Teşkilat

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2708 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1671
OSMANLI MERKEZ VE TARA TEKLATI
Yazarlar Prof.Dr. Mehmet Z (nite 1, 7, 8) Prof.Dr. Mehmet Ali NAL (nite 2, 4, 5) Prof.Dr. Fahri UNAN (nite 3, 6)
Editrler Prof.Dr. Ahmet Nezihi TURAN Prof.Dr. Mehmet Z
ANADOLU NVERSTES
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ ix
Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan. ..........................

DEVLET.......................................................................................................... Beylikten Devlete ......................................................................................... Egemenlik Anlay........................................................................................ rf Hukuk ve Devlet ................................................................................... Devlet Anlaynn Temeli: Adalet................................................................ SARAY ............................................................................................................ Brun .............................................................................................................. Enderun ......................................................................................................... Kul Sistemi..................................................................................................... Harem-i Hmyun......................................................................................... Hkmdar/Sultan .......................................................................................... HANEDAN (TAHT VERASET, CLUS, EVLLKLER).................................. Taht Veraseti.................................................................................................. ehzadeler ve ehzade Sanca.................................................................... Hanedan Mensuplarnn Evlilikleri............................................................... Hanedana Alternatif Araylar...................................................................... DVAN-I HMYUN ..................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
2
3 3 4 5 5 6 6 7 8 8 9 10 11 13 15 15 16 19 21 22 22 23
1. NTE
Merkez Tekilat / Maliye, lmiye ve Adliye......... ................. 24

MALYE TEKLATI ....................................................................................... Defterdr ve Defterhne ............................................................................... Maliye Brokrasisi ......................................................................................... Bamuhasebe........................................................................................... Ba Bakkulu ........................................................................................... Cizye Ba Bkkulu ................................................................................ Veznedrba ........................................................................................... Sergi Nzr ve Sergi Halifesi .................................................................. Defterdr Kaps (Bb- Defter) ................................................................... Hazine ............................................................................................................ D Hazine ............................................................................................... Hazine ................................................................................................. Bte .............................................................................................................. Defterhne (Defter-i Hakan Eminlii) ....................................................... 25 25 26 26 27 27 27 27 27 28 28 29 29 30
2. NTE
iv
indekiler
XIX. Yzylda Maliye Tekilat ..................................................................... LMYE TEKLATI ........................................................................................ Medrese Tekilat........................................................................................... lk Osmanl Medreseleri................................................................................ Osmanl Medreselerinin Tasnifi .................................................................. Genel Medreseler .................................................................................... htisas (Uzmanlk) Medreseleri............................................................... Sahn- Semn ve Sleymaniye Medreseleri ................................................. Eitim Dili ve retim Usul ....................................................................... Medreselerdeki Eitim Sreci ....................................................................... Medreselerin Kadrosu ................................................................................... Mderris ......................................................................................................... Muid ............................................................................................................... Talebeler ........................................................................................................ dare ve Hizmet Kadrosu.............................................................................. Medreselerin Gerilemesi ve Bozulmas........................................................ lmiye Snf.................................................................................................... eyhlislmlk Kurumu .......................................................................... Kadaskerler ............................................................................................. Mderrisler............................................................................................... Nakibl-erf........................................................................................... Padiah Hocalar...................................................................................... Kadlar .................................................................................................... Kaz Mftleri ......................................................................................... mam, Mezzin ve Vizler ...................................................................... lmiye Snfnn Teftii ve stihdam Sahalar .......................................... OSMANLI ADLYE TEKLATI...................................................................... Osmanl Hukuku ve Tarih Geliimi ............................................................ Adliye Tekilat .............................................................................................. Kadaskerler ............................................................................................. Kad ve Nip............................................................................................ Tanzimattan Sonra Hukuk Alanndaki Deimeler ve Adliye Tekilat .... Nizamiye Mahkemeleri ................................................................................. eriyye Mahkemeleri .................................................................................... Ticaret Mahkemeleri...................................................................................... Cemaat Mahkemeleri .................................................................................... Konsolosluk Mahkemeleri ............................................................................ Osmanl mparatorluunda Anayasal Dnem: 1876 Kanun- Esssi ...... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
30 30 30 31 31 32 32 32 33 34 34 34 35 35 35 36 36 36 38 38 38 38 39 39 39 40 40 40 42 42 42 43 44 44 44 45 45 45 46 47 48 48
indekiler
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
48 49
Ordu .......................................................................................... 52
GR .............................................................................................................. LK DNEM OSMANLI ORDUSU................................................................. KLSK OSMANLI ORDUSU......................................................................... Kapkulu Ordusu........................................................................................... Acemi Oca ............................................................................................ Yenieri Oca......................................................................................... Cebeci Oca ........................................................................................... Topu Oca............................................................................................ Kapkulu Siphileri.................................................................................. Humbarac Oca .................................................................................... Lamc Oca.......................................................................................... Top Arabaclar Oca............................................................................. Eylet (Tara) Ordusu............................................................................. Aknc Oca ............................................................................................ Deliler ...................................................................................................... Kale Muhfzlar ...................................................................................... Yardmc Kuvvetler ................................................................................. Ordu Geri Hizmeti Elemanlar ............................................................... Osmanl Deniz Kuvvetleri (Donanma) ........................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 53 53 54 55 55 57 63 64 64 65 65 66 66 68 69 69 70 70 72 75 77 78 78 79
3. NTE
Tara Tekilat/Timar Sistemi, Eyalet, Sancak ve Kaza Dzeni ............................................................................. 80

TMAR SSTEM ............................................................................................ 81 Timarn Kkeni............................................................................................. 81 Dirlik eitleri................................................................................................ 82 EYALET VE SANCAK DZEN .................................................................... 93 Eyalet ve Beylerbeyi ..................................................................................... 93 dar Bakmdan Eyaletler .............................................................................. 94 Sancak daresi .............................................................................................. 95 KAZ DZEN ............................................................................................. 98 Kaz ve Kad ................................................................................................. 98 Kad ve Nip ................................................................................................ 98 Nahiye ............................................................................................................ 99 Suba ............................................................................................................ 100
4. NTE
vi
indekiler
zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
101 102 103 103 104
5. NTE
Arazi ve Vergi Dzeni ............................................................. 106

OSMANLI DEVLETNDE ARZ ................................................................... Mr Araziler .................................................................................................. Mr Arazinin Tasarruf ekli .......................................................................... Rey iftlikleri ....................................................................................... Hassa iftlikler ve ayrlar ..................................................................... Zeminler................................................................................................... Mezraalar ................................................................................................. Mlk Arazi ............................................................................................... mer ve Ayan iftlikleri ....................................................................... Ba ve Baheler ...................................................................................... Vakf Araziler ................................................................................................. VERG DZEN ............................................................................................. Tahrirler (Vergi Saymlar) ............................................................................ Tahrirlerin Tarihesi ................................................................................ Osmanl ncesi Trk-slm Devletlerindeki Tahrirler.......................... Osmanl Devletinde Tahrirler ................................................................. Tahrirlerin Yapl Sebebi ....................................................................... Tahrirlerin Yapl ekli .......................................................................... Tahrir Defterleri ..................................................................................... Vergi Dzeni ve Vergiler .............................................................................. r ......................................................................................................... Hubbt r.......................................................................................... Hayvanclk ve Hayvanclkla lgili Resimler ......................................... Makt Vergiler ve Muktaalar ................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 107 107 108 108 109 109 109 110 110 110 111 111 111 111 112 112 112 113 114 115 116 117 118 121 128 129 130 130 130
6. NTE
Vakf Messesesi......... ............................................................. 132

VAKIF NEDR? ............................................................................................... VAKIFLARIN ORTAYA IKI SEBEPLER.................................................... VAKIF ETLER .......................................................................................... GELR KAYNAI DURUMUNDAK VAKIFLAR ........................................... VAKIF YAPAN KDE VE VAKFEDLEN MALDA 133 133 136 139
indekiler
vii
BULUNMASI GEREKEN ARTLAR................................................................ Vakfeden Kiide Bulunmas Gereken artlar .............................................. Vakfedilen Malda Bulunmas Gereken artlar............................................. VAKIFLARIN KURULU EKLLER .............................................................. VAKFYELER.................................................................................................. VAKIFLARIN DARES ................................................................................... VAKIFLARIN HZMET ALANLARI................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
141 141 141 142 143 146 149 152 153 154 154 155
Klasik Devir ve Islahatlar ........................................................ 158

XVII. YZYIL SONLARINA KADAR OSMANLILARDA DEVLET, TOPLUM VE ISLAHAT ANLAYII................................................................. Kanun- Kadim .............................................................................................. Kanun- Kadimin Tenkidi ............................................................................ XVI. YZYIL SONLARINDAN XVIII. YZYIL BALARINA ISLAHAT NERLER .................................................................................... Geleneki Islahat Dncesi Hakknda Bir Deerlendirme....................... OSMANLI ASKER, SOSYAL VE MAL DZENNDE XVII. YZYIL ISLAHATLARI ....................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 159 161 163 164 169 171 178 179 180 180 181
7. NTE
Merkez ve Tara Tekilatnda Dnm .............................. 182

DNMN SEBEPLER............................................................................ Fetihlerin Yavalamas .................................................................................. Ekonomik Nedenler ...................................................................................... Ticaret Yollar Mcadelesi ...................................................................... Amerikan Gmnn Etkisi ve Fiyat Ykselmeleri ............................ Ateli Silahlarn stnlk Kazanmas..................................................... Nfus Art ve sizlik ............................................................................ Deiimin Ana Nedenleri Hakknda Bir Deerlendirme ...................... MERKEZ TEKLATINDA DEME ............................................................ Kul Sisteminde Deiim................................................................................ Divan- Hmyundan Paakapsna ............................................................ Maliyede Deiim ......................................................................................... ltizam Sisteminin Yaygnlamas ................................................................. 183 184 185 185 186 187 187 188 189 189 190 194 195
8. NTE
viii
indekiler
XVIII. Yzylda ok Hazineli Dnem.......................................................... TARA DARES VE TMAR SSTEMNDE DEME .................................. Timar Dzeninde Deiim............................................................................ Kadlk ve Kaza Sistemi .......................................................................... ynlk ..................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
196 197 198 199 199 202 203 204 204 205
Szlk ................................................................................... 207
nsz
ix
nsz
Tarihin uzun mrl son byk imparatorluu Osmanl Devletidir. Farkl ynleriyle ilgi ekmesinin, ok sayda incelemenin konusu olmaya devam etmesinin sebebi budur. Merak edilen taraflarndan biri ise nasl ynetildiidir. Bu imparatorluu Osmanoullar adn alan bir hanedann kurup idare ettii aktr. Benzeri monariler gibi bu hanedann da bir payitaht vardr: stanbul. Devlet bu ehri, kendinden nceki imparatorluktan, Roma/Bizanstan, almtr. Devlet bu merkezden ynetilir. Klasik tasnife gre syleyecek olursak, ana lke ve smrgeler eklinde ayrlan kolonyal/smrgeci imparatorluk deil, bir modern ncesi imparatorluk sz konusudur. Bu, byk lke iindeki lkelerin bir merkezden idare edilmesi anlamna gelir. mparatorluun en geni snrlar 20 milyon km2dir ve yzyllar boyunca Asya, Avrupa ve Afrika'da lkeleri/eyaletleri vardr. Btn bu olgular Osmanl Devletinin, devrald tarihi mirasla, daha az deien ynleri kadar tarih artlara gre deierek devam eden ynleri olduunu da gsterir. Burada Osmanl Merkez ve Tara Tekilat sizlere bu olgular erevesinde verilmeye allmtr. lk nite (Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan) dorudan merkez tekilat ile kurumlarna ayrlmtr. Sanayi ncesi bir imparatorluk olarak kurulup gelien ve Osmanoullar hanedan tarafndan ynetilen bu devletin tekilat, kurumsal zellikleri yapsal olarak ok az deiime uramakla birlikte, tarihsel deiimlerin dntrc etkileriyle biimlenmitir. kinci (Maliye, lmiye ve Adliye) ve nc (Ordu) nitelerde bu biimleniin farkl kurumsal alanlardaki anlatmlarn bulacaksnz. Bir asker imparatorluk olarak Osmanllar ekonomik artlara uyumlu bir idar-mal dzen kurmulard. En kk birimi kk kyl iletmesi olan iftlike bal sistemler gelitirmilerdi. Drdnc (Timar Sistemi, Eyalet, Sancak ve Kaza Dzeni), beinci (Arazi ve Vergi Dzeni) ve altnc (Vakf Kurumu) nitelerde anlatlan konular kurulan bu dzenle dorudan ilikilidir. Son iki nitede (Klasik Devir ve Islahatlar ile Osmanl Merkez ve Tara Tekilatnda Dnm) devletin deimeye balayan dnyayla yeni bir uyum srecine nasl girdii, gei dnemi slahatlar ve kurumsal dnmler anlatlmaktadr. Bu kitabn yazarlar kendi uzmanlk alanlarnda Trkiyenin sekin tarihileridir. Deerli katklarna minnettarz. AF ders kitaplar biriminin titiz, alkan personeli; bilhassa bu kitap iin her eyi gler yzle zen Ufuk nce iten teekkrmz fazlasyla hak ediyor. Redaksiyon ve tashihe fedakrca vakit ayrp emek veren Esra Baaka ayrca mteekkiriz. Editrler Prof.Dr. Ahmet Nezihi TURAN Prof.Dr. Mehmet Z
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Osmanl devlet anlaynn temel ilkelerini tanmlayabilecek, Osmanl saray sisteminin ileyiini aklayabilecek, Osmanllarda taht verasetinde benimsenen usl ve zaman iinde meydana gelen deiiklikleri tanmlayabilecek, Merkez karar alma ve danma organ olan Divan- Hmyunun grev ve ilevlerini tanmlayabileceksiniz,
Anahtar Kavramlar
Saltanat Saray Hanedan Padiah ehzade Taht Veraseti Ekberiyet Adalet Harem Birun Enderun Kul Sistemi
indekiler
Osmanl Merkez ve Tara Tekilat Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan DEVLET SARAY HANEDAN DVAN-I HMYUN
Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan

DEVLET
Belirli bir toprak paras zerinde yaayan bir halkn rgtlenmesine devlet diyoruz. Devlet kavram da tarih ierisinde, toplumlarn sosyo-ekonomik yaplarna ve egemen gcn/tekilatn mulne gre deiiklikler geirmi, modern ada ulus-devlet dediimiz yap ortaya kmtr. Bunun ncesinde Avrupada feodalitenin zlmesiyle merkez krallklarn glenmesi sreci yaanmtr. Osmanl toplumu XIX. yzyla kadar tipik bir sanayi-ncesi tarm toplumudur. Sanayi ncesi toplumlarda devletin tipik zellikleri unlardr: Tipik olarak monariktir (Akdeniz cumhuriyetleri hari). Ancak mutlak gc snrlayan unsurlarn (din, toplumsal farkllklar) yannda devletin krlganlna yol aan yapsal faktrler mevcuttur. Ulatrma ve iletiim alanlarnda zorluklar ve yavalk devlet rgtlenmesi asndan nemli bir belirleyicidir.
Beylikten Devlete
Osmanllar XIV. yzyl balarnda Anadolunun kuzey-bat ucunda yar-bamsz bir uc beylii olarak tarih sahnesine kmt. Bu beylik ksa srede snrlarn geniletirken dnemin siyas gelimeleri sonucu bamsz bir devlete doru geliti. Osman Gazi dneminde dnemin hkimiyet sembollerinden olan Cuma namazlarnda Osmanl beyi adna hutbe okutulmas ile ilgili rivayet ile Osman Gaziye atfedilen ama sahihlii tartlan sikkeler bamszlk ynnde iaretler olarak yorumlanabilir. Bununla birlikte Orhan Gazi dneminde lhanllara vergi dendii bilindiine gre Osmanl Beyliinin ancak lhanl Devletinin dalmas srecinde 1327deki Timurta isyan ile 1335de Ebu Said Bahadr Hann lm arasnda tam anlamyla bamsz bir devlet haline geldii ve kurumsal adan da Orhan Gazi ve I. Murad dnemlerinde devletlemenin gerekletii sylenebilir. Divann ve timar sisteminin kkenlerini en azndan I. Murad, hatta Orhan Gazi dnemine kadar takip etmek mmkndr. Orhan Gazi zamannda yaya ve msellem tekilat kurulmutu. 1323 ve 1324 tarihli vakfiyeler de belirli bir brokratik rgtlenmenin varlnn, delilleri olarak okunabilir.
Osmanl Merkez ve Tara Tekilat
Osmanl Devleti ilk kaynaklarda Osmanoullar (l-i Osman), Gaziler olarak geer. Bilahare Devlet-i aliyye(-i Osmaniye) ve Devlet-i l-i Osman kavramlar ortaya kar. Yabanc kaynaklarda ise Trk Devleti, Trk mparatorluu, Osmanl (Othmanli, Othoman, Ottoman) devleti vb. kavramlar kullanlr. Osmanl Devlet yapsn anlamak iin Osmanllarn miras aldklar egemenlik ve devlet anlayn ksaca aklamak gerekecektir.
SIRA SZDE
Osmanllarla nceki Trk devletleri arasnda egemenlik anlay ve veraset sistemleri baSIRA SZDE kmndan fark var mdr?
DNELM Egemenlik Anlay
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Devlet, halk, lke, hkimiyet ve tekilattan oluur. Eski Trklerde devlete el/il deS O R U nirdi. Tarihteki byk Trk devletlerine baktmzda Hunlarla birlikte gevek bir kabileler konfederasyonu yapsndan Osmanllarda merkeziyeti mparatorlua uzanan bir izgi gzlyoruz. Bu srete Gktrkler ve Uygurlar gibi slm-ncesi DKKAT devletlerin tecrbeleri zerine ilk Mslman Trk devletlerinin ve zellikle Seluklularn meydana getirdii bozkr geleneiyle yerleik slm medeniyeti gelenekleSIRA SZDE rinin sentezi ortaya kmtr. Egemenliin kayna asndan Trklerde hkimiyet anlay slm-ncesi ve slm dnemlerinde belirli bir devamllk gsterir. Bozkr geleneindeki kut anlay AMALARIMIZ slamlamayla birlikte yerini Allahn ltfu/Tanrnn takdiri kavramna brakrken zde ok nemli bir deimeden sz edemeyiz. Zira her iki dnemde de Trklerde hkimiyetin K Tilah A P bir kkene dayand, ynetime kimin geeceini Tanrnn/Allahn belirledii, yani egemenliin takdir-i ilahye bal bulunduu anlay vardr. Fiiliyatta egemenliin sahibini belirleyen ey g idi. Eski Trklerdeki kut kelimesinin anlam ok tartlm, saadet, mutluluk, baht, TELEVZYON talih gibi anlamlarnn aslnda ikincil derecede nemli olduu, hkim anlamnn devlet/devletl olduu zerinde durulmutur. Kutun aslnda siyas hkimiyet kudreti anlamnda anlalmaktadr. NT ERNET Her Trk topluluunda han/kaan slaleleri vard. Mesela Gktrklerde kaanlar Aina-oullarna mensuptu. Uygurlarda balangta Yalakar kabilesi kaan slalesi idi. Ouzlarda 24 boy belli bir hiyerariye tbi idi. Osmanllarn Kay boyuna mensubiyet iddialarnn arka plannda kendilerini Ouz Kaana ve onun bu hiyeraride birinci srada yer alan torunu Kayya balamak suretiyle Trk-Mool siyas egemenlik anlay iinde meru hkmdarlar olduklarn ispatlama kaygs yatar. XV. yy.da Osmanllar da Ouz geleneini canlandrdlar; bir yandan gazi nderler olarak dini yayma misyonunu meruiyetlerinin temel vastas olarak kullanrken te yandan da Trkiye Seluklularnn meru varisleri olduklarn ne srdler. Fatih Sultan Mehmedin ahsnda Osmanl hkmdar sultan, hakan ve kayser unvanlarn birletirmiti. Bu meruiyet kaynann yannda Osmanllarn snn slm dnyasnn lideri konumuna gelmeleriyle XVI. yzylda evrensel hkimiyet iddialar somut bir temele dayand. Buna mukabil, XVI. yzyl Osmanl tarihisi Mustafa l evrensel hkmdarlar olarak skender, Cengiz ve Timuru sahib-kran (an hkmdar, cihangir) olarak adlandrr. Sekiz yl kadar ksa bir sre deil de daha uzun yaasa, I. Selim de sahib-kran olurdu. Evrensel olmayan hkmdarlar iki eittir: 1. Soydan gelme olanlar, 2. ktidar silah gcyle ele geiren ve bylece Tanrdan yardm aldklar kantlanan kiiler (meyyed min ind-Allah). Osmanl hkmdarlarnn da Tanr tarafndan yardm edilmi, Tanrnn yeryzndeki glgesi olduklarna inanlyordu.
DNELM S O R U
1. nite - Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
Osmanl devlet yapsnda hkmdar-rey ilikisi ve araya baka unsurlar konmaSIRA SZDE dan reynn dorudan sultana ikyet hakknn bulunmas hanedann tebaa nezdindeki meruiyetini salamada ve -din-mezheb saiklerden kaynaklanan bir iki hareket dnda- halk isyan denilebilecek hareketlerin vuku bulmamasnda bu AMALARIMIZ zelliin etkili olduu anlalyor. Osmanl devlet anlaynn tarih ve teorik temelleri hakknda bkz.KHalil Osman T nalck, A P lda Devlet, Hukuk ve Adalet, stanbul 2000.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
rf Hukuk ve Devlet
TELEVZYON
TELEVZYON
Orta Asya Trklerinde sosyal ve siyas dzen rf hukuka, yosuna dayanr ama yosun, kurucu Kaann iradesiyle tr/tre halini alr. Cengiz yasas da esasen Trk devlet geleneindeki trden baka bir ey deildir. Devlet kurucusu Trk hNTERNET kmdarlarnn kanun koymalar ite bu gelenein bir ifadesidir. Osmanl Beyliinde de Osman Bey bamszln iln edince kanun koymutur. Osmanl devletinde rf-sultan hukuk alan hkmdarlarn kendi iradesine dayanarak eriatn kapsamna girmeyen alanlarda kanun koyma yetkisini kulland bir alandr. Esasen bu, Osmanllardan nceki Mslman Trk devletlerinde ortaya km ve gelimitir. Hindistanda Trk Delhi Sultanlar (1206-1412) tarafndan zavabit ad verilen kanunlarn karld bilinmektedir. Osmanllar ayn gelenei devam ettirdiler. Kurulu devrinden itibaren hem eriat hem de rf hukuk nemli rol oynad. Fatih Sultan Mehmed gibi byk hkmdarlarn rf kanunlar vaz etme konusundaki etkili tutumlar iyi bilinmektedir. Tursun Beyin Tarih-i Ebul-feth adl eserinde siyaset-i ilah ve siyaset-i sultan ayrm, yaplmakta, siyaset-i sultan ve yasa- padiahnin rf olarak bilindii ifade edilmektedir. te padiahlar, kendileri kurallar koyabildii gibi rf ve adetleri de kanunlatrrlard. Fatih Kanunnamesindeki Bu kanunname atam dedem kanunudur, benim dahi kanunumdur, evlad- kiramm neslen bade neslin annla mil olalar ifadesi sultanlarn kanun koyma yetkisini ve bu kanunlarn balaycln net bir biimde ortaya koyar. Ancak Mslman Trk devletlerinde grdmz bu rf kanunlarn en azndan teorik olarak eriatn alan dndaki konularda konulmas ve bunlarn eriata aykr hkmler iermemesi artt. te yandan bu kanunlar dzenleme iiyle ykml olan nianc, adeta eyhlislamn rf hukuk sahasndaki dengi saylmtr. Nitekim Koca Nianc Cell-zdeden mfti-yi kanun olarak bahsedilmitir.
NTERNET
Devlet Anlaynn Temeli: Adalet

Bu erevede Trk-slm devlet telakkisinin en temel kavram olarak karmza adalet kavram kar. Bu esasen evrensel bir anlay yanstan kavramdr ve Orta Asya Trk tarihinde, Hint-ran geleneklerinde, Kutsal kitaplarda, Yunan siyas dncesindeki adalet ilkesiyle ilikilendirilir. Bu kavram slm siyaset literatrnde daire-i adliye (adalet emberi) adl bir formlasyonla karmza kar. Gnmzde Adalet Mlkn Temelidir eklinde bir zdeyi olarak yaayan bu kavram balca be unsurun birbirleriyle balantlarn ifade eder: Mlk yani hkmdarlk ve devlet; Asker/Kuvvetli bir Ordu; Hazine/Gl bir ekonomi; Reaya/Mreffeh bir halk; ve Adalet. Bir daire oluturan bu kavramlatrmada her bir unsur nemlidir ve bir zincirin halkalar gibidir. Ne var ki en temel iki unsur mlk ve adalet unsurlardr. Bu
6
Adalet Dairesi 1-Adldir Mucib-i salah- cihan(Dnyann kurtuluu ve dzeni adalete baldr)= Adalet 2-Cihan bir badr dvar Devlet (Dnya, duvar devlet olan bir badr)=Devlet 3-Devletin nzm eriattir (Devleti dzenleyen kurallar eriat ve kanundur)=eriat/Kanun/ Tre 4-eriata hris olamaz ill melik (Hkmdar olmadan kanunlar koruyucu olamaz)=Hkmdar/Yneti ci 5-Melik zapteylemez ill leker (Asker olmadan melik dzeni salayamaz)=Ordu 6-Lekeri cem edemez ill ml(Mal ve para olmadan asker salamak mmkn deildir)=Hazine, para 7-Mal cemeyleyen reydr (Mal toplayan, biriktiren vergi veren halktr)=Halk, vergi ykmlleri 8-Reyy kul eder padiah- leme adl (Halkn padiaha itaatini salayan adalettir)= Adalet Kaynak: Knalzade Ali, Ahlk- Al.
ikisi birbirine sk skya baldr ve biri olmadan dieri asla olamaz ve zincirdeki dier halkalarn sal da byk lde bu ikisine baldr. Mlk yani lke ve hkmdarlk ancak adil bir ynetimle ayakta durabilir ve nizamn/dzenin devam salanabilir. Adalet kavramnn zdd zulm, nizam kavramnn zdd ise ihtill ve fetret (yani kargaa ve anari)tir. Adalete o denli nem verilir ki, slm dnemi eserlerinde Kfrile dnya durur, zulmile durmaz darbmeseli sklkla zikredilmitir. Yani bir lkenin yneticileri Mslman olsa dahi orada zulm varsa dzen olmaz; bunun aksine Mslman yneticisi olmayan bir lkede eer adalet hkimse dzen olur.
SARAY
Osmanl Devlet tekilt ve ynetiminde sarayn, niteliinde dnemlere gre deiiklikler olsa da, ok merkez bir rol olmutur. Osmanllar bu bakmdan YaknDou geleneklerini izlemilerdir. Bu gelenekte Hkmdar ve Saray devlet sisteminin merkezidir. Sarayn zel ve resm fonksiyonlar bir aradadr. Yani saray hkmdar ve hanedann zel hayatnn getii mekn olmann yannda devlet ilerinin yrtld merkezdir. Topkap Saray rneinden hareketle Osmanl saray tekilatnn yapsn daha iyi anlayabiliriz. Buna gre saray harem, enderun (i ksm) ve birun (d ksm) blmlerinden meydana gelir. Her blm de deien oranlarda kamu hizmeti fonksiyonu grr. Topkap Sarayna Bb- Hmyun (D Kap)dan girilir. Babsselm denilen orta kapdan ikinci avluya geilir. Alay Meydannn sol tarafnda Kubbealt, Hazine, Maliye blmleri vardr. Buradan Babs-saade (Mutluluk Kaps)den Arz odas, Hrka-i Saadet vb.nin de bulunduu Enderuna geilir. Daha sonra ise darssaade aasnn gzetimindeki Harem ksm gelir. Esasen kurulu devrinde kapaas harem dhil btn enderundan sorumluydu ama XVI. yzyl sonunda, iki ksmn ynetiminde farkllama olmu, kara hadm aas (darssaade aas) haremin yetkilisi olmutur.
Brun
Kelime anlam d, tara olan brun Osmanl saraynn ana giriinden sonra gelen kesimine verilen addr. Sarayn birinci avlusunda birun erkn yer alr. Sadrazam dhil devlet yneticileri bir anlamda birun grevlisi saylabilirse de uygulamada birunda enderunda olmayan kapkullar ile divan hizmetlileri bulunur. Devlet hizmetleri bu ksmda grlr. Birundaki saray hizmetlileri arasnda unlar vard: Kapkulu Piyadeleri (yenieriler, topular, cebeciler vb.), alt blk halk da denilen Kapkulu svarileri (sipah, silahtar, sa ulufeciler, sol ulufeciler, sa garipler, sol garipler), bostanlarn bakm ve sahillerin gvenliinden sorumlu bostancba ve bostanclar, miralemin idaresindeki mehter takm, mteferrikaba ynetimindeki imtiyazl aile ve beyliklerin ocuklar, ziyafet ileriyle grevli anigirba ve anigirler, avubann ynetiminde terifat ve ulaklk ilerini gren avular, saray ahrlarn idare eden mirahur ve maiyeti, akrcba ynetiminde av kular ve kpeklerini besleyip bakan doanclar ve seksoncular; darphane eminlii personeli, hassa mimarlar rgt.
1. nite - Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan
Enderun
Kelime anlam i, ieri olan ve hkmdarn resm ve zel hayatnn iiie getii Enderunun amiri Babssaade Aasdr. Buras iolanlarn (gulamlar) hizmet ederek hizmet ii eitim grd blmdr. Enderun Mektebi I. Murad devrinde Edirne Saraynda kuruldu. Daha sonra Fatih Sultan Mehmed Yeni Sarayda (Topkap Saraynda) bu mektebi kurdurdu. II. Bayezid ise buna ek olarak Galatasaraynda da devirmeler iin okul kurdu. Devirme ocuklarnn en sekinlerinin eitildii Enderun Mektebinde devirmenin kalkt daha sonraki dnemlerde baz nde gelen aile ocuklarnn yannda devlet adamlarnn kleleri de eitim grd. Enderunda, ak hadm aalarnn gzetiminde, Trke, Arapa, Farsa, edebiyat, tarih, dab- muaeret, gzel sanatlar, binicilik vb. ok geni yelpazede sk bir eitim sistemi uygulanmaktayd. nce kk ve byk odalarda eitim gren devirmeler, yaplan elemeden sonra padiahn ahs hizmetlerini ifa eden yksek odalara geerlerdi. Bunlar has odabann ynetiminde padiahn giyimini stlenen has oda, zel hazinesinin muhafaza edildii hazine odas, padiah ve haremin yiyecek ve iecekleriyle ilgilenen kiler odas ile mzisyenler, pehlivanlar vb.nin yetitirildii seferli odasyd. Bu odalara terfi edemeyip elenenler ise kapkulu sipahi blklerine verilirdi. Her clusta veya yedi yllk dnemde enderun grevlileri d grevlere tayin edilirdi (kma). Birundaki yksek rtbeli aalar ise sancak beylii gibi yksek dereceli tara grevlerine atanrd. Ksacas Enderun, Osmanl devlet sisteminin st dzey yneticilerinin yetitirildii bir okul niteliini tamtr. Sarayda yetien bu devlet adamlarnn hanedana ve padiaha sadakati esast. II. Mahmud devrinde Enderun- Hmyun nezaretinin idaresine braklan ve giderek nemi azalan Enderun mektebi varln II. Merutiyete kadar srdrd. Osmanl kul sisteminin ynetim sistemi asndan nemi nedir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Enderun a) Aalar Kap Aas Saray Aas Akhadmlar Hasodaba Silahdar uhadar Rikabdar Dlbendolan b) Yukar Odalar Has Oda Hazine Kiler Seferli Oda c) Aa Odalar Byk Oda Kk Oda d)Acemiler Tutsaklar/Devirmeler
Birun a) Aalar Yenieri Aas Miralem Kapcba Mirahr akrcba anigirba Kapkulu sipahi aalar avuba Mteferrikalar Bostancba Kapclar Kethdas Cebeciba Topuba Arabacba b) Kapkulu Ocaklar Kapkulu Sipahileri Cebeciler Topular Arabaclar Yenieriler c) Saray Hizmetkrlar Acemi olanlar/Trk Olanlar
DNELM Eyalet/Sancak
Beylerbeyi Beylerbeyi/Sancakbeyi S O R U Sancakbeyi/Suba

DKKAT
Tablo 1.1 D N E L M izelge: Osmanl Kul Sisteminde kma. S O R U Ynetim ve Ordu Grevlerine Gei
DKKAT Kaynak: Halil nalck, Osmanl mparatorluuSIRA SZDE Klasik a, 13001600, s. 89dan ksaltlarak uyarlanmtr. AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Sancakbeyi Suba
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
Suba/Timarl sipahi Timarl sipahi TE LEVZYON Timarl sipahi
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Kul Sistemi
Osmanl klasik sisteminin en nemli dayanaklarndan biri kul sistemidir. Osmanllar kul sistemini Seluklu gulam sisteminden tevars etmekle birlikte kendi gayrimslim tebalarnn ocuklar iin devirme usuln getirmeleri bakmndan daha nceki sisteme bir yenilik getirmilerdir. (Bu konuda bkz. Ordu nitesi) Orhan Gazi dneminden balayarak klelerden ynetici yetitirildii anlalmaktadr. Yldrm Bayezid dneminde kul sistemi iyice yerleti ve yalnzca idar makamlar deil timarlar da kullara verilmeye baland. Kul sistemi, nceki dnemlerde gulam sistemini uygulayan devletler gibi, Osmanllarda da bal sekin devlet adam ve hassa askeri yetitirmenin en nemli arac olmutur. Osmanllar ayn zamanda, kurulu devrinde merkezde uzun sre vezirlik ve kazaskerlik makamlarn elinde bulunduran andarl ailesi ile Rumelinin fetih ve isknnda etkili olan Evrenuzoullar, Mihaloullar, Turahanoullar gibi ailelerin glerini dengelemek ve Padiahlarn otoritesini salamlatrmak iin kul sisteminden gelen devlet adamlarndan yararland. Merkeziyeti imparatorluk projesini hayata geiren II. Mehmed devrinde st dzey asker-idar makamlar byk lde kullara verildi. Artk vezirlik kullara has bir makam saylmaya baland. XVI. yzylda da sistem daha da geliti ve derinleti. Kapkullarnn says artt. Yzyl sonlarndan itibaren devirme sistemi dndan kaynaklardan saraya ve ynetici tabakaya adam alnmaya baland. Bylece sistemin niteliinde deiiklikler yaand. Kul sisteminde hkmdara sadakat ve kullarn gvencesiz stats balamnda zellikle iki uygulamadan bahsetmek gereklidir: siyaseten katl ve msadere. Devlet adamlar grevlerindeki hata ve kusurlarndan dolay idam edilirdi (siyaseten katl). dam edilenlerin veya belirli kusurlar yznden baka ekillerde cezalandrlanlarn mallarna ise devlet tarafndan el konurdu (msadere). Hi phesiz bu iki uygulama da kullara mnhasr deildi. Bununla birlikte kul statsnn doas gerei hem siyaseten katlden hem de msadereden en ok etkilenenler kul kkenli devlet adamlar olmutur.
Harem-i Hmyun
Harem kelimesi, yasak, yasa-d olmak, kutsal veya dokunulmaz anlamlarn ierir. Mekke ve Medine Haremeyn, Kudsteki merkezi Mslman arazisi Harem-i erif olarak adlandrlr. Sarayda padiahn yaad alan, oradaki kadnlardan dolay deil Tanrnn yeryzndeki glgesi (Zllullah fil-arz) olarak kendisi kutsal olmamakla birlikte varlyla kutsal bir mekn oluturan Padiahn orada bulunmasndan dolay Harem-i Hmyun olarak anlmtr Haremin yanl yorumlanmasnn balca sebebi, modern bat dncesinde ailenin zel alan olarak dnlmesi ve haremin bu zel/kamusal blnmesi kavramnn slam bir tezahr olarak varsaylmasdr. Hlbuki genelde toplumda ama daha nemlisi haremde yal kadnlarn zel alann dna taan nfuzlar vardr. Ailenin erkek yeleri zerindeki etkilerinin yannda slm hukukunun mlkiyet dzenlemeleri de kadnlarn gcn etkilerdi. zellikle varlkl ailelere ve hanedana mensup kadnlarn varlklarn kamusal hayr ilerine vakfettikleri iyi bilinen bir husustur. Osmanl hanedann ayakta kalmasnn en nemli sebeplerinden biri tebaann sadakatidir. Bu saygnn iki kayna var: slm-ncesi Orta Asya Trk-Mool gelenei (hkimiyetin Tanr tarafndan seilmi bir aileye verilmesi) ve Allahn setiklerine hkmranlk sras verdii (devlet) verdii eklindeki slm gelenei.
Haremdeki kadnlarn banda Valide Sultan yer alr. Hkmdarn eleri, kzlaSIRA SZDE Saraynr, oullar, kardeleri buradadr. len hkmdarn harem halk, Topkap dan ayrlp Eski Saraya giderdi. Valide Sultanlar, hkmranlk gcnn bekileri olarak, hanedann yenilenmesini gvence altna almaktan da sorumluydu. Bu kaDNELM dnlar, hanedann kuaklar arasndaki ba oluturan ve hanedan tehlikeli derecede tehdit altnda kald zaman srekliliini simgeleyen bir tr anaerkil otorite saS etkiler O R U gayr mehibi oldular. Ancak bu otoritenin suiistimal edilmesi halinde bu ru ve yozlam olarak knanrd. Haremde de enderundakine benzer bir rgtlenme ve eitim D dzeni K K A T vard. Valide Sultann ynettii haremin hizmetlerine harem aalar bakard. Kara hadm aalarnn banda ise kzlaraas da denilen darssaade aas vard. Kle olarak SIRA SZDE satn alnan veya esir edilen cariyeler burada, gzel sanatlardan el ilerine kadar eitli konularda sk bir eitimden geerdi. Padiahlarn eleri giderek sadece bu cariyeler arasndan seilecektir. Padiahtan erkek ocuk sahibi olan cariye kkenli AMALARIMIZ gzdelere ise haseki denirdi.
K T A P Haremin kurumsal geliimi hakknda bkz. Leslie Peirce, Harem-i Hmyun-Osmanl mparatorluunda Hkmranlk ve Kadnlar, ev. Aye Berktay, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1996.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Hkmdar/Sultan
TELEVZYON
TELEVZYON
Osmanl hkmdarlarnn ilk balarda bey unvann kullandklar anlalyor. Bununla beraber slam nitelikleri vurgulayan unvanlarn da sz konusu olduu kesinNTERNET dir. Orhan Beyin 1337 tarihli Bursa ehadet Camii kitabesinde sultanl-guzat yani gaziler sultan olarak anld, bunun yannda gazi olu gazi, merzban- fk (ufuklarn bekisi), pehlivan- zaman (zamann kahraman), gibi sanlarla anld bilinmektedir. bn Battuta, Orhan Gaziden htiyard-din Orhan Bey olarak bahseder. Devlet kavram bakmndan ulema slam kavramlara, ktipler de Trk-ran geleneine vurgu yaptlar. Hdavendigar ve Padiah unvanlar- her ikisi de Farsadan- ile Han ve Hakan (Orta Asyadan) ktipler tarafndan kullanld. Osmanl hkmdar, XIII. yzyl sonlarndan XIV. yzyl sonlarna uzanan yzyllk srete, Anadolu-Balkanlar devletinin oluumuna paralel olarak sahibluctlktan sultanl-azamla terfi etti. Hkmdarlar, gazilerin ve mcahitlerin sultanlndan, hdavendigrlk ve sultanla ve nihayet Rum (Roma yani Anadolu Seluklu) sultanlna (Yldrm Bayezid) ykseldiler. rf adan Osmanl hkmdarlar be ve emir unvanlarn kullandlar. Hristiyanlarla yaplan anlamalarda II. Mehmed ve hatta II. Bayezid bile emir unvann kullanmtr. Mslmanlarla ilikilerde ise sultan unvan tercih edilmitir. I. Muraddan itibaren Orta Asya geleneinin bir iareti olarak han unvannn turalarda ve kitabelerde kullanld grlmektedir. Sikke sahibi hkmdar olarak Orhandan itibaren sultan unvan kullanlr. Hicri 777 /Miladi 1375-6 tarihli kpr kitabesinde I. Murad Melikl dil el-gazi es-Sultanl-zam gyasd-dnya ved-din olarak anlr. Msr Memluklar Osmanl hkmdarlarna, halifeye bal sahibl-ucat yani ularn yneticisi gz ile bakard. Ancak Yldrm Bayezid Halifeden Rum Sultan unvann, talep etmi ve halife de bu istei kabul etmitir. ki karann ve iki denizin hkmdar (Sultanl-berreyn ve hakanl-bahreyn) olarak anlan Fatih Sultan Mehmed, ahsnda Orta Asya, slm ve Roma hkmdarlk geleneklerini birletiren, Osmanl Devletini cihanuml bir imparatorluk mertebesine ykselten padiah ve sultan olarak tanmlanr.
NTERNET
Valide Sultan: Hkmran gcn merkezi olarak saray hmayunun neminin artmasyla birlikte, valide sultann stat ve otoritesi de artt. (...) Byk politik nfuz sahibi her makamdaki insan gibi valide sultann da dikkate deer bir muhalefet, hatta zaman zaman padiah olunun muhalefetini uyandrmas mmknd (...) Kriz anlarnda valide sultan hanedann by olarak siyasada btnletirici bir g sfatyla hareket edebilir, ilikilerde padiahn tahttan indirilmesi kadar iddetli kesintileri bile yumuatabilirdi. L. Peirce, Harem-i Hmyun, s. 306307.
10
I. Bayezid devrinde (13891402), Toroslardan Tunaya kadar Osmanl merkeziyeti imparatorluu kuruldu. Osmanl sultan bu devirde dahi Arap kaynaklarnda Uclarn hkmdar (Shibl-Uct) sfatile anlrsa da, o byk bir slm mparatorluunun sahibi olarak kann koyma ve tekiltlandrma alannda yeni bir aamay temsil eder. Eski Osmanl rivyeti (Anonim Tevarih) onun devrini, ulembrokrat andarl Ali Paa eliyle merkez hazineyi geniletme, yeni vergiler koyma, defter ve tahrir usullerinin uygulanmas, kadlk messesesinde slahat vs. gibi birok yeniliklerin uyguland bir devir olarak anlatr. Halil nalck, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adlet, Eren Yaynclk, stanbul 2000 s. 31.
Yavuz Sultan Selimin Memluk Devletine son vermesi zerine Msrdaki Abbas halifesi stanbula getirilir ve Yavuz Hadiml-Haremeyni-erifeyn (ki kutsal kentin hizmetkr) unvann alr. Bu srete Osmanllarn hilafeti bir trenle devraldklar iddias dnemin kaynaklarnda yer almaz. Esasen Osmanllar zaten artk kendilerini slm dnyasnn lideri olarak gryorlard. Hac yollar onlarn denetimindeydi ve Hicaz da Osmanl egemenliini tanmt. Osmanllarn kullandklar Halife-i ru-y zemin ve halifetl-mslimin unvanlar tarih-hukuk manasndan uzak idi. O dnemde btn slm dnyasnda tannan tek bir hilafet anlay oktan terk edilmiti. Kanun devri veziriazamlarndan Ltfi Paann kaleme ald, Halasl-mme f marifetil-eimme adl Arapa bir risalede Osmanl hanedannn meru halifeler olduu grnn er delillerle ispata allmas bu konuda o dnemde baz tasarlarn olduunu ancak meselenin zerinde ok fazla durulmadn gstermektedir. Osmanllar, zellikle Kk Kaynarca Antlamasndan (1774) itibaren hilafet makamn daha etkili bir ekilde siyas alanda gndeme getirmeye balayacak, II. Abdlhamidin saltanatnda dnya apnda bu makamn manev ve siyas nfuzunu etkili klmaya alacaklardr.
HANEDAN (TAHT VERASET, CLUS, EVLLKLER)

Osmanl hanedannn tarih belgelerle kesinlikle kantlanm atas Osman Beyin babas Erturuldur. Erturulun babas Sleyman-ahn Caberde boulmas hikyesinin Kutalm olu Sleyman ahn hatras ile kar(trl)m bir efsane olduu aktr. Onun (Sungur Tekin, Gndodu ve Erturul) veya drt olundan (yukardakilere ek olarak Dndar) Erturul ve Dndarn nderliinde Ankara yaknlarndaki Karacadaa ve oradan da St havalisine geen ilk Osmanllarn kimlii ve erken dnem toplumunu oluturan unsurlar hususunda farkl baz grler vardr. Erturul Gazinin babasnn adnn Sleyman-ah olarak zikredilmesi bir yaktrma olsa da bu, Osmanllarn kendileriyle Seluklular arasnda bir irtibat kurma abasnn bir rn olarak grlebilir. Kaynaklardaki bilgilerin tenkit szgecinden geirilmesi suretiyle Erturulun babasnn Gndz Alp olduu sonucuna varmak mmkndr. Erturul ve airetinin Kay boyuna mensubiyeti de tartmaldr. Trklerde devlet bakanlarnn belirli bir soya mensup olmas gelenei kkldr. Ouz boylar arasnda Kaynn itibarl mevkii de Ouznameden aka anlalmaktadr. Dolaysyla, Kay boyuna mensubiyet iddiasn Timura kar Osmanllarn han soyundan geldiklerini kantlamak istemeleriyle, yani bir meruiyet meselesi olarak izah etmek makul grnyor. Bununla birlikte kabile geleneklerinin ok canl olduu bir devirde bu iddiann hibir temele dayanmadan ortaya atlp kabul grmesi de aklanmaya muhtatr. Osmanl hanedannn soyunun Ouz Hana balanmas da zellikle XV. yzyl balarnda gereklemitir. XV. yzyla ait kaynaklarn bir ksm Osmanl ailesinin Ouz Hann torunlarndan Gn Han olu Kayya, bir ksm da Gk Han oullarna balar. Daha sonra Kay gelenei yerleecektir. Ankara Savandan sonra Emir Sleymann yannda bulunduu bilinen Ahmednin skendernmesinin sonunda yer alan Dstn ve Tevrih-i Mlk- l-i Osmanda Erturulla birlikte Ouz ve Gk Alpten ok kii olduu yazldr. Ondan yirmi yl kadar sonra Yazczadenin
11
Tevarih-i l-i Selukunda ise Erturulun Kay boyuna mensup olduu ifade edilir. II. Murad devrinde Kay boyunun damgas paralarda yer ald. Osmanl hanedan bir yandan Ouz Hana balanarak Trk hkimiyet geleneine gre merulatrlrken te yandan hanedann atalarnn yaratltan beri slm inancna sahip olduklar belirtilerek din meruiyet temeli de vurgulanmaktadr. Kroniklerde yer alan rya hikyeleri de esasen bu erevede anlamldr. Edebalnn koynundan kan ayn Osmann koynuna girmesi, sonra da Osmann gbeinden kan aacn glgesindeki rmaklar ve pnarlardan insanlarn yararlanmas, Tanrnn Edebalnn kzyla Osmann evliliinden ortaya kacak hanedana hkmdarlk bahettii eklinde yorumlanr.
SIRA SZDE nelerdir? Osmanllarn Kay Boyundan geldiklerinin XV. yzylda vurgulanmasnn sebepleri SIRA SZDE
Taht Veraseti
Trk devlet geleneinin Osmanllara kadar en bariz zelliklerinden birisi, lke ynetimi bakmndan ynetici hanedan mensuplarnn konumlardr. Kutsallk atfediS O R U len ynetici hanedan mensuplar l ilkesi erevesinde lke ynetiminde sz sahibiydiler. Bu anlay Hunlardan beri eitli problemleri de beraberinde getiriyordu. eitli konar-ger boy ve bodunlar gevek balarla ynetimi altnda toplayan DKKAT hanedan, bu merkeziyetilikten uzak yapda denetimini srdrebilmek iin kendi mensuplarna gvenmek durumundayd. Ama bu paradoksal olarak blnmelere SIRA SZDE de sebep olabilirdi. Trk adn tayan ilk devlet olan Gktrkler ilk kurulduklarnda Bumin Kaan lkenin merkezi olan douda, kardei stemi ise adeta yar-bamsz olarak batda bulunuyordu. Kardeinden sonra yeenlerini de tanyan steAMALARIMIZ mi ldkten sonra onun yerini alan Tardu dneminde ayn uyum yaanmad ve neticede inlilerin de kart bir mcadele ortamnda Gktrkler nce ikiye blnd sonra da in egemenliine girdiler. kinci Gktrk devleti de lK dneminde T A P teri Kaan takib eden kardei Kapgan Kaan devrinde lteriin oullar Bilge ve Kltigin lke ynetiminde sz sahibiydiler. Benzer rnekler Karahanl ve Seluklu tarihlerinden verilebilir. Karahanl devTELEVZ YON letinde lkenin tmn yneten Arslan Kara Han unvanl hkmdarn yansra belirli blgelerde adeta yar-bamsz bir konumda bulunan Bura Han ve lig Han ile daha dk dzeyde Tegin Han unvanl hanedan mensuplar vard. SelukluNTE RNET larda da Selukun oullarndan Arslan dneminde kardeleri ve yeenleri deiik blgelerde idarecilik yapyordu. Daha sonra devletin bamsz bir statye eritii dnemde Turul ve ar Bey ile amcalar Musa (nan) Yabgu ayr merkezde ama Turulun sultan olarak otoritesi altnda lkeyi ynettiler; bunlarn yannda hanedann melik, hatta ileriki dnemlerde unvanl baka mensuplar da belirli blgeleri ynetiyordu. Sultan Sencer sultan- zam unvann kullanrken Irak Seluklularnn banda sultan unvanl yeeni bulunuyordu. Trklerde hanedann her yesinin ynetme hakkn haiz oluu ve yerleik bir veraset sisteminin olmay bilinen bir husustur; dolaysyla ne senioratus (hanedann en yal yesinin baa gemesi) ne de primogenitura (hkmdarn en yal olunun halef oluu) kesin bir veraset ilkesi deildi. En yal olun hkmdarlna dair baz grler varsa da bunlar prensipte hanedann btn yelerinin tahtta hak iddia etmesini aklayamaz. Trk tarihinde devlet anlay ve devlet tekilatnn gelimesi srecinde Hunlardan Gktrklere, Karahanllardan Seluklulara ve onlardan Osmanllara ilerleyen izgide merkeziyetilikte bir art olgusu giderek belirginlese de bu balamda ko-
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
12
pu olarak nitelendirebileceimiz hamle Osmanllardan gelecektir. Alp Arslan ve Melikah devirlerinde Byk Seluklular tam manasyla olmasa da slm ve ran geleneklerinin etkisi altnda merkeziyeti-brokratik bir yapya geiin sanclarn yaadlar, ama Bozkr geleneinin kuvvetli etkisi yznden hanedan mensuplarnn isyanlaryla boumak zorunda kaldlar. Anadolu Seluklular ounlukla merkeziyeti bir eilim gsterse de II. Kl Arslann daha salnda lkeyi 11 olu arasnda paylatrmas ondan sonra gelenleri bir mddet uratrd. Alaeddin Keykubad dneminde en parlak dnemini yaayan Anadolu Seluklular Mool istilasnn ardndan sratle zayflarken bu srete hanedan anlaynn yol at sorunlar da etkili olmutur. Onlarn yerini alan beyliklere baktmzda l sisteminin etkilerinin devam ettiini gzlyoruz. Bu beyliklerden biri olan Osmanl Beylii ise Osman Beyden balayarak, lke ynetiminde hanedan mensuplarna yer vermekle birlikte, devletin birliini koruma uygulamasn yerletirmeye alt. Bu erevede, tahtta hak iddia etmesi muhtemel hanedan mensuplaryla ilgili olarak, Osmanllarda dier Trk devletlerinde farkl ilk uygulama, I. Muradn Kosovada ehit dmesinin ardndan olu I. Bayezid tahta geirilirken dier olu Yakup Beyin katledilmesidir. Daha nce vukubulan I. Muradn olu Savcnn isyan karsndaki tavr, yani gzlerine mil ektirilmesi, daha sonra da ldrlmesi nceki devletlerde de benzeri grlen bir uygulamadr. Timurla birlikte Orta Asya gelenekleri Anadoluda tekrar canland. Timur Osmanllarn han soyundan olmadn, dier beylikler zerinde egemenlik kurmaya hakk bulunmadn, bunun yerine asl grevleri olan gaz ile uramalar gerektiini dnyordu. Ankara Savandan sonra pek ok eski beylik diriltilirken l sistemi erevesinde kalan Osmanl lkesi de Yldrm Bayezidin oullar arasnda pay edildi. Timurun olu ahruh babasnn kurduu dzeni bozarak kardelerini bertaraf eden Mehmed elebiye gnderdii mektupta Kandan karde olanlar arasnda bu trl bir iin lhan (Trk-Mool) geleneinde olmadn ikaz eder. Mehmed elebi cevaben: Kardelerle ilgili cevabnz saygyla karlarm. Ancak Osmanl devletinin en bandan beri atalarmz meseleleri zmek iin tecrbeyi kullandlar. Bizim lkemiz iki padiah kaldrmaz. zellikle de etrafmz saran dmanlar frsat beklerken der. Osmanllarda devletin blnmezlii ilkesinin yerlemesi, hanedan yelerinden hangisinin tahta geeceini tespit eden kesin bir kuraln olmay zaman zaman taht mcadelelerine yol amtr. Rakip devlet ve hanedanlarn bu tr ekimeleri kendi lehlerine kullanma abalar da tehlikelere yol amtr. Esasen Osmanllar da benzer siyasetleri Bizans, dier Anadolu Beylikleri veya baka devletlere kar uygulamlardr. Bu erevede zellikle Fetret devrindeki taht kavgalar, sonrasnda meydana gelen ehzade Mustafa vakas, Fatihin lm zerine Bayezid-Cem arasndaki taht kavgas, II. Bayezidn son zamanlarnda balayan I. Selimin babasn tahttan inmeye zorlamasyla ve akabinde tahta kndan sonra kardeleri ve yeenlerine kar srdrd mcadele, Kanun Sultan Sleyman devrinde ehzade Mustafann isyan ihtimali karsnda katledilmesi, Bayezid ve Selim arasnda babalarnn salnda patlak veren kavga nemli taht veraseti mcadeleleri olarak zikredilebilir. Taht ekimelerinin devletin ve lkenin blnmesine yol amas ihtimaline kar tahta geen hanedan mensubunun dier kardelerini veya varsa amca ve amca ocuklarn katlettirmesi yani karde katli uygulamas, Fatih Kanunnamesinde yer almtr. Karde katli uygulamasnn benimsenmesinin temel sebepleri olarak, l sisteminin sakncalar, fetret devri, ehzadeler aras taht kavgalar, taht kavgalarnn rakip devlet ve hanedanlar tarafndan kullanlmas saylabilir.
SIRA SZDE 1. nite - Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan
SIRA SZDE 13
Fatih Kanunnmesinden: kimesneye NELM Evladmdan D her saltanat myesser ola, karndalarn nizam- lem iin katletmek mnasibdir, S O R U ekser ulem dahi tecviz etmitir, annla mil olalar.
lk dnemlerde grlen amcalara, kardelere yurtluk verilmesi olay da artk DNELM kalkmt. Hkmdarn oullar, lalalar gzetiminde sancak ynetimine gnderiliyordu. Kanun devri taht kavgalarndan sonra II. Selim ve III. Murad sadece en yaS Osonra R U hkmdal olu sancaa gnderdi. III. Mehmed bunu da kaldrd. Bundan rn erkek oullar sarayda kafes hayat yaamaya mecbur kaldlar. te yandan III. Mehmed tahta getiinde 19 erkek kardeinin cenazesinin saraydan kmas stanDKKA T bulda byk zntye yol amt. III. Mehmed ldnde tahta kan Ahmed henz ocuk denecek yata olduundan erkek ocuu da yoktu. Devlet adamlar her SIRA SZDE ihtimali dnerek kardei Mustafann hayatta kalmasn saladlar. I. Ahmed erkek ocuk sahibi olduunda da bu karar deimedi. Bylelikle, kafes uygulamasyla birlikte tahta geen hkmdarn erkek kardelerini ve sonraki srete haneAMALARIMIZ dann dier erkek yelerini katlettirmesi uygulamas da kural olmaktan kt. Osmanllarda karde katli iin bkz. Mehmed Akman, Osmanl Devletinde Katli, K T A Karde P Eren Yaynclk, stanbul 1997. Sonu olarak, Osman Beyden I. Ahmede kadar babadan oula geen taht TELE VZYON bundan sonra hanedann en yal yesine gemeye balad. I. Ahmedin yerine kardei I. Mustafa tahta geer(1617). Onun akl dengesinin bozukluu yznden yerini yeeni, I. Ahmedin oullarndan II. Osman alr(1618). II. Osmann hali NTERNET (tahttan indirilmesi) zerine amcas Mustafa tekrar tahta geer(1622). I. Mustafann ikinci kez hali zerine ise dier yeeni IV. Murad tahta geirilir(1623). Bu uygulama, Osmanllarda hkmdar aday ehzadelerin sancakbeyi olarak tarada yetimeleri usulnn terk edilmesi ve kafes usulnn benimsenmesiyle de ilgilidir. ehzadelerin lm korkusuyla yaadklar ve ekberiyet usulnn henz tam anlamyla yerlemedii XVII. yzyldan sonra bu adan nispeten istikrarl bir dnem geldi. Ekberiyet usul, yani hkmdarn lm veya hali zerine tahta hanedann ekber ve ered (en yal ve akll) erkek yesinin gemesi, 1876da ilan edilen Kanun- Esasde yer ald.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ehzadeler ve ehzade Sanca

Osmanl Beyliinin ilk dnemlerinde Osman Beyin arkadalar ve aile mensuplarnn ynetime katld yani l sisteminin uyguland anlalmaktadr. Bu gelenek Orhan Gazi dneminde de devam etti. Osman Beyin Karacahisar olu Orhana, subaln kardei Gndze vermesine ve dier olu Alaaddini yannda tutmasna dair rivayet; Orhann byk olu Sleymana u blgesini, kk olu Murada Bey Sancan vermesi, I. Muradn byk olu Bayezida yeni alnan Ktahya uc sancan, dier olu Yakuba Karesi sancan vermesi, sefere kt zaman kk olu Savcy merkezde brakmas vb. bu uygulamann rnekleridir. Bu erevede kk oulun Bey sancanda byk oulun ise uta grevlendirilmesi Trk-Mool geleneklerine uygundur. Ne var ki Savcnn isyan ve Fetret devrinde Rumelideki olaylar, muhtemelen daha sonraki dnemlerde ehzade sanca merkezleri olarak Anadoludaki eski beylik merkezlerinin tercih edilmesinde etkili olmutur. Osmanllar kurulutan itibaren tahta gemeye aday ehzadeleri sancaklarda grevlendirdiler. Yukarda verilen rnekler bu uygulamann balangcna dairdir. Yldrm Bayezidn oullarnn ou babalarnn salnda eitli sancaklarda grevliydi. zellikle bu devirden sonra Amasya ve Manisa en nemli ehzade sanca merkezi olarak gze arpar. Fatih devrinden nce Ktahya, Balkesir; sonra ise Konya, Kastamonu,
14
Tahtgh- kadim: eski taht merkezi; bir yerin, daha nceden de beylik/devlet merkezi olduunu belirtmek iin kullanlan bir terim; darl-mlk-i kadime: eski bir devlet merkezi; Manisann Saruhanllarn taht ehri olduunu ifade etmek iin kullanlmtr.
Trabzon gibi eski beylik ve devlet merkezleri de ehzade sanca oldu. Bunlarn yannda Bolu, Antalya, Isparta, Mentee, ankr, orum, Kefe gibi yerler de ehzade sanca merkezi oldu. Hatta, Rumelide sava srasnda Edirnenin muhafaza grevi dnda ehzade sanca uygulamas olmad halde Yavuz Selimin babasna kar srar zerine Semendire kendisine verilmiti. Klasik devirde en nemli iki ehzade sanca olarak dikkati eken Amasya (tahtgh- kadim) ve Manisa (darl-mlki kadime)nn nemi, Yavuz Sultan Selimin kardelerine kar taht mcadelesi ve zellikle Kanun devrinde ehzade Bayezid ile ehzade Selim arasndaki rekabette daha ak olarak ortaya kt. Manisann stanbula daha yakn olmas sebebiyle daha avantajl bir ehzade merkezi olduu sylenebilir. Kanun devri ehzade kavgalarnn ardndan tahta kan II. Selim Manisa sancana yalnz en byk olu Murad, o tahta getiinde de ayn ekilde en byk olu Mehmedi gnderdi. III. Mehmed ise bunu da kaldrd. Bylece Kafes uygulamas balam oldu. te yandan sadece oullar deil, sancaa kacak yaa gelen torunlara da sancak verilmekteydi. Baz kaynaklarda 15 yanda sancaa kmaktan sz edilse de uygulamada daha kk veya byk yataki ehzadelerin sancaklara tayin edildii grlr. ehzadelerin sancaa gnderilmeleri onlarn siyas erginlie eritiinin bir gstergesi olarak deerlendirilmitir. II. Mehmed, snnet ettirdii torunlarndan daha nce Trabzonda bulunan Abdullah evlendirip Manisaya, ehinah Menteeye ve Ahmedi de oruma tayin etti. Ayn uygulama II. Bayezid ve I. Sleyman tarafndan da devam ettirildi. Hkmdarlarn savalar dolaysyla uzak topraklara gitmesi durumunda yerlerine oullarndan birini payitaht korumak iin brakmas da, ehzade sanca uygulamasnn yrrlkte olduu dnemin zelliklerindendir. I. Muradn olu Bayezidi bir iki kez sefer srasnda Anadolunun muhafazas grevinde brakmas, II. Mehmedin Uzun Hasann zerine giderken ehzade Cemi Edirnede brakmas, I. Selimin Safevler ve Memluklara kar seferlerinde olu Sleyman Rumelinin muhafazas iin Edirnede brakmas I. Sleymann 1548 ran seferinde ehzade Selimi, 1553 ran seferinde ise ehzade Bayezid ayn amala Edirnede grevlendirmesi bunun rneklerindendir. Fatihin vefat zerine ortaya kan taht krizi srasnda Bayezidn tahta kmasn teminat altna almak isteyen devlet adamlarnn o srada stanbulda bulun ehzade Korkutu babas gelinceye kadar tahta oturtmalar da ilgi ekici bir uygulamadr. Yine II. Muradn, ksmen uzun sren savalarn ve yaad skntlarn etkisiyle ama byk lde Bizansn elinde bulunan ehzade Orhan tehlikesine kar henz salnda olu Mehmede taht terk etmesi, akabinde yaanan baz gelimeler sonras taht olundan geri almas da taht intikali konusunda istisna rneklerdendir. ehzadelere sancakta lalalar ve anneleri elik eder, ayrca kalabalk bir kap halklar olurdu. ehzadenin en gvenilir mttefiki, sancakta ona elik eden annesiydi. Bunun istisnalarndan Kanunnin ei Hrrem, oullar arasnda tercih yapmayarak merkezde kalmtr. Lalalar ise sultan tarafndan ehzadeyi denetlemekle grevlendirilirdi. Trk-slm tarihinde atabelerin konumlarn kullanarak devletler kurmas tecrbesi karsnda Osmanllar lalalar merkezi otoritenin karna uygun bir konuma getirdiler. Lalalar genelde ehzadeden deil sultandan yana tavr aldlar. Gedik Ahmet Paann Cem Sultan terk edip Bayezida sadk kalmas buna rnek olarak verilebilir. Yine Kanunnin olu Bayezidn lalas Mustafa Paann Sadrazam Rstem Paa tarafndan Selime lala atanarak onun aleyhinde bulunmas beklendii halde Mustafa Paa, Selimin hkmdarlnda sadrazam olabilecei dncesiyle Bayezida ihanet eder.
15
Hanedan Mensuplarnn Evlilikleri

Osmanllarn hanedan kzlaryla evlenmelerinde ilk iki hkmdardan sonra, bir iki istisna dnda, zellikle Mslman hanedan kzlarndan ocuk sahibi olmadklar ileri srlmtr. Baz tarihiler aksini savunur. Mesela, I. Mehmedin annesinin Germiyanllardan Devletah Hatun, II. Muradn annesinin Dlkadirlilerden Emine Hatun, II. Mehmedin annesinin Candarllardan Hatice Hatun, I. Selimin annesinin de Dlkadirlilerden Aye Hatun olduu ileri srlmtr. te yandan, II. Mehmedden itibaren Hristiyan hanedanlara mensup kzlarla evlenme ihtiyac da ortadan kalkmtr. Bundan sonra hkmdarlar cariyeleri e edinmilerdir. XVI. yzyldan itibaren resm nikhl evlilik yapld. Kanun Sultan Sleymann Hrrem Sultan ile nikh kymasndan sonra XVII. yzylda II. Osman ve Sultan brahim nikh kyan hkmdarlar oldu. Osmanllarn hanedan evliliklerinden vazgemelerinin sebebi Timurun Yldrmn ei Srp Mariaya zorla hizmetilik yaptrmas veya yasal elerin mlklerini korumann tehlikeleri deildir. L. Peircein belirttii gibi, hakarete urayann bir kralie deil de bir kle kkenli olmasnn Yldrmn onurunu daha az zedeleyecei varsaym tipik Batl bir anlaytr. Yine cariye kkenlilerin de byk servetlere sahip olabilecei Batllarn habersiz olduu bir husustur. Burada temel sebep, politik evliliklerin yararnn azalmas ve iktidarn hanedan ve soy sahibi ailelerle paylalmak istenmemesidir. ehzade anneleri oullar ldkten veya idam edildikten sonra stanbulun fethine kadar aile yelerinin gmld Bursaya ekilirlerdi. Oullarnn ve kendilerinin trbelerini ina ederlerdi. Fatihin olu Mustafann annesi Glah, II. Bayezidn olu Ahmedin annesi Blbl Hatun Bursada oullarna trbe yaptran ve ldklerinde de bu trbelere gmlen annelerden ikisidir. II. Mehmed, I. Selim ve I. Sleymann eleri kendi yanlarnda, II. Bayezidin ei Glbahar -Yavuz orada ehzade iken ldnden- Trabzonda gmldr. Sleyman zamannda, daha nce bir dizi saraya dalan hanedan giderek stanbulda toplanmaya balad. Hasekinin ortaya k ve sultan kzlarnn kocalarnn itibarnn artmas bu srecin iki nemli gelimesidir. Hanedana mensup kzlar, padiahlarn kzlar veya kzkardeleri ilk devirlerde Mslman Trk beylikleriyle yaplan siyas evlililiklere konu olmular, bu beyliklerle Osmanllar arasndaki siyas ilikilerde nemli roller oynamlardr. Kanun dneminde Padiahn en yaknnda ei Hurrem ve kz Mihrimahn yannda damat sadrazamlar olmutur. Mustafa li ve Koi Bey damat sadrazam uygulamasn Kanunye atfetseler de uygulama II. Bayezid devrine kadar uzanr. XV. yzyl ortalarndan itibaren sultan kzlar sadece devirme devlet adamlaryla veya onlarn ocuklaryla evlenmeye baladlar. Bayezidn kzlarnn devirmelerle evlilii kendisinden ziyade babas Fatihin kararlar dorultusunda olmutur.
Hanedan mensuplarnn unvanlar: Osmanllarda padiahlarn erkek ocuklarna ehzade denirdi. lk dnemlerde ehzadeler iin elebi san da kullanlrd. Sultan kzlarnn isimlerinden sonra sultan kelimesi gelirdi (Aye Sultan, Fatma Sultan gibi). Erkek evlat douran padiah gzdelerine Haseki denirdi. Valide sultanlara mehdi-i ulya-y saltanat da denirdi. Byk valideye valide-i muazzama denirdi.
Hanedana Alternatif Araylar

Osmanllar tarihin en uzun sreli ve kesintisiz hkmdarlk yapan hanedandr. Bununla birlikte tarihte hanedannn devamllnn tehlikeye girdii ve alternatif araylarnn meydana geldii dnemler de olmutur. Bu meyanda Osmanl hanedanna alternatif olarak ad en ok ne karlanlar Cengiz soyundan olan Krm hanlar olmutur. Mesela, I. Ahmed devrinde, IV. Muradn son dnemlerinde, XVII. yzyl sonlarnda ve XVIII. yzylda zaman zaman bu tr tasavvurlarn dile getirildiine dair kaytlar vardr. Yine 1703de Edirne Vakas srasnda Sokullu Meh-
16
med Paa ile II. Selimin kz smihan Sultann evliliinden doan brahim Hann soyundan gelenlerin de ad Osmanl hanedanna alternatif olarak gemitir. Ne var ki kriz dnemlerinde ortaya kan bu tr tasavvurlar Osmanl hanedannn meruiyet kaynann gc ve devletin birliini birarada tutan rol karsnda ciddi bir destek bulamamtr.
DVAN-I HMYUN
Divan teriminin eitli anlamlar: Divan, randa devlet ynetiminde eitli idar, mal ve asker hizmetlerin yerine getirilmesinde kullanlan defterlere, bunlarn ve devlet memurlarnn bulunduu yere verilen addr. Kelimenin ayn zamanda, airlerin iirlerinin belli bir dzen ierisinde bir araya topland kitap, hkmet dairesi, ynetim brolar, birka kyden oluan idar birim (divan veya blk), mahkeme, kurul, meclis vb. anlamlar da vardr.
Divn- Hmyun Osmanl devletinin klasik dneminde XV. yzyldan XVII. yzyl ortalarna kadar en nemli yrtme ve danma organdr. Divan kelimesinin (topluluk, toplanma, toplant) asl Aramicedir. Sasanlerde devlet ynetimi ile ilgili bir terim olarak kullanlan divan, Arapaya Farsadan gemitir. Emevler devrinde gelien Divanlar Abbaslerde de devam etti. Abbasler Emevi divan sistemini gelitirip vezaret makam araclyla merkezi bir brokratik aygt kurdular. Yeni divanlar kuruldu veya eskilerin grev alanlar deiti. zellikle IX-X. yzyllarda byk gelime gsterdiler. Seluklu ve Anadolu Seluklu devletleri yoluyla bu gelenei tevars eden Osmanllarda da eitli divanlar vard. Bunlarn en nemlisi Divan- Hmyundur. Padiahn divan demektir. Padiahn bulunduu yerde, onun adna toplanan divandr. Eyaletlerde beylerbeyi divanlar, sancak ehzadelerinin divanlar, veziriazam divan da vardr. Fatih Kanunnamesinde Divan- Hmyun da dzenlenmitir. Bu kanunname ile Padiahn Divan toplantlarna bakanlk etmesi usul kaldrlarak toplantlar kafes arkasndan takip etmeleri, toplantdan sonra Padiaha arza klmas gelenek halini almtr. Divan- Hmyunda lke ve devlet ynetimine dair siyas ve idar konular grldnden onu bir icra ve danma organ olarak tanmlamak gerekir. Divanda ayn zamanda adl iler de grlrd. Klasik slm devletlerindeki Mezlim Divanlarnn ilevi, herkesin ikyet ve arz hakk gibi hususlar Osmanllarda Divn- Hmyunda ele alnrd. er konulardaki ikyetlere kazaskerler, rfi konulardakilere ise nianc ve vezirler bakard. Eyalet ve ehzade divanlarnn da mezalim (ikyetlerin grlmesi) ilevi vard. Kad mahkemelerinin kararlarnn temyiz edilecei bir yarg mekanizmas yok idiyse de Divan- Hmyunda bu konudaki ikyetler de ele alnrd. Divann toplant yeri, Topkap Saraynda, ikinci avluda harem dairesine bitiik Kubbealt idi. Divan toplantlar XVI. yzylda haftada 4 veya be gn iken, XVII. yzylda ikiye inmi, XVIII. yzylda ise iyice azalmtr. Toplantlar sabah namazndan sonra balard. Toplantnn gndemini reislkttab hazrlard. Padiah onayna sunulmas gerekmeyen iler hemen hazrlanarak niancya verilir, o da padiahn turasn ekerdi. Ancak baz konular arza kmak suretiyle padiah tarafndan bizzat onaylandktan sonra kesinleirdi. Padiahn divan toplantlarna katlmad dnemde toplantlara onun mutlak vekili konumundaki veziriazam bakanlk ederdi. Osmanl devletinde ilk dnemlerde tek vezir varken daha sonra vezir says artm, birinci vezire veziriazam unvan verilmitir. Fatih Kanunnamesinde Padiahn mutlak vekili ve herkesin by olarak (vzer ve mernn ...badr, cmlenin ulusudur) tanmlanan veziriazam ayn zamanda padiahn katlmad seferlere serdar- ekrem unvanyla bakomutanlk ederdi. Dier vezirlerin says 3 ila 7 arasnda deimitir. Kubbealt veziri denilen bu kiiler de zaman zaman serdar unvanyla seferlere komutanlk ederdi.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
17 AMALARIMIZ
Divan- Hmyun hakknda ayrntl bir aratrma iin bkz. Ahmet Mumcu, Divan- HmK T A P yun, stanbul 1976. Divann vezirler dndaki yeleri, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, T E L E V Z Y O N Nianc, Rumeli ve Anadolu Defterdarlar idi. Kazaskerler ilmiye snfnn tayin, azil vb. ileriyle, er konularda intikal eden davalara bakarken Mfti-yi Kanun olarak tanmlanan Nianc kanunlarn tedvini, tahrir ilemleri vb.nin yannda ferman ve beNTERNET ratlara Padiahn turasn ekmekle ykmlyd. Nianc ve emri altndaki reislkttab Divan brokrasisini idare ederdi. Defterdarlardan Rumeli Defterdar ayn zamanda Badefterdar idi. Devletin mal ilerinde Padiahn vekili olan defterdarlarn emri altnda giderek gelien bir brokratik aygt, maliye ktipleri vard. Yenieri Aas vezirlie ykselince Divan yesi olurdu. XVI. yzylda Osmanl donanmasnn gelimesine paralel olarak Kaptan- Derya da Divan yesi oldu. Rumeli Beylerbeyi ise stanbulda bulunduu zamanlarda Divan toplantlarna katlrd. Divan- Hmyunun temel ilev ve yetkileri nelerdir?
SIRA SZDE
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Divan toplantlar dnda veziriazam konanda ikindi vakti toplanan kindi DNELM Divannda devlet ileri grlr, divan toplantlarnda bitmeyen konular ele alnrd. Olaanst zamanlarda toplanan ve padiah dnda herkesin ayakta durduS O R U mesela IV. u divana ayak divan denirdi. zellikle XVII. yzylda baz padiahlar, Murad, kapkulu askerlerinin zorlamasyla ayak divanna kmtr. Serdar- ekrem unvanyla katldklar seferler srasnda veziriazamlar da ayak divan dzenlerlerdi. DKKAT Niancnn nezaretinde Reislkttabn bakanlnda divan kararlarn yazmak, gndermek ve saklamak grevlerini yrten brolar (Divan Kalemleri) vard. Bu SIRA SZDE kalemler ve grevleri yleydi: Beylik Kalemi: Divan kararlaryla ilgili evrakn (ahkm, mhimme, ikyet, name-i Hmyun vb. belgelerin, hazrlanmas ile grevliydi. AMALARIMIZ Tahvil Kalemi: st dzey grevlilerin haslar ile zeamet ve timarlarn kaydndan sorumluydu. Rus Kalemi: Vakf personeli, din grevlileri, ktipler, K saray T A aa P ve hademeleri, kale grevlileri vb. atama ve dier ilerinden sorumluydu. Divandaki dier brolar unlard: Amed Kalemi: XVIII. yzylda kuruldu. Sadrazamn padiaha (telT E L E V Z Y Oyazlar N his, takrir), yabanc devletlere yazlan her trl yaz burada hazrlanrd. Daimi eliliklerin kurulmasyla nemi daha da artt. Vakanvislik: Resm tarihilik asl Fatih devrinde ehnamecilik eklinde orNTERN ET taya kt. XVIII. yzyl balarnda Divan- Hmyun kalemleri arasnda vakanvislik oluturuldu. nemli vakanvisler olarak Nama, Raid, Kkelebizade Asm, Sami, akir, Refet, Hfz, Subhi, zz, Vasf, Mtercim Asm, anizade, Cevdet Paa, Lutfi Efendi, Abdurrahman erefi zikretmek mmkndr. Divan- Hmyun Tercmanl: Tercmanlar yabanclarla yazmalar ve grmeler iin grevlendirilen genellikle yabanc dil bilen mhtediler arasndan seilirdi. Zamanla dil bilen Osmanl tebaas Fenerli Rumlar bu ile grevlendirildi. Yunan syan zerine 1821de Babali Tercme Odas kurularak Mslman genlere dil retilmeye baland.
DNELM Divan toplantlar: Dvn gnleri haftada drt gndr. Sebt, ahad, isneyn, sels S O R U [Cumartesi, Pazar, Pazartesi, Sal]. Ahad ile sels arz gnleridir. Pes ehl-i Dvn [divan D halk] KKAT sabah namazn Ayasofyada klup kdklarnda vzer ve yenieri zbitleri ve SZDE SIRA odabalar birer nefer ile siph zbitleri ve kadaskerler kup Bb- Hmyunun AMALARIMIZ iki tarafnda dururlar ve duc meydana gelp du eder. Ftiha okundukdan sonra Bb- Hmyun kapularn K T A P kapucular aarlar. (...) veziriazam ortada oturur. Bk vzer sanda otururlar. Solunda evvel TELEV ZYON Rumeli kadaskeri, badeh [sonra] Anadolu oturur. Sa canibinde [tarafnda] olan rknde nianc yalnz oturur. Sol canibinde onun N T E R N ET mukabili olan rknde defterdar oturur. Anlarn ardnda olan Kubbealtnda Dvn hceleri [divandaki eitli kalemlerin amirleri] oturur. Abdlkadir zcan, Eyyub Efendi Kannnmesi, stanbul 1994, s. 27-28.
18
ekil 1.1 Divan- Hmyun yeleri
VEZRAZAM
KUBBEALTI VEZRLER
RUMEL VE ANADOLU KAZASKERLER
NANCI
RUMEL VE ANADOLU DEFTERDARLARI (XVI. YY. SONRASI 3.DEFTERDAR)
KAPTAN-I DERYA (XVI. YY)
YENER AASI (VEZR RTBESYLE)
RUMEL BEYLERBEY (STANBULDA KEN)
Tablo 1.2 Klasik Dnemde Divan Brolar (Reislkttap Ynetiminde)
Kalem
Beyliki (Divan)
Tahvil (Nian/Kese Kalemi)
Rus Vakf personeli, din grevlileri, ktipler, saray aa ve hademeleri, kale grevlileri vb.
Grev
Divan kararlaryla ilgili evrakn hazrlanmas st dzey grevlilerin (ahkm, mhimme, haslar ile zeamet ve ikyet, name-i tmarlarnn kayd. Hmyun vb. belgelerin hazrlanmas,
Resim 1.1 Kalem (Bro), Louis-Nicolas de L'Es pinasse, Devlet Dairesi, Detay, sve Gzel Sanatlar Mzesi, mparatorluun Mealesi, YKY, stanbul 2002.
19
zet
Belirli bir toprak paras zerinde yaayan bir halkn rgtlenmesine devlet diyoruz. Osmanllar XIV. yzyl balarnda Anadolunun kuzey-bat ucunda yar-bamsz bir uc beylii olarak tarih sahnesine kmt. Bu beylik ksa srede siyas snrlarn geniletirken dnemin siyas gelimeleri sonucu bamsz bir devlete doru geliti. Osmanl Beyliinin devletlemesinin kurumsal adan Orhan Gazi ve I. Murad dnemlerinde gerekletii sylenebilir. Tarihteki byk Trk devletlerine baktmzda Hunlarla birlikte gevek bir kabileler konfederasyonu yapsndan Osmanllarda merkeziyeti mparatorlua uzanan bir izgi gzlyoruz. Egemenliin kayna asndan Trklerde hkimiyet anlay slm-ncesi ve slm dnemlerinde belirli bir devamllk grlr. Bozkr geleneindeki kut anlay slamlamayla birlikte yerini Allahn ltfu/Tanrnn takdiri kavramna brakrken zde ok nemli bir deimeden sz edemeyiz. Her Trk topluluunda han slaleleri vard. Ouzlarda 24 boy belli bir hiyerariye tbi idi. Osmanllarn Kay boyuna mensubiyet iddialarnn arka plannda kendilerini Ouz Kaana ve onun bu hiyeraride birinci srada yer alan torunu Kayya balamak suretiyle Trk-Mool siyas egemenlik anlay iinde meru hkmdarlar olduklarn ispatlama kaygs yatar. XV. yzylda Osmanllar da Ouz geleneini canlandrdlar; bir yandan gazi nderler olarak dini yayma misyonunu meruiyetlerinin temel vastas olarak kullanrken te yandan da Rum Seluklularnn meru varisleri olduklarn ne srdler. Fatih Sultan Mehmedin ahsnda Osmanl hkmdar sultan, hakan ve kayser unvanlarn birletirmitir. Bu meruiyet kaynann yannda Osmanllarn snn slm dnyasnn lideri konumuna gelmeleriyle XVI. yzylda evrensel hkimiyet iddialar somut bir temele dayanacaktr. Osmanl devletinde rf-sultan hukuk alan hkmdarlarn kendi iradesine dayanarak eriatn kapsamna girmeyen alanlarda kanun koyma yetkisini kulland bir alandr. Esasen bu, Osmanllardan nceki Mslman Trk devletlerinde ortaya km ve gelimitir. Fatih Sultan Mehmed gibi byk hkmdarlarn rf kanunlar vaz etme konusundaki etkili tutumlar iyi bilinmektedir. Trk-slm devlet telakkisinin en temel kavram adalet (daire-i adliye=adalet emberi)tir. Buna gre, mlk yani hkmdarlk ve devlet ordu ile; kuvvetli bir ordu hazine ile ayakta durur; hazinenin gl olmas halkn refahna, halkn refah iinde yaamas da adalete baldr. Bir daire oluturan bu kavramlatrmada her bir unsur nemlidir ve bir zincirin halkalar gibidir. Ksacas mlk yani lke ve hkmdarlk ancak adil bir ynetimle ayakta durabilir ve nizamn/dzenin devam salanabilir. Osmanl Devlet tekilt ve ynetiminde sarayn, dnemlere gre niteliinde deiiklikler olsa da, ok merkez bir rol olmutur. Osmanllar bu bakmdan YaknDou geleneini izlemilerdir. Bu gelenekte Hkmdar ve Saray devlet sisteminin merkezidir. Saray hkmdar ve hanedann zel hayatnn getii mekn olmann yannda devlet ilerinin yrtld merkezdir. Topkap Saray rneinde saray harem, enderun (i ksm) ve birun (d ksm) blmlerinden meydana gelir. Her blm de deien oranlarda kamu hizmeti fonksiyonu grr. Osmanl klasik sisteminin en nemli dayanaklarndan biri kul sistemidir. Osmanllar kul sistemini Seluklu gulam sisteminden tevars etmekle birlikte kendi gayrimslim tebalarnn ocuklarn devirme usuln getirmeleri bakmndan daha nceki sisteme bir yenilik getirmilerdir. Kul sistemi, nceki dnemlerde gulam sistemini uygulayan devletler gibi, Osmanllarda da bal sekin devlet adam ve hassa askeri yetitirmenin en nemli arac olmutur. Merkeziyeti imparatorluk projesini hayata geiren II. Mehmed devrinde st dzey asker-idar makamlar byk lde kullara verildi. Sarayn birinci avlusunda birun erkn yer alr. Sadrazam dhil devlet yneticileri bir anlamda birun grevlisi saylabilirse de uygulamada birunda enderunda olmayan kapkullar ile divan hizmetlileri bulunur. Devlet hizmetleri bu ksmda grlr. Kelime anlam i, ieri olan ve hkmdarn resm ve zel hayatnn iiie getii Enderun, iolanlarn (gulam) hizmet ederek hizmet ii eitim grd blmdr. Devirme ocuklarnn en sekinlerinin eitildii Enderun Mektebinde devirmenin kalkt daha sonraki dnemlerde baz nde gelen aile ocuklarnn yannda devlet adamlarnn kleleri de eitim grd. Sarayda padiahn yaad alan, oradaki kadnlardan dolay deil Tanrnn yeryzndeki glgesi olarak kendisi kutsal olmamakla birlikte varlyla kutsal bir mekn oluturan Padiahn orada bulunmasndan dolay Harem-i Hmyun olarak anlmtr Haremdeki kadnlarn banda Valide Sultan yer alr. Hkmdarn eleri, kzlar, oullar, kardeleri buradadr. len hkmdarn harem halk, Topkap Sarayndan ayrlp Eski Saraya giderdi. Valide Sultanlar, hkmranlk gcnn bekileri olarak, hanedann yenilenmesini gvence altna almaktan da sorumluydu. Haremde de enderundakine benzer bir rgtlenme ve eitim dzeni vard. Osmanl hkmdar, XIII. yzyl sonlarndan XIV. yzyl sonlarna uzanan yzyllk srete, Anadolu-Balkanlar devletinin oluumuna paralele olarak sahibluctlktan sultanl-azamla terfi etti. rf adan Osmanl hkmdarlar be ve emir unvanlarn kullanr. Hristiyanlarla yaplan anlamalarda II. Mehmed ve hat-
20
ta II. Bayezid bile emir unvann kullanr. Mslmanlarla ilikilerde ise sultan unvan tercih edilmitir. I. Muraddan itibaren Orta Asya geleneinin bir iareti olarak han unvannn turalarda ve kitabelerde kullanld grlmektedir. Sikke sahibi hkmdar olarak Orhandan itibaren sultan unvan kullanlr. ki karann ve iki denizin hkmdar (Sultanl-berreyn ve hakanl-bahreyn) olarak anlan Fatih Sultan Mehmed, ahsnda Orta Asya, slm ve Roma hkmdarlk geleneklerini birletiren padiah olarak Osmanl Devletini cihanuml bir imparatorluk mertebesine ykselten sultan olarak tanmlanr. Yavuz Sultan Selimin Memluk Devletine son vermesi zerine Msrdaki Abbas halifesi stanbula getirilir ve Yavuz Hadiml-Haremeyni-erifeyn (ki kutsal kentin hizmetkr) unvann alr. Bu srete Osmanllarn hilafeti bir trenle devraldklar iddias dnemin kaynaklarnda yer almayan bir iddiadr. Osmanl hanedannn tarih belgelerle kesinlikle kantlanm atas Osman Beyin babas Erturuldur. Kaynaklardaki bilgilerin tenkit szgecinden geirilmesi suretiyle Erturulun babasnn Gndz Alp olduu sonucuna varmak mmkndr. Erturul ve airetinin Kay boyuna mensubiyeti de tartmaldr. Trklerde devlet bakanlarnn belirli bir soya mensup olmas gelenei kkldr. Osmanl hanedannn soyunun Ouz Hana balanmas da zellikle XV. yzyl balarnda gereklemitir. XV. yzyla ait kaynaklarn bir ksm Osmanl ailesinin Ouz Hann torunlarndan Gn Han olu Kayya, bir ksm da Gk Han oullarna balar. Trklerde hanedann her yesinin ynetme hakkn haiz oluu ve yerleik bir veraset sisteminin olmay bilinen bir husustur; dolaysyla ne senioratus (hanedann en yal yesinin baa gemesi) ne de primogenitura (hkmdarn en yal olunun halef oluu) kesin bir veraset ilkesi deildi. Osmanllarda devletin blnmezlii ilkesinin yerlemesi, hanedan yelerinden hangisinin tahta geeceini tespit eden kesin bir kuraln olmay zaman zaman taht mcadelelerine yol amtr. Bu tr ekimeler sonucu devletin ve lkenin blnmesi ihtimaline kar tahta geen hanedan mensubunun dier kardelerini veya varsa amca ve amca ocuklarn katlettirmesi yani karde katli uygulamas, Fatih Kanunnamesinde yer almtr. III. Mehmedi olu I. Ahmede kadar taht babadan oula intikal etti. III. Mehmed ldnde tahta kan Ahmed henz ocuk denecek yata olduundan erkek ocuu da yoktu. Devlet adamlar her ihtimali dnerek kardei Mustafann hayatta kalmasn saladlar. Bylelikle, kafes uygulamasyla birlikte tahta geen hkmdarn erkek kardelerini ve sonraki srete hanedann dier erkek yelerini katlettirmesi uygulamas da kural olmaktan kt.
Osmanl Beyliinin ilk dnemlerinde Osman Beyin arkadalar ve aile mensuplarnn ynetime katld yani l sisteminin uyguland ve hanedann erkek mensuplarnn sancaklarda yneticilik yapt anlalmaktadr. Yldrm Bayezidn oullarnn ou babalarnn salnda eitli sancaklarda grevliydi. zellikle bu devirden sonra Amasya ve Manisa en nemli ehzade sanca merkezi olarak gze arpar. Sadece oullara deil, sancaa kacak yaa gelen torunlara da sancak verilmekteydi. Kanun devri ehzade kavgalarnn ardndan tahta kan II. Selim Manisa sancana yalnz en byk olu Murad, o tahta getiinde de ayn ekilde en byk olu Mehmedi gnderdi. III. Mehmed ise bunu da kaldrd. Bylece Kafes uygulamas balam oldu. Balangta Mslman ve Hristiyan hanedanlara mensup kzlarla evlenen Osmanllar, zellikle II. Mehmedden itibaren bu uygulamaya son verdiler. Bundan sonra hkmdarlar cariyeleri e edinmilerdir. Hanedana mensup kzlar da, padiahlarn kzlar veya kzkardeleri ilk devirlerde Mslman Trk beylikleriyle yaplan siyas evlililiklere konu olmular, bu beyliklerle Osmanllar arasndaki siyas ilikilerde nemli roller oynamlardr. Daha sonra ise hanedan kzlar devlet adamlar ile evlendirildiler. Osmanllar tarihin en uzun sreli ve kesintisiz hkmdarlk yapan hanedandr. Bununla birlikte tarihte hanedannn devamllnn tehlikeye girdii ve alternatif araylarnn meydana geldii dnemler de olmutur. Bu meyanda Osmanl hanedanna alternatif olarak ad en ok ne karlanlar Cengiz soyundan olan Krm hanlar olmutur. Ne var ki kriz dnemlerinde ortaya kan bu tr tasavvurlar Osmanl hanedannn meruiyet kaynann gc ve devletin birliini birarada tutan rol karsnda ciddi bir destek bulamamtr. Divn- Hmyun Osmanl devletinin klasik dneminde XV. yzyldan XVII. yzyl ortalarna kadar en nemli yrtme ve danma organdr. Padiahn divan demektir. Fatih Kanunnamesinde Divan- Hmyun da dzenlenmitir. Bu kanunname ile Padiahn Divan toplantlarna bakanlk etmesi usul kaldrlarak toplantlar kafes arkasndan takip etmeleri, toplantdan sonra Padiaha arza klmas gelenek halini almtr. Divan- Hmyunda lke ve devlet ynetimine dair siyasi ve idari konular grldnden onu bir icra ve danma organ olarak tanmlamak gerekir. Divanda ayn zamanda adl iler de grlrd. Divann toplant yeri, Topkap Saraynda, ikinci avluda harem dairesine bitiik Kubbealt idi. Padiahn divan toplantlarna katlmad dnemde toplantlara onun mutlak vekili konumundaki veziriazam bakanlk ederdi. Divann vezirler dndaki yeleri, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, Nianc, Rumeli ve Anadolu Defterdarlar idi.
21
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Osmanl devlet anlaynn temel kavramlardan biridir? a. ehzade Sanca b. Daire-i Adliye c. Harem-i Hmyun d. Divan- Hmyun e. Ekberiyet usl 2. Aadakilerden hangisi Divan- Hmyunun yelerinden biri deildir? a. Veziriazam b. Rumeli Defterdar c. Anadolu Kazaskeri d. Nianc e. Anadolu Beylerbeyi 3. Osmanl Saraynda i olanlarnn eitiminin yapld blm hangisidir? a. Harem b. Birun c. Enderun d. Arz Odas e. Kubbealt 4. Osmanllarda taht verasetinde ekberiyet usulne hangi Padiah dneminde geilmitir? a. II. Mehmed b. I. Ahmed c. II. Selim d. II. Sleyman e. III. Murad 5. Divan- Hmyun yelerinden hangisi kanunlarn dzenlenmesinden sorumludur? a. Nianc b. Defter emini c. Defterdar d. Kazasker e. Kaptan- derya 6. Padiahtan erkek ocuk sahibi olan cariyelere hangi unvan verilirdi? a. Kalfa b. Hazinedar c. Haseki d. Valide Sultan e. Hanm Sultan 7. Kapkulu svarileri Topkap saraynn hangi ksmnda bulunurdu? a. Birun b. Enderun c. Harem d. Kubbealt e. Matbah- amire 8. Aadakilerden hangisi Osmanllarda karde katlinin kanunlatrlmasnn sebeplerinden biri deildir? a. l sistemi b. Fetret devrinde yaanan gelimeler c. Bizansn taht kavgalarna karmas d. Verasetin kesin bir kurala balanmamas e. Kanun devri ehzade kavgalar 9. Divan kararlarn yazmakla grevli kalem(bro) hangisidir? a. Rus b. Beyliki c. Tahvil d. Amed e. Nian 10. Aadakilerden hangisi Osmanl ehzadelerinin grev yapt sancaklardan biri deildir? a. Ktahya b. Trabzon c. Mara d. Kefe e. Semendire
22
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. e 3. c 4. b 5. a 6. c 7. a 8. e 9. b 10. c Yantnz yanl ise Devlet konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Divan- Hmyun konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Saray konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hanedan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Divan- Hmyun konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Saray konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Saray konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hanedan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Divan- Hmyun konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hanedan konusunu yeniden gzden geiriniz. larn otoritesini salamlatrmak iin kul sisteminden gelen devlet adamlarndan yararlanld. Kullar sadece merkez ynetim ve kapkulu ocaklarnda deil timarl sipahi kadrolarnda ve eyalet ynetimi kademelerinde de giderek daha arlkl hale geldiler. Bylece sarayda yetien kadrolar, zellikle klasik dnemde Padiahn mutlak otoritesinin glenmesini saladlar. Sra Sizde 3 Osmanllarn Anadolu Beylikleri zerinde egemenlik kurmalarna kar Timur ve oullar Osmanllar, han soyundan gelmediklerinden sadece kendi grevleri olan gaz ile megul olmalar ynnde uyarmtr. Timur kendisi han soyundan gelmediinden yannda aatay hanedanndan bir han bulundurmu, kendisi de emir unvann kullanmtr. Buna mukabil Osmanllar da kendilerinin Ouzlarn Kay boyundan, yani Ouz eceresinde Ouz Hann en itibarl torununun soyundan geldiklerini, dolaysyla bozkr anlayna gre meru hkmdarlar olduklarn ileri srmlerdir. Bylece dier Anadolu beylikleri zerinde hkimiyet kurmalarnn meruiyet temeli de ortaya konulmak istenmitir. Yazczadeden balayarak Osmanl metinlerinde Osmanllar Ouz Hana balayan ecerelerin yer almas bu durumla ilgilidir. Sra Sizde 4 Divan- Hmyun bir yrtme ve danma organdr. Burada lke ve devlet sorunlar grlr, ynetimle ilgili kararlar alnr, sava ve barla ilgili konular karara balanrd. Divan ayn zamanda bir yksek yarg mercii idi. Burada halkn ikyetleri dinlenirdi. er konulardaki ikyetlere kazaskerler, rfi konulardakilere ise nianc ve vezirler bakard. Dolaysyla Divan- Hmyun, lke ve devletin nemli meselelerinde danma ve karar mekanizmas olarak grev yapan devletin merkez ynetim rgt idi.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Osmanllar pek ok bakmdan eski Trk geleneini srdrmse de lkenin hanedan yeleri arasnda bllmesi (l) uygulamasna son vermiler ve egemenliin blnmezlii ilkesini yerletirmilerdir. slamiyetten nce Hunlar, Gktrkler, Uygurlar vb., slamiyetin kabulnden sonra da Karahanllar ve Seluklular gibi byk Trk devletlerinde hanedan mensuplar lkenin eitli blgelerinde merkezdeki hkmdara (Kaan, Hakan, Sultan) tbi olarak yneticilik yapyordu. Osmanllarda da ilk balarda buna benzer bir uygulama sz konusudur. Hanedan mensuplarnn eitli sancaklarda grevlendirilmeleri eklinde ortaya kan bu durum zamanla lalalar gzetiminde ehzade sanca uygulamas eklini almtr. Dolaysyla, mesela Anadolu Seluklularnda grlen fiil blnmelere ancak fetret devrinde rastlanmtr. Sra Sizde 2 Kul sistemi Osmanllar ve nceki devletlerde hanedana bal sekin devlet adam ve hassa askeri yetitirmenin en nemli arac olmutur. Osmanllarda kurulu devrinde merkezde (andarl) ve Rumeli ularnda (Evrenuzoullar, Mihaloullar, Turahanoullar) etkili olan nemli baz ailelerin glerini dengelemek ve Padiah-
23
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Akgndz, Ahmet (1995), Osmanl Hukukunda Klelik ve Cariyelik Messesesi ve Osmanlda Harem, stanbul. Akman, Mehmet (1997), Osmanl Devletinde Karde Katli, Eren Yaynclk, stanbul. Alderson, A.D. (1998), Osmanl Hanedannn Yaps, ev. . Severcan, z Yaynclk, stanbul. Divan- Hmayn, Hanedan, Padiah, Harem, Birun, Enderun maddeleri Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi ve Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi. Emecen, Feridun M. (2011), Osmanl Klasik anda Hanedan Devlet ve Toplum, stanbul. Fleischer, C.H. (1996), Tarihi Mustafa l -Bir Osmanl Aydn ve Brokrat, ev. Ayla Orta, stanbul. Halaolu, Yusuf (1991), Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Ankara. nalck, Halil (2003), Osmanl mparatorluu, Klasik a, 1300-1600, ev. Ruen Sezer, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. nalck, Halil (2000), Osmanlda Devlet, Hukuk, Adlet, Eren Yaynclk, stanbul. nalck, Halil (1958), Osmanl Padiah, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XIII/4, s. 68-79. nalck, Halil (1959), Osmanllarda Saltanat Veraseti ve Trk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XIV/1, s. 69-94. Mumcu, Ahmet (1969), Divan- Hmayn, Ankara. Ortayl, lber (2007), Trkiye Tekilat ve dare Tarihi, ed. A.N. Turan, Cedit Neriyat, Ankara. zel, Oktay - z, Mehmet (haz.) (2005), Stten stanbula, Osmanl Devletinin Kuruluu zerine Tartmalar, mge Yaynlar, 2. Bask, Ankara. Peirce, Leslie (1996), Harem-i Hmayn, Osmanl mparatorluunda Hkmranlk ve Kadnlar, ev. Aye Berktay, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Turan, A. Nezihi (ed.) (2006), Tarih El Kitab, Grafiker Yaynlar, 2. Bask, stanbul. Uluay, aatay (1985), Harem, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Uzunarl, . Hakk (1984), Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Uzunarl, . Hakk (1984), Osmanl Devlet Tekilatna Medhal, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Uzunarl, . Hakk (1984), Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. nal, M. Ali (1998), Osmanl Messeseleri Tarihi, Isparta.
2
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Maliye, ilmiye ve adliye tekilatnn ana hatlarn ve tekilatlarn ilevini tanmlayabilecek, Maliye, ilmiye ve adliye tekilatnn zaman ierisindeki deiimlerini aklayabilecek, Maliye, ilmiye ve adliye tekilatna ait brokratik yapy tanmlayabilecek, Osmanl hukukunun dayand esaslar ve tarih geliimini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Badefterdr Bb- defteri Bamuhasebe Hazine-i mire Mukataa Mltezim Mlikne-divan sistem Endern hazinesi Defterhne Mderris Sahn- Seman Sleymaniye Muid Danimend Mft Reisl-ulem cazetnme Mlazemet Sadt Hce-i sultan Kaz er-i erf Kanun- mnf Kalemiye Ulema Mevleviyet uhdl-hl Meclis-i Vala-y Ahkm- adliye Kanun- essi Meclis-i mebusn
indekiler
Osmanl Merkez ve Tara Tekilat Merkez Tekilat / Maliye, lmiye ve Adliye MALYE TEKLATI LMYE TEKLATI OSMANLI ADLYE TEKLATI
Merkez Tekilat / Maliye, lmiye ve Adliye

