluu 0.97dir. Fuel-oilin tank tabanna uygulad kuvveti hesaplaynz.
zm:
N 10 x 42 , 11 81 , 9 x 1164 W
kg 1164 1000 x 97 , 0 x 2 , 1 m
m 2 , 1 2 , 1 x 2 x 5 , 0 V
3
) oil fuel (
) oil fuel (
3
) oil fuel (
= =
= =
= =

Bylelikle fuel-oilin tank tabanna yapt kuvvet 11,42 kN olarak bulunur.

1.10 BASIN (p)
ok nemli akkan zelliklerinden birisi basntr. Basn birim alana den kuvvet olarak tanmlanr.
A
F
p = (1.3)
Biz basnc kuvvet younluu olarak bilinen Paskal (Pa) (N/m
2
) birimi ile lmekteyiz. 1 Pa basn, 1 m
2

yzeyi etkileyen 1 N kuvvetin sonucudur. Paskal kk birim olduundan kPa (10
3
Pa) veya MPa (10
6
Pa) daha
sklkla kullanlr.
rnek 1.4
rnek 1.3te verilen fuel-oilin tank tabanna uygulad basnc hesaplaynz.
zm:
] kPa [ 42 , 11 Pa 10 x 42 , 11
2 x 5 , 0
10 x 42 , 11
A
F
p
3
3
= = = =

iv
Gsterge Basnc ve Mutlak Basn
Yerkreyi evreleyen atmosfer basnc 101,325 kPadr. Gsterge ve manometre gibi basn lme
cihazlar atmosferik basncn stnde veya altnda olmadka sfra kalibre edildiinden atmosfer basncn
gstermezler. Bu okuma (atmosferik basncn stnde veya altnda) gsterge basnc olarak adlandrlr. ayet
gsterge basnc atmosfer basncnn stnde ise pozitif, altnda ise negatif olur.
ayet basn gstergesi uzayda kalibre edilseydi sonra yeryzne indirilseydi o mutlak basnc
gsterecektir ve mutlak basn daima mutlak sfrn zerinde pozitif olacaktr.
Akkanlar mekaniinde mutlak basn nadiren kullanlr. Bylece bu kitapta basn daima gsterge
basncn gsterecektir ve basn ieren p sembol btn formller gsterge basncna sahiptir. Mutlak basn
hesaplanmak istenirse, gsterge basncna atmosfer basncn (101,325 kPa) eklemek gerekir.
rnek 1.5
Bir basn kalibratr ekil 1.2.de gsterildii gibi 30 cm piston apna sahiptir. Piston ve tablann
birleik ktlesi 0,5 kgdr. Tablann zerine 1,5 kg yerletirildiinde doru gsterge basncn belirleyiniz.

ekil 1.2
zm:
kPa 8 , 27
4
03 , 0
x
81 , 9 x ) 5 , 0 5 , 1 (
A
F
p
2
=
t
+
= =

1.11 BR SIVININ BUHAR BASINCI
Bir svnn yzeyinde, baz molekller gaz haline gelir ve svnn zerine kar. Bu buharlama olarak
bilinir ve derecesi aadaki faktrlere baldr:
1. Sv molekllerinin enerjisi onlardaki scakla bal olarak dnm balar. Yksek scaklklar
buharlama seviyesini arttrr.
2. Svnn zellii. Cva gibi baz svlar oda scaklnda olduka yava buharlarlar. Su cvadan daha
hzl buharlar. Fakat ak azl bir ieden suyun oda scaklnda tamamen buharlamas gnlerce
srer. Eter, alkol, soutucu akkan gibi dier svlar ayet ak bir tank iinde bulunuyorsa gayet
hzl buharlar ve tank terk eder. Bu svlar uucu svlar olarak bilinir.
3. Sv zerindeki basn. Dk basnlar buharlama hzn arttrr. ayet basn yeterli olarak
azaltlrsa verilen bir scaklkta kaynama noktasna gelir. Bu basn doymu buhar basnc olarak
bilinir. Daha uucu bileikler verilen bir scaklktan daha yksek doyma basncna sahiptirler. rnek
olarak 20
0
C civann buhar doyma basnc 0,173 kPa, su 2,34 kPa ve amonyak 857 kPadr.

v
Kovuklama (Kavitasyon)
Bir sisteme sv ak olduunda, eitli noktalarda dk basnlar ortaya kar. ayet basn dmesi,
doyma noktasnn altnda ise, yerel buharlama oluur ve sv buhar halinde kaynar. Bu kabarcklar yksek
basnl blgeye tandnda ker ve svya dnr. Buhar paketlerinin patlama=kelme oluumu
kovuklama (kavitasyon) olarak bilinir ve bir sv sistemi iin hi istenmeyen bir durumdur. nk;
1. Oluumun hz ve buhar paketlerinin bozulmas fiziksel tahribe neden olabilen ok dalgalarna yol
aar.
2. Buhar kabarcklar akan sv iinde blok oluturur ve svnn akn tamamen engelleyebilir. Bu
buhar blou olarak bilinir.

BLMLE LGL SORULAR
1.1 Bir sv ap 200 mm ve uzunluu 1500 mm olan silindirik tank iine yarm dolduruluyor. Svnn
arl 223 N ise svnn younluunu ve bal younluunu belirleyiniz.
965 kg/m
3
; 0,965
1.2 ap 400 mm ve uzunluu 1600 mm olan silindirik tp iindeki gazn zgl hacmi 0,6 m
3
/kgdr.
Tanktaki gazn ktlesini bulunuz.
ayet daha sonra 0,5 kg ayn gazdan tpe ilave edilirse zgl hacim ve younluk nasl olur?
0,335 kg ; 0,241 m
3
/kg ; 4,15 kg/m
3

1.3 2,5 m derinlikteki deniz suyunun bal younluu 1,03tr. Burada ap 400 mm olan yatay yuvarlak
levha bulunmaktadr. Levhaya gelen kuvveti ve deniz suyunun ona uygulad basnc hesaplaynz.
3,17 kN ; 25,3 kPa
1.4 ap 50 mm ve uzunluu 300 mm olan bir elik piston alt ucu kapal olan dikey bir piston iine
yerletirilmitir. Piston serbest brakldndan havaya uygulad basnc hesaplaynz. Srtnmeleri ve hava
kaaklarn ihmal edin ve eliin bal younluu 7,8 olarak aln.
23 kPa
1.5 nceki problemdeki piston-silindir dzeneindeki havay tahliye edin. Silindiri tam tersine evirin.
Silindirdeki havann gsterge ve mutlak basncn hesaplaynz.
-23 kPa (vakum) ; 78,3 kPa (mutlak)
1.6 Taban boyutlar 1,2mx3,5m olan elik tankn arl 4 kNdr. Tank RD = 0,8 olan kerosen ile 2,5 m
yksekliinde doldurulmaktadr. Tank zerlerine eit yk gelen drt destek ile tanmaktadr.
a) Her destee gelen kuvveti
b) Tank tabanna gelen basnc
hesaplaynz.
(a) 21,6 kN ; (b) 19,6 kPa
1.7 nceki problemdeki tanktan 2100 litre kerosen ekilmesi durumunda;
a) u anda tanktaki kerosenin derinlii
b) Her destee gelen kuvveti
c) Tank tabanna gelen basnc
hesaplaynz.
(a) 2m ; (b) 17,5 kN ; (c) 15,7 kPa

1.8 ekil 1.3teki hidrolik dzenek iin;
a) Akkan basncn
vi
b) Dikey kuvveti
hesaplaynz.
(a) 637 kPa ; (b) 5 kN

ekil 1.3

1.9 rnek 1.5te verilen basn kalibratrnn yk ksmna 2,5 kg yerletirilmektedir. Okunan basn 38
kPa. Okunan deerdeki hata yzdesini hesaplaynz.
%8,73 ; ok dk

vii
2
_____________________________________________________________________________________
AKIKAN STATNN TEMEL PRENSPLER

2.1 BR NOKTADAK BASIN
Sv iindeki bir noktaya btn ynlerden benzer basn uygulanr. ekil 2.1deki gibi
bir sv paracn gz nne aln.
Anlald zere stten, alttan, soldan, sadan veya herhangi bir adan uygulanan
basn eittir, aksi taktirde parack etrafndaki denge kuvvetleri bozulur ve parack sv
iinde hareket eder. ayet sv sabit halde ise, bu kuvvetler arasnda denge konumu
olumutur.

ekil 2.1 Sv iindeki herhangi bir noktadaki basn

2.2 BR CDARLARDAK BASIN
Bir statik sv bir duvar yzeyine basn uygulandnda ekil 2.2.deki gibi herhangi bir
noktadaki basn kuvvetleri duvarn normali ynndedir. ine sv ve gaz konulmu bir tp
gz nne aln.

ekil 2.2 Sv basnc cidarlar normali ynnde etkiler
Cidarn herhangi bir kesitindeki basn bu noktann normali dorultusundadr. Bu
mevcut bir statik akkanda srtnme kuvvetlerinin olmadn gsteren nemli sv
viii
zelliidir. nk molekller birbiri zerinde serbeste kayarlar. Bu durum ekil 2.3.te
kk bilyeler eklinde gsterilmitir.

ekil 2.3 Bir statik akkann modeli

2.3 BASIN LETM
Kapal bir kap iinde bulunan bir akkana bir basn uygulandnda bu basn kayp
olmakszn svnn btn ynlerine iletilir. Bu nemli prensip Paskal Prensibi olarak bilinir ve
sv ve gazlarn hepsine uygulanabilir.
ekil 2.4de kapal bir akkan sistemi grlmektedir.

ekil 2.4 Bir akkan iinde basn iletimi

Bir pistona p basnc uygulanyorsa btn basn gstergeleri basn art pye eittir.
Bunun anlam her gsterge ayn basnc gsterecek anlamnda deildir, her gsterge ayn
basn artn gsterecektir. Bu durum aadaki rnekle aklanmaktadr.

rnek 2.1.
ekil 2.4.te grlen basn gstergelerinden aadaki deerler olumaktadr.
A 76 kPa, B 50 kPa, C 78 kPa, D 80 kPa, E 95 kPa.
ix
Pistona bir kuvvet uygulandnda A gstergesi 90 kPa okunmaktadr. Dier
gstergelerdeki okuma deerleri nelerdir?
zm:
Uygulanan basn = 90 76 = 14 kPa
Pascal prensibi gereince her gstergeye 14 kPa basn ilave edilmelidir.
B 64 kPa, C 92 kPa, D 94 kPa, E 109 kPa

2.4 BASINCIN DERNLKLE DEM
Svnn herhangi bir noktasndaki basn derinlikle orantl olarak artar (yzeyden
itibaren). Bu durum derinlii h olan bir sv yzeyinde prova edilebilir (ekil 2.5).
imdi; F = A alanndaki svnn arl
h g
A
F
p
g h A g V F
. .
. . . . .

= =
= =

(2.1)

ekil 2.5 Bir svdaki herhangi bir derinlikteki basn
Burada;
p = basn (P
a
)
= younluk (kg/m
3
)
g = yerekim ivmesi (m/s
2
)
h = yzeyden itibaren sv derinlii
p = g h
x

ekil 2.6 Bir svdaki basn dalm

ekil 2.7
Notlar
1. Basn derinlikle doru orantl olduundan basn dalm gen eklinde olacaktr
(ekil 2.6).
2. Forml 2.1, yzeyden aaya doru basn artnn svnn arlndan dolay
olutuunu gstermektedir. Serbest yzeyden itibaren 2.1 forml h derinlikteki
atmosfer st basn veya gsterge basn verir. Serbest yzeydeki dier basnlar
forml 2.1de verilen aadaki rnekteki gibi karlr veya ilave edilir.
rnek 2.2.
ekil 2.7de gsterilen fandaki taban basncn gstergelerdeki sv basnlara gre
belirleyin.
a) Sfr b) 25 kPa c) 10 kPa
zm:
p = .g.h
xi
= 0,9x1000x9,81x2,5
= 22,1 kPa
ayet p
1
= 0 olsayd p
2
= 22,1 kPa
p
1
= 25 kPa p
2
= 25+22,1 = 47,1 kPa
p
1
= -10 kPa p
2
= -10+22,1 = 12,1 kPa
rnek 2.3.
Cval barometrede okunan ykseklik ekil 2.8.deki gibi 252 mm olduunda
atmosferik basnc hesaplaynz. Cvann bal younluu 13,6dr.
zm:
p = .g.h
= 13,6x1000x9,81x0,752 (Pa)
= 100,3 kPa
Cval manometre zerinde mutlak vakum (sfr basn) farz edildiinde p = 100,325
kPa basn, mutlak basncn yani hava basncnn rnek olarak atmosferik basncn zerinde
olmaldr. Gerekte cva balonunda cva buharlamasndan dolay hafif bir ilave vardr. Ancak
bu ihmal edilebilir.

ekil 2.8

2.5 DALMI CSMLER ZERNDEK BASIN KUVVETLER
Bir cisim bir sv iine daldrlrsa kar bir kuvvet oluturulur, rnek olarak arla ters
ynde dikey kuvvet oluur. Bu yzme esnasnda yaadmz yaygn bir tecrbedir ki o
vcudun yzdrlmesinin sebebidir. Kaldrma kuvvetinin bykl, yer deitiren svnn
xii
arlna eittir. Bu Arimet Prensibi olarak bilinir ve sv iine tamamen veya ksmen
dalm cisimlere uygulanr.
Buna uygun olarak bir cisim yzyorsa, cismin arl, yer deitiren svnn arlna
eit olacandan kaldrma kuvvetleri imdi cismin arlna eittir.
Arimet Prensibi herhangi biimdeki cisme uygulanabilirse de, ekil 2.9daki gibi sv
iine tamamen daldrlm kp eklindeki cisimde gerek olarak tecrbe edilebilir. Bloa ters
ynde uygulanan kuvvetler birbirini sadeletirir (aksi taktirde blok bir yne doru gider).
Buna ramen alt ve st yzeydeki kuvvetler eit deildir ve aralarnda kaldrma kuvvetine
uyan bir fark vardr.

ekil 2.9 Dalm bir bloa uygulanan kuvvetler

F = p.A ve p = .g.h olduundan;
F
1
= .g.h.A
F
2
= .g.(h+y).A
= .g.h.A + .g.h.y.A
F
2
F
1
= .g.h.A + .g.h.y.A - .g.h.A
= .g.h.y.A
Fakat yA = bloun hacmi = yer deitiren svnn hacmi ve .g.x (yer deitiren sv
hacmi), yer deitiren svnn arlna eittir. Kaldrma kuvvetleri F
2
F
1
= yer deitiren
sv arl
Cismin arl ile kaldrma kuvvetleri arasndaki farka sklkla grnen arlk denir.
Grnen arlk sfr ise cisim yzer.
rnek 2.4
Ya banyosuna daldrlm bir elik bloun lleri 100mmx150mmx50mmdir. Bloa
uygulanan kaldrma kuvvetlerini hesaplaynz. Yan bal younluu 0,9, eliin bal
younluu 7,8 alnacaktr.
xiii
zm:
Bloun hacmi = 0,1 x 0,15 x 0,05
= 0,075.10
-3
m
3

Yer deitiren yan hacmi = 0,75.10
-3
m
3

Yer deitiren yan arl = 0,75.10
-3
x 0,9.10
3
x 9,81
Bylelikle bloa uygulanan kaldrma kuvveti 6,62 Ndur.
rnek 2.5
rnek 2.4.deki blok cva iine daldrlsayd (BY = 13,6) yzecekti. Bloun yzde ka
cvann yzeyinde olur?
zm:
Bloun arl = 0,75.10
-3
x 7,8.10
3
x 9,81 = 57,4 N
Bylelikle cvann yer deitirme arl 57,4 N ki o aadaki ifadeye eittir.
(deitirilen hacim) x 13,6.10
3
x 9,81 N
Bylece;
deitiren hacim =
3 3
3
m 10 . 43 , 0
81 , 9 x 10 . 6 , 13
4 , 57

=
Yzeyde kalan bloun yzdesi = 3 , 57 % 100 x
10 . 75 , 0
10 . 43 , 0
3
3
=

Not: Bu sonu dorudan younluklarn arasndan da alnabilir;
3 , 57 %
6 , 13
8 , 7
=

BLM LE LGL SORULAR
Not: Bu sorularda u kabuller yaplmtr:
Su younluu=1000kg/m
3
; fuel-oilin bal younluu=0,9; elik=7,8; cva=13,6; deniz
suyu=1,03

ekil 2.10
xiv
2.1 ekil 2.10da gsterilen hidrolik kriko iin aadakileri hesaplaynz.
a) Sv basnc,
b) Kaldrma kuvveti,
c) Mekanik fayda
(a) 4,58 Mpa; (b) 36 kN, (c) 240

2.2 Yzeyden 300 m derinlikteki deniz suyu basncn hesaplaynz.
3,03 MPa
2.3 ap 500 mm olan bir kresel amandrann yars deniz iinde olarak yzmektedir.
amandrann arln hesaplaynz.
331 N
2.4 Bir tanka monte edilen basn gstergesi, cval manometrenin 774 mm okunduu
bir gnde 50 kPa gstermektedir. Tanktaki mutlak basnc hesaplaynz.
153,3 kPa
2.5 2mx1mx1,5m boyutlarndaki bir elik blok, deniz altnda iken gerekli kaldrma
kuvvetini hesaplaynz.
199 kN
2.6 Bir tank iine 4 m ykseklikte su konmutur. Suyun zerindeki basn gstergesi 40
kPa gstermektedir. Tankn tabanna gelen basnc hesaplaynz.

2.7 Bir deneyde, bir kenar 200 mm olan alminyum kpn arl llmektedir.
Daha sonra vakum odasna yerletirilip arl tekrar llmektedir. ayet arlklar srasyla
211,91 N ve 212,00 N olduuna gre alminyumun bal younluunu ve bu deneydeki
havann younluunu hesaplaynz.
2,7 ; 1,15kg/m
3

2.8 Bir svnn yzeyden belli bir mesafedeki basnc 100 kPadr. 8 m aadaki basn
200 kPa atmosferdir. Svnn bal younluunu hesaplaynz.
1,274
2.9 ap 400 mm olan bir boruda su bulunmaktadr. Borunun merkezindeki basn
2,5 kPadr. Borunun st ve alt ksmndaki basnla hesaplaynz.
0,54 kPa ; 4,46 kPa
2.10 Byk bir yatay borunun ap 800 mmdir. Borudaki maksimum basn aadaki
durumlarda ne olur?
a) Borunun ii akan su ile tamamen doludur.
b) Su seviyesi borunun stnden 50 mm aadadr.
(a) 3,92 kPa ; (b) 7,36 kPa
2.11 Bir su boru hatt yukarya doru 100de 1 eimlidir(sine). Borunun belli bir
noktasndaki basn 80 kPadr. Bu noktadan 1 km yukarda ve 1 km aadaki boru
basnlarn hesaplaynz.
xv
-18,1 kPa ; 178 kPa
2.12 iirilen bir balonun ap 8 mdir. Snk haldeki balon ve akarsularnn ktlesi
100 kgdr. Balonun hidrojen ile doldurulduunda kaldrma kapasitesini hesaplaynz.
Havann zgl hacmini 0,8 m
3
/kg olarak, hidrojeninkini 12 m
3
/kg alnacaktr.
-213 kg
2.13 Yer deitirmesi (deplasman) 200 kN olan bir geminin gvenli bir ekilde demir
almas iin ne kadar metre kp gerekir(BY 2,7)?
Gvenli demir almak iin dikey kuvvetler gemi yer deitirme kuvvetinin %10u kadar
olmaldr.
1,22 m
3

xvi
3
___________________________________________________________________________
__________
MANOMETRELER

Dk sv basnlarn hassas olarak lmek iin yaygn bir metot, bir veya birden fazla
denge kolonu kullanan piezometre ve manometrelerin kullanlmasdr. Burada eitli tipleri
tartlacaktr, gzlenen okumalara gre basnlarn hesaplanmasna rnekler verilecektir.
Bir basntaki akkan ak iin nemli bir not, aksine bir durum olmadka boru
basncn daima boru merkezindeki basn olarak anlamalyz. Gazlarda younluk kk
olduundan boru merkeziyle cidar arasndaki basn fark ok kktr. Svlarda (zellikle
byk borularda) bu fark dikkate alnabilir.

3.1 PEZOMETRE
En basit tip sv basnc lme cihaz, alt ve st ucu ak ve bir ucu basnc llecek
yere balanan saydam borudan oluan piezometredir. Bir boru iine sv aktnda boruya
balant dikey ynde olmal, aksi halde okunan basn hatal olur. Piezometreler sv
basnlarn basit ve hassas len aletlerdir, ancak svlarn kullanm uucu, zehirli olmayan
dk basnl svlarla snrldr.
rnek 3.1
ekil 3.2.de gsterilen piezometre iin aadakileri belirleyiniz.
a) Tank giriindeki piezometre basncn
b) Tank tabanndaki basnc
c) Gaz ortam basncn
zm:
a) Piezometre giriindeki basn = .g.h
= 0,78.10
3
x 9,81 x 0,8 (Pa)
= 6,12 kPa
b) Tank tabanndaki basn = 0,78.10
3
x 9,81 x 0,9
= 6,89 kPa
c) Gaz ortam basnc = 0,78.10
3
x 9,81 x 0,2
= 1,53 kPa

xvii

ekil 3.1 Piezometreler

ekil 3.2

3.2 EK PEZOMETRE
llecek basn kk olduu yerlerde, ekil 3.2de gsterilen eik eksenli piezometre
ile daha hassas lmler yaplabilir.
Borunun merkezindeki basn gzlenen uzunluk x yardmyla aadaki gibi hesaplanr:
xviii
p = .g.h burada; h = x.sinu

ekil 3.3. Eik Piezometre

rnek 3.2
Bir eik manometre i ap 100 mm olan yatay bir borudaki su basncn lmek
amacyla kullanlmaktadr. Borunun eimi yatayla 30
0
ve ada ve grnen uzunluk 350
mmdir (borunun merkezinden llmtr). Borudaki su basncn hesaplaynz. Borunun st
ve alt ksmndaki su basnlarn da hesaplaynz.
zm:
Bu durumda; x = 0,35m u=30
0
= 10
3
kg/m
3

h = x.sinu = 0,35.sin30
0
= 0,175 m
Borunun merkezindeki basn; p = .g.h = 10
3
x 9,81 x 0,175 (Pa)
= 1,72 kPa
Borunun stndeki basn; h = 0,175 0,05 = 0,125 m
p = 10
3
x 9,81 x 0,125 = 1,23 kPa
Borunun alt ksmndaki basn; h = 0,175 + 0,05 = 0,225 m
p = 10
3
x 9,81 x 0,225 = 2,21 kPa

3.3 MANOMETRE
Manometre, piezometrenin ift borulu veya U borulu kullanlm bir uzantsdr. Her
koldan farkl svlar kullanlabilir ve olduka kullanl bir cihaz olup imdi onu gazlarn
lmnde kullanacamz gibi svlarn lmnde de kullanlabilir. Ayrca svlar
gstermek iin cva kullanlr, onunla daha yksek basnlar lmek iin piezometreler daha
uygundur.
Piezometreye benzer olarak, manometre balants boruya dik olarak yaplr. Ancak
piezometre borunun zerine taklmasna ramen manometrede borunun stne veya altna
balanabilir.
xix

ekil 3.4 Manometreler

3.4 MANOMETRE HESAPLAMALARI (gaz veya buhar)
Manometre gaz veya buhar basncnn lmnde, tpk piezometredeki gibi sv
kollarndaki basn farkn gsteren h yardmyla kullanlr.
nk gaz veya buharlarn younluu ihmal edilebilir.

rnek 3.3
Bir cval manometre ekil 3.5de gsterildii gibi bir gliserin depolama tankndaki
buhar basncn lmek amacyla kullanlmaktadr. Kollardaki basn fark 256 mm olmas
halinde buhar basncn ve ayrca maksimum tank basncn hesaplaynz.
Giderinin bal younluu 1,26 ; cva 13,6.
zm:
Buhar basnc = .g.h
= 13,6.10
3
x 9,81 x 0,256 (Pa)
= 34,15 kPa
xx
Tank tabanndaki maksimum basn = 34,15.10
3
+ 1,26.10
3
x 9,81 x 1,3
= 50,2 kPa

ekil 3.5

3.5 MANOMETRE HESAPLARI (sv)
Bir Manometre sv basncn lmek iin kullanld yerde, hem llen svnn nemde
gsterge svsnn younluklarnn hesaplanabilir olmas gerekir. Temel prensip herhangi bir
yatay seviyede daima statik sv basnc benzerdir. ekil 3.6y dikkatle inceleyiniz.
Yatay seviyedeki X-X ve Y-Y arasndaki sol koldaki basn ile sa koldaki basn
eittir. nk her iki koldaki seviyeler ayn sv sreklidir. X-x zerindeki dikey seviyede
basnlar benzer deildir. nk sv srekli deildir. X-X ara seviyesi hesaplamalar iin ok
kullanldr ve bylece referans olmaya balamtr.

ekil 3.6 Herhangi bir dikey seviyede X-X ve Y-Y her iki kolda benzer basnldr

xxi
rnek 3.4
ekil 3.6da gsterilen manometredeki bir borudaki akan suyun basncn lmek iin
cval gsterge kullanlmaktadr. Boru merkezinden cvann referans seviyesine olan X-X
mesafesi 400 mm, cvann sa kol seviyesi, referans seviyesinden 220 mm yksektedir,
borunun merkezindeki su basncn hesaplaynz.
zm:
X-X seviyesi esas kabul edilirse; borudaki p basnc (kPa)
Sol kol: X-X basnc = p + gh (su)
= p . 10
3
+ 10
3
x 9,81 x 0,4 (Pa)
= p + 3,92 kPa

ekil 3.7

Sa kol: X-X basnc = .g.h (cva)
= 13,6.10
3
x 9,81 x 0,22 (Pa)
= 29,35 kPa
X-X basnlar her iki kolda eit olmadndan;
p + 3,92 = 29,35
p = 29,35 3,92
p = 25,43 kPa

3.6 EK MANOMETRE
Eik manometre kolundaki hesaplama, ayn ekilde kesin olarak dikey ykseklik
kullanarak yaplr. Bu durum rnek 3.5'e gsterilmitir.
rnek 3.5
Bir su manometresi, ekil 3.8.de gsterildii gibi borudaki kerosenin (BY = 0,78)
basncn lmede kullanlmaktadr. Borunun merkezindeki kerosen basncn hesaplaynz.
xxii

ekil 3.8

zm:
X-X referans seviyesi kullanlarak aadaki eitlii yazabiliriz;
p
1
= p
2
; p
2
= p
3
; p
1
= p
3

P
1
= .g.h (su) = 10
3
x 9,81 x 0,15 x sin30
0
(Pa)
= 0,736 kPa
Borunun merkezinde;
p = P
3
+ .g.h (karosen)
= 0,736 + 0,78 x 9,81 x 0,2 (kPa)
= 2,27 kPa

3.7 DFERANSYEL MANOMETRE
Diferansiyel manometre ekil 3.9da gsterilmitir. Diferansiyel manometre olarak
bilinmesinin bir sebebi, fark basncn lmesinden deil, iki noktadaki fark olmasndadr. Bu
basn fark akkanlar mekaniinde sklkla kullanlr (rnek olarak ak debilerinin lm).
(su)
xxiii

ekil 3.9 Diferansiyel manometre

Benzer kollardaki sv ykseklii h ayn olduundan ayn kollardaki basn artnda eit
olacan dnmemizi gerektirmez.
Sol kol: (X-X referans seviyesi kullanlarak)
p = P
1
+.g.h
Sa kol: (X-X referans seviyesi kullanlarak)
p = P
1
+.g.h
burada gsterge svsnn younluudur.
P
1
+ .g.h = P
2
+
i
.g.h
P
1
P
2
=
i
.g.h - .g.h
(3.1)

Bu eitlik herhangi bir yatay diferansiyel manometreye uygulanr ve ilk prensiplerden
yola klarak hazrlanabilir.
rnek 3.6
inde sv akan bir boru ekil 3.9daki gibi manometreye balanmtr. Gsterge svs
olarak cva kullanlmtr ve h ykseklii 226 mmdir. Cva seviyesi boru merkezinden 2
noktasndan 200 mm aada olmas durumunda 1 ve 2 arasndaki basn farkn hesaplaynz.
zm:
lk prensip kullanlarak;
p
1
= 1 noktasndaki basn (kPa), p
2
= 2 noktasndaki basn (kPa)
X-X seviyesi kullanlarak;
p
1
p
2
= (
i
- ) g
h
xxiv
Sol kol:
p = p
1
+ .g.h (su)
= p
1
+ 9,81 x 0,426 (kPa)
= p
1
+ 4,18 kPa
Sa kol:
p = p
2
+ .g.h (su) + .g.h (cva)
= p
2
+ 9,81 x 0,2 + 13,6 x 9,81 x 0,226
= p
2
+ 32,11 kPa
p
1
+ 4,18 = p
2
+ 32,11
p
1
p
2
= 27,9 kPa
3.1. eitlii kullanlarak;
p
1
p
2
= (
i
- ).g.h
= (13,6 1).10
3
x 9,81 x 0,226 (Pa)
= 27,9 kPa (nceki gibi)
Not: Borunun altndaki manometre mesafesi bu yntemde kullanlmaz ve gerekte
zm etkilemez.
BLM LE LGL PROBLEMLER
Btn durumlarda cvann bal younluu 13,6 kabul edilecektir.
3.1 Bir borudaki basncn lmek iin piezometre kullanlmaktadr. ayet
piezometredeki su seviyesi, boru merkezinden 200 mm yksekte ise, bu noktadaki basnc
hesaplaynz.
1,96 kPa
3.2 D ap 200 mm olan bir borudaki sv basncn (BY=1,2) lmek iin piezometre
kullanlmaktadr. Piezometredeki sv seviyesi boru d apndan 256 mm zerindedir.
Borunun merkezindeki basnc belirleyiniz.
4,19 kPa
3.3 Soru 3.2.deki boru 8 mm cidar kalnlna sahip olsayd, borudaki maksimum ve
minimum basnlar ne olurdu?
5,27 kPa ; 3,11 kPa
3.4 Su tayan yatay bir borudaki piezometrenin as 30
0
dir. Piezometre lm 320
mmdir (borunun merkezinden llen). Borunun merkezindeki basn nedir?
1,57 kPa
3.5 Bir dikey piezometre, bal younluu 1,15 olan sv tayan 45
0
eik bir boruya
yerletirilmitir. Piezometre okumas boru merkezinden 424 mm ykseklikte ise aadaki
maddeleri belirleyiniz.
a) Boru merkezindeki basn
b) Bu noktadan 300 mm aadaki basn
xxv
c) Bu noktadan 300 mm yukardaki basn
(a) 4,78 kPa ; (b) 7,18 kPa ; (c) 2,39 kPa
3.6 Bir cval manometre bir borudaki ya (BY = 0,9) basncn lmede
kullanlmaktadr. Referans seviyesi boru merkezinden 300 mm altndadr ve ak kol referans
seviyesinden 125 mm sttedir. Borudaki ya basncn hesaplaynz.
14 kPa
3.7 Bir cval manometre bir borudaki akan suyun basncn belirlemede
kullanlmaktadr. Referans seviyesi boru merkezinden 245 mm alttadr. Dier koldaki cva
seviyesi aadaki deerlerde olmas durumunda borudaki basn belirleyiniz.
a) 206 mm merkezden altta
b) 294 mm merkezden altta
(a)2,8 kPa ; -8,94 kPa
3.8 Bir eik manometre, bir hattaki gaz basncn lmek iin kullanlmaktadr. Ak
kol yatayla 30
0
eimlidir ve eik koldaki okunan deer referans seviyesinden dikey olarak
135 mm uzaklktadr. Gaz basnc nedir?
662 Pa
3.9 ekil 3.10da gsterilen tank iin hava ortam basnc belirleyin ve en byk tank
basnc hesaplaynz(tabanda).
3,41 kPa ; 18,8 kPa
3.10 ekil 3.9da gsterildii gibi diferansiyel manometre bal bir borudan kerosen
olmaktadr. Su gsterge svs olarak kullanlmakta ve su seviyesi boru merkezinden 1
noktasnda 570 mm ve 2 noktasndan 350 mm aadadr. 1 ve 2 arasndaki basn farkn
belirleyin. Kerosenin bal younluu 0,78 alnacaktr.
475 Pa
3.11 Problem 3.10daki hesaplamalar borudan su akmas ve gsterge svs olarak cva
kullanlmas durumunda tekrarlaynz.
27,2 kPa

xxvi
4
___________________________________________________________________________
__________
DALMI YZEYLERDEK KUVVETLER

Kalnl olmayan bir yzeyi gz nne alalm. Sv iine dalm bir yzeyde Arimet
Prensipleri geerli olmakla birlikte yzeyinin her iki taraf ayn sv ile doldurulduunda
kuvvet olumaz. nk yer deitiren hacim ve svnn arl sfrdr. Bununla birlikte, bir
yzeyin iki tarafnda farkl svlar bulunuyorsa veya sv seviyeleri farkl oluyorsa (bir tankn
bir levha ile ikiye blnmesi gibi) sv basncnn neden olaca bir kuvvet doacaktr.

4.1 YATAY YZEY
Dalm bir yzeyi etkileyen bir sv kuvveti onun zerindeki svnn arl bulunarak
hesaplanabilir. Bu yntem rnek 1.3.te gsterilmitir. Alternatif bir yntem de 2.1 eitlii
kullanlarak yzey basnc ve alann arpmyla bulunabilir. Bu yntemler rnek 4.1.de
gzden geirilmitir.

ekil 4.1. Bilinen ekillerin merkezlerinin bulunmas

Kuvvetin Yeri
Sv basncnn oluturduu kuvvetin etki noktas basn merkezi olarak bilinir. Yatay
bir yzey iin basn merkezi, bilinen yzey merkezidir. Yzey merkezi ayn zamanda arlk
merkezidir (yzeyin ayn kalnlkta levha metreden kesildiini farzedelim.) ki o yzey bir tel
ile aslrsa denge noktasdr. ekil 4.1de bilinen baz ekillerin yzey merkezinin yeri
gsterilmitir.
rnek 4.1
ap 300 mm olan dairesel levha iinde ya bulunan (BY=0,9) 2,5 m derinlikteki dikey
bir tankn tabanna vidalanmtr. Levhaya gelen kuvveti;
a) Sv arl yntemi,
b) Basn yntemiyle bulunuz.
xxvii
zm:
a) Sv arl ynteminin kullanlmas;
Levha zerindeki sv arl = V..g
N 81 , 9 x 10 . 9 , 0 x 5 , 2 x
4
3 , 0
F
3
2
t =
= 1,56 kN
b) Basn ynteminin kullanlmas;
Levha zerindeki basn = .g.h
p = 0,9.10
3
x 9,81 x 2,5 (Pa)
= 22,1 kPa
) kN (
4
3 , 0
x x 1 , 22 A . p F
2
t = =
= 1,56 kN

ekil 4.2

Kuvvetin Yeri
Levha, yatay basn merkezinde olduundan, yzey merkezi dairenin merkezidir.
Bylelikle dikey yandaki kuvvetler aaya doru dairesel levhann merkezini etkiler.

