4 o

KLTR BAKANLII Ziya Gkalp Y aynlar: 7 I. S e r i: 7 *

\

ZYA GKALP

T R K L N ESASLARI

Hazrlayan

Mehmet KAPLAN

B R N C B A S IL I

DEVLET KTAPLARI

MLL ETM BASIMEV STANBUL 1976-

Doumunun 100. ylnda Ziya Gkalpm btn eserierrni hazrlama kurulu : Prof. Dr. Nihat Ntrun (Bakan) Hacettepe niversitesi Sosyoloji Blm Bakan Prof. Dr. Hikmet Tanyu (ye) .Ankara niversitesi retim yesi Kza Karda (ye) Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Dairesi Ba'Kan evket Beysanolu (ye) Avukat-Ziya Gkalp Dem ei Bakan evket Kutkan (ml birliini salamakla grevli) Emekli Edebiyat retmeni Cemalettin Glcan (Raportr) Kltr Bakanl ube Mdr

Kltr Bakanlnn 27/1/1976 tarih ve 111 sayl kararyle birinci deia 30.000 adet baslmtr.

r
1969da yaynlanmasna balanp ksa zaman ie risinde 66 says karlan 1000 Temel Eser serisine, kald yerden ayn hz ve inanla yeniden balyoruz. Devlet eliyle tek mill kltr serisi ni tekil ede 1000 Temel Eserin, her kyde kurulacak bir kitapl mey- ; dana getirmesi esas alnmtr. 1000 Temel Eser , ok \ ksa bir sre aydn evrelerimizin fikr ihtiyacn kar lam, hemen her says yaynndan sonra tkenmi, bir ok saysnn yeniden baslmasna zaruret hsl olmu tur. Bakanlmz, bugnk, fikir ve inan buhrann ya ratma gayretleri karsnda, mill ve fikr ihtiyalarm- \ za cevap tekil etmk zere, Mill Kltr Yaynlar , iini, mill birlik- ve ykseliimizin hayat temel dvas olarak daha ihatal surette ele almaa karar vermitirok zengin ve ok ynl olan mill kltr ve sanatmzn gemiini ve hlini ileyip yaymak ve ge leceini hazrlamak; Trk halkn, Trk genliini, Trk ocuklarn her trl bozguncu cereyanlardan, eitli zararl yaynlarn tesirinden kurtarmak ve korumak ze re, her kitle ve seviyeye hitap eden deiik kitap seri leri ve muhtelif dergiler yaynlanacaktr. Bu cidd ya ynlar, mill kltrmzn ve ayn zamanda objektif ilmin mahsul olan bilgileri ve fikirleri milletimize su nacak, umum efkrmzn konular ve meseleler zerin- ; de kendi hkm ve kanaatini hsl etmesine ve doru yolu semesine yardmc olacaklardr.
- M edeniyet, am zn teknik icad v e gelim eleri | v e sratli yaylm a imknlar m uvacehesinde bsbtn f beynelm ilel bir m ahiyet kazanrken, kltrler m illetlere

s r .

hs karakterlerini muhafaza etmektedirler ve daima ede-, eklerdir. nk kltrler, milletlere ahsiyetlerini ve ren, onlarn benliini yapan, dier milletler arasndaki yerlerini tayin eden m add ve manev varlk ve deer lerin btn, muhassalas, zdrler.

Mill kltrler ve milletlere has deerler bir mille tin tarihi boyunca yava yava teekkl ederler ve za m an ierisinde onlar, dier milletlerden ayran hususi; yetler olarak belirir ve uur halinde geliirler. Edebi yatta, fikir hayatnda, sanatm her dalnda, folklorda, , velhasl mill kltrn her alannda bu byledir. Milletimizin derin bir mazisi ve bu gemie daya nan kkl ve ok zengin bir kltr vardr. Hedefimiz, j biitn imknlarmz ve gcmzle bu kltr unsurlarn her ynden aratran, inceleyen, ileyen eserleri aziz milletimizin istifadesine sunmak, vatandalarmz, g ven ve iftiharla okuyacaklar bir mill kltr kitaplna sahip klmaktrRfk DANIMAN

Kltr Bakam

 N S Z B ir i m p a r a t o r l u k c o r a f y a s n n b i r d o u (D iy a rb a k r) e h r i n d e ( 1 8 7 6 y l n n 23 M a r t m d a ) d o u p , b i r b a t u c u n d a ( S e l n i k d e ) f i k ir d n y a s n a ( 1 9 1 1 d e ) G k a l p a d y l a k a t l a r a k , T r k i y e y i v e b t n T r k l e r i m e f k r e a t e i y le s t a n b y k m r i d i , d o u m u n u n 1 0 0 . y l n d a b t n e s e r le r in i y a y m l a m a n n g u r u r u v e titizlii i in d e , m i n n e t v e r a h m e t l e a n y o ru z. G k a l p , 4 8 y llk k s a s r e l i m r i i n d e o k r e n k l i v e c e p h e l i a h s i y e t i ile m e f k r e c i b i r a i r o l a r a k T r k v e T r k l 4 ile g e t i r e n , d r s t v e s t s e v i y e d e b i r s iy a s e t v e d e v l e t a d a m o l a r a k m illi y e t il ik f i k r i y a t n y a p a n , b i r i t i m a i y a t m d e r r i s i ( s o s y o lo j i p r o f e s r ) o l a r a k ilgili ilk k r s y k u r m a k s u r e t i y l e m e t o d o l o j i s i n i b a t l l e r i i in d e t a n t a n , b ir m te fe k k ir o la ra k d a T rk l n E saslar n m o d ern m n s i i n d e y o r u m l a y a r a k g e l e c e e k t u t a n , b i r f i k ir v e g n l ad am m zd r. F a z i l e t v e f e r a g a t a b id e s i o l a n h a y a t v e a h s i y e t i d e, b iz z a t r e t i m i n d e b u l u n d u u m e f k r e si gibi, g e l e c e k n e s ille r e r n e k o l a r a k g s t e r i l e c e k o l a n G k a l p , h a z r l k v e t a h li l d evresini h e n z b iti r m i , b i r b y k t e r k i p l e r d e v r i n e g e lm i ^ b u lu n d u u b i r a d a a r a m z d a n a y r l m t r ( 2 5 E k im , 1 9 2 4 ) . B u n u n l a b e r a b e r , Z i y a G k a l p m e s e rle r i, A t a t r k n k u r d u u C u m h u r i y e t te de b a a r y l a u y g u l a n a n b i r o k i n k l p l a r n prensip, i d e a l v e d e e r l e r i y le d o l u d u r . O , d o r u k l a r d a t u t u u p u f k u b a t a n b a a a y d n l a t a n a t e l e r gibi, T r k l n b a r n d a m e f k u re a tein i y a k p ay d n la ta n b ir re h b e rd ir. G k a l p , h a s t a h a y v a n l a r n t e d a v i u s u l l e r i n i n r e t i m in i n y a p l d y e r d e r e n i m g r m e s i n e r a m e n , h a s t a a d a m * m t e d a v i s i n d e f a y d a l o l a c a k m e t o d v e d n c e l e r l e ie k o y u l m u "Ve e s e r l e r i n d e a d a T r k i y e n in so s y a l d e i m e s i ilgili d e e r v e i s t i k a m e t l e r i b a k m n d a n o k m u l l u b i r k l t r s e n te z i t a s l a h a z r l a y a r a k , t a r i h t e k m l izgisi i i n d e T r k c e m i y e t i m in e n te s ir l i d n c e m i h r a k l a r n d a n b ir i o l a r a k k a l m a y b a a rm tr. Z i y a G k a l p , g e r e k t e n y a k n t a r i h im i z in e n t e s ir li v e g l i n s a n l a r n d a n b ir id i r . B u b a k m d a n G k a lp , M o d e r n T r k i y e ' n i n s i y a s v e f ik r g e l i m e le r i e r i s in d e b i r n i r e n g i n o k t a c o l a r a k d e e r i n i k o r u m a k t a d r . Z i r a G k a l p n f ik ir le r i v e d n c e s i n i n y a p s , a k s e t t i r d i i e itlilik le r, T r k i y e n i n g e l i m e i s t i k a m e t i y l e ilgili h e m e n h e m e n h e r e y e k t u t a c a k

m a h i y e t t e d i r . B u b a k m d a n , G k a l p n e s e r l e r i n d e a r Easm? m te f e k k ir h v iy eti, k e n d i a n n f ik riy a tn a k a tk s y n n d e n b i r k o l m u t u r . N i te k im , T r k l e m e k , s l m l a m a k , M u a s r l a n m a k s e n t e z i G k a l p m e s e rid ir . O n u n d n c e l e r i , C u m h u r i y e t d e v r i n i n y a r m yzyl, b o y u n c a y a a r v e n e s i ll e r d e n n e s i l l e r e i n t i k a l e d e r k e n , f i k ir l e r i n i n v e f i k r i y a t n n b a z cfepheleri, b e l k i d e t a r i h a r t l a r m s a i t b u l u n m a d iin, fa z la u z u n m r l k a l a m a m v e y a v a k t i n i t a m a m l a m g r n m i i n d e o la b ilir. B u n u n l a b e r a b e r , O n u n s o s y o l o g h v i y e t i y l e k o y m u o l d u u p r e n s i p l e r v e s o s y a l d e e r h k m l e r i , g e r e k t e n , b u g n n a n l a y i i n d e dek e n d in e h a s k a v i m a n t n n tu ta r l se n tezi o la r a k d ik k a ti e k m e k te ve ta rih te k i y e rin i h ey b etiy le d o ld u rm a k ta d r. G e r i G k a l p m , m ill d e v le ti n t e m e l i s a y d h a l k k l t r n e g i d e r k e n , a y n i c e m i y e t in e s e r i b u l u n a n , o a n a r t l a r n n ic a b b i r e i t t e h z i p e d ilm i e k l i d e m e k o l a n y k s e k O s m a n l K l t r n n r e d d i z m n n d a t a v r ta k n m a s , s i s t e m i n i n b t n l i i n d e o k b y k z a a f o l a r a k d e e r l e n d i r il m e m e lid ir. A n a f i k i r l e r i y l e r e d d e d i lm e z b i r m t e f e k k i r o la n Ziya^ G k a l p a l m a a a k b i r f ik ir a d a m m z o l a r a k , do u m u n u n ?10 0. y l n d a b t n e s e rle r iy le , k e n d i a d a l a r a r a s n d a , o n d a T r k a t a l a r r u h u n u n h u s u s i y e t l e r i n i o r t a y a k o y a n , 'k a h r a m a n c a m e t a n e t v e r u h k u v v e t i n i v e T r k m ill r u h u n u n h a s l e t le rin i g r y o r v e b y lece e s e rle rin d e k i te rk ib in sa la m v e t u t a r l y a p s i in d e , z l b i r m u h t e v a n n te m s ilc ili in i d e y a p m a k t a o l a n b u b y k in s a n n , elli y l d a n b e r i h l s a h a sn d a neden hem ilk , h e m de tek old u u n u d a h a iyi a n l a m ? olu y o ru z. D o u m u n u n 100. y l n d a Ziya^ G k a l p n B t n E s e r le rin iH az rla m a K u ru lu B akan

Prof. Dr. Nihat NRUN

N o t : D r t s e r i h a l i n d e t e r t i p l e n e n Z i y a G k a l p Y a y n l a n a n d a , a s im e tn e m n v e ifa d e b a k m n d a n s a d k k a ln m a s p r e n s ip o la r a k b e n im se n m i o lu p , h u s u siy le iz a fe t v e s f a t te r k ip le r in e g ire n k e lim e le r ile a r u z v e z n i y l e y a z l m i i r l e r d e g e e n k e l i m e l e r d e k i i m l d a , a s lm a . u y g u n e k ild e k o ru n m u , a n c a k a l la n k e lim e le rd e b u n a u y u lm a m tr . Z i y a G k a l p Y a y n l a r n d a * g e n e lli k le , h e r e s e r i n s o n u n d a y a y n d a k i m n y a u y g u n b i r s z l e y e r v e r i l m e k s u r e t i y l e g ere k lfe k a v r a m a k l a m a l a r y a p l m t r . A n c a k b e l l i b i r s z l e g e r e k b u lu n m a y a n y a y m la rd a b u h u su s, d ip n o tla r d a g ste rilm itir.

T R K L N

E S A S L A R I

Bu kitap, (Nazar ksm) ve (Amel ksm) diye ayrlmtr. Nazar ksm, Trkln mahiyetini tetkik edecek, Amel ksm, Trkln program m tespit etmee alacaktr.

BRNC KISIM

T R K L N

M A H Y E T

T R K L N

TA RH

Trkln memleketimizde zuhurundan ev vel, A vrupada Trkle dair iki hareket vcuda gel di. Bunlardan birincisi Franszcada (Turquerie) de nilen (Trkpereslik) dir. Trkiyede yaplan ipekli ve yn dokumalar, hallar, kilimler, iniler, demir ci ve marangoz ileri, mcellitlerin, tezhipcilerin yap tklar teclitler ve tezhipler, mangallar, am danlar ilh. gibi Trk sanatnn eserleri oktan Avrupadaki; nefaisperestlerin dikkatini celbetmiti. Bunlar T rk ' lerin eseri olan bu gzel eyay binlerce liralar s a rfederek toplarlar ve evlerinde bir Trk salonu yahut: Trk odas vcuda getirirlerdi. Bazlar da bunlar: baka milletlere ait bedialarla beraber, biblolar ara snda tehir ederlerdi. Avrupal ressamlarn Trk hayatna dair yap tklar tablolarla, airlerin ve feylesoflarn Trk ah lkn tasvif yolunda yazdklar kitaplar da (Turquerie) dahiline girerdi. Lam artinein, Auguste Comteun, Pierre Lafayettein, li Paann ktibi; bulunan Mismerin, P ierre Lotinin, F arrereins Trkler hakkm daki dostane yazlar bu kabildendir. Avrupadaki bu hareket, tamamiyle Trkiyedeki Trklerin, bedi sanatlarda ve ahlktaki ykseklik lerinin bir tecellisinden ibarettir. Avrupada zuhur eden ikinci harekete de Trkkiyat (Trkoloji) nam verilir. Rusyada, A lm an-

rk l n

esaslari

y a da, M acaristanda, D anim arkada, F ransada, n gilterede birok ilim adam lar eski Trklere, Hunlara ve Mogollara dair tarih ve atikiyat tah arriler yapm aa baladlar. Trklerin pek eski bir millet olduunu, gayet geni b ir sahada yaylm bulundu unu ve muhtelif zam anlarda cihangirane devletler ye yksek medeniyetler vcuda getirdiini meydana koydular. Vaka, bu sonki tetkiklerin mevzuu, T r kiye Trkleri deil, kadm gark Trkleriydi. Fakat, birinci hareket gibi, bu ikinci hareket de memleke timizdeki baz m tefekkirlerin ruhuna tesirsiz kal myordu. Bilhassa, Fransz mverrihlerinden (Deguignes) nin Trklere, H unlara ve Mogollara dair yaz m olduu byk tarihle ngiliz limlerinden (Sir Davids Lomley) in Sultan Selim-i Slise ith af e tti i (Kitab- lm n-Nfi) ismindeki umum Trk sarf, mtefekkirlerim izin ruhunda byk tesirler yapt. Bu ikinci eser, mellifi tarafndan ngilizce yazlmt. B ir mddet sonra, valdesi bu kitab Franszcaya tercme ederek Sultan Mahmuda it h af etti. Bu eserde Trkenin muhtelif ubelerin den baka, T rk medeniyetinden, Trk etnografya sndan ve tarihinden bahsolunuyordu. Sultan Abdlazizin son devirleri ile Sultan Abdlhamidin ilk devirlerinde, stanbul, byk b ir fi k ir hareketine tecelligh olmutu. Burada hem bir Encmen-i Dni teekkle balam, hem de bir D arl-Fnun vcuda gelmiti. Bundan baka, as ker mektepler de yeni bir ruhla ykselmee ba lamt. O zaman bu D arl-Fnunda (Hikmet-i T arih) mderrisi bulunan Ahmed Vefik Paa idi. Ahmed

(
T
rk l n t

Ar Ih !

V eftkgPaa, ecere-i Trkyi, ark Trkesinden s ta ^ y j Trkesine tercm e etti. Bundan baka (Lehe-i Osman) isminde bir Trk kamusu vcuda getirerek, Trkiyedeki Trkenin umum ve b yk Trkenin bir lehesi olduunu ve bundan ^ba ka Trk leheleri bulunduunu aralarnda da m u kayeseler yaparak meydana koydu. Ahmed Vefik Paann bu ilm Trkln den baka, bir de bedi Trkl vard. Evinin btn mobilyalar, kendisinin ve ailesi fertlerinin elbiseleri umumiyetle Trk mamulatndand. H at t, ok sevdii kerimesi Avrupa tarznda bir terlik almak iin ok srar gsterdii halde, (evime Trk m amulatndan baka birey giremez) diyerek bu a r zunun husulne m m anaat gstermiti. Ahmed Ve fik Paann baka bir orjinalitesi de Molierein mudhikelerini Trk detlerine adapte etmesi ve ahs larn isimlerini ve hviyetlerini Trkletirm ek sure tiyle Trkeye nakletmesi ve mill bir sahnede oy natm as idi. D arl-Fnunun bir m derrisi Trkln bu* ilk esaslarm kurarken, asken mekteplerin nazrl nda bulunan pka kahram an Sleyman Paa da, Trkl asker mekteplerine sokmaa alyor du. Sleyman Paann Trklne (Deguignes) nin tarihi messir olm utur diyebiliriz. nk mem leketimizde ilk defa olarak in menbalarna istina den Trk tarihini yazan Sleyman Paa, bu eserin de bilhassa Deguignesyi mehaz edinmitir. Sley m an Paa, (Tarih-i lem) inin medhalinde, bu ese ri niin yazmaa teebbs ettiini izah ederken diyor ki: Asker mekteplerinin nezaretine geince, bu mek

TRKLN ESASLARI

teplere lzm olan kitaplarn tercmesini mutahassslara havale ettim. Fakat, sra tarihe gelince bu nun tercm e tarikiyle yazdrlamayacan dn dm. Avrupada yazlan btn tarih kitaplar ya dinimize, yahut milletimize (Trklmze) ait ifti ralarla doludur. Bu kitaplardan hi birisi tercme edilip de mekteplerimizde okutturulam az. Bu sebebe binaen mekteplerimizde okunacak tarih kitabnn telifini ben zerime aldm. Vcuda getirdiim bu kitapta hakikate m ugayir hi bir sze tesadf olu namayaca gibi, dinimize ve milletimize muhalif M bir sze de rastgelmek imkn yoktur. Avrupa tarihlerindeki Hunlarn in tarihindeki Hiyong-Nular olduunu ve bunlarn Trklerin ilk dedeleri bulunduunu ve Ouz H ann Hiyong-Nu devletinin messisi (Mete) olmas lzm geldiini bi ze ilk defa reten Sleyman Paadr. Sleyman Paa bundan baka Cevdet Paa gibi lisanmzn sarfna dair bir kitap da yazd. F akat bu kitaba Cevdet Paa gibi (Kavaid-i Osmaniye) adm verme di, (Sarf- Trk!) namn verdi. nk lisanmzn Trke olduunu biliyordu. Ve Osmanlca namyle " lisandan mrekkep bir dil olamayacan anla mt. Sleyman Paa, bu husustaki kanaatini, (Talim-i Edebiyat- Osmaniye) namyle bir kitap nere den Recazade Ekrem Beye yazd bir m ektupta aka meydana koydu. Bu m ektupta diyor ki (Os manlI edebiyat) demek doru deildir. Nasl ki lisa nm za Osmanl lisan ve milletimize Osmanl milleti demek de yanltr. nk; (Osmanl) tabiri yalnz devletimizin addr. Milletimizin unvan ise yalnz

TRKLN TARH

Trkdr. Binaenaleyh, lisanmz da Trk lisandr, edebiyatmz da Trk edebiyatdr. Sleyman Paa, asker rdiyelerinde okunmak: zere, (Esma-y Trkiye) adl kitab da, Osmanlcann tesiri altnda Trke kelimelerin unutulmama s maksadyle yazmt. Grlyor ki Trkln ilk babalar Ahmed Vefik Paa ile Sleyman Paadr. Trk Ocaklarnda vesair Trk messeselerde bu iki Trk lk klavuzunun byk ktada resimlerini talik: etmek kadirinaslk icabmdandr. Trkiyede Abdlhamid bu kuds cereyan dur durmaa alrken, Rusyada iki byk Trk ye tiiyordu. Bunlardan birincisi (Mirza Fethali Ahundof) dur ki Azer Trkesinde yazd orijinal mudhikeler btn Avrupa lisanlarna tercme edilmi tir. kincisi (Tercman) gazetesini karan (smail Gaspirinski) dir ki Trklkteki iar (dilde, fi kirde ve ide birlik) idi. Tercman gazetesini imal Trkleri anlad kadar ark Trkleriyle Garp Trkleri de anlard. Btn Trklerin ayn lisanda birle melerinin kabil olduuna bu gazetenin vcudu can l bir delildir. Abdlhamidin son devrinde, stanbulda Trk lk cereyan te k rar uyanmaa balad. Rusyadan stanbula gelen Hseyinzade Al Bey Tbbyede Trklk esaslarm anlatyordu. (Turan) ismindeki manzumesi, Pan-Turanizm mef kuresinin ilk tecellisi idi. Yunan harbi balad s rada, Trk airi Mehmed Emin B e y : Ben bir Trkm, dinim, cinsim uludur msrayle balayan ilk iirini neretti. Bu iki man

TRKLN ESASLARI

zume Trk hayatnda bir inklbn balayacan haber veriyordu. Hseyinzade Ali Bey Rusyadaki milliyet cereyanlarnn tesiriyle Trk olmutu. Bilhassa, daha kolejde iken, Grc genlerinden son derece milliyetperver olan bir arkada ona, milli y et akm alamt. Trk airi Mehmed Em in Beye, Trkl alayan - mumaileyhin beyanatna gre - eyh Cemaleddin-i Efgandir. Msrda (eyh Muhammed Abduh) u, imal Trkleri arasnda (Ziyaeddin bin Fahreddin) i yetitiren bu byk slm mceddidi, Trk vatannda Mehmed Emin Beyi bularak halk lisann da, halk vezninde milliyetperverne iirler yazma sn tavsiye etmiti. Trkln ilk devrinde (Deguignes) ta rih i nin messir olduunu grmtk. kinci devrinde de (Lon Cahun) n (Asya Tarihine Medhal) un vanl kitabnn byk tesiri oldu. Necip Asm Bey birok ilvelerle bu kitabn Trklere ait olan ksm n Trkeye nakletti. Necip Asm Beyin bu kitab lier ta ra fta Trkle dair temayller uyandrd. Ahmed Cevdet Bey (ikdam ) gazetesini, Trkl n bir organ haline koydu. Em rullah Efendi, Veled elebi ve Necip Asm Bey bu Trkln ilk m cahitleriydi. F akat, kdam gazetesi etrafnda toplanan bu Trklerden bilhassa, Fuad Raif Beyin Trkeyi sadeletirm ek hususunda yanl bir nazariyey' takip etmesi, Trklk cereyannn kymetten dmesi ne sebep oldu. Bu yanl nazariye (Tasfiyecilik) fik riydi.

rk l n

t r ih

Tasfiyecilik, lisanmzdan Arap, Acem cezirle rind en gelmi btn kelimeleri kararak, bunlarn .yerine Trk cezrinden domu eski kelimeleri, ya h u t Trk cezrinden yeni edatlarla yaplacak yeni T rk kelimelerini ikame etmekten ibaretti. Bu nazariyenin fiil tatbikatm gstermek zere nerolu nan baz makaleler ve m ektuplar zevk sahibi olan okuyucular tiksindirmee balad. Halk lisanna gemi olan Arab ve Faris kelimeleri, Trkeden karmak, bu lisan en canl kelimelerinden, din, ahl" M, felsef tabirlerinden m ahrum edecekti. Trk cez rinden yeni yaplan kelimeler, sarf kaidelerini here merc edeceinden baka, halk iin ecnebi kelimeler den daha yabanc, daha mehuld. Binaenaleyh, bu hareket lisanmz sadelie, vuzuha doru gtrecek yerde, mulakiyete ve zulmete doru gtryordu. Bundan baka, tabi kelimeleri atarak, onlarn yerine suni kelimeler ikamesine alt iin, hakiki bir lisan yerine suni bir Trk Esperantosu vcuda geti riyordu. Memleketin ihtiyac ise, byle bir yapma Esperantoya deil, bildii ve anlad munis ve gay ri suni kelimelerden mrekkep bir mufahhame vas tasna idi. ite, bu sebepten dolay Ikdam daki tas fiyecilik cereyanndan, fayda yerine m azarrat husule geldi. Bu srada Tbbiyede teekkl eden gizli bir in klp cemiyetinde (Pan - Trkizm, P an -O tto m anizm, Pan - Islmizm) mefkrelerinden hangisi da ha ziyade eniyete muvafk olduu mnakaa edili- / yordu. Bu mnakaa, Avrupadaki ve Msrdaki gen Trklere de intikal ederek bazlar P a n -T rMzm mefkresini, bazlar da Pan - Ottomanizm mef-

TRKLN ESASLARI

kresini kabul etmilerdi. O zaman Msrda kan (Trk) gazetesinde (Ali Kemal), (Osmanl ittih a d) fikrini ileri srerken, Akuraolu Yusuf B ey le Ferid Bey (Trk ittihad) siyasetini tavsiye edi yorlard. Bu srada Hseyinzade Ali Bey stanbuldan ve Aaolu Ahmed Bey P aristen Bakya gelmiler ve orada mcahede iin elele vermilerdi. Topubayef de bunlara iltihak etti. Bu zat orada o za mana kadar hkim bulunan Snnlik ve ilik ihti lflarn izale ederek Trklk ve slmlk cam ialar etrafnda btn Azerbeycanllar toplamaa alt lar. 24 Temmuz inklbndan sonra Trkiyede Os manllk fikri hkim olmutu. Bu esnada, intiara balayan (Trk Demei) mecmuas, gerek bu sebep ten, gerek yine tasfiyecilik cereyanna kaplmasn dan dolay hi bir rabet grmedi. 31 M arttan sonra, Osmanlclk fikri eski n fuzunu kaybetmee balad. Vaktiyle Abdlhamide slm ittihad fikrini vermi olan Alman kayseri b frsattan istifade ederek, Sultan Ahmed meydann da (slm ittihad) namna bir miting yaptrd. Bu gnden itibaren, memleketimizde gizli (ttihad- s lm )-tekilt yaplmaa balad. Gen Trkler Os manlc ve ttihad- slmc olmak zere iki muarz ksma ayrlm aa baladlar. Osmanlclar kozmopo lit, ttihad- slmclar ise ultram onten idiler. H er iki cereyan da memleket iin muzrd. Ben, 1326 kongresinde Selnikte merkez-i umum azalna intihap olunduum srada siyas ahval bu m er kezdeydi.

TRKLN TRH

Bu srada, Selanikte (Gen Kalemler) isminde bir mecmua kyordu. Mecmuann serm uharriri Ali Canip Beyle bir gece Beyaz Kule bahesinde konuuyorduk. Bu gen bana mecmuann lisanda sadelie doru bir inklp yapmaa altn, mer Seyfeddinin bu mcahedede piva olduunu an latt. mer Seyfeddinin lisan hakkmdaki bu fikir leri tamam iyle benim kanaatlerim e tevafuk ediyor du. Genliimde Taklada mahpus olduum sra da, neferlerin mlzm- evvele (evvel mlzm), mlzm- sniye (sni mlzm), Trablus- Garba (Garb Trablusu), Trablus- ama (am Trablusu) demeleri bende u k ati kanaati uyandrmt: Trkeyi slah iin bu lisandan btn Arabi ve Faris kelimeleri deil, umum Arab ve Faris kai deleri atmak. Arab ve Faris kelimelerden de Trkesi olanlar terkederek, Trke bulunmayanlar li sanda ibka etmek. Bu fikre dair baz yazlar yazm isem de, ne rine frsat bulamamtm. Nasl ki Trklk hak knda yaz yazmaa da henz bir frsat elvermemiti. Daha on be yanda iken Ahmed Vefik Paa nm (Lehe-i Osman) si ile Sleyman Paanm (Tarih-i lem) i bende Trklk temayllerini do urmutu. 312 de stanbula geldiim zaman ilk al dm kitap Lon Cahunn T arihi olmutu. Bu ki tap deta P an -T rk izm mefkresini tevik etmek zere yazlm gibidir. O zaman Hseyinzade Ai i Beyle tem as ederek, Trklk hakkmdaki ka naatlerini reniyordum. Hlsa, on yedi-on sekiz seneden beri Trk mil letinin sosyolojisini ve psikolojisini tetkik iin sarf

10

TRKLN ESASLARI

ettiim mesanin m ahsulleri kafam n iinde is tif edilmi duruyordu. B ulan meydana atm ak iin yal nz bir vesilenin zuhuruna ihtiya vard. te, GenKalemlerde mer Seyfeddinin balam olduu mcahede bu vesileyi ihzar etti. F ak at ben lisan mese lesini kfi grmeyerek Trkl btn mcfkreleriyle, btn programyle ortaya atm ak lzm gel diini dndm. Btn bu fikirleri ihtiva eden (Tu ran) manzumesini yazarak Gen Kalemlerde ne rettim . Bu manzume, tam zamannda intiar et miti. nk, Osmanlclktan da, slm ittihatln dan da memleket iin tehlikeler doduunu gren gen ru hlar kurtarc bir m efkre aryorlard. Tu ran manzumesi bu m efkrenin ilk kvlcm idi. Ondan sonra, mtemadiyen bu manzumedeki esas lar erh ve tefsir etmee uratm . T uran manzumesinden sonra, Ahmet Hikmet; Bey (Altn Ordu) makalesini neretti. stanbulda (Trk Yurdu) mecmuasyle (Trk Oca) cemiye ti teekkl etti. Halide Hanm (Yeni Turan) adl romamyle Trkle byk bir kym et verdi. Hamdullah Suphi Bey Trkln faal b ir reisi oldu. simleri yukarda geen yahut gemeyen b tn Trkler, gerek Trk Yurdunda, gerek Trk Ocanda birleerek beraber altlar. Kprlzade Fuad Bey (Trkiyat) sahasnda byk b ir mtebahhir ve lim oldu. lm eserleriyle Trkl* tenvir etti. -Y akup Kadri, Yahya Kemal, Falih Rfk, R efik H alit, R eat N uri Beyler gibi nairler ve O rhan Sey

TRKLN TA ElH l

11

, Faruk Nafiz, Yusuf Ziya, Hikmet Nazm, Vl N urettin Beyler gibi irler yeni Trkeyi gzelle tirdiler. Mfide Ferid Hanm gerek kymetli kitaplaryle, gerek Paristeki yksek konferanslaryle 'Trkln ykselmesine byk him metler sarfetti. Trklk lemi bugn o kadar genilemitir M bu sahada alan sanatkrlarla ilim adamlarnn hepsinin isimlerini saymak ciltlerle kitaplara muh tatr. Yalnz Trk mimarlnda m im ar Kemal Beyi unutm am ak lzmdr. Btn gen m imarlarn Trk olmasnda mumaileyhin byk bir tesiri vardr. Mamafih, Trkle dair btn hareketler ;akm kalacakt, eer Trkleri Trklk mefkresi etrafnda birletirerek byk bir inkraz tehlikesin den kurtarm aa muvaffak olan byk dhi zuhur etmeseydi! Bu byk dhinin ismini sylemee ha cet yok, btn cihan bugn Gazi M ustafa Kemal P aa ismini mukaddes bir kelime addederek her an 'hrmetle anm aktadr. Evvelce Trkiyede, Trk milletinin hi bir mevkii yoktu. Bugn, her hak Trkndr. Bu topraktaki hkim iyet Trk hkimi yetidir, siyasette, harsta, iktisatta hep Trk halk hkimdir. Bu kadar k ati ve byk inklb yapan zat Trkln en byk adamdr. nk; dn mek ve sylemek kolaydr. Fakat, yapmak ve billassa muvaffakiyetle neticelendirmek ok gtr.

12

rk l n

esaslari

2
TRKLK NEDR? Trklk, Trk milletini ykseltmek demek tir. O halde, Trkln mahiyetini anlam ak iin, evvel emirde (millet) ad verilen zmrenin m ahi yetini tayin etmek lzmdr. Millet hakkm daki m uh telif telkkileri tetkik edelim: 1) Irk Trklere gre millet (rk) dem ektir. (Irk) kelimesi esasen mevai fenninin stlahlarm dandr. H er hayvan nevi, terihi vasflar itibariyle birtakm enmuzelere ayrlr. Bu enmuzelere (rk) ad verilir. Mesel, a t nevinin Arap rk, Ingiliz rk, M acar rk adlarn alan, birtakm terihi enmuzeleri vardr. nsanlar arasnda da, eskiden beri, beyaz rk,, siyah rk, sar rk, krmz rk namlaryle drt rk mevcuttur. Bu tasnif, kaba bir tasnif olmakla bera ber, hl kymetini muhafaza etmektedir. Beeriyat ilmi Avrupadaki insanlar kafalarnn gekli ve salaryle ve gzlerinin rengi itibariyle rka ayrm tr: Uzun kafal kumral, uzun kafal es mer, yass kafal. Mamafih, Avrupada hi bir millet, bu enmuzelerden_yalnz birini muhtevi deildir. H er milletin iinde, muhtelif nispetlerde olmak zere bu rka mensup fertler mevcuttur. H att, ayn ailenin iin de, bir karde uzun kafal kumral, dierleri uzun kafal esmer ve yass kafal olabilirler. Vka bir zamanlar, beeriyatlar bu terihi enmuzelerle tima hasletler arasnda bir mna--

TRKLK NEDR

13

sebet bulunduunu iddia ederlerdi. F akat birok lm tenkitlerle ve bilhassa bizzat beeriyatlar ara snda en yksek bir mevkide bulunan (Manouvrier) ismindeki limin, terihi vasflarn tima seciyeler zerinde hi bir tesiri olmadn ispat etmesi, bu eski iddiay tamamiyle rtt. Irkn, bu suretle, tima hasletlerle hi bir mnasebeti kalmaynca, tima seciyelerin mecmuu olan milletle de hi bir mnasebeti kalmamas lzm gelir. O halde milleti baka bir sahada aram ak iktiza eder. 2) Kavm Trkler de milleti (kavim) zm resiyle kartrrlar. Kavim, ayn anadan, ayn babadan remi, ii ne hi yabanc karmam kanda bir zmre' de mektir. Eski cemiyetler, umumiyetle saf ve yabanclar la karm am birer kavim olduklarn iddia ederler di. Halbuki, cemiyetler kablettarih zamanlarda bile, kavmiyete halis deildiler. Muharebelerde esir al ma, kz karma, mcrimlerin kendi cemiyetinden kaarak baka bir cemiyete girmesi, izdivalar, mu haceretler, temsil ve temessl gibi hadiseler daima m illetleri kartrm t. Fransz limlerinderi (Camille Julian) ile (Meillet) en eski zamanlarda bile saf bir kavmin bulunmadn iddia etmektedirler. K ablettarih zamanlarda bile saf bir kavim bulun mazsa tarih devirlerdeki kavm h e rc merclerden sonra, artk saf bir kavmiyet aram ak ayp olmaz m ? Bundan baka sosyoloji ilmine gre fertler dn yaya gelirken (l-itima) olarak gelirler. Yani tim a vicdanlardan hi birini beraberlerinde getir mezler. Mesel lisan, din, ahlk, bedi, siyas, hu

14

TRKLN ESASLARI

kuk, ktisad vicdanlardan hi birini beraber getir mezler,' Bunlarn hepsini sonralar terbiye tarkiyle* cemiyetten alrlar. Demek ki tima hasletler uzv verasetle intikal etmez, yalnz terbiye tarkiyle in tikal eder. O halde, kavm iyetin mill seciye nokta-i nazarndan hi bir rol yok demektir. Kavm safvet, hi bir cemiyette bulunmamakla beraber, eski cemiyetler, kavm iyet mefkresini ta kip ederlerdi. Bunun sebebi din idi. nk, o ce miyetlerde, mabud, cemiyetin ilk ceddinden ibaret ti. Bu mabud, yalnz kendi zrriyetinden bulunan lara mabudluk etmek isterdi. Yabanclarn kendi mabedine girmesini, kendisine yaplacak ibadetlere itirak etmesini, kendi mahkemelerinde kendi ka nunlarna gre muhakeme olunmasn arzu etmezdi., Buna binaen, cemiyetin iine muhtelif (tebenni) yollaryle girmi birok fertler bulunmakla beraber btn cemiyet, yalnz mabudun zrriyetlerinden m rekkep itibar olunurdu. Eski Yunan medinelerinde, kablelislm Araplarda, eski Trklerde, hlsa henz: il devrinde bulunan btn cemiyetlerde u yalanc i kavmiyeti grrz. uras da var ki tima tekmln o m erha lesinde yaayan milletler iin kavmiyet m efkresi ni takip etmek normal bir hareket olduu halde, bugn iinde bultmduumuz merhaleye nisbetle marazdir. nk, o merhalede bulunan cemiyetlerde,, tima tesant yalnz dindalk rabtasndan iba retti. Dindalk kandala istinat edince, tabidir ki,, tima tesandn istinatgh da kandalk olur. Bugnk tima merhalemizde ise, tima te sant, harstaki itirake istinat ediyor. H arsn in

TRKLK NEDR

15

tikal vastas terbiye olduu iin, kandalkla hi bir alkas yoktur. 3) Coraf Trklere gre, millet, ayn lkede oturan ahalilerin mecmuu demektir. Mesel, onlara gre bir ran milleti, b ir svire milleti, bir Bel ika milleti, bir B ritanya milleti vardr. Halbuki ran da Faris, K rt ve Trkten ibaret olmak ze re millet, svirede Alman, Fransz, Italyandan ibaret olmak zere yine millet, Belikada aslen Fransz olan Valonlarla aslen Cermen olan Flam an la r mevcuttur. Byk B ritanya adalarnda ise, Anglo - Sakson, Iskoyal, Galli, rlandalI nam laryle drt millet vardr. Bu muhtelif cemiyetlerin li sanlar ve harslar biri birinden ayr olduu iin, heyet-i mecmualarna (millet) adn vermek do ru deildir. Bazen bir lkede mteaddit milletler olduu gibi, bazen de bir millet mteaddit lkelere dal m bulunur. Mesel, Ouz Trklerine bugn Tr kiyede, Azerbeycanda, ran da, Harezm lkesinde tesadf ederiz. Bu zmrelerin lisanlar ve harslar m terek olduu halde, bunlar ayr milletler telkki etmek doru olabilir mi? 4) Osmanlclara nazaran, millet Osmanl m paratorluunda bulunan btn tebaaya mildir. Halbuki, bir im paratorluun btn tebaasm bir tek millet telkki etmek byk bir hatadan ibaretti. nk, bu halitann iinde mstakil harslara mlik: mteaddit milletler vard. 5) slm ittihatlarna gre, millet btn Ms lm anlarn mecmuu demektir. Aym dinde bulunan.

36

TRKLN ESASLARI

insanlarn mecmuuna (mmet) ad verilir. O halde Mslmanlarn mecmuu da mm ettir. Yalnz lisanda ve harsta m terek olan millet zmresi ise bundan ayr bir eydir. 6) Fertilere gre, millet bir adamn kendisini mensup addettii herhangi bir cemiyettir. Filhaki ka, bir fert, kendisini zahiren u yahut bu cemi yete nispet etmekte h r zanneder. Halbuki fertler de byle bir hrriyet ve istikll yoktur. nk in sandaki ruh duygularla fikirlerden mrekkeptir. Yeni ruhiyatlara gre, hissi hayatm z asildir, fik r hayatm z ona alanmtr. Binaenaleyh, ruhu muzun normal bir halde bulunabilmesi iin, fikirle rimizin hislerimize tamam iyle uygun olmas lzm dr. Fikirleri hislerine tevafuk ve istinat etmeyen bir adam ruhen hastadr. Byle bir adam hayatta mesut olamaz. Mesel hissen dindar olan bir gen kendisini fikren dinsiz telkki ederse, ruhu bir mu vazeneye mlik olabilir mi? phesiz, hayr! Bunun gibi, her fert hisleri vastasyle muayyen bir mil le te mensuptur. Bu millet, o ferdin iinde yaad ve terbiyesini ald cemiyetten ibarettir. nk, bu fert, iinde yaad cemiyetin btn duygularn terbiye1 vastasyle alm, tamam iyle ona benzemitir. O halde bu fert ancak bu cemiyetin iinde ya arsa m esut olabilir. Baka bir cemiyetin iine gi rerse, dasslaya urar, hastalanr, hissen m terek bulunduu cemiyetin iine gitmek iin hasret eker. O halde, bir ferdin, istedii zaman, milliyetini de itirebilmesi, kendi elinde deildir. nk, milliyet de, haric bir eniyettir. nsan milliyetini, cehaletle tanyamamken, sonradan tah arri ve tahkik vasi-

TRKLK NEDR

tasyle kefedebilir. Fakat, bir frkaya girer gibi, srf iradesiyle u yahut bu millete intisap edemez. O halde, millet nedir ?Irk, kavm, coraf, si yas, irad kuvvetlere tefavvuk ve tahakkm edebi lecek baka ne gibi bir rbtam z var? tim aiyat ilmi ispat ediyor ki, bu rabta te r biyede, harsta, yani duygularda itiraktir. nsan en samim, en derun duygularm ilk terbiye zamann da alr. D aha beikte iken, iittii ninnilerle an a dilinin tesiri altnda kalr. Bundan dolaydr ki en ok sevdiimiz lisan ana dilimizdir. Ruhumuza v cut veren btn din, ahlk, bedi duygularmz bu lisan vastasyle alrz. Zaten ruhumuzun itim ai hisleri, bu din, ahlk, bedi duygulardan ibaret deil midir? Bunlar ocukluumuzda hangi cemi yetten almsak, daima o cemiyette yaam ak iste riz. Baka bir cemiyetin iinde daha byk bir re fahla yaamamz mmkn iken, cemiyetimiz iinde ki fakr ona tercih ederiz. nk, dostlar iindeki bu fakirlik, yabanclar arasndaki o refahtan ziya de bizi m esut klar. Zevkimiz, vicdanmz, itiyak larmz, hep iinde yaadmz, terbiyesini ald mz cemiyetindir. Bunlarn aksisadasm ancak o ce m iyet iinde iitebiliriz. Ondan ayrlp da baka bir cemiyete intisap edebilmemiz iin, byk bir mni vardr. Bu mni, ocukluumuzda o cemiyetten alm olduumuz te r biyeyi ruhumuzdan karp atm ann mmkn olma masdr. Bu mmkn olmad iin, eski cemiyet iinde kalmaa mecburuz. Bu ifadelerden anlald ki millet, ne rk, ne kavm, ne coraf, ne siyas, ne de irad bir zm1976 Birinci; Basl, F. 2

18

TRKLN ESASLARI

re deildir. Millet, lisanca, dince, ahlka ve bedii yata m terek olan, yani ayn terbiyeyi alm fertlerden mrekkep bulunan bir zmredir. Trk kyls onu dili dilime uyan, dini dinime uyan di yerek ta rif eder. Filhakika, bir adam kanca m te rek bulunduu insanlardan ziyade, dilde ve dinde m terek bulunduu insanlarla beraber yaam ak ister. nk, nsan ahsiyetimiz, bedenimizde de il, ruhumuzdadr. Madd meziyetlerimiz rkmzdan geliyorsa, manev meziyetlerimiz de terbiyesini al dmz cemiyetten geliyor. (Byk skender) diyor du ki benim hakik babam Filip deil, A ristodur. nk, birincisi maddiyetimin, kincisi maneviyetimin tekevvnne sebep olm utur. nsan iin, maneviyet, maddiyetten mukaddemdir. Bu itibarla m illiyette ecere aranmaz. Yalnz, terbiyenin ve m efkrenin mill olmas aranr. Normal bir insan hangi milletin terbiyesini almsa, ancak onun mefkresine alabilir. nk, m efkre bir vecd menba olduu iindir ki aranr. (Halbuki, terbiyesiyle bym bulunmadmz b ir cemiyetin mefkuresi, ruhum uza asla vecd veremez). Bilkis, terbiyesini alm olduumuz cemiyetin mefkresi ruhumuzu vecdlere garkederek mesut yaamamza sebep olur. Bundan dolaydr ki, insan terbiyesiyle byd cemiyetin mefkresi uruna hayatn feda edebilir. Halbuki, zihnen kendisini nispet ettii yabanc bir cemiyet uruna ufak bir menfaatini bile feda ede mez. Hlsa, insan terbiyece m terek bulunmad bir cemiyet iinde yaarsa bedbaht olur. Bu m -' talaalardan karacamz amel netice udur: Mem leketimizde vaktiyle dedeleri A rnavutlukta n yah ut

TRKLK VE TURANCILIK

19

A rabistandan gelmi miHetdalanmz vardr. Bun lar Trk terbiyesiyle bym ve Trk mefkresine almay itiyat etmi grrsek sair milletdalarmzdan hi tefrik etmemeliyiz. Yalnz saadet za mannda deil, felket zamannda da bizden ayrl m ayanlar nasl milliyetimizden hari telkki edebi liriz. Hususiyle, bunlar arasnda milletimize kar byk fedakrlklar yapm, Trkle byk hiz m etler ifa etm i olanlar varsa, nasl olur da bu fe dakr 'insanlara (siz Trk deilsiniz) diyebiliriz. Filhakika, atlarda ecere aram ak lzmdr, nk btn meziyetleri sevk-i tabiye m stenit ye irs olan hayvanlarda da rkn byk bir ehemmiyeti vardr. nsanlarda rkn tima hasletlere hi bir tesiri olmad iin, ecere aram ak doru deildir. Bunun aksini meslek ittihaz edersek, memleketi mizdeki mnevverlerin ve m cahitlerin birounu feda etmek iktiza edecektir. Bu- hal, ciz olmadn dan (Trkm) diyen her ferdi Trk tanm aktan, yalnz Trkle hyaneti grlenler varsa, cezalan drm aktan baka are yoktur. 3 TRKLK VE TURANCILIK Trklkle Turancln farklarn anlamak iin, (Trk) ve (Turan) zmrelerinin hudutlarn tayin etmek lzmdr. Trk bir milletin addr. Mil let, kendisine mahsus bir harsa mlik olan bir zm re demektir. O halde, Trkn yalnz bir lisan, bir tek hars olabilir.