MALYE TEKLATI Defterdr ve Defterhne
nceki Trk ve slm devletlerindeki mstevfilie Osmanl devrinde defterdrlk denilmitir. Osmanllar mstevfi yerine lhanllarda kullanlan defterdr-i memliki kabul etmilerdir. Defterdr unvannn hangi tarihte kabul edildiine dair ak bir bilgi yoktur. Ancak bu kavram Yldrm Bayezid devrinde kullanlmtr. II. Murad zamannda bir defterdrdan bahsedilmektedir. Ayrca ayn tabire XV. asrn ilk yarsnda yazlm olan Yazczde Alinin Seluknmesinde de rastlanmaktadr. Bu durumda Osmanllarda XIV. yzyln sonlarndan beri defterdrlk mevcut demektir. Ftih kanunnmesine gre defterdr pdihn malnn vekili ve sadrzam da o maln nzrdr. Para ve defter hazinesinin almas icab ettiinde defterdrn huzuriyle alr ve kapanrd. Yine kanunnmenin birok yerinde badefterdr ile dier mal defterdrlarndan bahsedilmektedir. Ad geen kanunnmeye gre badefterdr, dvn- hmynda vezirizamn sofrasnda yemek yemek, hkmdarn maln muhafaza etmek, hazineyi ilgilendiren iler iin maliyeden hkm yazmak, hizmet eden kimselere avuluk, sipahilik, ktiplik, hatt sancak ve zeamet arz etmek, hkmdara bildirmeden iki akeye kadar zam yapabilmek, sefere gidilirken hkmdara yanap konuabilmek gibi imtiyaz ve yetkileri vard. Defterdrlar kendilerini alakadar eden mal ilerdeki ikyetleri defterdar kapsnda toplanan dvnda dinler ve lzum grrlerse tural ahkm verirlerdi. Her bir defterdr kendi dairesinden kan evrakn arkasna imzasn koyard. XVII. asrn ortalarndan itibaren btn maliye hkmlerinin arkalarna kuyruklu imza koymak hakk ba defterdra verildi.
Kanunnme: Osmanl mparatorluunda er hukukun yannda idar, mal, ceza, muhtelif hukuk sahalarna ait olmak zere, vaktiyle padiahlarn fermanlar ile konulmu edilmi olan kanun ve nizamlar, aynen veya zet olarak, bir araya toplamak suretiyle tertip edilen mecmualara denir. Btn imparatorlua amil genel kanunnmelerden baka her vilyet ve her sancak iin vergi sisteminin esaslarn belirleyen, vergi mkellefleri ile siphi veya devlet ilikilerinin nasl olmas gerektiini dzenleyen ayr ayr kanunnmeler vard. nal, Osmanl Tarih szl, stanbul 2011,
Resim 2.1 Defterdarn kuyruklu imzas. Kaynak: BOA, Cevdet-Bahriye 618
26
Nzl: Osmanl Devletinde hububattan ayn olarak toplanan avrz tr bir vergi.
Tural ahkm: Padiahn adnn yazl olduu turas ekilmi bo ferman kd.
XVI. yzyl sonlarna doru, daha nce merkezi Halep olmak zere tekil edilmi olan Arap ve Acem defterdrl kaldrlarak her eyalette bir defterdrlk tesis edildi. nce Diyarbakr, sonra am, Erzurum ve Trablusam ayr ayr defterdrlk haline getirildi. 1584 ylnda da Anadolu defterdrlndan Sivas ile Karaman eyaleti ayrlp onlar da mstakil birer defterdrlk haline getirildi. Sonradan ihdas olunan bu defterdrlklara, kenar defterdrlklar veya hazine defterdrlklar denildi. XVII. yzyl balarndan itibaren kk- evvel defterdr ismi verilen badefterdr, btn mal ilerde tek sorumlu olup dier iki defterdr onun maiyeti haline geldi. Badefterdr iin en nemli mesele senede drt taksit halinde denen Kapkulu ocaklarna verilecek ulfe iin para bulmakt. Bunun temini pdih ve sadrzam iin de ok nemli idi. XVIII. yzyl balarndan itibaren Rumeli defterdrlarna veya ba defterdra kk- evvel, Anadolu defterdrna kk sn ve nc defterdra da kk slis ismi verildi. XVIII. yzyln sonlarnda ve III. Selim zamannda nizm- ceddin kurulmasndan sonra bu tekilata ayrlan vergileri tahsil ve sarf etmek zere kk- rbi ismiyle drdnc bir defterdrlk daha tekil edilmi ise de nizam- ceddle beraber o da kaldrlmtr.
Maliye Brokrasisi
Osmanl devletinde ilk maliye tekilat I. Murad zamannda yaplmtr. Daha sonralar hududun genilemesi, ihtiyacn fazlal, sebebiyle gelir ve giderlerin miktar ve tr de artmtr. Devletin kemle erdii XVI. yzyldan itibaren messeseler de en olgun ve fonksiyonel hale gelmitir.
Bamuhasebe
Badefterdarla bal olan bamuhasebe kalemi; Saray da dhil olmak zere btn devlet dairelerinin gelirleriyle masraf hesaplarn tutar, Mal kanun ve nizamnameleri hazrlar, Devlete ait imalt, ihale ve demeleri yapar, Para ile ilgili hesaplar kontrol eder, Malikne beratlarn verir, Bir nevi saytay vazifesi de grrd. ok mhim bir daire idi. Bamuhasebeciler badefterdarn yardmcs idi. Bamuhasebecilerin yardmcs da baruznameci idi. Bamuhasebeci, geni salhiyete sahip bir grevliydi. cabnda, badefterdarn bile nizama yahut hazine menfaatine aykr teklifini reddederdi. Bamuhasebeciler, nfuzlu ve haysiyetli devlet adamlarndan seilirdi. Kalemin ii ok olup gece gndz alrlard. Defterleri pek muntazamd. ki asrlk hesaplar bir gnde karabilirdi. Bu kalem devletin ruhu mesabesinde idi. XVII. yzyl balarnda kurulduu zannedilse de Babakanlk arivinde bu kaleme ait 1553 tarihli bir defterin mevcudiyeti tekilatn daha da nce var olduunu ortaya koymaktadr. Maliye tekilatnda para harcamaa yetkili btn kalemler ba muhasebeye kar sorumlu idi. mirine bamuhasebeci veya muhasebe-i evvel denirdi. Malikne halifelii, zimmet halifelii, muhalefet halifelii, adl halifelik ve darphane, mutfak, tersne, arpa, baruthane, zahire, nzl ve bina emanetleri mal bakmdan buraya bal idi. Zamanla vazifeleri muhtelif ubelere taksim olunarak, tekilat deierek bugnk mal sistem eklini alm-
2. nite - Merkez Tekilat / Maliye, lmiye ve Adliye
27
tr. Ba muhasebeci ve maiyeti muayyen maa almayp, Tanzimattan evvel btn memurlar gibi onlar da haralardan hisse alrlard.
Ba Bakkulu
craat ve tahsilt ilerinde defterdrn maiyetinde icra memuru olarak be kii vard. Bunlardan biri babkkulu denilen devlet varidatnn birinci tahsil memuruydu. Defterdrlkta bunun bir dairesi olup emri altnda bakkulu ismiyle altm kadar mbair vardr. Bunlar, hazinenin alacaklarn takip ederler, borcu olup vermeyenleri hapis ve tazyik ile tahsilt yaparlard. Bundan dolay maliyeye borcu olanlar ba bkkulu hapishnesinde habs edilirlerdi. Bakay defterleri denilen defterlere bk defterleri ismi verilirdi.
Cizye Ba Bkkulu
Maliyenin ikinci icra memuru cizye babkkuludur. Bu da cizye dolaysyla hazineye borcu olanlar takip eder ve cizye gelirlerini iltizma alm olan mltezimlerinden borcunu dememi olanlar takip ederdi.
Veznedrba
Maliyenin nc icra memuru hazineye ait parann tahsilt ve demelere nezret eden veznedrbadr. Veznedrbann dier nemli vazifesi de maiyetindeki drt veznedar ile meskkt muayene etmek, altn ve gmleri tartmakt.
Resim 2.2 Bauhadar, Defterdar, Defter Emini, Nianc ve Darphane Emini
Sergi Nzr ve Sergi Halifesi

Ba defterdrn icra memurlarndan sergi nzr ve sergi halifesinin vazifesi hzine ilemlerinin defterini tutmakt.
Kaynak: http://www.mkutup.gov.tr/osmanli/7
Osmanl devrinde iltizam uygulamas ile gnmzde hizmet almlarnda uygulanan ihale SIRA SZDE arasndaki benzerlikleri aratrnz.
SIRA SZDE
Defterdr Kaps (Bb- Defter)
DNELM
DNELM S O R U
Defterdrla ait btn kaytlar, defterler, senetler, gelir ve gider cetvelleri ve saire O R U dvnhnenin yanndaki maliye hazinesinde saklanrd. Burada Seyaletlerden gelen hesaplar sra ile ayr ayr dolaplara yerletirilirdi. Her dolabn zerinde eyaletin ismi yazl idi. DKKAT Defterdr kapsnn XVII. yzylda mevcudiyeti bilinmektedir. Ancak bunun hangi tarihte mstakil bir binaya yerletii belli deildir. Fakat XVIII. yzylda defSIRA SZDE terdr kapsnn, paa kaps yaknnda bulunduunu grlmektedir. Defterdr kaps birok kalemleri ihtiva ediyordu. Her kalemde hoca tabir edilen kalem efi ile halife ve ktiplerle, akird denilen ktip adaylar vard. Maliye kalemleri AMALARIMIZ ktip ve akirdleri XVI. yzylda snrl sayda iken sonraki tarihlerde gittike artmtr.
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
28
SIRA SZDE
Osmanl eyalet defterdarlklar ile bugnk illerdeki defterdarlklar arasnda ne gibi benSIRA SZDE zerlikler vardr?
DNELM S O R U
D Resim N E L M 2.3 S O R U
Hazine
Osmanl maliyesi, d hazine (hazine-i mre) ile i (Enderun) hazine olarak esas itibariyle iki ksmdan meydana geliyordu.
DKKAT
DKKAT
D Hazine
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D hazine devletin esas hazinesidir. Devletin btn gelirleri burada toplanr ve icab eden masraflar yine buradan yaplrd. Dier hazine ise padiaha aitti. Devlete ait gelirlerin topland ve her trl ml iAMALARIMIZ lemlerin yrtld hazne-i mirenin sorumluluu defterdr ile veziriazamn zerinde idi. Devlet gelirlerinin toplanmas yani iltizm ilerini de hazne-i mire K T A P yrtrd. Hazinenin gelir kalemleri ana hatlaryla yleydi: Tmar sistemine dhil eyaletlerdeki padiah haslar TELEVZYON olarak tesbit gelirler. Her sancak tahririnde sancan durumuna gre vergi gelirlerinin ou padiah haslar olarak ayrlrd. 1528 ylnda btn devlet gelirlerinin % SIRA SZDE N T E R haslarna, NET 51inin padiah % 37sinin dier haslar, zeametler ve tmarlara, % 12sinin de vakflara ayrld grlmektedir. DNELM Geliri dorudan merkez hazinesine alnan gelirler ki bunlar, cizye, det-i anam vergileri ile tuzla, maden, iskele ve liman mukataalar ve gmrk gelirleridir. S O R U Teklf-i dvniye denilen ve dvn- hmyn tarafndan nceleri olaanst zamanlarda D bilhassa seferlerin finansman iin konulan fakat XVII. yzyldan sonKKAT ra devaml alnan vergiler. Slyneli ve slynesiz eyaletlerin merkeze gndermek zorunda olduklar irsaSIRA SZDE liyeler. XVII. ve XVIII. yzyllarda Osmanl maliye tekilatnda nceki dneme gre byk birAMALARIMIZ deiiklik olmad. Ancak ml kaynaklarda deimeler ve azalmalar meydana geldi.
SIRA SZDE
K T A P
Osmanl devlet K tekilat T A P ile sosyal ve ekonomik tarihe ait kavramlar iin bir bavuru eseri: Mehmet Ali nal, Osmanl Tarih Szl, Paradigma Yay. stanbul 2011. Osmanl bteleri, TEL E V Z Y O N her yl daha fazla ak vermeye balad. Sk sk padiah deiimi ile saylar ok artm olan kapkulu mensuplarna cls bahii datmak mecburiyeti hazineyi byk skntlara soktu. Savalar da eskiden olduu gibi krl olmaktan km, aksine hazineye byk yk getirmeye balamt. 1580lerden N T E deeri R N E T sk sk drld. Hlbuki vergilerde deiiklik olmad. Bu sonra parann da, merkez hazinesinin gelirini azaltt. Devlet bu defa, avrz ve teklf-i divniye denilen ve sava, ktlk, tabii fetler gibi olaanst durumlarda alnan vergileri arttrma ve her yl muntazam olarak alma yoluna gitti.
TELEVZYON
NTERNET
29
XVII. yzyl sonlarnda devlete ait topraklarn vergi toplama hakk mltezimlere satld. Yani bu hak mlkiyet olarak verildi. Buna mlikne-dvn sistemi ad verilir. Bu sisteme gerek grlmesinin sebebi, hazineye daha fazla nakit giriini salamakt. Ancak bu da devletin ml skntsn hafifletmeye yetmedi. Devlet adamlar ml vaziyetteki kt gidii durdurmak iin eitli arelere bavurdular. IV. Murad ve Kprller dneminde bu konuda bir hayli baarlar saland. Fakat retim teknolojisinde bir gelimenin olmay ve sanayi ve ticaretin eski canlln kaybetmesi, baarlarn srekli olmasn nledi. Daha da nemlisi uzun sren ve son derece ypratc olan savalar yznden tedbirlerin devam ettirilmesi mmkn olamad.
Hazine
hazine padiahn zel hazinesi idi. Endern hazinesi de i hazinenin bir blm idi. Tarih olaylara baklrsa i hazine, d hazine iin bir yardmc hazine ve kredi kurumu vazifesi grmtr. D hazinede para kalmad zaman, i hazineden bor verilirdi. XVII. ve XVIII. yzyllarda d hazine hep para sknts ektiinden, alnan borlar geri denememitir. hazinede nakit parann yannda, eitli deerli eyalar, mcevherat, sikke ubuklar vs. bulunuyordu. Hatta XVII. yzyln sonlar ile XVIII. yzylda giriilen savalarn finansmann karlamak iin i hazinedeki birok altn ve gm eya eritilip para baslmtr. hazinenin gelir kaynaklar, baz haslar, cizye ve det-i anam ve dier baz mukataa gelirleri, vakf gelirleri, Msr eyaletinden gelen vergiler, darphane gelirleri ve eitli hediyelerle msaderelerden elde edilen paralardan oluuyordu.
Bte
Her nedense Osmanllarda ilk btenin XVII. yzyl ortalarnda Tarhuncu Ahmed Paa ile balam olduu zannedilmi; hatta bu husus orta retim ders kitaplarna da girmitir. Gerekte ise devletin ilk devirlerinden itibaren bir btenin mevcut olduu arivlerin incelenmesiyle ortaya kmtr. . L. Barkan, XVI. yzyln ilk yarsna ait bilinen en eski bteyi yaynlamtr. Bu bteye gre Osmanl devletinin bir yl ierisindeki gelirleri toplam 537 milyon ksur akedir. Ancak bu rakam sadece tmar sisteminin hkm srd blgelerden elde edilen vergi gelirleri ile merkeze alnan dier mukataa gelirlerini ihtiva etmektedir. Msr eyaleti bata olmak zere slyneli denilen eyaletlerin gelirleri bu btede yer almamaktadr. Ftih kanunnmesinde ylda bir kere defterdrn gelir ve gideri huzurunda okumas emr edilmitir. Bu kayttan, devletin bir btesi olduu aka anlalr. Bugn Osmanl btelerinden 30 kadar elimizdedir. Bunlardan bazlar yaynlanmtr. Ancak Osmanl btelerini bugnk anlamda btelerle mukayese etmek yanl olur. Modern bte anlaynda devletin bir yl ierisindeki gelirleri ve harcamalar tasarlanr, yani ileriye matuf bir plan sz konusudur. Osmanl bteleri ise, gemi bir yl ierisinde devletin gelirleri ve yapt harcamalar bir cetvel halinde gsterilir. Bu ynyle sene sonu kesin hesap kanunu zellii tar. Bu durum idarecilerin harcama konusunda geni bir yetkiye sahip olduklarn gsterir. Fakat baz Osmanl btelerinin ada anlamdaki bteler gibi mal ylbanda dzenlendii de anlalmaktadr.
30
Defterhne (Defter-i Hakan Eminlii)

Badefterdra bal, maliye kaytlarnn tutulduu Defterhne denilen ve her dvn toplantsnda veziriazamn koynunda tad padiah mhryle mhrlenen ve bir sonraki toplant gnnde alan bir defter hazinesi bulunuyordu. Defterhne-i hakan de denilen bu blmde tmar, zeamet, haslar, vakflar ve mlklerle ilgili kaytlarla, devletin her trl ml kaytlarna ait defter ve belgeler muhafaza ediliyordu. Bu bronun banda ise defter-i hakan emni ad verilen bir grevli vard. Defterhne ktip, akird ve memurlarnn tayinleri onun arziyle olurdu. Tanzimattan sonra buna defter-i hakan nazr denmitir. Bugnk karl ise Tapu ve Kadastro Genel Mdrldr.
XIX. Yzylda Maliye Tekilat

1826 ylnda Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra kurulan askir-i mansurei muhammediye ordusunun ihtiyalarnn karlanmas iin askir-i mansure hazinesi kuruldu ve devletin nemli gelir kaynaklar buraya aktarld. 1838 ylnda ise Maliye Nezareti kurularak devletin maliyeye ait ileri buradan yrtlmeye baland. SIRA SZDE Hazine ve askir-i mansure hazinesinin ynetimi Maliye Nezaretine verildi. Maliye Nezareti, esas itibariyle hazine kalemleri ve muhasebe kalemleri olmak D N E L Mmeydana geliyordu. Hazineye ait gelirler nceleri vilayet ve zere iki ksmdan sancaklara gnderilen muhassllar vastasyla toplanyordu. Bir mddet sonra ise, her vilayetteS bir ve her sancaa bir mal mdr atand. Devlet gelirleri O R defterdr U bunlar eliyle toplanmaya baland. Evvelce valilerin elinde olan yetkiler defterdrlara devr edildi. DKKAT Krm savandan sonra da devletin btn harcamalarnn kontroln yapan bugnk saytayn grd ii gren dvn- muhsebt kuruldu. SIRA SZDE Osmanl devleti ilk defa 1854 ylnda dardan bor almt. Fakat bu borlar zamanla denemez hale geldi. Bu sebeple 1881 ylnda dyn- umumiye (Genel Borlar daresi) kuruldu. Bunun idarecileri yabanclar idi. lkenin bir ksm gmrk, tuz, AMALARIMIZ ttn, maden ve tekel gelirleri bu milletler aras kuruluun idaresine verildi. Maliye Tekilat K T ile A Pilgili daha geni bir kaynak: smail hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara 1984.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
LMYE T ETEKLATI LEVZYON Medrese Tekilat

Medrese, Arapa ders okunacak yer, bina mnsna gelir. Genel olarak slm ve NTERNET Osmanl memleketlerindeki tahsil messeselerinin ad olduu gibi dr-l-fnn yani niversite yerine de kullanlan bir tbirdir. slmn ilk devirlerinde retim camilerde yaplrd. Sonralar yava yava tedris ii camilerden medreselere kayd. Bununla beraber camiler yine eskisi gibi retim merkezi olma durumlarn kaybetmediler. Osmanllar devrinde tanzim edilen vakfiyelerde medreselerin esas vazifelerinin bugnk talebe yurtlarna benzer olduklar grlmektedir. Medreselerle ilgili bilgilerimizin byk bir ounluunu medreseler adna dzenlenmi olan vakfiyelerden rendiimizi de yeri gelmiken belirtelim. Kurucusu ister bir devlet by ister sradan bir vatanda olsun her
NTERNET
31
medresenin bir vakfiyesi bulunmakta ve bu vakfiyede medresenin nasl ileyecei mderrisinin, talebelerinin ve vazifelilerin zellikleri ve bunlarn alaca para belirtilmektedir.
lk Osmanl Medreseleri
lk Osmanl medresesi hakknda ortada iki gr bulunmaktadr. Genel kanaat znik Orhan Gazi medresesinin ilk olduu ynnde ise de zmitte Sleyman Paa medresesinin Osmanllarda ilk medrese olduunu syleyenler de vardr. Orhan Gzi tarafndan o tarihte Osmanl beyliinin merkezi olan znikte bir cami imaretiyle beraber medrese de yaptrlmtr (1331). Ayrca I. Muradn 1365-66da ekirgede ina ettirdii medrese, Yldrm Bayezidin 1388de Ulu Cmi yannda tesis ettirdii medrese ve Bursada yaptrd dier medreseler, elebi Mehmedin 1418-19da Yeil Cmi yannda ina ettirdii medrese, znik medreselerini ikinci plana drmtr. Bursa medreselerinin ehemmiyeti de II. Muradn 1435 tarihinde Edirne de drl-hadis ve 1447-48de erefeli medresesini tesis etmesine kadar devam etmitir. II. Muradn Bursada ina ettirdii Muradiye medresesi de devrinin nemli medreselerindendi. Bir buuk asrlk kurulu dneminde I. Murad, Yldrm Bayezid, elebi Mehmed ve II. Muradn iktidar yllar, medrese tekilatnda nemli gelimelere sahne olmutur. Sonraki Osmanl padiahlar da Bursa ve Edirnede eitli medreseler yaptrmlardr. Zamanla Edirnedeki medreseler gelierek Bursa medreselerinin nne gemitir. Edirne medreseleri Ftihin stanbulda yaptrd Sahn- semn medreselerinin alna kadar birinciliini korumutur. Medreseler mderrislerin yevmiyelerine gre 20li 40l, 60l medreseler eklinde derecelenmitir. Yani mderrisinin maa yksek olan medresenin derecesi de yksek demekti. En yksek dereceli medrese ise Ftihin yaptrd sahn- semn medreseleri idi. Daha sonra Kanun, ayn dereceli Sleymaniye medreselerini yaptrmt. lk Osmanl medreselerinde okutulan dersler arasnda gramer, mantk, feriz, kelm, belgat, fkh, hads ve tefsir vs. vardr. Sahn- semn medreseleri de tefsir, hads, fkh, kelm ve edebiyat arlkl olmakla beraber nceki devirlere gre ihtisaslama biraz daha artmtr. Ayrca sahn- semana girmeden nce ilk ve orta tahsilde talebe hendese, heyet (kozmografya) ve hesap derslerini gryordu. Sleymaniye medreseleri alnca nceki derslere ilaveten tp, tabiiyat ve riyaziye (matematik) dersleri de verilmeye balanmtr. Bundan nce tp ilmi, dr-ifa denilen hastanelerde tahsil ediliyordu. lk Osmanl dr-ifas da Yldrm Bayezid tarafndan Bursada yaptrlmt. Osmanl devrindeki klliyeler ile bugnk niversite kampsleri arasnda ne gibi benzerSIRA SZDE likler ve farklar vardr?
SIRA SZDE
Osmanl Medreselerinin Tasnifi
DNELM
DNELM S O R U
Osmanl medreseleri amalar ve grdkleri hizmetler bakmndan birbirinden farkllk gsterirler. Bunlar iki grupta toplamak mmkndr. S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
32
Genel Medreseler
Bunlar, slm ilimlerle, slm dnyasna dardan giren ilimlerin (ulm-i dhile) belirli nisbetlerde okutulduu medreselerdir. Genel olarak, kad, mderris ve mft yetitirmek maksadyla tesis edilmilerdir. Bu medreselerde mderrislerin aldklar yevmiye ve okutulan kitaplara gre bir tasnif sz konusudur. Bunlar; haiye-i tecrid (yirmili) medreseler, hiye-i miftah (otuzlu) medreseler, hiye-i telvih (krkl) medreseler, ellili medreseler, sahn- seman, altml ve Sleymaniye medreseleridir.
htisas (Uzmanlk) Medreseleri

Bunlar dorudan doruya ihtisas gerektiren slmi ilimlerden birini yahut da ulm-i dhileden birini retmeyi hedef alan ve o ilmin tahsiline mahsus metodlarla retim faaliyetinde bulunan medreselerdir. htisas medreselerin banda drl-hadisler gelir. Bunlar Hz. Muhammedin hadis-i erifleriyle ilgili ilimleri retmek maksadyla alm medreselerdir. Osmanl dar1-hadislerinde Sahih-i Buhri, Sahih-i Mslim ve Mearik gibi eserler okutuluyordu. htisas medreselerinden dieri Darl-Kurralardr. Kuran- Kerimin doru okunuu ile Hz. Peygambere dayanan okuyu rivayetlerini retmek zere almlardr. lki Yldrm Bayezid tarafndan Bursada almtr. Genellikle cami hizmetlileri buralardan yetiirlerdi. Ders kitab olarak Muhammed b. Muhammed elCezerinin el-Cezeri diye hret bulan eseri ile ilm-i kraatta Ebu Muhammed eatbnin atbiye diye hret bulan Kaside-i Lmiyesi okutulurdu. Dart-Tblar ise tp ilimlerinin ve uygulamasnn beraberce retildii medreselerdir. Daha nceleri dar-ifa olarak anlan bu messeseler, Sleymaniye klliyesinin kurulmasndan sonra Tp medresesi adn almtr.
Sahn- Semn ve Sleymaniye Medreseleri

Medrese kurumu, Ftih Sultan Mehmed dneminde nemli gelimeler gsterdi. Bu dnemde devlet tekilatnda byk gelimeler ve deiiklikler meydana geldi. stanbulun fethiyle cihan devleti olma yoluna giren Osmanl Devleti, Ftihin karizmatik nderliinde geni apl kltrel almlara da yneldi. Ftih, stanbulun fethinden sonra bugnk Fatih klliyesinin bulunduu yerdeki eski yaplar yktrp dmdz hale getirmiti. Arapada bu trl dzlklere ve geni sahalara sahn dendii iin bu medreselere sahn medreseleri ad verildi. Burada byk bir klliye (Ftih Klliyesi) yaptrd. Bu klliye cami, hastane, tmarhane, han, ilkokul ve ktphaneden meydana gelmektedir. Ftih yaptrd bu sekiz medreseye ilaveten, bunlar klasik tahsil iin yeterli grmeyerek onlar tamamlamak zere sahnn darsna sekiz medrese daha yaptrtmtr. Tetimme denilen bu medreseler sahn medreselerinde okuyacak talebeyi hazrlamak iindi ve bir nevi idadi (lise) mahiyetindeydi. Ftih klliyesi, bnyesinde yer alan dorudan eitim amal niteleriyle Osmanl dnce ve eitim geleneinde nceki ve sonraki dnemler iin belirleyici bir rol oynamtr. Ftih klliyesinde sbyan mektebinden en st dzey medreseye kadar dnemin bilgi ve insan yetitirme kltr ile btnleen akademik amal bir yaplanma gze arpmaktadr. Kurulu dnemine eine rastlanmayan sz konusu bu eitlilik, Ftih klliyesini, bir bakma lke genelinde akademik amal messeseleri zetleyici kurumsal bir hviyete kavuturmutur.
33
Sahn- Seman ve Tetimme medreseleri kurulduktan sonra lkedeki deiik medreseleri bir sistem ierisinde toplamak ve derecelerine gre yeniden tekilatlandrmak iin medreselerin eitim hiyerarisi ierisinde geni kapsaml bir organizasyona ihtiya duyuldu. Zira hem bakent stanbulda, hem de Rumeli ve Anadoluda ok sayda medrese alm fakat bir sistem ierisinde derecelerine ve yaplarna gre tasnif edilip genel eitim bnyesine balanamamt. Nihayet medreselerin bir sistem ierisinde snflandrlmas ve derecelere ayrlmas ilemi, aralarnda Veziriazam Mahmut Paa, nl matematiki Ali Kuu ve ulemdan Molla Hsrevin de bulunduu bir heyetin ortaklaa yrtt almalar sayesinde neticelendirilmitir. Osmanl imparatorluunda bir veya birden fazla cami yaptran her sultan, ayn zamanda caminin yannda medresenin de iinde bulunduu bir dizi hayr messesesi ayordu. II. Selim (1566-75), III. Murad (1575-95) ve III. Mehmed (1595-1603) bu gelenei srdrdler ve lkenin eitli yerlerinde medreseler kurdular. Medrese kuranlar sadece sultanlar deildi. Devrin ileri gelen devlet adamlarndan maddi adan gc yetenler de ya doduklar ya da grev yaptklar yerlerde medreseler ve hayr kurumlar yaptrmaktaydlar. Veziriazam Mahmud Paa, Sokollu Mehmed Paa, eyhlislm Hamid Efendi, Molla Hsrev ve Davud Paa gibi pek ok devlet adamlar kendi adlarna medreseler kurdular.
Eitim Dili ve retim Usul

Medreselerde retim dili Arapa idi. Bu slm dininin kutsal kitab Kuran- Kerim ile Hz. Peygamberin szlerinin Arapa olmasnn bir gerei idi. Gerek dini anlamak iin ana kaynan anlamak lazmd. Osmanllara gelinceye kadar da asrlar boyu Arapa, Mslmanlarca ilim dili olarak kullanlmt. Bu kuvvetli bir gelenek idi. Trke ksmen, szl aklamalarda ve tartmalarda kullanlyordu. Farsa ise ilk defa Damad brahim Paann yaptrd medresede okutulmaya baland. Dolaysyla muhatap kitlesi ounlukla Trk olan Seluklu ve Osmanl medreselerini yabanc dille retim yapan tarih birer eitim kurumu olarak nitelendirmek mmkndr. Sz konusu nitelemeyi destekleyen daha ileri rnekler, medrese programlarnda muhtevann byk lde Arap dili ve edebiyat ile ilgili derslere ayrlmas ve hatta medrese geleneinin yoz dnemlerinde btn akademik faaliyetlerin arata boulma izlenimi uyandracak biimde Arapa gramer konularnda toplanm olmasdr. Osmanl medreselerinin en byklerinde bile talebe saysnn 20ye ulamad, seviyeye gre eitim ve retim faaliyetinin yrtld kitap gemenin esas alnd, derslerin sk sk tekrarlarla ve karlkl mnakaalarla takrir edildii ve ders anlatma yntemleri de uygulanmakla beraber retim yntemi esas olarak ezbercilie dayanyordu. retim sresi daha ziyade rencinin alkanlna ve gerekli olan ders ve imtihanlar verme durumuna balyd. Belirtilen dersleri okuyan ve gerekli snavlar baar ile veren rencilere, temessk denilen ve yksek dereceli bir medreseye girmesini salayan bir mezuniyet belgesi verilirdi. Osmanl devrinde medreselerdeki eitim retim dilinin Arapa olmas hangi SIRA gnmzde SZDE diller iin geerlidir? Neden?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
34
Medreselerdeki Eitim Sreci

Osmanl medreselerinde talebelerin sbyan mektebini bitirerek veya o seviyede hususi bir retim grerek medreselere girdikleri anlalmaktadr. Haiye-i Tecrid medreselerinde bir mderrisin dersine balayan talebe oradaki dersleri okuduktan sonra hocasndan ald icazetle otuzlu bir medresedeki mderrisin derslerine devam eder, ondan icazetle krkl bir medreseye, oradan icazetle ellili bir medreseye ve oradan da icazetle sahn- semna yahut Sleymaniyeye girer ve bitirerek mlzemet iin sraya dhil olurdu.
Medreselerin Kadrosu
Vakfiyelerde cemaat adyla geen medreselerdeki kadro, vakfiyelerden ve renci kanunlarndan anlaldna gre idare, tedris ve hizmet olmak zere snft.
Mderris
Gnmzde profesr karlnda da kullanlan mderris; belirli bir tahsilden sonra iczet, mlzemet ve bert alarak medreselerde ders veren kimselere denilir. Tek dershaneli medreselerde bir, birden fazla dershanesi olan medreselerde her dershane iin bir mderris bulunurdu. lk Osmanl mderrisi ise Seluklu kltr havzasnda yetimi devrin nl mutasavvf ve mtefekkiri erefddin Davud-i Kayserdir. Vakfyelerde mderrislerin genelde akl ve nakl ilimleri bilir olmas emredilmekle birlikte her mderris kendi ihtisasna gre bir ders okutur ve talebe dier bir mderrise daha giderek orada da baka bir ders okurdu. slm leminde genel olarak ilim tahsilinde kitaplardan ok mderrise nem verilmi, ilim tahsil etmek isteyenlere her eyden evvel iyi bir mderrise talebe olmas tavsiye edilmitir. Osmanl medrese tekilatnda hari ve dhil derslerini gren talebe, Sahn- semn veya Sahn- Sleymaniye medreselerine devam eder ve buray tamamladktan sonra icazet alr yani kendisine mderrislik edebileceine dair diploma verilirdi. Bundan sonra mderris aday mderrislik veya kadlk almak iin sraya girerdi. Atama sras gelen aday en aa derecedeki Haiye-i Tecrid (yirmili) medreselerinden birine yevm 20-25 ake ile tayin edilerek mderrislie geerdi. Mlazemetten sonraki normal muameleye gre yirmili bir medreseye tayin olan mderris, sra ile terfi ederek Otuzlu, Krkl, Ellili, Altml ve daha yksek pyelere kabilirlerdi. Sahn- semann hkim olduu devirlerde bir yerdeki grev mddetinin yl olduu, daha sonraki senelerde btn ilmiyenin daha az zamanda ilerleyerek ederek pye kazandklar grlmektedir. Mderrislerin terakkileri (zam) Ftih devrinde 5er ake ile salanrken, ondan sonraki dnemlerde 10ar ake ile terakki aldklar belirlenmitir. Bir mderris, ilk rtbeden son rtbeye kadarki ilmiye yolunu 25-30 ylda alr. Bu yol ala, kat- mertib denir. Mderrisin medreselerdeki aadan yukarya doru dolamasna ise devr-i medris denilir. Medrese bnyesinde yetitirilen eitimci kadrosunun istihdam eyhlislm ve kazaskerlerin sorumluluu altndadr. Vakfiyeler incelendiinde medrese personeli arasnda en fazla cretin grevleri icab mderrislere verildii grlmektedir. Bursa Manastr medresesinde mderris gnde 50 ake alrken mderris yardmcs (muid) 5 ake almaktadr. Mderrislerin maalar bulunduklar medreselere ve kendi ilm durumlarna gre deimek-
35
tedir. Mderrislere gnlk maalarnn yannda birtakm yan denekler de verilirdi. Lojman tahsisi, senenin belirli dnemlerinde yaplan ayn ve nakd ekstra yardmlar, bilhassa klliye bnyesinde yer alan imarethanelerde yemek tahsisi, darifalarda cretsiz salk hizmetleri, medrese vakfna ait tarlalarda zira faaliyet imknlar, nihayet emeklilik hakk, ekonomik ve sosyal nitelikli nemli haklar yelpazesindendir.
Muid
Mderris yardmcs, mzakereci, okutulan bahisleri, ders bittikten sonra, talebelere tekrarlatan ve genelde daha az kabiliyetli talebelere anlatan kii idi. Danimendler arasndan ve en liyakatl olanlardan seilen muid, bugnk asistan pozisyonundadr. Bunlar talebelerle ayn yerde oturmaktadrlar. Muidler ayn zamanda rencilerin disiplini ile de megul olmaktadrlar. Sahn seman muidlerinin ise bu grevlerine ilaveten Tetimme medreselerinde rencilere ders verdikleri grlmektedir. Osmanl medreselerinde muid, mderris namzedi demekti. Bir mderrisin yannda muid olunur, gerekli ilmi ehliyeti kazandktan sonra da bir medreseye tayin edilirdi.
Talebeler
Medrese talebelerine tarih boyunca talib, fakih, mlazim, talebe, tllab, danimend, suhte, softa ve msteid gibi isimler verilmitir. Bu kelimelerden her birisinin yerine dieri kullanlmakla beraber sbyan mektebi talebelerine sadece talebe, yksek seviyelerdeki medrese talebelerine de danimend denilmektedir. Osmanl medreselerinde talebelerin Sbyan Mektebini bitirerek veya o seviyede hususi bir retim grerek medreselere girdikleri anlalmaktadr. Haiye-i Tecrid medresesine tedris iin balayan talebe, bitirdii her medrese iin mderrisinden icazetini alarak srasyla st derecedeki medreselere doru tedrisine devam ederdi. Medrese vakfiyeleri gereince mderris, vakfiye artlarna uygun renci seme yetkisine sahiptir. Bylece akademik dzeyi ve ahsiyet zellikleri itibariyle tasvip edilen renci ile mderris arasnda eitimin ama ve ilkelerine uygun ok ynl etkileim ve birlikte renme yaantlarnn gerekletirilmesi mmkn olabilmitir. Medreseye mracaat eden rencinin ya itibariyle 14-30 ya arasnda olmas, 14 yandan kk, 30 yandan byk olanlarn medreselerin herhangi bir eitim kademesine alnmamas genel teamldr. Medrese tarihi boyunca yatl sistemle faaliyet gstermitir. Bu durum klasik Osmanl asrlar iinde geerlidir. Medresenin merkezinde eitim ve retim faaliyeti iin ayrlan bir dershane veya oda bulunur. rencilerin barnma ihtiyalar iin hcre denen yatakhaneler, yeme-ime ihtiyalarnn karland imaret denen yemekhaneler bulunurdu. Talebenin yeme-ime giyinme, barnma ve harlk gibi ihtiyalar medrese vakfnca karlanrd.
dare ve Hizmet Kadrosu

dare kadrosu, mtevelli ve ona bal ktib, cb (vakf gelirlerini toplayan), cb ktibi, mutemed ve noktac gibi memurlardan oluuyordu. Hizmetli kadrosunu ise genellikle hfz- ktb (ktphaneci), bevvb (kapc), ferr (temizliki), kenns- hel (tuvalet temizleyicisi), sirci (kandilci) gibi elemanlar meydana getiriyordu.
36
Akademik personel dndaki idari ve hizmetli personelin grev ve sorumluluklar, atanma usulleri, cret ve sosyal haklar da vakfiyelerin titizlikle hkme balad hususlardr.
Medreselerin Gerilemesi ve Bozulmas

16. asrn sonlarna doru medrese kurumunda baz aksaklklar grlmeye ve bu arzalar hzla artmaya balad. Bunlar medrese kurumunun ileride iyice bozulmasna sebep olmutur. Medreselerdeki bu arzalar gidermek iin ara sra gayretler sarf edilmise de bunlar problemleri zmek iin etkili olamamlardr. Medresenin bozulmas hep medreselilere ykleResim 2.4 nir. Aslnda ilk defa bozmaya alan idareciler, saYenieri aas, ray ve padiahtr. Buna rnek olarak II. Bayezid kenReislkttap, di kullarndan birini usulsz olarak sahn- semn'a eyhlislam ve avuba mderris yapmak istemi, kazasker bu ahsn buraatr da mderrislik yapacak ilminin olmadn syleyerek kar km fakat yine de padiahn emri ile ad geen ahs bir alt derecedeki medresede liyakatsiz olmasna ramen mderrislie balatlmtr. Medreselerin bozulmasnn esas sebeplerinden birisi dnceyi faaliyete getirecek olan matematik, kelam ve felsefe (hikemiyat) gibi akli ilimlerin terk edilerek, bunlarn yerine tamamen nakli ilimlerin gemesidir. kinci sebep mlazemet usulnn bozulmasdr. nceleri medrese mezunlar, mderrislik kadrolarna atanabilmek iin mlazemet usulne gre, bir bekleme dneminden geerlerdi. Bu bir eit staj dnemi idi. Zamanla bu yol ktye Kaynak: http://www.mkutup.gov.tr/osmanli/49 kullanld gibi, mderris olmak iin medreseyi bitirme art da aranmaz oldu. Mlazemet usulnn bozulmasyla birlikte yle cahil ve liyakatsiz insanlar grev bana gemilerdir ki kazasker divannda ismini bile yazamayacak kadar cahil kiiler lkede adalet dantmalar iin kad tayin edilebilmilerdir. Medreselerde grlen aksaklklar gidermek iin eitli almalar yaplmtr. lmiye snfndaki bozukluk sebebiyle XVII. ve XVIII. yzyllarda devirlerinde medreselerin slah ile ilgilenilmi ise de fazla baar salanamamtr. Yaynlanan fermanlara, baz padiahlarn slah iiyle ciddi mnda ilgilenmelerine ramen medreselerdeki bozukluklar bir trl giderilememitir. XIX. yzylda Sultan II. Mahmud'la balayan modernleme dneminde medreseler kaldrlmad fakat slah ynnde bir ey de yaplmad. Bunun yerine Bat tarznda mektepler almas yoluna gidildi.
lmiye Snf
eyhlislmlk Kurumu
eyhlislm, IX. Yzylda ortaya kan ve fetva ile hret kazanm veya ok saydaki fakihin tasvibini alm olan fkh limlerine verilen bir eref unvandr. Osmanllarda bu unvan padiah tarafndan atanan bakent mftsne verilmitir. Osmanl Devletinde ise ilk eyhlislm, II. Murad zamannn mehur ulemsndan Molla Fenardir. Ftih kanunnmesinde hem mft hem de eyhlislm tabi-
37
ri gemekte ve padiah hocas ile birlikte ulemann reisi olarak tavsif edilmektedir. eyhlislmn protokoldeki yeri veziriazamn bile nndedir. Kanun zamannda ise eyhlislm ilmiye tekilatnn reisi haline gelmitir. eyhlislm stanbulda oturur ve dier kazlardaki mftleri de o tayin ederdi. eyhlislmn grevi, Mslmanlarn er konularda veya dinle ilgili dier mevzularda karlatklar meselelere zm bulmak, sorulan suallerle ilgili dinin grn aklamakt. Ancak teoride byle olmakla beraber, eyhlislmlar rf, det ve geleneklerle ilgili hususlarda da fikir beyan ettikleri gibi, kiliselerdeki seim ihtilaflarn halletmek konusunda bile fetvalar vermilerdir. eyhlislm grn yazl olarak aklard ki, buna fetv denilirdi. Her bir kazda bulunan ve tayin ve terfileri eyhlislmlka yrtlen mftler de ayn ii oralarda yaparlard. te yandan mhim devlet ilerinde de eyhlislmn fikir ve dncelerinden istifade edilirdi. Harp ilan edilmesi, bar yaplmas, slahat uygulanmas, idar, mal, asker ve sosyal alandaki dzenlemeler hakknda gr alnrd. Bunlardan baka eyhlislmlar zaman zaman yrtme ilerine de mdahale etmilerdir. Bilhassa XVII. yzylda kk yata padiahlarn tahta getii zamanlarda balca karar mercii durumuna gelmilerdir. eyhlislm, eriat hukukunun uygulanmasnda karlalan problemleri zmekle vazifeli ve bu konuda en byk otoritedir. Padiah da verecei nemli kararlarn eriata uygun olup olmadn renmek iin eyhlislmdan gr (fetv) isterdi.
ekil 2.1
lmiye Snf
Kaynak: Mehmet Ali nal, Osmanl Messeseleri Tarihi, Isparta 2010, 99.
eyhlislam
Kadasker
Hce-i Sultan
Kza Mftileri
Mderrisler
Kadlar
Padiahlar ok defa eyhlislmn fetvasna uymak konusunda itina etmilerdir. Ancak uymak istemeyenler veya kendi grne uygun olarak fetv talep edenler de olmutur. eyhlislmlk makamna bal kethd (khya), devlet nezdinde eyhlislm temsil eden telhisi ve halk tarafndan fetv talep olunduunda bunlar hazrlayan fetv emni gibi brokratik bir kadrosu vard. Ayrca eyhlislmlar kanun karma ve hukuk dzenlemeler konusunda padiahn en byk yardmcs idiler. XIX. yzylda eyhlislm hkmet (heyet-i vkel) yesi oldu. Ancak bir sre sonra bu duruma son verildi. ura-y devletin kurulmas (1839) ve Tanzimatla birlikte balayan likleme cereyanyla birlikte de eyhlislmn nfuz ve otoritesi azald. Yarg konusunda adliye nezaretinin kurulmas (1879) eyhlislmn yetki alan daraltt gibi, eitim alannda, medreselerin idaresinin maarif nezretine verilmesi ile de dnyev yetkilerinin ounu kaybetmi oldu. Cumhuriyetin ilanndan sonra 3 Mart 1924te hilfet kaldrld tarihte karlan bir kanunla eyhlislmlk makam da diyanet ileri reislii haline getirildi.
38
Kadaskerler
leride, Adliye tekilat ksmnda grlecei zere kadaskerler adliye tekilatnn yrtcs olarak ilmiye snf ierisinde nemli bir yere sahiptiler. Divanda hukuk ve adl meselelere baktklar gibi eitli ilm konularda da grlerine bavurulurdu. Bu sebeple ulem snfnn eyhlislmdan sonra en nemli iki ahsiyeti Anadolu ve Rumeli kadaskerleriydi. Terfi ederlerse eyhlislam olurlard.
Mderrisler
Mderris medresede ders veren demektir. Bugnk niversite profesrleri ile mukayese olunabilir. En yksek dereceli medreseden mezun olan talebeler, nce bir mderrisin yannda muid (yardmc, asistan) olarak grev yaparlar; mderrisin dersini tekrar ederler ve talebelerin disiplini ile megul olurlard. Daha sonra icazetnme alarak medreseyi bitiren mderris adaylar, adn ruznmeye kaydettirirler ve nevbet denilen sraya girerlerdi. Bir yerin mderrislii boald zaman kayt srasna gre atama yaplrd. lk nce en dk dereceli medreselere tayin edilirlerdi. Ayn kadlarda olduu gibi, belli bir sre grev yaptktan sonra azl edilirler ve tekrar grev almak iin sraya girerlerdi. Buna mlzemet (bekleme) dnemi denirdi. Zamanla almalarnda baarl olan mderrisler, yksek dereceli medreselere tayin olunurlard. lmiye snf mensuplar arasnda yan gei sz konusu idi. Yani kadlktan mderrislie, ya da mderrislikten kadla veya mftle geilebilirdi. Daha fazla bilgi aada medrese tekilat ksmnda verilmitir.
Nakibl-erf
Baz kazlarda Hz. Peygamberin soyundan gelen seyyid (Hz. Hseyinden gelenler) ve eriflerin (Hz. Hasandan gelenler) ileriyle uramak, onlarn zlk haklarn korumak ve ecerelerini (soy kt) kontrol ve takip etmekle vazifeli ilmiye tekilat ierisinde bir de nakibl-eraflk makam vard. Seyyidlik ve erflik nceki Trk-slm devletlerinde olduu gibi Osmanllarda da ok nemli idi. Hz. Peygamberin soyundan gelmeleri sebebiyle halk arasnda bunlara byk sevgi ve itibar gsterilirdi. Balarna yeil sark balama imtiyazlar vard. Ayrca rf vergilerden muf idiler. Fakat aslsz olarak seyyidlik iddia eden veya eceresi sahte kanlar iddialarna devam ederlerse idam edilirlerdi. lk nakibl-erf Yldrm Bayezid zamannda tayin olunmutur. Ftih zamannda bir ara kaldrlm ise de olu II. Bayezid devrinde tekrar ihdas olunmu ve ondan sonra son devirlere kadar devam etmitir. Sdtdan (seyyidler) olan kiilerin getirildii bu makama atama ilemlerini bizzat sadrazam yapard.
Padiah Hocalar
ehzadeler belirli bir yaa gelince onlara ulemnn nde gelen ahsiyetlerinden bir hoca tayin olunurdu. Tahta getikleri takdirde de bu ahs padiah hocas (hce-i sultan) unvann alrd. Bilinen ilk padiah hocas elebi Mehmedin hocas olan Sofu Bayeziddir. En ok hocas olan padiah da Ftih Sultan Mehmeddir. Padiah hocalarnn ilmiye snf ierisinde byk itibarlar olduu gibi, padiahlar zerinde de nfuz sahibi idiler. Ftih kanunnmesinde padiah hocalar eyhlislmla ayn derecede tutulmu ve protokolde, veziriazamn stnde bir yer ngrlmtr.
39
Padiah hocalar ierisinde III. Mehmedin hocas mehur Tact-tevrh yazar Hoca Sadeddin Efendi, II. Osmann hocas mer Efendi, II. Mustafann hocas Feyzullah Efendi gibi padiahlarn kendilerine gsterdikleri tevecchten dolay devlet ilerine karanlar da olmutur. Bunlardan Hoca Sadeddin Efendi Haova meydan savann kazanlmasndan mspet rol oynam ise de dier ikisi talebelerinin felakete uramasna sebep olmulardr.
Kadlar
Padiah yarg yetkisini kadlar vastasyla kullanrd. Dorudan padiah fermanyla atanan kadlarn zlk ilerini, kadaskerler yrtrd. Fakat kad, padiah yani devlet adna hkm verirdi. XVI. yzylda Osmanl devleti iki binden fazla kazya ayrlmt. Kad, kaznn en byk ve en nemli miri idi. Yarg grevinin dnda, mlk, beled, asker, ml ve noterlik konularnda da geni yetkilere sahipti. Kadlar, en yksek dereceli medreselerden mezun olurlard. Mezuniyetten sonra kadaskerlie mracaat eden kad adaylar grev beklerlerdi. lk nce bo bulunan en kk bir kazya atanrd. Byle birka kk kazda grev yaptktan sonra zamanla terfi ederek sancak ve vilayet kadlklarna getirilirdi. Grev yeri bydke gelirleri de artard. Kad ve kaz tekilat hakknda ilerideki sayfalarda daha geni bilgi verilecektir.
Kaz Mftleri
Her kazda eyhlislm tarafndan atanm bir mft bulunuyordu. Bakentte eyhlislmn grevini kazlarda mftler yapyordu. Ayrca mft kadnn mahkeme ilerinde en byk yardmcs durumundayd. Kad tereddde dt baz durumlarda fetv iin mftye bavuruyordu. Mftnn fetvs kadnn karar almasn kolaylatryordu. Geri kad devleti temsil ediyordu ve mftnn grne uymak zorunda deildi. Ancak mft bir mesele hakknda dinin grn bildiriyordu ki, bu da kad iin meruiyet kayna tekil ediyordu. Kad sadece er deil, rf hususlarda da mftden fetv sorabiliyordu. Mftlk, bakentteki eyhlislm gibi, kazlarda halkn sadece din deil, sosyal, ekonomik, idar ve hukuk konularda karlatklar problemlerle ilgili olarak sk sk bavurduklar bir makamd. Dnyev her trl mesele ile ilgili olarak slmn balangcndan beri din limlerinin grn almann yzlerce yl geriye giden bir gelenei vard. Kad, nakibl-erf ve mft tarada ilmiye ve adliye tekilatnn en byk otoritesi idi.
mam, Mezzin ve Vizler

Osmanl lkesinin en kk yerleme merkezlerine kadar her yerde mevcut olan cami ve mescidlerde dini hizmet grenler de ilmiye mensuplaryd. Medresenin ilk ve orta basamaklarndan mezun olanlar imamlk, mezzinlik, czhanlk (Cz okuyan), airhanlk (air okuyan) gibi hizmetlere atanrlard. Bilhassa hatiplik ve vaizlik vazifeleri medrese tahsili grm olanlara verilirdi. mamlar ky ve mahalle cmilerinde din hizmetleri yrttkleri gibi muhtarlk da yaparlard.
40
lmiye Snfnn Teftii ve stihdam Sahalar

Osmanllarda ilmiye snfnn kontrol, medreselerde ve camilerde, vakfiyelerinde bulunan, mtevelli, nazr ve noktaclar, kaza tekilatnda kad mfettiler tarafndan yaplrd. Ayrca gerekli hallerde yksek seviyelerdeki mderrislerin, bilhassa evkf kontrol iin mfetti tayin edildikleri bilindii gibi, kadlarnda blgelerinde bulunan ilmiye mensubunu tefti ettikleri grlmektedir. Osmanl Devlet tekilatnda ilmiye snf, ilm, din, idr ve asker birok sahalarda istihdam edilmilerdir. Medreseyi bitirenlerden kadl isteyenler, mlzemetten sonra en aa seviyedeki bir kadla tayin olunurlard. Mderris olmak isteyenler, ilk defa yirmili bir medreseye tayin olunurlar ve 5er ake terakki ile st derecedeki medreselere doru ykselirlerdi. Dier yksek seviyelerdeki medreselerde de mderrislikten sonra kadla geip oradan da eyhlislmla kadar ykselebilirlerdi. lmiyenin dier hizmet yolu mftlkt. Osmanl devlet tekilatnn ilk devirlerinde mftlk, kadlk ve mderrislik tek ahsta toplanrken sonralar hudutlarn genilemesine paralel olarak bu vazife birbirinden ayrlmtr. Mderrislerden ykselerek dhil ve sahn pyelerine ykselmi olanlar, gerektiinde nianc olabilirlerdi. Defterdarlk da sk sk ilmiyeden olanlara verilirdi. Eer medreseden mezun olan danimend, nbette iken asker snfa gemek isterse, kendisine 20.000 ake ile zeametin ilk devresi verilirdi. lmiye snfnn yukarda saylanlardan baka hizmetlerde de istihdam edildikleri grlmektedir. Mesela; mfettilik, mtevelllik, muallimlik gibi, ilmiye meslei ile telif edilebilen meguliyetler bu cmledendir.
OSMANLI ADLYE TEKLATI Osmanl Hukuku ve Tarih Geliimi

Osmanl devletinde hukuk ana temele dayanyordu: slm hukuku (eriat), rf hukuk ve feth edilen blgelerde daha nceden bir ekilde konulmu olan kanun ve nizamlar. Osmanl idaresi, er hukuku, temel hukuk sistemi olarak kabul etmiti. er hukukun kaynaklar ise Kurn, hadisler, toplumun benimsedii grler (icma) ve slam hukukularnn uygulamalar (kyas) idi. rf hukuk ise, Trk toplumu arasnda Orta Asyadan beri yaayp gelen det ve geleneklere dayanyordu. zellikle kamu hukuku alannda rf hukukun n plana kt grlmektedir. Osmanllar, feth ettikleri yerlerde, daha nceki hkmdarlar tarafndan konulmu kanun ve nizamlar da hemen kaldrmak yoluna gitmeyerek, er ve rf hukuka ters denleri iptal etmiler, geri kalanlarn yrrlkte brakmlardr. Bylece Osmanl devletinde er-i erf ve kanun- mnf denilen iki hukuk kodu ortaya kmt. Kanun- mnf ierisine er hukukta yer almayan btn uygulamalar, det ve gelenekler giriyordu. Hukukun temel kaynaklarndan biri eriat olmakla beraber Osmanl devletini klsik anlamda bir eriat devleti olarak vasflandrmak yanl olur. ayet yle olsayd Osmanl devletinin eriatten baka bir kanunu olmamas gerekirdi. Hlbuki uygulamada rf hukukun daha ar bast grlmektedir. Bulunduu corafyada tamamen husus artlar altnda gelien Osmanl devleti, eriatle birlikte onun dnda bir hukuk nizam gelitirmitir.
41
Ksacas Osmanl devleti er hukuku esas olarak almakla birlikte uygulama bakmndan er hukuktan daha geni bir alana mil olan bir rf hukuku da gelitirmitir. Baz slm hukukular rf kabul etmemekle beraber dier ksm Kuran ve snnete ters dmemek artyla rfe izin vermiler ve hkmdarn idar, asker ve mal alanda baz dzenlemeler yapmasn eriat snrlar ierisinde saymlardr. Meselenin z udur: Orta Asyadaki Trk hkmdarlar kanun koyma hak ve yetkisine sahiptiler. Mslman olduktan sonra da bu haklarndan vazgemediler. slm hukukular arasnda da hkmdarn kanun koyup koyamayaca hususunda kesin ve ortak bir gr olmadndan meseleyi kendi lehlerinde mtalaa ederek kanunlar ve nizamlar koymaya devam ettiler. Fakat Osmanl padiahlar slmn temel hkmleri ile ters dmemeye de zen gsterdiler. te yandan rf hukukun alan ne kadar geni olursa olsun Osmanl devletini lik olarak nitelendirmek de mmkn deildir. nk Osmanl idaresi toplumu mensup olduklar dine gre ele alm, vergi, yarg, eitim ve sair konularda her cemaate farkl bir hukuk tatbik edilmitir. Toplum mensup olduu din cemaate gre tekilatlandrlmtr. Bu durum adl ve idar tekilatlanmada dine dayal adem-i merkeziyetilik ve eitliliin ortaya kmasna yol amtr. Devlet de resm ilemlerde din cemaatlerin liderlerini muhatap almtr. Hukukun dzenlenmesi yetkisi nazar olarak padiaha aitti. eriat da idar, asker ve ml konularda padiaha kanun koyma yetkisini tanyordu. Padiah, slm hukukunun temel prensiplerine ters dmemek kaydyla istedii kanunu karabilirdi. Uygulamada ise eyhlislm bata olmak zere, kadaskerler ve hukuk konular iyi bilen ulem, padiaha kanun koyma konusunda yardmc olurlard. eitli konularda meydana getirilen kanun ve nizamlara kanunnme ad verilirdi. Bunlardan ilk nemli kanunnmeyi Ftih Sultan Mehmed yapmtr ki, Ftih kanunnmesi olarak bilinir. Yavuz Sultan Selim ve Kanun Sultan Sleymann da kendi adlaryla anlan kanunnmeleri vardr. Bunlarn dnda, her eyalet ve sancan kendi ekonomik ve sosyal zellikleri dikkate alnarak dzenlenmi kanunnmeleri vard. Sancak kanunnmeleri, Osmanl hukuku ierisinde mhim yer tutar. Bu kanunnmelerde toprak tasarrufu, vergi sistemi ve tmar dzeni teferruatyla ele alnmtr. Osmanl hukuku klsik yapsn XVII. ve XVIII. yzyllarda da srdrd. Sistemde byk bir deiiklik olmad. XIX. yzylda Osmanl hukukunun kaynaklar arasna Bat hukuku da girdi. Tanzimat ve slahat fermanlarnda Bat hukukunun tesiri aka grlr. Ayrca yeni kanunlar hazrlanmasnda eriate ve rfe dayanan eski hukukun yannda Bat hukukuna ait unsurlardan da faydalanlmtr. zellikle kanun- esasde bu durum kendini aka ortaya koymaktadr. Tanzimat dnemi devlet adamlar, ortak bir kanunlar klliyat meydana getirmeye altlar. Bunlar arasnda 1840 ve 1851 ceza kanunlar, 1858 tarihli arazi kanunu ile 1863 tarihli deniz ticaret kanunu saylabilir. te yandan XIX. yzylda, klsik dnemdeki kadaskerlik kurumu kaldrlarak yerine, nce nezret-i devi, daha sonra adliye nezareti kuruldu (1870). 1878 ylnda ise hkim ve savc yetitirmek zere mekteb-i hukuk (Hukuk Fakltesi) ald.
42
Adliye Tekilat
lmiye snfnn belli bal grevi vard: Eitim-retimin srdrlmesi, din, sosyal, idar ve asker konularda dinin grnn aklanmas ile idar ve adl hizmetlerin grlmesi. imdi bunlardan adliye tekilatnn ileyiini ele alalm.
Kadaskerler
Osmanl adl tekilatnn banda kadasker vard. nceleri bir kadasker varken Ftih devrinde Rumeli ve Anadolu kadaskerlii olarak ikiye karlmtr. Rumeli tarafndaki ilmiye snfna ait btn iler Rumeli kadaskerliince, Anadolu tarafndakiler de Anadolu Kadaskerliince yrtlrd. Rtbece Rumeli kadaskeri yksekti. Resim 2.5 Yavuz Selim zamannda Dou ve Gney-dou Anadolunun fethi zerine Arap ve Acem kadasKadasker, kerlii ad altnda nc bir kadaskerlik makam Kaptanpaa ve uhadar ihdas edilmise de ksa sre sonra bu makam kaldrlarak grev alan Anadolu kadaskerliine ilhak olunmutur. Kadaskerler dvn (hkmet) yesi idiler. Dvnda grlen hukuk konularda sz sahibi idiler ve onlarn reyi kesindi. Kaz mahkemelerinde halledilemeyen davalar dvnda kadaskerler tarafndan karara balanrd. Divn esas itibariyle yrtme organ olmakla beraber ayn zamanda en st yarg organ idi. Bir nevi en st temyiz mahkemesi grevini de stlenmiti. Divana gelen adl meselelere ve davlara kadaskerler bakard. Divann kararlar kesindi. Kaynak: http://www.mkutup.gov.tr/osmanli/25 Ayrca imparatorluktaki btn kadlarn ve mderrislerin tayin, terfi ve azilleri konusunda da kadEhl-i rf: Osmanl devrinde askerler yetkili idi. Kadaskerler bir yl grevde kalrlard. Kadaskerlikten sonra gefiil gc elinde tutan, linebilecek tek makam ise eyhlislmlkt. devletin kudret ve nfuzunu
temsil eden devlet memurlar. nal, Osmanl Tarih Szl, stanbul 2011, 219.
Kad ve Nip
Kad, kaz idaresinin ba olup, mutlaka yksek dereceli bir medreseyi bitirmi ve belli mddet Edirne, Konya, Sivas, Badat gibi byk ehirlerde dnimend (stajyer) olarak hizmet grm kiiler arasndan tayin olunurdu. Kad, grevine ancak iki sene mddetle atanabiliyor, iki yl sonunResim 2.6 da stanbula giderek mlzemette (maasz hizBamuhzr, mette) beklemesi gerekiyordu. Bu durumda 30 yl Mekke Kads, kadlk yapan birisinin 10 yl mlzemette geiRumeli Kadaskeri, yor demektir. Kadlarn tayin ileri kadaskerlere Nakibleraf aitti. Anadolu yakasndaki kadlarn atanmas Anave stanbul dolu kadaskerinin, Rumeli yakasndaki kadlarn Kads atanmas da Rumeli kadaskerinin yetkisi dhilindeydi. Kadlklar, kadlarn grev yaptklar, kaz blgesinin durumuna gre belli derecelere ayrlmt; Kaynak: http://www.mkutup.gov.tr/osmanli/11 kaz kadlar ve sancak-eyalet kadlar. Kaz ka-
43
dlklar kk merkezler olup, yukarda anlattmz gibi kadaskerler buralara dorudan kad tayin edebilirlerdi. Mevleviyet, saylan stanbul, Edirne, Sofya, Selanik Bursa gibi byk ehir kadlklarna ise XVI. yzyln ortalarna kadar kadaskerlerce kad tayin edilirken, bu zamandan sonra eyhlislm tarafndan yaplmaya balanmtr. Mevleviyetler de kendi aralarnda, kadlarn aldklar yevmiyelere gre, 150, 300 ve 500 akelik eklinde gruplara ayrlmt. Bunlara bal ayrca kazlar da vard ki molla unvann tayan byk kadlar buralara nipler yollarlar idi. Kadlarn asker, mal, beled ve rf olarak birok yetkileri bulunmakla beraber asl grevleri yarg ile ilgiliydi. Hukuk adan kad, er mahkemenin reisiydi. Her trl anlamazlklar ve ceza gerektiren sular meclis-i er denilen kadnn bakanlk ettii mahkemede zmlenirdi. Kadnn hkm olmadan hi kimse cezalandrlamazd. Her trl alacak bor ve miras davlar ile arazi ihtilaf ehl-i rf ile rey arasndaki anlamazlklar kad tarafndan halledilirdi. Kadnn mahkeme ilerinde yardmcs olan bir ksm memurlar da mevcuttu ki, bunlarn banda nip geliyordu. Nip kadnn bulunmad hallerde durumalar idare etmek, serbest dirlikler ierisinde yer almayan kylerdeki davlarn yerinde grlmesi iin olay mahalline gitmek gibi grevleri ifa ediyordu. Ayrca yukarda temas edildii zere mevleviyet olan byk ehir kadlklarna bal ilere bakan kiilere de nip deniyordu. Bundan baka kadya yarg ilerinde yardmc olan suba, muhzrba ile emrinde muhzrlar, asesba ve asesler, mukayyid vs. gibi grevliler vard. Osmanl kadsnn grev ve yetkilerini bugn hangi kurumlar yerine getirmektedir? SIRA SZDE Mahkeme, kadnn oturduu konan alt katnda kurulurdu. ayet byle elveNELM rili bir konak yoksa kasabann en byk camiinde yarg ileriD yrtlrd. Yarglama sabah namazndan sonra balar, leye kadar srerdi. S O R U Ayrca her durumada hazr bulunan ve kaznn doruluu ve drstl ile tannm ileri gelenlerinden seilmi bir nevi jri mevkiindeki uhdl-hl denilen bir heyet mevcuttu. Kad, fkh meselelerde kaz mftsnden veya eyhlisDKKAT lmdan gr (fetv) isteyebilirdi. Kadnn grev alan yarg ile snrl deildir. O, bulunduu kazda asayiin teSIRA SZDE mininden sorumludur. Bunu suba ve asesler vastasyla yrtr. Kadnn hkmn ancak dvn- hmyn bozabilirdi. Bu sebeple kadnn verdii karar beenmeyenler dvna bavurabilirlerdi. AMALARIMIZ Osmanl imparatorluu genel olarak halkn ounluunun mensup olduu Hanef mezhebi hukukunun itihadlarn ve esaslarn uygulamsa da dier ehl-i snnet mezheplerine mensup toplumlarn yaad Hicaz, Msr, Suriye K T Ave P Filistin gibi yrelere f, Hanbel veya Malik mezhebine mensup kadlar tayin etmitir. Bu mezheplere mensup olanlar hukuki problemlerinin zm iin kendi kadlarna bavurabilirlerdi. TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U uhdl-hl: Birka kii olabildii gibi bazen 20-30 kii de olabilen uhdlhl, kadnn kararlarnn DKKAT kanuna uygun olup olmadn takip eden bir jri idi. nk kadlar, her ne kadar er SIRA ve rf SZDE hukuku iyi bilirlerse de mahall rf ve detlere yabanc olduklarndan dolay AMALARIMIZ tereddd ettikleri hususlar da olabilirdi. Byle durumlarda uhdl-hl ile mavere ederlerdi.
K T A P
TELEVZYON
N T E iin R N E Tyeni bir d1839 ylnda ilan edilen Tanzimat ferman Osmanl mparatorluu nemin balangc kabul edilir. Bu dnem esas itibariyle vaka-i hayriye denilen yenieri ocann kaldrlmasyla balar. Sultan II. Mahmud bu olaydan sonra modernleme almalarna hz vermi ve btn devlet tekilatn Avrupa rneine gre deitirmeye balamtr.
Tanzimattan Sonra Hukuk Alanndaki Deimeler ve Adliye Tekilat
NTERNET
44
Tanzimatla birlikte Osmanl hukukun kaynaklar arasna Bat hukuku da girmitir. Ancak eski hukuka ait kaynaklar derhal terk edilmemi, er ve rf hukuk Bat hukuku ile sentezlenerek kanunlatrma almalar balamtr. Tanzimattan sonra hukuk ve adliye tekilat alanndaki deimeler 1826dan balayarak imparatorluun ortadan kalkt 1922 ylna kadar sren bir zaman diliminde meydana geldi. II. Mahmud dneminde slahat hareketlerinin gerektirdii yeni nizamnameleri hazrlamak, memurlarn muhakemesiyle megul olmak zere 1837 ylnda Meclis-i Ahkm Adliye adyla bir meclis kuruldu. Tanzimattan sonra ilerin oalmas sebebiyle 1854 ylnda kurulan Meclis-i l-i Tanzimat ve Meclis-i ahkm- adliye birletirilerek yine Meclis-i Vala-y Ahkm- Adliye ad altnda bir meclis oluturulmu ve bu meclis idare, tanzimat, adliye adlaryla ksma ayrlmtr. dare ksm mlk ve mal ilerle, tanzimat ksm kanun ve nizamnamelerin tedkik ve dzenlenmesiyle, adliye ksm da baz davalarla megul olmutur. 1867 tarihinde bu meclis tekrar Divan- ahkm- adliye ve ura-y devlet olmak zere iki ksma ayrlmtr. Birincisi bugnk Yargtayn grevini yerine getiren en st temyiz mahkemesi dieri de bugnk Dantayn vazifelerini stlenen idari yarg organ idi. Ancak uray- devlet idar mahkeme olmann tesinde yasama yetkisine sahip bir organd ve bakan hkmet yesi idi.
SIRA SZDE
Dantay ve Saytayn SIRA SZDE grevleri nelerdir? 1863 ylnda ise bugnk Saytayn grevini stlenen Divn- muhasebt D yarg NELM adyla bir st organ tekil edildi. Bu dnemde nl tarihi ve hukuku Ahmed Cevdet Paa bir hukuk aheseri kabul edilenSMecelle-i ahkm- adliyye (ksaca Mecelle) adl meden kanunu hazrO R U lamtr. Bat hukuku ile Osmanl hukukunun sentezi olan bu eser 1926 ylna kadar yrrlkte kalmtr. DKKAT Bu erevede er mahkemelerin yetki alan daraltlarak, Bat tarznda yeni mahkemeler kurulmutur. Bylece 5 eit mahkeme ortaya kmtr:
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Nizamiye Mahkemeleri
AMALARIMIZ
Bunlar genel mahkemelerdi. er mahkemeler ile cemaat, konsolosluk ve ihtisas AMALARIMIZ mahkemesi olan ticaret mahkemelerinin grev alan haricindeki btn davalar bu mahkemeler tarafndan grlyordu.
K T A P
eriyye Mahkemeleri
Tanzimattan sonra eriyye mahkemelerinin grev alan daraltld. Kadlar asker, mal, beled grevleri kaldrld gibi yarg olarak da yetkileri snrland. Sadece TELEVZYON evlenme, boanma, nafaka ve miras meselelerine bakmaya baladlar.
K T A P
TELEVZYON
Ticaret Mahkemeleri
NTERNET NT E R N Edavalara T 1840 ylnda ticar bakmak zere Ticaret nezretine bal bir Ticaret Mahkemesi kuruldu. Bu mahkeme devlete tayin olunan bir reis ve iki ye ile tccarn setii drt ye olmak zere toplam yedi yeden meydana geliyordu. 1910 ylnda kaldrlan bu mahkemeler bir nevi uzmanlk mahkemeleri idi.
45
Cemaat Mahkemeleri
Osmanl imparatorluu ierisinde yaayan gayrimslim tebann kendi topluluklar iindeki davalarn grld mahkemeler. Bu mahkemelere Hristiyan cemaatlerinde kilise tekilatnn bandaki patrik veya onun tayin ettii papazlar; Yahudilerde ise hahamba denilen yine din liderler bakanlk ederlerdi.
Konsolosluk Mahkemeleri
Bu mahkemeler yabanc devlet tebas olup Osmanl devleti ierisinde bulunan kimselerin kendi aralarndaki davalara bakard.
Osmanl mparatorluunda Anayasal Dnem: 1876 Kanun- Esssi

Osmanl mparatorluu 1876 ylnda Tekilat- Esasiye kanunu da denilen kanun- Esasyi yani ilk anayasay yrrle koydu. Bu anayasa ile devlet Merutiyet rejimine gemi oluyor; tal bir demokrasi haline geliyordu. Kanun- Esas erevesinde seimler yapld ve ilk Osmanl Mebsn Meclisi ald. Ancak Sultan II. Abdlhamid merutiyet rejimine karyd. Bu sebeple 1877 ylnda balayan OsmanlRus savan gereke gstererek Meclisi kapatt. Kanun- essyi kaldrmad ama 30 yl da uygulamad. Devleti mutlak bir monari ile ynetti. Siyasi hrriyetlerin ar derecede kstlanmas ve basna sansr konulmas aydnlar arasnda byk bir tepki yaratt. llegal (kanund) olarak rgtlenen muhalefet, aydnlar ve zellikle subaylar arasnda taraftar buldu. 1880lerde gizli olarak kurulan ttihat ve Terakki Cemiyeti bu muhalefetin ban ekiyordu. Rumelideki nc ordu subaylar arasnda geni bir taraftar grubu kazand. Sonunda bu cemiyetin basks ile Sultan II. Abdlhamid merutiyeti tekrar yrrle konacan ilan etti. 1908den sonra balayan bu dneme II. Merutiyet devri denilir. Bu dnemde kanun- ess gereince seimler yapld ve Meclis-i mebsn topland. Anayasada baz deiiklikler yaplarak daha demokratik bir rejim kurulmaya alld. Basndan sansr kalkt. eitli siyas partiler kuruldu. Fakat 23 Ocak 1913te Enver Paann Bbl baskn adyla tarihe geen hareketi ile merutiyet rejimi ttihat ve Terakki diktatrlne dnt. II. Merutiyet rejimi imparatorluun ortadan kalkt 1922 ylna kadar yrrlkte kald.
46
zet
Osmanl devletinin gelir ve giderlerini idare eden kurum defterdarlktr. Bu kurumun banda badefterdar veya kk- evvel defterdar vardr. Divan yesi olan defterdar geni yetkilere sahiptir. Temel grevi devletin gelir ve giderini takip etmek ve padiaha bteyi takdim etmektir. Defterdarlk makamna Bb- defter de denilir. Defterdarn emrinde geni maliye brokrasisi vardr. Bu brokrasi devlet gelirlerinin toplanmasnda ve harcamalarn yaplmasnda nemli rol oynar. Badefterdara bal defter-i hakan eminlii veya ksaca defterhne denilen broda devletin mali kaytlar ve defterleri muhafaza edilir. Tanzimattan sonra buna defter-i hakan nazr denmitir. Bugnk karl ise Tapu ve Kadastro Genel Mdrldr. Osmanl bteleri bugnk btelerden farkldr. Daha ok sene sonu hesap bilanolar gibidir. Gemi bir yl ierisindeki devletin gelirleri ve giderleri bir cetvel halinde hazrlanarak padiah huzurunda okunur. XIX. yzylda btn devlet tekilatndaki deimeye paralel olarak maliye tekilat da deimi ve Maliye Nezareti kurulmutur. Badefterdarn yerini Maliye Nazr alm fakat eyaletlerdeki defterdarlklar deimemitir. Sancaklara ise mal mdrleri atanmtr. Eitim sistemi modernleme erevesinde deimi, medreseler kaldrlmamsa da medrese mezunlarnn istihdam alanlar daralmtr. Sultan II. Mahmud devrinden itibaren birok modern okullar ve niversite alarak eitim sistemi kkten deimitir. Modernleme dneminde adli tekilatta deimeler meydana geldi. Tanzimatla birlikte Osmanl hukukun kaynaklar arasna Bat hukuku da girmitir. Ancak eski hukuka ait kaynaklar derhal terk edilmemi, er ve rf hukuk Bat hukuku ile sentezlenerek kanunlatrma almalar balamtr. Bu almalar sonunda Mecelle adl medeni kanun ortaya kmtr. 1854 ylnda adl ilere bakan Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye adyla bir meclis oluturulmutur. eri mahkemeler kaldrlmamakla beraber grev alanlar daraltlmtr. Bylece yarg ilerine bakan Nizamiye, eriyye, Ticaret, Cemaat ve Konsolosluk mahkemeleri ortaya kmtr. Maliye tekilatnn ana kurumu Badefterdarlktr. Buna bal olan bamuhasebe kalemi; Saray da dhil olmak zere btn devlet dairelerinin gelirleriyle masraf hesaplarn tutar, Mal kanun ve nizamnameleri hazrlar, devlete ait imalt, ihale ve demeleri yapard. Ayrca para ile ilgili hesaplar kontrol eder, malikne beratlarn verir, bir nevi saytay vazifesi de grrd. Osmanl devletinde i hazine ve d hazine olmak zere iki hazine vardr. hazine padiahn zel hazinesidir. Devlet gerek hazinesi ise D hazine olarak bilinen hazne-i miredir. Devletin btn gelirleri bu hazinede toplanr ve harcamalar buradan yaplr. Osmanl ilmiye tekilatnn temelini medreseler oluturur. Medreseler, genel medreseler ve ihtisas medreseleri olmak zere iki gruba ayrlr. Genel medreseler kad, mderris ve mft yetitirmek iin kurulmutur. Bu medreseler mderrislerin aldklar yevmiyeye gre tasnif edilirdi. En yksekleri sahn- seman ve Sleymaniye medreseleridir. htisas medreseleri ise okutulan derslere gre darl-hadisler, darl-kurralar ve dart-tblar olmak zere gruba ayrlrd. Osmanl hukuk ve adl tekilatnn banda ise kadaskerler vard. mparatorluun Anadolu tarafndaki ksmna Anadolu kadaskeri, Rumeli tarafndaki ksmna ise Rumeli kadaskeri bakard. Kadaskerler divan yesi idiler. Osmanl devletinde hukuk ana temele dayanyordu: slm hukuku (eriat), rf hukuk ve feth edilen blgelerde daha nceden bir ekilde konulmu olan kanun ve nizamlar.
47
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Badefterdarn grev ve yetkilerinden biri deildir? a. Kadlar tayin etmek b. Hkmdarn maln muhafaza etmek c. Maliye ile ilgili hkm yazmak d. avuluk, ktiplik ve sipahilik tayinleri yapmak e. Divan toplantlarna katlmak 2. Aadakilerden hangisi Bamuhasebe kaleminin grevlerinden biri deildir? a. Btn devlet dairelerinin gelir ve giderlerinin hesabn tutmak b. Mal kanun ve nizamnmeleri hazrlamak c. Malikne bertlar verme, d. Mukataa gelirlerini toplamak e. Devlete ait imalt, ihale ve demeleri yapmak 3. Aadakilerden hangisi D Hazinenin gelir kaynaklarndan biri deildir? a. Padiah haslar b. Cizye geliri c. Msr eyaleti geliri d. Salyaneli eyaletlerin irsaliyeleri e. Salyanesiz eyaletlerin irsaliyeleri 4. Defterhnenin miri aadakilerden hangisidir? a. Ruznameci b. Defter Kethdas c. Tahrir Emini d. Defter-i Hakan Emini e. kk- Evvel defterdar 5. XIX. Yzylda kurulan ve bugnk saytayn ilevini gren kurumun ad nedir? a. Divn- muhasebt b. uray- devlet c. Muhasebe Kalemi d. Bamuhasebe e. Defterdarlk 6. Sahn- semn ve Sleymaniye medreseleri kimler tarafndan kurulmutur? a. II. Murad ve Fatih b. Fatih ve Yavuz c. Yavuz ve Kanuni d. II. Bayezid ve Yavuz e. Fatih ve Kanuni 7. Aadakilerden hangisi eyhlislamn grevlerinden biri deildir? a. eitli konularda dinin grn yanstan fetvalar vermek b. Divan- hmayunda din konularda gr bildirmek c. Yksek dereceli kadlarn tayinini yapmak d. Kaz mftlerinin tayinini yapmak e. Harp ilan edilmesi, bar yaplmas, slahat uygulanmas, idar, mal, asker ve sosyal alandaki dzenlemeler hakknda gr beyan etmek 8. Aadakilerden hangisi ilmiye snfndan biri deildir? a. Mderris b. Muid c. Nakibl-eraf d. Kad e. Sancakbeyi 9. Aadakilerden hangisi kadaskerlerin grev ve yetkilerinden biridir? a. Mft tayin etmek b. Kad tayin etmek c. Defterhaneyi tefti etmek d. Fetva vermek e. mam ve mezzin tayin etmek 10. Aadakiler hangisi Tanzimattan sonra hukuk alannda meydana gelen deimelerden biri deildir? a. Adliye nezaretinin kurulmas b. ura-y devletin kurulmas c. Evkaf Nezaretinin kurulmas d. Meclis-i ahkam- adliyenin kurulmas e. Mecellenin yazlmas
48
Okuma Paras
Osmanl maliyesi, alacana hindi. Kim olursa olsun maliyeden para karamazd. Osmanoullar buna dhildi. Sancak valisi olan ehzdelerin harcamalar, Maliyece kontrol edildikten sonra hesaplar Dvn- hmyna (imparatorluk hkmeti) arz edilirdi. Yni pdihn olu, diledii gibi para sarfedemezdi. Pdiah kzlar da yle. Ftih Sultan Mehmed lp byk olu II. Byezid tahta oturunca, bilindii gibi, Karamanda vali olan kk oul sultan Cem, aabeyinin padiahln kabl etmemiti (1481). Cem, Anadolu eyaletinin merkezi olan Ktahyay ele geirmek zere bu ehre doru yrd. Anadolu beylerbeyisi Dmd Sinan Paa, korkusundan Ktahyadan stanbula kat. Hem de karsn Ktahyada brakarak. Kars ise, II. Bayezidin byk kz idi. Henz 16 yalarnda olan Aye Sultan, Osmanolu olduu iin, korku hissine yabanc olarak domutu. Amcas Sultan Cemin Ktahyay ele geirirse ok gleneceini biliyordu. Kale kumandann (Ktahya Dizdar) ard ve kaleyi savunmasn emretti. Kaledeki devlet haznesini de atrarak iinde bulduu 25.000 akeyi askere datt. Gerekten Sultan Cem, Ktahyay alamad ve Bursaya doru savuup gitti. Btn bu iler yatnca maliye, Aye Sultann yakasna yapt, devlete ait 25.000 akeyi kanunsuz harcadn, demesini bildirdi. Bu srada Aye Sultan, Geliboluda, kapdn- deryla getirilen zevci Sinan Paa ile oturuyordu. Nakit paras yoktu. Dedesi Ftih Sultan Mehmed Hnn evlenirken kendisine hediye ettii deerine paha biilmez mcevherli skf sata kard. Fakat Geliboluda bu kadar deerli bir nesneyi satn alacak kimse kmad. Aye Sultan, stanbuldaki babas II. Byezide bir mektup yazarak durumu anlatt: ehid dedem Sultan Mehmed Hn diye and dedesi Ftihin hediyesi skfn satmaya araclk etmek veya borcunu demek klarnda babasn serbest brakyordu. Mektubun asl Topkap Saray Arivindedir (ho: 5455). Macerann sonunu bildiren bir vesika elimizde yoktur. Fakat Maliyenin 25.000 akesini u veya bu ekilde -devletin sahibi saylan- hnedandan tahsil ettiine hi phe etmiyorum. Kaynak: Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, C.9, stanbul 1978, s. 83.

1. a 2. d 3. c 4. d Yantnz yanl ise Defterdr ve Defterhne konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bamuhasebe konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hazine konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Defterhne (Defter-i Hakan Eminlii) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XIX. Yzylda Maliye Tekilat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sahn- seman ve Sleymaniye Medreseleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eyhlislam Kurumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise lmiye Tekilat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kadasker konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tanzimattan Sonra Hukuk Alanndaki Deimeler ve Adliye Tekilat konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. a 6. e
7. b 8. e 9. b 10. c

Sra Sizde 1 Osmanl devrindeki iltizam uygulamas gnmzde devletin hizmet almlarnda uygulad ihale sistemine ok benzemektedir. Mukataa denilen devlete ait vergi kaynaklar mzayedeye karlr ve en yksek fiyat veren mukataay iltizama alm olurdu. Bugn de devlet yol, kpr, baraj, havaliman gibi eitli alt yap yatrmlar iin ihaleye kmakta veren dk fiyat zel irket yatrm stlenmektedir. Sra Sizde 2 Bugnk il defterdrlklar Osmanl devrinden kalmadr. Osmanl eyalet defterdrlklar devlete ait gelirlerin toplanmas ve mahallinde yaplan harcamalarn takibinden sorumlu idiler. Bugn illerdeki defterdrlklar vergi gelirlerinin toplanmasnda ve hazineye aktarlmasn salamaktadrlar.
49
Sra Sizde 3 Osmanl devrinde klliye denilince merkezini byk bir cminin oluturduu, medreseler, imarethane, hastane, hamam, zviye, han, eme, gibi tesisler akla gelirdi. Mesela Fatih klliyesi, Sleymaniye klliyesi gibi. Kamps ise bir birok fakltenin bir arada bulunduu niversite alanna denilmektedir. Medreseler fakltelere, imarethane, yemekhaneye, zaviye, kantinlere ve sosyal tesislere, han, renci yurtlarna karlk gelir. Dolaysyla klliye bugnk kampus kavramn karlamaktadr. Sra Sizde 4 slamiyetin ortaya kmas ve byk bir slam imparatorluu olarak Afrika, Asya, Anadoluya yaylmas zerine Arapa geni bir alanda bilim dili haline geldi. Seluklu anda kurulan medreselerde doal olarak bilim dili Arapa idi. Osmanllar Trkeyi resmi dil olarak kabul eden ilk devlettir. Ancak Osmanl Devleti kurulduu zaman Arapa bilim dili olarak geni bir kabul gryordu. Bu yzden bu gelenek Osmanl medreselerinde de devam etti. Trke ikinci bir dil olarak kullanld. Bugn de niversiteler ve kolejler ngilizce, Franszca gibi Bat dillerinde tedrisat yapmaktadrlar. 1960lara kadar Franszca bir dnya dili olarak kabul grrd. kinci Dnya Savandan sonra ngilizce uluslararas bir dnya dili haline gelmitir. Ancak yine de bir lkenin kendi dilinde eitim ve retim yapmas doal olandr. Dnyadaki bilimsel gelimeleri takip edebilmek iin yabanc dil bilmek ok nemlidir. Ancak yine de bir lkenin kendi dilinde eitim ve retim yapmas doal olandr. Sra Sizde 5 XIX. yzyla kadar Osmanl kadsnn yarg grevinin dnda beled, asker, mal, idar pek ok yetkileri vard. Bugn bu belediyeye ait yetkileri, belediye bakan, idari yetkileri illerde valiler, ilelerde kaymakamlar, mal yetkileri maliye bakanl memurlar, asker yetkileri polis ve jandarma birimleri, memurlarn denetlenmesi iini ise eitli bakanlklara ait mfettiler yerine getirmektedir. Yarg grevini ise bamsz mahkemeler stlenmi durumdadr. Sra Sizde 6 Dantay, hkmetin ve idari birimlerin yapt ilemlerin kanun ve ynetmeliklere uygunluunu denetler. dar bir yarg organdr. Saytay ise devlet kurumlarndaki mal ilemleri denetler. Devletin yapt btn har-
camalar saytayn kontrolnden geer ve usulsz harcamalar iptal edilir. XIX. yzyla kadar bu ii merkezde defterdrla bal bamuhasebe, tarada ise defterdrlklar yrtrd. XIX. yzylda divan- muhasebt kurularak bugnk saytayn grevini stlenmiti. Dantay grevini XIX. yzyla kadar divan- hmyn yerine getirmiti. Ondan sonra ura-y devlet stlenmitir.