4.2 YZEY ALTINDAK SIVI
ekil 4.3teki levhay gz nne aln.
xxviii

ekil 4.3 Yzeyin altndaki sv

Bu durumda sv levha yzeyin altndadr. Bu durumda levha zerinde sv basn kuvveti
yok mudur?
ayet ekil 4.4te gsterildii gibi sv levhann her iki ynnden etkileseydi kuvvetler
eit olabilirdi.

ekil 4.4 Levhann her iki ynnde sv bulunmas

Bylece sv sadece levhann altnda olduunda kuvvet etkisine maruz kalacakt, ayn
durum sv basncnn sadece levhann zerinde bulunmas durumunda da geerlidir, ancak zt
kuvvetlerin bulunmas durumunda levha kuvvet etkisinde kalmaz (rnek olarak dikey yukar
doru, aa doru deil).

xxix
4.3 DKEY YZEY
ekil 4.5te gsterilen tankn dikey tarafn dnelim. Yan yzeydeki en byk basncn
p
max
=.g.h olaca aktr.

ekil 4.5 Dikey bir yzeydeki basn

Buna ramen, hesaplanan bu basncn yan yzeydeki hesaplanan kuvvet iin geerli
olduunu syleyemeyiz; nk bu basn sadece en dipteki basntr, btn yzey boyunca
eit deildir. Gerekte yzeyin en stnde basn sfrdr. Bylece basn kuvvetinin
bilekesini hesaplamak iin yzey merkezinin dikey mesafesini kullanarak ortalama basnc
bulmalyz.
Bu basn;
x . g . p =
burada semboln zerindeki izgi ortalama deer anlamndadr. Yan yzeyde bileik
kuvvet u formlle bulunur;
x . A . g . F = (4.1)
Kuvvetin Yeri
Bileke kuvveti, sv basncnn derinlikle artna uygun olacak ekilde denge noktasn
etkilemelidir. Bir blok ile bir kamann karlatrmal denge noktasnn ekil 4.6.da
grmekteyiz.
Bileke kuvvet yzey merkezinin bir miktar altna denk gelmektedir.
Herhangi bir dikey yzeydeki basn merkezinin yeri y u formlle ifade edilir;
x
k
x y
2
+ = (4.2)

xxx
burada y sv yzeyinden denge noktasna olan mesafedir, x sv yzeyinden yzey
merkezine olan mesafe ve k yzey merkezinin dnme atalet yarapdr
*
.
Dikdrtgen iin
12
k

= ve daire iin
4
d
k = , burada l = dikdrtgenin dikey uzunluu ve
d= dairenin apdr.

ekil 4.6 Bir blok ve bir kamann denge noktas

rnek 4.2
Bir dikdrtgen su tank, yan yzeyinden 1 m apnda dairesel bir delie sahiptir. Bu
delie cvatal bir kapak yerletirilmitir. Aadaki durumlar iin kuvvetin yerini ve
bykln hesaplaynz.
a) Su seviyesi deliin zerinde olduunda
b) Su seviyesi deliin 1,5 m zerinde olduunda
zm:
ekil 4.7den
a) x = 0,5m
F = .g.A. x
= 10
3
x 9,81 x t x 1
2
/4 x 0,5
= 3,85 kN
m 625 , 0
5 , 0 x 16
1
5 , 0 y
16
d
k ,
4
d
k burada
x
k
x y
2
2
2
2
= + =
= = + =

rnek olarak bileke kuvvet yzey merkezinden 125 mm aadadr.

*
k deer
A
I
k = formlnden bulunabilir. Burada I = alann atalet momenti ve A ise alandr.
xxxi

ekil 4.7
b) x = 2m
F = .g.A. x
= 10
3
x 9,81 x t x 1
2
/4 x 2
= 15,4 kN
m 031 , 2
2 x 16
1
2 y
16
d
k ,
4
d
k burada
x
k
x y
2
2
2
2
= + =
= = + =

burada bileke kuvvet levha merkezinden 31 mm aadan etki etmektedir.

rnek 4.3
Bir tankn yan yzeyindeki dikdrtgen delik 900 mm geniliinde ve 600 mm
yksekliinde sustal bir kapak ile kapatlmtr. Tank deliin merkezinden 1,5 ykseklikte
ya (BY=0,9) ile doldurulduunda kapaa gelen kuvvetin yerini ve iddetini hesaplaynz.
Ya yzeyi atmosfer basncna eittir.
zm:
ekil 4.8.den u eitlii yazabiliriz; x = 1,5 + 0,3 = 1,8m
4.1. eitliini kullanarak kuvvet;
F = .g.A. x
= 0,9.10
3
x 9,81 x 0,6 x 0,9 x 1,8 N
= 8,58 kN
xxxii

ekil 4.8

4.2. eitliini kullanarak kuvvetin yeri;
m 817 , 1
8 , 1 x 12
6 , 0
8 , 1 y
12
6 , 0
k ,
12
k ;
x
k
x y
2
2
2
2
= + =
= = + =

Bylelikle, bileke kuvvet ya yzeyinin 1,817m altnda; levha merkezinin 17mm
altndan etki eder.
rnek 4.4
rnek 4.2.deki problemi ya yzeyinden 20 kPa basn olmas durumu iin kuvve ve
yerini tekrar hesaplaynz.
zm:
Pascal prensibine gre ek basn btn ynlere eit olarak dalr. Ek basn, levha
zerinde ek bir kuvvete neden olur.
F = 20 x 10
3
x 0,6 x 0,9 N
= 10,8 N
Levha zerindeki toplam kuvvet bylece 10,8 + 8,58 = 19,38 kN
Bu yzden bileke kuvvetin yeri de deiir; nk 10,8 kNlk kuvvet yzey merkezine
gelen basn niform dalr(ekil 4.9.a baknz.).
Sv yzeyinden moment alnrsa;
19,38 y = 10,8 x 1,8 + 8,58 x 1,817
y = 1,808m
rnek olarak bileke kuvvet levha merkezinden 8mm altta etki eder.
xxxiii

ekil 4.9

4.4 EK YZEYLER
Eik bir yzeye gelen kuvvet ve onun yeri hesaplanrken en iyi yaplacak ilem eik
yzeyin serbest sv yzeyine mesafesinin llmesidir (ekil 4.10a baknz).
Sv duvarna uygulanan basn daima dikey olduundan (ekil 2.2ye baknz) levhaya
gelen kuvvetler de ona dik olur.
Kuvvetin bykl u formlle bulunur;
c = sin . x . A . g . F (4.3)
ve kuvvetin yeri;
x
k
x y
2
+ = (4.2)

ekil 4.10 Eik yzey
xxxiv

4.2. forml eik yzeye olan mesafeler x , y ve k hesaplanarak kullanlr.
rnek 4.5
ekil 4.11de gsterilen tank iin, 600 mm apndaki kapaa gelen kuvveti ve yerini
hesaplaynz.

ekil 4.11

zm:
Eik yzeyden llen mesafe; x =2m
kN 31 , 4
N 45 sin x 2 x
4
6 , 0
x x 81 , 9 x 10 x 1 , 1
sin . x . A . g . F
0
2
=
t =
c =

llen eik mesafe;
m 011 , 2
2 x 16
6 , 0
2 y
16
d
k ,
4
d
k ;
x
k
x y
2
2
2
2
= + =
= = + =

Burada basn merkezi, yzey merkezinin 1 mm altndadr (llen eik mesafe olarak).

4.1 Taban boyutlar 3m x 2m olan bir su tank mevcuttur. Tanktaki su seviyesi tabandan
2m yksekte olduunda;
a) Tabandaki kuvvetin iddetini ve yerini,
b) En byk taraftaki kuvvetin iddetini ve yerini hesaplaynz.
(a) 118 kN tabann merkezinde ; (b) 58,9 kN ; 1,33m su yzeyinin altnda
xxxv
4.2 Kapal bir silindirik depo, 3,6m taban apna ve 4m dikey ykseklie sahiptir. 10 kPa
buhar basnc altnda tankn ya (BY=0,9) ile doldurulduunda tankn stne ve altna
gelen kuvveti hesaplaynz.
102 kN ; 372 kN
4.3 Bir deniz suyu setine set tabanndan 5m geniliinde ve 3,6m derinliinde deniz suyu
(BY=1,03) unlar hesaplaynz.
a) Sete gelen bileke kuvvet
b) Tabana uygulanan dnme momenti
(a) 327 kN ; (b) 393 kNm
4.4 4.3.teki problemi, setin bir tarafnda 3,6m, dier tarafnda 3m deniz suyu olmas
durumu iin tekrar hesaplaynz.
a) 100 kN ; b) 166 kNm
4.5 400 mm apndaki bir delik ya depolama tanknn n yzeyinde ve cvatal bir levha
ile kapatlmtr. Levha zerine gelen kuvvetleri ve onun ya yzeyinden uzakln aadaki
durumlar iin belirleyiniz. (Yan bal younluu: 0,93)
a) Ya seviyesi, deliin hemen stnde
b) Ya seviyesi, deliin 1,6m stnde
(a) 229 N , 250mm ; (b) 2,06 kN , 1,81m
4.6 ekil 4.12de gsterilen tank iin kapak levhasn balayan alt cvatann herbirine
gelen gerilme kuvvetini hesaplaynz.
505 N
4.7 Dikey bir su seti 5m geniliinde ve 3m yksekliktedir. Su seviyesi bir tarafta 2,7m,
dier tarafta su yoktur. Setin ktlesi 4 ton ve set ile yuva arasndaki srtnme katsays
0,3tr. Seti ykseltmek iin gereken kuvveti hesaplaynz.
92,9 kN

ekil 4.12
xxxvi

4.8 600mm apndaki bir boru basnc 126 kPa (mutlak) scak su ile doldurulmutur.
Scak suyun younluu bu artlarda 991 kg/m
3
tr. Borunun ucundaki kapaa gelen kuvveti
hesaplaynz. Ayrca kuvvetin merkezden itibaren yerini hesaplaynz.
7,81 kN ; 8mm merkezin altnda
4.9 2m geniliinde bir suyun bir taraf yatayla 30
0
a yapmaktadr. Tank derinlii 1i5m
olduunda bu taraftaki kuvveti hesaplaynz. Ayrca kuvvet ile serbest su yzeyi arasndaki
dikey mesafeyi de hesaplaynz.
44,1 kN ; 1m aada
4.10 ekil 4.13te gsterilen vana iin, vanaya gelen kuvveti ve valf yzeyine gre
kuvvetin yerini tanktaki su seviyesi 2m olmas durumuna gre hesaplaynz.
3,75 kN ; 5mm

ekil 4.13
xxxvii
5
___________________________________________________________________________
__________
SIVI AKIININ TEMEL PRENSPLER

5.1 ORTALAMA HIZ (u)
ayet bir sv, bir boru iinden aktnda (veya kontrol hacminin snrlarna kar ynde)
svnn her paracnn ayr hzda akmas gerekmez. Birok ak durumlarnda zel sv
paracklarnn hz farkl ynde ve iddettedir.
Verilen bir kesitteki ve snrdaki ortalama hz, bu sv paracklarnn snra dik yandaki hzlarnn
ortalamasdr veya izafi hzdr. ekil 5.1de bir borudaki sv ak gsterilmitir.

ekil 5.1 Gerek ve izafi sv ak

Kontrol hacmi; sabit snrlar arasndaki hacmin snrlanmasdr. ayet bir sv x ynnde
akyorsa, x ynndeki ortalama hz u olacaktr. Y ynndeki net ak iin Y ynndeki
ortalama hz sfr olur.
Akkanlar mekaniinin birok ak durumlarnda hz snflandrmas olmasn diye
ortalama hz kullanlr, bunun anlam daima ortalama hzdr ve sadece unun zerindeki izgi
ortalama hz gstermesini gerektirmez.

5.2 KARARLI AKI
Bir svnn hz herhangi bir snrda sabit kalyorsa (rnek olarak zamanla deimiyorsa)
aka sabit denebilir. Bunun anlam akkann bir kesitle aaya veya yukarya aknn
benzer olmas anlamnda deildir, fakat bunun anlam zel bir snrda veya kesitteki sv
hznda deimenin olmamasdr (ekil 5.2ye bakn.).
xxxviii

ekil 5.2 Kararsz ak

u
1
benzer olsa da, u
0
tanktaki sv seviyesine gre deieceinden bu artlar altnda ak
kararszdr. Bu durum u
0
n belirli bir seviyesine kadar devam edecektir, imdi u
0
sabit ve
ayrca h ykseklii sabit olmaya balayacaktr. Bu, kararl ak aklayacaktr. Bu kitapta
sadece kararl ak durumlarn inceleyeceiz, kararsz aklar dikkate alnmayacaktr.

5.3 HACMSEL AKI DEBS (
.
v
)
Hacimsel debi, herhangi bir snrdaki sv hacminin snra dik ynde birim zamandaki
gei miktardr.

dt
dv
v
.
=
vnin zerindeki nokta birim zamandaki hacmi gsterir. Kararl ak durumlarnda,
.
v
herhangi bir snrda sabit olacaktr. Bylelikle;
t
v
v
.
= (kararl ak iin)

Hacimsel Debi ve Hz Arasndaki liki
Sabit kesit alan A iinden geen sabit sv ak hz u, ekil 5.3te gsterilmitir.
xxxix

ekil 5.3 Bir snr boyunca sv ak
Svnn hareket mesafesi t zamannda u.t dir ve hareket eden svnn hacmi u.t.A dr.
v = u.t.A
t
v
v
.
=

.
v = u . A (5.1)
u m/s, A m
2
biriminde olduunda
.
v m
3
/s birimindedir.

rnek 5.1
Su 10mm apndaki hortumun iinden akmaktadr. Su ak debisini lmek iin 2,5
litrelik bir tanka 4 d 25 saniyede dolduruyor. Hacimsel debiyi ve hortumdaki ortalama su ak
hzn hesaplaynz.
zm:
s / m 21 , 1
4
01 , 0
.
10 . 0947 , 0
A
v
u
s / L 0947 , 0 ) s / m (
24 60 . 4
10 . 25
t
v
v
2
3
.
3
3
.
=
t
= =
=
+
= =

xl
5.4 KTLESEL DEB (
.
m
)
Ktlesel debi, herhangi bir snrda birim zamanda geen ktle miktardr. rnek olarak;
dt
dm
m
.
=
Yine m zerindeki nokta birim zaman gsterir. Kararl ak ayn zamanda belli bir
kesitten veya snr yzeyden geen
.
m miktarn ifade eder. Bylece;
t
m
m
.
= (kararl ak)

Ktlesel Debi ve Hz Arasndaki liki
Younluk, birim hacmindeki ktle olduundan;
v . m ve
v
m
= =
. .
v . m = (5.2)
ktlesel debi younlukla hacimsel debinin arpmdr.
kg/m
3
,
.
v m
3
/s biriminde olmas durumunda
.
m kg/s olur.
5.1. eitliinden
.
v =u.A
.
m =.A.u (5.3)
Not: boaltma=tahliye terimi hem ktlesel debiyi hem de hacimsel debiyi ifade iin
kullanlr, birimler bu terimi aklayabilir. rnek olarak 50 L/s boaltmann anlam ak debisi
olarak 50Ls, 5kg/s boaltmann anlam ktlesel debi olarak 5kg/s dr.

rnek 5.2
ap 200mm olan boruda younluu 0,9 olan ya 5,6 m/s debi ile akmaktadr. Hacimsel
ve ktlesel debiyi hesaplaynz.
zm:
.
v = u.A
= 5,6.t.0,2
2
/4 = 0,176 m
3
/s
.
m = .
.
v
= 0,9.10
3
x 0,176
= 158 kg/s

xli
5.5 AKI SREKLL
Kararl ak durumlarnda ktle yaratlamayaca ve yok edilemeyecei iin belli bir
kontrol hacmine giren ile kontrol hacminden kan ktlesel debi eittir. Bu durum akkann
gaz veya sv olmasna bal olmakszn tm akkanlar iin geerlidir.

ekil 5.4 Ak sreklilii
Matematiksel olarak sreklilik eitlii farkl biimde aklanabilir:
2 2 2 1 1 1
2
.
1
.
.
. A . u . A . u
m m
c m
=
=
=
(genel) (5.4)

burada 1 ve 2 indisleri akn olduu snrlarn giri ve kn gsterir.
Svlar iin, younluk deiimi ihmal edilebilir. Gazlarda, ayet basn ve scaklk
deiimi ok kkse, younluk deiimi ounlukla ihmal edilebilir. Bu artlar altnda
sreklilik u hale gelir.
2 2 1 1
2
.
1
.
.
A . u A . u
v v
c v
=
=
=
(younluk deiimi ihmal ediliyor) (5.5)
Bu sreklilik denklemi kararl ak problemlerinde ok kullanl bir aratr.

rnek 5.3
100 mm apl bir borudan 3 m/s hzda akan sv ap 50 mm olan memeye girmektedir.
Memeden ayrlan suyun hzn bulunuz.
u
1
.A
1
= u
2
.A
2
s / m 12
4
05 , 0 .
4
1 , 0 .
. 3
A
A
. u u
2
2
2
1
1 2
=
(
(
(
(
t
t
= =
xlii
Burada hz deiiminin aplarn orannn karesiyle doru orantl olduunu
grmekteyiz(alt ve stteki t/4ler sadeleir.). Bu durumda ap oran 100/50 = 2 ve orann
karesi 4tr. Bylelikle;
u
2
= 4.u
1
= 12m/s

ekil 5.5

5.6 SREKLLK ETLNN KOL AYRILMALARINA UYGULANMASI
Sreklilik denklemi herhangi bir kontrol hacmine, ayrlan kolon saysna veya girite
kta olmasna bal kalmakszn uygulanyorsa kararl ak durumu iin ktlesel debilerin
toplam, kan ktlesel debilerin toplamna eittir. Younluklar ihmal edildiinde giriteki
hacimsel debilerin toplam, kan hacimsel debilerin toplamna eittir.
rnek 5.4
ekil 5.6da gsterilen boru kollar iin, su boruya 15 L/s debide girmektedir. Her iki
koldaki hzn eit olmasna gre aadakileri belirleyiniz.
a) Borudaki hz
b) Her bir koldaki hz
c) Her koldaki hacimsel debi

ekil 5.6

zm:
xliii
Akkan bir sv olduundan 5.5 eitlii kullanlabilir;
a)
.
v = u
1
. A
1

s / m 64 , 7 u
4
05 , 0
. . u 10 . 15
1
2
1
3
= t =

b) 5.5. sreklilik eitliinden;
u
1
.A
1
= u
2
.A
2
+ u
3
.A
3

Fakat u
2
= u
3
= u kabul edildiinden;
s / m 7 , 14
03 , 0 02 , 0
05 , 0 . 64 , 7
) 03 , 0 02 , 0 (
4
05 , 0 .
4
. 64 , 7
A A
A . u
u ) A A ( u A . u
2 2
2
2 2
2
3 2
1
3 2 1 1
=
+
=
+
t
t
=
+
= + =
u
2
= u
3
= 14,7m/s
c) 2 kolundaki hacimsel debi;
.
v
2
= u
2
.A
2
= t.0,02
2
/4.14,7 (m
3
/s) = 4,62 L/s
3 kolundaki hacimsel debi;
.
v
3
= u
3
.A
3
= t.0,03
2
.14,7 (m
3
/s) = 10,39 L/s
Salama;
.
v
1
=
.
v
2
+
.
v
3

15 = 4,62 + 10,39 uygundur.

rnek 5.5
Bir buhar jeneratrnde 12600 kg/h buhar retilmektedir. Buhar 250mm apl borudan
baz balantlardaki kaaklarla birlikte akmaktadr. Borunun sonunda buharn zgl hacmi
0,365 m
3
/kg ve hz 25m/s olmaktadr. Toplam retilen buhara gre kaaklarn yzdesini
hesaplaynz.
zm:
ekil 5.7de buhar kaaklar
.
m
L
ile ifade edilmektedir.
xliv

ekil 5.7

Akkan bir sv olmadndan younluu ihmal edemeyeceimiz iin ve sreklilik
denkleminin genel formunu kullanmalyz (eitlik 5.4).
s / kg 362 , 3 25 .
4
25 , 0
. .
365 , 0
1
m
) hacim zgl : v (
v
1
fakat u . A . m
s / kg 5 , 3
3600
12600
h / kg 12600 m
2
2
.
2 2 2
2
.
1
.
= t =
= =
= = =

Sreklilik eitliinden;
94 , 3 % 100 x
12600
496
Yzdesi Kayp
s / kg 138 , 0 362 , 3 5 , 3 m
m m m
L
.
2
.
L
.
1
.
= =
= =
+ =

Bu problemlerde kararl ak durumu kabul edilmitir.
5.1 Bir su borusu 50m
3
kapasitedeki tanka balanmtr. ayet tankn 1 saatte dolmas
istenirse buna gre 5 m/syi gemeyecek ekilde hz seerek birim apn hesaplaynz.
59,5 mm
5.2 ap 45 mm olan boru iinde su 5m/s hzla akmakta iken redksiyonla bu ap 30
mmye dmektedir. Redksiyondaki ak hzn belirleyiniz.
11,25 m/s
5.3 Bal younluu 0,92 olan yan 50 mm apl borudan 6 m/s akmas durumunda
boaltma miktarn L/s ve kg/s olarak hesaplaynz.
xlv
10,8 kg/s ; 11,8 L/s
5.4 Bir deniz suyu pompa istasyonunda 15,6 ton/h su pompalanmaktadr(BY=1,03).
Pompa giriindeki hzn 3m/syi amamas ve boru knda 5m/syi amamas istenirse
uygun boru giri ve k aplarn hesaplaynz.
42,3mm ; 32,7mm
5.5 Bir pskrtc bal, ap 1mm olan ok saydaki deliklerden olumaktadr. ayet
pskrtc debisi 1,5 L/s ve hz 30m/s ise gerekli delik saysn hesaplaynz.
64
5.6 Bir borudan 8 ton/h ya (BY=0,9) 50mm borudan 2,3m apl silindirik depolama
tankna baslmaktadr. Aadakileri hesaplaynz.
a) 50 mm borudaki hz
b) Saatte depodaki suyun ykselme seviyesi
c) 5 m ykseklikteki tankn dolma sresi
a) 1,26 m/s ; b) 2,14 m/h ; c) 2,34 h
5.7 80 mm apl bir boru bir branmanla eit apl iki kola balanmtr. Hzlarn eit
kalmas istenirse, her bir kolda gereken ap hesaplaynz.
56,6 mm
5.8 ap 25 mm olan 30 adet bakr borudan oluan tel geili bir s deitirici giri ve
k borularna paralel balanmtr. Bal younluu 0,85 olan ya s deitirici boyunca
hem ini-k hem de kk borulardan 3 m/s akmas istenirse; aadakileri hesaplaynz.
a) Hacimsel debi
b) Ktlesel debi
c) Giri-k borusunun i ap
a) 44,2 L/s ; b) 37,6 kg/s ; c) 137 mm
5.9 zgl hacmi 0,865 m
3
/kg hava 8 m/s hz ile 300 mm apl bir borudan akmaktadr.
150 mmlik bir balant kolunda 6 m/s hzda akacak ekilde balanmaktadr. Aadakileri
hesaplaynz (Havann younluu sabit kabul edilecektir).
a) Hacimsel debi
b) Ktlesel debi
c) 150 mmlik koldaki hz
a) 0,566 m
3
/s ; b) 0,654 kg/s ; c) 8 m/s
5.10 300 mm apl bir boru iinden 5 m/s hzda su akmaktadr. Bu borudan 100 mmlik
bir boru k olmakta ve hz 8 m/s olmaktadr.
a) Hacimsel debiyi
b) Ktlesel debiyi
c) 330 mmlik borudaki ak hzn hesaplaynz.
a) 0,353 m
3
/s ; b) 353 kg/s ; c) 4,11 m/s
xlvi
5.11 zgl hacmi 0,85 m
3
/kg olan hava, 200 mm apl bir borudan 10 m/s hzda
akmaktadr. Bu boru bir redksiyonla 150 mm apa drlmektedir. Havann zgl hacmi
redksiyon ksmnda 1,25 m
3
/kg olmaktadr.
a) Ktlesel debiyi
b) Redksiyonda nce ve sonraki hacimsel debiyi
c) Redksiyon ksmndaki hz hesaplaynz.
a) 0,37 kg/s ; b) 0,314 m
3
/s ; 0,462 m
3
/s ; c) 26,1 m/s
5.12 Byk bir iten yanmal motor 2 kg/s hava ve bal younluu 0,85 olan yakttan
8,8 L/slik artmaktadr. Egzoz borusunun ap 400 mm ve egzoz gaznn younluu 0,4
kg/m
3
tr. Egzoz gaznn hzn hesaplaynz.
42,3 m/s

xlvii
6
___________________________________________________________________________
__________
AKAN SIVILARDAN OLUAN KUVVETLER

Sv aknn sonucu kuvvetin olutuu ok bilinen bir gzlemdir. rnek olarak, bizler bir
yoldaki molozun su etkisiyle temizlerken bu etkiden yararlanmaktayz. Bu etki endstride
yksek hzl svlar kullanlarak temizleme ve kabuk giderme amacyla kullanlmaktadr.
Gerekte, sv basnc yeterince yksek olursa, oluumlar kuvvet kurmaz, kereste ve kayalar
kesebilecek kadar byk olabilir.
Btn bunlar svnn serbest pskrtlmesi (jet) ile g retilen rneklerdir. Bu svnn
atmosfer basncnda yksek hzda gnderilmesi olarak sylenebilir.
Burada g oluturulmaktadr. nk sv hz gn deiimine, bu yn deiimi de gcn
ortaya kmasna neden olmaktadr. Bu blm, eitli durumlardaki bu kuvvetin
hesaplanmasna tahsis edilmitir.
Dier taraftan, kapal bir ortamdaki (rnek bir boru iindeki) svnn ak tamamen farkl
kuvvetler oluturur. Bu ilave kuvvet borunun kontrol hacmi hz deiimine neden olmaz
ancak basn deiimi oluturur. F = p.A olduundan herhangi bir basn deiimi ilave bir
kuvvet olarak sonulanacaktr. Bylece, dzgn borudaki sv ak, boru boyunca basn
deiimi varsa kuvvet oluturacaktr, sv hznda, ynnde ve iddetinde deime olmasa
bile.
Bu ekilde kapal bir sv ak durumunda kuvvet hesaplar basnta deime olduu gibi
hzn ynne ve iddetine bal olarak olduka karmaktr.
Sv olmas durumunda, svnn arlnn da hesaba katlmas dahi gereklidir.
Bu blmde ilk olarak serbest sv akndaki hz deiimlerinin oluturduu kuvvetler
dikkate alnacak, kapal svlarn daha karmak durumlardan sadece birka rnek verilecektir.

6.1 IMPULS-MOMENTUM ETL
Atmosferik basnta serbest sv seti, onun hznn iddetinde ve ynnde deimelere
neden olmakta bir kuvvet oluturulmaktadr. Bu kuvvete neden olan etki ilk olarak Newton
tarafndan tespit edildiinden onun ismiyle anlm ki o kuvvet bir cisim hzn deimesiyle
deiir. Matematiksel olarak Newton eitlii;
F = m.a
t
u u
a
1 2

= olduundan;
; bylece olduundan debi ktlesel
t
m
) u u (
t
m
t
) u u ( m
F
1 2
1 2
=
=
) u u ( m F
1 2
.
= (6.1)
Burada; F = kuvvet (N)
xlviii

.
m = svnn ktlesel debisi (kg/s)
u
2
= son hz (m/s)
u
1
= balang hz (m/s)
Notlar:
1. 6.1.deki denklemin sadece verilen ynde uygulanmas ok nemlidir. Bu eitlii
kullanrken buna dikkat edilmelidir.
2. 6.1.de verilen kuvvet, svdaki kuvvettir. Sv nesnesi zerindeki kuvvet eit iddette
kar ynde bir tepki oluturur.

6.2 DZ DKEY BR LEVHADA SET DARBES
Bu durum ekil 6.1de gsterilmektedir.

ekil 6.1 Dikey dz bir levhada set darbesi

Pozitif x ve y ynleri geleneksel olarak gsterilmektedir.
) u u ( m F
1 2
.
= (6.1)
x ynnde: u
1
= u, u
2
=0 sv darbeden sonra y ynnde hareket ettiinden x ynnde
kuvvet yoktur. Y ynnde u
1
=0 ve ayrca u
2
=0 olur. nk sv darbesinden sonra sv pozitif
ve negatif y ynnde ikiye ayrlarak sadeleir. Bylece y ynndeki kuvveti sfr olarak kabul
edebiliriz.

xlix
rnek 6.1
Su bir memeden (lle) 5 kg/sde pskrtlmektedir. 25 mm apnda su seti dikey bir
dubaya arpmaktadr. Levhaya gelen kuvvetin ynn ve iddetini hesaplaynz.
zm:
ekil 6.1den
s / m 19 , 10
4
025 , 0
x
10 x 5
u
s / kg 5 m
2
3
.
=
t
=
=

a) x ynnde u
1
= 10,19 m/s ; u
2
= 0
F = 5(0 10,19) = -50,9 N
Negatif iareti akkan kuvvetin ynnn negatif olduunu gsterir. Bylece levhaya
gelen kuvvet saa doru olduundan pozitiftir. Bylelikle levhaya gelen kuvvet = +50,9 N
b) y ynnde; kuvvet sfrdr(6.2.ksmna baknz).

6.3 EK DZ PLAKADA SET DARBES
Bu durum ekil 6.2de gsterilmitir:

ekil 6.2 Eik bir dz levhada set darbesi

Buradaki durum olduka karmaktr. nk levha zerindeki sv darbesi eit olarak
ayrlmamaktadr. Levhann eiminden svnn byk bir blmnn yukarya az bir
blmnn aaya gidecei aktr. Buna ramen, ortaya kan kuvvet levhaya paralel ynde
olmadndan, sadece kuvvet levhann dikey normali ynnde oluur.
ayet levhann eksenleri set huzmesiyle belli bir a yapyorsa, darbeden nceki ve
sonraki hz normalleri ekil 6.3de gsterilmitir.
l
Aka u
1
= u.cosu; u
2
levhaya paralel (hem levhann yukarsna, hem de aasna);
bylece u
2
komponenti levha normaline gre sfrdr.

ekil 6.3 Levha normali zerinde set huzmesinin hz

rnek 6.2
rnek 6.1deki levhann normali set darbesine gre 30
0
al olsayd;
a) Levhann normali ynndeki kuvvet
b) Levhann x ve y ynndeki kuvvetleri hesaplaynz.
zm:
rnek 6.1den;
.
m = 5 kg/s ; u = 10,19 m/s
a) Normal ynnde;
u
1
= u.cosu = 10,19xcos30 = 8,825 m/s
u
2
= 0
Bylece;
F =
.
m (u
2
u
1
)
= 5 (0 8,825)
= - 44,1 N
Negatif iareti sv zerindeki kuvveti gsterdiinden levha zerine gelen kuvvet = +44,1
N olur (ekil 6.4e bakn).
b) x ve y ynlerinde; levhann x ve y ynndeki kuvveti bulmak iin F kuvvetini bu
ynlerdeki bileenlerine ayrmak gerekir.
Fx = F.cosu = 44,1.cos30 = 38,2 N
Fy = -F.sinu = -44,1.sin30 = -22,1 N

li

ekil 6.4

6.4 EK YZEYLERDE SET DARBES
Bir eik yzey durumunda, 6.1 eitlii kullanlarak kuvvet ayn yntem takip edilerek
hesaplanr. Bununla birlikte, darbeden nce ve sonra hz iaretlerini dikkatle semek gerekir.
Yntem ekil 6.3te gsterilmitir.
rnek 6.3
Bir buhar seti 35 mm apndaki memeden 80 m/s hzda ve 2,3 m
3
/kg zgl hacimde
pskrtlmektedir. Sabit trbin kanatlarna set darbesi ekil 6.5te gsterilmitir. Kanatlara
gelen kuvvetin ynn ve iddetini kayplar ihmal ederek hesaplaynz.
zm:
lk olarak ktlesel debi
.
m hesaplanr.

ekil 6.5

lii
s / kg 0335 , 0
80 .
4
035 , 0
. .
3 . 2
1
u . A .
v
1
m
.) 2 . 1 (
1
) hacim zgl ( v ve .) 3 . 5 ( u . A . m
2
.
.
=
t =
=
= =

x ynnde;
u
1
= 80m/s
Srtnmeyi ihmal ettiimizden u
2
nin iddeti ayndr. Buna ramen, x ynndeki hz
eleman negatif iaret alr, bylece onu geriye doru etkiler(sol tarafa).
Bylece; u
2
= -80.cos30
0
= -69,3 m/s
6.1. formlnden;
F =
.
m (u
2
u
1
)
= 0,035(-69,3 80) = -5 N
y ynnde;
u
1
= 0 (dikey ynde)
u
2
= -80.sin30
0
(yine negatiftir. nk bu eleman geriye doru etkilidir)
= -40 m/s
F = 0,0335 (-40-0) = -1,34 N
Bileke kuvvet;
Bu kuvvet sv zerindeki x ve y ynndeki kuvvetlerden ekil 6.6daki gibi hesaplanr.

ekil 6.6
u as yle bulunur;
tanc = 1,34/15
u = 15
0

ve N 18 , 5
15 cos
5
cos
Fx
Fr cos
Fr
Fx
= =
c
= c =
liii
Bylece kanatlara gelen kuvvet 5,18 N iddetindedir ve sa yukar doru yatayla 15
0
a
ile etki eder.

6.5 HAREKETL KANAT
Kanatlar set ynnde hareket ettiinde, bu yntem biraz deierek aynen uygulanr. u
2
ve
u
1
bal kanat hzlar hesaplanr ve bal ak debisini kullanmak gerekir.
ayet kanatlar sete doru ise ktlesel debiler ve hzlar ilave edilerek bulunabilir, ayet
kanatlar setten uzaklayorsa kartma yapmak gerekir. Bu yntem rnek 6.4te gsterilmitir.
rnek 6.4
rnek 6.1de verilen levha iin levhaya gelen kuvveti u durumlar iin hesaplaynz:
a) Levha setten 4 m/s uzaklamakta
b) Levha sete doru 4 m/s yaklamaktadr.
zm:
rnek 6.1den yararlanarak u = 10,19 m/s hesaplanr. ekil 6.7den levhann hzn u
3

olarak yerine konur.

ekil 6.7

Bize sadece x ynndeki kuvvet gerekli olduundan y ynndeki kuvvetler her iki
durumda sfr alnr.
a) u
1
(bal) = u u
3
= 10,19 4 = 6,19 m/s
s / kg 04 , 3 19 , 6 .
4
025 , 0
. . 10 u . A . ) bal ( m
2
3
1
.
= t = =
u
2
(bal) = 0
F (x ynnde) =
.
m (u
2
u
1
)
= 3,04 (0 6,19)
= -18,8 N (sv zerinde)
Levha zerindeki kuvvet 18,8 N sa yne dorudur.
liv
b) u
1
(bal) = u + u
3
= 10,19 + 4 = 14,19 m/s
s / kg 97 , 6 19 , 14 .
4
025 , 0
. . 10 u . A . ) bal ( m
2
3
1
.
= t = =
u
2
(bal) = 0
F (x ynnde) =
.
m (u
2
u
1
)
= 6,97 (0 14,19)
= -98,8 N (sv zerinde)
Levha zerindeki kuvvet 98,8 N sa yne dorudur.