30

TRKLN ESASLARI

Halbuki, Trkn baz ubeleri Anadolu Trk lerinden ayr bir lisan, ayr bir hars yapmaa a lyorlar. Mesel, imal Trklerinden bir ksm -genler bir T atar lisan, T atar hars vcuda getir mekle meguldrler. Bu hareket, Trklerin baka bir millet, Tatarlarn baka bir millet olmas ne ticesini verecektir. Uzakta bulunduumuz iin, K r gzlarn ve zbeklerin nasl bir iar takip edecek lerini bilmiyoruz. Bunlar da birer ayr lisan ve ede biyat, birer ayr hars vcuda getirmee alrlar da, Trk milletinin hududu daha daralm olur. Ya kutlarla Altay Trkleri dah^ uzakta bulunduklar iin, bunlar Trkiye Trklerinin hars dairesine almak daha g grnyor. Bugn, harsa birlemesi kolay olan Trkler, bilhassa Ouz Trkleri yani Trkmenlerdir. Trki:;ye Trkleri gibi, Azerbeycan, ran, Harezm lkele rin in Trkmenleri de Ouz uruuna mensupturlar. Binaenaleyh, Trklkteki yakn mefkremiz (Ouz ittihad) yahut (Trkm en ittihad) olmaldr. B u ittih attan m aksat nedir? Siyas bir ittih at m? ^imdilik, hayr! istikbal hakknda bugnden bir h km veremeyiz. Fakat, bugnk mefkremiz, Ouz larn yalnz harsa birlemesidir. Ouz Trkleri, bugn drt lkede yaylm ol m akla beraber, hepsi biri birine yakn akrabadrlar. D rt lkedeki Trkmen illerinin adlarn karlat rrsak, grrz ki, birinde bulunan bir (il) in yahut (boy) un dierlerinde de ubeleri var. Mesel, Harezmde Tekelerle Sarlar ve Karaskalpaklar gryoruz. Memleketimizde Tekeler bir

TRKLK VE TURANCILIK

21i

sancak tekil edecek kadar goktur; hatt, bir ksmi! vaktiyle Rumeliye nakledilmitir. Trkiyedeki (Sa n la r) bilhassa (Rumkale) de otururlar. K arakalpaklar ise, (Karapapak) ve (Terekeme) adlarn alarak Sivas, Kars ve Azerbeycan cihetlerinde yer lemilerdir. Harezmde Ouzun (Salur) ve (im rali) boylaryle (avda) ve (Gklen - K artuklardan Kealin) illeri vardr. Bu isimlere Anadolunun muh telif noktalarnda tesadf edilir. Gklen, kendi ad n Vanda bir kye (Gk olan) eklinde verm itir. Ouzun B ayat ve A far boylar da gerek Tr kiyede, gerek ran da ve Azerbeycanda m evcuttur lar. Akkoyunlularla Karakoyunlular da bu lkede yaylmlardr. O halde, Harezm, ran, Azerbeycan ve Trkiye lkeleri Trk etnografyas itibariyle ayn uruun yurtlardr. Bu drt lkenin mecmuuna (Ouzistan) adn verebiliriz. Trkln yakn hedefi bu byk ktada yalnz bir tek harsn h kim olmasdr. Ouz Trkleri umumiyetle Ouz H ann torun lardr. Ouz Trkleri birka asr evveline gelin ceye kadar m tesanit bir aile halinde yaarlard. Mesel Fuzul btn Ouz ubeleri iinde okunan bir Ouz airidir. Korkut A ta Kitab Ouzlarn resm Ouznmesi olduu gibi, ah smail, k Kerem, Krolu kitaplar gibi halk eserleri de b tn Ouzistana yaylmtr. Trkln uzak mefkresi ise (Turan) dr.. Turan bazlarnn zannettii gibi, Trklerden ba ka, Moollan, Tunguzlar, Finuvallar, M acarlar da ihtiva eden bir (kavimler halitas) deildir. Bu-

22

TRKLN ESASLARI

zmreye, ilim lisannda (Ural - Altay) zmresi denir. Mamafih bu sonki zmreye mensup kavimlerin lisanlar arasnda bir akrabalk bulunduu da henz ispat edilememitir. H att, baz mellifler, U ral kavimleriyle Altay kavimlerinin biri birinden ayr iki zmre tekil ettiini ve Trklerin Mogol la r ve Tunguzlarla beraber Altay zmresine, Finuvallarla M acarlarn da Ural zmresine mensup ol duklarn iddia ediyorlar. Trklerin ''Moollarla ve Tunguzlarla lisan bir karabeti olduu da henz ispat edilememitir. Bugn ilmen sabit olan bir h a kikat varsa, o da Trke konuan Yakut, Krgz, zbek, Kpak (T atar), Ouz gibi Trk ubelerinin lisanca ve ananece bir vahdete mlik bulunduudur. Turan kelimesi, Turlar yani Trkler demek olduu iin, m nhasran Trkleri ihtiva eden camiav bir isimdir. O halde, (Turan) kelimesini btn Trk ubelerini ihtiva eden byk Trkistana hasretm e miz lzm gelir. nk, (Trk) kelimesi bugn yal nz Trkiye Trklerine verilen bir unvan hkmne gemitir. Trkistandaki Trk harsna dahil olan lar, tabi yine bu ismi alacaklardr. Benim itikadmca, btn Ouzlar yakn bir zamanda bu isimde birleeceklerdir. Fakat, Yakutlar, zbekler, Krgzlar ayr harslar vcuda getirdikleri takdirde, ayr m illetler halini alacaklarndan, yalnz kendi isim leriyle anlacaklardr. O zaman btn bu eski akra balar kavm bir camia halinde birletiren mterek bir unvana lzum hissedilecek. te, bu m terek unvan (Turan) kelimesidir. Trklerin uzak mefkresi (Turan) nam altnda birleen Ouzlar, Tatarlar, Krgzlar, z-

TRKLK VE TURANCILIK

23

bekleri, Yakutlar lisanda, edebiyatta, harsta birle tirm ektir. Bu mefkrenin bir eniyet haline geme si mmkn m, yoksa deil mi? Yakn mefkreler iin bu cihet aranrsa da, uzak mefkreler iin aran maz. nk, uzak mefkre, ruhlardaki vecdi nmtenahi bir dereceye ykseltmek iin, istihdaf edilen ok cazibeli bir hayaldir. Mesel, Lenin, Bol eviklik iin, yakn mefkre olarak Kollektivizmi, uzak m efkure suretinde de Komnizmi ileri srm t r. Komnizmin ne zaman husule geleceini so ranlara u cevab veriyor: Komnizmin ne zaman tatb ik olunacan imdiden kestirmek mmkn de ildir. Bu, Hazret-i Muhammedin cenneti gibi ne zaman ve nerede grnecei malm olmayan bir eydir. te, Turan mefkresi de bunun gibidir. Yz milyon Trkn bir millet halinde birlemesi Trk ler iin en kuvvetli bir vecd menbadr. Turan mefkresi olmasayd, Trklk bu kadar sratle intiar etmeyecekti. Mamafih kim bilir? Belki, is tikbalde (Turan) rnefkresinin husul de mmkn olacaktr. Mefkre, istikbalin hlikidir. Dn Trkler iin hayal bir mefkre halinde bulunan (mill devlet), bugn Trkiyede bir eniyet halini al m tr. O halde, Trkl rnefkresinin bykl noktasndan dereceye ayrabiliriz: 1) Trkiyecilik. 2) Ouzculuk yahut Trkmencilik. 3) Turanclk. Bugn eniyet sahasnda yalnz Trkiyecilik vardr. Fakat, ruhlarn byk bir itiyakla arad

24

TRKLN ESASLARI

(Kzl Elm a), eniyet sahasnda deil, hayl sah asmdadr. Trk kyls Kzl Elmay tahayyl eder ken, gznn nne eski Trk ilhanlklar gelir. F il hakika, Turan mefkresi mazide bir hayl deil,, bir eniyetti. M ilttan 210 sene evvel, Kun hkm dar (Mete) Kunlar (Hunlar) nam altnda btn Trkleri birletirdii zaman (Turan) mefkreci bir eniyet haline girmiti. Hunlardan sonra Avarlar,, A varlardan sonra Gk Trkler, Gk Trklerden son ra Ouzlar, bunlardan sonra Krgz Kazaklar, daha sonra K r Han, Cengiz Han ve sonuncu olmak ze re Timurlenk Turan mefkresini eniyet haline ge tirm ediler mi? (Turan) kelimesinin mnas u suretle tahdit, olunduktan sonra, artk, Macarlarn, Finuvallarn. Moollarn Turan ile bir alkalar kalmam ak icap* eder. Turan, btn Trklerin mazide ve belki de* istikbalde bir eniyet olan byk vatandr. Turanler, yalnz Trke konuan milletlerdir;. Eer Ural ve A ltay ailesi gerekten varsa, bunun kendisine mahsus bir ismi olduundan (Turan) ad na ihtiyac yoktur. Bir de baz AvrupalI mellifler, Garb Asyada aslen Smilere yahut rlere mensup olmayan btn kavimlere (Turan) adn veriyorlar. Bunlarn mak sad, bu kavimlerin Trklerle akraba olduunu tas dik etmek deildir. Yalnz Smilerle rlerden h ari kavimler olduunu anlatm ak iindir. Bundan baka, baz mellifler de ehnmeye nazaran (Tur) ile (re) in karde olduuna baka rak Turan eski rann bir ksm addetmektedirler,.

HARS VE MEDENYET

25

Halbuki, ehnmeye gre, Tur ile Irein nc bir kardeleri daha vardr ki ad (Selem) dir. (Se lem) ise ran dan bir ubenin dedesi deil, btn Sm ilerin m terek ceddidir. O halde, Feridunun oullar olan bu karde, N uhun oullar gibi eski etnografik taksim atn adlarndan domutur. Bira d an anlalyor ki (Turan) ran n bir cz deil, btn Trk illerinin mecmuu olan Trk camiasn d a n ibarettir. 4 H A R S VE M EDENYET H ars ile medeniyet arasnda hem itirak nok tas, hem de ayrlk noktalar vardr. H ars ile me deniyet arasndaki itirak noktas, ikisinin de btn tima hayatlar cmi olmasdr. tima hayatlar unlardr: Din hayat, ahlk hayat, hukuk hayat, muakalev hayat, bedi hayat, ktisad hayat, lisan fayat, fenn hayat. Bu sekiz trl tima hayatla rn mecmuuna (hars) ad verildii gibi (medeniyet) de denilir, ite, hars ile medeniyet arasnda itirak ve mabehet noktas budur. imdi de hars ile me deniyet arasndaki ayrlklar, farklar arayalm : Evvel, (hars) mill olduu halde, (medeniyet) beynelmileldir. Hars, yalnz bir milletin din, ah lk, hukuk, muakelev, bedi, ktisad ve fenn h a yatlarnn ahenkdar bir mecmuasdr. Medeniyetse, ayn (mamure) ye dahil birok milletlerin tima hayatlarnn m terek bir mecmuudur. Mesel Av rupa ve A merika mamuresinde btn Avrupal mil-

26

rk l n

esaslari

letler arasnda m terek b ir (garp medeniyeti), var dr. Bu medeniyetin iinde bri birinden ayr ve ms takil olmak zere bir ngiliz hars, bir Fransz h ar s, b ir Alman hars ilh. mevcuttur. Sniyen, medeniyet usul vastasyle ve ferd iradelerle vcuda gelen tima hdiselerin mecmuudur. Mesel dine dair bilgiler ve ilimler, usul ve irade ile vcuda geldii gibi, ahlka, hukuka, g zel sanatlara, iktisada, muakaleye, lisana ve fenlere dair bilgiler ve nazariyeler de hep fertler ta ra fndan usul ve irade ile vcuda getirilmilerdir. Bi naenaleyh, ayn mamure dahilinde bulunan btn bu mefhumlarn, bilgilerin ve ilimlerin mecmuu (medeniyet) dediimiz eyi vcuda getirir. H arsa dahil olan eylerse, usul ile, fertlerin ira desiyle vcuda gelmemilerdir, suni deillerdir. Ne batlarn, hayvanlarn uzv hayat nasl kendiliin den ve tabi bir surette inkiaf ediyorsa, harsa da hil olan eylerin teekkl ve tekml de tpk yle dir. Mesel, lisan fertler tarafndan usulle yaplm bir ey deildir. Lisann bir kelimesini deitirenle yiz. Onun yerine baka bir kelime icat edip koya mayz. Lisann, kendi tabiatndan doan b ir kaide sini de deitirenleyiz. Lisann kelimeleri ve kai deleri ancak kendiliklerinden deiirler. Biz bu de imeye seyirci kalrz. F ertler tarafndan lisana yalnz birtakm stlahlar yani yeni lafzlar ilve olunabilir. Fakat, bu lafzlar mensup olduu mesle k zmre tarafndan kabul edilmedike, lafz m ahi yetinde kalarak, kelime m ahiyetini alamaz. Yeni bir lafz, bir meslek zm re tarafndan kabul edil dikten sonra da, zmrev b ir kelime mahiyetini alr.

HARS VE MEDENYET

27

Ancak, btn halk tarafndan kabul edildikten son ra d r ki m terek kelimeler arasna girebilir. Fakat, yeni lafzlarn bir zmre yahut btn halk tarafndan kabul edilip edilmemesi mucitleri nin elinde deildir. Eski Osmanl lisannda inasiden beri milyonlarca yeni lafzlar icat olunduu hal de, bunlardan cz bir ksm zmrev kelimeler s rasna geebilmitir, mterek kelimeler srasna ge enlerse be - on kelimeye mnhasrdr. Demek ki harsn ilk nmunesini lisamn kelime lerinde, medeniyetin ilk nmunesini de yeni lafzlar suretinde icat olunan stlahlarnda gryoruz. Ke limeler tima messeselerdir, yeni lafzlarsa ferd tesislerdir. Bir ferdin icat ettii bir lafz bazen, ani b ir intiarla halk arasnda yaylabilir. Fakat, bu intiar kuvvetini o lafza veren, onu icat eden adam deildir; cemiyetin fertlerce mehul olan gizli bir cereyandr. Bundan onbe sene evvel, memleketimizde yanyana iki lisan yayordu: Bunlardan birincisi, resm bir kymete mlikti ve yazy inhisar altna alm gibiydi. Buna (Osmanlca) ad veriliyordu. kincisi, yalmz halk arasnda konumaa mnlasr kalm gibiydi. Buna da istihfafla (Trke) ad Veriliyordu. Ve umuma mahsus bir (argo) zan nediliyordu. Halbuki asl tabi ve hakiki lisanmz bu idi. (Osmanlca) ise, Trke, Arapa ve Acemceden ibaret olan lisamn sarfn, nahvini, kam u sunu birletirm ekle husule gelmi suni bir halita dan ibaretti. Bu iki lisandan birincisi tabi bir te ekkl ve teamlle kendiliinden vcuda gelmiti.

28

TRKLN ESASLARI

Binaenaleyh, harsmzn lisan idi. kincisi ise fert ler tarafndan usulle ve irade ile yaplmt. Bu li san aurenin iine yalnz baz Trke kelimeler ve edatlar karabilirdi. Demek ki Osmanlcamn-' h ar smzdan pek az bir hissesi vard. Bundan dolay ona medeniyetimizin lisan idi diyebiliriz. Memleketimizde bu iki lisan gibi, iki vezin de yanyana yayordu. Trk halknn kulland Trk; vezni, usul ile yaplmyordu. Halk airleri vezinli olduunu bilmeden gayet lirik iirler yazyorlard. Tabi bu ilham ile, ibda ile oluyordu. Usulle ve tak litle yaplmyordu. O halde, bu vezin de Trk h ar sna dahildi. Osmanl veznine gelince, bu Acem airlerinden alnmt.* Bu vezinde iir yazanlar tak litle ve usulle yazyorlard. Bundan dolaydr kr (Aruz vezni) denilen bu vezin halk arasna nfu? edememiti. Bu vezinde iir yazanlar, Acem edebi yatm tedris tarkiyle reniyorlar, usul vasta siyle aruzu tatbik ediyorlard. Binaenaleyh, aruz vezni mill harsmza dahil olamad. Acemlerde ise kyller bile aruz vezninde iirler sylerler. Bina enaleyh, aruz vezni ran n mill harsna dahil de mektir. Memleketimizde bunlardan baka, yanyana ya ayan iki musiki vardr. Bunlardan birisi halk ara snda kendi kendine domu olan (Trk musikisi),, dieri (Farab) tarafndan Bizanstan tercm e veiktibas olunan (Osmanl musikisi) dir. Trk musi kisi ilham ile vcuda gelmi, taklitle hariten aln mamtr. Osmanl musikisi ise, taklit vastasyle hariten alnm ve ancak usulle devam ettirilm i tir. Bunlardari birincisi harsmzn, kincisi ise, me

HARS VE MEDENYET

29

deniyetimizin musikisidir. Medeniyet usulle yaplan ve taklit vastasyle bir milletten dier millete ge en mefhumlarn ve tekniklerin mecmuudur. Hare ise hem usulle yaplmayan, hem de taklitle baka milletlerden alnamayan duygulardr. Bu sebeple, Os manlI musikisi kaidelerden mrekkep bir fen ek linde olduu halde, Trk musikisi, kaidesiz, usul sz, fensiz melodilerden, Trkn barndan kopan samimi namelerden ibarettir. Halbuki Bizans mu sikisinin meneine karsak bunu da eski Yunanl larn hars dahilinde grrz. Edebiyatmzda da ayn ikilik mevcuttur. Trk edebiyat halkn darbmeselleriyle bilmecelerinden, :halk masaUaryle halk komalarndan, destanlarn dan, halk cengnmeleriyle menkbelerinden, tekkele rin lhleriyle nefeslerinden, halkn nekregyne ikralarm dan ve halk tem sndan ibarettir. Darb meseller dorudan doruya halkn hikmetleridir. Bilmeceleri de vcuda getiren halktr. Halk masal la r da fertler tarafndan dzlmemitir. Bunlar Tr kn esatir devrelerinden balayarak ananev bir su rette zamanmza kadar gelen peri masaUaryle dev masallardr. Dede Korkut K itabndaki m asallar da ozandan ozana ifah bir surette intikal ederek an c a k birka asr evvel yazlmtr. ah smail, k Kerem, k Garib, Krolu kitaplar da vaktiyle ialk tarafndan yazlm halk masallardr. Trk ta rihinde ve etnografyasndaki ustureler, legendelar, efsaneler de, Trk edebiyatnn unsurlardr. Cengnm eler ve din menkbelere gelince bunlar halk edebiyatnn slm devresine mahsus mahsulleridir. Halk airlerinin komalaryle destanlar, mnileriy-

30

TRKLN ESASLARI

le trkleri de, yukarda saydmz eserler gibi;, Trk halknn samim eserleridir. Bunlar da usulle,, taklitle yaplmamlardr. k mer, Derdli, K aracaolanlar gibi airler halkn sevgili airleridir. Tek keler de birer halk mabedi olduu iin, buralarda doan lhlerle nefesler de Halk edebiyatna, bina enaleyh Trk edebiyatna dahildir. Yunus Em re ve Kaygusuzla Bekta airleri bu zmreye dahildir., Osmanl edebiyat ise, masal yerine ferd hikye lerle romanlardan, koma ve destan yerine taklitle yaplm gazellerle alafranga manzumelerden m rekkeptir. Osmanl airlerinden her biri, mutlaka* Acem devrinde bir Acem airiyle, Fransz devrinde bir Fransz airiyle mtenazrdr. Fuzul ile Nedim bile bu hususta mstesna deillerdir. Bu cihetle, Os manlI edibleriyle airlerinden hi biri orijinal deil dir, hepsi m ukallittir, hepsinin eserleri bedi ilham dan deil, zihn hnerverlikten domutur. Mesel nekregluk (humour) nokta-i nazarndan bu iki zmreyi mukayese edelim: Nasreddin Hoca, ncili avu, Bekri Mustafa ve Bekta babalar halkn nekreglardr, Kni ile Sruri ise Osmanl divan nn mizahlardr. Tabi nekrelikle suni mizah ara sndaki fark bu karlatrm a ile meydana kar. Karagzle O rtaoyununa gelince, bunlar da halk temas yani, ananev Trk tiyatrosudur. K ara gzle H acivatn m uarazalar, Trkle Osmanlmn yani o zamanki harsmzla medeniyetimizin mca delelerinden ibarettir. A hlkta da ayn ikilii grrz. (Trk ahlk) ile "(Osmanl ahlk) biri birine zt gibidir. Mahmud- Kagar Divan- L ugati't - Trk maddesinde.

HARS VE MEDENYET

31

Trkleri m uhtasaran tarif ediyor. Diyor ki Trkte tasallf ve tefahr yoktur. Trk byk kahram an lklar ve fedakrlklar yapt zaman, bir fevkal delik yaptndan habersiz gibi grnr. (Cahiz) de Trkleri aynen bu suretle tefsir ediyor. Osmanl enmuzecine bakarsak eski airlerinde fahriyelerin, yeni ediblerinden tasallf ve tefahrlerin hkim ol duunu grrz. Servet-i Fnun mektebi Osmanl edebiyatnn en parlak bir devridir. Bu mektebe mensup olan ediblerle airler ekseriyetle reyb, bed bin, mitsiz, hasta ruhlar suretinde tecelli etmi lerdir. Hakik Trk ise yaknli, nikbin, mitli ve salamdr. H att, ulemmz arasnda da bu ikilii grrz.. Osmanl ulemsnn ananev unvan (ulem-y r sum) idi. Anadoludaki ulem ise (halk ulems) idi. Birinciler rtbeli, fakat cahil idiler. kinciler ilimli, fakat rtbesiz idiler. Siyaset ve askerlik sa hasnda byk bir dhi olan Afarl N adir ah b tn Mslmanlar snnlik dairesinde birletirmek ve umum sultanlar Osmanl padiahnn riyaseti altna sokmak iin, mzakerede bulunmak zere, s tanbula din ve siyas bir heyet gndermiti. stan bulda bu heyetle mzakereye ulem-y rsumu me m ur ettiler. Iranl ulem heyeti, bunlara sz anlat m aktan ciz kalnca sadrazama m racaat ederek dediler ki Bizim siyas hi bir rtbemiz, ilimden baka payemiz yoktur. Halbuki mzakerede bulun duumuz zatlar byk rtbeli zevat olduklarndan,, huzurlarnda serbeste sz syleyemiyoruz. Bizi ta radaki rtbesiz ulem ile grtrrseniz ok mem nun oluruz. Ragb Paanm (Tahkik-i Tevfik) adl.

32

TRKLN ESASLARI

.kitabnda naklettii bu mevsuk vka gsteriyor ki N adir ahm lm heyeti, OsmanlI ulemsna deil, Trk ulemsna kymet veriyorlard. Eski devirlerin h att siyas ve asker muvaffa kiyetleri de halk arasndan km cahil ve mm paalara aittir. Bilhare Ragb Paa ve Sefih bra him Paa gibi Osmanl maarifinde yksek bir mev ki ihraz edenler hkmetin bana geince, iler bo zulmaa balad. Mamafih, bu tima ikilikler yalnz fikr faa liyetlere mahsustu. O zamanlar, elii avam a mahsus sayldndan, havas snf tekniklerin btn nevi lerinden uzak duruyordu. Bu sebeple, mimarlk, hattatlk, hakkklk, mcellitlik, tezhipilik, ma rangozluk, demircilik, boyaclk, halclk, ulhalk, ressamlk, nakkalk gibi amel tekniklerin yalnz bir ekli vard. O da halk teknii idi. Demek ki umu miyetle yksek bir bedilii haiz olan bu sanatlara m nhasran Trk sanat namn verebiliriz. Bunlar Osmanl medeniyetinin unsurlar deil, Trk hars nn unsurlaryd. Bugn Avrupa, bu eski sanatla rm zn mahsullerini milyonlar sarfederek para para topluyor. Avrupann, Amerikann mzeleri, salonlar hep Trk eserleriyle dolmaktadr. Avru pada bu Trkperestlie (Turquerie) nam verilir. Avrupann hakiki m tefekkir ve sanatkrlar me sel Lam artineleri, Auguste Comtelar, Pierre Laffiteleri, Mismerleri, P ierre Lotileri, F arrereleri Trkn samim sanatna, mahviyetli, gsteri siz ahlkna, derin ve taassupsuz diyanetine, hl sa, kanaat ve teslimiyetle beraber daim bir nikbin lik ve mefkrelilikten ibaret olan fakirane, fakat

HARS VE MEDENYET

33

mesudne hayatna meftundurlar. Lkin, bunlarn k olduklar eyler, Osmanl medeniyetine dahil olan usul ve taklidi eserler deil, Trk harsna men sup olan ilhm ve orijinal eserlerdir. Yalnz memleketimize mahsus olan bu garip vaziyetin sebebi nedir? Niin bu lkede yaayan bu iki enmuze, Trk enmuzeei ile Osmanl enmuzeci biri birine bu kadar zttr. Niin Trk enmuzecinin her eyi gzel, Osmanl enmuzecinin her eyi ir kindir. nk, Osmanl enmuzeci Trkn harsna ve hayatna muzr alan emperyalizm sahasna atl d, kozmopolit oldu, snf menfaatini mill menfaa tin fevkinde grd. Filhakika, Osmanl im parator luu geniledike, yzlerce milletleri siyas daire sine aldka, idare edenlerle idare olunanlar ayr iki snf haline giriyorlard. dare eden btn koz mopolitler (Osmanl snf) m, idare olunan Trkler de (Trk snf) n tekil ediyorlard. Bu iki snf biri birini sevmezdi. Osmanl snf, kendini millet-i hkime suretinde grr, idare ettii Trklere mil let-i mahkme nazariyle bakard. Osmanl daima, Trke (eek Trk) derdi. Trk kylerine resm bir ahs geldii zaman, (Osmanl geliyor) diye herkes kaard. Trkler arasnda Kzlbaln zuhuru bile bu ayrlkla izah olunabilir. ah smailin dedesi olan (eyh Cneyd) Ouz boylar arasnda evlt m akdemdir yoksa ashab m ? diyerek propaganda yapyordu. Ouz boylan Ouz H ann evld ve K aylarm amcazadeleri de il miydiler? Nasl oluyordu da padiahn Enderun dan kan devirmelerden mrekkep olan ashab bunlara takdim ediliyordu. O tarihteki halk eyh1976 Birinci Basl F. 3

34

TRKLN ESASLARI

leri, Trklerin o zamanki mazlumiyetini vaktiyle ehl-i beytin uram olduu mazlumiyete benzeti yorlard. O zaman Trkmenlerin byk bir ksm bu mabehete aldanarak baba ocandan ayrldlar. Kendi kendilerine ayr bir edebiyat, ayr bir felse fe, ayr bir mabed yaptlar. Mamafih, dinen OsmanlIlardan ayrlmam olan snn Trkler de, harsen Osmanl imparatorluuna tbi olmadlar. Bunlar da kendi kendilerine mill bir hars yaparak, Osmanl medeniyetine kar tamamiyle lkayd kaldlar. Osmanl medeniyetinin g zidelerine (havas) denildii gibi, Trk harsnn da ozanlar, klar, babalar ve ustalar vard. De mek ki memleketimizde iki trl gzideler mevcut tu. Bunlardan birincisi saray temsil ediyordu. Bu zmrenin maietini temin eden de sarayd. Mesel Osmanl airleri saraydan caize almakla geindikleri gibi, Osmanl musikiinaslar da sarayn verdii ih sanlarla, maalarla geinirlerdi. Halkn saz ve sz airleri ise, halkn hediyeleriyle yaarlard. Ulem-y rsum namn alan Osmanl ulems kazaskerlikte, kadlklarda yksek m aalar ve arpalklar alrlard. Halk hocalarndan ve eyhlerinden ibaret olan Trk diniyatlarn ise yalnz halk beslerdi. Bu sebeple, gzel sanatlarda vesair sanayide rehberlik eden us talar, yiitbalar ve Ahi babalar yalnz halk sn fndan yetiirler ve daima halk ve Trk kalrlard. Grlyor ki hars ile medeniyeti biri birinden ayran, harsn bilhassa duygulardan, medeniyetin bilhassa bilgilerden mrekkep olmasdr, insanda duygular usule ve iradeye tbi deildir. Bir millet dier milletin din, ahlk, bedi duygularn taklit

HARS VE MEDENYET

edemez. Mesel Trklerin slmiyetten evvelki di ninde Gk - Tanr mkfat tanrsdr. Mcazata ka rmaz. Mcazat ilh (Erlik Han) isminde baka bir sturev ahsiyettir. Tanr yalnz cemal sfatyle tecelli ettii, iin, eski Trkler onu yalnz sever lerdi; Tanrya kar korku hissiyle mtehassis ol mazlard. slmiyetten sonra, Trklerde muhabbetullahm galip olmas bu eski ananenin devamn dan ibarettir. Trklerde mahafetullah pek enderdir. stanbulda ve Anadoludaki vaizlerin tecrbeleri gsteriyor ki gzellie, iyilie dair vaaz eden vizlerin mdavimleri artyor; cehennemden, zebaniler den bahseden vizlerin smiileriyse daima azalyor. Trklerin eski dinlerinde zhd ibadetler yoktu, be di ve ahlk ayinler oktu. Bunun neticesi olarak slmiyetten sonra da, Trkler en kuvvetli bir ima na, en samimi bir diyanete mlik olduklar halde, zhidane ve mutaassbane duygulardan zade kald lar. Bu hususta Yunus Em reyi okumak kfidir. Trklerin camilerde lhlere ve Mevlid-i erif k raatine; tekkelerde ise, iire ve musikiye byk bir mevki vermeleri bedi diyanet enmuzecine mensup bulunmalarndandr. Eski Trk dininde, Trk tanrs sulh ve m-, slemet ilh idi. Trk dininin mahiyetini gsteren (il) kelimesi, sulh mnasna idi (Mahmud- Ka la r). lci (sulbc) demek Olduu gibi, ilhan (sulh hakan) demekti. Trk ilhanlar, Manuryadan Ma caristana kadar daim bir sulh vcuda getiren sulhperest mcedditlerden baka bir ey deildiler. En eski Trk devletinin messisi olan Mete nin yksek ahlkn, sulhperverliini, emperyalizm

36

TRKLN ESASLARI

den itinabm (Yeni Mecmua) da yazmtm. Trk ulhperverliinin messisi Metedir. Trklerin bu eski sulh ananesi sayesindedir ki Trk hkm darlar slm devrinde de daima ma lplara efkatle muamele etmi, daima kendilerini beynelmilel bir sulh mili tanmlardr. Trk ta rihi batan baa bu davaya ahittir. AvrupalIlarn o kadar itham ettikleri, (A ttila) bile yine onlarn rivayetince malp milletler ne zaman sulh iste milerse derhal kabul etm itir. nk, A ttila da bir ilhan, yani, cihan sulhn temine alan bir mcedditti. AvrupalIlar A ttilanm (Tanr Kutu) unvann, (Allahn bels) suretinde tercme etmek le tarih bir gnah ilemilerdir. Trklerin btn sanat ubelerinde aikr olan bedi hususiyetleri de tabilik, sadelik, zerafet ve orijinalliktir. Trkn hallarnda, inilerinde, mimarsinde, hsnhattm da tecelli eden hep bu bedi meziyetlerdir. Trkn gzel sanatlarnda olduu gibi diyanet ve ahlknda da hep bu meziyetlerin hkim olduu grlr. Bu misalden de anlalr ki bir hars tekil eden mteaddit tima hayatlar arasnda samim bir te sant, derun bir ahenk vardr. Trkn lisan na sl sade ise, din, ahlk, bedi, siyas, ktisad, aile v hayatlar da hep sade ve samimidir. Trkn ha yatndaki sevimlilik ve orijinallik bu merkez seci yesinin bir tecellisinden ibarettir. Fakat, harem un surlar arasndaki bu ahenge bakp da medeniye tin de ahenkdar unsurlardan mrekkep olduunu zannetmek doru deildir. OsmanlI medeniyeti Trk, Acem, Arap harslanyle slm d in n e , ark medeniyetine ve son zam anlarda da garp medeni

HARS VE MEDENYET

37

yetine mensup messeselerden mrekkep bir halita dr. Bu messese hi bir zaman kaynaarak, im ti za ederek ahenkdar bir manzume haline gireme di. B ir medeniyet ancak, mill bir harsa alanrsa, ahenkdar bir vahdet halini alr. Mesel, ngiliz me deniyeti ngiliz harsna alanmtr. Bu sebeple Ingiliz hars gibi, Ingiliz medeniyetinin unsurlar arasnda da b ir ahenk vardr. H ars ile medeniyet arasndaki b ir mnasebet de udur: H er kavmin ibtida yalnz hars vardr. Bir kavim, harsen ykseldike siyasete de yk selerek kuvvetli bir devlet vcuda getirir. Dier taraftan da harsn ykselmesinden medeniyet de domaya balar. Medeniyet, ibtida mill harstan doduu halde, bilhare komu milletlerin medeni yetinden de birok messeseler alr. Fakat, bir ce miyetin medeniyetinde fazla b ir inkiafn sratle husul muzrdr. (Ribot) diyor ki: Zihin fazla bir inkiafa m azhar olunca seciyeyi bozar. F ertte zi hin ne ise, cemiyette de medeniyet odur. F ertte se ciye ne ise cemiyette de hars odur. Binaenaleyh, zihnin fazla inkiaf ferd seciyeyi bozduu gibi, medeniyetin fazla bir inkiaf da mill hars bozar. Mill hars bozulmu olan milletlere (dejenere mil letler) nam verilir. H ars ile medeniyetin sonuncu bir mnasebeti de udur: H ars kuvvetli, fak at medeniyeti zayf bir milletle, hars bozulmu, fakat, medeniyeti yk sek olan4 dier bir millet, siyas mcadeleye girin ce, hars kuvvetli olan millet daima galip gelmitir. Mesel eski Msrllar, medeniyette ykselince hars-

38

TRKLN ESASLARI

la n bozulmaa balad. O zaman yeni doan Fars devleti ise, medeniyette henz geri olmakla bera ber, kuvvetli bir harsa malikti. Bu sebeple, Msrleri malup ettiler. Birka asr sonra, ran da da medeniyet ykseldi. Tabidir ki hars zayflamaa balad. Bu kere de ibtida harslar henz bozulma m olan Yunanlere malup oldular. Bir mddet sonra, Yunan hars da bozulmaa baladndan, gerek Yunanler, gerek iranler, kuvvetli bir harsla m eydana kan medeniyetsiz MakedonyalIlara ma lup oldular. arkta Ekniyan ve Sasaniyan sllerinin, garpta Romallarn, hars bozulmaa balayan MakedonyalIlara galebesi de ayn suretle izah olu nabilir. Nihayet, medeniyetten hi bir nasibi olma yan, fakat, harsta son derece kuvvetli olan Arapla r meydana karak hem Sasanlere, hem de Ro m allara galip geldiler. Fakat, ok zaman geme den Arap milleti de medenlemee baladndan, harsn kaybederek siyas hakimiyeti Trkistandan yeni gelmi olan treli Seluk Trklerine teslim ettiler. Tre, Trklerin mill harsndan baka bir ey deildi. Trklerin imdiye kadar mstakil kal mas, anakkaleden ngilizlerle Franszlar komas ve Mtarekeden sonra ngiliz silhlaryle ve parasyle tehiz edilmi bulunan Yunanllarla Ermenileri malup ederek manen ngilizleri yenmesi, hep bu mill harsn kuvveti sayesindedir. H ars ile medeniyet arasndaki bu mnasebetler anlaldktan sonra, artk Trkln ne demek olduunu ve bu memlekette ne gibi vazifelerin ifa sna memur bulunduunu tayin edebiliriz. Osmanl medeniyeti iki sebeple yklmaa mahkmdu: Bi

HARS VE MEDENYET

39

rincisi Osmanl imparatorluunun btn im parator luklar gibi muvakkat bir camiadan ibaret olmasyd. Ebed hayata mlik olan zmrelerse, cm ialar de il, cemiyetlerdir. Cemiyetlere gelince, bunlar yal nz milletlerden ibarettir. Mahkm milletler, mill benliklerini im paratorluklarn kozmopolit idaresi altnda, ancak muvakkaten unutabilirlerdi. B ir gn, mutlaka, milletlerden ibaret olan hakiki cemiyet ler, riyyelik uykusundan uyanacaklar, hars istik lllerini ve siyas hkimiyetlerini isteyeceklerdi. Av rupada be asrdan beri bu ameliye devam ediyor du. Binaenaleyh, bu ameliyeden zde kalm olan Avusturya, Rusya ve Osmanl im paratorluklar da, selefleri gibi, inhille duar olacaklard. kinci sebep, garp medeniyeti ykseldike ark medeniyetini bs btn ortadan kaldrmak hassasn haiz bulunmas dr. Rusyada ve Balkan milletlerinde garp medeni yeti, ark medeniyetinin yerine kaim olduu gibi, Osmanl imparatorluunda da ayn hal vukua ge lecekti. ark medeniyeti bazlarnn zannettii gibi gerekten slm medeniyeti deildi. Mene itibariy le ark Roma medeniyetinden ibaretti. Nasl ki garp medeniyeti de Hristiyan medeniyeti deil, Gar bi Roma medeniyetinin bir devamndan ibaretti. OsmanlIlar, ark Roma medeniyetini, dorudan doruya Bizanstan aldlar: Kendilerinden evvel, Mslman A raplarla Acemler bu medeniyeti alm olduklarndan, OsmanlIlar onu bu dinda m illetler den aldlar. Bundan dolaydr ki bu medeniyeti, baz mtefekkirler slm medeniyeti zannettiler. Yuka rdaki (Medeniyetimiz) unvanl mebhasde, ark me deniyetinin ark Roma medeniyeti olduunu tari-

40

TRKLN ESASLARI

h delillerle isbata altm. Bu husustaki deliller o kadar oktur ki bir iki makalede deil, birka ciltlik bir kitapta ancak cem edilebilir. Garp medeniyetinin her yerde ark medeniye tinin yerine kaim olmas, tabi, bir kanun olunca, Trkiyede de bu ikame hdisesinin vukuu zarur demekti. O halde, ark medeniyeti dairesinde bulu nan Osmanl medeniyeti, behemahal ortadan kalka cak, onun yerine bir taraftan slm diniyle beraber bir Trk hars, dier taraftan da garp medeniyeti kaim olacaktr. te Trkln vazifesi, bir taraf tan yalnz halk arasnda kalm olan Trk harsn arayp bulmak, dier cihetten garp medeniyetini tam ve canl bir surette alarak mill harsa ala m aktr. Tanzimatlar, Osmanl medeniyetini garp mede niyetiyle telife almlard. Halbuki iki zt medeni yet yanyana yaayamazlar; sistemleri biri birine muhalif bulunduu iin ikisi de biri birini bozmaa sebep olur. Mesel, garbn musiki fenniyle arkn musiki fenni biri biriyle itilf edemez. Garbn tecrb mantyle arkn iskolastik ma,nt yekdierleriyle baramaz. B ir millet ya arkl olur, ya garpl olur. ki dinli bir fert olamad gibi, iki medeniyetli bir millet de olamaz. Tanzimatlar, bu noktay bilmedikleri iin, yaptklar teceddtte mu vaffak olamadlar. Trklere gelince, bunlar, esasen Bizansl olan ark medeniyetini bsbtn terk ederek garp me deniyetini tam bir surette, almak istediklerinden azimlerinde muvaffak olacaklardr. Trkler,^ tamamiyle Trk ve Mslman kalmak artiyle garp

HALKA DORU

41

medeniyetine tam ve yenlerdir. Fakat, garp mill harsmz arayp dana karmamz icap

kati bir surette girmek iste medeniyetine girmeden evvel, bularak mill harsmz mey eder. 5

H ALK A DORU Trkln ilk esaslarndan biri de u (halka doru) umdesidir. Vaktiyle, bu umdeyi tatbik etmek zere, stanbulda (Halka Doru) unvanl bir mec mua karyorduk. Sonralar zm irde de ayn isim de bir mecmua nerolundu. (Halka doru gitmek) ne dem ektir? Halka do ru gidecek olanlar kim lerdir? Bir milletin mnev verlerine, m tefekkirlerine o milletin (gzideler) i ad verilir. Gzideler yksek bir tahsil ve terbiye grm olmakla halktan ayrlm olanlardr. te halka doru gitmesi lzm gelenler bunlardr. Gzideler halka doru niin gidecekler? Bu suale bazlar yle cevap veriyor: Gzideler halka h ars gtrmek iin gitmelidirler. Halbuki geen meblasde gsterdiimiz vechiyle, memleketimizde h ars denilen ey yalnz halkta mevcuttur. Gzide ler henz harstan nasiplerini almamlardr. O hal de harstan mahrum bulunan gzideler, harsn canl b ir mzesi olan halka, ne suretle hars gtrebilecek ler? Meseleyi halledebilmek iin evvel u noktala ra cevap verelim: Gzideler neye m liktir? H alkta ne vardr? Gzideler medeniyete m liktir. H alkta hars vardr. O halde, gzidelerin halka doru git

