TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

YKSEK GERLM TESSLERNDE

KISA DEVRE HESAPLARI

Not: Bu alma EMO eitimlerinde kullanlmak zere Elk. Y. Mh. Taner RZ ve Elk.Elo.Mh. Gkay TURGUT tarafndan hazrlanmtr.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

I. GR 1) IEC 909un en nemli zellii uzman olmayan mhendislere kolaylk salayan kalp ilemler iermesidir. 2) IEC 909 normlarnda aklanan bu yntem, 230kVa kadar tm alternatif akm sistemlerine uygulanr. 3) Tip test iin yaplan ksa devre g deneyleri bu normun dndadr. 4) Sz konusu yntem doru akm sistemlerine uygulanmaz. 5) Ksa devre akmlarnn etkilerini incelemek iin IEC 865e bavurulmaldr.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

II. Ksa devre olaynn ve byklklerinin tanmlanmas: IEC 909daki tanm:

ksa

devre

Bir elektrik devresinde, farkl gerilimli iki ya da daha fazla noktann, bal olarak dk bir empedans zerinden kaza veya kast ile birbirine demesine ksa devre denir. Baka bir deyile ksa devre; elektrik tesislerinde, faz iletkenleri arasnda veya yldz noktas topraklanm ebekelerde, faz iletkenleri ile toprak arasnda, yaltkann delinmesi ya da iletken bir ekilde kprlenmesi sonucu meydana gelen bir olaydr.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Ksa devre ile birlikte sistemde empedans kk yeni bir devre olutuundan, btn besleme noktalarndan ksa devre noktasna doru byk akmlar geer. Normal iletme akmlarna oranla daha byk olan ksa devre akmlar, tesisat elerini termik ve dinamik bakmdan zorlar. Sz konusu bu termik ve dinamik zorlamalarn nne gemek iin, ksa devre olan ksm (arza yeri), mmkn abuk salam ksmlardan olduunca ayrlmaldr. Arzal yerin seilerek devre d braklmasna selektif (seici) koruma denir.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Tanmlar: Ksa devre akm: Ksa devrenin olduu noktada ksa devre sresince akan akmdr. Alternatif akm sistemlerinde zamana bal deien bir fonksiyondur. Simetrik ksa devre akm: Ksa devre akmnn alternatif akm bileenidir. Ksa devre branman akmlar: Sistemin eitli kollarnda akan ksa devre akmlardr. Balang ksa devre akm (Ik): Ksa devrenin ilk meydana geldii andaki ksa devre akmnn etkin deeridir. Balang ksa devre gc (Sk): Balang ksa devre akm Ik, nominal faz aras gerilim Un ve 3 saysnn arpmdr.

= 3U n I k Sk

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Ksa devre akmnn aperiyodik (doru akm) bileeni (iDC): Zamanla deien, ksa devre akmnn; st ve alt zarf erileri arasndaki ortalama deer olup balang deeri Adan zamanla sfra der. Darbe ksa devre akm (iP): Zamana bal (ansal) ksa devre akmnn olabilecei en byk (tepe) deerdir. Simetrik ksa devre ama akm (Ib): Beklenen ksa devre akmnn simetrik AA bileeninin, kesme aygtnn ilk faz kontann ayrlmaya balad andaki etkin deeridir. Srekli ksa devre akm (Ik): Geici olaylar sona erdikten sonraki ksa devre akmnn etkin deeridir.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Jeneratrden uzak ksa devre: Zamanla deien ksa devre akmnn genliinin, ksa devre sresince yaklak sabit kald ksa devredir. Ik = Ik alnabilir. Jeneratre yakn ksa devre: Zamanla deien ksa devre akmnn genliinin, ksa devre sresince bariz ekilde deitii ksa devredir. Ik = Ik alnamaz. Burada uzaklktan kast elektriksel uzaklktr. a = (ZG+Z) / ZG ifadesi, a = (ZG+Z) / ZG < 2 koulunu gerekliyorsa jeneratre yakn ksa devre, a = (ZG+Z) / ZG 2 koulunu gerekliyorsa jeneratrden uzak ksa devre sz konusudur.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

e(t ) = 2E sin t

t =0

R i(t)

i (0 ) = 0

yk

Z = R + jX = R + jL Z = R2 + X 2 L X tan = = R R

di (t ) + Ri = 2E sin t dt R - t E E L i (t ) = 2 sin e + 2 sin(t ) Z Z Ksa devre akmnn E i1(t ) = 2 sin(t - ) periyodik bileeni Z R - t E Ksa devre akmnn i 2 (t ) = 2 sin e L aperiyodik bileeni Z i (t ) = i1(t ) + i 2 (t )