6.6 SER HALDEK HAREKETL KANATLAR
Bu durum ekil 6.8de gsterilmitir. Bu sistem impuls=etkili trbin olarak bilinir. Bir
tekerlek zerine ok sayda eik kanatlar yerletirilerek su kullanlrsa, trbin pelton ark
olarak bilinir.

ekil 6.8 Etkili trbin

Trbin kuvvet ve g hesaplamalar bal ktlesel debi yerine memeden kan akkann
mutlak ktlesel debi kullanlmas dnda tamamen ayndr. Buna ramen bal hz yine
kullanlr. Bu yntem rnek 6.5te gsterilmitir.
rnek 6.5
lv
Bir Pelton ark memesi 35 mm apnda ve 50m/s hznda su seti oluturmaktadr. Kanat
biimleri ekil 6.9daki gibi 25 m/s hzla hareket etmektedir. Srtnmenin kanatlar zerindeki
ak hzn %5 azalttn kabul edelim.

ekil 6.9

zm:
lk olarak ktlesel debiyi (mutlak) hesaplayalm.
s / kg 1 , 48 50 .
4
035 , 0
. . 10 u . A . m
2
3
.
= t = =
Kanatlar sadece x ynndeki kuvvetleri hesaplamamz iin tasarlanmtr. y ynndeki
kanatlar sfrdr. x ynndeki bal hz;
u
1
= u u
3
= 50 25 = 25 m/s
u
2
= -0,95u
1
.cos30
0
(burada 0,95 ile arpyoruz. nk kanatlar zerinde %5 hz kayb
vardr ve kanatlar geriye doru eik olduundan iareti negatiftir.)
u
2
= -0,95.25.cos30
0
= -20,57 m/s
x ynndeki kuvvet (sv zerindeki);
F =
.
m (u
2
u
1
) = 48,1(-20,57 25)N
= -2,192 kN
Bylelikle kanatlar zerindeki kuvvet 2,192 kNdur. G = kuvvet . hz olduundan;
lvi
P = F.u
3
= 2,192.25 = 54,8 kwtr.

6.7 KAPALI SIVILAR
Svnn giri ve knn her ikisi de kapal olduundan, sv eleman zerindeki basnc
kapsayan kuvvet kanlmazdr. Kapal svnn arl nemli ise, bu hesap iine dahil
edilmelidir. Svnn arl sadece y ynndeki kuvveti etkiler. Sv arlnn hesaba
alnmad durumlarda, sonra hesaplanan y kuvveti arla benzer veya kar ynde olmasna
gre sv arl eklenir veya kartlr.
rnek 6.6
ekil 6.10da gsterilen meme, 30 L/s suyu boaltmaktadr. Meme giriindeki basn 800
kPa ise, meme kndaki basn 50 kPa olmas durumunda memedeki kuvveti hesaplaynz.

ekil 6.10

zm:
Bize sadece x ynndeki kuvvet gereklidir. nk y ynndeki sv arln ihmal
ediyoruz.
x ynnde sv zerinde aktif olan kuvvetler;
p
1
.A
1
p
2
.A
2
+F
(6.1) bantsndan;
p
1
.A
1
p
2
.A
2
+F =
.
m (u
2
u
1
)
s / m 4 , 42
10 . 707 , 0
10 . 30
u ; s / m 9 , 18
10 . 59 , 1
10 . 30
u
m 10 . 707 , 0
4
03 , 0
. A ; m 10 . 59 , 1
4
045 , 0
. A
3
3
2
3
3
1
2 3
2
2
2 3
2
1
= = = =
= t = = t =

Yerine konulursa;
800.10
3
x 1,59.10
-3
50.10
3
x 0,707.10
-3
+ F = 30(42,4 18,9)
lvii
F = -532 N (ak zerinde)
veya F = +532 N (meme zerinde) bylece etki bizim beklediimiz gibi saa dorudur.

rnek 6.7
rnek 6.6daki problemi boru yukarya doru 30
0
eilmi durumda x ve y ynndeki
kuvvetleri hesaplaynz.

ekil 6.11
zm:
x ynndeki (6.1.) u ekle gelir;
p
1
.A
1
p
2
.A
2
.cos30
0
+ F =
.
m (u
2
.cos30
0
u
1
)
yerine konulursa;
800 x 1,59 50 x 0,707 x cos30
0
+ F = 30(42,4.cos30
0
18,9)
F = -707 N (sv zerinde)
F = +707 N (meme zerinde) saa doru.
6.1. denklemi y ynnde;
0 p
2
.A
2
.sin30
0
+ F =
.
m (u
2
.sin30
0
0)
yerine konulursa;
-50 x 0,707 x sin30
0
+ F = 30(42,4.sin30
0
)
F = +654 N (sv zerinde)
F = -654 N (meme zerinde) aa doru.

Btn bu problemlerde setin yatay olarak ve aksi bir durum olmadka x ynnde saa
doru hareket ettii kabul edilecektir.
6.1 Su bir memeden 8 kg/s debide akmaktadr. Su seti 30 mm apnda ve darbe dikey
duvara dorudur. Duvar zerine yatay ynde gelen kuvvetleri hesaplaynz.
lviii
90,5 N
6.2 20 mm apnda bir su seti dikey olarak 25 m/s hzla yukarya doru pskrtlrken
yarm kre eklinde kaba darbe yapmaktadr. (Su 180
0
olarak yansmaktadr.) Srtnme ihmal
edilerek, kaba gelen kuvveti hesaplaynz.
393 N
6.3 Problem 6.2de kaptan ayrlan sudaki hz kayb %10 kabul edilirse kaba gelen kuvvet
ne olurdu?
373 N
6.4 Kesiti 50mmx10mm olan bir su setini dikey olarak 90
0
al bir sabit eimli kanat
ynlendiriyor. Su hz 20m/s olarak sabit kabul ediliyor. Kanata gelen yatay kuvveti ve kanata
gelen bileke kuvvetin iddetini ve ynnn hesaplaynz.
200 N ; 283 N ; 45
0
alt tarafa
6.5 50 mm apndaki bir ya seti 30 m/s hzla dzeye gre 30
0
saat ibresi ynnde dz
eik levhaya darbe yapmaktadr. ayet yan bal younluu 0,92 ise;
a) Levhaya gelen normal kuvveti
b) Levha zerindeki paralel ve sete dik ynden gelen kuvvetleri hesaplaynz.
a) 1,41 kN ; b) 1,22 kN ; 704 N
6.6 80 mm apndaki bir su seti 20m/s darbe ile aa doru 120
0
a saptran eimli bir
kanata arpmaktadr. Srtnme ihmal edilirse;
a) Kanata gelen yatay kuvveti
b) Kanata gelen dikey kuvveti
c) Kanata gelen bileke kuvveti (iddet ve yn) hesaplaynz.
a) 3,02 kN ; b) 1,74 kN ; 30
0
aa doru
6.7 50 mm apndaki su seti 18 m/s hzla ona dikey ynde yerletirilmi daire eklindeki
levhaya arpmaktadr. Levhaya gelen kuvveti aadaki durumlar iin hesaplaynz.
a) Levha sabit
b) Levha setten 6 m/s hzla uzaklayor
c) Levha sete 6 m/s hzla yaklayor
a) 636 N ; b) 283 N ; c) 1,13 kN
6.8 Problem 6,5teki levha 10 m/s hzla setten uzaklamas durumunda;
a) Levhaya gelen normal kuvveti
b) Levhaya gelen gc hesaplaynz.
a) 626 N ; b) 5,42 kW
6.9 50 mm apndaki su seti 18 m/s hzla dikeyle saat ibresi ynnde 25
0
a yapan bir
eik levhaya arpmaktadr. Levhaya gelen normal kuvveti hesaplaynz. ayet levha su
setinden 4,5 m/s hzla uzaklasayd, levhaya gelen normal kuvveti ve gc hesaplaynz.
577 N ; 324 N ; 1,32 kW
6.10 Problem 6.6y seri haldeki kanatlardan oluan ve 10 m/s kresel hzla dnen bir
ark iin; arka gelen gc hesaplaynz.
lix
15,1 kw
6.11 Bir Pelton Trbinin kepeleri 10 kg/s debide ve 60m/s hzdaki suyu 160
0
bir a ile
saptrmaktadr. Srtnmeyi ihmal ederek tekerlee gelen gc, hzlar 0dan 60m/sye 10m/s
admlarla (aralklarla) hesaplaynz. Bu noktalar bir grafik zerinde izen ve en byk gcn
teker hznn, set hznn yars olduunda olutuunu gsteriniz (Not: Bu daima geerlidir).
0 ; 9,7kw ; 15,5kw ; 17,5kw ; 15,5kw ; 9,7kw ; 0
6.12 Bal younluu 0,92 olan bir ya ap 200 mm hz 6m/s olan yatay bir boru
boyunca akmaktadr. Boru giriindeki basn 200 kPa ve ktaki basn 150 kPadr.
Borudaki kuvveti hesaplaynz ve bunun akkandan boruya nasl iletildiini bulunuz.
1,57 kN
6.13 ap 250 mm olan yatay bir boru dikey olarak bir bkme sahiptir. Su 10 m/s hzla
boru iinden akmaktadr. Bkmn giriindeki basn 50 kPa ve ktaki 45 kPadr. Bkme
gelen kuvveti hesaplaynz.
a) Yatay ynde
b) Dikey ynde
c) Bileke kuvveti (iddet ve yn)
a) 7,36 kN ; b) 7,12 kN ; c) 10,2 kN ve 44
0
ada
6.14 Yatay bir memenin giri ap 50 mm, k ap 40 mmdir. Meme giriteki basn
550 kPa ve ktaki basn 50 kPadr. ktaki su hz 40 m/s hzla akmakta iken memeye
gelen itme kuvvetini hesaplaynz.
293 N
6.15 6.14te verilen problemde meme dikey olarak 45
0
aaya bklseydi, memeye
gelen yatay, dikey ve bileke kuvveti hesaplaynz.
901 N ; 1,47 kN ; 1,72 kN ve 58,4
0
yukar doru
lx
7
___________________________________________________________________________
__________
VSKOZTE VE AKIKAN AKIINA ETKS

7.1 AKIM ZGLER
Akm izgileri sv paracklarnn hareket ynn gsteren erilerdir. rnek olarak sv
paracklarnn hz teetseldir. Ak kararl ise, akm izgileri braklan bir sigara dumannda
veya (potasyum permanganat ile) sv aknn boyanmas sonucu belli bir sre sabit kalr.
ekil 7.1de tipik bir lle knda sv aknn akm izgileri grlmektedir.

ekil 7.1 Bir llede sv aknn akm izgileri

Akm izgileri bir dieri ile asla kesimez ve akm izgilerinin aralklar akkan hzn bir
yansmasdr; yakn akm izgilerinde hz daha yksektir. Bylece ekil 7.1de akm izgileri
girie gre daha sk olduundan lle kna doru ak giriten daha hzl hareket etmektedir.
ekil 7.1de gsterilen lle daha iyi ekilde tasarlanm olmasna karn ekil 7.2deki
kesit deiimi keskindir.
lxi

ekil 7.2 Ani daralma durumunda akm izgileri

Burada akkann ani kesit deiimini takip edemediini (atalet nedeniyle) ve kesit
deiimin giriinde ve knda geriye doru girdaplarn olutuunu grmekteyiz. Ak akm
daralmadan ksa bir mesafe sonra daralr ve bu minimum daralma noktas vena daralmas
olarak bilinir. Bu etki ak kayplarna ve kavuklama balangcna neden olduundan
istenmez. Bylelikle btn ak durumlar iin istenen bir genel kural belirleyebiliriz. Geni
girdaplar veya daralmalar olmakszn akm izgilerinin dzgn seri izgiler olmas iin ani
daralmalardan ve yn deiimlerinden kanmak gerekir.
Maalesef birok durumlardan boru balantlarnda ve tesisatlarnda bu kurala az dikkat
edilmekte ve dikkatler daha ok ekonomik retime ynelmektedir. Tesisatlar sklkla keskin
dnl, ani daralmal veya ani genilemeli ve vena ve bantl elemanlarnn ii yzeyi
parlak yzey yerine tortulu olmaktadr. Bu durumun tesisatlarda basn kayplarna neden
olaca 11.blmde detayl olarak incelenecektir.

7.2 KATMANLI VE TEDRGN AKI
ekil 7.1de grlen dzenli akm izgileri laminar=katmanl ak olarak bilinen bir
ak tipini yanstr(ayrca akm ak veya viskoz ak olarak da bilinir). Bu etki de sv
katmanlar birbiri zerinden, tpk kartlarn en stleri ve en alttaki sabitken ortadakinin
parmakla ekilmesi gibi kayar. Akkan katmanlar birbirine karmaz ve bal konumlar ayn
kalr.
Bununla birlikte birok durumlarda, sigara dumanndaki veya boyanm akkandaki akm
izgileri ekil 7.1dekinin aksine bozulur ve karmak hale gelir. Duman veya boya bir
akkan aknda i ie geer ve karr, akkan tabakalar birbiri zerinde halinde kaymaz.
Fakat tabakalar arasndaki hareket daha ok veya daha az rasgele tarzdan oluur. Sv
paracklar ayn bal konumda deildirler fakat birbirleri arasndaki deime konumlar
sabit olarak deimektedir. ok yaygn olmayan bu ak trblansl=tedirgin ak olarak
bilinir. Tedirginlik (trblans) doal olarak svnn kendi aknn sonucu veya akkann
pompalanmasndan veya hareket titreimlerinden retilmi olabilir.
lxii
Birok durumlarda ak rejimleri verilen ak durumlarnda mevcut olabilir; tipik olarak
ak balangta katranl katmanl olabilir ve akn belli noktasndan sonra tedirgin hale gelir,
veya yapay bir etki tedirginlik akn durumu bozabilir, fakat bu ok yaygn deildir. Bu
durumlarda akn katmanldan tedirgine, tedirginden katmanlya dnmlerinin olduu bir
gei blgesi vardr. ekil 7.3te iine boya enjekte edilmi bir akkan aknda bu ak
rejimi gsterilmektedir.

ekil 7.3. Ak Rejimleri a) Katmanl Ak: eritler karmadan veya katmanl halde
tanmaktadr. b) Kark Ak: eritler kritik bir hzda krlmaya balamtr, ak katmanlya
gemektedir. c) Tedirgin Ak: eritler tamamen dalmtr ve pskrtldkleri noktadan
ksa sapmalar gstermektedir.
7.3 VSKOZTE
Viskozite akkann onu aka kar diren gsteren bir zelliidir. Bir kat viskozitesi
sonsuz olan bir sv gibi dnlebilir, gerekten fuel-oil gibi baz ar yalar oda scaklnda
balmumu gibi kullanlabilir ve akmazlar. Fuel-oil akkan hali azaldndan ince fuel-oil
haline gelir. Bu iaret nemli bir dier gzlemdir, svlarn viskozitesi scaklkla azalr. Benzer
gzlemler bal ve melas gibi oda scaklnda olduka viskoz olan ve sadece stldnda akc
olan dier svlara da uygulanabilir. Su ve alkol gibi svlar oda scaklnda dk viskoziteye
sahiptir. Fakat onlarn daha yksek scaklklarda viskoziteleri azalr.

7.4 VSKOZTENN MEKANZMASI
Bir svnn viskozitesi iki ana nedenin sonucudur: (kohezyon) i yapkanlk ve
momentum transferi. yapkanlk svlarn viskozitesinin birinci nedeni olmasna karlk
momentum transferi gazlarn viskozitesinin birinci nedenidir.
yapkanlk molekllerinin birbirine yapma eilimi ve srtnme deformasyonudur.
Sv stlrsa molekler hareket artar ve i yapkanlk azalr. Bylece viskozite i yapkanlk
olduundan scakln artmasyla azalr.
lxiii
Momentum transferi, hzl hareketli molekllerin yava hareketli molekller blgesine
hareketi veya karlkl hareketler sonucunda oluur. Bu momentum hareketi Newton
eitliine uygun bir kuvvet oluturur(8.1.). F=
.
m (u
2
u
1
); bu viskoziteyi tayin eden bir diren
kuvvetidir. Gaz molekllerinde biraz yapkanlk vardr fakat serbest hareket svlardan ok
fazladr, bylelikle momentum transferi gazlardaki viskozitenin birinci nedenidir. ayet bir
gaz stlrsa hzl ve yava hareketli molekller arasnda hz gradyeni dikleir(gleir) ve
bylelikle scakln artmasyla viskozite artar.
7.5 VSKOZTE LM
Bir akkan viskozitenin lmnde birok yntemler icat edilmitir. Yntemlerden
birinde (saybolt viskozimetre) bir tanka kk bir delik taklr. Standart miktarda (60 mL) bir
yan ak iin geen zaman kullanlarak viskozite belirlenir, viskozite daha yksek
olduunda akkan ak uzun zaman alr.
Dier bir yntemde iki e (i ie) eksenli silindirler arasnda ince bir akkan filmi
yerletirilir, bunlardan birinin iine bir yay yerletirilmitir. D silindir verilen bir hz ve
momentte dndrlr ve i silindire yapt moment llr. Akkan viskozitesi momentin
daha yksek olmasyla viskozitenin artmas belirlenir.
Bir nc yntem arl ve boyutlar bilinen bir bilyenin verilen bir akkan
ortamndaki uzaklktan dmesidir. Yksek viskoziteli akkanda bilyenin dmesi daha uzun
zaman almakta ve bylece bu zaman viskozitenin hesaplanmasnda kullanlabilir.

7.6 DNAMK VSKOZTE
ekil 7.4te gsterilen iki paralel levha arasnda x kalnlnda bir akkan filmini
dnn. Alt levha sabittir ve st levha paralel olarak u (m/s) hz ile hareket etmektedir.

ekil 7.4 Paralel levhalar arasnda hz profili

Deneyler levhalarn birbirine akkan filmi ile kesin olarak bititiini hzn levha hzna
eit olduunu gstermitir. Bylelikle alttaki sabit levhann zerindeki snrdaki akkan sabit
kalrken st snrdaki akkan u hz ile hareket etmektedir. st ve alt levha arasndaki
akkann hz grafii hz profili lineer (dorusal) olarak kabul edilir.
lxiv
Newton prensibine gre kesme gerilmesi hz profilinde oransal bir kayma oluturur.
rnek olarak;
Kesme gerilmesi
dx
du

Burada
dx
du
kaymann hesaplama iaretidir ve anlam hz deiim seviyesi mesafeye bal
olarak
Kayma gerilmesi =
A
F
olduundan ekil 7.4teki gibi hz profili sabit kabul edilirse
aadaki ifade yazlabilir.
sabit
A . u
Fx
veya
x
u
A
F
=
Bu sabit eitlik oran dinamik viskozitedir(burada yunan alfabesindeki (n) kullanlr.).
A . u
Fx
= veya
x
u . A .
F

= (7.1)
Burada;
F = kuvvet (N)
A = alan (m
2
)
u = hz (m/s)
x = levhalar arasndaki mesafe (m)
= akkann dinamik viskozitesi ve birimi : (Nxm)/(m/s
-1
xm
2
) = Ns/m
2

Not:
1. N = kgm/s
2
, olduundan dinamik viskozite birimi u ekilde de yazlabilir;
kgm/s
-2
x s xm
-2
= kgm
-1
s
-1
= kg/ms. Alternatif olarak, N/m
2
= Pa olduundan, dinamik
viskozite birimi Pa.s olarak da yazlabilir. Bu kitapta dinamik viskozite iin daima Pa.s birimi
kullanlacaktr.
2. 7.1 eitlii ancak dorusal dalmnda geerlidir. ayet hz dalm dorusal deilse
7.1 eitliinin trevi kullanlmaldr.

rnek 7.1
ap 100 mm olan hareketli ve sabit levhalar arasnda viskoziteyi 0,15 Pa.s olan 3 mm
kalnlnda bir akkan bulunmaktadr. Hareketli levhann hz 5m/s olduuna gre dnme
iin gerekli gc hesaplaynz. Hz dalmnn dorusal olduunu hesaplaynz.
lxv
zm:
= 0,15 Pa.s
u = 5 m/s
A = t.0,1
2
/4 m
2

x = 3mm = 0,003m
7.1 eitliinde yerine koyarsak; N 96 , 1 F
003 , 0 . 4
5 . 1 , 0 . . 15 , 0
F
2
=
t
=

rnek 7.2
120mm apnda dikey milin 250 d/dkda dnmesi iin gerekli gc ve momenti
hesaplaynz. Mil 150m uzunluktaki sabit bir bilezie geirilmitir. Mil ile bilezik arasndaki
radyal aralk 0,1 mm ve bu aralk dinamik viskozitesi 0,2 Pa.s olan ya ile kaplanmtr. Hz
dalmnn dorusal olduunu kabul edin.

ekil 7.5

zm:
r = 60mm = 0,006m
= 0,2 Pa.s
A = t.0,12.0,15 = 0,0565 m
2

x = 0,1mm = 0,1.10
-3
m
lxvi
W 279
60
250
. 2 . 65 , 10 w . P G
Nm 65 , 10 06 , 0 . 5 , 177 r . F Moment
N 5 , 177
10 . 1 , 0
57 , 1 . 0565 , 0 . 2 , 0
x
u . A .
F Kuvvet
s / m 57 , 1
60
250
. 2 . 06 , 0
60
N 2 . r
w . r u Hz Dorusal
3
= t = t =
= = = t
= =
=
= t =
t
= =

7.7 KNEMATK VSKOZTE (u)
Akkanlar mekaniinde / (dinamik viskozite younlua blnyor) ok sk
grlr(ortaya kar). Bu oran kinematik viskozite olarak adlandrlr ve u(m) harfi ile
gsterilir.
= u (7.2)
s / m veya s m
kgm
s kgm
2 1 2
3
1 1
birim

= = u

rnek 7.3
Dinamik viskozitesi 0,02 Pa.s olan bir yaun kinematik viskozitesini hesaplaynz. Yan
bal younluu 0,9dur.
zm:
s m / 10 . 022 , 0
10 . 9 , 0
02 , 0
2 3
3

= =
=
u
u

7.8 VSKOZTE DNMLER
Sv zellikleri verilen el kitaplarnda ve tablolarda sklkla viskozite SI dndaki birimler
sklkla kullanlrlar. Aadaki dnmler uygulanabilir.
Dinamik viskozite;
1 centipoise = 10
-3
Pa.s
Kinematik viskozite;
1 centistoke = 10
-6
m
2
/s
SAE standartlarnda motor ya dinamik viskozitesi 68
0
Cde (ortalama motor ya
scakl) referans alnr. rnek olarak SAE30 ya, 68
0
Cde 30 centipoise viskoziteye sahiptir.

lxvii
7.9 REYNOLDS SAYISI (Re)
Konu 7.2de ak rejimi tartlmt: Katmanl, tedirgin ve gei blgesi. Bu durumda
zel ak rejimi olduu ilk olarak 1883 ylnda Osborne Reynolds tarafndan bulunmutur.
Reynolds bir saydam boru iine boya enjekte etmi ve eitli ak durumlarn netice veren
ak rejimlerini gzlemlemitir.
Reynolds, ak rejimlerini ana faktrn etkilediini kefetti.
1. Akkan hz: Hz ykseldiinde, (tedirgin ak) eilimi artmaktadr.
2. Akkan viskozitesi: Dk viskozite, (tedirgin ak) eilimi artmaktadr.
3. Boru ap: Daha byk boru ap, (tedirgin ak) eilimi artmaktadr.
Reynolds bu sonularn boyutsuz bir olarak verilen (Reynolds Says) ile
genelletirmitir.
=
u
=
. d . u d . u
Re (7.3)
Burada;
u = akkan hz(m/s); borudaki akn ortalama veya anma hz
d = mesafe veya uzunluk (m); boru ak iin borunun i ap
= akkann younluu (kg/m
3
)
= akkann dinamik viskozitesi (Pa.s)
u = akkann kinematik viskozitesi (m
2
/s)
Bylelikle, daha yksek Reynolds says tedirgin aka olan eilimi arttrr. Bu tedirginlik
akkandaki en ok yksek hzdan, dk viskoziteden etkilenir. Su dk viskoziteye sahip
olduundan birok durumlarda su borularndaki ak trblansldr (tedirgindir). Bu ayrca
katmanl aka neden viskoz ak dendiini de aklar, nk o durum sadece viskoz
akkanlarda oluur.

rnek 7.4
7.3 eitliindeki Reynolds saysnn her iki formunun boyutsuz olduunu gsteriniz.
zm:
boyutsuz
s . kgm
kgm . m . ms . d . u
Re
boyutsuz
s m
m . ms d . u
Re
1 1
3 1
1 2
1
= =
=
= =
u
=

rnek 7.5
30mm apl borudan 3 L/s debide akan 50
0
Cdeki suyun Reynolds saysn hesaplaynz.
Veri tablolarndan 50
0
Cdeki su iin aadaki deerler alnmtr.
Dinamik viskozite = 0,544 centipoise, younluk = 988 kg/cm
3

zm:
lxviii
3
3
2
3
.
3
3 3
.
10 . 231
10 . 544 , 0
988 . 03 , 0 . 244 , 4 . d . u
Re
s / m 244 , 4
4
03 , 0
.
10 . 3
A
v
u
s . Pa 10 . 544 , 0 ceptipoise 544 , 0
m 03 , 0 mm 30 d
s / m 10 . 3 s / L 3 v
= =
=
=
t
= =
= =
= =
= =

7.10 KRTK REYNOLDS SAYISI
Kritik Reynolds says, katmanl ak tanmlayan Reynolds says deeridir.
Dk deer tanmlanm olup 2000 deeri kullanlmaktadr. u sylenebilir; ayet
Reynolds says 2000 deerinin altnda ise kesinlikle katmanl olduu ak kaynann
trblansl olup olmad (titreim veya mekanik zorlama nedeniyle) ve borunun przl olup
olmad dikkate alnmayarak onaylanr.
st deer iyi tanmlanamaz ve olduka durgun borularda ve son derece hareketsiz
artlarda katmanl akn Reynolds says 40000 kadar yksek olabilir. Buna ramen, bu ender
bir durumdur ve birok mhendislik uygulamalarnda katmanl akn Reynolds says 4000in
zerine geemez.
Reynolds says iin 2000 ile 4000 arasndaki blgede belirsizlik mevcuttur ve
przllk, keskin keler ve titreim gibi tedirginlik oluturan etkenlerin varlna bal
olarak ak katmanl veya tedirgin olabilir.
Bylece bu sonular aadaki gibi zetleyebiliriz:

lxix
Reynolds
Says
Ak Rejimi
2000 altnda Kesin katmanl ak
2000-4000 Ak katmanl veya tedirgin olabilir
4000in zerinde Tedirgin ak olmas ok muhtemel
(mh.uyg.iin)

rnek 7.6
Kinematik viskozitesi 0,2.10
-3
m
2
/s olan ya hareketli bir tank iinde sallanmaktadr ve
ap 100mm olan bir boruya girmektedir. ayet akn tedirgin duruma gei noktasnda
katmanl kalabilmesi iin yan maksimum hz ne olur?
zm:
s / m 4 u
10 . 2 , 0
1 , 0 . u
2000
d . u
Re
3
=
=
u
=

Bu maksimum hzdr ki o kesinlikle tedirgin durumda ayrlmtr ve katmanl ak kabul
edilir.

7.11 BR BORUDAK HIZ PROFL
Grm olduumuz gibi, bir borudaki ak Reynolds saysna bal olarak katmanl veya
tedirgin olabilir. Ayrca, boru kesitinde akn katmanldan tedirgine, tedirginden, katmanlya
gei yapt gei ak oluabilir. zel bir durumda, bir boru bir tanka ani genileme ile
balandnda, bir gei blgesi ortaya kar ve ak rejiminin karakteristii sadece akntdan
uzaklna gre tarif edilebilir(herhangi bir yerdeki mesafe boru apnn 30 ile 130 kat
arasndadr).
Katmanl veya tedirgin akln tamamen oluabilmesi iin, hz profiline karakteristii ekil
7.6da gsterildii gibi kalabilmelidir.
Katmanl ak durumunda, hz dalm paraboliktir. Hacimsel ekli bir paraboloid
olduundan bir silindir hacminin yarsdr, en byk hz merkezde oluur ve ortalama hzn iki
katdr.
Tedirgin ak durumunda, rastgele alkantlar vardr fakat bileik erinin ortalama profili
Reynolds saysna bal olarak keskin ekillidir. Akkan hz boru boyunca niform olmaktan
uzaktr, fakat akkann bir ou iin, cidar yaknndakiler dnda ayn hzda hareket ettikleri
sylenebilir. Burada olduka dik hz gradyeni oluur ve yksek kesme kuvvetlerinin varl
grlr. En byk hz hala merkezde kalmaktadr fakat ortalama hzn 1,2 ila 1,4 kat
kadardr.
lxx

ekil 7.6 Hz profili a) Katmanl ak b) Tedirgin ak
rnek 7.7
Bal younluu 0,9 ve dinamik viskozitesi 0,048 Pa.s olan ya 10 L/s debide ap 150
mm olan borudan akmaktadr. Borudaki ortalama ve en byk hz bulunuz.
zm:
1592 Re
048 , 0
900 . 15 , 0 . 566 , 0 . d . u
Re
s / m 566 , 0
4
15 , 0
.
10 . 10
A
v
u hz Ortalama
2
3
.
=
=
=
=
t
= =

1592<2000 olduundan ak katmanldr ve bylelikle en byk hz ortalama hzn iki
katdr, 1,132m/s.

7.12 VSKOZTENN AKI KAYIPLARINA ETKS
Viskozite akkan aknda ok nemli etkiye sahiptir, bir borudaki veya kontrol
hacmindeki akkan akndaki enerji kayplar viskozitenin bir sonucudur. Bu noktaya tersten
bakldnda, bir svnn viskozitesi yoksa enerji kayplar da olumaz ve bu halde yatay bir
boru boyunca pompalanmak iin bir g gerekmez. Bylece daha yksek viskoziteli
akkanlarn aknn zor olacan ve daha byk pompalama gc gerektireceklerini
grmekteyiz.
Ak rejiminin tipi (tedirgin veya katmanl olup olmad) ak kayplarnda ok nemli
etkiye sahiptir. Katmanl akta cidar yaknndaki akkan hz olduka dk olduundan
borunun przll ak kayplarn etkilemez. Buna ramen tedirgin akta, cidar yaknnda
hz gradyeni ok keskindir. Bu yzden tedirgin ak (ok parlak yzeyli borular dnda)
yzey przll ak kayplar zerinde etkili olmaktadr.
Gerek ak durumlarndaki ak kayplarnn hesaplanmasnda akkan viskozitesi ok
nemlidir ve bu zellik iin ayr bir blm tahsis edilecektir (11.blme bakn).
lxxi
Bu problemlerde katmanl ak iin Re<2000 ve tedirgin ak iin Re>4000 olarak kabul
edilecektir.
7.1 Bir SAE30 yan bal younluu 0,897 ve 18
0
Cde dinamik viskozitesi 380
centipoisedir. Bu scaklkta;
a) Dinamik viskoziteyi SI birimlerinde hesaplaynz.
b) Kinematik viskoziteyi SI birimlerinde hesaplaynz.
a) 0,38 Pa.s ; b) 424.10
-6
m
2
/s
7.2 ayet 7.1deki problemde verilen ya 200 mm apl bir boruda 4 m/s hzla aksayd
Reynolds Says ne olurdu? Ak katmanl veya tedirgin mi olurdu?
1890, katmanl
7.3 ayet 7.2de verilen problemde boruya stc yerletirilseydi scaklk ykselmesi
68
0
C ve dinamik viskozite 30 centipoise ve bal younluk 0,867 olmas halinde(hzn ayn
kald kabul edilecektir);
a) Dinamik viskoziteyi SI birimlerinde hesaplaynz.
b) Kinematik viskoziteyi SI birimlerinde hesaplaynz.
c) Reynolds saysn hesaplaynz.
d) Ak rejimini belirleyiniz.
a) 0,03 Pa.s ; b) 34,6.10
-6
m
2
/s ; c) 23100 ; d) tedirgin
7.4 Dinamik viskozitesi 0,18 Pa.s ve bal younluu 0,9 olan ya, ap 100mm olan
borudan akmaktadr. Akn katmanl kalabildii en byk debiyi hesaplaynz. Bu ak debisi
iin bir borudaki hz dalm erisinin ve en byk ve ortalama hzlarn aka gsterildii hz
profilini basit izimle ifade ediniz.
31,4 L/s
7.5 5
0
C kinematik viskozitesi 1,5 centistokes olan su dikey olarak aaya doru ap 5
mm olan delikten akmaktadr. Akn balangta katmanl kalabilmesi iin en byk hz
hesaplaynz. ayet ak hz uzakla bal olarak gh 2 u u
2
1
2
2
+ = formlne gre artarsa, akn
tamamen tedirgin hale geldii en kk mesafeyi hesaplaynz. Bu etki aptan bamsz
olarak deimektedir.
0,6m/s ; 55mm
7.6 Dinamik viskoziteyi 60.10
-3
Pa.s ve younluu 875 kg/m
3
olan ya 5 L/r debide 75
mm apl boruda akmaktadr. Sonra ap konik redksiyonla daha kk bir apa
drlmektedir.
a) Konik redksiyonun giriindeki Reynolds Saysn ve ak rejimini
b) Konik redksiyon knda akn tamamen tedirgin olabilmesi iin en dk hz ve
uygun boru apn hesaplaynz.
a) 1238 katmanl ; b) 11,8m/s ; 23,2mm
7.7 Hareket ettirilen bir makinenin kesiti 300mmx100mm ve 0,2mm ya filmi ile sabit
zeminden ayrlmtr. ayet ya viskozitesi 0,1 Pa.s olsayd makineyi 2m/s hzla hareket
lxxii
ettirmek iin gerekli gc hesaplaynz. Ya filmindeki hz dalmnn dorusal olduunu
kabul ediniz.
30 N
7.8 ie silindirik viskozimetre ap 50mm ve boyu 75mm olan sabit i silindire
sahiptir. ve d silindir arasndaki katman 1mmdir. Bu katman kerosen ile doldurulursa ve
d silindir 240 d/d ile dndrlrse i silindir zerindeki moment 630.10
-6
Nm olmaktadr.
Kerosen viskozitesini belirleyiniz. U etkisini ihmal ediniz ve katmandaki hz profilinin
dorusal olduunu kabul ediniz.
1,7.10
-3
Pa.s (1,7 cp)
7.9 Bir kaymal yatan ap 200mm ve aral 1mmdir. Yatak 300mm uzunlua sahiptir
ve viskozitesi 27.10
-3
Pa.s (27 cp) olan yalama ya kullanlmaktadr. Yatak 750 d/d
dndndeki g kayplarn hesaplaynz, katmandaki ya hz dalmnn dorusal
olduunu kabul ediniz.
628 W
lxxiii
8
___________________________________________________________________________
__________
DEAL AKIKANLARIN AKII

8.1. DEAL AKIKAN
Bir ideal akkan viskozitesi olmayan sktrlamaz bir akkan olarak tanmlanabilir.
Gerekte elbette byle bir sv mevcut deildir, fakat su veya petrol gibi svlar, gazlar kk
basn deimelerinde, ideal sv davranna yaklarlar.
deal sv kavram nemlidir. nk akkan aknn analizinin basitletirilmesi onun
sayesinde yaplabilir. Bu sayede nemli eitlik olan Bernoulli
*
denklemi karlm olup bu
eitlik kk deiikliklerle gerek svlarn davranlarna da uygulanabilir.
Bir ideal akkann kabulndeki nemli deiiklikler unlardr:
1. Akkanlar sktrlamaz olduklarndan younluk deimesi olumaz ve akkann
sktrmasndan veya genlemesinden dolay bir i olumaz.
2. Akkann viskozitesi olmadndan srtnme yoktur ve hz profili dorusal
kalmaktadr, rnek olarak akkan akm izgileri herhangi bir noktada ayndr.
3. 1.ve 2.nin sonucu olarak akkann i enerjisi deimez, rnek olarak akkan
scakl sabit kalr.