Akda, Mustafa (1977), Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, II, stanbul. Akgndz, Ahmet (1990-1994), Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri, I-VIII, stanbul. Akgndz, Hasan (1997), Klasik dnem Osmanl Medrese Sistemi Ama-Yap-leyi, stanbul. Akyz, Yahya (2009), Trk Eitim Tarihi M.. 1000M.S. 2009, Ankara. Atay, Hseyin, Medreselerin Gerilemesi, A.. lahiyat Fakltesi Dergisi, XXIV, 37 Baltac, Cahid (1976), XV-XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri, stanbul. Barkan, mer Ltfi (1953-54), H.933-934/M.1527-1528 Mal Ylna Ait Bir Bte rnei, .. ktisat Fakltesi Mecmuas, XV/1-4, 251-329. Barkan, mer Ltfi, Kanunnme, slm Ansiklopedisi, (MEB), VI. Baysun, Cavit, Mderrisler, slm Ansiklopedisi, (MEB), VIII. Baysun, M. Cavid, Ebussuud Efendi, slm Ansiklopedisi, (MEB) IV. Baysun, M. Cavid, Naip, slm Ansiklopedisi, (MEB), IX. Bilge, Mustafa (1984), lk Osmanl Medreseleri, stanbul. Ergin, Osman Nuri (1977), Trk Maarif Tarihi, I-IV, stanbul. Findley, Carter V. (1996), Kalemiyeden Mlkiyeye Osmanl Memurlarnn Toplumsal Tarihi, stanbul. Gen, Mehmet (2000), Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul. Ger, Ltfi (1964), XVI. ve XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hubbt Meselesi ve Hubbttan Alnan Vergiler, stanbul. nalck, Halil (1958), Osmanl Hukukuna Giri, rf Sultan Hukuk ve Fatihin Kanunlar, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XIII/2, Ankara.
50
nalck, Halil (2004), Osmanl mparatorluu Klsik a (1300-1600), stanbul. nalck, Halil (2000), Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600, 1, stanbul. nalck, Halil (2000), Osmanlda Devlet, Hukuk, Adlet, stanbul. pirli, Mehmet, Medrese, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, XXVIII. zgi, Cevat (1997), Osmanl Medreselerinde lim, stanbul. Kanunnme-i l-i Osman, (1329-1331, Mehmed Arif Bey neri) Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas, 13-XIX. Czler, stanbul. Kramers, J.H. eyhlislam, slm Ansiklopedisi, (MEB), XI. Ortayl, lber (1994), Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, Ankara. Ortayl, lber (2007), Trkiye Tekilat ve dare Tarihi, Ankara. Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I-III. Sarkaya, Yaar (1997), Medreseler ve Modernleme, stanbul. Tabakolu, Ahmet (1986), Trk ktisat Tarihi , stanbul. Uzunarl, smail Hakk (1984), Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara. Uzunarl, smail Hakk (1984), Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara. Uzunarl, smail Hakk (1972-1983), Osmanl Tarihi, I-IV, Ankara. nal, Mehmet Ali (1999), Osmanl Devri zerine Makaleler Aratrmalar, Isparta. nal, Mehmet Ali (2012), Osmanl Messeseleri Tarihi, Isparta. nal, Mehmet Ali (2011), Osmanl Tarih Szl, stanbul.
3
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Osmanl Beyliinin ortaya k srasndaki ordu yapsn anlayabilecek, Klsik dnem Osmanl ordusunun oluum srecini aklayabilecek, Osmanl ordusunun merkez ve tara yaps hakknda bilgi shibi olabilecek, Merkez ve tara ordusunun alt gruplarn renebilecek, Merkez ve tara ordusunu oluturan alt gruplarn grevlerini ve hizmet alanlarn renebilecek, Osmanl ordusunun insan kaynaklar hakknda bilgi shibi olabilecek, Osmanl ordu sisteminin bozulmasnn sebeplerini anlayabilecek, Osmanl donanmasnn oluum srecini, genel yapsn, faaliyet shalarn renebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Osmanl Beylii Eylet Ordusu Merkez Ordusu Timarl Siphiler Yaya ve Msellemler Aknc Oca Kapkulu Ordusu Kale Muhfzlar Acemi Oca Yardmc Asker Kuvvetler Yenieri Oca Tatarlar Yenieri syanlar Yrkler Cebeci Oca Voynuklar Topu Oca Derbendciler Kapkulu Siphileri Kprcler Humbarac Oca Martoloslar Lamc Oca Cerahorlar Top Arabaclar Oca Donanma
indekiler
Osmanl Merkez ve Tara Tekilat Ordu GR LK DNEM OSMANLI ORDUSU KLSK OSMANLI ORDUSU
Ordu
GR
XIII. yzyln balarnda bamsz bir beylik olarak Anadolunun kuzey-batsnda, St ve evresinde ortaya kan Osmanl devleti, 1354te Geliboluya geiin ardndan Balkanlarda hzla yaylm ve gl bir devlet hline gelmiti. 1453te stanbulun fethi ile bu devlet cihan-ml bir imparatorluk hline geldi. Bu gelime ve genileme, ncelikle gl ve iyi organize edilmi bir ordu syesinde mmkn olmutu. Essen gl bir orduya ship olmayan devletlerin uzun sre ayakta kalmalar mmkn deildir. Ancak Osmanllar, sdece asker glerini kullanarak genileyip yerleik ve tekiltl bir devlet hline gelmediler. Balangtaki airetler konfederasyonu grntsndeki sosyal ve siys yaplarn, merkez bir ynetim anlayn esas alan uurlu politikalarla btnletirmeyi ve gl messeselere dayal tekiltl bir devlet hline dntrmeyi baardlar. Burada sz konusu messeseleme srecinin ordu asndan nasl bir seyir tkip ettiini inceleyeceiz.
LK DNEM OSMANLI ORDUSU

Klsik Osmanl ordusunu, merkez ve tara (vey eylet) kuvvetleri olarak ikiye ayrmak sretiyle incelemek genel kabul grmtr. Bununla birlikte, bu ikili ayrm, beylik srecindeki Osmanl ordusunu deil, Balkanlara geiten sonra olumaya balayan ve stanbulun fethine kadar uzanan zaman diliminde teekkl eden ordu yapsn yanstr. Bu bakmdan ilk dnemin ordu yapsn ayr bir balk altnda incelemek daha doru gzkmektedir. Trihiler, Osmanllarn ilk yaylma srecini genellikle gaz ve cihd anlayn benimsemi bir fetihler politikas ile aklarlar. Bu politika, dzenli ve srekli silh altnda tutulan muntazam (muvazzaf) bir orduya dayanlarak deil, sefer srasnda toplanan, Osman Bey ve oullar etrfnda kmelenmi bulunan airetlerin eli silh tutan insanlarnn oluturduu bir asker gle srdrlmt. Bu dzensiz orduya k Paa-zdenin gziyn- Rm (Anadolu gzleri), ahyn- Rm (Anadolu Ahleri), bciyn- Rm (Anadolu baclar) ve abdln- Rm (Anadolu abdallar) eklinde zikrettii drt zmreye mensup insanlarn da nemli katklar bulunduu anlalmaktadr. M. Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu adl nl eserinde, bu drt zmreyi -k Paa-zdenin verdii bilgileri yer yer dzelterek- etraflca incelemi ve bunlarn benzerlerinin Osmanl ncesi Trk ve slm devletlerinde de yaygn olarak bulunduunu ortaya koymutur.
54
Bu zmreler, hi phesiz dank ve belirli bir disiplinden yoksun gruplard. Bu sebeple, fetihlerin sistemli bir ekilde srdrlebilmesi iin dzenli asker birliklere ihtiya vard. Bu ihtiya, kapkulu ve timarl siphi ordusunun kurulmasna kadar yaya ve msellem adyla bilinen asker birliklerce karlanacaktr. Osmanl kaynaklar, bu ilk birliklerin, ilk dnem vezirlerinden Aleddin Paa ile andarl Kara Halil Paann gayretleri sonucu kurulduunu belirtirler. Yayalar, isimlerinden de anlalaca zere piyde birliklerdi. Balarnda yayaba vey eriba adl bir komutan bulunmakta ve onba, yzba, binba gibi rtbeler tayan daha alt seviyede komutanlar tarafndan ynetilmekte idiler. Msellemler ise, siphi, yni atl birliklerdi. Byle bir tekiltn Anadolu Seluklu devletinde de bulunduu bilinmektedir. Osmanl devletinin tekiltlanma ve devlet messeselerini oluturma konusunda kendilerinden nceki Trk-slm devletlerinin tecrbelerinden geni bir ekilde faydaland iyi bilindiine gre, bu hususta Anadolu Seluklularn rnek almalarn normal karlamak gerekir. Essen Osmanllarn bamsz bir devlet hline gelmeden nce Anadolu Seluklu devletinin snr boylarnda vazife alm u beylerinden biri olmalar dolaysyla Seluklu devlet sistemini yakndan tandklar mlumdur. te yandan, kurulu dnemi Osmanl devlet adamlar arasnda, Seluklular zamannda yetimi, daha sonra Osmanllarn hizmetine girmi ok sayda ahsiyet bulunduu da bilinmektedir. Biner kiilik yaya ve atl birliklerden oluan yaya ve msellemler, sefer ve sava srasnda gnlk 2 ake cret almakta idiler. Bar zamanlarnda ise, kendilerine tahsis edilen yaya ve msellem iftliklerinde tarmla urarlard. Yaya ve msellemler arasnda zaman zaman geiler de olmaktayd. Vekayi-nme yazar Oru Bey, Rumeli yayalarnn msellem yapldklarn, ilerinden bzlarna 50er ake harlk verildiini; savaa katlan kiilere 50 ake cret verme uslnn Sultan II. Murd zamannda baladn belirtir. Trihi Mneccimba ise, yaya askerlerine ulfe verilmesine Sultan Orhan devrinde balandn bildirir. Yaya ve msellemler birer asker g olarak XV. yzyln ortalarna kadar kullanldlar. Ancak bu dnem, Yenieri Ocann ve timar ordusunun da ekillenip tekiltland dnemdir. Bu srete, yenieri ve timar ordusu glendike, yayalar ve msellemler geri plnda kalmlar; savalara aktif bir ekilde katlmak yerine, geri hizmeti elemanlar olarak yol yapm ve tmiri, kpr kurulmas, kale inaat, hendek kazlmas ve mden iletmeleri gibi ilerde altrlmaya balanmtr. Tammen ortadan kaldrlmalar ise XVI. yzyln sonlarn bulacaktr. Bu iki asker zmre, btnyle lavedilinceye kadar, kapkulu ve timarl siphilerden ayr, kendilerine mahsus bir tekilta ship olmulard. Kendilerine has sancak tekiltlar, yaya ve msellem sancak-beyileri bulunmu; timarl siphilerin savalara getirdikleri cebellere karlk, bunlar da yamaklar ile savalara katlmlard. Yaya ve msellemleri, Osmanllarn dzenli ordu kurma konusundaki ilk denemeleri olarak grmek mmkndr.
SIRA SZDE
lk dnem Osmanl ordusunun genel yapsn ksaca anlatnz. SIRA SZDE

D N EOsmanl LM Yukarda klsik ordusunun, esas olarak merkez ve tara (vey eylet) kuvvetleri eklinde ikiye ayrldn belirtmitik. Merkez kuvvetleri, kapkulu ordusu olarak daS bilinir. O R U Ancak bunlara bir de deniz kuvvetlerini eklemek yerinde olacaktr. imdi srayla bu kuvvetleri grelim: DKKAT
DNELM S O R U
KLSK OSMANLI ORDUSU
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
3. nite - Ordu
55
Kapkulu Ordusu
Bir ismi de kapkulu ordusu olan Osmanl merkez kuvvetleri, srekli silh altnda tutulan (muvazzaf) bir ordu idi. Kapkulu ordusu, Seluklularn hassa ordusu rnek alnarak kurulmutu. Muhtelif alt birimleri mevcut ise de, bakentte ve savalarda oynadklar rol dolaysyla, kapkulu ordusu denince, ounlukla yenieriler akla gelir. Kapkulu ordusu, Balkanlara geiin ardndan hzlanp genileyen fetihler dolaysyla artan asker ihtiycn karlamak amacyla kurulmutu. nk srekli silh altnda bulunmayan yaya ve msellemlerden oluan ve yukarda ksaca anlatlan ilk dnem asker birlikleri, bu ihtiyc karlamaktan uzakt. Kaynaklarmz, kapkulu ordusunun gerek anlamda Sultan I. Murad dneminde, ulemdan Konyal Molla Rstemin tavsiyesi ve vezir andarl Kara Halil Paann gayretleriyle kurulduunu belirtirler. Bu srecin Gelibeloluya geiten ksa bir sre sonra balad anlalyor. Zr, kapkulu ordusunun temel eleman kaynan oluturan Acemi Oca, ilk defa Geliboluda ehzde Sleyman tarafndan kurulup tekiltlandrlmt. Bu ordu, temelde iki byk ocaktan olumaktayd: Acemi Oca ve Yenieri Oca.
Acemi Oca
Acemi Oca, Yenieri Ocana asker temin etmek zere kurulmutu. Ocak, yukarda belirtildii gibi, ilk defa Gelibolu ftihi ehzde Sleyman tarafndan kurulup tekiltlandrlmtr. Gelibolu Acemi Oca, sekiz blkten olumakta idi. Banda Acemi Oca aas adl bir mirin bulunduu ocan asker ihtiyc, u drt kaynaktan karlanmtr: 1. Savalarda elde edilen Hristiyan esirler, 2. Devirme sistemi erevesinde toplanan gayr-i mslim ocuklar, 3. Kapkulu ordusu mensuplarnn ocuklar (kul oullar), 4. Esir pazarlarndan satn alnan kleler. Ancak bu drt kaynan, ihtiya duyulduka peyderpey devreye sokulduu anlalyor. Zr, Yenieri Oca 1363 ylnda kurulduu hlde, mesel devirme sistemi Yldrm Byezid zamannda devreye sokulmutur. Kitb- Cihn-nm shibi Ner Mehmed Efendi, Acemi Oca iin toplanan ve henz sava nitelii kazanmam olan gayr-i mslimlerin yetitirilmesiyle ilgili olarak Kara Halil Paann, Bunlar Trke verelim, hem Mslman olsunlar, hem Trke rensinler; sonra getirelim yenieri olsunlar dediini aktarr. Yzyllarca uygulanan bu uslle ilgili yle bir sre iletilmitir: Savalarda esir alnp Acemi Ocana kaydedilen genler, balangta Gelibolu-ardak-Lapseki arasnda gidip gelen nakliye aralarnda altrldlar. Bzlar belli bir eitimden sonra donanma hizmetine verilerek at gemilerinde de altrlmakta idiler. Bunlara gndelik 1 ake maa balanmt. Bu uygulama srasnda sk sk firar hdiseleri yaannca, uygulamadan vazgeildi. Savalarda esir alnan Hristiyan genler, ncelikle Anadoludaki Trk ifti ilelerinin yanna gnderildiler. Kara Halil Paann dedii ekilde, bu ilelerin yannda Trk-slm geleneklerine gre yetitirildiler; hem mslman oldular, hem Trke rendiler. Bu sre 3 il 8 sene arasnda deimekteydi. Daha sonra Acemi Ocana alnan bu genlere gndelik 1 ake cret denirdi. Acemi olanlar da denen gelecein yenierisi bu genler, sdece asker eitim almakla kalmazlar, bu dnemde eitli mlathnelerde, devlet gemilerinde, odun ambarlarnda, hasta odalarnda; hatt cmi, medrese, saray, hastne, eme, kpr; hnedan mensuplar, vezirler ve ye-
56
nieri aas tarafndan yaptrlan bin inaatlarnda alrlard. Acemi Ocanda yeterince kalan ve eitimleri yeterli grlenler, buradan gnlk 2 ake cretle Yenieri Ocana nakledilirlerdi. Acemi Ocann nemli kaynaklarndan birisi olan bu esir genler, penik (pen-yek) kanunu denen bir kanun erevesinde seilirdi. Buna gre, sava esirlerinin bete biri devlete itti; bunlara penik olan denirdi. Her esire 125 akelik bir deer biilmi olduu iin, esir shibi, isterse, esirin yerine bu meblan bete birini (25 ake), penik akesi adyla vergi olarak deyebilirdi. Acemi Ocann eleman kaynaklarndan bir dieri olan devirme sistemi ise, sava esirlerinin ihtiyc karlamamas dolaysyla uygulamaya sokulmutu. Bu uygulamaya Sultan Yldrm Byezid zamannda geildii belirtilir. Bz aratrmaclar, byle bir uygulamann Osmanllardan nceki Trk ve Mslman devletlerde grlmediini ileri srerler; ancak Seluklu hassa ordusunun da devletin Hristiyan halk arasndan devirilen genlerden olutuu bilinmektedir. Osmanllar, bu Seluklu uygulamasn ok daha sistemli hle getirmilerdi. Osmanl devirme kanunu olduka teferruatlyd: lemin nasl yaplaca, her kazdan ne kadar ocuk toplanaca, toplama srasnda nelere riyet edilecei kanunda belirtilmiti. Devirme konusunda esas olarak yenieri aas yetkiliydi. htiya hlinde, yenieri aas, Osmanl bakanlar kurulu durumundaki dvna bavururak devirilmesi gereken mikdr bildirir, dvn ise kanun gereince ferman karr, devirme yaplacak blgeleri belirler ve bu i iin memurlar tyin ederdi. Grevlendirilen memur, devirme yapaca blgenin mahall kadlarnn, timarl siphilerinin, ky kethdlarnn ve kilise yetkililerin de yardmlaryla 8 il 18 ya arasndaki genlerden uygun olanlar seerdi. Sdece bir olu bulunan ilelerin ocuu alnmazd. Birden fazla olu bulunanlarn ocuklarnn ise, en grbz, asker olmaya en elverilisi seilirdi. Devirilen ocuun iyi bir ileye mensup, orta veya uzun boylu olmasna dikkat edilirdi; ksa boylu, kse ve sanat erbb olanlarla ehir hayt yaayanlar tercih edilmezdi. Gayr-i mslimlerden Yahd ilelerin ocuklar devirilmezdi. Devirilenlerden uzun boylu ve yakkl olanlar, ynetim ilerine ve ilim renmeye kabiliyeti bulunanlar, saraya alnp huss bir eitimden geirildikten sonra ncelikle saray hizmetlerinde kullanlrlard. Bunlar arasndan en kabiliyetli olanlar, cidd bir endern eitiminden sonra st seviyede devlet makamlarna ykseleceklerdir. Osmanl dneminde pek ok subayn, sancak beyinin, vezirlerin ve vezr-i zamlarn byle bir eitim neticesinde bulunduklar makamlara geldiklerini biliyoruz. Devirme dnemlerinde belirlenen blgelerden seilen ocuklar, sr ad verilen 150-200 kiilik gruplar hlinde bakente gnderilir, ilgili defterlere kaytlaryla muyenelerinin ve kimlik tesbitlerinin yaplmasndan sonra, Trk rf ve detleriyle slm renmek zere Anadoludaki Trk ifti ilelerin yanlarna sevkedilirlerdi. Bu ilelerin yanlarnda belirli bir mddet kaldktan sonra Gelibolu Acemi Ocana gnderilirlerdi. stanbulun fethinin ardndan burada da bir Acemi Oca alnca, sz konusu devirmeler stanbula gnderilmeye balanmtr. Acemi Ocandaki eitimlerini ve alma mddetlerini tamamlayanlar, buradan asker olmak zere Yenieri Ocana nakledilirlerdi. Acemi Ocann eleman kaynaklarndan birisi de kul oullar idi. Bunlar, kapkulu ordusu mensuplarnn ocuklar idiler. Bilindii zere, kapkulu mensuplar kle statsndeydiler; dolaysyla onlarn oullar da ayn statde saylmlardr. Bu ocuklarn askerlie elverili ve yetikin olanlar, Acemi Ocana alnarak eitilir-
3. nite - Ordu
57
lerdi. Genellikle 23 yana kadar sren bu eitimi tamamlayanlar, be-dergh (dergha, Yenieri Ocana gemeye hazr) olarak Yenieri Ocana kaydedilirlerdi. Kk yata babalar len kul oullarna ise, Acemi Ocana alnacak yaa gelinceye kadar ayda bir sekbanlar frnndan 2,5 kile un veya bunun karl para verilirdi. Bu tr yetimlere ayrca, ayda bir belirli bir miktar parayla elbiselik kuma da verilirdi. Miktar bakmndan ok olmasa da, Acemi Oca iin kle pazarlarndan da eleman temin edilmitir. htiya hlinde hassa har eminleri, pdiah adna kle pazarlarn gezer, askerlie elverili kleleri satn alr ve bunlar Acemi Ocana ynlendirirdi. Acemi Oca niin kurulmutu?
SIRA SZDE SIRA SZDE
D N E L M Ocak, ilk Yenieri Oca, 1363 ylnda, Sultan I. Murad devrinde kurulmutur. defa bin kiilik bir birlik olarak tekil edilmiti. Osmanl kapkulu ordusunun en gzde birlikleri yenierilerdi. Yenieri Oca mensuplarnn says, S O R U Yldrm Byezid devrinde bir miktar artrld. II. Murad devrinde 3-4 bin civrnda olan yenieri says, Ftih Sultan Mehmed devrinde 8-12 bin kiilik bir asker kuvvet hDKKAT line getirildi. Kann Sultan Sleyman devrinde saylar 12-14 bin kii arasnda deien yenieriler, XVI. yzyln sonlarna doru 40 bin kiilik bir ordu hline SIRA SZDE dnt. Sonraki devirlerde, timarl siphilerin gzden dmelerini mtekp, bu say yzbinlere ulat. Ocan ve ocak sisteminin iyi iledii devirlerde ok sk bir eitimden geirilen AMALARIMIZ yenieriler, zamanlarnn harp letlerini en iyi kullanacak ekilde yetitirilirlerdi. Ok, yay, kl, balta, grz ve benzeri silhlar kullanmada son derece usta idiler. Ocakta, muhtelif harp letlerinin kullanmn retmek zere tlimhne bulunuyordu. K T A P Burada kl kullanma, kabza tutma, ok atma ve benzeri bilgiler tlim ediliyordu. XV. yzyln ortalarndan tibren bu silhlara tfek de eklendi. Ateli silhlar kullanmalar konusunda II. Byezidin bilhassa gayret gsterdii T bilinir. ELEVZYON Yenieriler, XV. yzyln ortalarna kadar yaya blkleri veya cemaat adyla anlan tek bir snftan ibrettiler. Her blk 100er kiiden olumaktayd. Yenieri blklerine daha ziyde orta denilmitir. Ocak, ilk kurulduu srada 10 ortadan NT E R ayr N E T bir tekilt olumaktayd; zamanla bu say artt. I. Murd devrinde kurulan ve yaps olan, balarnda sekbanba adl bir idrecinin bulunduu 34 blklk sekban birliklerinin 1451de Ftih Sultan Mehmed tarafndan Yenieri Ocana katlmasyla, bir snftan oluan yenieriler iki snfa karlm oldu. Bu yzden 65. yenieri ortasna sekban ortas da denilmitir. Bylece zaman iinde yenieri ortalarnn says 101e ulat. Yenieri Ocana katlan sekbanlarn asl grevi, sultanlarn avlanmalar srasnda kullandklar tazlar beslemek ve av esnsnda kendisine elik etmekti; bir ksm svri olan sekbanlarn ounluu yaya idi. XV. yzyln sonlarnda aa blkleri denen ve idresini ba blkbann stlendii yeni bir snf daha ihdas edilerek yenieri blklerine katld. Toplam 61 ortadan oluan aa blkleri, 50 kiilik birliklerdi. Bunlarla birlikte, Yenieri Ocann 101 cemaat (orta), 34 sekban ve 61 aa bl olmak zere 196 ortaya kt grlr. Yenieri Ocann en st miri olan ocak aasnn Osmanl protokolnde nemli bir yeri vard. Kendisi bizzat pdiha balyd. Bu sebeple, protokolde sultann mutlak vekili durumundaki vezr-i zamn bile nnde yer alr, ondan nce
Yenieri Oca
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
58
pdiah huzruna arza kard. Tyini veya azli de dorudan sultan tarafndan yaplrd. Ocak aalar, Ftih Sultan Mehmed zamanna kadar ocaktan yetien yenieriler arasndan seilirken, 1451 ylndan tibren, sekbanlarn da ocaa dhil edilmesinden sonra, sekbanbalar ocak aas olmaya baladlar. Bu stn konumlar dolaysyla, XVI. ve XVII. yzyllarda bir ok yenieri aasnn sadrzamla kadar ykseldiini gryoruz. Yenieri ocanda, aadan sonra, rtbe srasyla u aalar bulunuyorlard: Ocak kethds veya kul kethds, zaarcba, saksoncuba, turnacba, ba-avu ve muhzr aa. Ocakta yenieri aas ve sekbanbandan sonra en yetkili kii yenieri efendisi de denen Yenieri Oca ktibi idi. Kendisi, emrinde alan dier memurlarla birlikte ocak defterini tutar; tyin ve terf ileriyle urar; maalar dzenlerdi. Tyin ve azli, vezr-i zamn onay ile mmkn olurdu. Vezr-i zam, bu yetkisiyle, ktip zerinden oca ml bakmdan denetleme frsat bulurdu. Maalar ylda bir, elbise ve yevmiye zerinden hesaplanr, ayda bir ulfe adyla denirdi. Kapkulu ordusunun en sekin birlikleri olmalaryla dolaysyla, pdiah da bir bakma yenieri saylr ve ocak defterinin 1. numarasna kaydedilirdi. Her yenieri blnde orbac unvnyla tannan bir blk komutan vard. Bu kiiye sekban ve aa blklerinde blkba denmekteydi. Ayrca her blkte bir kethd, bir odaba, bir vekl-har, bir bayraktar ve bir ba-eski adl subay bulunuyordu. Yenieri Ocann kendisine mahsus bayra ve bandosu da mevcuttu. XIII. yzylda rneklerini bolca grdmz her sanat ve meslek erbbnn bir pre balanmas gelenei, Yenieri Ocanda da uygulanm ve yenieriler Bekt ocana balanarak Hac Bekt- Velyi pr edinmilerdi. Yenieri Ocann mmkn mertebe problemlerden uzak tutulmasna allrd. Belirli gnlerde, ocak aasnn bakanlnda, dier aalarn ve yetkililerin de katlmyla gerekletirilen toplantlarda, ocakla ilgili problemler grlr, zm yollar aranrd; toplantlara ocak iinde nemli grevi bulunan ocak ktibi (efendisi) de katlrd. Yukarda belirtildii gibi, yenieriler, Osmanl merkez ordusunun en sekin birlikleriydi. Sdece slm dnysnn deil, Avrupann da ilk dim ordusu olan yenierilerin asl grevleri, pdih korumakt. Bu sebeple, hssa ordusu olarak da nitelendirilir. Bakanlar kurulu durumundaki dvn toplantlar srasnda, dvn yelerini korumak da grevleri arasndayd. Kendileri, ayn zamanda pdihn merkez otoritesinin temel dayana durumunda idiler. Osmanl sultanlar, bu dim ordu syesinde snr boylarndaki uc beylerinin otoritelerini ve nfuzlarn dengelemeyi de amalamlard. Ftih Sultan Mehmed, merkez otoritesine saldry nlemek iin sac aya oluturacak ekilde ulemy, yenierileri ve siphi ordusunu yeniden organize etmi; bunlardan birinin ileri gitmesi durumunda, dierleriyle durumu dengelemeye almt. Yenieriler, pdihn bizzat sefere katld zamanlarda, onunla birlikte sefere karlard. Pdihn bizzat sefere kmad, yerine vezr-i zam veya vezirlerden birisini gnderdii zamanlarda ise, yenierilerin en azndan bir ksm mutlaka sefere katlrd. Yal yenieriler ise, seferler srasnda korucu olarak klalarn korunmasyla grevlendirilirlerdi. Sefere katlan yenieriler, sava srasnda, pdihn da bulunduu merkezde konumlanrlard. Kendilerinin hemen nnde topular, onlarn da nnde azab denen haff silhl yaya askerleri yer alrd.
3. nite - Ordu
59
Anahatlaryla tekilt yaps, Osmanl devleti ve ordusu iindeki konumu hakknda bilgi verilen Yenieri Oca, XVI. yzyln ortalarnda en mkemmel duruma gelmiti. Ancak, ayn dnem, ocan bozulmaya balamasna da hit olacaktr. Yenieri Oca nasl bir ordu idi?
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM Yenieriler, Osmanl ordusu iinde nemli bir g hline geldikleri dnemden balamak zere, iktidarlarn belirlenmesinde etkili bir faktr olmulard. Mesel, Ftih Sultan Mehmedin veftnn ardndan oullar Byezid ve S Cem Sultan arasnO R U daki saltanat kavgasnda Byezidin tarafn tutarak, onun baa gemesini salamlard. Ayn ekilde, Byezidin en kk olu olmasna ramen, Yavuz Sultan SeDKKAT limin pdiah olmasn salayan en etkili g de yenieriler olmutu. Kez, Kannnin oullar ehzde Selim ile Byezid arasndaki taht mcdelesini belirleyen SIRA SZDE ve II. Selimin iktidar ele geirmesini salayan evreler arasnda da yine yenieriler bulunuyordu. ktidr deimeleri srasnda talep olunan cls bahileri, pdiahlarla yenieriler arasnda sk pazarlklarn yaanmasna yol amt. Bu durum, AMALARIMIZ XVII. yzylda ve tkip eden asrlarda etkisini artrarak devam etti. Bu yzyllarda sk sk gerekleen yenieri isyanlar, Osmanl sultanlarnn korkulu rylar hline geldi. Aada bz rneklerini greceimiz bu isyanlar, sultanlara ve taK Ttahtlarn A P larn kaybettirdi; pek ok yksek rtbeli devlet adamnn kellesinin alnmasyla sonuland. Kann Sultan Sleyman devrine kadar Yenieri OcannT E son derece disiplinLEVZYON li bir yapsnn bulunduunu biliyoruz. Disiplin ve yolsuzluk konusunda en kk aksakla msmaha edilmedii gibi, yukarda belirtilen yollardan gemeyen kimselerin ocaa alnmasna da frsat verilmemitir. Ancak III. Murad devrinden tibNTE RNET ren bu durum deiti. Ocaa askerlikle ilgisi bulunmayan kiiler alnmaya baland. Sultan III. Murad (1574-1595), kendisinden sonra III. Mehmed adyla tahta kacak olan olunun snnet dnndeki elenceler srasnda eitli hnerler sergileyen kiileri taltif etmek iin, bunlarn ocaa alnmasna izin vermiti. Ayn sultan devrinde patlak veren ran ve Avusturya savalar srasnda da ocaa yabanc unsurlar alnmt. Yenieri Ocana askerlikle ilgisi bulunmayan kiilerin alnmasyla ilgili alan bu kap bir daha kapanmayacak; pek ok meslek erbb, u veya bu yolla ocaa girmenin yolunu bulacak ve bu durum II. Mahmud dnemine kadar devam edecektir. Adlar yenieri olmasna ramen, bu yolla ocaa giren ve askerlie dir hibir ey bilmeyen kiiler, bir taraftan kendi i-gleriyle uraacaklar, dier taraftan da ocan gerek yenierilerini kendilerine benzeterek, onlar serkelie sevk edeceklerdir. Ocak nizmnn bozulmasnn nemli bir sebebi de, Osmanl devlet adamlar arasnda sk sk yaanan iktidar mcdeleleri olmutur. Osmanl merkez iktidrnn balca g gruba dayandn biliyoruz. Bunlar: 1. Saray, yni pdiah, 2. mer (yksek rtbeli devlet adamlar ve kapkulu ordusu), 3. Ulem (balarnda eyhlislmn bulunduu ilmiye snf) idi. Sarayn gl olduu devirlerde, yni Kann dneminin ortalarna kadar, sultanlar, iktidar mcdelelerini mer, ulem ve tara ordusu durumundaki timarl siphileri dengeli bir ekilde kullanarak ynetmesini bilmilerdi. Timarl siphilerin yukarda belirtilen sebeplerle gzden dmesi ve geri plna itilmesiyle, iktidar gcnn nemli bir ksm yenierilerin kontrolne girdi. Devlet iindeki pozisyonla-
Yenieri Ocak Nizmnn Bozuluu
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
60
rnn farknda olan yenieriler, mer ve ulem arasndaki ekimelerin aktif taraflar hline geldiler. Bu durum, ocak dzenin bozulmasn hzlandrd. Devletin duraklama ve gerileme dnemlerinde mer ve ulemnn, gnmzn ifdesiyle, partiletiklerini gryoruz. Bunlar, kendi taraftarlaryla birlikte topluca iktidra tlip oluyorlard. Bu da berberinde kskanlklar, ekimeleri, ayak oyunlarn getiriyordu. Rakiplerini alt etmek isteyen hizipler, yenierileri kullanlacak en etkili g olarak grdler. Onlar, kar vaadiyle rakiplerine kar kkrtlar; eitli karklklar karmak ve rakiplerini sultann gznden drmek iin tahrik ettiler. Bu yolla karlan yenieri isyanlar, bz sultanlarn canlarn kaybetmelerine bile sebep oldu. XVI. yzyln son eyreinde etkili bir ekilde hissedilen ekonomik skntlar da Yenieri Oca nizmnn bozulmasnn sebepleri arasnda gzkmektedir. Bu devirde Avrupay alt-st eden Amerikan gm, Osmanl piysasn da derinden etkilemi, enflasyona ve fiyatlarn artmasna yol amt. Timarl siphilere gre ml durumlar ok daha iyi olmasna ramen, Osmanl para birimi olan akenin srekli deer kaybederek alm gcn yitirmesi, onlar da etkilemiti. Mesel, 1584te akenin deeri drlm, zyf ake denen gm oran azaltlm yeni akeler baslmt. Maalarnn bu tr akelerle denmek istenmesi zerine isyan eden yenieriler, defterdarla vezr-i zamn kellesini istediler; istekleri yerine getirildi. Bu ekilde glerinin daha iyi farkna varan yenieriler, sonraki yzyllarda her isteklerini pdiahlara kabul ettirmeyi baardlar. Bir zamanlar Osmanl ordusunun en etkili birimi olan yenierilerin bylece batan km bir gruh hline dnmesi, Osmanl devletinin k srecini hzlandran faktrler arasnda nemli bir yer tutar. Byle bir durumun ortaya kmasnn bz d sebepleri de vardr. Yenierilerin sava alanlarnda baarl olduklar dnemlerde, Osmanl devletinin komular olan devletlerde dzenli ordular bulunmuyordu. Osmanllarn yenieri ordusu, bz Avrupal devletlere rnek oluturdu. lk olarak, Osmanllarn sk sk savatklar Avusturya dim bir ordu kurdu. XVI. yzyln sonlarna doru sava teknik ve taktiklerinde nemli deiiklikler grld; ateli silhlar savalarda daha etkili olarak kullanlmaya baland. Ayn ekilde, XVIII. yzyln balarnda Rus ar Deli Petro da Osmanl ordusunu dikkate alarak dzenli bir ordu kurmutu. Bu adan bakldnda, yenierilerin sava alanlarndaki baarlarnn, biraz da muhtaplarnn dzensiz ordular olmalarndan kaynakland sylenebilir. Avrupal devletlere ilham kayna olan yenieri ordu nizmnn taklidinin ardndan, askerliin bir sanat hline dnmesi ve zaman iinde gelimesi, bozulma dnemi ncesinde Avrupa ordularnn korkulu rys olan yenierilerin azametlerini yitirmelerine ve korkulacak bir g olmaktan kmalarna yol amt. Byle bir gelime karsnda, Yenieri Oca, sistemini gelitirecei yerde, disiplinsiz, ocak kanunlarna yeterince uymayan ba bo bir topluluk hline dnt. Denilebilir ki, Kann dneminin sava yenierilerinin yerini, XVII. ve XVIII. yzyllarda srekli isyan karan, bakenteki iktidar mcdelelerinin taraflarndan biri hline gelen ve savalardan kaan kalabalk bir gruh ald.
SIRA SZDE
Yenieri isyanlarnn sebeplerini ksaca anlatnz. SIRA SZDE

DNELM XVII. yzyldan tibren sk sk grlen yenieri isyanlarn, yukardaki bozulma sebepleri erevesinde dnmemiz gerekiyor. Ocak nizmnn bozulmas ncesinS O R U de, bz yenieri direnileriyle karlalmsa da, bunlar byk apl ve umm iktidr derinden etkileyecek nisbette deildir. Bu tr direnilerin ilk rneini Ftih DKKAT
DNELM S O R U
Yenieri syanlar
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
3. nite - Ordu
61
Sultan Mehmed zamannda gryoruz. Sultanla kurulu dneminden beri sadret makamn ellerinde tutan andarl ilesi arasndaki nfuz mcdelesi srasnda, pdihn genliinden de faydalanan ve vezr-i zam tarafn tutan yenieriler, hizya getirilmekle kalmadlar, andarl ilesinin tasfiyesini de engelleyemediler. Ocaa eki-dzen veren Ftih, yenierileri devletin snrlarn geniletme ve merkez bir imparatorluk kurma yolunda etkili bir ekilde kulland. Onu tkip eden gl sultanlar dneminde, yenieriler cidd direnilere girime cesreti bulamadlar. XVI. yzyln son eyreinde ocaa askerlikle ilgisi bulunmayan kiilerin girmeye balamasyla, bu durum deiti. Bu dnemde baa geen sultanlarn, ncekiler gibi gl ahsiyetler olmamalarnn da etkisiyle, yenieriler her frsatta kazan kaldran bir g hline dntler. Yenieri isyanlarnn, sonucu bakmndan en korkuncu, Gen Osman adyla da bilinen II. Osman (1618-1622) devrinde yaand. Gen sultan, yenierilerin geveklii sebebiyle, kuatm olduu Hotin kalesini ele geirememiti. II. Osman, devletin eski gcne kavuabilmesi iin bz reformlar yapmaya karar verdi. Bunlar arasnda Yenieri Ocan kaldrp yerine daha disiplinli bir ordu kurmak da bulunuyordu. Tecrbesizlii dolaysyla fikirlerini evresine aan sultan, durumdan haberdar olan yenierilerin isynyla karlat. Saray basan yenieriler, akl dengesi bozuk olan ehzde (I.) Mustafay tahta kardlar. Bu durum karsnda II. Osman, yenierilere snmak zorunda kald. Merdlik ananesi gereince, yenierilerin kendilerine snan birisine bir ey yapmayacaklarn ummutu. Yenieriler, haytna dokunmayacaklarna dir kendisine sz verdiler; sultan, klalarnda bulunan Orta Cmie gtrdler. Ne var ki, yeni vezr-i zam Kara Davud Paann yenierileri tahriki neticesinde Yedikule zindanlarna gtrlen II. Osman, burada katledildi. Benzer hdiseler IV. Murad (1623-1640) devrinde de yaand. IV. Murad, ok gen yata tahta kmt. ktidrnn ilk yllarnda iki kere isyan eden yenieriler, ilk isyanlarnda sultan ayak dvnna armlar ve isteklerini kabul etmedii takdirde kendisini tahttan indirmekle tehdit etmilerdi. II. Osmann kbetini iyi bilen sultan, yenierilere boyun edi. kinci isyan srasnda ise, pdihn ok sevdii kymetli bir vezr olan Hfz Ahmed Paa, sultann gzleri nnde paraland. Ancak, delikanllk ana giren ve iktidr gerek anlamda ele geiren IV. Murad, kendisine kar yenierileri srekli kkrtan vezr-i zam Topal Receb Paay ldrtt; yenierilere nderlik eden elebalar ortadan kaldrd. Bylece yenieri zorbalna son vermi oldu. IV. Muradn lmnn ardndan, yenieriler tekrar eski durumlarna dndler. zellikle IV. Mehmed (1648-1687) dneminde sk sk isyan ettiler. IV. Mehmed, 6,5 yanda pdiah olmutu. Bu sebeple, iktidrnn ilk yllarnda, iktidar gc grnte Ksem Sultann, gerekte ise yenieri subaylarnn eline gemiti. Bu srada patlak veren bir siphi isyn, yenieriler tarafndan bastrld. Bylece gc tekrar ele geiren yenieriler, halka kar da dayanlmaz basklar uyguladlar. Bir sre sonra, bakentte dengeler deiti ve Ksem Sultan safd edilip ldrld. ktidar gc, IV. Mehmedin annesi Vlide Turhan Sultanla saray aalarnn eline geti. Duruma tepki gsteren yenieriler, bir kere daha isyan ettiler. Bu isyan, halkn da yardmyla g bel bastrld. Yenieri isyanlar XVIII. yzylda da zaman zaman tekrarland. Bunlarn iinde en nemlisi, 1730 ylnda yaanan Patrona Halil isyndr. II. Viyana bozgununun ardndan balayan ve 16 yl devam eden sava dnemi, 1699 Karlofa antlamasyla sona ermi ve Osmanl devletinin cidd toprak kayplarna sebep olmutu. XVII. yzyln ilk dneminde, bu kayplar telf iin giriilen savalarda bz baarlar
Ayak Dvn: Olaanst zamanlarda nemli ve acele ilerin grlmesi iin toplanan dvna ayak dvn denilmitir. Kaynak: Mehmet Ali nal, Osmanl Tarih Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul 2011,s.66
62
elde edildi ise de, 1718de imzlanmak zorunda kalnan Pasarofa antlamas, Osmanl devletinin artk eski gcnn ok uzanda bulunduunu aka ortaya koymutu. Bundan sonra Osmanllar, yeni topraklar elde etmeyi veya kaybedilen topraklar geri almay hedefleyen savalar bir tarafa braktlar; mmkn mertebe, mevcut snrlar ve salanan bar korumay n plnda dnmeye baladlar. 1683ten 1718 ylna kadar sren dnemde, hem devlet hem de toplum olduka yorulmu ve ypranmt. Karlofa antlamas, devletin ve toplumun zihniyet dnyasnda byk bir travmaya yol amt. Daha nceki dnemlerde, karlalan skntlar ortadan kaldrmak iin bavurulmas ngrlen reformlar, genellikle devletin kendi trihindeki parlak dnemleri rnek alrken, bu yeni dnemde gzler darya evrildi. Dolaysyla, eski dnemleri rnek alarak zm teklifleri sunan reformculara geleneki reformcular da denir. Yeni dnem ise, reformlar konusunda Baty rnek almaya balad. Bu sre, devletin yklna kadar devam etti. Ne var ki ayn dnem, bir israf, zevk ve saf dnemi olarak da trihe geti. Devrin idreci snf, btn kayglardan uzak, ince bir sanat ve elence zevkiyle saf lemine dalm; halkn skntlarna det kulaklarn tkamt. Bu durum, sknt ve seflet iinde kvranan halkn tepkisini ekmekte gecikmedi. Bu srada yaanan ran-Osmanl savalarnda da umulan baar bir trl elde edilememiti. Devlet adamlar arasnda da srtmeler eksik olmuyordu. Byle bir ortamda Patrona Halil isimli bir yenieri, evresine toplad bir ksm yenierilerle Byezid Cmii nnde toplanarak isyn balatt. Bunlara, durumdan honut olmayan bz esnfn ve halkn da katlmalaryla oluan topluluk saraya yrd. Sultan III. Ahmed, isyanclar teskin etmek iin, sulanan devlet adamlarnn ve Vezr-i zam Dmad brhim Paann idmlarn emretti. Ancak isyn sonlandrmak mmkn olmad. syanclar sonunda III. Ahmedi tahttan indirerek, yerine I. Mahmudu geirdiler (1730). syanclar, gerekletirdikleri iktidar deiiklii ile de yetinmediler; Lle devrinin sembolleri olarak grlen ve bu dnemde yaplan btn kk ve kasrlar, baheleri ve mesre yerlerini tahrip ettiler; dnemin en gzde eseri olan Sdbd yerle bir ettiler. Bylece, Lle devri sona ermi oldu. Yenieriler, devletin en skntl zamanlarnda karklk karmaktan bir trl geri durmadlar. Bunlarn en dikkat ekici rneklerinden birisi de, 1768-1774 yllar arasnda yaanan ve Kk Kaynarca Antlamas ile hsranla biten Osmanl-Rus savalar srasnda gerekleti. Btn disiplinini kaybeden, emir-komuta zincirine riyeti oktan brakm olan yenieriler, bu savalarda yaanan yenilgilerin ba sorumlular idiler. Sk sk sava meydanlarn terk ederek ordunun bozguna uramasna yol atklar yetmezmi gibi, bir de bakentte huzur ve dzeni bozmu, anari ortamn hortlatmlard. Hatt, 1772de, savan en iddetli devresinde, stanbulda gn gece tersne efrdyla arpmaktan geri durmamlard. Yenierilerin bir pdihn haytn kaybetmesiyle sonulanan ve bu ynyle II. Osmann katline benzeyen son cidd ayaklanmalar, III. Selim devrinde gerekleti. III. Selim, yeni bir Osmanl-Rus savann srd 1789 ylnda pdiah olmutu. Daha ehzdelii srasnda devlet ileriyle yakndan ilgilenen, kt gidii durdurmak iin neler yaplmas gerektii konusunda kafa yoran, bu konuda devrin Fransa kral ile mektuplaan III. Selim, zm geni apl reformlar yapmakta bulmutu. Halk da kendisinden byk beklentiler iindeydi. Yeni sultan, Osmanl reform hareketleri srasnda sk sk grld zere, ncelikle ordunun reforma tbi tutulmasn dnyordu. Gemi tecrbeler, yenierilerin slhnn mmkn olmadn ortaya koymutu. Bu sebeple, III. Selim, ordu konusunda ne yaplmas gerektiine dir, ileri gelen devlet adamlarndan raporlar istedi. Sunulan
3. nite - Ordu
63
raporlar, yenierilerin yerine, daha disiplinli ve dzenli yeni bir ordu kurulmas noktasnda buluuyorlard. Pdiah da yle yapt; ncelikle nizm- cedd (yeni dzen) adyla yeni bir ordu kurdu; bunun iin yeni klalar yaptrd. Kurulan ordunun Bat tarz eitimi iin Fransa ve sveten subaylar getirtti; nizm- ceddin masraflarn karlamak zere, rd- cedd (yeni gelirler) adyla yeni bir fon oluturdu. Bu arada, yenierileri disiplin altna almak iin eitim mecbriyeti getirildi. Topu, humbarac, lamc va arabac snflarnda yeni dzenlemelere gidildi. Gelirleri artrmak iin timar sisteminin slhna alld. Ayrca, kurulan yeni ordunun kullanaca yeni silhlar alnd. Btn bu tedbirler, yava yava meyvesini vermeye balamt. Nitekim 1801e gelindiinde, nizm- cedd ordusu 10.000 kiilik bir gce ulamt. 1807 ylna gelindiinde, nizm- cedde muhlefet iyice artt. Yeni dzenden memnun olmayanlar, yenierilerin ve ulemnn da tahrikiyle harekete getiler; bir ksm halkn da katld Kabak Mustafa isyan adyla bilinen isyan sonunda III. Selim tahttan indirildi; yerine IV. Mustafa (1807-1808) geirildi. Bylece nizm- cedd hareketine son verildi; III. Selimin gayretleriyle kurulan yeni ordu datld. Saltanat deiimi srasnda, devletin st kademelerine yenierilerin belirledikleri isimler getirilmiti. Bu duruma tepki gsteren III. Selim taraftar Alemdar Mustafa Paa, Rusuk yn sfatyla ve 15 bin kiilik askeriyle stanbul zerine yrd. Hedefi, IV. Mustafay tahttan indirip III. Selimi tekrar baa geirmek ve yenierileri hizya getirmekti. Bunu haber alan Kabak Mustafa nderliindeki yenieriler, III. Selimi ldrdler. Bylece yenieriler tekrar eski konumlarna dndler. II. Mahmud, bir sre onlarn isteklerine boyun emek zorunda kald. Fakat zamanla iktidrn glendirdi ve rakiplerini tasfiye etmeye balad. 1826ya gelindiinde, II. Mahmudun reformlarnn karsnda hl cidd bir engel olarak duran Yenieri Ocann kaldrlmas konusunda btn tedbirler alnm bulunuyordu. nce, yenierilerin Avrupa ordusu gibi eitim almalar ngrld. Ardndan, Ekinci Oca adyla yeni bir asker tekilt kurulmas emredildi. Byle bir eitimi kabul etmeyen yenieriler, At Meydannda toplanarak bir kez daha ayaklandlar. O srada sadrzam bulunan Selim Paa, vezirleri, din adamlarn, humbarac, lamc, topu ve donanma ileri gelenlerini toplayarak, sancak- erfi karp ocakla savaacaklarn bildirdi. stanbul sokaklarnda halkn bu savata yanlarnda yer almas ynnde arlar yapld. Yenieriler de ocak-severleri yanlarnda yer almaya dvet ettiler. Hazrlklarn tamamlanmasnn ardndan, Selim Paa, Sultan Ahmed Cmiini karargh hline getirerek halka silh datt. arpma balaynca Dvanyolunu tutan yenieriler At Meydanna ekildiler ve kla kapsn kapattlar. Sadrzam klay topa tutturdu; yaklak bir saat iinde, kla ierideki yenierilerle birlikte yaklp ykld. Ele geirilen yenieri elebalar boduruldu. Bu arpma srada 6 bin civrnda yenieri ldrld; 20 bin civrnda yenieri de srgne gnderildi. Bylece, yaklak ikiyz elli yla yakn bir sreden beri sultanlarn korkulu rys hline gelen Yenieri Oca kaldrlm oldu.
Cebeci Oca
Osmanl merkez ordusunun nemli bir birimi de Cebeci Oca idi. Cebe kelimesi zrh anlamna gelir. Blk ve cemaat adyla iki gruba ayrlan cebeciler, yenierilerin savalarda kullanacaklar ok, yay, kalkan, kl, tfenk, kazma, krek, balta, barut, kurun, fitil, zrh, tolga ve benzeri silhlarn yapm ve tmiri iiyle grevliydiler. Saylar 500-600 kii arasnda deiiyordu. Ocan ne zaman kurulduu belli
64
deildir. Ancak Ftih Kanun-nmesinde cebeciba ifdesi yer aldna gre, en azndan Ftih Sultan Mehmed dneminde mevcut idiler. Cebecilerin yaptklar silhlar, sava srasnda cepheye tanp yenierilere datlr, sava sonunda da tekrar toplanp tmirleri ve bakmlar yapldktan sonra, yeni bir savata kullanlmak zere muhfaza altna alnrd. Ocan ynetiminden cebeciba sorumluydu. Cebecibann altnda bir de ocak kethds mevcuttu.
Topu Oca
Osmanllarn topu ilk defa 1389da, I. Kosova Sava srasnda kullandklar bilinir. 1396da Nibolu Sava ile, kez tekrarlanan stanbul kuatmalar srasnda Sultan Yldrm Byezid (1389-1403)in de top kulland bilinmektedir. Kez, II. Murad devrinde Mora ve Arnavudluk seferleri srasnda top kullanlm, Semendire kuatmas esnsnda, kale nnde bizzat sultann huzrunda toplar dklmt. Bu bilgiler, Topu Ocann en azndan Sultan I. Murad devrinde kurulduunu gstermektedir. Topu Oca, toplar dkenler ve onlar kullananlar olmak zere iki blkten oluuyordu. Ocan ynetiminden topcuba nvanl bir komutan sorumluydu. Topu Oca mensuplar da, tpk Yenieri Oca mensuplar gibi, Acemi Ocandan temin edilmekteydi. Toplar, bakentteki top mlthnelerinde dklp cepheye gtrld gibi, ihtiyca gre sava srasnda cephede de dklebilmekteydi. Daha sonraki dnemlerde, ihtiyca gre, bir ok ehirde top mlthneleri kuruldu. Avrupa yakasnda stanbul dnda Belgrad, Budin, kodra, Tamevar gibi snra yakn ehirlerde top mlthneleri kurulmutur. Anadolu yakasnda ise Bilecik, Van ve Ki gibi ehirlerde mlthneler vard. Anadoluda toplarn tanmas, geri hizmetlerine alnm olan yaya ve msellemlere verilmiken, Rumelide ayn ii nceleri yrkler, bilhare evld- Ftihn denen ve Anadoludan blgeye grlen gruplar stlenmilerdi. Tuna boylarndaki savalarda, stanbulda dklen toplar deniz yoluyla da cepheye sevk edilirdi. Top kullanclar, sava srasnda yenierilerin nlerinde sralanrlard. Zamanla toplar gelitirildi ve sava meydanlarna arabalarla ekilmeye baland. Bunun iin ayrca -aada zikredilecek olan- bir Top Arabaclar Oca kuruldu. Top, Osmanl ordusunda stanbulun fethi srasnda en etkili silh olarak kullanld. aldran (1514), Mercidbk (1516), Ridniye (1517) ve Moha (1526) meydan savalarnda top, sonucu belirleyen silh olmutu. Avrupadaki bir ok kalenin fethi de top syesinde mmkn olmutu.
Kapkulu Siphileri
Bunlara alt blk halk da denir. Bu alt blk, silhdrlar, siph olanlar, sa ulfeciler, sol ulfeciler, sa garbler ve sol garblerden oluuyordu. Kapkulu siphileri, sarayn endern blm ile dier saraylarda baar gsterdikleri iin terf eden yenieriler arasndan seilirdi. Ocaa, ileri gelen devlet adamlarnn ocuklar ile kapkulu mensuplarnn ocuklar da alnmtr. Kapkulu svri ocana, yenieri ortalarndan ve saraydan eleman verilmesine ble kmak denirdi. Kapkulu svrileri, balangta, I. Murad devrinde, Kara Timurta Paann tavsiyesi zerine siph ve silhdr adlaryla kurulmu iki blkten ibretti. Daha sonra, XV. yzyln ortalarnda bunlara isimleri saylan dier drt blk ilve edildi. Bu blkler atl idiler. Grevleri, seferlerde pdihn yanbanda bulunarak onun tu ve silhlarn tamak, gvenliini salamaktan ibretti. Statleri yenierilerin zerinde idi; onlardan daha fazla maa almaktaydlar.
3. nite - Ordu
65
XV. yzyln ortalarnda siph bl olduka tibarl bir konuma ykseldi. Bu sebeple ileri gelen devlet adamlar bile ocuklarn bu ble vermeye baladlar. Svri oca, zamanla yz ble kadar kt. Her blkte 20 il 30 arasnda nefer bulunuyordu. Sembol olarak krmz bayrak tadklar iin, bunlara krmz bayrak halk da denilirdi. Silhdr blnn sembol ise sar bayrakt. Kapkulu svrilerinin kaderleriyle Yenieri Oca mensuplarnn kaderleri arasnda bir benzerlik vardr. XVI. yzyln sonlarna kadar pdiahlar bizzat seferlere katldklar iin, bunlarn da vazifeleri nem tamt. Ayn yzyln son dneminde pdiahlar seferlere kmamaya, yerlerine serdr- ekremler tyin etmeye baladlar. Kapkulu siphileri de ounlukla saray hizmetlerinde kullanldlar; zamanla nemlerini ve tibarlarn yitirdiler.
Humbarac Oca
Ocan ismi, demir ve tuntan dklm el-bombas demek olan humbara kelimesinden gelir. Teknik bir asker snf oluturan ocak mensuplar, dnynn ilk havan topu snf olarak da bilinir. Humbarac veya Kumbarac Ocann XVI. yzylda Mustafa adl bir topu blkbasnn ilk defa bir humbara dkmhnesi kurmasyla ortaya kt belirtilir. Bununla birlikte, daha nce de ayn ii gren ve genellikle kalelerde bulunan timarl humbaraclar vard. Bunlar Topu ve Cebeci Ocana bal idiler. Ocak mensuplar, hem humbara dkmekte, hem de bunlar savalar srasnda kullanmakta idiler. Humbarac Oca, XVIII. yzylda, 1729da Osmanl devletine iltic ettikten sonra Ahmed adn alan Kont Bonneval ve Sadrzam Osman Paann giriimleri sonucu gelitirilip yeniden dzenlendi. 1731de ocan slh projesi hazrlanm ve iki yl sonra skdarda yeni bir Humbarac Oca kurulmutu. Ardndan 300 adet Bosnadan ulfeli, 300 adet de eitli kalelerden timarl humbarac aday getirilerek karlan kanuna gre 25er kiilik gruplar hlinde eitildiler. Ocakla ilgili yeni bir dzenleme ve iyiletirme de 1783te Sadrzam Halil Hmid Paa zamannda yapld. Ocak, zellikle Humbarac Ahmed Paann almalaryla Osmanl ordusunun en dzenli ve disiplinli asker snf hline gelmiti. Ancak Yenieri Ocanda grlen bozukluklar, Humbarac Ocan da etkilemitir. Bununla birlikte ocak, ounlukla devletin safnda yer alm, hatt 1826da Yenieri Ocann kaldrlmas srasnda, sarayla birlikte hareket etmitir. Ocak, II. Mahmud zamannda Askir-i Mansre-i Muhammediyyenin kurulmasyla resmen kaldrlmsa da, bir sre daha varln srdrm ve II. Abdlhamid dneminde tamamen ortadan kaldrlmtr.
Lamc Oca
Asker literatrde lam, tnel anlamna gelmektedir. Teknik bir snf olan Lamc Oca, bamsz bir ocak olmaktan ziyde, Yenieri Oca iinde faaliyet gsteren bir alt ocakt. Temel grevi, savalarda, zellikle de kale kuatmalarnda tneller kazmakt. Bu tneller, bzan askerin kale surlarna yaklamas, bzan surlarn uurulmas, bzan da ieriye kadar kazlmak sretiyle kalenin ieriden ele geirilmesi iin kazlrd. Kazlan tnellere patlayc maddeler yerletirilir ve yklmak istenen yerler havaya uurulurdu. Bu uygulama, stanbul kuatmas ve Rodosun fethi srasnda etkili bir ekilde kullanlmtr. Ateli silhlarn savalarda etkili bir ekilde kullanld dnemlerde dman siperlerine kadar tneller kazlarak, denen patlayc maddelerle dman askerlerine cidd zararlar verilmesi uygulamas, gnmzde de kullanlan bir sava taktiidir.
66
Lamc Ocann ne zaman kurulduu bilinmemektedir. Bununla birlikte, daha II. Murad dneminden beri Osmanl ordularnda lamclarn bulunduu bilinmektedir. Rumelideki birok kalenin fethinde lamclar aktif grev almlard. Ulfeli lamclar, Ftih Sultan Mehmed zamannda Cebeci Ocana baland; idresi de cebecibana verildi. Eylet askerleri arasndaki lamclara ise lamcba komuta etmekteydi. Ocak iinde kethd, avu ve alemdr gibi subaylar bulunurdu. Rtbeli ocak mensuplar, maa olarak zemet tasarruf ederlerken, asker olanlara timar verilirdi. Teknik bir snf olmalar dolaysyla ocak mensuplarna cidd bir eitim verilir, bu erevede geometri ve eitli mmr eserlerle ilgili bilgiler retilirdi. Lamc nizam-nmesi, yze yakn eitim bilgisi ihtiv etmekteydi. Ayrca, vazifelerini tam olarak yapmalarna yarayacak yardmc bilgiler de verilirdi. Yenieri Ocanda grlen bozukluklar, zamanla bu ocakta da grld. 1792de karlan bir nizam-nme ile aksaklklarn giderilmesine allmtr. 1826 ylnda ise, Yenieri Oca ile birlikte Lamc Oca da kaldrld.
Top Arabaclar Oca

Oca, yukarda anlatlan Topu Oca ile birlikte deerlendirmek gerekir. Kapkulu ordusunun byk ounluu gibi, bu ocak mensuplar da piyde (yaya) birliklerdi. Vazifeleri, seferler srasnda Topu Oca tarafndan dklen toplar sava alanlarna tamakt. Top Arabaclar Ocann kurulu trihi net olarak bilinmiyorsa da, XV. yzyln sonlarnda kurulduu dnlmektedir. Ocaa balangta Acemi Ocandan eleman alnyordu. XVII. yzylda bunlarn yerlerini ocak arabaclarnn ocuklar ile kul statsndeki insanlarn kardeleri almaya baladlar. ounlukla stanbulda ehremininde bulunan klalarnda oturan arabaclar, nbetlee lke genelindeki kalelere de gnderilirlerdi. Topularn hizmet verdikleri yerlerde mutlaka top arabaclar da bulunurdu. stanbulda Ahr-kapda ahrlar mevcuttu. Arabacba tarafndan idre edilen ocakta ayrca kethd, ba-avu, kethd yeri, ocak ktibi, blkba, odaba ve halfe unvanl subaylar mevcuttu. Nefer says, birle elli arasnda deien blklerden oluan Top Arabaclar Ocann altm bl vard.
Eylet (Tara) Ordusu

Kurulu dneminin tara ordusu olan yaya ve msellemler, timara benzer tarm alanlar tasarruf etmeleri ve tarada oturmalar dolaysyla eylet ordusu arasnda saylabilirlerse de, yerlerini zamanla timarl siphilere braktklar, dolaysyla geici birlikler zellii tadklar dncesiyle, bunlar klsik Osmanl ordusu bal altnda incelenmek yerine, yukarda ilk dnem Osmanl ordusu bal altnda ele alnd.
Timarl Siphiler
Klsik Osmanl ordusu iinde eylet ordusu denince, ncelikle timarl siphiler akla gelir. Bunlar, XVII. yzyln balarna kadar Osmanl ordusunun en byk ksmn oluturan atl askerlerdi. Tarada oturan ve maa yerine genellikle timar ve zemet adyla anlan dirlikleri tasarruf eden timarl siphiler, seferlere bulunduklar blgenin sancak-beyilerinin bayraklar altnda katlrlard. Byle bir ordunun oluturulmasnda Osmanllarn Seluklu dneminde uygulanan ikt sistemini rnek aldklar anlalyor. Ancak Osmanllar bu sistemi gelitirmiler, bz bakmlardan derebeylik nitelii tayan Seluklu ikt sistemini, kendilerine has daha kullanl ve pratik bir sisteme dntrmlerdi. Bylece geni bir vergi alann dola-
3. nite - Ordu
67
arak ou zaman ayn olan devlet gelirlerini toplamak, bunlar merkez hazneye ulatrmak ve bu i iin binlerce eleman istihdam etmek yknden de kurtulmu oldular. Bu vergi birim alanlarna dirlik denmekte idi. Timar sistemine dhil olan dirlikler ksma ayrlr: 1. Yllk geliri 3 bin il 20 bin ake arasnda deien dirliklere timar, 2. Yllk geliri 20 bin il 100 bin ake arasnda deien dirliklere zemet, 3. Yllk geliri 100 bin akenin zerinde olanlara ise has denilmitir. Bu gruplandrmada yer alan timar alanlar, esas tibriyle savalarda yararlk gsteren siphilere tahsis edilirdi. kinci srada yer alan zemetler, zam (oulu zuam) denen kiiler tarafndan tasarruf olunurlard; bunlar ounlukla yrk beyleri, msellem beyleri, defter kethdlar, timar defterdarlar, sancak-beyi ve beyler-beyilerin oullar, kapkulu mensuplar arasnda bulunan ve taraya kmak isteyen avu, mteferrika ve dvn ktipleri gibi orta dereceli devlet memurlaryla siphi subaylar idiler. En byk gelir dilimini oluturan haslar ise, bata pdiah olmak zere, ehzdeler, vezr-i zamlar, vezrler, vlide sultanlar, pdiah kz kardeleri ve kzlar, beyler-beyiler, sancak-beyileri ve benzeri yksek rtbeli devlet adamlar tarafndan tasarruf olunmaktayd. Timar sistemine dhil olan dirlikleri tasarruf edenler, kendi geimlerini salamann dnda, savalara katlmak zere asker yetitirmek zorunda idiler. Bu erevede timar shipleri, gelirlerinin ilk 3 bin akesinden sonraki her 3 bin akelik ksm iin yardmc veya yamak denen bir cebel; zemet ve has shipleri ise, her 5 bin ake gelir iin bir cebel yetitirmek ve bunlar at ve silhlaryla birlikte savaa hazr hle getirmekle mkelleftiler. Dirlik shibleri, genellikle dirliklerinin bulunduu yerlerde otururlard. Kendilerine verilen yerlerin r ve dier vergilerini ya bizzat veya vekilleri araclyla toplarlar; seferler srasnda, sava iin hazrladklar cebellerle birlikte sefere karlard. Seferlere katlmayan siphilerin dirliklerinin ellerinden alnmasyla kalnmaz, dam edilmek sretiyle cezlandrlmalar da sz konusu olabilirdi. Timarl siphiler, sancaklara taksim edilmilerdi; dolaysyla en byk mirleri sancak-beyileri idi. Dier siph komutanlar ise, rtbelerinin derecesine gre alay-beyileri, eribalar, bayrakdrlar ve avulard. Seferlere arldklar zaman, bulunduklar blgenin sancak-beyinin sanca altnda toplanr, dier sancak-beyileriyle birlikte beyler-beyinin emrine girerlerdi. Sefer gzerghnda belirli toplant yerlerinde yoklamalar yaplmak sretiyle mzeretsiz sefere katlmayanlar tespit edilir, bylelerin dirlikleri ellerinden alnarak baka siphilere verilirdi. Seferler srasnda siphilerin onda biri, bulunduklar blgenin korunmas, syiin salanmas ve sefere katlan arkadalarnn yaptklar ilerin grlmesi maksadyla geride braklr, bylece tarm ilerinin aksatlmamas salanrd. Savan uzun srmesi ve siphilerin blgeleri dnda klamalar durumunda, ilerinden bzlar harlk sfatyla blgelerine gelir ve savaa katlan arkadalarnn harlklarn alarak sava alanna geri dnerlerdi. Timarl siphilerin Osmanl devletinde kurulu dnemlerinden beri mevcut olduklar kabul edilir. Ancak sistemli bir ordu hline dnmesi ve Osmanl ordusunun en byk ksmn oluturmas sreci, XV. yzyln ortalarna kadar srmtr. Timar ordusunun eleman kaynaklar konusu tartmaldr. Osmanl devletinin son dnemlerinde kaleme alnan eserlerde, yukarda gzden geirilen kapkulu ordusunun devirme asll, timar ordusunun ise Trk asll olduu ileri srlrse de, byle bir kategorik kabul btnyle doru gzkmyor. Balkanlarda timar tasarruf eden gayr-i mslimler bulunduu gibi, kapkulu ocaklar ierisinde de Trk asll elemanlar her zaman mevcut olmutu. Bununla birlikte, timarl siphilerin byk ounluunu Trk asll insanlarn oluturduu phesizdir.
68
Saylarna gelince: Bu hususta net rakamlar vermek mmkn gzkmemektedir. Bz rakamlar zikretmek gerekirse, timarl siphi says, mesel XVI. yzyln ilk yarsnda 37.521 idi; bunun 9.653 muhfz timarna, 27.868i ise ekinci timarna tasarruf etmekte idi. Savaa gtrdkleri cebellerle birlikte, toplam say 70-80 bin arasnda deimekteydi. XVI. yzyln ikinci yarsnda, fethedilen yerlerde yeni timarlarn oluturulmasyla toplam timarl ordusunun 100 bini at kabl edilir. Verilen muhtelif bilgilere baklrsa, Osmanl timar ordusunun miktar, XVI. yzyln sonlarnda 200 bini amt.
SIRA SZDE
Timarl siph ordusunu SIRA SZDE ksaca anlatnz.

D N E Ldenen M Aknclar, serhad snr-boylarnda bir taraftan dman topraklarna ynelik faaliyet gsteren, dier taraftan tecvzleri ve szmalar nlemek sretiyle snrlar koruyan hafif atl birliklerdi. Bu grevi yapan asker kuvvetlere, Osmanl devletinin S O R U kurulu dneminden beri rastlamak mmkndr. Zaman iinde gelien ve gl gelenekleriyle bir ocak hlini alan aknclar, Seluklu dneminin u beylerinin SelDKKAT uklu snrlarnda oynadklar rol oynamlardr. Essen Osmanllar da Anadolu Seluklu devletinin kuzey-bat snrndaki u beyleri arasnda bulunuyorlard. AknSIRA SZDE clarn balca grevleri, devlet ve ordu adna keif yapmak; dman lkesi ve ordusu hakknda istihbrat toplamak; seferler srasnda dman topraklarnda Osmanl ordusuna yol amak; dmann pusu kurmasn nlemek; ordunun geecei AMALARIMIZ yerlerdeki rnleri korumak; dman topraklarnda esirler ele geirerek bunlardan o blgeyle ve asker hareketlilikle ilgili bilgi toplamak; ordunun rahat geiini salamak zere uygun yerlerini tespit etmekti. Aknclar, ayn zamanda dK nehirlerin T A P mana ynelik psikolojik sava da yrtrlerdi: Dzenledikleri n basknlarla dmann moralini bozmak; asker ve ekonomik kaynaklarn tahrip etmek ve ulam sistemlerini T Ekertmek L E V Z Y O N gibi iler bu cmledendi. lerinin gerei olarak, bulunduklar snr boylarnda, kar tarafn dillerini, ehir ve kasabalarn ok iyi bilirlerdi. Seferler srasnda, Osmanl ordusunun gvenli bir ekilde hareketini salamak zere, en azndan drt-be gnlk mesfe nde giderlerdi. Savalara da fiilen katlrlard. N T E R N eden ET ok hzl hareket atl birlikler olmalar sebebiyle, dman ordusunun sarlmas; bozulup kaan dman kuvvetlerinin tkip ve imhs aknclar tarafndan gerekletirilirdi. Sefer dnleri srasnda dman basknlarn nlemek de aknclarn vazifeleri arasnda bulunuyordu. Aknclar, hayatlarn at srtnda geirmeleri dolaysyla son derece usta binicilerdi. Genellikle snrlarda veya snrlara yakn yerlerde otururlard. Yaz ve k dzenli ekilde dman lkelerine aknlar dzenlerler; ok mikdarda ganimet ve esir alrlar, bylece dmann Osmanl topraklarna ynelik saldr cesretlerini krmaya alrlard. Aknclar, aknlar srasnda sava leti olarak kl, kalkan, pala, mzrak ve aa topuzlar kullanrlard. Aknclara devlet tarafndan maa denmezdi. lerinden kdemli ve yararlk gsterenlere timar da verilirdi. Aknclar, grdkleri hizmetlerin karl olarak vergiden muaf tutulmulard. Geimlerini daha ziyde aknlar srasnda elde ettikleri ganmetlerle salarlard. Seferler srasnda, yiyecekleri dman snrna kadar devlet tarafndan karlanr; snrdan tibren elde edecekleri ganmetlerle ihtiyalarn karlarlard. Aknclar, dorudan pdihn ahsna bal dzenli birliklerdi. Kendilerine has aknc kannlar vard. Bu erevede, bin aknc binba, yz aknc yzba, on aknc ise onba tarafndan ynetilirdi. Aknlar gelii-gzel yaplmazd. Dman
DNELM S O R U
Aknc Oca
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
3. nite - Ordu
69
topraklarna ynelik bir aknn akn saylabilmesi iin, mutlaka aknc beyinin komutasnda gerekletirilmesi gerekirdi. Aknc beyinin kendisinin katlmad, yerine yz kiinin zerinde kuvvetle bir bakasn gnderdii aknlara harmlik denirdi. Akn gerekletiren kuvvet yz kiiden az olursa, ete adyla anlrd. Aknlar ve harmlikler srasnda alnan esirlerden bete biri (penik) devlete itti. ete aknlarnda elde edilen esirlerden penik alnmazd. Bu vergileri almak zere, aknc beylerinin yanlarnda aknc kadlar ve peniki balar bulunurdu. Aknclar tarafndan ele geirilen topraklar veya kaleler, devlet adna ele geirilmi olur, bunlar pdiah tarafndan gnderilen kale erlerine teslim edilirdi. Bununla birlikte, fethedilen yerlerdeki topraklar, baar gsteren aknc beylerine timar olarak verilebilirdi. Aknc beylerinden gelen emirler, eriba da denen taviceler tarafndan aknclara ulatrlrd. Klsik dnemde aknc birlikleri devlet tarafndan srekli takviye edilmitir. Yalananlarn, sakatlananlarn ve lenlerin yerlerine, iyi ata binen, evik ve gl genler alnarak aknc kadrolar desteklenirdi. Aknc kannu gerei, ehid den veya yalanm olan aknclarn, aknc niteliine hiz oullar terchen ocaa alnrd. Devletin kuruluundan aknlarn etkilerini yitirmeye balad XVII. yzyln balarna kadar, bir ok mehur aknc ilesi olumutu. Bunlarn en mehurlar, Mihal Oullar (Srbistan, Bosna ve Semendirede), Turahan Bey Oullar (Morada), Malko Oullar (Silistre blgesinde) ve Evrenuz Oullar (Arnavudluk ve Dalmaya kylarnda) idiler. Biri stanbulda Defter-hnede, dieri bulunduklar eylet ve sancak kadlklarnda saklanan; isimlerini, genel vasflarn, timara ship olup olmadklarn gsteren dzenli defterleri bulunmasna ramen, aknclarn toplam miktarlarn tam olarak tespit etmek mmkn gzkmemektedir. Bir fikir vermesi asndan, u rakamlar zikredilebilir. I. Kosova Sava srasnda 10 bin kadar aknc bulunuyordu. XV. yzyln ortasnda 40 bin civrnda aknc vard. 1560larda Turhanl aknclarnn says 7 bin kadard. Ayn dnemde, Mihalli aknclarnn 50 bin kiiye ulat zikredilir. Ne var ki, XVI. yzyln sonlarnda aknclar eski nemlerini yitirdiler. Bundan sonra saylar hzla dtu. Nitekim XVII. yzyln ilk eyreinde (1625te) 2-3 bin civrnda aknc kalmt. Sonraki dnemlerde, aknclarn grdkleri hizmetler, serhad kulu denen, snr boylarndaki kalelere yerletirilmi asker birlikler tarafndan yerine getirildi. Ayrca, bu i iin atl birliklerden oluan Krm kuvvetlerinden faydalanld.
Deliler
Serhad kulu da denen bu kuvvetler, isimlendirmeden de anlalaca zere, aknclar gibi, daha ziyde snr boylarnda faaliyet gsterirlerdi. Bu grup, ounlukta Trk soylulardan oluuyordu. ri yar csseleri, secret ve kahramanlklar ile tannmlard. Dmann zerine korkusuzca saldrmalar, baka bir ifdeyle kelle koltukta savamalar ve akl banda insanlarn cesret edemeyecekleri ilere ftursuzca girimeleri dolaysyla deliler ismiyle anlmlard. Byle bir grup Osmanllar dneminde XIX. yzylda bile mevcuttu. Deliler, snr blgelerinde sancak-beyi veya beyler-beyilerin maiyyeti arasnda bulunuyorlard.
Kale Muhfzlar
ok geni bir corafyaya yaylan ve srekli sava hlinde bulunan Osmanl devletinde snrlar korumak, buralarda gvenlii salamak ve dman saldrlarn nlemek, en nemli asker faaliyetlerdendi. Bu sebeple, snr boylarnda srekli ikamet edecek asker birliklerin barnmalarn salayacak ok sayda kale bulunmaktayd.
70
Bu tr kalelerde bulunan askerler, esas tibriyle muhfz (korucu, koruyucu) idiler. Bunlar tek bir snftan deil, bir ksm yukarda haklarnda bilgi verilen asker gruplardan seilmi olmak zere yenieri, azeb, topu, cebeci, lamc, martolos, tfeki, frisn (svri-atl) gibi farkl asker meslek alanlarndan seilirlerdi. Gerekte hafif piyde (yaya) birlikler olan azebler (azeb: bekr erkek), savalara da katlan, yenierilerin nnde yer alarak dmana ilk saldry gerekletiren askerlerdi. ou, Anadolunun deiik yerlerinden gnlllk essna gre seilmi, sava kabiliyeti yksek, salkl, gl ve bekr Trk erkekleri idiler. Osmanl devletinin kurulu dneminde saylar 15-20 bini bulan azebler, ihtiyca gre, 2030 hneden bir tne olmak zere seilirler ve azeb aasnn komutas altnda bulunurlard. Masraflar ve ieleri ise, mensup olduklar blge halk tarafndan karlanrd. Sava d zamanlarda kalelerde muhfz olarak grevlendirilirlerdi. Azebler, Osmanl donanmasnda da kullanlmlardr. Kalelerde muhfz olarak kullanlan frisn (atllar) ise, tpk aknclar gibi, dmana ynelik n basknlar iin kullanlan atl kuvvetlerdi. Benzer ekilde hizmet veren ve kalelere ynelik n dman saldrlarn nlemekle grevli serhad kulu denen atl gruplarn ise bir ksm gnll, bir ksm her be hneden bir asker olarak seilen birliklerdi. Bu sonuncular, beliler olarak da bilinir ve beli aas denen bir subay tarafndan idre edilirlerdi.
Yardmc Kuvvetler
Osmanl devletinin dorudan kendi ordusu dnda, seferler srasnda faydaland asker kuvvetler de vard. Bunlar, Osmanllara bal Krm Hanl; Eflk (Romanya), Bodan (Moldova) ve Erdel (Transilvanya) voyvodalklarnn asker kuvvetleri idiler. Balkanlarda Osmanl devletine bal blgelerden gelen ve Mslman olmayan bu tr yardmc kuvvetler, ykselme devrinde Anadoluda ve Balkanlarda gerekletirilen muhtelif seferlere katlm, mesel 1402 Ankara Savanda dahi yer almlard. Erdel Prensilii, en fazla 50.000 kadar asker karabiliyordu. Eflk ve Bodan prenslikleri ise, en fazla 10-15 bin arasnda deien sayda askerle, gerektiinde Osmanl kuvvetlerine yardm edebiliyordu. XVII. yzyldan sonra, bu prensliklerin kuvvetleri Osmanllar tarafndan hemen hemen hi kullanlmadlar. Krm Hanlnn ounluu atl olan asker kuvvetlerinin ise, ran ve bilhassa Avrupaya ynelik Osmanl seferlerinde aktif rol aldklarn ve faydal hizmetler grdklerini biliyoruz. Osmanl ordusunun en mhim yardmc kuvvetleri idiler. Krm Hanl, gl devirlerinde 100 il 200 bin kii arasnda deien atl kuvvet karabilmekteydi. Kez, Krm Hanl kuvvetlerinin Osmanl devletinin kuzey snrlarnda, Ruslara kar devletin gz, kula ve eli durumunda bulunduklar trih bir hakkattir.
Ordu Geri Hizmeti Elemanlar

Osmanl ordusunda fiilen savaanlarn dnda geri hizmetleri diyebileceimiz hizmetleri gren unsurlar da bulunuyordu. Bunlar, ordunun seferler srasnda ihtiya duyduu hizmet alanlarnda alyorlard. Ordunun muhtelif arlklarnn, silh ve cephnesinin tanmas; yol, kpr, menzil ve benzeri yapm ileri bunlarn vazifeleri idi. Bu tr ileri yapan unsarlar arasnda balca tatarlar, yrkler, voynuklar, derbendciler, kprcler, martoloslar, cerehorlar (veya serehorlar) bulunuyordu.
3. nite - Ordu
71
Tatarlar
Tatar, kelimesi ulak veya postac anlamna gelir. Posta tekiltnn bulunmad devirlerde, bu ii tatarlar yaparlard. Tatarlar, bir ocak olarak da grldkleri iin, kendilerine ocak tatarlar da denmitir. Dolaysyla, bir ocakl olarak, ilk dnemlerde kapal bir snf gibi alrlard. Daha sonraki devirlerde postaclk iinde her snftan insan kullanlmtr. Ancak ilk dnemlerde bu ii mnhasran tatarlar yaptklarndan, isimleri terim hline dnm daha sonraki dnemlerde ayn ii yapan herkese, postac anlamnda tatar denmitir. Posta iini zel olarak yapanlara s de denmitir. Osmanl ordusunun bir haberleme eleman olarak tatarlar, imparatorluun her tarafna gidebilecek durumda idiler. Ayrca, merkezin emirlerini taraya tamak da bunlarn vazifesi idi. Bakentten kendilerine verilen bir fermnla yola kan tatarlar, stanbuldan Belgrada, skdardan Badada kadar, sa, sol ve orta kollar olmak zere, yoldan gzergh zerinde bulunan ehir ve kasabalara urayarak, getirdikleri her trl emri ilgililerine ulatrrlard. Bakalarnn giymeleri yasak olan kendilerine has elbiseler ve uzuk kalpaklar giyerlerdi. Tatar aas denen bir st yneticinin emri altnda alrlard.
Yrkler
Yrk veya yrk kelimesi, Osmanl dneminde gebe Trkmenleri belirtmek zere kullanlan bir ibre olmann yan sra, bulunduklar blgelerde kendilerine verilen asker nitelikli ileri yerine getiren ve yine kkenleri ounlukla gebe olan gruplar iin de kullanlmtr. Osmanl devletinin ilk dnemlerinden beri bu isimle anlan gruplar muhtelif asker ilerde altrlmlardr. Ftih Sultan Mehmedden nceki dnemde, silhl asker birlikler olarak savalara katlan yrkler, daha sonraki devirlerde genellikle mar ve muhfaza ileri gibi muhtelif geri hizmetlerinde kullanlmlardr. Bunlardan shillere yerletirilmi olanlar, gemi malzemesi temini ve gemi yapm ilerinde; byk yollar zerinde yerletirilmi olanlar, yollarn gvenlii, derbendcilik, yollarn bakm, su yollar yapm, kpr ins, bakm ve bekilii, menzillere zahire toplanmas ve korunmas gibi ilerde; mdenler civrnda yerletirilenler, mden icilii ve cephne yapm gibi ilerde; orduda toplarn nakil ilerinde; devlet tarafndan yaptrlan muhteli yaplarla kalelerin bakm ve onarm ilerinde altrlmlardr.
Voynuklar
Slavca bir kelime olan voynuk, asker anlamna gelmektedir. Bunlara, Balkanlarla ilgili Osmanl belgelerinde voynak, voynuk, voynok, voynik, voyneyk imllaryla yazlm ekilde sk sk rastlanr. Vazifeleri, seferler srasnda ordunun at ve ayr ihtiycn karlamakt. ayr voynuklar ve sefer voynuklar olmak zere iki gruba ayrlmlard. Devlet, voynuklar genellikle bugnk Bulgaristan blgesinden temin ettii iin, kelime Bulgarl da ifde ederdi. ayr voynuklar, belirli zamanlarda saray ahr (stabl- mire) hizmetine alnarak ayr bime hizmetinde de kullanlrlard. Seferler srasnda seyislik de yaparlard. Voynukluk messesesinin, seferler srasnda levzmn muhfazas ve svrilerin hayvanlarnn bakm iin ilk olarak 1376da Kara Timur Paann tavsiyesi zerine kurulduu belirtilir. Bir tr iftlik demek olan batinalar tasarruf ederler; grdkleri hizmetlerin karl olarak her trl vergiden muaf tutulurlard. Grdkleri hizmetlerin niteliine gre, voynuklarn muhtelif ekillerde isimlendirildikleri grlr: ayr voynuklar, Istabl- mire Voynuklar, Hassa Voynuklar, Has Ahr Voynuklar, Sefer Voynuklar, mme Voynuklar, Kara Voynuklar, Atl ve Yaya Voynuklar, Yurtlu Voynuklar gibi.
72
Derbendciler
Derbendciler, nemli geit noktalarnda kurulan ve bir eit polis veya jandarma karakolu nitelii tayan derbendlerde grevli kimselerdi. Bulunduklar blgelerdeki yollarn ve geitlerin gvenlii derbendciler tarafndan salanrd. Derbendler, hanlar, nemli ticr ve asker yollarn kavak noktalar, kprler ve nehirlerin geit yerleri ile ounlukla iskn mahallerinden uzak, ssz yerlerde kurulmulard. Gvenlii salamak zere, bulunduklar dar geitleri iki kap ile kolayca kapamak mmknd. Drt taraf duvarla evrili, kk bir kaleyi andran derbendlerde, ilerinde yaayan insanlarn her trl ihtiyalarn karlayacak ekilde han, cmi, mektep ve dkknlar da bulunurdu. Derbendlerin yaknlarnda ky veya kasaba bulunmas durumunda, buralarda oturanlar derbenci olarak grevlendirilebilir ve kendileri her trl vergiden muaf tutulurlard.
Kprcler
Osmanl ordusunda, seferler srasnda ordunun geecei yollar ve nehirler zerinde kprler yapmak; mevcut kprleri onarmak ve korumakla grevli bir gruptu. Teknik bir snf olan kprcler, bu ilerden anlayan her sosyal snftan seilmi insanlard.
Martoloslar
Bunlar, ordu hizmetinde kullanlan Osmanl tebeas fakat Mslman olmayan kimselerdi. Daha ziyde Trakya, Makedonya ve Tesalyadan olmak zere Rumelinin belli blgelerinden seilen martoloslar, dorudan ordu hizmetinde alanlar ve bulunduklar lkede devlet adna hizmet grenler olmak zere iki gruba ayrlmakta idiler. Ordu hizmetinde alanlar, belli mevkilerin emniyetini salama, dman blgelerine aknlar yapma, dmann savunma sistemlerini bozma veya zayflatma, keif ve istihbrat toplama gibi ilerde kullanllyorlard. Bu tr ileri gren martoloslar, ulfeli blklere datlrlar, yaya ve atl grev yaparlard. yaplar Osmanl ordusunun dier asker birliklerinden farkszd. Cemat-i Martolosn denen birlikleri, martolosba (ser-i mertolosn, martoloslar resi) tarafndan ynetilirdi. Aa-y martolosn, yzba, odaba, kethd, alemdr, kol-avu gibi komutanlar vard. Bulunduklar yerde devlet adna hizmet grenler ise, devletin kurulu dneminden beri kullanlan kimselerdi. Bunlar, topran ilenmesi, iskn meselesi ve gebelerin iskn gibi ilerle ilgilenirlerdi.
Cerahorlar
Balangta ordunun silh ve muhtelif ara-gereleriyle adrlarn nakletmek zere grevlendirilen cerahorlar, daha sonra asker inaatlarda ii olarak kullanlm bir snft. htiyca gre daha ziyde Hristiyan tebea arasndan seilir ve kendilerine cret denirdi. Byle bir snfn ilk defa Yldrm Byezid devrinde, 1402de kullanld belirtilir.
Osmanl Deniz Kuvvetleri (Donanma)

Osmanl devleti, balangta kk bir kara beylii olmas dolaysyla deniz kuvvetlerine ship deildi. Fakat fetihlerin ksa srede Marmara shillerine ulamas, byle bir gcn gerekliliini kanlmaz kld. Orhan Bey devrinden tibren oluturulmaya balanan Osmanl donanmas, bata Karesi Beylii olmak zere, Bat Anadoluda Ege blgesine hkim olan Saruhan, Aydn ve Mentee beyliklekleri gibi dier Trk beyliklerinin Osmanllara katlmasyla hzl bir gelime srecine girdi. Osman-
3. nite - Ordu
73
llar, 1324te Karamrseli fethetmek sretiyle ilk defa denize ulamlard. Karamrsel Alp komutasnda oluturulan ilk donanma, Kocaeli blgesinin fethi srasnda denizden destek salayacakt. 1327de Karamlrselde ilk tersnenin kurulmasyla, messeseleme yoluna girildi. Osmanl donanmasnn ilk komutan (Dery Beyi) Karamrsel Alptir. 1337de Kocaelinin fethiyle Rumeliye geiin de n alm oldu; donanmann merkezi nce zmite, ardndan Gelibolunun fethiyle buraya tand. stanbulun fethinin ardndan da merkez, stanbulda Kasmpaaya nakledildi. Gelibolu, Osmanllarn hem Balkanlara, hem de denizlere aldklar ilk kap olarak deerlendirilebilir. Yldrm Byezid dneminde Geliboludaki Osmanl donanmas, 60 gemilik bir gce ulamt. XV. yzyln ikinci yarsnda Osmanl devleti Karadeniz, Akdeniz, Ege ve Adriyatik Denizine kylara olan byk bir devlet hline gelmiti. Bu genilemeye paralel olarak deniz kuvvetleri de byd. stanbulun fethi srasnda, Gelibolu sancak beyi ve ayn zamanda donanma komutan (kaptn- dery) olan Baltaolu Sleyman Bey, bykl kkl 350 civarnda gemiden oluan bir donanmaya komuta ediyordu. Ftih Sultan Mehmed, donanmann glenmesine bilhassa nem verdi. Yeni bakenti stanbulda tersneler at. 1470li yllarda Osmanl donanmas, Gedik Ahmed Paa komutasnda Krm Osmanlya balayacak, 1480de talyada Otrantoyu ele geirecek bir kudrete ulat. Bu srada hl Venedik donanmasnn gerisinde olan deniz kuvvetleri, II. Byezid devrinde Venediki geti. Dnemin Burak ve Keml Reis gibi ekirdekten yetime nl denizcileri, donanmann glenmesinde baarl hizmetler verdiler. Msrn fethinden hemen nce, Osmanl denizcilerinin Memlkl devletinin yardm talebi zerine Kzldenizde boy gsterdiini biliyoruz. Yavuz Sultan Selim dneminde, Anadoludan kan Trk levendlerinin, daha sonra Kann devrinde (1534) Barbaros Hayreddin Paa adyla kaptn- dery olacak olan Hzr Reis ile kardeleri lyas ve Oru reislerin ynetiminde Akdenizi bir Trk gl hline getirdikleri grlr. Barbaros Hayreddin, Osmanl dneminde yetimi en byk denizci idi. Kann dnemi, Osmanl donanmasnn gcnn zirvesine kmasna hit oldu. Barbarosun idresindeki Osmanl donanmas, 1538de Andrea Doria komutasndaki birleik hal donanmasn Prevezede byk bir bozguna uratarak, Akdenizi bir Trk gl hline getirdi. Turgut Reisin komutasndaki Osmanl donanmas, 1560da Cerbede baka bir Hal donanmasn malup etti. 1566da baarsz bir Malta Kuatmas gerekletirildi. Kbrsn fethi srasnda nemli hizmetler veren donanma, ayn yl (7 Ekim 1571) hazrlksz yakaland nebaht deniz savanda Don Juan komutasndaki birleik Hal donanmas tarafndan byk bir darbe yemi ve gemilerinin ounu kaybetmi olmasna ramen, gcnn zirvesindeki Osmanl devleti, alt ay gibi ksa bir sre ierisinde eskisinden daha gl bir donanma hazrlayarak denizlere indirmeyi baarmt. XVII. yzylda, Osmanl donanmas eski gcn kaybetti. 1645te Yusuf Paa komutasnda 300 gemiden oluan bir Osmanl donanmasnn balatt Girit kuatmas, adann fethedildii 1669 ylna kadar srm ve bu srete olduka sknt yaanmt. Osmanllar, bu srada adaya asker ve levzm sevki konusunda yabanc gemiler kiralamak zorunda kaldlar. XVIII. yzylda Mezomorta Hseyin Paann giriimleriyle Osmanl donanmasnda reforma gidilmise de, donanmay eski gcne kavuturmak mmkn olmad. 1773te Kaptn- Dery Cezayirli Gzi Hasan Paann giriimleriyle bir Bahriye Mektebi ald. 1776da Tersne-i mire yaknlarnda Bahriye Mhendishnesi ald. Fakat btn bu giriimler, umulan fayday salayamad.
74
Ayn durum XIX. yzylda da devam etti. Franszlarn Msra saldrsn nlemek zere ngiliz donanmasndan yardm alnmak zorunda kalnd. II. Mahmud dneminde 1827de Navarinde imh edilen Osmanl donanmasnn yerine Amerikal mhendislerin de yardmyla yeni bir donanma insna giriildi; bu dnemde Osmanl tersnelerine modern deniz sanyii girmeye balamt. Sultann lm zerine, bu abalar yarm kald. Sultan Abdlmecid dneminde 1840da Bahriye Meclisi kuruldu ve donanmay modernletirme almalar devam etti. irket-i Hayriye denen ilk denizlik irketi de bu dnemde kurulmutu. 1867de, Sultan Abdlaziz dneminde Bahriye Nzrl kuruldu; yabanc lkelerden ok sayda modern sava gemileri alnd. Ne var ki, byk paralar harcanarak kurulan bu deniz gc, II. Abdlhamid dneminde Halite rmeye terk edildi ve yeterince kullanlamad. 1909da Donanma Cemiyetinin abalaryla oluturulan Osmanl donanmas, I. Dny Sava srasnda tilf devletlerinin anakkaleyi gemesini engellemiti. Ne varki, Osmanl donanmas, savan sonunda Marmarada glib devletlerin kontrolne girdi. Uzun trih srete Osmanl donanmasnn, Akdeniz, Karadeniz, Svey, Basra ve Hind donanmas olmak zere be blmden olutuunu grrz. htiya duyulan gemiler, esas olarak Gelibolu ve stanbul tersnelerinde yaplrd. htiya hlinde Karadeniz, Marmara ve Akdeniz shillerindeki muhtelif tersnelerde de gemiler yaplmt. stanbulda Hali, Cmialt ve Takzak tersneleri nemli hizmet vermilerdi. Osmanl donanmasnn esas sava unsuru deniz levendleriydi. XVII. yzyln sonlarna kadar, Osmanl deniz kuvvetlerinde esas olarak krekle hareket ettirelen gemiler kullanlmlardr. Bu dnemde yelken esas unsur deil, kree yardmc itici g olarak kullanlmt. Yelken gcyle hareket ettirilen ve ak deniz gemileri olan kalyonlar, XVII. yzyln sonlarna doru Osmanl donanmasna katlmtr. Amerikann kefi, Avrupada byk yelkenli gemilerin yaygnlamasna yol amt. Dolaysyla, krek denizcilii, shil denizciliini temsil ederken, yelken denizcilii engin denizcilii sembolize etmekte ve yelkenliler ak denizlerde faaliyet gstermekteydi. Bu sebeple, klsik dnemde krekle hareket ettirilen Osmanl donanmasnda, rampa muhrebesi olarak nitelenen yakn temas savalar tercih edilirken, mesel uzun menzilli toplara ve yelkenli gemilere ship olan Venedik donanmasnda, uzun mesfe muhrebeleri tercih edilmiti. Donanma, Kaptan Paa vey Kapnn- Derya denen bir deniz kuvvetleri komutan tarafndan idre olunurdu. Deniz kuvvetleri, tersne halk ve muhrib snftan oluan ve Tersne Ocaklar denen bir ocaktan ibretti. Tersne halk, esas olarak gemi yapmyla meguld. Kaptn- Derynn dndaki yksek rtbeli komutanlar ise Tersne Kethds ve Tersne Aas idi. Denizlere alan sava gemilerinde esas sava unsur olan levendlerin dnda, tayfalar (muhtelif ileri gren iiler) ve forsalar (krekiler) bulunurdu.
SIRA SZDE
SIRA SZDE kurulu srecini nasl aklarsnz? Osmanl donanmasnn
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
3. nite - Ordu
75
zet
Osmanllar bir beylik olarak ortaya ktklarnda, asker g olarak Osman Bey ve oullar etrfnda kmelenmi bulunan airetlerin eli silh tutan insanlarn kullanmlardr. Ksa bir sre sonra yaya ve msellem adyla bilinen yaya ve atl birliklerden oluan dzenli bir ordu kurulmutur. Fakat, bu kuvvetlerin yerlerini zaman ierisinde kapkulu ve timarl siphi denen tam anlamyla dzenli bir ordu alm ve bu ordu klsik Osmanl ordusu meydana getirmitir. Klsik Osmanl ordusu, merkez ve tara (vey eylet) kuvvetleri olarak bilinen iki ana gruptan meydna geliyordu. Merkez ordusu, kapkulu ordusu olarak da bilinir. Bunlarn iinde asl sava gc ise yenieriler oluturuyorlard. Ancak, merkez ordusuna asker yetitiren Acemi Ocann nemli bir yeri vard. Kapkulu ordusunun, sarayda pdihn hizmetinde bulunan eitli alt birimleri bulunuyordu. Ayrca, kapkulu ordusunun sava ara ve gerelerini yapan baka birimleri de vard. Tara ordusu ise, ounluu timarl sihpilerden oluan bir ordu idi. Acemi Oca, Osmanllarn Geliboluya geiinden ksa bir sre sonra, Yenieri Ocana asker temin etmek zere kurulmutu. Bu ocakta yenieri olmak zere yetitirilenler: Savalarda elde edilen Hristiyan esirlerden; devirme sistemi erevesinde toplanan gayr-i mslim ocuklarndan; kapkulu ordusu mensuplarnn ocuklarndan ve esir pazarlarndan satn alnan klelerden oluuyordu. Bunlardan kapkulu ordusu mensuplarnn ocuklarnn dnda kalanlar, ocaa alnmadan nce Anadoludaki ifti Trk ilelerinin yanlarna gnderilerek Mslman ediliyor, Trk ve Mslman rf ve detlerini reniyorlard. Yenieri Oca, 1363 ylnda, Sultan I. Murad devrinde kurulmutur. Kapkulu ordusunun en gzde birlikleriydi. Yaya askerlerden oluan ve zamanla gelien Yenieri Oca, XV. yzyln ortalarnda Osmanl ordusunun en gl asker kuvveti hline gelmitir. Yenieri ordusu, dnyda kurulmu ilk dzenli ordudur. Avrupal devletler, bu orduyu rnek alarak dzenli ordular kurmulardr. Kann Sultan Sleyman devrine kadar Yenieri Ocann son derece disiplinli bir yaps vard. Disiplin ve yolsuzluk konusunda en kk aksakla msmaha edilmez; kAnna aykr ocaa kimsenin alnmasna da frsat verilmezdi. Ancak III. Murad devrinden tibren bu durum deiti. Ocaa askerlikle ilgisi bulunmayan kiiler alnmaya baland. III. Murad (1574-1595), kendisinden sonra III. Mehmed adyla tahta kacak olan olunun snnet dnndeki elenceler srasnda eitli hnerler sergileyen kiileri taltif etmek iin, bunlarn ocaa alnmasna izin vermi; bylece alan siistimal kaps, bir daha kapanmamtr. 1. Gen Osman adyla da bilinen II. Osman (16181622)n tahttan indirilip ldrlmesi ve yerine I. Mustafann geirilmesi. 2. IV. Murad devrinde (1623-1640) yaanan isyanlar; bu isyanlar srasnda bir ok devlet adamnn kellesini almlar, fakat sonunda IV. Murad tarafndan dzene sokulmulardr. 3. 1656da Vaka-i Vakvkye olarak bilinen bir ok devlet adamnn kellesinin alnmasna yol aan isyan; bu dnemdeki isyanlarn n Sadrzam Kprl Mehmed Paa tarafndan alnmtr. 4. 1687de IV. Mehmedin tahttan indirilip yerine II. Sleymann geirilmesiyle sonulanan isyan. 5. 1730da Lle Devrini sona erdiren ve Patrona Halil syn olarak bilinen isyan; bu isyan srasnda III. Ahmed tahttan indirilerek yerine I. Mahmud geirilmitir. 6. 1808de Sultan III. Selimin tahttan indirilip yerine IV. Mustafann geirilmesiyle sonulanan isyan; bu isyan, Alemdar Mustafa Paa tarafndan bastrlm; IV. Mustafa tahttan indirilip yerine II. Mahmud geirilmitir. smini zrh anlamna gelen cebe kelimesinden alan Cebeci Ocann balca grevleri, yenierilerin savalarda kullanacaklar ok, yay, kalkan, kl, tfenk, kazma, krek, balta, barut, kurun, fitil, zrh, tolga ve benzeri silhlar yapmak ve bunlar tmir etmekti. Topu Oca, sava srasnda kullanlan toplar dkmekle grevli idiler. Bu toplar ou zaman belirli ehirlerdeki top mlathnelerinde dkyorlard. Zaman zaman cephede, bizzat sava srasnda da top dkmekte idiler. Kapkulu svrileri de denen alt blk halk, silhdrlar, siph olanlar, sa ulfeciler, sol ulfeciler, sa garbler ve sol garblerden ibretti. Bunlar, sarayn endern blm ile dier saraylarda baar gsterdikleri iin terf eden yenieriler arasndan seilirdi. Ayrca, ocaa ileri gelen devlet adamlarnn ocuklar ile kapkulu mensuplarnn ocuklar ile, yenieri ortalarndan ve saraydan eleman alnmtr. Grevleri, seferlerde pdihn yanbanda bulunarak onun tu ve silhlarn tamak, gvenliini salamak ve eitli hizmetlerini grmekti. Ocan ismi, demir ve tuntan dklm el-bombas demek olan humbara kelimesinden gelir. Teknik bir asker snf oluturan ocak mensuplar, dnynn ilk ha-
76
van topu snf olarak da bilinir. Savalarda kullanlan humbaralar dkmek ve bunlar sava srasnda kullanmakla grevli idiler. Asker literatrde lam, tnel anlamna gelmektedir. Teknik bir snf olan Lamc Oca, bamsz bir ocak olmaktan ziyde, Yenieri Oca iinde faaliyet gsteren bir alt ocakt. Temel grevleri, savalarda, zellikle de kale kuatmalarnda tneller kazmakt. Bu tneller, bzan askerin kale surlarna yaklamas, bzan surlarn uurulmas, bzan da ieriye kadar kazlmak sretiyle kalenin ieriden ele geirilmesi iin kazlrd. Kazlan tnellere patlayc maddeler yerletirilir ve yklmak istenen yerler havaya uurulurdu. Seferler srasnda Topu Oca tarafndan dklen toplar sava alanlarna tamakt. Klsik Osmanl ordusu iinde eylet ordusu denince, ncelikle timarl siphiler akla gelir. Bunlar, XVII. yzyln balarna kadar Osmanl ordusunun en byk ksmn oluturan atl askerlerdi. Tarada oturan ve maa yerine genellikle timar ve zemet adyla anlan dirlikleri tasarruf eden timarl siphiler, seferlere, yetitirdikleri cebllerle birlikte bulunduklar blgenin sancak-beyilerinin bayraklar altnda katlrlard. Timarl siphiler, tarm alanlarnn iletilmesine de nezret eden kimselerdiler. Aknclar, serhad denen snr-boylarnda bir taraftan dman topraklarna ynelik faaliyet gsteren, dier taraftan tecvzleri ve szmalar nlemek sretiyle snrlar koruyan hafif atl birliklerdi. Aknclarn balca grevleri, devlet ve ordu adna keif yapmak; dman lkesi ve ordusu hakknda istihbrat toplamak; seferler srasnda dman topraklarnda Osmanl ordusuna yol amak; dmann pusu kurmasn nlemek; ordunun geecei yerlerdeki rnleri korumak; dman topraklarnda esirler ele geirerek bunlardan o blgeyle ve asker hareketlilikle ilgili bilgi toplamak; ordunun rahat geiini salamak zere nehirlerin uygun yerlerini tespit etmekti. Snr boylarnda srekli ikAmet edecek asker birliklerin barnmalarn salayacak ok sayda kale bulunmaktayd. Bu tr kaleleri koruyan asker birliklere kale muhfz (korucu, koruyucu) deniliyordu. lerinde yenieri, azeb, topu, cebeci, lamc, martolos, tfeki, frisn (svri-atl) gibi farkl asker meslek alanlarndan seilmi askerler yer alyordu. Savalarda Osmanl ordusuna, devlete bal Krm Hanl; Eflk (Romanya), Bodan (Moldova) ve Erdel (Transilvanya) voyvodalklarnn asker kuvvetleri yardmc
kuvvetler olarak destek veriyorlard. Bu tr ileri yapan unsurlar arasnda balca tatarlar (postaclar), yrkler (gemi malzemesi temini ve gemi yapm ilerinde; byk yollar zerinde yerletirilmi olanlar, yollarn gvenlii, derbendcilik, yollarn bakm, su yollar yapm, kpr ins, bakm ve bekilii, menzillere zahire toplanmas ve korunmas gibi ilerde altrlmlardr.), voynuklar (isimleri, asker anlamna gelen voynuktan gelen voynuklar, seferler srasnda ordunun at ve ayr ihtiycn karlamakta idiler), derbendciler (nemli geit noktalarnda kurulan ve bir eit polis veya jandarma karakolu nitelii tayan derbendlerde grevli kimselerdi), kprcler (seferler srasnda ordunun geecei yollar ve nehirler zerinde kprler yapmak; mevcut kprleri onarmak ve korumakla grevli), martoloslar (belli mevkilerin emniyetini salama, dman blgelerine aknlar yapma, dmann savunma sistemlerini bozma veya zayflatma, keif ve istihbrat toplama gibi ileri yapyorlard), cerehorlar (ordunun silh ve muhtelif ara-gereleriyle adrlarn nakletmek zere grevli idiler) bulunuyorlard.Osmanl donanmasnn temeli, Orhan Bey zamannda atld. 1327de Karamrselde ilk tersne kuruldu. Geliboluya geiten sonra burada da bir tersne kuruldu. stanbulun fethine kadar Osmanl donanmas yeterince gl deildi. Ftih, stanbulda, Kasmpaada tersneler kurdu. Daha sonra Karadeniz, Akdeniz ve Ege kylarndaki bz ehirlerde tersneler oluturuldu. XVI. yzylda Osmanl donanmas en gl devrini yaad. Akdeniz bir Trk gl hline getirildi. Osmanl donanmas, Kzldeniz ve Hind Okyanusunda Avrupal smrgeci devletlere kar slm dnysn savunmaya alt. Fakat donanma, XVII. yzyldan tibren gerileme dnemine girdi.
3. nite - Ordu
77
Kendimizi Snayalm
1. Osmanl kapkulu ordusunun en etkili unsuru aadakilerden hangisidir? a. Yenieriler b. Acemi olanlar c. Timarl siphiler d. Aknclar e. Cebeller 2. Msellemler nasl birliklerdi? a. Yaya b. Atl c. Muhfz d. Teknik eleman e. Aknc 3. Yenieri Oca ne zaman kurulmutur? a. 1354 b. 1363 c. 1389 d. 1402 e. 1453 4. Yenieri Ocann en byk komutan aadakilerden hangisidir? a. Yenieri Oca Ktibi b. Yenieri Oca Aas c. Yenieri Oca Kethds d. Blkba e. Sadrzam 5. Yenieri isyanlar srasnda ldrlen ilk Osmanl sultan kimdir? a. II. Osman b. IV. Mehmed c. III. Ahmed d. III. Selim e. II. Mahmud 6. Cebel nedir? a. Timarl siphilerin seferlere gtrmek zere yetitirdikleri yamak denen yardmclar b. Cephne yapmnda grevli askerler c. Sarayda pdihn hizmetine bakan askerler d. Kalelerde muhfz olarak grevlendiriilmi askerler e. Cepheye top tayan askerler 7. Timar olarak adlandrlan dirlik birimi ka akelik gelire takbl etmektedir? a. 1000-10.000 ake aras b. 3.000-20.000 ake aras c. 20.000-100.000 ake aras d. 20.000-50.000 ake aras e. 100.000 akeden yukar 8. Seferler srasnda toplanarak savaa katlan, seferler sona erince memleketlerine dalan en byk tara gc aadakilerden hangisidir? a. Aknclar b. Timarl siphiler c. Yenieriler d. Acemi olanlar e. Levendler 9. En a. b. c. d. e. byk Osmanl denizcisi kimdir? Pr Reis Turgut Reis Barbaros Hayrettin Paa Kl Ali Reis Seydi Ali Reis
10. Aknclar, Osmanl devletinin: a. nc kuvvetleri idiler. b. kale erleri idiler. c. kapkulu mensuplar idiler. d. merkez kuvvetleri idiler. e. hassa ordusu idiler.
78

1. a 2. b 3. b 4. b 5. a 6. a 7. c 8. b 9. c 10. a Yantnz yanl ise Yeniceri Oca konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise lk Dnem Osmanl Ordusu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeniceri Oca konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeniceri Oca konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeniceri syanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Timarl Siphiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Timarl Siphiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Timarl Siphiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Donanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aknclar Oca konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Yenieri Oca, 1363 ylnda, Sultan I. Murad devrinde kurulmutur. Kapkulu ordusunun en gzde birlikleriydi. Yaya askerlerden oluan ve zamanla gelien Yenieri Oca, XV. yzyln ortalarnda Osmanl ordusunun en gl asker kuvveti hline gelmitir. Yenieri ordusu, dnyda kurulmu ilk dzenli ordudur. Avrupal devletler, bu orduyu rnek alarak dzenli ordular kurmulardr. Orta denen muhtelif blklerden oluuyordu. En yksek komutanlar Yenieri Aas idi. Asl grevleri, pdih korumakt. Bu sebeple, hssa ordusu olarak da nitelendirilir. Bakanlar kurulu durumundaki dvn toplantlar srasnda, dvn yelerini korumak da grevleri arasndayd. Kendileri, ayn zamanda pdihn merkez otoritisenin temel dayana durumunda idiler. Sra Sizde 4 Ocak kann ve nizamlarna yeterince uyulmamas; Osmanl devlet adamlar arasnda sk sk yaanan iktidar mcdelelerine katlmalar; XVI. yzyln son eyreinde etkili bir ekilde hissedilen ekonomik skntlarn yenierileri de etkilemesi; pdiah deiiklikleri srasnda talep ettikleri ar isteklerine boyun eilmesi; merkez dnda tarada da grevlendirilmelerinin ardndan gittikleri yerlerde i-g shibi olmaya kalkmalar. Sra Sizde 5 Klsik Osmanl ordusu iinde eylet ordusu denince, ncelikle timarl siphiler akla gelir. Bunlar, XVII. yzyln balarna kadar Osmanl ordusunun en byk ksmn oluturan atl askerlerdi. Tarada oturan ve maa yerine genellikle timar ve zemet adyla anlan dirlikleri tasarruf eden timarl siphiler, seferlere, yetitirdikleri cebllerle birlikte bulunduklar blgenin sancakbeyilerinin bayraklar altnda katlrlard. Timarl siphiler, tarm alanlarnn iletilmesine de nezret eden kimselerdiler. Sra Sizde 6 Osmanl donanmasnn temeli, Orhan Bey zamannda atld. 1327de Karamrselde ilk tersne kuruldu. Geliboluya geiten sonra burada da bir tersne kuruldu. stanbulun fethine kadar Osmanl donanmas yeterince gl deildi. Ftih, stanbulda, Kasmpaada tersneler kurdu. Daha sonra Karadeniz, Akdeniz ve Ege kylarndaki bz ehirlerde tersneler oluturuldu. XVI. yzylda Osmanl donanmas en gl devrini yaad. Akdeniz bir Trk gl hline getirildi.