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

+ 2 t = + t = 2 E i p = 2 sine Z E i p = 2 sine Z
R + L 2

E + 2 Z R + L 2 + 1

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

tan =

X X sin = = 2 2 R R +X

1 R 1+ X
2

1 E ip = 2 1+ e 2 Z R 1 + X

R + X 2

= 1+

1 R 1+ X
2

R X + arctan X 2 R

i p = 2I k
ya darbe katsays, ipye darbe ksa devre akm denir. Elektrik tesislerindeki dinamik zorlanmalarnn analizinde ip byklnden yararlanlr.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Simetrik ama akm ile balang ksa devre akm arasnda

Ib = Ik
bants vardr. arpan en kk ama gecikmesine ve Ik / ING oranna bal olarak izelgelerden alnr. Burada ING ksa devreyi besleyen generatrlerin toplam gcne kar den anma akmdr. AG ebekelerde =1 alnr.

Ib = Ik

kabul edilir.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

III. Ksa devre trleri

faz ksa devre Ik3

ki faz ksa devre Ik2

ki faz toprak ksa devre Ik2E

Faz toprak ksa devre Ik1

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

IV. Simetrili bileenler Bu yntemde simetrik olmayan fazl sistem, kendi iinde simetrik olan fazl sistemlerin toplam eklinde gsterilebilir, baka bir deyile simetrik olan bileenlere ayrlabilir. Herhangi bir asimetrik R, S, T akm fazrleri simetrili bileenler cinsinden aadaki gibi yazlabilir.

I&R = I&R1 + I&R2 + I&0 I& = I& + I& + I&

S S1 S2 0

I&T = I&T1 + I&T2 + I&0

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Doru sistem : IT1 + ya da pozitif sistem de denir. 1 alt indisi ile gsterilir. Bu sistemde bileenler eit, aralarnda 120 faz farkl ve saat ibreleri dn ynndedir. R faz referans alnrsa, doru sistem yandaki ekilde gsterilir.

120 120 120

IR1

IS1

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Ters sistem : IS2 - ya da negatif sistem de denir. 2 alt indisi ile gsterilir. Bu sistemde bileenler eit, 120 faz farkl ve saat ibrelerinin dnnn tersi ynndedir. R faz referans alnrsa, ters sistem yandaki ekilde gsterilir.

120 120 120

IR2

IT2

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Sfr sistem : 0 alt indisi ile gsterilir. Bu sistemde bileenler eit, faz farksz ve ayn dorultudadr.

IR0

IS0

IT0

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

R fazn referans alarak, R, S, T akm fazrlerini veren eitlikleri R1, R2, 0 cinsinden yazabiliriz.

I&R = I&R1 + I&R2 + I&0 I& = a2I& + aI& + I&

S R1 R2

I&T = aI&R1 + a2I&R2 + I&0

Bu denklem takmndaki R1, R2, 0 hesaplanrsa aadaki eitlikler elde edilir.
1 & & IR1 = (IR + aI&S + a 2I&T ) 3 1 & & IR 2 = (IR + a 2I&S + aI&T ) 3 1 & & & & I0 = (IR + IS + I T ) 3

Ayn bantlar gerilim fazrleri iin de geerlidir. Eitliklerde & konacaktr. yerine U

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Burada a bir karmak say olup 120dnmeye, a2 ise 240dnmeye tekabl eder.

1 3 a= + j 2 2 1 3 2 a = j 2 2 a3 = 1 a4 = a

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

rnek: R faznda 10 A, S faznda 20 A ve T faznda 5 A akm aktnda, bu akmlarn simetrili bileenlerini bulunuz.