42

TRK LN ESASLARI

mesi u iki m aksat iin olabilir: 1) H alktan hars bir terbiye almak iin, halka doru gitmek 2) Hal ka medeniyet gtrmek iin, halka doru gitmek. Filhakika, gzidelerin halka doru gitmesi bu iki m aksat iindir. Gzideler hars yalnz halkta bulabilirler, baka bir yerde bulamazlar. Demek ki halka doru gitmek, harsa doru gitmek mahiye tindedir. nk, halk, mill harsn canl bir mze sidir. Gzidelerin ocukken aldklar terbiyede mill hars yoktu. nk, iinde okuduklar mektepler (halk mektebi) deildi. (Mill mektep) deildi. Bu sebeple memleketimizin gzideleri mill harstan mahrum olarak yetitiler, gayri millileerek yetiti ler. imdi bu eksiklii tamamlamak istiyorlar? Ne yapmaldrlar? Bir taraftan halkn iine girmek, halkla beraber yaamak. Halkn kulland kelime lere, yapt cmlelere dikkat etmek. Syledii darb- meselleri, ananev hikmetleri iitmek. D nndeki tarz, duyuundaki slbu zaptetmek. iirini, musikisini dinleyerek, raksn, oyunlarn seyretmek. Din hayatna, ahlk duygularna n fuz etmek. Giyiniinde, evinin mimarsinde, mobil yalarnn sadeliindeki gzellikleri tadabilmek. Bun dan baka halkn masallarn, fkralarn, menkbe lerini, tandrnme ad verilen eski treden kalma akidelerini renmek. Halk kitaplarn okumak. Kor kut A tadan balayarak k kitaplarm, Yunus Emreden balayarak Tekke lhlerini, Nasreddin Ho cadan balayarak halk nekreciliini, ocukluumuz da seyrettiimiz Kargzle Ortaoyununu aram ak bulmak lzmdr. Halkn cengnmeler okunan eski

HALKA DORU

43

kahvelerini, Ramazan gecelerini, cuma rifnelerini, gocuklarn her sene sabrszlkla bekledikleri cokun bayram larn yeniden diriltmek, canlandr mak lzm. Halkn sanat eserlerini toplayarak mill mzeler vcuda getirmek lzm, ite, Trk milleti nin gzideleri, ancak uzun mddet halkn bu mill hars ^mzeleri ve mektepleri iinde yaadktan ve ruhlar tamamiyle Trk harsyle mebu olduktan sonradr ki (milllemek) imknna nail olabilirler. Ruslarn en byk iri Pukin, bu suretle millletii iindir ki gerekten b ir mill air oldu. Dante, Petrark, Jean Jacques ' Rousseau, Goethe, Schiller, DAnnunzio gibi mill airler hep, halktan aldklar feyizler sayesinde sanat dhileri oldular. itim aiyat ilmi de bize gsteriyor ki (deha) esasen halktadr. B ir sanatkr, ancak halktaki bedi zevkin tecelligh olduundan dolay dhi olabilir. Bizde dhi sanatkrlarn yetimemesi, sanatkrlar mzn bedi zevklerini halkn canl mzesinden al mamalar dolaysyledir. Bizde imdiye kadar halk Tdivatina kim kymet verdi? Eski Osmanl gzi deleri, kylleri (eek Trk) diye tahkir ederdi. Anadolu ehirlileri de (taral) tabiriyle tezyif olu nurdu. Umum halka verilen unvan (avam) kelime sinden ibaretti. Havas, yalnz sarayn bendelerinden mrekkep bulunan Osmanl gzideleriydi. Halka kymet ver medikleri iindir ki bugn bu eski gzideler sana tnn ne lisan, ne vezinleri, ne edebiyat, ne musiki si, ne felsefesi, ne ahlkyat, ne siyasiyat, ne ikti sadiyat hsl hi bir eyi kalmad. Trk milleti, btn bu eylere yeniden her birinin elifbasndan

44

TRK LN ESASLARI

balamak mecburiyetinde kald. Bu milletin yakn bir zam ana kadar kendisine mahsus bir ad bile yoktu: Tanzimatlar ona sen yalnz OsmanlIsn, Sakn baka milletlere bakarak sen de bir ad iste me! Mill bir ad istediin dakikada Osmanl impa ratorluunun yklmasna sebep olursun demiler di. Zavall Trk, vatanm kaybederim korkusuyle vallahi Trk deilim, OsmanlIdan baka hi bir tima zmreye mensup deilim demee mecbur edilmiti. (Boo)ya kar bu sz her gn syleyen mebuslarmz vard. F akat, bu Osmanlclar hi dnemiyorlard ki her ne yapsalar, bu yabanc millet Osmanl camia sndan ayrlmaa alacaklardr. nk, artk yz lerce milletlerden mrekkep olan suni camialarn devamna imkn kalmamtr. Bundan sonra, her millet ayr bir devlet olacak, mtecanis, samim, ta bi bir cemiyet hayat yaayacaktr. phesiz, Av rupann garbnda be yz seneden beri balayan bu tima tekml hareketi, m utlaka arknda da ba layacakt. Cihan harbinde Rusya, Avusturya, Os manlI im paratorluklarnn yklmas da gsterdi ki, bu tima kyamet pek yaknm. Acaba Trkler, bu tima maher meydanna kendilerinin de (Trk) adl bir millet olduklarn, Osmanl im paratorluu iinde kendilerinin de husus bir vatanlar ve mill haklar bulunduunu bilmeyerek, anlamayarak k m olsaydlar, aknlktan ne yapacaklard. Yoksa mademki Osmanllk ykld, bizim artk hi bir mill midimiz, hi bir siyas emelimiz kalmad m diyeceklerdi? Evvelce Trkle lkayd kalan baz insaf sahibi Osmanlclar, Wilson prensipleri ortaya

HALKA DORU

45

atldktan sonra, Trklk bize, Osmanl impara torluundan mstakil, husus ve mill bir hayatmz, hudutlar etnografi ilmi tarafndan izilmi mill bir vatanmz, bu vatanda kendimizi tam bir istikllle idare etmekten ibaret olan mill bir hakkmz oldu unu vaktiyle bir oumuzun - zihnine ve ruhuna yerletirmi olmasayd, bugn halimiz ne olacakt? demee baladlar. Demek ki, yalnz bir tek kelime, mukaddes ve mbarek (Trk) kelimesidir ki, bu h e rc merc iinde doru yolu grmemize sebep oldu. Trkler, gzidelere yalnz milletlerinin adm retmekle kalmadlar, onlara, milletin gzel lisan n da rettiler. Fakat, verdikleri ad gibi, bu ret tikleri gzel lisan da halktan alnmt. nk, bun lar yalnz halkta kalmt. Gzideler zmresi ise, imdiye kadar bir (sir-fil-menam) hayat yayor du. Sir-fil-menamlar gibi iki ahsiyet sahibi ol mutu. Hakiki ahsiyeti (Trk) olduu halde sirfi-l-menamlk vehmi iinde kendini (Osmanl) tan yordu. z lisan Trke olduu halde, sir-fil-menam lar gibi hastalk neticesi olarak suni bir dil kullanyordu. iirde de kendi samim vezinlerini b rakarak Acemden ald taklit vezinlerle terennm ediyordu. Trklk, tedavi-bil-ruh mtahasss bir tabib gibi bu sir-fil-menama Osmanl olmayp Trk olduunu, lisannn Trke ve vezinlerinin halk ve zinleri bulunduunu telkin etti. Hayr, telkin deil, hakik tabiriyle, onu lm delillerle ikna etti. Bu su retledir ki, gzideler suni somnanbul halinden kur tularak normal bir surette dnmee ve duyma a balad.

48

TRKLN ESASLARI

r Fakat, bugn itiraf etmeliyiz ki bu gzideler, halka doru yalnz bir tek adm atabilmilerdir. Tamamiyle halka doru gitmi olmak iin halkn iin de yaayarak, ondan mill hars tamamiye almala r lzmdr. Bunun iin yalnz bir are vardr ki o da Trk genlerin muallimlikle kylere gitme sidir. Yal olanlar da hi olmazsa Anadolunun i ehirlerine gitmelidirler. Osmanl gzideleri, ancak tamamiyle halk harsn aldktan sonradr ki mill gzideler mahiyetini alacaklardr. Halka doru gitmenin ikinci vazifesi de halka medeniyet gtrmektir. nk halkta medeniyet yoktur. Gzidelerse, medeniyetin anahtarlarna m liktir.. Fakat, halka deerli bir armaan olarak aa da gsterdiimiz vechiyle, ark medeniyetini ya h ut onun bir ubesi olan Osmanl medeniyetini de il, garp medeniyetini gtrmelidirler.
6 GARBA DORU

Bir eski atalar sz bize yle diyor: ini bil,, am bil, eini bil. Bu dstura nazire yaparak, sos* yoloji de bize byle hitap edebilir: Milletini tan,, mmetini tan, medeniyetini tam ! Trklk matbuat ve mill felketler bize az: ok milletimizin, mmetimizin nelerden ibaret oldu unu anlatt. Bu noktalarda artk herkesin ayn su retle dnd grlyor. Fakat, hangi medeniyet zmresine mensup bulunduumuz meselesine gelin ce, bu noktada hl aramzda nokta-i nazar farklar, belki de hakik ihtilflar vardr. Bu sebeple, mill

GARBA DORU

47

meselelerin tedkikine balarken, bu meseleyi de hal le almamz lzmdr. Medeniyet meselesinin mphem kalmasna bis olan sebeplerden birincisi medeniyet mefhumuyle medenlik mefhumunm biri birine kartrlm a sdr. Eski zamanlarda cemiyetler u hletten birine mensup saylrd: Vahet, bedavet, medeniyet. Bugn, vahet kelimesi ilim leminden bsbtn dar atld. nk, eskiden vahi denilen iptida cemiyetlerin de kendilerine mahsus birer medeniye ti olduu meydana kt. H att, bu cemiyetlerin baz tekml merhalelerinden getikleri anlaldndan, bunlar hakknda iptida cemiyetler tabirinin kul lanlmasnda bile ihtiyat edenler var. Medeniyetin btn insan cemiyetlerinde mevcut bulunduu grlnce, bunun hayvan cemiyetlerine de mil olup olmad meselesi meydana kar. Medeniyet, birtakm messeselerin yani dn ve icra tarzlarnn heyet-i mecmuasdr. Hayvan cemi yetleri ise, uzv verasetle intikal eden sevk-i tabi lerle idare olunurlar. Bunlarda h att taksim-i ml ve meslek ihtisas bile irsidir. Hkmdar, amele, as ker gibi snflar, vazifelerine lzm olan uzuvlar h mil olarak dnyaya gelirler. Hayvan cemiyetlerinde anane ve terbiye tarkleriyle intikal eden messeseselere benzer hi bir ey yoktur. Binaenaleyh, bun larda medeniyetin vcudunu kabul etmemek lzm gelir. O halde, medeniyet hakknda aadaki iki esas hakikat olarak ileri srebiliriz: 1) Medeniyet btn insan cemiyetlerinde mevcuttur. 2) Medeni yet, yalnz insan cemiyetlerine mahsustur.

48

TRKLN ESASLARI

Medeniyet, birtakm messeselerin heyet-i mec muasdr demitik. Halbuki yalnz bir millete mah sus olan messeselerin mecmuuna hars denilir. Yalnz bir mmete mahsus bulunan messeselerin mecmuuna da (din) ad verildii gibi bu iki mef humun karsnda medeniyet mefhumunun mev kii ne olabilir? Sosyolojiye gre, harslar ve dinleri ayr olan mteaddit cemiyetler arasndaki mterek messeselerin mecmuuna da medeniyet adn ver memiz muvafktr. Demek ki harsa ve dince biri birine yabanc bulunan cemiyetler, medeniyette m terek olabilirler. H arstaki ihtilflar nasl dindeki marekete mni deilse, harsn ve dinin ayr ol mas da medeniyetteki itirake mni olamaz. Me sel Yahudilerle Japonlar, gerek hars, gerek din itibariyle AvrupalIlara yabanc olduklar halde, me deniyete Avrupa milletleriyle mterektirler. Medeniyet meselesinin mphem kalmasnn bir sebebi de, medeniyetin yalnz bir trl olduunu zannetmektir. Halbuki medeniyet de mteaddittir. Mesel, bugn Avustralya airetleri baka bir mede niyet dairesi, imal Amerika Hindular baka bir medeniyet dairesi, Afrika airetleri ve Okyanusya airetleri de baka medeniyet daireleri tekil eder ler. Kurun- ulda Akdeniz sahilinde yaayan millet ler arasnda mterek bulunan bir (Akdeniz mede niyeti) vard. Bundan eski Yunan medeniyeti, Yu nan medeniyetinden de eski Roma medeniyeti do du. Bu son medeniyetten de (ark) ve (Garp) me deniyetleri dodu. Asyann arknda da bir aks-y ark medeniyeti vard. inliler, Moollar, Tunguz-

GARBA DORU

49

lar, Tibetliler, Hind-i in kavimleri hl o medeni yete mensupturlar. A tik kavmiyat limleri yer altndaki nsan eserlerden, kablettarih devirlerin medeniyet daire lerini bile bulup meydana karabiliyorlar. Halkyatlar da, masallarn, usture ve menkbelerin, darb- mesellerin birtakm medeniyet daireleri vcuda ge tirdiini kefetmektedirler. Bu ifadelerden anlalyor ki medeniyet daire lerinin de kendilerine mahsus coraf sahalar ve bu sahalarn muayyen hudutlar var. Mesel bir (masal) yahut bir (let) muayyen bir noktaya ka dar intiar ediyor, ondan teye gidemiyor. nk her medeniyet baka bir sisteme mensuptur. de ta her medeniyetin baka bir mant, baka bir bedii, baka bir hayat telkkisi vardr. Bundan do laydr ki medeniyetler biri birine karm yorlar. Yine bundan dolaydr ki bir medeniyeti btn sis temiyle kabul etmeyenler, onun baz ksmlarn alamyorlar. Alsalar bile hazm ve temsil edemiyor lar. Medeniyeti de din gibi dndan deil, iinden almak iktiza eder. Medeniyet de tpk din gibidir. Ona da iptida inanmak ve kalben balanmak lzm! Bu noktay iyi anlamam olan Tanzimatlarn bizi Avrupa medeniyetine zevahiri taklit etmek tarkiyle sokmak teebbsleri, bundan dolay ksr kald. Medeniyetlerin coraf hudutlar ayr olduu gibi tarih tekmlleri de biri birinden mstakildir. Bu tekmllerin de bir balangc ve bir nihayeti vardr. Fakat, medeniyet zmreleri, hars zmreler den daha geni olduklar iin, mrleri de tekile rin mrnden daha uzundur.
1976 Birinci Basl F. 4

50

TRKLN ESASLARI

Bundan baka, bir millet tekmlnn yksek merhalelerine ktka, medeniyetini de deitirmek mecburiyetinde kalr. Mesel, Japonlar, son asrda aksa-y gark medeniyetini terk ederek garp mede niyetine girdiler. Bu hususta, en briz misali Trklerde grrz, nk, Trkler tima tekmllerinin ayr mer halesinde biri birine benzemeyen muhtelif mede niyet zmresine girmek mecburiyetinde kaldlar. Trkler, kavm devlet hayat yaarken, aks-y ark medeniyetine mensuptular. Sultan devlet devrine geince, ark medeniyetine girmee mecbur kald lar. Bugn mill devlet devrine getikleri srada da, ilerinde garp medeniyetine dahil olmaa azmeden kuvvetli bir cereyan vcuda geldiini gryoruz. Aks-y ark medeniyetinin izlerine bilhassa ifah ananelerden ayrlamayan cahil tabakada te sadf edebiliriz. Bu tabakann hl inanmakta bu lunduu . Tandrname ahkm, aks-y ark mede niyetinde esas olan itikatlarla ameliyelerin devamn dan ibarettir. Masallar eski menkbelerle usturelerin bakiyeleridir. Bir taraftan eski Trk diniyle aksy ark milletlerine mahsus dinlerin mukayesesi, dier taraftan bunlarn mecmuuyla elan cahil halk arasnda yaamakta bulunan Tandrname ahkm ve masallar arasndaki mukayeseler, bu hakikati meydana karmaa kfidir. Bu mukayese bize Trklerin (Altay rk) yahut (Mool rk) namlar verilen zmrelere nisbetinin de hakiki mahiyetini izhar edebilir. Ariyenlerden daha beyaz ve gzel olan Trklerin san rka nisbet

GARBA DORU

51

edilmesi lm bir esasa istinat etmedii gibi, Altay rk denilen kavimler zmresinde de lisan bir vah detin vcudu henz isbat edilememitir. O halde, mphem bir surette rk nam verilen bu zmre lerin de aks-y ark medeniyeti zmresinden iba ret olmas muhtemeldir. Bu ihtimale gre, bizim ge rek Fino - Ugriyenleie, gerek Tunguz ve Moollar la yegne rabtamz, vaktiyle aks-y ark mede niyetinde onlarla mterek bulunmamzdan ve uzun mddet onlar siyas hkimiyetimiz altnda yaat mamzdan ibarettir. Bu mterek hayatlar dolaysyle lisanlarmz arasnda baz mterek kelimeler vcuda gelmi olabilir. Trklerin slm dinine girmesiyle, ark medeni yetine dahil olmas ayn zamanda vuku buldu. Bu sebeple biroklarnn nazarnda, ark medeniyetine Islm medeniyeti demek daha doru grnyor. Halbuki, yukarda beyan ettiimiz vechle, dinleri ayr bulunan cemiyetler ayn medeniyete mensup olabilirler. Demek ki medeniyet dinden ayr bir eydir. Byle olmasayd, dinleri ayr olan zmreler arasnda mterek olarak hi bir messesenin mev cut olmamas lzm gelirdi. Din, yalnz mukaddes messeselerden, yalnz itikatlardan ibaret olduu iin, bunlarn haricinde kalan l-mukaddes messe seler, mesel lm mefhumlarla fenn letler, bedi kaideler dinin haricinde ayr bir manzume tekil ederler. Riyaziyat, tabiiyat, hayatiyat, ruhiyat, i tim aiyat gibi msbet ilimler, sanayie ve gzel sa natlara mahsus fenniyeler, dinlere merbut deildir. Binaenaleyh, hi bir medeniyet hi bir dine nisbet edilemez. Bir Hristiyan medeniyeti olmad gibi,

52

TRKLN ESASLARI

bir slm medeniyeti de yoktur. Garp medeniyetini H ristiyan medeniyeti saymak doru olmad gibi ark medeniyetine de slm medeniyeti adn ver mek yanltr. ark medeniyetiyle garp medeniye tinin menbalarm Islm ve H ristiyan dinlerinde deil, baka cihetlerde aram ak lzmdr. Akdeniz medeniyeti Kurun- ulda eski Msr llarn, Smerlerin, Hititlerin, Asurlerin, Fenikelile rin ilh... yardmyle teekkl etmiti. Bu medeni yet, eski Yunanllarda kemalini bulduktan sonra Romallara geti. Romallar bu medeniyeti, tbiyetleri altna aldklar yzlerce milletlere aladktan sonra, ark Roma ve Garb Roma namlaryle iki mstakil devlete ayrldlar. Lkin, bu siyas ay rlk yalnz siyaset sahasnda kalmad. Akdeniz me deniyetinin de ark ve garp namlaryle ikiye ayrl masna sebep oldu. AvrupalIlar, Garb Romaya vris olduklar iin, Garb Roma medeniyetini be nimseyerek ilerlettirdiler. Bundan imdiki garp me deniyeti vcuda geldi. Mslman Araplarsa, ark Romanm siyas vrisleri olduklar gibi meden h a lefleri de oldular. ark Roma medeniyeti, Msl manlarn eline geince, (ark medeniyeti) namn ald. Bu mddeamz isbat iin, ark medeniyetinin unsurlarna biraz gz gezdirelim. Arap mimarsinin ilk modelleri Bizans m im ar sidir. T rk mimarsi de, bu iki mimarnin mezem den domutur. Vka, A raplarla Trkler hariten aldklar modelleri aynen taklit etmekle kalmad lar. Bu modellere din imanlarnn, ahlk mefkure lerinin ilhamyle ibda tekemmller ilve ederek

GARBA DORU

53

gayet ahs mimarlere malik oldular. Bu ahsile tirm e ameliyesi, Araplarla Trklerin din seciye lerinin ve mill harslarnn tesiriyle vukua geldi. Bununla beraber, bu mimarlerin modellerini, ar k Roma medeniyetinde aram ak hususunda gzel sanatlar mverrihleri mttefiktir. arkta havasa mahsus olmak zere bir (dmtek) musikisi vardr. Farab bu musiki fennini Bi zanstan alarak Arapaya nakletti. Bu musiki Arabn)- Acemin, Trkn havas snfna girmekle bera ber, halkn derin tabakalarna inemedi. Yalnz, ha vas tabakasna mnhasr kald. Bundan dolaydr ki Mslman milletler mimarde olduu kadar bu ark musikisinde de orijinal bir ahsiyet gstere mediler. Trkn halk tabakas eski aks-y ark medeniyetinde ibd ettii melodileri devam ettire rek mill bir halk musikisi vcuda getirdi. Arapla rn,Acemlerin halk ksm da eski melodilerinde de vam ettiler. Bu sebeple, ark musikisi, arkn hi bir milletinde mill musiki mahiyetini alamad. Bu musikiye slm musikisi demlememesine baka bir sebep daha vardr. Bu musiki, Mslman milletler den baka, Ortodoks milletlerin, Ermenilerin, Yahudilerin de mabedlerinde terennm edilmektedir. A raplar mant, felsefeyi, tabiiyat ve riyazi yat, Bizanstan tercme ettikleri gibi,belgat; aruz, sarf ve nahiv gibi bedi, lisan ilimlerde de oradaki usulleri nmne ittihaz ettiler. Tababet de ipokrat ve Galienin tilmizlerinden iktibas edildi. Hlsa, Araplar ilim, fen, felsefe namna akliyattan ve tecrbiyattan her ne varsa Bizanstan aldlar. Sonralar Acemler gibi Trkler de bu marifetleri Araplardan

54

TRKLN ESASLARI

iktibas ettiler. Mstakil Arap feylesoflar Mea ve grk namlaryle ikiye ayrlmlard. Mesaler Aris to nun, rkler Efltunun tilmizleriydi. Dine temessk eden slm hakimleri de mtekellim ve mu tasavvf namlaryle ikiye ayrlmt. Mtekellimler cz-i lyetecezzay kabul ederek Demokrit ve Epikr felsefelerine, mutasavvflar da skenderiye filo zofu (Plotin) in nev-Feltunluk sistemine vris ol mulard. Pisagorun, Zenonun mtercimleri, tilmiz leri de vard. Bu sonuncu feylezofun tilmizlerine (Revkiyn) ad verilirdi. Muhiddin-i Arabinin yan- sabitesi Efltunun enmuzec fikirlerinden baka bir ey deildi. Mbad-et-tabiiyyeden baka, ahlk, siyaset, tedbir-i menzil ilimleri de A ristodan iktibas edildi. Ahlk- Nsir, Ahlk- Cell, Ahlk- Al gibi kitaplar umumiyetle (ahlk, siyaset, ted bir-i menzil) ksmlarm muhteviydi ve hepsi Aris to yu takliden yazlmtr. ark Roma medeniyetiyle Garb Roma medeni yeti Kurun- vusta devam ettii mddete biri bi rinden o kadar ayrlmadlar. Mslmanlar, ark me deniyetini byk istihalelere uratam adklar gibi, H ristiyanlar da Kurun- vusta devrinde garp mede niyetini byk tekemmllere mazhar edemediler.

Kurun- vustada Avrupada yalnz iki yeniliin meydana ktn gryoruz: Feodal atolarda ope ra zuhur etti. Garb Avrupann cenup cihetlerin de ihtiram kr ak valye ak, salon ve ka dn bediiyat vcuda geldi. Birinci yenilik musiki

GARBA DORU

55

nin tekemmlyle garp musikisinin teekklne se bep oldu. nk eski Yunanlerin tesis ettikleri mu siki fennindeki eyrek sesler, operaya uymadn dan terk olundu. Ayn zamanda, operann tesiriyle yeknesak melodiler terk edilerek musikiye arm o n i unsuru ilve edildi. kinci yenilik de., kadnlarn ismet ve kudsiyetlerini kaybetmeksizin cemiyet ha yatna karmasn temin etti. Mslmanlar harem, selmlk, araf, pee gibi detleri Hristiyan Bi zansla Mecus randan almakta iken, Garbi Avru p ada kadnlar tima hayata giriyorlard. te Kurun- vusta devrinde ark medeniyetiyle garp mede niyeti arasnda bu gibi kk farklar mstesna ol m ak zere, byk bir tenazur grlr. Mesel, Kurun- vustanm slm mimarsine mukabil, Avru p ada Gotik namyle din bir mimar grrz. s lm leminin hikemiyat na mukabil, Avrupa medreselerinde teesss eden iskolstik felsefesini buluruz. H r felsefeye gre hakikat mehuldr. Feyle sofun vazifesi, bu mehul olan hakikati, ananelere tbi olmakszn arayp bulmaktr. Bulaca hakikat tim a ananelere mugayir olsa da umurunda deil dir. nk, ona gre hakikat her eyden daha faidelidir ve daha kymetlidir. Halbuki hakimlere gre btn hakikatler ma lmdur, nk ananeler nakil ile sbit olmu haki katlerdir. Hakmin vazifesi, esasen malm bulunan bu hakikatleri akl delillerle isbat ve teyit eylemek tir. Usullerindeki bu farktan dolaydr ki hakimler, feylesof namyle telkb olunmalarn istemezlerdi. Zira, feylesoflar mnkir grrlerdi.

56

TRKLN ESASLARI

Avrupann Kurun- vustadaki kilise feylesof lar da hep bu kanaatte idiler. Felsefe tarihinde bu sisteme iskolstik ad verildi. slm hkemas gi bi, Avrupa iskolstikleri de Aristoyu muallm-i ev vel ittihaz etmilerdi. Bu zmrelerin her ikisine g re, hikmetin gayesi, din ile Aristo felsefesinin te lifinden ibaretti. Avrupada Rnesans, rform, felsef teceddt, romantizm gibi ahlk, din, lm, bedi inklplar Kurun- vusta hayatna nihayet verdi. slm le minde bu inklplar vcuda gelmedii iin, biz hl Kurun- vustadan kurtulamamzdr. Bu cihetle, Avrupa iskolstie nihayet verdii halde biz henz onun tesiri altndayz. Birok asrlar muvazi gittik leri halde ark ile garbn bu ayrlna sebep ne dir? Bu hususta mverrihler birok sebepler sayar larsa da biz sosyolojinin gsterdii sebebi daha do ru grdmzden onu ileri sreceiz: Avrupann byk ehirlerinde tima kesafetin artm as tima ilerin inksamm mucip oldu, ihtisas meslekleri ve mtehassslar vcuda geldi. htisasla beraber, fertlerde, ferd ahsiyet teekkl etti. Ruhlarn esas bnyesi deiti. Bu esasl inklptan yeni ruha m lik, mantka, mefkrece eski insanlara benzemeyen yeni insanlar dodu. Bunlarn ruhundan fkran ye ni hayat eski ereveler istiap edemezdi. Bu sebeple eski ereveler krld, paraland. Serbest kalan yeni hayat ibdakr kudretini her tarafa tevcih ede rek her sahada teliler, tekemmller vcuda getir di; bilhassa byk sanayii tekvin ederek, asri me deniyetin almet-i frikasm meydana koydu.

GARBA DORU

57

arkta ise, itimai kesafette ileri gitmi byk ehirler vcuda gelememiti. Mevcut byk ^ehir ler ise, nfusa mtecanis olmadklar gibi, ihtilt vastalarndan, binaenaleyh manev, kesafetten mah rumdular. Bu mahrumiyetler dolaysyle arkta ne 'iblm, ne ihtisas, ne ferd ahsiyet, ne de b yk sanayi vcuda gelemedi. Yeni bir ruha, yeni bir hayata mazhar olmadklar iin, ark milletleri zarur olarak medeniyetlerini Kurun- vustadaki eklinden daha ileri gtremediler. nk, atalet kanunu mucibince bir sebep onu deitirmedike her ey olduu gibi kalr. Mamafih, garb ve merkez Avrupa Kurun- vusta medeniyetinden kurtulduu halde, ark Av rupada yaayan Ortodoks milletler hl bu medeni yetten kurtulamamlardr. Ruslar, t Deli Petro za manna kadar ark medeniyetinde kaldlar. Deli Petro, Ruslar ark medeniyetinden kararak, garp medeniyetine idhal etmek iin ok zahmetler ekti. B ir milletin ark medeniyetinden garp medeniye tine gemesi iin ne gibi usuller takip etmek l zm geldiini anlamak iin, Deli Petronun teced dt tarihini tedkik etmek kfidir. Ruslar istidatsz grnrken, bu cebr teceddtten sonra, sratle te rakkiye baladlar. ark medeniyetinin terakkiye mni, garp medeniyetinin tealiye sik olduuna bu tarih vaka da bir delil deil midir? Avrupa medeniyetinin temeli taksim-i ml dir demitik. Taksim-i ml, Avrupada yalnz hrfetleri, yalnz ktisad meslekleri biri birinden ayr makla kalmad. limler sahasnda da, taksim-i ml

58

TRKLN ESASLARI

husule gelerek, her ilmin ayr mtehassslar yeti mee balad. Gzel sanatlar sahasnda da taksim-i ml ken disini gstererek evvelce ayn ahsta birleebilen sanatlar birbirinden mstakil ihtisaslara ayrd. tima hayatn muhtelif ubeleri de taksim-i m l vastasyle biri birinden ayrldlar. Siyas kuvvetler teri, kaza, icra namlariye e ayrld gibi siyas tekiltla din teki lt da biri birinden tefrik edildiler. Taksim-i mlin bu tecellilerinden adalet tekilt kuvvet buldu u gibi, ktisad, ilm, bedi faaliyetler de son de rece mkemmelleti. Bu sebeple, Mslman millet ler, evvelce AvrupalIlara asker ve siyas kuvvete msavi, hatt bazen fik iken Avrupada taksim-i mlin husule getirdii terakkiler neticesi olarak, onlara nisbetle gittike zayf bir mevkide kalmaa baladlar. Gerek askerlikte, gerek siyasette iki cemiyetin biri biriyle mcadele edebilmeleri iin, iki tarafn ayn silhlarla mcehhez olmas lzmdr. AvrupalI lar sanayideki fevkalhad terakkileri sayesinde tank gibi, zrhl otomobil gibi, tayyare, dretnot, tahtelba h ir gibi mthi harb letleri yapabildikleri halde, biz bunlara mukabil yalnz adi top ve tfenk kullan mak mecburiyetindeyiz. Bu surette, slm lemi Av rupaya kar sonuna kadar nasl mukavemet ede bilecek? Gerek dinimizin, gerek vatanmzn istik llini nasl mdafaa edebileceiz? Bu din ve vatan tehlikeler karsnda yalnz bir kurtulu aresi vardr ki o da ilimlerde, sanayi de, asker ve hukuk tekiltlarda AvrupalIlar ka~

GARBA DORU

59

d ar ilerlemektir, yani medeniyette onlara msavi olmaktr. Bunun iin de tek bir are vardr: Avrupa medeniyetine tam bir surette girmek. Vaktiyle, Tanzimatlar da bu lzumu idrak ederek, Avrupa medeniyetini almaa teebbs etmi lerdi: F akat onlar aldklar eyleri yarm alyorlar, tam almyorlard. Bundan dolaydr ki ne bir ha kiki darlfnun yapabildiler, ne mtecanis bir ad liye tekilt vcuda getirebildiler. Tanzimatlar, mill istihsali asriletirmeden evvel istihlk tarzla rn, yani telebbs, tagaddi, bina ve mobilya sistem lerini deitirdikleri iin, mill sanatlarmz tamamiyle mnkariz oldu, buna kar yeni tarzda Av rupai bir sanayiin crsumesi bile vcuda gelemedi. Buna sebep, kfi derecede ilmi tedkikat yapmadan, esasl bir mefkre ve kati bir program vcuda getir meden ie balamak ve her ite yarm tedbirli ol makt. Tanzimatlarn byk bir hatas da bize ark medeniyetiyle garp medeniyetinin terkibinden bir irfan halitas yapmak istemeleriydi. Sistemleri bs btn ayr umdelere istinat eden iki maks mede niyetin imtiza edemeyeceini dnememilerdi. Hl, siyas bnyemizde mevcut olan ikilikler, hep bu yanl hareketin neticeleridir: iki trl, mahke me, iki trl dart-tedris, iki trl vergi, iki trl bte, iki trl kanun. Hsl bu ikilikler saymakla tkenmez. Medrese ile mektep bir ikilik tekil ettii halde, her mekte bin dahilinde de yine bu neviden ikilikler vard. Yalnz, Harbiye ile Tbbiyede mnhasran Avrupai

60

T RK LN ESASLARI

bir tedris usul takip olunuyordu. Bu sayededir ki bugn mill hayatmz k u rtaran byk kumandanlarla ferd hayatlarmz kurtarabecek lim tabip lere malikiz. Bu iki meslek erbab iinde Avrupada ki meslekdalarna muadil mtehassslar yetimesi, bilhassa Harbiye ve Tbbiye mekteplerinin ikilikten zde kalmas sayesindedir. Yenierinin fenn-i har biyle hekimbalarmn fenn-i tbb bu mekteplere girmi olsayd, bugnk anl kumandanlarmzla hretli doktorlarmza mlik olabilecek miydik? tte bu iki dart-tedrisin hali, bizim iin yapa camz m aarif inklbnda bir nmune olmaldr. ark medeniyetini garp medeniyetiyle telife a lmak, Kurun- vustay Kurun- ahirede yaatmak demekti. Yenierilikle nizamiye askerlii nasl im tiza edemezse, hekimbalkla ilme m stenit taba bet nasl uyuamazsa, eski hukukla yeni hukuk, es ki ilimle yeni ilim ,eski ahlkla yeni ahlk da yle imtiza edemez. Yazk ki yalnz askerlikle tababet teki yenierilik ilga olunabildi. Dier mesleklerdeki yenierilikler, Kurun- vusta hortlaklar suretinde hl yaam aktadrlar. Birka ay evvel, Trkiyeyi Milletler Cemiyetine idhal iin stanbulda bir cemiyet ' teekkl et miti. Halbuki Avrupa medeniyetine kati bir su rette girmedike, Milletler Cemiyetine girmemizden ne fayda hasl olabilecekti? Kapitlasyonlarla siyas mdahalelere mahkm edilmek istenilen b ir millet, Avrupa medeniyetinin haricinde telkki olunan bir millet demektir, Japnlar Avrupai bir millet sayl dklar halde, biz hl Asya bir millet addolunmak

GARBA DORU

61

tayz. Bunun sebebi de Avrupa medeniyetine tam bir surette giremeyiimizden baka ne olabilir? Japonlar dinlerini ve milliyetlerini muhafaza etmek artyle garp medeniyetine girdiler. Bu sayede, her hu susta AvrupalIlara yetitiler. ' Japonlar, byle yapmakla dinlerinden, mill harslarndan hi bir ey kaybettiler mi? Asla! O halde, biz niin tereddt ediyoruz? Biz de Trkl mz ve Mslmanlmz muhafaza etmek artyle garp medeniyetine kati olarak giremez miyiz? Garp medeniyetine girmee baladmz gnden beri deitirdiimiz eyleri tedkik edelim. Bakalm bunlar arasnda dinimize, milliyetimize taallk eden eyler var m? Mesel, rum takvimi brakarak bu nun yerine garp takvimini aldk. Rum takvim bi zim iin mukaddes bir ey miydi? Rum takvim Rumlara yani BizanslIlara aittir. Bunu takdis et mek lzmsa onlar takdis etmelidirler. Rum saati brakp garp saatini kabul etmemiz de ayn eydir. A ristonun istidll mantm brakarak Descartesla Baconun istikra mantn ve bu m antk tan doan usuliyat almann dinimize ve hars mza ne zarar olabilir? E s k ih e y et yerine yeni heyeti, eski hikmete mukabil yeni hikmeti, eski kimyaya bedel yeni kim yay almakla ne kaybederiz? Hayvanat, nebatat, a r ziyata dair eski kitaplarmzda ne kadar malmat bulabilmek imkn var? arkta bulunmayan hayva nat, ruhiyat, itim aiyat garptan almaa mecbur de il miyiz? Evvelce, eski ilimlerimizin cmlesini Bi zanstan almtk. imdi Rumlarn ilimlerini -Avru pa ilimleriyle mbadele edersek, dinen ve harsen

62

TRKLN ESASLARI

ne -kaybederiz? Bu misaller, ilnihaye uzatlrsa g-, rlr ki ark medeniyeti namna terkedeceimiz eyler hep Bizanstan aldmz eylerdir. Bu cihet ler vazh bir surette meydana konulursa, ark, me deniyetini brakarak garp medeniyetine girmemize artk kimse samimi olarak itiraz edemez. Medeniyet meselesinin halli baka bir cihetten de, memleketimizde cil bir mahiyet almtr, te den beri memleketimizde bir maarif meselesi, bir terbiye meselesi var. Bu mesele -birok ikdam lara ve ihtim amlara ramen - bir trl halledile miyor. Bu meselenin mahiyeti ta mik edilirse, g rlr ki terbiye meselesi de medeniyet meselesinin bir ferdir. Esas mesele halledilince, m aarif mese lesi de kendiliinden halledilmi olacaktr. Filhakika, memleketimizde, gerek medeniyet e, gerek pedagojice biri birine benzemeyen ta baka vardr: Halk, medreseliler, mektepliler. Bu snftan birincisi hl aks-y ark medeniyetinden tamamiyle ayrlamam olduu gibi kincisi de he nz ark medeniyetinde yayor. Yalnz nc s nftr ki garp medeniyetinden baz feyizlere mazhar olabilmitir. Demek ki milletimizin bir ksm Kurun- ulda, bir ksm Kurun-i vustada, bir ksm Kurun- hirede yaamaktadr. Bir milletin byle yzl bir hayat yaamas normal olabilir mi? Bu tabakann medeniyetleri ayr olduu gi bi, pedagojileri de ayrdr. Bu terbiye usuln tevhid etmedike, hakiki bir millet olmamz mm kn mdr? Maarifimizi halkiyat, medresiyat, mektebiyat diye ksma ayrabiliriz. k kitaplaryle

TARH MADDECLK VE TMA MEFKRECLK

63

halk masallar, komalar, darb- meselleri, Tandrna me ahkm birinci ksm, Arabi ve Farisden te r cme edilen kitaplar ikinci ksm, Avrupa lisanla rndan nakledilenler de nc ksm tekil eder. Medeniyetlerimizi tevhid edersek, maarifimizi ve pedagojimizi de birletirmi, ruhen, fikren mteca nis bir millet olmu olacaz. O halde, bu ite daha bir mddet ihmal gstermek asla ciz deildir. Hlsa; Yukardaki terihata gre, itimai ilm-i halimizin birinci dsturu u cmle olmaldr: Trk milletindenim, slm mmetindenim, garp medeniyetindenim.

TARH MADDECLK VE TMA MEFKRECLK

tima hdiselerin tefsir ve izahnda biri birine hem yakn, hem de uzak olan iki sosyoloji sistemi vardr. Bunlar, tarih maddecilik ve tima mefk recilik sistemleridir. Bu sistemlerden birincisi K ari Marx tarafndan, kincisi Emil Durkheim tarafndan meydana atld. lk nazarda bu iki sistemin biri birine yakn olduunu grrz. nk, ikisi de, tima hdisele rin, tabi sebeplerin neticeleri olduunu madd, ha yat ve ruh hdiseler gibi tabi kanunlara tbi bu lunduunu esas olarak kabul ediyor. Bu telkkiye ilim lisannda muayyeniyet (Franszcas dtermi nisme) ad verilir.

64

TRK LN ESASLARI

Fakat, bu noktadan sonra, bu iki itim aiyat sistemi biri birinden uzaklamaa balar. K arl Marx determinizmde bir nevi inhisar iddia eder: timai hdiseler arasnda sebep olabilmek imtiyaz, yalnz ktisad hdiselere mnhasrdr. Dier tim a-h diseler mesel din, ahlk, bedi, siyas, lisan, muakalev hdiseler asla sebep olamazlar, yalnz netice olabilirler. Binaenaleyh, K arl Marxa gre, ktisad hdiselerin gayr olan btn tima hdiseler gl ge hdiseler (epifenomenler) mahiyetindedir. Bir eyin glge hdise olmas, baka eyler zerinde hi bir tesiri hiz olmamas demektir. nsann glgesi, yapt ilere bir tesir icra edebilir mi? phesiz edemez, ite glge hdiseler de bizim arkamzdan gelen u tesirsiz glgeler gibidir. Demek ki, M arxa gre yalnz ktisad hdiseler eniyettir, dier ti ma messeseler, eniyet olmadklar gibi, hdise bile deildirler. Bunlar, ancak ktisad hdiselerin neticeleri ve glgeleridirler. Mesel, Karl Marx, dinlerin zuhurunu, muhte lif sekilere ayrlmasn, zhidane zviyelerle mutasavvfane tekkelerin teekkl etmesini, reform ya plmasn, dinle devletin ayrlmasn, yalnz istihsal tekniklerinin deimesiyle izah ettii gibi ahlk, hukuk, siyas, bedi, lisan, muakalev btn mefkrelerin domasn, bymesini de yine ayn ktisad hdiselerin sebebiyetiyle izaha almtr. Durkheimn tesis ettii sosyolojiye gre, by le bir inhisar doru deildir. ktisad hdiselerin ir tima hdiselerden hi bir imtiyaz yoktur. ktisad messeseler nasl b ir hdise ve b ir eniyetse, din, ahlk, bedi ilh... gibi dier tima

TARH MADDECLK VJE TMA MEFKRECLK

(5

messeseler de birer tabi hdisedir, birer eniyettir. Bu sonkileri, eyann glgelerine benzeterek,, glge hdiseler suretinde adlandrmak objektif eniyetten ayrlm ak demektir. Hikmette, kimyada, hayatiyatta glge hdiseler olmad halde, itim aiyatta neden bulunsun? Filvki vaktiyle, Maudsley gibi baz ruhiyatlar uur a glge hdise nmn veriyor ve uurun ruh hdiseler zerinde hi bir tesiri bulunmadn iddia ediyorlard. Fakat, Alfred Fouill, Ribot, J a mes, Hffding, Bergson, Pierre Janet, Binet, Paulhan gibi yeni ruhiyatlar bu nazariyeyi lm delillerle k a ti bir surette yktlar. A rtk ruhiyat sahasnda glge hdise tabiri kalmad. Bundan baka, tima hdiseler arasnda yal nz ktisad messeseleri eniyet telkki etmek, me sel fizyolojik hdiseler arasnda yalnz mideye ve hazm enbubesine ait hdiseleri eniyet telkki edip dier hayat ufuleleri bunlarn eniyetsiz ve tesirsiz glgeleri addetmek gibidir. Byle bir na zariyeyi hi bir fizyolojisi kabul edebilir mi? K arl Marx bu inhisarcl, nazariye sahasnda brakm ayarak, ameliye sahasna da nakletmekle ikinci bir hataya dmtr. M arxa gre, halk yal nz amele snfndan ibarettir. Binaenaleyh, amele snfr, dier snflar ortadan kaldrmaa mecbur dur. Halbuki, halk umum mnasna olduundan,, hukuka biri birin msavi olmay kabul eden^btn snflarn mecmuu demektir. Filhakika umum la msavi olmay kabul etmeyen emperyalist, aristok rat, feodal snflar halkn haricinde grmek doru1976 Birinci Basl F. 5

66

Trk ln

esa sla ri

dur. Burjuvalarla mnevverler arasnda da hukuk a herkese msavi olmay kabul etmeyen snflar varsa, halk dairesinin haricinde kalmaldrlar. F akat hukuka umumun msavi olduunu kabul edenler, - hangi zmreye mensup bulunurlarsa bulunsunlar halkdandrlar. i D urkheimm sosyolojisinde, dier tima hdi seler ktisad hdiselere sebep olabildii gibi, ktisa d hdiseler de dier tima hdiselere sebep olabi lirler. Grlyor ki, Durkheim sosyolojisi hdise lerin ehemmiyetini inkr etmiyor. Gittike ktisad hdiselerin cemiyet iindeki kymetinin arttn latt, asr cemiyetlerde ktisad hayatn tima bn yeye esas olduunu ortaya atan Durkheimdr. Durkleim a gre iptida cemiyetlerdeki tesant yalnz maer vicdandan husule gelen mihaniki tesant t r. Bunlar biri birine benzeyen, oba, oymak, boy, 11 gibi blmelerden mrekkep olduu iin D urk heim tarafndan k tav (segmentaire) cemiyetler tesm iye olunmulardr. Mtekmil cemiyetlerde ise, birinci nevi tesa n tten baka, bir de tima iblmnden doan zv tesant vardr. Durkheim, bunlara da mteazzi (organize) cemiyetler adn vermitir. Malmdur ki (iblm) ktisad hayatn da temelidir. Asr cemiyetlerde din, siyas, lm, bedi, ktisad zmreler, iblmnden domu olan ihti sas ye meslek heyetleridir. O halde Durkheimm, ktisad hayata da lyk olduu mevki ve ehem m iyeti tamamiyle vermi olduunu kabul etmek l zmdr.