Sra Sizde 1 Osmanllar bir beylik olarak ortaya ktklarnda, asker g olarak Osman Bey ve oullar etrfnda kmelenmi bulunan airetlerin eli silh tutan insanlarn kullanmlardr. Bunlara, muhtelif kaynaklarda gziyn- Rm (Anadolu gzleri), ahyn- Rm (Anadolu Ahleri), bciyn- Rm (Anadolu baclar) ve abdln- Rm (Anadolu abdallar) adyla zikredilen zmrelere mensup insanlar da yardmc olmulardr. Ksa bir sre sonra yaya ve msellem adyla bilinen yaya ve atl birliklerden oluan dzenli bir ordu kurulmutur. Fakat, bu kuvvetlerin yerlerine zaman ierisinde kapkulu ve timarl siphi denen tam anlamyla dzenli bir ordu oluturulmu ve bu ordu klsik Osmanl ordusunu meydana getirmitir. Sra Sizde 2 Acemi Oca, Osmanllarn Geliboluya geiinden ksa bir sre sonra, Yenieri Ocana asker temin etmek zere kurulmutu. Bu ocakta yenieri olmak zere yetitirilenler: Savalarda elde edilen Hristiyan esirlerden; Devirme sistemi erevesinde toplanan gayr-i mslim ocuklarndan; Kapkulu ordusu mensuplarnn ocuklarndan ve esir pazarlarndan satn alnan klelerden oluuyordu.
3. nite - Ordu
79

Akda, Mustafa (1975), Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Cell syanlar , 1. bask, Ankara. Akkutay, lker (1974), Enderun Mektebi, Ankara. Arkan, Muzaffer (1983), Yaya ve Msellemlerde Toprak Tasarrufu, Atatrk Konferanslar VIII (197576), s. 175-201, Ankara. Barkan, mer Ltfi (1979), Timar, slm Ansiklopedisi, XII/1, MEB, s. 286-333, stanbul. Bostan, dris (1992), Osmanl Bahriye Tekilt: XVII. Yzylda Tersne-i mire, Ankara. Bostan, dris (2006), Beylikten mparatorlua Osmanl Denizcilii, stanbul. Bozdemir, Mevlt (1982), Trk Ordusunun Tarihsel Kaynaklar, Ankara. Doru, Halime (1990), Osmanl mparatorluunda Yaya-Msellem-Tayc Tekilt, stanbul. Gencer, Ali hsan (1985), Bahriyede Yaplan Islahat Hareketleri ve Bahriye Nezretinin Kuruluu (1789-1867), stanbul. Halaolu, Yusuf (1990), XIV-XVII. Yzyllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, Ankara. lgrel, Mcteb (1986), Yenieriler, slm Ansiklopedisi, XIII, MEB, s. 385-395, stanbul. nalck, Halil (1972), Osmanl Devrinde Trk Ordusu, Trk Kltr, X/118, s. 130-138, Ankara. Mumcu, Ahmet (1963), Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Ankara. Orhonlu, Cengiz (1967), Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilt, stanbul. zcan, Abdlkdir (1982), Ftihin Tekilt Kanunnmesi ve Nizm- lem in Karde Katli Meselesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, S. 33 (Mart 1980-81), s. 7-51, stanbul. Pakaln, Mehmet Zeki (1993), Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I-III, MEB, stanbul. Taneri, Aydn (1981), Osmanl Kara ve Deniz Kuvvetleri, Kurulu Devri, Ankara. Turan, erafettin (1961), Kanunnin Olu ehzde Byezid Vakas, Ankara. Uzunarl, smail Hakk (1978), Aknc, slm Ansiklopedisi, I, MEB, s. 239-240, stanbul. Uzunarl, smail Hakk (1984), Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, TTK, Ankara. Uzunarl, smail Hakk (1984), Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, TTK, Ankara. Uzunarl, smail Hakk (1988), Osmanl Devleti Tekiltnda Kapkulu Ocaklar, I-I, TTK, Ankara. nal, Mehmet Ali (2010), Osmanl Messeseleri Tarihi, Isparta.
4
Amalarmz
kta Dirlik Timar Sipahi Cebel Zeamet
Bu niteyi tamamladktan sonra; Timar kavramn, timarn verili ve ileyiini aklayabilecek, Tarihsel sre ierisinde eyalet ve sancak idarecisini tanmlayabilecek, Kaz blgesinin ortaya k ve kaz dzenin ileyiini aklayabilecek, Osmanl tara idaresinin zelliklerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Reaya Sancak Beylerbeyi Kad Naip Kaza Mfts
indekiler
Tara Tekilat/Timar Sistemi, Eyalet, Sancak ve Kaza Dzeni
TMAR SSTEM EYALET VE SANCAK DZEN KAZA DZEN
Tara Tekilat/Timar Sistemi, Eyalet, Sancak ve Kaza Dzeni

TMAR SSTEM
Timar sistemi Osmanl devletinin en temel kurumlarndan biridir. Eyalet idaresi esas itibariyle timara dayanr. Bundan baka devletin zir, ekonomik ve sosyal yaps ile asker tekilat ve vergi dzeni de timar sistemi ile i iedir. Timar, en ksa biimiyle, muayyen bir blgeye ait vergi gelirlerinin belirli ykmllkler karlnda padiah tarafndan bir ahsa verilmesi olarak tarif edilebilir. Burada belirli bir arazinin tevcihi veya araziye ait baz haklarn verilmesinden ziyade bir takm vergilerin havale edilmesi sz konusudur. Timar sisteminin tatbiki iin devlet, hkimiyet altna alnm lkelerde bir tahrir (saym) yaparak, vergi gelirlerini tesbit eder ve daha sonra bu vergi gelirlerini dirlik denilen kk birimlere blerek asker hizmetler karlnda sipahilere tevcih eder. Bylece devlet belirli blgelerin vergi gelirlerini toplamak klfetinden kurtulduu gibi ihtiyac olan askerleri de temin etmi olurdu.
Timarn Kkeni
Osmanl devletinin Anadolu Seluklu devletinin bir u beylii eklinde ortaya kt ve kurumsal anlamda nemli lde onun bir devam olarak gelitii malumdur. Bu sebeple Osmanllar byk lde Seluklu messeselerinden faydalanmak yoluna gitmitir. Bundan dolay, baz tarihilerin Osmanl timarnn kkeninin Bizans imparatorluunda aranmas gerektii hakkndaki grleri, hakikate uygun deildir. Bu husus Fuad Kprl tarafndan izah edilmitir. Bizansn, kkeni Romaya dayanan tekilat ve messeseleriyle ada bulunan Trk ve slm devletlerini birok bakmdan etkilemi olmas normaldir. Fakat dier birok konuda olduu gibi timar sistemi konusunda da Osmanllar Anadolu Seluklularndaki ikt sistemini esas almlardr. Ayrca randa Gazan Han zamannda XIV. yzyln balarnda yaplan slahat ile Seluklu iktlar rnek alnarak lhanl ikt sistemi yeniden tekiltlandrlmt. Seluklu devletinin ortadan kalkmasyla kurulan Anadolu beyliklerinde de ikt sistemi devam etmekte idi. Balkanlarda Osmanl hkimiyeti kurulduktan sonra Bizans veya Srp timarlarnn birou, btn mahalli zellikleriyle aynen devir ve teslim alnm ve hatt onlar zerinde uzun mddet byk bir deiiklik yapmak lzumu hissedilmemitir.
kt; Osmanllardan nceki devletlerdeki ve Seluklulardaki timar sistemidir.
82
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Osmanllarla ada olan Akkoyunlu Devletinde de timar sisteminin mevcut olduu Dou ve Gneydou Anadolunun Osmanllara gemesinden sonra tertip olunan kanunnmelerden aka anlalmaktadr. Akkoyunlularda soyurgal denilen, sahibinin sadece rf vergileri tasarruf edebildii bir timar tipi bulunmaktadr. Moolca kkenli olan soyurgal kelimesi ikt anlamna gelmektedir. Btn bunlardan, timarn Osmanl devletinin karakteristik bir kurumu olmad benzeri bir yapnn dier Anadolu beyliklerinde de var olduu sonucu kmaktadr. Timar sisteminin Osmanl devletinin balangcndan itibaren tatbik edildii resm belgelerSIRA ve vekayinmelerin ifadesi ile sabittir. Tahrir defterlerindeki bilgilerden SZDE de timar tevcihinin I. Muraddan da nce, Orhan Gzi zamanna kadar kt anlalmaktadr. NELM Netice D itibariyle gerek tahrir ve vakf defterleri gibi resm belgeler ve gerekse dier belgeler timarn bir kurum olarak, Osmanl devletinin kurucusu Osman S O R U Beyden itibaren var olduunu isbatlamaktadr. Temliknme, padiah D K K A T tarafndan verilen mlk belgesi demektir. nal, Osmanl Tarih Szl, stanbul 2011, 678. Timar sisteminin ortaya kmas hangi zaruretler sonucudur? SIRA SZDE
DNELM Tahrirler tamamlandktan sonra bir eyalete veya sancaa ait vergi gelirleri dirlik denilen muayyen byklkte paralara ayrlarak kiilerin rtbe ve istihkaklarna S OT R AU P gre tevcihK edilmektedir. Timar sistemi ierisinde dirlikler ana gruba ayrlmtr. Bunlar has, zeamet ve timar adn almaktadr. Haslar: Geliri 100 bin ake ve yukars olan dirliklere has denilmitir. Bunlar DKKAT TELEVZYON bata padiah olmak zere ehzadeler, veziriazam, vezirler, valde sultan ve padiahn kz kardeleri ve kzlar ile beylerbeyileri, sancakbeyileri gibi yksek dereceSIRA SZDE li devlet adamlarna tahsis edilmektedir. Tahrir bittikten sonra bir sancaa ait gelirler taksim edilirken N T E R N E T en byk pay padiah haslar olarak ayrlmaktadr. Bunlar genellikle vergi geliri yksek olan kylerdir. 1528 ylnda btn devlet gelirlerinin % AMALARIMIZ 51inin padiah haslarna, % 37sinin dier haslar, zeametler ve timarlara, % 12sinin de vakflara ayrld grlmektedir. Padiah haslar d hazine denilen esas K T A en P nemli gelir kalemini tekil ediyordu. devlet hazinesinin Ayrca padiahn annesi bata olmak zere, kz kardei, kzlar ve haseki denilen padiahtan ocuu olmu saray kadnlarna da pamaklk denilen haslar tevcih olunurdu. T E L E V Z Y O N Zeametler: Zeamet, geliri 20 bin ila 99.999 ake arasnda olan dirliklere verilen isimdir. Zeamet orta dereceli devlet memurlarna ve sipahi subaylarna tevcih edilmektedir. N T Bunlar E R N E T arasnda baz yrk beyleri, msellem beyleri, defter kethdalar, timar defterdrlar, sancakbeyi ve beylerbeyilerin oullar saylabilir. Ayrca dirlie gemek isteyen kapkulu mensuplarndan avu, mteferrika, kapc ve divn ktiplerine de zeamet verilirdi.
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K S O T RA U P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ Dirlik eitleri
DKKAT TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
4. nite - Tara Tekilat/Timar Sistemi, Eyalet, Sancak ve Kaza Dzeni
83
Zim denilen zeamet sahibi, timarl sipahiler gibi, dirliinin bulunduu yerde ikamet etmek ve sefere arldnda cebelisi ile emek (savamak) zorunda idi. Tahrir yapldnda o sancaktaki timar ve zeametler iin kadro tahsis edilir. Buna icmall kl zemet denir. Zeametlerin kllar 20.000 akelik olduundan, 100.000 akeye kadar geliri olan zeametlerde 20.000 akelik kl haddini aan ksmlar, zeamet sahibinin lm halinde oluna aynen intikal etmezdi. Zeametin geliri terakkilerle (zamlarla) 100.000 akeyi getii takdirde has ismini alr fakat yeniden tevcihi halinde kl ksm haricindeki gelirler hisse kabul edilerek bakalarna verilirdi. Timarlar: Osmanl timar sisteminin esasn ve say olarak ana grubunu timarlar oluturur. Timar, genel olarak geliri en fazla 19.999 aka olan dirliklere denilmektedir. Ayn zeamette olduu gibi tahrir yapldktan sonra bir sancaktaki timar kadrosu icmal deftere yazlrd ki, buna icmall kl timar tbir edilirdi. Kl miktar eyaletlere gre farkllk gsterir. Rumeli, Budin, Bosna, Temevar ve Anadolu eyaletlerinde kl timar 3 bin, Karaman, Mara, Rm Diyarbekir, Erzurum, am, Halep, Badad, ehrizor ve Kbrs beylerbeyiliklerinde 2 bin akedr. Tevcihi bakmndan kl timar iki ksma ayrlr: Tezkereli timar, tezkeresiz timar. Tezkeresiz timar, eyalet yneticisi olan beylerbeyilerin merkeze sormadan kendi turasn tayan bert ile tevcih edebildikleri timarlardr. Timarn tezkereli olmas iin beylerbeyinin sipahi adaynn eline bir tezkere vermesi, yani timar tevcihini merkeze teklif etmesi lazm gelir. Bu tezkereleri deerlendiren dvn, teklifi yerinde bulduu takdirde sipahiye timar bert verir. Tezkereli timar, daim kadrolu timar anlamna gelmektedir. Esas olan tezkereli timardr. Tezkeresiz timar tasarruf eden sipahiler daim kadroya gemek, timarlarn tezkereli hale getirmek isterlerdi. te yandan her sancaktaki zeamet ve timarlarn dal eklinin ve kadro mevcutlarnn ayn kalmasn temin iin trl tedbirler alnmtr. Timarlar, kl tabir edilen ve hi deimeyen bir ekirdek ksmyla, bu ksma zamanla ilave edilmi olan hisselerden teekkl etmektedir. Kllarn adedi ve yerleri deitirilemezdi. Her timar sahibinin bir kl yerine tayin edilmi olmas lazmd. Babalarnn timar mterek bir beratla iki kardee verilme halleri hari, bir kla iki kii tayin edilemeyecei gibi iki kl bir kiiye verilerek timar kadrolarnda bir yeri lavetmek de caiz grlmezdi. Ayn ekilde, timarlarn tezkereli, tezkeresiz, zeamet ve has gibi kategorileri de deitirilemezdi. Mesela, tezkereli bir timar, sipahinin gsterdii baarlar zerine yaplan zamlarla 20.000 akelik bir zeamet haline gelebilirdi. Fakat bu tarzda meydana kacak olan zeametler, icmal defterlerinde kadrosu olan icmalli bir zeamet saylmaz ve timar mahll kalnca, kl ksmna sonradan ilave edilmi olan hisseler, baka timarlara datlrd.
84
Resim 4.1 Timarl Sipahiler. Kaynak: http://www.zengin bilgiler.com/tarih/ 10611-timarlisipahilerinozellikleri.html
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Serbest Timarlar: Timarlar, idri ve ml zerklii bakmndan serbest olan ve olmayan timarlar eklinde iki ayr blmde incelemek lzm gelir. Pdiah haslar ile sultan ve vezir vakflarndan baka; vezir, beylerbeyi, sancakbeyi, nianc, defterdr, divan ktipleri, avular, eribalar, subalar ve dizdarlar vb. gibi yksek rtbeli idre mirleri ile dier memr ve askerlerin has ve zemetleri, idr ve ml bakmdan bz imtiyazlara ship serbest timar olarak muSIRA SZDE mele grmektedir. Serbest timarlarda, genellikle rsum- serbestiye denilen ve niybet ve bd-i heva isimleri altnda kaydedilmi olan vergiler tam ve mstakil olarak dirlik shibine DNELM it bulunmaktadr. Serbest olmayan timar sahipleri ise benzeri vergileri serbest dirlik shipleri ile paylamak zorundadrlar. Timarlarn byk bir ounluu da bu S O R U trden, serbest olmayan timarlar grubuna girmektedir. Yavac: kaak D kleleri K K A T takip edip, yakalanmasn salayan grevli. Serbestlik resimlerinin adedi bir hayli kabarktr. Bunlar arasnda resm-i ars, SIRA SZDE tapu resmi, det-i detbni, kaybedilmi hayvanlarn sahiplerine teslimi srasnda alnan harlar; koyun, ttn, otlak ve klak resimleri saylabilir. Zamanla bu resimler btn timar sahiplerine tam ve mstakil olarak terk edilmilerdir. AMALARIMIZ Bunlara karlk uzun zaman ksmen veya tam bir ekilde yalnz serbest timar sahiplerinin bir imtiyaz gibi kalabilmi olan dier baz vergiler de vardr. Bunlarn T A P ve cinyet resmi gelir. Cerme veya kanlk diye de adlanen bandaKcrm drlan bu resim esasta bir para cezasdr. Osmanl ceza kanunlarna gre sulular kabahatlerinin derecesine ve ml kudretlerine gre, bir para cezas demee ELEVZYON mahkm T edilmekteydiler Mesel, Ftih kanunnmesine gre, eer hakknda eriatn ksas hkm yoksa adam ldrenden, zengin olduu takdirde 400, orta halli ise 200 ake cerme alnmas n grlmtr. Fakirlerin cezas da 50-100 ake arasnda deimektedir. Zin hlinde yakalanan evli erkeklerden alnacak para ceNTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
85
zas da, 40 ila 400 ake arasnda deimekte idi. At hrszndan 200, sr alandan 100 ake alnrd. er hkmler arasnda bulunmayan crm ve cinyet resimleri, mahalli rf ve detlere ve idr ihtiyalara gre alnmaktayd. Emniyet ve asayii korumakla vazifeli ehl-i rf iinse bu resimler ok zengin bir gelir kayna tekil ediyordu. Fakat Osmanl devletinin adl dzeni icab, herhangi bir cezann tatbiki iin btn sularn kad mahkemelerince hkme balanm olmas gerekirdi. Ne kadar kudretli kiiler olurlarsa olsunlar timar sahipleri reyann davalarna bakmak ve onlara ceza vermek yetkisine sahip deildi. Hatta dier asker snf mensuplar gibi, timar sahiplerinin de kendi reys ile beraber ayn mahkemeler nnde, ayn kanunlara gre yarglanarak hkm giymeleri sz konusuydu. Bu bakmdan, mahkeme karar olmakszn, kimsenin habs edilmesi ve para cezas demesi ciz grlmezdi. Bunlara karlk, serbest timarlarda sulular tkip, tutuklama ve mahkeme karar alndktan sonra cezalarn infaz yetkisi ile para cezalarn toplama hakk dirlik sahiplerine aitti. Hlbuki serbest olmayan timarlarn sahipleri, bu tr sulardan alnacak para cezalarn bal bulunduu sancakbeyleri veya subalar ile yar-yarya paylamak mecburiyetinde idiler. Hatta baz yerlerde ve baz devirlerde bu resimlerin tamam sancakbeyine itti. Serbestiyet zere timar tasarruf eden dirlik sahiplerinin dier bir gelir kayna da kaak kle ve cariyelerin yakalanmasndan alnan mutuluk (mjdelik) ad altnda alnan harlard. Kaak kleyi bulan kimse onu bu ilerle megul yavacya teslim ederek ufak bir cret alrd. Bu ekilde kaak olduu tespit edilen kleler, ay muhafaza edildikten sonra sahibi zuhur etmezse, satlrd ve bu sat bedeli serbest timar sahibinin olurdu. Sahibi bulunduu takdirde ise kaak klenin muhafaza edildii mddet zarfndaki masraflar ile kat yerin uzaklna gre belirli bir mjde harc alnrd. Kaybolmu hayvanlar iin de benzeri usuller uygulanrd. Timarn Tevcihi ve ntikali: Timarn tevcihi ve intikali hususunda birok kurallar mevcuttu. Bunlar zaman ierisinde baz ufak deimeler gstermise de sistem esas itibariyle ayn kalmtr. Belli bir bareme kadar olan timarlarn tevcihinde beylerbeylerin yetkileri bykt. Bu konuda eyaletlere gre deien ller konulmutu. Bu suretle defter yazlar belirli bir rakamn altnda olan timarlar, beylerbeyiler tevcih edebilirdi. Yukarda temas edildii zere bunlara tezkeresiz timar denirdi. Geliri yksek olan ve tezkereli tbir olunan timarlar iin merkezden padiah bert almak lzm gelirdi. Bu konuda da beylerbeyileri ile sancakbeyilerinin yetkileri bykt. Beylerbeyi ya da sancakbeyi mahll (bo) bir timar iin mracaat eden adayn eline dvn- hmyna hitben yazlm, aday tanyan sipahiler ve yksek dereceli birka sipahi subaynn aday hakknda olumlu grlerinin de yer ald bir tavsiye mektubu vermektedir. Eer tavsiye mektubuna merkez tarafndan olumlu gr bildirilirse, adaydan bir tezkere istenmektedir. Bu da timarn bal bulunduu beylerbeyi tarafndan verilmektedir. Tezkerenin merkeze gelmesiyle ilem tamamlanmakta ve adaya timar tasarruf etmeye hak kazandn belirten bert- ln verilmektedir. Beylerbeylerinin verdikleri tezkereler zerine yaplan timar tayinleri dnda, devlet merkezi her dereceden timarlar iin dorudan doruya tayinler yapabilirdi. Timar datmnda devlet merkezinin tekelinde bulunan haklardan dier birisi de, timarl sipahi zmresinden olmayan bir kimseye timar verilmesidir. Bilindii gi-
86
bi, reaya zmresinden biri iin timar sahibi olmak ok gt. Bu hususta mevcut tek yol da dernunda ecat olan garip yiitlerin, sipahi ya da sancakbeyinin hizmetkr olup seferlere giderek veya hudut boylarndaki asker harektta, kale fethinde bayrak dikmek, yarar diller (esirler) ele getrmek ve balar kesb defaatla yararl ve dilverlii grlmek, gibi byk baarlar salamasyd. Ancak bu takdirdedir ki aday, serhat beyleri veya seraskerler tarafndan devlet merkezine gnderilecek yoldalk defterinde kayt ve gerekli tekliflerin de hazrlanmas artyla raiyyetlikten kurtulup berat almaya hak kazanrd. Timar tevcihini ve datmn eyaletteki brokrasi sk bir ekilde takip ederdi. Bu konuda beylerbeyi divanlarnda alan ktipler, her ne kadar beylerbeylerin adamlar iseler de merkezden byk salhiyetlerle gnderilmi olan timar defterdr ve defter kethdas, datm ilerini kontrol etmekte ve usulsz ilemler grld zaman beylerbeylerini uyarmak ve hatal yolda srar edildii takdirde vaziyeti merkeze bildirmek zorundaydlar. Timar belli artlar dhilinde evlda intikal ettirilebilirdi. Hayatta olan zaim ve timar sahiplerinin oullarna dirlik verilmesi det deildi. Ama ihtiyarlk veya hastalk sebebiyle hizmete kudreti kalmayan sipahi yetimi ve hizmete yarar oluna timarn devir edebilirdi. Bu takdirde, yukarda bahsedilmi olan kaidelere uyularak, timarn ancak kl ksm oula intikal ederdi. Sipahi ld takdirde de timarnn kl ksm oluna braklrd. Ancak seferde ehid den sipahinin oluna yatanda leninkine gre daha yksek gelirli timar verilirdi. Sipahi ldnde ayet olu veya oullar kk yatalar ise, timar bunlara intikal ettirilir ancak bu durumda onlar yarar yiit olup harb ve darbe kdir hale gelinceye kadar sefer zamanlarnda yerlerine bir cebel gndermek zorundaydlar.
SIRA SZDE
Rey iftliinin SIRA intikali SZDE ile sipahi timarnn intikali arasndaki benzerlikler nelerdir? Kapkullarnn Timara Gemesi: Saray erknyla kapkulu ordusunun yeniD blklerinin NELM eri ve sipahi yksek rtbeli subaylar ve dier mensuplarnn terfi edebilmesi ve bu suretle kadrolarda yeni yetienlere yer temini iin, sancaa kmak deti vard. S O R Bu U takdirde, yenieri aasna 500.000, emr-i aleme 450.000, kapcba, emr-i ahr, angirba vb. gibi saray aalarna 350-400.000 akelik haslar tevcih olunurdu. Alt blk halk denilen kapkulu svari blklerine mensup DKKAT sipahi-olan, silahtar, ulfeci gibi blklerinin aalar da 200-300.000 akelik haslar ve ona gre de vazifeler alrlard. SIRA SZDE veya acemi olanlarnn yayaba adl zabitlerine verilecek Yenieri ortalarnn timarlar 20-30.000 akelik olurdu. Genellikle Kapkulu mensuplarnn timara kmalar halinde gndelik ulfelerinin her bir akesi iin bin ake hesabyla timara AMALARIMIZ karlmalar detti. Mesel 10 ake gnlk ulfe alan bir yenieriye 10 bin akelk timar verilirdi. Devlet nazarnda makbul asker kul sistemi ierisinde yetimi olanlar olduu K iin timara kmas bylece tevik edilmi oluyordu. Tkapkullarnn A P te yandan byk dirlik tasarruf eden yksek rtbeli ahsiyetlerin lm halinde adamlarna veya oullarna verilecek dirlikler iin de belirli kaideler vard: vezirlik rtbesini haizken lm olanlarn kethda, kapucba, emr-i ahr, haziTELEVZYON nedr, ulfeci, angr, kapuc kethds vb. gibi umumiyetle klelikten yetime adamlarna ve 5 nefer subalarna byk timarlar verilirdi.
NTERNET
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
87
Timarl Sipahilerin Hak ve Sorumluluklar: Shib-i arz ismini tayan timarl sipahi, gerekte timar dhilindeki topraklarn ve bu topraklar ileyen reynn vermekle mkellef bulunduu vergilerin mlkiyetine sahip deildi. O, ancak kendisinden istenen belirli hizmetleri yerine getirdii mddete devlete it eitli vergileri kendi hesabna toplamak hakkna sahipti. Kendisine tahsis edilen vergiler, vazifeye bal bir nevi maa mahiyetinde idi. Bundan dolay, bir mlk gibi satlmas, vakfedilmesi veya miras olarak intikal ettirilmesi mmkn deildi. Sipahi timarlarnda vergilerden mhim bir ksmnn mahsulden bir hisse eklinde ayn olarak alnmas, sipahinin ambarlarnda biriken mahsuln paraya evrilmesi iini nemli bir mesele haline sokmaktadr. Bu sebeple, Bat Avrupa memleketlerinin derebeylik dzeninde olduu gibi, pazarlarda belirli bir mddet iin yalnz timar sahiplerinin rnlerinin satlmas mecburiyeti ortaya kmtr. Balarn mahsulnden ayn olarak ra r alnan blgelerde de benzeri bir durum sz konusudur. Sipahi, rasn kolaylkla satabilmek iin, halkn ra kp veya flarn mhrleyerek bir mddet iin pazarda tek satc olarak kalmak imtiyazn kullanrd. Monopolya tutmak tabir edilen bu tekel hakknn Filibe civarndaki padiah haslarnda bulunan pirin ziraat sahalar iin de tatbik edildii grlmektedir. te yandan sipahilerin timarlar ierisindeki defterde yazl olan veya olmayan eitli gelirleri tam bir muhtariyetle tasarruf edebilmesi sz konusu deildir. Otuzkrk senede bir yaptrlmakta olan genel saymlar (tahrirler) sonunda il-yazclar, blgedeki gelir kaynaklarn yeni batan tesbit etmekte ve sipahilerin beratlarndaki yazlara gre timarn gelirlerini yeniden gzden geirmektedir. ayet gelir fazlal sz konusu ise mevkuft emini denilen memurlarca hazine namna tahsil edilmektedir. Yaplan bu sk kontrol ve mdahaleler, sipahi timarnn bir kk senyrlk gibi siyas, mal ve hatta adl bakmlardan da kar kapal bir btn tekil etmesini nlemitir. Ksacas timarl sipahi snfnn bir soy ve toprak asaleti haline gelememesinin temel sebebi timar zerindeki bu sk merkeziyeti kontrolde yatmaktadr. Dier taraftan herhangi bir gelir kademesinde bulunan sipahinin savaa katlmak iin getirmesi lazm gelen silahlarla, zrh ve adrlarn cinsi, beraberinde gelecek at ua veya cebel tabir edilen yardmc silah arkadalarnn adedi ve tehizat btn teferruatyla tespit edilmi bulunmaktayd. Harbe girmeden evvel beylerbeyi tarafndan bu bakmdan sk bir teftie tabi tutularak kusurlu grlen sipahilerin ellerinden timar alnrd. Ordularn harpten evvelki toplanma yerlerinde tehizatn gzden geirilmesiyle birlikte trl silahlarn kullanlma talimleri yaptrld da grlmektedir. Hassa iftlikler: Sipahi timarnda, dorudan doruya sipahi tarafndan iletilen ve kl yeri tabir edilen hassa iftlikler ve hassa ayrlar vard. Hatta bazen deirmen, ba ve bahe de hassa olabilmektedir. Bizzat sipahiler tarafndan iletilen bu iftliklerin kkeni, Osmanl ncesinde mevcut olan mlikne sistemine dayanmaktadr. Sipahinin kendisi ve ailesi efrad megul olmad takdirde hassa iftlikler, sipahi tarafndan kiraya verilebilirdi. Bu tr tarla, ayr, ba ve deirmenler, sipahinin mutlak mlk deildi. nk sipahi bunlar satamazd. Bunlar timarn kl yerine bal demirbalar idi. Reynn Topraa Ballk Prensibi ve Dier Ykmllkler: Sipahinin, zerinde kaytl reysnn kendisine ziraat yapmas iin tahsis edilen topraklar ilemekten vazgeip, iftini bozup, kyn terk edip, baka ilerle megul olmak istemesi hlinde, onlar zorla tarlasnn bana getirtme veya ift bozan resmi nm
88
altnda bir tazminat detme hakk vard. Bu husus, klasik ekliyle feodal dzende serf (toprak klesi) vaziyetindeki kyllerin topraa ballk prensibini hatrlatan geri bir sosyal dzen kalnts olarak deerlendirilmitir. Ancak Osmanl timarnda durum Avrupa feodal dzeninde olduundan farkldr. Dolaysyla sipahilerin bu hakk, Batdaki senyrlerin topraa yerletirilmi bir nevi kle olan serflerin zerindeki haklaryla ilgi ve benzerlii yoktur. Burada tekiltl bir devlet nizmna mahsus bir kamu hukuku sz konusudur. Osmanl idaresi, timar verdii sipahiye, btn masraflar kendisine it olmak zere silhlar ve adamlaryla seferlere katlmak sorumluluu yklemitir. Sipahinin kendisinden istenilen sorumluluklar yerine getirebilmesi timarndaki zira ve sosyal istikrarn devamna baldr. Bundan dolay sipahiye, bir ksm reynn kendi keyif ve arzularna gre retim faaliyetlerindeki istikrar bozmaya ve iftlii brakp baka bir ile megul olmak iin kyn terk etmeye kalkmasna mni olabilme imkn verilmitir. Devlet dzeni byk lde timar sistemine dayand iin vergi mkellefi reyy, bulunduu yere balamak prensibi zarurydi. Reynn kendi zerlerine kayd edilmi olan topraklar ilemesi gerekiyordu. nk sipahilere braklm olan vergiler, iyice hesaplanp eit ve miktar belirtilmi olan bir gelirdi. Bu itibarla hslat rakamlarnn herhangi bir ksmnda meydana gelecek bir noksanlk, siphinin gelirini azaltrd. Nitekim bu sebeple, siphilerin birbirinden rey kandrp kendi timarlarna ekmeleri yasaklanmt. ift bozan resmi denilen ykmllk, iftini bozup terk eden raiyyetin timar sahibine demesi lzm gelen bir nevi tazminatt. Elinde hi topra bulunmayanlar veyahut terk ettikleri topraklar bakas tarafndan ekilenlerin r ve resmi eda edildii takdirde, ift bozan akasndan sorumlu deildiler. Elinde kfi miktarda topra olduu halde, bu topra terk edip baka bir siphinin timarnda alan veya baka bir geim yolu semi bulunan reyy, timar sahibi mahkeme kararyla grp iinin bana dnmeye mecbur edebilirdi. Ancak bunu yapabilmek iin reynn ayrl tarihinden itibaren on senenin gememi olmas lzm gelirdi. Kaytl bulunduu timar terk eden raiyyet, ayet g ettii yerde avrz hnesine kayd olmu ise sipahi onu geri dndrememektedir. Sipahilerin reydan topladklar vergiler arasnda feodal bir dzenin kalntlarndan biri olarak tefsir edilebilecek olan bir vergi de, sipahinin timarna mensup kadnlarn evlenmeleri vesilesiyle alnan ars (gelin) veya gerdek resmidir. Ortaada Bat Avrupa memleketlerinde bir nevi toprak klesi olan kyllerin, (serf) mliknenin demirba i gc eklinde muhfaza edilebilmek iin, baka bir senyrn serfleriyle veya hr insanlarla evlenmelerine mani olunurdu. Daha dorusu evlenmeleri kontrol edilir ve ekseriya belirli bir para veya bir tazminat karl, zel bir msadeye tbi tutulurlard. Aksi takdirde, doacak ocuklarn, kadnn shibi senyr iin kaybedilmi olmas veya hr insanlar arasna karmas tehlikesi mevcut idi. nk feodal dzende senyrler, yalnz topran deil, ayn zamanda serfin de sahibi idiler. Osmanl devletinde de timar sahipleri shib-i raiyyet ve shib-i arz olarak anlmakla beraber rey zerindeki haklarn ancak bir devlet memru sfatyla ve devlet nmna kullanmaktadrlar. nk teoride, toprak ve rey padiahndr. Bundan dolay timar sahibinin ald gerdek resmini, feodal dzendeki senyre denen tazminta benzetmek doru deildir. Zira Osmanl devletinde evlenmek isteyen kadnn baka bir timar sahibinin raiyyeti olmas gibi bir art yoktur. Bu sebeple, ilk dou artlar feodal dnemlere dayansa bile, resm-i ars denilen ger-
89
dek resmini, dn-dernek gibi masrafl ve mutlu bir hdise vesilesiyle devlete yahut devletin mmessili olan timar sahibine bir gelir salamak gayesiyle srdrlen bir vergi ekli addetmek lazmdr. te yandan sipahilerin kendilerine tahsis edilmi olan timar arzisi ierisinde belirli vergileri toplamak yetkileri varsa da mutlak bir muhtariyetleri sz konusu deildir. nk det-i anam, cizye gibi dorudan merkez hazinesine ait olan bir ksm vergileri toplamak gibi hususlar iin araziye birok devlet memru girip kmaktadr. Yani sipahi merkeziyeti bir devlet tekilt tarafndan srekli kontrol edilmektedir. Bir Asalet Snf Olarak Timarl Sipahiler: Devlet, sipahilii halka kapal ve imtiyazl bir snf halinde bulundurmak maksadyla eitli tedbirler almaya almtr. Ancak bunu yapmaktan gaye, bir soylular snf meydana getirmek deildir. Temel ama, timar sisteminin mkemmel ilemesini salamak ve sipahi ordusunun disiplin asndan bozulmasnn nne gemektir. Yoksa sipahi snf daha kurulu devrelerinde, trl kaynaklardan beslenmek ve genilemek ihtiyacnda olan kadro mevcudunu daima dardan tamamlamak mecburiyetinde kalm ve bilhassa yksek kademelerinde kle ve devirmelikten gelen kimselerle beslenmitir. Timarl sipahiler Trk asll, kapkullar devirme asll gibi basit deerlendirmelerin aslnn olmad yaplan birok aratrma ile ortaya konulmutur. Esasen byle bir yorum XX. yzyldaki milliyetilik anlaynn tarihe tanmasndan kaynaklanmtr. Osmanl devletinin XIX. yzyla kadar etnik temele dayal bir problemi yoktu. Osmanl idaresi bir dnya devleti idealini gerekletirmek iin bulunduu corafyadaki her trl insan kaynan etkili bir biimde kullanma yoluna gitmiti. Devlet her ne kadar sipahi snfn halktan ayrp imtiyazl bir snf halinde muhafaza etmek istemise de muhtelif yollarda harp meydanlarnda yararlk gstermek imknn bulmu olan yiitler bir yolunu bulup timara gemeyi baarmlardr. Gebe Trkmen airetlerinin hayat tarz ise onlar cengverlie hazrlam bulunduundan her zaman iin sipahilie geme imkn bulmulardr. Yaya ve msellem gibi ifti-askerler ve aknclar da devirlerine gre mkemmel silahlandrlm harp tecrbesi olan gruplard. Bu zmrelerin mensuplarndan bir ksmnn da ilk devirlerde sipahilie gemi olmas tahmin olunabilir. Bilhassa geliri yksek timar sahiplerinin sefere gtrmek mecburiyetinde olduklar cebeller de esasen rey snfndan harp edebilir yiitlerdi. Bunlar devaml olarak sipahi kadrolarn doldurmaya aday zmreler arasnda idiler. Osmanl imparatorluundaki rey ile Avrupadaki senyrlere bal SIRA serfler arasnda ne giSZDE bi farklar vardr.
D N E Linsann M Fakat zamanla timar kadrolar dolup da, sipahi neslinden bir sr akta kald devirlerde devlet, timarl sipahilerin memnuniyetsizliklerini ortadan kaldrmak iin, bu snfn imtiyazlarn muhafaza edecek tedbirler S almaya O R U mecbur olmutur. Byle zamanlarda yeni bir padiah tahta getii zaman yaplmakta olan berat yenilemeleri (tecdd-i bert) ve arazi tahrirleri esnasnda vuku bulan itiraz ve DKKAT ihbarlar sonunda birok sipahinin, srf babadan dededen sipahi olmadklar iin, ellerinden dirliklerinin alnd dahi olmaktadr. Tahrir defterlerinde baz sipahileSIRA SZDE raiyyete rin isimleri zerinde sipahi, amma raiyyet-zde, atas khne defterde kaydl gibi erhlerin verilmi bulunmas babadan, dededen sipahi olu olmak meselesine prensip olarak verilen ehemmiyetin bykln ve sipahilie raiyyet-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
90
likten gemi olmann tehlikelerini hatrlatmaktadr. Bununla beraber, trl sebeplerle reydan sipahi yaplmaya her zaman devam edilmitir. Timar Sisteminin Bozulmas ve Islah Teebbsleri: Timar sisteminin XVI. asrn sonlarna doru soysuzlaarak devlet idaresinde byk bir buhrana sebep olduu konusunda bu devirdeki asker, siyas ve sosyal bozukluklarn mahiyeti ve slah areleri hakknda yazlm olan risalelerde aka ortaya konmutur. XVI. yzyln sonu ve XVII. yzyln ilk yarsnda yazlm olan risalelerde bu mevzu byk bir salhiyetle ilenmitir. Devlet dzeninin bozulmasnn farknda olan Osmanl mellifleri, zeamet ve timar hususuna klli ihtilal gelmi olduunu grerek durumu slah iin alnacak tedbirleri aklamlardr. Onlara gre timar rejimini ayakta tutan belli bal nizam ve kaideler uzun zamandan beri tatbik edilmeyerek unutulmu ve onlarn yerine birtakm yolsuzluklar det ve usul haline gelmitir. Bu risalelerden birinde, timarl sipahilerin muharip bir asker snf olarak gcn ve itibarn byk lde kaybettikleri belirtilmektedir. Timar gelirleri unun bunun eline geerek zayi olmutur. 22 sancaktan oluan Rumeli eyaletinin eski timar kadrolarna gre, bu eyalette sipahi ordusunun mevcudu cebelleriyle beraber 33.000i bulmas lazmken 2.000e dmtr. Anadolu Beylerbeyiliinde mevcut 18.700 kiilik sipahi ordusu 1.000 kii kadar kalmtr. Bu misaller bize, daha XVII. asrn banda timar sisteminin ne kadar bozulmu ve mutlak bir tasfiyeye doru itilmi olduunu gstermektedir. Resim 4.2 Yukarda bahs edilen risalenin yazarna gre, timar sistemindeki buhran, daTimarl sipahi. ha ziyade timar ileriyle megul devlet dairelerindeki karklkla, defter eminKaynak: http://en.wikipedia. lerinin konuya vkf olmamalarndan ve org/wiki/File:Ottoman bu karklklarn imkn hazrlad yolHorseArcher.jpg suzluklardan ileri gelmektedir. Bu sebeple, muamelelerin intizamyla yoklama ve ruzname defterlerinin tutulmasnda ve kullanlmasnda takip edilecek usuller dzeltildii takdirde buhrann ksa bir zamanda nne geilebilecektir. Hlbuki yolsuzluklarn artmasnda ve devlet ilerinde para kudretinin ve dolaysyla bir nevi nfuz ticaretinin artarak sahtekrlk ve rvet yolunun tamamyla almasnda daha derin sebepler bulunmak lazm gelir. Yani esas itibariyle, rvetin artmas, merkezi devlet brolarndaki muamelelerde intizamn bozulmas ve memurlarn ahlak salamlk ve meslek yeterlilik vasflarn kaybetmeleri gibi hadiseler devletin temel nizamnn bozulmasnn sebebi deil, sonucudur. Kitab- Mstetb ismiyle tannan bir baka risalenin mellifi ise, daha ok kapkulu ocaklarndaki yolsuzluklar zerinde durmu ve son zamanlarda leme ihtill ve reyya infil gelmesinde bu bozukluklarn roln incelemi ve timar sistemi hakknda da gayet isabetli deerlendirmelerde bulunmutur. Dier birok Osmanl mellifi gibi, o da bozulmann III. Murad devrinde balad grndedir. Bu devirden itibaren sadrazam ve serdar gibi devletin yksek
91
makamlarn igal edenler, byk bir hikmet ile konulmu olan kanunlar ihmal ederek nizamn bozulmasna sebep olmulardr. Devlet dzeninin bozulmasnn sebepleri ve nasl dzeltilecei konusunda yazlm risalelerden en mehuru ise Koi Beye ait olandr. Koi Bey, devletin urad asker bozgunlarla i isyan ve karklklarn sebepleri ve devlet ilerinde alnmas gerekli slahat tedbirleri hakknda IV. Murada (1623-1640) takdim ettii layihada timar sistemindeki bozukluklar etraflca ele almtr. Kendisinden nceki dier slahatlar gibi, Koi Beye gre de, timar sistemindeki bozukluklarn sebebi eski usul ve nizamlarn terk edilerek asker dirliklerin, sipahilie ehil olmayan kimselerin eline gemesidir. Bunun sonucu olarak sipahi zmresi asker bir kuvvet olarak eski gcyle birlikte devlet ve cemiyet iindeki itibarl mevkiini de kaybetmitir. Koi Beye gre, timarl sipahi zmresi tasfiye edilmek zere bulunmaktadr ve hatta tamamen yok olmas sz konusudur. Bu durum eski Osmanl nizamnn asker ve siyas olduu kadar, ekonomik ve sosyal temellerini de sarsmtr. Koi Beye gre, asker olduu kadar siyas ve idar byk buhranlarn da sebebi timar sisteminin XVII. yzyldan itibaren btn zellikleriyle tamamen tasfiye edilmek zere bulunmasdr. nk sistemin ortadan kalkmas devletin asli kurulu nizamndaki denge unsurlarn bozmutur. Devlet, ordunun timarl sipahilerden boalan asker gcn takviye iin ulfeli kapkulu ocaklarnn mevcudunu artrmak mecburiyetinde kalmtr. Bu durum, devlet merkezinde byk ve tekiltl bir ihtilal kuvvetinin toplanmasna ve her gn daha fazla devlet ilerine karma frsat bulmasna sebep olmutur. Koi Beye gre kapkulu ocaklarnn isyan ve zorbalk hareketlerinin mhim bir sebebi, eskiden olduu gibi karlarnda bir denge ve tedip kuvveti olarak timarl sipahi ordusunun mevcut bulunmaydr. Son zamanlarda kul taifesinin nasihat ile zapt ve iltifat ile slah mmkn olamad tecrbeyle de sabit olduuna gre timar sistemini btn eski itibar ve haklaryla tekrar kurmakta devlet iin saysz faydalar vardr. Koi Bey, eski Osmanl timar sisteminin hangi safhalardan geerek ne ekilde tasfiye edilmek zere olduu ve bu tasfiyenin asker, siyas ve mal sahadaki akislerini ok iyi tahlil etmitir. Ancak bu sahada yaplmas gerekli slahata ait fikirleri ayn derecede isabetli deildir. Koi Beyin eski timar sisteminin ihyas hususunda teklif ettii slahat planlar ok geni apl ve mevcut imknlara baklrsa, yapt hesaplar lsz derecede iyimserdir. Baz noktalardaysa kendi kendisiyle elimekte ve memleketin iinde bulunduu artlarla tezada dmektedir. Koi Beye gre, son zamanlarda unun bunun eline gemi veya padiah haslarna katlm olan eski timar kadrolar geri alnarak, tekrar ihyas suretiyle elde edilecek dirliklere, o zamana kadar akta braklm olan eski kapkulu mensuplarn ve ie yarar sipahileri yerletirmek uygun olacaktr. Bylece kapkulu ocaklarndan 40-50.000 asker de, ulfeleri hazineye kalmak artyla, bu yeni alacak timarlara aktarlarak ocaklarn asker mevcutlarnda devlet maliyesi ve hkmet merkezinin emniyeti bakmndan tehlikeli bir ekil alm olan ikinlikler hafifletilmi olacaktr. Koi Beyin hesaplarna gre bu suretle 7-8 bine dm olan timarl sipahi ordusunun mevcudu 100.000 klc bulacak ve bu kadrolar cebelleri ve kendilerine katlacak dier zmrelerle birlikte 400-500.000 kiiye kacaktr. Tarihi mer Ltfi Barkan, Koi Beyi kendisinden nceki reformcu Osmanl yazarlar gibi, ok hayali bir zihniyete sahip grmektedir. Koi Bey, yaplacak sla-
92
hatn kaidelerini artk maziye karm bir devrin ideal nizamnda arayan romantik bir reformisttir. nk doularna hkim ekonomik ve sosyal artlar oktan kaybetmi olan messeselerin devlet eliyle tekrar ihya edilip yaatlabilecei kanaatindedir. Koi Bey ve adalar, Yenialar denilen bir devrin komu Avrupa memleketlerinde ve dolaysyla Osmanl toplumunda ve devlet yaplarnda meydana kard yeni ihtiya ve temaylleri hi hesaba katmamlardr. Savalarda kullanlan yeni ateli silahlarn ve tabya usullerinin geliimi devaml ve toplu olarak talimle uraan profesyonel bir orduya olan ihtiyac arttrmt. Hlbuki timarl sipahiler sefer olmadnda timarnn bana dnmek zorundayd. Bu ise onlarn yeni talim usullerini renmelerine engeldi. Sipahilerin ihmal edilmesi ve saylarnn azalmasnn temel sebebi buydu. Osmanl devletinin ykseli devrinde gsterdii baarnn srr zamann teknolojik gelimelerini iyi takip etmesi ve bunun sonularn iyi kullanmas idi. XVII. yzyln Osmanl slahatlar bu hakikatleri hi hesaba katmayarak, idealize ettikleri eski timar rejimini btn zellikleriyle yeniden ihya etmek arzusunda idiler. Koi Beyin dier slahatlardan ayrlan zellii, eski timar sisteminin bozulmas hadisesini layihalarnda bu rejimi yeniden ihya hususunda herkesten daha byk bir romantizm heyecanyla ve etrafl bir ekilde ilemi olmasdr. Ayn zamanda da fikirlerini benimseyerek tatbikata intikal ettirecek olan IV. Murad gibi byk bir slahat padiah bulmasdr. Koi Beyin 1632de padiaha takdim ettii layiha teklif etmi olduu tedbirler IV. Murad tarafndan derhal tatbik mevkiine konulmu ve layihada ngrlen hususlar btn lke sathnda uygulanmtr. Gerekten, bu devirde kapkulu ocaklarndaki asker mevcudu tehlikeli bir ekilde artmt. Sultan Sleyman Zigetvar seferine giderken (1566) kapkulu mevcudu 48.313 neferken, bu miktarn gittike artarak Sultan II. Osman ve I. Mustafa devirlerinde (1617 -1623) 100.000i bulduu fakat IV. Muradn son zamanlarnda yarya indirilerek 1640 tarihine doru 59 bine dt tespit edilmitir. Koi Bey de, bu ocaklarn mevcutlarnn 1574de 36 bin kiiyken, layihalar yazd 1632 senesinde 82 bine vardn kaydeder. Bu bakmdan, kapkulu ocaklar mevcutlarnn 1640a doru 59 binlere kadar drlebilmesi, Koi Beyin layihalarnda teklif ettii tedbirlerin alnm olduunu gstermektedir. Fakat ne kadar byk apta tatbik edilmi olursa olsun; yaama gcn oktan tketmi olan timar sistemini bu nevi bir ameliyatla eski canllyla ihya etmek mmkn olamad gibi kapkulu ocaklarndaki izdihamn devlet merkezi iin tekil ettii tehlikeler de bertaraf edilememitir. Gerekten IV. Muradn lmnden sonra meydana gelen karklklar ve devlet otoritesindeki geveme dolaysyla, slahatn ksa bir mddet sonra neticesiz kald ve bu durumlar yaratm olan artlarn tekrar vaziyete hkim olduu grlmtr. Osmanl yazarlar deien sosyal ve ekonomik artlar grmezden geliyorlard. Sleyman Han zamanndaki kanunlara dnld takdirde durumun dzeleceini zannediyorlard. Oysa Sleyman Hann koyduu kanunlar ve yapt dzenlemeler kendi ann problemlerine zm bulmaya ynelikti. Seksen sene sonraki problemlerin hal aresi olamazd.
SIRA SZDE
XVI. ve XVII. yzyldaki SIRA SZDE Osmanl layiha ve risale yazarlar neden Sleyman Han zamann ideal dnem olarak alglamlar ve o dnemin kanunlarna dnlmesini istemilerdir?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
93
EYALET VE SANCAK DZEN Eyalet ve Beylerbeyi

Beylerbeyi veya dier adyla melikl-mer Anadolu Seluklularnda ordunun bakomutan demekti. O, hkmet merkezinde veya merkeze yakn olan kendi ikt blgesinde oturur ve sava ktnda cepheye giderdi. Seluklu beylerbeyisinin nfuzu ok bykt. Osmanl devletinin ilk dnemlerinde bir tane beylerbeyi vard ve btn ordu ilerinden sorumlu idi. Padiahtan sonra sz en ok geen kiiydi. Bu haliyle ilk Osmanl beylerbeyisinin Anadolu Seluklularndaki melikl-merya ok benzedii anlalmaktadr. Orhan Gzinin olu ehzade Sleyman ilk beylerbeyi idi. Onun lmnden sonra bu makama Lala ahin Paa getirilmitir. Fakat bir sre sonra I. Murad zamannda, vezir andarl Halil Paann ordu kumandanln da zerine almasyla beylerbeyilerin ehemmiyetleri biraz azalmsa da nfuzlar devam etmitir. Zamanla Rumelide fetihlerin genilemesi ile bir beylerbeyinin hem Anadoludaki hem de Rumelideki asker meselelere bakmas mahzurlu grldnden beylerbeyilik makam Anadolu ve Rumeli olmak zere ikiye ayrlmtr. Daha sonra beylerbeyilerin says artm, fakat yetkileri snrlandrma yoluna gidilmitir. Balangta beylerbeyileri eyaletin asker ilerinden sorumlu idiler. Zamanla hem asker, hem de mlk mir durumuna geldiler. Fakat XIX. yzyla kadar asker ynleri daima n planda kald. Ml ve adl meselelerde yetkileri olduka snrlyd. Bu konular eyalet defterdr ve kadsnn yetkisindeydi. Beylerbeyi kad ve defterdr kanun ve usle aykr bir i yaptrmaya zorlayamazd. Dorudan merkez tarafndan atanan ve dvn- hmyna kar sorumlu olan sancakbeyileri zerindeki beylerbeyinin yetkisi sadece teftiten ibaretti. Fakat sefer zamannda sancakbeyileri beylerbeyinin emrine girerdi. nk beylerbeyi eyaleti ierisindeki timarl sipahilerin en st amiri durumundayd. Bu sebeple kendi kap halk ve sefere memur btn sipahiler ile savaa katlrd. Ayrca eyaletindeki halkn can ve mal gvenliinin salanmas da beylerbeyinin grevi idi. Beylerbeyi, eyaletin merkez sancanda otururdu. Buna Paa Sanca denirdi. Onun bakanlnda toplanan ve timar anlamazlklarn, reaya ile sipahiler arasndaki meseleleri ksacas eyalet ierisindeki eitli meseleleri gren dvn- hmyn benzeri bir beylerbeyilik dvn vard. Klsik dnemde beylerbeyiler umumiyetle kul kkenli, endernda yetimi kiilerden oluuyordu. Tarada grev alan kapkullar subalk ve sancakbeyilii gibi eitli grevlerde bulunduktan sonra beylerbeyilie terfi ederlerdi. Beylerbeyi atand eyaletin beylerbeyileri iin tahsis edilmi olan defterde yazl haslarn tasarruf ederdi. Mesel, XVI. yzyln sonlarnda Rumeli beylerbeyisi-
Resim 4.3 Osmanl beylerbeyisi Kaynak: http://1.bp.blogspot. com/-6P9rsfH3qqg/ T6LzViHIU5I/AAAA AAAAAss/GhpJRsE2 vbM/s1600/beylerbe yi 4sg.jpg
94
nin haslar 1.100 bin ake, Anadolu beylerbeyisinin ki 1 milyon ake, Bosna beylerbeyisinin 650 bin ake idi. Beylerbeyileri sefere giderken haslarnn her 5 bin akesi iin bir cebel gtrrd. Beylerbeyi, Paa unvann tayordu ve nemli eyaletlere vezir rtbesinde beylerbeyiler tayin ediliyordu. Beylerbeyileri, muhtelif eyaletlerde hizmet grdkten sonra terfi ederek kubbe veziri ve zamanla veziriazam dahi olabilirlerdi. XVII. yzylda eyalet yneticisi olan beylerbeyinin nfuz ve otoritesi ile gelirleri artt. Bu durum, onlara, merkez otoriteye kar daha rahat hareket etme imkn salad.
dar Bakmdan Eyaletler

Yukarda temas edildii zere beylerbeyileri asker amiri bulunduklar eyaletin zamanla idar-mlk amiri durumuna gelince eyalete tbi sancaklarn da en st yneticisi oldular. Bu gelimeler sonunda XVI. yzyla doru eyalet tekilat klasik eklini ald. Bu arada Ftihten sonra eyalet saysnda da art oldu. XVI. yzyln sonlarnda eyalet adedi 40a yaklamt. Osmanl idar tekilat ierisinde eyaletler vergi dzeni esas alnarak iki gruba ayrlmtr: Slyneli eyaletler ve slynesiz eyaletler. Slyneli eyaletler: Slyne, yllk demektir. Slyneli eyaletlerde timar sistemi uygulanmyordu. Yani tahrir (saym) yaplmyor, timar ve zeamet gibi dirlikler bulunmuyordu. Eyaletin gelirleri ncelikle eyaletteki beylerbeyi, sancakbeyi ve dier grevlilerin maalar ktktan sonra merkeze alnyordu. Buralarda gvenlii salamak iin yenieri garnizonlar, kad ve defterdr vard. Bu eyaletler Msr, Badad, ehr-i zor, Yemen, Habe, Lahsa, Cezayir, Trablusgarb ve Tunus eyaletleri idi. Slynesiz eyaletler: Slynesiz eyaletler ise timar sisteminin uyguland eyaletlerdi. Buralarda tahrir yaplyor ve tahrir srasnda eyaletin geliri has, zeamet ve timar eklinde dirliklere ayrlyordu. Eyalet geliri ierisinden mhim bir ksm da padiah haslar ad altnda merkez hazinesine tahsis ediliyordu. Ayrca, bu eyaletlerden mahallinde yaplan harcamalardan sonra artan para merkez hazineye her yl irsaliye olarak gnderiliyordu. Bu eyaletler: Anadolu, Rumeli, Karaman, Diyarbekir, Erzurum, Dulkadriye, am, Budin, Van, Temevar vs. eyaletleri idi. Slynesiz eyaletlerin merkezi otoriteye olan ballklar daha skyd. nk timar sistemi uygulandndan dolay devlet, tahrir yapmak, timarlar tefti etmek gibi sebeplerle daha fazla mdahale imkn buluyordu. Sancak taksimat pek deimemise de eyalet tekilat devletin sona ermesine kadar sk sk deiiklie uramtr. En esasl deime, Sultan II. Mahmud zamannda oldu. Bu dnemde merkez otorite glendi ve XVIII. yzyln uzants olan ynlar ile gl valiler, XIX. yzyln balarnda da bir sre etkili oldularsa da, Msr eyaleti dnda btn eyaletler merkez otoritenin mutlak kontrol altna alndlar. 1864 ylnda kabul edilen Vilayet Nizmnmesi ile tara ynetimi vilayet, sancak, kaz ve ky eklinde idar birimlere ayrld. Vilayet yneticisi vli, sancak yneticisi mutasarrf, kaz yneticisi kaymakam idi. Bunlarn hepsi sivil mirler idi. Daha sonra kazdan sonra bir alt birim olarak nhiye oluturuldu. Bunun yneticisine de Nhiye Mdr deniyordu. mtiyazl Eyaletler: Slyneli ve Slynesiz eyaletlerin dnda zel statleri olan baz eyaletler de vard. Bunlar Eflk, Bodan, Erdel, Mekke erflii ve Krm hanl idi.
95
Eflak, Bodan ve Erdel Voyvodalklar: Bugnk Romanya ve Moldavyay iine alan ve halk Romence konuan Eflk ve Bodan, fetihten sonra dorudan merkeze balanmam, Hristiyan aslndan gelen baz prensler voyvoda unvanyla buralara ynetici atanmt. Bu prensleri yerli toprak asilzdesi olan boyarlar seerlerdi. Voyvodalarn XVIII. yzyldan itibaren Ruslara temayl gstermesi zerine Osmanl idaresi Eflk ve Bodana stanbuldaki Fener Rum aristokrat ailelerinden voyvodalar tayin etmeye balad. 1821 ylnda tekrar yerli zdegandan aileler tayin etmeye baladysa da Rus nfuzunun buralarda yaylmasn nleyemedi. 1861 ylnda her iki eyalet birletirilerek Romanya Prenslii haline getirildi. 1878 Berlin antlamas ile de mstakil bir krallk olmutur. Avrupadaki dier bir imtiyazl eyalet olan Erdel, bugnk Romanya ile Macaristan arasnda kalmaktadr. Transilvanya denilen bu blge Moha zaferinden sonra (1526) Osmanl hkimiyetine girmitir. Osmanl idaresi buraya Macar krallk hanedanndan birini voyvoda olarak atamtr. Erdel beyleri de Eflk ve Bodan voyvodalar gibi sadrazamla yazmalar yapabilirlerdi. Erdel 1699 Karlofa antlamas ile Macaristana terk edilmitir. Voyvodalar i ilerinde muhtariyete sahip idiler. Fakat Osmanl ordularyla beraber seferlere katlrlar ve her yl Osmanl hazinesine hara derlerdi. Krm Hanl: Krm Hanl, Ftih zamannda Gedik Ahmed Paann 1475teki seferi ile Osmanl devletine balanmt. Osmanl idaresi Cengiz Han soyundan gelen Krm hanlarn ortadan kaldrmam hanln dvn- hmyna tbi olarak varln srdrmesine izin verilmitir. Giray unvanyla anlan Krm Hanlarn dvn- hmyn seerdi. Merkez otoriteye kar direni halinde aile ii rekabetten istifade edilirdi. Dorudan dvna bal olan Kefe sancakbeyilerinin asl grevlerinden birisi de Krm Hanlarn gzaltnda bulundurmakt. Krmn svari ordusu XVIII. yzyln ikinci yarsna kadar Osmanl ordusunun doudaki ve batdaki seferlerine katlmlar byk hizmet grmlerdir. Mekke-i Mkerreme Emirlii: Msrn fethinden hemen sonra Mekke emiri, Yavuz Sultan Selim henz Kahirede iken, Mekkenin anahtarlarn gndererek itaatini arz etmiti. Mekke emirleri Hz. Peygamberin soyundan geliyorlard. Bu sebeple Osmanl idaresi onlara byk hrmet ve itibar gsterdi. Emirlik yerinde brakld gibi, para yardm da yapld. Hicaz blgesinin inzibat iin burada asker bir garnizon kurularak bedev kabileler zabt u rabt altna alnmtr. Mhim bir liman olan Cidde, merkez sancaklara dhil edildii gibi gneydeki Yemende de hkimiyet salanm fakat Mekke ve Medinenin ynetimi deitirilmemitir. Osmanl hkmeti, slmn savunmasn stlendii iin Mslmanlarca kutsal kabul edilen Hicaza zel bir ehemmiyet vermitir. Hac yollar gvenlik altna alnm, Mekke ve Medine fukarasnn geimi iin Anadolu ve Rumelinin drt bir yannda vakflar kurulmutur. Ayrca her yl trenle Surre Alay denilen ve Kabe rts ile yardm paralarn tayan kervanlar gnderilmitir. Osmanl devleti neden btn imparatorlukta tek bir statye sahip eyalet idaresi kuramamtr? SIRA SZDE
DNE LM Sancak Kavram ve Sancak daresinin Ortaya k : Sancak kelimesi, ucu sivri direk zerinde olan bayrak anlamnda olup, Trkedir. Batrlacak, saplanacak bir silah demek olan ve savalarda onu kullanan kahramann S O R U mensup olduu kabilenin almetinin konulduu bayrak da sancak ile aa yukar ayn mnya gelmektedir. Ksacas sancak, savalarda tanan, rengi ve deseniyle bir hDKKAT
Surre: Kelime mnas para kesesi olan Arapa bir kelimedir. Lkin hediye anlamna da kullanlmtr. Esas olarak Mekke ve Medine'de oturan ve o tarafta bulunan seyyidlere, eriflere ve ileri gelenlere datlmak zere Osmanl padiahlar tarafndan gnderilen paraya denirdi. Surre alay, drs-saade aas nezaretinde hazrlanr Recep aynn on ikisinde merasimle yola kartlrd. Bunun yerine ulamasndan surre emini tayin olunan zat sorumluydu. nal, Osmanl Tarih Szl, 627.
Sancak daresi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
96
kmdar ya da komutann hkimiyetini sembolize eden bayraa denmektedir. Trk tarihinde tu ve davul ile birlikte zikredilen sancak, ayn zamanda hkmdarn nemli hkimiyet sembolleri arasnda yer almaktadr. Savalarda, hkmdar adna, onu temsil eden asker komutanlar; sancakbeyileri ve beylerbeyileri sancak tayabilirlerdi. te bu yzden balangta, savalarda komutanlarca tanan ve hkmdar tarafndan verilmi olan sancak, sonradan corafi ve idar bakmdan muayyen bir blgeyi ifade eder hle gelmitir. Bu gelime, Osmanl devletinin kuruluu ve gelimesine paralel olarak vuku bulmu olmaldr. Fakat kelime, hem hkimiyeti sembolize eden bayrak, hem kumanda ve idre mnsnda, hem de liv-i msellem, liv-i piyde, voynugn sanca gibi belirli zmreleri ifade etmek iin de kullanlagelmitir. te yandan sancak, Osmanl devleti tekilatnn temel idar birimi kabul edilmitir. lkenin ve devlet tekilatnn dzenlenmesinde ve tara ordusunun yetitirilmesinde muayyen bir corafi blgeyi kaplayan sancaklara ve onlarn ynetimine zel bir nem verilmitir. Nitekim devlet idaresini renmeleri iin ehzadelerin sancaa kmalar ve dvn- hmyndan kan fermanlarn esas itibariyle sancakbeyilerini muhatap almas gibi uygulamalar, sancaklarn temel idar birim kabul edilmesinden kaynaklanmaktadr. Ayrca timar dzenini yerletirmek ve vergi gelirlerini tesbit etmek amacyla yaplan tahrirler iin de ok defa sancak birimi esas alnmtr. dar olarak sancak, timar sisteminin tatbik edildii yerlerde ortaya kmtr. Timar sisteminin uygulanmad Msr, Badad, Basra ve Habeistan gibi eyaletlerde sancak tekilat yoktur. Sancakbeyilii: Osman Beyin, 1299da Karacahisar feth ettikten sonra olu Orhan buraya sancakbeyi tayin ettii Osmanl tarihilerince ifade edilmektedir. Orhan Beyin sancakbeyilii mlk-idr bir karakter arz etmekten ok, asker bir zellik tayor olmaldr. nk Osmanllarn ilk zamanlarndan beri mlk-idr iler, kaz-adl tekilatn banda olan kadnn uhdesine braklmt. Sancakbeyileri, esas itibariyle Timarl Sipahi Sancakbeyi idiler. Zamanla Timarl Siphi sancakbeyi kaz blgelerinde en st asker mir olarak sivrilmi ve idr-mlk bir ynetici olarak temayz etmeye balamtr. Mlk-idr yetkilerin sancakbeyilerine intikali phesiz kadlarn yetki alanlarnn daralmasna yol am ve sadece kaz-adl meseleleri kapsar hle gelmitir. Sancakbeyinin mlkidr mir durumuna gelmesi XV. yzyln ikinci yarsndan sonra meydana gelmi olabilir. Fakat Osmanl sancakbeyi, klsik dnem boyunca daima asker yn ar basan bir mir olarak kalmtr. Sancakbeyi, sancandaki timarl siphilerin ve zimlerin tabii komutandr. Kendi kapu halk ve sancandaki zim, siphi ve cebeller ile birlikte emredilen seferlere katlmak zorundadr. Bu onun asli grevidir. dr grevi ise, reynn rahat ve huzur ierisinde yaamas iin sancan dzenini ve emniyetini salamak, bunun iin tedbirler almaktr. Ayrca sancak merkezi olan ehrin asayiini temin etmek, adaletin uygulanmasn gzetmek de onun grevleri arasndadr. O, kanuna aykr durumlar nlemek hususunda daima kad ile birlikte hareket etmektedir. Sancakbeyinin dier bir grevi de, mukataa gelirlerinin toplanmasdr. Bu onun asli grevi olmayp, zaman zaman ortaya kan arz bir durum olmakla beraber, baz dnemlerde asl grevi olan sefere gitmenin nne getii, yani temel vazifesi haline geldii grlmektedir. Sancakbeyilerinin iltizm ilerine girmelerinin esas sebebi de, mukataalar iltizma alabilecek kadar kendilerinden daha zengin ve kudretli kiilerin en azndan bulunduklar sancakta olmaydr.
97
Sancakbeyileri, en az 200 bin akeden balamak zere, kdem ve istihkaklarna gre deien oranlarda 500-600 bin akeye kadar varan haslar tasarruf etmektedirler. Terifatta da haslar yksek olan sancakbeyi dierlerinin stnde yer alr. Ancak vezir rtbesine sahip olanlar hepsinin stndedir. Baz zel durumlarda sancakbeyinin haslar 1 milyon akenin zerine de kabilmektedir. Parann istikrarl olduu XVI. yzyl artlarnda bu meblalar hayli yksektir. Sancakbeyinin haslarnn dnda gelirleri de vardr. Serbest olmayan timar arazisinde ilenen sulardan dolay alnan crm cinayet resimleri ile dier baz arz resimlerin yars sancakbeyine aittir. Yurtluk-Ocaklk ve Hkmet Sancaklar: Osmanl idaresi, Dou ve Gneydou Anadolu blgesinin fethinden sonra idar tekilatlanmay yaparken, blgenin corafi zelliklerini, siyas ve sosyal yapsn dikkate almtr. Yaylak ve klaklarn okluu sebebiyle blge, gebe airetler iin olduka elveriliydi. Bundan dolay Dou ve Gneydou Anadolunun birok yresi kalabalk airetlerle meskndu. Airetler arasnda sk bir dayanma hkimdi. Bu zelliklerinden dolay, Dou ve Gneydouda feodal bir yap hkimdi. Blgede Osmanl idaresi kurulduu zaman birok yerde, airet otoritesine dayanan feodal hkimler uzun yllardr merkezi otoriteden uzak, bir nevi muhtariyet ierisinde siyas varlklarn devam ettirmekte idiler. Osmanllardan nce yreye hkim olmu olan Safevler, Akkoyunlular, Karakoyunlular ve Timurlular, tam bir merkez otorite kurabilmi deillerdi. Feodal hayatn tabii bir unsuru olan eitli kalelerde slenmi olan blge hkimleri, Dou ve Gneydou Anadoluyu ele geiren byk siyas glerin tbiyetini kabul ederek yzlerce yldr hayatiyetlerini devam ettirmekte idiler. te Osmanl idaresi, bu hususlar gz nnde bulundurarak, imparatorluun dier ksmlarna nazaran Dou ve Gneydou Anadoluda farkl bir tekilat uygulamasna gitmek ihtiyac duydu. Yaplan dzenleme sonunda blgede tip sancak ortaya kmtr. Bunlar, Klsik Osmanl sancaklar, Yurtluk-ocaklklar ve Hkmet sancaklardr. Klsik Osmanl sancaklar, sancakbeyilerinin merkez tarafndan, mera arasnda herhangi birinin tayin ve gerektiinde azl edilebildii sancaklar olup, imparatorluun birok yerinde grlen ve devletin her tarafta hkim klmak istedii sancak tipidir. Buralarda tahrir yaplr ve dolaysyla timar sistemi uygulanrd. Yurtluk-ocaklk sancaklar ise, blgenin fethi srasnda hizmet ve itaatlerinden dolay eski sahiplerine tevcih edilmi ve sancakbeyilii belli bir ailenin mlk olan sancaklard. Bunlarda, sancakbeyilii babadan oula gemektedir. Klsik sancaklarda olduu gibi tahrir yaplmakta ve timarl sipahi bulunmaktadr. Ancak sancakbeyiliini elinde bulunduran ailenin yelerine baz imtiyazl zemet ve timarlar verildii grlmektedir. Ayrca sancakbeyileri kendilerine tahsis edilen haslar tasarruf etmekte ve sefer zamannda sanca sipahileriyle ve kendi kapu halk ile beraber savaa katlmaktadr. Hkmet sancaklarn, yurtluk-ocaklklardan tek fark bu sancaklarda tahrir yaplmamasdr. Bu sebeple timar ve zemet de bulunmamaktadr. Hkmet sancan beyine hkim denmektedir. Hkim, sefer zamannda kendisine bal airet kuvvetleri ile savaa katlmaktadr. Bu noktadan hareketle, yurtluk-ocaklk veya hkmet sancaklarn Osmanl merkezi otoritesinin dnda, bir nevi muhtariyete sahip yerler olduklarn dnmek hataldr. Bilakis, her iki sancak tipi iin de Osmanl merkezi otoritesinin sk bir kontrol sz konusudur.
98
Ml adan bakldnda hkmet sanca tasarruf eden hkimin klsik sancakbeyilerinden farkl olarak her yl merkez hazinesine muayyen bir mebla yatrmak zorunda olduu grlmektedir. Yurtluk-ocaklklarda ise sancak gelirinin bir ksm yaplan tahrir srasnda zaten havss- hmyn ad altnda merkeze alnmaktadr. Adl ve hukuk bakmdan her iki sancan da klsik sancaklardan fark yoktur. Merkez tarafndan atanan kad, adl meselelerde tek sz sahibidir. Onun hkm olmadan hi bir infaz yaplamaz. Asker adan da her iki sancak belirli ykmllklere sahip olup seferlere katlmak zorundadrlar.
KAZ DZEN Kaz ve Kad

Kaz, ticar ve kltrel stnl ile evrenin merkezi olmu bir kasaba veya ehir ile byle bir topluluk merkezini evrelemi kylerin tekil ettii idar bir birliktir. Bundan dolay, kazlarn douu, ekonomik, sosyal, coraf ve kltrel artlarn belirledii tarih bir seyir ierisinde vuku bulmu demektir. Kaz merkezi olan ehirlerin byk ounluu, Osmanl ncesi devirlerde de bulunduklar blgenin siyas, iktisad ve kltrel bakmdan merkezi durumunda olan yerlerdir. Osmanl mparatorluu adl tekilat bakmndan, birok kaz blgelerine ayrlmtr. Her kaz birimi dorudan dvn- hmyna baldr. Bundan dolay, eyalet-sancak eklindeki asker tekilattan ayr olarak tamamyla sivil karakterli bir de kaz idaresi mevcuttur. Fakat nedense eyalet-sancak-kaza eklinde dnlen tek bir idar-asker tekilatlanma olduu, kaz idaresinin bunun en alt birimini oluturduu zannedilmitir. Kaz idaresinin ba olan kad genellikle kaz merkezi olan ve nefs tabir edilen ehirde oturur. Kaz blgesi iinde kalan btn kylerin davalar meclis-i er denilen ve ok defa kadnn evi veya merkez camiin yannda bulunan mahkemede grlrd.
Kad ve Nip
Kad, kaz idaresinin ba olup, mutlaka yksek dereceli bir medreseyi bitirmi ve belli mddet Edirne, Konya, Sivas, Badat gibi byk ehirlerde dnimend (stajiyer) olarak hizmet grm kiiler arasndan tayin olunurdu. Kad, grevine ancak iki sene mddetle atanabiliyor, iki yl sonunda stanbula giderek mlzemette (maasz hizmette) beklemesi gerekiyordu. Bu durumda 30 yl kadlk yapan birisinin 10 yl mlzemette geiyor demektir. Kadlarn tayin ileri kadaskerlere aitti. Kadlklar, kadlarn grev yaptklar, kaz blgesinin durumuna gre belli derecelere ayrlmt; kaz kadlar ve sancak-eyalet kadlar. Kaz kadlklar kk merkezler olup, yukarda anlattmz gibi kadaskerler buralara dorudan kad tayin edebilirlerdi. Mevleviyet, saylan stanbul, Edirne, Sofya, Selanik Bursa gibi byk ehirlere ise XVI. yzyln ortalarna kadar kadaskerlerce kad tayin edilirken, bu zamandan sonra eyhlislmn tarafndan yaplmaya balanmtr. Mevleviyet olan kadlklar da kendi aralarnda kadlarn aldklar yevmiyelere gre, 150, 300 ve 500 akelik eklinde gruplara ayrlmt. Bunlara bal ayrca kazlar da vard ki molla unvan tayan byk kadlar buralara nipler yollarlar idi.
99
Kadlarn grev ve yetkileri olduka geniti. Bunlar adl, asker, mal, beled ve rf olarak mtalaa edilebilir. Adl adan kad, er mahkemenin reisidir. Her trl anlamazlklar ve ceza meyyideyi gerektiren sular meclis-i er denilen kadnn bakanlk ettii mahkemede zmlenirdi. Kadnn hkm olmadan hi kimse cezalandrlamazd. Her trl alacak bor ve miras davalar ile arazi anlamazlklar ve ehl-i rf ile rey arasndaki anlamazlklar kad tarafndan halledilirdi. te yandan kad, bulunduu ehrin belediye hizmetlerinin yrmesinden sorumlu en st mirdi. ehir kethdas, pcba, mimarba, esnaf kethdalar, pazarba ve muhtesip gibi kiilerden mteekkil bir eit belediye meclisinin de bakan idi. Esnafn satt her trl ticar mallara mevsimine gre fiyat vermek eklinde tanmlanabilecek olan narh ileri de kadya aitti. Asker ve mal grevleri arasnda ise, avrz hnelerinin tesbiti ve avrz bedellerinin toplanmas, kreki bedelinin toplanmas, nzl ve srsat zahiresi ad altnda ordunun iae ilerinin halledilmesi de geliyordu. Nzl zahiresini kadlar ordu-y hmyna bizzat kendileri gtrmek zorunda idiler. Kadnn mahkeme ilerinde yardmcs olan bir ksm memurlar da mevcuttu ki, bunlarn banda nip geliyordu. Nip kadnn bulunmad hallerde durumalar idare etmek, serbest dirlikler ierisinde yer almayan kylerdeki davlarn yerinde grlmesi iin olay mahalline gitmek gibi grevleri ifa ediyordu. Ayrca yukarda temas edildii zere mevleviyet olan byk ehir kadlklarna bal ilere bakan kiilere de nip deniyordu. Bundan baka kadya yarg ilerinde yardmc olan suba, muhzrba ile emrinde muhzrlar, asesba ve asesler, mukayyid vs. gibi grevliler vard. Mahkeme, kadnn oturduu konan alt katnda kurulurdu. ayet byle elverili bir konak yoksa kasabann en byk camiinde yarg ileri yrtlrd. Yarglama sabah namazndan sonra balar, leye kadar srerdi. Ayrca her durumada hazr bulunan ve kaznn doruluu ve drstl ile tannm ileri gelenlerinden seilmi bir nevi jri mevkiindeki uhdl-hl denilen bir heyet mevcuttu. Birka kii olabildii gibi bazen 20-30 kii de olabilen uhdl-hl, kadnn kararlarnn kanuna uygun olup olmadn takip ederlerdi. nk kadlar her ne kadar er ve rf hukuku iyi bilirlerse de mahall rf ve detlere yabanc olduklarndan dolay tereddd ettikleri hususlar da olabilirdi. Byle durumlarda kad uhdl-hl ile mavere ettii gibi, fkh meselelerde kaz mftisiden veya eyhlislmdan gr (fetv) isteyebilirdi. Kadnn grev alan yarg ile snrl deildir. O, bulunduu kazda asayiin temininden sorumludur. Bunu suba ve asesler vastasyla yrtr. Kad ayrca bugnk noterlerin ilerini de grmekte olup, her trl tasdik ii de ona aitti. Kadnn hkmn ancak dvn- hmyn bozabilirdi. Bu sebeple kadnn verdii karar beenmeyenler dvna bavurabilirlerdi. XIX. yzylda Osmanl hukukunun kaynaklarndaki deimelere paralel olarak hukuk kurumlarda da deimeler meydana gelmitir. er mahkemelerin yetkileri daraltlarak, Bat tarznda yeni mahkemeler kurulmutur.
Muhzr: Eski eri mahkemelerde davaclar ve davallar mahkemeye ihzar eden yani aran memurlara denirdi. Bunlar bir nevi adl polis olarak grev yaparlard. Bunlarn mirine de Muhzrba denirdi. Muhzrba ve muhzrlar grdkleri iler karlnda mahkemeye ii denlerden belirli bir cret alrlard. nal, Osmanl Tarih Szl, 488. Ases: ehir ve kasabalarda asayiin muhafazas iin geceleri kol gezen ve bugnk polisin ve gece bekisinin vazifesini gren memurlara denirdi. Bunlarn grevi, yolun iki tarafnda toplanan kalabal yarp umumi yolu amak ve asker kaa ekyay yakalamaktr. mirlerine asesba denirdi. Asesler ehir subasna bal idiler. nal, Osmanl Tarih Szl, 53.
Nahiye
Nhiye kavram Tanzimat ncesinde ve sonrasnda farkl anlamlara gelmektedir. Tanzimat ncesinde nahiye, ayn zelliklere sahip kylerden mteekkil idar bir blgeye denildii gibi, cihet, yn, taraf, blge, vilyet, dvn ve cemat anlamlarnda da kullanlmtr. Nhiyenin ifade ettii mn daha ok niybet yani bd- hev resmi ile ilgilidir. Yani bu kavram kaznn deil, sancak tekilatnn alt biri-
100
SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE midir. Tahrir defterlerinde sipahilerin tasarruf ettikleri ky ve mezraalar kaydedilirken mutlaka hangi nahiyeye bal olduklar belirtilmektedir. Nhiye, bir niybet blgesine iaret etmekte yani bd- hev grubu vergiler bakmndan bir anlam ifaDNELM de etmektedir. Bir nhiye ierisindeki serbest olmayan timarlarn bd- hev resimlerinin yarsn o niybet blgesindeki suba veya sancakbeyi gibi en yksek rtS O R U subay almaktadr. beli timarl sipahi
DKKAT
SIRA SZDE
Rsm- serbestiye: D K K A TSerbest statdeki tmarlarda timar sahibi idari ve mali muhtariyete sahipti. Timar arazisi ierisinde ilenen crm cinayet, arsiyye resimleri ile bad- hev grubu vergiler tamamen serbest dirlik sahibine ait olurdu. Serbest olmayan timarlarda ise siSIRA SZDE pahi bu resimleri suba veya sancakbeyi ile paylamak zorunda idi. nal, Osmanl Tarih Szl, 576.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
Tanzimattan sonra Osmanl idar yapsnda nemli deiiklikler olmutur. Tara idaresi eyalet, sancak, kaz ve nahiye olarak dzenlenmitir. Eyalet idaresine si T A P mutasarrflar, kazlara kaymakamlar, kaznn bir alt birimi vil valiler, K sancaklara olan nahiyelere ise nahiye mdrleri atanmtr. Bylece kaz adl bir birim olmaktan km idar bir birim haline gelmitir.
TELEVZYON
Suba
TELEVZYON
NTERNET
Kkeni Orta Asyaya dayanan s kelimesi, ordu, asker anlamlarna gelmektedir. Slemek, ordu sevk etmek, sefer etmek, demektir. Sba da ordu komutan deNTERNET mektir. Kelime Osmanl devrinde suba haline gelmitir. Seluklularda suba bir vilayetin asker valisi demekti. Osman Gzinin Karacahisar feth ettikten sonra buraya kardei Gndz Beyi suba tayin etmitir. Adl ve asker meseleler haricinde kalan iler subann yetki ve grev alanna giriyordu. Ftih kanunnmesine gre biri mr suba, dieri timar subas olmak zere iki tr subalk vardr. Mr subalara ehir subas da denirdi. Bunlar ehirlerdeki ihtisab ilerine bakarlar; bu meyanda vazifelerinden biri gndzleri kol gezerek ar, pazar ve mahalle aralarnn temizliini temin etmek, kaldrmlar tamir ettirmektir. teki vazifesi ise geceleri asesba ile gezerek uygunsuz takmnn tefti ve aratrlmas ile megul olmaktr. Ksacas kadnn emrinde olan mr suba, ehir ve kasabalarda belediye, zabta ve asayi ilerine bakmaktadr. Timarl suba ise sancakbeyinden sonra sipahilerin en nemli subaydr. Grevi bulunduu eyalet ve sancak merkezlerinin idare mirliidir. Bunlar serbest dirlik tasarruf ederler, sefere cebelleri ile birlikte katlrlard. XIX. yzylda devlet tekilatndaki deimelere paralel olarak idar planda da deimeler meydana gelmi ve subalklar kaldrlarak zabtiye tekilat kurulmutur. Kadnn hkmn ancak dvn- hmyn bozabilirdi, cmlesiyle divn- hmynun SIRA SZDE hangi fonksiyonuna iaret edilmektedir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
101
zet
Timar sisteminin kkeni Roma ve Bizansa kadar kmaktadr. Osmanllar Seluklularn bir u beylii olarak ortaya ktklar iin dier birok messese gibi timar da Seluklulardan almlardr. Devletin kurucusu Osman Gaziden itibaren timar tevcih edilmeye baland grlmektedir. Tahrirler yapldktan sonra tesbit edilen vergi gelirleri dirlik denilen belirli byklkteki paralara ayrlarak rtbe ve makama gre datlmaktadr. En byk pay, padiah haslar (havss- hmyn) ad altnda merkez hazinesine ayrlmaktadr. Geri kalan timar ordusuna tahsis olunmaktadr. Has denilen ve geliri 100 bin akeden balayan byk dirlikler vezir, ehzade, beylerbeyi ve sancakbeyi gibi yksek rtbeli ahslara verilmektedir. 20 bin akeden balayp 100 bin akeye kadar geliri olan zeametler ise defter ktipleri, timar defterdarlar gibi orta dereceli devlet adamlarna ve sipahi subaylarn verilmektedir. 2-3 bin akeden balayp 20 bin akeye kadar olan dirlikler ise timarl sipahilere tevcih olunmaktadr. En byk dirlik grubu sipahi timardr. Timarlarn verili ekline ve statsne gre tezkeresiz ve tezkereli timar, serbest timar gibi eitleri vardr. Timar, kl tabir edilen bir ekirdek ksm ile daha sonra ilave edilen hisselerden oluurdu. Evlada intikal halinde kl ksm verilirdi. Timarlar idar ve mal zerklikleri bakmndan serbest olan ve olmayan timarlar olarak iki ksma ayrlrd. Serbest timarlarda sulular tkip, tutuklama ve mahkeme karar alndktan sonra cezalarn infaz yetkisi ile para cezalarnn toplama hakk dirlik sahiplerine aitti. Hlbuki serbest olmayan timarlarn sahipleri, bu tr sulardan alnacak para cezalarn bal bulunduu sancakbeyleri veya subalar ile paylamak mecburiyetinde idiler. Osmanl imparatorluu idar bakmdan eyalet ve sancaklara ayrlmt. Eyalet idaresinin banda beylerbeyi vard. Asl grevi eyaletindeki timar ordusuna komuta etmek beylerbeyi ayn zamanda idar ve mlk mir idi. Beylerbeyilik divan denilen ve merkezdeki divan- hmynun benzeri bir kurum vastasyla eyaletin meseleleri zmlenirdi. Osmanl devletinde timar sisteminin uyguland yerler ile uygulanmayan yerler arasnda idar bakmdan farkllk ortaya kmtr. Bunlardan ilkine salyanesiz eyaletler ikincisine de salyaneli eyaletler denilirdi. Salyaneli olanlar eyalet gelirini her yl merkeze salyane olarak gnderirlerdi. Salyanesiz eyaletlerin ise sadece padiah haslarnn geliri merkeze alnrd. Bunun dnda Eflak, Bodan, Erdel eyaletlerinde Hristiyan prenslikler tarafndan idare edilirdi. Krm ile Mekke ve Medinenin ayr idar statleri vard. Osmanl imparatorluu, XIX. yzyldan nce eyalet ve sancak idaresinden ayr olarak adl bakmdan kaz denilen blgelere ayrlmt. Kaz blgesinin miri kad idi. dar, adl, asker, mal, beled alanda ok geni yetkilere sahip olan kadlar dorudan divana bal idiler. Kaz kadlklar ve sancak ve eyalet kadlklar olmak zere iki tr kadlk vard. Kaza kadlklar kk merkezlerdi. Buralarda kadaskerler tarafndan kadlar tayin edilirdi. Sancak ve eyalet kadlklarna ise XVI. yzyln ortalarna kadar kadaskerlerce daha sonra eyhlislamlar tarafndan kad tayin edilmeye balanmtr. Mevleviyet denilen byk ehirlerin kadlarna molla denirdi. Kaz, ticar ve kltrel stnl ile evresindeki kylerin merkezi olmu bir kasaba veya ehre denirdi. Osmanl imparatorluu adl bakmdan birok kaz blgesine ayrlmt. Her kaz dorudan divna bal olup idar-asker tekilattan ayr bir kaz idaresi mevcuttu. Kaz idaresinin ba kad idi. dar, asker, mal, beled ve adl alanlarda ok geni yetkilere sahip olan kadnn esas grevi yarglkt. Kadya yarg ilerinde naip ve kaz mfts yardmc olurlard. Muhzrba, asesba ve suba asayi konusunda kadnn en nemli yardmclar konumundaydlar. Tanzimattan sonra kadlarn birok yetkileri kaldrlm ve sadece er mahkemelerin hkimi durumuna gelmilerdir. ehir subalklar da kaldrlarak yerine zabtiye tekilat kurulmutur. Sancakbeyi esas itibariyle timar ordusunun komutan idi. Sancandaki sipahilerle seferlere katlrd. dar ve mlk mir olarak sancak kads ile beraber hareket ederdi. Dou ve Gneydou Anadoluda yurtluk-ocaklk ve hkmet denilen farkl idar statye sahip sancaklar vard. Feodal bir yapnn hkm srd bu sancaklar eski hkimlerine baz idar imtiyazlarla verilmiti. Sancakbeyilii belirli bir aileye mlk olarak braklmt. Ancak asker, mal ve adl bakmdan merkeze bal idiler. XIX. yzylda balayan modernleme dneminde eyalet ve sancak dzeninde deimeler meydana gelmitir. Eyalet ynetimine sivil kkenli valiler paa unvan ile atanrken sancaklara mutasarrflar, idar bir birim haline getirilen kazlara ise kaymakamlar atanmtr. Ayrca kazann alt birimi olarak nahiyeler ihdas edilmi ve buralara nahiye mdrleri atanmtr.
102
Kendimizi Snayalm
1. Sahib-i arz kime denir? a. Topra ekip bien reayaya b. Timarl sipahiye c. Kendilerine iftlik verilmi olan Mslman evli reayaya d. Mslman, evli fakat kendilerine iftlik verilmemi olan reayaya e. Mlk arazi sahiplerine 2. Aadakilerden hangisi mlk, beled, asker ve mal yetkileri olan grevlidir? a. Kad b. Sancakbeyi c. Beylerbeyi d. Kadasker e. Mfti 3. Serbest timarlarda tamam sipahi tarafndan tasarruf edilen vergiler hangileridir? a. Bd- hev grubu vergiler b. ahs bana alnan vergiler c. Maktu vergiler d. Teklif-i divaniye e. Teklif-i rfiye 4. Osmanl slahatlarndan Koi Bey eserini hangi padiaha sunmutur? a. Kanun Sultan Sleyman b. I. Ahmed c. III. Murad d. IV. Murad e. IV. Mehmed 5. Paa sanca denilen sancan idarecisi aadakilerden hangisidir? a. Sancakbeyi b. Mirliva c. Miralay d. Yurtluk-Ocaklk sancakbeyi e. Beylerbeyi 6. Yurtluk ocakl ve hkmet sancaklar dier sancaklardan ayran temel zellik aadakilerden hangisidir? a. Genellikle airet hayatnn geerli olduu yerlerdir b. Sancakbeyileri btn seferlere katlrlar c. Merkezi hazineye dzenli vergi derler d. Sancakbeyilii mlk olarak verilmitir e. Genellikle Diyarbekir ve Van eyaletinde bulunmaktadr. 7. Kadsnn geliri 150 ila 500 ake arasnda olan kazlara ne ad verilir? a. Kaz kadl b. Divan kadl c. Mevleviyet d. Mutasarrflk e. Toprak kadl 8. Zeamet daha ok kimlere verilir? a. Sipahilere b. Defter ktiplerine c. Sancakbeyilerine d. Subalara e. Naiplere 9. Reaya ile sipahi arasndaki meseleler nerede grlrd? a. Enderunda b. Birunda c. Beylerbeyilik divannda d. Bblde e. Sancak divannda 10. Msr eyaleti hangi eyalet grubuna girer? a. Salyaneli b. Salyanesiz c. mtiyazl d. Merkezi e. Bal eyalet
103

1. b 2. a 3. a 4. d 5. e 6. d 7. c 8. b 9. c 10. a Yantnz yanl ise Timar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kad konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Timar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Timar sisteminin Bozulmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eyalet ve Beylerbeyi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yurtluk Ocaklk ve Hkmet Sancaklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kad ve Naip konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zeamet konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eyelat ve Beylerbeyi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise dar Bakmdan Eyaletler konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Ulam ve iletiim vastalarnn bugnk kadar gelimemi olduu eski devirlerde devletin vergileri merkezi bir hazinede toplayp oradan devlet memurlarna ve askerlere datmas hayli mkildi. Para ekonomisi ok gelimi deildi. Birok vergi de para olarak deil, ayn olarak toplanyordu. Bu yzden devlet iin belirli bir blgenin vergi gelirini askere havale edip bunun karlnda sefere gelmesini talep etmek daha kolayd. Bylece devlet hem vergi toplamak klfetinden kurtuluyor hem de ihtiyac olan askeri karlam oluyordu. Sra Sizde 2 Rey iftlii mlk deildi. iftlik zerinde reyy bir nevi kirac durumundayd. iftlii satamaz, hibe ve vakf edemezdi. Belirli artlarla evlada intikal ettirilebilirdi. Sipahi timarnda da benzeri bir durum sz konusuydu. Timar sipahinin mlk deildi. Satamaz, hibe ve vakf edemezdi. Belirli artla evlada intikal ettirebilirdi. Bu ynleriyle rey iftlii ile timar arasnda benzerlik vardr. Ancak timar iftlik gibi bir arazi deil, belirli bir blgenin vergi gelirleri demektir. Sra Sizde 3 Avrupadaki serfler zerinde zirat ettikleri topraklar gibi senyrlerin mlk, bir nevi toprak klesi idi. Senyr maliknesini satarsa zerindeki serfi de satard. Serfler kolay kolay serflikten kamazlard. Osmanl reys ise kle ve mlk deildi. iftbozan akesi denilen ve bir yllk r vergisinin karl olan paray dedikten sonra istedii yere gidebilirdi. Sipahinin rey zerindeki haklar snrl idi. Bunlar kanunnamelerde tesbit edilmiti. Sadece, ekip bitii iftlii 3 yldan fazla nadasa brakamazd. iftliini bir bakasna devredip diledii yere g edebilirdi. Sra Sizde 4 Sleyman Han Osmanl hkmdarlarnn en byklerinden biridir. Onun zamannda imparatorluk en ihtiaml an yaamtr. Bu sebeple sonraki dnemlerde yaayan Osmanl yazarlarnn gznde efsanelemitir. Onun, kt seferleri zaferle bitirmesi, mkemmel bir ordu ve donanmaya sahip olmas ve devlet dzeniyle ilgili birok kanunlar tertip edilmi olmas dolaysyla onun zaman ideal bir devir olarak alglanmtr.
104
Sra Sizde 5 Osmanl imparatorluu ok geni bir corafyay kaplyordu. Bu geni corafya zerinde birbirinden ok farkl etnik, din ve sosyal zelliklere sahip lkeler vard. Erdel, Eflak ve Bodan gibi halk tamamen Hristiyan olanlar bulunduu gibi Krm gibi Cengiz Han soyundan gelen gl bir hanedan tarafndan ynetileni de vard. Mekke ve Medinede peygamber soyundan gelen emirlerin idaresinde idi. Bu sebeple tek bir statye sahip eyalet ve sancak dzeni tesis etmek imknszd. Sra Sizde 6 Divan- hmyn ayn zamanda en st mahkeme ve temyiz kurumu durumundadr. Divan yesi olan kadaskerler adl meseleleri zme kavutururlard. Divan, bugnk Yargtay ve Dantay kurumlarnn fonksiyonunu yerine getiriyordu.