IR = 10 A I S = 20 A I T = 5A

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

IT2 IT1 I0 IT I0 IR IR2 IR1

IS2 I0 IS

IS1

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

fazl ksa devre:

& U & = 1 Z 1 I&1

& U & = 2 Z 2 I&2

& U & = 0 Z 0 I&0

Z1 doru empedans, Z2 ters empedans ve Z0 sfr empedanstr. te yandan arza noktasndaki gerilimle kaynak gerilimleri arasnda,

& =E & -Z & I& U R1 1 1 R1 & =E & -Z & I& U

R2 2

1 R2

bantlar vardr.

& =E & -Z & I& U 0 0 0 0

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Ama gerilimler genellikle simetrik kabul edildiinden E2=E0=0 olacaktr. Bu durumda nceki bantlar,

& =E & -Z & I& U R1 1 1 R1 & = -Z & I& U

R2 1 R2

biimine dnr.

& = -Z & I& U 0 0 0

fazl ksa devrede UR = US = UT = 0 olacaktr. Bu durumda R faz geriliminin simetrili bileenleri de eit ve 0 olur. Bunlar kaynak gerilimleri ifadesinde yerine yazarsak,

& E I&R1 = & Z 1

R2=0

0=0

eitliklerini elde ederiz.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Gerek akm fazrleri ise,

& E I&R = & Z1

& E I&S = a 2 & Z1

& E I&T = a & Z1

olur.

Grld gibi fazl ksa devrede, akm fazrlerinin mutlak deerleri birbirine eit, faz farklar ise 120dir. fazl ksa devre akmnn etkin deeri ise,

Ik 3

Un =c 3Z1

bantsyla bulunur.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Faz toprak ksa devresi: T faznda bir faz-toprak ksa devresi olutuunu varsayarsak, UT = 0, IS = IR = 0 kabul edilebilir. Ara ilemlerle

& & 3 E 3 U c n & = I = T & +Z & +Z & & +Z & +Z & Z Z 1 2 0 1 2 0

bulunur.

Faz ile toprak arasndaki empedanslar 3 ile arplarak formle konmaldr. Dner makineler dnda genellikle Z1 = Z2 kabul edilebilir. Z0 trafolarda sarglarn balant ekillerine gre deiir. Z0 / Z1 bir trafonun yklenebilmesinin de ltdr.

Trafolarn sfr diren ve reaktanslar gen/zikzak trafolarda gen/yldz trafolarda Yldz/yldz trafolarda

R0 0,5.R1 X 0 0,1. X 1 R0 R1 R0 R1 X 0 (0,85 1). X 1 X 0 (3 10). X 1

Yukardaki deerler klavuz deerler olup, trafonun sfr diren ve reaktanslarnn gerek deerleri ancak retici firmalar tarafndan verilebilir. Sfr diren ve reaktansn saptanmas rutin deneyler kapsamnda deildir. Kablolarn sfr diren ve reaktanslar

R0 R1 + 3.Rntr R0 R1 + 3.Rntr

X 0 3. X 1 X 0 4. X 1

Hatlarn sfr diren ve reaktanslar

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Faz Faz ksa devresi: S ve T fazlar arasnda bir faz-faz ksa devresi olutuunu varsayarsak, US = UT = 0, IR = 0, IS = -IT kabul edilebilir. Ara ilemlerle

& & 3 E c U N & = I = S & +Z & & +Z & Z Z 1 2 1 2

bulunur.

Faz Faz ksa devresinde sfr empedans gzkmez.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Faz Faz toprak ksa devresi: S ve T fazlar ile toprak arasnda bir faz-faz-toprak ksa devresi olutuunu varsayarsak, US = UT = 0, IR = 0, kabul edilebilir. Ara ilemlerle topraktan geen ksa devre akm

& I Toprak

&Z & & Z & 3E 3 c U 2 N 2 = = &Z & +Z &Z & +Z &Z & &Z & +Z &Z & +Z &Z & Z Z 1 0 1 2 0 2 1 0 1 2 0 2

olarak bulunur. Bu tr ksa devrede, fazlardan ve topraktan farkl ksa devre akmlar geer.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