8.2 BERNOULL ETL
ekil 8.1deki gibi iinden ideal akkan akan eik ve ap kademeli olmak klen bir
boru ksmn farz edin.
Giri ve k referans noktalar 1. ve 2. arasnda enerjinin korunumu prensibini m kg
akkan iin uygulaynz. Akkan ideal olduundan bu noktalar arasnda pompalama ve
stma yoktur, i enerji de deimemektedir. Bylelikle sadece i enerjinin deitiini dikkate
almak gerekir;
potansiyel enerji, kinetik enerji ve ak ii

1. Potansiyel enerji; referans noktasndan h metre yksekliinde akkann potansiyel
enerji
PE = m.g.h
2. Kinetik enerji; u hz ile hareket eden m kg ktledeki akkann kinetik enerjisi
KE = m.u
2

*
Deneysel olarak 1738 ylnda Daniel Bernoulli tarafndan bulunmutur.
lxxiv

ekil 8.1 Eik, daralan bir boru boyunca ak

3. Ak ii; 1 ile 2 arasnda pompalama ii olmadndan 1den 2ye svnn akn
salayan baz nedenler olmal, aksi taktirde akkan ters ynde geri akacaktr. Bunun sebebi 1
ile 2 arasnda basn fark olmasndandr. Bu ak iin gerekli aray ak ii olarak
adlandrlr.
Kuvvet; F = p.A
; W = kuvvet x yol
W = p.A.l
Fakat A.l = V(hacim)
W = p.V
Fakat younluk;
= =
pm
W
m
V
V
m

imdi 1 ile 2 arasnda enerjinin korunumu prensibini uygulayarak olursak;
PE
1
+ KE
1
+ W
1
= PE
2
+ KE
2
+ W
2

+ + =
+ +
m . p
u . m .
2
1
h . g . m
m . p
u . m .
2
1
h . g . m
2 2
2 2
1 2
1 1

m ile blerek yeniden dzenlersek;
2
2
2
2
1
2
1
1
h . g u
2
1
g
p
h . g u
2
1
g
p
+ + = + +
Bu eitlik geleneksel olarak gerek ivmesi ye blnerek Bernoulli eitlii karlr;
2
2
2 2
1
2
1 1
h
g 2
u
g
p
h
g 2
u
g
p
+ +
= + +
(8.1)
lxxv

rnek 8.1
Bernoulli eitliinin boyuta homojen olduunu gsteriniz.
zm:
( )
m h
m
ms
s m
ms
ms
g 2
u
m
s kgm
m kgms
xms kgm
Nm
g
p
2
2 2
2
2
1 2
2 2
2 2
2 3
2
=
= = =
= = =

Bylelikle Bernoulli eitlii boyuta homojendir ve btn terimler m birimine sahiptir.

8.3 BASMA YKSEKL
rnek 8.1deki Bernoulli denkleminde her terim ykseklik veya metre birimine sahiptir.
Basma terimi geni bir kullanma sahip olduundan her bir terim u isimlerle adlandrlr:
Basn Ykseklii
g
p
h
p
=
Not: p Pa birimine sahiptir ve mutlak veya gsterge basnc olabilir(basn ykseklii
eitliin her iki tarafnda bulunduundan ayn atmosferik basncn eklenmesi onlar farksz
yapar). Buna ramen, p geleneksel olarak daima gsterge basncdr. Bylelikle p
1
veya
p
2
den herhangi biri atmosferik basn olduundan basn ykseklii sfr olur.
Hz Ykseklii
g
u
h
v
2
2
=
burada u hz m/s birimindedir.
Potansiyel Ykseklik
= h
Toplam Basma Ykseklii
H = Basn ykseklii, hz ykseklii ve potansiyel ykseklik terimlerinin toplamna
eittir.
Bernoulli eitlii bylelikle u kelimelerle ifade edilebilir;
deal bir akkan aknda, toplam basma ykseklii herhangi bir kesitte sabittir. Bu
nemli akkan basma yksekliindeki her bir terim Bernoulli eitliinde edeer bir akkan
yksekliini temsil eder.
lxxvi
Sreklilik eitlii de Bernoulli eitlii ile ayn anda uygulanabilir ve bunlarn
kombinasyonu akkanlar mekaniindeki saysz problemlerin zmne imkan verir.

rnek 8.2
Bal younluu 0,9 olan ya bir boruda 5m/s hzla akmaktadr. Borunun belli bir
noktasndaki basn 30 kPa ve borunun ykseklii 3,5mdir(referans noktasnda). Bu
noktadaki basn yksekliini, hz yksekliini ve toplam ykseklii hesaplaynz.
zm:
m
x g
u
h yksekli h
m
x g
p
h yksekli basas
v
p
27 , 1
81 , 9 2
5
2
4 , 3
81 , 9 10 . 9 , 0
10 . 30
2 2
3
3
= = =
= = =

potansiyel ykseklii h = 3,5m
toplam basma ykseklii = 3,4 + 1,27 + 3,5 = 8,17m

Bernoulli Eitliinin Uygulamas
Bu blmn kalan ksmnda baz yaygn ak durumlarna Bernoulli eitlii
uygulanacaktr. Btn durumlarda ideal akkan davran olduunu farz ediyoruz(kayp yok).

8.4 VENTUR BORUSU
Bir venturi borusu ekil 8.2deki ak hattna yerletirilen bir ak kstlaycdr.
Venturinin giri ksm keskin daralmakta ve fakat k ksm girdap hareketini nlemek
iin yava yava genilemektedir.
2deki boaz hz 1den daha fazladr. Bylelikle Bernoulli eitlii gerei 2deki basn
den daha azdr. Potansiyel ykseklik benzerdir(yatay), bylece boazda hz basncndaki
art, basn yksekliinde azalma olmaktadr.

lxxvii

ekil 8.2 Bir borudaki venturi tp

ayet 3 noktas venturi giriindeki 1 noktas ile ayn apta ise ideal svlarda kayp
olmadndan 3 ile 1 benzerdir.
1 ile 2 arasndaki basn deiimi gsterge veya daha ok diferansiyel manometre ile
llr. Basntaki bu deiim boazdaki akkann hznn ve bylece ak debisinin
llmesinde kullanlr (boaz alan bilindiinde). Bu cihaz venturimetre olarak bilinir.

rnek 8.3
Yatay bir venturi borusu 75mm apl banyo taklm olup boaz ap 50mmdir. ayet
borudan 45 kPa basn ve 4m/s hzda su akyorsa, boazdaki ideal basn ve hz
hesaplaynz.
zm:
8.2deki ekilden;
C
1
= 75mm, C
2
= 50mm
u
1
= 4m/s ; u
2
= 4x(75/50)
2
= 9m/s
h
1
= h
2
(yatay boru)
p
1
= 45kPa = 45.10
3
Pa
= 10
3
kg/m
3
(su)
Bernoulli eitlii;
2
2
2 2
1
2
1 1
h
g 2
u
g
p
h
g 2
u
g
p
+ +
= + +

h
1
= h
2
olduundan ve her iki taraf g ile arplrsa;
lxxviii
kPa 5 , 12 10 . 5 , 12 p
5 , 40
10
p
8 45
2
9
10
p
2
4
10
10 . 45
2
u p
2
u p
3
2
3
2
2
3
2
2
3
3
2
2 2
2
1 1
= =
+ = +
+ = +
+
= +

8.5 EK BORU
Sabit aptaki bir eik boru ekil 8.3te gsterilmitir.

ekil 8.3 Eik Boru

Boru ap sabit olduundan akkann hz sabit kalmaktadr. Bylece hz 1 ve 2deki hz
ykseklii benzerdir. 2deki potansiyel ykseklik 1den daha yksek olduundan Bernoulli
eitlii gerei 1deki basn ykseklii 1den daha az olmaldr. Bu ekilde 1den 2ye akan
bir akkanda basn ykseklii, hz yksekliine dnmektedir.

rnek 8.4
Ya tayan (BY=0,9) bir boru yukarya doru 1/20 (sine) eimdedir. Borunun belli bir
noktasndaki basn 90 kPadr. Bu noktadan 100m uzaktaki ideal boru basncn hesaplaynz.
zm:
ekil 8.3e dayanarak;
lxxix
1
= 90 kPa = 90.10
3
Pa
= 900 kg/m
3

h
1
= 0 (referans)
h
2
= 100/20 = 5m
1 ve 2deki hz eit olduunda, Bernoulli eitlii u hali alr;
kPa 9 , 45 p
5
81 , 9 . 900
p
0
81 , 9 . 900
10 . 90
h
g
p
h
g
p
2
2
3
2
2
1
1
=
+ = +
+
= +

Not: Hz basma ykseklii eitlie girilmediinden, bu problem statik yntemleriyle
zlebilir (problem 2.11e baknz).

8.6 BR TANKTAN SIVI AKII
Bir delik veya orifise sahip bir tanka Bernoulli eitlii uygulanarak vena daralmasndaki
k hz hesaplanabilir. Not: Orifisteki hz bulmak iin Bernoulli eitliinin uygulanmas
doru deildir. nk sv hzlanrken 2 noktasndaki vena daralmasnda sv basnc atmosfer
basncna ulaamaz(ekil 8.4e baknz). Buna ramen vena daralmas orifisle ayn apta
olduundan, ayet h ykseklii orifis apna kyasla ok bykse bu etki kk bir hataya
neden olur.

ekil 8.4 Bir tanktan ak

ayet vena daralmasna kyasla tank alannn ok byk olduu kabul edilirse u
1
<< u
2
ve
u
1
ihmal edilebilir. Ortam basnc atmosferik kabul edilirse ve orifisin merkezi referans kabul
edilirse unu yazabiliriz:
p
1
= 0 (atmosferik)
u
1
= 0 (ayet tank alan bykse u
1
<< u
2
ihmal edilebilir)
lxxx
h
1
= h (2 noktasndaki vena daralmas referans)
p
2
= 0 (vena daralmasndaki atmosferik basn)
Bernoulli denkleminde yerine konulursa;
0
g 2
u
0 h 0 0
2
2
+ + = + +
gh 2 u
2
= (8.2)
Bu sonu Torielli eitlii olarak dahi bilinir ve herhangi bir nesne h yksekliinden
dtnde ayn hz verir. Hzn delik apndan ve sv younluundan bamsz olmas
ilgin bir durumdur.

rnek 8.5
Bir tankta yzeyden 2m aada su dearj edilmektedir. Vena daralmasndaki ideal hz u
durumlar iin hesaplaynz:
a) Hava basnc atmosferik
b) Hava basnc 50 kPadr.
zm:
a) h = 2m
8.2de yerine konursa;
s / m 26 , 6 u
2 . 81 , 9 . 2 u
2
2
=
=

b) Bu durumda p
1
sfr deildir. Bylece Bernoulli eitlii u ekilde olur;
|
|
.
|
\
|
+ =
+ + = + +
g
p
h g 2 u
0
g 2
u
0 h 0
g
p
1
2
2
2 1

Burada bize sadece basn yksekliine potansiyel ykseklii eklemek gerekmektedir ve
bu 8.2deki h` kullanlr.
p
1
= 50 kPa ve = 10
3
kg/m
3
su olduundan
s m u
u
/ 79 , 7
81 , 9 . 10
10 . 50
2 81 , 9 . 2
2
3
3
2
=
|
|
.
|
\
|
+ =

8.7 BR SFONDAK AKI
Bir sifon ekil 8.5te gsterilmitir.
lxxxi

ekil 8.5 Sifon

Sv ak kendiliinden balamaz, sadece borudaki sv seviyesi yzey seviyesinden (1)
aada olmas durumunda ortaya kar. Bylelikle sifonda sadece k seviyesi, yzey
seviyesinin altna indiinde sv geii olur. Ayrca nemli bir not da (3) noktasndaki
basncn atmosfer basncnn altnda olmasdr. ayet bu nokta yzey seviyesine
ykseldiinde, (3) noktasndaki basn svnn basnc buhar doyma basncna ular. Sonra
sifondan sv geii kesilir. nk sv hzla buharlaarak bir buhar blou oluturur.
Kayplar ihmal edildiinde (ideal durumda) sifon olaynn analizi bir tanktan aka
tamamen benzer ve Torielli eitlii uygulanabilir Boru ap ykseklik (h) ile
karlatrldnda kk olduundan k aznda vena daralmasndan sonraki boru
ucundaki uzaklk ihmal edilebilir.

lxxxii
rnek 8.6
ekil 8.5te gsterilen bir sifonda boru ap 12mm ve su seviyesi referans noktasndan
3,5m ykselmektedir. Borunun en yksek yeri 4,8m ve en dk seviyesi 2,2mdir. Sifondan
ideal ak olmas durumunda (2) noktasndaki ap 10mmdir. Ayrca sifonun en yksek
yerindeki basnc hesaplaynz.
zm:
Burada h = 3,5 2,2 = 1,3m
8.2ye uygularsak;
s / L 397 , 0 ) s / m (
4
01 , 0
. . 05 , 5 A . u v
s / m 05 , 5 3 , 1 . 81 , 9 . 2 gh 2 u
3
2
.
2
= t = =
= = =

(3) noktasndaki basn bulabilmek iin Bernoulli eitlii (1) ve (3) arasna uygulanr.
Aadakileri yazabiliriz:
p
1
= 0 (atmosferik) p
3
= ?
u
1
= 0 (geni tank) u
3
= 5,05.(10/12)
2
= 3,51 m/s
h
1
= 3,5m h
3
= 4,8m
= 10
3
kg/m
3
(su)
.) gsterir olduunu altnda basncn atmosferik iareti negatif ( kPa 9 , 18 p
8 , 4
81 , 9 . 2
51 , 3
81 , 9 . 10
p
5 , 3 0 0
h
g 2
u
g
p
h
g 2
u
g
p
3
2
3
3
3
2
3 3
1
2
1 1
=
+ + = + +
+ +
= + +

Not: Ayn sonu Bernoulli eitlii (2) ve (3) arasna uygulanarak da elde edilebilir.

8.8 DARALAN EK BORU
Bernoulli eitliinin en karmak uygulamas eik daralan boruda oluur. Buradaki sv
aknda basn, hz ve potansiyel yksekliklerin hepsi deiir. Bu durum ekil 8.6da
gsterilmitir.
Genellikle (2) noktasndaki basn bilinemez fakat ilk olarak sreklilik eitlii ile u
2

bulunur ve sonra Bernoulli eitliinden p
2
bulunur.

lxxxiii

ekil 8.6 Eik daralan bir boruda ak

rnek 8.7
Bir borudan ekil 8.6daki gibi su akmaktadr. (1) noktasndaki ap 500mm, ykseklik
3m, basn 45 kPa ve hz 5,6m/sdir. (2) noktasnda ap 440mm ve ykseklik 5mdir. (2)
noktasndaki ideal basnc hesaplaynz.
zm:
C
1
= 500mm C
2
= 440mm
h
1
= 3m h
2
= 5M
p
1
= 45 kPa = 10
3
kg/m
3
(su)
u
1
= 5,6m/s
sreklilikten;
s / m 23 , 7
440
500
6 , 5 u u
2
2
2
1
1 2
= |
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
C
C
=
Bernoulli eitliinden;
kPa 9 , 14 p
5
81 , 9 . 2
23 , 7
81 , 9 . 10
p
3
81 , 9 . 2
6 , 5
81 , 9 . 10
10 . 45
; konulursa yerine
h
g 2
u
g
p
h
g 2
u
g
p
2
2
3
2
2
3
3
2
2
2 2
1
2
1 1
=
+ + = + +
+ +
= + +

lxxxiv
8.9 BERNOULL ETLNN GRAFKSEL GSTERM
Bernoulli eitliinin grafiksel biimde basma yksekliklerini lekli gsterilmesi sklkla
kullanl olmaktadr. nceki 8.7 nolu rnekteki deerler u ekilde izilir:
1 2
Potansiyel ykseklik = h(m) 3 5
Basn ykseklii ) m (
g 8
p
h
r
=
4,59 1,52
Hz basnc ) m (
g 2
u
h
2
v
= 1,6 2,67
Toplam basn H =
h
p
+h
v
+h(m)
9,19 9,19

1 ve 2 arasndaki (C = 470mm) ara noktalar hesaplanr ve sonular ekil 8.7deki gibi
izilir.

ekil 8.7 Bernoulli eitliinin grafiksel temsili

Bu grafik her bir basma yksekliinin iddetinin bal olarak nasl deitiini aka
gstermektedir ve bu durumda potansiyel ykseklik artmakta, basn ykseklii azalmakta ve
lxxxv
hz basnc artmaktadr. Bu basma yksekliklerinin toplam sabit kaldndan ideal akkan
aknda kayp yoktur.
Basn ykseklii ve potansiyel yksekliin toplam sv hzna bal olmadndan statik
basn olarak adlandrlr. Balant noktalarndaki statik ykseklik hidrolik gradyen olarak
bilinir. Bu boru balantlarn kapsayan durumlar iin nemli bir zelliktir. nk bran
borular bulutuunda her bir borunun hidrolik gradyeni st ste akmaldr. Bu nedenle
borularn kesime noktalarnda potansiyel ykseklik benzerdir(benzer ykseklik) ve basn
ykseklii dahi eit olmas gerektiinden bir akkanda ayn noktada iki farkl basn olamaz.
Bylelikle hidrolik gradyen basn ve potansiyel yksekliklerin toplamn bu noktada kesiir.

Bu problemler iin ideal sv kullanld ve kayp olmad kabul edilecektir.
8.1 ap 200mm olan bir boru 4,43 m/s hzla 1/50 eimle su tamaktadr. Bu noktada
boru ykseklii 3m (referans noktasnda) ve basnc 50 kPadr. Bu noktada basn
yksekliini, hz ykseklii, potansiyel ykseklii ve toplam yksekliini hesaplaynz.
5,1m ; 1,0m ; 3,0m ; 9,1m
8.2 ayet 8.1de verilen problemde suyun dinamik viskozitesi 0,9.10
-3
Pa.s olarak
verilseydi Reynolds saysn, ak rejimini ve ktlesel debiyi hesaplaynz.
984.10
-3
Pa.s ; trblansl ; 139 kg/s
8.3 Problem 8.1de verilen boru iin basn yksekliini, hz yksekliini, potansiyel
ykseklii ve toplam ykseklii hesaplaynz.
3,1m ; 1,0m ; 5,0m ; 9,1m
8.4 Yatay bir borunun ap 150mm, 60 kg/s debide ya baslmaktadr (BY=0,89).
Borunun belli bir yerindeki basn 120 kPadr. Bu noktadaki basn yksekliini ve hz
yksekliini hesaplaynz.
13,7m ; 0,742m
8.5 Problem 8.4de verilen boruda aa doru bir meme bulunmaktadr. Ya akntsnn
hzn ve apn, aknt basnc atmosferik olmas durumunda hesaplaynz.
16,9m/s ; 71,3mm
8.6 50mm apl yatay bir boruda boaz ap 40mm olan bir venturi tp balanmtr.
Boru 30 kPa basnta su tamaktadr ve boazdaki hz 3m/sdir.
a) Ktlesel debiyi
b) Boazdaki hz
c) Boazdaki basnc hesaplaynz.
a) 5,89 kg/s ; b) 4,69m/s ; c) 23,5 kPa
8.7 Bir su tannda derinlii 2,6m olan su bulunmaktadr. Tankn tabanndan 200mm
yukarda suyun tahliyesi iin tamamen ak 20mm apnda vena daralmas bulunmaktadr.
Vena daralmasndaki hz ve debiyi hesaplaynz.
6,86m/s ; 2,16kg/s
lxxxvi
8.8 Yzey seviyesi 3i5m olan bir tankn yan yzeyinin tam ortasna yerletirilen delikten
su tahliye edilmektedir. Vena daralmasnn hzn aadaki durumlarda hesaplaynz:
a) Hava boluu atmosferde
b) Hava boluu 20 kPa
c) Hava boluu 20 kPa (vakum)
a) 8,29 m/s ; b) 10,4 m/s ; c) 5,35 m/s
8.9 8.8deki problemi su yerine bal younluu ,78 olan kerosen iin tekrarlaynz.
a) 8,29 m/s ; b) 11 m/s ; c) 5,35 m/s
8.10 Bir sifon, tanktan su tahliyesi iin kullanlmaktadr. Sifon k tanktan 3,2m
aadadr ve su akntsnn ap 12mm'ir. Boaltlan su L/s ve kg/s olarak hesaplaynz.
0,896 L/s ; 0,896 kg/s
8.11 ekil 8.5te gsterilen bu sifon 12,5mm apnda retilmitir ve referans
seviyesinden aadaki yksekliklere sahiptir.
1)4,5m 2)2,7m 3)5,6m ayet 2 noktasndaki boru 10mm olsayd, ktlesel debiyi
belirleyiniz. Ayrca 3teki basnc da hesaplaynz.

8.12 Problem 8.11deki sifonu 3 noktas maksimum ykseklikte iken suyun doyma buhar
basnc 3,2 kPa (mutlak) iin hesaplaynz.
13,8m
8.13 200mm apndaki bir borudan hz 5m/s olan bir sv (BY=0,9) akmaktadr.
Borunun referans noktasndan ykseklii 2,5m ve basnc 40 kPadr. Boru bir redksiyon ile
180mm apa drlmektedir. 5m ykseklikteki redksiyon ksmndaki basn ve hz
hesaplaynz.
6,17m/s ; 12 kPa
8.14 Problem 8.13de verilen boru iin her iki noktadaki;
a) Potansiyel ykseklii
b) Basn yksekliini
c) Hz yksekliini
d) Toplam ykseklii lekli olarak iziniz.
a) 2,5m 50m ; b) 4,53m 1,36m ; c) 1,27m 1,94m ; d) 8,3m
8.15 Aaya doru daralan bir boruda 900mm ykseklii 10m olan ksmda 900 L/s su
akmaktadr. Dier ksmn ap 600mm ve ykseklii 4mdir. 10m ykseklikteki basn 80
kPadr. 4m ykseklikteki hz ve basnc hesaplaynz.
3,18m/s ; 144 kPa
8.16 Problem 8.15te verilen boru iin her iki noktadaki;
a) Potansiyel ykseklii
b) Basn yksekliini
c) Hz yksekliini
lxxxvii
d) Toplam ykseklii lekli olarak iziniz.
a) 10m 4m ; b) 8,15m 14,7m ; c) 1,07m 0,52m ; d) 19,22m

lxxxviii
9
___________________________________________________________________________
__________
AKIKAN GC

9.1 ENERJ VE G (P)
Enerji ve g arasndaki iliki, enerjinin depolanabilmesi, gcn ise depolanmamasdr.
G sadece enerji transfer edildiinde anlaml olur ve gerekte g transfer edilen enerjinin
lmdr(zamana bal). Enerji N.m veya J birimine sahip olduundan g J/s veya W
(watt) birimindedir.

rnek 9.1
Bir makineden 600J i retmesi istenmitir. Bu i iin gerekli gc aadaki durumlar
iin bulunuz.
a) Bir dakikada
b) Bir saniyede
c) Bir milisaniyede
zm:
G = /Zaman olduundan
a) P = 600/60 = 10 W
b) P = 600/1 = 600 W
c) P = 600/0,001 = 600 kW

9.2 AKIKAN GC VE BASMA YKSEKL ARASINDAK LK
Bernoulli eitliinden (8.1) alnan her bir basma ykseklii terimi ktle ve yer ekim
ivmesine blnerek enerji terimi elde edilir.
Basma ykseklii = enerji/m.g
Bylelikle sv basncnn birim arlktaki aklarn enerjisini temsil ettiini grmekteyiz.
Tersine olarak enerji, akkann basma ykseklii ile akkann arl arplarak bulunur.
Enerji = H.m.g
G birim zamanda transfer olan enerji olduundan;
P = H.m.g/t
m/t =
.
m (ktlesel debi) olduundan
P =
.
m .g.H (genel durum) (9.1)

lxxxix
Bu, akkan gc (P) ile ak ykseklii (H) arasnda olduka nemli bir bantdr.
Kelimelerle ifade etmek gerekirse akkan gc ktlesel debi, basma ykseklii ve yerekim
ivmesi arpmna eittir.
Burada;
.
m = ktlesel debi (kg/s)
g = yerekim ivmesi (m/s
2
)
H = akkann basma ykseklii (m)
Bunlar 9.1 formlnde yerine konulursa;
P = kgs
-1
x ms
-2
x m = kgms
-2
x ms
-1

Fakat Newton N = kgms
-2

P = Nms
-1
= J/s = W
Bylelikle (9.1) boyut olarak g birimiyle (P) ayndr. m, g ve H yukardaki birimlerde
olduundan W birimine sahiptir.

9.3 AKIKAN GC LE BASIN YKSEKL DEM
Bir sv yatayda deimeyen bir apl borudan aktnda, hz ve potansiyel ykseklikler
sfrdr. Bylece akkan gc, tamamen basn yksekliindeki deiime baldr.
Bu durumda 9.1 eitlii deitirilerek aadaki gibi kullanlabilir.
P =
.
m .g.H (9.1.)
Fakat basn ykseklii
=
=
=
p . m
P
g .
p . g . m
P
H
g .
P
hp
.

fakat
.
m = .
.
V (
.
V = hacimsel debi)
P = p.
.
V (basn yksekliinin oluturduu g) (9.2)

rnek 9.2
Bir pompa yatay bir borudan 20 L/s debide salamuray (BY=1,08) 5 kW gle transfer
etmektedir. Akkan yksekliindeki art hesaplaynz ve akkan yksekliinin artacan
tespit ediniz.
zm:
Hacimsel debi;
.
V = 20 L/s = 20.10
-3
m
3
/s
Younluk; = 1,08.10
3
kg/m
3

xc
Ktlesel debi;
.
m = .
.
V = 1,08.10
3
x 20.10
-3
= 21,6 kg/s
9.1 eitliinden; m 6 , 23
81 , 9 . 6 , 21
10 . 5
g m
P
H H . g . m P
3
.
.
= = = =
Boru yatayda olduundan potansiyel ykseklik deiimi olmaz. Ayn zamanda boru ap
deimediinden pompadan nce ve sonra hz sabit olduundan hz ykseklii deiimi de
olmaz. Bylece basma artnn hepsi basn yksekliinde olmak zorundadr.

rnek 9.3
9.2de verilen rnekte pompa giriindeki basn 20 kPa olsayd, pompadan sonraki
borudaki basnc hesaplaynz.
zm:
rnek 9.2de pompann neden olduu basn ykseklii art 23,6m olarak
hesaplanmtr.
imdi basn ykseklii h
p
= P/.g
P = .g.h
p

P = 1,08.10
3
x 9,81 x 23,6
P = 250 kPa
Pompadan sonraki basn = 250 + 20 = 270 kPa
B sonu 9.2 eitlii kullanlarak da elde edilebilir:
kPa 250
10 . 20
10 . 5
V
P
p
olduundan V . p P
3
3
.
.
= = =
=

Daha nce bulunduu gibi pompa boyunca basn art 250 kPadr.

9.4 AKIKAN GC LE HIZ YKSEKL DEM
Baz durumlarda akkan gc, akkann hz yksekliinden kaynaklanabilir. ok yaygn
bir durum atmosferik basnta serbest akkan setinin olumasdr: Burada potansiyel veya
basn ykseklii deiimi yoktur, bylece setin gc tamamen hz ykseklii
cinsindendir(kinetik enerji).

imdi hz ykseklii H
g 2
u
h
2
v
= =
Ktlesel debi
.
m =u.A.
P =
.
m .g.H olduundan;
P = u.A..g(u
2
/2g)
xci
P = .A.u
3
(hz yksekliinin neden olduu g) (9.3)
Burada bir sv setinin gcnn, hzn kp ile deitiini grmekteyiz. Gcn akkan
hznn artmasyla artmaktadr.

rnek 9.4
100mm apnda, 800m/s hzda ses st bir su setinin teorik gcn hesaplaynz (retim
iin gereken).
zm:
9.3 eitliinden;
P = .A.u
3

P = .10
3
.t.(0,1
2
/4).800
3
(W)
P = 2010 MW
Bu rnek g knn iki byk elektrik santraline bedel olduunu gstermektedir!

9.5 AKIKAN GC LE POTANSYEL YKSEKLK DEM
Baz davranlarda akkan gc, tamamen potansiyel ykseklie benzeyebilir; rnek
olarak bir sv aralarnda ykseklik fark olan bir tanktan dierine pompalanabilir veya tersine
olarak yksek tanktan aaya akan sv ile trbin iletilebilir. Bu durumlarda tankta
atmosferik basnta ise basn ykseklii deimez ve yine tanklardaki sv seviyesi
deimiyorsa hz ykseklii de sfr kabul edilir. Bylece akkan gc tamamen potansiyel
ykseklik deiimine benzetilebilir.
ayet iki tank arasnda seviye fark h ise sonra
H = h ve 9.1 forml
P =
.
m .g.h (akkan basncnn potansiyel basn cinsinden ifadesi) (9.4)

rnek 9.5
Bir pompa 3m ykseklikteki suyu 11m ykseklikteki dier bir tanka 20 L/s debi ile
basmaktadr. Pompadan akkana verilen teorik gc hesaplaynz.
zm:
h = 11 3 = 8m ;
.
m = 20 kg/s
9.4. eitliinden;
P =
.
m .g.h
P = 20.9,81.8 (w)
P = 1,57 kW

xcii
9.6 VERM (q)
Gerek bir sv transfer edilirken kayplar oluur. Bu kayplar; mekanik kayplardan ve
salmastralardan ve akkann ideal olmamasndan kaynaklanan sv srtnmesinden oluurlar.
Sonu olarak bu kayplar, pompa ile baslan sv gcnn (akkan gc) daima mile
verilen giri gcnden dk olmasna neden olur. Bir trbin iin (akkan gc ile mil gc
yer deitirir) mil gc daima akkan gcnden dktr.
Biz verim tanmlarn ve dnm ilemlerini aadaki gibi yapabiliriz:
gc giri
gc akkan
= q (pompa sistemi) (9.5)
gc akkan
gc k
= q (trbin gc) (9.6)

rnek 9.6
rnek 9.5te verilen pompann toplam verimi %60 olduuna gre pompa giri gc
hesaplaynz.
xciii
zm:
kw 62 , 2
6 , 0
57 , 1 gc akkan
gc giri
gc giri
gc akkan
= =
q
=
= q

rnek 9.7
Bir Pelton trbinini arkna atmosferik basntaki gelen su setinin hz 36m/s ve debisi 2
kg/sdir. Kepelere gelen kuvvet 70 N, ark ap 1200mm ve dn hz 240 d/d olmas
durumunda trbin verimini hesaplaynz.
zm:
5 , 81 %
296 , 1
056 , 1
gc akkan
gc k
) trbin (
kw 056 , 1
60
240
. 2 . 6 , 0 . 70
60
N . . 2
. r . F w . r . F
w . T gc Trbin
kw 296 , 1
2
36 . 2
2
u . m
g 2
u
. g . m P
) ykseklii hz (
g 2
u
H
H . g . m P
; gc Akkan
2 2
.
2
.
2
.
= = = q
= t =
t
= =
=
= = = =
=
=

9.7 AKIKAN GC: GENEL DURUM
imdiye dek g hesaplamalarnda sadece basn ykseklii, hz veya potansiyel
yksekliini kapsayan durumlar incelenmitir. Buna ramen pompa veya trbinleri kapsayan
uygulamalarda bu basma yksekliinin ikisi veya birlikte kullanlarak Bernoulli
eitliinde hafif bir kayma veya hata oluur.
Bu durum ekil 9.1de gsterilmitir. Bu pompa 1 ve 2 referans noktalarn
kapsamaktadr. Pompa olmakszn Bernoulli eitliini (ideal akkanlar iin) uygularsak;
2
2
2 2
1
2
1 1
h
g 2
u
g .
p
h
g 2
u
g .
p
+ +
= + +

Pompa bu denkleme eklenirse (2) noktasna pompann basma ykseklii nedeniyle
artaca ok aktr. Bylelikle Bernoulli denklemi pompay da kapsadnda aadaki gibi
olur;
2
2
2 2
1 1
2
1 1
h
g 2
u
g .
p
H h
g 2
u
g .
p
+ +
= + + +
(ideal akkan) (9.7)

xciv

ekil 9.1 Eimli bir pompada akkan devresi

Burada H = pompann ilave basma ykseklii
= P/
.
m .g (P = pompann ilave akkan gc)
Bir trbin durumunda, (2) taraf trbinde uzaklatrlan basma yksekliinden daha az
olmak zorundadr. Bylelikle sol tarafa ekleneceine aradan karlr.
Bir trbin durumunda (2)deki basma ykseklii, H basma yksekliinden daha kk
olduunda, 9.2 eitliinde toplam basma kayplar (H
2
) kartlr. Bu basma kayplar teriminin
etkisi, (1) ile (2) arasnda pompalanmas gereken akkan gc ihtiyacn arttrr. Alternatif
olarak (2) noktasnda verilen bir akkan gcnn basnc idealden daha az olabilir. nk
basma kayplar vardr.
9.2 eitlii, bylelikle yeniden dzenlenir ve basma kayplar denkleminin sa tarafna
eklenir. Bu aada eitlik 9.8de gsterilmitir ve imdi gerek svlar iin Bernoulli
eitliinin bu en genel biimi uygular.
2 2
2
2 2
1 1
2
1 1
H h
g 2
u
g .
p
H h
g 2
u
g .
p
+ + +
= + + +
(gerek svlar) (9.8)

rnek 9.8
ekil 9.1de grlen bir pompa sistemi 30 L/s debide suyu pompalamak iin kullanlyor.
Aadaki bilgiler verilmektedir:

xcv
1 2
Basn (kPa) 25 80
Boru ap (mm) 100 75
Ykseklik (m) 3 9
Verim %60 ise pompa basncn, aadaki durumlarda hesaplaynz.
a) 1 ve 2 arasndaki kayplar ihmal ederek
b) 1 ve 2 arasndaki basma kayb 6m ise
zm:
s / m 79 , 6
4
075 , 0
.
10 . 30
A
V
u
s / m 82 , 3
4
1 , 0
.
10 . 30
A
V
u
2
3
2
.
2
2
3
1
.
1
=
t
= =
=
t
= =

a) Kayplar ihmal edilirse 9.7 eitlii kullanlabilir.
m 2 , 13 H
9 35 , 2 15 , 8 H 3 74 , 0 55 , 2
9
81 , 9 . 2
79 , 6
81 , 9 . 10
10 . 80
H 3
81 , 9 . 2
82 , 3
81 , 9 . 10
10 . 25
h
g 2
u
g .
p
H h
g 2
u
g .
p
1
1
2
3
3
1
2
3
3
2
2
2 2
1 1
2
1 1
=
+ + = + + +
+ + = + + +
+ +
= + + +

H=P/
.
m .g olduundan;
P =
.
m .g.H = 30.9,81.13,2 = 3,88 kW bu pompann akkan gcdr.
Pompa verimi;
kw 47 , 6
6 , 0
88 , 3 gc akkan
gc giri
gc giri
gc akkan
= =
q
=
= q

b) Kayplar ieren Bernoulli eitliini kullanacaz. Bununla birlikte btn terimler ayn olduundan
sadece farkl olan basn kayplar terimi eklenmelidir ki pompa onu karlasn.
H = 13,2 + 6 = 19,2m
P = 30.9,81.19,2 = 5,65 kW
Giri gc = 5,65/0,6 = 9,42 kW

xcvi
9.8 ZET
Daha nce grdmz 9.1 eitliini, akkan gcnn sz konusu olduu btn
durumlarda kullanabiliriz.
P =
.
m .g.H
Genel durumda, toplam basma ykseklii H, basn ykseklii, hz ykseklii, statik
yksekliin ve basma kayplarnn deimesiyle deiecektir ve Bernoulli denkleminin genel
formu 9.8 eitlii kullanlabilecektir. ayet basn kayplar dikkate alnmyorsa basma
kayplar terimi grnmez ve 9.7 forml kullanlr.
Dier birok durumlarda basitletirme yaplarak eitlikler ksaltlr. Sadece basn
ykseklii, hz ykseklii veya potansiyel ykseklii sz konusu olduu durumlarda 9.2, 9.3
veya 9.4 eitlikleri kullanlabilir.