Akda, Mustafa (1977), Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, I, II, stanbul. Akst, Ali Kemal (1939), Koi Bey Risalesi, stanbul. kpaazde Tarihi, (1992), (ner. Atsz), stanbul. Ayni Ali Efendi (1280), Kavnn-i l-i Osmn der-Hlsa-i Mezmn-i Defter-i Dvn, stanbul. Barkan, mer Ltfi (1980), Trkiyede Toprak Meselesi, stanbul. Barkan, mer Ltfi, iftlik, slm Ansiklopedisi, MEB, III. Barkan, mer Ltfi, Timar, slm Ansiklopedisi, MEB, X. Barkan, mer Ltfi (1943), XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zir Ekonominin Hukuk ve Mal Esaslar I: Kanunlar, stanbul. Barkan, mer Ltfi (1953-54), H.933-934/M.1527-1528 Mal Ylna Ait Bir Bte rnei, FM, XV/1-4, s.251-329, stanbul. Bayrakdar, Mehmet (1991), Bitlisli dris, Ankara. Beldiceanu, Nicoara (1985), XIV. Yzyldan XVI. Yzyla Osmanl devletinde Timar, (ev. Mehmet Ali Klbay), Ankara. Denny, J., Sancak, slm Ansiklopedisi, MEB, X. Ebul- Ula Mardin, Kad, slm Ansiklopedisi, MEB, VI.
Emecen, Feridun (1989), XVI. Yzylda Manisa Kazas, Ankara. Faroqhi, Suraiya (1978), 16. Asrda Bat ve Gney Sancaklarnda Belirli Aralklarla Kurulan Pazarlar: l, Hamid, Karahisar- Sahip, Ktahya, Aydn ve Mentee, ODT Gelime Dergisi, I, Ankara. Gkbilgin, M. Tayyib (1952), XVI. Asrda Mukataa ve ltizam lerinde Kadlk Messesesinin Rol, IV. Trk Tarih Kongresi, Ankara 10-14 Kasm 1948, s.433-444, Ankara. Gkbilgin, M. Tayyib, Nhiye, slm Ansiklopedisi, MEB, VIIII. Gyn, Nejat (1969), Diyarbekir Beylerbeyiliinin lk dari Taksimat, Tarih Dergisi, XXIII, stanbul. Gyn, Nejat (1975), Kanuni Devri Balarnda Gneydou Anadolu, Atatrk Konferanslar, 19711972, Ankara. Gyn, Nejat (1991), Ocaklk Deyimi Hakknda, Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul. Ger, Ltfi (1964), XVI. ve XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hubbt Meselesi ve Hubbttan Alnan Vergiler, stanbul. Huart, Cl., dris-i Bitlisi, slm Ansiklopedisi, MEB, V. nalck, Halil (1993), Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi, stanbul. nalck, Halil, Krm Hanl , slm Ansiklopedisi, MEB, VI. nalck, Halil (1987), Ftih Devri zerine Tetkikler ve Vesikalar, Ankara. nalck, Halil (2004), Osmanl mparatorluu Klsik a (1300-1600), ev. Ruen Sezer, stanbul. nalck, Halil (1954), Sret-i Defter-i Sancak- Arvanid, Ankara. nalck, Halil, Eyalet, E2 (Encyclopedia of Islam, New Edition). Kprl, M. Fuad, Bayrak, slm Ansiklopedisi, MEB, II. Kprl, M. Fuad (1981), Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, stanbul. Kunt, Metin (1978), Sancaktan Eyalete, 1150-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, stanbul. Kurt, Ylmaz (1996), Koi Bey Risalesi (Eski ve yeni harflerle), Ankara. Mnage, V., Beglerbeg, E2 (Encyclopedia of Islam, New Edition). Neri (1987), Kitb- Cihnnm, I, Ankara. Ortayl, lber (1994), Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, Ankara.
105
Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, II, stanbul. Sahilliolu, Halil, Zemet, slm Ansiklopedisi, MEB, XIII. Sleyman Sud (1996), Osmanl Vergi Dzeni (Defter-i Muktesid), (Hzr. Mehmet Ali nal), Isparta. Turan, Osman, kta, slm Ansiklopedisi, MEB, V. Uluay, M. aatay, Koi Bey, slm Ansiklopedisi, MEB, VI. Uzunarl, smail Hakk (1988), Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara. Uzunarl, smail Hakk (1984), Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara. Uzunarl, smail Hakk (1970), Osmanl Devlet Tekilatna Medhal, Ankara. Uzunarl, smail Hakk (1984), Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara. Uzunarl, smail Hakk (1972), Osmanl Tarihi, I, Ankara. nal, Mehmet Ali (1991), XVI. Yzyl Sonlarnda Bir ltizam Szlemesi, Tarih ncelemeleri Dergisi, VI, s. 59-77, zmir. nal, Mehmet Ali (1989), Harput Sanca (15181566), Ankara. nal, Mehmet Ali (1994), XVI. ve XVII. Yzyllarda Diyarbekir Eyaletine Tabi Sancaklarn dari Statleri, X. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, 22-26 Eyll 1986, s. 2211-2220, Ankara. nal, Mehmet Ali (1994), XVI. Yzylda Palu Hkmeti, XI. Trk Tarih Kongresi, Ankara 5-9 Eyll 1990, Kongreye Sunulan Bildiriler, III, Ankara, 1071-1096. nal, Mehmet Ali (1999), emigezek Sanca (15181566), Ankara. nal, Mehmet Ali (2011), Osmanl Tarih Szl, stanbul. Ycel, Yaar (1974), Osmanl mparatorluunda Desantralizasyona Dair Genel Gzlemler, Belleten, XXVIII/152, s.657-708, Ankara. Ycel, Yaar (1977), XVI-XVII. Yzyllarda Osmanl dar Yapsnda Tara merasnn Yerine Dair Dnceler, Belleten, XLI/163, Ankara.
5
Amalarmz
Tahrir Mr Arazi Mlk Arazi Vakf Arazi iftlik Resm-i ift r
Bu niteyi tamamladktan sonra; Arazi ve vergi dzeninin ana hatlarn ve ilevini tanmlayabilecek; Arazinin tasarruf artlarn aklayabilecek; Vergi dzenini yerletirmek iin yaplan tahrirleri ve Osmanl vergi sisteminin dayand esaslar tarih geliimi iinde aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
det-i Anam Avrz Teklf-i Divaniye Zuhurata Bal Vergi Cizye Resm-i spen
indekiler
Osmanl Merkez ve Tara Tekilat OSMANLI DEVLETNDE ARZ VERG DZEN
Arazi ve Vergi Dzeni
Arazi ve Vergi Dzeni

OSMANLI DEVLETNDE ARZ
slm hukukunu temel hukuk kodu olarak benimsemi olan Osmanl ulemasnn slm arazi hukukunu ufak tefek baz deiikliklerle kendi dnemlerindeki artlara adapte ettiklerinde phe yoktur. Osmanl devletinde topran hukuk stats ve tasarruf ekli bakmndan imparatorluun her tarafna amil tek bir sistem uygulanmamtr. Osmanl idarecileri, genellikle fetih yoluyla imparatorlua katlan geni lkelerde eskiden beri uygulana gelen rf ve detleri, hukuk ve fiil durumlar gz nne alarak her blgenin kendi zelliine gre ekillenen istikrarl bir yap oluturmaya almlardr. Bu yzden temelde, timar sisteminin uyguland eyaletlerle bu sisteme dhil edilmeyen eyaletler arasnda asker, idar ve mal alanda baz farkllklar ortaya kmtr. Ancak timar sisteminin uygulanmad blgelerde topran hukuk durumu ve tasarruf biimleri asndan birok noktada benzerlik, hatta ayniyet grlr. Bu sebeple imparatorluk genelinde topran hukuk vaziyetini ana hatlaryla u ekilde tasnif etmek mmkndr. Mr, mlk ve vakf.
Mr Araziler
Bu araziler, Hristiyanlardan feth olunmu ve rakabesi yani plak mlkiyeti devlete ait olan topraklardr. Fakat bunlarn tasarruf hakk tapu resmi denilen pein bir kira bedeli alndktan sonra, daim ve irs bir nevi kiraclk szlemesiyle onlar ileyecek olan kyllere (rey) braklmtr. Rey, kiracs bulunduu bu topraklar ileyerek elde ettii mahsulden devlete veya devletin tayin ettii sipahiye, r denilen bir vergiyi demekle mkelleftir. Baz hallerde ise yarclk usl ile iftlikler kylye ekip bimeye verilebilirdi. Bu durumda tarla ve tohum devletten, emek ise kylden olurdu. Bu topraklar ekip bien rey ayrca resm-i ift ad altnda bir vergi daha derdi ki, XVI. yzyln byk hukukusu Ebus-sud Efendi bunu harc- muvazzaf olarak deerlendirmektedir. Bu tr topraklar dirlik sahibi olan sipahi kendisi ileyemez ve iftinin elinden de sebepsiz yere alamazd. iftinin topra ileme artlar, hangi rnden hangi oranda vergi deyecei ve ne zaman denecei gibi hususlar sancak kanunnmelerinde tek tek aklanmt. XVIII. yzylda ynlar, devlete ait topraklarn ounu ele geirmi, deta mlkleri haline getirmi bulunuyorlard. XIX. yzyla girildiinde bu durum devam ediyordu. Tanzimatla birlikte timar sistemi kaldrld ve toprakta mlkleme balad.
Harac- muvazzaf: Arazinin yz lmne gre alnan vergi. Osmanl hukukularnca ift resmine karlk saylmtr.
108
1858 ylnda arazi kanunnmesi karlarak toprak sistemi yepyeni esaslara baland. Bu kanunnmeye gre topraklarn stats u ekilde tesbit edildi: Mlk Topraklar: Bunlar, her trl tasarruf hakk sahibine ait olan arazilerdi. Miras braklabilir, satlabilir, hibe edilebilir ve rehin braklabilirdi. stenirse vakf edilebilirdi. Vakf Araziler: Vergi geliri din, ilm ve sosyal kurumlara tahsis edilen arazilerdi. Bu arazileri vakf reys denilen iftiler ilerlerdi. Denetimi evkaf nezretine aitti. Mr Topraklar: Mlkiyeti devlete ait olan ziraata elverili arazilerdi. Terk Edilmi Araziler (Arazi-i Metruke): Bunlar, kimseye ait olmayp, ky ve kasaba halk tarafndan ortak kullanlan mera, meydan, yol vs gibi yerlerdi. Hibir e Yaramayan Araziler (Arazi-i Mevat): Bunlar, ekilip, biilmeyen, ssz ve bo araziler idi. Arazi kanunnmesi yrrle konduktan sonra, topraktan alnan vergiler kaldrlm ve sadece rnden alnan % 10 nisbetinde bir vergi konulmutur. Bir de tapu nizamnmesi konularak arazilerin saym, yani kadastrosu yaplmtr. 1867 ylndan sonra ise, yabanclara mlk topraklarn sat serbest braklmtr.
Mr Arazinin Tasarruf ekli

Rey iftlikleri
Timar sistemi dhilindeki mr arazilerde tahrir yaplarak topra ileyecek olan reyya verilmek zere belli birimlere, yani bir ifti ailesinin ileyebilecei byklkteki paralara ayrlmt. Bu paralara ift veya iftlik deniyordu. iftlik, ziraat yaplan yer demek olup, genellikle bir ift kzn ileyebilecei arazi olarak tanmlanmtr. Ancak resmi tanma gre bir iftlik arazi bulunduu mahalle ve topran yetitirme kabiliyetine bal olarak deimek zere l (verimli) yerden 60-80, evsat (orta halli) yerden 80-100 ve edn (kra) yerden 100-150 dnm aras olarak tesbit edilmitir. Dnm ise yrmek adm ile eni ve uzunu krk adm yere deniyordu. Fakat uygulamada, dnm belirlemek iin herkesin yrmesi ve adm bir olmayacandan tahrirler srasnda ve eitli arazi anlamazlklar ortaya ktnda, uzunluu devlet tarafndan tesbit edilmi iki ucu mhrl mr urgan kullanlyordu. Yukarda verilen ller ierisinde yer tasarruf eden rey, tahrir defterlerine ift (tam ift) yars kadar yer tasarruf eden de nm ift (yarm ift) olarak kaydediliyordu. Baz blgelerde ise bir ifti ailesine 2, 3 ve hatta 4 ift verildii de olabiliyordu. Nm iftden az yerler ise, ekseriya 2 dnme 1 ake olarak tayin edilmi bulunan resm-i zemn (dnm resmi) eda etmesi artyla topraksz reyya veriliyordu. iftlik tasarruf eden reynn evli ve Mslman olmas artt. Rey, bir nevi kiraclk szlemesiyle kendisine braklm olan iftlik iin her yl resm-i ift denilen bir vergi dedii gibi, elde ettii rnden de r verirdi. ifti elindeki araziyi satamaz, hibe, rehin ve vakf edemezdi. Ayrca sebepsiz yere yldan fazla st ste nadasa brakamaz, ekip bitii yeri bo (boz) brakp gidemez ve baka bir sanatla megul olmazd. Topran brakp terk-i diyar ettii takdirde, r bedeli ile ift resmini sipahiye demek zorundadr. ift bozan akesi denilen bu resim, bir defaya mahsus olarak alnrd. Bu resmi deyen rey istedii yere gidebilirdi. Aksi halde sipahi, topran terk etmi olan raiyyetini kyne dnmeye mecbur edebilirdi.
5. nite - Arazi ve Vergi Dzeni
109
Rey ld takdirde iftlii, bir olu varsa ona, birden fazla olu varsa defterde mcerred yazlm olan oluna intikal ederdi. Dier oullar bennk kaydedilirdi. Oula intikal halinde sipahiye tapu resmi denmezdi. Fakat rey ldnde olu yoksa iftlii, kz, kardei ve sair akrabalarna tapu resmi demek kaydyla tercihen verilirdi. Ancak akrabann iftliin bulunduu kyde oturmas artt. Reynn akrabas yoksa sipahi iftlii dilediine tapu resmi karlnda verebilirdi.
Hassa iftlikler ve ayrlar

Sipahi timarnda, dorudan doruya sipahi tarafndan iletilen ve kl yeri tabir edilen hassa iftlikler ve hassa ayrlar vard. Ba ve bahe de hassa olabilmektedir. Bizzat sipahiler tarafndan iletilen bu iftliklerin kkeni, Osmanl ncesinde mevcut olan mlikne sistemine balanmaktadr. Sipahinin kendisi ve ailesi efrad megul olmad takdirde hassa iftlikler, sipahi tarafndan, mr topraklardan ayrlp, rey iftliklerinden farkl olarak, tamamen ahs ve serbest bir anlama usl ile kiraya verilebilirdi. Bu tr kiraclk mnasebetleri, mahall rf ve detlere gre ayarlanan bir eit ortaklk eklini almaktayd. Mesel baz yerlerde tohum ve ift hayvanlar sipahi tarafndan temin edildii takdirde, mahsul yar yarya paylalmakta olduu gibi, bazen de sipahi mahsuln 1/4ini almaktayd. Bu nevi tarla, ayr, balar sipahinin mutlak mlk deildi. nk sipahi bunlar satamaz, satsa dahi kendisinden sonra gelen sipahi sat ilemini iptal ettirirdi. Bu gibi hassa iftlikler ile hassa ayrlar ve hassa ba ve baheler timarn kl yerine bal demirbalar idi.
Zeminler
Osmanl mparatorluunda Nim iftden kk olan ve hububat ziraati yaplan arazilere zemin ad verilmektedir. Bu arazilerde zirat yapan raiyyet ok defa tahrir defterlerinde bennk yazlanlardr. Bennk ise Mslman, evli fakat kendisine iftlik verilmemi kyl demektir. Baz defterlerde bunlardan ekinl bennk olarak bahs olunur. Zeminleri ekip bienlerden iki dnme bir ake vergi alnmaktadr. Resm-i zemn veya resm-i dnm denilen bu verginin miktar nim iftden alnan resimden fazla olamaz. Zeminlerin de rey iftlii gibi blnmedii anlalmaktadr.
Ortaklk: Tapu sistemi erevesinde topran tasarrufuna ve ileme hakkna sahip olan reayann aksine, ortak baka birine ait topra iler. Toprak sahibi genellikle retim aralarn temin eder, bazen barnacak yer de verir ve rn eit olarak paylarlar. nal, Osmanl Tarih Szl, stanbul 2011, 531.
Mezraalar
Mezraa, ziraat yaplan fakat srekli olarak nfus barnmayan yerlere denmektedir. Trkedeki karl ekinliktir. Mezraalar, genellikle, evvelce meskn iken zamanla ahalisi perkende olmu (dalm), terk olunmu ky yerleridir. Bir yerin mstakil mezraa saylmas iin harabesi ve suyu ile mezarl olup olmad dikkate alnmaktadr. te yandan baz mezraalarda deirmen bulunduu da anlalmaktadr. Tahrir defterlerinden bir yerin nasl mezraa haline geldiini ya da bir mezraann nasl bir kye dntn takip etmek mmkn olmaktadr. Buna gre bir tahrirde mezraa veya virn karye (ky) kaydedilmi olan baz yerlerin sonraki tahrirlerde karye haline geldii grlmektedir. Keza tersine bir gelime olarak ilk tahrirde karye olan baz yerlerin de zamanla ahalisinin dalmas zerine mezraa durumuna geldiini biliyoruz. Mezraalarda ok defa evre kyler halk, baz cematler ya da baz ahslar ziraat yapmaktadr. Bununla ilgili tahrir defterlerinde gerekli aklamalar yaplmtr. Mezraa gelirleri sipahi timar ierisinde yer ald gibi padiah ve sancakbeyi haslar ile zemetler ierisine de dhil edilebilmektedir.
110
SIRA SZDE
Bugn lkemizde ka eit arazi vardr? Osmanl devri ile karlatrnz. SIRA SZDE
DNEL M plak mlkiyeti (rakabesi) gerek ahslara ait olan topraklardr. Bunun kayna da esasen mr arazidir. Yani mlk arazi ya hkmdar tarafndan mr araziden bir ksmnn ahslara S O R U temlik edilmesiyle, ya da imparatorlua yeni katlan yerlerde eskiden beri mlk olarak tasarruf edilen yerlerin, hkmdarn sahipleri elinde mlk olarak brakmasyla meydana gelir. DKKAT Mlk arazide arazinin ekip-bime hakk mlkiyet sahibinin deil, reynndr. Mlkiyet hakk sadece devletin almas gereken er vergileri kapsar. Mlkiyet saSZDE satabilir, vakf ve hibe edebilir yani mlkn, mlkiyet sahihibi sadeceSIRA bu hakkn bine tand btn haklar kullanabilir. Fakat kendisi ekip biemez ve zerinde ziraat yapan kyllere de mdahale edemez. AMALARIMIZ ok yaygn olmayan bu usl, her zaman uygulanmamtr. Bu tr araziler daha ok Anadoluda bulunuyordu. Birou da Osmanllardan nce, Seluklu hkmdarlar zamannda olarak verilmitir. Osmanllar, feth ettikleri yerlerde mlkiK T A mlk P yet haklarna dokunmamlardr. te yandan kurulu dneminde Rumelinde, baz aknc beylerine, yaptklar hizmetler T karlnda E L E V Z Y O N mkfat olarak baz araziler mlk olarak verilmitir. Bunlarn says ok deildir. Ayrca, hububat ekilen arazi dnda, kullanlmayan kra araziler zerinde ba ve bahe kurulursa, buralar da yapann mlk olurdu. Bu usl, aa dikme ve et N T E R Nkonusunda ET raf enlendirme tevik edici bir rol oynamtr. Bu arazilerin tasarrufu, yani kullanma hakk, bazen ahslara, bazen de devlete ait olabilirdi. Tasarrufu devlete ait olduu hallerde mlk sahibi, topran er vergilerini almakla yetinirdi. Mlk sahibi, toprak zerindeki mlkiyet hakkn hibe ve vakf edebilecei gibi satabilirdi de.
DNELM S O R U
Mlk Arazi
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
T E L E V gre Z Y Oift N resmi nalcka
ift-hne Sistemi: Halil
sadece ahsi bir vergi deildir. Aile emei, bir ift kz ve ikisinin birlikte iledii arazi yani bir retim N T E ve RN ET nitesi dolaysyla bir ml nite sz konusudur. Vergilendirilen de bu birimdir. Ksacas ift resmi kombine bir vergidir. nalck, ge Roma mparatorluundaki colon, Galyadaki mansus, Bizanstaki zevgarion ile Osmanl ift hnesinin ayn ey olduunu, kyl aile emeine ve ift-kz-saban teknolojisine dayanan kk kyl iletmesini ifade ettiini belirtmektedir. Ona gre ift-hne sistemine Osmanl retim tarz denilebilir. ift-hne sistemini Osmanllar, Seluklulardan iktibas etmitir. Bu sistemde esas olan, topran bir ailenin ileyebilecei byklkte paralara blnerek aile apnda iletmecilik yapmaktr. Yine nalcka gre, Osmanl imparatorluunun deiime ve gelimeye, yani ekonomik sistemlerin ortaya kna direnmesinde, durgun bir sosyo-ekonomik yapya bal olmasnda balca sorumlu da mr arazi rejimi ve ifthne sistemidir. nal, Osmanl Tarih Szl, stanbul 2011, 171.
mer ve Ayan iftlikleri

ift-hne sistemi ile topraklar eitliki bir yaklamla datlmt. Bunun sebebi topran byk iftlikler haline getirilerek ekonominin hkim sektr alan ziratin belirli ellerde toplanmasna engel olmakt. Osmanl sistemi topraksz kyl kadar, byk toprak sahiplerini de normal saymyor, sistemin dnda dnyordu. Ancak XVII. ve XVIII. yzyllarda mer ve yanlar elde ettikleri imknlarla byk iftlikler kurdular. Her ne kadar devlet bunlar hibir zaman meru kabul etmediyse de fiilen ortadan da kaldramad. XVII. yzyln balarnda Anadoluda Cell isyanlar yznden kyller topraklarn brakp uzaklara, ehirlere ve korunakl yerlere katklar zaman, asker snftan olanlar, bata yenieriler ve kapkullar bo bulduklar topraklar hayvan yetitirmek iin iftlikler haline getirdiler. Devlet, bu topraklar eski sahiplerine geri verdirmeye almsa da birou asker snf elinde iftlik olarak kalm ve saylar zamanla daha da artmtr. Sonraki dnemlerde ayanlar da bu tr iftlikler kurmulardr.
Ba ve Baheler
Osmanl Devleti, hububat arzisinin dnda kalan balk ve bahelik alanlarda zel mlkiyeti kabul etmitir. Hatta kra araziden ba ve bahe kurulmasn tevik etmitir. Sulama imknnn bulunduu blgelerde zellikle ehir ve kasaba
111
evresinde bostan, ba ve bahe tarm yaplyordu. Buralarda yetitirilen rnler ehirdeki sebze ve meyve kapanlarnda satlyordu. stanbul, Bursa, Edirne gibi byk ehirlerin evrelerinde sebzecilik ve meyvecilik yaygnd. Mr arziden dahi ba, bahe ve bostan kurulduu, bylece mr tarlalarn mlk haline getirildii oluyordu. Ancak bu durum mr arzinin vergi gelirini tasarruf eden timarl sipahileri skntya sokuyordu. Ba, bahe yaplm arzilerin mlk saylmasnn etkisiyle gerek Hristiyan ve gerek Mslman ahali iin ba-bahe sahibi olmak pek genellemiti. Raiyyetin topra zerinde olmayan yetimi bir ceviz ya da kestane aac sipahiye aittir. Dalarda kendiliinden yetimi olan kestane aalar hazineye aitti. Timar arazisi zerindeki bir yer meyve bahesi haline getirilmise sipahi onu ekilebilir alan haline eviremedii gibi, kira demek zorunda olan meyve aalar sahibini yani kiracy tahliye de edemezdi. Ba ve bahelerden r-i baat ve baeh veya r-i baeh ve bestn gibi adlar altnda maktu (gtr) vergiler alnrd.
Vakf Araziler
Vakf arazinin kayna mlk arazi idi. Hayrsever mlk sahipleri, kendi mlkleri olan arazilerden elde edilen geliri, cmi, mescid, imaret, medrese, zviye gibi sosyal amal kurumlarn masraflarnn karlanmas iin vakf etmilerdir. Bu takdirde mlkiyet vakfa geerdi. Topran tasarrufu ve gelirinden faydalanma da vakfedilen maksada ait olurdu. Bu durumda rakabe kimsenin deildir. Osmanl imparatorluu genelinde vakflara tahsis edilmi geni tarm arazileri vard. Bu araziler zerinde zirat yapan halka vakf reys denirdi. Bunlar ayn rey iftliklerinde olduu gibi topra eker bierler ve vergilerini vakfa verirlerdi. Yani vakflar, arazi zerindeki btn rnn deil, sadece devletin almas gereken verginin mlkiyetine sahip idiler. Ftih Sultan Mehmed, bu durumdaki birok vakf fesh ederek vakf arazilerin ounu timara evirmise de, olu II. Bayezid zamannda bu araziler vakflara iade edilmitir. XVI. yzylda vakf gelirleri, toplam vergi gelirinin % 12si gibi, mhim bir mebla tekil etmekte idi.
VERG DZEN Tahrirler (Vergi Saymlar)

Tahrirlerin Tarihesi
Tahrirlerin gayesi vergi ve asker toplamay belirli bir dzene kavuturmakt. Bu sebeple nemli siyas organizasyonlarn meydana geldii her yerde, bu tr saymlarn yaplmakta olduunu syleyebiliriz. Osmanl devletindeki tahrirler de eski slm-Trk devletlerinde veya daha evvel in, Roma veya randa yaplm olan tahrirlerin belli deiikliklere urayarak gelimi ekilleridir. Mesel eski alarda Msrda, . 2500-3000 sene evvel balamak zere muntazam arazi tahrirlerinin yaplm olduu anlalmaktadr. Msrdaki bu tahrirlerde herkesin elindeki toprak mikdar llr, kymeti ve hudutlar tespit edilirdi. Bu tahrirlerle ilgili belgeler mbetlerde zel bir ariv dairesinde saklanrd. Benzeri nfus ve vergi saymlar Roma mparatorluunda da vard. Bu tahrirlerde her Romal, saym memurunun nne gelerek ismini, babasnn adn, aile ef-
112
rdn, vergiye tbi servetini, arazisini, klelerini ve dier mallarn, bunlarn deerlerini ve beyanlarn yeminle tasdik ederdi. Orta ada bir ksm Avrupa memleketlerinde de eitli ekillerde tahrirler yaplmtr. Derebeyleri kendi malikneleri iindeki tarla, ayr, hayvan ve halk hakknda tafsiltl saymlar yaptrmlar ve tbi bulunduklar daha byk senyrlere kar yapmaya mecbur olduklar sadakat yeminlerini yenileme merasimlerinde mal ve insan mevcutlarn sayp dkmlerdir. Krallar da kendi maliknelerinin yan sra, kendilerine tbi btn senyrlklerin gelir kaynaklar hakknda bilgi edinmek iin byk saymlar yaptrmlardr. Bunlarn dnda Avrupada eitli zamanlarda krallar tarafndan vergi ve asker toplamak maksadyla tahrirler yaptrlmtr. Bunlar da Osmanl devletindeki tahrirlere benzetmek mmkndr.
Osmanl ncesi Trk-slm Devletlerindeki Tahrirler

Osmanllardan evvelki Trk-slm devletlerinde tahrirler yaplmakta idi. Araplar Msrda ve spanyada, Seluklular randa, lhanllar ran ve Hindistanda tahrirler yaptrmlard. Anadolu Seluklularnn da ikt sisteminin esas olarak tahrirler yaptrdklar bilinmektedir. Kken itibariyle Anadolu Seluklu Devletinin bir u beyi olan Osmanllarn tahrir usln onlardan aldklarna phe yoktur. Yani Osmanllar kendilerinden nceki Trk-slm devletlerinde uygulanm olan devlet idaresine ait usul ve gelenekler ile beraber tahrir usullerini de devam ettirmilerdir. Seluklular tahrir defterlerini Farsa olarak tertip etmilerdir. Fakat Osmanllar Trke kullanmlardr. Bilhassa ilk zamanlarda bz Osmanl defterlerinde Farsa forml ve ibarelerin yer almas ve dvn denilen rakam sisteminin kullanlm olmasnn sebebi, tahrir ve defter tutma tekniinin Seluklulardan alnm olmasdr. Aslnda Osmanl tekilt ve kanunlarnn pek ou Seluklu ve lhanl devlet gelenekleriyle Anadolu Beyliklerinde yaamakta olan nizamlar sayesinde oluup gelimitir.
Resim 5.1 1487 Tarihli bir Mufassal Tahrir Defterinden iki rnek sahife
Osmanl Devletinde Tahrirler

Devletin idar-mal tekiltnn icab olan tahrirlerin gemii Osmanl devletinin kuruluuna kadar uzanmaktadr. Aratrmalara gre; tahrirler, daha ilk padiahlar zamanndan itibaren yaplmaya balanmtr. Tahrirlerin ka ylda bir yapld konusunda Osmanl kaynaklarnda birbirini tutmayan grler varsa da yaplan aratrmalar tahrirlerin yalnzca yeni fethedilen memleketlerde deil, III. Murad devrine kadar hemen her padiah zamannda birok defalar yapldn gstermitir.
Tahrirlerin Yapl Sebebi

dar, mal ve asker zaruretler tahrirleri gerekli klyordu. nk devrin ulam ve iletiim artlar icab, vergilerin para olarak toplanmas ve nakli ok gt. Devle-
113
te ait masraflar, asker ve memur maalar ile dier bz harcamalarn dorudan doruya merkez devlet hazinesinde toplanacak paralarla ve nakden denmesi mmkn deildi. Bu sebeple, eyaletlerdeki eitli vergi geliri kaynaklarna mracaat ediliyordu. Asker veya idar grevlerde bulunanlara maalarn veya dier masraflarn, bulunduklar yerlerdeki vergileri kendi nmna toplamak imkn dirlik bertlar veriliyordu. Ksacas tahrirlerin yapl sebebi vergi dzenini yerletirmek ve devletin vergi kaynaklarn eitli byklkte dirlikler halinde blerek sipahilere datmakt. Fakat yeni bir padiah tahta getii zaman ok defa yeni bir tahririn yaplmas gndeme geliyordu. nk her padiah deitike trl hak, dirlik ve makam sahiplerinin ellerindeki bertlar ile vakfnme veya mlknme vs. gibi belgeleri yeniletmeleri usld. Bunun sebebi Osmanl hkmdarlk hukukunda yatmakta idi. Yeni bir padiah tahta ktnda lm bulunan nceki hkmdarn yapt btn tasarruflar hukuken sona eriyordu. Bylece btn st seviyedeki devlet ricali ve alt derecelerdeki memurlarn ve askerlerin yeni hkmdar tarafndan verilen emirle grevlerinde ibka edilmeleri gerekiyordu. Bundan dolay herhangi bir devlet hizmeti yrten istisnasz herkes tecdid-i bert (bert yenilemek) iin merkeze bavuruyordu. Ayrca bu tr genel bert yenilemeleriyle, alnan bert harcndan dolay devlet hazinesi byk bir gelir salyordu. Tahrirler sayesinde padiahlar, lkesinin gerek durumunu ve varln btn teferruatyla tespit ettirerek tanm oluyordu. Bu sebeple lkenin her tarafna tahrir heyetleri gndererek saymlar yaptryorlard. Tahrirler, lkenin retim, arazi, timarllar ve vergi dzeni konusunda gerek vaziyetini ortaya koymak bakmndan byk nem tayordu. lkenin gerek durumu renildikten sonra mal ve asker alanda gereken dzenlemeler yaplabilirdi. Tahrir yaplmasnn sebeplerden birisi de yeni fethedilmi olan memleketlerin Osmanl devletine katlmasn resmen ve hukuken tespit etmek ve blgenin bir envanterini karmakt. Yoksa yeni fethedilen memleketlerde Osmanl hkimiyeti fiilen yerlemi saylamazd. Buralarn vergi kaynaklarnn timarl sipahilere devri de ancak bu ekilde mmkn olabilirdi.
Tahrirlerin Yapl ekli

Bir blgenin tahririne karar verildii zaman tahrir ilemini yrtecek bir tahrir emni tayin edilirdi. Mbir, il yazcs, muharrir gibi isimlerle de zikr edilen eminin yanna bir de ktip atanrd. Bu kiiler, rvet ve iltimas gibi yolsuzluklara meydan verilmemesi iin, her ynyle mkemmel bir ahsiyete sahip, drst, dil, dindr ve tahrir tekniini iyi bilenler arasndan seilirdi. Tahrir ii bir vilayetin btn toprak tasarrufu, timar sistemi ve vergi dzenini ilgilendirdiinden dolay devletin en mhim addettii iler arasndayd. Bu sebeple tahriri yapacak olan il-yazclarnn sorumluluklar da ok fazlayd. Bundan dolay tahrir eminliine, geni bir hukuk anlayna ve kanun bilgisine sahip, kadaskerlik, kadlk, mderrislik, sancakbeylii veya defterdrlk mevkilerindeki baarl hizmetleriyle tannm ve o nisbette faziletli, yksek ahsiyetler atanrd. Ayn ekilde tahrir ileminde ok nemli yeri olan ktipler de, daha nce defterhane brolarndaki tahrir defterleri zerinde yllarca alm ve devletin kanun ve hesap ilerine hakkyla vkf yksek memurlar arasndan seilirdi. Tahrir emnine, tahririn yaplaca blgenin kads ve hatta sancakbeyi ve beylerbeyi ile vilayetin ileri gelenleri de yardmc olmas iin grevlendirilirlerdi. By-
114
lece en az bir emin, ktip ve kaddan mteekkil bir tahrir komisyonu teekkl etmi olurdu. Tahrir komisyonu ilgili vilyete gider ve ncelikle ky, mezraa gibi yerleim merkezleri, tarm alanlar, yaylak ve klaklar belirlenerek hukuk statleri tesbit edilirdi. Ayrca ky ve mezraalarda yaayan halkn durumu da gzden geirilir; vergi mkellefi aile veya fertlerin isimleri, tasarruf edecekleri arazinin miktar ile blgede mevcut, timar, vakf ve mlk sahipleri ile padiah haslarnn temsilcileri ve ellerine daha nceden herhangi bir sebeple mufiyetnme verilmi olanlar belgelerine baklarak tek tek kaydedilirdi. Dier taraftan kylnn rettii mahsuller belirlenirken bolluk ve ktlk devirlerini dengelemek iin yllk rn ortalamas esas alnr ve bu mahsullerden ne oranda vergi alnaca ayr ayr yazlrd. Tahrir ilemi iin belirli bir sre yoktu. Bir iki ylda tamamlanan tahrirler olduu gibi 6-7 sene srenleri de olabilirdi. Mesela 1515-16 yllarnda Osmanl topraklarna katlm olan Diyarbekir eyaleti tahriri 1518 Eyllnde tamamlanmt.
Tahrir Defterleri
Tahrir ilemi tamamlandktan sonra iki tip defter tertip ediliyordu. Bunlardan birisine defter-i mufassal, dierine de defter-i icml denirdi. Mufassal defter, her kyn ve mezraann isimleri ile vergi mkellefi reynn adlar, o blgede yetien rnler ve bunlardan alnacak r mikdar ile dier vergi ve resimlerin cinsleri ve mikdarlarnn yazl olduu defterdir. cml defterde ise her kyn ve mezraann ad ile toplam deyecekleri vergi yeknu ve dirlik sahibinin ad yer alrd. Baz icml defterlerde ise hne ve mcerred gibi nfusa ait rakamlara da yer verilirdi. cml defter dirlik datm ilemi yapldktan sonra tertip edilir ve daha sonra timarla ilgili ortaya kan anlamazlklarda bu defterlere mracaat edilirdi. Her iki defterden ikier adet dzenlenir ve birer nshas turalanarak ilgili eyalet merkezine gnderilir, birer nshalar da defterhneye konurdu. Yeni bir padiahn tahta kmas veya genel olarak meydana gelen bir takm deiikliklerden dolay, fetihten hemen sonra yaplm olan ilk tahriri mteakip yeni bir tahrir daha yaplrd. Bu durumda ilk tahririn sonularn ihtiva eden deftere defter-i atk, yeni yaplana ise defter-i cedd ad verilirdi. ayet nc bir tahrir sz konusu olursa, o zaman ilk tahrire ait deftere defter-i khne, ikincisine defter-i atk ve sonuncusuna da defter-i cedd denirdi. ayet drdnc bir tahrir yaplmsa o zaman ilk iki tahrire ait defterler khne, ncs atk ve sonuncusu da cedd olurdu. Arivlerimizin en kymetli hazinesi, hi phe yok ki tahrir defterleridir. Bugn muhtelif ariv ve ktphanelerde, 2.000 kadar elimizde kalm bulunan bu defterler sayesinde biz, belirli bir tarihte Osmanl devleti iinde herhangi bir blgede yaamakta olan nfus, arazinin yaps ve tasarruf ekli, zirat ekil ve eidi, kimlerin hangi oranda, ne zaman vergi dedikleri vs. gibi hususlara dair bilgi edinebilmekteyiz. Ayrca, tahrir blgelerinin, tarmla ilgili rf ve detleri ile vergi dzenini gsteren kanunnmeleri de bu defterlerde bulunmaktadr. Yine bu tahrir defterlerinde her trl bc ve resimlerin topland geit, pazar, panayr ve gmrk mahalleri, mden ocaklar, tuzlalar ve dalyanlar bulunduklar yerlerde, senelik tahmin gelirleri ve ileyi nizamlar ile kaydedilmitir. Ayrca Osmanl lkesinin muhtelif ksmlarnda derbend bekleyen, yol ve kpr tmir eden veya kervansaraylara hizmet edenleri ve kale muhafzlarn mdenci, ap, tuzcu, yac, ortak vs. gibi trl grevlileri ve bunlara ait istatistik rakamlar da bu belgelerde bulabilmekteyiz.
115
Tahrir defterleri birer tapu kt olduklar iin, her kyn kimin timar, mlk veya vakf olduunu, bunlarn gelir kaynaklar ile hukuk stat ve idar dzenlerini ve kylerin durumlarn ve ksaca tarihelerini renme imkn bulmaktayz. Tahrir defterleri gibi saymlar o alarda gelimi Avrupa memleketlerinde de grlyordu. Ancak bunlarn birounun tahrir defterleri kadar teferruatl ve kymetli bilgiler ihtiva etmedii bilinmektedir. Tahrir defterlerinin, Osmanl devletinin kuvvetle kurulup gelimekte olduu devirlere ait olanlarnn muntazam ve mkemmel olduu grlr. Bu dnemlerde tanzim edilmi olan defterlerin tertip teknii, yaz zellikleri, cilt, kt, mrekkep vs. gibi malzemenin seiliindeki zevk ve kalite stnl bakmndan durmadan gelitii grlmektedir. lk zamanlarda daha fazla zetlenmi bir ekilde tertip edilmi olduklar grlen defterler, Ftih veya II. Bayezid devirlerinde gelimi ve olgunlamtr. Tahrir defterlerinin ekil, tertip ve zenginlik bakmlarndan olgunluk an ulamasnda bu devirlerin il-yazclar ve onlarn ktiplerinin pay byktr. Salam bir tahsil grdkleri anlalan bu kltrl kiiler, ifade kuvveti, lisan bilgisi ve yazlarnn gzellii ile dikkati ekmektedir. Defter tekniindeki gelime Kanun, II. Selim ve III. Murad devirlerinde en mkemmel eklini bulmutur. Fakat daha sonra yaplan ve saylar giderek azalan tahrir defterleri ile XVII. yzylda yaygnlaan avrz ve cizye tahrirlerine it rneklerde belirgin bir bozulma dikkati ekmektedir. 1858 tarihinde yaplan Arazi Tahririnin Cumhuriyet dnemine etkisi ne olmutur? SIRA SZDE
DN ELM Osmanl devleti XVI. yzyln balarndan itibaren fetihlerle srekli geniledii iin devletin hukuk, asker, mal ve sosyal yapsnda da devaml gelime ve deimeler meydana gelmitir. Bundan dolay imparatorluun her tarafna S O R Uamil tek bir vergi dzeni konulamam, fethedilen her blgenin corafi artlar, etnik ve kltrel zellikleri ile sosyal ve ekonomik yaps dikkate alnarak ayr ayr dzenlemeDKKAT ler yapmak yoluna gidilmitir. Ayrca feth edilen bir lkedeki ekonomik ve sosyal istikrarn bozulmas endiesi de Osmanl idarecilerini pragmatik davranmaya ve SIRA SZDE her yrenin yukarda saylan zelliklerini gz nne alarak bir vergi sistemi gelitirmeye sevk etmitir. Bu sebeple her vilyet ve her sancak iin vergi sisteminin esaslarn belirleyen, AMALARIMIZ vergi ykmlleri ile sipahi veya devlet ilikilerinin nasl olmas gerektiini dzenleyen ayr ayr kanunnmeler tertip edilmitir. Hatta baz hallerde bir sancak ierisinde farkllk gsteren corafi bir blge veya topluluk iin dahi ayrca kanunnK T A P meler tanzim edilmitir. Bu kanunnmelerde vergi ykmls reynn hak ve sorumluluklar, hangi rnleri yetitirecekleri, hangi oranda ve ne zaman vergi deyecekleri gibi hususlarla, sna ve ticar faaliyetlerin nasl vergilendirilecekleri tek TELEVZYON tek aklanmtr. te yandan devlet grevlilerinin (ehl-i rfn) uymas gereken kaideler ile reynn riyet etmesi gereken hususlar da kanunnmelerde yer alr. Vergi tahakkuk ettirmek ve bu tahakkuk eden vergiyi toplamak tarih boyunca Nnk T E R N E Tdil, verimkurulan btn devletler iin daima byk bir mesele olmutur. li ve basit bir vergi dzeni tesis etmek kolay bir ey deildir. Her feth edilen lkede vergi kaynaklarnn tesbiti iin tahrirler yaplm ve devletin genel durumundaki gelime ve deimelere paralel olarak tahrirler yenilenmitir. Tahrir srasnda vergi kaynaklarnn gzden kamamas hususunda azami dikkat sarf edilmi, muh-
Vergi Dzeni ve Vergiler
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
116
telif sebeplerle vergilendirilemeyen kaynaklar sk sk yaplan teftilerle vergi sistemine dhil edilmeye allmtr. Vergi tahakkuk ettirdikten, yani kimlerden ne miktarda vergi alnacan belirledikten sonra, belki tahakkuktan daha zor olan ilem de tahakkuk eden verginin devlet hazinesine girmesidir. Bu da, eski ve yeni btn devletler iin mhim bir mesele olmutur. Osmanl idarecileri bu konuda zamann artlarn dikkate alarak Seluklular ve onlardan nce uygulanan bir usl kabul etmilerdir. O dnemde bugnk anlamda devlet gelirlerinin tek bir merkezde toplanp sonra devlet harcamalarnn buradan yaplmas eklinde modern bir bte anlayndan sz edilemez. Ayrca birok verginin nakit olarak deil de ayn olarak alnd dnlrse vergileri dorudan merkez bir hazinede toplamann gl anlalabilir. Bundan dolay Osmanl idarecileri de timar dzeni dediimiz sistemi gelitirmiler ve bunu devlet gelirlerinin bir harcama biimi olarak benimsemilerdir. bylece devlet, zamann tekilat ve maliye sisteminin icaplarna uyarak, vergi toplamak hakkn byk lde dirlik sahiplerine ve vakflara brakmtr. te yandan mparatorlua yeni katlan mahallerde devletin vergi, timar ve benzeri konularda hukuk standard demek olan Kanun- Osmanyi uygulamak yerine, o blgede daha nceki hkimler tarafndan konulmu olan vergi dzenini ve mevzuatn bir mddet daha devam ettirmek ve orada Osmanl hkimiyeti pekitikten ve halk Osmanl idaresine iyice sndktan sonra yava yava Kanun- Osmanye gemek eklinde bir siyaset takip edilmitir. imdi bu deerlendirmelerden sonra Osmanl vergi kaynaklarn ele alabiliriz.
r
r, kelime olarak onda bir (1/10) anlamna gelen Arapa kkenli bir kelime olup, terim olarak Osmanl devletinde genellikle halkn rettii mahsllerden, bilhassa hubbttan alnan vergiye verilen isimdir. Zira rnlerin dnda baldan da r alnd grlr. r, orta adan beri Mslman ve Hristiyan lemlerinin tand bir vergidir. slmiyetin ilk zamanlarndan itibaren btn slam devletlerinde alnd iin er bir vergi olarak mtalaa edilmitir. Osmanl hukukular r harc- mukaseme saymlardr. Mukaseme, blme manasna gelmektedir. Rey, ektii topran sahibi olmayp bir nevi kiracs durumundadr. Topran gerek sahibi devlettir. Bu durumda r de reynn ziraat ettii arazinin icar bedeli olmaktadr. Yani devletin ald r, topraklarn mlkiyetine sahip olmaktan doan blme hakkdr. r onda bir demek olmakla beraber, vergi nisbeti olarak ok defa 1/5, 1/6, 1/8 gibi farkl oranlarda tatbik edilmi, hatta baz hallerde rnn yars alnmtr. Bunun sebebi, arazinin verimliliinin, sulama ve iklim artlarnn, ziraat yaplan rnn cinsinin ve mahalli rf ve detlerin farklldr. r, ayn ve nakd olmak zere iki ekilde tahsil edilebilirdi. Arpa, buday, dar, nohut gibi dayankl hubbt eidinde ve pamuk vsde ayn olarak alnmas kanundu. Buna mukabil, sebze ve meyve gibi ba, bae ve bostan mahsllerinden nakd ve makt olarak resim alnrd. Fakat sipahiler ok defa hubbttan da o gnk fiyat (narh- rz) zerinden nakd olarak r almak isterlerdi. nk sipahi iin elindeki mahsl satp nakde evirmek bal bana bir mesele idi. Bu sebeple yasaklanmasna ramen sipahilerin, reydan r nakid olarak alma eilimi gsterdikleri anlalmaktadr. Ancak para ekonomisinin ok gelimedii, ulam ve pazarlama artlarnn rey iin de nemli bir mesele tekil ettii bir dnemde hubbttan nakid olarak
117
r alnmas, iftiler asndan olduka zordu. Bu durumu dikkate alan Osmanl idaresi, sipahileri ve vergi toplayan eminlerini, nakd olarak r almamalar hususunda uyarmtr. Hubbtn haricindeki ba, bae ve bostan mahsllerinden rn ayn olarak alnmas ise imknszd. nk sebze ve meyve hububat gibi dayankl rnler deildi. Bundan dolay nakd olarak makt uslde vergilendirilmeleri zarur idi. Makt verginin mahzurlu taraf, reynn rnnn az olduu ktlk zamanlarnda da defterde yazl olan miktar nakden demek zorunda olmasyd. Bu yzden baz sancaklarda makt r alnmasna son verildii de olmutur.
Hubbt r
Hubbt, ekonomisi tarma dayal toplumlarn vazgeilmez rndr. Bu durum sadece hubbtn halkn temel gda maddesini tekil etmesinden kaynaklanmaz. Hubbtn ayn zamanda stratejik bir deeri ve nemi vardr. Fetihi devletler kalabalk ordularnn iaesi iin budaya iddetle ihtiya duymulardr. Ayrca sefer zamannda atlarn yiyecei olan arpa ve saman da stratejik neme sahiptir. Bu sebeple hubbt ziraat devlet tarafndan daima tevik edilmi ve retiminin artmas iin zaman zaman iftiler desteklenme yoluna gidilmitir. Darlk ve ktlk zamanlarnda gerekli hubbt temin etmek ve rnn yetimedii yerlerin ya da tabii fetlerin yol at darlk blgelerinin gda ihtiyalarn karlamak iin hubbt ekiminin tevik edilmesi iktisadi artlarn zarur kld bir devlet politikas idi. te yandan devletin en mhim vergi kaynan tekil eden rn % 50sinin hubbttan salanyor olmas gibi mal zaruretlerle de buday ve arpa ekimi tevik ediliyordu. Btn bu sebeplerle Osmanl devletinde zira retimin devlet kontrol altnda merkez bir planlama dhilinde gerekletiini syleyebiliriz. Devlet gerekli grd zaman bir blgede herhangi bir rnn ziraatini yasaklayabilir ya da yeni bir rnn ziraatini yaygnlatrabilirdi. Budaydan sonra Anadoluda en fazla retilen hubbt ise arpadr. Bilhassa atlarn ve davarlarn beslenmesinde hayvan yemi olarak kullanld gibi buday kadar makbul olmasa bile arpa, halkn temel gda maddesi olarak da kullanlmaktadr. Arpa ve buday saplarnn harmanda dven ile dvlmesiyle ortaya kan saman ise zellikle k aylarnda hayvanlar iin vazgeilmez bir besin maddesidir. Dar da hem yiyecek, hem de hayvan yemi olarak tketilen bir besin bitkisidir. Ziraatnn kolay oluu ve Anadolunun her blgesinde yetiebilmesi sebebiyle bol miktarda retilir. Buday kadar olmamakla beraber arpa ve dardan alnan r de devlet gelirleri ierisinde nemli bir nispet tekil etmektedir. Eski alardan beri en nemli sanayi bitkisi olan pamuk da Osmanl corafyasnn birok blgesinde yetimektedir. Umumiyetle sulak ve nemli blgeleri seven pamuk, o zaman iin yn ile birlikte sanayiin en nemli kolu olan dokumann temel ham maddesidir. Her trl iklim artlarnda yetien asma bitkisinin meyvesi zm ise hubbt ekimine elverili olmayan dalk ve kr arazide de yetiebilmesi sebebiyle gerek Anadoluda ve gerekse Rumelide ok yaygndr. Baclk yapanlardan bazen her 100 tevek (asma) bana bir resim, bazen de ra r ad altnda bir vergi alnd grlmektedir. Buday, arpa, dar, pamuk ve baclk dnda, zellikle rmak vadileri boyunda yer alan ba ve bostanlarda bol miktarda meyve ve sebze yetimektedir. Bunlar tahrir defterlerinden tesbit etmek her zaman iin mmkn olamamaktadr. Nakd olarak resim alndndan hangi meyve ve sebzeden ne kadar retildii bi-
118
linememektedir. Bazen r-i meyve ad altnda, bazen r-i bostan ve bazen de r-i piyaz ve sebze, r-i bezelye ve hatta bazen r-i ceviz ad altnda defterlerde belirli bir resim alnd grlmektedir. Bunlarn miktarlar tesbit edilememekle beraber defterlere yansm olmas ve resim alnmaya taban tekil ettiinden dolay halkn ihtiyacndan fazla yetitii ve ekonomik bir deer ifade ettii anlalmaktadr.
Hayvanclk ve Hayvanclkla lgili Resimler det-i Anm

Osmanl imparatorluunda koyun ve kei sahiplerinden alnan vergiye det-i anm ad verilmektedir. det-i anm, ufak tefek baz farkllklar dnda genellikle 2 koyuna 1 ake olarak alnrd. Koyun kuzulu da olsa tek bir koyun saylr, koyundan ayr kuzusundan ayr vergi alnmazd. Genellikle padiah haslar altnda merkez hazinesi tarafndan toplanan det-i anam maliyenin nemli gelir kaynaklarndan biri idi. nk imparatorluk meralarnda milyonlarca koyun ve kei vard.
Yaylak ve Klak Resimleri

Yaylak resmi, kanunnmelerde otlak resmi, resm-i mera ve yatak resmi olarak geer. Buna gre srlerini bakasnn timarnda veya mr yaylaklarda otlatan sr sahipleri ile gebe kabileler ve Yrklerden ylda bir defaya mahsus olmak zere sr bana alnan bir resimdir. Genelde yaylak ve klak resimleri hariten gelip konaklayan koyun ve sr srlerinden alnan bir resimdir. Yerli reydan alnmamaktadr. Mesel 1540 tahririnde Diyrbekir vilyetinde 300 koyun bir sr kabul edilmi olup, her 300 koyunluk srden yaylak resmi olarak bir l koyun alnmas kararlatrlmtr. Klak resmi ise komda, klayan koyun ve davar srlerinden alnan ayn mahiyetteki bir resimdir. Buna km resmi de denilmektedir. Klak resmi sadece komda klayan hayvanlardan alnmakta, ky iinde klayan koyunlardan alnmamaktadr.
Bal r
Anadolu ve Rumelinin nehir vadileri ve yaylalarnda yetien deiik bitki ve iekler arlarn beslenmesi iir elverili bir ortam sunmaktadr. Bu sebeple arclk lkede ok yaygndr. Tahrir defterlerinde bal r, resm-i asel, resm-i zenburiye, r-i kovan, resm-i kivre ve r-i petek gibi deiik isimler altnda zikredilen bu vergi reynn elindeki ar kovanlarnn mahslnden, yani baldan alnmaktadr. Baz yerlerde ayn olarak alnd gibi ok defa nakd olarak alnrd. ayet rey arlarn beslemek iin kendi tbi olduu timarn dnda bir baka sipahinin arazisine gtrrse, resmin yarsn reynn kaytl olduu sipahi, dier yarsn ise arlarn otland timarn sipahisi alrd.
ahs Bana Alnan Vergi ve Resimler

Bu balk altnda ele aldmz resimler ahslardan sosyal ve hukuk konumlarna gre tahsil edilen vergilerdir. Osmanl terminolojisinde bunlara ba akesi veya kulluk akesi gibi adlar da verilmektedir. Cizye dnda tamam rf olan bu resimler Osmanl vergi sistemi ierisinde ok nemli bir yer tutmaktadr. Bu sebeple
119
sancak kanunnmelerinde bu vergilerin kimlerden nasl ve ne zaman alnaca hususu etraflca aklanmtr. Yine cizye haricinde hepsi sipahi timarnda yer alan bu resimler timar sisteminin ortadan kalkna kadar devam etmi ancak miktar akenin deer kaybetmesiyle beraber arttrlmad iin reel olarak nemini kaybetmitir. Sadece cizye her dnemde miktar ayarlanan bir vergi olarak kalmtr.
Resm-i ift ve Resm-i Dnm

Osmanl mparatorluunda mr arazi sisteminin tatbik edildii blgelerinde, ift tbir edilen belirli byklkteki araziyi tasarruf eden raiyyetin dedii resme ift resmi denir. Osmanl ynetimi arazinin verim durumuna gre tesbit edilen ve miktar 60 ila 150 dnm arasnda deien ziraat arazisini bir iftlik kabul etmektedir. iftlikler tahrir srasnda reyya taksim edilmektedir. Buradaki kstas ise raiyyetin evli olmasdr. Evli olmayana iftlik verilmemektedir. iftlii tasarruf eden, yani ekip bien kyller bundan dolay bir resim demektedirler ki resm-i ift denilen bu resmin miktar sancaklara gre deimekle beraber genel olarak 15. yzylda 33 ake iken XVI. yzylda 50 akeye kmtr. ift resminin kkeni Osmanl ncesindeki dnemlere kadar uzanr. ift resminin esas, kyllerin senyrlere kar mkellef olduklar den, boyunduruk hizmeti, orak vs. gibi baz feodal hizmetlerdir. Sz konusu bu feodal hizmetler sonradan, muhtemelen 15. yzylda nakde evrilmi ve ift tasarruf eden reydan belirli bir para alnmaya balanmtr. XVI. yzyldaki Osmanl hukukular ise ift resmin topraa (arza) bal olduunu ileri srmektedirler. Sancak kanunnmelerinde yer alan bu fikre gre rey, iftlik olarak tasarruf ettii topraktan dolay resm-i ift demektedir. Buna karlk baz sipahiler, ift resminin mahiyetini farkl yorumlamlar ve reynn kulland kz saysna gre vergi talep etmilerdir. Bu duruma aklk getirmek iin birok kanunnmede ift resminin arza bal olduu aklanmtr. Halil nalcka gre ift resmi sadece ahsi bir vergi deildir. Aile emei, bir ift kz ve ikisinin birlikte iledii arazi yani bir retim nitesi ve dolaysyla bir ml nite sz konusudur. Vergilendirilen de bu birimdir. Ksacas ift resmi kombine bir vergidir. Ona gre ift-hne sistemine Osmanl retim tarz denilebilir. ift-hne sistemini Osmanllar, Seluklulardan almlardr. Bu sistemde esas olan, topran bir ailenin ileyebilecei byklkte paralara blnerek aile apnda iletmecilik yaplmasdr. yle anlalyor ki, ift resmi, balangta Osmanl ncesinden kalma bir takm feodal hizmetlerin nakde evrilmi karl rf bir vergi iken sonradan reynn iftlik tasarruf etme artna (arza) bal ahsi bir vergi haline gelmitir. Resm-i iftin, cizye, ispen, bennk ve mcerred resimlerinden fark da buradadr. Nitekim herhangi bir sebeple ifti elinden alnan rey, bennk saylmaktadr. Baz yerlerde bir raiyyete birden fazla iftlik de verilebilmektedir. Muhtemelen nfusun azlndan kaynaklanan bu gibi hallerde rey tasarruf ettii iftlik adedi kadar resm-i ift demektedir. Buna karlk arazisi dalk ve talk olan yerlerde tam ift bulmak bile zordur. Byle yerlerde daha ok nm ift (yarm ift) yazlmaktadr. ift resmi, nm ift tasarruf eden reydan yars orannda alnr. Fakat nm iftden de az ise bu takdirde 2 dnme 1 ake olan dnm resmi (=resm-i zemn) alnr.
120
Bennk Resmi
Bennk, iftlii olmayan, evli raiyyete denilmektedir. Fakat bennkler nm iftden az yerleri ekip biebilirler. Bu durumda bennk, evli ve nm iftden az yer tasarruf eden Mslman raiyyet demektir. Mcerredden fark evli oluudur. Baz yerlerde bennkler ekinl bennk ve caba-bennk olmak zere iki ksmda mtalaa edilmitir. Buna gre nm iftden az yer tasarruf eden bennkler ekinl, hi yer tasarruf etmeyenler caba-bennk saylmaktadr. Ancak bazen caba-bennkn, mcerred anlamnda kullanld grlmektedir. Bennk resmi, ift resmi gibi iftlik tasarruf artna bal deildir. Herhangi bir topra ilesin ilemesin her evli olan Mslman reydan alnr. Ksacas ahsa bal bir ba vergisidir. Nitekim 1566 tarihli Harput kanunnmesinde ba hakk olarak zikredilmektedir. Baz yerlerde buna resm-i raiyyet de denilmektedir. Ekinl bennkler, ekip bitikleri nm iftden az yerler iin 2 dnme 1 ake zemn resmi derler ve bennk resmi demezler. Ancak ziraat ettikleri arazinin miktar 24 dnmden az ise resm-i zemn alnmayarak bennk resmi alnr. nk o zaman 2 dnme 1 ake hesab zerinden resm-i zemn, bennk resminin altna dmektedir.
Mcerred Resmi
Mcerred, bekr fakat bakasna muhta olmadan kendi geimini temin edebilen Mslman erkeklere denilmektedir. Ksaca mcerred kabul edilen kiinin Mslman olmas ve atalarna hidmet ider olmayup... kend krlarnda... olmas temel arttr. Mcerredlerin durumu genel kanunnmelerde ve sancak kanunnmelerinde eitli ekillerde izah edilmitir. mparatorluun hemen hemen her tarafnda mcerred resmi olarak 6 ake alnd grlmektedir. Fakat baz istisnalar da sz konusudur. Baz blgelerde mcerredlerin resimden muaf tutulduklar da grlmektedir.
spen Resmi
Mslman olmayan erkeklerden alnan ispen resminin kkeni Osmanl ncesine uzanmaktadr. spen resminin bilinen en eski tahrir defterlerinde yer ald ve Ftih kanunnmesinde bu resimden bahsedildii bilinmektedir. Ancak bu vergiyi deyen mkelleflerin gayri mslim olmaktan baka hangi vasflar tayaca hususunda kaynaklarda kesin bir tanm yoktur. Bunun sebebi de lkenin her vilyetinde farkl ekillerde tatbik edilmi olmasdr. Kapu resmi diye de zikredilen bu resim, miktar ve mahiyet itibariyle Mslmanlardan alnan ift resmine karlk sayld gibi, bennk resmine karlk geldii de ifade edilmitir. Birok yerde evli olup olmadna baklmakszn her gayri mslim reydan alnd kaydedildii halde, baz yerlerde sadece evli olan gayri mslim erkeklerden alnd anlalmaktadr. Baz kanunnmelerde ise ispen resminin tahsili iin Hristiyan reynn cizye verebilme kabiliyetine sahip olmas, yani en az 300 akelik menkul mal olmas gerektii belirtilmitir. Hatta baz blgelerde ispen resmi ile cizyenin tek bir vergi olduu da ileri srlmektedir. Bu farkllklara ramen ispen resmini, genel olarak, blu ana ermi, ehirli, kyl ve gebe; evli veya bekr, toprakl ve topraksz her gayri mslim erkekten alnan rf bir ba vergisidir, eklinde tarif etmek mmkndr. spen resmi, resm-i ift, bennk ve mcerred resimleri gibi sipahi timarna dhil resimlerdendir.
121
Cizye
Osmanllara nceki Trk-slm devletlerinden intikal eden er bir vergi olan cizyenin kkeni eski Yunanllara ve Romallara kadar karlmaktadr. Hatta Balkanlarda Osmanllarca fethedilen mntkalarda yerli halkn krallar zamannda da cizyeye mukabil resm-i filori veya baka isimler altnda ayn mahiyette bir vergi dedikleri Osmanl kanunnmelerinden anlalmaktadr. Blu ana erimi, vcut ve aklca salam, ayr i g sahibi ve 300 akelik menkul mala sahip olan her gayri mslim erkekten alnan cizye, topraa bal olan harc ile zaman zaman ayn mnda kullanlmtr. Mslmanlar ile gayri mslimleri birbirinden ayran en mhim unsur cizyedir. Osmanl devletinin son dnemlerine kadar tatbik edilmi olan cizye vergisi, genellikle padiah haslarna dhil edilmi olup, devletin gelirleri arasnda mhim bir mebla tekil etmitir. Cizye vergisi parann deerinin deimesine paralel olarak zamanla arttrlma yoluna gidilmitir. Mesela Kanun Sultan Sleyman zamannda 60 ila 75 ake arasnda seyrederken IV. Murad zamannda 333 akeye ykseltilmitir. Cizyenin kimlerden ne oranda ve ne zaman tahsil edilecei hususlarnda zamanla baz anlamazlklar meydana gelmesi zerine Kprl Fzl Mustafa Paa, XVII. yzyln sonlarnda cizye vergisi konusunda bir takm slahatlar yapmak yoluna gitmitir. Buna gre cizye mkellefleri gelirlerine gre al, evsat ve edn (zengin, orta halli, fakir) olmak zere ksma ayrlm ve o zamanki para deeri dikkate alnarak aldan drder, evsattan ikier ve edndan birer erf altn tahsil edilmesi kararlatrlmtr. Kprl Mustafa Paann cizye konusundaki slahatlar baarl olmu ve onun zamannda yaplan dzenlemeler cizye vergisinin kaldrld XIX. yzyl ortalarna kadar yrrlkte kalmtr.
det-i Irgadiye
Irgdiye resminin nceleri raiyyetin sipahiye birka gn bedenen hizmet etmesi eklinde uyguland fakat zamanla nakde evrildii anlalmaktadr. Osmanl kanunnmelerinde kylnn sipahiye kar fiili hizmetle ykml olduu ancak hizmet edecei her gn iin muayyen bir mebla deyerek bunu yerine getirebilecei belirtilmektedir. yle anlalyor ki, det-i rgadiye kyl ile eski senyrler arasndaki baz feodal hizmetlerin Osmanl devrinde paraya evrilmi karlklarndan ibarettir. Nitekim 1540 tarihli Diyrbekir vilyeti kanununda rgdiyenin esasnn gnlk hizmet olduu ve paraya evrilebilecei eklinde bir hkm yer almaktadr. Ayrca 1518 tarihli mid livsna tbi Tercil ve Ergani nahiyesi kanununda da rgadiyenin aslnn hizmet ykmll olduu aklanmaktadr.
Makt Vergiler ve Muktaalar Makt Vergiler

Makt kelimesi kesilmi, blnm anlamna gelmektedir. Buna gre makt vergilerin miktar nceden belirlenmitir ve deikenlik gstermez. rnn veya yaplan iin az ve ok olmas vergi nisbetini deitirmez ve herkesten eit olarak alnr. Bu gruba giren vergiler, ayn olarak tahsili mmkn olmayan maddeler iin geerlidir. Mesela umumiyetle ba ve baelerin mahsllerinin maktu olarak vergilendirildii grlmektedir. Bunun sebebi meyve ve sebzeyi ayn olarak tahsil etmenin imknszldr.
122
Ayrca koyun kei gibi hayvanlar ile deirmen, bezirhne gibi iletmelerden de maktuiyyet zere, yani nakit olarak vergi alnmaktadr. Hatta baz iftlik, ba, bae ve mezraa gelirleri bir takm kiilere ber-vech-i maktu tasarruf etmeleri iin tevcih edilmitir yani, iletip belirli bir mebla maktu olarak devlete vereceklerdir. imdi bu vergilerden bazlarn ele alalm:
Resm-i Asiyb ve Bezirhne

Deirmen klasik dnemin en nemli sanayi tesislerinden biridir. Halkn temel gda maddesi olan buday ve arpa buralarda tlerek un haline getirilmektedir. Su veya yel ile dnen un deirmenlerinden alnan resme resm-i siyb denmektedir. Deirmen resminin miktar zaman ve mekna gre farkllk gstermektedir. Bazen deirmenin durumuna gre hubbt olarak da resim alnd olmutur. Ancak daha ok her ay iin 5 ake hesab zerinden nakid olarak alnd grlmektedir. Resm-i siyb deirmenin ylda ka ay dndne gre deimektedir. Baz deirmenler 3 ay, bazlar 6 ay, bazlar ise tam yl almaktadr. Her ay iin 5 ake takdir edildiinden 3 ay alan deirmenin resmi 15 ake, 6 ay iin 30 ake ve tam yl dnen deirmenin resmi ise 60 ake tutmaktadr. Bezirhne, Dou ve Gneydou Anadoludaki baz yreler de, bulgur deirmenlerine verilen isimdir. Bezirhnelerden alnan resim deirmen resmi ile ayndr. Yani ayda 5 ake zerinden hesap edilmitir.
Muktaalar
Muktaa, geliri kimseye dirlik olarak verilmeyip, dorudan merkez hazinesine alnan vergi ve gelir kaynaklarna denmektedir. Ayrca muktaa usl, Osmanl maliyesinin bir vergi toplama biimidir. Buna gre maden iletmeleri, tuz, ap vs. gibi devlete ait kaynaklar; ehirlerdeki bedesten, tabakhne, boyahne, kasabhne, emhne, meyhne vs. gibi ticari ve sna iletmeler, damga, mizan, bc vs. gibi gmrk vergileri ile iskeleler muktaa usl ile iletilmekte idiler. Bunlarn her birine ayr ayr boyahne muktaas, tabakhne muktaas, gmrk muktaas gibi adlar verildii gibi bir sancak veya kazadaki merkeze ait btn gelir kaynaklarn ifade etmek iin de muktaa veya oulu olan muktat tbiri kullanlyordu. Mesela, Harput muktat, emigezek muktat, Hamid Muktat, Diyrbekir muktat vs. gibi. Timar sisteminin uyguland her yerde merkez hazinesinin nakit ihtiyacn karlamak iin memleketin en zengin vergi ve gelir kaynaklar muktaa olarak ayrlmt. Bunlar, cizye, anm, damga, bc, ihtisp, boyahne vs. ile bir ksm verimli ve geliri yksek olan kyler idi. Muktaa gelirlerinin toplanmas ise iki yolla olmaktadr: ltizm ya da emnet usl. ltizm uslnde, herhangi bir muktaa, bakentte ya da muktaann bulunduu kadlkta mzayedeye karlr ve en fazla fiyat teklif eden ve en fazla pein vermeyi kabul eden iltizm alrd. ayet mzayede srasnda muktaay iltizm eden kmazsa devlet bu defa ulfel bir memur (emn) grevlendirerek muktaa gelirlerini toplama yoluna giderdi ki, buna da emanet usl denirdi. ltizm mddeti yl ve katlar eklinde olurdu. ltizm ilerine girenler arasnda merkezdeki kapkulu mensuplar ile taradaki sancakbeyi, suba, zaim gibi yksek dereceli devlet memurlar bata gelirdi.
123
Boyahne Muktaas
Boyahne, dokuma sanayinin yan kollarndan birisidir. pliklerin renklendirilmesi ve kumalarn boyanmas burada yaplmaktadr. Bir yerdeki boyahne gelirlerinin durumu oradaki dokuma sanayinin gelimilii hakknda da bir fikir vermektedir. Bu yzden dokuma sanayinin gelimi olduu yerlerde boyahne gelirlerinin hayli yksek olduu grlmektedir. Boyahneler muktaa usl ile iletilmektedir. Umumiyetle padiah haslar ierisinde yer alan boyahne gelirleri baz hallerde sancakbeyi haslar ierisinde de yer alabilmektedir. Boyahne gelirleri ayet padiah haslarna dhilse iltizm uslyle toplanmaktadr. Bir sancak veya kazaya ait havss- hmyn gelirlerini iltizma alan emin, iltizm blgesi ierisindeki her bir muktaay ayr ayr kalemler halinde ikinci defa iltizma vererek geliri toplama yoluna gitmektedir. Sancakbeyi haslarna dhil olduu zaman ise, sancakbeyi kendisi veya adamlar toplamaktadr.
htisab Muktaas
htisab, kelime olarak hesap sorma, hesaba ekme anlamna gelir. ar ve pazardaki fiyatlar, alverii ve kaliteyi kontrol ilerine ihtisp, bu grevi yrten kiiye de muhtesip veya ihtisap aas denilmitir. Muhtesip olan kii zanaat ehlinin kile, arn ve sair lleri ile terazi ve kantarlarn muayene etmek, dzgn l kullanmayanlar ve hileli sat yapanlar men etmek ve cezalandrmak gibi yetkilere sahipti. Kadya tbi olan muhtesip, esas itibariyle kadya ait olan bu grevleri onun adna yrtrd. Muhtesiplik grevi iltizmla bir mile verilebildii gibi bu i iin bir emin de tayin edilebilirdi. Emn ya da mil her yl defterde yazl olan mebla iltizm bedeli olarak hazineye demek mecburiyetinde idi. te devletin bu gelir kaynana ihtisp muktaas denmekteydi. Muhtesipin geliri, pazarda satlan mallardan alnan resimlerle, eksik ve hileli mal iml edenlerden ve satanlardan ve tartda hile yapanlardan alnan cerimelerden meydana geliyordu. Bu hususlar sancak ve vilyet kanunnmelerinde aklanmt. Fakat Osmanl ncesindeki devletlerden intikal etmi olan bu hususlarn birou zamanla halkn tahammlnn stnde bulunarak sonradan kaldrlmtr.
Arz Vergiler
Miktar sabit olmayp ne zaman ortaya kaca bilinmeyen vergi ve resimlere arz vergiler diyoruz. Bunlara bd- hev grubu vergiler de denilebilir. Bd- hev, niybet, det-i detbni, resm-i ars, tapu resmi, crm ve cinayet resimleri gibi adlar altnda karmza kan bu resimler iin defterlerde ok defa timar arazisinin genilii ve reynn nfusuna gre tahrir emni tarafndan tahmini bir mebla takdir edilmitir. nk bir sipahinin timarnda ka kzn evlenip resm-i ars deyecei, ka kiinin tapu resmi deyecei ve crm ve cinayet olup olmayaca bilinemez. Bu sebeple tahrir defterlerine tahmini bir rakam yazlmaktadr. Bu resimleri tasarruf hakk timarn statsne gre deimektedir. Ancak serbest timar sahipleri bunlarn tamamn tasarruf edebilmekte, serbest olmayan timar sahipleri sadece yarsn almaktadr. Dier yarsn suba veya sancakbeyileri almaktadr.
124
Bd- Hev Bu vergi sadece bd- hev olarak deil, ok defa resm-i ars, crm- cinyet, niybet, resm-i tapu, resm-i zemn, yave, abd-i abk, kenizek, ttn resmi, det-i detbni vs. gibi adlar altnda zikredilmektedir. Bugn kullandmz bedava kelimesi nereden geldii belli olmayan anlamndaki bd- hevdan gelmektedir.
det-i Detbni
Cerim-i hayvant denilen bu resim, herhangi bir ahsn at veya sr bir bakasnn ekinine girip zarar verdii takdirde, hayvan sahibinden alnrd. Sancak kanunnmelerinde yazldna gre, bir kiinin sr veya at birisinin ekinine girse hayvan bana beer ake crm alnacak, ekin sahibinin zarar tazmin edilecek ve zarar veren hayvann sahibine, hayvan bana beer sopa (aa) vurulacaktr. Bu hususta maktu bir para da konulmayacaktr. Bu resmin sancak kanunnmelerinin pek ounda yer almasnn sebebi Osmanl devletinin yaps ile ilgilidir. Osmanl devleti esas itibariyle tarma dayanan bir ekonomik yapya sahipti. Bu sebeple ziraatla uraan toplumu korumak iin birok dzenlemeler yapm ve bu meyanda hayvanclkla geinen konar-gerlerin yaantsna snrlamalar koyma yoluna gitmiti. Tarih boyunca gebe ile yerleik hayat sren toplumlarn menfaati atmtr. Gebeler hayvanlarna otlak ve yaylak ararken, ziraatla uraanlar ekip biecekleri araziler ararlar. Gebenin hayvanlar ok defa, yaylaklar ile klaklar arasnda gidip gelirken iftilerin ekin ve bostanlarna zarar verir. Bu yzden iftilerle gebeler arasnda sk sk atmalar yaanmtr. Yerleik bir kltr ve medeniyeti temsil eden Osmanllar, gebeleri yerleik hayata geirmek iin yzlerce yl hayli aba sarf etmilerdir.
Resm-i Ars
Serbest timarlarda sipahinin nikhlanan gen kz (bkire) veya dul kadnlardan (seyyibe) ald bu resim, feodal bir dzenin kalnts olarak yorumlanmtr. Gerdek resminin miktar, evlenecek olan kadnn kz veya dul olmasna ve kzn babasnn servetine gre deimektedir. Mesel, ilesi zengin bir bkireden 60 ake alnd halde dul veya boanm (seyyibe) kadndan 30 ake alnrd. Orta-halli bir babann kznn gerdek resmi 30-40, fakirin 10-20 olurdu. Hristiyan kz ve kadnlar Mslmanlarn dedikleri resmin yarsn derlerdi. Bkire kzn arsiyyesi, her ne yerden gerse gsn gvey tarafndan o kzn babas hangi sipahinin raiyyeti ise ona verilir. Buna karlk dul avret, hangi timarn topranda ikamet etmekte ise, gerdek resmini o yerin sipahisi alrd.
Tapu Resmi
Mlkiyeti devlete ait araziden ift(lik) tasarruf eden rey, bir defaya mahsus olmak zere sipahiye resm-i tapu ad altnda bir resim demektedir. ok defa arazinin bir yllk mahslnn kymeti olarak belirlenen bu resim de zuhurata bal olduu iin bd- hev grubu vergiler ierisinde ele alnmtr. Tapu resmini deyen raiyyet lnceye kadar iftlii tasarruf eder ve oluna da intikal ettirir. Bu durumda sipahi yeniden tapu resmi alamaz. Fakat olu olmad takdirde sipahi iftlii ncelikle len raiyyetin kardeine verir fakat bu defa tapu resmi alr. Ancak raiyyetin kardei o srada kyde bulunmak ya da kardeinin lmnn zerinden uzun bir zaman gemeden iftlii tapulamak iin sipahiye bavurmak zorundadr. Raiyyet ldnde olu ve kardei kalmazsa kz veya karsna ya da amcalarna iftlik intikal etmemektedir.
125
Tapu resmi topran pein kiras olmaktan ok, topra satn almak iin denen bir paraya benzemektedir fakat bu para mr topran mlkiyet hakkn deil, sadece tasarruf hakkn satn almaya yetmektedir.
Crm ve Cinayet Resmi (Resm-i Cerim)

Osmanl ceza hukukuna gre sulular iledikleri suun cezasna ve zenginlik derecelerine gre para cezas demeye mahkm edilirlerdi. Mesela Ftih kanunnmesinde adam ldren bir kii iin, eer adam ldrse yerine ksas itmeseler bin ake daha ziydeye gc yiterse drt yz ake cerme alna ve alt yz akeye gc yeterse iki yz ake cerme alna andan aa hall olursa yz ake cerme alna gyetle fakr ise elli ake alna, denmektedir. Yine buna benzer ekilde, zina yapan erkeklerden, at hrszlarndan ve dier hrszlk sularndan hkm giyenlerin muayyen miktarlarda para cezas dedikleri grlmektedir. Ancak bunun iin kad mahkemesinde yarglama arttr. Kadnn hkmnden sonra serbest timar sahipleri ya da suba ve sancakbeyileri crm ve cinayet resmi almaktadrlar.
Ticaret ve Gmrk Resimleri

Gmrk kelimesi bir lkeden dierine ithalat ve ihracat yaplan yer anlamna geliyorsa da gmrk resmi ml bir terim olarak bir lkenin liman ve hudut kaplarndan giren-kan mal ve ey zerinden alnan resme denilir. Ancak Osmanl devletinde, lkenin bir iskelesinden dier bir iskelesine deniz yoluyla (bahren), yine bir ehir veya kasabasndan dier bir ehir ve kasabasna kara yoluyla (berren) nakl olunan mallardan dahi eitli isimlerle asrlarca gmrk resmi alnmtr. Bu durumda yabanc lkelerden ieriye giren, ieriden de darya kan mallarn vergilendirildii yerlere haric gmrkler; lke ierisinde bir yerden bir baka yere giderken vergi alnan mahallere de dhil gmrkler denilir. Ayrca gmrkler ksmda mtalaa olunur: Shil gmrkleri, hudd gmrkleri ve kara gmrkleri. Kara gmrkleri, dhil gmrk dediimiz lke ierisindeki gmrklerdi.
Amediyye, Reftiyye ve Mrriyye Resimleri

Bir memleketden dier memlekete gerek kara ve gerek deniz yoluyla getirilen her eit emtia ve ticar eyadan alnan gmrk resmine mediyye denilir. ayet emtia ve ey darya karlacak olursa bu takdirde alnan gmrk resmine de reftiyye ad verilir. Ancak hariten gelen mallar lke ierisinde sarf olunmayp baka bir lkeye gtrlrse (transit) ondan alnan gmrk resmi masdariyye ya da mrriyye tabr olunur. Gmrk resmi, baz mallarda maln o andaki kymetine gre, baz mallarda ise her yk bana alnrd. XVII. yzyldan itibaren de her mal iin belirli gmrk resmi tarifeleri yaplmaya balanmtr. Gmrk resmini deyen bir tccarn eline ed tezkeresi denilen bir belge verilirdi. Osmanl lkesi ierisindeki baka bir gmrk kapsna geldii zaman elindeki tezkereyi gsteren tccar, tekrar resim demezdi. Gmrkler iltizamla iletilir ve mltezimler haric gmrklerden ahitnmelerde kaydedilen miktarlar zerinden ve tarife gereince alnmas icap eden gmrk resmini alabilirlerdi. Hazineye olan borlarn da taksitler halinde derlerdi.
126
Bc ve Damga
Klsik dnemde tahrir defterlerinde bc, damga, bc- kavfil gibi adlar altnda bir takm vergi kalemleri vardr ki, miktar itibariyle sancan ticar ve sina kapasitesine gre deiiklik gsteren bu resimler esas itibariyle birer gmrk vergisidir. Osmanl ncesinde n Asya ve Anadoluda kurulan Trk-slm devletlerinden beri uygulana gelmi gmrk resmi anlamna gelen bir stlah olan bc, sancak kanunnmelerinde sancaa hariten gelen fakat orada satlmayarak transit geen ticaret metandan alnan vergi olarak tanmlanmtr. Damga ise pazarda satlan ticar mallardan alnan bir vergidir. Baz yerlerde kara damga da denilen bu vergi, ehre gelip satlan mallardan % 5 nisbetinde alnmaktadr. Osmanllara Akkoyunlulardan intikal eden bc ve damga resimleri bir revizyona tbi tutularak uygulanmaya devam etmitir. Bunlar arasnda bc- kavfil, bc br, damga veya kara damga gibi adlar altnda ticaret kafilelerinden ya da pazarda satlan ticaret mallarndan alnan ve ou Osmanl ncesindeki devletlerden intikal etmi olan eitli resimler vardr.
Avrz Vergisi
Avrz, avrz- dvniye veya teklf-i rfiyye, XVI. yzyln sonlarna kadar, fevkalde zamanlarda alnan ve miktar dorudan dvn- hmyn tarafndan tesbit edilen bir vergi trdr. Osmanl devletinin kuruluundan Tanzimata kadar devam eden bu vergi, tahakkuk ve tarh usulleri bakmndan dier vergilere nazaran farkllk arz eder. Halktan nakit olarak toplanabilecei gibi, ayn ve hizmet olarak da istenebilir. Bu meynda mesel kreki bedeli hizmet olarak, nzl zahiresi de ayn olarak alnrd. XVII. yzyla kadar bu vergi umumiyetle sefer masraflarnn karlanmas iin toplanm ve bu ynyle arz bir zellik gstermitir. Fakat XVI. yzyln sonlarnda Osmanl parasnn sarsnt geirmesi ve vergi dzeninin slah edilemeyii sebebiyle avrz, her yl muntazaman toplanan, devaml ve nakd bir vergi hline gelmi ve miktar itibariyle r haricindeki resm-i ift, bennk, ispen vs. gibi ahs bana alnan btn vergileri gemitir. Ayn ekilde sefer zamanlarnda halktan, un ve hububat olarak toplanan nzl zahiresi de ayn olmaktan kp nakd hale gelmitir. Avrz mkellefi olanlar asker saylmayan reydr. Asker deyiminin ierisine, fiilen askerlik hizmeti yapanlarn dnda ulem, suleh, sadt, derbentci, tuzcu, eltkci, ortak, katranc, doanc, vakf reys vs. gibi birok zmrelerin dhil olduu malumdur. Asker snfna girenler avrz tr vergiden muf olmakla beraber, ticretle itigal edenler bunun dndadr. Kaynaklardaki ifadesiyle kr u kisb zere olanlar durumlarna gre rey gibi avrz vergisine katlmaktadrlar. Avrz mkelleflerinin tesbiti hususunda muayyen bir kuraln bulunmad grlmektedir. Blgelere ve halkn gelir durumuna ve sahip olunan gayrimenkule gre deien nisbetlerde oranlar belirlendii anlalmaktadr. ahslarn avrz mkellefi olmas iin ev, tarla, dkkn vs gibi bir gayrimenkul sahibi olmalar art aranmaktadr. Ancak ok defa bir ev sahibi olmak mkellefiyet iin yeterli olmaktadr. Oturduu evin mlkiyetine sahip olmayanlar avrzdan muf olmaktadrlar. Ayrca ihtiyar ve alamayacak derecede am, sakat ve hastalkl olanlar ile yetim, sabi ve dul hatunlardan da avrz alnmamaktadr. Halk, gelirine ve sahip olduu gayrimenkule gre al, evsat, hakr, ahkar ve edn olmak zere eitli gruplara ayrlmakta ve bu esasa gre avrz toplanmaktadr.
127
Bu arada avrz hnesi tabirine biraz aklk getirmek lazmdr. Avrz hnesinin gerek hne ile ilgisi yoktur. Hne, genel olarak ev demektir. Osmanl vergi stlahndaki anlam ise bir evde oturan evli ifttir. Avrz hnesi ise, 3, 5, 7, 10, 15 evden oluan bir vergi birimidir. mparatorluun her yeri iin standart bir avrz hnesi birimi de yoktur. Her kaz iin farkl ller esas alnmtr. Baz yerlerde 10 hne (ev) bir avrz hnesi kabul edilirken, baz yerlerde bu say 15-20ye kabilmektedir. Devlet, bir kazdaki avrz hnelerini tesbit ettikten sonra avrz ve nzl zahiresi ya da kreki bedeli toplanrken hne bana den miktar her yl iin belirlemekte ve buna gre vergi toplamaktadr. Dolaysyla avrz tahrirleri avrz vergisinin toplanmas asndan byk nem tamaktadr. Bugn ka eit vergi vardr? Osmanl devri ile karlatrnz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNE L M rf deniKanunnmelerde n grlmedii ve defterlerde bulunmad halde ehl-i len ve devlet hizmeti yrten grevlilerce halktan salgun, salma, ayak bast paras vs. gibi eitli adlar altnda anlan vergiler de vard. Aslnda devlet, S O R U teklf-i akka olarak niteledii bu vergileri meru saymad gibi yasad ilan ederek, alanlar cezalandrma yoluna gitmitir. Fakat halkn ikyetlerine ve devletin sk takibaDKKAT tna ramen, alan kiilerin nfuz ve otoriteyi elinde tutan ve devlet gcn kullanan kiiler olmas dolaysyla istenilen lde baarl olunamamtr.
Kanun D Vergiler
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
128
zet
Osmanllar geni bir alana yaylan imparatorluk zerinde birbirinden ok farkl rf ve detlerin hkm srmesi ve farkl zamanlarda feth edilmeleri sebebiyle btn imparatorlua amil tek bir vergi dzeni yerletirememilerdir. Her eyalete ve hatta sancaklara gre deien vergi uygulamalar sz konusuydu. Osmanl imparatorluu bir tarm toplumu olmas hasebiyle vergilerin byk ksm tarmsal retimden elde ediliyordu. Mesela hububattan alnan vergiler toplam vergi gelirlerinin yarsn tekil ediyordu. r en nemli vergi kalemi idi. Bunu resm-i ift, bennak, mcerred, ispen, cizye gibi ahs bana alnan vergiler takip ediyordu. det-i anam gibi hayvanclkla ilgili vergiler de nemli bir yekn tutuyordu. Ayrca mukataa olarak iletilen iskele gmrkleri ile boyahane, ihtisap, mizan, kapan ve saire gibi ticar ve sna faaliyetlerin vergilendirilmesi de hazineye nemli kaynaklar salyordu. XVII. yzyldan sonra avrz denilen vergiler n plana kmtr. Osmanl devletinde arazi ksma ayrlrd: Mr, mlk ve vakf. Hububat ekilebilen arazilerin byk ksm devlete aittir. Bu topraklar zerinde belirli artlarla bir nevi kirac olarak rey zirat ederdi. Vergi gelirlerini ise devlet ya da devlet adna timarl sipahiler toplard. Mlk arazi, padiahn devlete ait topraklar zel ahslara temlik etmesiyle ortaya kmtr. Buradaki mlkiyet topran rakabesine ait olup, mlk sahibi topra ekip biemez. Topra rey ekip bier. Mlk sahibi sadece devletin ald er vergilerin mlkiyetine sahiptir. Vakf araziler ise mlk arazilerin vakfedilmesiyle ortaya kmtr. Vakflar da sadece er vergilerin sahibidirler. Topraklar yine rey ekip bimektedir. Osmanl devleti mr arazileri iftlikler halinde blmleyerek reyya tahsis etmitir. Rey iftlikte zirat yapar ve rettii rnden r derdi. Topraklarn mlkiyetine sahip olmad iin satamaz, vakf ve hibe edemezdi. Sadece belirli artlarla evladna intikal ettirebilirdi. Rey iftliinden baka Osmanl meras ve ayanlar da yasak olmasna ramen devletin kendilerine verdii yetkiyi kullanarak mr araziler zerinde iftlikler kurmulardr. Kra arazi zerinde ba bahe kuranlar bunlarn mlkiyetini elde edebilirdi. Osmanl devleti vergi dzenini yerletirebilmek iin kendinden nceki devletler gibi sk sk tahrirler yapard. Tahrir iin doruluu ve drstl ve dindarl ile tannm tahrir tekniinden anlayan ahslar Tahrir Emini olarak grevlendirilirdi. Yaplan tahrir sonular mufassal ve icmal denilen defterlere kaydedilirdi. Ondan sonra vergi gelirleri dirlik denilen birimlere blnerek sipahilere datlrd. Tahrir defterlerinin, Osmanl devletinin kuvvetle kurulup gelimekte olduu devirlere ait olanlarnn muntazam ve mkemmel olduu grlr. Bu dnemlerde tanzim edilmi olan defterlerin tertip teknii, yaz zellikleri, cilt, kt, mrekkep vs. gibi malzemenin seiliindeki zevk ve kalite stnl bakmndan durmadan gelitii grlmektedir. lk zamanlarda daha fazla zetlenmi bir ekilde tertip edilmi olduklar grlen defterler, Ftih veya II. Bayezid devirlerinde gelimi ve olgunlamtr.
129
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi mr araziyi tanmlar? a. Rakabesi ve her trl kullanm hakk devlete ait olan araziler b. Rakabesi devlete fakat ekip bime hakk reyya ait araziler c. Rakabesi devlete, kullanm hakk sipahiye ait araziler d. Her trl hukuk, rsumu ve tasarruf hakk devlete ait araziler e. Padiahn mlkiyetinde olan araziler 2. Mlk arazide topra ekip bime hakk kimindir? a. Mlkiyet sahibinin b. Yars sipahinin yars reynn c. Sipahinin d. Yars mlk sahibinin yars reynn e. Reynn 3. Aadakilerden hangisi 1858 ylnda yaplan Arazi Tahririnden sonra ortaya kan arazi eitlerinden biri deildir? a. Harac arazi b. Mlk arazi c. Vakf arazi d. Mr arazi e. Terk edilmi arazi 4. Rey dedii tapu resmi ile topran nesini elde etmi olur? a. Mlkiyetini b. Alm satm hakkn c. Hibe ve vakf etme hakkn d. Ekip bime hakkn e. Hibirini 5. Vakf arazide vakf edilen nedir? a. Topran tasarruf hakk b. Vergi Geliri c. Mlkiyeti d. rfi resimleri e. retilen rn 6. Tahrirleri yapan grevli kimdir? a. Defter kethdas b. Defter Emini c. Ktip d. Kad e. l Yazc 7. Sk a. b. c. d. e. sk tahrir yapmann en nemli amac nedir? Yeni vergiler koymak, Bilgileri gncellemek, Timarl sipahileri belirlemek, Reynn toprak tasarrufunu dzenlemek, Nfusu tesbit etmek
8. Timarla ilgili ortaya kan anlamazlklarda hangi defterlere mracaat edilirdi? a. cmal deftere b. Mufassal deftere c. Defter-i cedide d. Defter-i atike e. Defter-i khneye 9. Osmanl devletinin baz vergileri ayn olarak tahsil etmesinin en nemli sebebi nedir? a. Ulam artlarnn zorluu b. letiim vastalarnn gelimemi olmas c. Para ekonomisinin gelimemi olmas d. Altn ve gm para naklinin zorluu e. Ordunun ihtiyac olan hububatn temin edilmesi 10. Aadakilerden hangisi ahs bana alnan vergilerden biri deildir? a. Resm-i ispen b. Resm-i ift c. Resm-i tapu d. Resm-i mcerred e. Resm-i bennk
130

1. b. Yantnz yanl ise Mr Araziler konusunu yeniden gzden geiriniz. 2. e. Yantnz yanl ise Mlk Arazi konusunu yeniden gzden geiriniz. 3. a. Yantnz yanl ise Mr Araziler konusunu yeniden gzden geiriniz. 4. d. Yantnz yanl ise Rey iftlikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. 5. c. Yantnz yanl ise Vakf Araziler konusunu yeniden gzden geiriniz. 6. e. Yantnz yanl ise Tahrirler konusunu yeniden gzden geiriniz. 7. b. Yantnz yanl ise Tahrirlerin Yapl Sebebi konusunu yeniden gzden geiriniz. 8. a. Yantnz yanl ise Tahrir Defterleri konusunu yeniden gzden geiriniz. 9. c. Yantnz yanl ise Vergi Dzeni ve Vergiler konusunu yeniden gzden geiriniz. 10. c. Yantnz yanl ise ahs Bana Alnan Vergiler konusunu yeniden gzden geiriniz.