TA R H M AD D ECLK VE TM A MEFKRECLK

Bununla beraber, Durkheim da, btn tima hdiseleri bir tek asla irea ediyor: Bu yegne asl maer te rler dir. Bu stlahn tariften ziyade misallerle tavzihi mmkndr. Binaenaleyh, birka misal iradiyle maer te rlerin ne demek olduunu anlatm aa alacam: Mesel M erutiyetten evvel de memleketimizde ameleler vard. Fakat, bu amelelerin mterek vic dannda biz amele snfn tekil ediyoruz fikri yoktu. Bu fikir bulunmad iin, o zaman memle ketimizde bir amele snf da yoktu. Yine Meru tiyetten evvel memleketimizde birok Trkler var d. F akat bunlarn maer vicdannda biz T rk milletiyiz mefhumu bulunmad iin, o zaman Trk milleti de yoktu. nk, bir zmre, fertlerinin mterek vicdannda uurlu bir surette idrak olun madka, tima bir zmre mhiyetini hiz olamaz. Bunun gibi aslen Trkeve mensup bulunan bir ke lime, Trk halknn lisan ve vicdannda artk ya amyorsa, Trke bir kelime olinak meziyetini de, tima bir hdise olmak kymetini de kaybetmi demektir. Bunun gibi, esasen Trk tresine dahil: bulunan bir det de, Trk halknn ahlk vicdann da artk bilinmiyor ve duyulmuyorsa, o da gerek tima bir hdise olmak, gerek Trk ahlknda b ir unsur bulunmak mahiyetlerim kaybetmi demektir. Bu ifadelerden anlalyor ki tima hdiseler, mutlaka mensup bulunduklar zmrenin m aerl vicdannda uurlu idrakler halinde bulunmaldrlar. te m aeri vicdandaki bu uurlu idraklere maeri te rler nam verilir.

T RK LN ESASLARI

Maer te rler, M arxm zannettii gibi, iti mai hayatta gayr- messir glge hdiselerden iba re t deildir. Bilkis, btn tima hayatlarmz, bu te r lerin tesirlerine gre ekillerini alr. Mesel, biz Trkiyelilerin m terek vicdanlarmzda Trk milletindeniz, slm mmetindeniz, garp medeniyetindeniz te rleri vzh grnler gibi m er olma a balaynca, btn tima hayatlarmz deime e balayacaktr. Trk milletindeniz dediimiz iin, lisanda, bediiyatta, ahlkta, hukukta, h att din iy atta ve felsefede Trk harsna Trk zevkine, Trk vicdanna gre bir orijinallik, bir ahslik gs term ee alacaz. slm mmetindeniz dedii miz iin, nazarmzda en mukaddes kitap K uran- Kerim, en mukaddes insan Hazret-i Muhammed, en mukaddes mabed K be, en mukaddes din slmiyet olacaktr. Garp medeniyetindeniz dediimiz iin de, ilimde, felsefede, fenlerde vesir meden sistem lerde tam bir Avrupal gibi hareket edeceiz. Maer te rler, yalnz zmre mefhumlarna mahsus deildir. Ustureler, menkbeler, masallar, efsaneler, fkralar, akideler, ahlk, hukuk, ktisa d, fenn kaideler; lm ve felsef grler de birer m aer te rden ibarettir. tikadn ve nazariyenin zdd addolunan yinler ve ameliyeler bile, evvel zihinde tasavvur olunup sonra yapldklar iin, esa sen birer m aer te rden ibarettirler. Ferd fikirler her ferdin kendine mahsus olan fikirleri demektir. Maer te rler ise, h er cemiye tin btn fertleri arasnda mterek bulunan daha dorusu ma'er vicdannda meu r ve m drik bulu nan suver-i zihniyeden ibarettir. Ferd fikirler esa

TARH MADDECLK VE TMA MEFKRECLK

69

sen cemiyet zerinde hi bir tesire mlik deildir. F ak at ferd fikirler, tima bir kuvvete istinat edip, m aeri bir te r mhiyetini ald zaman, tima hayatta byk bir mil olur, mesel, byk bir ma nev nfuza mlik bulunan bir mnci, ne dnr se, fikirleri biraz sonra, umumun mterek d nleri srasna geer. Tabi, ferd fikirler bu mahi yette bulunursa tima hayatta her an messir dir. Bir millet, byk muvaffakiyetleriyle dehsn, fedakrlm fiilen isbat etmi, byk bir ahsiye te mlik olduu zaman, onun m aer te rler y arat mak iktidar sayesinde her trl teceddtleri kolay ca icra edebilir. te biz bugn byle bir deha h zinesine mlikiz. Alelde fertlerin hatt, ilimde b yk bizaeleri ve amelde yksek kudret ve faaliyet leri olsa bile, asla muvaffak olamayacaklar teced dt ve terakkileri, umumun vicdannda mnci ve dhi tam lan byle bir ahsiyet bir szle, bir nu tukla, bir beyanname ile vcuda getirebilir. Maer te rler, galeyanl buhranlar esnasnda gayet iddetli vecdlerle hlelenerek son derece b yk bir kudret ve kuvvet iktisab ederler. Maer te rlerin bu haline (mefkre) nam verilir. Maer te rler, asl mefkre halini aldktan sonradr ki ha kik inklplarn mili olurlar. Mesel Trklerin ortaya attklar Trklk fikri, genlie m nha sr zmrev bir te rden ibaretti. Bu zmrev te ryi umum Trk milletine temil ederek onu bir mefkrre haline getiren Trablus Garb, Balkan harbleriyle Cihan Harbindeki felketler olmakla beraber, bu mefkureye resmiyet veren ve onu fiilen tatbik eden de ancak Gazi Mustafa Kemal Paa hazretleridir.

70

TRK LN ESASLARI

Bu misallerden de anlalyor ki Durkheim, mefkrecilii galeyanl itim alarla yani sosyoloji ile izah ediyor. Ona gre btn itimai hdiseler mefkrelerden yahut onlarn hafif dereceleri olan m aer te rlerden ibarettir. Filvki, her maer te r az ok bir kymet duygusuyle karktr. tima messeselerin bazs n mukaddes, bazsn iyi, bazsn gzel, bazsn doru telkki ederiz. Messeselerin bu sfatlarla tev si m edilmeleri, onlarn duygulardan, heyecanlardan, ihtiraslardan ri olmadn gsterir. Zaten, biz, hangi eye kar din heyecan duyarsak ona (mu kaddes), hangi eye kar ahlk bir heyecan duyar sak ona (iyi), hangi eye kar bedi bir heyecan du y arsak ona (gzel), hangi eye kar muakalev h ir heyecan duyarsak ona (doru) kymetlerini tev cih ederiz. Demek ki btn m aer te rlerde mef k ure mahiyeti mevcuttur. Maer te rler yani mefkreler btn tima hdiselerin sebepleri olmakla beraber, kendilerinin de domas, kuvvetlenmesi, zayflanmas, lmesi bir takm tima sebeplere tbidir. Bu sebepler tima bnyede husule gelen deimelerdir. Durkheima nazaran, tima hdiselerin ilk sebepleri cemiyetin nfusunun, kesafetinin, ihtiltm m, tecansnn, i blmnn artp eksilmesi gibi tima maneviyata (morfoloji sosyale) ait hdiselerdir. Trklk cereyannn zuhuru da tima bir hdisedir. Bu hdisenin izahnda da, (tarih madde cilik) ve (tima mefkrecilik) mezheplerine ait iki muhalif nazariye karsndayz. Birinci nazari-

TARH MADDECLK VE TMA MEFKRECLK

71

yeye gre Trklk yalnz ktisad sebeplerden do du. kinci nazariyeye gre, Trklk cereyannn domas tima mefkrelerin deimesinden ve bun larn deimesi de, tima bnyenin tahavvle u ram asndan ileri geldi. Eskiden memleketimizde balca iki din cmia vard. Birincisi hilfetin etrafnda toplanan Msl man mmeti, kincisi Rum Patrikhanesinin etrafn da toplanan H ristiyan mmeti idi. Eer dinler, eski kuvvetini, ayn iddette muhafaza edebilseydi, bu cm ialar dalmayacakt. Fakat, ehirlerde tima kesafetin oalmas yznden tima iblm ibtida domaa, sonra da gittike derinlemee balad. blm meslek zmreleri ve meslek zmreler de meslek vicdan lar dourduundan, eski zamanlarda gerek Mslm anlar cmiasmda, gerek H ristiyanlar cmiasmda yegne hkim bulunan bu iki maer vicdan zayf lamaa baladlar. Maer vicdanlarn zayflamas, onlara istinat eden cmialarn umum tesantlerini de bozdu. Yeni doan gazete ile mektep, edebiyatla iirde, mnas anlalmayan cmia lisan yerine, cemiyet lisann ikame etti. Bu suretle gerek Mslmanlarn, gerek H ris tiyanlarn zmrev vicdanlar, zmrev te rleri ve telkkileri deiti. Evvelce, her fert din camialarn bir tima uzviyet ve kendisini onun ayrlmaz bir uzvu grrken, imdi tima uzviyet olarak yalnz kendi lisan cemiyetini grmee ve kendisini yalnz onun ayrlmaz bir uzvu telkki etmee balad, i te, din cm ialarn inhilliyle onlarn yerine lisan cemiyetlerin kaim olmas u suretle vukua geldi.

72

TRK LN ESASLARI

Rum Patrikhanesi camiasndan ibtida Ermenilerin sonra Ulahlarn, Sirtolarn, Bulgarlarn, hatt,' istik ll kazanan Yunanllarn ayrlmalar ve bir ksm nn (Eksarhlk) namyle bu ayrla daha briz bir ekil vermeleri bu iddiamza canl bir delildir. Bu lisan cemiyetlerin Osmanllk nam verilen, siyas cmiadan ayrlmalar, din cmialarmdan ay rlm alarndan sonra olmas da, ilk sebebin siyas olmayp srf hars olduunu gsterir. Zaten, lisan ve hars zmrelerden ibaret bulu nan milletler eski zam anlarda da mevcuttu. Lkin,, iki trl emperyalizm, din ve siyas emperyalizmler,, onlar iki camiann iinde yani saltanat ve mmet enberleri arasnda hapsetmiti. Bu cm ialarn enberleri kuvvetten dtke, mahbus zmrelerin ser best olmak iin mcadele etmeye girimeleri tabiy di. ite, memleketimizde ibtida din eksarhlklar, sonra da siyas m uhtariyetler ve istiklller suretindetezahr eden milliyet cereyanlar bu suretle inkiaf etti. Mslman kavimler arasndaki milliyet cere yanlar da ayn surette tezahr etti. Misal ola rak A rnavutlar alalm. Bakmcln m erke zi olan Toskalar, eski zamanlardan beri, Bekta lie sapmakla, din cmiadan uzaklamlard. Bun lar, ibtida asrn ihtiyalar srasna geen mektep, m atbuat, iir ve edebiyattan nasiplerini almak iin husus lisanlarn kullanmak istediler. Bunun iin ev vel bir yaz kabul etmek icap etti. Kabul ettikleri yaznn (Latince) olmas da gsteriyor ki, Toskalar evvel emirde din cmiadan ayrlmlard. Bir za mandan beri zayflamaa balayan din tesantleri

TARH MADDECLK VE TMA MEFKRECLK

73

yerine, hars bir tesant ikame etmee alyorlar d. Araplarda ve Krtlerde de milliyet cereyan ibtida hars bir ekilde balad. Bu cereyanlarn si yas bir m ahiyet almalar ikinci merhaleleri, kti sad bir mahiyet almalar da nc merhaleleridir. Trkle gelince bunun da hars bir surette baladn biliyoruz. Trkln ilk babalarndan birisi en eski Darlfnunumuzun, kincisi de mektib-i askeriyemizin messisidir. Medrese kuvvetli ol sayd Darlfnun teesss edemeyecekti. Asrlarca medresenin msellah kuvveti mahiyetini muhafaza eden Yenierilik var iken de asker mektepleri tees s s edemezdi. Demek ki tima iblmnn bir neticesi olarak Trklerde de mmet camiasnn te san t kuvveti artk zayflamaa balamt. Sultan Abdlaziz devrinin nihayetlerinde Encmen-i Dnile Darlfnunun teekkl ve mektib-i askeriyeye yeni bir nizam ve intizam verilmesine teeb bs olunmas, bu zayflamann neticeleridir. Bu ye n i messeselerin banda bulunan Ahmed Vefik P a a ile Sleyman Paa, inhille balayan mmet ve saltanat cmialar iinde pusulasz kalan millet lerini lisan, hars, tarih tesantlerle yeniden kuv vetlendirm ek ve genleri bu yeni mefkrelere gre terbiye etmek ihtiyacn duydular. Bundan sonra, yirm ier sene fsla ile doan tasfiyecilik ve yeni lisan cereyanlar da, Trklk mefkresinde bilhas sa lisanla harsn mil olduklarn gsterir. Filhaki ka, Trkln nihayetlerine doru (mill iktisat) mefkresi de dodu. Fakat, bu nazariyeyi ortaya -atanlar, ne iktisatlar, ne de tarihle uraanlard. -Milliyetin mill hukuk, ' mill ahlk, mill terbiye,

74

TRK LN ESASLARI

h att mill felsefe gibi muhtelif tecellilerini arayan harsc Trklerdi. Mill iktisat da Trklerde ibtida b-menfaat bir mefkre suretinde dodu ve srf na zar olarak memleketimizin ktisad eniyetini ya ni zir&atimizin, sanayiimizin ticaretimizin muhtelif sahalarnda cri bulunan' hukuk rejimlerle teknik ekilleri aram aa balad. Mill iktisadiyatmz an cak ktisad eniyetimizi tedkik ettikten sonradr ki ktisad hdiselerimizden normal ve maraz olan larn tefrik edebilecek ve ancak o zaman, ktisad hastalklarm zn tedavisi iin rapor yahut reete verebilecekti. Fakat, maatteessf, Cihan Harbi, na zar tedkikleri durdurarak, muhtelif tarzlarda, ame l tatbiklerin zuhura gelmesine sebep oldu. Mill iktisadiyat, ticar bir speklasyon vastas deil, l m bir mekteptir. Almanyada bu mektebin messisi Friedrich Listtir. Durkheim, Listin mill ikti sat hakkm daki eserine objektif usulde yazlm, eniyete mstenit ilk iktisadiyat kitab budur di yor. Fakat, bu mill iktisadiyat ilmi, her yerde mill mefkreden evvel deil, sonra doar.

8
MLL VCDAN KUVVETLENDRMEK

tima zmreler balca ksma ayrlr: Aile v zmreler, siyas zmreler, meslek zmreler. Bun lar arasnda en ehemmiyetli olan siyas zmreler dir. nk, siyas bir zmre kendi bana yaayan mstakil, yahut yarm mstakil bir heyettir. Aile v zmrelerle meslek zmrelerse, bu heyetlerin

M LL V C D A N K U V VETLEN D R M EK

75

czleri, ksm lar mahiyetindedir. Yani, siyas zm reler birer tima uzviyettir; ailev zmreler, bu uzviytin hceyreleri, meslek zmreler de uzuvlar mesabesindedir. Bundan dolaydr ki, ailev ve mes lek zmrelere (tl zmreler) ad verilir. Siyas zmreler de balca e ayrlr: Cemia, camia, cemiyet. Cemia, bir kavimden yalnz kk bir ksmn siyas bir heyet halini almasyle teekkl eder. Me sel, bir kavim mstakil airetlere ayrlnca, bu ai retlerden her biri bir cemiadr. iptida kavimler, hep bu cemia hayatn yaarlar. Bir zaman gelir ki, cemialardan biri, dierlerini feth ve teshir ede rek hkimiyeti altna alr. Fakat, iine ald cemialar, umumiyetle kendi kavmine mensup airetler de ildir. Baka kavimlere, yahut baka dinlere men sup cemialar da malp ederek kendine tbi kld ndan, teekkl eden yeni heyet, mtecanisliini kaybeder; muhtelif kavimlere ve dinlere mensup cem ialardan mrekkep bir halita eklini alr. Bu halitaya (cmia) ad verilir. O halde, btn feodal beyliklerle umum im paratorluklar (cmia) mahiyetindedirler. nk, bu siyas heyetlerde baka baka kavimlere ve dinlere mensup cemialar mevcuttur. Yine b ir zaman gelir ki, bu cmialar da inhill etmee balar, im paratorluklarn iinde, lisanca ve harsa mterek bulunan cemialar tima bir su rette birleerek mterek vicdana, mterek mefkreye mlik bir milliyet halini alr. Bu milliyet, mill vicdana mlik olduktan sonra, artk uzun md det, tbilik halinde kalamaz. Erge, siyas istikl lini elde ederek istiklline mlik siyas bir heyet ha-

76

rk l n

esasla ri

ne girer. te, ancak bu mtecanis, m ttehit ve* mstakil heyete (cemiyet) ad verilebilir. Bu cemi yetlere ayn zamanda (millet) ad da verilir. De mek ki hakiki cemiyetler ancak milletlerdir, lkin, kavimler birdenbire millet haline giremezler. btida, cemialar halinde tima hayatn deta ocukluk dev resini geirirler, sonra, bir cmiamn iine girerek,, orada da tima hayatn uzun bir raklk devresini; geirirler. Nihayet im paratorluun zulmnden bzar olarak mstakil hayatlar yaamak zere cmiadan ayrlrlar. Cmia hayat,mahkm kavimler iin muzr ol duu derecede hkim kavim iin de zararldr. B una kendi kavmimizden daha beli bir misal olamaz:, Trkler, Osmanl im paratorluunun messesi iken, bu cmiamn vcuda getirdii feodalizm iinde (rea ya) halini aldlar. Ayn zamanda, hayatlarn cmiaya asker ve jandarm a vazifelerini ifa etmekle ge irdiklerinden; irfanca ve iktisata ykselmee va kit bulamadlar. Dier kavimler, Osmanl camiasn dan irfanl, medeniyetti, ve zengin bir halde ayrlr ken, zavall Trkler ellerinde krk bir klla eski bir sapandan baka bir m irasa nil olamadlar. Mamafih, bir insan iin, ocukluk ve raklk: devirlerinden gemek nasl mecbur ise, bir kavim iin de cemia ve cmia stajlarn yapmak ylece za rurdir. H er kavim, ancak bu merhalelerden getik ten sonradr ki cemiyet ve millet haline gelebilmi tir. u kadar var ki cemiyet hayatna abuk ula an hkim bir millet, cmia devrini daha az zararl olarak geirebilir. Mesel ngiliz kavmi, henz s -

MLL VCDANI KUVVETLENDRMEK

77

kova, Gal ve rlanda lkelerini fethetmeden evvel, cem iyet halini almt. Halkn intihap ettii mebuslar, lordlarla birleerek memleketi idare ediyorlar d. Saray bir glgeden ibaret kalmt. Binaenaleyh, btn meseleler sarayn menfaatine deil, halkn faydasna uygun bir surette hal olunuyordu. ngiliz kavmi bundan be yz sene evvel, ite bu suretle kendi ilerini mmessilleri vastasyle dnp ka ra r veren uyank bir millet haline girmiti. A srlar ca ngiliz parlementosu m nhasran Anglo - Saksonlardan mrekkep olmak zere mzakere etti, ile rinde mill siyasete mni olacak hi bir yabanc un sur, gayr- mill cereyanlara srkleyecek hi bir yabanc fert mevcut deildi. ingilizler, tam drt yz sene bu samimi ve mahrem ane m erutiyet hayatn yaadktan, mill hars larn ve mill seciyelerini artk bozulmaz ve dei mez bir salbet haline getirdikten sonradr ki skoya, Gal ve rlanda lkelerini fethederek ngilte r e ye ilhak eylediler. Fakat, bu ilhak, yalnz siyas bir ilhaktan ibaretti. Hi bir vakit, ingilizler, bu yabanc kavmin ngiliz cemiyetine, Anglo - Sakson milletine iltihak etmesine meydan vermediler. Mem leket, sanki yine eskisi gibi yalnz ingilizlerden m rekkepmi gibi, m nhasran ngiliz menfaati ve n giliz mefkresi nokta-i nazarndan idare olundu. Daha sonralar Amerika gibi, Hindistan gibi, Ce nub Afrika gibi, Msr gibi, Avustralya gibi ms temlekelere ve m stamerelere mlik oldular. Fakat, yine daima, parlemento ngiliz parlementosu ha linde, kabine Anglo - Sakson kabinesi halinde kal d. ngiliz milleti, gittike byyen bu siyas cmia

78

TRKLN ESASLARI

iinde kendi benliini bir an iin olsun hi unut mad. te, ngiliz milletinin, asrlarda^ beri cihan, siyasetinde hkmran olmasnn sebebi budur. Grlyor ki bir kavim ancak kendi kendini mill bir parlemento ile idare eden hakiki bir millet haline geldikten sonra, yksek ve samim bir cemi yet hayat yaayabilir. Avrupann dier kavimler* bu hakikati pek ge anlayabildiler. nk, iki asr evvele kadar, Avrupann dier sahalarnda, halklar ve lkeler hkm ran ailelerinin esirleri ve m likneleri hkmnde idiler. B ir hkmdar, kzn evlen dirirken, memleketin bir ksmn ona cihaz verebi lirdi. B ir hkmdar, vilyetlerinden birini baka b ir hkm dara hediye edebilir, yahut satabilirdi. Miras tarkiyle, memleketin bir ksm yabanc bir hkm darn eline geebilirdi. Hlsa, halklarn, kavimlerin, hi bir mevcudiyeti, irbda hi bir yeri yoktu. Devlet demek, hkmdar demekti: Bu dstur yal nz XIV nc Louisye mahsus deildi, ngiltereden gayr btn Avrupa devletlerinin siyas iar bundan, ibaretti. Fakat, milliyet devresi nihayet, dier Avrupa kavimleri iin de hulul etti. HollandalIlar, F ranszlar ilh... kendi kendini idare eden birer millet ha lini almaa baladlar. Tarih, umum bir kaide ola rak gsteriyor ki her nereye milliyet ruhu girdiy se, orada byk bir terakki ve tekml cereyan dodu. Siyas, din, ahlk, hukuk, bedi, lm, fel sef, ktisad, lisan hayatlarn hepsine genlik, sa mimilik ve taravet geldi. H er ey ykselmee ba lad. Fakat, btn bu terakkilerin fevkinde olarak yeni bir seciyenin husul bulduunu da yine bize

MLL VCDANI KUVVETLENDRMEK

79

mukayeseli tarih haber veriyor. Mill vicdan neredeteekkl etmise, artk oras mstemleke olmak teh likesinden ebediyen kurtulm utur. Filhakika, bugn milletler cemiyeti, Almanyay bir mstemleke halinde F ransaya takdim etse, aca ba Franszlar bu hediyeyi kabule cesaret edebilir ler mi? M acaristan Romanyann, Bulgaristan Yu nanllarn mandas altna koymak istese bu iki dev let u mandalar kabule yanaabilir mi? phesiz: hayr! nk m andater olmak isteyen bir dev let mandas altna girecek memlekette kolayca h kim olmak ister. Halbuki mill vicdan uyanm bir lkeye kocaman ordular gnderilse bile, orada en kk bir nfuz kazanmak mmkn deildir, ngilizlerin Trakya ile zmiri Yunanllarn, Adana ve havalisini Franszlarn, Antalyay talyanlarn mandas altna vermesi, stanbulu kendi eline ge irmek iindi. Btn bu devletler, Anadolu mil vic dann uyandm, Yunan ordularnn mill kyam karsnda buz gibi eridiini grnce bu ham sev dalardan vazgemee baladlar. Amerikann ne E r menistanda, ne de Trkiyede manda kabulne ya namamas da buralardaki mill vicdann iddetini grmesinden dolaydr. Halbuki, ngilizlerle Franszlar A rabistan aralarnda taksim etmekte hi b ir mahzur grmediler. nk, btn airetleri cemia hayat yaayan, ehirleri henz cemiyet devresine gelmemi olan Arabistanda mill vicdann henz uyanmam olduunu biliyorlard. Grlyor ki, son asrlarda mill vicdann uyan d yerlerde, artk imparatorluk kalamyor, ms temleke hayat devam edemiyor. Rusya, Avusturya.

SO

Trk ln

esaslari

ve Trkiye im paratorluklarnn inhilli, Cihan H ar binin bir neticesi deildi. Cihan Harbi, daha evvel den esasl sebeplerin hazrlam olduu bir netice nin zuhuruna tesadfi bir vesile olmaktan baka bir rol oynamad. Eer bu im paratorluklarn iinde ya ayan kavimler arasnda, mill vicdana mlik ve a r tk m ahkm olarak yaamas mmkn olmayan mefkreli milletler bulunmasayd, Cihan H arbi bu im paratorluklar deviremezdi. Nasl ki, Alman dev leti, mtecanis bir milletten mrekkep olduu iin - Franszlarn bu kadar tahripkrlna ramen - bir trl yklamyor. H att, ileride Avusturya cmiasndan ayrlan Avusturya Almanlaryle birleebile cei iin, Cihan Harbinden daha kuvvetli km tr da denilebilir. Bir ta raftan Avrupada bu netice doarken, di er taraftan Asyada baka neticeler douyordu. Suriye, Irak, Filistin, Hicaz lkeleri, Trkiye cmiasmdan ayrlm akla beraber, istiklle nil olamad lar. nk, buralarda oturan cemaatlerin mill vic dan tam am iyle uyarm am t. phesiz, buralarda da mill vicdan uyand gn, artk Fransz ve n giliz mandalar bir saniye bile duram ayacaklardr. N asl ki, ngiltere devleti, Cihan Harbinden galip kmakla beraber, rlandann, Maltanm, Msrn m uhtariyetlerini yani istiklle doru ilk admlarm kabule mecbur oldu. Avusturya, Kap, Kanada, YeniZelanda gibi Anglo - Saksonlarla meskn lkelerde tam m uhtariyetler kabulne mecburiyet hissetti. Ta rihin Ve hal-i hzrn bu ehadetleri bize gsteri yor ki bugn Avrupada mill vicdana mlik olma yan hi bir kavim kalmamtr. ^Binaenaleyh Avru

MLL VC D A N I KUVVETLENDRMEK

8i;

pann hi bir lkesinde mstemleke tesisine imkn yoktur. slm leminde de artk mstemleke hayatna, nihayet vermek iin, Mslman kavimlerde mill vicdan kuvvetlendirmekten baka are yoktur. Bir zamanlar, ttihad-1 slm mefkresi Ms lman kavimlerin istiklle nil olmasn, lkelerinin mstemleke halinden kurtulmasn temin eder zannolunuyordu. Halbuki amel tecrbeler gsterdi ki slm ittihad bir taraftan teokrasi ve klerikalizm gibi irtica cereyanlar dourduundan, dier cihet ten de slm leminde milliyet mefkreerinin ve mill vicdanlarn uyanmasna aleyhdar bulunduun dan Mslman kavimlerin terakkisine mni olduu gibi, istiklline de hildir. nk, slm leminde* mill vicdann inkiafna hil olmak, Mslman mil letlerin istiklline mni olmak demektir. Teokrasi ve klerikalizm cereyanlar ise, cemiyetlerin geridekalmasma, h att gittike gerilemesine en byk bir sebeptir. O halde, ne yapmal? H er eyden evvel gerek: memleketimizde, gerek ir slm lkelerinde daima mill vicdan uyandrm aa ve kuvvetlendirmee a lmal. nk btn terakkilerin menba mill vic dan olduu gibi, mill istikllin masdar ve istin atgh da yalnz odur.

1976 Birinci Basl F. 6 .

T RK LN ESASLARI

9
MLL TESAND KUVVETLENDRMEK

Mtarekeden sonra, ingilizleri, Franszlar ya kndan grmee, tanm aa baladk. Bunlarda ilk gzmze arpan cihet, meden ahlkn bozukluu dur. Bilhassa, memleketimize gelen veya M altada hkim bulunan ingilizlerin meden ahlklarn ok dk bulduk. Mstemleke ahalisini soymak, ma lplara kul, kle muamelesi yapmak, harb esirleri nin ve h att sulh esirlerinin parasm, eyasn al m ak onlarca tamamiyle helaldir. ngiliz milletinin meden ahlknda grd mz bu dkle kar, itiraf edelim ki vatan ahlkn pek yksek bulduk. Trkiyede yzlerce, h a tt binlerce vatan haininin zuhur etmesine m u kabil, btn ngilterede tek bir vatan haini zuhur etmedi. O halde, bizde meden ahlkn daha yk sek olmas neye yarad? Keki bizde de bunlarn yerine yalnz vatan ahlk yksek olsayd! V atan ahlkn yksek olmas mill tesandn temelidir. nk, vatan, stnde oturduumuz top ra k demek deildir. V atan (mill hars) dediimiz eydir ki stnde oturduumuz toprak onun, an cak zarfndan ibarettir. Ve ona zarf olduu iindir ki mukaddestir. O halde, vatan ahlk, mill mefkrelerden, mill vazifelerden mrekkep olan bir ahlk demektir. O halde, mill tesand kuvvetlendirmek iin h er eyden evvel, vatan ahlk ykseltmek lzm geliyor. Fakat, vatan ahlk ykseltmek iin ne yapmalyz?

M lLL T E SA N D K U V V ETLEN D R M EK

83

(Vatan mill harstr) demitik. Demek ki vatan din, ahlk, bedi gzelliklerin bir mzesidir, bir sergisidir. Vatanmz derun bir akla sevmemiz bu samim gzelliklerin mecmuu olduu iindir. O halde, mill harsmz btn gzellikleriyle ne za man meydana karrsak, vatanmz en ok o za man seveceiz ve bu kadar iddetle seveceimiz o sevimli vatan uruna imdiye kadar yaptmz gi bi yalnz tehlike zamanlarnda hayatmz deil, sulh ve skn anlarnda da btn ahs ve zmrev ihtiraslarm z feda edebileceiz. Grlyor ki mil l tesand kuvvetlendirmek iin, ilk ibtida, mill hars ykseltmekle mkellef olan mnevverlerin bu ii abuk baarm alar lzm. Mill tesandn birinci temeli (vatan ahlk) ol duu gibi, ikinci temeli de (meden ahlk) tr. Va tan ahlk, kendi milliyetimizi mukaddes tanm ak tan ibaret olduu gibi, meden ahlk da milletimi zin fertleriyle onlara benzeyen ir fertleri m uhte rem tanm aktan ibarettir. Cemiyet, mukaddes olun ca, onun fertleri de mukaddes olmaz m? O halde vatanmz, milletimizi nasl seviyorsak, milletdalarmz da ylece sevmeliyiz. Btn milletdalarn sevmeyen bir adam, milletini de sevmi yor demektir. imdiye kadar mnevverlerin halk ve halkn mnevverleri sevmesi mmkn deildi. nk, te r biyelerini mnevverler Osmanl medeniyetinden, halksa Trk harsndan almlard. Ayr terbiyeler le yetien iki snf birbirini nasl sevebilir? Bundan baka, mnevverler sarayn bendeleri idiler, memur olduklar zaman halk soyarak sarayn israf ve

TRK L N ESASLARI

sefahatine hizmet etm ekten baka bir ey dn mezler. Tabi, bu cihetten de mazlum halk onlar sevemezdi. A ralarnda rekabet, haset, ekememezlik gibi ihtiraslar bulunduu iin bizzat mnevverler de bir birlerini de sevemezlerdi. Memleketimizde birbirini seven yalnz halktan olan fertlerdi ve eski devirde mill tesant yalnz bu z Trklerin samim sevi mesine istinat ediyordu. uras da var ki meden ahlk yalnz milleti mize mensup fertlerin m uhterem tanlmasmdan ve samim bir muhabbetle sevilmesinden ibaret deil dir. Filhakika, ibtida m uhterem tanlan ve sevilen fertler milletdalarmzdr. nk bizi onlarla bir letiren mterek bir hars, mterek bir yurt, m terek bir dil, mterek bir din vardr. Fakat, biz "bir mill harsa mensup olduumuz gibi, bir de bey nelmilel medeniyetine mensubuz. Harsmz sevdii miz gibi, medeniyetimizi de severiz. O halde medeniyetdalarmz sevmemiz ve muhterem saymamz iktiza etmez mi? Medeniyet zmresi ibtida, din bir mmet ha linde balar. Mslmanlk, Hristiyanlk, Budistlik gibi cihan dinler birok milletleri ilerine alarak onlar, bitiik kaplardaki mayiler haline koymu lardr. Hikmet tecrbelerinde muttasl kaplardan birine konulan suyun derhal dierlerine taksim olunduunu ve hepsinde su seviyesinin derhal ayn irtifaa ktn grmyor muyuz? Ayn mmete mensup bir milletin husule getirdii terakkilerin yfut duar olduu inhitatlarn derhal dierlerine in

MLL TfcSAND KUVVETLENDRMEK

85

tikal etmesi tpk bunun gibidir. nk dindeki bir lik, onlar m uttasl kaplar haline getirmitir. Beynelmileliyet ibtida byle din olarak ba larsa da, uzun terakkilerden sonra, yalnz lm ve fenn bir medeniyette mterek bulunan l-din bir beynelmileliyet de husule gelebilir. Bugnk Av rupa medeniyeti, Avrupa beynelmileliyeti bu iki enmuzecin intikal devresinde bulunuyor. Avrupa bey nelmileliyeti Japonlarla Yahudileri msavi eraitle kendi medeniyetine mensup sayd iin, din b ir medeniyetten ve din bir beynelmileliyetten kmak istediini ima ediyor. Fakat, dier taraftan Msl man lkelerinin manda altnda kalmasnda hl s ra r gstermesi, eski ehl-i salb taassubundan henz kurtulmadn gsteriyor. Bu taassubun kalkmas ve bizim de msav erait dahilinde Avrupa mede niyetine girmemiz bizim iin bir gaye olmaldr. Hlsa, meden ahlk, evvel milletdalarmz, en sonra da btn insanlar sevmekten ve muhterem grmekten ibarettir. Btn bu fertlerin hayatna, mlkiyetine, hrriyetine, haysiyetine tecavz etme mek meden ahlkn teklif ettii vazifelerdendir. Grlyor ki vatan ahlk ilelmerkez olduu halde, meden ahlk anilmerkezdir. Vatan ahlk sevgilerimizin, vatan dairesinde tekasf ve tem er kz etmesini istedii halde meden ahlk bunlarn yava yava millet hudutlarn aarak mmet hu dutlarna ve mmet hudutlarn aarak beynelmilel mamure hudutlarm da aarak btn insanlk le mine ittis ve inbisat eylememesini arzu eder. Ba zen, bu iki ahlk arasnda ihtilf bile zuhur ede bilir. Mesel, harb zamanlarnda vatan ahlk son

T rkln

esaslaei

derece iddetlenerek, meden ahlk snk bir hale getirir. Uzun sulh devreleri de yalnz meden ahlk kuvvetlendirerek, vatan ahlk zayflatr. H arbin birok madd ve manev hasarlaryle beraber, ti ma bir faydas da bulunduunu iddia edenler, bil hassa bu noktaya istinat ediyorlar. Grlyor ki mill tesand kuvvetlendirmek iin, vatan ahlk meden ahlka takdim etmek ve nsan kymetin meden ahlkn dairelerinde mer kezden m uhite doru gittike eksildiini, m uhit ten merkeze doru geldike arttn dstur itti haz eylemek lzmdr. Yani yukarda sylediimiz vehile, kymetin birinci derecesinde milletdalarmz, ikinci derecesinde mmetdalanmz, nc derecesinde medeniyetdalanmz, drdnc derece sinde btn insanlar grmemiz ve onlar derecele rine gre sevmemiz lzm gelir. Mill tesand kuvvetlendirmek iin vatan ve meden ahlklardan sonra, bir de meslek ahlk ykseltmek lzmdr. H er millet, tima taksim-i ml neticesi ola ra k birtakm meslek ve ihtisas zmrelerine ayrlr. Mhendisler, tabibler, musikiinaslar, ressamlar, mi m arlar, m uharrirler, askerler, avukatlar, tccarlar, iftiler, fabrikatrler, demirciler, marangozlar, ul halar, terziler, deirmenciler, frnclar, kasaplar, bakkalar ilh... bu zmreler birbirinin lzm ve mlzemidirler, yekdierinin yaptklar hizmetler, bu m tekabil m uhtalklar da bir nevi tesant deil midir? Bu nevi tesandn kuvvetlenmesi iin, evvel, taksim -i mlin, ancak mterek vicdana mlik bir

MLL TESA N D KUVVETLENDRMEK

81

cemiyet dahilinde vukua gelmesi arttr. Baka ba ka milletlere mensup olup da aralarnda mterek vicdan bulunmayan zmrelerin i blm, hakiki taksim-i ml mahiyetinde deildir. Durkheim bu nevi hizmetlerin mbadelesine (mtekabil tufeyllik) adn veriyor. Mesel, eski Trkiyede Trklerle gayr Mslmanlar mterek bir ktisad hayat ya yorlard. F akat aralarndaki i blm, hakiki bir taksim-i ml deildi; mtekabil bir tufeyllikten ibaretti. nk Trklerle bu gayr Trk unsurlar arasnda m terek bir vicdan yoktu. Trkler, gayr Mslmanlarn siyas tufeylileri idiler, gayr Ms lm anlar da Trklerin ktisad tufeylileri idiler. Bey nelmilel ktisad mnasebetler de hep bu tarzdadr. Bu nevi tesandn kuvvetlenmesi iin, ikinci art da meslek zmrelerinin btn memlekete mil mill tekiltlar halinde taazzsinden sonra, her mes lek zmresinde meslek bir ahlkn teesss etme sidir. Meslek ahlk, baka meslek zmrelerine mbah olduu halde yalnz bir meslek erbabna - mes lek icab olarak - memnu olan fiilleri gsterir. Me sel, bir memlekete kolera girdii zaman, oradan herkes kaabilir; yalnz tabiblerle papaslar kaa maz. Bunun gibi herkes ticaretle itigal edebilir: resm nfuza mlik olan devlet memurlar edemez. Asker snfndan olanlarn korkak, polislerin sefih, hkimlerin taraf, muallimlerle m uharrirlerin c hil ve mefkresiz olmalar meslek ahlka mnfidir. Ktiplerin ketum, avukatlarla tabiblerin m ah rem iyete riayetkr olmalar da meslek ahlk icabatndandr.