9.1 Bir pompa yatay bir boru akarsu ile 8 kW akkan gc transfer etmektedir. ayet su
debisi 40L/s ise akkan basmasndaki ykseltiyi hesaplaynz ve bu ykselmenin hangi
biimde olduunu belirleyiniz.
20,4m (basn ykseklii)
9.2 9.1de verilen problemde pompa giriindeki basn 10 kPa olsayd pompa
kndaki basnc hesaplaynz. Ayrca pompa giri gcnn 12,6kW olmas durumunda
pompa verimini hesaplaynz.
190 kPa ; %63,5
9.3 Yatay borudan 5 L/s debide ya (BY=0,9) pompalanmaktadr. Pompa giriindeki
basn 5kPa ve ktaki basn 120 kPa.s
a) Akkan giri gcn
b) Pompa verimi %70 olmas halinde pompa giri gcn
c) Ya hz 5m/s iin boru apn
c) Ya viskozitesi 0,08 Pa.s ise Reynolds saysn hesaplaynz.
a) 625W ; b) 893W ; c) 35,7 ; d) 2000
9.4 Bir hidrolik motor yatay niform apl bir boruda 5,5 MPa ya giri basnc ile
almaktadr. ayet k basnc 500 kPa ise, 5kW motor k gc iin gereken ya
debisini kg/d cinsinden hesaplaynz. Verimi %70 ve yan bal younluunu 0,9 olarak
kabul ediniz.
77,1 kg/d
9.5 300m/s hzda 1,5mm apnda bir su jeti kereste kesimi iin kullanlmaktadr. Jet
akkan gcn belirleyiniz. ayet pompa verimi %40 ise pompa giri gcn hesaplaynz.
23,9 kW ; 59,6 kW
9.6 40mm apl ve 50m/s hzl bir su seti bir Pelton trbinini altrmaktadr.
a) Trbinin teorik maksimum k gcn
b) Verim %82 kabul edildiinde gerek k gcn
xcvii
c) Kepelerin yrnge ap 1,4m se maksimum verim iin tekerlein dairesel hzn d/d
olarak hesaplaynz.
a) 78,5kW ; b) 64,4kW ; c)341d/d
9.7 Bir Pelton trbini bir tanktan 20 kg/s su boaltmaktadr.
a) Meme set hz 40m/s iin teorik su seviyesini
b) Setin akkan gcn
c) Kepelere 720 N kuvvet gelmesi durumunda trbin verimini hesaplaynz. Tekerlek
yarap 1,3m ve dnme hz 280 d/d.
a) 81,5m ; b) 16kW ; c) %85,8
9.8 Bir trbin aralarnda 5m ykseklik fark olan iki gl arasnda almaktadr. Su debisi
25 kg/s iin en byk gc (kaypsz) hesaplaynz. Ayrca sistemin toplam verimi %60
olmas durumunda gerek gc hesaplaynz.
1,23 kW ; 736 W
9.9 Bir pompa bal younluu 0,75 olan svy 8 kg/s debi ile ak tanktan kapal tanka
basmaktadr. Ak tanktaki su seviyesi referans noktasndan 2,8m yksekte, kapal tank ise
5,3m yksekliktedir.
a) Kapal tankn atmosfere ak olmas halinde gerekli teorik (kaypsz) gc
b) Kapal tank 120 kPa basn altnda olmas halinde gerekli (kaypsz) gc
c) Kapal tank 120 kPa basnta ve basn kayplar 9m olmas halinde gerek gc
hesaplaynz.
a) 196 W ; b) 1,48 kW ; c) 2,18 kW
9.10 30 kPa buhar basnc altndaki bir tanktan 50 L/s debide ya (BY=0,9)
pompalanmaktadr. Pompa basma hattna 100mm apl boru balanmtr ve pompa yaa 5
kW akkan gc uygulamaktadr. Basma hatt tanktan 8m yksekte olmas halinde, bu
hattaki gstergedeki teorik basnc (kaypsz) hesaplaynz.
Ayrca, tank ile gsterge arasndaki basn kayplar 3m olmas halinde gstergenin
gerek basncn hesaplaynz.
41,2 kPa ; 14,7 kPa
9.11 Deniz suyu (BY=1,08) pompalayan bir sistemin emme hattnn ap 1200mm ve
debisi 180 L/sdir. Pompadan 2m alttaki emme hattna yerletirilmi basn gstergesi
15 kPa basn gstermektedir. Pompann basma hatt ap 150mm ve pompadan 3m
yksekte yerletirilen bir gsterge 120 kPa gstermektedir. Pompa giri gcn verimi %60
olmas halinde belirleyin;
a) Kayplar ihmal ederek
b) ki gsterge arasnda 5m kayp olmas halinde
a) 67,9 kW ; b) 83,8 kW

xcviii
10
___________________________________________________________________________
__________
SIVI AKI CHAZLARI

10.1 BORULAR VE KANALLAR
Boru ve kanallar akkan tamak iin kullanlan ii bo olan uzun hatlardr. Onlar bir
sistemden akkan ilettii iin iletkenler olarak da bilinirler.
Kanallar, boyutlar ile karlatrldklarnda ince duvarldrlar ver bylelikle sadece dk
basnc gazlarn (genellikle hava) naklinde kullanlrlar. Onlar normalde levha metalden kare,
dikdrtgen veya yuvarlak kesitle retilirler.
Borular svlarn ve yksek basnl gazlarn tanmasnda kullanlr. Onlar ok kesitlerde
retilebilmelerine ramen aadaki sebeplerden dolay en yaygn olarak dairesel kesitte
retilirler:
1. Dairesel kesit en byk kesit-ap orann verir ve bylece verilen akkan tahliyesinde
kayplar en kktr.
2. Verilen bir alan ve cidar kalnl iin dairesel kesit en byk dayanma
sahiptir(keler olmadndan)
3. Dairesel kesit, gerekten ktle retim tekniklerini sunar ve bylece en ekonomik
retim imkann verir.
Orijinal olarak borular ergitilerek dvlr fakat bu yntem gnmzde yalnzca yer alt borular ve
olduka byk metal borular iin kullanlr. Hassas bir dkm yntemi santrifj dkm olup i kalp (z)
gerektirmemektedir ve bu yntem byk metal borular ve beton borularn retiminde kullanlmaktadr. Dikisiz
metal borular, kzgn bir ula delinirler ve boru apn ve cidar kalnln drmek amacyla ekme ilemi ska
kullanlr (Mannesman ilemi). Bu borular bal olarak pahaldr ve cidar kalnlnn son kontrol olduka
zordur, bylece onlarn yerine daha sonraki yllarda dikili ve ekstrzyonla retilmi borular yaygnlatrlmtr.
Dikili borular dnen bir dz levha metalin dnen bir elektrotla kaynatlmasyla retilir ve
tarlama ska yaplr. stenen boyutlara getirilir. Balangta kaynak phe uyandrd ve
yksek basn uygulamalarnda dikisiz borular tercih edildi. Gnmz kontrol yntemlerinin
gelimesiyle, ultrasonik ve hidrostatik testler bu zorluu ortadan kaldrd ve dk maliyetli
kesin cidar(tam) ll bu borular geni bir kullanm alanna sahip olmulardr.
Demir olmayan borular ve kk borular genellikle scak ekstrzyonla retilir. Bu
yntemle dikisiz boru, sonradan ekme ile istenen ap ve cidar kalnlna getirilir. Olduka
byk apl borular sklkla souk ekillendirme ile elik levhalar kaynaklanarak retilirler.
Borularn daha geni seimi retildii malzemelere gre yaplabilir.
Demir Metaller: Dkme demir, karbon elikleri, alaml elikler ve paslanmaz elikler.
xcix
Demir D Metaller: Bakr, pirin, alimnyum, kurun vb.
Metal D Malzemeler: Emaye, cam, beton, asbest-imento, plastik vb.
Alternatif olarak, korozyon direnci, gerilme ve yzey parlakl gibi istenen bir dizi
zellikler iin kompozit malzemeler kullanlmaktadr. rnek olarak, elik borular galvanizle
kaplanarak veya elik borularn ii ve d plastikle kaplanarak kullanlr.
Borularn tipi kullanld zel uygulamalara baldr:
1. Tanacak akkann tipi, akkan ile boru malzemesi arasndaki kimyasal reaksiyon
eilimi.
2. evresel ortamn zellii ve onun boru malzemesini andrma veya korozyona
uratma eilimi.
3. Proses veya endstrinin doas rnek olarak yiyecek ve iecek endstrisinde malzeme
ve parlaklnda zel kstlklar vardr. nk kirlenme problemleri oluturur.
4. Borunun kullanlabilecei basn ve scaklk etkili olmaktadr.
5. Fiyata, borunun bakm masraflar ve muhtemel mr dahil edilmelidir.
Balangta borular i ap ve cidar kalnl ile tanmlanyorken, fakat sonra d ap ve
cidar kalnl onun yerine geti, apn nominal ls oldu. Bu son l undan dolay
nemlidir. nk btn boru balant elemanlar ve valfleri borularn d apna monte
edilirler. Avustralyada standart nominal boru aplar 8mmden 150mm delik apna kadar
deimektedir(13,5mm-165,1mm). Boru cidar kalnlklar verilen bir d ap iin olarak drt
ana gruba ayrlr; ince, orta, kaln ve olduka kaln(soutucu akkan).

10.2 BORU BALANTILARI
ki boru arasnda kalc balant, boru fzyon yntemleri ile yaplabilir.
Benzer apl metal borular, kaynak az (yivi) alarak kaynatlabilir veya lehimlenebilir.
Benzer apl plastik borular plastik yaptrc kullanlarak yaptrlabilirler. Bununla birlikte,
uzun plastik borularda yaptrma gerektiinde bunlarn bir ucu dierinin zerine geecek
ekilde geni olarak retilir. Orta boyutlu plastik borularn balantsndan her iki borunun da
takld (nyon)veya manon kullanmak gerekir.
Metal borularn yerinde kaynakla birletirilmesi genelde, byk apl ve uzun borular
dnda pratik deildir. nk eitli mhendislik uygulamalar iin dar ortamlarda kaynak
dikilerinin testi zor olmaktadr. Ayrca kalc kaynakl balantlar, sklkla tamir amacyla
sklmesi gerektiinden buna izin vermezler. Bylelikle birok mhendislik uygulamalarnda
dili veya cvatal balantlar kullanlr. En yaygnlarndan biri dili birletirme veya manon
kullanm olup borunun kesik ucuna d alr ve diler arasndaki szdrmazlk iin
szdrmazlk macunu veya bant kullanlr. Dier bir alternatif yntem ekil 10.1de gsterilen
dili veya kaynakl boru flan kullanmdr. Flanlarn birleimi birbirine cvatalarla yaplr ve
ortasna szdrmazlk contas konulur.
Uzun boru balantlarnda scaklk deimelerine dikkate alnr ve sklkla daralma ve
genilemelere tedbir almak gerekir. Bu, boru hatt zerinde genleme paralar, esnek boru
biimleri( eklinde) kullanlarak salanabilir.

c

ekil 10.1 Tipik kaynakl flan

10.3 BORU BALANTI ELEMANLARI
Birok boru balant eleman mevcut olmakla birlikte en yaygnlar birletirme (nyon),
dirsek, te ve redksiyondur. Boru balant elemannn balama yntemi kullanlacak boruya
gre deiir. elik boru balantlar genellikle vidal olarak; bakr borulara lehimli ve plastik
borulara yaptrma yntemi ile balanrlar.
Birletirme (nyon)
Birletirme veya manon daha nce 10.2de tartld zere iki eit apl borunun
birbirine balant iin kullanlr.
Dirsek veya U
Dirsek veya U borularn ynnn deitirmek iin kullanlr. Standart yn deitiriciler
unlardr: 180
0
(U), 90
0
(standart dirsek), 45
0
(yarm dirsek). Bunlar ekil 10.2de
gsterilmektedir.

ekil 10.2 Dirsek veya U a) U b) 90
0
dirsek c) Yarm dirsek

Standart yn deitiriciler kendi aralarnda erilik yarapna gre kapal, orta kavisli
veya uzun kavisli, erilik yarap byk olanlarn kullanlmas basn kayplarn en aza
indirir.
Te
Te bir boruya bir kol eklemek iin kullanlr. Standart Te ekil 10.3te gsterilmitir fakat
birok deiik tipleri mevcuttur. Bunlar, 45
0
al kol hattn ve orijinal yne gre aralarnda
ci
45
0
a bulunan Y balantsn da kapsar. Genellikle bir ap deiim kademesi mevcuttur.
Ayrlan kol ana hat ile ayn apta veya daha kk apta olabilirler.

ekil 10.3 Te

Redksiyon
Redksiyon paras, birletirme parasndan farkl olarak farkl aplardaki borularn
birletirilmesinde kullanlr. Redksiyon paras bylelikle akkann balantya gre ak
ynne bal olarak geniletici veya daraltc grevi yapar.
Bu bakmdan enteresan bir not, redksiyonda kesit deiimi ok ani olmadka basn
kayplar kk olmaktadr, fakat kademeli a deiimi olmadka kayplar daha byk kesit
deimesinde, (Tablo 11.1deki kademeli genileme ve daralmaya bakn) daha fazla
olmaktadr.

10.4 VALFLER (VANALAR)
Valf (vana) terimi akkanlar mekaniinde u ilevleri yapan cihaz anlamndadr.
1. Ama/kapama ilevi
2. Ksma ilevi (ak debisini kstlar veya kontrol eder)
Genel tanmlamaya gre, ksma ilevi yapabilen bir vana tamamen kslarak kapal
konumda ama-kapama ilevini de yapabilirler. Bununla birlikte tersi doru deildir ve ama-
kapama yapmak zere tasarlanan vanalar asla ksma amal kullanlamazlar. Akkan mantk
devreleri gibi baz durumlarda ama-kapama vanalar mandall alter gibi alrlar, nk
onlar yalnzca tamamen ak veya tamamen kapal konumda alrlar(bir aydnlatma
anahtarndaki gibi) valfler akkan sistemlerinde ok geni kullanma sahip olduklarndan, ok
sayda vana reticisi vardr ve ok farkl tiplerde valfler bulunmaktadr. zel uygulamalar iin
bir vanann seiminde aadaki faktrler gz nne alnmaldr:
1. Gerekli iler (ama-kapama veya ksma)
2. Ama kuvveti ve onun nasl uygulanaca (elle veya uzakta kontrol)
3. Akkann zellikleri (sv veya gaz, viskozite, korozyon ve kum gibi andrc
paracklar ihtiva edebilmesi)
4. Akkann scakl ve basnc
5. lem veya endstrinin zellikleri (doas)
6. evrenin zellikleri
7. Valfin fiyat, mmkn olacak tamir masraflar ve valfin mr de buna eklenmesi
gerekir.
imdi ok yaygn olan valflerin ana tipleri tartlacaktr.
cii

Srgl (Siber) Vana
Srgl vana ekil 10.4te gsterildii gibi, bir klavuz iin de aa veya yukar doru
hareket eden bir kapya (srg) sahiptir. Onun srg kenarlar tamamen kapal konumda
szdrmazlk salanmas iin tasarlanmtr.

ekil 10.4 Srgl (iber) vana

Doru hat dzenlemesi olduundan, srgl vanalar tam ak konumda olduka dk
basn kayplarna neden olmaktadr. Bu nedenden ve bal olarak ucuz olmalarndan dolay
srgl vanalar akkan devrelerinin yaltmnda yaygn olarak kullanlr. Onlar geni bir
boyut kademesinde temin edilebilir. rnek olarak bronz srgl vanalarn boyutlar 6mmden
80 mm (nominal ap) ve dkme demir vanalar 40 mmden 600 mmye kadardr. Srgl
vanalar tamamen ak veya tamamen kapal konumda kullanlrlar ve pratikte srgl
vanalarn ksma amal kullanlmasndan kanmak gerekir, nk kap atrdayacandan
valfe zarar verir.

Stop Vana
Stop vana ekil 10.5te gsterildii gibi elle ksma kontrol gereken ak devrelerinde
srgl vana gibi yaygn bir vanadr.

ciii

ekil 10.5 Stop vana

Valfin tasarmnda akkan iki keskin yn deiimine maruz kalndndan ayn apl
srgl vanaya gre ak konumda basn kayplar daha yksektir. Buna ramen stop vana
tamamen ak ve tamamen kapal konumlar arasnda orta bir konumda kullanlabilir ve
bylece ksma iin de yaygn olarak kullanlabilir. Standart boyutlar 8mmden 175mmye
(nominal apa) kadar mevcuttur.

neli Vana
Stop vana akkan aknda hassas bir kontrol salamaz(zellikle yksek basnlarda).
nk diskteki kk bir ykselti ak alannda nemli bir arta neden olur. ayet ak
debilerinde hassas kontrol gerekiyorsa (rnek olarak lme cihazlar, reglatrler, cihaz
panelleri, gsterge hatlar) bir ineli valf kullanlabilir. Bu valf adeta stop vanann kademeli
daralmasndan ziyade konik bir sete sahip olan gibidir. Bylelikle, valf aldnda ak kesiti
yava yava artar ve bu sayede ak kontrolnn hassas kontrol baarlr.
neli valf boyunca basma kayplar olduka yksektir ve boyutlar bal olmak kktr,
8mmden 15mmye (nominal ap) kadar olup standart boyut kademesi de mevcuttur.

Diyaframl Vana
u ana kadar bahsedilen valflerden hibiri andrc paracklar ieren akkanlar iin
uygun deildir. nk anma ve izilme kanlmazdr. ayet andrc paracklar
mevcutsa, diyaframl vana 175
0
C scaklklara kadar kullanldr.
civ

ekil 10.6 Diyaframl valf

ekil 10.6da diyaframl bir vana kullanlm olup valf setinde szdrmazl salamak
zere sentetik kauuk diyafram kullanlr. Diyaframn esnek olmas, onun iinde kat
paracklar olsa bile szdrmazl salamasna imkan verir. Tekrar aldnda, paracklar
tekrar hatta geerler ve diyafram ve valf setine kalc zarar vermezler.
Diyaframl vana ksma iin kullanlabilecei gibi ama-kapama kontrolnde kullanlr ve
stop vanaya gre daha dk basn kayplarna sahiptir.

Kresel Vana
Kresel vana kademeli daralan kesitin farkl bir eidi olarak ii tamamen delinmi bir
kapak kullanr ki o 90
0
dnerek tamamen alr. Kademeli daralan kapak yerine kresel vana
bir delik kresel vana kullanr. Kaaklara kar kre yuvasnda anmay dengeleyecek yay
yklemeli bir szdrmazlk eleman kullanlr. Valf hzl alr, hem ksma hem de ama-
kapama kontrol yapar. Tam ak konumda akkann yn deimediinden basn kayplar
ok dk olmaktadr.

Kelebek Vana
Kelebek vana alma ynnden kresel vanaya benzer ve sadece eyrek tur dndrerek
tamamen amak mmkndr. Esnek bir szdrmazlk kullanlr ve bylelikle diyaframl valfte
olduu gibi iinde andrc paracklar bulunan svlar iin uygundur. Valf bal olarak
ucuzdur ve kontrol iin pnmatik, hidrolik veya elektrik g operatrleri kullanlr.
Valfin ana dezavantaj sadece dk basn ve scaklklara uygun olmas ve tamamen
kapal konumda tutmak iin srekli kuvvet gerektirmesidir.
cv
ek Valfler
ek valfler akkan aknn tek ynde geiinin saland akkan devrelerinde
kullanlr. Bu valfler akkan doru ynde aktnda otomatik olarak alr ve ters ynde ak
eilimi olutuunda otomatik olarak kapanr. ayet bir akkan devresinde pompa giriine
yerletirilirse ek valf pompa durduunda basn kayplarn da nler.

ekil 10.7 Salncak ek valf

ek valflerin birok tipi vardr. ekil 10.7de ok bilinen salncak ek valf grlmektedir. Bu vana
herhangi bir konumda alrken en dk ak kaybn verir(tamamen ak konum). nk mafsall salncak
disk yolu atnda sv yolu dz dorultuda devam eder.
Dier tip ek valfler, bilyal ek valf ve kaldrmal disk tipidir. Her ikisi de salncakl ek
valften daha yksek basn kayplarna neden olur. nk ak yolu daha karmaktr.

Beslemeli (Klapeli) Valfler
Besleme valfi adndan da anlalaca gibi bir boru hattnn tank veya depo gibi giriine
veya besleme hattna balanrlar. Onlar aslnda ek valf (klape) tasarmnda yaplacak
akkann tanka geri akn nlerler ve ayrca pompann almaya hazr olmasn salarlar.
Besleme valfleri, ek valflerde olduu gibi salncak tipi, bilyal ve kaldrmal disk tipinde
retilirler. Giri ksmna normalde bir filtre konularak sv hattna parack madde girii
engellenir.

10.5 FLTRELER VE PSLK TUTUCULAR
Filtreler ve pislik tutucular hem sv hem gaz akkan hatlarnda sklkla kullanlr.
Onlarn ilevi parack maddeyi uzaklatrmaktr. Pislik tutucular daha kaba paracklar,
filtreler ise daha ince paracklar uzaklatrmada kullanlr. Filtrelere en kk boyutlu
paracklar tutmaya uygun ekilde kademelendirilmitir ve ok hassas filtreler hava
skntsndan bakteri ve duman dahi tutarlar. Bununla birlikte gerekenden daha hassas filtre
kullanlmamal nk filtre daha abuk tkanr ve yksek basn kayb oluturur. Filtrelerin
baz tipleri ters ynde akkan temizlenebilir, bu ilem ters ykama olarak bilinir. Dier tip
filtreler temizlenecek ekilde tasarlanmlardr ve basn dmesi fazla olduunda filtre
eleman deitirilir. Pislik tutucular genellikle temizlenebilir olarak tasarlanrlar. Gerektiinde
filtre eleman sklerek ykanr.
cvi
Filtredeki basn dmesi izlenebilsin diye filtrelerin giri ve kna gsterge balanmas
iyi bir uygulamadr.

10.6 DEPOLAMA TANKLARI VE BASINLI KAPLAR
Birok sv devreleri depolama tanklarn ve tanklar ierir. Birok tipleri ve tasarmlar
olmasna ramen be ana balkta snflandrlabilir; depolama tanklar; basnl kaplar, dalga
tanklar, balk tanklar ve akmlatrler.

Depolama Tanklar
Bunlar birincil olarak su tanklar ve yakt tanklar gibi dk basnlardaki svlar
depolamak iin kullanlr. Onlara genellikle bir tahliye delii taklarak tank basncnn
atmosfer basncnn zerine kmas engellenir ve takn kolayca dolmas ve boalmas
salanr. Basn dk olduundan, depolama tanklar bal olarak levha metal ve fiberglas
gibi hafif malzemelerden imal edilir.

Basnl Kaplar
Bir depolama tanknn sv basnc nemli olduunda basnl tank olarak bilinir ve hem
svlar ve hem de gazlar iin kullanlr. Patlama tehlikesi nedeniyle basnl kaplar
ynetmeliklere uygun olarak tasarlanr ve periyodik kontrolleri Makine Mhendisleri
Odasnca yaplr. Ayrca emniyetli tasarm basnc aldnda akkan tahliye eden emniyet
valfleri taklr.

Dalga Tanklar
Dalga tanklar ounlukla sv hatlarna sv hattndaki basn dalgalanmalarn absorbe
etmek iin yerletirilir. Dalga tank alkantl ak durumlarn bal olarak kararl hale
getirebilir.

Balk Tanklar
Bir balk tank bir dalga tankna benzer fakat tanktan sonraki ak dalgalanmas yerine
tanktan nceki akn sabit basnta kalmas gereken ak devrelerinde kullanlrlar.
Akmlatrler
Akmlatrler (alc) dalga tanklar ve balk tanklar ile ayn grevi yaparlar, ancak
yksek basnlar altnda alan hidrolik devrelerde kullanlrlar.

cvii
10.7 GSTERGELER VE CHAZLAR
Sv devrelerinde ok yaygn olarak kullanlan gsterge ve cihazlar svnn basncn,
scakln, seriye u debisi lmek iin bulunurlar.
Basn
Sv basnc bir anlamda piezometreler ve manometreler ile llebilir(3.blme baknz).
Fakat endstride daha dorudan lme yapmak iin basn gstergeleri kullanlr. Basn
gstergeleri eik bir borunun oval ksmna monte edilir (burdon tp). Ona basn
uygulandnda gerilme eilimi gsterir. Borunun bir taraf sabit ve dier taraf hareketi
byterek kalibre edilmi skala zerinde dner bir ibreye aktarrlar. Gsterge atmosfer
artlarnda sfr okunacak ekilde ayarlanr ve bylece basn atmosfer st (gsterge basnc)
olarak llr.
Bir basn gstergesi bir akkan sistemine balanrken aadaki noktalara dikkat etmek
gerekir:
1. Gsterge doru basn kademesine sahip olmal. rnek olarak svnn lme kademesi
0-100 kPa fakat basn dalgalanmalar 200 kPa olduundan 0-1 Mpa gsterge ok
kaba bir lm verir. Buna ramen 0-100 kPa gsterge basn ykselmeleri karsnda
kalc olarak zarar grecektir. Bylelikle 0-250 kPa gsterge bu uygulama iin en iyisi
olacaktr.
2. Akkann zellii ve scakl gz nne alnmaldr. Baz akkanlar gsterge
malzemesiyle reaksiyona girerler ve derecede yksek veya dk scaklklar
gstergede kalc arzalara yol aabilir.
3. Gsterge hat iine dorudan dili balant ile balanmamaldr. Bunun yerine ana hat
ile gsterge arasnda gsterge hatt bulunmaldr. Bu hatta bir yaltm valfi taklmak
ana hat kapatlmadan gsterge test ve bakm iin sklebilir. Gsterge hatt, ana hatta
dikey olarak yerletirilmeli, ayet al ekilde balanrsa akan akkann hz basncn
hatal llmesine neden olur.

ekil 10.8 Bir Burdon tpl basn gstergesinin almas

cviii
Scaklk
Akkan scakl, svl termometre ana hatta iyi balanarak llebilir. Bununla birlikte
termometreler krlgandr ve gstergelerinin okunmalar kolay deildir. Bylelikle birok
uygulamalarda scaklk gstergeleri tercih edilirler. En yaygn tip scaklk gstergelerinde
akkan doldurulmu bir kuyruk basn gstergesine balanr ve basn-scaklk ilikisi ile
kalibre edilir. Scaklkla akkann buhar basn artar ve bu etki gstergeyi harekete geirir.
Alternatif olarak, voltmetre ile kalibre edilmi bir termokupl da taklabilir. Termokupl bir
borunun dna balanabilir ve uzak bir konumdan okuma yaplabilir, fakat termokupl ve
elektrik ler scaklk gstergesi kadar kuvvetli deildir ve ok eimli endstriye
uygulamalarda zarar grrler.

Seviye
Bir tanktaki sv seviyesi ayet tank aksa alt ve st deliklere balanan bir cam borudan
dorudan gzlenebilir. Alternatif olarak saydam bir boru tanktan dar uzatlarak sv
seviyesini gsterebilir veya seviye ubua balanarak periyodik olarak ubuk karlp kontrol
edilerek seviye okunabilir.
Yukardaki yntemler pratik olmadndan bir seviye gstergesi kullanlabilir. Tank
atmosferik basnta ise en basit seviye gstergesi olarak tanktan altna basn gstergesi
balanabilir. Gsterge basntan ziyade seviye veya derinlie gre kalibre edilir. ayet
tank basnl ise bu yntem tank basncndaki deimelerden hatal olarak etkilenecektir. Bu
durumda bir amandral valf kullanlr ve bu valf seviye deimelerini elektriksel olarak
dntrsn diye bir reostaya balanr ve bu diren deiimi tanktaki seviye deiimine
uygun olarak kalibre edilir ve denetlenir.