Akda, Mustafa (1977), Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, II, stanbul. Altunda, inasi (1947), Osmanl mparatorluunun Vergi sistemi Hakknda Ksa Bir Aratrma, DTCFD, V/2, 187-197. Barkan, mer Ltfi (1940-41), Trkiyede mparatorluk Devirlerinin Byk Nfus ve Arazi Tahrirleri..., .. ktisat Fakltesi Mecmuas, I-II, , 20-60; 214247, stanbul. Barkan, mer Ltfi (1943), Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar: Kanunlar, I, stanbul. Barkan, mer Ltfi (1951-53), Tarih Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi, Trkiyat Mecmuas, X, s.1-26, stanbul. Barkan, mer Ltfi (1952), Tahrir Defterlerinin statistik Verimleri Hakknda Bir Aratrma, IV. Trk Tarih Kongresi, 10-14 Kasm 1948, s.290-294, Ankara. Barkan, mer Ltfi (1980), Trkiyede Toprak Meselesi, stanbul. Barkan, mer Ltfi (1988), Hdavendigr Livas Tahrir Defterleri, I, Ankara. Barkan, mer Ltfi, Avrz, slm Ansiklopedisi, MEB, II. Barkan, mer Ltfi, iftlik, slm Ansiklopedisi, MEB, III. Bernard Lewis, Defter, EI2 (Encyclopedia of Islam, New Edition). Boris C. Nedkoff (1944), Osmanl mparatorluunda Cizye, Belleten, VIII/32, Ankara. C.H. Becker, Cizye, slm Ansiklopedisi, MEB, III. aatay, Neet. (1952), Osmanl mparatorluunda Reynn Mr Arazide Toprak Tasarrufu ve ntikal Tarzlar, IV. Trk Tarih Kongresi, 10-14 Kasm 1948, Kongreye Sunulan Tebliler, Ankara. aatay, Neet (1947), Osmanl mparatorluunda Reayadan Alnan Vergi ve Resimler, DTCFD, V/5, Ankara. Ebul-Ula Mardin, Harc, slm Ansiklopedisi, MEB, V. Emecen, Feridun, Bennk, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, V.

Sra Sizde 1 Bugn lkemizdeki topraklarn stats Osmanl devrindekinden ok farkl deildir. Topraklarn bir ksmnn mlkiyeti devlete ait, bir ksm zel ahslarn mlk ve bir ksm da vakflara ait olabilir. Vakflara ait arazi azalmtr. Ekilebilir topraklarn byk ksm zel mlkiyet haline gelmitir. Sra Sizde 2 1858 Arazi kanunnamesiyle topraklar ellerinde bulunduran kiilere mlkiyet tapusu verilmitir. Bugnk mlkiyetin kkeni bu arazi tahririne dayanmaktadr. Cumhuriyet dneminde btn lkede tapu ve kadastro ilemi yaplarak araziler llm ve sahiplerine mlkiyet tapular verilmitir. Sra Sizde 3 Bugn retim, tketim, emlak, gmrk, alm-satm ve benzeri alanlarda pek ok alanda deiik vergiler yrrlktedir. Gelir vergisi, Katma deer vergisi, zel iletiim vergisi, damga vergisi, akaryakt tketim vergisi, motorlu tatlar vergisi ve daha birok vergi vardr.
131
Gowan, Bruce Mc (1981), Osmanl Avrz-Nzl Teekkl, (1600-1830), VIII. TTK, (Ankara 11-15 Ekim 1976) Kongreye Sunulan Bildiriler, II, Ankara. Ger, Ltfi (1964), XVI-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler, stanbul. nalck, Halil (1989), Ky, Kyl ve mparatorluk, V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi, Ankara 1980. nalck, Halil (1959), Osmanllarda Saltanat Verseti Usl ve Trk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XIV, Ankara. nalck, Halil (1959), Osmanllarda Raiyyet Rsmu, Belleten, XXIII/92, Ankara. nalck, Halil (1993), slam Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkl ve Osmanl Devrindeki ekillerle Mukayesesi, Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi, stanbul. nalck, Halil (1954), H. 835 Tarihli Sret-i Defter-i Sancak- Arvanid, Ankara. Kanunnme-i l-i Osman (1330), TOEM, 15. cz. stanbul. Kprl, M. Fuad, Bc, slm Ansiklopedisi, MEB, I. Osmanl Kanunnameleri, Milli Tetebbular Mecmuas, I ztuna, Ylmaz (1978), Byk Trkiye Tarihi, stanbul. Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I-III, stanbul. Sertolu, Mithat (1967), Osmanl mparatorluu Devrinde Toprak Dirliklerinin eitli ekilleri, VI. Trk Tarih Kongresi, 20-26 Ekim 1961, Ankara. Sleyman Sud (1996), Osmanl Vergi Dzeni (Defter-i Muktesid), Haz. Mehmet Ali nal, Isparta. Uzunarl, smail Hakk (1983), Osmanl Tarihi, IV, Ankara. nal, Mehmet Ali (1989), XVI. Yzylda Harput Sanca (1518-1566), Ankara. nal, Mehmet Ali (1999), emigezek Sanca (15181566), Ankara. nal, Mehmet Ali (1999), Osmanl Devri zerine Makaleler-Aratrmalar, Isparta. nal, Mehmet Ali (2008), Osmanl Devrinde Sinop, Isparta. nal, Mehmet Ali (2011), Osmanl Tarih Szl, stanbul.
6
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Vakfn ne olduunu kavrayabilecek, Vakflarn ortaya k sebeplerini anlayabilecek, Osmanl devletinde vakflarn ortaya k srecini aklayabilecek, Vakf trleri hakknda bilgi shibi olabilecek, Gelir kayna durumundaki vakflarn neler olduunu aklayabilecek, Vakf yapan kiide ve vakfedilen malda bulunmas gereken artlar hakknda bilgi shibi olabilecek, Vakflarn kurulu ekillerini aklayabilecek, Vakfiyelerin nitelikleri hakknda bilgi shibi olabilecek, Vakflarn nasl idre edildiklerini kavrayabilecek, Vakflar yoluyla verilen hizmetler hakknda bilgi edinebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Vakf Vkf Hayrt Sosyal Yardmlama ve Dayanma Akar Sahih Vakflar ile Vakflar Yar ile Vakflar Vakfiye Vakf Hizmetleri Osmanl Vakflar Klliyeler Hayr Eserleri
indekiler
VAKIF NEDR? VAKIFLARIN ORTAYA IKI SEBEBLER VAKIF ETLER GELR KAYNAI DURUMUNDAK VAKIFLAR VAKIF YAPAN KDE VE VAKFEDLEN MALDA BULUNMASI GEREKEN ARTLAR VAKIFLARIN KURULU EKLLER VAKFYELER VAKIFLARIN DARES VAKIFLARIN HZMET ALANLARI
Vakf Messesesi
Vakf Messesesi
VAKIF NEDR?
Vakf (vakf), Arapa bir kelimedir. Szlkte durdurmak, alkoymak, hapsetmek mnlarna gelir. Terim olarak, slmn ilk dnemlerinden XX. yzyln balarna kadar slm lkelerinin sosyal ve ekonomik haytnda nemli roller oynayan dn ve hayr messeselerin ad olarak kullanlmtr. Btn Trk-slm devletlerinde yaygn bir ekilde grlen vakflar, bilhassa Osmanl devleti dneminde gelimesinin en st noktalarna ulam ve slm hukkunun en zengin ve en etkili kurulularndan biri hline gelmitir. Ayn zamanda sosyal bir messesenin ad olan vakf, eitli ekillerde trif edilmitir. Bu trifleri ksaca u ekilde toparlamak mmkndr: Vakf, kiinin, ship olduu bir mal, dier insanlarn faydalanmalar maksadyla ve Allhn rzsn gzeterek ebediyyen tahss etmesidir. Bu ekilde tahsis edilen bir mlk, alnp satlamaz; bir bakasna devredilemez; tekrr kiilerin mlk hline getirilemez; faydalananlar bulunduu ve vakf hukkunca erevesi izilen artlara tecvz edilmedii srece, tahsis edildii cihetten baka bir cihete ynlendirilemez. Dier bir deyile, vakf, ne tr hizmetlerin ve kimlerin faydalanmas iin gerekletirilmi ise, ancak onlar iin kullanlabilir. Dolaysyla, artlarna uyularak gerekletirilen ve hukuk bir mhiyet kazanan vakfa konu olan mlk, vakfedenin mlkiyetinden karak Allhn mlk hline gelmi ve kanun d mdhalelerden korunmu saylr. Vakf teriminin genel olarak iki mnda kullanldn grrz. Aada vakf eitlerini incelerken ayrca greceimiz zere cmi, mescid, medrese, mektep, daru-if (hastahne), imrethne (a-evi), tekke, zviye, misfirhne, ktphne, kpr, eme, sebil gibi bizzat kendilerinden faydalanlan kurululara vakf dendii gibi, bu tr kurulular ayakta tutmak iin tahsis olunan han, hamam, dkkn, mesken, arzi, ba, bahe gibi gelir kaynaklar da vakf olarak adlandrlmtr. Vakf ne demektir? Ksaca anlatnz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
D mal NEL M Burada yle bir soru akla gelebilir: nsanlar, ship olduklar bir ellerinden kararak niin bakalarnn istifdelerine sunmak isterler? Vakfa slm bir messese olarak baktmzda, bu sorununS cevbn slm dO R U ninin ana kaynaklarnda srarla vurgulanan dny haytnn geicilii, insan mrnn bir gn bitecei, dnyda ship olunan her eyin hiret haytn kazanDKKAT
VAKIFLARIN ORTAYA IKI SEBEPLER
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
134
Ribat: Snrlar dman saldrsndan korumak amacyla tekilatlanm olan askerler iin hudut boylarnda ina edilen kla ve tekkeler; mstahkem yaplar. Han, misafirhane. Kaynak: Mehmet Ali nal, Osmanl Tarih Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul 2011, s.570.
mak iin insana verildii dncesinde buluruz. Bu dnce, berberinde hayr ileme, yardmlama ve dayanma duygusunu dourmutur. Bu uurla hareket eden ve madd imknlar uygun olan insanlar, iinde yaadklar topluma faydal olmak, evrelerinde yaayan ve ihtiya iinde kvranan insanlarn skntlarn gidermek sretiyle mnev bir huzra kavumay arzulamlardr. Srf bu sebepledir ki, vakf yoluyla kurulan ve topluma hizmet sunan messeselere, slm dnysnda ve bilhassa Osmanl kaynaklarnda hayrt denilmitir. Hayrt, hayr ilemek ve karlnda Allhn rzsn, dolaysyla sevap kazanma dncesiyle kurulan msseselerin tammnn ortak ad olmutur. Madd bir karlk beklemeden bakalarna yardm etmek gibi ulv ve fevkalde bir dncenin rn olan vakf messesesi, esas tibriyle dn telkinlerle beslenen yardmlama ve dayanma duygusunun en belirgin tezhrdr. nsann yaratlndan gelen yardmlama ve dayanma duygusu, phesiz insanlk trihi kadar eskidir. Fakat bu duygu, dn emir ve telkinlerle birleince daha da glenir. Bugn bir btn olarak belediyelerin, salkla ve eitim-retimle ilgili kurulularn, sivil toplum tekiltlar olarak nitelendirilebilecek ok eitli derneklerin sunduklar hizmetlerin slm lkelerinde yakn dnemlere kadar vakflar kanalyla verilmi olmas, Mslman toplumlarn bu husustaki fevkalde duyarllklarn gsterir. Vakfn kkeniyle ilgili muhtelif grler vardr. Aratrmaclar, slm ncesinde de eitli toplumlarda vakfa benzer uygulamalarn bulunduuna iret ederler. Ancak slm limleri, slm dnysnda grlen vakflarn asl kaynann Kuran ve slm Peygamberinin hadisleri olduunu savunurlar. slm ve onun Peygamberi, insanlarn en hayrlsnn, insanlara faydal olan; maln en hayrlsnn, Allah yolunda harcanan; vakfn en hayrlsnn da insanlarn en ok duyduklar ihtiyc karlayan olduunu bir prensip olarak ortaya koymu; bu prensibi bir mn ess gibi kabl eden mslmanlar da, vakf kurma konusunda det birbirleriyle yarmlardr. Bu durum Osmanl devleti ve Mslman toplumu iin de geerlidir. Bnyesinde gayr-i mslimlerin de bulunmasna ramen, devletin hkim unsurunu Mslmanlarn oluturduu Osmanllar, kendilerinden nceki Mslman ve Trk-slm devletlerinin mraslarn devralmlard. Daha Abbsler devrinde hukuk esaslar tesbit edilen vakf messesesi, slm dnysnn her kesine sratle yaylmt. slm toplumlarnn siys ve iktisd gelimelerine paralel olarak Mvernnehirden Atlantik kylarna kadar her tarafta yaygn bir vakf a grmek mmkndr: Cmiler, mescidler, medreseler, mektepler, trbeler, ribatlar, tekkeler, kprler, sulama kanallar, su yollar, kervansaraylar, hastahaneler, hamamlar, imretler (a-evleri) gibi birok dn ve hayr kurulu hep bu vakflar syesinde vcut bulmulard. Ayn ekilde, Seluklular zamnnda Anadoluda bu trden saysz eser ortaya konmutu. Osmanllara devreden bu mras, hem devlet ynetimi ve anlay, hem ilim ve eitim anlay ve hem de devlet ve toplum messeselerini iine alyordu. Daha nce Anadoluya gelip yerleen ve slm dnysnn bir paras olan Mslman Trklerin yaay tarzlar, ahlk, iktisat, rf, det ve dier uygulamalar Osmanllar tarafndan yadrganmadan iktibas edildi; gelitirildi ve en yksek seviyesine karld. Osmanllar, Abbs mparatorluunun vakf uygulamalarn olduu kadar, Byk Seluklu ve Anadolu Seluklularnn uygulamalarn da devraldlar; bu devletlerin ok zengin tekilt ve messeselerinden geni lde faydalanma imkn buldular. Vakflarn ortaya k sebeplerini anlamaya alrken, devlet ve toplum ilikilerinin nitelii ile karlkl vazife ve sorumluluklarn erevesini de gz nnde
6. nite - Vakf Messesesi
135
bulundurmamz gerekmektedir. Gnmz devlet ve millet anlaynn oluumu ok yakn dnemlerin eseridir. Eskiden devletin vatandalarna kar yklendii vazife ve sorumluluklarla vatandan devlete kar stlendii vazife ve ykmllkler gnmzdekinden farklyd. Devletin temel vazifesi, dorudan halka hizmet gtrmek deil, ncelikle lke snrlarn korumak, i gvenlii salamak, halkn refah ve mutluluunu artracak tedbirleri almak; bunun iin adleti gerek anlamda tesis ederek glnn zayf ezmesine frsat vermeyecek dil kanunlar karmak ve bunlar uygulamak olarak grlmt. Bunlar gerekletirildii takdirde halkn diledii ekilde ekonomik ve sosyal faaliyette bulunmasnn ve retimin arttrlmasnn mmkn olaca dnlmt. Bu temel devlet fonksiyonunun yerine getirilmesi iin dire-i adliye (adlet diresi veya emberi) olarak formle edilen bir teori de benimsenmiti. Buna gre, devletin snrlarn korumas ve adleti salamas iin yaptrm gcne (askere, orduya), bu gcn salanabilmesi iin madd imkna (paraya), bu imknn elde edilebilmesi iin vergi verebilecek durumda olan bir tebeaya (ynetilen halka), tebeann devletin ngrd vergiyi verebilmesi iin huzurlu bir retim ortamnn oluturulmasna ve bunun iin de adletli bir ynetim sisteminin hayta geirilmesine ihtiya vard. Devlet bu ortam salamakla ykml saylmt. Vatanda ise kendisinden beklenen retim faaliyetlerini yrterek devlete vergi verecekti. Devlet, bu anlamda vatandan ne yapacan kesin izgilerle belirlememi, onun hayat tarzn ve ekonomik tercihlerini dorudan etkilemeye kalkmam, kendi tercihleriyle babaa brakmt. Osmanl dnemi vakfiyeleri zerinde alan aratrmaclarn ulatklar sonulara baktmzda, insanlarn mallarn vakfederken, bir taraftan bu dnyda mutlulua, hirette ebed saadete nil olmay umduklarn; kymet gn iin azk hazrlamay dndklerini; cehennem azbndan kurtulmay, cennetin nmetlerine kavumay arzuladklarn; bu yolla mmkn olduu kadar Allha yaklamay hedeflediklerini aka ortaya koymaktadr. Dier taraftan bu dnydan gtkten sonra da isimlerinin bir ekilde yaamaya devm etmesini, kendilerinden vgyle sz edilmesini beklediklerini; mnev adan olduu kadar iinde yaadklar toplumun hiyeyarik dzeni iinde de en yksek dereceyi elde etmeye altklarn; kendileri ve nesilleri iin iyi bir gelecek hazrlamaya ve bu erevede mallarn artrarak, bunlar vakf yoluyla dokunulmaz hle getirmeye gayret ettiklerini gstermektedir. te yandan ile ve yar ile vakflarnn vakfiyeleri, bu tr vakflar kuranlarn dn siklerden ziyde ahs beklentileri n plnda tuttuklarn dndrmektedir. Bu tarzda kurulan vakflarn niteliklerini aada ayrca gzden geireceiz. Ancak zaman zaman bu tr bencil kar dnceleriyle karlalsa bile, bu dncelerin, vakflarn slm ve Osmanl toplumlarndaki nemini azaltmayacan belirtmek durumundayz. Btn bu sebepleri ve trh arka-pln gznnde tutarak, Osmanl sosyal messeselerinin kurulup gelimesinde byk ve nemli hizmeti bulunan vakflarn Osmanl corafyasnda son derece yaygn hizmet alanlar oluturmalarn tabi karlamak durumundayz. Osmanl dneminde vakf kurma gelenei, devlet henz bir beylik durumunda iken balamt. Beyliin snrlarnn genileyip bir devlet hline dnmesi srecinde, imknlarn da genilemesiyle, Osmanl topraklarna katlan ehirlerde pepee vakf messeseler kurulmaya baland. Osmanl sultanlarndan ilk defa vakf kuran Orhan Bey (l. 1362) olmutur. Kendisinin ikinci Osmanl hkmdr olmas dolaysyla, kurmu olduu vakflar son derece nemlidir. O, 1324 ylnda bugnk Sakarya ilinin Pamukova ilesi, merkez bucana bal bir yerleim yeri
136
Mtevelli: Vakf ilerini idare etmek zere tayin olunan zat. Mtevelli iin gerekli vasflar haiz olan herhangi bir ahs mtevelli olabilir. Ancak bir vakfn mtevellisine o vakfn nezareti tevcih olunmaz. Kaynak: Mehmet Ali nal, Osmanl Tarih Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul 2011,s.507.
olan Mekecede bir hankah (tekke, zviye) yaptrm ve mtevellliini zdl klelerinden Tav erfeddne havle etmiti. Orhan Bey, ayrca vakf sistemi erevesinde znikte bir medrese kurmu, bu ilk Osmanl medresesinin giderlerinin karlanmas iin yeterli miktarda gayr-i menkul vakfetmiti. Onun yine vakf sistemi erevesinde, Adapazarnda bugn hl Orhan Bey Cmii adyla bilinen bir cmi ve medrese; Kandrada kez kendi adyla anlan baka bir cmi; Bursada bir cmi, zviye, misfirhne ve imret yaptrdn ve bunlarn varlklarn srdrebilmeleri iin vakf olarak yeterli miktarda gelir kayna tahsis ettiini biliyoruz. Yldrm Byezid (l. 1402), Bursada bir drul-hayr (hayr evi), bir dru-if (hastahne), bir tekke, iki medrese ve bir cmi yaptrm, bunlara vakf olarak gelir kaynaklar balamt. Yldrm, ayrca Boluda bir medrese, ifte hamam ve bir ktphne yaptrp vakfetmiti. Bursada vakf olarak kurulan Murdiye klliyesi, Sultan II. Murad (l. 1451)n eseri idi. stanbulun fethinden sonra bata Ftih Sultan Mehmed olmak zere, II. Byezid, Yavuz Sultan Selim (l. 1520), Kann Sultan Sleymn (l. 1566) ve halefleri de ayn yolu tkip ettiler. Osmanl sultanlar, sultan eleri, hnedna mensup kadnlar, ehzdeler saysz vakf eseri klliyelerle, dn ve hayr nitelikli yaplarla ehri det yeniden mar ve in etmilerdir. Sultanlar, bu vakf eserleri sdece bakentte kurmadlar; devletin her kesinde saysz eser vcda getirdiler. Onlar rnek alan devlet adamlarnn ou, bata stanbul olmak zere, imparatorluk dhilinde pek ok ehirde yzlerce vakf eseri in ve vakfettiler. Bu gelenek, Osmanl devletinin son devirlerine kadar ayn anlay erevesinde yzyllarca srp gitti. Bylece, fetihlerle Osmanl topra hline getirilen ehirlerin tamm, bir sre sonra birer Trk ve Mslman ehri kimliine ve grntsne brnd. Vakflarn ortaya k sebeplerini nasl aklarsnz? SIRA SZDE
DNELM Vakflar, yapl ekilleri, hizmet alanlar, nitelikleri, kendilerinden faydalanan insanlarn durumlar gibi farkl alardan farkl ekillerde tasnif etmek mmkndr. O R U iki ana gruba ayrlr. Birincisi, dorudan hizmet reten vakfVakflar, S temelde lar; ikincisi ise, birinci grupta yer alan vakflar ayakta tutmak ve hizmet retmelerini salamak zere kurulan vakflardr. Birinci grupta bulunanlara, aynyla intif DKKAT olunan vakflar denir ki cmi, mescid, medrese, mektep, daru-if (hastahne), imrethne (a-evi), tekke, zviye, misfirhne, ktphne, kpr, eme, sebil giSIRA SZDE bi yaplardan oluan kurulular bu trdendir. nsanlar, bu tr vakf messeselerinin bizzat kendilerinden faydalanrlar; yni hi bir snrlama olmadan cmiye giderler; medrese ve mekteplerde eitim grrler; emelerden su ier, yol ve kpAMALARIMIZ rlerden gelip geerler. Bu tr vakflara messest- hayriyye (hayr kurulular) de denmitir. kinci grupta yer alan vakflar ise gelirleriyle intif olunan vakflar adyla bilinir; bunlar dier K T A P vakflarn finans kaynaklardr; birinci grupta yer alan vakf messeselerini ayakta tutmak iin, onlara gelir salarlar. Arz, han, hamam, dkkn, bin, para ve benzeri mal ve mlklerin vakfedilmeleri bu trdendir. Bu tr vakflara, Osmanl dneminde gerek vakf (asl- vakf) denmitir. Bunlara vakf geTELEVZ YON lirleri (akrt) demek de mmkndr. Bu iki tr vakf, biribirinin tamamlaycs olarak kabul edilir. nk biri olmadan dierinin yaamas mmkn deildir. Dier bir deyile, gelir kaynaklar olmaT E R N E Tyer alan ve bizzat kendilerinden faydalanlan vakflar ayakta dan birinci N grupta tutmak, hizmet retmelerini ve srekliliklerini salamak mmkn deildir; kendi-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
VAKIF ETLER
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
137
lerinden bizzat faydalanlan vakf yaplar olmadan da ikinci grupta yer alan vakflara veya gelir kayna tahsis edilmesine gerek kalmaz. Burada ana hatlaryla anlatlan ikinci grubu -yni messest- hayriyye de denen ve bizzat kendilerinden faydalanlan kurululara gelir kayna olan vakflar (akrt)- aada ayrca ele alacaz. Yukarda ksaca zikredilen birinci grupta yer alan ve bizzat kendilerinden faydalanlan vakflar ise, kendilerinden faydalananlarn durumlarna gre ayrca ikiye ayrlrlar: Bunlardan birincisi, zengin-fakir gzetilmeden herkesin faydalanabilecei hayr eserleridir. Cmi, mescid, medrese, mektep, kabristan, han, eme, bir tr karakol demek olan ribatlar ve benzerleri bu trden vakflardr. Zengin de olsa bir insann bunlardan faydalanmasnda bir mahzur grlmemitir. nk zengin bile olsa, bir insann bu tr messeseleri sdece kendisi iin yaptrmas mnszdr. Kendilerinden faydalanlan vakflarn ikinci grubunu ise, sdece fakirlerin karlksz faydalanabilecekleri kurulular olutururlar. mretler (a-evleri), dru-iflar (hastahneler) ve zellikle sdece ihtiya shiplerinin faydalanmalar iin kurulmu yardma ynelik vakflar bu trdendir. Ancak ihtiycn giderilmesinin baka yolu bulunmad durumlarda zenginlerin de -ounlukla aldklar hizmetin karln demek kaydyla- bu tr vakf eserlerden faydalanmalar imkn dhilindedir. Zr mesel zengin birisinin sdece kendisinin faydalanabilecei bir hastahne yaptrmas akl ddr. Vakflar zellikleri, tasarruf ve idre ekilleri dikkate alnarak farkl bir gruplandrmaya daha tbi tutulmulardr. Yukarda vakflar ess tibriyle iki gruba ayrarak incelemitik. Bunlardan birincisi, bizzat kendilerinden faydalanlan ve messest- hayriyye denilen vakflard; bunlara er vey hayr vakflar da denmektedir. kinci vakf grubu ise birinci grupta yer alanlar finanse etmek zere kurulmu gelir kaynaklar durumundaki vakflardr. Ancak ikinci gruba giren vakflar, gerekte birinci grupta yer alan vakflar ayakta tutmak zere kurulmu bulunmalarna ramen, bunlarn bzlarndan ncelikle vakf kurucular ve onlarn soyundan gelenler vey nc ahslar faydalanabiliyorlard. Bu tr vakflar, kurucularnn neslinin kesilmesi durumunda tam mnsyla dn vey hayr vakflar hline dnebiliyorlard. Bu durumu dikkate alan aratrmaclar, vakflar gruba ayrarak incelemilerdir. Bunlar: 1. er vey hayr vakflar, 2. ile vakflar (ehl vey d vakflar), 3. Yar ile vakflar. Bunlar da ksaca u ekilde zetleyebiliriz: 1. er veya Hayr Vakflar: Bu tr vakflar, gerek mnda vakflardr. Bu grupta deerlendirilen gelir kaynaklarndan elde edilen gelirlerin tamam, hi bir kstlamaya ve arta bal olmadan, dorudan doruya tahsis edildii hayr kuruluuna gider. Vakf kurucunun, vakfettii ve vakfn tescil edildii andan tibren, eskiden mlk olan mal zerinde hi bir tasarruf hakk kalmaz. Mesel, bahesinin gelirini A cmiinin giderlerine harcanmak zere mutlak bir ekilde vakfeden kii, sz konusu bahenin gelirinden daha sonra faydalanma vey hisse isteme hakkna ship deildir. O mlk, artk tammen sz konusu cmiin gelir getiren bir birimi hline dnm demektir. Bu tr vakflardan vakf yapan kiinin tek beklentisi, ilh ltfa mazhar olmak, sevap kazanmaktr. Dier bir deyile, bu tr vakflarda hayr ilemek esastr. 2. ile Vakflar (Ehl veya d Vakflar): Bu gruba giren vakflar, bir tr ile iletmeleri gibi dnmek de mmkndr. nk vakfedilen gelir kaynaklarnn ta-
138
sarrufunda bir takm kstlayc artlar bulunmaktadr. Mesel, emlkini vakfeden kii, vakfnn idresini (tevliyetini) de genellikle kendisi stlenmekte, kendisinin lmnnden sonra ayn vazfenin ocuklarna gemesini art komaktadr. Gelirlerin tasarrufu da bu ekildedir: Kii ve ile fertleri hayatta olduklar srece, bu tr vakflarn gelirlerinin tamam kendisi ve ilesi tarafndan kullanlacaktr. Byle bir vakf, vakf kurucunun nesli devam ettike, bu ekilde tasarruf da devam edecektir. Bu gibi vakflar ancak kurucusunun nesli kesilince, yni ilesinden yaayan kimse kalmamas durumunda, birinci grup vakflara -er vey hayr vakflara- dnr; tahsis edildii kurulu ve kimseler adna tasarrufa balanr. Zr vakf kurucu, daha balangta, nesli kesildii takdirde kurduu vakfn gelirlerinin ad zikredilen bir kurulua veya kimselere harcanmasn art komutur. Byle bir yolun tkip edilmesinin zaman zaman tartmalara ve tenkitlere sebep olduu grlr. Kiilerin mlklerini vakfederken, esas tibriyle tahsis ettikleri messeseleri deil ilelerini dndkleri, mal ve mlklerini vakf emsiyesi altnda d saldrlara veya msderelere kar korumaya altklar ileri srlmtr. nk vakf hukku, vakfedilen bir mlke mdhaleyi yasaklamakta, bu da -devlet dahi olsa- vakf mallarna kimsenin el srememesi anlamna gelmektedir. Bu tenkit te hakllk pay yok deildir. Gerekten, ile vakflarnn nemli bir ksm devlet adamlar tarafndan kurulmutur. Dolaysyla, her hangi bir hatlar sebebiyle, bu kiilerin mallarna devlet tarafndan el konulmas (msdere) ihtimli her zaman mevcuttur. Dahas, bunun rnekleri de grlmtr. Bu sebeple, sz konusu kiiler mal ve mlklerini vakf yapmak sretiyle, bu tr d mdhelelerden koruma yolunu tercih etmiler; bylece ilelerinin geim imknlarn salamak sretiyle, onlarn ileride seflete dmelerini nlemek istemilerdir. Byle bir uygulama, vakfedilen mlkn ile fertleri arasnda paylalmasn nlemesi sebebiyle, mlk btnlnn ve verimliliinin salanmasna da hizmet etmektedir. nk, vakf kurucunun ocuklar, mlkn kendisini deil, sdece gelirlerini aralarnda paylaabilmekte, btnl korunan mlk de verimliliini devam ettirmektedir. Bununla birlikte, slm ve Osmanl vakf hukku, bu tr uygulamalar ciz grmtur. Zr bu tr vakflarn nih hedefe, yni tahsis edildikleri messeselere veya kimselere ulamas iin uzunca bir zaman geecek olsa da, sonuta bu gereklemekte, nesli kesilen kimselerin vakflar, balangta tahsis edildiklere kurululara ulamaktadr. 3. Yar ile Vakflar: Bu gruba giren vakflar, bir ynyle yukarda zikredilen ile vakflarna, dier ynyle, birinci grupta yer alan er veya hayr vakflara benzerler. nk bunlar gelirlerinin, belirli artlar erevesinde vakf kurann ilesiyle er veya hayr kurulular arasnda pay edildii vakflardr. Bu vakflar birer gelir kayna durumunda bulunmalar sebebiyle, mesel, ban-bahesini, tarlalarn veya birtakm binlarn vakfeden kii, bunlarn gelirlerinin tammn deil, vakfiyesinde belirledii muayyen bir mikdr bir hayr kuruluuna (bir cmie, bir medreseye, bir hastahneye vey fakirlere) tahsis etmi olur. Dolaysyla, sz konusu gelirler, vakf kuran kii ve onun lmnden sonra ile fertleriyle, vakfiyede ismi zikredilen kurulu vey kimseler arasnda paylalr. ile vakflarnda olduu gibi, vakf kurucunun neslinin kesilmesi durumunda ise, sz konusu gelirlerin tamam er veya hayr kurululara geer; onlarn gelir getiren birimleri hline dnr. Bu usl, Osmanl dneminde yaygn olarak kullanlmtr; ayn zamanda mlk edinmenin en kestirme yollarndan biri olarak kullanlmtr. yle ki: Bir takm hayr eserleri kuran, mesel cmi, medrese, mektep veya benzeri bir messese yaptran bir kii, sultana bavurarak, yaptrd messeseyi zikrettikten sonra, bunlara gelir kayna tahsis etmek istediini, ancak buna imkn olmadn; geliri devlet
139
haznesine it olan bir arzinin mlkiyetinin kendisine verilmesini (temlkini) ister. Osmanl sultanlar, bu tr talepleri ounlukla olumlu karlamlardr. Kii, bu yolla elde ettii arzinin veya mlkn gelirlerini vakf hline dntrr ve kurmu olduu messeseye tahsis eder. Ancak, bu tr tahsislerde vakf kurucu kendisini ve ilesini de dnr. Sz konusu gelirlerin zaman zaman nemli bir ksmn kendisi ve ilesi iin ayrr; bunu nesilden nesile geecek ekilde tesbit edip vakfiyesine yanstr. Bylece, hem kurmu olduu messeseye gelir temin etmi ve hem de ilesinin ve neslinin geleceini teminat altna alm olur. Hatt, bu imkn elinden karmamak, gelirler zerindeki kontrol srekli klmak iin kurmu olduu vakfn ynetimini (tevliyetini) kendisine ve ilesine brakr.
GELR KAYNAI DURUMUNDAK VAKIFLAR

Aynyla intif olunan vey messest- hayriyye adyla anlan cmi, mescid, medrese, mektep, hastahne, yol, su, kpr ve benzeri bin ve kurululardan oluan vakflar, gerekte hizmet reten ve sunan vakflardr. Bu tr vakf eserlerin kendilerinden beklenen hizmetleri kesintisiz srdrebilmeleri iin ml kaynaklara ihtiyalar vardr. Sz konusu gelir kaynaklar da esas tibriyle vakfedilmek sretiyle tahsis edilirler. Yukarda bu tr vakflara gelirleriyle intif olunan, gelirlerinden faydalanlan vakflar ad verildiini; Osmanl dneminde bunlara asl- vakf da dendiini belirtmitik. Gerekte vakf akdinin asl konusunu da bu tr vakflar oluturuyorlard. nk messest- hayriyye denen ve bizzat kendilerinden faydalanlan bin ve kurulular iin vakfiyeler dzenlenmesine, bunlarn birer vakf eseri olarak kad (veya mahkeme) tarafndan tescil edilmesine gerek yoktu. Tescil edilmek sretiyle hukuk bir nitelik kazandrlan vakflar, gelir kayna durumundaki vakflard. Osmanl vakf sistemi erevesinde gelir kayna olarak tahsis edilen vakflar, menkul ve gayr-i menkul olmak zere iki ana balk altnda toplanabilir. Gayr-i menkuller, gelir kaynaklarnn ok byk bir ksmn tekil ediyorlard. Bunlar da arziler ve binlar olarak iki gruba ayrlr. Arziler, her trl tarm iletmeleri, tarlalar, iftlikler gibi ekilebilir alanlarla baheler ve balardan olumaktayd. Bzan bir kyn tamam, belirtilen gelir getirici alanlaryla, hatt zir iletmelerde kullanlan hayvanlar, tarm letleri, tohumu, binlar, varsa kle ve criyeleriyle birlikte topluca vakfedilirdi. Binlar ise ounlukla gelir getirir nitelikte yaplard. Mesel dkknlar, arasta ve bedesten adyla bilinen ve ilerinde pek ok dkknn bulunduu ticret alanlar, hanlar, hamamlar ve benzeri yaplar kiralanmak sretiyle gelirlerinden faydalanlan vakf unsurlaryd. Bir ksm insanlarn, geride kimseleri kalmayacaksa, ldkten sonra geerli olmak artyla, oturduu evi bir hayr kuruluuna vakfettiini gsteren pek ok rnek de vardr. Gayr-i menkul vakf unsurlarnn snrlarn ve niteliklerini, tanzim olunan ilgili vakfiyelerde btn detaylaryla bulmak mmkndr. Yukarda vakf trif ederken, kiinin, ship olduu bir mal, dier insanlarn faydalanmalar maksadyla ve Allhn rzsn gzeterek ebediyyen tahss etmesidir, demitik. slm hukku, burada zikredilen gayr-i menkul vakf unsurlarnn vakfedilebilmesi iin, vakf yapan kiinin mlkiyetinde bulunmasn art komutur. Bu trif erevesinde gayr-i menkul vakf unsurlarnn kkenine baktmzda, iki farkl durumla karlarz. Timar sisteminin geerli olduu blgelerde tarm alanlarnn plak mlkiyetinin devlete it olduunu biliyoruz. Osmanl dneminde gerekte bu ekilde devletin mlkiyetinde bulunan geni tarm alanlarnn da yaygn bir ekilde vakfedildii grlr. Bu tr alanlarn vakfedilebilmesi iin temlik ve temellk yolu kullanlmtr. Yni, yukarda da belirtildii gibi, bir takm ha-
140
yr eserleri kuran, mesel cmi, medrese, mektep veya benzeri bir messese yaptran kii, zamann sultanna bavurarak, yaptrd messeseyi zikrettikten sonra, bunlara gelir kayna tahsis etmek istediini, ancak buna imkn olmadn; geliri devlet haznesine it olan bir arzinin mlkiyetinin kendisine verilmesini (temlkini) isterdi. Bu kiiler ounlukla st seviye devlet adamlar veya pdiahlarn gzdeleri kimseler olduklar iin Osmanl sultanlar, bu tr talepleri ounlukla olumlu karlamlardr. Kii, bu yolla elde ettii (temellk) arzinin veya mlkn gelirlerini vakf hline dntrr ve kurmu olduu messeseye tahsis ederdi. Bu eit vakflara tahss ve irsd kablinden vakflar denmitir. Fakat bu tr vakflar, biraz sonra zikredeceimiz sahh vakflardan biraz farkldr. Vakf hukkunun meyyideleri her ne kadar bu tr vakflar iin de geerli, yni vakf unsurlar hriten mdhaleye kapal ise de, XVI. asrn nl eyhlislm Ebussuud Efendinin bir fetvsna gre, bu vakflar tahsis eden kii, gerekte zamnn hkmdr (hkim-i vakt) olduu iin, gerekli grd takdirde hkmdarn tahsisini iptal ederek bunlar baka bir cihete ynlendirmesi mmknd. Ancak bu tr iptaller ok ndir olarak grlmtr. Ftih Sultan Mehmed, bu yolla devlet gelirlerinin nemli bir blmnn kiilerin mlkiyetine gemesinin hazneye verdii zararlar nlemek iin, tahsis ve irsad nitelikli vakflarn byk bir ksmn eski hline getirerek tekrar timar sistemine dhil etmise de, onun lmnn ardndan olu II. Byezid dneminde, uygulamadan zarar grenlerin basklar sonucu, sz konusu arziler yeniden vakf hline getirilmi ve eski shiplerine ide edilmitir. Hazneye it gelir kaynaklarnn zel ahslarn eline gemesine yol aan bu uygulama -XVII. ve XVIII. yzyllarda bu durumdan ikyet eden ve sz konusu ilemin ne lde vakf olduunu sorgulayan yaknmalar grlmesine ramen-, devletin son zamanlarna kadar devam etmitir. Bu ekilde temlk yoluyla mlk edinilen ve vakf hline getirilen uygulama trleriyle ilgili Osmanl vakf literatrnde geni bilgiler vardr. Osmanl hkmdarlarnn ve byk devlet adamlarnn kurduklar messest- hayriyye grubuna gelir getirmek zere balanan vakflarn ok byk bir ksm, bu tr tahss ve irsdlardan olumakta idi. Bu uygulama, sdece tarm alanlaryla da snrl kalmamt. Devlete it bz han, hamam, st iletmeleri ve benzeri gayr-i menkuller de ayn ekilde temlk konusu yaplmt. Bu noktada u hussun altn izmekte fayda vardr: Tahss ve irsd kablinden vakfedilen tarm alanlar, gerekte o blgede oturan ve tarmla uraan insanlar tarafndan ekilip biilirlerdi. Bu insanlar, iledikleri tarm alanlarndan elde ettikleri rnn tamamn deil, daha nce devlete demek mecbriyetinde olduklar vergi miktarna karlk gelen ksm, bu defa ilgili vakf kuruluuna derlerdi. Tahss ve irsd kablinden olmayan, yni kiinin gerekten kendi mlk olan bir mal gelir kayna olarak bir hayr kuruluuna vakfetmesine ise, vakf- sahh (gerek vakf) denmitir. Sahh vakflar, kurucusu ve hkmdar da dhil, kimsenin mdhale edemeyecei nitelikte bulunmalar dolaysyla bu isimle anlmlardr. Bu vakflara mdhalenin tek yolu, vakfedildii kuruluun artk hizmet veremez duruma dmesidir. Bir rnek verecek olursak, mesel bir kiinin, Bursada bulunan gerek mlkn, Belgradda yaplm olan bir cmi veya medreseye gelir kayna olarak vakfetmi olduunu dnelim. Belgrad Osmanllarn elinde bulunduu ve oradaki cmi ve medrese hizmet vermeye devam ettii srece, vakfedilen mlkn geliri oraya gnderilir. Fakat Belgradn Osmanllarn elinden kmasndan sonra, cmi ve medrese artk hizmet veremez duruma dm, yni yklm veya baka bir i iin kullanlmaya balanm ise, byle durumda Bursadaki gelir kaynann gelirinin hl Belgrada gnderilmesinin bir anlam kalmayacaktr. Bu gelir kayna, hizmet veren
141
ayn nitelikli baka bir kurulua ynlendirilir. Bu tr vakflar, irsd nitelikli vakflara gre ok daha azdr. Burada anlatlmaya allan gelir getirici gayr-i menkul vakflarn dnda, bir de menkul, yan tanabilir nitelikte vakf gelirleri vard. Bunlara ess tibriyle para vakflar denir. Haram karmas endiesi ne srlerek ciz olup olmad konusunda slm hukukular arasnda sert tartmalar yaanm olsa da, Osmanl dneminde parann da yaygn olarak vakfedildiini biliyoruz. Madd imknlar msit olan bir ksm insanlar, messest- hayriyye denen cmi, mescid, medrese, mektep, hastahne ve benzeri kurulularn gelir kayna olmak zere paralarn vakfederek bunlarn iletilmesini istemilerdir. Osmanl dneminde bu ekilde vakfedilen parann iletilmesi imknlar snrlyd. Dolaysyla slm dini fizi yasaklamasna ramen, bu tr paralar, onu on bir veya onu on bir buuktan, bugnn ifdesiyle %10 veya %15le fize verilebiliyordu. Bu ekildeki ilemlere mumele-i eriyye veya hle-i eriyye denmi ve bir takm sosyal ve iktisd mecbriyetler ne srlerek ciz grlmtr. Vakf literatrnde, menkul veya gayr-i menkul mallardan elde edilen gelirlere akart denmitir. Gelir kayna durumundaki vakflar sznden ne anlyorsunuz? Ksaca SIRAanlatnz. SZDE
SIRA SZDE
VAKIF YAPAN KDE VE VAKFEDLEN MALDA DNELM BULUNMASI GEREKEN ARTLAR

Vakflar, ayn zamanda hukuk nitelik tayan kurulular olmalar dolaysyla, vakf S O R U gerekmekteyapma ilemlerinin geerli olabilmesi iin bir takm artlara uyulmas dir. Bunlar, vakf yapan (vkf) ve vakfedilen mlk (mevkzf) asndan iki ksmda incelemek mmkndr.
DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRAehil SZDE a. ncelikle vakf yapan kiinin (vkfn), temlik ve teberrua olmas gerekir. Baka bir deyile akl shibi, erginlik (bl ve rd) ana erimi ve hr olmas lzmdr. Henz ocuk saylan yatakilerin, akl ynnden probAMALARIMIZ lemli (deli) ve ne yaptklarn bilemeyecek derecede yal (bunam) olanlarn yapacaklar vakflar, geerli saylmaz. b. Vakf yapann kiinin, her hangi bir bor vey msriflik kendi K yznden, T A P maln kullanma yetkisi hkim tarafndan elinden alnm (mahcr) olmamas gerekir. c. Vakf yapan kii, yapt ii, her hangi bir zorlama ile Tdeil, kendi ELEVZ Y O N rzsyla yapmaldr. d. Vakf yapan kii, vakfettii mal, mlk, paray, bir kar gzeterek deil, sdece hayr ve sevap kazanma dncesiyle yapmaldr. nk gerek bir vakfn NTERNET amac, Allhn rzs ve kiinin iinde yaad toplumun faydalanmasdr. Bu artlar bulunmadka kiinin yapt vakf geerli saylmaz. Bu artlarn yannda, vakfn gerekleebilmesi iin, bir de vakfedilen maln-mlkn niteliine baklr. Burada da bz artlar aranmtr:
Vakfeden Kiide Bulunmas Gereken artlar
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Vakfedilen Malda Bulunmas Gereken artlar

a. Kiinin vakfedecei mal-mlk, vakfn gerekletirildii srada bizzat kendi mlkiyetinde olmaldr. Kii, kendi mlk olmayan, bakasna it bir mal vakfedemez. b. Vakfedilen mal, bor veya herhangi bir menfaate dayal olmamaldr.
142
c. Vakfedilen maln ev, dkkn, tarla gibi gelir getiren trden mlk veya mlkler olmas gerekir. Vakfn sreklilii iin bu husus ok nemlidir. Srekli gelir getirmeyen, bir sre sonra bitecek olan vakf, sunulmas arzulanan hizmetlerin aksamasna sebep olacaktr. d. Gerekletirilen vakfn, sonradan vazgeme veya baka bir yne tevcih gibi bir art tamamas, hukuk ifdesiyle muhayyerlik artyla sakatlanmamas lzmdr. Baka bir deyile, vakfn ess mutlak ve ebediyyen tahsse dayand iin, vakf yapan kiinin gerekli grdm takdirde yaptm vakf iptal edebilirim trnden bir art ileri srmemesi gerekir. e. Vakfedilecek mlk bin veya aa trnden bir mal ise, yklmaya veya sklmeye mahkm olmamaldr. Vakfedilecek mlkler, bir messeseyi ayakta tutmak, onun srekli hizmet retmesini salamak zere ve gelir getirmesi maksadyla tahsis edilecekleri iin, bir sre sonra yklmalar veya kesilmeleri durumunda sz konusu gelir de elde edilemeyeceinden, tahsis edildii messesenin hizmet retmesi sekteye urayacak demektir. Dolaysyla, bu trden vakfedilecek mlkler, sreklilik tayacak nitelikte olmaldr. f. Vakfedilen mlkn gelirlerinden faydalanacak olanlarn, hukuk ifdesiyle mertun-lehinin belirtilmesi lzmdr. Yaplan vakftan kimlerin veya hangi messesenin faydalanaca aka belirtilmeden vakf yaplmas mmkn deildir. Bir vakfn gerekleebilmesi iin gerekli olan ve vakf kurucusu ile vakfedilecek mlk asndan yukarda maddeler hlinde sralanan artlarda bir eksiklik yoksa, kurulacak vakfn resmiyet kazanabilmesi iin, prosedr olarak aada ksaca sralanan yollardan birinin izlenmesi lzmdr.
SIRA SZDE
Vakf Yapan SIRA Kiide ve Vakfedilen Malda Bulunmas Gereken artlar ksaca belirtiniz. SZDE
NELM Bir vakfn D resmiyet kazanmasnn balca yolu vardr: a) Tescil Sretiyle: Bu yol, yaplan vakfn resm kaytlara geirilmesi demektir. S O R U Bunun iin vakf kurucu, kadya (hkime, mahkemeye) bavurarak, vakf kurmak istediini ve bu istein resm kaytlara geirilmesini talep eder. Bu talep zerine kad (hkim, mahkeme), kiinin vakf kurmak iin gerekli artlar tayp tamadDKKAT n arartrp inceler. nceleme sonunda yukarda vakf kurucu ve vakfedilecek mlk asndan ksaca sralanan artlarn mevcut olduu kanaatine varlrsa, gsSIRA SZDE terilen hidlerin (uhdul-hl) huzrunda, onlarn da karara katlmalarn salanmak sretiyle, kiinin vakf kurma talebi karara balanr ve durum kayt altna alnr. Bylece vakf tescil edilmi ve dolaysyla gereklemi saylr. AMALARIMIZ Vakf kurucu ister Mslman, ister gayr-i mslim olsun, kurulan vakflarn her durumda mahkemeler tarafndan tescili arttr. Osmanl uygulamasnda, her trl vakfn erK mahkemelerde tescili art klnmtr. Bu sebeple, arivlerimizde Os T A P manl dneminde kurulan vakflarn tescil kaytlaryla ilgili saysz rnek bulunmaktadr. Tabi u noktann da bilhassa hatrda tutulmas gerekir: Tesciller, ekseriyetle kurulan T E L E vakfn V Z Y O N tz nitelii tayan ve vakfiye dediimiz yazl belgeler zerinden yaplr. Sz konusu vakfiyelerde, vakfn niin kurulduu, kurulan vakftan kimin veya kimlerin faydalanacaklar; yaplan vakf mlk durumunda ise vasflar ve snrlar ak bir ekilde belirtilir. Bu bakmdan, vakfiyelerin incelenmesi s N T E Osmanl RNET retiyle mesel dneminde vakflar yoluyla ne tr hizmetlerin verildiini net bir ekilde tesbit etmemiz mmkndr.
DNELM S O R U
VAKIFLARIN KURULU EKLLER
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
143
b) Vasiyyet Yoluyla: Arivlerimizde baz kiilerin ship olduklar mlkleri, lmlerinin ardndan vakfettiklerini gsteren rnekler de mevcuttur. Bu tr rneklerde izlenen yol ise u ekildedir: Ship olduu mlk vakfetmek isteyen fakat bunun kendisinin lmnden sonra gereklemesini arzulayan kii, bu arzusunu bir vasiyetle kayt altna aldrr. Sz konusu kiinin lm durumunda, geride mraslar yoksa malnn-mlknn tamam, len kiinin arzulad hizmet alanlarnda kullanlmak zere vakfedilmi saylr. len kiinin mraslarnn bulunmas durumunda ise, varlnn te biri, vasiyetine uygun olarak ve arzulad hizmet alanlarnda kullanlmak zere vakf hline getirilir. Tabiatiyle, bu ilemler de kad (mahkeme) tarafndan kayt altna alnr. c) Fiil ve Hareketle: Bu tr vakflar, daha ziyde kendilerinden dorudan faydalanlan, hukuk ifdesiyle aynyla intif olunan vakf kurululardr. Mesel, bir kii kendisine it bir arsa zerine cmi veya mescid yaptrsa, burada ezn okutsa, baka insanlarla birlikte cemaat olup bizzat namaz klsa, yahut kendisi bulunsun bulunmasn burada namaz klnmasna izin vermi olsa, artk o mekn vakfedilmi (vakf- lzm) saylr. Bu tr hareketlerle sz konusu mekn insanlarn hizmetine sunduunu aka ortaya koyan kiinin, yaptrd cmi veya mecsid iin ayrca kadya (mahkemeye) bavurmasna ve tescil yaptrmasna gerek yoktur. Bu mekn fiilen vakf hline gelmi olur. Kiilerin kendi arzilerinde, yol kenarlarnda veya herhangi ahsn mlk olmayan alanlarda yaptrdklar emeler, dereler veya nehirler zerine kurduklar kprler ve benzeri yaplar da bu trdendir. Vakflarn kurulu ekillerini ksaca anlatnz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM Vakf kurucusu (vkf) tarafndan hazrlanan ve ayn zamanda hukuk belge nitelii tayan nizm-nmelere vakfiye denir. Vakfiyeler, yukarda belirtildii ekilde, S O Rve U sicil defterivakf kurucusunun talebi zerine kad (mahkeme) tarafndan tescil ne kaydedildikten sonra resmiyet kazanrlard. Yaygn hizmet alanlar bulunan vakf messeselerine dir ilk vakfiyenin slm DKKAT trihinde ilk defa ikinci halfe Hz. mer tarafndan yazld rivyet olunur. Ancak bu hususta elde kesin bir delil yoktur. slm dnysnda, daha ilk dnemlerden tiSIRA SZDE muhtelif bren varlklar bilinen vakfiyeler ta, deri ve kat gibi yazya elverili malzeme zerine yazlmlardr. Vakfa konu olan mlkn bin olmas durumunda, vakfiye zetlerinin binnn bir duvarna yazld da olurdu.AMALARIMIZ Mesel, Anadoluda Trke yazlm ilk metin olan Germiyanolu II. Ykub Bey (l. 1428)in vakfiyesi ta zerine yazlmtr. lgili olduklar messesenin byklne-kklne gre hacimleri deien vakfiyelerden hacimli bir defter kalnlnda K olanlar T A P bulunduu gibi, tek sayfalk olanlar da vardr. Osmanl vakfiyeleri genellikle kt zerine yazlmlardr. Bunlarn bir nshas mutlaka kad sicil defterlerine de kaydedilmilerdir. Ayrca bir ka metre uzunluunda deri zerine yazlan Tve rulo eklinde muELE VZY ON hfaza edilen vakfiyeler de mevcuttur. Hacimce byk bz vakfiyelerin slp bakmndan olduka ssl, edeb deeri yksek metinler olduklar grlr. Bu tr rneklerin, dneminin dil ve slp anlayn da yanstmalar dolaysyla, vazgeil N T E bulundurmamz RNET mez trih, edeb ve kltrel malzemeler olduklarn gz nnde gerekir. Byk olsun, kk olsun vakfiyeler belirli bir dzen iinde yazlmlardr. Bir vakfiyenin ana blmden olutuunu syleyebiliriz. Bunlar: 1. Giri blm,
VAKFYELER
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
144
Defterhane: Osmanllarda arazi ve timar kaytlaryla ilgili defterlerin sakland devlet dairesi. Kaynak: Mehmet Ali nal, Osmanl Tarih Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul 2011, s.188.
2. Vakfn ksmlarnn ve hizmet artlarnn yer ald teferruat blm, 3. Sonu blm. Bu erevede klsik bir vakfiyenin muhtevsna baktmzda, yle bir yazm yolunun izlendiini grrz: nce Allha hamd ve sen edilir; ardndan Peygambere salt ve selm getirilir. Daha sonra, insanlar hayr ilemeye tevik eden yet ve hadislere yer verilir. Bzan zikredilen yet ve hadislerin bir takm zl szlerle (kelm- kibr), insan dnmeye, hayr ilemeye tevik eden iir paralaryla desteklenerek sunulduu edeb bir slpla karlarz. Bu yolla, yaplan vakfn bir hayr ii olduu da vurgulanm olur. Vakfiyelerin bu ksmlar, giri (mukaddime, dbce) niteliindedir; bu yzden, ana bnyeden saylmaz; dolaysyla hukuk adan balayc deer tamazlar. Vakfiyelerin en nemli ksmlar, girii tkip eden blmlerdir. Burada, kurulan vakfla ilgili btn bilgiler etrafl bir ekilde aklanr. Verilen bilgilerden: Vakf sistemi erevesinde kurulan messeselerin neler olduunu, Bunlar ayakta tutmak zere tahsis edilen mallarn (gelir kaynaklarnn) neler olduunu (ayn zamanda bunlar da birer vakftr), Tahsis edilen bu mallarn nasl ynetileceini; gelirlerinin nasl toplanacan, Vakf gelirlerinin nerelere, kimlere, hangi ekillerde ve ne miktarda harcanacan, Bir btn olarak vakfn kimler tarafndan ynetileceini; personel olarak ka kiinin alacan; bunlarn tamalar arzulanan ahs niteliklerin neler olmas gerektiini; kendilerine ne kadar cret deneceini; cretlerin hangi gelirlerden karlanacan, Bakm ve onarm (tamr ve termm) ihtiyc duyan vakf yaplarnn nasl onarlacan ve bu i iin ylda ne kadar mebla ayrldn... renmemiz mmkndr. Vakfiyelerin son ksmnda ise kadnn (hkimin, mahkemenin), kurulan vakfn geerliliine (shhat ve lzmuna) dir hukuk gerekelerine yer verilir. Burada alt izilen husus, vakfiye erevesinde gerekletirilen kuruluun erate uygun olduunun ve belirlenen artlar dnda vakfa hi kimsenin mdhale edemeyeceinin vurgulanmasdr. En sonda vakfiyenin tescil trihi, kadnn mhr ile tescil ilemine hit olan kiilerin (uhdl-hlin) isimleri bulunur. Vakfiye metinleri, hukuk bir mn tamamakla birlikte, bir ekilde vakf messesesiyle ilikili bulunanlara ynelik hayr-dular ve beddular da ihtiv ederler. Bunlarn cidd bir mns vardr: Hayr-dular, daha ziyde vakf kuruluu bnyesinde alanlar tevik edici; onlarn ilerini drst bir ekilde yapmalarn vc ve hizmetlerinin karl olarak Allhn kendilerini hirette mkftlandracan mjdeleyici nitelik tarlar. Bu tr dular, ilerini lykyla yapan alanlara ve yneticilere kar vakf kurucunun minnet ve krn duygularnn ifdesi olarak da deerlendirilebilir. Beddular ise, bunlarn tammen tersi bir mn tarlar. Yukarda belirtildii ekilde zenle hazrlanan ve tescil edilen vakfiyeler, tescilden sonra Osmanl dneminde bakent stanbulda bulunan Defterhnenin ilgili birimine de kaydettirilirdi. O dnemden kalma vakfiyeler, bugn Ankarada Vakflar Genel Mdrl Arivinde muhfaza edilmektedir. Saylar yirmi alt binin biraz zerinde olan bu tr metinlerin Osmanl dneminde imparatorluk genelinde kurulmu btn vakflar temsil ettikleri sylenemez. Uzun zaman dilimi iinde bunlarn bir ksmnn tahrip ve yok olduu muhakkaktr. mparatorluun dalmasyla birlikte, bugnk snrlarmz dnda kalan blgelerde de saysz Osmanl vakf kalmtr.
145
Vakfiyeler, kltr, medeniyet ve iskn trihimiz asndan da son derece nemli veskalardr. Dnk toplumumuzun dnyya, evreye ve eyya bakn; din anlayn; insn ilikilerinin niteliini; hayat standarlarn; insan yetitiren ilim ve eitim messeselerinin durumunu, ileyi tarzlarn; sosyal yardmlama kurulularnn neler olduunu; bunlarn nasl ilediini; ekonomik ve ticr faaliyet alanlaryla birlikte fiyat ve para hareketlerini renmek istiyorsak, vakfiyeler dnemlerine k tutan paha biilmez kaynaklardr. Btn Trk ve slm lkelerinde olduu gibi, Osmanl-Trk devletinde de birer ilim ve eitim messesesi olan mektep ve medreselerin vakflar kanalyla kurulup iletildiklerini biliyoruz. Vakfiye kaytlar, bu tr messeselerin yaygnlklar, ileyi tarzlar; buralarda ne tr eserlerin ve ilim dallarnn okunup tahsil edildii; dnemin ilim anlay; eitim faaliyetlerinin nasl yrtld; eitim ve ilim faaliyetlerini yrten mderrislerde bulunmas arzulanan nitelikler; bunlarn aldklar cretler; eitim gren talebenin beslenme ve barnma ihtiyalarnn nasl karland gibi konular hakknda kymetli bilgiler sunarlar. Yazl metinler olmalar hasebiyle vakfiyeler, dnemin dil ve slp zellikleriyle genel kelime daarcn tesbite yarayacak kymetli materyaller de barndrrlar. Bu bakmdan, en eskilerden en yenilerine kadar yaplacak etrafl tedkiklerin, Trkenin trih sre iinde nasl bir seyir izlediini renmemize imkn salayacaklar muhakkaktr. Kez, kurucular ounlukla hkmdar, hkmdar ilesi, ileri gelen devlet adamlar, beyler, zenginler ve bunlarn yaknlar olmalar dolaysyla, vakfiye metinleri, bu kiilerin hayatlar, ahsiyetleri, inan ve kltr dnylar hakknda bilgi sunmak sretiyle, yaplacak biyografik nitelikli almalara pekl kaynaklk ederler. Ahneleri bulunan ve birou byk klliyeler eklinde karmza kan messeselerin mutfaklarna alnan yiyecek-iecek maddeleri, devrin beslenme alkanlklar, yemek kltrleri ve eitleri hussunda kymetli bilgiler ihtiv ederler. Han, hamam, kervansaray, menzil, arasta, bedesten, dkkn, deirmen gibi ticr faaliyetlere zemin oluturan kurulularn hemen hemen hepsinin vakflar yoluyla vcut bulmalar ve bunlarla ilgili bilgilerin muhtelif vakfiye metinlerine serpitirilmi olmas, dnemlerinin iktisd hayt, emtia sirklasyonu, para ve fiyat hareketleri, meslek eitleri, retim eitlilii, tketim alkanlklar, ticr mumeleler, hayat ve geim standartlar gibi konularda bilgi edinmemize imkn salamaktadr. Osmanl ehirlerinin genel manzarasn tespit asndan da vakfiyeler byk deer tarlar. Klsik bir Osmanl ehrinde mahallelerin genellikle bir cmi etrfnda teekkl ettiini grrz. Zaman zaman cmi isimleriyle mahalle isimlerinin ayn olduunu gsteren ok sayda rnek vardr. te yandan, fetihle elde edilen beldelerin ksa bir sre sonra vakf eserleriyle donatlm olmas, bu yerleim yerlerinin bir Trk-slm ehri hviyeti kazanmas ounlukla vakf kurulular syesinde mmkn olmutur. Dolaysyla vakf eserlerinin isimlerinin, saylarnn, ehir genelindeki dalmlarnn, in srelerinin tesbiti ve umm manzarann tehisi gibi hususlar, vakfiye metinlerinin tahliliyle ulalan sonular arasndadr. Vakfiyelerin genel zellikleri hakknda bilgi veriniz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
146
VAKIFLARIN DARES
Osmanl devletinin klsik dneminde, baka bir ifdeyle 1826da Evkf Nezretinin kuruluundan nceki devirde, vakflarn idresiyle ilgili merkez bir kurulu bulunmuyordu. Ancak bu hususta hkmdarlar ve byk devlet adamlar tarafndan kurulan vakflarla sradan insanlarn kurduklar vakflarn idresini biribirinden ayrmak gerekir. Sradan insanlar tarafndan kurulan her vakfn idresinden sorumlu, mtevell isimli bir yneticisi vard. Mtevelller, vazfelerinin snrlar ve alacaklar cretler de dhil, vakfn kuruluu srasnda vkf tarafndan belirlenirdi. ile vakflar zellii tayan vakflarda ise mtevelller, ou zaman bizzat vakf kurucusu olur, onun lm durumunda, yerine ynetim iini bilen evldndan birisi geerdi. ile iinde yetikin evlt bulunduu srece bu durum nesilden nesile devam ederdi. Neslin kesilmesi hlinde ise, mahallin kadsnn belirledii ehil birisi mtevelllik vazfesine getirilirdi. Bu durumdaki vakflarn umm kontrol vakfn bulunduu mahallin kadl tarafndan tefti ve murkabe edilirdi. Her kad, blgesindeki vakflar emrinde alan mfettilerce tefti ettirirdi. Tefti ve murkabe ileri zaman zaman bizzat kadlar tarafndan da gerekletirilirdi. stanbul kads ise, btn vakflar tefti yetkisine shipti. Hkmdarlarn ve ileri gelen devlet adamlarnn kurduklar, ounluu klliye nitelii tayan byk lekli vakflarn idresi ise, nispeten farklyd. Ayn zamanda birer devlet adam olan bu tr vakflarn kurucular, messeselerinin idresini ve devamlln salama iine son derece nem vermilerdir. Bu tr vakflar ounlukla vezir, kazasker, sadrzam, eyhlislm, bbus-saade ve drus-saade aalar gibi devlet adamlar tarafndan idre edilmilerdir. Byle bir yolun Osmanl devletinin ilk dnemlerinden beri uygulandn biliyoruz. Nitekim ikinci Osmanl hkmdar Orhan Beyin Bursada yaptrd cmi ve zviyesinin idresi Sinan Paaya havle edilmiti. Sultanlar tarafndan kurulan vakflarn nzr ve mtevell ismiyle bilinen iki st ynetici bulunurdu. Ancak, vakfn fiil idresi mtevell tarafndan yrtlr, nzr ise mtevellnin de zerinde yer alarak, bir tr st kontrol vazfesi grrd. Ktip, cb (tahsildar), mutemed gibi vakfn byklne gre saylar deien hizmetliler, vakfn idr ve ml ilerinin yrtlmesinde mtevellye yardmc olurlard. Vakflarn idresi konusunda mtevell, yzyllar boyunca ismi ve rol deimeyen tek ynetici olmutur. Bu umm yap, 1826da Evkf Nezretinin kurulmasna kadar devam etmitir. Nzrlk ise, fonksiyonu ayn kalmakla birlikte farkl dnemlerde farkl isimlerle anlm; bu makama getirilen kiilerin vazfeleri de farkllk gstermitir. Nitekim Yldrm Byezidin her vilyete bir Mfetti-i Ahkm-eriyye atayarak vakf ilerini tefti ettirdiini biliyoruz. elebi Sultan Mehmed (l. 1421), Hkimul-Hkkmil-Osmniyye unvnyla Cemld-dn Mehmed elebiyi bu i iin vazfelendirmiti. Ftih Sultan Mehmed ise, ayn vazfeyi Mahmud Paa ile shak Paaya havle etmiti. II. Byezid (l. 1512), vakflarn nezret iini eyhlislm Aleddin Ali Efendiye vermiti. Yavuz Sultan Selim ve Kann Sultan Sleyman devirlerinde vakflarn nezret ilerinden sadrzamlar sorumlu tutulmulardr. Sultan I. Ahmed (l. 1617) devrinde, eyhlislmn idresinde bulunan vakflar, II. Mahmud (l. 1839) dneminde kazaskerin idresine verilmitir. Bu devirde her vilyette, Mfetti-i Evkf adyla anlan bir memur vard. Klsik dnemde Osmanl snrlar iinde bulunan Msr, Suriye, Arabistan ve Kuzey Afrikadaki vakflar ise, 1587de kurulan Haremeyn Evkf Nezaretine ba-
147
lanmt. Bu nezret, 1838de Evkf- Hmyn Nezretine baland. Ancak Osmanl devletinin klsik dneminde, yni Evkf Nezretinin 1826da kurulmasndan nceki devirde vakflar tek bir merkez kanunla deil, vakf kurucular tarafndan tespit olunan artlara gre idre edilmilerdir. Evkf Nezretinin kurulmasndan sonraki dnemde ise, merkez bir ynetim oluturulduu iin, vakf kurucularn artlar tammen gzard edilmemekle birlikte, btn vakflar tek bir merkezden idre olunmulardr. Burada u noktann altnn izilmesi yerinde olacaktr: Vakflarn idresi konusunda, vakf kurucu tarafndan belirlenen artlar, son derece balayc idi. Mslman toplumlarn dn, iktisd ve sosyal haytnda son derece ehemmiyetli olan vakf kurulular, Osmanl devleti iin de hayt ehemmiyeti hizdi. Dolaysyla, bu kadar nemli vakflarn belli bir sisteme balanmas ve iyi idre edilmesi gerekiyordu. Her vakf kurucu, kurduu messesenin iyi idre edilmesi ve ngrlen hizmetleri sonsuza kadar vermesi iin mstakil vakfiyeler tanzim ettirmi, hizmetler ve ynetim tarz asndan pek ok art koymutu. Trih boyunca bu artlara o kadar titizlikle uyulmu ve mmkn mertebe vkf tarafndan belirlenen artlara aykr hareketten kanlmtr ki, vkfn art riin nass gibidir zdeyii, genel bir kabul grmtr. Bu ibre, vakf kurucu tarafndan belirlenen artlar, dnin kesin hkmleri gibidir; dnin kesin hkmlerine uymak ne kadar gerekli ise, vakf kurucu tarafndan belirlenen artlara da o lde uymak gerektiini anlatr. Bu umm bilgilerden sonra, Osmanl devletinin klsik dneminde vakflarn idresiyle megul olan kurulular, ksaca u ekilde hlsa edebiliriz: 1) Haremeyn Nezreti: Haremeyn (=iki harem, iki kutsal ehir) kelimesi, slm dninin iki kutsal ehri olan Mekke ve Medineyi nitelemek iin kullanlmtr. Haremeyn Nezretinin kurulduu 1587 ylna kadar Mekke ve Medne adna kurulan vakflarla stanbuldaki Ayasofya, Sultan Ahmed, Nruosmniye, Yenicmi vakflar ile skdardaki inili ve Atik Vlide cmilerinin vakflar drus-saade aalarnn idresinde bulunuyordu. Haremeyn Nezretinin kurulmasyla bu vakflarn idresi yeni nezrete aktarld. Bir sre sonra bz sultanlar, pdiah eleri ve drus-saade aalar gibi ileri gelen ahsiyetler tarafndan kurulan vakflarn idreleri de ayn nezrete baland. Haremeyn Nezretinin idre merkezi, sarayn bir paras durumundaki Darphnenin st tarafnda idi. dresi altndaki vakflarn nitelii dolaysyla nem kazanan Haremeyn Nezreti, drt direden olumaktayd: a. Evkf- Haremeyn Mfettilii: Haremeyn Nezretinin kuruluuyla birlikte ortaya km bir dire idi. Vakflarla ilgilenen dier mfettiliklerden ayr alan ve nezretin idresi altnda bulunan vakflarn hukuk ileriyle urard. Ancak, stat olarak dier mfettiliklerin zerinde bulunmaktayd. Baka bir deyile, btn vakflarn hukuk problemlerini ve ileyi tarzlarn da tefti ederdi. b. Evkf- Haremeyn Muhsebecilii: Asl vazfesi, vakflarn muhsebe ilerini tefti ve kontrol etmekti. Bununla birlikte drus-sade aalarnn kontrolndeki btn vakflarn vakfiye ve kurulu gayelerini de tescil eder; bunlarn vakf kurucular tarafndan belirlenen artlara gre idresini salar, muhsebe kaytlarn tutard. c. Evkf- Haremeyn Muktaacl: Haremeyn vakflarndan olup yllk makt bir gelir karl kiralanan vakf arzi ve binlarnn kaytlar bu dire tarafndan tutulurdu. Bunlarn vergi ve dier gelirlerini toplamak (cibyet), fer ve intikallerini salamak da bu direnin vazfeleri arasnda idi.
Darphane: Madeni paralarn basld yer. Kaynak: Mehmet Ali nal, Osmanl Tarih Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul 2011, s.182.
148
Muktaa: Devlete ait vergi ve gelir kaynaklar. Kaynak: Mehmet Ali nal, Osmanl Tarih Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul 2011, s.489.
d. Drus-sade Yazcl: Drus-sade aalar tarafndan idre olunan vakflarn btn yazmalar bu dire tarafndan gerekletirilirdi. Bu direde alan memurlar, vazfeleri gerei, drus-sade aalarnn btn srlarn bildikleri iin olduka nfzlu idiler. Cidd bir tekiltlanmaya ship olduklar iin burada ksaca tantlan drt dire tarafndan tutulan defterler, ummiyetle siykat denen ve okunmas bir hayli zor olan bir yaz tarzyla yazlrd. Bu defterler, vakf literatr arasnda en muhtevl ve trih veska deeri en yksek olan kaytlardr. 2) Vezir Nezreti: sminden de anlalaca zere, nzrl vezr-i zamlar (sadrzamlar) tarafndan yrtlen vakflar, bu nezrete bal idi. Nezretin kuruluu, Ftih Sultan Mehmed dneminin ilk yllarna kadar gider. Ftih, 1463 ylnda, stanbulda kurduu vakf messeselerinin nzrln vezir Mahmud Paaya vermiti. 1467de bu vazfe vezr-i zam shak Paaya verildi. Daha sonra Yavuz Sultan Selim ve Kann Sultan Sleyman tarafndan yine stanbulda kurulan vakflar da bu nezrete baland. Vezrler, yrttkleri devlet ileri dolaysyla bu ile fiilen ilgilenme imkn bulamadklar iin, onlar adna bu vazfe ser-mfetti unvnl ulemdan biri tarafndan yrtlrd. Nezretin idresi altndaki vakflar byk hkmdarn, yni Ftih Sultan Mehmedin, Yavuz Sultan Selimin ve Kann Sultan Sleymann vakflar olmas dolaysyla, bunlara evkf- selse ( vakf) de denirdi. 3) eyhlislm Nezreti: Bu nzrlk, Sultan II. Byezid tarafndan lke genelinde kurduu btn vakflara nezretten sorumluydu. dre merkezi Byezid mretinde bulunan nzrlk, sultann 1506da vakflarnn nezretini eyhlislm Aleddin Ali Efendiye havlesiyle kurulmu saylr. 4) Tophne mers Nezreti: Sultan Byezid, Hamidiye, Lleli, Selmiye, Mihrih Vlide ve Sultan II. Mahmud vakflarnn mlhakt ve muktaatndan olumakta ve Darphne tarafndan idre edilmekteydi. 5) stanbul Kadlar Nezreti: Kontrol kadlara braklm olan vakflarn tamamna stanbul kadlar nezret etmekteydi. Daha sonra Galata, skdar, Eyp kadlklar ile kaptan paa, yenieri aas, sekbanba ve bostancba nezretleri de stanbul Kadlar Nezretine baland. Bu tr ilvelerle, nezrete bal birimlerin says 12ye kt. Yukarda verilen ksa bilgiler gzden geirildiinde, 1826da Evkf Nezretinin kurulmasndan nceki dnemde, Osmanl snrlar dhilinde bulunan vakflarn idresinin paral bir yap arzettii grlr. Bu durum, nitelikleri ayn olan kurulularn biribirlerinden farkl idre edilmelerine sebep olmaktayd. Bunlarn aralarnda bir irtibat da bulunmuyordu. Bu arada, zaman zaman ortaya kan yolsuzluklar tkip etmek ve nlemek de, dank idr yap dolaysyla, mmkn olmuyordu. Sultan II. Mahmud, bu tr problemlerin zmn, vakflarn hepsinin tek bir at altnda birletirilerek idresinde grmt. Yenieri Ocann kaldrlmasnn (1826) ardndan, btn dn ve hayr kurulularn idresi, bakm ve onarmlar, vakf gelirlerinin toplanmas, personel maalarnn denmesi ve benzeri ilerin grlmesi tek bir merkezde toplanarak Evkf- Hmyn Nezreti kuruldu. Bu isim, ounlukla Evkf Nezreti olarak bilinir. Ne var ki, bu birletirme vakflarn hayrna olacana, ilerin btnyle bozulmasna, vakflar yoluyla sunulan hizmetlerin verilemez olmasna yol at. Bilindii gibi, XIX. yzyl Osmanl devletinin en skntl dnemi idi. Devletin iktisd ve ml sistemi tammen bozulmu, deyim yerinde ise Hazne tamtakr hle gelmiti. Devlet, cil para ihtiycn karlamak zere, zaman zaman Evkf Nezretinin kasasnda toplanan vakf gelirlerine el att; bunlar daha sonra geri denmek kaydy-
149
la Hazneye aktard. Ancak, devletin iinde bulunduu ml sknt dolaysyla bu da mmkn olmad. Bu yzden, vakf gelirleriyle ayakta duran dn ve hayr kurulularn binlar bakmszlktan dklmeye balad; personel maalar zamannda denemedi. Sunulan hizmetler de sekteye urad. Vakflar asndan bu skntl durum, Osmanl devletinin yklna kadar srd. Evkf Nezreti ilk kurulduu srada Ksedrlk, Zimmet Halfelii ve Sergi Halfelii adl birimden olumaktayd. Nezretin miri durumundaki nzra aylk 10.000 kuru maa balanmt. Evkf Nezretinin birimlerinden olan Ksedrlk, vakflarla ilgili btn yazmalar (ilm, takrr ve inhlar) yrtmekten sorumluydu. Zimmet Halfelii ise, vakf muktaalar (yllk belirli bir meblala kiraya verilen gelir kaynaklar), sarraflardan alnacak keflete bal bor tahvilleriyle ilgili ilemleri yrtmek; kira antlamalarn dzenlemek, gelirleri tahsil etmek, bunlarla ilgili muhsebe kaytlarn kontrol etmek gibi ileri yrtmekteydi. Sergi Halfeliinin vazfesi ise, Nezretin kasasna gelen paralar alma, muhtelif vakf kurulularnn vakfiyelerine gre yllk ve gnlk gider btelerini hazrlama gibi ilerdi. Btn bu birimlerin belirtilen hizmetleri yrtmekle vazfeli personeli bulunuyordu. Evkf Nezretine balanan vakf kurulularnn saylarnn okluu ve ilerin zamannda ve gerei gibi grlememesi zerine, Nezret bnyesinde 1831de Tahrrt Baktiblii, Mlhakt Gedikler Ktiplii ve Rz-nmecilik adyla yeni birim daha kuruldu. Evkf Nezretinin kurulmasndan nceki dnemde, biribiriyle irtibatsz ok sayda vakf ynetim birimi bulunduu iin, vakf ilerini ynetecek merkez bir bin bulunmuyordu. Her mtevell, banda bulunduu vakfn ilerini ya kendi evinde vey ilgili kuruluun uygun bir odasnda yrtmekteydi. Bununla birlikte, bu hususta XVIII. yzyln ikinci yarsndan tibren bz teebbslerin bulunduu anlalyor. Mesel Sultan III. Osmn (l. 1757), III. Mustafa (l. 1774) ve I. Abdlhamid (l. 1789), kendi vakflar iin birer idre bins yaptrmlar, bu binlar iin kapclar (bevvb) ve bekiler (mustahfz) tyin etmilerdi. Bu tr rnekleri, Osmanl dneminde vakflarn idresinin merkezletirilmesine ynelik ilk teebbsler olarak grmek mmkndr. Evkf Nezretinin kurulmasyla imparatorluk genelindeki btn vakflar ayn at altnda toplanmt. Bu da idr ileri arttrd; dolaysyla ok sayda elemana ihtiya duyuldu; yeni bir idre binsnn yaplmas kanlmaz hle geldi. Bunun iin eski Darphne yaknlarndaki hasrc ve doramac koular yklarak yerlerine 17 odal bir bin yapld (1832). Evkf Nezreti, kendisine havle edilen vazfeyi Osmanl devletinin fiilen ve hukken ortadan kalkna kadar devam ettirdi. Cumhriyet dneminin ilk yllarnda -3 Mart 1924te- karlan 429 sayl kanunla Evkf Nezreti kaldrld; yerine Babakanlka bal Vakflar Umum Mdrl kuruldu. Cumhriyetin ilk yllarnda vakflarn idresiyle ilgili mevzuatta fazla bir deiiklie gidilmedi. 5 Haziran 1935te karlan ve 5 Aralk 1935te yrrle giren 2762 sayl kanun, gemiten intikal eden vakflarn idresinde kkl bir deiiklik getirdi. Vakflarn Cumhriyet dnemindeki dresi ayrca ele alnmas gereken bir konudur.
VAKIFLARIN HZMET ALANLARI

Vatanda ve devlet arasndaki ilikilerin, karlkl sorumluluklarn ve hizmetlerin snrlarnn net olarak izilmedii modern devletlerin kurulularndan nceki devirlerde, lke snrlarnn korunmas, genel gvenliin salanmas ve adlet ilerinin
150
yrtlmesi dnda, devlet tarafndan vatandalara hizmet gtrlmesi anlay mevcut deildi. Bu sebeple, gnmzde salk, bayndrlk, ky ileri, mill eitim, sosyal ve gvenlik, ulatrma ve hatt alma bakanl gibi muhtelif bakanlklar ve bir btn olarak belediyeler kanalyla vatandaa gtrlen hizmetlerin tamm, Osmanl devletinin klsik dneminde vakflar ve vakf kurulular araclyla ve ounlukla karlksz olarak sunulmutur. Vakfn trifinde de grld zere, bu messeseler, srf Allhn rzsn kazanmak ve hirette cennetine kavuma arzusuyla, baka insanlara karlksz yardm etme dncesinin rn olarak ortaya kmlard. Cmiler, mescidler, mektep ve medreseler (bir btn olarak okullar), dru-iflar (hastahneler), tekkeler, zviyeler, kervansaraylar, hanlar, hamamlar, kprler, emeler, su bendleri, su yollar gibi gzle grlp elle tutulan yaplarn dnda ok daha geni bir alanda sunulan hizmetler hep vakflar araclyla gerekletirilmitir. Mesel fakirlere, dul, yetim ve kszlere, sknt iinde kvranan insanlara ve borlulara para yardm yapmak; fakir rencilere yiyecek ve giyecek temini; evlenecek fakir kz ve erkeklere madd yardmda bulunup eyiz hazrlamak; hatt efendilerinin kendilerine kzmamas iin kap-kaak kran hizmetilere, krdklarn telfi edebilmeleri iin para yardmnda bulunmak; hrriyetlerine kavumak isteyen fakat paraszlk yznden bunu gerekletiremeyen klelere bu frsat salamak gibi saysz yardmlar vakflar syesinde mmkn olmaktayd. Kle ve criyelerin uygun denkleriyle evlendirilmelerini salayan vakflar oluturulmutu. Kez, mrekkep sknts ekenler iin mrekkep vakflar kurulmutu. St yetimeyen fakir ve emzikli kadnlar iin st paras veren vakflar vard. Yollara tkrenlerin tkrklerinden insanlara geebilecek hastalklar ve tiksindirici grntleri nlemek zere eleman tutan ve bunlar yollarda gezdirip grdkleri tkrklerin zerine kl atlmasn, ehirlerin cadde ve sokaklarnn temizlenmesini salayan vakflar mevcuttu. Karanlk sokaklarn aydnlatlmasn stlenmi vakflar bulunuyordu. Fakirlik yznden annebabalarnn oyuncak alamadklar ocuklarn arkadalarna imrenmesini nlemek iin vakflar kurulmutu. mkn olmayan insanlara sebze ve meyve verilmesini; insanlarn karlksz meyve yemelerini temin iin vakf bahelerine her yl belirli sayda aa dikilmesini art koan vakflar bulunuyordu. alamayacak kadar yalanm hamallarn ve kayklarn ihtiyalarnn karlanmas iin kurulmu vakflar vard. Vakflar kanalyla sunulan hizmet ve yardm alanlar o kadar geni ve eitli idi ki, sdece insanlara hizmet sunmakla yetinilmemi, hayvanlar bile unutulmamt. Mesel, kn yiyecek bulamayan hayvanlar beslemek zere yem temin eden, aalara ve uygun yerlere ku yuvalar yapan vakflar oluturulmutu. Ksacas, bir toplumun ve hatt evrenin ihtiya duyabilecei her trl hizmet ve yardm vakflar araclyla gerekletirilmiti. Bu genel bilgiler erevesinde, gerekletirilen hizmetlere gre vakflar u ekilde gruplandrmak mmkndr: 1. Din hizmetlerin yerine getirilmesi iin kurulmu vakflar: Cmiler, mescidler, namazghlar, tekkeler, zviyeler ve benzeri yaplar bu cmledendi. 2. Eitim ve kltr ilerine yardmc olan vakflar: Mektepler, medreseler, ktphneler, drul-hadisler (hadis eitimi veren okullar), drul-kurrlar (hfz yetitiren okullar) ve benzerleri bu tr vakflard. 3. Sivil ve asker alanda hizmet sunan vakflar: Kamuya hizmet veren bir takm evler, saraylar, klalar, ribatlar, tophaneler, silh saraylar, baheler (gnmzn parklar) bu vakflarn eserleriydi.
151
4. ktisd ve ticr alanda hizmet sunan vakflar: Pek ok byk ehirde rneklerini grdmz arlar, bedestenler, arastalar, hanlar, kapanlar, dkknlar ve benzerleri bu vakflar tarafndan bin ve in edilmilerdi. 5. Sosyal hizmetleri f eden vakflar: Hastahaneler, dru-iflar, kervansaraylar, imretler (a-evleri), drul-acezeler (yal ve kimsesizlerin sndklar yerler), kr evleri, ocuk emzirme yurtlar, czaml yurtlar ve benzerleri bu tr vakflar tarafndan kurulmutu. 6. nsanlara su temin eden vakflar: lkenin her tarafnda saysz rnekleri grlen emeler, sebiller, adrvanlar, su kemerleri, su bentleri, hamamlar, kaplcalar ve benzerleri, bu tr hizmetleri yrtmek zere kurulmu vakflarn eserleriydi. 7. Bz sportif faaliyetleri gerekletirmek zere kurulmu vakflar: Gre ve okuluk tekkeleri (salonlar), ok meydanlar, spor bideleri ve benzeri faaliyetler iin kurulmu yaplar da bu tr ihtiyalar karlamak maksadyla oluturulmu vakflarn eserleriydi. Vakflar, topluma sdece yukarda bir ksm sralanan hizmetleri sunmak sretiyle faydal olmamlardr. XVI. yzylda Osmanl devletinin toplam gelirinin te birine denk gelen bir bteye ship olan vakflar, istihdam ettikleri ok sayda insann da geim kayna olmulard. mparatorluun her tarafnda kurulmu vakf messeselerinde alan ve says hi de azmsanamayacak bir rakama ulaan insanlar, vazfelerinin karl olarak aldklar cretlerle ile fertlerini geindiriyorlard ki, bunlarla birlikte vakflardan faydalanan insanlarn saysn yzbinlerle ifde etmek mmkndr. Bu noktada, son olarak unlar sylemek mmkndr: Osmanl toplumunda insanlarn doum ve lm arasndaki hayat izgisinin her safhasnda vakflar grmek mmkndr. te bu yzdendir ki, Osmanl toplumunda Kii vakf bir evde doar, vakf bir beikte byr, vakf bir messeseden beslenir, vakf bir evde ikamet eder, vakf bir messesede alr, vakf bir evde lr, vakf bir tabuta konur ve vakf bir mezarla defnedilir denmitir. Vakflarn hizmet alanlaryla ilgili yukarda verilen bilgiler dikkate alndnda, bu deerlendirmenin hi de abartl olmadn anlamak daha da kolaylaacaktr.
152
zet
Vakf (vakf), Arapa bir kelimedir. Szlkte durdurmak, alkoymak, hapsetmek mnlarna gelir. Terim olarak, Vakf, kiinin, ship olduu bir mal, dier insanlarn faydalanmalar maksadyla ve Allhn rzsn gzeterek ebediyyen tahss etmesidir. Vakf messesesi, ayn zamanda dn telkinlerle beslenen yardmlama ve dayanma duygusunun en belirgin tezhrdr. Bu yolla vakf kuran insanlar, mnev adan huzur bulurlar; fakir insanlar da ihtiyalarn karlarlar. Bylece toplumda huzur, bar ve denge ortam salanm olur. Vakflar, temelde iki ana gruba ayrlr. Birincisi, dorudan hizmet reten vakflar; ikincisi ise, birinci grupta yer alan vakflar ayakta tutmak ve hizmet retmelerini salamak zere kurulan vakflardr. Birinci grupta bulunanlara, aynyla intif olunan vakflar denir ki cmi, mescid, medrese, mektep, daru-if (hastahne), imrethne (a-evi), tekke, zviye, misfirhne, ktphne, kpr, eme, sebil gibi yaplardan oluan kurulular bu trdendir. Vakflar ayrca: 1. er vey hayr vakflar, 2. ile vakflar (ehl vey d vakflar), 3. Yar ile vakflar olmak zere e ayrlr. Osmanl vakf sistemi erevesinde gelir kayna olarak tahsis edilen vakflar, menkul ve gayr-i menkul olmak zere iki ana balk altnda toplanabilir. Gayr-i menkuller, gelir kaynaklarnn ok byk bir ksmn tekil ediyorlard. Bunlar da arziler ve binlar olarak iki gruba ayrlr. Arziler, her trl tarm iletmeleri, tarlalar, iftlikler gibi ekilebilir alanlarla baheler ve balardan olumaktayd. Gelir getirici gayr-i menkul vakflarn dnda, bir de menkul, yani tanabilir nitelikte vakf gelirleri vard. Bunlara ess tibriyle para vakflar deniyordu. Vakf yapan kiide ve vakfedilen malda bulunmas gereken artlar ksaca aklaynz. Vakf kuran kiinin akl-bli olmas; maln diledii gibi tasarruf edecek ehliyette bulunmas, borlu olmamas; vakf sdece hayr yapmak ve sevap kazanmak arzusuyla gerekletirmesi; yapt vakf zorla deil, hr irdesiyle yapmas gerekiyordu. Vakfedilen maln ise, bizzat kendi mal olmas; borla alnm mal olmamas; tarla, ba, bahe, bin gibi srekli gelir getirecek trden olmas; sonradan vazgeme veya baka bir yne tevcih gibi bir arta bal bulunmamas; gelirinden faydalanacak kimselerin vakfiyesinde aka belirtilmesi lzmd. Vakflar, balca yolla kuruluyordu: 1. Tescil sretiyle (kiinin kurduu vakf, kadya, yni mahkemeye tescil ettirmesiyle), 2. Vasiyet yoluyla (kiinin ship olduu mlk, lmnden sonra geerli olmak zere vasiyetle vakfetmesi ve bunu kayt altna aldrmasyla), 3. Fiil ve hareketle (kiinin mesel kendisine it bir arsa zerine cmi veya mescid yaptrmas, burada ezn okutmas, baka insanlarla birlikte cemaat olup bizzat namaz klmas, yahut kendisi bulunsun bulunmasn burada namaz klnmasna izin vermi olmas, artk o meknn vakfedilmi olduu anlamna geliyordu; ayrca tescil ettirmesine gerek yoktu). Bir vakfiye, ana blmden olutuunu syleyebiliriz. Bunlar: 1. Giri blm, 2. Vakfn ksmlarnn ve hizmet artlarnn yer ald teferruat blm, 3. Sonu blm. Vakfiyelerin son ksmnda ise kadnn (hkimin, mahkemenin), kurulan vakfn geerliliine (shhat ve lzmuna) dir hukuk gerekelerine yer verilir. En sonda vakfiyenin tescil trihi, kadnn mhr ile tescil ilemine hit olan kiilerin (uhdl-hlin) isimleri bulunur. Vakflarn nasl idre edildiklerini ana-hatlaryla anlatnz. Osmanl devletinin klsik dneminde, yni 1826da Evkf Nezretinin kuruluundan nceki devirde, vakflarn idresiyle ilgili merkez bir kurulu bulunmuyordu. Ancak bu hususta hkmdarlar ve byk devlet adamlar tarafndan kurulan vakflarla sradan insanlarn kurduklar vakflarn idresini biribirinden ayrmak gerekir. Sradan insanlar tarafndan kurulan her vakfn idresinden sorumlu, mtevell isimli bir yneticisi vard. Mtevelller, vazfelerinin snrlar ve alacaklar cretler de dhil, vakfn kuruluu srasnda vkf tarafndan belirlenirdi. Vakflar kanalyla topluma sunulan hizmetlerin neler olduunu ksaca aklaynz. Vakflar kanalyla gerekletirilen hizmetleri u ekilde gruplandrarak sralamak mmkndr: 1. Din hizmetlerin yerine getirilmesi. 2. Eitim ve kltr hizmetleri. 3. Sivil ve asker alanda sunulan hizmetler. 4. ktisd ve ticr alanda sunulan hizmetler. 5. Sosyal alanda sunulan hizmetleri. 6. nsanlara su temin edilmesi. 7. Bz sportif faaliyetlerin gerekletirilmesi.
153
Kendimizi Snayalm
1. Vakf kelimesinin szlk anlam nedir? a. Vakfetmek b. Durdurmak, alkoymak, hapsetmek c. Hayrat d. Sadak e. Hayr kuruluu 2. Vakf kurucusuna ne denir? a. Vkf b. Kad c. Mtevell d. Nzr e. Hayr shibi 3. Kiinin, ship olduu bir mal, dier insanlarn faydalanmalar maksadyla ve Allhn rzsn gzeterek ebediyyen tahss etmesine hukuk terimi olarak ne denir? a. Sadaka b. Sadaka-i ftr c. Hayrat d. Fon e. Vakf 4. Vakflar toplum iinde hangi duygunun en belirgin tezhrdr? a. Sosyal yardmlama ve dayanma b. Kiinin maln korumak istemesi c. Kiinin kendisine hayr shibi denmesi beklentisi d, Dn bir emrin yerine getirilmesi e. Kiinin fazla malndan kurtulmak istei 5. Kiileri mallarn vakfetmeye ynelten kaynaklar iinde en tevik edici olan hangileridir? a. Vakfiyeler b. Kuran ve hadisler c. slm limlerinin eserleri d. Siyer kitaplar e. Tasavvuf eserler 6. Vakflar, gerek anlamda ne zaman kurulmu saylr? a. Vkfn mallarn vakfetmesiyle b. Pdihn vakfn kurulmasna izin vermesiyle c. Kadnn tescilinden sonra d. nsanlarn kurulan vakftan faydalanmalaryla e. Vakf hizmet alanlarnn belirlenmesiyle 7. Cmi, mescid, medrese, mektep, daru-if (hastahne), imrethne (a-evi), tekke, zviye, misfirhne, ktphne, kpr, eme, sebil gibi bizzat kendilerinden faydalanlan yaplardan oluan vakf trne hukuk adan ne denir? a. Aynyla intif olunan vakflar b. Gelirleriyle intif olunan vakflar c. Fakirlerin faydalandklar vakflar d. Bin tr vakflar e. Vakf eserler 8. Arziler, her trl tarm iletmeleri, tarlalar, iftlikler gibi ekilebilir alanlarla bahelerden ve balardan oluan vakf kaynaklarna ne denir? a. Menkul vakflar b. Gayr-i menkul vakflar c. Zir vakflar d. Mlk vakflar e. Sahih vakflar 9. Vakflarn nizm-nmesi durumundaki kaytlara ne denir? a. Vakfiye b. Tzk c. Kanun-nme d. Kad sicili e. Ynerge 10. Vakflarn ynetiminden sorumlu kii aadakilerden hangisidir? a. Nzr b. Mtevell c. Mdr d. Ktip e. Tahsildar
154
Kendimizi Snayalm
1. b 2. a Yantnz yanl ise Vakf Nedir? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vakf Yapan Kiide Bulunmas Gereken artlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Vakf Nedir? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vakflarn Ortaya k Sebepleri? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vakflarn Ortaya k Sebepleri? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vakflarn Kurulu ekilleri ve Vakfiyeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vakflarn eitleri? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelir Kayna Durumundaki Vakflar? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vakfiyeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vakflarn dresi konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Osmanl vakf sistemi erevesinde gelir kayna olarak tahsis edilen vakflar, menkul ve gayr-i menkul olmak zere iki ana balk altnda toplanabilir. Gayr-i menkuller, gelir kaynaklarnn ok byk bir ksmn tekil ediyorlard. Bunlar da arziler ve binlar olarak iki gruba ayrlr. Arziler, her trl tarm iletmeleri, tarlalar, iftlikler gibi ekilebilir alanlarla baheler ve balardan olumaktayd. Bzan bir kyn tamam, belirtilen gelir getirici alanlaryla, hatt zir iletmelerde kullanlan hayvanlar, tarm letleri, tohumu, binlar, varsa kle ve criyeleriyle birlikte topluca vakfedilirdi. Binlar ise ounlukla gelir getirir nitelikte yaplard. Mesel dkknlar, arasta ve bedesten adyla bilinen ve ilerinde pek ok dkknn bulunduu ticret alanlar, hanlar, hamamlar ve benzeri yaplar kiralanmak sretiyle gelirlerinden faydalanlan vakf unsurlaryd. Bir ksm insanlarn, geride kimseleri kalmayacaksa, ldkten sonra geerli olmak artyla, oturduu evi bir hayr kuruluuna vakfettiini gsteren pek ok rnek de vardr. Gayr-i menkul vakf unsurlarnn snrlarn ve niteliklerini, tanzim olunan ilgili vakfiyelerde btn detaylaryla bulmak mmkndr. Gelir getirici gayr-i menkul vakflarn dnda, bir de menkul, yan tanabilir nitelikte vakf gelirleri vard. Bunlara ess tibriyle para vakflar deniyordu. Sra Sizde 4 Vakf kuran kiinin akl-bli olmas; maln diledii gibi tasarruf edecek ehliyette bulunmas, borlu olmamas; vakf sdece hayr yapmak ve sevap kazanmak arzusuyla gerekletirmesi; yapt vakf zorla deil, hr irdesiyle yapmas gerekiyordu. Vakfedilen maln ise, bizzat kendi mal olmas; borla alnm mal olmamas; tarla, ba, bahe, bin gibi srekli gelir getirecek trden olmas; sonradan vazgeme veya baka bir yne tevcih gibi bir arta bal bulunmamas; gelirinden faydalanacak kimselerin vakfiyesinde aka belirtilmesi lzmd. Sra Sizde 5 Vakflar, balca yolla kuruluyordu: 1. Tescil sretiyle (kiinin kurduu vakf, kadya, yni mahkemeye tescil ettirmesiyle), 2. Vasiyet yoluyla (kiinin ship olduu mlk, lmnden sonra geerli olmak zere vasiyetle vakfetmesi ve bunu kayt altna aldrmasyla), 3.
3. e. 4. a 5. b 6. c 7. a 8. b 9. a 10. b

Sra Sizde 1 Vakf (vakf), Arapa bir kelimedir. Szlkte durdurmak, alkoymak, hapsetmek mnlarna gelir. Terim olarak, Vakf, kiinin, ship olduu bir mal, dier insanlarn faydalanmalar maksadyla ve Allhn rzsn gzeterek ebediyyen tahss etmesidir. Sra Sizde 2 slm ve onun Peygamberi, insanlarn en hayrlsnn, insanlara faydal olan; maln en hayrlsnn, Allah yolunda harcanan; vakfn en hayrlsnn da insanlarn en ok duyduklar ihtiyc karlayan hadsine uygun olarak, varlkl insanlarn mallarnn bir ksmn veya tamamn ihtiya shibi insanlarn faydalanmalar ve bu yolla lmlerinden sonra amel defterlerine sevap yazlmaya devam etmesi beklentisiyle ortaya kmtr. Vakf messesesi, ayn zamanda dn telkinlerle beslenen yardmlama ve dayanma duygusunun en belirgin tezhrdr. Bu yolla vakf kuran insanlar, mnev adan huzur bulurlar; fakir insanlar da ihtiyalarn karlarlar. Bylece toplumda huzur, bar ve denge ortam salanm olur.
155