88

TRK L N ESASLARI

Mamafih, bu meslek ahlklarn meyyideleri de vardr. Meslek vazifelerin bu meyyideleri, her meslek tekiltna mahsus olarak bulunmas lzm gelen (haysiyet divanlar) dr. Fertlerin heslek m tehassslarna kar h ay at larn, haysiyetlerini, h rriyet ve menfaatlerini hi maye edecek yegne meyyide, ite bu meslek ah lka ait tekiltlardan ve vazife-nmelerden ibaret tir. Bunlar mevcut olmadka muhtelif meslekler arasnda hakik bir tesant mevcut olamaz. imdi yukardaki beyanat hlsa edelim: Mill tesandn kuvvetlendirilmesi, tima in tizam ve terakkinin, mill h rriy et ve istikllin te melidir. Mill tesand kuvvetlendirmek iin de, va tan, meden, meslek ahlklarn kuvvetlendirilmesi, ykseltilmesi lzmdr. Mill harsmzn uurlu b ir hale gelip yksel mesi ne gibi tekiltlara m uhtatr? Evvel mill harsmz saklanm olduu gizli kelerden mnev verlerin nazarlarna arzedecek olan aram a tekilt larna ihtiya vardr. Bu vazifeyi ifa edecek teki ltlar unlardr: Mill Mze, Etnorafi Mzesi, Mill Hazine-i Evrak, Mill Tarih Ktphanesi, hsaiyat Mdriyet-i Umumiyesi. 1), Trk halknn bedi dehsna canl ahitler bulunan ve fakra den eski T rk evlerinden para para karlp bedestenlerde satlan perdeler, hal lar, allar, ipekli kumalar, eski marangoz ve demir ci ileri, iniler, hsn-i h at levhalar, mzehhep ki taplar, gzel ciltler, gzel yazl K uran- Kerimler, mill tarihimizin vesikalar olan meskkt vesaire

MtLLl TESA N D KUVVETLENDRMEK

89

hep ecnebiler tarafndan satn alnarak Avrupaya ve Amerikaya tanmaktadr. Bunlarn harice- karlmasn men edecek bir kanunumuz olmad gibi, bunlar satn alarak mill bediiyat klarnn nazarlarna arzedebilecek mill bir mzemiz de yok tur. ,Vka, Topkap saraynda byk bir mzemiz mevcuttur. Fakat, buna (hars mze) demekten zi yade, (meden mze) namn vermek daha mna siptir. nk, bu mze Trk harsna ait mill eser lerde ikinci derece bir ehemmiyet gstermi, birin ci derecedeki ehemmiyeti beynelmilel kymete m lik eserlere atfetm itir. Bu mddeamzm delili u dur ki, imdiye kadar memleketimizden sandk san dk karlan Trk bedialarnn karlmasna mni olamam, bedestenlerde satlan bu bedialar satn alp muhafaza etmee almamtr. Bu szlerimden mzemizin dehl bir messisi olan Hamdi Bey merhumun kymete ok byk olan himmet ve hizmetlerini inkr ettiime hkmolunmasm. Abdlhamid devrinin trl tasiblerine ramen, srf kendi teebbs ve azmiyle ilmen gayet kymetli bir mzeyi yoktan var eden Hamdi Beyi takdis etmemek byk bir nankrlktr. Byk kardeinin bu zat eserini zenginletirerek muhafaza eden Halil Beyefendiyi tebcil etmemek de yine ayn harekettir. Bundan baka, bu mzede Trk mesku ktna ve anantm a dair birok mill yadigrlarn mevcut olduunu da kimse inkr edemez. u kadar var ki, mill bir mzenin vazifesi, mill eserlerin milyonda birini toplayp da bki kalanlarn yaban clara kaptrm ak deildir. Hamdi Bey mzesinin il mi ve beynelmilel kymetleri gayet yksek olabi-

99

T RK L N ESASLARI

~T lir; fakat, hars ve mill kymeti teki kymetlerine nisbetle ok aadr. H att bu itibarla, Evkaf M zesindeki eyann /hemen cmlesi Trk harsna men sup eserler olduu iin, bu mze evvelkinden daha kymetli grlebilir. Bu ifadelerden anlalyor ki bugn, bizde ha kiki bir Trk mzesine ihtiya vardr. Bu Trk mzesi Trk bedialarn satn alabilmek iin kfi bir tahsisata mlik olmal ve her ehirde arayc lar bulunmaldr. Ayn zamanda memleketimizden umum atikalarn ve bedialarn ihracn iddetle men eden bir kanun yaplmaldr. Evkaf Mzesi de liva Evkaf memurlarn altracak olursa, vakf binalarn enkaz ve ypranm eyas arasnda da ha birok kymetli bideler bulunabilecektir, ih ti mal ki ileride bu mze birleerek tek bir mze halini de alacaktr. H er halde imdilik yalnz Trk harsna dair eserleri toplayacak bir mzeye iddet le ihtiya vardr. 2) Etnorafi Mzesinin vazifesi, Mill Mzenin kinden bakadr. Mill Mze, mill tarihim izin m zesidir. Etnorafi Mzesi ise, milletimizin hal-i ha zrdaki hayatnn mzesidir. (Hal) in (mazi) den fark ne ise, Etnorafi Mzesinin de, mill tarih m zesinden fark odur. Etnorafi Mzesi, evvel, milletimizin bugn muhtelif livalarda, kazalarda, ehirlerde, kylerde, obalarda kullanmakta olduu btn eyay topla yacaktr. Bu toplanan eyadan her nevi, srasyle en iptida eklinden en mtekmil ekljne kadar bir tekml silsilesi halinde dizilecektir. Mesel (ayakkab) nevini alalm: Bunun en iptida ekil

M LL TESA N D K U V VETLEN D R M EK

91

olan (ark) dan balayarak en mtekmil ekli olan zarif fotinlere kadar btn tekml m erha leleri bir tedri silsilesi halinde sralanacaktr. Ser pular, erkek ve kadn elbiseleri, eyer takmlar, adrlar, yataklar ilh... hep byle tekml sralar .suretinde dizilecektir. Evlerin vesair aynen nakli kabil olmayan byk binalarn kk modelleri ya placaktr. Ky, ehir, kpr, cami gibi m anzarala rn fotorafileri aldrlacaktr. Fakat, Etnografi Mzesinin toplayaca eyler, yalnz bu gibi madd eyaya mnhasr deildir. Halk iinde hl yaam akta bulunan peri masalla r, koma ve destanlar, mn ve tekerlemeleri, dar bmesel ve bilmeceleri, fkra ve menkbeleri ehir ehir, ky ky aratrm alar yaptrarak toplamak vazifesi de Etnografi Mzesine aittir. Ayn zamanda, her nahiyenin konutuu Trk lugaviyesine mensup .husus kelimeleri, husus savtiyt, ve husus sarf v e nahiv kaidelerini de cem edecektir. Bunlardan baka, halk arasnda (Tandrname ahkm) veya h u t (Kee Kitap) adlar verilen ve hl tahsilsiz kadnlarla bilgisiz halk arasnda inanlmakta bulu nan miyne itikatlar ve bunlara merbut bulunan sihriyyen-din yinleri de cem edecektir. Mesel, bu itikatlardan birine gre her insann kendine m ah sus bir perisi vardr ki sahibinin (krkl) olduu zam anlarda son derece azgnlaarak tehlikeli bir vaziyet alr. nsanlar aadaki halde krkl olur la r: 1) Bir ocuk dnyaya geldii zaman, ocukla beraber annesi ve babas krkl olurlar. 2) Bir evlen m e vukua geldii zaman hem gelin, hem de gveyi

92

TRK LN ESASLARI

krkl olurlar. 3) Bir adam ld zaman onunla ayn evde yaayan btn yakn akrabalar krkl olurlar. K rkllarn ifsna itina etmesi lzm gelen b ir takm sihriyyen - din yinler vardr: Mesel, iki krkl kadn- bunlar, ister ayn sebepten, ister ayr sebeplerden krkl olmu olsunlar - bir odada rastgele birleirlerse mutlaka pmeleri lzmdr. p mezlerse, perileri birbiriyle kavga ederler, periler den biri, bu kavgada yaralanr, yahut lrse, ayn hal, sahibine de intikal edeceinden, bu yini icra etmemekte byk bir tehlike mevcuttur. Yine iki krkl insan, biri dierinin fevkinde bulunan iki oda da yatamazlar. Tandrnmeye gre, h er adamn bir perisi oldu u gibi her evin de bir perisi var. Ev perisi, evin te miz tutulmamasndan fkelenir. Bu fkelenme, aile hakknda muzr olacandan ev kadn, evin her ta rafn temiz tutm aa itina eder. Demek ki bu btl itikatlar iinde faydal olanlar da vardr. Etnograf ya Mzesi bunlardan baka her nahiyedeki lisan savtiyat (fonetik) ile halk melodilerini (nameleri ni) ya fonoraf letiyle, yahut nota usulyle zapteder. Demek ki Etnografi Mzesinin behemehal: bir fotorafs, bir fonorafs ve bir notacs bu lunmak lzmdr. Masal toplayanlar herkesten din ledikleri alelumum masallar zaptetmelidirler, Ma salc nam verilen birtakm ihtiyar kadnlar yahut erkekler vardr ki bunlar masallar an'anev tabir leriyle ve bedi slplaryle naklederler. Byle ha kiki bir masalc ele geirilirse onun nakledecei b t n m asallar aynen zaptolunmaldr. nk mill ma

,v*v'

MtLLl T ESA N D KUVVETLENDRMEK ,

S3

sallar ancak byle her tabiri bir messese olan ma sallardr. Komalar, trkler ve nameler de ha kiki saz irlerinden alnmaldr. Nasreddin Hocaya, Karagze, ncili avua, Bekri Mustafaya, Bektalere ait fkralar da mtehassslarndan renilme lidir. Milletlere ve mesleklere ait taklitler meddah lardan iktibas edilmelidir. Tandmme itikatlar, onlara henz inanm akta bulunan tahsilsiz kadnlar dan sorulmaldr. H er yerin husus lugaviyesine ait tedkikler de mahallerinde yaplmaldr. 3) Mill Hazine-i Evrak, vekletlerin gizli ve m ahrem mahiyette bulunan husus hazine-i evrak larndan bakadr. Mill Hazine-i Evrak, artk h kmetle alkas kalmam olan eski evrakn hzi nesidir ki milletin mverrihleri ve ilim adamlar iin tasnif ve muntazaman idare altnda tehir olu nur. Maatteessf, gerek Bb- Aliye ve Hariciyeye gerek Defter-i Hakanye, Evkafa ve Fetvahneye ait eski evrak mahzenleri imdiye kadar ne bir ara ya toplanm, ne tasnif edilmi, ne de muhafaza larna itina olunmutur. Mill tarihim izin en doru vesikalar olan bu evraktan en mhimleri arlarak Avrupa ktphanelerine naklolunmaktadr. Diyarbekir gibi baz eski vilyet ve eylet m er kezlerinde gayet kymetli olan kadm evrakn bak kallara satlarak sarg kd suretinde kullanld da vkidir. Grlyor ki mill bir Hazine-i Evrak m behemehal sratle tesisi lzmdr. , 4) Mill Tarih Ktphanesi de umum ktp haneden bakadr. Umum ktphane, ilmin, edebi yatn her ubesine ait kitaplar cmi olmak lzm

84

TRK LN ESASLARI

gelir. Mill Tarih Ktphanesi ise yalnz mill h a r smz tekil eden messeselere ait tarihleri ve ta rih menbalarla vesikalar muhtevi olmaldr. Bu kitaplar ve vesikalar dinimizin, ahlkmzn, huku kumuzun, felsefemizin, edebiyatmzn, musikimizin, mimarmizin, iktisadmzn, askerliimizin, siyase timizin, ilimlerimizin ve ferilerimizin tarihlerini ve vesikalarn tamamiyle ihtiva etmelidir. O halde ki, bu tarih ubelerinden her hangi birinin tarihini yazmak isteyen bir mverrih ihtiya grd btn nenbalar ve vesikalar bu ktphanede hazr bula bilsin.

5) thsaiyat Mdriyet-i Umumsi de, h er vek letin tesis ettii husus ihsaiyat tekiltlarndan bakadr. nk, her vekletin tesis ettii ihsaiyat tekilt, yalnz kendi resm muamelelerinin muhta bulunduu ihsa rakam lara ehemmiyet verir, ihsa iyat Mdriyet-i Umumsi ise, mill harsn tezah r iin muhta olduumuz ve mill hayatn btn ubelerine mil, umum bir ihsaiyat tekiltdr. AvrupalI bir mtehasssn idaresinde bulunacak olan hsaiyat Mdriyet-i Umumsi teekkl ettik ten sonra, vekletlere vesair gayr-i resm messe selere mensup btn ihsa tekiltlar onun kuman das altna verilerek hepsi, ayn usul ve sistem da hilinde altrlacaklardr. te ancak, byle m er kez bir ihtisas dairesine mensup ihatav bir ihsai y at tekilt vcuda geldikten sonradr ki memleke timizde ihsa rakam lardan tima noksanlarmzn ve meziyetlerimizin anlalmas mmkn olur. Tat bik olunan slahlarn ve tecedddlerin cemiyet iin muzr yahut faydal olduklar da ancak byle esasl

M ILU TESAND KUVVETLENDRMEK

95

ihsaiyat defterlerinin ihzarndan sonra kef ve tedkik olunabilir. Mill harsn bu saydmz tekiltlan srf mill hars arayp bulmaa yarayanlardr. Mill harsn baka birtakm tekiltlar da vardr. Bunlarn va zifesi de, mill hars aranp bulunduktan sonra, Av rupa medeniyetinin onun muhtelif ubelerine a lanmasndan ibarettir. Bu vazifeyi ifa edecek te kiltlar da unlardr: Trk Darlbedaiyi, Trk Darlelhan, Trk Darlfnunu, Trkiyat Encmeni dir. Bunlardan misal olarak Darlelhan alalm: s tanbulda mevcut bulunan Darlelhan dm-tek usu lnn, yani Bizans musikisinin Darlelhandr. Bu messese, ibtida unsurlar halkn samim melodilerinde tecelli eden ve Avrupa musikisine tev fikan armonize edildikten sonra asri ve garb bir m ahiyet alacak olan hakiki Trk musikisine hi ehemmiyet vermemektedir. Mevcut Darlbedayi de ayn haldedir. nk, tiyatronun terakkisi en ziya de gzel Trke ile halk vezninin kabulne bal iken, mevcut Darlbedayi bu esaslara kfi derece de kym et vermemektedir. Binaenaleyh bu iki messesenin T rk Darlelham ve Trk Darlbedayii ha line getirilmeleri de lzmdr. Mevcut messeseler iinde Trk harsna hdim olan yalnz Darlfnundur. D arlfnunun edebiyat medresesi, deta hars medresesi demek olduundan mill hars ykselt mee en ok alan bu messesedir. Trkiyat Encmenine gelince, bugn byle b ir messeseyi en mkemmel bir halde tekil etmek imkn vardr. nk, Avrupann muhtelif millet-

96

rk l n

esasla ri

lerinde Trkiyat ilmi iin cann vakfetmi byk trkologlar bu Encmene aza sfatyle almak ka bildir. AvrupalI trkologlarla yerli trkiyatlarm zdan mrekkep bir encmen tekil olunursa, bu he y e t hem mill harsn hzinelerini arayabilecek, hem de beynelmilel akademiler leminde lm bir vela y e t ittihaz edebilecektir.

10
HARS VE MEDENYET

Franszca culture kelimesinin iki ayr m na s vardr. Bu m nalardan birini hars, dierini tehzib tabiriyle tercm e edebiliriz. H arsv hakkmdaki btn su-i tefehhmler Franszca culture kelimesinin byle iki mnal olmasndandr. O hal de, biz lisanmzda, bu iki mnay, hars ve teh:zib kelimeleriyle ayrrsak, kendi memleketimiz de bu su-i tefehhmlere nihayet vermi oluruz. H ars ile tehzib arasndaki farklardan birincisi, h ar sn dem okratik, tehzibin aristokratik olmas dr. Hars, halkn ananelerinden, teamllerinden, rflerinden, ifah veya yazlm edebiyatndan, li sanndan, musikisinden, dininden, ahlkndan, bedi -ve ktisad mahsullerinden ibarettir. Bu bedialarn hzinesi ve mzesi halk olduu iin, hars demok ratiktir. Tehzib ise, yalnz yksek bir tahsil grm, yksek bir terbiye ile yetimi hakiki mnevverlere mahsustur. Matthev Arnoldun tatllk ve ziya mezhebi tabiriyle ifade ettii mel, tehzibin tari:fi demektir. Tehzibin esas, iyi bir terbiye grm

HARS VE MEDENYET

9T

olmak; makult, gzel sanatlar, edebiyat, felse feyi, ilmi ve hi bir taassup kartrm akszn dini; gsterisiz, samimi bir ak ile sevmektir. Grl yor ki tehzib, husus bir terbiye ile husule gelmi; husus bir duyu, dn ve yaay tarzdr. H ars ile tehzibin ikinci fark birincinin mill, kincinin beynelmilel olmasdr. Bir insan, hars tesiriyle, belki de yalnz kendi milletinin harsna, kymet verir, fakat tehzib grmse baka millet lerin harslarm da sever ve onlarn lezzetlerini de tatm aa alr. Binaenaleyh, tehzib, temas ettii insanlar biraz insaniyeti, biraz msam ahakr, h e r ferde, her millete kar hayrhah ve iktitaf - clec tique yapar. Harsla tehzibin bu ikinci fark, bizi milliyet ilik ve beynelmileliyetilik meselesinin ta m ikm e sevkediyor: (Millet) ayn harsta mterek olan fertlerin; heyet-i mecmuasdr. Beynelmileliyet, ayn mede niyette m terek olan milletlerin heyet-i mecmuas dr. Beynelmileliyete, medeniyet zmresi de deni lebilir. Fakat, medeniyet zmresini, husus bir mede niyete mensup milletlerin heyet-i mecmuas gibi te lkki etmeyen adamlar da vardr. Bunlara gre, ayr ayr medeniyetler yoktur, btn insanlarn' mecmuu, bir tek medeniyet zmresinden ibarettir ve bu bir tek medeniyet zmresi, milletlerden de il, fertlerden mrekkeptir. Bu fikirde bulunan in sanlara kozmopolit ad verilir. Kozmopolitler,, milletim nev-i beerdir, vatanm ruy-i zemn di yen dnyaclardr. Bunlarn medeniyet zmresi hak1976 Birinci Basl F. 7

98

TRKLN ESASLARI

kndaki telkkileri, milliyetperverlikle itilf edemez. nk milliyetilere gre, beeriyet, hayvanat il minde ir hayvan nevileriyle beraber tedkik olu nan (beer nevi)nden ibarettir. tima fertler de mek olan (insanlar) ise, milletler halinde yaarlar. Trklk (millet) esasm kabul etmeyen hi bir sistemle itilf edemeyeceinden kozmopolitleri iine alamaz. Beynelmileliyetilie gelince, bu tam am en koz mopolitliin zdddr. nk beynelmileliyetilere gre, medeniyet zmresi btn insanlarn heyet-i mecmuas demek deildir. Zaten medeniyet bir de il mteaddiddir. H er medeniyetin kendisine m ah sus bir camias yani b ir medeniyet zmresi var dr. Ayn zamanda, bu medeniyet zmreleri fertler den deil, milletlerden mrekkeptir. Medeniyet zm resi b ir cemiyete benzetilirse, onun fertleri de mil letler olur. Medeniyet zmresine (milletler cemiyeti) denilmesi bundandr. {Fakat, bu milletler cemiyeti tabiri doru deildir. nk, cemiyet, m terek bir vicdana m lik olan bir zmre demektir. Mterek vicdan hars tan ibaret olduu iin, (cem iyet), kadrosuna gire bilecek zmreler, ancak milletlerle onlarn cersmeleri olabilirler. Dier taraftan, birok cemiyet leri iine alan daha byk zmrelere cam ia nam verilir. O halde, milletler cemiyeti yerine mil letler cmias demek daha m nasiptir]. Bu ifadelerden anlald ki her medeniyet zm resi, bir beynelmileliyet dairesidir. B ir cemiyetin nill bir hars olmas, onun beynelmilel bir medeni yete de mensup olmasna mni deildir. Medeniyet,

HARS VE MEDENYET

99

ayn beynelmileliyete mensup milletler arasnda m terek bulunan messeselerin heyet-i mecmuas demektir. Demek ki, beynelmileliyet dahilinde, hem onu terkip eden btn milletlere mil mterek bir me deniyet, hem de her millete has mill harslardan m rekkep bir harslar koleksiyonu vardr. O halde, biz Avrupa medeniyetine girdiimiz zaman, yalnz bey nelmilel bir medeniyete vris olmakla kalmayaca z ; ayn zamanda medeniyetdamz olan btn mil letlerin husus harslarndan telezzz etmek im k nna sahip olabileceiz. Mill bir cemiyet, nasl, taksim-i m l ve ihtisas tarkiyle meslek zmrelere ayrlmsa, beynelmilel bir cmia da deta beynel milel bir taksim-i mlin ve beynelmilel ihtisasn hkmne tbi olarak, mill ve hususl-mhiye hars lara ayrlm tr. Binaenaleyh, insanlar, srf mill zevkleriyle ta t tklar zaman, yalnz mill harslarna uygun eser lerden holanrlar. Fakat, insan, her gn ayn ye mei yemekten usand gibi, daima ayn harsa mensup edebiyattan, ayn musikiden, aym mimar den ilh... gda almaktan bkar. Bu sebeple, ikem perverler, her gn yemek listelerini deitirdikleri gibi, tehzibli adam lar da, zaman zaman baka hars larn enileriyle az deitirmee ihtiya duyar lar. Eski zam anlarda esnaf dernekleri, muayyen za manlarda rifne1 ziyafetleri yaparlard. H er hr1

demek

B u kelim enin asl harfne dir. H a rf hrfetda olduundan harfane tabiri, hrfetdacasna bir z i -

yaet" mnasn ifade eder.

100

TRKLN ESASLARI

fetda, kendi evinde en iyi yaplan yemei yaptrr, hrfetdalar, krda yahut bir evde birleserek bu ye rmekleri beraberce yerlerdi. Medeniyet zmresinin beynelmilel mnasebetleri de bir rifane ziyafeti gibidir. Her millet, bu ziyafete kendi harsn gt rerek btn milletlerin harslarndan tezevvk et m ek hakkn iktisap eder. u kadar var ki, yalnz mill harstan holanan (mill zevk) ile, yabanc harslardan holanan (haric zevk) i birbirine kartrm am aldr. Avrupann btn milletlerinde gr dmz normal nmuneye gre her milletin asl ve daim olan zevki, mill zevkidir; haric zevk an cak tli bir derecede kald zaman makbul olabilir. Eski Osmanl hayatnda ise i byle deildi. Havas snfnda haric zevk, asl ve daim zevk halini al mt. Mill zevke gelince, tli bir kym etten bile m ahrum braklmt. Bu sebeple eski edebiyatmz Acem zevkinin, Tanzimat edebiyat da Fransz zev kinin mahsullerinden ibaret kald ve imdiye kadar bizde mill bir edebiyat husule gelmedi. O halde, tehzib, byle' maraz bir hal ald zam anlar muzr olur. ,Bir tehzib mill harsn hukukuna riayet ettii mddete normaldir, mill harsn haklarn ineme e balad andan itibaren, hasta ve m all bir tehzib mahiyetini alr. Bu izahlar gsteriyor ki, Trklk kozmopo litlikle itilf edemez. Hi bir Trk kozmopolit ola m ad gibi, hi bir kozmopolit de Trk olamaz. F ak at, Trklkle beynelmileliyetilik arasnda, itilfa mni hi bir zddiyet yoktur. H er Trk ayn zamanda beynelmileliyetidir. nk her fer dimiz mill ve beynelmilel olarak iki tima hayat

HARS VE MEDENYET

yaamaktayz. Mill hayatmz, yalnz mill hars mz yaam aktr. Beynelmilel hayatmz ise bir ta raftan beynelmilel olan medeniyetten, dier ta raf tan her biri husus ve orijinal lezzetlerin bir mec muas olan yzlerce harslardan hisselerimizi almak tan ibarettir. Tanzimattan beri resmen mensup ol duumuz medeniyete gelince, bu da garp medeni yetidir. te asri cmiamz olan bu garp medeniyetiyle,, ona mensup btn harslardan nasibimizi almak iin dir ki, (Telif ve Tercme Encmeni), garp medeni yetinin beynelmilel mahiyetini hiz btn ana ki taplarm, (otorite tanlan monografileri) ve milli harslarn iekleri hkmnde bulunan umum mu~ halledeleri (chef doeuvreleri) tercme ettirm e e k arar verdi. Grlyor ki Trklerin (hars) dedikleri ey ne Franszlarn culture , ne de Almanlarn kl t r udur. Franszlara gre, Fransz kltr, teden* beri, srf edeb kuvvetiyle cihan - mul bir tehzib mahiyetini almtr. Almanlara gre, gy Al man kltr de, ordular malp olmasayd, asker ve ktisad kuvvetleriyle btn cihana, hkim olacakt. Trk harsnn faaliyeti; bunlar gibi; mteaddi deil, lzmdr. Biz harsmz; yalnz kendi zevkimiz, kendi telezzzmz iin yapacaz.. Bakai milletler de, ondan, Lotilerin ve F arrerelerin yapt gibi, ara-sra tadarak telezzz edebilirler. N asl ki, biz de Fransz, ngiliz, Alman, Rus, talyan mil letlerinin harslaryle ara-sra tezevvuk ediyoruz ve edeceiz. Fakat, bundan sonra, bu tezevvukumuz,. hi bir zaman (egzotizm) in hududunu am ayacak-

102

rk l n

esasla ri

tr. Bizde, Franszlara, ngilizlere, Almanlara, Ruslara, Italyanlara ait gzellikler, ancak egzotik g zellikler olabilir. Bu gzellikleri sevmekle beraber, hi bir zaman gnlmz onlara vermeyeceiz. Biz gnlmz rz- elestten beri mill harsm za ver miizdir. Bizim iin dnya gzeli mill harsm zn gzelliklerinden ibarettir. Biz, medeniyete, ir fanca, iktisata ve tehzibce Avrupa milletlerinden ok geri kalm olduumuzu inkr etmeyiz ve me deniyete onlara yetimek iin btn kuvvetimizle alacaz. F akat hars itibariyle hi bir milleti kendimizden stn grmeyiz. Bize gre, Trk hars dnyaya gelmi ve gelecek olanlarn en gzelidir. Binaenaleyh, ne Fransz kltrnn, ne de Alman kltrnn mukallidi ve tbii olmamza imkn yok tu r. Biz, onlar da, dier harslar gibi yalnz m illet lerine mahsus husus h arslar addederiz ve onlardan da ir harslar gibi yalnz egzotik bir zevkle mtelezziz oluruz. Grlyor ki, Trklk btn akyle yalnz kendi orijinal harsna m eftun olmakla beraber, o ven ve mutaassp da deildir. Avrupa medeniyetini tam ve sistem atik bir surette almaa azmettii gibi hi bir milletin harsna kar istina ve istihfaf da yoktur. Bilkis, btn harslara kymet vfeririz ve hrm et ederiz. H att, birok itisaflarm a hedef ol duumuz milletlerin bile, siyas tekiltlarn sev memekte devam etmekle beraber, meden ve hars eserlerine meftun, mtefekkirleriyle sanatkrlarna hrm etkr kalacaz.

KNC KISIM TRKLN PROGRAMI

BRNC MEBHAS

LSAN TRKLK 1 '

YAZI DL VE KONUMA DL

Trkiyenin mill lisan stanbul Trkesidir; buna phe yok! stanbulda iki Trke var: Biri konuulup da yazlmayan stanbul lehesi, dieri yazlp da konuulmayan Osmanl lisan dr. Aca ba, mill lisanmz bunlardan hangisi olacaktr? Bu suale cevap vermeden, lisanmz, baka li sanlarla mukayese edelim: Baka lisanlar da mil letlerinin pay- tahtlarna ait lisanlardr. Fakat, ba k a pay- tahtlarn hepsinde konuulan dille yazlan dil ayn eydir. Demek ki, konuma diliyle yaz di linin biri birinden baka olmas, srf stanbula m ah sus bir haldir. Umum milletlerde bulunmayp da yalnz bir millette tesadf edilen bir hal normal olabilir mi? O halde, stanbulda grdmz bu ikilik lisan bir hastalktr. H er hastalk tedavi edi lir. O halde bu hastaln da tedavisi lzmdr. F a kat, bu tedaviyi yapabilmek, yani lisandaki ikilii ortadan kaldrm ak iin, u iki eyden birini yap m ak lzm: Ya, yaz dilini, ayn zamanda konuma dili haline getirmek, yahut konuma dilini ayn za manda yaz dili haline koymak.

106

TRKLN ESASLARI

Bu iki ktan birincisi mmkn deildir; n k, stanbulda yazlan lisan, tabi bir dil deil, Es peranto gibi sun bir dildir. Arapa, Acemce ve Trkenin kamuslarn, sarflarn, nahivlerini birle tirm ekle husule gelen bu Osmanl Esperantosu, nasl konuma dili olabilsin? H er mna iin l-akal mteradifi, her terkip iin l-akal ekli, her edat iin l-akal lafz muhtevi olan bu sun zevaid halitas, nasl canl bir lisan haline girebilsin? Demek ki stanbulda yaz dilinin konuma dili haline gemesi mmkn deil. Bunun mmkn ol mad, asrlarca urald halde, muvaffakiyet hsl olmamasyle de sbittir. Farz- m uhal olarak, birtakm mstebidne kanunlarla stanbul ahalisi, bu acaip yaz diliyle konumaa balam olsayd bile, yine bu yaz dili, gerekten mill lisan olamaz d. nk, onu, konuma dili olarak yalnz stan bulun deil, btn Trkiyenin kabul etmesi lzm gelirdi. Bu kadar byk bir cemiyete ise zorla hi bir ey kabul ettirilemezdi. O halde, yalnz bir ey kalyor: Konuma dilini yazarak yaz dili haline getirmek! Zaten, halk mu harrirleri, bu ii eskiden beri yapyorlard. Osman l I edebiyatnn yannda, halk diliyle yazlm bir Trk edebiyat, alt-yedi asrdan beri mevcuttu. De mek ki, lisan ikilii kaldrm ak iin yeniden hi bir ey yapmaa lzum yoktu. Osmanl lisann hi yokmu gibi bir tarafa atarak, Halk edebiyatna te mel vazifesini gren T rk dilini aynyle mill lisan addetmek kfi idi: te Trkler, lisanmzdaki iki lii kaldrmak iin u umdeyi kabul etmekle iktifa ettiler: stanbul halknn ve bilhassa stanbul ha

LSANI TRKLK

107

ram larnn konutuklar gibi yazmak! Bu suretle yaylacak olan stanbulun konuma diline (yeni li san), sonra (gzel Trke), daha sonra (yeni Trk e) adlar verildi.

2 H A LK LSANINA GRM ARAPA VE ACEMCE KELMELER

Baz muterizler diyorlar ki Siz Osmanl lisa nndaki Arabi ve Faris kelimelerden ikyet edi yorsunuz. Halbuki, halk dilinde de, bu lisanlara mensup birok kelime vardr. Filhakika, halkn konuma dili de Arapadan alnm birok kelimeleri muhtevidir. F akat halkn konuma diline alm olduu bu kelimeler, havas snfndan olan limlerle ediblerin Osmanl lisanna alm olduu Arab ve Faris kelimelerden iki su retle farkldr: Evvel, halk lisannda m teradif kelimeler yok tur. Halk, Arapadan ve Acemceden bir kelime al d zaman onun m teradifi olan Trke kelime yi Trkeden bsbtn atar: Bu suretle lisanda m teradif kelimeler kalmaz. Mesel, halk (hasta) keli mesini alnca (sayru) lafzn, (ayna) kelimesini alnca (gzg) lafzn, (merdiven) kelimesini aln ca (bask) lafzn tamamiyle unutm utur. Vka, bazen halkn, Arapadan ve Acemce den ald kelimeler yannda, eski Trkelerini de muhafaza ettii grlyor.

108

TRKLN ESASLARI

Fakat, byle bir hal vukuunda da yine mte radif kelimeler vcuda gelemez. nk, ya Arapadan ve Acemceden alnan kelimenin, yahut eski Trke kelimenin mnasnda bir tagayyr husule gelerek, ikisi arasndaki mteradiflik zil olur. Me sel (siyah) ve (beyaz) kelimeleri alndktan son ra, (kara) ve (ak) kelimeleri Trkede bk kalm, fakat, ne (siyah) kelimesini (kara) kelimesinin, ne de (beyaz) kelimesini (ak) kelimesinin mteradifi addedemeyiz. nk, halk siyahla beyaz m addiyat ta, k ara ile ak m aneviyatta kullanyor. Mesel si yah yzl bir adamn aln ak olabilir, beyaz ehreli bir adamn da yz k ara kabilir. Bazen de, halkn Arapadan ve Acemceden al d kelimelerin Trkesi zaten mevcut olmad iin mteradiflie hi bir sebep bulunmaz: Abdest, namaz, K uran, cmi, ezan kelimeleri gibi. limlere ve ediblere gelince, bunlar hem Trk e kelimeleri, hem de bunlarn Arabi ve Faris mu- > kabillerini tamamiyle ayn mnada kullanrlar. Bu suretle, onlarn Trkesinde, her husus m na iin, biri Trke, biri Arapa ve biri Acemce olmak ze re l-akal tabir mevcuttur. Mesel (su, b, m )T (gece, eb, leyi), (ekmek, nan, hubz), (et, gst, lahm) gibi. Osmanl lisannda, mutlaka, her mna iin, er m teradiften mrekkep olan byle bir teslis mevcuttur. Bazen m nalarn Arapada mteaddid tabirleri bulunduu iin, bu gibi m nalarn m teradifleri bittabi ten daha fazla bulunur: Arslan, r, esed, gazanfer, haydar, zrgam ilh... gibi.

LSAN TRKLK

109

Saniyen, halk Arapadan, Aeemceden vesair yabanc lisanlardan ald kelimeleri ya lafzen ya h u t manen tah rif eder, yani temsil eyler. Lafzen tahrife misal: (haste: hasta), (hafte: h afta), (nerdban: merdiven), (garbe: ereve), (gavga: kavga), (bekre: m akara), (zukak: sokak), <pre: para). Mnen tahrife misal: {haste) kelimesi Farisde birisi tarafndan yaralanm mnasna iken, Trkede m ariz mukabili olmutur. (afak) ke limesi Arapada garp ufkunun akam kzll mnasna iken, Trkede ark ufkunun sabah k zll mnsm alm tr: (afak skmek) tabirin de olduu gibi. Farisde (hace) kelimesi efendi mnasmadr. Bu kelime, Trkede hem lafzn de itirerek hoca eklim alm, ve hem de mnas n deitirerek halk fakhi ve mektep m ualli mi m nalarn almtr. Faris (bzr) kelimesi, bir noktal (,_ ) ile telffuz olunur ve ar m nasna dellet eder bir kelime iken, Trkede noktal (._, ) ile telffuz olunan ve hem cum arte sinden sonra gelen gnn ismi, hem de muayyen gnlerde muayyen mevkilerde kurulan gnlk pa nayr demek olan (pazar) ekline inklap etm itir. Pazarlk kelimesi de bu son ekilden domutur. (Pre) kelimesi de, Faris lisannda ksm, p ara m nasna iken, Trkede (para) eklini al m akla beraber, mbadele vastas olan sikke ya hut kt mnasn almtr. Bazen kelimeler zhirde eski mnasn m uha faza etm itir. F akat bu kelimenin dhil olduu te r kipler tedkik olunursa, bu gibi kelimelerde de m

110

TRKLN ESASLARI

naca gayr- mahss tebeddller vukua geldii an lalr: Mesel (abdest) kelimesi lafzca ve m naca deimemi grnr. Halbuki, bu kelimenin bandaki (T ) harfi meddini kaybettii gibi, ni hayetindeki ( o ) harfi de telffuzdan skt olmu tur. Bundan baka, byk abdest ve kk ab dest gibi terkipler gsteriyor ki mnaca da bir tagayyre uram tr. Demek ki halk, ald kelimeleri temsil ediyor. Evvel, her mnann yalnz bir kelimesi olmal dr umdesine riayet ederek, m teradifleri kabul etmiyor. Ve (lisan) , her (kelime) si, vazifesi m u ayyen bir (uzuv) mahiyetinde bulunan, (hakiki b ir uzviyet) eklinde m uhafaza ediyor. Tabi, bu ii, halk bilerek ve dnerek yapmyor; tima bir selika ile uursuz bir surette yapyor. H alkn li sannda, her kelimenin m utlaka dier kelimelerden, ayr b ir mnas vardr. Ve halkn idrk sahasna girmi olan fikr ve hissi her mnann da m utlaka bir kelimesi vardr. limlere ve ediblere gelince, bunlar, halkn temsil mahiyetinde olarak yapt bu tayirleri,, tahrif mahiyetinde telkki etmiler ve halkn A ra bi ve Faris kelimeleri gerek lafzen ve gerek m a nen tayir etmekle meydana kard kelimelere (galatat) namn vermilerdir. limlerin galatat namyle yazlm kitaplar tedkik olunursa grlr ki, onlar nazarnda fasahat, Arab ve Faris keli meleri, Trkede aldklar ekillerde deil, esasen mensup olduklar lisandaki kadm ekillerinde kul lanm aktr. Bu telkkiye gre, Osmanlcann hi b ir istiklli, hi bir temsil selhiyeti yoktur. Daima ke

LSANI TRKLK

111

limeler, gerek lafzen ve gerek manen kadm ekil lerine irca edilmeli ve hatt, kelimelerin imllar da m utlaka bu eski ekillere gre yaplmaldr. Bu tel kinin daha iyi anlalmas iin, bir vakay misal ola rak zikredelim: B ir zaman Darlfnunda, felsef stlahlar ta yin ve tesbit etmek zere lm bir encmen teek kl etmiti. Bu encmende fasahatilerden biri (dik kat) kelimesinin (attention) mukabili olamayaca n ileri srd: Gy, (dikkat) kelimesi, (dakik ince) sfatndan itikak ettii iin (incelik) m na sna imi. Bu iddiaya kar, (incelik) kelimesi lisanmz da varken, bu m naya dellet eden (dikkat) keli mesine ihtiyacmz yoktur. Fakat, halkn kulland m nada olmak zere, bu kelime lisanmzn atl mas mmkn olmayan elzem bir unsuru olmutur* denildi. Fakat, muteriz kabul etmedi: D ikkat ke limesi daima (incelik) mnsna kalacaktr. Hal kn kulland tabirleri, ilim kabul edemez. Doru olan kelimeler, kelimelerin eski ekilleridir. Keli melerin hakiki mnalar, istimalle deil, itikakla bilinir. Binaenaleyh attention kelimesine baka bir mukabil aram aldr cevabn verdi. Bu esasa isti naden, fasahatiler attention kelimesine mukabil aram aa baladlar. Birisi (tahdik) kelimesini ileri, srd, bir dieri (iltifat) kelimesini teklif etti. G y (tahdik) kelimesi, (gz bebei) mnasna olan (hadek) dan gelirmi. D ikkatte de bilhassa m il olan gz bebei imi, (iltifat) m Arapadaki m na s da (gz ucyle bakmak) imi. (ltifat) kelime si, lisanmzda baka m nayadr denildi. yle ey

112

rk l n

esasla m

olmaz, Arapa, Acemce kelimeler, bizim lisanmz d a kadm asaletlerini ve fasahatlerini muhafaza ede ceklerdir. Avamn cehaletle yapt tahriflere galata t denilir. Bunlarn hepsini terkederek, kelimele rin kadm ve fash ekillerine rcu etmek lzmdr, diye cevap verildi. Grlyor ki, halk, ald kelimeleri lafzen ve manen temsil ettii halde, fasahati limler bu tem silin aleyhindedirler. Halka gre, galat- mehur, lugat-i fashadan evldr. limlere gre ise, lugat- fasha galat- mehurdan evldr. Bundan baka, halka gre, memleketimizde istikll ve hkm ran lk, ancak Trk lisanndadr. Bu lisana onun (savtiyat-phonetique)m a ve (lugaviyat-lexicologi6) ma tbidir. Siyas kapitlasyonlar, siyas istikll ve h kimiyete mnfi olduu gibi, lisan kapitlasyon la r da, lisan istikll ve hkim iyete mnafidir. L kin, yine tasrih edelim ki halk bunu uurlu bir su rette dnmyor, arnn bal yapmas gibi, uur suz ve selk bir surette yapyor]. limlere nazaran, bilkis, istikll ve hkim i yet ancak Arab ve Faris kelimelerinde mevcut tu r. Biz, onlarn istikll ve hkimiyetine asalet ve fasahatine hrm et etmee mecburuz. Bizim lisan mza gelince, o, zaten yzde doksan dokuz Arab ve Faris kelimelerden mrekkep olduu iin, is tikll davasnda bulunamaz. Grlyor ki lisan Trkln ilk ii, fasa hati limlerin nokta-i nazarlarn red ile, halkn uursuz nokta-i nazarlarn Trkenin temeli ola rak kabul etmektir. Binaenaleyh Trklere gre,

LSANI TRKLK

113

Osmanlclarn fasihleri galat ve galatlar fasihtir. H att imlda da, bu galatlar, telffuz olunduklar gibi yazmak Trkln bir umdesidir. Bu esas ecnebi kelimelere de temil ederek fasahatilerin sigara, jaket, Evropa eklinde yazdklar bu keli meleri f halkn telffuzu vehile (cigara, caket, Av rupa) yazmak lzmdr.

3 TRKLER VE FASAHAT1LER

Trklerin lisan umdeleri, fasahatilere ait nokta-i nazarlarn zdd olmakla beraber, (tasfiyeci) namn alan lisan inklplarnn nokta-i nazarla rna da muvafk deildir. Tasfiyecilere gre, bir kelimenin (Trk) olabilmesi iin, onun aslen bir (Trk cezri) nden gelmesi lzmdr. Buna binaen (kitap, kalem, abdest, namaz, mektep, cmi, mina re, imam, ders) gibi Arap veya Acem cezirlerinden gelmi olan kelimeler halkn lisanna girmi olduk larna baklm ayarak Trkeden atlmal ve bunla rn yerine, ya unutulmu olan eski Trk kelime leri ihya, yahut, aataycada, zbekede, T atarcada, Krgzcada ilh... bulabileceimiz aslen Trk cezrinden kelimeleri tervi, veyahut Trkedeki edatlar ve terkip asllar icat ederek bunlar vastasyle yeni Trke kelimeler ibda edilip ikame kln maldr. Trklere gre bu nokta-i nazarlar da yanltr. nk, evvel, hi bir Trk cezrinin en eski zam anlara kldka, Trk kalaca iddia olu1976 Birinci Basl F. 8

114

TRKLN ESASLARI

namaz. Bugn Trk cezrinden geldiine kani bu lunduumuz birok kelimelerin, vaktiyle inceden, Moolcadan, Tunguzcadan, h att Hindeden ve Farisden eski Trkeye girm i olduu ilmen sabit olmutur. Saniyen, kelimeler dellet ettikleri m nalarn tarifleri deil, iaretleridir. Binaenaleyh, kelimele rin hangi cezirlerden geldiini, nasl itikak ettiini bilmee de lzum yoktur. Bu gibi eyleri bilmek, yalnz lisanclar (filolog) ve lisaniyatlar (lenguist) iin lzmdr. Lisann sistemi ve ivesi nokta-i nazarndan h att m uzrdr bile! nk yukarda Arap ve Acem cezirlerinden gelen kelimelerde gr dmz gibi Trk cezrinden kelimelerde de bazen istimali m na itikak m nadan bakadr. Mesel (yabanc), yabandan gelmi adam demek de ildir. (Kahve-alt) kahveden sonra yenilen ye mek m nasna gelmez. Bu gibi kelimeleri i tikak m nalarnda kullanmak, lisn bir has talk tr ki buna (itikak hastal) denilebilir. Me sel baz adamlar, (terlik) kelimesi sylenince, bu nun istimali mnasna ehemmiyet vermeyerek, der hal itikak mnasn ararlar ve (ter iin ayaa gi yilen ayakkab) diye kelimeyi cezrine irca etmee akrlar. Halbuki, (terlik) kelimesinin mnasn ararken, (ter) kelimesini hatrlam ak, ive nokta-i nazarndan muzrdr. tikak hastalna uram bir adamn yannda mesel (yabanclar geldiler) dediiniz zaman, o, (yabanclar m? Yabandan gel miler, demek ki yabani adam lardr) derse tuhaf nza gitmez mi? Yahut, (u terlii giyiniz) dedii niz zaman, (ayam terli deil; terlik giymee ih

LSANI TRKLK

115

tiyacm yok) cevabm verirse, gayr-i ihtiyar gl mez misiniz? Mamafih halka mahsus bir itikakclk da vardr ki, bu bilkis, hem normal, hem de faydaldr. Mesel, halktan olan kimseler (dilbaz) kelimesini (ok dilli, ok dil dken) mnasna zan nederler. Ve hatt, (dilbaz) suretinde yazarlar1. H alkn byle yanl itikaklarla yapt tah rif ler de, b ir nevi uursuz temsil vetiresidir. Mesel, halk (alim-i sem)y, (eleim samal) ekline e virir, (Balimoz) u (Bal yemez) suretine sokar. A nkarada bir pnarn ad olan (Zlfazl) ke limesini (Solfasol) yapar. (eref-resan) vapurunu (erif H aan), (Nevid-i Ftuh) (Delik K tk), (Feth-i blend) i (Yedi blen) tarznda Trke ke limeler haline koyar. (Telgraf ekmekten) (tel ek mek) kelimesini dourur. te, bu gibi esaslara istinaden, Trkler, tas fiyecilerin lisan hakkmdaki nokta-i nazarlarn ka bul etmediler. Trklere gre, Trk halknn bil dii ve tand her kelime milldir. B ir kelimenin mill olmas iin Trk cezrinden gelmi olmas kfi deildir. nk Trk cezrinden gelmi olan (gzg, sayru, bask, agu) gibi birok kelimeler, can l lisandan karak mstehase olmular, onlarn ye rine canl olarak (ayna, hasta, merdiven, zehir) kelimeleri girm itir. Nasl hayvanat ve nebatat lemlerinde, mstehaselerin yeniden dirilmesine im1 kn yoksa, lisan mstehaselerin de tek rar hayata avdet eylemesine artk imkn yoktur. Hlsa, Trk
1

E sk i harflerle farsa gnl m anasna gelen (d il) eklin de deil de Trke lisan m anasna gelen dil eklinde.