Ak Debisi
Sv ak debisini lmek iin birok cihaz mevcuttur. Bunlardan biri deplasmanmetre
olup (evsel su veya gaz gibi) akan akkann hacmini kaydeder. ayet okumalar bilinen bir
zaman aralnda alnrsa ortalama ak debisi hesaplanabilir.
Basit ve etkili bir cihaz, ekil 10.9da gsterildii gibi ak bir kanaldaki ak debisini
lmemize yarayan Ve entii veya dikdrtgen entik tir.

ekil 10.9 Ve entii
cix

entiin sv ykseklii ak debisine orantldr ve entik h sv ykseklii ak debisine
orantldr ve entik bylece ak debisiyle dorudan kalibre edilebilir.
Muhtemelen ok yaygn ak debisi ler cihaz rotametre dir ki o yukar doru konik
olarak genileyen amandral bir cam tip olup ekil 10.10da gsterilmitir. amandrann
ykseklii ak debisine baldr ve bylelikle amandrann konumu dorudan okunabilir.
Rotametreler hem gazlar hem de svlar iin kullanlmasna ramen sadece verilen bir
akkan durumu iin hassas olarak kalibre edildiinden farkl akkanlar ve basnc-scakl
verilen snrlarn dna kan akkanlar iin kullanlamazlar.
klimlendirme almalarnda bir kanaldaki veya bir menfezdeki hava ak debisi iin
genellikle pervaneli anamometre ile llr. Bu cihaz basit bir pervanenin bir devir sayacna
balanm eklidir. Verilen bir zaman periyodunda okunan devir says ortalama hz verir
bylece debi hesaplanabilir. Kanal veya menfezdeki hz dalm merkezden dar doru
deieceinden ortalama hz ve debiyi alabilmek iin apraz lm yaplr.

ekil 10.10 Rotametre

10.8 PTOT TP
Sv veya gazlarda hz lm iin en basit ve kullanl bir cihaz pitot tpdr. Pitot tp
bir kanal veya borudaki ak halinde kullanlabildii gibi svnn sabit olduu zerindeki
nesnenin hareketli olduu durumlarda da kullanlabilir(bir bot veya airkraft zerinde). Pitot
tp lmleri borunun konumuna bal olarak greceli hz ler ve ayet bir kesitteki hz
deiiyorsa (boru veya kanaldaki gibi) ortalama hz almak iin apraz lm gerekir.
Pitot tpnn alma prensibi ekil 10.11 yardmyla anlalabilir.
teki boru akkannn yoluna dorudan bakar, dtaki boru ise ak ynne dik olan
deliklere sahiptir. Dtaki boru bylelikle sadece statik basnc hisseder, iteki boru ise hem
statik hem de hz basncn hisseder. Statik ve dinamik basn kollar arasndaki fark akkann
hz basncna eittir.
cx
p
2
p
gh 2 u veya
g 2
u
h = =
deal artlardaki bir delikten akan serbest aktaki olduu gibi Torielli eitliinin (8.2)
ayn biimine sahiptir.
Kesin olabilmesi iin, hz katsays (Cu) eklenmelidir:
p
gh 2 Cu u = (10.1)
Pratikte Cu aksi geerli olmadka 1e eit alnr. Fark basn yksekliinin h
p
metre
biriminde olmas gerekir.

ekil 10.11 Pitot tp

g .
P P
h
2 1
p
=
Burada P
1
-P
2
= (
i
g)gh basn farkn verir.

rnek 10.1
Bir pitot tp 36 km/h hzla denizde (BY=1,08) seyahat etmektedir. Hz katsays 0,96
olmas durumunda deniz yzeyindeki dinamik basnc hesaplaynz.
cxi
zm:
kPa p
P
g
P
Cu u
kod statik yzeyinde deniz p fakat
yksekli basas
g
P P
h ve
gh Cu u
en eitlii
s m h km
p
p
6 , 58
1080
2
96 , 0 10
2
) ( 0
) (
2
1 . 10
/ 10
60 . 60
10 . 36
/ 36
1
1
1
2
2 1
3
=
=
=
=
=
=
= =

rnek 10.2
ekil 10.1deki gibi bir pitot tp bir ya (BY=0,8) borusunun merkezine yerletirilmitir.
Kollar arasndaki seviye fark cval manometrede 76mm gsteriliyorsa hz katsays 0,97
olmas halinde boru merkezindeki hz hesaplaynz.
zm:
h = 76mm = 0,076m (ya)
s m u
u
gh Cu u
m h
h
h h
gh P P den ve
g
P P
h
p
p
p
i
p
i p
/ 74 , 4
216 , 1 . 81 , 9 . 2 97 , 0
2
216 , 1
076 , 0 . 1
10 . 8 , 0
10 . 6 , 13
1
) ( ' 1 . 3
3
3
2 1
2 1
=
=
=
=
|
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
=
=

10.9 VENTUR VE ORFSMETRELER
Akkan debisinin lmnde yaygn bir yntem venturi tp veya orifis gibi akkan
kstlayarak ak hatt giriindeki ve boazdaki basn fark llr. Bu basn fark ak
debisini hesaplamakta kullanlr.
Venturi borusu Blm 8.4te incelenmiti ve ekil 8.2de gsterilmiti. Venturi
giriindeki ve boazndaki basn farklarn ekil 10.12deki gibi basn gstergeleri veya
diferansiyel manometre yardmyla okumak gerekir.
cxii

ekil 10.12 Venturimetre
Orifismetre, venturimetre ile ayn prensiple alr ve venturi tp yerine sv akn
kstlamak iin delikli bir levha kullanr. Bunun avantaj deliin apnn abuk ve kolayca
deitirebilmelidir, fakat dezavantaj venturi tpne gre basn kayplarnn fazla olmasdr.
Her iki cihazn teorisi benzerdir ve Bernoulli eitlii ve sreklilik denkleminin
uygulanmasn gerektirir. Yataydaki ak durumunun ideal olduunu farz ederek;
2
1 p
2
2
p
2 1
2
1
2
2
2 1
2
2 2
2
1 1
u gh 2 u
) ykseklii fark Basn ( h
g
P P
g
u u
) h h , eitlii Bernoulli (
g 2
u
g
P
g 2
u
g
P
+ =
=
= +
= +

Sreklilikten;
2
1
2
p
2
.
2 2 1 1
.
2
1
2
p
2
p
2
1
2 2
2
2
1
2 2
2 p
2
2
1
2
2 1
2 2 1 1
A
A
1
gh 2
A V
; z yazabiliri unu olduundan A u A u V
; Debi
A
A
1
gh 2
u
gh 2
A
A
1 u
A
A
u gh 2 u
; konursa Yerine
A
A
u u
A u A u
|
|
.
|
\
|
=
= =
|
|
.
|
\
|
=
=
|
|
.
|
\
|
|
|
.
|
\
|
|
|
.
|
\
|
+ =
|
|
.
|
\
|
=
=

cxiii
Bu ideal debidir. Gerek debiyi bulmak iin bu deere debi katsays eklemek gereken,
bylelikle debi u ekilde hesaplanabilir;
2
1
2
p
2 d
.
A
A
1
gh 2
A . C V
|
|
.
|
\
|
= (10.2)
Yine pitot tpnde olduu gibi h
p
akkan akndaki metre cinsinden basn
yksekliidir.
Bu ekilde;
g .
P P
h
2 1
p
= ve diferansiyel manometre kullanlyorsa;

P
1
-P
2
= (
i
g)gh
10.2. eitlii hem venturimetrelere ve hem de orifismetrelere uygulanr. Venturimetrede
debi katsays ak debisine bal olarak artar ve 0,8 il 0,98 deiir. Orifismetrede ise onun en
yksek art noktas dk debide 0,94 olur ve ak debisi arttka 0,6ya kadar der. Bu
yksek hzlarda orifismetredeki basn kayplarnn daha yksek olduunu gsterir(zellikle
yksek hzlarda).
10.2. eitliini pratik bir duruma uygulayabilmek iin bundan dolay bir iterasyon
(yaklam) prosedr ile C
d
hesaplanmal, 10.2.de debiyi bulmak iin kullanlmaldr. Sonra
yeni C
d
deeri iin kalibrasyon erisi kullanlmaldr. Bu prosedr
.
V nn baarl sonularna
ulancaya kadar istenen hassasiyet derecesi ok fazla deitirilmeden tekrarlanr.
Bu kitapta problem zmek amalandndan C
d
deeri verilmitir.

rnek 10.3
Delik ap 75 mm olan orifismetre 150 mm apndaki bir boru hattna tesis edilmitir. Su
aktnda orifismetreye balanan bir diferansiyel cval manometrede 160 mm ykseklik fark
okunmaktadr. Debi katsays 0,8 alnmas halinde ak debisini hesaplaynz.
zm:
cxiv
s L V
s m V
konulursa yerine
A
A
gh
A Cu V
kullanalu eitlii
oldulduu
A
A
Ayryr
m h
su m kg
cv m kg
durumda Bu
h
g
h
gh
g
P P ve
g
P P
h
p
p
i
i
p
i
p
/ 23
) / (
4
1
1
016 , 2 . 81 , 9 . 2
4
075 , 0
. . 8 , 0
;
1
2
.
; . 2 . 10
)
2
1
(
4
1
016 , 2 160 , 0 ). 1 6 , 13 (
) ( / 10
) ( / 10 . 6 , 13
;
1
1
.
3
2
2
.
2
1
2
2
.
1 2
1
2
3 3
3 3
2 1
2 1
=
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
|
|
.
|
\
|
=
C = C =
= =
=
=
|
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
=
=
t

10.1 Bir akkann iletiminde dairesel kesitin avantajlarn sralaynz. Ayrca dairesel
kesit dndakilerden avantajlarna rnekler verin ve sizin nedenlerinizi aklaynz.
10.2 Herhangi bir akkan tesisatnda kullanlacak boru tipinin seiminde dikkat edilmesi
gereken faktrleri sralaynz.
10.3 elik borularn balant yntemlerine rnek gsteriniz ve her bir yntemin bal
avantaj ve dezavantajlarn aklaynz.
10.4 Aadaki vanalarn basit bir emasn iziniz ve avantaj ve dezavantajlarn
gsteriniz.
a) Srgl vana b) Stop vana c) neli vana
d) Diyaframl vana e) Kresel vana f) Kelebek vana
10.5 zel bir akkan tesisatnda kullanlacak vana tipinin seilmesinde gz nnde
bulundurulacak faktrleri gsteriniz.
10.6 Bir Burdon tp emasn iziniz ve alma yntemini aklaynz.
10.7 zel bir akkan tesisatnda kullanlacak gsterge tipinin seilmesinde gaz nne
alnacak faktrler nelerdir? Ayrca bir basn gstergesinin bir boru hattna doru balantsn
basit bir izimle gsteriniz.
10.8 Bir boruda akmakta olan akkann scakln lmek iin yntem tanmlaynz.
Herbir yntemin bal olarak avantaj ve dezavantajlarn gsteriniz.
cxv
10.9 Bir diferansiyel manometre ile balanm bir pitot tpnn basit bir emasn
iziniz. Cihazn almasn, hangi durumlarda kullanldn ve onun avantaj ve
dezavantajlarn tanmlaynz.
10.10 Bir pitot tp bir gl suyu zerinde 42 km/h hzla ilerlemektedir. Hz katsays
0,95 olmas durumunda kollar arasndaki dinamik basnc hesaplaynz.
75,4 kPa
10.11 Bir pitot tp kullanlan su hz lmnde balanan diferansiyel manometre 46mm
gstermektedir. Hz katsaysn 0,97 kabul ederek su hzn hesaplaynz. Cvann bal
younluu (kullanlan gsterge svs) 13,6dr.
3,27 m/s
10.12 Bir kanalnn merkezine hava hzn lmek zere pitot tp balanmtr ve
diferansiyel sulu manometreden 15 mm okunmaktadr. Hz katsaysn 0,95, hava
younluunu 1,25 kg/m
3
kabul ederek hava hzn hesaplaynz. ayet kamalk kesiti
400mmx400mm olsayd ve en byk hz ortalama hzn 1,25 kat olsayd kanaldan geen
hacimsel ve ktlesel debiyi hesaplaynz.
1,46 m/s ; 1,86 m
3
/s ; 2,33 kg/s
10.13 Bir venturimetre ve orifismetrenin almasn izimlerle aklaynz. Ayrca
birbirlerinin avantaj ve dezavantajlarn sralaynz.
10.14 Bir venturimetre 200 mm apnda bir boruya monte edilmitir ve boaz ap 150
mmdir. Giri basnc 250 kPa ve boaz basnc 160 kPa, borudan bal younluu 0,8 olan
bir ya akmaktadr. Debi katsays 0,92 olmas durumunda hacimsel ve ktlesel debiyi
hesaplaynz.
0,295 m
3
/s ; 236 kg/s
10.15 Boaz ap 200 mm olan bir venturimetre 350 mm apl su nakil hattna
balanmtr. GML ile boaz ap arasna balanan cval bir diferansiyel manometre 145 mm
gstermektedir. Debi katsays 0,85 olmas halinde unlar hesaplaynz;
a) Ak debisi m
3
/s
b) Giri basnc 45 kPa olmas halinde boaz basnc
c) Boazdaki ortalama hz
d) Borudaki ortalama hz
a) 0,169 m
3
/s ; b) 20,1 kPa ; c) 5,38 m/s ; d) 1,76 m/s
cxvi
11
___________________________________________________________________________
__________
SIVI AKI KAYIPLARI

11.1 AKI KAYIPLARININ NEDENLER
Enerjinin korunumu prensibi gereince bir borudaki veya kontrol hacmindeki ideal ve
gerek aknda enerji kayplarnn olmamas gerekir. deal bir sv ak halinde enerji
dnmleri sadece bunlar arasnda oluur;
1. Ak ii (basn ykseklii)
2. Kinetik enerji (hz ykseklii)
3. Potansiyel enerji (potansiyel ykseklik)
Btn enerji formlarnn (biimleri) hepsi kullanl olup kullanl bir enerji kna
dntrebilir veya sv aknda kullanlabilir(basnl tanklar iinde).
Gerek svlar olmas durumunda, sv ak durumunda molekller arasnda srtnme
oluur. Bu srtnme iki ana nedenden dolay ortaya kmaktadr.
1. Akn aknt d doas (Blm 7.1de tartld)
2. Sv viskozitesi sonucu sv srtnmesi (Blm 7.12de tartld)
Molekller arasnda sknt sonucu gerek svlarda enerjinin drdnc bir biimi ortaya
kar, svlarn i enerjisinin transfer olan bir enerji olarak isimlendirilir. Sonu olarak bu
enerji sonucu sv snr. Bu enerji transferi genellikle denetlenmediinden kayp olarak
kabul edilir. nk svdaki scaklk art ok kktr ve hzla yzeylerden dalr. rnek
olarak 10mlik basn kayb su scaklnda sadece 0,023
0
C ykselmeye yol aar
*
.

11.2 BASIN KAYIPLARININ EN AZA NDRLMES
Ak kayplar faydal enerjinin kayb olduundan, kayplarn en aza indirilmesi ok
nemlidir. Buna ramen borular, balant elemanlar ve tesisat zerindeki ak kayplarnn en
aza indirilmesi iin olduka byk bir masraf yaplmas kanlmaz olacaktr.
deal alan enerji kayplarnn drlmesi ve sv ak sisteminin fiyatnn arttrlmasdr.
Maksat, birok durumlarda (hatta byk tesisatlarda bile) mhendislik tecrbelerine dayanan
ok ekonomik sistem tasarm hesaplarna teebbs edilmez, gemi tecrbelerden
yararlanarak pratik kurallardan yararlanlr. Bununla birlikte en ekonomik olarak tasarlanan

*
Bu durum aadaki ilemlerle grlebilir;
Enerji = m.g.H = m.9,81.10 = m.9,81 (J)
Scaklk art = m.c
p
.AT
Su iin c
p
= 4,19 kJ/kgk
C 023 , 0
10 . 19 , 4 mx
81 , 9 mx
T
0
3
= = A
cxvii
sistem tasarmna denecek har bir miktar fazla olabilecek iken enerji maliyetinin artmas
kanlmazdr.

Ak kayplar u yollarla azaltlabilir:
1. Ak hzn drn. nk basma kayplar katmanl (laminer) akta hza eit olarak
deiirken trblansl akta hzn karesiyle orantl deiir. Ak hz bir sistemde hz
drlerek veya verilen bir debi iin boru ap byltlerek drlr.
2. Svnn viskozitesinin drlmesi. Bu genelde pratik bir uygulama deildir. Ancak
fuel-oil gibi viskozitesi ok yksek olan svlarda onlar stmak akkanlklarn
arttrr. Dier btn durumlarda basn kayplarnn drlmesi stma
masraflarndan ucuza gelecektir.
3. Girdap ve trblanslarn en aza indirilmesi. Bu, boru ve elemanlarnda keskin
kelerden, ani kesit deiimlerinden przl i yzeylerden kanmak suretiyle
dikkatli sistem tasarmyla salanabilir. Buna ramen, standart boru ve balant
elemanlarnn kullanlmas ekonomik olacaksa bunlar basn kayplarn en aza
indirecek ekilde semek gerekir.

11.3 BORULARDA AKI KAYIPLARI
Borularda ak kayplarn hesaplamak iin en kullanl formllerden biri Darcy-
Weisbach denklemidir (Darcy eitlii olarak da bilinir).
g
u
d
L
f H
L
2
. .
2
= (11.1)
Burada;
H
L
= basma kayb (m akkan ak)
L = borunun uzunluu (m)
u = ortalama anma ak hz (m/s)
g = yer ekim ivmesi (m/s
2
)
f = boyutsuz srtnme faktr

rnek 11.1
Uzunluu 1km, ap 100mm olan borudan 20 L/s su gemesi durumunda basma
ykseklii kaybn ve bylece basn kayplarn hesaplaynz. Srtnme faktr 0,02 kabul
edilecektir.
zm:
lk olarak anma hz u hesaplanr:
s / m 55 , 2
4
1 , 0
.
10 . 20
A
V
u
2
3
.
=
t
= =

11.1 formlnde yerine konursa;
cxviii

. bulunur kPa 648 P
) Pa ( 1 , 66 . 81 , 9 . 10 P
H . g . P
g
P
hp H
; olduundan kayb basn bir kayb ykseklik basma
m 1 , 66 H
81 , 9 . 2
55 , 2
.
1 , 0
1000
. 02 , 0 H
3
L
L
L
2
L
=
=
=

= =
=
=

rnek 11.2
rnek 11.1de verilen boru iin ak hzlarna kar basma ykseklii kayplarn bir
grafik halinde, anma ak hz 0 ve 5m/s aralnda 1m/slik admlarla iziniz. Srtnme
kaybn sabit kabul ediniz.
zm:
Darcy eitliinden;
2
L
2
L
2
L
u 19 , 10 H
81 , 9 . 2
u
.
1 , 0
1000
. 02 , 0 H
g 2
u
.
d
L
. f H
=
=
=

imdi yukardaki formle hzlar koyarak basma kayplarn hesaplayabiliriz.
u (m/s) 0 1 2 3 4 5
H
L
(m) 0 10,2 40,8 91,7 163 255

Bu noktalar ekil 11.1de izilmitir. Bu elbette bir paraboldr, nk srtnme kayb
sabit kabul edildiinden, basma kayplar hzn karesiyle deiir. Bylelikle uzun borularda
yksek ak hzlarndan kanmak gerektiini grmekteyiz ve kk bir hz azalmasnda
(rnek olarak 5m/sden 4m/sye azalmasnda) basma kayplarnda ok nemli bir azalma
olmaktadr(255mden 163mye der).
cxix

ekil 11.1

11.4 SRTNME FAKTRNN HESAPLANMASI
rnek 11.2de srtnme faktr sabit kabul edilmiti. Pratikte buna ramen srtnme
faktrndeki art bilinmez ve ak hzlar deitiinden dolay sabit kabul edilemez.
Srtnme kaybnn bulunmas ile ilgili birok kartlar ve diyagramlar bulunmaktadr. Fakat
ekil 11.2de gsterilen Moody diyagram ok geni kullanma sahiptir.
Moody diyagram aslnda srtnme faktr (sol y ekseninde) ve Reynolds says(x
ekseninde)nn logoritmik lekte izimidir. Sa taraftaki y ekseni u ekilde tanmlanan bal
przllk deerini verir:
) d ( ap boru
) ( przllk mutlak
) ( przllk Bal
R
c
= c
Mutlak przllk yzeydeki girinti kntlarn ortalama yksekliidir ve borunun
malzemesine ve retim yntemine bal olarak deimektedir. Tipik mutlak przllk
deerleri Moody diyagram iinde gsterilmitir. Ekstruzyonla retilen (demir d) borular,
cam ve plastik borular ok hassas yzeye sahiptir ve tamamen srtnmesiz olarak kabul
edilebilir. En dk srtnme faktr (verilen bir Reynolds says ile) en aadaki eri
przsz borular gstermektedir.
cxx
Reynolds says 2000n altnda ise ak katmanl (laminer)dr. Katmanl akta srtnme
faktr, przllkten bamsz olarak sadece Reynolds saysna baldr(7.12. ksmna
bakn). Bu, diyagramn sol tarafnda aaya doru dz bir izgi olarak gsterilmitir. Sadece
katmanl ak iin;
f = 64/Re
Bu deer Reynolds says 2000 ile 4000 arasnda olduundan ak kararsz bir blgededir
ve diyagram kullanlamaz.
Reynolds says arttnda ak tedirgin (trblansl) olmaya balar. Diyagramda saa
yatay olarak tamamen trblansl blgeye gelindiinde, srtnme faktr Reynolds
saysndan bamsz hale gelir. Bu blge diyagramda kesikli izgiler halinde ayrlmtr.
Sadece bu blge iin srtnme faktr hzn deimesi ile deimez ve basma kayplar erisi
doru bir parabol olacaktr.

rnek 11.3
Viskozitesi 0,06 Pa.s olan ya (BY=0,9), 120mm apnda, 100m uzunluunda dkme
demir bir boru iinden akmaktadr. Basma kayplarn su hzlar iin hesaplaynz.
a) 1m/s b) 3m/s c) 10m/s
zm:
Moody diyagramndan mutlak przllk c = 0,25mm (dkme demir)
0021 , 0
120
25 , 0
d
R
= =
c
= c
a) u = 1m/s
m 51 , 1 H
81 , 9 . 2
1
.
12 , 0
100
. 0356 , 0 H
g 2
u
.
d
L
. f H
; ak kullanlar forml deki ' 1 . 11
0356 , 0
1800
64
Re
64
f olduundan katmanl Ak
1800
06 , 0
900 . 12 , 0 . 1 . d . u
Re
L
2
L
2
L
=
=
=
= = =
= =
=
121

ekil 11.2 Moody diyagram
i
b) u = 3m/s
m 1 , 15 H
81 , 9 . 2
3
.
12 , 0
100
. 0395 , 0 H
; konulursa yerine formlnde 1 . 11
. bulunur 0395 , 0 f iin 0021 , 0 przllk bal ve 5400 Re ak kullanlar diyagram Moody
5400 Re
06 , 0
900 . 12 , 0 . 3 . d . u
Re
L
2
L
=
=
= = =
=
=
=

c) u=10m/s
m 132 H
81 , 9 . 2
10
.
12 , 0
100
. 031 , 0 H
; konulursa yerine formlnde 1 . 11
. bulunur 031 , 0 f iin 0021 , 0 przllk bal ve 10 . 18 Re da diyagramn Moody
10 . 18 Re
06 , 0
900 . 12 , 0 . 18 . d . u
Re
L
2
L
3
3
=
=
= = =
=
=
=

Bu basma kayplar elbette ok yksek olduundan pratik deildir. P=.g.h
p
olduundan
boru boyunca basn dmesi 900.9,81.132 = 1,165 MPa olacaktr. Bu ak bir durum
olduundan mhendisler basma kayplarn drmek iin boru aplarn byterek ak
hzlarn drmelidirler. Ayrca dkme demir yerine daha przsz yzeye sahip elik boru
veya ekme demir boru kullanlarak basma kayplarn azaltabilirler.

11.5 BALANTI ELEMANLARINDAK BASMA KAYIPLARI
Balant elemanlarndaki basma kayplar sklkla ikincil kayplar olarak adlandrlrsa
da yanl kullanm olduunda balant elemanlarndan kaynaklanan basma kayplar borularn
kendisinden kaynaklanan kayplar geebilir.
Balant elemanlarndaki kayplarn hesaplanmasnda eitli yntemler kullanlabilir, en
yaygn ve geni kullanm K faktr yntemidir. K faktr 11.2 eitliinde
tanmlanmaktadr.
g 2
u
. K H
2
L
= (11.2)
Burada;
H
L
= balant elemanlarndaki basma kayplar (m akkan ak)
u = ortalama veya anma ak hz (m/s)
g = yer ekim ivmesi (m/s
2
)
ii
K = boyutsuz balant kayp faktr
K deerinin bulunmas iin birok tablo ve diyagramlar elde edilebilir ki o pratikte
unlara baldr:
1. Balant elemannn malzemesi ve retim yntemi
2. Balant elemannn boyutu
3. Akkann doas (durumu) (karakteri)
Buna ramen K faktrnn hesabnda yksek hassasiyet gerektirmeyen durumlar iin
Tablo 11.1deki ortalama deerleri birok durumlarda kullanlabilir.

Notlar:
1. Ani duraklama ve genilemelerde K faktr giri A
1
yzeyi ile k A
2
yzeyi
oranna baldr. Ani genileme durumunda Tablo 11.1 K faktrn belirlemek iin
basit bir forml verilmitir. Ani daralma durumunda ayn forml kullanlmaz ve K
deeri tablodan uygun olan oranna gre seilir.
2. ayet bir boru tank veya depoya balanyorsa, A
1
/A
2
oran sfr alnabilir. Bundan
dolay K=1 alnr. Bir tank veya depodan bir boruya girite A
2
/A
1
oran sfr alnabilir,
bylece K=0,5 alnr.
3. Yava daralmalar iin, gittike incelen veya iyi yuvarlatlm geilerde basma kayb
ihmal edilebilir. Kademeli genilemelerde K faktr duvarn eimine baldr. ayet
a 50
0
yi aarsa etkisi ani genileme gibi olur ve K=1 alnabilir. ayet a ok keskin
ise ve 10
0
nin altnda ise basma kayplar ihmal edilebilir ve K = 0 alnabilir.
4. Vana iin K faktr (ve ayrca basma kayb) valfin alma oranna baldr. Valf
tamamen kapal olduunda K faktr sonsuz olduunda valfle tamamen basma kayb
vardr(ak olmaz). Tam ak olan bir sistemde valf norma olarak tamamen aktr.
Buna ramen, tasarm mhendisleri valfleri seerken ayar emniyeti salamak zere
veya ak olarak dikkate alrlar. Baz durumlarda ksma kontroln nemli bir
parasdr, sv ak sistemini tasarlarken dk bir ksma gerekebilir.
5. Sabit boru aplarnda uygun boyutlu balant elemanlar kullanlabilir. u hz btn
balant elemanlarnda sabit kabul edilir. Bylece toplam K faktr btn balant
elemanlarnn K deerlerinin toplam olarak alnabilir. Bu durum rnek 11.4te
aklanmaktadr.

iii
TABLO 11.1 Balant elemanlar iin tipik K faktrleri

BALANTI ELEMANI K FAKTR
U dn (kapal) 2.2
Standart 45
0
dirsek 0.4
Standart 90
0
dirsek 0.9
Uzun radyusl (geni) 90
0
dirsek 0.6
Dili birletirme (nyon) 0.05
T (ak hat boyunca)
T (ak yan taraftan)
0.4
1.8
Ani genileme (1-A1/A2)
2
Ani daralma (A2/A1) 0
0.1
0.3
0.5
0.7
0.9
0.5
0.4
0.45
0.3
0.2
0.08
Yava daralma hmal edilebilir
Yava genileme, aya bal >50
0

40
0

30
0

20
0

10
0
1.0
0.9
0.7
0.4
0.15
Srgl (iber) vana, (konumu) tam ak
ak
ak
ak
0.2
0.9
5.0
24
Stop (diskli) vana, (konumu) tam ak
ak
ak
ak
10.0
11.0
12.5
50.0
Klapeli valf, filtreli (mafsall)
(kaldrmal)
2.0
10.0
ek valf (klape), (mafsall)
(bilyal)
(kaldrmal)
2.5
4.0
15.0

rnek 11.4
Bir sistemde su 60m yksee 100mm apl galvanizli elik boru ile pompalanmakta ve
aadaki balant elemanlar bulunmaktadr:
1 adet klapeli valf ve pislik tutucu
4 adet standart 90
0
dirsek
4 adet dili nyon
2 adet kapama valfi
1 adet ani genileme (basnl tanka)
iv
Kapama valfi yarm ak konumda iken 20 L/s debide sistemdeki basma kayplarn
hesaplaynz. Suyun viskozitesini 0,9.10
-3
Pa.s kabul edin.
zm:
lk olarak u hz hesaplanr.
5
3
3
2
3
.
10 . 83 , 2
10 . 9 , 0
10 . 1 , 0 . 55 , 2 . d . u
Re
; ilir hesaplanab says ynolds Re Bylece
s / m 55 , 2
4
1 , 0
.
10 . 20
A
V
u
= =
=
=
t
= =

Boru Moody diyagramnda (ekil 11.2) c
(galvanizli dkm)
= 0,15mm alnr. Bylece bal
przllk c=0,15/100=0,0015
Diyagramdan; f = 0,0225
11.1deki Darcy forml kullanlarak;
m 47 , 4 H
81 , 9 . 2
55 , 2
.
1 , 0
60
. 0225 , 0 H
g 2
u
.
d
L
. f H
L
2
L
2
L
=
=
=

Balant Elemanlar
Tablo 11.1 kullanlarak;
Balant Says K Faktr Toplam K
Faktr
Dip vanas 1 2,0 2,0
Dirsek 4 0,9 3,6
nyon 4 0,05 0,2
Srgl vana
1 ak
1 yarm ak
5,0
1,0
5,0
1,0
Genileme 1 1,0 1,0
Toplam 12,0

11.2 forml kullanarak;
m 98 , 3 H
81 , 9 . 2
55 , 2
. 12 H
g 2
u
K H
L
2
L
2
L
=
=
=

v
Sistemdeki toplam basma kayplar, borulardaki ve balant elemanlarndaki basma
kayplarnn toplamdr.
H
(toplam)
= 4,47 + 3,98 = 8,45m

11.6 EDEER UZUNLUK (L
e
)
Bir balant elemann edeer uzunluu, ayn basma kaybn veren dz boru uzunluu
olarak tanmlanr ve ska kullanlr.
g 2
u
K
g 2
u
.
d
e
f
2 2
=

f
d
K e = (11.3)

rnek 11.5
100mm apl tamamen ak ve kresel vanann edeer uzunluunu bulunuz.
zm:
Tablo 11.1den K = 10, 11.3 eitlii kullanlarak;
m 50
02 , 0
1 , 0 . 10
f
d
k e = = =

rnek 11.6
rnek 11.4 edeer uzunluu kullanarak znz.
zm:
K = 12, f = 0,0225, d = 0,1m
) bulunmutu nce daha ( m 45 , 8 H
81 , 9 . 2
55 , 2
.
1 , 0
3 , 113
. 0225 , 0 H
g 2
u
d
f H
m 3 , 113 3 , 53 60 ) toplam (
m 3 , 53
0225 , 0
1 , 0 . 12
e
L
2
L
2
L
=
=
=
= + =
= =

11.1 40m uzunluunda, 50mm apndaki borudan 8 L/s debide sv (BY=0,82) akmas
durumunda basma kayplarn belirleyiniz. Srtnme faktr 0,03 alnabilir. ayet boru yatay
ise giriteki basn 200 kPa olmas durumunda k basncn bulunuz.
20,3m ; 36,7 kPa
vi
11.2 30mm apndan ve 20m uzunluundaki galvanizli bir elik borudan (dinamik
viskozitesi 0,9.10
-3
Pa.s) 3m/sde su tanmaktadr. Aadakileri hesaplaynz.
a) Srtnme faktr
b) Basma kayplar
c) Basn dmesi
a) 0,031 ; b) 9,48m ; c) 93 kPa
11.3 Problem 11.2deki hz 1,5m/sye drerek hesaplamalar tekrarlaynz.
a) 0,0325 ; b) 2,48m ; c) 24,4 kPa
11.4 ap 100mm olan bir elik boru iinden 10 L/s debide, bal younluu 0,9,
kinematik viskozitesi 75.10
-6
m
2
/s olan ya akmaktadr. Aadakileri hesaplaynz.
a) Srtnme faktr
b) Her metre uzunluk iin basma kayb
c) Her metre uzunluk iin basn dmesi
a) 0,038 ; b) 0,031m ; c) 0,275 kPa
11.5 Problem 11.4teki hesaplamalar ak debisini 30 L/sye ykselterek tekrarlaynz.
a) 0,038 ; b) 0,283m ; c) 2,5 kPa
11.6 Bir besleme pompas 750mm apl borudan 500 kPa basnta 1m
3
/s debide su
basmaktadr. Borudaki przllk hesaplandktan yllar sonra 1,5mm olarak llmtr. Ana
hattaki basncn 200 kPann altna dmemesi istenirse gerekli pompalama gcn ve
yer seviyesinde pompalama istasyonu mesafesini hesaplaynz. Suyun maksimum viskozitesi
1,5.10
-6
m
2
/s alnabilir.
300 kw ; 3,69 km
11.7 50mm apl bir boru hatt aadaki balant elemanlarna sahiptir:
1 adet ani daralma (tanktan)
1 adet bilyal ek valf
1 apl kresel vana (ak)
4 adet standart 90
0
dirsek
10 adet nyon birletirme
1 adet ani genileme (tanka)
Bu balant elemanlarndaki basma kayplarn 5 L/s debiye gre hesaplaynz.
6,48m
11.8 Problem 11.7de verilen balant elemanlar iin f = 0,02 kullanarak edeer
uzunluu bulunuz.
49m
11.9 11.7 nolu problemdeki boru hatt 65m uzunluu sahip ekme borudan yaplsayd
verilen ak debisi iin sistemin srtnme faktr ve toplam basma kayb ne olurdu?
Pompalanan svnn kinematik viskozitesi 0,9.10
-6
m
2
/sdir.
0,017 ; 13,8m
vii
11.10 Bir s deitirici 12m uzunluunda 20mm apl ekstrzyon ile retilen retilmi
olup, 10 adet u borusu ve 2 standart dirsek ile seri olarak balanmtr. Is deitiriciden 1,2
L/s debide ya akmas (BY=0,9; viskozitesi 12 cp) durumunda s deitiricideki basma
kayplarn hesaplaynz.
Ayrca s deitiricideki toplam K faktrn bulunuz.
33,8m ; 45,4
11.11 150mm apl, 100m uzunluktaki elik borudan 26,5 L/s debide kerosen (BY=0,78;
dinamik viskozitesi 2 cp) pompalanmaktadr. Sistem 2 srgl vana (ak), 1 ani giri, 1 ani
k, 3 dirsek, 5 nyon birletirme ve salncakl ek valften olumaktadr. Aadakileri
hesaplaynz.
a) Borudaki srtnme faktr
b) Balant elemanlarnn edeer boru uzunluu
c) Toplam basma kayb
d) Kayplardan oluan basn dmeleri
e) Kayplardan oluan akkan gc kayb
a) 0,02 ; b) 55,1 ; c) 2,37m ; d) 18,1 kPa ; e) 480 W
11.12 ap 50mm, uzunluu 30m olan plastik boru 2,5m/s hzda su tamaktadr.
Redksiyon ksm ile 20m boyunda 40mm apl plastik boru balanmaktadr. Aadakileri
hesaplaynz (suyun dinamik viskozitesini 0,9.10
-3
Pa.s aln).
a) 50mm apl ksmdaki basma kaybn
b) 40mm apl ksmdaki basma kaybn
c) Toplam basma kaybn (ani girii, k ve daralmay ihmal ediniz)
a) 3,17m ; b) 6,22m ; c) 10,4m

viii
12
___________________________________________________________________________
__________
POMPALARA GR

12.1 AKIKAN MAKNELER (TURBO MAKNELER)
Akkan makineleri, pompalar ve trbinler olarak iki ana gruba ayrlmaktadr. Pompa
mekanik enerjiyi akkan (hidrolik) enerjiye eviren bir cihaz olarak tanmlanabilir. Trbin ise
tersidir, hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye dntrr. Endstride, pompalar trbinlerden
daha yaygndr. Bununla birlikte pompalarn temel prensipleri trbinler iin de uygulanabilir.
Gerekte enerjinin kesilmesi ve suyun ters akmasna msaade edilmesiyle pompalar trbin
olarak kullanabilir.
Endstriyel pompalar iin mekanik g kayna genellikle dnen bir milden alnr ve bir
kavrama ile hareket verici ile milin balantsn salar. lk hareket verici genellikle bir elektrik
motoru olmakla beraber dnen mil hareketi k veren dier makineler de olabilir.
Kullanlan dier g kaynaklar, dizel veya benzinli motorlar ve gne motorlarn
kapsamaktadr(rzgar trbinleri).

12.2 POMPALARIN SINIFLANDIRILMASI
Pompalar iki ayr grupta snflandrlabilir:
1. Pozitif telemeli pompalar
2. Rotodinamik (trbinli) pompalar

ekil 12.1 Pompalarn Snflandrlmas
pompalar
trbin
li
pozitif
telemel
i
santrifj Karm
a
akl
aksiy
al
pistonlu dnel
krankl
pistonlu
aksiyal
pistonlu
radyal
pistonlu
dili kanatl

lobl
u
gerot
er
vidal
ix
En yaygn anlaya gre pompalar herhangi bir akkan iin kullanlabilir. Bununla
birlikte pratikte pompa terimi sktrlabilen akkanlar (sv) ile ilgilidir. Akkan bir gaz
olduundan pompa fan veya fleyici (ayet basn biraz yksek ise) veya bir
kompresr (basn nemli lde ykseliyorsa) olarak bilinir. Ancak bu kuraln dna
kld durumlarda vardr. rnek olarak bisiklet iin veya otomobil lastii iin pompa ve
pompalama tabirleri kullanlr. Burada bir gaz yeterince sktrldnda pompa terini
hala kullanlmaktadr. rnek olarak vakum kompresrlerine pompa denmektedir.