Fiil ve hareketle (kiinin mesel kendisine it bir arsa zerine cmi veya mescid yaptrmas, burada ezn okutmas, baka insanlarla birlikte cemaat olup bizzat namaz klmas, yahut kendisi bulunsun bulunmasn burada namaz klnmasna izin vermi olmas, artk o meknn vakfedilmi olduu anlamna geliyordu; ayrca tescil ettirmesine gerek yoktu). Sra Sizde 6 Bir vakfiyenin, ana blmden olutuunu syleyebiliriz. Bunlar: 1. Giri blm, 2. Vakfn ksmlarnn ve hizmet artlarnn yer ald teferruat blm, 3. Sonu blm. Vakfiyelerde verilen bilgilerden: 1. Vakf sistemi erevesinde kurulan messeselerin neler olduunu, 2. Bunlar ayakta tutmak zere tahsis edilen mallarn (gelir kaynaklarnn) neler olduunu (ayn zamanda bunlar da birer vakftr), 3. Tahsis edilen bu mallarn nasl ynetileceini; gelirlerinin nasl toplanacan, 4. Vakf gelirlerinin nerelere, kimlere, hangi ekillerde ve ne miktarda harcanacan, 5. Bir btn olarak vakfn kimler tarafndan ynetileceini; personel olarak ka kiinin alacan; bunlarn tamalar arzulanan ahs niteliklerin neler olmas gerektiini; kendilerine ne kadar cret deneceini; cretlerin hangi gelirlerden karlanacan, 6. Bakm ve onarm (tamr ve termm) ihtiyc duyan vakf yaplarnn nasl onarlacan ve bu i iin ylda ne kadar mebla ayrldn... renmemiz mmkndr. Vakfiyelerin son ksmnda ise kadnn (hkimin, mahkemenin), kurulan vakfn geerliliine (shhat ve lzmuna) dir hukuk gerekelerine yer verilir. Burada alt izilen husus, vakfiye erevesinde gerekletirilen kuruluun erate uygun olduunun ve belirlenen artlar dnda vakfa hi kimsenin mdhale edemeyecein vurgulanmasdr. En sonda vakfiyenin tescil trihi, kadnn mhr ile tescil ilemine hit olan kiilerin (uhdl-hlin) isimleri bulunur. Akgndz, Ahmet (1988), slm Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, TTK, Ankara. Barkan, . Ltfi (1942), Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler I: stil Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zviyeler, Vakflar Dergisi, II, s. 279386, Ankara. Berki, A. Himmet (1940), Vakflar, Kitap I, stanbul. Berki, A. Himmet (1950), Vakflar, Kitap II, Ankara. Berki, A. Himmet (1962), Hukuk ve tima Bakmdan Vakf, Vakflar Dergisi, V, s. 9-13, Ankara. Berki, A. Himmet (1962), Vakf Kuran lk Osmanl Pdih, Vakflar Dergisi, V, s. 127-129, Ankara. Berki, A. Himmet (1965), Vakflarn Hukuk ve Tarih Bakmndan Kymeti, Vakflar Dergisi, VI, s. 5-7, Ankara. Berki, A. Himmet (1965), Vakflarn Tarihi, Mhiyeti, nkiaf ve Tekml, Cemiyet ve Fertlere Salad Faydalar, Vakflar Dergisi, VI, s. 9-13, Ankara. Berki, kir (1965), Vakflarn Grd eitli Hizmetler, Vakflar Dergisi, VI, s. 85-91, Ankara. Berki, kir (1969), Vakflarn Mhiyeti, Vakflar Dergisi, VIII, s. 1-7, Ankara. Efendi, . Hilmi (1977), thful-Ahlf f Ahkmil-Evkf, Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, Ankara. Gyn, Nejat (1991), Vakf Tesisinde Devletin Katks (16. yzyl iinde), Osmanl Aratrmalar, XI, s. 123-128, stanbul. Halaolu, Yusuf (1991), XIV-XVII. Yzyllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, Ankara. Kprl, M. Fuad (1942), Vakf Messesesinin Hukuk Mahiyeti ve Tarih Tekml, Vakflar Dergisi, II, s. 1-32, Ankara. Kprl, M. Fuad (2005), slm ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messesesi, Aka Yaynlar, 2. bask, Ankara. ztrk, Nazif (1983), Menei ve Tarih Geliimi Asndan Vakflar, Ankara. ztrk, Nazif (1995), Elmall M. Hamdi Yazr Gzyle Vakflar (Ahkmul-Evkf), Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara. ztrk, Nazif (1995), Trk Yenileme Tarihi erevesinde Vakf Messesesi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara.
156
Seluk, Fruzan (1965), Vakflar (Balangtan 18. yzyla kadar; Islamic Society and the West, I. , ksm 11den trc. ), Vakflar Dergisi, VI, s. 21-29, Ankara. lken, H. Ziya (1971), Vakf Sistemi ve Trk ehircilii, Vakflar Dergisi, IX, s. 13-37, Ankara. nal, Mehmet Ali (2010), Osmanl Messeseleri Tarihi, 8. bask, Faklte Yaynlar, Isparta. Yediyldz, Bahaeddin (1981), Sosyal Tekiltlar Btnl Olarak Osmanl Vakf Klliyeleri, Trk Kltr, 219, Mart-Nisan 1981, s. 262-271, Ankara. Yediyldz, Bahaeddin (1986), Vakf, slm Ansiklopedisi, XIII/2, s. 153-172, stanbul. Yediyldz, Bahaeddin (1987) Vakfiyeler erevesinde Trkiyenin Kltr Hayat (1300-1453), IV. Vakf Haftas (Bildiriler), 2-3 Aralk 1986, s. 19-24, Ankara. Yediyldz, Bahaeddin (1988), Trk Kltr Sistemi inde Vakfn Yeri, Vakflar Dergisi, XX, s. 403-408, Ankara. Yediyldz, Bahaeddin (1989), Hayrat Kavram zerine Baz Dnceler, Trk Kltn Aratrmalar (Ercmend Kurana Armaan), s. 277-284, Ankara. Yediyldz, Bahaeddin (2003), XVIII. Yzylda Trkiyede Vakf Messesesi -Bir Sosyal Tarih ncelemesi-, Trk Tarih Kurumu (TTK), Ankara. Yksel, Hasan (1998), Osmanl Sosyal ve Ekonomik Hayatnda Vakflarn Rol, Dilek Matbaas, Sivas.
7
Amalarmz
Islahat Timar Sistemi Malikne ltizam Mir Mukataa Ateli Silahlar Bte
Bu niteyi tamamladktan sonra; Fatih Devrinden XVII. yzyl sonlarna kadar Osmanllarda devlet, toplum ve slahat anlay konusunu kavrayabilecek, XVI.-XVII. yzylda Osmanl devlet adamlar ve ulemasnn slahat nerilerinin niteliini aklayabilecek, Asker, mal sistemde slahatn sebepleri, nitelii ve sonular hakkndaki ada deerlendirmeleri ve XVII. yzylda var olan anlay aklayabileceksiniz,
Anahtar Kavramlar
Kanun- Kadim Rvet Kul Sistemi Risle htill Nizam- lem
indekiler
XVII. YZYIL SONLARINA KADAR DEVLET, TOPLUM VE ISLAHAT ANLAYII XVI. YZYIL SONLARNDAN XVIII. YZYIL BALARINA ISLAHAT NERLER OSMANLI ASKER, SOSYAL VE MAL DZENNDE XVII. YZYIL ISLAHATLARI
Klasik Devir ve Islahatlar
Klasik Devir ve Islahatlar

XVII. YZYIL SONLARINA KADAR OSMANLILARDA DEVLET, TOPLUM VE ISLAHAT ANLAYII
XV. yzyln ortalarndan XVI. yzyln sonlarna kadar olan devre, ou Osmanl tarihisi tarafndan Osmanl klsik devri olarak tanmlanr. Bu devirde Osmanl Devletinin btn kurumlaryla ve meydana getirdii medeniyetle birlikte altn an yaadna, XVI. yzyln son eyreinden itibaren ise bir duraklama devrine girildiine dair eski grler akademik tarihilikte terk edileli uzun yllar olduysa da popler muhayyilede bu tasavvur hl etkisini srdrmektedir. Osmanl tarihlerinde gemiteki ideal, temiz, bozulmam dzenin hangi yollarla bozulduu anlatlrken baz sultanlar zamannda eski kanunlara veya rf ve adetlere aykr uygulamalar dile getirilir. Burada iki farkl altn a tasavvurundan bahsedilebilir. Birincisi, bn Haldunun teorisindeki saf ve bozulmam ve asabiyet ile harekete geip iktidarn kurmu bedev unsurun ilk dnemi gibidir; yani henz saf ve idealist bir kurucu beyler dnemi... kincisi ise, Osmanl balamnda modern tarihilerin klasik a dedii, devletin zirveye ulat dnem, yani Fatihten Kanun devri ortalarna veya sonlarna kadar sren yaklak yz yllk devir. Erken dnem Osmanl kroniklerinden bazlarnda birinci tip, XVI. yzyl sonlarndan itibaren yazlan nasihatnamelerde ise ikinci tip altn aa zlem vardr. Bunun sebebi de yazarlarn ve hitap ettikleri kii ve kitlelerin belirtilen dnemlerdeki konumlaryla alkaldr. Kadim dzenin bozulmasna dair esasl bir tenkit, kpaazde tarafndan Fatih devrinde yaplan vakf ve mlklere ynelik mehur mal slahat erevesinde Rum Mehmed Paa ve Nianc Mehmed Paa gibi vezirlere yneltilmitir. Onun Osman Gazinin sade hayatn ve brakt mirasn mtevazln vurgulamas, nalckn isabetle belirttii gibi Fatihin hazineyi doldurmak iin ald sert mal tedbirlere kar tepkisinin ifadesidir. kpaazde, bir kfirin olu olarak vasflandrd Rum Mehmed Paay stanbulun imar ve inas srecinde ehre yeni gelenlerin itiraz zerine kaldrlan ve evlerin mlk olarak deil kira karl tahsis edildii mukataa usuln yeniden vaz ederek Mslmanlarn ehri imar etmelerini engellemekle sular. Ayrca onu ulema ve fukaraya verilen yardmlar kestii, Yakup Paay ise Yahudileri devlet ilerine kartrd iin eletirmektedir. kpaazde, Nianc Karamanl Mehmed Paa iin de unlar yazmaktadr: Allahn kullarnn malna, kanna ve rzna tamah etmiti. Her nerde ki yanl ve gayrmeru iler varsa onun icaddr. Osmanl lkesinde Muhammed eriat ile
160
yaplm ne kadar vakflar ve mlkler varsa hepsini bozdu ve gelirlerini padiah hazinesine gtrd. Bunu kendisine soranlara Bunlar hkmszdr, lavolunmutur dedi. (...) Osman Gazinin zamannda verilmi yerler vard. (...) Bu nianc o kanunu bozdu. Tekrar bunlardan tapu ald. kpaazdenin Fatih devri uygulamalarna ynelttii eletiriler, stanbulun fethiyle gelinen yeni aamada menfaatleri haleldar olan gruplarn duygu ve dncelerini yanstmaktadr. Yeni dzen, eski gzel gnlerin nde gelenlerini arka plana itmi, kadimden beri uygulanan gzel adetleri ortadan kaldrmtr. zellikle ilk Osmanllar dnemini idealize eden Anonim Tevrih-i l-i Osmanda Yldrm Bayezid devrine dair u ifade dikkati ekmitir: T Vlk-olu kz gelmeyince Sultan Bayezid sohbet ve iret neydgin bilmedi. Hi arb imezlerdi. Ve arb sohbeti olmaz idi. Osman ve Orhan ve Murad Han zamannda hamr imezlerdi. Anlar dahi ulemadan utanp ne dirlerse szlerinden kmazlard. Daha sonra o zamanlarda alimlerin mansp elde etmek iin almadklar, kadlk peinde komak bir yana bu iin br dnyadaki sorumluluunu dnp grev almaktan katklar, I. Bayezid devrinde ise kadlk iin insanlarn kavga ettii, hak edip etmemeye baklmad zerinde duruluyor ve Osmanllarn saf dzeninin bozulmasnn balangc Acemlerin ve Karamanllarn daha nce hesap defter bilmeyen Osmanl beylerini aldatarak dnyay hile ile doldurmalarna balanyor.
Heman kim Osman belerine Acem ve Karamanlular mushib old. Osman beleri dahi drl drl gnhlara mrtekib oldlar. Kaan kim enderl Kara Halil ve Karaman Trk Rstem, bu ikisi ulular ve limler idi. Heman kim onlar Osman belerine geldiler. Drl drl hle ile lemi toldrdlar. Andan evvel hisab defter bilmezlerdi. Anlar telf itdiler. Aka yup hazne itmek anlardan kald. Sonn hi fikr itmediler. Koyup gidecein anmadlar. Anonim Osmanl Kronii (1299-1512),
haz. N. ztrk, stanbul 2000, ss.36-38. Kapkulu sistemi eletiriliyor ve andarl Halil Paa olu Ali Paann vezirlii dneminde fsk u fcrun artt, i olanlarna mansplar verildii belirtiliyor; halbuki andan iler [o devirden nce] kadmler var idi. Kii ylleri idi. Cmle mansb anlarun idi (...) olanna rabet etmek Ali Paadan kald. Ayn dnemde kadlarn fesad da ortaya knca Yldrmn onlar toplayp yaktrmak iin emir dahi verdii ama bir Arap musahibin delaletiyle affedildikleri de naklediliyor. Anonimdeki bu anlat, bn Haldunun Mukaddimesinde de rastladmz belirli bir evrensel bak asn aka ortaya koyuyor. Saf ve temiz bir dzenin d mdahale veya bidatlerle bozulmas... arap ve iret bilmeyen Osmanl hkmdarnn Srp bir prenses yznden arap imeye balamas, defter ve hesap bilmeyen Osmanllarn ran ve Karamandan gelen brokratlarn tevikiyle lkeyi kayt altna almas, nesebi belirli ailelere mensup timarl askeri yerine i olanlarn n plana kmas, hakiki bilgi sahipleri yerine para ve mal peinde koanlarn kadlk makamna gelmesi onlara gre bu yeni durumun sonulardr. Ahlk boyut bir yana burada eletirilen aslnda Osmanl Beyliinin devlete geii erevesinde yaplan dzenlemelerdir. Kayt tutmayan, lkenin vergi kaynaklarn saymayan, dirliklerin babadan oula getii basit beylik yaps idealize edilirken, karmaklaan ve yeni unsurlara yer veren yeni dzen kadimden bir sapma ve dolaysyla bozulma olarak takdim edilmektedir. kpaazade de Yldrm Bayezidn mal biriktiren hkmdarlardan olduunu, memlekette ktlk olduunu, biriktirdii mal ise Timurun yediini belirtmekte, mal biriktirmek yerine hayr iin sarf edilmesini salk vermektedir.
7. nite - Klasik Devir ve Islahatlar
161
Yukardaki anlatlar, Osmanl Devletinin beylikten devlete gei srecinde rol oynam zmrelere mensup veya onlara yakn kiilerin Fatih Sultan Mehmed devrinde ulalan merkeziyeti imparatorluk yaps karsnda karlarna halel geldiini, bu yzden beyliin kurulu dnemlerinin idealletirilmesinin salt ahlk veya din sebeplere indirgenemeyeceini gsteriyor. XVI. yzyln ortalarndan itibaren eletiriler daha ziyade gcnn zirvesine byk bir disiplin iinde ulaan devletin hile, entrika, rvet ve iltimas yznden zayflamasna yneltiliyor. Bu dnemden itibaren yazlan eserlerde idealize edilmi bir byklk a, altn a, seltin-i izm devrini takip eden kuralszlk, kanundan ve adaletten sapmann hkm srd karklk (ihtill, fetret) dnemi anlatlar karmza kar.
Kanun- Kadim
Islahatname olarak da adlandrlan, nasihat kitab, layiha ve siyasetname tarznda kaleme alnan bu eserlerde esas itibariyle eski, ideal dzenin bozulmas byk lde Osmanl nizamnn temeli olan kanun- kadimin ihlaline balanr. Kroniklerde Osman Gazinin pazar vergisiyle ilgili kanun koymasna dair anekdotta, siyas, toplumsal ve ekonomik dzen ile ilgili ezelden kalm bir tre hkmnn hkmdar tarafndan kanunlatrlmas ve bu kanunun gelecek nesilleri balayacak ekilde vazedilmesi sz konusudur. Fatih Kanunnmesinin bandaki Bu Kanunnme atam ve dedem kanunudur ve benim dahi kanunumdur. Evld- kirmm neslen bade neslin bununla mil olalar ibaresi de, ayn ekilde, rf-sultan kanunlarn hem kadm niteliine hem de gelecek nesilleri balayclna iaret etmektedir. Osman Gazinin kanununa dair anekdotta ezelden kalm olma, toplum dzenini salayan rf kanunlar asndan vazgeilmez zellik olarak tezahr etmektedir. Ezelden kalan tre/trenin geerlilii ile yneticilerin kanun koyma hakkn tanyan Osmanllar siyas-sosyal dzeni salayan kurallarn meruiyeti asndan kadime, gelenee ve rf dta atfta bulunmulardr. Bu atflara kanunnamelerde, fermanlarOkuma Paras kpaazdeden: Kad konld. Ve s ba konld. Ve bazar drdi. Ve hutbe oknd. Bu halk kanun ister oldlar. Germiyandan bir kii geldi. Eyidr: Bu bazarun bacn bana satun der. Bu kavm eyitdi: Hana var dediler. Ol kii hana vard. Szini syledi. Osman Gazi eyidr: Bac nedr dedi. Ol kii eyidr: Bazara her ne kim gelse ben andan aka alurn der. Osman Gazi eyidr: Senn bu bazar ehlinden almun m var kim aka istersin dedi. Ol kii eyidr: Hanum! Bu tredir. Cemi vilyetlerde vardur kim padiah olanlar alur dedi. Osman Gazi eyidr: Tanr m buyurdu ve y begler kendleri mi etdi der. Yine bu kii eyidr: Tredir hanum! Ezelden kalmdur der. Bunun zerine kzan Osman Gazi bir kiinin kazandn bakasnn almaya hakk olmadn syleyince etrafndakiler bunu bazar bekleyenlere, detdr kim bir miktar verildiini ifade eder; bunun zerine de Osman Gazi Pazar bac ile ilgili ve daha sonra timar ile ilgili olarak da sebepsiz yere kimsenin timarnn geri alnmamas, lnce de oluna verilmesi ile ilgili kanunu koyar. Her ikisini de kendisinden sonrakileri balayacak ekilde vazeder: Ve eer neslme bu kanundan gayr bir kanun koduracak olurlar ise edene ve etdrene Allah rz olmasun der. Bkz. Akpaaolu k, Tevrih-i l-i Osman, yay. iftiolu N. Atsz, Osmanl Tarihleri I, stanbul 1949, s.104.
162
da, er mahkeme kaytlarnda, tahrir defterleri vb. resm belgelerde ska rastlamak mmkndr. (Kadiml-eyyamdan beri bir imtiyaza/muafiyete sahip olmak, kadim sipahi olan olmak, atadan dededen sipahi veya raiyyet olmak, olagelene riayet etmek vb.) O bakmdan Osman Gazi de eer bir padiah, bir hkmdar olmak istiyorsa btn lkelerde ezelden beri olduu zere treye uygun davranmalyd. Osmanl ynetim anlaynda nizam/dzen veya nizam- lem kavram da kadimle balantldr. Kadim kanun ve kurallara riayet edildii srece lem dzen bulur. Dzendeki deiikliklerin kargaa, bozulma veya rme (Osmanllarn tabiriyle fetret ve ihtill) olarak deerlendirilmesi de Osmanl siyas dncesindeki temel bir anlay yanstmaktadr. Gemite var olduu sanlan ideal bir dzende bu ister batllarn altn a ister Mslmanlarn asr- saadeti, isterse Osmanllarn seltin-i maziye devri olsun- meydana gelen deimeleri olumlu grmek mmkn olamazd. Osmanl yazarlarnn bu tr balamlarda Kuran- Kerimdeki Bir kavim kendi halet-i ruhiyesini deitirmedike Allah onlarn halini deitirip bozmaz mealindeki ayete (Rad, 13/11) atfta bulunmalar da bunun bir gstergesidir. Mamafih baz yazarlarn deiiklikleri olaan karladn ve toplumdaki bozulma ve karklklarn her devirde grlebildiini yazdn da eklemeliyiz. Bu bakmdan Veys arpc bir rnektir. Veysnin Hbnmesinin ana fikri udur: Dnyada bozukluklarn ve fesadn varl yeni bir ey deildir. nsann ve toplum hayatnn ortaya kndan beri insanlar arasnda ihtilflar, atmalar ve kavgalar sregelmitir. Osmanl devlet ve toplum yapsnda XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren ortaya kmaya balayan deiimler ncelikle bizzat Osmanl devlet adamlar tarafndan farkedildi ve bunlarn sebepleri ve mahiyeti konusunda fikirler ne srlmeye baland. Ltfi Paann safnmesinde dahi XVI. yzyln son eyreinde ortaya kan nasihatnme/slahat lyihas trnn balanglarn grmek mmkndr. Mustafa linin Nushats-Seltin adl eserinin ikinci bab f zamanna hilf- kavnn zuhr iden ihtill-i mevfra hasredilmitir. Burada yazar kanuna aykr grd uygulamalar somut rneklerle aklar. Tarihi Selanik Mustafa Efendi de eserinde yeri geldiinde kanun ve slub- kadime uygun hareketlerden vgyle bahsederken, bunlara aykr hareketler hakknda eletirel dil kullanmaktadr. 998 H./1590 M. ylnda acemi olan devirilmesi ile ilgili pasajda bu hususta slb- kadmin nasl terk edildii anlatlr. Tarihi, devirme uygulamasnda kanuna aykr olarak insafsz ve zalim kiilerin grevlendirilmesiyle zengin reydan rvet alndn, fakirlere ise yerleri, yurdlar, evlatlar ellerinden alnmak suretiyle zulmedildiini, Yenieri ocana yabanclarn -yani kanuna aykr olarak devirilen etnik gruplara mensup kiilerin- giriinin de genelde bu yolla baladn ileri srmektedir.
...det-i kadme-i Osmniyye zre acemi olan devrmek in kann zre Yenieri ocanda ehl-i insaf mutedil mtedeyyin orbaclar, fermn- Pdih ile vilyet-i Rmiline ve Anatolya ola-geldi slb- kadm zre srci Yenieriler ile gidp rey-i memleketden hidmete yarar evldlarn devrp ve mna gelp, gaz v cihd sevbna fiz ola-gelmiler iken imdiki zemnda Yenieri Aalar olan devrmek hidmetini n-insaf ve b-itidl olan cevvr ve sitemkrlar bulup, fevkal-hadd cize nmna rvetlerin alup, rey-y memlekete koyun srsne kurd salar gibi kattl ve ekklleri ahkm- pdih ile musallat eyleyp, reynn aniysnun b-hadd mlin alup ve fukara ve zuafsnun yerin ve yurdn ykup, evldun alup ekseriy Yenieri ocana ecneb dahi bu tarkdan duhl eyleyp, Yahd ve Cingne ve Rus ve erkes ve Etrk ve erzil-i harm-zde deftere gep,(...) gitdkce bidat ve seyyie ziyde olman..., Selnik, I, s.220.
163
Koi Be Rislesinin ana kaynaklarndan biri olduu anlalan Kitb-i Mstetb adl eser, temelde daire-i adliye kavramnda (reaya olmazsa hazine, hazine olmazsa ordu olmaz; ordu olmazsa lke ve devlet ayakta duramaz, mlk olmazsa adalet olmaz, adalet olmazsa da reaya huzur iinde retim yapamaz) odaklaan siyaset anlayna uygun bir tarzda kaleme alnmtr. Eserin giriinde deien artlarn nizm- leme ihtill ve rey ve beryya infial verdii belirtilerek ibanda bulunanlarn bu duruma nasl are bulabilecekleri anlatlmaktadr. Yazar, zlme ve bozulmann III. Murad (1574-1595)n saltanat yllarnda balad grndedir. O zamana kadar idareciler eriate ve kanunlara riayet ediyorlar ve adleti gzetiyorlard. III. Murad devrinden itibaren adlet bir yana braklm, vezirler ve beyler birbirine dm ve kann- kadme muhalif yola girmiler, kul taifesinin iine ecnebi (yabanc, yani devirme olmayanlar) kartrlm ve makam sahipleri hemen bugn ho grelim irtenin ss vardr (Biz bugn hoa vakit geirelim, yarnn sahibi vardr) zihniyetiyle gnbirlik menfaatlerinden baka bir ey dnmez olmulardr. Tedbir alnmad takdirde devletin temelinin kazlmas mukarrerdir. Gerekten de Kitb- Mstetb, kanun- kadmin ateli bir mdafaas nitelii tayan bir eserdir ve bu ynyle Koi Beyin yazd layihalarn nclerindendir. Osmanl toplum ve devlet dzeninde meydana gelen deiikliklerin geleneki bir bak asyla tahlilini yapan rislelerin en ok tannan ve belki de en kapsamls ise Koi Be Rislesidir. Koi Beye gre, Kanun Sultan Sleyman devrine gelininceye dek padiahlar her ile ilgileniyorlar, divan toplantlarna bizzat katlyorlard. Kanun ise, kafes arkasndan da olsa divan toplantlarn takip ediyor ve lke meselelerinden bylece haberdar olabiliyordu. Yine eskiden idareciler kul meneinden geliyordu ve rey ve esnaf kul tifesine kartrlmyordu. Koi Bein, kann kadme aykr uygulamalarn mmkn mertebe kaldrlmas, mansplarn hak sahiplerine tevcihi ve vezirizamn mstakil olmas gibi esaslara dayanan geleneki ve idar nitelii ar basan bir slahata taraftar olduu anlalmaktadr. XVIII. asrn balarndan itibaren, kinci Viyana Kuatmasn mteakip Osmanl Devletinin urad srekli yenilgilerin ve toprak kayplarnn tesiriyle, slahatn gereine inanan Osmanl devlet adamlarnn gzlerini yava yava -artk giderek daha uzak gemite kalan- ihtiaml bir mziden, gl dmanlarn rnekliine evirdikleri mlumdur. Bu bir bakma kann- kadmi ihy etmeyi amalayan geleneki slahat fikrinin iflasyd. Ne var ki, geleneki anlayn gc ve etkisi zamanla azalmakla beraber tamamen ortadan kalkmayacaktr. Defterdar Sar Mehmed Paa, vezirlere ve dier yneticilere hitap ettii eserinde, bozukluklarn sebepleri ve areleri zerinde durur. Klsik dnem Osmanl devlet tekiltnn dayand iki temel kurumdan biri olan timar sistemi hususunda Defterdar Sar Mehmed Paa kann- kadme riayet edilmesinden yanadr.
Kanun- Kadimin Tenkidi

Osmanl tarih eserlerinde ve nasihat-nme/slahat-nme literatrnde kanun veya kanun- kadim kavramlarnn olumlu ve idealletirilmi kullanmlar yaygn olmakla birlikte sayca az da olsa baz eserlerde ideal-politikten ziyade real-politie uygun bir anlayla kanun- kadim sylemine aktan tenkitler yneltilmitir. Mesela, Kitbu Meslihil-Mslimn ve Menfiil-Mminnde bu kavrama itiraz edilmekte ve zamann gemesiyle kanunlarda da deiiklikler olabilecei belirtilmektedir: XVI. yzyla ait olduu anlalan eserde, aktel mahiyetteki muhtelif idar, itima, iktisad ve ahlk meselelere temas edilmektedir. Eserin baz ksm (bb)lar-
164
nn konularn, klsik siysetnme veya nasihatnmelerde bulmak pek mmkn grnmyor. Mellif, yaad devrin meselelerine dikkat ekerken, ayn zamanda bunlarn her birisi iin pratik ve somut zm teklifleri gstermektedir. Ancak bu eserin ayrc vasf, hi phesiz, kendisinden nceki -ve tabi ki sonraki- slahat lyihaclarndan farkl olarak kann- kadmi ihya esasna dayal bir yaklam benimsememesi, hatta yer yer kann- kadme eletiriler yneltmesidir. Eserde bir ok vesileyle, eski kanunlarn deitirilebilecei vurgulanr; bunlar, yazarn ifadesiyle, ne farz ne snnettirler. Eserin bir yerinde konu, yazarn yaad an anlay bakmndan zl bir ekilde ifade edilmektedir:
SIRA SZDE
Evvelden olgelmemidir dimek fide virmez, ol zamn bu zamna uymaz. Ol zaSIRA SZDE mnda bu fesadlar yoimi (...) her husus zamnna gre olmak evldr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ancak yazarn kann- kadm karsndaki tavrnn kategorik olmad, sk DNELM sk kann- kadmi veya det-i kadmi tenkit etse de bazen uslb ve kann- kadmi bozmann sakncalarna deindii de grlebilmekteydi. Yazarn geS O R U ve kaidelere kar toptan bir kar kndan ziyade bunlarmiteki uygulama dan kendine gre geerliliklerini yitirenleri hedef ald sylenebilir. Esasen onun grlerinin D K K A T dayand temel teorik ereve, dier yazarlarnkinin aynsdr: Herkesin toplumdaki uygun yerinde bulunmas esasna dayanan Osmanl toplum ve ynetim anlay. Burada ak bir ekilde, bu bahsedilen kanun, kuSIRA SZDE ral ve usullerin ne Tanr kelm ne de Peygamberin snneti olduu, padiahn kendi devrinde ihdas ettii eylerin kanun sayld vurgulanmaktadr. Deimez kanunlar yoktur, sadece artlara gre konulmu ve ie yaramadnda hAMALARIMIZ kmsz kalacak kanunlar vardr.
K Tve A devlet P Osmanl toplum dzenindeki bozulmalar ele alan eser iin bkz. Ycel, Yaar, Osmanl Devlet Tekiltna Dair Kaynaklar: Kitb- Mstetb, Kitbu Meslihil-Mslimn ve Menfiil-Mminn, Hrzl-Mlk, Ankara 1988. TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
Kanun- kadm Osmanl siyas dncesindeki yerinin aklaynz. SIRAkavramnn SZDE
N ET D T E R NN EL M
S O R U
XVI. YZYIL SONLARINDAN XVIII. YZYIL N NL E T D T E R NE M BALARINA ISLAHAT NERLER

Esas itibariyle bir nasihat kitab olan Nushats-Seltin de l, kanuna aykr S O R lke U gelimelerin ve dzeninin bozulmasnn padiahtan gizlendiini ne srer, doru szl bir kulunu musahib edinmesini padiaha tavsiye eder. Ona gre ihtillin en nemli sebeplerinden biri, aa kimseler (edan)in yksek DKKAT mevkilere getirilmesidir. Eserin konuyu somut bir ekilde ele alan, kanunlara aykr olarak ortaya kan SIRA SZDE bidatlerle ilgili ikinci blmnde yazar, bunlar sekiz tark zere alp incelemitir. Birincisi, bir ok insann bulunduu mevkiden daha stn istemeleridir. kinci olarak, mansplar iltizamla verilmemeli ve aa kimselerin yksek makamlara kmalarna orAMALARIMIZ tam hazrlanmamaldr. ncs, fetih olmakszn bir beylerbeyliin ya da sancan ikiye ayrlmasdr. Drdncs, din ve devletin dayana olan ulem zmresinin dzeninin ve mansplar silsilesinin bozulmasdr. aret edilmesi gereken bir baka husus K T A P da, doru drst okuma yazma bilmeyen kiilerin bir ekilde ilim yoluna girmeleridir. Beinci husus, vezir olu olanlara babalarnn vezareti esnasnda beylerbeylik verilmemesidir. Altnc T E L E V olarak Z Y O N sikke ahvaline yani parann durumuna dikkat edilmelidir. Ye-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
165
dinci olarak timar ve zeametlerin vezirlerin, beylerbeyilerin ve sancakbeylerinin adamlarna verilmesi engellenmelidir. Sekizinci tarkde ayn husus, sipahi ve zema (zaimler) taifesinin zayflamasnn bir sebebi olarak ele alnmaktadr. zetle l, her sahada kanuna aykr uygulamalara son verilerek dzenin yeniden ilerlik kazanmasn ve padiahn lke ileriyle bizzat ilgilenmesini tavsiye etmektedir. III. Murada (1574-1595) sunulan Hrzl-Mlkta, Yavuz Sultan Selim ve Fatih Sultan Mehmedden sitayile bahseden yazar, Yavuzun baarsnn temelinde Allaha tevekkl etmesinin ve hayrl ilerde bu kann- Osmanye muhaliftir dimeyp heman icra idp Selatin-i izam her ne iderlerse kanun olur diye buyurmasSIRA SZDE nn yattn vurgular. Saltanatn bekas adlet ve yarar asker iledir; askerin ball ise hakkna gre dirlik verilmesiyle elde edilir. Bunun iin de ok lkeye ve yeterli hazineye sahip olunmas gerekir. Bu takdirde lkedeki kasaba ve oDN E L kylerin M unluunun padiah hass, timar ve zeamet olmas gerekir. Halbuki artk bunlarn ou vakf veya mlk olmutur. Yazar, Fatihin mal slahatn hatrlatr tarzda ykS O R U sek grevlilerin mir araziyi mlkletirip vakfa dntrmesine kardr. Bidat: icat etmek, ina etmek demek olan bda kknden gelen bidatin anlam D K K Akelime T sonradan ortaya kan ey demektir. Din adan Hz. Peygamberden sonra ortaya kan eylere denir. Geni kapsaml tanma gre Hz. Peygamberden sonra ortaya kan din SIRA SZDE nitelikte olan veya olmayan her trl yenilie; dar kapsaml tanma gre ise Hz. Muhammedden sonra dinle ilgili her trl ekleme ya da eksiltmeye bidat denir. Geni bilgi iin bkz. Rahmi Yaran, Bidat, TDV slam Ansiklopedisi. AMALARIMIZ Eserde, beylerbeylerinin tayin edildikleri vilayete vardklarnda oradaki kadlaK gerektiini T A P r yoklayp, onlarn, halka zulm edenleri padiaha bildirmeleri belirtir. Reynn korunmasna dikkat etmesi gereken beylerbeyi haksz yere timar ve zeamet sahibi olanlar da ortaya karmaldr. Kendi zamannda vezirlerden, beylerden E L E V ve ZYO N hrsnn ve dier byk ve kklerden korkunun kalktn, herkesiTpara mal kapladn belirten yazara gre rvet yznden ecnebiler timarlar ele geirmeye balam ve gerek hak sahipleri madur olmulardr. Ulem ve fuzelnn toplum iindeki stn mevkiine deinen yazar Fatihin ulemya verdii nemi hatrlatr. NTERNET Halbuki yazarn zamannda bunlarn dzeni de bozulmu, mansplar istihkak ve mertibe gre deil rvetle verilir olmutur. Seyyid ve eriflerin yksek makamlarna temas eden yazar daha sonra aslnda seyyidlik ve eriflikle alkas olmayan pek ok kiinin srf vergi vermekten kurtulmak iin balarna yeil sark sardklarn, vilyet ktiplerinin de rvet karlnda bunlar seyyid olarak yazmasnn sipahi tifesine hakszlk olduunu vurgular. zetle Hrzl-Mlk yazar rvetin nlenmesini, hazine gelirlerinin azalmasna yol aan gelimelere set ekilmesini ve lke ilerinin adlet zere ekip evrilmesini salk vermekte ve bu iin ncelikle padiahn dizginleri ele almasna bal olduunu savunmaktadr. Usull-hikem f Nizamil-lem yazar Hasan Kfye (lm 1616) gre ise mevcut bozukluklarn balca sebepleri unlardr: Birincisi adletde ihmaldir; bunun sebebi ise halkn ilerini ve lkenin meselelerini ehil kiilere tevdi etmemektir. kinci sebep mverede ihmaldir. Bunun altnda ise, idarecilerin ulemya stten bakmalar ve akll kiilerin sohbetine katlmaktan utanmalar yatar. ncs ise asker tedrikinde ve tedbirinde ihmaldir; bu da askerlerin merdan ve seraskerlerden korkmamasndan kaynaklanmaktadr. Genelde bunlarn hepsinin niha sebebi, rvet ve kadnlara rabet gsterip onlarn szleriyle i grmektir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
166
Eserin en dikkat ekici ynlerinden biri, geleneksel silahlarn kullanlmas ve dmanlarn yeni icad ettikleri silahlarn benimsenmesi hususlarnda gsterilen ihmalkr davranlar eletirmesidir. Yeni silahlara dikkat ekmesi Hasan Kfyi teki nasihat yazarlarndan ayran en belirgin zelliktir. Bunu, kendisinin de belirttii zere, serhadde yaamasna balamak gerekir. Defter-i Hakan eminlii yapm olan Ayn Ali Efendinin 1609da Kuyucu Murad Paaya sunduu Kavnn-i l-i Osman der Hlsa-i Mezmin-i Defter-i Divan adl eserinin, zeamet ve timar hususunda olan ihtill def ref olunmak maksud olursa tedrc ile ne yzden mutasavverdir, ann beyanndadr (zeamet ve timar konusundaki bozulmay ortadan kaldrmak istenirse aamal bir ekilde nasl yaplacan aklar) eklinde balayan yedinci fasl timar sisteminde grlen bozukluklarn dzeltilmesi konusundaki grlere tahsis edilmitir. En nemli iki neden olarak dirlik sahipleri ve maiyetlerinin sefer yerine baka ilere gnderilmesi ile yoklamalarn dzgn yaplmamas gsterilmitir. Sefer srasnda on timara bir nefer ortada grnmezken vergi toplama zamannda bir timar iin on kiinin hak iddia ettiini belirten yazar, eserin htime (sonu) blmnde defter emini olduunda timar ilerinin ok kark olduunu, mahll bir timarn birden fazla kiiye yazldn, kendi dneminde ise yoklamalarn sk yaplmasyla hile ile i grenlere frsat vermediini ileri srmtr. Muhtemelen II. Osmana (1618-22) sunulmu olan Kitb- Mstetba gre devletin temel dayanaklar olan iki ocan (kul tifesi ve timarllarn) bozulmas, savalar kaybetmenin temel sebebidir. Bu ocaklar artk aalarna, ktiplerine ve sir grevlilerine yemeklik olmaktan baka bir ie yaramamaktadrlar. Gerekten de hikmetle vaz olunmu bir izgi olan Kann- l-i Osmana yeniden dnlmez ise kul tifesinin devlete hi bir faydas dokunmaz, diye belirtir. Eski kanunlara aykr uygulamalar, bunlar doru olsayd seltin-i selef tarafndan kanunlatrlrd mantyla eletiren yazar ihtill-i lemi temelde idar bir zaafa, iyi bir vezirizamn bulunmayna balamaktadr. Buna kar teklif ettii slahat, mahiyet itibariyle olduka basit ve ak olup insan unsurunu teki faktrlerden bamsz sayan bir zihniyetin rndr. Koi Bee gre ise, yukarda ksaca belirtildii gibi, Kanun Sultan Sleyman devrine gelininceye dek padiahlar her ile ilgileniyorlar, divan toplantlarna bizzat katlyorlard. Koi Bein ideal dzeni, padiahn lke ileriyle bizzat ilgilenmesi, devlet grevlilerinin azil korkusundan uzak tutulmas, kul ve timar sistemlerinin tavizsiz bir ekilde uygulanmas ve bu erevede erkn- erbaa yani drt snfn dengeli biraradaln temel alan toplum dzeninin devam ettirilmesi esaslarna dayanmaktadr. Koi Be bozulmayla ortaya kan durumu dzeltmek iin alnmas gereken tedbirleri aklar. Koi Bein slahat teklifleri idar niteliktedir ve uygulanmalarnda cebir unsuru n plandadr. Nitekim kullarn itaat altna alnmasndan bahsederken, ... beni dem kahrile zabtolur hilmile olmaz (nsanolu yumuaklkla deil, zor-g kullanlarak dzene sokulabilir) demektedir. O, zeamet ve timarlarn eskisi gibi dzenlenmesi ve ulfelilerin saysnn mmkn olduu lde azaltlmas syesinde lkenin nizama kavuacan mid etmekteydi. eriate aykr temlik ve vakflarn ortaya karlarak bunlarn kullara datlmasn tavsiye eder. Bu suretle 40-50 bin kadar ulfelinin timara kmas salanabilecek ve onlara verilegelmekte olan maalar da hazineye kalacaktr. te yandan, yaplan aratrmalar Koi Bein 1631de timarl sipahi gcnn 7-8.000e kadar dt iddiasnn abartl olduunu ortaya koymaktadr.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
167 AMALARIMIZ
Osmanl slahat literatrnn zet bir deerlendirmesi iin bkz. Mehmet K T z, A P Kanun- Kadmin Peinde -Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumcular, stanbul 2009, 3. Bs. Devrin padiahnn (yani IV. Muradn) yneticileri yakndan T E L E Vtakip Z Y O Nettiini ve halkn himayesi ile ilgilendiini belirten Aziz Efendi ise, lkenin ihyasndan mitlidir. Bunun iin yazarn ilk deindii husus, kahramanca savalar sonunda elde edilen timar ve zeametlerin altm yldr duar olduklar kemeketen kurtarlmalaNTERNET rdr. III. Murad zamanndan (1574-1595) beri vezir saysnn kannda belirtilen sayy at, defterde muayyen haslar olmayan bu vezirlere havass- hmyun (padiah haslar)dan gelir tahsis edildii, vezirlerin de bu gelirleri iltizam yoluyla kapkularna verdikleri, mltezimlerinse -iltizam ellerinde bulundurduklar sene iinde dedikleri kira bedelini kat kat karmak istemeleri yznden-reynn perianlna yol atklar vurgulanr. Bu durum fasit bir daire halini alm, padiah haslar hem ekonomik hem de asker adan verimsiz bir kullanma terkedilmitir. IV. Muradn vezirlerin ilerini de yoluna koyduunu belirten Aziz Efendi, sultann, vezir saysn da azaltmas beklenirken tersini yaparak zaten fazla olan vezir saysn 8den 11e karmasn eletirmektedir. Bu da ilgi ekici bir nokta, zira slahat teklif eden kiiler, genelde devrin sultann dorudan tenkit etmekten ziyade, onun gerekli slahat yapmamas durumunda kyamet gnnde sorumlu tutulaca ikazn yapmakta, daha nceki sultanlardan bazlarn (bilhassa III. Murad) veya vezirizamlar eletirmekte idiler. Vezir saysnn artmas hazineden milyonlarca akenin heba edilmesi demekti; zira bu vezirlerin varl devlete yarar salamyor, tersine, kendilerine haslar tahsis edilmesi gerektii iin, mli yk getiriyordu. Buna son vermek iin, her biri be alt yz kula sahip drt olgun vezir seilmelidir. Vezirizam mstakil olmal, yani ilerine mdahale edilmemelidir. Dier risleciler gibi Aziz Efendi de kann ve eriate aykr temliklerden ikayetidir. Haketmeyen kiilere temlik edilen kylerin, bu kiilerin ina ettirdii cmi, medrese gibi yerlere vakfedildiini, masraflardan artan gelirinse evld- vkfa tahsis edildiini belirten yazar, byle haksz bir ekilde elde edilen mlklerin vakfedilmesinden sevap hsl olamayaca kanaatindedir. Bu ekilde temlik edilen kyler geri alnmal ve bunlarn gelirleri, vakfedildikleri cmi vb. kurulularn masrafna yetecek ksmn dnda, ie yarar timar sahiplerine tevzi edilmelidir. Mir arazinin devlet byklerine temlik edilmesi, onlarn da kendilerine temlik edilen kylerin gelirlerini vakfetmeleri Osmanllarda yaygn bir uygulama olarak grlr. Fatihin bu tr vakflar ilga ettiini, ancak tepkiler zerine olu II. Bayezid devrinde bunlarn nemli bir ksmnn yeniden eski statlerini kazandn biliyoruz. Daha sonraki yllarda da bu tr temlikler yaplmtr. Islahat rislecileri devlet gelirlerinin bylece kemirildiini, timar ve zeamete verilmesi gereken yerlerin mlk ve sonra da vakf yaplmasnn timarl saysnn azalmasna yol atn belirtirler. Eserin bir ilgin ksm sahte seyyidler yani mteseyyidler (seyyid geinenler) hakkndadr. Dier risleler iinde, yalnzca Hrzl-Mlkda seyyid ve eriflerin durumu ayrntl bir ekilde ilenmitir. Bununla beraber, Aziz Efendinin eseri mteseyyidler zerindeki vurgusuyla Hrzl-Mlk dan ayrlr. Hrzl-Mlkda nce peygamber torunu olan seyyid ve eriflere iyi davranlmasnn gerekli olduu uzun uzun anlatlr. Aziz Efendi, hemen hemen yalnzca mteseyyidler zerinde durur. Ona gre hazine gelirlerinin azalmasnn bir sebebi de aslen raiyyet olup vergi ykmllnden kurtulmak amacyla sey-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
168
yidlik iddiasnda bulunan ve bir ekilde -yani rvetle- kendini seyyid yazdranlarn saysnn inanlmaz bir ekilde artmasdr. Aziz Efendinin eserine yakndan bakldnda birbiriyle balantl iki temel endienin varln tespit etmek mmkn: Hazine gelirlerinin erozyona uramasnn nne geilmesi ve ordunun eski kudretini kazanmas. Tabiatyla bu iki unsur da din devletin eski ihtiamna kavumasnn n artyd. XVII. yzylda ana hatlaryla geleneki bir syleme sahip slahatlar arasnda Ktip elebinin ayr ve nemli bir mevki igal ettii bilinen bir husustur. Genel olarak eski Dou-slam telkkilerini benimsemekle beraber Ktip elebide bn Haldundan gelen farkl bir taraf da bulunmaktadr. Dsturl-amel adl eserinde, toplum grn ortaya koyduktan sonra, Celllerin kyla birlikte vergi veren kyl halkn yoksullamas meselesini ele alan yazar, tarmdaki knty vergilerin fazlaca arttrlmasna balar. Ancak en nemlisi ve iin ba, emnet ehline verilmek ve gaddarn hakkndan gelinmek gerekirken btn mansplarn yksek fiyatlarla satlmasdr. Mansplar satn alanlar verdikleri paray fazlasyla karmak iin ve zaruret bahanesiyle bir bakasna satar; yeni sahipler ise ayn amala bu defa halka bask ve zulm uygular. Mideyi hazineye, mideyle ilgili duygu ve fonksiyonlar da ml ilerle uraan zmre ve grevlilere benzeten yazar, hazine gelirlerinin blm ve datmnda dengeli davranmak gereini zellikle vurgular. Burada ayrca duraklama dneminin sonlarndan itibaren toplumdaki ileri gelenlerin nfuz ve unvanlarn geniletmeye baladklarna ve orta tabakann da bunlara zenmesiyle tketim eiliminin yaygnlatna iaret edilmektedir. Bu durumun zararl sonularnn yansra hazinenin gelir-gider dengesinin tedricen -gelirler aleyhine olmak zere- bozulduunu da tespit eden Ktip elebi, durumun dzelmesinden mitsiz olmakla beraber, zora dayal tedbirler ile bir rahatlama imkn yaratlabileceini belirtir. Bu tedbirlerin tketim eiliminin kslmasna ynelik olarak dnld muhakkaktr. Ktip elebi zlme vkasn idar, mal ve ahlk boyutlaryla bir btn olarak ele almtr. izdii nisbeten karamsar manzaraya ve sahip olduu determinizm kokan bak asna ramen, devletin daha nceki belalarda olduu gibi, bu bunalm da atlatacan sylemektedir. Telhisl-Beynda ise Hezarfen Hseyin Efendi devletin iine dt buhrann sebeplerini gstermeye alr. Eski kanun ve kaidelerin ihmali, bozukluun en belli bal sebeplerinden birisi olarak saylmaktadr. Hezarfenin dikkatini eken bir baka nokta da toplum dzeninin her zaman yazld gibi, sbit olmamasdr: Zira muktez-y etvr- tabiat- temeddn ve itima byle olmakdr, hilf rec olunmaz. Yani medeniyetin, ehirlerde topluluk halinde yaamann hallerinin doas budur; bunun aksini beklemek yanltr. Anlalaca zere bu hususta da bn Haldunun dorudan veya Ktip elebi vastasyla Hezarfeni etkilemi olmas sz konusudur. Sonu olarak btn ihtill ve zulmden padiahn bizzat sorumlu olduunu belirten Hezarfen, bunun iin padiahn iyi kimseleri bulup mansplar onlara tevdi etmesini tavsiye eder. Ona gre tersi bir durum, yani grevlerin zlimlere verilmesi ve bunlarn reyya musallat edilmesi, kurtlar koyun srsne salvermek gibidir. XVIII. asrn balarndan itibaren, kinci Viyana Kuatmasn mteakip Osmanl Devletinin urad srekli yenilgilerin ve toprak kayplarnn tesiriyle, slahatn gereine inanan Osmanl devlet adamlarnn gzlerini yava yava -artk giderek daha uzak gemite kalan- ihtiaml bir mziden, gl dmanlarn rnekliine evirdikleri mlumdur. Bu bir bakma kann- kadmi ihy etmeyi amalayan ge-
169
leneki slahat fikrinin iflasyd. Ne var ki, geleneki anlayn gc de tamamen ortadan kalkmayacaktr. Defterdar Sar Mehmed Paann Nesayihl-Vzera adl eserine gre, bunalmn en nemli sebeplerinden birisi, halka zulmedilmesi, kylerin harap ve hli kalmas, hazinenin zaafa dmesi ve ktlk vb. zincirleme sonular beraberinde getiren rvettir. Paaya gre, o devirde kadlarn ou mahsl ad altnda rvet almaktayd. Mansplarn rvetsiz verilmesi hlinde rey zerindeki zulmn kalkacana ve bylece topran terkedenlerin tekrar geri dnebileceine iaret edilmesi ise XVI. asrn son eyreinden itibaren ikyet konusu olan iftbozanlk olgusunun hl nemini muhafaza ettiinin bir delili saylabilir. Nesayihl-Vzeraya gre daredeki bozukluu gidermenin bir yolu da, vezirizamn mansp sahiplerini kendisinden bakasna baml klmamasdr. Yazar, kendi meslei olan defterdarlkn ehemmiyetini de zellikle vurgular ve vezirizamn bu makama getirdii kiiye istikll vermesi ve onu azil korkusundan uzak tutmas gerei zerinde durur. Mliyenin dzelmesi iin geliri arttrp masraflar azaltmaya gayret etmek gerektiini belirten Paa, Kanunnin sadrazamlarndan Ltf Paann yazd safnmeye dayanarak kul tifesinin az ve z olmasn tavsiye eder. htille kar alnacak idar tedbirlerin birisi de Yenieri Aas ile Kul Kethdasnn mdebbir, mutemed ve dindar olmalar ve Ocan slahnda tedric bir hareket tarznn benimsenmesiydi. nemli bir baka tedbir reydan fazla vergi alnmasnn nne geilmesidir. Bu bir evin temelinden toprak alp yzeyine harcamak gibidir. yle bir evin yklmas nasl kanlmazsa, toplum ve devlet dzeninin devamn salayan vergi veren halkn zaafa uratlmas da devletin yklmasyla sonulanacaktr. Klsik dnem Osmanl devlet tekiltnn dayand iki temel kurumdan biri olan timar sistemi hususunda Defterdar Sar Mehmed Paa kann- kadme riayet edilmesinden yanadr. Bu alanda pek ok suistimallerin zuhuru, zeamet ve timarlara eskisi gibi ihtimam gsterilmemesine balanmaktadr. Halbuki seltin-i selef zamannda kaleler ve lkeler timar ve zeamet erbb syesinde fethedilmitir. zetle Defterdar, kendisinden nce ayn vdide kalem oynatanlarn eserlerinden byk lde yararlanarak ve kendi ahs tecrbelerini de devreye sokarak yazd eserinde, kann- kadme aykr her trl yeni uygulama (bidat)nn ortadan kaldrlmas, rvetin nlenmesi, mansplarn ehil kiilere verilmesi, halka adil davranlmas, vezirizamn mstakil ve azil korkusundan uzak bulunmas vb. hususlarn nizm- lemin ihysnda hayat nemi hiz olduklarn vurgulamaktadr.
Geleneki Islahat Dncesi Hakknda Bir Deerlendirme

zellikle 1980lerden itibaren giderek belirgin bir ekilde, Osmanl slahat lyihas yazarlarnn Osmanl devlet ve toplum yapsnn yozlamasna dair fikirlerinin eletirel bir bak asyla ele alnmas gerektii ve onlarn yanstt zlme-rmek imajnn dzeltilmeye muhta olduu bilhassa vurgulanmaktadr. Bu yaklama gre, slahat projelerinde ileri srlen fikirlerin tarih balamna konulmas, varl iddia edilen olay ve olgularn tarihen sabit olup olmadnn aratrlmas gerekir. Mesel, onlarn -zamannda tam bir anlama olmamakla beraber- varlndan emin olduklar Osmanl altn a ve bu ada var olduunu ileri srdkleri dzenin, gerekte kafalarndaki ideal dzenin gemie yanstlm halinden baka bir ey olmad savunulmutur. Gerekten de lyihalarda izilen statik, snflararas geilere yani sosyal hareketlilie kapal toplum modeli, sadece teoride varolmutur; grnrdeki baz kanun kstlamalara ramen, mesel raiyyet oullarnn medrese eitimi yoluyla ulem, savalarda gsterdikleri yararlklar sonucu ti-
170
marl sipahi zmrelerine katlmalar kann- kadmin sk skya uyguland varsaylan dnemde ok yaygnd. Bu durumda, XVI. asrn sonlarndaki deiimin nitelii hakknda slahat rislecilerinin grlerinin anlam nedir? sorusu akla gelebilir. Bu soruya cevaben unlar syleyebiliriz: Bu slahat projeleri sayesinde bizzat Osmanl ynetici tabakasann ya da bu tabaka iindeki baz gruplarn karlatklar durum hakkndaki deerlendirmelerini renmekteyiz. Tarih gerekliin bazan arptld muhakkak; ama yine de Osmanl merkez ynetimini ilgilendiren temel meselelerin neler olduunu anlamamz mmkn. Bu genel hususlar belirttikten sonra Osmanl nasihat yazarlarnn zlmeyi deerlendiriindeki k noktalarn vurgulamamz gerekir. Zira, onlarn bu vkaya hangi artlarda ve hangi gzlerle baktklarn lyk vehile anlamadan, bu konudaki tespit ve tahlillerini deerlendirmemiz anlaml olmayacaktr. Nasihat yazarlar belirli bir dnce geleneini tevrs etmi insanlar olarak, karlatklar deiimi geleneksel slm-Osmanl devlet ve toplum anlay veya bir baka deyile devrin resm ideolojisi erevesinde tahlil etmilerdir. Tabiatyla bu literatr ynetici snfn u veya bu grubuna mensup insanlar tarafndan oluturuldu. Dolaysyla, belki de belirtmek gereksiz ki, olaylar tarafsz bir gzle ele alnm deildir. Bernard Lewis, Osmanllarn ykselen Bat uygarlnn rnlerini al yeteneinden yoksunluklarn -hatta belki de Osmanl knn-ksm izahn... vrisleri ve canlandrclar olduklar klsik slm uygarlyla birlikte tevrs ettikleri belirli bir zihn tutumda, yani kendi stnlne ve kendi kendine yeterliine derinden inanmakta bulmann mmkn olduunu ileri srer. Pratikteki durum tam olarak byle olmasa da zihinlere sinen bu anlayn nemli lde uygulamaya da yansd sylenebilir. Bu ise geleneki bir slahat dncesinin hangi zihn ortamn rn olduunu anlamamz salar. Osmanl bir altn a yaamt ve kurtulu bu altn a ihy etmekteydi. Acaba nasihat yazarlar karlatklar vkay niye ihtill-i lem, nizm- lemin bozuluu olarak deerlendirmilerdir? Niin daha tarafsz bir terminoloji vastasyla aklamamlardr? Bunun temelinde yatan en nemli faktrlerinden biri onlarn meseleye taraf olarak baklardr. Ancak bunun yannda, toplumda sarsnt ve siyas sistemde bunalm yaratan deimelere ve yeniliklere fetret ve bidat kavramlar erevesinde bakmaya alm bir gelenein tesiri de vurgulanmaldr. Deime hznn nisb yaval da gznne alndnda ilk etkileri olumsuz grnen tebeddlt ve tagayyrtn nizm- leme halel gelmesi tarznda yorumlanmas anlalr olmaktadr. Osmanl slahatname yazarlar, -zaman zerinde kesin bir anlama yoksa dabelli bir devirde devlet tekiltnn ve toplum yaantsnn mkemmel bir hlde bulunduuna ve bu dnemde skca riayet edilen kann- kadmin ihll edilmesi yznden nizmn bozulduuna derinden inanmlardr. Peki, acaba bu ideal yap ne zaman varolmutu ve hangi sultan zamannda deimeye balamt? ncelikle unu belirtelim ki, baz modern tarihilerin Kanun Sultan Sleyman devri iin kullandklar altn a terimi, kelime olarak Bat kkenlidir ve nasihat literatrnde byle bir kavram gemez. Ancak, bu kavramn toplumlarn veya bir toplumdaki aydn ynetici gruplarn gemite toplumca yaadklarna inandklar ideal bir dnemi ifade eden evrensel nitelii gznne alnrsa, nasihat yazarlarnn bahsettii Devlet-i Aliyyenin ihtiam ve evket devrini Osmanl altn a olarak deerlendirmek icap eder. slm toplumlar iin asr- saadet bir altn a olduu gibi, Osmanllar iin de, rislelerde sitayile anlan seltin-i mziye devri ayn an-
171
lama geliyordu. Altn a fikrinin, iinde yaanlan dnemin mit krc gelimeleri karsnda idealize edilen bir gemii yanstt muhakkak olmakla beraber, belli alardan bakldnda altn a olarak nitelenen dnemlerin bu ekilde deerlendirilmelerini meru klan unsurlar da gsterilebilir. Yine bu yazarlar kann- kadmin ideal biimiyle uyguland Devlet-i Aliyyenin olgunluk ann Kanun Sultan Sleyman veya Yavuz Sultan Selim devri olduu kanaatindedirler. Mesel Hrzl-Mlk yazarnn Fatih ve Yavuzdan vgyle bahsettii grlmektedir. Koi Be ise Osmanl padiahlar arasnda evvela vsat-i memleket ve kesret-i hazine ve evket cihetinden keml bulan merhum ve mafur Sultan Sleyman Han olup ve yine ihtill-i leme bis olan ahval dahi anlarn zamannda zuhur idp, yani memleketin genilemesi, hazinenin bollamas ve devletin olgunlua erimesinin Kanun devrinde gerekleti ama dzenin bozulmasna sebep olan durumlar da onun zamannda ortaya kt diyerek nce Kannnin saltanatnn ortalarna kadar ileri iyi yrttn belirtir. Ama daha sonra kadnlarn artmas ve damad Rstem Paann entrikalar yznden olu Mustafay ldrtmesinin bitmeyen kargaaya sebep olduunu yazar. Dzenin bozulmasndan en fazla sorumlu tutulan Padiah III. Muraddr. Hasan Kf, Kitb- Mstetb yazar, baz noktalarda Kannyi de sorumlu tutar. Koi Be ile Kanunnmei Sultan adl eserin yazar Aziz Efendi bozulmann balangcn III. Murad devrine atfederler.
SIRA SZDE Osmanl slahat projelerine gre rnek alnmas gereken ideal dnem hangisidir?
SIRA SZDE
Mesele bu ekilde ortaya konunca, durumu dzeltmek iin yaplacak slahaDNELM tn muhtevas da kendiliinden ortaya kyordu: Kann- kadme riayet. Padiah devlet ileriyle bizzat ilgilenmeli, iinin ehli, dindar ve drst birini bulup S Otyin R U etmeliydi. istikll vererek ve azil korkusundan uzak tutarak vezirzam Vezirzam da ayn ekilde hereyi kann zere yoluna koymak iin mansplara ehil kiileri getirmelidir. Eyalet yneticilerine ferman gnderilerek timar ve DKKAT zeametler ekbir sepetinden karlmal ve hak sahiplerine datlmalyd. Gayrmeru vakf ve mlkler mirye dndrlerek timar ve zeamet olarak tevSIRA SZDE cih edilmeliydi. Bylece eski sultanlar (seltin-i selef) devrinin fatih ordusu yeniden g kazanacak ve rey rahat ve huzur bulacakt. Bu iler yaplrken kimseye taviz verilmemeli ve kanuna aykr davranmakta AMALARIMIZ srar edenler siyaset klcyla korkutulmaldr. Ksacas, teklif edilen slahatn nitelii, baz yazarlarn belli noktalardaki grleri dnda, idar ve gelenekiydi; yntemi ise temelde K T A P zora ve disipline dayal idar reform yntemi idi.
DNELM S O R U Ekbir sepeti veya sepet timar: Sahiplerinin lm veya baka bir nedenle bo DKKAT (mahlul) kalan timarlarla ilgili katlar beylerbeylerinin yannda SIRA SZDE bulunan bekleme dosyas niteliinde bir sepette saklanrd. Beylerbeyleri bunlar hak sahiplerine deil AMALARIMIZ kendi adamlarna verdii iin slahat layihalarnda eletirilir.
K T A P
OSMANLI ASKER, SOSYAL VE MAL DZENNDE XVII. YZYIL ISLAHATLARI TELEVZYON

Bu noktada geleneki slahat savunan yazarlarn grlerini tarih balam iinde deerlendirmemiz gerekmektedir. Onlarn mevcut duruma dair yazdklarnn olgular tarafsz bir ekilde ve btn boyutlaryla yanstmad ve ideolojik ve siyaNTERNET s bir tutumun tesiri altnda kaldklar sylenebilir. Belli bir dnya grne sahip olduklar ve Osmanl devlet mekanizmasnda belirli mevkileri igal ettikleri gznne alnnca bu durumu tabi karlamak icab eder. Risle ve layiha yazarlar zlmenin temel sebeplerinden biri olarak timar sisteminin ihml edilmesini gstermilerdir. Halbuki, timar sistemi artk deien dnya artlarnda eskiden grd fonksiyonlar ifa edemez hle gelmiti. Osmanl devlet yaps, asker sistemi yeni
TELEVZYON
NTERNET
172
bir yapya brnmek zorundayd ve idareciler bunun uurunda olarak ateli silah kullanmasn bilen sekban ve sarcalardan yararlanmaya ve yenieri saysn arttrmaya balamlard. Bunlarn cretlerinin denmesi ise hazinenin nakit gelirlerinin arttrlmasn gerektirdiinden, daha nce timar ve zeamet olarak tahsis edilen gelirler tedricen mukataalara dntrlmeye ve bunlarn gelirleri de iltizam yoluyla toplanmaya balanmt. Timar sisteminin sratle kntye gittii ve mparatorluun bat blgelerinde Avrupa ile ticar ilikilerin giderek sklat bir zamanda baz yksek grevliler ve mahall yan ve erf mir topraklar eitli yollarla ele geirmeye balad. Osmanl Devleti hazine gelirlerini arttrmaya alp tara zerindeki otoritesini pekitirmek isterken, paradoksal bir ekilde, bu yeni gelimeler karsnda tersi olmaya balad (Bkz. nite 8). Dolaysyla timar sisteminin tarz- kadm zere ihys gereki deildi. Nitekim, Koi Be veya Kitb-i Mstetb yazarnn bu konu zerindeki vurgusunu, Ktip elebi veya Defterdar gibi daha sonraki rislecilerde gremiyoruz. Bu da yaanan gerekliin zamanla anlaldn gsterebilir. te yandan timarl sipahiliin tarih bir varlk olmaktan byk lde kt halde bu kadar zerinde durulma sebebinin ideolojik bir boyutu olduu hakkndaki grleri belirtmek gerekir. Nitekim, Osmanl timar sisteminin XVI. yzyln ikinci yarsndan XVII. yzyl ortalarna kadar geirdii dnm hakknda doktora tezi hazrlayan ve ayrca nasihat literatr zerinde de alan D. Howard, nasihatnme literatrndeki fikirlerin -ariv belgelerinin yokluunda veya kullanlmamasyla- tenkitsiz bir ekilde kabul edilmelerini eletirir ve incelemesinde ele ald IV. Muradn timar sistemindeki slahatn bu erevede deerlendirir. Ona gre, nasihatnme/slahat lyihas literatrnde savunulan fikirler bu reformda ok az etkili olmulardr. Zira reformla ilgili deliller, nceki elli ylda yaplan deiiklikleri kabul eden, timar ordusunun mevcut gcn en yksek dzeye karmay ve ada asker gereklere gre dzenlemeyi hedefleyen gereki ve pragmatik bir Osmanl politikasn gzler nne serer. Ayn durum, iltizam uslnn yaygnlamas sreci iin de geerlidir. Lyihaclarn timar sistemini ihy ve mukataalarn emnet yntemi ile idare edilmesi zerindeki srarlarna ramen Osmanl yneticileri, gerekilik ve pragmatizm erevesinde, bu fikirlere itibar etmediler. Hazinenin nakit ihtiyacn karlayabilmek iin iltizam yaygnlatrdlar ve olumsuz etkilerini bertaraf etmek iin de XVII. yzyl sonunda mlikne usln ihdas ettiler. Bunlarn isabetli tercihler olup olmamalar bir yana, Osmanl devlet adamlarnn slahat uygulamalarnda idealletirilmi bir gemie bakmaktan ok yaadklar devrin artlarn kaale aldklarn rahata syleyebiliriz. Esasen Osmanl Devletinde XVII. yzyl banda yaanan deiimin etkileri toplumsal, asker ve ekonomik alanlarda ar sorunlar beraberinde getirmiti. Buna kar ilk kkl slahat hareketine II. Osmann (1618-22) teebbs ettii belirtilir. Daha nce Celal ayaklanmalar karsnda devlet adletnmeler yaynlam, Celal reislerini eitli yollarla, kh devlet grevi vererek kh birbirlerine drerek tasfiye etmi, niha olarak da Kuyucu Murad Paann iddet tedbirleriyle bu isyanlar bir sreliine bastrmt. II. Osman ise ocuk denecek yata baa gemi, devletin iinde bulunduu karklk karsnda Hocas mer Efendinin de telkinleriyle esasl bir slahat yapmak gerektiine kani olmutu. II. Osmann, neticede hayatna malolan slahat planlarn tarih balamnda deerlendirdiimizde unlar sylenebilir: Hotin seferinde II. Osmann tutumu (sefere bizzat kmakta srar, sipahilerin ulfelerini verdirmemesi, bizzat yoklama yap-
173
mas vb.) kendisine kar muhalefeti glendiren bir faktr olmutur. te yandan eyhlislmn yetkilerini ksmas ve ulemnn arpalklarn kesmesi ulemy da muhalefet cephesine itmiti. II. Osmann, Kzlaraas Sleyman Aa ve Hoca mer Efendi gibi yaknlarnn da etkisiyle, Hotin seferinde gayretsizliini gzlemledii kapkulu askerleri aleyhinde baz giriimlerde bulunmay, Anadolu, Suriye ve Msr Trklerinden oluturulacak bir ordu kurmay planlad sylentileri yaylmaya balad. Hkmdarn hac niyetiyle Hicaza gitme dncesinin, aslnda bu tasavvuru gizlemeye matuf olduu ileri srld. II. Osmann yukarda bahsedilen yeni bir ordu kurmak tasavvurunun tesinde ok kapsaml ve mill bir slahat programn yrrle koymay dnd iddias ise XIX. yzylda Mizanc Murad ve XX. yzylda da . Hami Danimend tarafndan ortaya atlmtr. Buna gre onun slahat yapmak istedii konular unlard: 1. rm bir kozmopolit toplum haline gelen yenieri ve sipahi ocaklarn tamamen kaldrp yok ederek onlarn yerine Anadolu, Suriye ve Msr Trkleriyle Trkmenlerinden mill bir ordu kurmak. 2. Payitaht stanbuldan Anadoluya nakledip kozmopolit bir evreden mill SIRA SZDE bir evreye gemek. 3. lmiyenin siyas ve mal etki ve gcn krarak bu zmrenin devlet ilerinden elini ekip onlar bir din oca haline getirmek. DNELM 4. Kozmopolit saray geleneklerini deitirerek Harem-i Hmayunu tasfiye etmek ve hanedann Trk ailelerinden nikhla kz almasna yol amak. S O R U 5. Kyafette deiiklik yapmak. 6. Fatih ve Kanunnin eskiyen mevzuat yerine yeni artlara uygun kanunlar yapmak. DKKAT eyhlislmn kzyla evlenerek Kanunden beri sren bir gelenei bozan II. Osmann yeni bir ordu oluturma plan konusunda dnemin kaynaklar sz birliSZDE i halinde olmakla birlikte, onun eski kanunlar kaldrp yeniSIRA kanunlar tedvin etmek, kyafet deiiklii, bakenti Anadoluya nakletmek ve ilmiye snfna devlet ilerinden el ektirmek gibi mill ve lik bir devlet kurmaya ynelik tasarlarnn AMALARIMIZ bulunduu iddias doru deildir. II. Osmann hali ve katli ile ilgili ada bir kaynak iin bkz. Hseyin K Tu, T A MusbetnmeP Tahlil-Metin ve ndeks, . Nezihi Aykut (yay.), Trk Tarih Kurumu yaynlar, Ankara 2010.
TELEVZYON
Resim 7.1 II. Osman, Ahmed Nakye atfedilir, 1620 civar, Minyatr, 27x18 cm. Topkap Saray Mzesi, Padiahn Portresi, TBY, stanbul 2000.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
II. Osmann orduda slahat yapma fikri hangi sebeplerden kaynaklanmtr? SIRA SZDE
II. Osmandan sonra kardei IV. Murad da zellikle geleneki izgide slahat DN T E R NN E de L E TM belirtildii yapt ne srlen ama gerekte, yukarda timar sistemi vesilesiyle gibi, pratik ve pragmatik bir yaklamla reformlar yapan bir padiahtr. IV. Murad, lke ynetimini yeniden dzene sokabilmek iinSbata O R U Koi Be olmak zere gvendii kiilerden yaplacak slahata dair raporlar istedi. Bu raporlar daha ziyade kanun- kadimin ihyasn teklif ediyor ve bunun iin de kul taifesinin
DKKAT
TELEVZYON SIRA SZDE
N ET D T E R NN EL M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
174
Resim 7.2 IV. Murad, spanyol asll bir ressama atfedilir, Topkap Saray Mzesi, Padiahn Portresi, TBY, stanbul 2000.
zabt u rabt altna alnmasn, rvetin kknn kaznmasn, mansplarn ehil kiilere verilmesini ve halka adil davranlmasn tavsiye etmekteydi. Esasen bu tr eserler daha XVI. yzyln son eyreinden itibaren ayn noktalara dikkati ekiyordu. Koi Beden nce ise, yazarn tespit edemediimiz Kitb- Mstetb adl eserde kanun- kadime riayet ve rvetin kknn kazanmas temelinde slahat yaplmas savunulmaktayd. Koi Bey ve benzerlerinin merkez ordunun mevcudunun azaltlmas ve timar sisteminin ihyas gibi teklifleri yeni gelimeler nda pratik bir anlam tamyordu ama padiah otoritesinin salanmas, gelir-giderin dengelenmesi vb. hususlar Sultan tarafndan balanacak slahata k tutacakt. Kul tifesini disiplin altna alan Sultan, Rumeli beylerbeyi Hseyin Paa marifetiyle, timar sisteminin slah iin de bir giriim balatm ve bu erevede 1632-33 yllarnda timarlarn ve dirlik sahiplerinin durumu gzden geirilerek bunlar yeni batan kayt altna alnmtr. 1632-33 reformu ne geleneki ne de tepkici idi; ama taradaki karkl dzeltmek ve Badat geri almak iin Osmanl ordusunu kuvvetlendirmekti. Bu slahatla btn timar ve zeametlerin yoklamas yaplm ve beratlar yenilenmitir. Timarl snfa girmek iin aile gemiinin bir gereklilik olarak anlmay geleneksel sistemden bir ayrlmaya iaret eder. Yani Osmanllar fiil durumu tanmlardr. te yandan Cell isyanlar yznden yerleim birimlerindeki gerek vergi mkellefi saysn bilmek imknsz hle geldiinden Osmanl Devleti 1620lerden itibaren avrz-hne saymlarna nem vermeye balamt. Bu erevede 1044 (163435) ylnda, Cell kargaas srasnda zellikle Kayseri kylerinden stanbula kap yerleenlerin tespiti ve geri gnderilmeleri iin de stanbulda birka ay sren bir tefti ve tahrir yaplmtr. Bu noktada, IV. Muradn slahatnn nasihat yazarlarnn tavsiyeleri paralelinde geleneki bir istikamet tamaktan ziyade pragmatik bir nitelii haiz olduunu ve taradaki kargaay dzelterek timarl sipahi ordusunu glendirmeyi amaladn vurgulamak gerekir. IV. Murad lkede nizam ve asayii iddet ve idamlarla salamaya alrken bundan ulema dahil toplumun btn kesimleri nasibini alm ve o arada fitne ve bozgunculuk kayna olarak grlen kahvehaneler kapatlarak ttn iilmesi de yasaklanmtr. IV. Muraddan sonra baa geen kardei brahimin ilk dneminde de slahat bir vezir olan Kemanke Kara Mustafa Paann etkisiyle slahatlar yapld. Kendisi de bir layiha yazar olan Paa, lke dzenini salamak iin nemli admlar att. Bu erevede, sikke tashihi yapm, ocak mevcudunu azaltm ve, vergi dzeni ile mal sistemde ok nemli hale gelen ve zellikle Celli karklklar ve kapkullarnn taradaki egemenlikleri dneminde toprak tasarrufunda meydana gelen deiiklikler yznden reynn zerindeki yk artan avrz vergisinin tarhna esas olmak zere geni apl bir saym hareketine girimiti. Bu saym Osmanl kronikleri tahrir-i vilyet olarak haber verir: vezirizam (...) bis-i ihtill olan ahvli ref def ile takayyd idb tashih-i sikkeden sonra memlik-i mahruse hanelerini tahrire muharrirler gndermi idi. Burada onun karkla ve bozulmaya neden olan durumlar ortadan kaldrmaya zen
175
Avrz tahrirleri: XVII. yzyl balarndan itibaren devletin avrzhne saymlarna nem verdii anlalmaktadr. Bu saymlarda yerleim birimlerinde mevcut vergi mkellefleri ile vergiden muaf askerler yazlmtr. Baz yerlerde hane reisi dul kadnlar da sayma dahil edilmitir. Kimi defterlerde bir avrz-hanede bulunan gerek hane saysnn ortalamas (10-11 gibi) verilirken kimilerinde sadece isimler yazldr. Yine baz defterlerde kiilerin gelir seviyeleri (l, evsat, edn; yani iyi halli, orta halli, dk gelirli) verilir. cmallerde ise yerleim birimlerinde avrz mkellefi olanlarn saylar ile toplam avarz-hane says verilmitir. Bu saymlarla ilgili ayrntl (mufassal) ve zet (icmal) defterlerinden, XVI. yzyl sonlarna ait tahrir defterleriyle karlatrma yapmak suretiyle, zellikle Celli olaylarnn krsal kesimde yol at tahribatn izlerini takip etmek de mmkn olmaktadr.
gsterdii, sikkenin dzeltilmesinden sonra da lkedeki haneleri yazmakla grevli ilyazclar gnderdii ifade edilir. Esasen 1600lerden beri bu tarz saymlara rastlanr, ama 1642-43 yllarnda youn bir tahrir faaliyetinin sonucu olan belgeler arivlerde bulunmaktadr. Bu tahrirler sonucu tespit edilen haneler, gelir durumlarna gre tasnif edilmi, her bir kaznn avrz-hne says tespit edilerek icmal defterlerine kaydedilmi ve avrz vergisinin daha dil ve etkili bir ekilde toplanmas amalanmtr. IV. Mehmedin ilk yllarnda da yaanan bunalmlara kar baz slahatlar yaplmak istenmi ama bunlarn hepsinde eitli kar gruplar harekete geerek slahatlar hkmsz hale getirmitir. Kk yataki padiahn tahta gemesinde aktif rol oynayan eski yenieri kethdas Kara Murad Aa (daha sonra Paa) ile dier aalar devlet ynetimine, Byk Valide Ksem Sultan da saraya egemendi. Aalarn tagallb dneminde mal durum iyice yozlamt. Aalar, maa olarak datlacak paradan da kr etmek amacyla ayar bozuk akeleri salam akelerle deitirme yoluna gidince esnaf ayaklanp eyhlislam nlerine katarak saraya yrd (hurc- ehl-i sk) ve sonuta sadrazam Melek Ahmed Paa azledilerek Siyavu Paa vezirizam tayin edildi (1651). Valide Turhan ile Byk Valide Ksem arasndaki rekabetin de devrede olduu bu dnemde aalarn hakimiyetine son vermek amacyla IV. Mehmed ulemay ve sipahileri saraya davet etti, sancak- erif karld. Bunun zerine ocak mensuplar aalarn terk edip sanca erifin altnda toplandlar ve aalarn iktidar sona erdi. Sadrazamlarn, devlet makamlarn rvetle satan ve ticarete el atan bu aalar memnun etmeye almalar mal bunalmlarn zlmesini engelliyordu. Ancak bunlarn tasfiyesinden sonra, gerek bu olayda gerekse hmi ve mttefikleri Ksem Sultann katlindeki rol sayesinde Darssaade aasnn tahakkm kurma giriimleri balad. Byle bir ortamda, mesel, bte iini hal yoluna koymak zere nemli almalar yapan Tarhuncu Ahmed Paa, haksz isnatlarla idam edilmitir. Tarhuncu Ahmed paa, btede denklii salamak, a kapatmak iin eyalet valilerine vilayet gelirinden kendilerine maa karl ayrlan ksmn dnda kalann irsaliye ad altnda merkeze gnderilmesi, has, zeamet, pamaklk sahiplerinin gelirlerinin ihtiya fazlasnn hazineye devredilmesi, rvet ve iltimasn kaldrlmas gibi nemli tedbirler uygulad. Tarhuncudan sonra veziriazam olan ve Badat valilii srasndaki giriimci faaliyetleriyle geleneksel devlet adam tipinden farkl bir portre ortaya koyan Dervi Mehmed Paa da idar mevkilerde deiiklik ve msadere yntemiyle hazinenin aklarn gidermek eklinde baz tedirler ald. Ondan sonra ise, aktan isyan etmemekle birlikte stanbula kar muhalif bir tavr taknm olan bir Mustafa Paa vezirizamla getirilebilmitir. stanbula gelmeden nce meraya ve eitli grevlilere buyruklar gndererek lkede dzeni salamaya girien bir Paa, stanbulda rakip grd devlet adamlarn tasfiye ve mallarn msadere etmi, ancak muhaliflerini ve sipahi ve yenierileri yanna alan Kara Murad Paann hareketi zerine alt ay akn bir vezirizamlktan sonra idam edilmiti (1656). Hazine buhran ve zyuf akeden ulfe denmesi ve esnafn bu paralar kabul etmemesi zerine madur olan yenieri ve sipahiler bu durumdan kr salayp hazineyi mkl duruma drdne inandklar otuz kiiyi istemiler, durumun ciddiyetini anlayan padiah bu istekleri yerine getirmitir. Katledilenler Sultanahmetteki nar aacna asldndan bu olaya nar Vakas (veya Vaka-i Vakvakiye) denilmiti. Bu isyanla saray aalarnn nfuzu krlm ama bu defa da meydan aalar diye anlan Kapkulu sipahilerinin aalarnn tagallb balamtr. Yeni sadrazam Boynu-
176
eri Mehmed Paa henz stanbula gelmeden harekete geen sipahi zorbalar, Sultann bizzat sefere kmasn talep etmiler, bunun zerine sefer hazrlna balanmas grnts altnda devlet ileri gelenleri ve aalar toplanm, bu frsattan istifade edilerek drt meydan aas hemen katledilerek, ocak aalar ve saray aalarnn ardndan bunlarn tahakkmne de son verilmitir. Kprl sadaret teklifini kabul ederken padiaha arz ettii ilerin geri evrilmemesi, tayin ve azillerde iine karlmamas, ileri gelen devlet adamlarndan birisi hkmdara danman yaplarak kendi bamszlna halel getirilmemesi ve hakkndaki sylenenlere gre hareket edilmemesi artlarn ileri srm ve bu artlar kabul edilmitir. Kprl Mehmed Paa ncelikle durumunu glendirmek zere dmanlarn ve muhtemel rakiplerini temizleme siyaseti gtt. Yerine getirilmek istenen Kaptan- derya Seydi Ahmed Paay Bosna valiliine atayp stanbuldan kard; maalarn bahane edip isyan hazrlklarna girien sipahilere kar yenieri ocan tarafna ekti ve hkmdarn bir hatt- hmayunuyla, kendi aalarnn evlerini talayarak isyan eden sipahi zorbalarnn temizlenmesine giriildi (Ocak 1657). Kprlnn uygulad tavizsiz siyaset erevesinde isyanc Eflk voyvodas Kostantine gnderdii destek mektubu ele geirilen Rum patrii III. Partenios idam edildi. Sultan brahim devrinde gerekletirilen avrz saymlar devam ettirilirken gelir ve giderler kontrol altna alnd. XVII. yzyl birtakm sosyal karklklara sahne olurken din-tasavvuf hayatta nemli ahsiyetler ortaya kmtr. Bu dnemde, IV. Murad devrinde Kadzde Mehmed Efendinin, mteakip devirlerde de stvan Mehmed Efendi ve Trk Ahmed gibi kiilerin nderliinde tasfiyeci (selefiyeci) grlere sahip bir vaizan grubu bidatlere (dine sonradan eklenen yeniliklere), tekkelere ve Kurann makamla okunmasna kar bir mcadeleye giritiler. Bu erevede tarikat mensuplarna kar cephe aldlar. IV. Murad, Kadzdeye yaknlk duymakla birlikte rakibi durumundaki tarikat ehlini ve Sivas Abdlmecid Efendiyi de gcendirmemeye almtr. IV. Mehmed devrindeki otoritesizlikten yararlanarak tekkeleri ykmaya ve bidatleri kaldrmaya girien Kadzdeliler, liderleri srlmek suretiyle, Kprl Mehmed Paa tarafndan etkisiz hale getirildi. XVI. yzyl ulemasndan Birgiv Mehmed Efendinin fikirlerini izleyen Kadzdeliler akl ilimlerin tahsiline kar kyor, musk, sema, devran vb. tarikat uygulamalarn, kabir ve trbe ziyaretlerini haram sayyordu. Kadzdelilerle tarikat ehli arasndaki mcadelede ou nemsiz birtakm ayrntnn n plana kartlmas onlarn gerek niyetleri hakknda baz phelere yol asa da, bunun dnemin geleneki zihniyeti erevesinde deerlendirilmesi gerekir.
SIRA SZDE
IV. Mehmedin ilk yllarnda slahatlar etkileyen faktrler nelerdi? SIRA SZDE Kadzadeli hareketi IV. Mehmed devrinde de stvan Mehmed Efendi ve bilhassa D N Eanda LM Sultana olgunluk hocalk eden Van Mehmed Efendi gibi ahsiyetlerle devam etmitir. IV. Mehmedin ocukluk dneminde Kadzadelilerin tekkelere kar giritii hareketler Sadrazam S O R U Kprl Mehmed Paa tarafndan Kbrsa srlmeleriyle sonulanmt. Kadzadelilerle tasavvuf ehli arasndaki ekimeleri de konu edindii Mizanl-hakk f ihtiyaril-ehakk adl eserinde zamann nl limi Ktip elebi, insanlar D farkl K K A T gruplarn olmasnn doal olduu ve taassubun insanlar birbirine arasnda farkl drdne iaret ederek, insanlarn hepsinin ayn ekilde dnp hareket etmesi gibi olmayacak SIRA ilerle SZDE uramann sakncalarn vurgular. Sultana, kuru dindarlk ve taassup sahiplerini ezip yola getirmesini, iki gruptan birinin ste kmasna izin vermemesini tavsiye eder. Nitekim Kprl Mehmed Paa da bir anlamda bunu yapmtr.
AMALARIMIZ
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
177
Osmanl devlet adamlarnn slahat konusundaki pragmatizminin rneklerine Kprl ailesi fertlerinin veziriazamlkta bulunduu dnemlerde de rastlanr. Timar ve devirme sistemleri eski haline getirilmeye allmad. Fazl Ahmed Paann veziriazaml dneminde kapkulu ocaklar ve timarl ordusunun dzene sokulmas iin admlar atld. Bununla birlikte sre iinde, mir arazinin mukataalamas uslnn yaygnlamasna paralel olarak timarl askerinin nemi ve arl giderek azald. II. Viyana sonrasnn ar mal artlarnda Fazl Mustafa Paa, geleneki anlaya zt bir ekilde narh uygulamas yerine fiyatlarn piyasada belirlenmesine izin verdii gibi cizye reformu, yenieri ocanda tensikat, saray alanlarnn azaltlmas gibi mal tedbirlerle hazinenin ykn azaltmaya alt. Daha sonra 1695te malikne usulyle mukataalarn mr boyu iltizama verilmesi uygulamas da bu alanda yaplan kkl slahatlardan biri olacaktr (bkz. nite 8). Sava ortamnda sekban-sarca hareketlerinin pek ok soruna yol at XVII. yzyl sonlarnda (1691-96) gerekletirilen slahat hareketlerinden biri de konargerlerin isknna yneliktir. Bu slahat, boalan kylerin yeniden isknn salayarak tarm retimini ve dolaysyla vergi gelirlerini arttrmak, sosyal yapda asayisizlik kayna olabilecek gruplar kontrol altna almak gibi bir dizi amaca ynelikti. Karlofa Antlamasndan sonra ise gerek mal gerekse asker alanda baz slahat tedbirleri alnarak lkenin dzeni yoluna konmaya allmtr. Airetlerin isknna devam edilmi, kylerine dnen halk zerindeki teklif-i akka denilen olaan d ar vergilerin kaldrlmas, timar beratlarnn gzden geirilerek hak sahiplerinin salkl bir ekilde kaydedilmesi gibi nlemler alnmtr. Grld zere XVII. yzyl balarndan itibaren eitli padiahlar zamannda temelde, birbirine sk skya bal olan mal ve asker sistemde bir takm dzeltme ve iyiletirme abalar olmutur. Bu devlet ve toplum ynetiminin doas gereidir. Zira Osmanl devlet dzeni gibi toplum yaps da statik, deimez bir nitelik tamaz. Bu yzden de zaman iinde yeni bir takm uygulamalar ya da eskiden bilinen usllerin yeni alanlara uygulanmas eklinde slahat almalar yaplmtr. II. Osmann hayatna mal olan slahat planlar, IV. Muradn iddet tedbirleriyle desteklenen dzen salama siyaseti, baz sadrazamlarn yeni ortaya kan mal skntlar karsnda avrz, cizye gibi vergilerin salkl bir ekilde toplanmas iin gerekletirdii dzenlemeler, mir mukataalarn iltizama verilmesinin yaygnlamas vb. bunlar arasnda zikredilmelidir. EK: Bugn bir meclise vardm oturmu pend ider vaiz Okur am kitabn bu halk alatr vaiz ki blm cihan halkn birini cennete salm Eliyle krsden biri tamuya sarktr vaiz kar azndan ateler yakar eytan- melunu Sanrsn yedi tamunun azab kendidir vaiz Tamuya yle doldurmu iinde yok duracak yer Ana yerletirir halka acb hizmettedir vaiz Yarar vaz ana hakk ki yanar yaklr her dem Niyazinin hemen ancak cihanda addr vaiz Niyazi-i Msr
Teklif-i akka: Tara yneticilerinin gittikleri yerlerde halktan aldklar nal-baha, yem-baha, zahirebaha, devir-baha vb. adlarla topladklar, adletnmelerde bidat olarak nitelenen olaan d vergilerin genel addr.
178
zet
Osmanl devlet ve toplum yapsnda XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren ortaya kmaya balayan deiimler ncelikle bizzat Osmanl devlet adamlar tarafndan farkedildi ve bunlarn sebepleri ve mahiyeti konusunda fikirler ne srlmeye baland. Osmanl tarihlerinde gemiteki ideal, temiz, bozulmam dzenin hangi yollarla bozulduu anlatlrken baz sultanlar zamannda eski kanunlara veya rf ve adetlere aykr uygulamalar dile getirilmitir. Burada iki farkl altn a tasavvurundan bahsedilebilir. Birincisi, bn Haldunun teorisindeki saf ve bozulmam ve asabiyet ile harekete geip iktidarn kuran bedev unsurun ilk dnemi gibidir; yani henz saf, bozulmam ve idealist bir kurucu beyler dnemi... kincisi ise, Osmanl balamnda modern tarihilerin klasik a dedii, devletin zirveye ulat dnem, yani Fatihten Kanun devri ortalarna veya sonlarna kadar sren yaklak yz yllk devir. Kadim dzenin bozulmasna dair esasl bir tenkit, kpaazde tarafndan Fatih devrinde yaplan vakf ve mlklere ynelik mehur mal slahat erevesinde Rum Mehmed Paa ve Nianc Mehmed Paa gibi vezirlere yneltilmitir. XVI. yzyln ortalarndan itibaren ise eletiriler daha ziyade gcnn zirvesine byk bir disiplin iinde ulaan devletin hile, entrika, rvet ve iltimas yznden zayflamasna yneltiliyor. Bu dnemden itibaren yazlan eserlerde idealize edilmi bir byklk a, altn a, seltin-i izm devrini takip eden kuralszlk, kanundan ve adaletten sapmann hkm srd karklk (ihtill, fetret) dnemi karmza kar. Islahatname olarak da adlandrlan, nasihat kitab, layiha ve siyasetname tarznda kaleme alnan bu eserlerde esas itibariyle eski, ideal dzenin bozulmas byk lde Osmanl nizamnn temeli olan kanun- kadimin ihlaline balanr. Mesele bu ekilde ortaya konunca, durumu dzeltmek iin yaplacak slahatn muhtevas da kendiliinden ortaya kyordu: Kann- kadme riayet. Bu erevede Gelibolulu Mustafa liden Koi Beye, Hasan Kf el-Akhisarden Ktip elebiye kadar eitli dnce ve devlet adamlar, devlet ve toplum dzenindeki bozulmalar tahlil edip slahat nerileri ortaya koydular. Bu neriler dnemin hkmdar ve veziriazamlar tarafndan deerlendirildi. XVII. yzyl balarndan itibaren eitli padiahlar zamannda temelde, birbirine sk skya bal olan mal ve asker sistemde birtakm dzeltme ve iyiletirme abalar olmutur. Geleneki bir sylemle ortaya konan slahat nerileri hayata geirilirken Osmanl pragmatizmi ve esneklii erevesinde hareket edildi. II. Osmann hayatna mal olan slahat planlar, IV. Muradn iddet tedbirleriyle desteklenen dzen salama siyaseti, baz sadrazamlarn yeni ortaya kan mal skntlar karsnda avrz, cizye gibi vergilerin salkl bir ekilde toplanmas iin gerekletirdii dzenlemeler, mir mukataalarn iltizama verilmesinin yaygnlamas, airetlerin iskn vb. bunlar arasnda zikredilmelidir.
179
Kendimizi Snayalm
1. Kanun- kadim kavramyla hangisi anlatlmaktadr? a. Geerliliini yitiren yasalar b. Hkmdar tarafndan geici olarak kabul edilen yasalar c. Kkleri ok eskiye giden geleneklere dayanan yasalar d. Kadlar tarafndan verilen hkmler e. Vezirlerin emirleriyle oluan yasalar 2. lk Osmanl kroniklerinde, kurulutaki saf ve bozulmam dzenin hangi padiah devrinde bozulduu ileri srlmtr? a. I. Bayezid b. II. Bayezid c. I. Murad d. II. Murad e. I. Mehmed 3. Kanun- kadmin kr krne uygulanmasna kar klan eser hangisidir? a. Usull-hikem f nizamil-lem b. Kitbu Meslihil-Mslimn ve Menfiil-Mm nn c. Kitb- Mstetb d. Nesayihl-Vzer vel-mer e. Koi Bey Risalesi 4. Kul taifesine ecnebilerin girmesi ile kastedilen hangisidir? a. Yenieri Ocana sava esirlerinin alnmas b. Srp kkenli kiilerin devlet makamlarna gelmesi c. Enderuna yabanc lkelerden getirilen klelerin alnmas d. Haremde kle kkenli cariyelerin bulunmas e. Kapkulu ocaklarna devirme ve kul kkenli olmayanlarn alnmas 5. XVI. yzyl sonlarnda ateli silahlarn savalardaki nemini vurgulayan slahat yazar hangisidir? a. Koi Bey b. Ktip elebi c. Hasan Kf d. Aziz Efendi e. Defterdar Mehmed Paa 6. Aadakilerden hangisi yenieri saysnn fazlalnn eletirilmesinin altnda yatan nedenlerden biri deildir? a. Maliyeye yk getirmesi b. Disiplinin zorlamas c. Kapkulu ocaklar arasndaki dengenin bozulmas d. Yenierilerin Bekta tarikatna bal olmas e. Yenieriler arasna devirme ve kul kkenli olmayanlarn girmesi 7. Aadakilerden hangisi II. Osmann slahat yapmay dnd belirtilen alanlardan biri deildir? a. Harem b. Yenieri Oca c. lmiye d. Kalemiye e. Sipahi Oca 8. IV. Murad devrinde aadakilerden hangisinde kapsaml bir slahat yaplmtr? a. Timar sistemi b. Harem c. Vakflar d. Eitim e. Salk 9. Btede denklii salamak iin giritii slahat ile tannan veziriazam kimdir? a. Kuyucu Murad Paa b. Kara Murad Paa c. Tarhuncu Ahmed Paa d. Fazl Ahmed Paa e. bir Paa 10. Kadzdeliler ile ilgili olarak aadakilerden hangisi sylenemez? a. IV. Murad devrinde etkili olduklar b. Tarikatlara kar olduklar c. Zaman zaman iddete bavurduklar d. Bidatleri tamamen reddettikleri e. Mzik ve sanat destekledikleri .
180