V. YG de ksa devre akmlarnn hesabnda dikkat edilecek hususlar: 1) Alak Gerilim ve Yksek Gerilim tesislerindeki ksa devre hesab hemen hemen ayndr. Genel ilkeler deimese bile, aadaki hususlara dikkat edilmelidir. 2) Jeneratrn dorudan doruya AG ebekesini beslemesi hali dnda, AGdeki ksa devreler jeneratre uzak ksa devre saylrlar. ( = 1, Ik = Ib = Ik) YG de ise a deeri hesaplanr. a = (ZG+Z) / ZG < 2 koulunu gerekliyorsa jeneratre yakn ksa devre, a = (ZG+Z) / ZG 2 koulunu gerekliyorsa jeneratrden uzak ksa devre sz konusudur.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

3)

4)

AG ksa devre akmlar hesabnda, ebeke gerilimi c gvenlik katsays ile arplr. 230 / 400 V gerilimde, IEC 909a gre; En byk akm hesabnda c = 1,05 En kk akm hesabnda c = 0,95 alnr. Yksek Gerilimde; En byk akm hesabnda c = 1,1 En kk akm hesabnda c = 1 alnr. YG tesislerinde ama gc-ama akm, AG tesislerinde ise ama akm deyimi kullanlr.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

5) YG de ksa devre akmlarnn hesab sonucu elde edilen deerlerden ; a) Hattn ya da kablolarn ksa devreye dayanp dayanamayacann tahkikinde, b) Baralarn mekanik davranlarnn saptanmasnda, c) Koruma cihazlarnn yeterli srede alp almayacann belirlenmesinde, d) Koruma elemanlarnn kesme kapasitelerinin dorulanmasnda, e) Seicilik analizinde, f) Topraklama lm sonularnn deerlendirilmesinde, g) l trafolarnn ksa sreli termik akm deerlerinin saptanmasnda, yararlanlr.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

6) YG tesislerindeki ksa devre hesaplarnda, baz hallerde YG ebekesinin i direnci ve reaktans savsaklanr (IEC 909 da ise bu ihmal yaplmaz). 7) En byk ksa devre akm, ounlukla fazl ksa devrede oluur. fazl ksa devre hali, dengeli ileme hali olduundan bir fazn diren ve reaktanslar esas alnr. 8) Faz toprak ya da faz faz toprak ksa devreleri ise dengesiz ileme halleridir. Bu durumda simetrili bileenler yntemini kullanmak gerekir. Ama baz durumlarda devre elerinin doru ve ters bileenleri eit, sfr bileende doru bileene ok yakn olduunda, klasik devre zmlerine dayanan hesap ynteminden yararlanlabilir.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

9) Genel AG ebekelerinde asenkron motorlarn ksa devre akmlarna etkisi gz ard edilebilir. YG ebekelerde asenkron motorlarn ksa devreye etkisi tahkik edilmelidir. 10) AG ksa devre hesaplarnda, bara diren ve reaktanslar gz nne alnmaldr. YG tesislerinde ise bu durum ihmal edilebilir. 11) YG ebekelerde ohmik direnler ou kez ihmal edilir. AG ksa devre hesaplarnda ise ohmik direnler hesaba katlmaldr. R < (0,3.X) ise ohmik direnler savsaklanr. 12) AG de ksa devre hesaplar genellikle empedans yntemi ile yaplrsa da, bazen YGde g yntemini yelemek kolaylk salar.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

VI. Ksa devre hesaplarnda kullanlacak devre elerinin saptanmas: Ulusal A ebeke: Ksa devre hesabn yapacak mhendis, ulusal a ebekenin karmak edeer emasn ve bu ema ile ilgili empedans deerlerini bilemez. TEA kendi trafo merkezlerine kadarki ksa devre yolunun ZQ empedansn ve SkQ balang ksa devre gcn her yl hesaplar ve bu deerleri yl puant yk artlarnda yk ak ve faz ksa devre etd ad altnda yaynlar. SkQ balang ksa devre gc biliniyorsa ksa devre empedans

c.U n ZQ = SkQ

bants ile hesaplanabilir. YGde c katsays 1,1 alnr.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Eer RQ ve XQ deerleri bilinmiyorsa YG ebekeleri iin iyi bir yaklaklkla RQ = 0,1.XQ alnabilir.