12.3 POZTF TEMEL POMPALAR
Btn pozitif telemeli pompalar; belli bir akkan giriten itibaren fiziki olarak k
tarafna yani yksek basnca tanmas prensibine gre alrlar. nk pompa odacna
hapsedilen sv, k basncna bal olmakszn milin her devri iin ka atlr. Pratikte i
kayplar (svnn ktan girie dnmesi) k basncnn artmasyla artar, bylelikle ak
debisinde bir azalma oluur.
Pozitif teleme ileminde bu pompalarn debisi mil hzna bal olmasndan dolay,
sklkla debi kontrol iin en iyi metot deiken hzl bir motor kullanmaktr. Buna ramen
baz durumlarda bir piston strokunun deimesi gibi pompann debisini deikenlii kendi
tasarmndan kaynaklanr. Pozitif telemeli pompalarn debisi basma hattn kapatarak kontrol
edilemez, nk pompaya veya birinci hareket vericiye(motor) zarar verebilir. Gerekte, bu
durumun nlenmesi iin birok uygulamalarda pompa iine emniyet valfi taklr.
Pozitif telemeli pompalar, bal olarak kk pompa boyutunda yksek basn fark
salayacak kabiliyettedir ve bylelikle en uygun kullanm yerleri yksek basn dk hacim
uygulamalardr. En byk avantajlar, balangta pompa giriinde sv veya buhar olmas
hazneden svy emmesini etkilemez. Bununla birlikte onlarn imalatlar ok hassas toleransla
yapldndan birok tasarmlarn andrc parack ihtiva eden svlar veya mayiler iin
uygun deildir.
Pozitif telemeli pompalarn tasarm eitleri ok geni yelpazededir.
Buna ramen ekil 1.1de grld gibi iki ana gruba ayrlabilir: Pistonlu ve dnel.

12.3.1 PSTONLU POZTF TELEMEL POMPALAR
Bu pompalar ekil 12.2 de gsterildii gibi iinde pistonun git-gel yapt bir silindirden
oluur. Bu metodun bir eidi de piston yerine kauuk diyafram kullanlr. Bu tasarm piston
ve silindir arasnda gerekli olan kayma hareketine gre byk avantaja sahiptir; bu yntem
andrc paracklar ihtiva eden svlar veya maylar iin onlar uygun hale getirir. Bununla
birlikte diyaframl pompalar bal olarak daha dk basnlar iin uygundurlar.
ekil 12.2 de gsterilen tasarmda, giri ve k hatlarna akkann silindire giri ve
kn kontrol etmek iin supaplar (valfler) taklmtr. Eksenel ve radyal piston
tasarmlarnda dnel valfler kullanlr. Pistonun gelgit ilemi, aksiyal piston tasarmnda slak
levha veya eik eksen kullanlarak veya radyal pistonlu tiplerde bir eksantrik dnel silindir
kullanlarak salanr. Her iki tipte de silindirlerin teleme stroku deiebilir ve bylelikle
dengeleme mekanizmas otomatik olarak yaplr. ktaki basn yeterli olduunda teleme
hareketi kademeli olarak sfra doru gelir, dolaysyla tasarm basncna ulalr. Bu birinci
hareket vericinin g akn dzenler ve ar yklenmeyi nler.

x

ekil 12.2. Bir pistonlu pompann almas

12.3.2 DNEL POZTF TELEMEL POMPALAR
Bu pompalarda git-gel hareketi yapan piston yoktur ve bylelikle emme ve basma
arasndaki sv akn dzenleyen emme ve basma supaplarna da ihtiya yoktur. Buna
ramen bu pompalarda szdrmazlk ok nemlidir. Bunun iin ok hassas aralklar kullanlr.
Yksek basnlara pistonlu pompalar kadar uygun deildirler ve basn fark arttka bu
pompalarda da i kayplar artar, verim der.
Pompalama ileminin baarlmas iin birok zeki tasarmlar mevcuttur. ekil 12.3te
gsterilen dili tipte di aralarndaki akkan giriten ka doru dililerin evresinden
tanr.
Kanatl pompalarda, akkan bir rotor zerindeki yarklara takl olan hareketli kanatlar
arasnda tanr. Loblu (yuvarlak ulu) pompalarda dili pompalarla ayn prensibi kullanr
fakat loblar birbirine temas etmez, aralklar ok incedir ve loblar dtan birbiri zerinde
alan dililerin bir uzants olarak tahrik edilir.
ten dili (geroter) pompalar, daha byk dileri olan bir diliye benzer bir iten dili
kullanlr. ten dili kendi zerinde eksantrik olarak balanm dileri daha kk olan dier
dili taraftan tahrik edilir. ki elemann birbiri zerinde almas sonucu giri ve k
arasnda hacimsel deiim nedeniyle pompalama ilemi gerekleir. Vidal pompalarda
akkan eksenel olarak vidann temas ynne doru hareketlendirir. Bu tasarm mil zerine
gelecek radyal ykleri ortadan kaldrr, nk rotorda eksantrik ilem yoktur, titreim ve
grltleri olduka azaltr.
xi

ekil 12.3 Dili pompa

12.4 TRBNL (ROTODNAMK) POMPALAR
Trbinli pompalar ana snfa ayrlabilir; santrifj, eksenel (aksiyal) ve kark akl
(helikoidal). Bu tiplerde akkan pozitif olarak tanmaz ancak akkann pompalanmas
hidrodinamik ilemle gerekleir. Baslan sv basma hattndaki bir ksma valfi ile kontrol
edilir, nk basma hatt tamamen kapal olmakszn kalk periyodunun uzatlmas pompaya
zarar vermez. Basma hatt tamamen kapal olursa, mil gc; svnn i enerjisinin scaklk
ykselmesi eklinde artmasna ve ar snma riskine yol aar.
Alternatif olarak basma iin deiken hzl tahrik tipi kullanlabilir. Bu ok verimli fakat
ok pahal bir yntemdir.
Trbinli pompalarn pozitif telemeli pompalar kadar yksek basn retmesi mmkn
deilse de k basnc kademelendirme ile arttrlr. Burada her pompa ark, bir sonraki
pompann arkna datcyla akkan verecek ekilde dzenlenir. Bununla birlikte ayn
debideki pozitif telemeli tiplere gre bu pompa daha ucuz daha basit tasarmldr. Ayrca bu
tipler, mayiler, korozif svlar ve iinde andrc paracklar ihtiva eden svlar iin daha
kullanldr. Bu pompalar kendiliinden emmeye balayamaz ve pompa giriine pompadaki
sv seviyesinin korunmas iin ok valf (klape) veya giri valfi takmak gerekir. Bir giri (dip)
valfi veya ek valf takldnda pompa yalnzca balangta svnn giri hattna kamasn
engeller. Buna ramen pratikte, kk paracklar ek valfin kesiti tamamen kapanmasn
engeller. Bir dier zm pompann tamamen tankn dip ksmnda sv iinde tahrik
edilmesidir. Bir dier alternatif, dalg (sv alt) pompa olmamas durumunda pompa, sv
tank ile bitiik olan dier bir kuru tank iine tesis edilebilir.

xii
12.4.1 SANTRFJ POMPALAR
Santrifj pompalar (isminden de anlald gibi) dairesel bir yol (menzil) iinde dnen
bir cisimde Santrifj kuvveti dourma (oluturma) prensibi kullanrlar. ayet cisim bir sv ise
Santrifj kuvvet, svy d ksma doru srkleyecek ve basn artna neden olacaktr.
Santrifj pompalarda pervanenin (ark) dnmesi svnn kesin olarak ka
hareketlenmesine neden olur. Sv arktan yksek hzda (ark hz) ayrlr ki o sonra ak
basnc ekline dntrlr. Alternatifi ise difzr olarak tabir edilen bir dizi kanatlarn
pervane etrafna konmasyla dzenlenir. Bu cihaz sv ak hzn dorudan azaltr, fakat biraz
daha pahal olup ok yaygn zm deildir.

ekil 12.4 Santrifj pompa kesiti

Salyangoz tipi bir Santrifj pompann kesit resmi ekil 12.4te gsterilmitir. Bu ekil
ayn zamanda akkan paracklarnn yolunu da gsterir; paracklar arka gre bal,
salyangoza gre de bal (mutlak) hareket yaparlar. Akkann bal hareketi iin pervane
kanatklarnn biimi ve zellikle kanatklarn eimi nemlidir. Kanatklar genellikle,
akkann mutlak hzn azaltmak basnc artrmak iin geriye doru eimli yaplr. Bu
durumda akkan arka gre geriye doru (ters) hareket yolu takip eder. Bununla birlikte
pervanenin dnmesi ile akkana ileri doru hareket (tanjant) verilir ve ileri hz, akkann d
ksmna doru ilerledike artar. Akkann salyangoz iinde spiral yolunu takip etmesine
neden olan mutlak hz bu iki hzn (evresel ve bal hz) rndr.
Akkann yapsna ve basn-debi karakteristiine bal olarak pervane tasarmlarnda
ok farkllklar mevcuttur. Basitletirme ve ekonomi iin ark ak yzeyli yaplabilir. Fakat
bir endstriyel pompalarda kapak kullanlr veya kapal yzl pervane kullanlr. Pervane
tiplerinin yaygn olarak ou tek emmelidir(ekil 12.4de gsterildii gibi). Fakat ift emmeli
tipleri de yaygndr. Pervanenin arknn bymesi, ktaki basncn artmasna neden olur.
Kanatlarn says en az iki (zel uygulamalar iin) fakat daha yaygn olarak alt veya sekiz
kanat kullanlr. Santrifj pompalar olduka geni kademelerde ve malzemelerde imal edilir.
Genel endstriyel maksatlar iin tipik standart boyutlar 50mm emme ve 32mm basma
apndan, 300mm emme ve 300mm basma apna kadar, 125mmden 500mm ark aplarna
kadar elde edilebilir. Salyangoz ve ark iin tipik malzemeler dkme demir ve pirintir. Ana
milin yaygn olarak paslanmaz elikten yaplmas tercih edilir.
xiii

12.4.2 EKSENEL AKILI (PERVANEL) POMPALAR
Eksenel pompalar ekil 12.5te gsterildii gibi bir gvde iinde dnen bir veya bir dizi
arktan oluur. ark akkan eksenel ynde giriten(emme) gvde iinden ka doru
ynlendirir. ark hemen hemen bir pervaneye benzer ve ok sayda dnme ynne doru
eimli kanatlardan oluur. En byk verim iin, alar deimekte dnme merkezden
uzaklatka a kademeli olarak azalmaktadr.
Eksenel akl pompalar akkan yalnzca eksenel ynde hareketlendirecek ekilde
tasarlanmasna ramen pratikte iki faktr etkili olmaktadr:
1. arkn dnmesi sonucunda akkan da dnme hareketi oluur. Bu etkiyi aza indirmek
iin akkann eksenel ynde yeniden ynlendirilmesi iin klavuz kanatlar taklr.
2. Akkann dnmesi kadar merkezka kuvvetler de akkan radyal ynde
hareketlendirir. Bu sebepten dolay ark bir gvde iine taklarak akkan akm
izgilerinin darya ynlenmesini engeller.

ekil 12.5 Eksenel akl pompa

Yukardaki sebeplerden dolay eksenel akl pompalar byk boyutlarda kklerine
gre daha yava hzl arklarla en byk verime ulamaktadr. Eksenel akl pompalar
yalnzca yksek debi ve dk basn art gerektiren uygulamalar iin uygundur. Genel
mhendislik uygulamalar iin geni bir uygulama alan bulamamasna ramen sklkla kk
ykselti ve byk su debisi gerektiren tarmsal uygulamalar iin daha uygundur.
xiv

12.4.3 KARIIK AKILI POMPALAR
Kark akl pompalar, yksek basn-dk debi kademesindeki Santrifj pompalar ve
dk basn-yksek debi kademesindeki eksenel pompalar arasnda alacak ekilde
tasarlanmlardr ve bylelikle orta basn-orta debi uygulamalar iin uygundurlar. ark
akkan hem radyal ynde hem de eksenel ynde ynlendirecek ekilde tasarlanr. ark
knda klavuz kanatlar ile veya raksak koni yardmyla akkann yn eksenel yne
dorultulur. Alternatif olarak Santrifj pompalardaki gibi bir salyangoz kullanlabilir. Bu iki
tip ekil 12.6da gsterilmitir.

ekil 12.6 Kark akl pompalar a) Iraksak koni tipi b) Salyangoz tipi
xv
12.5 ZGL HIZ (Ns)
Herhangi bir pompann teorisinde gerekli basma basncna ulamak iin yeterli
kademelendirme ile herhangi bir uygulamada kullanlabilir. Pratikte her tipin verimli
alabilecei ayr bir alma blgesi vardr. Biz bu blgelerin basn ve debinin bir bilekesi
olarak nasl seildiini greceiz. Bu bir trbinli pompa iin tanmlanan zgl hz olarak
adlandrlan bir say ile aklanabilir.
75 , 0
.
H
V N
Ns = (12.1)
N = arkn dnme hz (d/d)
.
V = Hacimsel ak debisi (L/s). Bu deer yerine bazen (m
3
/d) veya (m
3
/h) kullanlabilir.
H = Her kademedeki basma basnc (m)
zgl hz herhangi bir alma noktasnda hesaplanabilir, ancak o karlatrma iin en
yksek verim noktasnda hesaplanr. Bu yapldnda aadaki uygulanm gerei bulacaz:
Maksimum alma noktasndaki tm benzer arklar ayn zgl hza sahiptirler.
Geometrik benzer arklar tabirinin anlam, arklarn geometrik biimleri benzer. Btn
kltme ve byltme boyutlar benzer orantda olan arklar demektir. Bu kullanl kural
ekil 12.7de gsterildii gibi farkl ark tiplerinin snflandrlmasna yarar.

ekil 12.7 zgl hz ile ark biimlerinin snflandrlmas

xvi
rnek 12.1
Aadaki uygulamalar iin uygun pompay belirleyiniz.
Basma (m) Debi (L/s) Mil hz (d/d)
(a) 2 20 1450
(b) 8 15 1450
(c) 20 12 1450
zm:
531
20
12 1450
H
V N
Ns ) c
1180
8
15 1450
H
V N
Ns ) b
3856
2
20 1450
H
V N
Ns ) a
75 , 0 75 , 0
.
75 , 0 75 , 0
.
75 , 0 75 , 0
.
= = =
= = =
= = =

Grld gibi ekil 12.7ye gre pompalar;
a) kark akl = raksak koni tipi
b) Santrifj = ark, dk giri/k ap kademesindedir
c) Santrifj = ark, orta giri/k ap kademesindedir.

rnek 12.2
Aadaki uygulama iin uygun pompay seiniz.
Basma 50m, debi 5L/s, mil hz 1450 d/d.
zm:
zgl hz hesab;
3856
50
5 1450
H
V N
Ns
75 , 0 75 , 0
.
= = =
ekil 12.7deki en kk deerden daha kk olduu iin Santrifj ark byk
giri/k ap kademesindedir. Bylelikle bir pozitif telemeli pompa veya ok kademeli bir
Santrifj pompa nerilebilir. ayet ok kademeli Santrifj pompa kullanlacak olursa uygun
bir ark profili iin zgl hz 400 civarnda seebiliriz. Buna gre;
m 3 , 16 H
400
5 1450
H
400
H
5 1450
H
V N
Ns
75 , 0
75 , 0 75 , 0
.
=
=
= = =

xvii
ok kademeli pompalarda her kademe eit basnta olacak ekilde tasarlanr. Bylelikle
kademe says; 50/16,3 = 3 bulunur. Sonu olarak kademeli pompa, bu uygulama iin
uygun olabilir.

12.6 KOVUKLAMA (KAVTASYON)
Svlar ani yn deiimlerini takip edemez ve bu durumda akm izgilerinde ayrma
oluur. Bu olay pompann ark boyunca ve pompa kanallarnda mevcuttur. Ani dnlerde
svnn basnc dmeye ok eilim gsterir ve svda zlm bulunan gazlar veya svnn
kendisi buharlama noktasna ular. Bu durum svnn scakl ok artmaya baladnda
oluabilir, fakat normal oda scaklnda ancak basn yeterince dtnde meydana gelir.
Bu oluum ve svdaki kabarck (boluk) meydana gelmesi kovuklama (kavitasyon)
olarak bilinir. Bir pompada kovuklama balamasyla verim der ve seste bir deime olur.
Sesteki bu deime, buhar (gaz) kabarcklarnn yksek basn blgesinden geerken aniden
patlamasyla oluur. Bu ok dalgalar erozyon (andrma) zelliine sahiptir ve pompada
ciddi mekanik hasrlara yol aar. Bylelikle kovuklamadan srekli korunmak gerekir.
Pompann tasarmnda; ani yn veya kesit deiimlerinden kanlmak suretiyle,
przllk veya trblans oluumu azaltlarak kovuklama eilimi olduka azaltlabilir.
Verilen bir pompa tasarmnda kovuklama, pompa giriindeki basn mmkn mertebe
yksek tutularak azaltlabilir veya nlenebilir. Bu sebepten dolay pompa giri ap, k
apndan byk yaplr, bylece giriteki basn kayplar azaltlm olur. Ayrca ksma valfi
asla pompa giriine yerletirilmez. Ancak daima ka yerletirilir. Pompalanan svnn
scakl mmkn olduunca dk tutulmal fakat bunu genelde d artlar (atmosfer,
scaklk) belirlendiinden deitirme yaplamaz.

12.7 POMPA PERFORMANSI LE LGL TANIMLAR
Aadaki terimler pompa performans ile balantl olarak kullanlrlar:
1. Debi (
.
V ): Pompa iinden oluan hacimsel debi, genellikle (L/s) olarak verilir.
2. Basma Ykseklii (H): Pompa tarafndan salanan toplam basma ykseklii. Pratikte
pompa giri ve ktaki, potansiyel ve hz, basn farklar ihmal edilebilir. Bylece
toplam basma ykseklii, basn ykseklii olarak kabul edilebilir.
3. G (P): G, bir pompa iin performans erilerinde kullanldnda giri veya mil
gc anlamnda kullanlr ve (kW) birimindedir.
4. Verim (q): Bir pompann verimi oluturulan akkan gc ile pompa giri gcnn
orandr. Bu aadaki formlle tanmlanr.
gc giri
gc akkan
= q
5. Devir Says (N): Bir pompann devir says milin dakikadaki devir saysdr. Giri gc
salamak iin genellikle asenkron elektrik motorlar kullanldndan, pompaya dorudan
kavrama ile balandndan 50 Hz frekansta yaygn hzlar unlardr: 960d/d (6 kutup), 1450
d/d (4 kutup) veya 2900 d/d (2 kutup).
Bir ok durumlarda pompa mil hzn deitirmek iin dili veya kay-kasnakl
mekanizmalar kullanlr; deiken hzl kontroller dahi kullanlabilir.
xviii
6. Emmedeki Net Pozitif Ykseklik (ENPY): Pompa giriinde kovuklamay nlemek
iin gereken minimum toplam emme yksekliidir. Bu pompa tasarmndaki bir fonksiyondur
ve deneysel olarak belirlenir. Bu ounlukla metre olarak aklanr. Buna ramen mutlak
basn deeri olan kPa olarak aklanr.

rnek 12.3
Bir Santrifj pompann giri flan ap 200mm ve k flan ap 150mm. k flan
tabandan 852mm yukarda ve giri flan tabandan 452mm yksekliktedir. Pompa 25mlik
basma yksekliinde 100 L/s debi vermektedir.
a) Potansiyel basncn toplam basma yksekliine orann,
b) Hz basncnn toplam basma yksekliine orann,
c) Basn yksekliinin toplam yzdesini hesaplaynz.
zm:
a) Potansiyel basn = 852 452 = 400mm = 0,4m
6 , 1 % 100 .
25
4 , 0
oran ne ykseklii basma Toplam = =
b)
5 , 4 % 100 .
25
12 , 1
oran ne ykseklii basma Toplam
m 12 , 1
81 , 9 . 2
182 , 3 662 , 5
fark basn Hz
s / m 66 , 5
15 , 0 . 785 , 0
10 . 100
hz ktaki
s / m 18 , 3
2 , 0 . 785 , 0
10 . 100
hz Giriteki
2
3
2
3
= =
=
=
= =
= =

c) karma ilemi yaplarak basn yzdesi = 100 1,6 4,5 = %93,9

xix
12.8 POZTF TELEMEL POMPALARIN PERFORMANS ERLER
Kaak olmamas halinde pozitif telemeli pompalarda sabit hzda basn-debi erisi
hacimsel verimin basmay etkilememesi durumunda dikey bir doru halinde izilebilir. Buna
ramen pratikte kaaklar ak debisini ekil 12.8de gsterildii gibi basma yksekliine
oranla azaltmaktadr.

ekil 12.8 Pozitif telemeli bir pompa iin sabit hzda basma-debi erisi

Bu grafik pompa hz, hacimsel verimi belirleyen ana faktr olduundan dolay ok
kullanl deildir. Bu yzden pompa verimini, ekil 12.9daki gibi hz temeline dayanan
birok doru ile temsil etmek daha uygundur.

ekil 12.9 Deiken hzda pozitif telemeli bir pompann (dili) verim erisi
xx
12.9 TRBNL POMPALARIN PERFORMANS ERLER
Pozitif telemeli pompalarn tersine olarak trbinli pompalarn basma ykseklii debiye
bal olarak olduka byk deime gsterir.
Pompa dorudan kavrama ile sabit hzl tahrik elemanna balanr. Bylece pompa hz
sabit kalr (veya sabite yakndr). Bu yzden bu pompalarn verimi, genellikle x eksenindeki
debiye karlk sabit pompa hznda izilen erilerle temsil edilir. Santrifj pompalar,
endstride kullanlan trbinli pompalarn en yaygnlar olduundan burada sadece bu tip
pompalarn erileri zerinde duracaz.
Bir Santrifj pompa iin sabit hzda ideal basma-debi erisi bu pompa arknn kanat k
asna baldr(ekil 12.10).
Pratikte teorik erinin eimi iki faktre baldr:
1. ark giriinde ve knda oluan ok kayplar. Bu kayplar tasarmda sfr alnr,
nk girite ve kta ok yoktur.
2. ark yzeyindeki przler ve oluan trblanslar svda karmalara neden olur ve i
enerji artar, bylelikle basma ykseklii azalr. Bu kayplar debinin karesiyle artar. Bu
kayplarn geriye doru eimli ark iin basma-debi erisi ekil 12.11de
gsterilmitir.

ekil 12.10 Bir santrifj pompann kanat alar ile ideal basma-debi erisi

Basma-debi erisinin biimi, ok ve srtnme kayplarnn bal byklne ve
kanatlarn eimine gre ya srekli azalmaktadr veya bir maksimum noktasna kp sonra
azalmaktadr.
Sabit hzda ve su pompalamas durumunda bir santrifj pompann tam performans erisi
ekil 12.12de gsterilmitir.
Bu eriler geriye eimli bir arka ait olup debiye bal olarak srekli azalmaktadr. G
erisi hafife S biiminde srekli ykselir, halbuki performans erisi %66da, 11 L/s debiye
xxi
karlk gelen noktada en yksek deerine ular sonra tekrar der. Verim baz durumlarda
%85in zerine ksa da ticari pompalar iin verim pik noktas %60-%70 arasndaki
kademedir. Emmedeki net pozitif ykseklik (ENYP), su scakl artmamak artyla deniz
seviyesinde debiye bal olarak srekli ykselir.

ekil 12.11 Geriye doru eik kanatl bir santrifj pompann gerek basn-debi erisi

rnek 12.4.
ekil 12.12deki performans erilerini kullanarak basma, g, verim ve ENYP deerlerini
10 L/s debi iin hesaplaynz. BU debideki akkan gcn ve verimi bulunuz.
zm:
Erilerden 10 L/s iin; basma = 16m, g = 2,5 kW, verim = %63, ENYP = 1m bulunur.
) bulunur 63 % diyagramda ( ) 5 , 62 (% 625 , 0
5 , 2
57 , 1
P
P
Verim
) gc giri ( kW 5 , 2 P
kW 57 , 1 W 1570 16 . 81 , 9 . 10 P
) alnabilir s / kg 10 s / L 10 iin olduu su akkan ( H . g . m P , Gc Akkan
s
h
s
h
.
h
= = = q =
=
= = =
= =

ok kayplar
xxii

ekil 12.12 ark ap 336mm, hz 960 d/d, temiz su pompalayan bir santrifj pompann
performans erisi

Trbinli pompalarn performans erileri (ekil 12.12) zel bir ark boyutu ve hzda, zel
bir pompalama svs iin (genellikle oda scaklnda su kullanlr) izilmektedir. ayet sudan
baka bir akkan pompalanyorsa basma, debi ve verim deerlerine dzeltme faktr
uygulamak gerekir. Akkann viskozitesi daha yksek ise dzeltme faktr daha byktr.
Bu ise basma, debi ve verim deerlerini drr. Giri gc P =
.
m g H ve P = p V
formlleri ile viskozitesi yksek svlar iin hesaplanabilir. ou kez bu durumda giri gc,
sudakinden farkl ok farkl olmaz. ayet svnn younluu sudan farkl ise bu basma
yksekliine etki etmez ancak ak debisine ve bylece giri gcne etkisi olur.

xxiii

ekil 12.13 Farkl ark aplarndaki bir santrifj pompann su basmas durumunda
performans erileri

Pompa reticileri normal olarak verilen bir pompa iin ark ap kademelerine sahiptirler.
Her pompa iin performans erilerinin seti, ekil 12.13deki gibi bir sayfa zerinde
gsterilmitir. Sonra reticiler bu eri setini standart motor hzlarna gre ayrca verirler.
Pompalarda en byk ark, en byk verimle alr.

rnek 12.5
ekil 12.13teki performans erilerini kullanarak her ark boyutu iin zgl hz ve
maksimum verim noktasn hesaplaynz.
zm:
Performans erilerinden maksimum verim aadaki gibi alnabilir:
xxiv
ark ap (mm) Basma Ykseklii (m) Debi (L/s)
248 16 10
298 27,5 12,2
336 36 14
372
36
14 1450
H
V N
Ns
422
5 , 27
2 , 12 1450
H
V N
Ns
573
16
10 1450
H
V N
Ns
75 , 0 75 , 0
.
75 , 0 75 , 0
.
75 , 0 75 , 0
.
= = =
= = =
= = =

ark ap bydke zgl hz azalr.

12.10 BENZERLK BAINTILARI (POMPA KANUNLARI)
Pratikte trbinli pompalarn verimi deneylerle bilinebilir. Buna ramen birok durumlarda
hz, ark ap, younluk veya akkan tipi gibi farkl faktrlerin deimesiyle pompa
veriminin deimesini tahmin etmek gerekmektedir. Benzerlik bantlarnn uygulanmasyla
bu deiikliklerin etkisi yaklak olarak tahmin edilebilir. Bu kanunlar sadece geometrik
olarak benzer pompalarla uygulanabilir. rnek olarak btn alar benzeyen ve ayn
kademedeki pompann btn boyutlar kk veya byk snflandrmada olabilir.
Orijinal pompann ilk alma noktasna uyan geometrik benzer pompann alma
noktas uyum noktas olarak adlandrlr. Uyum noktas aadaki benzerlik kanunlarna
uygulanr:
1. Verim ayndr:
g
h
P
P
= q =sbt.
2. zgl hz ayndr:
75 , 0
.
H
V N
Ns = =sbt.
3. Ak katsays benzerdir:
3
.
d . N
V
=sbt.
4. Basma ykseklii katsays benzer:
2 2
d N
H
=sbt.
5. G katsays benzerdir:
5 3
d N
P
=sbt.
Bu kanunlar verilen bir ark ap ile ayn akkan ile;
N
V
.
=sbt. Debi dorudan devir saysna baldr.
2
N
H
=sbt. Basma ykseklii, devir saysnn karesiyle orantl olarak deimektedir.
xxv
3
N
P
=sbt. G, devir saysnn kpyle orantl olarak deimektedir.
Verilen bir devir says ve akkan iin;
3
.
d
V
=sbt. Debi ark apnn kpyle orantl olarak deimektedir.
2
d
H
=sbt. Basma ykseklii ark apnn karesiyle orantl olarak deimektedir.
5
d
P
=sbt. G, ark apnn beinci kuvvetiyle doru orantl olarak deimektedir.
rnek 12.6
Bir santrifj pompa maksimum verimde 1450 d/dda 20m basma ykseklii ve 38 L/s
debide su basmaktadr. Giri gc 9,2kW ve verim %81dir. Bu pompann hz 2900d/dya
karldnda basma ykseklii, debi ve gc hesaplaynz. Verim ve zgl hzn ayn
kaldn gsteriniz.
zm:
Maksimum verim noktas bir karlatrma noktas olduundan benzerlik kanunlar
uygulanabilir. ark ap sabit (ayn) olduundan;
945
80
76 2800
H
V N
Ns
945
20
38 1450
H
V N
Ns
) 81 (% 81 , 0
10 . 6 , 73
80 . 81 , 9 . 76
P
gH m
P
P
Verim
kW 6 , 73
1450
2900
20
N
N
P P . sbt
N
P
m 80
1450
2900
20
N
N
H H . sbt
N
H
s / L 76
1450
2900
38
N
N
V V ise
N
V
N
V
. sbt
N
V
75 , 0 75 , 0
2
.
2 2
2
75 , 0 75 , 0
1
.
1 1
1
3
g
.
g
h
3
3
1
2
1 2
3
2
2
1
2
1 2
2
1
2
.
1
.
2
2
.
2
1
.
1
.
= = =
= = =
= = = =
= |
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
= =
= |
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
= =
= = = = =

rnek 12.7
ekil 12.12deki pompann verim erisinden aadaki deerler alnmtr. Debi 10 L/s,
basma ykseklii 16m, g 2,5kW, verim %63. Bu pompaya geometrik benzeyen 260mm
ark apl, 1450d/dda alan pompann alma noktasn belirleyiniz.
zm:
N
1
=960d/d, d
1
=336mm, V
1
=10 L/s, H
1
=16m, P
1
=2,5kW, q=%63, N
2
=1450d/d,
d
2
=260mm.
xxvi
) 63 (% 63 , 0
10 . 39 , 2
9 , 21 . 81 , 9 . 7
P
gH m
. ilir hesaplanab buradan verim Yeni
kW 39 , 2
336
260
960
1450
5 , 2 P ) akkan ayn ( sbt . sbt
d N
P
m 9 , 21
336
260
960
1450
16
d
d
N
N
H H . sbt
d N
H
s / L 7
336
260
960
1450
10
d
d
N
N
V V . sbt
Nd
V
3
g
.
5 3
2
5 3
2 2
2
1
2
2
1
2
1 2
2 2
3
3
1
2
1
2
.
1
.
2
3
.
= = = q
= |
.
|
\
|
|
.
|
\
|
= = =
= |
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
|
|
.
|
\
|
= =
= |
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
|
|
.
|
\
|
= =

Not: 1. alma artlarnda benzer olduu ispatlanabilir. (Ns=379)
2. Bir dizi performans erisi izilerek pompann yeni karakteristikleri alnabilir.

12.1 Basma ykseklii 12,8m, 1450 d/dda maksimum verimde 15 L/s debi veren bir
santrifj pompann zgl hzn bulunuz.
830
12.2 Maksimum verimde, 1450 d/dda basma ykseklii 24m, debisi 25m
3
/h olan iki
kademeli santrifj pompann zgl hzn belirleyiniz.
593
12.3 Bir santrifj pompa aadaki uygulama iin tasarlanmtr:
Basma ykseklii 40m, debi 9 L/s, devir says 960 d/d. zgl hzn 400 civarnda
alnmas arzu edilirse pompa ka kademeli olmaldr?
3
12.4 Aadaki tablodaki uygulamalar iin uygun tek kademe trbinli pompay ve zgl
hzlar hesaplaynz.