116

TRKLN ESASLARI

lere gre, halk iin munis olan ve sun ^olmayan btn kelimeler m illdir.' B ir milletin lisan, kendi cansz cezirlerinden deil, kendi canl tasarruflarn dan mrekkep canl bir uzviyettir. O halde, Trkenin sadeletirilmesi, yalnz bu esaslara istinat etmeli, tasfiyecilerin m frit iddiala rn a doru gitmemelidir. Tasfiyecilerin sair Trk lehelerinden keli me almas da yanltr. nk, Trk leheleri, (ana dili) mevkiinde bulunan kadm Trkeden ayrldk tan sonra, her biri ayr bir tekml istikam eti ta kip etm itir; gerek savtiyat, gerek ekliyat, gerek lugaviyt itibariyle birbirinden uzaklamlardr. Binaenaleyh, bu lehelerin kelimelerini lisanmza sokarsak, stanbul Trkesinin gzelliini bozmu oluruz. Zaten, bu lehelerde mevcut olan kelimeler, lisanmzda da bulunduu iin, onlara hi bir ihti yacmz da yoktur. Yalnz, Trk medeniyeti tarihi, eski Trk messeselerini tarih bir basbadelmevte m azhar ederken, bunlarn isimleri de, ilim tabirleri olarak, lisanmza girecektir. Bu ciheti, (mstehaselerin dirilmesi) mahiyetinde grmemelidir. nk, bu kelimeler, imdi lgat olarak deil, yalnz. st lah olarak lisanmza gireceklerdir. Bu suretle gir melerinde hi bir mahzur da yoktur. Tasfiyecilerin sema edatlar kyas edatlar s rasna sokarak ve terkip usulleri icat ederek bun la r vastasyle, yeni kelimeler ibda etmek isteme leri de yanltr. nk, nasl bir hayvann yahut nebatn uzviyetine, hariten bir uzuv id h a l'e tm e miz mmkn deilse, lisana yeniden yeniye bir k

LSANI TRKLK

11T

yas edat yahut yeni bir terkip tarz idhal etme miz de ylece gayr-i mmkndr. Bundan dolay dr ki (gnaydn), (tnaydn) gibi terkipler yeni Trkede yaayamad gibi, sema edatlarla ya plm olan tabirler de yaayamazlar. Mamafih, tasfiyecilerin bu ifratl inklpln bir tarafa attk tan sonra da edebiyatta, gerek Os manlI lisanndan atlacak kelimelerin gayet ok ol duunu grrz. Gerek ilim stlahlarnda, hi bir lzumlar olmad halde alnm nice kelimelere rastgeliriz. Mesel cokunlua (cui) demek lzm m? Ba arsna (sd) demee bir ihtiya v ar m ? Tp kam usunu ele alalm: Kemie (azm), baa (res), die (sin), sinire (asab) diyen bu kamusta,, lisanmza girmesine hi bir ihtiya bulunmayan nice A rapa ve Acemce kelimeler vardr. (Adale) gibi, (hceyre) gibi, (protoplazma) gibi Trke de mukabili bulunmayan kelimelerin bamzn s tnde yeri vardr. Lisanmza yeni stlahlar geti ren bu gibi lafzlara mill kamusumuz aktr. F a kat Trkesi bulunan ve hi bir husus m na ile ondan ayrlm ayan m teradif kelimeleri artk lisa nmzdan atmalyz. 4
SGALAR - EDATLAR - TERKPLER

Trklere gre, bir lisan, baka lisanlardan, kendisinde mteradifi bulunmamak artyle, kelime ler alabilm itir ve alabilir. F akat bir lisan baka lisanlardan (siga) alamaz. Osmanlclara gre Os manlI lisan Arap ve Acem lisanlarndan kelime

118

TRKLN ESASLARI

lerle beraber sigalar da alr. Mesel (mektub) ke limesi Osmanlclara gre, Arapada (ketebe) mad desinden (ism-i meful) dr; mns (yazlm, ya zlan) dr. Buna binaen Osmanlclara nazaran (hukuk- mektbe) yahut (mektub- hukuk) tabirleri ni lisanmzda kullanabiliriz. Trkler, (mektub) kelimesinin bu suretle istimalini kabul etmezler. nk (ism-i meful) sigas, Trkede de mevcut tu r: (mektub) kelimesi ism-i meful olduu zaman Trkesi (yazlm) tr. Demek ki Osmanlclarn (mektub hukuk) dediklere eye biz (yazlm hu kuk) diyebiliriz. O halde, (mektub) kelimesinin bir ism-i meful sigas olarak lisanmzda istimaline ih tiya yoktur. Fakat, (mektub) lafz, ism-i meful sigas ol duu gibi cmid bir isim gibi de kullanlmaktadr. Franszlarn (lettre) dedikleri eye Trk halk (mektup) adn vermektedir. (Bir mektup yazdm. Bu hafta mektup aldm) cmlelerindeki (mektup) lafz, ite bu ikinci mnayadr. (M ektub)un bu ek linde siga mahiyeti yoktur. Bu, alelde bir kelime dir. O halde, Osmanlcada kullanlan btn Arapa ve Acemce lafzlar (siga) ve (kelime) olarak iki ksma ayrabiliriz. Bunlardan siga mahiyetinde olanlar derhal lisanmzdan atmalyz, kelime ks mna dahil olanlar - eer halk lisannda m teradif leri yoksa - yeni Trkeye tereddtsz kabul etme liyiz. Bu umdeye gre (ktib) lafz ism-i fil ve bi naenaleyh (yazan) mnasna olarak lisanmzda kullanlamaz. Mesel, bu mektubun ktibi kim dir? denilemez. Fakat, ktip (secrtaire) mukabili ola

LSANI TRKLK

119

rak halk lisannda ' eskiden beri kullanlmaktadr: Meclis ktibi, tccar ktibi gibi. K itabet lafz da ne yazmak mnasna bir (masd ar), ne de (ktiplik) mnasna bir (ism-i masdar) olarak lisanmzda kullanlamaz. di bir isim ola rak, sbk (in) tabirinin ifade ettii (composi tion) mukabili olarak kullanlmaktadr: Kitabet dersi, kitabet imtihan. (M utasarrf) lafz da tasarruftan ism-i fil ol duu zaman bir sigadr. Bu siganm da kullanlma mas iktiza eder. Mesel (u tarlann m utasarrf) diyecek yerde (u tarlada tasarru f sahibi olan adam) demeliyiz. F akat bu lafz bir sancan en byk idare memuruna isim olduu zaman, artk bir siga m ahiyetini hiz deildir. Alelade bir isim halini almtr. Bu misaller gsteriyor ki, Arapadan ve Acemceden siga m ahiyetini hiz hi bir kelime alm aya caz. O halde, stlah olarak Arapa yahut Acem ce bir kelimeyi kabul ettiimiz zaman, ondan iti kak etmi olan btn lafzlar da, beraberce alma malyz. Mesel u (itikak) kelimesini, biz stlah olarak kabul etmiiz diye bunun (mtak, mtakk- minh, m takkat) gibi sigalarn da kullanmamz lzm gelmez. Vka bazen (kitap, kitabet, ktib, mektub) gibi ayn maddeden itikak etmi birok kelimeleri lisanmzda kullanmaktayz. F ak at yu karda da ksmen gsterdiimiz vehile, bunlarn cmlesi eski siga m nalarn kaybetm itir. (Kitab) lafz, m asdar sigas olduu zaman (yazmak) mnasnadr. K itab kelimesi bu mnada olarak lisa nmzda asla kullanlmamtr. K itab lafz bir ke

120

TRKLN ESASLARI

lime olduu zaman Franszca (livre) kelimesinin mukabilidir, ite, Trkgede ancak bu mnada kul lanlm aktadr. (M uharrir) kelimesini rdacteur mu kabili olarak kullanabiliriz. Fakat, ism-i m efu bnyesiyle yazlmas mnasnda bulunan (m uhar rer) kelimesini kullanamayz: Mesel (blda mu harrer) diyemeyiz, (yukarda yazlan) demeliyiz. (Tahrir) m asdar da kullanlamaz. Fakat, (tahri rat) kelimesi, resm m ektuplarn husus ismi oldu undan, cem sigasnda tanlm amak artyle, kul lanlabilir. B ir kelimenin cem ekli de, kelime deil, sigadr. Binaenaleyh, Arapa, Acemce cem sigalar da lisanmzda kullanlamaz. Binaenaleyh (zabitan), (zubbt) gibi sigalar yeni Trkeye giremez. Trkenin kendisine mahsus cem sigas, (ler-lar) edatyle yaplr. O halde lisanmzda (zabit) in cemi, yalnz (zabitler) dir. Mamafih, baz A rapa ve Acemce cemler var dr ki, lisanmzda cem mnasn, binaenaleyh siga mahiyetini kaybetmilerdir. Yukardaki (tah rirat) kelimesi bu kabilden olduu gibi, ahlk, talebe, ame le, edebiyat, yrn, evld gibi birok tabirler bu kadroya dahildir. Bu kelimelerin, lisanmzda, cem sigasnda olmadklarnn bir delili de, Trkenin (le r-la r) edatyle cemilenebilmeleridir: Ahlklar, talebeler, ameleler, edebiyatlar, yrnlar, evltlar,, ta h riratlar gibi. 2) B ir lisan, baka lisanlarn yalnz sigalarn deil, edatlarn da alamaz. nk, bir kelimenin gerek bana dahil, gerek sonuna lhik olan edat la r da onu siga m ahiyetine sokarlar.

LtSANl TRKLK

121

Lisaniyat ilminde gerek sigalar, gerek husu s bir mnay hiz bir edat ilvesiyle mnas de imi olan edatl lfzlara (morfem) nam verilir. Demek ki, hi bir lisan baka lisanlardan (mor femler) alamaz diyecek olursak, bu szle hem sigalarn, hem de edatlarn bir lisandan baka bir lisana giremeyeceini anlatm oluruz. Zaten, Arapadan ve Acemceden alacamz btn edatlarn Trkede mukabilleri vardr: (hemderd-derdda), (hem -fikir-fikirda), (tcidar-tal), (danimend-dnili), (sitemkr-sitemci) gibi. Bun larn, m utlaka Trkelerini kullanmak iktiza eder. Mamafih (hkmdar, hemire, pergr) kelime lerinde, artk (morfem) mahiyeti kalmamtr. Bunlar da, lisan vicdan nazarnda, ir isimler gibi cmid kelimeler mahiyetine girmilerdir. Acemceden mstesna olarak, yalnz edat, halk lisanna girm itir: bunlardan biri gerekten edat olan nisbet () sidir. Dierleri esasen isim ol duklar halde, halkmzn lisannda edat haline d en (hane) ve (nme) lafzlardr. () edat, evvel, husus renkleri ifade eden s fatlarn sonlarnda grlr: Patlcan, demiri, g m, portakal, saman ilh. () edat sniyen, Trk musiksinde her kabile nin husus namesine, husus marna, verilen isim lerde grlr: Trkman, Varsag, Beyat, Karchar (K araar), Trk gibi. Bu iki misallerde grd mz () edat Trke bir edat hkmne gemi tir. Bunun briz delili, Trke kelimelere lhik ola

122

TRKLN ESASLARI

bilmesidir. Fakat, () edat bu iki dairenin hari cinde kullanld zaman, Trke deildir. O hal de, o gibi tabirleri kullanm ayarak Trke mukabil lerini aramalyz: Mesel (edeb hafta) yerine (edebiyat haftas) diyebiliriz. (Hayat mesele) yerine (hayat mesele si) diyebiliriz. (Serkitab) ye (ba kitap) diyebi liriz. (Cebr) ye (cebirci), (heyetiyyun)a (heyetiler) diyebiliriz. Bu gibi suretlerle () edatnn istimalini azalt makla beraber, m aatteessf en esasl umdemize ve kaidemize muhalif olarak; birok stlahlarda bu edat kabul etmek ztrarndayz. Trklk yeni Trkeye glk karan btn mukavemetleri krd halde bu kk edat kargsnda concession yap maa mecbur oldu. Mesel, tabi hdiselere tab iat hdiseleri diyebiliriz. F ak at u hdise tabidir, ya hut deildir demek icap edince () edatnn bsb tn atlamayacan itirafa mecburuz. Maraz, ti ma, ruh, hayat, bnyev ilh... gibi kelimeler de ay nyle bu (tabi) kelimesi gibidir. Mamafih, madem ki bu edat, iki nevi kelimelerde Trke bir edat hkmne gemitir; onu sair kelimelerde de bilhas sa stlah olduklar zaman, kullanmak ciz olabi lir. (Hane) lafzn: yazhane, yemekhane, yatakhane gibi tabirlerde ve (nme) lafzn, yldzname, ouzname gibi tabirlerde gryoruz. Lzumuna mebni bu lafzlar da Trke edatlar arasna idhal edilir ise lisanmz zenginleir. Bir lisan baka lisanlardan sigalar ve edatlar alamad gibi terkip kaideleri de alamaz. Halbu

LSANI TRKLK

123

ki, eski Osmanl lisannda Arapamn, Acemcenin her trl terkipleri mevcuttu: zafi terkip, tavsifi terkip. Terkipler de, sigalar ve edatlar gibi, (morfem) kadrosuna dahildir. H er lisanda gerek muzafnileyh ve gerek muzaf birer morfemdirler, sfat da, mevsuf da birer morfemdirler. O halde, baka lisanlar dan terkip alnmamas hakkndaki asl kaidenin bir ferinden ibarettir. Trkede zaf ve tavsifi terkiplerin her nevi bulunduu iin, Arapa ve Acemce terkiplere hi bir ihtiya yoktur. Eski Osmanl edibleri ve lim leri bu terkipleri bir ihtiya evkiyle almamlar dr. Onlarn nazarnda Arapa ile Acemce lisan ola rak Trkeden gzel olduklar gibi, Arapa ve Acemcenin kelimeleri, sigalar, edatlar ye terkipleri de Trkeninkilerden daha gzeldir. Halbuki hi bir lisana objektif olarak dier, lisanlardan daha gzeldir denilemez: Her lisann kendisine mahsus gzellii vardr. H er millet, sb jektif olarak kendi lisann daha gzel grr. Evet, A rapa gzel bir lisandr, Faris de gzel bir lisan dr. Fakat, bu lisanlar, en ziyade kendi milletlerine gzel, grnr. Bizim iin de en gzel grnen li san Trkedir. Kelimelerin, sigalarn, edatlarn, te r kiplerin gzellii lisanlarna nisbetledir. Bunlar an cak kendi lisanlar iinde gzeldirler. Arapa bir kelime, A rab bir cmle iinde gzel olduu gibi, Acemce bir terkip de Faris bir cmle iinde gzel grnr. B ir kadnn gayet gzel olan gzlerini ya h u t burnunu baka bir kadnn simasna nakledi-

124

TRKLN ESASLARI

! niz. Bunlar orada irkin grrsnz. Bunun gibi, her lisann kelimeleri ve terkipleri de, kendi cm leleri iinde ne kadar gzelse baka lisanlarn cm leleri iinde de o kadar irkindir. stitrad: Trkln Tarihi mebhasmda, tasfiyecilerin halk lisanna gemi olan Arapa ve Acemce keli meleri de Trkeden karm ak istediklerini yazm tm. Dn Fuad Raif Beyle bu hususa dair tekrar grtk. Tasfiyecilerin lideri mevkiinde bulunan mumaileyh, halk lisanna gemi olan A rapa ve Acemce kelimelerin Trke saylmas hususunda bizimle hi bir ihtilf olmadn ve aramzdaki ihtilfn edatlara m nhasr olduunu syledi. Yu karda izah ettiim vechle; yeni Trklere na zaran, Trkenin kyas edatlaryla istenildii ka dar yeni kelimeler ibda edilebilir. Fakat, sema edatlaryle yeni kelimeler yaplamaz. Fuad Raif Bey, kendisinin bu fikre iddetle muhalif olduunu, edatlarda (sema, kyas) tasnifini tanmadn, Trkenin her trl edatlaryle yeni kelimeler ya plabildii gibi, Krgzcadan, zbekeden, Tatarcadan alnacak yahut bsbtn yeniden yaratlacak edatlarla da yeni kelimeler ibda olunabileceini syyedi. H att Farisdeki nisbet () sine mukabil ola rak (ki, g) edatn icada tarafd ar olduunu, me sel (hayat) sfat yerine (hayatg), (edeb) sfat yerine (edebki) kelimelerini kullanmak mmkn bulunduunu beyan etti. O halde, yukarlarda (tasfiyecilik) hakknda yazdm eyleri b beyanata nazaran tashih etmek lzm gelir.

LSAN TRKLK

125

5
YEN TRKENN HARSLATIRILMASI VE TEHZB

Bazlar, yeni Trkeyi yalnz menf umdelere m lik zannederler: Lisanmzda, Osmanl edebiyat n n soktuu fazla ve muzr birok lafzlar, sigalar, terkipler, edatlar var. Yeni Trke, yalnz bu fazla unsurlarn lisanmzdan karlmasyle meydana ge lemez. Bu hedef yeni Trkenin yalnz menf gaye sidir. Yeni Trkenin msbet gayeleri de vardr. nk, eski Osmanlcamn hastal yalnz fazla la fzlar, sigalar, kelimeleri, edatlar hvi olmasm. dan ibaret deildi. Hastalk bundan ibaret olsayd, bu fazla unsurlar atmakla lisanmz kolayca teda viye muvaffak olabilirdik. Halbuki eski Osmanlcanm ikinci bir hastal da birok kelimelerin ek sik bulunmasyd. Trkln zuhuruna kadar, lisanmzda mnal ve vuzuhlu olarak felsef bir makale yazlamamas, edebiyatta da muhallidelerden hi birinin vzh ve doru tercmesinin yaplama mas bu eksikliin canl delilleridir. O halde, lisanmzn tam bir tedavisi, bu eksik kelimelerin aranp bulunmasyle ve lisan uzviyeti mizde yerli yerine konulmasyle kaimdir, ite, yeni Trkenin msbet gayesi bundan ibarettir. Yaz lisanmzda eksik olan kelimeler iki ksm dr: 1) Mill tabirlerdir. stanbulda ve Anadoluda kullanlan birok tabirler, husus terkipler, galisisizmler ve cmleler vardr ki yaz lisanmza henz girmemitir. Halbuki lisanmzn mill zenginliini,

126

rk l n

esasla ri

bedi hzinelerini bunlar tekil eder. H er ehrin muallimleriyle Trk Ocaklar ve Etnografi Mzesi husus tabirleri toplamaa alrsa, bunlardan bir ounu elde etmek mmkn olur. H alk kitaplarn da, halk masallaryle halk iirlerinde ve darbme sellerde bu gibi tabirlere ve lisan hususiyetlere ok tesadf edilir. Bilhassa Dede K orkut K itabndan bu nokta-i nazardan ok istifade edebiliriz. nk bu kitap Ouzlarn (lyada) s mahiyetindedir. Ve lisan da eski Ouzcadr. Demek ki bize mahsus Trkenin anasdr. Bu kitap, hi tahrife uratlmakszn, yeni iml ile muntazam ve okunakl bir ekilde yeniden tab olunsa, yeni Trkemizin zen gin bir hzinesi olacaktr. Baka Trk leheleriyle yaplacak mukayeseler de, bize Trk ivesinin bir takm m terek hususiyetlerini gsterebilir. Mese l, O rhun Kitabesinde (iimi, gcm kime vere yim ?), (ilim trem hani?), (begli budunlu) gibi tabirler gryoruz. Bu tabirlerin birincisi lisanmzda (i g) su retinde kullanlmaktadr. kincisinin tarznda b ir ok tabirlere rastgeliriz: (oymamz, trem iz), (yurdumuz, ocamz), (evimiz, barkm z), (soyu muz, sopumuz) gibi. ncsne benzeyen tabirleri miz de unlardr: (irili ufakl; bykl kkl). Bunlardan baka, Krgz Kazaklarn Manas destan ve ir Trk ubelerinin masallaryle iirleri bize Trk lehelerinin m terek ve husus ivelerini gsterebilir. 2) Yaz lisanmzda eksik olan kelimelerin ikinci ksm beynelmilel kelimelerdir. B ir millet hangi medeniyet zmresine, hangi beynelmileliyete

LSANI TRKLK

127

mensupsa, onun btn lm mefhumlarn, felsef g rlerini, edeb hayallerini ve iir duygularm ifa de edecek husus kelimelere mlik olmas da lzm dr. Trkler, imdi Avrupa medeniyetine k a t bir surette girmee azmettiklerinden btn Avrupai mefhumlar ve m nalar ifade edecek yeni kelime lere m uhtatrlar. Bu kelimelerin lisanmzda vcuda gelmesi iin, ne yapmal? Bunun iin en feyizli are, Avrupa li sanlarnda yazlm olan btn edeb muhallidelerle lm ve felsef monografilerin yeni Trkeye bi rinci derecedeki slpular vastasyle, byk b ir itina ile tercm e edilmesidir. Bu tercmelerle be raber, yeni Trkeye birok kelimeler ve ifade tarz lar girdikten maada, birok lisan incelikler ve seyyaliyetler, sarf letler ve uzuvlar, nahv meka nizmalar ve tekiltlar, hiss ve srr m nalar ifa de edecek yeni kabiliyetler de girecektir. Bu su retle, yeni Trke, hem en yksek dnleri, hem de en samim ve orijinal duyular anlatm aa muk tedir bir tercm an olacaktr. Tercme esnasnda, memleketimizce bsbtn yeni olan birok mefhumlara ve m nalara tesadf edileceinden, bunlar iin mukabiller bulmak lzm gelecek: Bunun iin ne yapmal? Evvel, bu m nalarn kelimeleri yaz lisanmz da yok olsa da, konuma dilimizde belki vardr. Hayvan, nebat, eya, let isimleri lisanmzda ok tur. Coraf vaziyetleri ifade edecek kelimelerse, gayet oktur. Samim duygulan sezdirecek hiss kelimelerimiz de epeyce vardr. Demek ki stlahlar

128

TRKLN ESASLARI

ve yeni m nalar iin, ibtida halk diline m racaat etmemiz lzm gelir. Bu vastaya m racaattan sonra da bulamad m z yeni m nalar kalrsa o zaman, Trk edatlar, sigalar ve terkip kaideleriyle yeni kelimeler ibdama almalyz. Bu vasta kifayet etmezse, o .zaman bizzarure Arapa ve Acemceye m racaat ederek bunlardan yeni kelimeler alrz. F akat u artla ki, alacamz kelimeler, terkip halinde bulunmamal, tek kelime halinde olmaldr. Mesel, evvelce (ilm-i jhenafil-za) denilen fizyolojiye, imdi tek kelime ile (gariziyat) deniliyor. Bunun gibi, ilml-arza (arziyat), ilm-i hayata (hayatiyat), ilml-ruha (ruhiyat) deniliyor. Bugn, Arapa (yat) edatyle, btn yeni ilimlere kolayca isimler takabiliriz: Asuriy a t, Msriyyat, Cumdiyat illi. Bununla beraber, baz ecnebi kelimeleri aynen 'kabul etmemiz de lzmdr. Bunlar da iki ksmdr: .Birinci ksm, bir millete yahut bir devre veya bir meslee mahsus husus hletleri ifade eden kelime lerdir ki bunlar hi bir lisana tercme edilmemi, btn lisanlar tarafndan aynen kabul edilmitir: Feodalizm, valyelik, Rnesans, reform, jakobenlik, sosyalizm, boleviklik, aristokrat, demokrat, diplomat, tiyatro, roman, klasik, romantik, deka dan ilh. kinci ksm, sna tekniklere ait her trl let, makine, eya isimleridir. Bunlar ekseriyetle do rudan doruya halk tarafndan alnr ve bunlar da ir milletler tarafndan aynen kabul edilmi, te r cm elerine allmamtr: Vapur, imendifer, tel graf, telefon, tramvay, gramafon vesaire gibi.

LSANI TRKLK

129

Yeni Trkenin asr bir lisan olmas iin, ya plmas lzm gelen bir i daha vardr. (Franszcadan - Trkeye) kamus kitaplarm tedkik edince grrz ki, Franszca kelimelerin her mnas iin Trkeden birka misal gsteriliyor. Halbuki, her m na iin yalnz bir kelimemizin bulunmas kfidir. Mukabillerinin byle ok olmas, ilk nazarda lisa nmzn zengin olduuna dellet eder. Halbuki i byle deildir. Kamusun baka sahifelerindeki ba ka kelimelere bakacak olursanz yine ayn kelime leri grrsnz. Bundan anlalyor ki Franszca ke limelerin lisanmzda tam, muayyen, vzh karlk lar yoktur. Ayn zamanda herhangi bir lisann mkemme liyeti de her kelimesinin yalnz bir mnaya ve h er mnasnn da yalnz bir kelimeye mlik olmasyle vcuda gelir. O halde, yeni Trkeyi her kelime si yalnz bir m naya dellet edecek ve her mnas yalnz bir tek kelimeye mlik olacak hale sokma lyz. Avrupa lisanlar biri birinden kolayca terc me yapabilirler. nk ngiliz, Alman, Rus, tal yan ilh. lisanlarnn her kelimesi Franszcanm bir tek kelimesine tekabl edercesine, bu lisanlar ara snda bir tenazur husule gelmitir. te, biz de yeni Trkeye bu ekli vermee almalyz. Bu esas zerine bir Trk kamusu ve bir de Trkeden Franszcaya ve Franszcadan Trkeye kam uslar vcuda getirmeliyiz. Yaplacak T rk kamusunda kelimelerin (Trk e, Arapa ve Faris) olduklarn gstermek do ru olamaz. nk bir milletin kamusuna giren ke limeler artk o milletin mill lisanna mal olmutur.
1976 Birinci Basl F. 9

130

TRKLN ESASLARI

Bu kelimelerin ne suretle teekkl ettikleri yalnz, itikaklarm gsteren ve < > muterize dahiline alnan m uhtasar formllerle anlatlr. Yeni Trkenin yazlacak yeni sarfndan da Arapann ve Acemcenin sarf ve nahiv kaideleri karlarak, kitabn sonundaki (itikak) ksmna konulmaldr. Yeni Trke, evvel lisanmz lzumsuz A rap a ve Acemce tabirlerle terkiplerden temizlemekle, saniyen ona henz vcutlarndan haberimiz olma yan mill tabirleri ve ifade tarzlarn ve salisen, henz m lik olmadmz iin ibdana mecbur bulun duumuz beynelmilel kelimeleri ve etmekle hu sule gelecektir. Bu ameliyeden birincisine (te mizleme), kincisine (harslatrm a), ncsne (tehzib) nam larn verebiliriz.

6
LSANI TRKLN UMDELER

imdi burada lisan Trkln umdelerini sralayalm: 1) Mill lisanmz vcuda getirmek iin, Os manlI lisann hi yokmu gibi bir tarafa atarak, Halk edebiyatna temel vazifesini gren Trk di lini aynyle kabul edip stanbul halknn ve bilhas sa stanbul hanm larnn konutuklar gibi yazmak. 2) Halk lisannda Trke m teradifi bulunan Arab ve Faris kelimeleri atm ak, tamamiyle m teradif olmayp kk bir nansa mlik olanlar li sanmzda muhafaza etmek.

LSANI TRKLK

131

3) Halk lisanna geip lafzen yahut manen gala tat namn alan Arapa ve Acemce kelimelerin tahrif olunmu ekillerini T rk e. addetmek ve im llarn da yeni telffuzlarna uydurmak. 4) Yerlerine yeni kelimeler kaim olduu iin, mstehase haline gelen eski Trke kelimeleri di riltmee almamak. 5) Yeni stlahlar aranaca zaman ibtida halk lisanndaki kelimeler arasnda aram ak, bulunmad takdirde, Trkenin kyas edatlaryle ve kyas terkip ve tasrif usulleriyle yeni kelimeler ibda et mek, buna da imkn bulunmad surette Arapa ve Acemce terkipsiz olmak artyle yeni kelimeler kabul etmek ve baz devirlerin ve mesleklerin hu sus ahvalini gsteren kelimelerle, tekniklere ait let isimlerini ecnebi lisanlarndan aynen almak. 6) Trkede Arap ve Acem lisanlarnn kapit lasyonlar ilga olunarak, bu iki lisann ne sigalar, ne edatlar, ne de terkipleri lisanmza idhal olun mamak. 7) Trk halknn bildii ve kulland her ke lime Trkedir, halk iin munis olan ve sun olma yan her kelime milldir. B ir milletin lisan, kendi sinin cansz cezirlerinden deil, canl tasarruflarn dan terekkp eden canl bir uzviyettir. 8) stanbul Trkesinin savtiyat, ekliyat ve lugaviyat, yeni Trkenin temeli olduundan, ba ka Trk lehelerinden ne kelime, ne siga, ne edat, ne de terkip kaideleri alnamaz. Yalnz, mukayese tarkiyle Trkenin cmle tekiltna ve husus ta birlerindeki ivesine nfuz iin bu lehelerin derin bir surette tedkikine ihtiya vardr.

132

TRKLN ESASLARI

9) Trk medeniyetinin tarihine dair eserler yazldka, eski Trk messeselerinin isimleri olmak hasebiyle, ok eski Trke kelimeler, yeni Trkeye girecektir. F akat bunlar stlah mevkiinde ka lacaklarndan, bunlarn hayata avdeti, mstehaselerin dirilmesi mahiyetinde telkki olunmamaldr. 10) Kelimeler dellet ettikleri m nalarn ta rif leri deil, iaretleridir. Kelimelerin m nalar iti kaklarm bilmekle anlalmaz. 11) Yeni Trkenin bu esaslar dahilinde bir kamusuyle bir de sarf vcuda getirilmeli ve bu ki taplarla yeni Trkeye girmi olan Arapa ve Acem ce kelimelerin, tabirlerin bnyelerine ve terkip tarz larna ait malmat, lisann fizyoloji ksmna deil, m stehast ve intisaliyat bahsi olan (itikak) ks m na dahil edilmelidir.

KNC MEBHAS

BED TRKLK 1
TRKLERDE BED ZEVK

Eski Trklerde bedi zevk ok yksekti. Turfanda kefedilen mermer heykeller, hi de Y unan heykellerinden aa deildir. Tolunlerle Ahidlerin, Seluk Trklerinin, Harezm Trklerinin, lhan lIlarn, Timurlerin, OsmanlIlarn, Akkoyunlu v e Karakoyunlu Trklerinin Msrda, Irakta, Suriye de, Anadoluda, ran da, Trkistanda, H intte, Af ganistanda yaptrdklar cmiler, saraylar, trbe ler, kprler, emeler dnyann en gzel eserlerini tekil eder. Gaston Richard, Trkmen kzlarnn bir h ri ka nevinden olarak yaptklar nefis hallardan bah sederken, Mihailofun u szlerini naklediyor: H i bir lete, hi bir modele, teknik m ahiyette hi b ir tahsil ve terbiyeye mlik olmayan Trkmen kz nn, na-kabil-i taklit naklarla mzeyyen ok nefis hallar vcuda getirebilmesi, ancak bir sanat sevk-i tabisine mlik olmasyle izah olunabilir. Trk masallaryle halk iirlerinin gzellii de,. Trklerin bediiyat sahasnda byk bir kabiliyete m lik olduklarn gsterir. Fakat, yazk ki OsmanlI

134

TRKLN ESASLARI

sanatkrlarnn hatas yznden imdiye kadar hu yksek sanat kabiliyeti, Avrupai bir tehzibden m ah rum kalmtr. Bu tehzibi de grdkten sonra, hi phe yoktur ki istikbalde de en yksek sanatlar dan biri olacaktr.

2
MLL VEZN

Eski Trklerin vezni, hece vezni idi. Mahmud- K gr lgatindeki Trke iirler, hep hece veznindedir. Sonralar, aatay ve Osmanl irleri ta k lit vastasyle Acemlerden aruz veznini aldlar. Tr kistanda Neva, Anadoluda Ahmed Pasa aruz vez nini ykselttiler. Saraylar bu vezne kymet veriyor lard. Fakat, halk, aruz veznini bir trl anlayama d. Bu sebeple halk airleri eski hece vezniyle iir ler sylemekte devam ettiler. Ahmed Yesev, Yu nus Emre, Kaygusuz gibi tekke airleri ve k mer, Derdli, Karcaolan gibi saz airleri hece veznine sadk kaldlar. Trklk zuhur ettii zaman, aruz vezniyle hece vezni yanyana duruyordu. Gy birincisi havas sn, kincisi avamn terennm letleri idi. Trk lk, lisandaki ikilie nihayet verirken, vezindeki bu ikilie de lkayd kalamazd. Hususiyle, terkipli lisan aruz vezninden, aruz vezni de terkipli lisan dan ayrlmad iin, bu iki Osmanl messesesi hakknda ayn hkm vermek lzmd. Binaenaleyh, Trkler, terkipli lisanla beraber, aruz veznini de mill edebiyatmzdan kovmaa k arar verdiler.

BED TRKLK

135

Sade lisan, aruz veznine pek uymuyordu. H al buki, hece vezniyle sade lisan arasnda samim bir akrabalk vard. Sarayn ihmaline ramen halk sa de Trke ile hece veznini, iki kymetli tlsm gibi, sinesinde saklamt. Bu sebeple, Trkler bunlar bulmakta, glk ekmediler. Bununla beraber hece vezni,, baz airlerimizi yanl yollara evketti. Bunlardan b ir ksm F ran szlarn hece vezinlerini taklide kalktlar; mesel Franszlarn (alexandrine) dedikleri (6 + 6) veznin d e iirler yazdlar. Bu iirler, halkn houna gitme di. nk, halkmz hece vezninin ancak baz ekil lerinden zevk alyorlard. Mill vezinlerimiz, halk tarafndan kullanlan bu m ahdut ve muayyen vezin lere m nhasrdr. Halk vezinleri arasnda (6 + 6) ekli yoktur, bunun yerine (6 + 5) vezni vardr. Tec rbe ile anlald ki, Trk halk bu sonki vezinden ok holanyor. Bu tecrbe ayn zamanda baka milletlerden vezin alnamayaca kaidesini de mey d ana att. Bu suretle, bizdeki hece vezni tarafdarl, baka lisanlara ait hece vezinlerini taklit de mek olmad ve Trk halkna mahsus hece vezin lerini ihyadan ibaret bulunduu taayyn etti. Hece veznini yanl yola gtren airlerden bir ksm da yeni vezinler icadna kalktlar. Bunlarn yoktan v ar ettii vezinlerden birounu da halk ka bul etmedi. Bu suretle, anlald ki mill vezinler, halkn eskiden beri kullanmakta olduu vezinlerle sonradan kabul edebildii vezinlere mnhasrdr. Halkn holanmad vezinler, hece tarznda olsa bi le, mill vezinlerden saylamaz.

136

TRKLN ESASLARI

3
EDEBYATIMIZIN TAHR VE TEHZBt

Trkle gre, edebiyatmz ykselebilmek iin, iki sanat mzesinde terbiye grmek mecburi yetindedir. Bu mzelerden birincisi Halk edebiyat, kinci si Garp edebiyatdr. Trk airler ve edibler, b ir taraftan halkn bedialarn, dier cihetten garbn ehkrlarm model ittihaz etmelidirler. Trk edebi yat bu iki raklk devresini geirmeden, ne mill*, ne de mtekmil bir m ahiyet alamaz. Demek ki,, edebiyatmz bir taraftan (halka doru), dier ci hetten (garba doru) gitmek ztranndadr. Halk edebiyat ne gibi eylerdir? Evvel, m a sallar, fkralar, efsaneler, menkbeler, stureler, sa niyen darbmeseller, bilmeceler, slisen mniler,, komalar, destanlar, lhiler, rabian Dede Korkut, Kitab, k Kerem, ah smail, Krolu gibi hi kyelerle cengnmeler, hm isen Yunus Emre, K aygusuz, Karacaolan, Derdli gibi tekke ve saz ir leri, sdisen Karagz ve Nasreddin Hoca gibi cani edebiyatlar. Edebiyatmz bu modellerden ne kadar ok feyzalrsa o kadar ok tahri edilmi olur. Edebiyatmzn ikinci nevi modelleri de Homerele Virgileden balayan btn klasiklerdir. Yeni balayan b ir mill edebiyat iin en gzel rnekler klasik edebiyatn bedialardr. Trk edebiyat, kla siklerin btn bedi rahklerini massedip bitirm e den rom antiklere ve daha sonki mekteplere yana-

b e d ii

rk lk

137

anamaldr. nk gen milletler, mefkreleri, kah ram anlklar l eden bir edebiyata m uhtatrlar. Klasik edebiyatlar, umumiyetle bu maksad temin decek m ahiyettedir. Son zamanda, F ransada, gen lie mefkrelere doru yeni bir hamle verm ek iin, yeni klasikler mektebinin teesss etmesi de, klasik edebiyatn bu terbiyev roln isbat eden canl bir delildir. Mamafih, biz garbn ibtida yalnz klasiklerine :kymet vermekle, (romatizm) in feyzinden de bs b t n m ahrum kalmamalyz. nk romatizmin sas, halk edebiyatlardr. Avrupadaki btn ro mantizm hareketleri, halka doru gitmek, halk ma sallarn ve destanlarm model ittihaz etmekle ba lam tr. Demek ki biz, edebiyatmzn tahri, tehzi lin i yaparken, (klasisizm) ve (romantizm) devir lerini beraber yaam olacaz. O halde, Garp ede biyatn ruhumuzla massa alrken Garp rom an tiklerinin halk edebiyatlarndan nasl istifza ettik lerini da anlamaa almalyz. Edebiyatmzn garp muhallideleri mzesinde geirdii rakla da (mil l edebiyatmzn tehzibi) diyebiliriz. Bu ifadelerden anlald ki mill edebiyatmz, (tahri), (tehzib) nam lar vrilen iki terbiye dev resinden getikten sonra, hem mill, hem de Avru p ai bir edebiyat haline girecektir. Mill edebiyatmzn tesisi hususunda, Trk O caklarnn da byk bir rol vardr. Trk Ocak lar, sahnelerinde, Halk tiyatrosu olan (Karagz); ile (Ortaoyunu) nu arasra gstererek canlandr m aldrlar. M asalclara masal syleterek, meddahla r a taklitler yaptrarak, saz airlerine destanlar, ko

138

TRKLN ESASLARI

malar, m niler okutarak mill edebiyat. canl b ir surette ammeye gsterebilirler. Dede Korkut, Yunus Em re, Kaygsuz Abdal, Derdli, Karacaolan, k mer, Gevheri gibi halk airlerine ve Nasreddin Ho ca, Karagz, ncili avu, Bekri Mustafa gibi halk tiplerine husus geceler tahsis ederek bunlarn h tralarm idmeye almaldrlar. Halk edebiyatna a it kitaplarla ifah ananeferi toplayp halk ktp haneleri vcuda getirmek de Trl Ocaklarnn va zifelerinden biridir.