ZQ = RQ + XQ = 1 ,01XQ
2 2

XQ = 0,995.ZQ
RQ = 0,995.ZQ 0,1 RQ 0,1.ZQ
eitlikleri gz nne alnabilir.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Transformatrler: Bal aktif gerilim dm: Transformatrn RT direncinde, anma akmnda oluan gerilim dmnn anma gerilimine orandr; ur ile gsterilir.

RT I n ur = Un 3 Sn = 3U nI n

Un RT = ur Sn

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Bal reaktif gerilim dm: Transformatrn XT reaktansnda, anma akmnda oluan gerilim dmnn anma gerilimine orandr; ux ile gsterilir.

XT In ux = Un 3 Sn = 3U nI n

Un XT = u x Sn

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Bal ksa devre gerilimi: Bir transformatrn sekonder taraf ksa devre iken, primer taraftan anma akmn geiren gerilimin anma gerilimine orandr. uk ile gsterilir.

Un uk = ZT I n 3 Sn Un uk = ZT 3U n 3

Un ZT = uk Sn

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

ZT, RT ve XT arasnda uk, ur ve ux arasnda bantlar vardr.

ZT = RT + XT uk = ur + u x
2 2

Un, Sn ve uk plaka deerleri olduundan ZT kolayca hesaplanabilir. ou kez ur ve ux yapmc tarafndan verilmeyebilir. Bu durumda RT ve XTyi bulmak iin baka bir plaka byklnden yararlanlr.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Bu byklk PCu ile gstereceimiz bakr kayplardr.

3RT I n = PCu
2

Sn = PCu 3RT 3U n

Un RT = PCu S n

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Sonu olarak Un, Sn, uk ve PCu deerleri bilinen bir transformatrde;

Un ZT = uk Sn

Un RT = PCu 2 Sn
2

XT = ZT RT

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

YG/YG Trafolarda R ihmal edilecek mertebede olup, Z = X ve uX = uk alnabilir. Bu durum ur 0 ve R 0 kabul edilmesi anlamna gelir. YG/YG Trafolarda uk = %10...15 YG/YG Trafolarda uk = %6...10 mertebesindedir.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Bir trafonun 3 fazl ksa devre akmnn pratik hesab:

Un Z = uk Sn Un Ik 3 = 3Z Un Z= 3I k 3

Un Un = uk Sn 3I k 3

Sn = 3U nI n

1 Un = uk = uk Sn 3I k 3 In Ik 3 = uk

Un 3U nIn

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Kablolar: Ohmik diren R = L / .q ifadesinden hesaplanr. Burada , zgl iletkenlik olup bakr iin = 56 m / .mm2, alminyum iin = 35 m / .mm2 alnr. X kablo kataloglarndan yada konu ile ilgili yaynlardaki tablolardan belirlenebilir.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Yanyana q 25 35 50 70 95 120 150 185 240 X (/km) 0,251 0,241 0,232 0,221 0,213 0,206 0,199 0,193 0,186

gen form X (/km) 0,172 0,164 0,156 0,147 0,140 0,135 0,130 0,126 0,121

20,3/35 kV XLPE tek damarl kablolarn reaktans deerleri

(yi bir yaklakla ok damarl kablolarn reaktans deerleri gen form stunundan alnabilir)

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

R (/km)

X (/km) 0,4644 0,4619 0,4433 0,3626 0,3427

SWALLOW (3AWG) RAVEN(1/0) PIGEON(3/0) PARTRDGE (267 MCM) HAWK(477 MCM)

1,267 0,67 0,4329 0,239 0,1341

36 kV ve GOM = 210 cm iin elik alminyum iletkenlerin diren ve reaktans deerleri

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ZMR UBES

Kaynaklar
1. EMO zmir ubesi Yayn / OG Transformatr Merkezlerinin Tasarm 2. KAIKI, smail / Short Circuits in Power Systems. 3. ALPERZ, Nusret / Elektrik Enerjisi Datm. 4. BAYRAM, Mustafa-LSU, sa / Elektrik Tesislerinde Gvenlik ve Topraklama. 5. SANER, Yetkin / G Datm IV (Ksa Devre Hesaplar)