Basma (m) Debi (L/s) Mil hz (d/d)
(a) 2,5 50 2900
(b) 10 50 1450
(c) 10 20 1450
(d) 25 20 960
a) 10300 eksenel akl (pervane tipi); b) 1820 kark akl (salyangoz tipi)
c) 1150 santrifj, dk giri/k ap kademeli; d) 384 santrifj, yksek giri/k ap
kademeli
12.5 ekil 12.14deki pompa 15m basma yksekliinde 25 L/s debi vermektedir.
a) Potansiyel ykseklii,
b) Hz yksekliini,
xxvii
c) Basn yksekliini hesaplaynz.
Ayrca bu alma noktasnda bu basnlarn toplam basnca oranlarn % olarak
hesaplaynz.
a) 0,23m %15 ; b) 0,744m %5 ; c) 14,03m %93,5
12.6 Bir pompada kovuklama (kavitasyon) kavramn tanmlaynz. Pompa tasarmnda
kovuklama eilimini azaltacak iki yntem syleyiniz. Ayrca pompann balantsnda
kovuklama eilimini azaltacak yntemi aklaynz. lave olarak ENPYnin tanmn
yapnz.
12.7 Geriye doru eimli arka sahip pompann teorik performans erisini, srtnme ve
ok kayplarn ve gerek eriyi leksiz olarak iziniz.

ekil 12.14

12.8 ekil 12.12deki performans erisini kullanarak;
a) 15 L/s debi iin basma yksekliini, gc, verimi ve ENPY deerini hesaplaynz.
b) Bu debide akkan gcn ve verimlilii hesaplaynz.
12.9 1.8deki problemi ekil 12.13de 298mm apl ark iin 10 L/s debide tekrarlaynz.
a) 29m, 5,2kW, %55, 1,5m ; b) 2,84kW, %55
12.10 Bir santrifj pompa 960 d/dda 22m basma yksekliinde 20 L/s debi vermektedir.
ark hz 1450d/d olduunda basma yksekliini ve debiyi hesaplaynz.
30,2 L/s ; 50,2m
12.11 Bir santrifj pompann ark ap 220mmdir. Pompa 2900 d/dda 54m basma
yksekliinde 7 L/s debide su basmaktadr. Ayn hzda alan 250mm ark apna sahip
geometrik benzer bir pompann basma yksekliini ve debisini hesaplaynz.
xxviii
10,3 L/s ; 69,7m
12.12 12.11deki problemde verilen alma noktasnda giri gc 5,3kW ve 220mmlik
ark kullanlmaktadr. 250mmlik ark kullanldnda g giriini hesaplaynz. Ayrca her
iki ark iin verimi ve zgl hz hesaplayp bunlarn eit olduklarn gsteriniz.
10,04 kW ; %70 ; 385
12.13 Maksimum verim noktasnda alan bir santrifj pompann ark ap 225mm,
debisi 90 L/s, basma ykseklii 12m ve giri gc 1450 d/dda 14 kWdr. Verimi
hesaplaynz. ayet ayn verim ve ayn basma yksekliinde geometrik benzer ark 2900d/d
ile alrsa ark apn, debiyi ve giri gcn hesaplaynz. Her iki durum iin zgl hzlar
hesaplaynz ve ayn olduklarn gsteriniz.
%75,7 ; 112,5mm ; 22,5 L/s ; 3,5 kW ; 2134

xxix
13
___________________________________________________________________________
__________
POMPA SSTEMLER

13.1 SSTEM BASINCI
Sistem basnc verilen herhangi bir debide sistemin toplam basncdr. Sistem basnc
statik basn ve dinamik basntan oluur.
13.1.1 STATK BASIN
Statik basn, sistem basncnn bir paras olup ak debisine bal deildir. unlar
kapsar;
1. Sv seviyesinde ykselti olarak ortaya kan potansiyel ykseklik
2. Sv basncnda art olarak ortaya kan basn ykseklii
13.1.2 DNAMK BASIN
Dinamik basn, sistem basncnn bir paras olup ak debisine bal olarak deiir.
unlar kapsar:
1. Sv hznn deimesini salayan hz ykseklii. Birok sistemlerde hz ykseklii
ihmal edilebilir.
2. Sistem balant elemanlarnda ve borularda trblans ve srtnme kayplaryla oluan
basn kayplar.

ekil 13.1 Tipik sistem basn erisi
xxx
Dinamik basncn ak debisine bal olarak artmasnn nedeni, sistemdeki toplam
basncn ak debisine bal olarak artmasdr. Genellikle trblansl akta, dinamik basn
yaklak olarak hzn karesiyle doru orantl olarak (parabolik) artmaktadr.
Sistem basnc, genellikle y eksenindeki basnca karlk x ekseninde hacimsel debi ile
izilir. Tipik bir sistem basn erisi ekil 13.1de gsterilmitir.
Toplam sistem basnc Bernoulli eitliinin genel biiminden karlabilir.
k
2
1
2
2
1 2
1 2
k 2
2
2 2
1
2
1 1
H
g 2
u u
h h
g
p p
H
H h
g 2
u
g
p
H h
g 2
u
g
p
+
+ +
=
+ + +
= + + +

H = (p
2
-p
1
/g) + (h
2
h
1
)

+ u
2
2
-u
1
2
/2g + H
L

13.2 SSTEM BASINCININ HESAPLANMASI
Pratikte, sistem basn kayplarnn tam hesab uzun bir ilem gerektirmekte olup,
Reynolds saysna ve hza bal olarak bulunan srtnme kayplarna baldr. Bunun anlam,
her ak debisi iin basn kayplar teorik olarak hzn, Reynolds saysnn ve srtnme
faktrnn (Moody diyagram kullanlarak) doru hesaplanmasdr. Bylelikle verilen her
ak seviyesi iin basn kayplar hesaplanabilir ve toplam sistem basnc belirlenir.
Pompann emme ve basma taraflarndaki hesaplamalar farkl boru aplarndan dolay
karmak ise pompadan itibaren emme ve basma hatlarndaki basn kayplar ayr ayr
hesaplanr.
Bu uzun hesaplama prosedr genellikle garantili deildir. nk srtnme faktr,
Reynolds saysnn byk veya kk olmasna gre deiim gstermektedir. Bylelikle
mutlak przllk ve K faktrleri tam olarak belirlenemez ve boru przllnn erozyon
(anma), yalanma ve kireta oluumu neden ile deimesi sonucu basn kayplar nemli
lde deiebilmektedir. Bu yzden birok pratik uygulamalar iin, her ak seviyesinde ayr
ayr srtnme faktrnn hesaplanmasna gre ortalama ak temeline dayal ortalama
srtnme katsays deerinin kullanlmas tercih edilir. Bu metot rnek 13.1de gsterilmitir.
rnekte boru apnn da batan sonra sabit kald farz edilmitir. ayet aplar farkl kabul
edilirse, basn kayplarnn belirlenmesi iin emme ve basma taraflarnda ayr ayr ilem
yapmak zorunlu olur.

rnek 13.1.
ekil 13.2deki gibi 60 kPa basntaki bir tanka atmosferik tanktan 27
0
Cde su
pompalanmaktadr. 100 mm apnda galvanizli elik borunun emme taraf 2,5m uzunluunda,
basma taraf ise 80m uzunluundadr. Ayrca aadaki balant elemanlar mevcuttur:
Emme taraf: 2 birletirme (nyon), 1 klapeli valf (pislik tutucu ile birlikte), 1 standart
dirsek
toplam
basn
basn
yksekli
i
potansiye
l
ykseklik
hz
yksekli
i
basn

kayb
statik
basn
dinamik basn
xxxi
Basma taraf: 1 konik redksiyon (65-100mm, 20
0
al), 1 kresel vana (yarm ak), 16
birletirme (dili nyon), 2 standart dirsek, 1 kapama valfi (tam ak), 1 ani genileme (tank
giriinde)
Toplam sistem basn kayplarn 0-20 L/s debi iin 5 L/slik admlarla belirleyin. Buna
bal olarak sistem basn erisini iziniz. Srtnme faktr 10 L/slik debi iin sabit kabul
edilebilir. Suyun 27
0
Cdeki dinamik viskozitesi 0,9 cp (0,9.10
-3
Pa.s) alnabilir.

ekil 13.2

zm:
Su, 1den 2ye pompalanmaktadr. Bu noktalar ayn zamanda sistemin snrlarn tarif
eder.
Statik Basn:
m 12 , 6
81 , 9 . 10
10 . 60
g
p p
deiimi ykseklii Basn
3
3
1 2
=

Potansiyel ykseklik deiimi = h
2
-h
1
= 10-1 = 9m
Toplam statik basn = 6,12+9 = 15,12m

Dinamik Basn:
0
81 , 9 . 2
u u
deiimi ykseklik Hz
2
1
2
2
=
= u
1
ve u
2
deerleri sfrdr. nk her iki tanktaki seviye
art sfra yakndr.
xxxii
Balant elemanlarndaki basn kayplar; Ek-1deki tablodan ilgili K faktrleri alnrsa:
Balant Eleman K Faktr Adet Toplam K
Faktr
Klapeli valf 10 1 10
Dili nyon 0,05 18 0,9
Redksiyon (200) 0,4 1 0,4
Kresel vana (yar ak) 12,5 1 12,5
Kapama valfi 0,2 1 0,2
Dirsek 0,9 3 2,7
Ani k 1,0 1 1
Toplam 27,7
g 2
u
7 , 27
g 2
u
K H
2 2
L
= =
Borulardaki basn kayplar:
Moody diyagram (Ek-2) kullanlarak galvanizli elik boru iin mutlak przllk;
c = 0,15mm alnabilir.
d = 100mm olduundan, bal przllk c
R
= c/d = 0,0015 bulunur.
Ortalama ak debisi 10 L/s ise;
5
3
3
2
3
10 . 42 , 1
10 . 9 , 0
10 . 273 , 1 . 1 , 0 d . u .
Re says ynolds Re
s / m 273 , 1
1 , 0 . 785 , 0
10 . 10
A
U
u hz
= =
=
= = =

Moody diyagram kullanlarak Re = 1,42.105 ve c
R
=0,0015 iin f = 0,023 alnr. Darey
eitliinden;
g 2
u
975 , 18 Hs
g 2
u
.
1 , 0
5 , 82
023 , 0 Hs
g 2
u
.
d
L
f Hs
2
2
2
=
=
=

Bylelikle balant elemanlarndaki yerel kayplar ve borulardaki srekli kayplar
toplanrsa;
2
2 2
k
u 38 , 2
g 2
u
7 , 27
g 2
u
975 , 18 H = + =
Biz imdi aada verilen ak seviyeleri iin toplam sistem basnlarn hesaplayabiliriz:
Ak Debisi 0 5 10 15 20
Hz (m/s) 0 0,637 1,273 1,91 2,55
Basn kayb (m) 0 0,97 3,68 8,68 15,48
Statik basn (m) 15,12 15,12 15,12 15,12 15,12
Bu noktalar ile aadaki eri izilebilir:
xxxiii

ekil 13.3 Toplam Sistem Basnc

13.3 POMPA VE SSTEM ARASINDAK DENGE
Daha nce pompa performans erilerinin nasl izildii grlmt. zellikle trbinli
pompalarda basma ykseklii debiye bal olarak srekli deiim gsterir. Bir santrifj
pompada geriye doru eimli kanat olmas durumunda debi arttka basma ykseklii azalr.
Ayrca sistem basncnn debiye bal olarak deitiini ve kayplarn hzn karesiyle
orantl olarak arttndan (trblansl ak) sistem basnc debi arttka artar.
Bylelikle bir sisteme bir pompa yerletirildiinde, sistem basnc ile pompa basncnn
dengelendii noktada alma (hizmet) noktas olarak adlandrlr. Bu denge veya alma
noktas grafik olarak bulunabilir(ekil 13.4).
Bu alma noktas bir kez bulunduunda, debi ve basma ykseklii grafikten okunabilir.
Pompann alma noktas bilindiinde; pompa performans erisinden verimi, gc ve ENPY
deerlerini bulmak mmkndr.
xxxiv

ekil 13.4 Pompa ve sistem erilerinin birlikte izilmesi

rnek 13.2
ekil 12.13te verilen pompann performans erisini ve rnek 13.1deki sistem erisini
kullanarak her ark boyutu iin alma noktasn belirleyiniz. Bylelikle her durum iin gc,
verimi ve ENPY deerini hesaplaynz.
zm:
ekil 13.5te grld gibi sistem basnc ve pompa basn erisi st ste konulursa her
durum iin alma noktas hesaplanabilir.

ark
(mm)
Debi
(L/s)
Basma Ykseklii
(m)
G (kW) Verim (%) ENPY (m)
336 18,9 29 9,3 57 5
298 15,1 24 6,5 54 3
248 7,8 18 3,0 47 1

xxxv

ekil 13.5

13.4 SSTEM N POMPA SEM
Gerekli debi bilindiinde sistem basnc belirlenebilir, fakat pompa performans pompa
seilinceye dek bilinmez. Bylece uygulamada en byk problem sistem iin en iyi pompann
seimidir. En iyi kelimesi yalnzca pompa seiminde en iyi hidrolik verimli pompann
seilmesini ima etmez. Ayrca pompa en ekonomik verimi salamaldr.
Ekonomik pompalama sorunu olduka karmak bir dizi ilemler gerektirir. Bununla
birlikte pompa seiminde genel bir kural olarak alma noktasnn en yksek verimi salayan
debide olmas istenir.
Sistem erisi, alma artlarnn veya kesitin zamanla deimesiyle deiir. Genellikle boru ve balant
elemanlarnda kireta oluur ve i yzey daha przl olmaya balar, buna bal olarak srtnme katsays
artar. Ayrca boru ve balant elemanlarnda (zellikle pislik tutucularda) zamanla kelti oluur. Bu durum valf
kapanmas etkisine benzer, balant elemanlarndaki basn kayplar ve toplam basn artar. Bylece iyi bir
pompa seiminde alma noktas, en yksek verim noktasnn biraz sa tarafnda yer alr. Bundan dolay sistem
basnc herhangi bir nedenle arttnda verim azalmakszn alma noktas sola kayar.
retici kataloglar genellikle, eitli ark boyutlarnda ve hzlarda tatmin edici hizmet
veren eitli pompalarn seimine imkan veren seim kartlarn ihtiva ederler. Son seim
yalnzca sistem erisi, pompa performans erisi zerine izilerek ve mmkn olan her ihtimal
denenmek suretiyle yaplabilir.
xxxvi
Bir pompa srekli almadndan en yksek noktas (pik) ile ortalama hizmet noktas
arasnda bir fark olmas zorundadr. ayet sistemin ak debisi dzensiz deiiyorsa pompa
bunu en yksek debide karlayacak ekilde pompa seimi gerekmektedir. Buna ramen,
birok durumlarda pompa iin yalnzca ortalama ak seviyesi gerekmektedir ve benzeri
durumlarda pompann alma noktas genellikle ok ekonomik olan ortalama debiye
tamamen uyar.

rnek 13.3
nceki rnekte verilen her bir pompa ark iin gnlk ortalama 600m
3
su basmak
artyla pompann gnlk alma maliyetini hesaplaynz. Elektrik motoru dorudan kavrama
(kaplin) ile bal olup alma-durma (on-off) kontrol sistemi kullanlmaktadr. Elektrik fiyat
her kWh iin 15.000TLdir. Bu uygulama iin en uygun pompa arkn seiniz.
zm:
Hesaplamalar aadaki gibi tablolatrlmtr:

ARK API
248 298 336
Ak debisi (L/s) 7,8 15,1 18,9
Gnlk alma saati (h) 21,4 11,04 8,82
Giri gc (kW) 3,0 6,5 9,3
Gnlk enerji (kWh) 64,1 71,7 82,0
Gnlk elektrik creti
(TL)
2,88 3,22 3,69
Grld gibi 248mmlik ark gnlk ortalama debiye yakn bir debiye sahip
olduundan elektrik sarfiyat ynnden dierlerinden daha uygundur.

) debi ortalama ( s / L 94 , 6
24 . 60 . 60
10 . 600
V
3
.
= =

13.5 POMPANIN SSTEMDEK YER
Bir pompa sisteminde pompann yeri olduka nemlidir. ayet mmknse pompa,
kovuklamay nlemek ve kolay emme yapabilmesi iin sv tank seviyesinin altna
yerletirilmelidir. Bununla birlikte, birok durumda bu mmkn deilse pompa sv
seviyesinin zerine yerletirilmelidir.
Pompa sv seviyesinin zerine yerletirildiinde, pompann ilk almasnda svy almas
ve durma annda svy karmamas gereklidir. Genel olarak pompada sv seviyesinin
korunmas iin ek valf veya besleme valfi mevcuttur. Buna ilave olarak pompa giriinde
basnc korumak iin yardmc depolama tank da kullanlr.
Pompa giriindeki basn negatif olduunda veya pompalanan sv scakl ykseldiinde
kovuklamadan korunmak iin emmedeki net pozitif kullanl ykn, ENPYden daha byk
olduu kontrol edilmelidir.
xxxvii
Emmedeki net pozitif kullanl yk; giriteki mutlak basn ile pompalanan svnn
buharlama basnc arasndaki farktr.
g
p p
ENPKY
v i
= (13.1)
ENPKY = Emmedeki net pozitif kullanl yk (m)
p
i
= Pompa giriindeki mutlak basn (Pa)
p
v
= Svnn mutlak buharlama basnc (Pa)
= Svnn younluu (kg/m
3
)
Not: P
mutlak
= P
gsterge
+ P
atm

rnek 13.4
Pompalanan Freon-12nin scakl 25
0
Cdir. Pompa giriindeki gsterge basnc 40
kPadr. Verilen 25
0
C scaklnda ENPKY deerini hesaplaynz.
zm:
p
i (mutlak)
= 101,3 + 40 = 141,3 kPa
p
v
= 123,7 kPa
m 22 , 1
81 , 9 . 1470
10 ). 7 , 123 3 , 141 (
g
p p
ENPKY
3
v i
=
=

rnek 13.5
nceki rnekte ENPY=3m hizmet noktasnda kovuklamay nlemek iin pompa
giriindeki minimum basnc hesaplaynz.
zm:
Kovuklamay nlemek iin ENPKY, ENPY deerinden daha byk olmaldr. Bylelikle
kovuklamay nlemek iin pompa giriindeki basn;
( )
) gsterge ( kPa 7 , 65 p
) mutlak ( kPa 167 p
ise 3 , 43 7 , 123 p
81 , 9 . 1470
10 . 7 , 123 p
3
i
i
i
3
i
=
=
=
<

13.6 EMMEDEK NET POZTF KULLANILI YK (ENPKY) DEERNN HESABI
Bir sistemin tasarmnda, pompa giriindeki basn bilinmez ancak hesaplanabilir. Bu,
sisteme Bernoulli denklemi uygulanarak yaplabilir. ekildeki gibi tipik bir sistem
dnlebilir.
xxxviii

ekil 13.6 Tipik bir pompa giri sistemi

1 ve 2 arasna Bernoulli eitlii uygulanrsa;
k 2
2
2 2
1
2
1 1
H h
g 2
u
g
p
h
g 2
u
g
p
+ + +
= + +

Fakat u
1
= 0(hazne), h
1
= 0(referans), h
1
= h, u
2
= u(giri hatt hz)
Pompa giriindeki basma ykseklii;
k
2
2 1
H h
g 2
u
g
p
g
p
+ + +
(13.2)
Bylece pompa giriindeki mutlak basn hesaplanabilir; p
i
= p
2
+ p
atm

Notlar:
1. ayet hazne atmosfere ak ise p
1
= 0
2. p
1
ve p
2
gsterge basnlardr.

zm 13.6
xxxix
Pompa giriinden 3m aada bulunan atmosferik bir haneden 30
0
Cde su
pompalanmaktadr. Emme hatt hz 2,5m/s ve bu hatta srtnme kayplar 0,6mdir. 30
0
C su
scakl iin buharlama basnc 4,24 kPa olduuna gre ENPKY deerini hesaplaynz.
zm:
Bu durumda atmosferik hazne basnc p
i
=0 olur.
m 98 , 5
81 , 9 . 10
10 ). 24 , 4 86 , 62 (
g
p p
ENPKY
) mutlak ( kPa 86 , 62 p
) gsterge ( kPa 44 , 38 p
6 , 0 3
81 , 9 . 2
5 , 2
81 , 9 . 10
p
H h
g 2
u
g
p
3
3
u i
2
2
2
3
2
k
2
2 2
=
=
=
=
=
=

13.7 SSTEM EMME HATTININ TASARIMI
Kovuklamadan korunmak iin sistem emme hatt tasarmnda dikkatli olmak gerekir.
alma noktasndaki ENPY deerinden daha byk olmal; onlar arasndaki farkn
bykl kovuklama ihtimalini azaltacaktr.
(1) ve (2) eitlikleri birletirilirse;
k
2
v atm 2 v i
H h
g 2
u
g
p p p
g
p p
ENPKY
+
=
=
Bylelikle sistem emme hatlarnn tasarmnda ENPKY deerinin yksek deerde
tutulmas iin aadaki noktalara dikkat edilmelidir:
1. Pompa giriindeki mevcut hazne basnc (p
1
) mmkn olduunca yksek tutulmal.
Birok durumlarda hazne atmosfere ak yaplr ve bylece p
1
=0 olur. Sistem deniz
seviyesinden yksee yerletirildiinde atmosfer basnc (p
atm
) nemli lde azalr.
Bu durum kovuklama ihtimalini arttracaktr.
2. Svnn mutlak doyma basnc (p
v
) mmkn olduunca dk tutulmaldr. Doyma
basnc scaklkla artacandan, zellikle kolay buharlaabilen svlarda scaklk
olabildiince dk tutulmaldr.
3. Emme hattnda sv ak hzn (u) olabildiince dk tutmak gerekir. Bu, emme hatt
apn byk tutmakla salanabilir. Ayrca pompada kovuklama eilimi mevcutsa,
bu eilim, pompa basma hatt valfini ksarak debiyi azaltmak suretiyle giderilebilir.
4. Pompa mmkn olduunca hazne sv seviyesine yakn yerletirilerek emme
ykseklii (h) dk tutulmaldr. Pompa sv seviyesinin altna yerletirilerek emme
ykseklii negatif yaplrsa, bu yalnzca kovuklama problemini azaltmakla kalmaz,
ayrca ilk emme problemini de engeller.
5. Basn kayplarn (H
k
) azaltmak iin emme hatt mmkn olduu mertebe ksa
tutulmal. Bu emme hatt basnc dikkatli tasarlanarak baarlabilir. Aadaki noktalar
gz nnde tutulmaldr:
xl
a) Ksa boru hatt uzunluu
b) Byk boru ap
c) Przsz boru yzeyi
d) Minimum balant eleman (zellikle valfler)
e) Balant elemanlarnn minimum basn kayb oluturacak ekilde seilmesi
(rnek olarak geni dirsek)
f) Borular ve filtreleri basn kayb oluturan tkanmalara, keltilere ve yosunlara
kar korumak amacyla dzenli olarak temizlemek

13.8 EMME VE BASMA HATLARINDA FARKLI APLARDA SSTEM BASINCININ
DEM
rnek 13.1deki incelendiimiz sistemin boru aplar ve srtnme kayplar sabit idi.
Pratikte eme hatt boru ap, basma hattndan daha byk yaplr. Ayrca ak debisinin
deimesiyle srtnme kayplar sabit olarak kalmaz.
imdi emme ve basma hatlarnda farkl aplar olan daha karmak ve her debi iin ayr
srtnme faktr hesab gerektiren bir rnek gstereceiz.

rnek 13.7
rnek 13.1deki problemi, emme hatt ap 100mm ve basma hatt 65mm olmas
durumunda tekrarlaynz. Ayrca 27
0
C scaklkta 3,56 kPa doyma basnc iin her ak
seviyesinde ENPKY deerlerini hesaplaynz.
zm:
Statik basn: Daha nce hesaplanmt = 15,12m
Dinamik basn: Basn kayplar. Emme ve basma hatlarnda ayr ayr boru aplar
kullanldndan basn kayplar da ayr ayr hesaplanacaktr.

BALANTI
ELEMANI
K FAKTR ADET TOPLAM K
FAKTR
Emme
Hatt
Klapeli nyon 10,0 1 10,0
Dili nyon
(birletirme)
0,05 2 0,1
Standart dirsek 0,9 1 0,9
Toplam 11,0
Basma
Hatt
Kresel vana (yar
ak)
12,5 1 12,5
Kapama valfi (ak) 0,2 1 0,2
Dili nyon
(birletirme)
0,05 16 0,8
Standart dirsek 0,9 2 1,8
Ani k 1,0 1 1,0
Toplam 16,3
Not: Pompa k ve boru ayn apta olduklarndan ara paraya ihtiya yoktur.
xli

Boru Boyutlar:
Emme taraf: Uzunluk = 2,5m, ap = 100mm
Basma taraf: Uzunluk = 80m, ap = 65mm
Boru ve Balant Elemanlarnda Basn Kayplar:
( )
( )
2
k
2
2
k
2 2 2
k
u 831 , 0 f 73 , 62 H iin taraf basma ekilde Ayn
u 561 , 0 f 274 , 1
81 , 9 . 2
u
11
1 , 0
5 , 2
f H taraf Emme
g 2
u
K
d
L
f
g 2
u
K
g 2 . d
u . L
f H
+ =
+ =
|
|
.
|
\
|
+ =
|
.
|
\
|
+ = + =

Dier hesaplamalar sonucu aadaki tablo hazrlanmtr:
Ak Debisi (L/s) 0 5 10 15 20
Emme
Hatt
Hz (m/s) 0,637 1,273 1,91 2,55
Reynolds says 7,1.10
4
1,4.10
5
2,1.10
5
2,8.10
5

Srtnme faktr 0,0245 0,023 0,023 0,0225
Basn kayplar (m) 0 0,24 0,96 2,15 3,83
Basma
Hatt
Hz (m/s) 1,51 3,014 4,52 6,03
Reynolds says 1,1.10
5
2,2.10
5
3,3.10
5
4,35.1
0
5

Srtnme faktr 0,027 0,026 0,025 0,025
Basn kayplar (m) 0 5,76 22,37 49,02 87,23
Toplam basn kayb
(emme+basma)
0 6,0 23,33 51,17 91,06
Toplam sistem basnc
(statik basn+basn kayplar)
15,12 21,12 38,45 66,29 106,18

xlii
Notlar:
) hazne 0 p ( H h
g 2
u
g
p
ENPKY
0023 , 0
65
15 , 0
d
0015 , 0
100
15 , 0
d
10 . u 2 , 72
10 . 9 , 0
10 . 065 , 0 ux
Re 10 .
9
u
10 . 9 , 0
10 . 1 , 0 ux
Re
V 3014 , 0
4
065 , 0
.
10 . V
u V 1273 , 0
4
1 , 0
.
10 . V
u
taraf Basma taraf Emme
1 k
2
2
6
3
3
6
3
3
.
2
3
.
.
2
3
.
= =
=
= =
c
= =
c
= = = =
=
t
= =
t
=

Bu durumda h = 2m, u ve H
k
nceki tablodan alnrsa u sonular elde edilir.
Ak Debisi (L/s) 0 5 10 15 20
Pompa giriinde gsterge basnc
(kPa)
-19,62 -22,18 -29,85 -42,54 -60,44
Pompa giriinde mutlak basn
(kPa)
81,68 79,12 71,45 58,76 40,86
Doymu buharn mutlak basnc
(kPa)
3,56 3,56 3,56 3,56 3,80
ENPKY (m) 7,96 7,70 6,92 5,63 3,80
Hesaplanan toplam basn kayplarn ve ENPKY deerlerini ekil 13.7deki izimle
gsterebiliriz.

ekil 13.7

xliii
Not: K faktr Ek-1deki tablodan, srtnme faktr ise Moody diyagramndan
alnabilir. Su iin 30
0
Cde doymu buhar basnc 4,24 kPa(mutlak) ve dinamik viskozitesi
0,9cp (centipoise) (0,9.10
-3
Pa.s) alnabilir.
13.1 Bal younluu 0,9 ve dinamik viskozitesi 0,05 Pa.s olan yalama ya 20 L/s
debide atmosferik basntaki ilem tankndan 50 kPadaki depolama tankna
pompalanmaktadr. Seviye fark 6mdir. Sistem 60mlik 80mm apnda ticari elik borudan
olumu olup u balant elemanlarn kapsamaktadr; 1 ani k, 1 kapama valfi ve kresel
vana (tam ak), 15 dili nyon ve 4 adet standart 90lk dirsek.
Aadakileri hesaplaynz.
a) Statik basn
b) Dinamik basn
c) Toplam sistem basnc
d) Akkan gc
a) 11,7m ; b) 36m ; c) 47,7m ; d) 8,42 kW
13.2 50mm apndaki su besleme hattndan pompa yardmyla bir su haznesinden 8m
ykseklikte ak depolama tankna su baslmaktadr. Boru hatt galvanizli elikten yaplm
olup 100m uzunluundadr. Ayrca su elemanlar kapsamaktadr. 1 adet besleme valfi (filtreli)
3 adet 90 dirsekler (standart), 2 adet kapama valfi (tam ak) 20 nyon (dili) ve 1 adet ani
k. Boru iin srtnme faktr 0,03 alnabilir.
Debi (L/s) 0 1,5 3 4,5 6 7,5
Toplam basma ykseklii
(m)
47 43,5 38 31,5 24 15
Verim (%) 0 23,5 45 59 63 53
Sistem basnc H = 8 + 0,887V
2
(V: hacimsel debi = L/s)
alma noktas iin unlar belirleyiniz:
a) Basma ykseklii ve debi
b) Verim
c) Akkan gc
d) Pompalama gc
a) 29,5m 4,9L/s ; b) %61 ; c)1,42 kW ; d) 2,32 kW

13.3 Problem 13.2deki alma noktas iin Reynolds saysn belirleyiniz. Ayrca
Moody diyagramndan borular iin srtnme faktrn bulunuz ve her durumda 0,03
alnabilecein tespit ediniz. Suyun viskozitesi 1 cp alnabilir.
1,25.10
5
; 0,0275
13.4 Problem 13.2deki kapama valflerinden biri orannda kapal iken sistem basnc H
= 8+1,202V
2
olarak veriliyor. Yeni alma noktas iin;
a) Basma ykseklii ve debiyi
b) Verimi
xliv
c) Akkan gcn
d) Pompa gcn hesaplaynz.
Srtnme faktr 0,03 alnabilir.
a) 32m 4,45L/s ; b) %58,5 ; c) 1,4 kW ; d) 2,39 kW
13.5 Bir basn gstergesi 30
0
C su scakl iin pompa giriinde 20 kPa gstermektedir.
ENPKY deerini belirleyiniz.
7,86m
13.6 Bir santrifj pompa atmosferik bir hazneden 30
0C
de suyu emmekte olup, pompa
girii hazneden 2m yksekliktedir. alma noktas iin giri hattndaki basn kayplar 1,3m
olarak hesaplanmtr ve su hz 2,8m/sdir. Pompa giriindeki basnc ve ENPKY deerini
belirleyiniz. ayet pompann alma noktasnda ENPY deeri 4,2m suyun msaade edilebilir
en byk vakum deeri ne olurdu?
-36,3 kPa ; 6,19m ; 19,5 kPa (vakum)
13.7 Bir santrifj pompa atmosferik bir hazneden 40
0
C scaklkta 150mm apndaki giri
hattndan su emmektedir. alma noktasndaki debi 35L/s ve ENPY deeri 3,5m. Boru iin
srtnme faktr 0,03 ve balant elemanlarnn K deerleri toplam 15,5tir. Pompa girii
hazneden 2m yksekte ve giri hatt uzunluu 3mdir. Pompa giriindeki basnc ve ENPKY
deerini belirleyiniz. Ayrca pompann hazneden msaade edilebilir yksekliini
hesaplaynz. 40
0
Cde su iin buharlama basnc 7,4 kPa (mutlak) alnabilir.
13.8 Buhar kazannda besleme su iin kullanlan bir santrifj pompann performans erisi
ekil 12.13de verilmitir. Pompa suyu pompa giriinden 1,5m alt seviyedeki 10 kPa vakum
altndaki hazneden emmektedir. Su pompa giriinden 5,5m yukar seviyeye 50 kPa basntaki
kazana basmaktadr. Emme hattnda 2m uzunluunda 80mm apnda ticari tip elik boru,
basma hattnda 16m uzunluunda ayn boru kullanlmaktadr.
Emme Hatt: 1 besleme valfi ile filtresi, 2 uzun dirsek, 1 kapama valfi (ak), 4 dili
nyon.
Basma Hatt: 10 dili nyon, 4 uzun dirsek, 1 kresel vana (ak), 2 kapama valfi (ak), 1
gei redksiyon (50-80mm, 30
0
eim al), 1 s deitirici (K=3,5), 1 ani k.
a) Reynolds saysn ve srtnme faktrn,
b) 0, 5, 10, 15, 20 L/slik debiler iin adaki hesaplanm sabit deerleri kullanarak
sistem basncn,
c) 336mm apl ark kullanldnda debi, basma ykseklii ve verimi,
d) alma noktasndaki ENPY ve ENPKY deerlerini hesaplaynz.
e) KWh bana 120 YKuru elektrik fiyatna gre gnlk (24 saat) alma fiyatn
hesaplaynz.
a) 1,77.10
5
0,0193 ; b) 13,12 14,5 18,5 25,1 34,5m
c) 18L/s 31m 9kW %58 ; d) 4m 4,05m ; e) 432 YTL
xlv
EK-1

SEMBOLLERN LSTES

Sembol Anlam Birimi
a ivme m/s
2

A alan m
2

C
d
boaltma katsays --
C
v
Hz katsays --
d ap veya mesafe mm veya m
f srtnme faktr --
F kuvvet N veya kN
g yerekimi ivmesi 9.81 m/s
2
h bir svda serbest yzeye olan dikey ykseklik m
h
p
basn ykseklii m
h
v
hz ykseklii m
H toplam ykseklik m
H
L
toplam basn kayplar m
k atalet yarap m
K balant elemanlar iin kayp katsays --
L uzunluk mm veya m
L
e
bir balant elemannn edeer uzunluu m
m ktle kg
m ktlesel debi kg/s
N dnme hz d/d
N
s
zgl hz --
p gsterge basnc Pa veya kPa
p(atm) atmosfer basnc 101.325 kPa
p
i
pompa giriindeki (mutlak) basn Pa veya kPa
p
v
buhar doyma (mutlak) basnc Pa veya kPa
P g W veya kW
r yarap mm veya m
R
e
Reynolds says --
xlvi
BY bal younluk --
t zaman s
u hz m/s
v zgl hz m
3
/kg
V hacim L veya m
3

V
hacimsel debi L/s veya m

3
/s
W arlk N
x uzaklk m
x serbest yzeyden arlk merkezine olan uzaklk m
y uzaklk m
y serbest yzeyden basn merkezine olan mesafe m

Yunan Sembolleri
c mutlak boru przll mm
c
R
bal boru przll --

akkan younluu kg/m
3

i
gsterilen svnn younluu kg/m
3

u borunun i ap mm veya m
dinamik viskozite Pa.s
v kinematik viskozite m
2
/s
e asal hz rad/s
t moment N.m
u a --
q verim --

xlvii
EK-2

ANA FORMLLERN LSTES

1.1 younluk
V
m
=

1.2 zgl hacim
= = u
1
m
V

1.3 basn
A
F
p =

2.1 bir svda h derinlikteki basn p = g h

3.1 manometre basn fark p
1
p
2
= (
i
- ) g h

4.1 dikey bir yzeydeki kuvvet x . A . g . F =

4.2 basn merkezinin yeri
x
k
x y
2
+ =

4.3 eik yzeydeki kuvvet c = sin . x . A . g . F

5.1 hacimsel debi
.
v = u . A

5.2 ktlesel debi
. .
v . m =

5.3 ktlesel debi
.
m =.A.u

xlviii
5.4 genel durumda sreklilik
2 2 2 1 1 1
2
.
1
.
.
. A . u . A . u
m m
c m
=
=
=

5.5 younluk ihmal edildiinde sreklilik eitlii
2 2 1 1
2 1
A u A u
V V
c V
=
=
=

6.1 impuls-momentum eitlii ) u u ( m F
1 2
.
=

7.1 akkan dilimindeki kuvvet
x
u . A .
F

=

7.2 kinematik viskozite
= u

7.3 Reynolds says
=
u
=
. d . u d . u
Re

8.1 ideal akkanlarda Bernoulli eitlii
2
2
2 2
1
2
1 1
h
g 2
u
g
p
h
g 2
u
g
p
+ +
= + +

8.2 ideal akkanlarda Torielli eitlii gh 2 u
2
=

9.1 akkan gc-genel durumda P =
.
m .g.H

9.2 basn ykseklii halinde akkan gc P = p.
.
V

9.3 hz ykseklii olduunda akkan gc P = .A.u
3

9.4 potansiyel ykseklik durumunda akkan gc P =
.
m .g.h

9.5 bir pompa sisteminin verimi
gc giri
gc akkan
= q

9.6 bir trbin sisteminin verimi
gc akkan
gc k
= q

9.7 pompa olmas halinde ideal akkan
2
2
2 2
1 1
2
1 1
h
g 2
u
g .
p
H h
g 2
u
g .
p
+ +
= + + +

9.8 pompa olmas halinde gerek akkan
2 2
2
2 2
1 1
2
1 1
H h
g 2
u
g .
p
H h
g 2
u
g .
p
+ + +
= + + +

xlix

10.1 Pitot tp
p
gh 2 Cu u =

10.2 Ventri veya orifismetre
2
1
2
p
2 d
.
A
A
1
gh 2
A . C V
|
|
.
|
\
|
=

11.1 borulardaki basn kayplar iin Darcy eitlii
g 2
u
.
d
L
. f H
2
L
=

11.2 balant elemanlarnda basn kayplar
g 2
u
. K H
2
L
=

11.3 bir balant elemanndaki edeer uzunluk
f
d
K e =

12.1 bir pompann zgl hz
75 , 0
.
H
V N
Ns =

13.1 emmedeki net pozitif kullanl yk
g
p p
ENPKY
v i
=

13.2 pompa giriindeki gsterge basnc
k
2
2 1
H h
g 2
u
g
p
g
p
+ + +

Uygulamalı Akışkanlar Mekaniği - Hüseyin Bulgurcu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Uygulamalı Akışkanlar Mekaniği - Hüseyin Bulgurcu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

i

(ideal akkan) (9.7)

(gerek svlar) (9.8)

= ve diferansiyel manometre kullanlyorsa;

hacimsel debi L/s veya m

You might also like