4 MLL MUSK

Avrupa musikisi girmeden evvel, memleketimiz de iki musiki vard: Bunlardan biri Farab tarafn dan Bizanstan alman ark musikisi, dieri eski Trk musikisinin devam olan (halk melodileri) nden iba retti. ark musikisi de, garp musikisi gibi eski Yu nan musikisinden domutu. Eski Yunanllar, halk, melodilerinde bulunan tam ve yarm sesleri kfi grmeyerek, bunlara drtte bir, sekizde bir, on al tda bir sesleri ilve etmiler ve bu sonkilere (ey rek sesler) namn vermilerdi. eyrek sesler ta bi deildi; sunydi. Bundan dolaydr ki hi bir milletin halk melodilerinde eyrek seslere tesadf edilmez. Binaenaleyh, Yunan musikisi gayr-i tabi seslere istinat eden bir sun musiki idi. Bundan baka, hayatta yeknesaklk olmad halde, Yunan

BED TRKLK

139

musikisinde ayn melodinin tekerrrnden ibaret olan zc bir yeknesaklk vard. Kurun- vusta Avrupasnda teekkl eden (opera) messesesi, Yunan musikisindeki bu iki nakseyi izale etti. eyrek sesler, operaya uymuyor du. Bundan baka, opera bestekrlar ve oyuncu la r halktan olduklar iin eyrek sesleri bir trl anlayamyorlard. Bu sebeplerin tesiriyle, garbn operas, garp musikisinden eyrek sesleri tardtti. Ayn zamanda, opera, duygularn, heyecanlarn, ih tiraslarn tevlisinden ibaret bulunduundan, (ar moni) yi ilve ederek, garp musikisinin domasna sebep oldu. ark musikisine gelince, bu tamamiyle eski ha linde kald. Bir taraftan eyrek sesleri muhafaza diyordu, dier cihetten armoniden hl mahrum bulunuyordu. F arab tarafndan Arapaya naklo lunduktan sonra bu hasta musiki .saraylarn rabe tiyle Acemceye ve Osmanlcaya da naklolunmulard. Dier taraftan Ortodoks ve Ermeni, Keldan, Sryan kiliseleriyle Yahudi haham hanesi de bu musikiyi Bizanstan almlard. Osmanl memleke tinde, btn Osmanl unsurlarn birletiren yeg ne messese olduu iin, buna (Osmanl ittihad- ,ansr- musikisi) namn vermek de gerektei ok mnasipti. Bugn, ite u musikinin karsndayz: ark musikisi, garp musikisi,halk musikisi. Acaba bunlardan hangisi, bizim iin milldir? ark musikisinin hem hasta, hem de gayr- mill olduunu grdk. Halk musikisi harsmzn, garp

140

TRKLN ESASLARI

musikisi de yeni medeniyetimizin musikileri oldu u iin, her ikisi de bize yabanc deildir. O halde mill musikimiz, memleketimizdeki halk musiki siyle garp musikisinin imtizacndan doacaktr. Halk musikimiz, bize birok melodiler vermitir.. Bunlar toplar ve garp musikisi usulnce (arm oni ze) edersek hem mill, hem de Avrupai bir musi kiye mlik oluruz. Bu vazifeyi ifa edecek olanlar arasnda Trk Ocaklarnn musiki heyetleri de da hildir. te Trkln musiki sahasndaki prog ram esas itibariyle bundan ibaret olup, bundarts tesi mill musikarlarmza aittir.
5

SAR

SANATLARIMIZ

Sair sanatlarm z tamam iyle halk tarafndan v cuda getirildikleri iin, tamam iyle milldirler. Raks,, mimar, nakkalk, ressamlk, hsn-i hat, m aran gozluk, demircilik, iftilik, boyaclk, ulhalk, h a lclk, kilimcilik vesaire gibi. Osmanl havass be dene taalluk eden, yahut el vastasyle yaplan but ileri m iyane telkki ettii iin, avama brakm tr. Binaenaleyh Trklk bu sanatlarn hepsini benimsemitir. Fakat, maatteessf, bu sanatlar, Tan zim at devrinden itibaren, mill iktisada ehemmiyet verilmeyerek, (Adam Smith) in braknz yapsn lar, braknz geirsinler dsturuna ittib edilmesi* yznden hep mnderis oldular. Trkln va zifesi, imdi bunlar yeniden ihyaya alm aktr. B ir taraftan Avrupa medeniyetiyle beraber Avru

BED TRKLK

141

pa tekniklerini de almalyz. Fakat, dier cihetten milli bediiyatmzn hzineleri olan bu gzel sanat larm z da elimizden bsbtn karmamaa al malyz. Bunu yapabilmek iin ibtida, bu sanatlarn mahsullerini mill mzelerde toplayp tehir etmek, sonra 'd a bunlara dair reeteleri, imal tarzlarn bulup renerek kitaplarla mecmualarla neretmek lzm dr. En sonra da, bu sanatlar yeniden ihya edecek mill sanatkrlar yetitirm ek iktiza eder. Mesel, umumiyetle kk boyalarndan mrek kep olan mill boyaclmz bsbtn snmek ze redir. imdi Anadoluda yaplmakta bulunan hal larla kilimler ya di, gayr-i sbit Avrupa boyalaryle yahut Almanlarn sbit, fakat maden olan boyalaryle boyanmaktadr. Gayr-i sbit boyalar az zamanda bozulduklar ve Alman boyalan da parlaklyle mill zevkimize uygun gelmedikleri iin, her ikisi de mill sanatmz iin muzrdrlar. Men sucatta gayr-i mill ellerle tersim olunan yeni na klar da mill zevkimize uymuyor. O halde, mem leketimizdeki sanatkrlar bu gibi inhiraflara niha yet vererek, mill sanatmza rcu etmee davet ey lemeliyiz. Bu hususta da Trk Ocaklar gayet ehem m iyetli bir rol oynayabilirler.
6 MLL ZEVK VE TEHZB OLUNMU ZEVK

H er millette gzellik telkkisi bakadr. Bir 'milletin gzel grd eyleri, dier millet irkin grr. Bu surette (zevk) in (mill) olmas lzm gelir. Filhakika, her milletin, mill bir zevki var

142

TRKLN ESASLARI

dr. Eer, bir millet, mill zevkinden uzak dm se, sanat sahasnda yapt eyler, hep di taklitler den ibaret kalr. OsmanlI airleriyle mnileri buna misaldir. nk onlar, mill zevki tamamiyle kay betmilerdi. Yazdklar eyler ya Acem taklitlerin den veyahut Fransz taklitlerinden ibaretti. O halde bediiyatta ykselmek isteyen bir millet, evvel em ir de mill zevkini bulmaa almaldr. Mill zevki bulmak iin halka doru gitmek,, halk sanatlarndan uzun uzadya bedi bir terbiye almak lzm olduunu anladk. Fakat, hakiki sanat k r olabilmek iin bu bedi terbiyeyi alm olmak kfi deildir. Hakiki sanatkr olabilmek iin, gzel sanatlarn beynelmilel ustalar olan sanat dhilerin den zevk dersi, zevk terbiyesi almak da lzmdr. Beynelmilel dhilerden alman bu feyizli terbiyeye de (tehzib) nam verilir. Grlyor ki hakiki bir sanata mlik olabilme miz iin, sanatmzn evvel tahrii, sajtiyen tehzibl lzm geliyor. Bu dsturu canl bir misal ile tavzih edelim: talyann Rnesans devrindeki sanatkr lar, bilhassa ressam larla heykeltralar, eski Yu nan - L atin sanatkrlarnn dhiyane eserlerine hay ra n olmulard. Zira, bu eserler, Venslerin, Minerv alarn, Apollonlarn bu heykelleri tekniindeki kemalin son derecesine ulamt. Rnesans sanatkrlar bu teknii byk emek lerle rendiler, tehzib usulleriyle kendilerine mal ettiler. Fakat, eski Yunan - L atin eserlerini aynyle taklide yeltenmediler. nk, halk artk o esatiri ahsiyetlere hi bir kym et vermiyordu. Rnesans devrinin halkna gre kadnlar arasnda dnya g

BED TRKLK

143

zeli ancak Hazret-i Meryem olabilirdi. Erkekler ara snda da dnya gzeli ancak Hazret-i sa idi. H a kiki sanatn vazifesi ise, baka milletlerin yahut baka devirlerin bedii mefkrelerini tersim etmek deildir. H akiki sanat, arasnda bulunduu milletin ve iinde yaad devrin bedi mefkrelerini tas vire almaktr, ite (Michel Ange), (Rafal) gibi Rnesans sanatkrlar bu noktalan dnerek do ru yolu buldular: Hazret-i Meryeme Vensn tek nik gzelliini verdiler. Hazret-i Isaya d,a Apollonun cisman gzeliini ire ettiler. Dier azizlere de bu esatir gzelliklerden bah ettiler. Bu iki unsurun: Beynelmilel tehzible mill harsn birlemesinden yksek bir sanat vcuda geldi, ite gzel sanatlar tarihinde (Rnesans sanat) nam verilen budur. Katolik kilisesi bu heykellerle resimleri kabul ederek ibadethanelerine bir mze ekli verdi. H al buki Bizansn ve umum arkn Ortodoks kiliseleri, mukaddes tasvirlerini, Y u n an -L atin modellerine benzetmee almadlar; Smlerden aldklar kaba rneklere mabih bir surette tersime devam ettiler. Bu sebeple, Ortodoks milletlerin sanat tehzibden mahrum kald. Rnesanstan sonra, Avrupada her millet, be di hayatn inkiaf annda hep byle hareket etti. Shakespeare, Rousseau, Goethe gibi rom antik d hiler, hem halk terbiyesini almlar, hem de eski Y u n an -L atin tekniklerini temsil etmilerdi. Bu sa yede, her biri kendi milleti iin, hem mill, hem de mtekmil bir edebiyat vcuda getirdi. te, Trk ln bedi program da bu usullerin tatbikinden ibarettir.

NC MEBHAS

AHLK TRKLK 1
TRELERDE AH LK

Byk milletlerden her biri medeniyetin husu s bir sahasnda birincilii ihraz etmitir. Eski Yu nanllar bediiyatta, Romallar hukukta, Beni srail ile A raplar dinde, Franszlar edebiyatta, Anglo - Saksonlar iktisatta, Almanlar musiki ile mbadet - tabiiyede, Trkler de ahlkta birincilii kazanm lar dr. Trk tarihi batan baa, ahlk faziletlerin me heridir. Trklerin malp milletlere ve onlarn mill ve din mevcudiyetlerine din ve tima m uhtariyet le r vermesi her trl takdirin fevkindedir. F akat bu iyilie kar, malp milletler licenap Trklerden m azhar olduklar bu msaadeleri, Trklerin -aleyhine evirerek, kapitlasyon nam verilen zin cirlerle Trkleri balamaa ve bomaa altlar. Bu iki trl hareket, iki tarafn da ahlkiyetini gs te rd i i iin son derece karakteristiktir. Bu mebhasde, Trklerin muhtelif ahlk daire lerine taallk eden ahlk mefkrelerini gsterece iz. Bu ahlk daireleri unlardr: 1) V atan ahlk, 2) Meslek ahlk, 3) Aile ah l k (cins ahlk). 4) Meden ahlk (ahs ahlk), S ) Beynelmilel ahlk.

ahl

Ak

Trk

lk

145.

VATAN AHLK

Eski Trklerde vatan ahlk ok kuvvetliydiHi bir Trk kendi (il) i, yani milleti iin, hayatm, ve en sevgili eylerini feda etmekten ekinmezdi.. nk (il) Gk Tanrnm yeryzndeki glgesivdi. Gk Tanr, Trklerce gayet mbarek olan ak ge cesinde bir (Altn k) olarak yeryzne inmi, bir bkireyi yahut bir aac gebe klarak bu (kutlu il) in remesine sebep olmutu. (11) in oturduu memle kete (yurt) yahut (lke) denilirdi. Trk nereye* gitse (yurd- asl) yi unutmazd, nk, atalarnn mezar oradayd. ocukluk a, baba oca, ana kuca hep orada bulunurdu. Trkn vatanperverliine misal olarak H u devletinin messisi olan Meteyi zikredebiliriz. Ta ta rlar hkmdar harb ilnna bir vesile olmak ze re, ibtida, onun ok sevdii bir at istedi. Bu at,, saatte bin fersah uzaklnda yol alyordu. Mete, vatandalarm harbin musibetlerine m a ruz brakm am ak iin, bu at T atar hakanna gn derdi. T atar hakan harbe bahane aryordu. Bu se fer de Metenin en sevdii zevcesini istedi. Btn*, beyler, Kurultayda harb ilnn istedikleri halde,. Mete: Ben vatanm kendi akm uruna inet mem diyerek, sevgilisini dmana vermek gibi b yk bir fedakrl kabul etti. Bunun zerine, Ta ta r hakan, Hun lkesinden hi bir mahsul olma yan, ziraatsiz, ormansz, madensiz, ahalisiz bir ara zi parasn istedi. Kurultay bu faydasz topran
1976 Birinci Basl F. 1

146

TRKLN ESASLARI

verilmesinde hi bir beis olmadn sylemiken, Mete V atan bizim malmz deildir, mezarda ya ta n atalarm zn ve kyamete kadar doacak torun larm zn bu mbarek toprak zerinde hakar var dr. Vatandan - velev ki bir kar kadar olsun - yer vermee hi kimsenin selhiyeti yoktur. Bina enaleyh, harb edeceiz, ite, ben atm dmana do ru sryorum. Arkamdan gelmeyen idam olunacak tr diyerek Tatarlarn zerine yrd. Eski Trklerin nazarnda, vatann ne kadar muazzez olduu nu, bu tarih vakadan istidlal edebiliriz. Eski Trklere gre vatan, (tre) den, yani (mill hars) tan ibaretti. Mahmud- Kagr lga tinde zikrolunan (lkeden geilir treden geilmez) darbmeseli, mill harsa verilen kymetin derecesini gsterir. Eski Trklerde, hkm ranlk (il) e aitti. Kk illerde, btn (il), bir millet meclisi hkmndeydi. Halkn mukadderatm bu meclis idare ederdi. B yk illerde, boy beylerinden mrekkep olan (len) adl meclis, ile ait'ilere k arar verirdi. H akanlklar da, ilhanlklarda ise, millet meclisi mahiyetinde ol mak zere (kurultay) vard. Bu meclislerin ma veresine (kinke) denilirdi. (II mi yaman, bey mi yam an?) darbmeseli hkmranln hakanda ol madn gsterir. nk, hakan intihap eden ve hal edebilen Kurultayd. H arb ve sulh ilm gibi ehemmiyetli iler K urultayn kararyle olurdu. (Toz da, dumanda ferman okunmaz) darbmeseli buhran anlarnda vaziyete halkn hkim olduunu gste rir. Eski Trklerde (msavat) da, ok kuvvetli bir surette teesss etmiti. Harezm deki Teke Trkmen-

AHLAK TRKLK

147

lerinde ne esir, ne hizmeti mevcut deildi. Herkes stne a it ileri kendisi grr. Her il, biri birine msavi fertlerden mrekkeptir. Eski Trklerde b ir il dier illeri tbiyeti altna ald zaman, onlarn siyas tekiltn bozamazd. (Tbi il)in eski reisi, (yabgu) yani (melik) namyle eski mevkiini muha faza ederdi. H akan bunun nezdinde (ad) yahut (ne-ahna) namyle bir komiser bulundururdu. B ir hakan da sair hakanlklar fethettii zaman,, eski hakanlar yerlerinde ibka ederdi. Yalnz ken disi (ilhan) namyle bunlarn reisi mevkiine ge erdi. Zaten (il) kelimesinin asl mnas (sulh) de mektir. (Eli), sulhu mnasmadr. (il) in timsali olan (Gk Tanr) sulh ilhdr. lhan sulh dininin bir niri mevkiindedir. T rk ilhanlar btn Trk illerini sulha davet ediyordu,, btn hakanlara (olum) diye hitap ediyordu. Trklerin btn harbleri, daim ve geni bir sulh dairesi tesis maksadyledir. Btn ilhanlk devir lerinde, Manuryadan M acaristana kadar btn Turan ktas gayet mesut bir sulh ve syi haya t yaam tr. Trk ilhanlar, emperyalist de deil diler. nk yalnz Trk illerini birletirmekle ik tifa ediyorlar, baka milletlerin lkelerini fethe a lmyorlard. Hunlarn ilk ilhan Metenin, iki defa in dev leti eline getii halde, im paratorluu kabulden im tina etmesi bu iddiamza bir delildir. Sulh ahlkm Atillada bile grrz. Atillaya en muzaffer *bulun duu muharebeler esnasnda, her ne vakit sulh tek lif edilmise derhal teklifi kabul etmitir.

,3.48

TRKLN ESASLARI

Dnyann en demokrat kavmi eski Trkler ol duu gibi, en feminist nesli de yine eski Trkler dir. Zaten feminizm, demokrasinin yani msava tn kadnlara ait bir tecellisinden ibarettir. Eski Trklerin bu faziletini Aile Ahlk- faslnda gre ceiz. Orhon Kitabesinde Trk hakan yle diyor: Trk Tanrs Trk milleti yok olmasn diye ata larm gnderdi ve beni gnderdi. Ben hakan olun ca, gndz oturmadm, gece uyumadm. Trk mil leti at doyurdum, plakt giydirdim, fakirdi zen gin ettim. Trk milleti de hakanm kaybettii zamanlar devletli bir millettim. Devletim ve evketim hani? Hakanl bir millettim hakanm hani? Hangi haka n a iimi, gcm vereyim? diye szlanrd. Mil letle hakan arasndaki mnasebetin ne kadar sami m m i olduu bu nakillerden anlalabilir, ite eski Trklerde vatan ahlk bu derecede yksekti. Trklerin bundan sonra da en ziyade kymet verecekleri ahlk, vatan ahlk olmaldr. nk, itim ai zmreler arasnda tam ve mstakil bir ha yata mlik olan ve bir tima uzviyet mahiyetini ibraz eden ancak (millet) yahut (vatan) namlar verilen zmredir. Aileler bu tima uzviyetin hc releri, meslek zmreler ise uzuvlardr. Milletten da ha geni olan (mmet) ve (beynelmileliyet) gibi zm relere gelince, bunlar cemiyet mahiyetinde deil, cemiyetlerden mrekkep birer cmialar mahiyetindedirler. Bu zmrelerden her biri yalnz hir husus ta mterek iken, bir millet her hususta fertleri arasnda itirak bulunan bir zmre demektir. O

AHLKI TRKLK

14

halde, millet mefkresi, sair zmrelere ait mef kurelerden, mesel aile mefkresinden, meslek mefkresinden, mmet mefkresinden, medeniyet vebeynelmileliyet mefkrelerinden daha yksektir. Bu sebeple, vatan ahlkn da, sair ahlklara kaim ol mas lzm gelir. Bilhassa, bizim gibi siyas dmanlan ok bu lunan milletler iin, en byk istinatgh, vatan ah lk olabilir. Vatan ahlkmz kuvvetli bulunmazsa ne istikllimizi, ne hrriyetimizi, ne de vatanmzntamamiyetini muhafaza edemeyiz. O halde Trk lk her eyden ziyade (millet) ve (vatan) mefkrelerine kymet vermelidir.
3

MESLEK AH LAK

Vatan ahlktan sonra, meslek ahlk gelir., Eski Trkler meslee (yol) derlerdi ve yolda b y, soyda bykten ileri sayarlard. Bektalerin (Belden gelen seyyid deil, ilden gelen seyyiddir) demeleri de, (yol) un (soy) dan akdem olduunu; gsterir. Eski bir darbmesel (yoldalarn babann obasna akn ederlerse sen de beraber akn et) di yor ki bu da yoldalarm soydalardan daha ilerdeolduunu gsterir. Eski Trklerde idare eden s nf (torunlar, kamlar, buyruklar, bitikiler) namyle drt yola ayrlmt. Sonralan, Osmanl devrin de bunlardan (mlkiye, ilmiye, seyfiye, kalemiye) namlar verilen drt tark vcuda geldi. ktisad meslekler de bunlardan ayn olarak mevcuttu. Ana dolu Seluklerinin son zamanlarnda (Ahler) ta ri-

150

TRKLN ESASLARI

kati, mesleki tekiltlar (Ftvvet) iarna istinat eden zaviyeler halinde tekil etti. Ftvvetin luga v mnas (babayiitlik) tir. Jstlah mnas (dn yada ve ahirette halk nefsine tercih ve takdim ey lemek) dir. Osmanl devrindeki (esnaf loncalar ve kethdalklar) bu eski Ahiler tekiltnn de vamndan ibarettir. Eski devirde bu nevi esnaf tekilt nahiyev bir mahiyeti hizdi. Yani her ehrin esnaf loncalar kendisine mahsustu. Nahiyev iktisat devrinde, bu esnaf loncalar faydal bir role mliktiler. Fakat nahiye iktisad yerine, millet iktisad kaim olun ca, bu loncalar muzr bir mahiyet iktisap ettiler. nk, nahiye iktisad devrinde nahiyev loncalar normaldi. Mill iktisat devrinde ise ancak mil lon calar faydal olabilirlerdi, ite, bu sebepten dolay dr ki bugn eski esnaf loncalarm idameye al mak doru deildir. Onlar ykarak, yerlerine mer kezleri devlet merkezinde olmak zere mill ' lon calar yapp ikame etmelidir. Mesel, debba esnafn alalm: Her ehirde bir debba loncas tekil etmeli. Fakat, bana bir eyh yahut kethda deil, bir ktib-i umum geirmeli. Her ehirde btn loncalarn murahhaslarndan m rekkep bir heyet-i merkeziye yaparak buna (i Borsas) adn vermeli. Bunun vazifesi o ehirdeki b tn loncalarn mterek olan ilerini grmek ve ehrin ktisad hayatn tanzim etmektir, Yine debba loncasna gelelim. Her ehirde bir debba loncas teekkl ettikten sonra bunlar ara larnda federasyon yaparak devlet merkezinde bir {Debba Federasyonu Merkez-i Umumsi) vcuda

AHLK TRKLK

getirirler. Ayn zamanda, devlet merkezirlde, bunun gibi sair loncalarn federasyonlarnn merkez-i umu mleri de vcuda gelir. Devlet merkezinde bu mer kez-i umumlerin intihap ettikleri murahhaslar i tima ederek, bir Loncalar Federasyonu vcuda ge tirirler ve bu federasyonun meclis-i umum azalarm intihap ederler. Bu zihn meslekler mntesipleri de, birer meslek federasyon haline girerek bu konfederasyona iltihak ederler. O zaman btn mes lek zmreler, muntazam bir ordu halinde birle mi olurlar. Bu tekiltn vcuda gelmesi meslek ahlka bir meyyide temin eder. nk bizde henz mes lek zmrelere mahsus bulunan meslek ahlklarn hi bir meyyidesi yoktur. Her fert hayatn bir tabibe, hukukunu bir avukata, servetini bir ktib-i adle, ocuunu bir muallime, diyanetini istifta etti i bir mftye tefviz ediyor. Bu tefvize mukabil onlar vazifeperverlie icbar iin elinde hi bir teyid kuvveti yoktur. Mamafih, herhangi bir fert ha yatn, hukukunu, servetini, evldn, esrarn tevdi ettii bu adamlar hi bir suretle kontrol edemez se de, meslek zmreler kendi meslekdalarn kon trol edebilirler. te byle bir kontrol iindir ki, her meslek, kendi meslekdalar iin bir (vazifenme) tnzim eder ve bir (haysiyet divan) tesis eder. Vazife-nme, meslek ahlkn kaidelerini gs terir. Haysiyet divan da meslek ahlkn bu kaide lerine riayet etmeyen meslekdalar hakknda tenbih, tevbih, muvakkaten veya mebbeden sanatm cradan men cezalarndan birini hkmeder. te mes lek heyetlerin bu nevi kontrol, umum vatandala

152

TRKLN ESASLARI

rn mtehassslar tarafndan urayabilecekleri za rarlara mni olur. * Meslek tekiltn bir faydas da ayn hrfete mensup bulunan yoldalar arasnda teavn sandk lan vcuda getirmek, loncaya mensup ihtiyarlan,,, sakatlar, hastalar, yetimleri ve dullar bu sandk taki paralarla ie etmektir. ocuklarn terbiyesi vegenlerin teknike ykseltilmesi de bu teavn vazi felerinden maduddur. Bundan baka, meslek fede rasyonlar, kendi hrfetlerinin terakkisi iin de para, sarf ederler ve alrlar. Mesel, sanayi memleket lerinden mtehasss celbi, sanayi memleketlerine talebe izm, mterek makineler vesair levazm getirmek ve istihsal yahut istihlk kooperatifleri tekil etmek gibi iler, her hrfetin iktisaden yk selmesini temin edecek teebbslerdendir. (Mill Tesand Kuvvetlendirmek) faslnda, meslek ahlkn husule getirecei tesant hakknda, tafsilt mevcut olduundan, burada, bu kadarla iktifa edildi. 4
ALE AHLK

Eski Trklerde ailenin drt derecesi vard: Boy,, sop, trkn, bark. 1) B oy-Eski Ouzlarda aile ad (boy) ismiy di. Fakat, Avrupadaki aile adlarnn aksine olarak*, kk addan evvel gelirdi. Salur Kazan, Bgdz:

AHLKI TRKLK

153

'Emen, Kayan Selcik isimlerinde birinci kelime le r boy ad olup ikinci kelimeler kk addr. Bu isimleri Korkut Ata kitabnda gryo ruz. Mahmud- Kagr de Divan- Lugatinde diyor ki bir adamn kim olduu anlalmak istenildii za man hangi boydansn? diye sorulur. Mamafih, boy adnn kk addan sonra geldii de vkidir. Tunus Emredeki Emre kelimesi, Ouz ilinin, (imre) boyundan baka bir ey deildir. Ouzlarda her boyun kendisine mahsus bir (damga) s, bir (ongun)u, bir (syk) vardr (Trk Tresine mracaat). Ouzlarda her boy s rleriyle hzinelerini kendi damgalaryle nianlarlard. Yakutlarda (boy) a (sip) ad verilir. Bu ke lim e Anadolu Trkesinde (sop) eklini almtr. Yakutlarda (sip) in fertleri arasnda ktisad bir mareket mevcuttur. Bir adam, mensup bulundu u sipin iinde, istedii evde saatlerce oturup uyu yabilir. Demek ki bir ferdin kendi boyu dahilinde ler evde tasarruf selhiyeti vardr. Arazinin ml kiyeti (sip) e aittir. Kk aileler, bu mterek araziyi zulara taksim ederek, ayr ayr ekebilir ler. Fakat mlkiyeti daima mterektir. Ve icabn da yeni taksimlere tbidir. Cengiz yasasna gre krkar hanelik her zmrede senev drt izdiva vu ku bulmas lzmdr. Delikanllar fakir ise, bu zm reler nakden yardm ederek onlarn evlenmesini kolaylatrrd. H er^krk hanede drt izdiva vukua -gelmezse resa mesul olurdu. Bu zmreler boylard. 'Trklerde iki trl akrabalk stlahlar vard: Biri boya, yani seciyeye mahsustu: Her fert boy dalilinde kendisinden byk olan btn erkeklere

154

TRKLN ESASLARI

(ici), kendisinden byk olan kadnlara (aba) un vanlarm verirdi. Kendisinden daha kk olan er keklere (ini), kendisinden daha kk olan kzla ra (sinkil) adlarn verirdi. Kendisiyle yat olan erkeklere de (at) ismini verirdi. Bu kelimeler de sonralar birtakm tahavvllere urad. Ouzlar (ici) yerine (aa) kelimesini, (aba) kelimesi yerine de (abla) kelimesini ikame ettiler. (At) kelimesi de (ata) eklini alarak ba ka mnalara dellet etti. Boyun hem (ana boyu), hem de (baba boyu) ekilleri vard. 2) Soy-Soy Latinlerin (cogna), Almanlarn (zippe), Franszlarn (parentele) adlarn verdik leri zmredir. leride greceimiz (trkn) zm resinin haricinde kalan amcazade, dayzade, teyze zade, halazade gibi cnib akrabann mecmuudur. Soyda, hem ana cihetinden, hem de baba cihetin den akraba olanlar dahildir. Birincilere (ana so yu), kincilere (baba soyu) denilir. Eski Trklerde ana soyuyle baba soyu ky mete birbirine msaviydi. Ana soyuyla baba so yunun msavatn baz messeselerde bariz bir su rette gryoruz: Eski Trklerde asalet yalnz baba cihetinden muteber deildi. Ana cihetinden de asalet aranrd. Bir adamn tam asil olmas iin, hem baba cihetin den, hem de ana cihetinden asil olmas lzmd. Bu gn bile, Harezmdeki Trkmenlerde bir kz hem babas, hem de anas Trkmen olmayan bir erkee varamaz. nk bir adamn yalnz babasnn Trk men olmas, asil olmas iin kfi deildir. Tama-

ahlak!

T r k l k

155

miyle asil olmas iin, mutlaka anas da Trkmen olmal. Sllelerin teekklnden sonra da, bu iki t r l asalet devam etti. Bu devirde, baba tarafndan prens olanlara (tekin), ana tarafndan prens olan lara (inal) unvanlar verilirdi. Bir ehzadenin hakan olabilmesi iin onun hem tekin, hem de inal olmas; yani hem baba, hem de ana cihetinden slleye mensup bulunmas lzmd. rann Kaar sllesinde bu kaide hl cridir. Eski Trklerde slle iinde (soyda byk) olan ehzade hkmdar olurdu. Osmanl hanedann da da kaide byle idi. Halbuki gerek Avrupada, gerek Msrda, evde byk olan ehzade hkm dar olur. Boy devri getikten sonra soy isimleri aile ismi olmaa balad: apanoullar, Kozanoullar gibi. 3) Trkn - Mahmud- Kagrye gre bir ha nede oturan asl aileye, eski Trkler (trkn) der lermi. Trkne ait karabet stlahlar boy ismin deki karabet stlahlarnn aksine olarak ferd kara beti gsterirler: Akan : baba ke : ana Er : zev Konuy: Kar Uru o u l: erkek evlt Kz oul : Kz evlt Durkheimm yapt aile tasnifine gre, bu zm reye (pederi aile) diyebiliriz. Pederi aile, pederah

156

TRKLN ESASLARI

aileden ok farkldr. Pederi ailede, babann zevcesi ve ocuklar zerinde yalniz demokratik bir vela yeti vardr ki buna (pederne velayet) ve (zevci velayet) adlar verilir. Pederahi ailede ise aile rei sinin gerek evldlar, gerek zevcesi zerinde (sul ta) s, yani (sultanlk hakk) vardr. Evldlarryleberaber zevcesi ve aileye dahil sair fertler aile rei sinin di mallar ve mlkleri mahiyetinde idi. Bun lar isterse satar, isterse ldrrd; isterse hibeederdi,

(Trkn) Trklerce baba oca dediimiz ey dir. Aile mabudu bu ocakta yatt iin ocan atei hi snmemek icap ederdi. Bundan dolaydr ki, byk ve ortanca kardeler, evlenerek trkn terkettikten sonra, trknde ocak bekisi olarak k k karde kalrd. Muayyen zamanlarda baba oca nda toplanlarak ecdada hrmet yinleri yaplr d. Trkler, yurt gibi oca da unutmazlard. Yurt tan ve ocaktan uzaklalmakla beraber, (yurt oca ) muhabbeti onlarda kuvvetli bir rabta hkmn de idi. 4) B ark-E ski Trklerde, bir delikanl evlene cek yaa gelince, bir kahramanlk imtiham geire rek, il meclisinden yeni bir ad alrd. Bu suretle (ilda) mahiyetini, (erkek-ermi) kymetini iktisap ederek vatanda hukukuna mlik olurdu. Binaen aleyh babasnn velyet-i hassasndan karak, haka nn velyet-i ammesi altna girerdi. Bu delikanl, ailesinin emvalinden hissesini almak iin, babasnn lmesini beklemezdi. Evlenecei srada, aile emvlinden mirasn peinen alrd. Alaca kz da (yu

AHLAKI TRKLK

157

mu) namyle bir cihaz getirirdi. Bu cihaz evinin *ve akrabasnn verdii hediyelerden mrekkepti. Gelinle gvey mallarn birletirerek, mterek bir ev sahibi olurlard. Bunlar ne erkein baba oca nda, ne de kzn trkn nezdinde oturmazlar, ye ni bir ev kurarlard. Bundan dolaydr ki Trklerde, her izdivatan yeni bir ev doard, izdivaca (ev lenmek) ve (ev bark sahibi olmak) denilmesi de bundan dolaydr. Tekelerde, gelinle gveyin adr yeni yapld iin beyazdr. Bu sebeple ona (ak ev) denilir. Sair adrlarsa zamanla esmerlemilerdir. Eski Trklerde, ev, Araplarda olduu gibi yalnz zevcin deildi, zev ile zevcenin mterek malyd. Bu sebeple evin erkeine (ev aas) deml edii gibi, evin hanmna da (ev kadn) unvan ve rilirdi. Trknn perisi ocakta barnd gibi, ak evin perisi de barkta yaard. Evin perileri, biri kocaya, dieri karsna ait olmak zere iki tane idi. Birin ciye (d ata), kinciye (d ana) derlerdi. Gelin her sabah bir para tereyan ocaa atar ve (d -ana, d ata!) diye dua ederdi. Otan sanda gvey, solunda gelin otururdu. -Sada ksrak memeli, solda inek memeli olmak zere iki sanem vard. Sadakine (ev sahibinin kar dei), soldakine (ev sahibesinin kardei) denilirdi. Bunlar koca ile karsnn totemleri idi. Eski Trklerde (eik) de mukaddesti. Yabanc 'bir adam eie basarsa arplrd. Evlerin taarruz dan masuniyeti kaidesi, eiklerin bu kudsiyetinde din bir meyyide bulmutu.

158

TRKLN ESASLARI

5) Trk feminizmi - Eski Trkler, hem demok rat, hem de feminist idiler. Zaten, demokrat olan cemiyetler, umumiyetle feminist olurlar. Trklerin feminist olmasna baka bir sebep de, eski Trkler ce amanizmin kadndaki kuds kuvvete istinat et mesi idi. Trk amanlar, sihir kuvvetiyle hrika lar gsterebilmek iin, kendilerini kadnlara benzet meye mecbur idiler. Kadn elbisesi giyerler, sala rn uzatrlar, seslerini inceltirler, byk ve sakalla rm tra ederler, hatt gebe kalrlar, ocuk dou rurlard. Buna mukabil, (Toyonizm) dini de erke in kuds kuvvetinde, (kutunda) tecelli ederdi. (To yonizm) ile (amanizm) in kymete msavi olma s, hukuka erkek ve kadnn msavi tanlmasna sebep olmutu. Hatt, her iin gerek Toyonizme ve gerek amanizme istinat etmesi lzm geldiinden, her ie ait itimada kadnla erkein beraber bulun mas artt. Mesel, velyet-i amme, hakan ile ha tunun her ikisinde mtereken tecelli ettii iin bir emirnme yazld zaman (hakan emrediyor ki) ibaresiyle balarsa muta olmazd. Muta olmas iin,, behemehal (hakan ve hatun emrediyor ki) szy le balamas lzmd. Hakan tek bana, bir eliyi huzuruna kabul edemezdi. Eliler ancak sada ha kan ve solda hatun oturduklar bir zamanda, ikisi nin birden huzuruna kard. lenlerde, kinkelerde, kurultaylarda, ibadetlerde ve yinlerde, harb ve sulh meclislerinde, hatun da mutlaka hakanla be raber bulunurdu. Kadnlar, tesettre ait hi bir ka yt ile mukayyed deildiler. Hakann hkmette eriki olan hatuna (Trkn) unvan verilirdi. Ha tun, hakan sllesine mensup umum prenseslerin

AHLK TRKLK.

15*

mterek unvanyd. Trknm da, behemehal ha tunlardan olmas lzm geldiinden, ona da sade ce (hatun) denilebilirdi. Eski Trklerde (zevce) yalnz bir tane olabi lirdi. Emperyalizm devirlerinde hakanlarn ve bey lerin bu hakiki zevceden maada, (kuma) namyle baka illere mensup odalklar da bulunabilirdi. Fa kat, bu kumalar, hakiki zevce mahiyetinde deil diler. Trk tresi, bunlar resmen zevce tanmazd.. Bunlar deta bir nevi hile-i eriye ile ailenin iine* girmilerdi. Kumalarn ocuklar z annelerine (an ne!) diye hitap edemezler, (teyze!) diye arr lard. (Anne!) hitabn mnhasran babalarnn ha kiki zevcesine tevcih edebilirdi. Ayn zamanda,, kumalarn ocuklar mirasa da nail olamazlard. Kumalarn oullar - babalar hakan bulunsa bile asla hakan olamazlard. Kumalarn, hatunlardan far k udur ki, kumalar, hakann kendi ilinden deil diler. Hatun ise hakann kendi ilinden idi. Kuma,, in prenseslerinden ise, (Konuy) namn alrd.. Konuy, sair kumalara takaddm ederdi,. fakat Konuylarn fevkinde de hatun vard. Mool dev rinde, hatunlar da teaddd etmee balad. Fakat,, bunlardan yalnz bir tanesi (Trkn) yani (meli ke) payesinde bulunurdu. Eski Trklerde, kadnlar umumen (amazon) idiler. Cndlik, silhrlk, kahramanlk Trk er kekleri kadar Trk kadnlarnda da vard. Kadn lar, dorudan doruya, hkmdar, kale muhafz,, vali ve sefir olabilirlerdi. Alelde ailelerde de, ev mtereken, kar ile kocann ikisine aitti. ocuklar zerindeki velyet-i

160

TRKLN ESASLARI

hassa, baba kadar anaya da aitti. Erkek daima ka rsna hrmet eder, onu arabaya bindirerek kendisi arabann arkasnda, yaya yrrd. valyelik, eski Trklerde umum bir seciye idi. Feminizm de, Trklerin en esasl iar idi. Kadnlar, emvle tasarruf ettikleri gibi, dirliklere, zeametlere, haslara, mali knelere de mlik olabilirlerdi. Eski kavimler ara snda, hi bir kavim Trkler kadar, kadn rahtma (raht = sexe) hukuk vermemiler ve hrmet gs termemilerdir. Ana soyuyla baba soyunun msa vat (soy) faslnda zikredildiinden burada tekra rna lzum yoktur.

RAHT AH L K

Eski Trklerde raht ahlk da ok yksekti. Yakutlarda, Yunanlerin Vensne mukabil bir Veldiyet ilhesi vardr ki (Ayzit) tesmiye olu nur. Bu ilhe, kadnlar douraca zaman imdat larna yetiir; onlarn kolayca dourmasna yardm eder; gn lohusamn ba ucunda bekledikten son ra, maiyetindeki dere, tarla, aa, iek perileriyle semann nc katndaki sarayna avdet edr. Mamafih, Ayzitin hi msamaha kabul etme yen bir art vardr: ismetini muhafaza etmemi olan kadnlarn yardmna, ne kadar tazarrularda bulunurlarsa bulunsunlar ve ne kadar kymetli kur banlar ve hediyeler takdim ederlerse etsinler, bir trl gelmez.

AHLKI TRKLK

161

Bundan baka Ayzite mahsus bir yaz bayram vardr. Bu bayramn sabahnda evlerin her taraf son derece temiz ve ssl bir hale konulur. Her fert en gzel elbisesini giyer. En ok sevdii yemekler hangileri ise, onlar yer. Herkesin yz mutlaka beu, en ve tebessml olur. Bu srada, Ak a man, elinde saz olduu halde gelir. [K yinleri ni Kara aman, yaz yinlerini Ak aman icra eder.] Dokuz gen kzla dokuz delikanl seerek bunlar ikier ikier el ele tutturarak asker gibi dizer. Ve kendisi sazn alarak onlar semaya kyorlarm gibi ileri doru yrtr. Sazn alarken, Ayzit hakkmdaki lhleri de terennm eder. Bu bedi alay, gy nc kat ge geldikleri zaman, Ayzitin sa rayn muhafaza eden yasaklar ellerinde gm krbalar olduu halde, meydana karlar. Alay iin de ismete kusuru olanlar varsa, onlar geri e virerek dierlerinin Ayzitin sarayna girmesine m saade ederler, ite, ismetin bu din meyyideleri, eski Trklerde, raht ahlkn yksek olduu ve erkekle kadnn bu ahlkla ayn derecede mkellef olduunu gsteriyor. Eski Trk kadnlar, tamamiyle hr ve serbest olduklar halde, hava ilerle itigal etmezlerdi. (Ahlk- Ala) kitabnda yazldna gre Seluk prenseslerinden birisi Kazvin ehrinin sahibesi idi.. Her sene ilkbaharda, bu ehrin kenarna gelerek: yeil bir emenzarda otan kurard. Bir sene, Kazvinliler, ehre umum bir lam yaptrmak zere aralarnda iane toplamlard. Lzm gelen miktara bli olmak iin daha bir miktar altna ihtiya var d. ehirliler bu paray da hanm sultandan iste1976 Birinci Basl F. 11

162

TRKLN ESASLARI

mee karar vererek ileri gelenlerden bir heyeti hanm sultann huzuruna gnderdiler. Bu heyet, otaa yaklanca, otan nndeki bir sandalye ze rinde oturan hanm sultann, bir rg rmekte ol duunu grnce, bu hasis kadnn bize para ver mesine imkn yoktur diye geldiklerine pi man oldular. Fakat, hanm sultan tarafndan grl dkleri iin geri dnmeleri de kabil deildi. ster istemez, sultann huzuruna geldiler ve ahalinin tek lifini arzettiler. Sultan, btn masraf kendisi tara fndan verileceinden, toplanan ianelerin sahiplerine iadesini emretti ve hazinedarn artarak lam lar iin lzm gelen btn paralan heyete teslim etti. Heyet iindeki bir ihtiyar sultana elindeki r g iinden dolay zihinlerine hutur eden haksz p heyi arzetti. Hanm sultan u cevab verdi: Evet, benim eliiyle megul olduumu gren btn ran lIlar taaccp ediyorlar. Halbuki-, benim ailem iin de btn kadnlar, benim gibi, daima eliiyle u rarlar. Biz sultanlar, byle eliiyle uramazsak ne ile megul olacaz? Havaiyat ile mi? Byle bir ey bizim soyumuza yakmaz. Biz, saltanat ilerin den frig olduktan sonra, bo kalmamak iin, fa kir kadnlar gibi, hep elileriyle ve ev ileriyle u rarz. Bu hareket, soyumuz iin, bir eyn deil, belki byk bir ereftir. ite, eski Trk kadm byle dnr ve byle hareket ederdi.

a h l Ak I

T r k l k

16$

6
STKBALDE ALE AH LAKI NASIL OLMALIf

Trklerin, gerek aile ahlknda ve gerek raht. ahlkta ne kadar yksek olduklarn yukarki fa sllarda grdk. Hl-i hazrda, Trkler tamamiyle bu eski ahlk kaybetmilerdir. ran ve Yunan medeniyetlerinin tesiriyle, kadnlar, esarete dm ler, hukuka dn bir derekeye inmilerdir. Trklerde, mill hars mefkresi dounca, eski Trk lerin bu gzel kaidelerini hatrlamak ve diriltmek lzm gelmez miydi? ite, bu sebepledir ki mem leketimizde Trklk cereyan doar domaz, fe minizm mefkresi de beraber dodu. Trklerin hem halk, hem de kadnc olmalar, yalnz, bu asrn bu iki mefkreye kymet vermesinden dolay deildir; eski Trk hayatnda demokrasi ile femi nizmin iki balca esas olmas da bu hususlarda byk bir mildir. Baka milletler, asr medeniyete girmek iin,, mazilerinden uzaklamaa mecburdurlar. Halbuki,, Trklerin asr medeniyete girmeleri iin, yalnz es ki mazilerine dnp bakmalar kfidir. Eski Trklerde, dinin zhd yinlerden ve menf ibadetlerden ar olmas, taassuptan ve din inhisarclndan zade bulunmas, Trkleri gerek kadnlar hakknda, ge rek sair kavimler hakknda ok msaadekr yap mtr. Eski Yunanlerin medeniyette muallim leri iskitler, eski Keldanlerin Smerler olduu gi bi, eski Germenlerin statlar ve mrebbileri de Hunlard. istikbalde b-taraf bir tarih, demokrasi

164

TRKLN ESASLARI

ile feminizmin Trklerden doduunu itirafa mec bur kalacaktr. O halde, istikbaldeki Trk ahlk nn esaslar da millet, vatan, meslek ve aile mefkreleriyle beraber, demokrasi ve feminizm olma ldr.

MEDEN AH LA K VE AHS AH L K

Durkheima gre, ahlk vazifelerin gayeleri fertler deil, zmrelerdir. Millet, meslek ve aile zm relerinin ahlk vazifelere ve mefkrelere ne suret le gaye olduklarn grdk. Fakat bunlardan baka, hududu muayyen olmayan bir zmre daha vardr ki buna (medeniyet zmresi) denilir ve fertler i te, bu zmreye mensup olduklar iin, zmrenin gaiyetine itirak ederler. Medeniyet zmresi ibtida, bir simye halinde balar. Ibtida cemiyetlerde, her fert iin muhterem ve hukuk sahibi olan fert ler yalnz kendi simyesine mensup olan insanlar dr. Bundan dolaydr ki bu cemiyetlerde, simyenin dahilinde kan davas takip olunamazd, nk, sim ye bir sulh dairesiydi. Ibtida cemiyetler tekml ettike, bu sulh dairesi simyeden frateriye, frateriden airete, airetten mttehideye, mttehideden medineye, medineden kavm devlete, kavm devlet ten imparatorlua intikal ederek gittike genile di.' Sulh dairesi geniledike, hukuka sahip ve ah lk vazifelere gaye olan fertlerin miktar da bu dairelerle beraber artt, ite bu suretle bazlarnn

AHLKI TRKLK

165

ahs ahlk ve bazlarnn da meden ahlk tesmiye ettikleri, ahlk ubesi dairesini geniletti. Meden ahlkn menf ve msbet olmak zere iki trl gayesi vardr. Menf gayesinde esas (ada let) tir. Adalet, fertlere hi bir suretle tecavz edil memektir. Msbet gayesinin esas ise efkattir. ef kat, fertlere daima iyilik etmektir. Meden ahlkn ikinci bir msbet gayesi daha vardr ki o da, yap lan mukavelelere sadk kalmaktr. Eski Trklerde G k' Tanr sulh ilh olduu gibi, ayn zamanda adalet ve efkat ilh idi. Bundan baka, Trklerin bu faziletlerde ne derece yksek olduunu Trk tarihi gstermektedir. Meden ahlk, bilhassa fertlerde, ahsiyetin yksek olmasna istinat eder. Eski Trklerin dinin de, ahsiyeti gsteren timsaller de vardr. Yakut lara gre, her insanda (Tin) nam verilen madd ruhtan baka, trl manev ruh da vardr. Bun lara (E), (Sur), (Kut) namlar verilir. (E), canl ve cansz btn mevcutlarda mterektir. (Sur) ne fes alan mevcutlara yani hayvanlara mahsustur. (Kut) ise, yalnz insanla ata mahsustur. nsann kutlu olmas, keramet ve ahsiyet sahibi olmas de mektir. Kuran- Kerimde (dem oullarn tekrim ettik) buyuruluyor ki (insanlar kutlu kldk) de mektir. Eski Trklerin estirine gre insanlarn ruhu, nc kat gkte bulunan (St gl)nden al nrd. Trk amanlarna gre insan ruhunun daima mefkreye ve ykseklere nzr olmas, aslnn se maviliinden dolay imi. Bundan baka, her mil let, teesss ederken, Gk Tanr bir altn k sure

166

TRKLN ESASLARI

tinde yeryzne inerek milleti kendi ruhunun nef iriyle ve nurunun ilkahyle kutlu klard. Trk dinini tamik edersek meden ahlka esas olacak daha ok timsaller bulabiliriz. Bunlarn taf siltn grmek isterseniz (Trk Tresi) namnda k i eserimize mracaat ediniz. Grlyor ki Trkln mhim bir gayesi de meden ahlk ykseltmektir. Vatan ahlktan sonra, meslek ahlk, meslek ahlktan sonra aile ahlk geldii gibi, aile ahlkndan sonra da mede n ahlk gelir.

8
BEYNELMLEL AH LA K

Fertlerin biri birine kar hayrhah ve hayr!kr olmas (meden ahlk) namm ald gibi mil letlerin biri birine hayrhah ve hayrkr olmasna da, (beynelmilel ahlk) nam verilir. Eski Trkler, sulh dinine tbi olduklar iin, baka milletlerin din, siyas, hars mevcudiyetlerine hrmet ederlerdi. Hatt, kendilerine (i il) ve baka milletlere (d il) namlarn vererek, btn milletleri bir sulh dai resi iinde, bir beynelmilel cmia dahilinde grr lerdi. Orhun Kitabesinde de ir milletlere (lgi il) nam verilir ki (d il) kelimesinin mteradifi dir. Eski Trkler, bu (d il) tabiriyle beynelmileliyet mefhumunu anladklarn gsteriyorlar. nk (il) kelimesi eski Trkede (sulh dairesi) mnas na idi. Her milletin bir i il olmas, dahil bir sulh

AHLAKI TRKLK

167

dairesi tekil etmesinden ibaretti. Mamafih, bu i il, dier milletlere de yabanc nazariyle bakmaz, on lar da birer (il) yani (sulh mabedi) halinde grr d. Yalnz u farkla ki kendisine (i il) ve dier lerine (d il) namn verdi. Eski Trklerin malp milletlere, sonradan ka pitlasyon namyle bana bel olan fevkalde m saadeler ihsan etmeleri, Trk harsndaki beynelmileliyetiliin bir neticesidir. stikbalde, milletler ce miyeti, imdiki gibi yalandan deil, gerekten te ekkl ederse, bunun en samim azas, hi phesiz Trkiye devleti ve Trk milleti olacaktr. nk, istikbale ait btn tekemmller, cersume halinde Trkn eski harsnda mevcuttur. Hlsa, her milletin yeryznde icra edecei tarih ve meden bir misyonu vardr. Trk milleti nin misyonu ise, ahlkn en yksek faziletlerini fii liyat sahasna karmak, en gayr- mmkn zannolunan fedakrlklarn ve kahramanlklarn mmkn ldn isbat etmektir.

DRDNC MEBHAS

HUKUK TRKLK

Hukuk Trkln gayesi, Trkiyede asri bir hukuk vcuda getirmektir. Bu asrn milletleri arasna geebilmek iin, en esasl art, mill hu kukun btn ubelerini teokrasi ve klerikalizm ba kiyelerinden bsbtn kurtarm aktr. Teokrasi, ka nunlarn, Allahn yeryzndeki glgeleri addolu nan halifeler ve sultanlar tarafndan yaplmas de mektir. Klerikalizm ise - esasen Allah tarafndan vaz edildii iddia olunan ananelerin lyetegayyr kanunlar addolunarak, Allahn tercmanlar itibar olunan ruhanler tarafndan tefsir edilmesidir. Kurun- vusta devletlerin bu iki almet-i mmeyyizesinden tamamiyle kurtulmu olan devletlere (asri devlet) nam verilir. Asri devletlerde, evvel, gerek kanun yapmak ve gerek memleketi idare et mek selhiyetleri dorudan doruya millete aittir. Milletin bu selhiyetini tahdit ve takyit edecek hi bir makam, hi bir anane ve hi bir hak yoktur. Saniyen, milletin btn fertleri tamamiyle biri birine msavidir. Husus imtiyazlara mlik hi bir fert, hi bir aile, hi bir snf mevcut olamaz. Bu artlar hiz olan devletlere (demokrasi) nam da verilir ki (halk hkmeti) demektir. Hukuk Trkln birinci gayesi, asr bir dev let vcuda getirmek olduu gibi, ikinci gayesi de,

HUKUK TRKLK

169

meslek velayetleri, velyet-i amme mdahalesinden kurtarm ak, mtehassslarn selhiyetine mstenit meslek muhtariyetleri tesis etmektir. Bu esasa ms tenit bir kanun- meden ile ticaret, sanayi, ziraat kanunlar, darlfnun, baro, tabibler cemiyeti, mu allimler cemiyeti, mhendisler cemiyeti ilh... gibi meslek tekiltlarn meslek muhtariyetlerine dair kanunlar yapmak da bu gayenin icbatndandr. Hukuk Trkln nc gayesi de bir {asri aile) vcuda getirmektir. Asr devletteki m savat umdesi, erkekle kadnn nikhta, talkta, mi rasta, meslek ve siyas haklarda msav olmasn da iltizam eder. O halde, yeni aile kanunu ile in tihabat kanunu bu esasa istinaden yaplmaldr. Hlsa, btn kanunlarmzda, hrriyete, m savata ve adalete mnafi ne kadar kaideler ve teok rasi ile klerikalizme ait ne kadar izler varsa hep sine nihayet vermek lzmdr.

BENC MEBHAS DN TRKLK

Din Trklk, din kitaplarnn ve hutbelerle vaazlarn Trke olmas demektir. Bir millet, dini kitaplarn okuyup anlayamazsa, tabidir ki dininin hakiki mahiyetini renemez. Hatiplerin, vaizlerin ne sylediklerini anlamad surette de ibadetler den hi bir zevk alamaz. Imam- zam hazretleri, hatt, namazdaki surelerin bile mill lisanda okun masnn ciz olduunu beyan buyurmulardr. n k, ibadetten alnacak vecd, ancak okunan dualarn tamamiyle anlalmasna baldr. Halkmzn' din hayatn tedkik edersek grrz ki, yinler arasn da en ziyade vecd duyulanlar, namazlardan sonra,, anadiliyle yaplan derun ve samim mnacaatlardr. Mslmanlarn cmiden karken byk bir vecd ve itminan ile kmalar, ite her ferdin kendi vic dan iinde yapt bu mahrem mnacaatlarm ne ticesidir. Trklerin namazdan aldklar ulv zevkin bir ksm da yine anadiliyle inad ve terennm olunan lhlerdir. Bilhassa, teravih namazlarm canland ran mil, iir ile musikiyi cami olan Trke lh lerdir. Ramazanda vesair zamanlarda Trke irad olunan vaazlar da halkta din duygular ve heyecan lar uyandran bir mildir. Trklerin en ziyade vecd aldklar ve zevk duy duklar bir ayin daha vardr ki o da Mevlid-i erif kraatinden ibarettir. iir ile musikiyi ve canl, vakalan cem eden bu ayin, din bir bidat suretin-

D lN l TRKLK

171

de, sonradan hadis olmakla beraber, en canl ayin ler srasna gemitir. Tekkelerde, Trke yaplan zikirler esnasnda okunan Trke lhlerle nefesler de, byk bir vecd menbadr. te,, bu misallerden anlalyor ki bugn Trklerin arasra din bir hayat yaamasn temin eden miller, din ibadetlerin arasndan eskiden beri Trk lisanyle icrasna msaade olunan ayinlerin mevcu diyetidir. O halde din hayatmza daha byk bir vecd ve inirah vermek iin, gerek - tilvetler ms tesna olmak zere- Kuran- Kerimin ve gerek ibadetlerle ayinlerden sonra okunan btn dualar la mnacaatlarm ve hutbelerin Trke okunmas lzm gelir. ^

ALTINCI MEBHAS KTSADI TRKLK

Trkler, en eski zamanlarda gebe hayat ya yorlard. Bu zamanlarda, Trk iktisad obanlk esasna mstenitti. O zamanlarda, Trklerin btn servetleri koyun, kei, at, deve, kz gibi hayvan lardan ve yedikleri st, yourt, peynir, tereya,, kmz gibi hayvan mahsullerden ibaretti. Giydik leri de bu hayvanlarn pstekileri, derileri, ynleri ve yapalar idi. Gebe Trklerin sanayii de hep hayvan mahsuller zerinde ilerdi: Develerin aya ndan (ayak) ad verilen kmz kadehleri, kzle rin oyluk kemiinden kmz srahileri yaplrd. Hayvann ne kemii ne boynuzu, ne barsa h lsa hi bir eyi atlmazd. Her nescinden Trkemahsus bir sna mamule vcuda getirilirdi. Eski Trkler, ticarete de yabanc deildiler., ilhanlk devirlerinde devletin en byk vridat menba, inden Avrupaya ipek gtren ve Avru padan ine kadife getiren Trk ticaret kervanla ryd. O zaman in, Hind, Iran, Rusya ve Bizans arasndaki byk ticaret yollar tamamiyle Trkle rin elinde idi. Mokan Han, rann imalinden, Azerbeycandan, stanbula doru giden bir yeni tica ret yolu amak istedi. Fakat, Iranllar bu teeb bse mmanaat ettiler. Bunun zerine, Mokan Han,, ipek yolunu temin iin, Trk, in ve Bizans dev letleri arasnda bir ittifak- mselles akdine alt ve Iran devletini ya ortadan kaldrmaa, yahut bey-

KTSAD TRKLK

173

nelmilel ticaretin transit tarkiyle memleketinden

gemesi iin zorla rza etmee teebbs etti. Grlyor ki, eski Trk ilhanlarnn gayesi, Manuryadan Macaristana kadar uzanan byk Turan ktasmda yalnz siyas bir emniyet husule getirmekten ibaret deildi. Asya ve Avrupa millet leri arasnda beynelmilel bir ticaret ve mbadele tekilt yapmay da zerlerine almlard. Eski Trklerin iktisada verdikleri ehemmiyeti il adlarnda bile grrz: ark Trkistanda (Taranclar) nam verilen ve Garb Trkistanda (art lar) ismini alan iki il vardr. Bu adlardan birincisi (iftiler), kincisi (tccarlar) manasnadr. Kankllar, Aaeriler, Tahtaclar, Mandallar, Mentee ler, Srgcler ilh... de bir sanat adn tamakta drlar. Gk Trklerin dedeleri (demirci) idi. Trk menkbelerine gre, ilk adr yapan (Trk Han) dr. ilk defa yemeklerde tuz kullanan (Tavnk Han) dr. ilk arabay yapan (Kankl Bey) dir. Trkler, arabalarla seyahat etmee, t skitler devrinde ba lamlard. Eski Trkler gayet gzel elbiseler giy meyi, leziz yemekler yemeyi, hayatlarn ziyafet ler ve dnler arasnda geirmeyi severlerdi. Bu nun iin de hi bo durmazlar, ktisad faaliyetlerle urarlard. ok kazanrlar, ok sarfederlerdi. Eski Trklerin misafirperverlikleri son derece yi bulmutu. Dede Korkut Kitabnda (Burla Ha tun) yapt umum bir ziyafetten bahsederken u szleri sylyor: Tepe gibi et ydrdm. Gl gibi kmz sadr dm. A olanlar doyurdum, plak olanlar giydir dim. Borlularn borcunu verdim.

174

TRKLN ESASLARI

Bununla beraber, binlerce liralar yutan b umum ziyafetler, Salur Kazanm senede bir kere yapt (yama ziyafeti) ne nisbetle hi hkmn de kalrd. Salur Kazann ziyafetinde btn bey lerle halk tamamiyle yiyip itikten sonra, Salur Ka zan zevcesinin elinden tutarak sarayndan kard,, var you her ne varsa yama edilmesini davetliler den rica ederdi. Bu suretle yamaya urayan Sa lur Kazan bir mddet sonra, yine Ouz ilinin en zengin beyi olurdu. Trkler, mazide nail olduklar bu ktisad re faha istikbalde de mazhar, olmaldrlar. Hem de ka zanlacak servetler, Salur Kazann zenginlii gibi umuma ait olmaldr. Trkler hrriyet ve istiklli sevdikleri iin, itiraki olamazlar. Fakat, msavatperver olduklarndan dolay, ferti de kalamazlar. Trk harsna en uygun olan sistem (solidarizm) yani tesantlktr. Ferd mlkiyet, tima tesa ntte hdim bulunmak artyla merudur. Sosya listlerin ve komnistlerin ferd mlkiyeti ilgaya te ebbs etmeleri doru deildir. Yalnz, tima te santte hdim olmayan ferd mlkiyetler varsa,, bunlar meru saylamaz. Bundan baka, mlkiyet; yalnz ferd olmak lzm gelmez. Ferd mlkiyet gibi, tima mlkiyet de olmaldr. Cemiyetin bir fedakrl veya zahmeti neticesinde husule gelen ve fertlerin hi bir emeinden hsl olmayan fazla te mettler, cemiyete aittir. Fertlerin bu temettleri kendilerine hasretmesi meru deildir. Fazla temettlerin (plus-value) lerin cemiyet namna toplanmasyle husule gelecek b yk meblalar, cemiyet hesabna alacak fabrika

KTSADI TRKLK

175i

larn, tesis olunacak byk iftliklerin sermayesi, olur. Bu umum teebbslerden husule gelecek ka zanlarla fakirler, kszler, dullar, hastalar, kt rmler, krler ve sarlar iin, husus melceler ve~ mektepler alr; umum baheler, mzeler tiyatro lar, ktphaneler tesis olunur. Ameleler ve kyl ler iin shh evler ina edilir. Memleket umum bir* elektrik ebekesi iine alnr. Hlsa, her trl se falete nihayet vererek umumun refahm temin iini her ne lzmsa yaplr. Hatt, bu tima servet kfi miktara blig olunca, halktan vergi almaa da ih tiya kalmaz. Hi olmazsa vergilerin nevi ve mik-dar azaltlabilir. Demek ki Trklerin tima mefkresi, ferd: mlkiyeti kaldrmakszm, tima servetleri fertlere' gasbettirmemek, umumun menfaatine sarfetmek... zere, muhafaza ve tenmiyesine almaktr. Trklerin, bundan baka, bir de ktisad mef kresi vardr ki, memleketi byk sanayie mazhar etmektir. Bazlar memleketimiz bir ziraat yurdu dur, biz ziraati bir millet kalmalyz. Byk sana yi ile uramaa kalkmamalyz diyorlar ki as la doru deildir. Filhakika, iftilii hi bir za man elden brakacak deiliz, fakat, asri bir millet olmak istiyorsak, mutlaka byk sanayie mlik ol mamz lzmdr. Avrupa inklplarnn en ehemmi yetlisi ktisad inklptr. ktisad inklp ise na hiye iktisad yerine millet iktisadnn ve kk hrfetler yerine byk sanayiin ikame edilmesindem ibarettir. Millet iktisad ve byk sanayi ise an cak himaye usulnn tatbikiyle husule gelebilir... Bu hususta, bize rehber olacak (mill iktisat) naza- -

176

TRKLN ESASLAR*

riyeleridir. Amerikada (John Ray) ve Almanyada (Friedrich List), ngilterede Manchesterienlerin te sis ettikleri iktisadiyat ilminin, umum ve beynel milel bir ilim olmayp yalnz ngiltereye mahsus bir (mill iktisat) sisteminden ibaret olduunu meydana koydular. ngiltere byk sanayi memle keti olduu iin, mamultn hrice gndermee ve hriten ibtida maddeler getirmee muhtatr. Bu sebeple, ngiltere iin fayda olan yegne usul, gmrklerin serbest olmas kaidesi, yani (ak ka p) siyasetidir. Bu kaidenin ngiltere gibi byk sanayie mlik olamam olan milletler tarafndan kabul edilmesi, ilelebed ngiltere gibi sna mem leketlere iktisaden esir kalmasn inta edecektir, ite, bu iki mceddid kendi memleketleri iin, birer husus (mill iktisat) sistemi vcuda getirerek, memleketlerinin byk sanayie mlik olmas iin altlar ve muvaffak da oldular. Bugn, Amerika ile Almanya byk sanayi hususunda ngiltere ile boy lecek bir mertebeye ykselmilerdir ve imdi, onlar da ngilterenin ak kap siyasetini takip ediyorlar. Fakat, bu devre gelebilmeleri, se nelerce mill iktisadn himaye usullerini tatbik sa yesinde olduunu da pek al biliyorlar. te Trk iktisatlarnn da ilk ii, evvel Tr kiyenin ktisad eniyetini tedkik ve saniyen, bu objektif tedkiklerden mill iktisadmz iin lm ve esasl bir program vcuda getirmektir. Bu program vcuda geldikten sonra, memleketimizde byk sa nayii vcuda getirmek iin her fert bu program dairesinde almal ve iktisat Vekleti de bu ferd faaliyetlerin banda umum bir nzm vazifesini ifa etmelidir.

YEDNC MEBHAS SYAS TRKLK

Trklk siyas bir frka deildir; lm, fel sef, bedi bir mekteptir; baka bir tabirle, hars b ir mcahede ve teceddt yoludur. Bu sebepledir ki;,, Trklk imdiye kadar bir frka eklinde siyas, mcadele meydanna atlmad; bundan sonra da, phesiz atlmayacaktr. Mamafih, Trklk bsbtn siyas mefkrelere bigne de kalamaz. nk, Trk hars, sair mefkrelerle beraber, siyas mefkrelere de mlik tir. Mesel, Trklk hi bir zaman klerikalizmle, teokrasi ile, istibdatla itilf edemez. Trklk asr; bir cereyandr ve ancak asr mahiyette bulunan ce reyanlarla ve mefkrelerle itilf edebilir. ite, bu sebepledir ki bugn Trklk Halk Frkasna mzahirdir. Halk Frkas, hkmranl millete, yani Trk halkna verdi. Devletimize (Tr kiye) ve halkmza (Trk milleti) adlarn bahetti.. Halbuki, Anadolu inklbna kadar, devletimizin,, milletimizin, hatt lisanmzn adlar (Osmanl) ke limesi idi; (Trk) kelimesi aza alnamazd. Hi kimse (ben Trkm) demee cesaret edemezdi. Som zamanda, Trkler byle bir iddiaya cret ettik leri iin, sarayn ve eski kafallarn menfru oldu lar. ite, Halk Frkasnn annesi olan Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, byk mncimiz olan Gazi Mus tafa Kemal Paa hazretlerinin irad ve rehberli1976 Birinci Basl F. 12:

178

TRKLN ESASLARI

iiyle bir taraftan Trkiyeyi dman istillarndan .kurtarrken, dier taraftan da devletimize, milleti mize, lisanmza hakiki adlarn verdi ve siyasetimi;zi mutlkiyetin ve unsurlar siyasetinin son izlerin den bile kurtard. Hatt, diyebiliriz ki, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, hi haberi olmadan Trkln siyas programn tatbik etti. nk, hakikat bir dir, iki olamaz. Hakikati arayanlar, baka baka yollardan hareket etseler bile, neticede ayn hedefe vsl olurlar. Trklkle Halkln nihayet ayn programda birlemeleri, ikisinin de nefsl-emre ve eniyete mutabk olmasnn bir neticesidir. kisi de tam hakikati bulduklar iindir ki, tamamiyle biri birine mutabk kaldlar. Bu ayniyetin bir te cellisi de udur ki, btn Trklerin - hi bir ms tesnalar olmamak zere - Anadolu mcahedesine i tirak etmeleri ve onun en ateli mdafileri olma lardr. Trkiyede Allahn klc halklarn pene sinde ve Allahn kalemi Trklerin elinde idi. Trk vatan tehlikeye dnce, bu klla bu kalem izdiva ettiler. Bu izdivatan bir cemiyet dodu ki ad Trk milletidir. stikbalde de daima Halklkla Trklk el ele vererek mefkreler lemine doru beraber yryeceklerdir. Her Trk siyaset sahanda halk kalacaktr, her halk da hars sahasnda Trk olacaktr. Din ilm-i halimiz, bize akaidde mezhebimiz mturdilik ve fkhta mezhebimiz haneflik olduunu retiyor. Biz de buna tebihle, u dsturu ortaya atabiliriz: Siyasette meslei miz Halklk ve harsta mesleimiz Trklktr.

SEKZNC MEBHAS FELSEF TRKLK

ilim, objektif ve msbet olduu iin beynelmi leldir, binaenaleyh, ilimde Trklk olamaz. Fa kat, felsefe, ilme mstenit olmakla beraber, lm dnceden baka trl bir dn tarzdr. Fel sefenin objektif ve msbet unvanlarn alabilmesi,, ancak, bu sfatlar hiz olan ilimlere uygun olmas* sayesindedir. lmin nefy ettii hkmleri felsefe isbat edemez, ilmin isbat ettii hakikatleri felsefe nefy edemez. Felsefe, ilme kar bu iki kayt ile mukayyet olmakla beraber bunlarn hricinde tamamiyle hrdr. Felsefe, ilimle tenakuza dmemek: artyle, ruhumuz iin daha mitli, daha vecitli, daha teselli verici, daha ok saadet bah edici, bsbtn yeni ve orijinal faraziyeleri meydana ata bilir. Zaten, felsefenin vazifesi bu gibi faraziyeleri. ve grleri arayp bulmaktr. Bir felsefenin ky meti, bir taraftan msbet ilimlerle hem -ahenk ol masnn derecesiyle dier cihetten ruhlara byk mitler, vecitler, teselliler ye saadetler vermesiyle llr. Demek ki felsefenin bir safhas objektif,,, dier safhas sbjektiftir. Binaenaleyh felsefe, ilimi gibi beynelmilel olmaa mecbur deildir. Mill deolabilir. Bundan dolaydr ki, her milletin, kendi sine gre bir felsefesi vardr. Yine bundan dola ydr ki, ahlkta, bediiyatta, iktisatta olduu gibi,, felsefede de Trklk olabilir. Felsefe, madd ihtiyalarn iktiza ve icbar et medii, menfaatsiz, garazsz, hasb bir dntr. Bu nevi dne (speklasyon) nam verilir. Biz: buna, Trkede (muakale) ismini veriyoruz. Bir:

180

TRKLN ESASLARI

millet muharebelerden kurtulmadka ve ktisad bir refaha nil olmadka, iinde muakale yapacak fertler yetiemez. nk, muakale yalnz dnmek iin dnmektir. Halbuki bin trl derdi olan bir millet, yaamak iin, kendini mdafaa etmek iin, hatt yemek ve imek iin dnmee mecburdur. (Dnmek iin dnmek) ancak bu hayat dn ihtiyalarndan kurtulmu olan ve almadan ya ayabilen insanlara nasip olabilir. Trkler, imdiye kadar byle bir huzur ve istirahate nil olamadk lar iin, ilerinde hayatn muakaleye vakfedebile cek az adam yetiebildi. Bunlar da, dn yolla rn bilmediklerinden, mefkrelerini iyi idare ede mediler, ekseriyetle dervilik ve kalenderlik k mazlarna saptlar. Trkler arasnda imdiye kadar az feylesof yetimesini, Trklerin muakeleye istidatsz olduk larna hamletmemelidir. Bu azlk, Trklerin henz msbet ilimlerce, huzur ve istirahate muakeleyi mmkn klacak bir seviyeye ykselmemeleriyle izah olunursa, daha doru olur. Mamafih, Trklerin felsefece geri kalmalar yalnz yksek felsefe nokta-i nazarndan doru ola bilir. Halk felsefesi nokta-i nazarndan Trkler, b tn milletlerden daha yksektirler. Rostand adl bir Fransz feylesofu diyor ki: bir kumandan iin, karsndaki dman ordusu nun ne kadar askeri, ne kadar silh ve mhimmat olduunu bilmek ok faydaldr, fakat onun iin bunlardan daha ok faydal bir ey daha vardr ki o da karsndaki dman ordusunun felsefesini bil m ektir.

FELSEF TRKLK

181

Filhakika, iki ordu ve iki millet birbiriyle sa varken, birisinin galip dierinin malp olmasn inta eden balca miller, iki tarafn felsefeleridir. Ferd hayat vatann istikllinden, ahs menfaati namus ve vazifeden daha kymetli gren bir ordu mutlaka malp olur. Bunun aksi bir felsefeye mlik olan ordu ise, mutlaka galebe alar. O halde, halk felsefesi itibariyle, Yunanllarla Ingilizler mi daha yksektir; yoksa Trkler mi daha ycedir? Bu sualin cevabn verecek anakkale muharebele riyle Anadolu muharebeleridir. Trkleri bu iki mu harebede de galip klan madd kuvvetleri deildi, ruhlarnda hkmran bulunan milli felsefeleriydi. Trkler, madd silhlarn, manev kuvvetleri hkmsz brakt son asra gelinceye kadar, As yada, Avrupada, Afrikada btn milletleri yen miler, tbiyetleri altna almlard. Demek ki Trk felsefesi, bu milletlere ait felsefelerin hepsinden daha yksekti. Bugn de yledir. Yalnz u var ki, bugn madd medeniyet nokta-i nazarndan ve madd silhlar dolaysyle AvrupalI milletlerden ge rideyiz. Medeniyete onlara msav olduumuz gn hi phesiz cihan hegemonyas yine bize geecek tir. Mondrosta esir bulunduumuz zaman, orada kamp kumandan olan bir ngiliz, u szleri syle miti: Trkler, istikbalde yine cihangir olacak lardr. Grlyor ki Trklerde, yksek felsefe terakki etmemi olmakla beraber, halk felsefesi gayet yk sektir. te Felsef Trklk, Trk halkndaki bu mill felsefeyi arayp meydana karmaktr. Ey bugnn Trk genci! Btn bu ilerin ya plmas asrlardan beri seni bekliyor.

S Z L K

JAMakyat Akdem ...Akm kalmak .Aks-y ark Alim-i sem Almet-i mmeyyize Alelum um .Am el ..Anilmerkez Ari - rifne A rziya t . Ashab

...Atikyat -Atik kavm iyat ,Ayan- sbite

l Bakiye ..Bali olmak Basbadelmevt Bedavet Bedia

.Bedi

MBei Sanatlar

Ahlk sistemi, nce gelme. Verimsiz kalmak. Uzak - Dou. Gkkua. Belirtici almet. Genel olarak. Pratik. Merkez - ka. plak, hr, uzak, - sz. Paras ortaklaa denen ziya fetler. Jeoloji. 1. Sahihler, mlik olanlar. 2. Peygamberimizi grmek ve sohbetine ermek erefini kazan m olanlar. Eski eserlere, arkeolojiye ait, arkeolojik. Arkeoloji. Sabit rnekler, mutasavvflara gre eyann vcuda gelmeden nce Tanr katnda belli olan ekilleri. Kalnt. Ulamak. ldkten sonra dirilme. Bedevlik, gebelik. Beenilen ve takdir edilen pek yeni ey. Estetik. Gzel sanatlar.

S Z L K

183

Bedi Trklk Bende Beeriyat ilmi Beeriyat Beu Beynelmilel Beynelmileliyet Bidat B-menfaat Binaen Binaenaleyh Bizae Gmi olmak Camia Camiav Cmd Cnib fCem etmek Cem sigas% Cemal Cengnme Cezir Cihan Concession Cndik Crsume Cz OsT Oz-i lyetecezza <3emenzar ulha

: : : : : : : :

: : : :

Sanatta Trklk. Kul. Antropoloji. Antropolog. Neeli. Milletleraras. Beynelmilelcilik, milletlerarasclk. Sonradan meydana kan ey; Peygamber zamanndan sonra dinde meydana gelen ey. Menfaatsiz. -den dolay, -den tr, daya narak, yaplarak. Buna gre. Sermaye.

: ine almak, toplamak. : Topluluk. : Camiaya, belli bir toplulua ait veya mensup. : Donmu. : Yana ait. : Toplamak. : oul hali. : Gzellik. : Savalar anlatan eser. : Kk. : niversel. : Msamaha, msaade. : Binicilik. : ekirdek. : Para. : Az. : Blnemeyen para, atom. : imenlik. : El tezghlarnda bez dokuyan kimse.

184

S Z L K

Darb- mesel Darlbedayi Darlelhan Darlfnun Dart-tedris Dassla Debba Dn Edib Ehl-i beyt Ehl-i salb Elifba Emval Enbube Encmen-i Dan Enmuse Esatir Evvel emirde Fahriye

Atasz. stanbul ehir Tiyatrosunun es ki ad. Konservatuvar. niversite. retim yeri. Sla zlemi. Deri terbiye eden. Aa. Edebiyat, yazar. Peygamberin yakn akrabas. Hallar. Alfabe. Mallar. Boru. Akademi. Tip, rnek, nmune. Efsane. Her eyden nce. (Ed.) Divan airlerinin kendile rini vmek iin yazdklar iir lere denilir. stn. Fakirlik. Vaz gemek. Gzel ve ak konuma. Gzel, dzgn ve ak konuan. Asla ait olmayan, ikinci dere cede. st. leri derecede. stnde. Parti. Kardeler arasnda kurulan ce miyet.

Fik Fakr Fari olmak Fasahat Fasih

Fer1
Fevk Fevkalhad Fevkinde Frka Frateri

S Z L K

185

G a iy e t

G alatat

Galat- mehur Galisisism Garketmek Garp Gayr- mahsus Gzide Hadim Hdis olmak Hil olmak H akkklik Halik H alkiyat Hamisen Hars Haslet Havas H ayatiyat Hayrhah Haytrkr Hem - ahenk H erc merc H eyet mi Heyet-i mecmua H ikmet Hile-i eriye

: Finalisme, gdlen bir gayenin mevcudiyetine inanma. : Halkn aslndan farkl, yanl olarak telaffuz ettikleri yaban c kelimeler. : Yaygn hale gelmi yanl sy lenen kelimeler. : Bir dile mahsus, baka dillere tercmesi g ifade ve deyimler. : Bomak. : Bat. : Farkna varlmas g. : Sekin. : Hizmet eden. : kmak, meydana gelmek, yeni kmak. : Engel olmak. : Mhr vesair eylere yaz ve e kil kazma sanat. : Yaratc, yaratan. : Halk bilgisi, folklor. : Beinci olarak. : Mill kltr. : Huy, miza, yaratl. : Yksek tabaka. : Biyoloji. : iyilik sever. : iyilik yapar. : Ayn ahenkte. : : : : : alt - st, karmakark . Astronomi. , Btn, tm. , Felsefe. erl hile, eriata uygun bir hile.

186

S Z L K

Hususil-mahiye Hutur etm ek Hceyre Hkema Hnerverlik Hsn-i hat Istlah, Iztirar lre etmek bda etm ek bdkr bka etm ek cra tima timaiyat tinab Ihatav Ihsaiyat Mdiriyet-i Umumsi Ihtilt hzar kame etm ek kdam ktifa etmek ktitaf ktitaf ktiza etmek lelm erkez llm-i hal ltihak etm ek ltizam, etm ek mtina etmek Inbisat lnhilal

Ayr zellikte. Akla gelmek, zihne gelmek. Hcre. Hakimler. Hner gsterme. Gzel yaz, yaz sanat. Terim. Mecburiyet. dn vermek, bahetmek. Yaratmak, icat etmek, yeni bir ey ortaya koymak. Yaratc. Yerinde alakoymak. Yrtme ile ilgili. Sosyal. Sosyoloji. Kanma, ekinme. Kuatc. istatistik Umum Mdrl. Karma, kaynama. Hazrlama, hazr edilme. Yerine koymak. : Gayret, aba. Yetinmek. Devirme, toplama. Deviren, toplayan. Lzm gelmek, gerekmek. Merkeze eken g. Din kaidelerini reten kitap Katlmak, birlemek. Birinin tarafn tutmak. ekinmek. Yaylma, alma, genileme. Dalma, zlme.

SZLK

187

nhiraf nhitat nkraz nksam nirah ntihap etmek ntihabat Intisaliyat ntiar etm ek Irabda yeri olmamak rtica irtifa rza etm ek Isrn-i fil Ism-i m e fu l Istifaza Istifta etmek

istina istihale stihfaf stihlk stihsal istikbal istikra istim al stinaden Istitrad tikak Ittb etm ek tisa f

Sapma. Dme, aa inme. kme. Ksmlara blnme. Ferahlk duyma. Semek. Seimler. Jeneolo.ji. Yaylmak. Hi bir deeri, nemi bulun mamak. Gerici. Ykseklik. Raz etmek. Hal fiil, partisip. Sfat - fiil, partisip. Feyiz alma, feyizlenme. Bir eyin din kurallarna uy gunluunu yazl olarak sor mak, fetva almak, mftye mracaat etmek. Tok gzl olma, ekinme, is tekli olmama. Bir halden baka bir hale gir me, deime. Hafife alma, kmseme. Tketim. retim. Gelecek. Endktif. Kullan, kullanma. Dayanarak. Asl konudan uzak, yeri gelmi ken sylenen sz. Treme, kknden gelme. Uymak. Doru yoldan sapma, yolsuz luk etme.

188

S Z L K

itminan lttifak- mselles ittihad Ittisa zam Kablelislm Kablettarih Kadim Kamus Karabet Ktib-i adi Kaza Kerime Kraat Ktyas edat Klerikalizm

huzuru. l antlama. Birlik. Genileme, yaylma. Yollama, gnderme. slmdan nce. Tarihten nce, tarih ncesi. Eski devirlere ait. Lgat Akrabalk. Noter. Yarglama ile ilgili. Kz evlt. Okuma. lek ek. Din adamlarnn dn saham dnda kalan ilere de kar malar, bu sahalara tesir etmek, istemeleri. Son a. ilk a. Ortaa. Sz. Sona eklenen. Sosyal olmayan. Kutsal olmayan. Deimeyen. efsane. Metafizik. Sayl, saylm. Allah korkusu. Alak gnlllk. Akln uygun bulduu, akl ile bilinen eyler. Zt.

Kurun- hire Kurun- ul Kurun- vusta Lafz Lhik L - tima L - mukaddes Lyetegayyr Lgende Mbad-et-tabiiyye Madud Mahafetulah Mahviyet Makult Maks

SZLK

189

M all Mamure Manzume Masdatr Masuniyet Maen Maer ter^ Meal Medhal Medine Mefhum Mefkre Mehaz Mektib-i askeriye Menba Mensucat Merbut Mesabe Meskkt Mebu Meher M eur Mevi M evi ilmi M evsuf Mevsuk vakfa Meze Mihaniki Millet-i hkime Millet-i mahkme Mill Hazine4 Evrak Muadil Muallim-i evvel Muakale

lletli, hastalkl. Medeniyet dairesi. Sra, dizi, takm, sistem, ayn dzene bal. Dou yeri. Korunma. Toplulua ait, ortak.. Kollektif tasavvur. Mna. Giri ksm. ehir. Kavram. lk, ideal. Kaynak, bir eyin alnd yer. Asker mektepler. Kaynak. Dokumaclk. Bal. Derece, rtbe, kadar. Eski paralar. Dolu. Sergi. uurlanm, uur haline gelmi. Davar (koyun, kei) ve mal (kz, inek) gibi hayvanlar. Zooloji. Tavsif edilen. Olmu hadise. Katma, kartrma. Mekanik. Hkim millet. Mahkm millet. Mill Ariv. Denk, eit. Birinci retmen. Akl ve manta dayanarak dnme.

190

SZLK

Muakalem Muaraea Muarz Mudhike Mufahhame Mugayir Muhabbetullah Muhaceret Muhallide Muhtasaran Muhtev Mukaddem Mukallit Mumaileyh Murahhas Musikar Muta olmak Muteris Muttasl kaplar (Fi zikte) M uvakkat Muzaf Muzafnileyh Muzr Mcahede Mcahit Mcazat Mceddit Mcellit Mcrim Mddea Mderris Mellif Messir olmak Messis Mlzem

Rasyonel, akl. atma, kar gelme, ekime. Zt, kart. Komedi. Anlama. Aykr. Allah sevgisi. G. aheser. Ksaca, ksaltarak. ihtiva eden, iine alan. nce gelen. Takliti, taklit eden. Adi geen. Delege. Mzisiyen. itaat edilmek, boyun eilmek. tiraz eden, kar gelen, kar dnen. Birleik kaplar. Geici. Tamlanan. Tamlayan. Zararl. Ceht etme, emek. Ceht eden, savaan. Bir sua kar ceza ektirme. Yenilik taraftar. Cilt yapan, cilti. Sulu. ddia olunan ey. Ders okutan, profesr. Yazar. Tesir etmek. Kurucu. Lzumlu olma, muhta olma

S Z L K

Mmanaat etmek Mnfi Mnc Mnderis Mnhasran Mnkariz olmak Mnkir Mn Mslemet Mstamere Mstehast Mstemleke Mabehet Mabih Mareket Mteaddi Mtebahhir Mtefekkir Mtehassis olmak Mtenazr Mteradif Mtesanit Mverrih Mzahir Mzeyyen Nahiv N -kabil-i taklit Nakse N - mtenah Nsir Nir Nazar Nzr olmak Nebat

Engel olmak. Zt, uymaz, aykr. Kurtarc, kurtaran. Eseri, izi kalmam, yok . olmu. Yalnz ona mahsus. kmek. nkr eden, dinsiz. Yazs, slbu iyi olan, nesir ustas. Barklk. ' . Koloni. Fosiller, paleantoloji. Smrge. Benzerlik. Benzer, e. Birlik, ortaklk. Zulmeden, saldran. Bilgin. Fikir adam. Hislenmek, duygulanmak. Simetrik. E anlaml. Birbirine dayanan, birbirini des tekleyen, birleik. Tarihi. Yardm eden. Ssl. Sentaks. Taklidi kabil olmayan.. Kusur. Sonsuz. Dz yaz yazan. Yayan, yayc. Teorik. Bakmak. Bitki.

-1 9 2

S Z L K

.N ebatat .Nefais - peresi Nefh -Nefsl-emr .N efy etmek Nekrecilik . Nekregluk . Nekregyne Nikbin OsmanlI ittihad- ansr- musikisi ..Piva . Rahik Rafit Raht ..Riyyelik M evakyn . Reyb .Riyaziyat - Ruhiyat . Ruhiyat .Rs- elest

: : : : : : : : : :

Botanik. Gzel eser merakls. frme. in hakikati, asl. Srmek. Nktecilik. Nktecilik. Gldrc. yimser. Osmanl milletler topluluu musikisi.

: nc. : : : : : : : : : : Duru ve temiz arap. Cinsiyet, seks. Cins. Sr olu. Felsefe terimi. Zenon felsefesi ne bal olanlar, Stoaclar. pheci. Matematik. Psikoloji. Psikolog. Yaradln balangc, Tannnn ruhlar yarattktan sonra: Elest birabbikm - ben sizin Rabbiniz deil miyim? dedii gn.

.Rcu etmek Resa Rdiye , Sabk Sdisen Sik olmak Sir-fil-menam .Skt olmak

: Geri dnmek. : Reisler. : Ortaokul. : : : ,: : imdikinden bir evvel, eski. Altnc olarak. Sebep olmak. Uyur - gezer. Dmek.

S Z L K

193;

Salbet

Slis Smi Sancak

Sanem Saniyen Sarf Sarf . Savtiyat Seciye Selef

Selika Sema edat Ser - muharrir Sevk-i tabi Seyyaliyet S%rr Siga Sihr Simye Somnanbul Siri tefehhm Sulhperest Suver-i sihniye ark ehkr geniyet erait Seyn iar

Salamlk, manevi kuvvet. nc. iten, dinleyen, dinleyici. Eskiden birka kazadan teek kl eden ve bir vilyete bal, bulunan dar bir tekilt. Bu na mutasarrflk da denilirdi. Put. ikinci olarak. Gramer, dilbilgisi. Gramatikal. Fonetik ilmi. Karakter. Bir yerde, bir ite, bir vazife de baka birinden nce bulun mu kimse. Gzel syleme ve yazma isti dad. lek olmayan ek. Bayazar. gd. Akclk. Gizli. Kip. By ile ilgili. Klan. Uyur - gezer. Yanl anlama. Barsever. Zihn tasavvurlar, dncede ta sarlanan eyler. Dou. stn eser, aheser. Gerek, realite. artlar. Ayp, leke, kusur. z, ayrc det. 1976 Birinci Basl F. S-

194

S Z L K

.ifah ikemperver imal Taaccb etm ek 'Taazs Tab olunmak Tabiiyat Tagaddi Tagayyr Tayir Taharri "Tahavvl Tahdit olunmak Tahkir etm ek Tahrif Tahri 'Tahtelbahir Taksim-i ml 'Takyit Talk Talik etmek Tam ik edilmek T ar d etmek Tark Tasallf Tasib Tavzih etm ek Tazarru Teli Teaml Teavn Tebcil etmek Tebeddl Tebenni Tecelligh.

Szl olarak. Midesine dkn, obur. Kuzey. armak. ekillenme, organize olma. Baslmak. Tabiat ilimleri. Beslenme. Deime, bakalama, bozulma. Deitirme, bozma. Aratrma, arama. Halden hale girme, deime. Snrlandrlmak . Hakaret etmek. Bozma. lenme, kltr haline getirme. Denizalt. blm. Kayt ve artla balama, kst lama. Boanma. Asmak. Derinletirilmek. karmak. Yol. vnme. Glk, zorluk karma. Aklamak. Yalvarma. Ykselme. teden beri olagelen, alkanlk. Yardm, yardmlama. Yceltmek. Baka bir ekle girme. Evlt edinme. Bir eyin tecelli ettii, grn d yer.

> * S Z L K

295

Tehiz edilmek Teclit Tedavi - bil-ruh Tedbir-i menzil Tefahr Tefavvuk Tefviz Tehzib Tekasf Tekemml Tekevvn Tekvin etm ek Telebbs Telezzz etmek Telif T elif Telkih Temerkz Temessk Temett Tem sil etmek Temsil ve temessl Tenazur Tenmiye Tenvir etmek Tervi Tesant Tesettr Teslis Terihat Terihi Teri Tevafuk : : : : : : :

Donanmak. Ciltleme. Psikolojik yolla tedavi. Ev idaresi. vnme. stnlk. Havale, etme, stne brakma. leme, gelitirme. Younlama. Kemale erme, olgunlama, ge lime. Oluma. Meydana getirmek. Giyim - kuam. Zevk almak. Yazma, yazlma. Uzlatrma. Lakap takma, lakaplandrma. Toplanma, birikme. Tutulma, sarlma. Kr Kendisine mal etmek. Benzetme ve erime. Paralellik. Arttrma, arttrlma. Aydnlatmak. Kymet ve itibarm arttrma, tutma, destekleme. Dayanma, ballk. rtnme. leme, Hristiyanlkta Allahn olduuna inanma. Aklamalar. Anatomik. Yasama. Uygunluk.

196 Tevli Tevbih Tevcih etmek Tevfikan Tevsim Tezhibci Tezyif olunmak Tilmiz Tufeyl Turquerie Trk - perestlik '

SZLK Birbiri arkasndan gelme, ara* kesilmeksizin devam etme, ar ka arkaya gelme. Tekdir. Yneltmek. Uyarak, uygun olarak. Adlandrma. Kitaplar altn yaldzla ssle yen kimse. Kmsenmek. renci. Parazit, asalak. Trklere, Trk sanat ve kl trne kar duyulan hayranlk. Trklere, Trk sanat ve klt rne kar duyulan hayranlk* Turquerie. lem. Din bilginleri. Resm bilginleri. Prensip. Aile, ayn soydan gelenler. Okumas - yazmas olmayan. Mit. Efsanev. Birlik. Ynetmelik. : Dourganlk. Zhidlere, an sofulara yak acak surette. D grn. Fazlalklar, lzumsuzluklar. Zatlar, kiiler. Ortaya kma. Karanlk.

Ufule Ulem Ulem-y rsum Umde Uruk mm sture sturev Vahdet Vasife-nme Veldiyet Zhidne Zevahir Zevaid Zevat Zuhur Zulmet

s z s
Z h d Z hd

197

Z rriyek

Her trl zevke kar koya rak kendini ibadete verme. Zhde mensup, zhdle ilgili. Nesil,, kuak, soy dl.