1. c Yantnz yanl ise XVII. Yzyl Sonlarna Kadar Devlet, Toplum ve Islahat Anlay konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVII. Yzyl Sonlarna Kadar Devlet, Toplum ve Islahat Anlay konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVII. Yzyl Sonlarna Kadar Devlet, Toplum ve Islahat Anlay konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVI. Yzyl Sonlarndan XVIII. Yzyl Balarna Islahat nerileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVI. Yzyl Sonlarndan XVIII. Yzyl Balarna Islahat nerileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVI. Yzyl Sonlarndan XVIII. yzyl Balarna Islahat nerileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Asker, Sosyal ve Mal Dzeninde XVII. Yzyl Islahatlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Asker, Sosyal ve Mal Dzeninde XVII. Yzyl Islahatlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Asker, Sosyal ve Mal Dzeninde XVII. Yzyl Islahatlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Asker, Sosyal ve Mal Dzeninde XVII. Yzyl Islahatlar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Ezelden kalan trenin geerlilii ile yneticilerin kanun koyma hakkn tanyan Osmanllar siyas-sosyal dzeni salayan kurallarn meruiyeti asndan kadime, gelenee ve rf dta atfta bulunmulardr. Bu atflara kanunnamelerde, fermanlarda, er mahkeme kaytlarnda, tahrir defterleri vb. resm belgelerde ska rastlamak mmkndr. Osmanl ynetim anlaynda nizam/dzen veya nizam- lem kavram da kadimle balantldr. Kadim kanun ve kurallara riayet edildii srece lem dzen bulur. Dnyann ve toplumun deimesinin ok yava seyrettii ve dolaysyla ebed ve deimez bir dzenin var olduu anlaynn hakim olduu bir devirde, atalardan, gemiten gelen adet ve grenekler belirleyici bir rol oynard. Toplumun dengesi asndan da gelenee uyulmas byk nem tayordu. Kadm olan, yllarn szgecinden gemi, doruluu zerinde ittifak olumu olan demekti. Bu bakmdan hrmet ve riayet edilmesi elzemdi. Bununla birlikte, reformcu hkmdar ve devlet adamlar yeniliklerini merulatrmak iin din argmanlar ileri srm, sultanlarn yasa koyma hakkn vurgulamtr. Sra Sizde 2 1621 ylndaki Hotin seferinde II. Osmann tutumu (sefere bizzat kmakta srar, sipahilerin ulfelerini verdirmemesi, bizzat yoklama yapmas vb.) kendisine kar muhalefeti glendiren bir faktr olmutur. Kzlaraas Sleyman Aa ve Hoca mer Efendi gibi yaknlarnn da etkisiyle, Hotin seferinde gayretsizliini gzlemledii kapkulu askerleri aleyhinde baz giriimlerde bulunmay, Anadolu, Suriye ve Msr Trklerinden oluturulacak bir ordu kurmay planlad sylentileri yaylmaya balad. Tunin, Musibetnme adl eserinde Kzlaraasnn bu ynde gen sultana srekli telkinde bulunduu yazlmaktadr. Burada asl nemli nokta, asker alanda meydana gelen deiim karsnda Osmanl kapkulu ordusunun yetersizlii ynnde bir kanaatin olumasdr. Sra Sizde 3 Osmanl nasihat yazarlar kann- kadmin ideal biimiyle uyguland Devlet-i Aliyyenin olgunluk ann Kanun Sultan Sleyman veya Yavuz Sultan Selim devri olduu kanaatindedirler. Koi Be ise nce Kannnin saltanatnn ortalarna kadar ileri iyi yrttn ama daha sonra kadnlarn artmas ve damad Rstem Paann entrikalar yznden olu Mustafay l-
2. a
3. b
4. e
5. c
6. d
7. d
8. a
9. c
10. e
181

drtmesinin bitmeyen kargaaya sebep olduu kanaatindedir. Osmanl siyas anlayna gre Balk batan kokar. Dolaysyla btn ilerin sorumlusu padiahtr. leri bakalarna havale ettim demesi te dnyada geerli bir mazeret olmayacaktr. Bu erevede dzenin bozulmasndan en fazla sorumlu tutulan Padiah III. Muraddr. Dolaysyla ideal devir olarak hep Fatih, Yavuz gibi hkmdarlarla Kanunnin ilk dnemi gsterilmitir. Bununla birlikte Fatih ve Kanunye eletirel yaklaan yazarlar vardr. Yavuzun mal tedbirleri ve asker disiplini onun idealletirilmesinde nemli rol oynamtr. Sra Sizde 4 IV. Mehmed baa getiinde annesi Turhan ile Byk Valide Ksem arasndaki ekime, kapkulu ocaklar aalar ve saray aalar gibi gruplarn basklar, Girit sava srasnda meydana gelen mal skntlar, Ksem Sultann ldrlmesi sonrasnda merkezde ve tarada yaanan isyan ve karklklar kkl slahat yaplmasn olumsuz etkilemitir. Merkezdeki gruplar arasndaki iktidar kavgas, tarada g toplayan valilerin hareketleri gerek asker gerekse mal alanda yaplmak istenen slahat engellemitir. Nitekim bu konuda yaplan bir toplantya katlan Ktip elebi Dstrl-amel li-slahil-halel (Bozukluklarn dzeltilmesinde tutulacak yollar) adl risalesinde reayada vergi verecek g kalmadn belirtir ve bir kl sahibinin i bana gemesi ve her grevin ehline verilmesi yoluyla durumun bir derece dzelebileceini ne srmtr. Anonim Osmanl Kronii (1299-1512), (2000), haz. N. ztrk, stanbul. Armaan, Mustafa (haz.) (2006), Osmanl Geriledi mi?, Etkileim Yaynlar, stanbul. Akpaaolu k (1949), Tevrih-i l-i Osman, yay. iftiolu N. Atsz, Osmanl Tarihleri I, iinde, stanbul. Barkey, Karen (1999), Ekyalar ve Devlet-Osmanl Tarz Devlet Merkezilemesi, ev. Z. Altok, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Cezar, Mustafa (2011), Mufassal Osmanl Tarihi, IV, (stanbul 1960tan Tpkbasm), Trk Tarih Kurumu, Ankara. Fleischer, C.H. (1996), Tarihi Mustafa l-Bir Osmanl Aydn ve Brokrat, ev. Ayla Orta, stanbul. Howard, Douglas (1981), The Ottoman Timar System and Its Transformation, 1563-1656, Indiana University, Baslmam doktora tezi. Hseyin Tu (2010), Musbetnme-Tahlil-Metin ve ndeks, . Nezihi Aykut (yay.), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. nalck, Halil (2005), Akpaazade Tarihi Nasl Okunmal?, Stten stanbula, der. O.zel-M.z, Ankara. nalck, Halil - Donald Quataert (ed.) (2004), Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1600-1914, cilt 2, ev. A. Berktay vd., Eren Yaynclk, stanbul. nalck, Halil (1993), Osmanl Hukukuna Giri-rf-Sultan Hukuk ve Ftihin Kannlar, ASBFD, XIII (1958), s.102-126; ayrca, Osmanl mparatorluu-Toplum ve Ekonomi (stanbul) iinde, s. 319-341 nalck, Halil (1983), Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1800, Archivum Ottomanicum, VI (s. 283-337.) nalck, Halil (2003), Osmanl mparatorluu- Klasik a, 1300-1600, ev. Ruen Sezer, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Koi Bey Risalesi (1939), haz. A.K. Akst, stanbul. z, Mehmet (2009), Kanun- Kadmin Peinde- Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumcular, 3. Bs. stanbul. Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I-III. Turan, A. Nezihi (ed.) (2006), Tarih El Kitab, Grafiker Yaynlar, 2. Bs. Ankara. Uzunarl, . Hakk(1983), Osmanl Tarihi, III/1, 3. Bs. Ankara. nal, M. Ali (1998), Osmanl Messeseleri Tarihi, sparta. Ycel, Yaar (1988), Osmanl Devlet Tekiltna Dair Kaynaklar: Kitb- Mstetb, Kitbu Meslihil-Mslimn ve Menfiil-Mminn, Hrzl-Mlk, Ankara.
8
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; XVI. yzyl sonlarndan XVIII. yzyla uzanan srete Osmanl devlet yapsndaki deiim ve dnmn sebeplerini kavrayabilecek, Bu dnemde merkez tekilatnda meydana gelen deimeleri aklayabilecek, Tara idaresindeki deimeleri tanmlayabilecek, Timar sisteminin dnmn aklayabilecek, ynlarn tara ynetimindeki etkilerinin art nedenlerini kavrayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Merkez Tekilat Kul Sistemi Timar Sistemi Sancak Eyalet Paakaps Dnm Islahat ynlk Malikne Sistemi ltizam Sistemi Mtesellim Reislkttap Sadaret Kethdas avuba
indekiler
Merkez ve Tara Tekilatnda Dnm DNMN SEBEPLER MERKEZ TEKLATINDA DEME TARA DARES VE TMAR SSTEMNDE DEME
Merkez ve Tara Tekilatnda Dnm

DNMN SEBEPLER
XV. yzyln ortalarndan XVI. yzyln sonlarna kadar olan devre, ou Osmanl tarihisi tarafndan Osmanl klsik devri olarak tanmlanr; sonraki dnemde ise bu dzenin u veya bu lde deitii hususlarnda nemli lde gr birlii vardr. Esasen bu dnemleme ve Osmanl klsik dzeninde baz deiikliklerin meydana geldii fikri, XVI. yzyln son eyreinden itibaren kaleme alnan nasihatnme ve slahat lyihalarnda da vurgulanmt. Baz modern tarihiler nasihat literatrnde Osmanl zlmesinin sebepleri olarak zikredilen olgular zlmenin belirtileri olarak kabul etmiler ve bu yorum tarz 1970lerin ikinci yarsna kadar genel olarak kabul grmtr. Deime, bozulma ya da dnm denilen olguyu anlamak iin ncelikle Osmanl tarihinin dnemleri hakknda ksa bir deerlendirmeye ihtiya vardr. Osmanl tarihiliinin nde gelen ismi Halil nalck, dnemlendirmede kat bir teorik ereve yerine Osmanl tarihinin birbirini izleyen dnemlerini u alardan incelemeyi neriyor: Osmanllarla yabanc gler arasndaki denge, hkmdarn otoritesinin imparatorluktaki geliimi, br gler karsnda tesis ettii denge, ve nihayet devletin asker, mal ve sosyal kurumlarnn dayand toprak tasarrufu sisteminin ileyii. nalck, 1600-1800 yllar arasnda Osmanl mal ve asker sisteminde kapsaml bir dnmn olduunu belirtiyor. XVI. yzyl sonundan itibaren saray ileri gelenleri ile kapkullarnn devleti kontrol altna almas, sadece yenieri ordusunun deil kul sisteminin zgn yapsnn deimesi, imparatorluun tara blgesinde tarm ve toprak mlkiyetinde byk bir krizin meydana gelmesi, 1580lerdeki enflasyonun timar sistemini de etkilemesi gibi hususlar bu dnmn eitli ynlerini oluturmaktadr. Daha ayrntl bir dnemlendirme neren Karpata gre Osmanl tarihi u dnemler erevesinde ele alnabilir: a) Hudut boylar: U beyleri, 1299-1402 b) Merkez yar-feodal dnem, 1421-1596 c) Tarada zerklik ve Ayanlar, 1603-1789 d) Ulus Devlet Olma Dnemi: Modern Brokrasi ve Aydnlar, 1808-1918.
184
Bu dnemlendirmede baz ara dnemler vardr: 1402-1421, 1596-1603, 17891808 ve 1918-1923 dnemleri eski dnemden yeni dneme geie tekabl eden iddet ve kargaa dnemleridir. Burada da kabaca XVII-XVIII. yzyllardaki deiimin, tara ynetiminde zerklik ve ynlk bal ile zellikle tara ynetimi boyutunun vurgulandn gzlemlemekteyiz. Esasen meseleye daha geni lekte baktmzda, Osmanl tarihinin temelde iki ana dneme (Kurulu ve Klasik dnem ile Modernleme ve Dalma dnemi) ayrlabilecei ve Klasik dnemin III. Selime kadar srd de sylenebilir. Birtakm deimelerle birlikte, Osmanl idar, sosyal, ekonomik ve asker dzeni ve bunlarn tesinde Osmanllarn dnyaya bak yani Osmanl ideolojisi ve kltr bir devamllk arz etmitir. XVII-XVIII. yzyllarda meydana gelen dnmler klasik yaplarn deimesi sonucu ortaya kmtr. Klasik dzenin bozulduu ynndeki anlay byk lde Kanun devrinin idealize edilip altn a olarak varsaylmasna dayanr. Bu ise belli bir yapnn, belirli bir dnemde duraanlat sonucunu beraberinde getirir. Halbuki, Osmanl devleti hem kurumsal adan hem de kltrel ynden donmu, kalplam bir yapda deil esnek ve pragmatik bir anlay ve uygulama iinde olmutur. Bu bakmdan, klasik sistemdeki deiimi, dnemin artlar ve gelimelerinin yol at bir dnm olarak yorumlamak daha doru bir yaklamdr. XVI. yzyln sonlarnda ortaya kan deiiklikler uzun sre duraklama ve bozulma olarak tanmlanmtr. Son dnemlerde ise XVII. yzylda Osmanl asker ve mal sisteminin eitli sebepler yznden bir deiime veya dnme urad zerinde durulmaktadr. Doal olarak o dnemde yaanan Celal isyanlar, uzun sren savalar ve bunlarn zellikle krsal kesimde yol at sorunlar vard. Bu konunun siys, ekonomik, sosyal ve kltrel boyutlar vardr. Deime olgusu merkez ve tara tekilatnda da nemli deiiklikleri beraberinde getirmitir. Bu deiimin bir manzarasn izebilmek amacyla sz konusu dnemin baz temel gelimeleri zerinde durmak gerekir. Bunlarn ne lde deiimin sebepleri, ne lde grnmleri olduu ayr bir tartmann konusudur. Bu tartmada metodolojik adan nemli bir problematik de deiim dinamiklerinin niteliidir. Osmanl klasik dzeni esas itibariyle d dinamiklerin etkisiyle mi deimi ya da bozulmutur yoksa bu srete i dinamikler mi asl belirleyici olmutur? Aada deiimin baz veheleri tartlrken de buna zaman zaman deinilecek olmakla birlikte bu srete i ve d dinamiklerin birlikte rol oynad, nfus basksnn sonular gibi baz gelimelerde i dinamikler ar basarken asker teknolojinin deimesi ve benzer konularda d dinamiklerin devreye girdii sylenmelidir. imdi bu dnemin baz ana eilim ve grnmlerine daha yakndan bakalm.
Fetihlerin Yavalamas
Baz Osmanl tarihileri, Osmanl mparatorluunun XVI. yzylda yaylnn doal snrlarna ulat ve aamayaca siyas-coraf engellerle karlat kanaatindedirler. Buna gre Osmanllar hem denizde, hem de karada olduka kuvvetli rakiplerle kar karya kaldlar. Batda Viyana nlerinde Habsburglar tarafndan durdurulurken, douda ran platosu ve Safevler, Osmanl ilerlemesine set ekiyordu. Afrikada l, Hint Okyanusunda Portekizliler ve kuzeyde Ruslar, Osmanllar iin hayat nemi haiz fetih politikasnn sona erdiinin iaretlerini vermekteydiler.
8. nite - Merkez ve Tara Tekilatnda Dnm
185
Gerekten de Osmanllar, XVI. yzyln ortalarndan itibaren bu gl dmanlarnn zaman zaman kurduklar ittifaklardan etkilenmitir. Yzyln son eyreinde, 1578-1606 arasnda, nce douda ranllara, sonra da batda Habsburglara kar yrtlen uzun, ypratc ama sonu itibariyle kazansz denilebilecek savalar, ayn dnemde ieride yaanan byk sosyal alkantlarn da tesiriyle devlet ve toplum dzenini sarsm ve byk lde insan ve mal kaynak kaybyla sonulanmtr. te yandan XVII. yzyln ilk yarsnda Bat Avrupada Otuz Yl Savalar, darda Lehistan ve ran ile yaplan savalarn yannda yaanan i buhranlar dikkate alndnda Osmanllar iin bir avantaj oldu. Fetihler asndan bir baka nemli mesele de gaz siyaseti ile ilgilidir. Osmanllar baz kesintiler olsa da XVII. yzyl sonlarna kadar gazy siyasetlerinin dinamik bir ilkesi olarak korudular. zellikle II. Osman, IV. Murad, IV. Mehmed gibi padiahlar fetih siyasetine byk nem verdiler. Sultan brahim dneminde Giritin fethi giriimi de bunun rneklerindendir.
Ekonomik Nedenler
Ticaret Yollar Mcadelesi
Osmanllarn XVI. yzyl balarndan itibaren gneye ynelik hareketlerinin ve rana kar faaliyetlerinin temelinde, byk lde Hint ticareti ile ran ipei etrafnda odaklanan ticaret yollar mcadelesi yatmaktayd. Avrupallarn balattklar keif gezilerinin sonularnn tam olarak alnabilmesi iin bir yzyl kadar beklemek gerekecekti. Bu dnemin zellii, epeyce youn bir mcadeleye sahne olmasdr. Bu erevede Osmanllar, lkelerinden gemekte olan transit ticaretin aracs olmak roln benimsediler ve bu pozisyonlarn srdrebilmek iin her trl nleme bavurdular. Bu mcadelede, Hristiyanl yaymak ve baharatn kaynana ulamak iin harekete geen Portekizlilere kar Hint Okyanusunda byk ve zorlu bir mcadeleye girdiler. Bu ticaret yolu zerinde bulunan Kzldeniz, Hrmz Boaz gibi stratejik mevkileri ele geirmek amacyla, nce Memlklular, ardndan da Osmanllar Portekizlilere kar mcadele ettiler. Osmanllar bu mcadeleyi daha salam temellere dayal bir ekilde yrtebilmek iin Kzldenizde bir donanma vcuda getirmenin yansra Nil ile Kzldeniz arasndaki balanty kolaylatrarak dou baharatn dorudan doruya stanbula tamay tasarlamlardr; ancak bu teebbs gerekletirilememitir. Osmanllarn 1538 Diu ve1541 Svey Seferleri sonunda Kzldenizde hkimiyetlerini kurmalar, Akdeniz ticaretinde yeni bir canlanmaya yol at. Ayrca bu mcadele, Portekizi rana yaklamak zorunda braknca Portekizliler daha nce kapattklar Basra Krfezini atlar ki, bu da, sonu itibariyle, Akdeniz ticaretinin lehine bir gelimeydi. XVI. yzyln sonlarna doru ticaret yollar mcadelesinde nemli deiiklikler meydana geldi. spanyollarn Portekizi ele geirmelerinden (1580) sonra II. Felipe Hint Okyanusundaki ticaret yollarn keserek Osmanllara kar ldrc darbeyi indireceine inanyordu. Fakat ok gemeden Hollandallar ve ngilizler daha stn gemilerle geldikleri denizlerden nce spanyol ve Portekizlileri, daha sonra da Osmanllar uzaklatracaklard; onlar XVII. asrn balarndan itibaren Kzldeniz ve Hint denizlerinde hkimiyetlerini kurmu bulunuyorlard. te yandan ah Abbas (1587-1628) zamannda ran, Osmanl Devletini, nemli bir servet kayna olan ran ipek ticaretinden yoksun brakmak iin Avrupal devletlerle ittifaklara girdi. spanyollarla da ibirliini deneyen ama onlarn baz tu-
186
tumlarndan ekinen ran, ipek ticaretini Osmanl topraklarndan kaydrma giriimleri erevesinde, o srada blgede giderek glenen ngilizlerle ittifak yapt. spanyollarn muhtemel kar tedbirlerini dikkate alan ngilizler, yeni ipek yolu olarak Moskova yolunu Hint yoluna tercih ettiler. Geri, Osmanllarn ranla yaptklar savalarn sonunda imzalanan bar anlamalarnn sonrasnda (mesel 1618de) Halep pazarna Badat yoluyla nemli miktarda ipek vb. maddeler geliyordu; ne var ki, artk ran ipeinin bir ksm gney randan Hint Okyanusu yoluyla ngiltereye gitmekteydi. Bu ise Osmanl transit ticareti bakmndan phesiz byk bir kaypt. Yine de, ngilizler de yolun uzunluu, ipee karlk fazla kymetli maden brakmama arzusu, Levant Companynin (kuruluu 1592) menfaatleri vb. nedenlerin etkisiyle hareket ettiklerinden, ran ticareti Osmanl limanlarn bsbtn terketmemiti. Aslnda Osmanllar keiflerin muhtemel tehlikelerini farketmiti. Hatta bu tehlikeleri aka bildiren baz ikazlar da yaplmt. Mesel, daha 1580 ylnda, Emir Mehmed ibn Emir Hseyin el-Suud tarafndan III. Muradn adna yazlan Amerikann kefine dair Trih-i Hind-i Garb adl eser ve bu esere mer Talibin yazd derkenarlar bu hususun somut kantlardr.
Amerikan Gmnn Etkisi ve Fiyat Ykselmeleri

Burada zerinde durulmas gereken bir baka nokta, keiflerin Osmanl mparatorluuna erken etkilerinden birisi olarak tanmlanabilecek olan kymetli maden ak, daha dorusu Amerikan gmnn dier Avrupa lkeleri gibi Osmanl lkelerini istil etmi olmasdr. Bu istil, zellikle 1570lerden sonra Akdeniz lkelerinde kuvvetle hissedilen bir genel fiyat ykselmesine yol amtr. Doal olarak bu arada devreye nfus art vb. etkenler de girecektir. Fiyatlarn bu ykseliinden Osmanllar da nasiplerini aldlar. mer Ltfi Barkann stanbuldaki baz imaretlerin muhasebe bilanolarna dayanarak yapt hesaplamalar, Osmanl lkesinde 1585-86 yllarnda byk bir fiyat artnn yaandn ortaya koymaktadr. Bu fiyat ykselmesini, devletin parann istikrarszl karsnda ake iindeki gm miktarn azaltmas, yani zyuf akenin ortaya k izlemi; bu ise kalp yani sahte paralarn yaygnlamasna ve sonuta devalasyona neden olmutur. Yaplan devalasyon, fiyatlarn tekrar artmasna, karaborsaya ve nihyet (reel cretleri nemli lde azalm olan) ulfeli askerin isyanna sebep olmu ve neticede yeni sikke kestirilmesine memur edilmi bulunan Rumeli beylerbeyi Mehmed Paa ile Defterdar ldrlmtr. Bylece sikke tashihleri dnemlerinde tekrarlanan bir ksr dng olumutu: Devlet fiyat artlar karsnda ulfeleri de arttrmak zorunda kalr, bu ise mal bunalma, mal bunalm da parann taiine yol atndan yine fiyatlarn arttrlmas yoluna gidilirdi. Osmanl lkesinde meydana gelen bu byk aptaki enflasyon ve devalasyonun asl sebebinin Amerikan gm olduu gr byk bir gerek pay tar; ancak bu dnemin dier gelimelerini, yani nfus art, cretli askerlerin saysnn art, sava masraflarnn oalmas ve benzerlerini de bu srete etkili faktrler olarak anmak gerekir. Nfus artnn da etkisiyle krsal ekonomide bir geim darl meselesinin ortaya ktna dair iaretler de vardr. Tarm retimi ile ilgili olarak, tahrir defterlerinden elde edilen veriler her ne kadar kesin kantlar olarak kullanlamasa da, yaplan baz aratrmalarda kii bana ortalama retimin azald anlalmaktadr.
Zyuf ake: indeki gm miktar azaltlm, dolaysyla deeri dm ake.
Tai: kelime anlam Kartrmak safln gidermek. Deerli bir eyi deeri olmayan eylerle kartrmak. Terim olarak akenin iindeki gm miktarn azaltarak, iine baka, deersiz madenler katlmak anlamn tar.
187
Ateli Silahlarn stnlk Kazanmas

Osmanl mparatorluunun iine dt bunalm arlatran ve mevcut kurumlarna yayan bir baka gelime de, ulfeli asker saysnn arttrlmasna yol aan bir olgu olarak savalarda ateli silahlarn kullanlmasnn yaygnlamas ve yaya ordusunun n plana kmas idi. Bu kapsaml olayn temelinde bulunan deiiklikler ise, denizar lkelerle kurulan ilikilere dayanan Avrupadaki kapitalist gelime ile Modern an sava teknolojisine ve stratejisine getirdii yeniliklerdi. Literatrdeki ifadesiyle asker devrim srecinde, yeni doan ekonomik artlarla donanml aylkl meslek ordular nem kazanm; sava sanayii gelimi, savalarn finansmannda yeni yntem ve kaynaklar bulunmutu. Halil nalcka gre bu srete ekonomik knt ve nfus basks teorilerinin de bir lde geerlilii olmakla beraber, Osmanl asker ve mal sistemindeki deiimin temelinde, Amerikan gmnn etkisiyle birlikte, hkmetin ateli silahlar kullanmay bilen cretli askerlere duyduu ihtiyacn artmas yatmaktadr. Bu durumun Osmanl kul sistemi ve timar dzenini ve dolaysyla merkez ve tara tekilatn etkilemesi kanlmazd. Nitekim geleneksel timarl ordusunun nemini kaybetmesine paralel olarak saylar artan eyaletlerin valileri ve sancaklarn beylerinin kaplarndaki askerlerin says artmtr. Yaplan bir aratrmaya gre, 1697-98 seferinde ordunun kompozisyonu yledir: Toplam 95,405 askerin % 39u (37487) sipahi, % 61(57918)i piyadedir. Kapkullar ordunun % 37sini tekil ederken, beylerbeyi ve sancakbeyi kap halklar % 16, geleneksel timarllar yzde 12, timarl olmayan eyalet askerleri (bunlarn da yzde 37si gnll, sekban vb. sipahiler; yzde 63 gnll, kale muhafz, tfenki vb. piyadelerdir) % 15, cretli mir piyade tfenkiler yaklak % 10, gnlller (serdengeti) yzde 4.6 kadarn oluturuyordu.
Nfus Art ve sizlik

Osmanl klsik dzenindeki yapsal deiikliklerin temelinde yatan unsurlardan ve XVI. yzyl sonlarnda zellikle Anadoluda ortaya kan Cell hareketlerinin bata gelen sebeplerinden birisinin, XVI. yzyln ikinci yarsnda tespit olunan nfus art olduu kans yaygndr. Akdeniz dnyas hakkndaki antsal eserinde Braudel btn Akdeniz dnyasnda XVI. yzyln balarndan itibaren nfusun artmaya baladn, yzyl sonu itibariyle de baz yerlerde iki katna ulatn ne srmt. Konuyu Osmanl lkeleri balamnda ele alan ve tahrir defterlerindeki verileri kullanan Barkan temelde Braudeli teyit etmitir. Barkandan sonra zellikle Cookun tahrir defterlerine dayanarak blge, Tokat ve evresi, Hamid (Isparta) ve Aydn zerinde yapt aratrma ve daha sonraki yllarda yaplan pek ok aratrma, Anadolunun krlk kesiminde XVI. yzylda meydana gelen nfus artn ve yine bu nfus art karsnda ekilebilir toprak miktarndaki artn ok yetersiz kaldn net bir biimde ortaya koymutur. zellikle tahrir defterlerine dayanan aratrmalarda XVI. yzyl balar ile son eyrei arasnda yzde 50leri aan, hatta birka yerde yzde 100lere dahi varan nfus artlar tespit edilmitir. Bunun ne kadarnn doal art olduu, ne kadarnn glerden kaynakland tartlabilirse de, Osmanl lkelerinin pek ounda ve zellikle Anadolunun hemen btn blgelerinde benzer artlarn meydana gelmesi, bu artn en azndan nemli lde doal bir nfus art olarak nitelendirilmesini hakl klar. Bu noktada Osmanl Devletini XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren zor durumlara dren ekyalk olaylarnn sebeplerinden biriyle, yani isizlikle karla-
Tahrir Defterleri: Klasik dnemde timar sisteminin uyguland sancaklarda yaplan vergi nfusu ve vergi saymnn sonularn ieren defterler. Ayrntl (mufassal) olanlarda bir sancaktaki btn yerleimlerde (kasaba, ky) yaayan, blu a zerindeki vergi ykmls erkek nfus ile o yerleim yerinden elde edilen vergiler yazlrd. Avrz ve, baz istisnalar dnda, cizye gibi vergiler yazlmazd. zet (icmal) defterlerde dirliklere (has, zeamet, timar) ait gelir kaynaklar zet olarak verilmitir. XVI. yzyldan sonra, timar sisteminin eski neminin azalmasna paralel olarak bu tr defterler iin yeniden tahrir yapma uygulamas, istisnalar dnda kalkacaktr. Yalnzca yeni veya yeniden fetihler sonras bu anlamda tahrir yaplacaktr. Bu yzden de bir yerin yaplan son tahririnin sonularn yanstan defterler, devletin daha sonraki dnemlerde dayand belgeler olarak geerliliklerini srdrecektir. Gnmzde bu son defterlerin Babakanlk Osmanl Arivinde deil, Tapu Kadastro Genel Mdrl Kuyud- Kadime Arivinde saklanmasnn nedeni de resm ilemler asndan sahip olduklar bu konum olmutur.
188
yoruz. Byk aptaki nfus art ve buna karlk tarm retimindeki artn buna yetiememesi kr kesiminden kentlere glere yol at. Ancak kasaba ve kentlerde yeterli i imknlarnn bulunmad durumlarda isiz kalan genlerin ya suhte (medrese rencisi) olarak medreselere ya da sekban-sarca olarak bey kaplarna yldklarn ve bu gruplarn da eitli sebepler yznden bir huzursuzluk kayna oluturduklarn biliyoruz. XVII. yzylda yaanan bu gelimeler zellikle Anadoluda kr kesiminde baz kylerin boalmasna, halkn daha gvenli olduu iin kentlere ve kasabalara yerlemesine, akabinde gvenlik asndan daha elverili yerlerde yeni kyler kurmalarna neden oldu. XVII. yzyla ait avarz tahrir defterleri zerinde yaplan baz aratrmalarn da gsterdii gibi Byk Kaguna yol am olan Celal olaylar ve i kargaa sonunda Anadolunun nfusunda da ok dramatik dler tespit edilmitir. Mesela, Amasya, Canik (Samsun), Bozok ve Harput yreleri hakknda 1570lerle 1640lara ait verilere gvenecek olursak yzde 80-90 arasnda bir azalma grlmektedir. Bu apta genel bir d pek muhtemel olmasa da meskn ky saysnn baz yerlerde yzde 10 bazlarnda yzde 40 kadar azalmas yine kr kesimindeki demografik ve sosyal skntlara iaret eden bir veri olarak deerlendirilebilir. IV. Murad devrinde salanan asayi, IV. Mehmedin ilk yllarnda tekrar bozulur ama Kprller devrinde yine nisp bir dzelme gerekleir. XVII. yzyl sonundaki savalar ve bozgunlar ise hem sosyal hem de ekonomik adan ok derin problemlere yol aar.
Deiimin Ana Nedenleri Hakknda Bir Deerlendirme

Yukarda aklanan nedenler ve gelimeler sonucunda, XV. yzyln ortalar ile XVI. yzyln ortalar arasnda en belirgin dnemini yaayan klsik Osmanl yaplar deimeye yz tutmutur. Padiahlarn yetime tarzndan tara idaresine kadar nemli deiiklikler vuku bulmutur. Modern tarihiler, Osmanl ynetim sisteminde padiahn igal ettii merkez yerin neminden hareketle, padiahlarn yetime tarz, ehzadelerin sancaa kma uslnn terkedilmesi ve dolaysyla haremin n plana kmas vb. gelimelerin bu deiimde etkili olduunu dnmlerdir. Ne var ki, padiahlarn bu durumu, daha kapsaml baz deiikliklerin tabi bir sonucu eklinde deerlendirilmelidir. Merkezde vezirler vb. st yneticilerle kapkullarnn ve yine tarada mernn etkinliinin artmas, bunlarn gelirlerini arttrmak iin vergilendirme dzeninde iltizam uslnn yaygnlamas bu gelimelerin nemli bir boyutunu tekil eder. Deiimin i ve d dinamiklerinin beraberce etkiledii bir alan olarak asker sistemi zikredebiliriz. Cermen piyadesiyle baa kabilmek iin Osmanl ordusunda tfek vb. ateli silahlar kullanmay bilen asker saysnn artmas gerekiyordu. Timarl sipahilerin savalarda eskisi kadar etkili olmad grlmt. Kanun devrinden itibaren yenierilerin says hzla arttrld; bylece bir yandan Yenieri Oca glenirken dier taraftan da devirme uslne aykr olarak ocaa Trk soyundan gelenler de alnmaya baland. Bu srece paralel olarak, zellikle nfus artnn da tesiriyle iftbozanlk hzla artmaya balam, kylerini terkeden genlerin tekil ettii sekban-sarca (levend) gruplar sosyal ve idar dzeni tehdit etmee balamt. Kapkulu sipahilerini tfek eitimine tbi tutma teebbsnde baarsz olan merkez ynetime kar, Kanunnin oullar Bayezid ve Selimin arasndaki mcadelede, her ikisi de, ateli silahlar kullanmay bilen bu sekban ve sarcalar kullanmt. Esasen XVI. yzyl sonlarna doru rey arasnda ateli silahlarn kul-
189
lanm ve yapm yaygnlamt. Hkmet, Anadolulu keskin nianclar yzer kiilik sekban ve sarca birlikleri halinde tekiltlandrarak savalarda kullanmaa balad ki, bu srete timarl sipahilerin ihmal edilmesi hz kazand. Sekban ve sarcalarn asker sisteme dhil edilmesinin bir nemli sonucu, bunlarn terhis edildikleri ya da istihdam d kaldklar dnemlerde kolayca ekya gruplarna dnmesinden kaynaklanan asayi sorunudur. Bu asayi sorunu ise tarada, zellikle krsal kesimde tarm ekonomisini ok olumsuz etkilemitir. SIRA SZDE Gerek asker dzendeki deiiklikler, gerekse yeni veya arlatrlm vergiler reyy zor durumda brakt gibi, yeterli cret alamayan veya sava sonrasnda terhis edilen sekban ve sarca birliklerinin ekyala bavurmalar Anadoluda D N da ELM toplum yaantsn olumsuz ynde etkilemitir. XVI. yzyln sonlaryla XVII. yzyln balarnda zellikle Anadoluyu kasp kavuran ve pek okSkyn O R U terkedilmesine sebebiyet veren Celal isyanlarnda bu sekban-sarca topluluklarnn faal rol oynad bilinmektedir. Yine bu sreteki deiikliklerin fakirletirdii timarl sipaDKKAT hiler de Celal kadrolar arasnda yer almlard. Bunlara kar kylerinde kalp tarmla itigal eden halka den grev ise, hem devlete vergisini demek, hem de SIRA SZDE bu gruplar beslemekti. Ateli silahlarn kullanmnn yaygnlamasnn Osmanl toplum ve devlet dzeninde ne giSIRA SZDE AMALARIMIZ bi etkileri olmutur?
D N E L M boyutlarn Osmanl toplum dzeninde ve dolaysyla tara ynetiminde deiimin K Teitli A P u eserde bulabilirsiniz: Halil nalck-Donald Quataert (ed.), Osmanl mparatorluS vd., O R Eren U unun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1600-1914, cilt 2, ev. A. Berktay Yaynclk, stanbul 2004. TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE AMALARIMIZ
DNELM K T A P S O R U
TELEVZYON
DKKAT
MERKEZ TEKLATINDA DEME
DKKAT
Osmanl Devletinin padiah tipinde, saltanat verasetinde meydana gelen deiikNTER NET SIRA SZDE lik ilgili nitede (nite 1) aklanmt. Bu noktada zellikle vurgulanmas gereken nokta, hanedan mensuplarnn payitahtta toplanmasna yol aan kafes usuldr. Bylece eyaletlerde sancak beylii yapan ve dolaysyla zellikle Anadoludaki AMALARIMIZ belli bal ehzade bakentlerinde mparatorluk bakentinin kk modellerini gerekletiren ehzadelerin artk gndemden kalkmas, merkezdeki yapy da etkiK T A P neminin ledi. Haremin, kapkullarnn ve stanbul esnafnn devlet sistemindeki greceli olarak artt bir gerektir. Artk taht ve iktidar mcadelesi merkezde yaanyordu. Bu kavgalarn taradaki yansmalar ise, II. Osmann hal ve katlini mT E L E Volduu Z Y O N gibi, Ceteakip Abaza Mehmed Paann kard isyan hareketi rneinde lal isyanlar olarak tezahr etmekteydi. Hlbuki XVI. yzylda, II. Bayezid devrinde ve I. Selimin ilk ylnda; Kanun devrindeki ehzade kavgalarnda eyaletlerdeki g odaklar taht kavgalarnn taraflarnn ordularn tekil etmekteydi. NTERNET
SIRA N T E RSZDE NET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kul Sisteminde Deiim

Osmanl klasik dzeninin iki temel kurumundan biri olarak kabul edilen kul sisteminde XVII. yzylda nemli bir deiim yaand. XVII. yzylda Enderuna alnanlarn bir ksmnn kullukla veya devirmelikle alakas yoktu. Osmanl slahat layihas yazarlar bu gelimede zellikle III. Muradn baz uygulamalarn eletirirler. Saraya ve kapkullar arasna hariten ecnebi alnmas, yani bu kariyer iin kanu-
190
Kaynan diliyle Ocakta bozulma:Yenieri Ocana ilk kez yabanclarn girmesi 1582 (990) tarihinden beri ortaya kp sebebi ise udur: Bu tarihte ok ulu atalar Sultan Mehmet Han Hazretlerinin snnet dnleri yapld ve iki ay kadar geceli gndzl devam etti. (...) ehzade dn bitip dne katlan algc ve keklere bir cret vermek gerektiinde hepsi yenieri olmak istediler (...) padiahn izniyle (...) yenieri yazldlar. O tarihte yenieri aas olan Ferhat Aa (...) kabul etmedi. (...) Yerine geen Yusuf Aa Aa ra namyla ad geen topluluu ocaa dhil edip bir bidat ortaya kard. Koi Bey Risalesi, haz. Ylmaz Kurt, Aka Yaynlar, Ankara 2011, 3. Bs., s. 74. Not: Burada ecnebi (yabanc) kelimesi ile kastedilen, kanuna gre bir meslee ya da memuriyete girme hakk olanlar dndaki kiilerdir.
nun ngrd kaynaklar dndan kiilerin katlmas devlet sisteminin bozulmasnn ana sebeplerinden biri olarak yorumlanmtr. Gerekten de XVI. yzyl sonlarndan itibaren kulolu adyla ocaa kabul edilen yenieri ocuklarnn yannda kul kardei, aa ra ad altnda da yabanclar ocaa alnmtr. IV. Murad devrinde ocakta slahat yaplmaya alldysa da devirme yntemi giderek terkedilmitir. XVIII. yzyl ortalarnda son kez devirme yapld belirtilmektedir. Baz tarihiler kullarn yerini klelerin ald eklinde grler ileri srmse de aslnda olan ey klasik anlamda kul saylamayacak kiilerin saraya girmeleri, dorudan enderundan kp birunda grev almadan ynetime geebilmeleridir. XVII. yzylda kul kayna olarak Kafkaslarn n plana kmas XVI. yzyln son eyreinden itibaren bu yrede ran ile yaplan savalarn sonularndan biridir. Bu gelime, devirme ynteminin giderek terk edilmesinde etkili oldu. Kafkaslardan getirilen kiiler, intisap yoluyla mera kaplarnda hizmet ediyor, sonra da bir yolunu bularak saray hizmetine giriyordu. Kul sisteminde devirme ynteminin ortadan kalkmas hem merkezi hem de tara idaresinde istihdam edilen devlet adamlarnn niteliinde de bir deimeyi beraberinde getirmitir.
Divan- Hmyundan Paakapsna

Merkez tekilatnda en nemli deiim zellikle, Haremin etkisinin artmasna yol aan gelimeler yannda, XVI. yzyln sonlaryla XVII. yzyln ortalarna, Kprl Mehmed Paann sadrazamla atanmasna kadar uzanan srete ska vuku bulan veziriazam deiikliklerinin, akl dengesi bozuk iki (I. Mustafa, Sultan brahim), ocuk denecek yata (I. Ahmed, IV. Murad ve IV. Mehmed) padiahn tahta getii dnemlerde yaanan otorite boluklarnn ve benzer gelimelerin Divan- Hmayunun etkisinin azalmasyla sonulanmasdr. Sonuta, saray ve haremin etkilerinden uzaklamak zere devlet ilerinin Paakaps veya Babli denilen sadrazam konanda grlerek halledilmesi yoluna gidildi. Divan- Hmayun toplantlar giderek azald. Padiahlar zaman zaman meveret meclisleri topladlar ama asl hkmet ileri sadrazamn konanda halledildi. Divan- Hmyun bu dnemde clus bahii, askere mevacib datm, eli kabul gibi trenlerin yapld sembolik bir kurula dnmtr. Halil nalckn belirttii gibi, I. Ahmedin lmnden Kprlnn sadrazam oluuna kadar, II. Osmann hazin biten giriimi ve IV. Muradn ksa sren gerek hkmdarl dnda, Osmanl payitaht ve merkez hkmet byk lde kapkullarnn etkisi altndadr. Bu dnemde gerek iktidar Valide Sultan ve Darssaade Aas bata olmak zere Sultann haremi, eyhlislamn liderliindeki yksek ulema, bakentte asker gc elinde bulunduran Yenieri Ocann yksek grevlileri (Yenieri Aas, Sekbanba ve Kul kethdas)nin tekil ettii koalisyonun elindedir. Osmanl Devletinde 1654de Dervi Mehmed Paann sadaretine kadar veziriazamlara mahsus resm bir daire yoktu. Saraya yakn konaklara yerleen sadrazamlarn konaklarnn selamlk ksm Paakaps saylrd. Dervi Mehmed Paaya Topkap saraynn Alay kknn kar srasnda bulunan eski sadrazamlardan Halil Paann saray verilmi, onun burasn tefri etmesinden sonra sadrazamlara tahsis edilmi bir Paakaps meydana gelmitir.
Mevcib: Aylk, maa. Hicri takvime gre kapkullarna ayda bir yaplan maa demesi.
191
Resim 8.1 Jean-Baptist Hilaire, Avrupal bir elinin Divanda Sadrazamla yedii akam yemei, Reuterskild Koleksiyonu, mparatorluun Mealesi, YKY, stanbul 2002.
Paakaps devlet ynetimini yrtmek iin zaman iinde deien bir rgte sahipti. Sadrazamn bu tekilat Harem, Selamlk ve Kalem dairelerinden oluuyordu. Hademe-i bb- saf (Sadrazam kaps hizmetkrlar) adn alan kethda, reislkttb, avuba, byk ve kk tezkireciler, terifat, kethda ktibi, mektub gibi sadrazamn yardmcs ve maiyeti durumundaki grevliler Bblide bulunuyordu. Paakaps toplantlarnn gnleri belirli deildi. Duruma gre sadrazamn uygun grd yetkililer arlyordu. Islahatla ve askerlikle ilgili konularda yenieri aas ve dier ocak aalar, kazaskerler, stanbul kads ve baz ulema arlrd. Sradan konular grldnde ise sadaret kethdas, reislkttap, defterdar, avuba, nianc ve tezkireciler toplantda bulunurdu. Bu srete daha nce Divan brokrasisinde zel nemi olan makamn nemi artmaya balad. En nemli memuriyet sadaret kethdal idi. Daha nce sadrazamn maiyetinde birisi olan kethda zellikle XVIII. yzyl balarnda, Nevehirli Damad brahim Paann sadrazaml dneminden balayarak reislkttabn
192
bile stnde, nemli bir memuriyet halini ald. Btn iler, sadrazamdan nce, yardmcs olan sadaret kethdasnn elinden geerdi. Sadaret kethdal 1835de Mlkiye Nezaretine dntrlecektir. XVI. yzyln balarnda niancnn emri altnda, Divan ktiplerinin yneticisi olan reislkttabn grev hacmi giderek genilemiti. XVII. yzyl ortalarnda Bblinin kurulmasyla birlikte reislkttap ynetimindeki Divan brokrasisi buraya dhil oldu. Bu srete reislkttapla yeni grevler yklendi. Brokratik merkeziyetiliin artmas sonucu sadrazamn yk de arttndan pek ok i, resmen olmasa da fiilen reislkttapla devredildi. Bu kapsamda, reislkttap ile sadaret kethdas sadrazamn buyruldu yetkisini kullanmak, d ilikilerde elilerle grmek, ordu ve asker ile ilgili brokratik iler vb. pek ok konuda sadrazamn yetkilerini kullandlar. Bylece reislkttaplk vezirlik kadar itibarl bir makam haline geldi. Devletin maliye dndaki btn kaytlarn kontrol eden reislkttap zellikle Karlofa Antlamasndan itibaren d ilikilerde daha etkili ve nemli rol oynamaya balad. Bylece Divan- Hmyun nemini yitirse Divan brokrasisinin ba olan reislkttap Bblide nemini arttrmtr. XVI. ve XVII. yzyllarda reislkttaplktan ykselerek paa olan efendi says epeycedir. XVI. ve XVII. yzyllarda reislkttapln balca ykselme alan olan defterdarlklara bu dnemde baka grevlerden sonra geildii gzlenmektedir. XVIII. yzylda reislkttapla sadaret mektupuluu, divan kalemi kisedar, nianc, beyliki ve byk ruzname grevlerinden gelenler olmutur. Buna mukabil reislkttaplktan sonra kubbe vezirlii gibi daha st greve gelenler olduu gibi beyliki, nianc, defter emini gibi daha alt grevlere atananlar da olmutur. XVIII. yzylda Divan- Hmyun terifatnda fazla bir deiiklik olmad iin artk nemini kaybetse de nianclk yzyl sonuna kadar protokolde reislkttapln st makam olma konumunu srdrmtr. XVI. yzylda reislkttapla yakn bir derecede olan defter eminlii, greve gelen kiinin ald payelere bal olarak reislkttapln bazen alt bazen st olmu, ancak XVIII. yzylda reislkttaplk protokolde kesin olarak stte yer almtr. Bu makam, II. Mahmud dneminde Hariciye Nezaretine dnecektir. Fatih Kanunnamesinde dier blk aalarndan aa fakat cebeci ve topu balardan st mevkide gsterilen avubann nemi zamanla artm, grev alan genilemitir. Bylece, cezalarn infaznda, nemli yazmalarn yerine ulatrlmasnda ve d ilikilerde nemli rol oynayan avuba, emrindeki avularla birlikte Divann ve bilahare Paakapsnn yrtme gcnn ba saylabilir. Paakapsnn glenmesi avubann da devlet ilerindeki etkisini arttrm, XVII. yzyl ortalarnda bu makamdan kubbe vezirliine ykselmek mmkn hale gelmitir. Divan- Hmyun kalemlerinden birisi olan med kalemi XVIII. yzylda kurulmu, sadrazam birok yazmasn bu kalem araclyla yapmtr. Daim eliliklerin kurulmasndan sonra elilere ait raporlar kaydetmek, ifreleri zmek ve elilerle yazmalar salamak bu kalem tarafndan yrtlmtr. XVIII. yzyl balarnda tekil edilen bir baka divan kalemi de vakanvislik olmutur (Bkz. nite I).
193
Resim 8.2 Louis-Nicolas de LEs pinasse, Devlet Dairesi, Detay, sve Gzel Sanatlar Mzesi, mparatorluun Mealesi, YKY, stanbul 2002.
Bblideki nemli grevlilerden biri olan mektupu (mektub-i sadr- l) baz aratrmaclar tarafndan reislkttaba dier bazlarnca ise sadaret kethdasna bal saylmsa da hizmet ynnden kendisinin sadrazamn zel kalem mdr denilebilecek bir konumda olduu anlalmaktadr. Bu srete, daha nce badefterdarlkla birlikte devletin en nemli merkez idare makam ve grevlerinden biri olan nianclk giderek nemini kaybederek defter eminlii ile denk hale gelmitir. Buna mukabil defter eminliinin konumu ve nemi artt. Balangta ktipler arasndan defter emini atanrken brokratik gelimeye paralel olarak defter eminliine hcegndan atama yaplmaya balanmtr. Hatta 1690da badefterdarlk gibi yksek grevde bulunmu bir kii dahi defter emini atanmtr. Bu durum XVIII. yzylda da devam etmi, bu yzylda 10 kii defterdarlktan sonra defter eminlii yapmtr. Tabii ki bu defter eminliinin defterdarlktan nemli hale geldii anlamn tamaz. Nitekim reislkttaplk ve avubalktan sonra defter eminlii yapanlar da olmutur. Osmanl brokrasisinin XVI. yzylda hzla bymesi XVII. yzyldaki dnmn bir baka boyutunu beraberinde getirmitir. Brokrasinin gelimesi, Avrupa tarihinde modern devletin ortaya knn bir kant olarak alglanmaktadr. Osmanl balamnda ise Kalemiyenin gelimesi bu tr bir gelimedir. Son aratrmalara gre, kalem brokrasisinin ve zellikle de maliyenin profesyonellemesi ve uzmanlamas daha nce iddia edildiinin aksine hesaplarn ve defterlerin daha dzgn tutulmasn beraberinde getirdi. Merkez brokrasisinin rettii kaytlardaki bu durumun bir benzerini kad mahkemesi kaytlarnda da grmek mmkndr. Kalemiye kariyeri ulema, kyl ve kul ocuklarna akt. XVI. yzyln ortalarnda itibaren, esnaf tekilatndaki usta-rak ilikisine benzer biimde, kalemiyede de hizmet ii eitim yoluyla ykselme yolu yaygnlat. Divn- Hmyun toplantlarnn nemini kaybedip azald dnemde meveret meclisleri bir kurum olarak ortaya kmtr. Esasen meveret teden beri devlet idaresinde bir yntem olarak kullanlmaktayd. Divann ilevlerinden birisi de
194
danma idi. XVII. yzyl ortalarndan balayarak ve bilhassa XVIII. yzylda meveret meclisleri daha sk toplanmtr. Bu meclisler Divan- Hmyunun nemini kaybetmesinden Tanzimat dnemi meclislerinin kurulmasna kadar olan dnemde danma organ olarak rol oynadlar. Bu meclisler ounlukla padiahn hatt- hmayunu ile bazen de sadrazamn gerek grmesi zerine toplanr, diplomatik, sosyal ve iktisad sorunlar ele alrd. Devlet ileri gelenlerinin katld meveret meclisleri padiahn tahttan indirilmesi ve yerlerine yeni sultann getirilmesi gibi nemli konularda etkin rol oynad. Padiah veya sadrazamn bakanlndaki toplantlara eyhlislam, kazaskerler, defterdar, yenieri aas, yksek grevlerdeki devlet adamlar ve askerler katlrd.
SIRA SZDE
Reislkttapln neminin artmas hangi tarih gelimelerin sonucudur? SIRA SZDE

DNELM XVI. yzyln ikinci yarsndaki gelimeler, timar sisteminin eski neminin azalmas, yeni ele geirilen Arap vilayetlerinde ve Kuzey Afrikada salyaneli sistemin uyS O R U gulanmas gibi sebepler merkez maliye rgtnn yapsnda deiiklik ve gelimeleri beraberinde getirmitir. XVI. yzyl balarnda, Anadolu ve Rumeli defterdarlklarna ek olarak bir Arap Defterdarl kurulmutu. Daha sonra bu yap deiDKKAT ecektir. Balangta eyaletlere gre dzenlenmi olsa da niha haliyle defterdarlk coraf temele gre blnmemitir. XVI. yzyln sonlarnda ve XVII. yzylSIRA SZDE da kk- san (nc defterdarlk) imparatorluun her iki blgesinden de (Anadolu ve Rumeli) gelirleri ihtiva ediyordu. Bu durum eyalete dayal lhanl tekilatndan bir AMALARIMIZ farkllamay gsterir. Bu emperyal idarenin deien (merkeziyeti) vasfna uygun bir deimedir. Defterdarlar gzetimindeki kalem yaps XVI. yzyln ilk yars, yzyl sonlar ve XVII. yzylda urad. Bunlar kroniklerde ve zet belgelerde deK T A deiikliklere P il, ariv belgelerinde grrz. Btn belgelerin en nemlisi aylk maa defterleridir. Bunlarda defterdarlktaki ktip ve agirdlerin isimleri vardr.1530 listelerinde aa yukar ktip ve agird vardr. XVII. yzylda ktip rtbesi kalemT E Leit E V Zsayda YON lerin reislerine (hacegna) mahsus iken halifeler (kalemlerin ikinci derecede sorumlular) agird olarak kaytldr. XVI. yzyla ait az sayda maa defterleri varken XVII. yzylda ok fazla defNTERNE T terle karlarz. Defterlerdeki kalem reisleri (yksek dereceliler) giderek maa defterlerinden ktlar, zira bunlara zeamet ve timar veriliyordu. Bylece merkezdeki maliye grevlilerinin hi grev yapmadklar eyaletlerde timar ve zeamet sahibi olmalar, yani temelde fiilen asker/sava bir unsur olmayan kiilerin timar dzenindeki etkilerinin artmas sz konusudur. Merkezde maliye tekilatnn yaps asndan zerinde durulmas gereken baz hususlar ana hatlaryla yle zetlenebilir: Cizye toplama iin emin ve ktip tayin edilenlerin ounluu kapkulu oca mensubuydu. XVI. yzyl sonunda sava zamanlarnda Alt Blk Halknn yallarnn mlazm olarak kayd ve seferde bir yl hizmet sonras vergi toplama grevi almas adet haline geldi. Bu grevlendirmelere hizmet denirdi. XVII. yzyl banda cizye toplama ii Alt Blk Halknn tekeline girdi ama 1630dan sonra cizye toplamada emin ve ktip kullanm azalnca kapkulu sipahilerinin etkisi de azald. Yzyl ortalarnda cizye sklkla iltizama verilir oldu. Ayn srete avrz toplama da tedricen kapkulu sipahilerinin bir yan ii haline geldi. 1630larda cizye toplama iinde etkileri azalan kapkulu sipahileri bu de-
DNELM S O R U
Maliyede Deiim
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
195
fa avrz toplamaya odaklandlar. Ancak 1650lerden sonra avrz toplama daha ok saray ve hkmet mensuplar ile ekbirin kap halklarna verilir oldu. 1650lere gelindiinde baz alanlarn avrzlaryla tersane, saray mutfa vb yerleri desteklemek iin ocaklk tahsis edilmitir.
ltizam Sisteminin Yaygnlamas

SIRA SZDE genilemeltizam sistemi teden beri uygulanmakla birlikte devletin ve maliyenin sine paralel olarak daha yaygnlat. Mukataalarn iletilmesinde devlet grevlileri (eminler) grevlendirilebildii gibi tahvil denilen bir szleme ile mukataalar ak DNELM arttrma usulyle zel ahslara satlabiliyordu. Burada, mukataaya konu vergilerin toplanma hakknn belirli bir sre (3 yl) iin ve belirli artlarla sat sz konusudur. S O R U ltizam uygulamas pek ok Osmanl slahat yazar ve tarihisi tarafndan bir k belirtisi olarak saylmakla birlikte uygulamann hazinenin ihtiyalarnn karlanmas amacyla yaygnlatrld kabul edilmektedir. Bu sistemde temel ikyet DKKAT konular arasnda merkezi kontroln olmay, halkn ar vergi altnda ezilmesi, kanun d vergi alnmas gsterilir. SIRA SZDE Gerek durumun ne olduunu anlamak ancak iltizamn eyaletler dzeyinde uygulamasnn sistematik olarak incelenmesi ile mmkndr. Ama merkezi maliye rgt hakkndaki bir inceleme, 1560-1660 arasnda merkez AMALARIMIZ denetimin etkili olduu buna karlk rvetin az olduu ynnde kantlar ortaya koymutur. SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Osmanl maliye rgtnn geliim ve deiimi iin bkz. Linda T. Darling, K T A Revenue-RaiP sing and Legitimacy-Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1500-1600, ed. S. Faroqhi-H. nalck, E.J.Brill, Leiden-New York-Kln, 1996 Mukaatalar iltizama verilebilir, emanetle ynetilebilir veya bir dirliin (has, zeamet, timar ) paras olarak tevcih edilebilirdi. Hkmet dnda vakflar ile has ve zeamet sahipleri de gelirlerini iltizama verebilirdi. Osmanl uygulamasnda mlte N T Esreci R N E T tahrir defzimler hkmetin hizmetkrlar olarak kabul edilir. Vergi toplama terlerine, kanunlara ve dete uygun olarak gerekleirdi. Sonu olarak iltizam ve mukataa kaytlar ticaret, tarm, meta retimi, asker finansman ve asker retim asndan kymetli kaynaklardr. lk dnemlerde ehir gelirleri sultan hass olarak emanet veya iltizamla toplanrken, kr gelirleri genelde timar olarak veriliyordu (177 Balkan ehrinden 159u has ve zeamet, 9 evkaf, 9u da timar). Tapu sisteminin dndaki has olan topraklar ve hatta zamanla tapulular bile iltizama tbi olmutur. Daha tipik olarak iltizama verilen gelirler tuz, maden gibi devlete ait gelir kaynaklar ile deirmen, darphane, boyahane vb. kurululard. ltizam usulu mukataa sistemi dndaki cizye, avrz vergilerinin toplanmas iin de kullanlabilirdi. Tek bir gelir kayna, timar statsnden iltizama, emanete veya tekrar timara dnebilirdi. Bir mukataann iletilmesinde emanet ve iltizam usulleri deierek kullanlabilirdi. Osmanl maliyesinde XVI. Yzyldan XVIII. Yzyla nasl bir deiimSIRA gereklemitir. SZDE Mltezim tek kii olabilecei gibi bir ortaklk da olabilirdi. XVII. yzylda gelirD dereceli N E L M grevlileler sklkla kabz- mal tarafndan toplanrd. Bunlar daha dk rin toplad fonlar biraraya getirirdi. Bu grev ya sava srasnda yerinde bulunmayan eminler ya da alt iltizam srecinin sonucu olarak ortaya S kmt. O R U XVII. yzylda nem kazanan bir baka grup da havalegndr (toplanm gelirleri gidecekDKKAT
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
196
ktisad Sistemin lkelerinden Fiskalizm: Mehmet Gene gre Osmanl iktisad sisteminin temel ilkesinden (iae, gelenekilik ve fiskalizm) biri olan fiskalizm, hazineye ait gelirleri mmkn olduu kadar yksek dzeye karlmaya almak ve ulat dzeyin altna inmesinin de engellemektir. Hazine gelirlerinin esas fonksiyonu SIRA SZDE devletin yapmas gereken harcamalar karlamak olduu iin, fiskalizmin dolayl bir uzants olarak, D N E L ksmaya M harcamalar ynelik almalar da zikretmek doru olur. Ana hedefi gelirleri mmkn olduu S O R U kadar ykseltmek olan fiskalizm, bu hedefe ulamakta zorlukla D K K A zaman, T karlat harcamalar ksma ynndeki (....) faaliyetleri SIRA SZDE iinde de (...) fiskalizmin mtalaa etmek lazmdr. Devlet ve Ekonomi, s. 50.
AMALARIMIZ
leri yere gnderen kiiler). XV. yzylda iltizam kurallarn gzeten yasakya ise bu yzylda rastlanmyor. Askerler her zaman iltizamda grevli olmutur. Mltezimler iinde askerlerin oran giderek artacaktr: 1575de %36 olan bu oran 1620lerden sonra artmtr. Devlet maa demelerini arttrmaktansa askerlere telafi salar. Bu ekilde artan mltezimlerin ou kefil gstermez. XVII. yzyln ilk yarsnda iltizam ve dier vergi toplama grevlendirmeleri timar sisteminin zlmesinden kaynaklanan boluu doldurup asker snfn sadakatini temine yaramtr. Bu yzyln ortalarndan itibaren iltizamlarn bir yllna askerlere verilmesi azalmaya balad. Arttrma usul yeniden n plana karken, mltezimlikte de tara yneticileri arlk kazanmaya balad. XII. yzylda devlet, hazine gelirlerini mmkn olduu lde arttrma ilkesine (fiskalizm) uygun olarak, meydana gelen bte aklarn gidermek zere cizye vergisinin toplanmas (1691) ve iltizamn mr boyu hale getirilmesi iin slahat yapt. Gerekten de, XVII. yzyl sonlarnda Osmanl maliyesinde mukataalarn iltizama verilmesinde tahvil usul yerine malikne yani mukataalarn kayd- hayat (yaam boyu) artyla verilmesi uygulamas balad. 1695te balad kabul edilmekle birlikte kkleri daha nceye giden bu uygulama ile kinci Viyana kuatmas sonrasnda uzun yllar yrtlen savalarn hazinede yol at sorunlarn giderilmesi, hazinenin soluk almasnn salanmas hedeflenmitir. Maliknecilerin muSZDE accele yaniSIRA pein olarak dedikleri bedeller acil ihtiyalarn karlanmas iin kullanlacak ayrca her yl ml ad altnda demeler yaplacakt. te yandan ksa sreli iltizamlarn vergi DN E L M ykmlleri asndan yol at sakncalarn ortadan kaldrlmas ve gelir kaynaklar zerinde, buray stlenen maliknecilerin uzun vadeli yatrmlar yapmas hesaba katlmtr. S O R U Malikneciler nceleri ounlukla asker snf mensuplar ise de zamanla ulema ve zellikle mahall yn bu sektrde etkili olmaya balad. Bu ise tara idaresinD K K A Tmeydana gelen baz deiimlere zemin hazrlad. de XVIII. yzylda Mali sistem asndan nemli bir deiim de 1768-74 Osmanl-Rus savann yol at masraflarn basksyla mukataalarn mr boyu satlmalar yerine yllk krlaSIRA SZDE rnn esham (hisse senedi) karlarak satlmasdr. lk kez 1775de kr yksek grnen stanbul Ttn Gmrnde denenen sistem, geliri balangtaki tahminin AMALARIMIZ altna den mukataalarda deme glklerinin ortaya kmas yznden beklenen sonucu vermeyecektir. Mehmet Gen, K Osmanl T A P mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, tken Yaynlar, stanbul, 2005, 4. Bs.
K T A P
TELEVZYON
XVIII. Yzylda T E L E V Z Y O N ok Hazineli Dnem

Klasik dnemde Osmanl Devletinin asl hazinesi Hazine-i mire yani Maliye (D, Tara, Birun) Hazinesi idi; bunun yannda (Enderun) Hazinesi de yedek hazine grevini gryordu. XVIII. yzyln ikinci yarsnda Darphane deiik biimde, HaNTERNET zine-i mirenin yedei grevini stlenmitir. Darssaade aasnn ynetimindeki Haremeyn mukataasnn mr boyu iltizam demek olan malikne sistemi iine alnmasndan sonra bunlarn iltizam ileri 1766da Darphane tarafndan ynetilmeye baland. Haremeyn mukataalar dnda baka birtakm gelirler de Darphanece idare edildi. Daha sonra III. Selim devrinde yaplan reformlar dolaysyla rad- Cedit Hazinesi, Zahire Hazinesi, Tesane-i mire hazinesi gibi hazineler oluturuldu. II. Mah-
NTERNET
197
mud dneminde Mansure hazinesi bunlara eklenecek Tanzimatla birlikte tekrar tek hazineye, Maliye Hazinesine dnlecektir.
TARA DARES VE TMAR SSTEMNDE DEME

Klasik dnemde Osmanl tara idaresinde her ikisi birbirinden ayr olarak padiah berat ile atanan ve farkl grev alanlar olan iki temel grevli vard: Kad ve Bey. Kad hkmdarn adl-idar otoritesini, bey de icra-asker otoritesini temsil ederdi. Bylece bir denge sistemi de kurulmu olmaktayd (Bkz. nite IV). Bu sistemin kendi iinde kurulutan XVI. yzyla kadar bir evrim geirdii ve klasik halini ald sylenebilir. Yani, Osman Bey dnemindeki l sistemi ile Fatih devrindeki sancak ynetimi dzeni doal olarak ayn deildi. Bunu vurguladktan sonra zellikle XVI. yzyl sonlarndan itibaren yaanan deiikliklerin eyalet idaresindeki yansmalar zerinde durulabilir. XVI. yzyl ortalarndan XVII. yzyl ortalarna kadar Osmanl merasnn genel deiim iindeki yerini aratran Metin Kunt, mera ilikili sancak saysnda zellikle XVI. yzyl sonlarndan itibaren bir art olduunu tespit etmitir. meray merkezden gelenler ve tara ynetiminden ykselenler olarak gruplandrdmzda XVII. yzylda saray mensuplarnn tara ynetimine daha yksek dzeyde katldklar gzlenmektedir. Bir baka ifadeyle, sancakbeylii ve beylerbeylii makamna gelenler arasnda merkezden gelenlerin oran artmtr. Bu gelimede, eyalet saysnn artmasyla birlikte merkez idarenin taray, dorudan merkezde yetimi, daha gvenilir bulduu kiilere emanet etmesi dncesinin yatt ne srlebilir. Kanun devrinden itibaren nemli beylerbeyliklere kubbe vezirleri vali atanmaya balanm, daha sonra kubbe vezirleri dhil, eyalet vezirleri hari vezirleri olarak ikiye ayrlmtr. Selanik Tarihine gre XVI. yzyl sonlarnda on vezirin alts dhil, yedisi hari veziri yani eyalet valisi idi. 1640lardan itibaren vezir says artm, bu defa iki tulu paalara yani beylerbeylerine sancak tevcih edilmeye balanmtr. XVIII. yzyla gelindiinde ise artk pek ok sancaa paalar tasarruf etmektedir. Saylar artan vezirlere arpalk yoluyla sancaklar tevcih edilmekteydi. Bu tr tevcihlerde sz konusu kiiler bizzat sancaa gitmemekte, ya baka bir grevi yerine getirmekte ya da mazuliyet dnemlerini beklemekteydiler. Onlarn yerine sancaklarn idaresi ve gelirlerin toplanmas iin voyvoda veya mtesellimler grevlendiriliyordu. Bylece XVI. yzyl sonlarnda balayan sancak biriminin yap ve niteliindeki deime sreci sancaklarn eski ilevlerini byk lde kaybetmelerini beraberinde getirmitir. Sancak ynetiminde mtesellim veya voyvodalarn grevlendirilmesi, baz sancaklarda muhassllk ynteminin uygulanmas XVIII. yzylda yerel ynn glenmesini tevik edip hanedanlar aras rekabeti krklemitir. Mtesellimler genelde bir yl iin tayin edilirse de uzun yllar ayn grevi srdrenler olurdu. XVIII. yzylda sancaa gnderilen paalar artnca mtesellim says da artt. XVIII. yzylda baz timar ve zeametler malikne haline getirilmi, bunlarn gelirlerini toplamak zere grevlendirilen muhassllar da sancan ynetiminden sorumlu tutulmutur. Muhassllarn da bazen grev yerlerine gitmeyip, Aydn ve Saruhanda gzlemlendii zere, yerlerine mtesellim tayin ettikleri grlmtr. Muhassllklar da mtesellimlikler gibi yerli ailelere verilirdi. Balangta grev sresi uzun olan beylerbeyiler XVII. ve XVIII. yzyllarda bir yl iinde birka kez eyalet deitirmek zorunda kalmaya balad. Sk sk azledilen beylerbeylerinin masraflarn halktan karmaya almalar halkn ezilmesine yol
198
aard. Mazuliyet dnemlerinde stanbula gelen beylerbeyiler muhta duruma debiliyordu. XVIII. yzylda, normal sancaklar yannda, hkmet ve yurtluk ocaklk sancak olarak zellikle Dou ve Gneydou Anadolu ile Badad ve ehr-i Zor eyaletlerinde bulunan sancaklarn yannda Badad eyaletinde daha alt dzeyde mir-airetlikler vard. Aydn, Mora ve Canikte muhassllk uygulamas grlmektedir. Bu dnemde vali, beylerbeyi ve sancakbeyleri artk kendilerine tahsis edilen haslara tasarruf etmiyor, onun yerine mir mukataa haline getirilen has gelirlerini iltizama alyorlard. XVIII. yzyl balarna ait bir tevcihat defteri zerinde yaplan aratrmada 17171730 arasnda Osmanl Devletinde 44 eyalet, 21i ocaklk olmak zere 217 sancak, 19 hkmet bulunduu, tayin srelerinin blgeden blgeye deitii, baz yerlere bir ylda -drt kez tayin yaplrken baz yerlere on yl iinde bir ya da iki kez tayin yapld gibi sonular ortaya konmutur.
Timar Dzeninde Deiim

On yedinci yzylda klasik yaplarda grlen deiikliklerin en nemlilerinden birisi ve belki de birincisi timar sistemindeki deimedir. Geleneksel anlaya gre timar sistemi ihmal edilmeye, timarlar hak sahiplerine deil ekbir adamlarna verilmeye balanm ve mir topraklar u veya bu yolla belirli kiilere verilmitir. Osmanl slahat eserlerinde bu durum iddetle eletirilmi, savata fiilen bulunan kiilerin hakk olan timarlarn byk devlet adamlarnn denetimine girmesi, onlarn da bu dirlikleri keyf olarak kendi adamlarna tahsis etmesi dzenin bozulmasnn bir sebebi olarak yorumlanmtr. Bununla birlikte, timar sistemindeki deiimin bir bozulmann deil, yeni artlarn bir zorlamasnn sonucu olduu ok aktr. Ateli silahlarn yaygnlamas ve piyadenin neminin artna paralel olarak devletin cretli asker saysn arttrmas ve dirlik olarak tahsis edilen gelirleri nakd vergilere dntrme abalar sonucunda timar sistemi zayflamaya balamtr. Bununla birlikte sistem varln ve tara ynetimindeki yerini devam ettirecektir. Devlet yeni duruma gre areler retmek iin baz nlemler ald. Geleneki slahatn en tipik rnei saylan IV. Murad dnemi slahatlarna baktmzda, 1632de timar sisteminde yaplan dzenlemenin hi de kat geleneki bir zellik sergilemediini grrz. deal kanunun artlarn dikkate almakszn mevcut durumu kabul eden bu reformun amac taradaki karkl dzeltmek ve Badat geri almakt. Btn timar ve zeametlerin yoklamas yaplm, beratlar yenilenmitir. Bu reform, Osmanl devletinin kurumsal g ve esnekliinin XVII. yzylda da devam ettiinin bir gstergesi olarak yorumlanabilir. Yine timar sistemi ile ilgili olarak brokraside de yeni tedbirler gelitirildi. Sistemin nem kaybetmesine paralel olarak klasik tahrirler -istisnalar dnda- terk edildiinden eski kaytlardaki aksaklklarn giderilmesi iin yeni defterler ve kayt usulleri ihdas edildi. Gerekten de XVII. yzylda mir topraklarn byk ksm giderek mir mukataalar haline getirilirken sadece yeni fethedilen yerlerde klasik anlamda vergi ve vergi nfusu saym olan tahrirler yapld. XVII. yzylda nemi devlet maliyesi asndan daha da artan avrz ve cizye vergileri iin ayr saymlar (tahrirler) yapld. lk rnekleri yzyl balarna ait olan ayrntl (mufassal) avrz defterleri zellikle XVII. yzyl ortalarnda youn olarak karmza kar.
199
Avrz vergisi ve saymlaryla ilgili bulgular tara ynetiminde kadln yani kaza idaresinin etkisinin arttn gstermektedir. Ulam ve yollar asndan zorlu baz yrelerde, bunun btn imparatorluk dzeyindeki yansmalar daha fazla aratrmaya muhta olsa da muhtemelen avrz tr vergilerin daha salkl bir ekilde toplanmas iin kaza saysnn artt anlalmaktadr. te yandan maliyede malikne uygulamasna giden srete, baz eyalet defterdarlklar kaldrlarak bunlarn yerine voyvodalk, muhassllk gibi mal ynetim birimleri ihdas edilmitir. Mesel Tokat Voyvodal, Diyarbekir Voyvodal, Malatya Voyvodal, Halep muhassll gibi. Bu birimlerin idarecileri, yetki alanlarnda salt mal konularda deil idar ynden de ynetici konumundayd.
Kadlk ve Kaza Sistemi

Klasik dnem Osmanl tara idaresinin iki temel biriminden biri olan kaza idaresi, XVII-XVIII. yzyllarda esas itibariyle ok byk bir deiim veya dnme uram gzkmese de gerek genelde ilmiye snf iinde gerekse asker ve mal sistemdeki deiimlerin kaza idaresi bakmndan dourduu sonular itibariyle kadlk dzeninde ve kaza idaresinde de deiimler yaanmtr. Avrz vergisinin olaanlamas, nakit avrzn toplanmas, avrz saymlarnn yaplmas srelerinde tarada kadlarn n plana kt gzlenmektedir. Bir baka gelime de kaza saysnn artmasdr. Bu hem mazul kad saysnn artmasndan, kadlarn ortalama grev srelerinin azalmasndan, hem de vergi alanlarnn denetimi bakmndan daha kk nitelerin daha elverili olmasndan kaynaklanm olmaldr. XVII. yzyl avarz defterleri zerinde yaplan almalar ark Karahisar, Amasya, Canik gibi yrelerde XVI. yzyla oranla kaza saysnda byk art yaandn gstermektedir. Mesela XV. yzylda ve XVI. yzyl balarnda tek kadlk olan Canik-i Bayram (Ordunun merkez ve dou ksmlar, Giresunun bat ve gney kesimleri ile Tokat ve Sivasn kuzeydeki baz kesimleri) yresinde XVI. yzyl ortalarnda , XVII. yzyl ortalarnda ise 12 kaza vard. Burann bat komusu olan XVI. yzyln Satlm kazas ise XVII. yzylda 6 kazaya blnecektir. Ancak unu belirtmek gerekir ki bu tr blnmeler btn kazalar iin sz konusu deildi. Grev yerine gitmeyen kadlarn yerlerine naib gndermesi de bu dnemin bir baka zellii olarak anlmaldr. Tpk sancak ynetiminde olduu gibi kaza ynetiminde de veklet yoluna gidilmesi eitli sorunlara yol amaktayd. Klasik sistemin hem teorik hem de pratik temeli olan adalet ilkesi bu uygulamalardan olumsuz etkilenmekteydi.
ynlk
XVII. yzylda zellikle taradaki dnmn temel boyutlarndan birisi Osmanl toplumunun teden beri nemli unsurlarnda biri olan yn ve erafn idare dzeninde ve toplumda kazand yeni rol veya etkinliktir. inde ynetici snfn nde gelenlerini de barndran bir yrenin yn ve eraf, daha nceden de bulunduklar yerin meseleleri zerinde sz ve etki sahibi idi. Mesela, vergi saymlar (tahrir) srasnda ihtilfl konularda yn- vilyete danlmas usuldendi. Yine kad mahkemelerinde uhudl-hal denilen kurullarda orann nde gelenlerinden bir veya birka kii muhakkak yer alrd. Yaplan aratrmalar, unvan sahibi ve dolaysyla yn ve eraf mensubu olduu anlalan kiilerin bir ehir veya kasabadaki vakflarn mallarnn gzetimi, yetim ocuklarn mallarnn idaresi vb. pek ok konuda etkili olduunu ortaya koymutur.
200
XVII. yzylda meydana gelen deiimler ve bunlarn taradaki sonular yn ve erafn bu etkisini arttrmtr. Bu balamda, sosyal, idar ve mal dzende deiim, mir mukataalama ve iltizam sisteminin yaygnlamas, asker sistemde deiim, yzyl sonundaki uzun ve ypratc savalar sonucu alnan mal tedbirler yerel yn ve erafn glenmesine yol amtr. Kylnn tefecilik yoluyla borlandrlmas sonucu toprann kullanm hakknn gaspedilmesi ynlarn iftliklere sahip olmasn beraberinde getirdi. Mevat arazinin enlendirme yoluyla tarma almas da bu srete rol oynad. Bununla birlikte XVII. yzylda byk lekli iletmelerin ortaya kmas sz konusu deildir. yn servetini iftliklerden ziyade devlet adna vergi toplamak, tefecilik ve bir dereceye kadar ticaretten salad. XVII. yzylda Balkanlarda emek bol olduundan iftlikleme olgusu daha barizken belirgin bir nfus azalmas yaandna dair kuvvetli kantlar bulunan Anadoluda kr kesiminde emek kt olduundan hayvancla ynelim daha ar basmtr. zetle belirtmek gerekirse u hususlar ynn XVIII. yzylda giderek glenmesinde etkili olmutur: a) Malikne sistemi ile ekonomik glerinin artmas. b) zellikle beylerbeylerinin, ksmen sancakbeylerinin bir ksmnn grev yerine gitmeyip yerlerine mtesellim atamas, bu greve gelenlerin mahall g sahibi haline gelmesi. c) Devletin vergi ve asker toplamada, mahall ekyay bastrmada yna duyduu ihtiya. Neticede II. Viyana sonras gelimeler yn glendirdi ve 1726dan itibaren tara idareciliklerine getirildiler. yn aileleri belirli blgelerde yneticilik yaptlar. 1680lerden itibaren bir yrenin yn kendi ilerinden birini devletle ilikiler iin resmi yn semeye balar. Bu seimlerin nasl olduu, seimlerde kimlerin etkili olduu tartmaldr. 1765de Muhsinzade Mehmed Paa ynlk sistemini dzenleme giriiminde bulundu ve valilerin ynlk buyruldusu vermelerini yasaklad. Bir kiinin ynl ancak merkezin onay ile kesinleecekti. 1786da ynlk kaldrld ama 1787de Ruslarla balayan sava 1790da ynln yeniden ihdasna yol at. Bu dnemde eitli blgelerde etkin olan belli bal yn aileleri unlardr: Ankarada Mderriszadeler, Canik (Samsun ve evresi)te Canikli Ali Paa ve evlad, Manisada Karaosmanoullar, Balkesirde Kanlzadeler, Bilecikte Kalyoncuoullar, Rizede Tuzcuoullar, Yozgatta apanoullar, zmirde Katipoullar, Ylanloullar, ukurovada Menemencioullar, Kozanoullar, Kuzey Irakta Babanzadeler, Rusukta Tirsinikliolu, Alemdar Mustafa Paa, Vidinde Pazvandolu, Yanyada Tepedelenli Ali Paa ve oullar. Bu hanedanlarn bulunduklar blgelerde etkili olmas vergi ve asker toplamada devletin baz ihtiyalarn karlasa da merkez ynetimi zaman zaman ciddi problemlerle karlatrmtr. Canikli Ali Paa ve oullarnn zaman zaman isyankr tutumlar, Tepedelenli Ali Paa isyan sadece iki rnek olarak zikredilebilir. XVII. yzylda taradaki otoritesini korumak iin valileri birbirine kar kullanan,
201
isyan eden nderleri belirli grevlere atayarak havu ve sopa politikas gden merkez hkmet XVIII. yzylda ise zaman zaman yn hanedanlarn birbirlerine kar kullanarak taradaki hkimiyetini hissettirmitir. Bu amala, yukarda iaret edildii zere valilerin grev sreleri ksaltlm, Dou ve Gneydou Anadoluda ocaklk olarak tevcih edilen sancaklarda ve hatta hkmet-ocaklklarda eitli gerekelerle sk sk deiiklie gidilmitir. Devlet, bir yredeki hanedanlar birbirine kar kulland gibi komu yrelerde, mesel Canik ve evresindeki Hac Ali Paa ile Yozgattaki apanoullar gibi yneticilik yapan ynlar arasndaki iktidar ve nfuz rekabetini kendi lehine evirmeye almtr. ynlarn glenmesine yol aan idar nedenleri aklaynz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
III. Selimin Nizam- Cedit reformu srasnda ynlardan destekleyenler olduu DNELM gibi kar kanlar da vard. Mesela, Rumeli ynlar kar olduundan Nizam- Cedit slahat Rumelide uygulanmamtr. III. Selim tahttan indirilince Rusuk yn Alemdar Mustafa Paa stanbula gelir ama ancak II. Mahmudu S O tahta R U karabilir. Alemdarn kudretinin de etkisiyle hkmdar ile ynn karlkl sorumluluklarn belirleyen ve bu ynyle hkmdarn otoritesini snrlad ileri srlen Sened-i tDKKAT tifak 1808de hazrland ama, eitli gerekelerle ynn byk ksmnn stanbula gelmeyii ve II. Mahmudun isteksizlii neticesinde, Alemdarn ldrlmesini mSIRA SZDE teakip bu senet geersiz kald. Bundan sonra II. Mahmud ynlar eitli politikalarla tasfiyeye ve etkisizletirmeye alacaktr.
AMALARIMIZ
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
202
zet
Timar sisteminin yannda bozulmann en tipik gstergelerinden birisi olarak gsterilen kul-devirme sistemi ve yenieriler de genel deiim ve buhran bakmndan ele alndklarnda, baz yozlamalar mahede edilse de XVII. yzylda temelde kadim dzeni devam ettirmenin mmkn olmad bir vasata girildii muhakkaktr. Devirmeyi eski yaygnl ile srdrmenin artlar ortadan kalkt gibi Kafkaslarn fethiyle kul sistemi iin yeni bir kaynak elde edilmi, ayrca kul-oullarnn sisteme entegre edilmesiyle de eski dzenden farkl bir manzara ortaya kmt. Yaya askerine duyulan ihtiyac devirme yntemiyle karlamann imknszl karsnda, Koi Bey ve benzerlerinin biraz da ait bulunduklar zmrelerin imtiyazlarnn kaybediliine kar tepki gstererek ifade ettii zere, artk kul taifesine hariten ecnebi yani kul cinsi olmayan kiiler girmeye balamt. Kurulutan 1600lere gelinceye kadar geen dnemin de kendi iinde nemli deimelere sahne olduu muhakkaktr. Osmann u beylii ile Orhannki, Murad Hann devleti, bunlarla Fatihin merkeziyetilii esas alan imparatorluu, Yavuz, Kanun veya II. Selim dnemleri farkllklar arz eder. Temel esprisi pek deimemekle birlikte klasik nizamn iki temel unsurundan birisi olarak gsterilen timar sisteminin ileyiinde XV. ve XVI. yzyllarda hibir deimenin olmadn iddia etmek mmkn deildir. Aslnda, Osmanl devletinin klasik dneminin yceltilmesinin altnda evrensel bir altn a anlaynn yansmalarn grmemek imknszdr. Altn alara duyulan zlemlerin gerisinde ne trl saikler varsa bunlar u veya bu lde seltin-i selef devrini idealletiren Koi Bey ve onun gibiler iin de geerliydi. Bu tr eletirmenleri, objektif hareket eden, devletin iine dt kt duruma are teklif etmekten baka hibir kaygs bulunmayan kiiler olarak alglamamak gerektii ska vurgulanmtr. XVII-XVIII. yzyllarda saray sisteminde, merkez ynetim aygtnda ve eyalet idaresinde nemli deiimlerin yaandn tespit ediyoruz. Bu balamda klasik dzenin temel kurumlarndaki dnm ya da geleneksel anlatdaki ifadesiyle yozlama ve bozulma sonucunda merkezde Bbli g kazanmtr. Divan- Hmayunun etkisi azalmtr. Sonuta, saray ve haremin etkilerinden uzaklamak zere devlet ilerinin Paakaps veya Babli denilen sadrazam konanda grlerek halledilmesi yoluna gidildi. Paakapsnda reislkttap, sadaret kethdas ve avuba giderek n plana kacaktr. a. Eyalet ve sancaklara atanan valilerin grev yerlerine gitmemeleri, sancak ynetiminde mtesellim veya voyvodalarn grevlendirilmesi, baz sancaklarda muhassllk ynteminin uygulanmas XVIII. yzylda yerel ynn glenmesini tevik edip hanedanlar aras rekabeti krklemitir. ltizam ve malikne sistemlerinin uygulanmas sonucunda yerel ileri gelenler tara idaresinde n plana kacaktr. b. Timar sistemindeki deiim, bir bozulmann deil, yeni artlarn zorlamasnn bir sonucudur. Ateli silahlarn yaygnlamas ve piyadenin neminin artna paralel olarak devletin cretli asker saysn arttrmas ve dirlik olarak tahsis edilen gelirleri nakd vergilere dntrme abalar sonucunda timar sistemi zayflamaya balamtr. Bununla birlikte sistem varln ve tara ynetimindeki yerini devam ettirecektir. c. XVII. yzyl boyunca yaanan gelimelerin etkisiyle g kazanan yerel yn ve eraf XVIII. yzylda tara ynetimine arln koymutur. zellikle vergi toplama ve askerlikte devlete yardm eden yn malikne sisteminin de etkisiyle ekonomik ynden salad avantaj ynetim makamlarn ele geirmek ve hanedan kurmak suretiyle kendi lehinde kullanmtr.
203
Kendimiz Snayalm
1. XVI. yzyl sonlarnda meydana gelen deiikliin aadaki alanlarn hangisinde kkl bir etkiye yol amad savunulabilir? a. Kul sistemi b. Timar sistemi c. Harem d. Vakf e. Yenieri ordusu 2. Aadaki terimlerden hangisi genellikle ky kkenli olup ateli silah kulland iin bey kaplarnda grev yapan askerler iin kullanlr? a. Sekban b. Cebeci c. Topu d. Suhte e. Martolos 3. XVI. yzylda Hint deniz yollar mcadelesinde Osmanllarn asl rakipleri kimdi? a. Rusya b. Fransa c. Portekiz d. Avusturya e. sve 4. Paakapsnn dier ad nedir? a. Bb- hmayun b. Bb- saf c. Bb- meihat d. Bbs-saade d. Drs-saade 5. XVIII. yzylda d ilikilerde n plana kan makam hangisidir? a. Sadaret kethdas b. Nianc c. Reislkkttap d. kk- Sani Defterdar e. Yenieri Aas 6. XVII. yzyl sonunda mukataalarn mr boyu iltizama verilmesi uslnde pein alnan paraya ne denir? a. Meccele b. Ml c. Mevcib d. Ulufe e. Muaccele 7. Aadaki unvanlardan hangisi, tayin edildikleri sancaa veya eyalete bizzat gitmeyen paalarn yerine grevlendirilen kiiler iin kullanlmtr? a. Mltezim b. Emin c. Mvekkil d. Mtesellim e. Mtevelli 8. Aadakilerden hangisi ynlarn grevlerinden biri deildir? a. Vergi toplamada devlete yardmc olmak b. Asker toplamada devlete yardmc olmak c. Asayii salamada devlete yardmc olmak d. Sefer srasnda arld zaman orduya katlmak e. Merkezi bteyi hazrlamada devlete yardmc olmak 9. yn aileleri ve etkili olduklar blgelerle ilgili olarak aadaki eletirmelerden hangisi yanltr? a. Kalyoncuoullar-Rize b. apanoullar-Yozgat c. Menemencioullar-ukurova d. Karaosmanoullar-Manisa e. Ylanloullar-zmir 10. II. Mahmud dneminde ynlarn devletle ilikilerini dzenlemek amacyla hazrlanan belgeye ne ad verilir? a. Islahat ferman b. Nian- hmayun c. Islahat layihas d. Sened-i ittifak e. Sened-i imtiyazat
204

1. d 2. a 3. c 4. b 5. c 6. e 7. d 8. e 9. a 10. d Cevabnz yanl ise Dnmn Sebepleri blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise Dnmn Sebepleri blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise Dnmn Sebepleri blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise Merkez Tekilatnda Dnm blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise Merkez Tekilatnda Dnm blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise Merkez Tekilatnda Dnm blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise Tara Tekilatnda Dnm blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise Tara Tekilatnda Dnm blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise Tara Tekilatnda Dnm blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise Tara Tekilatnda Dnm blmn yeniden okuyunuz. likle Karlofa Antlamasndan itibaren d ilikilerde daha etkili ve nemli rol oynamaya balad. Bu gelimeler reislkttaplk makamnn glenmesine ve reislkttaplarn ynetimdeki etkilerinin artmasna yol at. Sra Sizde 3 Osmanl maliyesinde XVI. yzyldan XVIII. yzyla deiimin baz boyutlar vardr. Mal rgtlenme daha karmak bir hal ald gibi devletin artan nakit ihtiyac daha nce hizmet karl dirlik verme ilkesinin gzden geirilmesine zemin hazrlad. 1578den 1606ya uzanan Osmanl-ran ve Osmanl-Avusturya savalar sresince vrz vergisi olaanlat. Maliyeye ait vergi gelirleri daha ziyade iltizama verilmeye balaynca bunlarla ilgili dzenlemeler nem kazand. Nitekim XVII. yzyl sonlarnda iltizamlar mr boyu verilmeye baland ve malikne sistemi ile nakit darlna are arand. Bylece mr boyu olarak verilen mliknelerin satndan pein olarak elde edilecek nakit paralarla hazinenin acil ihtiyalar karlanmaya alld. Sra Sizde 4 XVII. yzylda meydana gelen deiimler ve bunlarn taradaki sonular yn ve erafn bu etkisini arttrmtr. Mir topraklarn mukataalamas ve bunlarn gelirlerinin toplanmasnda emanet yerine iltizam sisteminin yaygnlamas, yerel ynn alt mltezimler olarak bulunduklar blgede etkilerini arttrd. Yine asker sistemde deiim, yzyl sonundaki uzun ve ypratc savalar sonucu alnan mal tedbirler yerel yn ve erafn glenmesine yol amtr. Bunun yannda u hususlar ynn XVIII. yzylda giderek glenmesinde etkili olmutur: Malikne sistemi ile ekonomik glerinin artmas, beylerbeylerinin, ksmen sancakbeylerinin bir ksmnn grev yerine gitmeyip yerlerine mtesellim atamas, bu greve gelenlerin mahall g sahibi haline gelmesi, devletin vergi ve asker toplamada, mahalli ekyay bastrmada yna duyduu ihtiya.

Sra Sizde 1 Ateli silahlarn yaygnlamas yaya ordusunun nemini arttrdndan kapkulu piyadelerinin en nemli ksm olan yenierilerin says ve etkinlii artt. Timarl askerlerin nemi giderek azald. Bu yzden de mal ve idar yapda da deiikliklere gidildi. Giderek daha fazla mir arazi mukataa haline getirildi. Bu ise tarada toprak idaresi sisteminde emin ve mltezimlerin etkisini arttrd. te yandan, ateli silah kullanmay bilen genlerden tekil edilen sekban ve sarcalar bey kaplarnda grevlendirildi. Bunlarn sava sonrasnda terhis edilmeleri asayi sorunlarna yol at. Sra Sizde 2 XVII. yzyl ortalarnda Bblinin kurulmasyla birlikte reislkttap ynetimindeki Divan brokrasisi buraya dhil edilmitir. Bu srete yeni grevler yklenen reislkttaplk pek ok ii stlendi. Bu kapsamda, reislkttap ile sadaret kethdas sadrazamn buyruldu yetkisini kullanmak, d ilikilerde elilerle grmek, ordu ve asker ile ilgili brokratik iler vb. pek ok konuda sadrazamn yetkilerini kullandlar. Devletin maliye dndaki btn kaytlarn kontrol eden reislkttap zel-
205

Ahskal, Recep (2011), Osmanl Devlet Tekilatnda Reislkttblk (XVIII. Yzyl), Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, stanbul. Akda, Mustafa (1999), Celal syanlar -Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Bar Kitap, stanbul. Akman, Mehmet (1997), Osmanl Devletinde Karde Katli, Eren Yaynclk, stanbul. Alderson, A.D. (1998), Osmanl Hanedannn Yaps, ev. . Severcan, z Yaynclk, stanbul. Armaan, Mustafa (haz.) (2006), Osmanl Geriledi mi?, Etkileim Yaynlar, stanbul. Barkey, Karen (1999), Ekyalar ve Devlet-Osmanl Tarz Devlet Merkezilemesi, ev. Z. Altok, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Baar, Fehamettin (1997), Osmanl Eyalet Tevcihat, 1717-1730, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Darling, Linda T. (1996), Revenue-Raising and Legitimacy-Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 15001600, ed. S. Faroqhi-H. nalck, E.J.Brill, Leiden-New York-Kln. Emecen, Feridun M. (2011), Osmanl Klasik anda Hanedan Devlet ve Toplum, stanbul. Fleischer, C.H. (1996), Tarihi Mustafa l - Bir Osmanl Aydn ve Brokrat, ev. Ayla Orta, stanbul. Gen, Mehmet (2005), Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, tken Yaynlar, stanbul, 4. Bs. hsanolu, Ekmeleddin (1994), Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi I, stanbul. 1994. nalck, Halil (1980), Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1800, Archivum Ottomanicum, VI, Louvain. nalck, Halil -Donald Quataert (ed.) (2004), Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1600-1914, cilt 2, ev. A. Berktay vd., Eren Yaynclk, stanbul. nalck, Halil (1959), Osmanllarda Saltanat Veraseti ve Trk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XIV/1, s.69-94. nalck, Halil (2003), Osmanl mparatorluu- Klasik a, 1300-1600, ev. Ruen Sezer, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Kl, Orhan (1997), 18. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devletinin dar Taksimat-Eyalet ve Sancak Tevcihat, Elaz. Kunt, . Metin (1978), Sancaktan Eyalete-1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, Boazii niversitesi, stanbul. Mumcu, Ahmet (1969), Divan- Hmyun, Ankara. Ortayl, lber (2007), Trkiye Tekilat ve dare Tarihi, ed. A.N. Turan, Cedit Neriyat, Ankara. Ortayl, lber (1994), Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, Ankara. z, Mehmet (2005), Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumcular, Dergah Yaynlar, stanbul. zvar, Erol (2003), Osmanl Maliyesinde Malikne Uygulamas, Kitabevi Yaynlar, stanbul. Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I-III. Peirce, Leslie (1996), Harem-i Hmyun-Osmanl mparatorluunda Hkmranlk ve Kadnlar, ev. Aye Berktay, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Turan, A. Nezihi (ed.) (2006), Tarih El Kitab, Grafiker Yaynlar, 2. Bs., stanbul. Uzunarl, . Hakk (1948), Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Uzunarl, . Hakk (1984), Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Uzunarl, . Hakk (1984), Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. nal, M. Ali (1998), Osmanl Messeseleri Tarihi, Isparta. nal, Mehmet Ali (2011), Osmanl Tarih Szl, stanbul. Ayrca bkz. slam Ansiklopedisi (MEB) ve Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisinin ilgili maddeleri.
Szlk
207
Szlk A
med: Sarayla Bbl arasndaki yazmalar yrtmekle grevli daire ve bu dairenin amedci de denen miri. Avrz: Avrz- dvniye veya teklf-i rfiye, XVI. yzyln sonlarna kadar, olaanst zamanlarda alnan ve miktar dorudan dvn- hmyn tarafndan tespit edilen bir vergi trdr. yn: Bir memleketin, bir blgenin, bir kasabann veya bir snfn ileri gelenleri hakknda kullanlan bir tabir. Havalegn: Resm evrak bir yerden bir yere yneltenler, devredenler, gnderenler, havaleciler. Havass- hmyun: Osmanllarn fetih devirlerinde yeni zapt olunan araziden devlet hissesi olarak ayrlan haslar. Hurc: Dar kma, k, isyan etmek.
ltizam: Devlete ait vergilerin ve gelir getiren kaynaklarn, mzayede ile belirli bir bedel mukabilinde ahslara verilmesine denirdi.
B
Bidat: Evvelden olmayp yeni kan ey demektir. Buyruldu: Sadrazam, vezir, beylerbeyi gibi yksek mevkilerde bulunan devlet adamlarnn verdikleri yazl emir.
K
Kabz- mal: Anam resmini tahsil eden memur, tahsildar.
L
Layiha: Osmanl diplomatiinde rapor ve taslak olmak zere iki ayr belge cinsi iin kullanlmtr.
C-
Cizye: Mslman memleketlerinde eskiden Hristiyan tebaadan korunmalar karlnda alnan ba vergisi. anigir: Saraylarda, byk dairelerde yemek ilerinden sorumlu olan kimse, enici. anigirba: anigirlerin ba, padiahn yedii yemeklerin zehirli olup olmadn kontrol eden kimse. avuba: Dvn- hmayun avularnn miri.
M
Mahll: Bo kalan herhangi bir makam, mansp, memuriyet. Mal: Bir kimse veya kurumun mlkiyetinde bulunan tanr, tanmaz her eit deerli ve gerekli ey, mlk, rat, varlk, servet. Malikne: Bir kimseye varidatndan hayat boyunca istifade etmek, lkin satamamak ve miras brakamamak artyla verilen arazi. Meveret Meclisi: Osmanl Devletinde nemli ve olaanst meselelerin grld danma meclisi. Mir mukataa: Kira karlnda geici mlk olarak devredilen devlet hazinesine ait bir gelir veya arazi. Muaccele: Devlet hazinesine ait mukataalarn malikne eklinde tevcih olunanlarndan sekiz yldan on iki yla kadar pein olarak alnan varidat. Muhassl: Tanzimata kadar mr mukataalar iltizam eden vezir ve vali, yn vesaireden kimselere verilen isimdi. Tahrir ve Avrz defterlerinde muhassl kelimesi ilim tahsil eden talebe yerine de kullanlmtr. Mukataa: Devlete ait vergi ve gelir kaynaklar ksaca mukataa ad altnda ifade ediliyordu. Mcerred: Kazancn kendi salama ana gelmi ama henz ileyecek topra olmayan bekr erkek. Mltezim: Devlet gelirlerinden birinin toplanmas iini gtr olarak zerine alan kimse, iltizamc. Mtesellim: Vergi toplamak iin grevlendirilmi kimse. Sancak ve kazalara tayin edilen kaymakam seviyesindeki idareci (Tanzimattan nce).
D
Defterdar: Osmanl Devletinde mal ilerin en byk mirine verilen unvan.
E
Ehl-i sk: Dkkn sahibi esnaf. Ekbir: Byk adamlar, ileri gelenler, yksek mevkilerde bulunanlar. Emin: Bir iin ba ve sorumlusu durumunda olanlara verilen memuriyet unvan.
F
Fetret: Karklk, istikrarszlk ve iktidarszlk dnemi.
H
Hacegn: Hocalar. Osmanl devlet tekilatnda yaz ilerinin banda, defterdarlk, nianclk gibi memuriyetlerde, eminlik ve mdrlklerde bulunanlar iin kullanlan tabir. Halife: Resm dairelerde memurluk ve ktiplik yapan kimse. Hatime: Son, nihayet demektir. Hatt- hmyun: Padiahn el yazs bulunan ferman.
208
Mteseyyid: Hz. Muhammedin soyundan geldiini iddia eden kimse. Mtevelli: Vakf ilerini idare etmek zere tayin olunan zat.
V
Voyvoda: Eflak ve Bodan prenslerine Osmanl tarafndan verilen unvan. Zyuf ake: Ayar dk veya hileli ake ile usul d baslm paraya verilen isim.
R
Reislkttap: Niancya bal olan reislkttapn asl vazifesi kavramn kendisinden de anlalaca zere divndaki ktiplerin reisliidir. Risale: Din, bilim, sanat, siyaset ve sair alanlarda ilgili olarak yazlm kk kitap, mektup.
S-
Sadaret kethdas: Sadrzamlarn birinci derecede yardmcs ve mutemedi olan kimse. Sarca: Anadoluda beylerin paalarn kaplarnda toplanan isiz, gsz, ok defa itaatsiz askerlere denirdi. Sekban: Mns dman saflarn yrtp paralayandr. Yerli ahali arasndan seilmi asker snf. Sepet timar: Mnhal bulunan timarlar hakknda kullanlan bir tabir. Suhte: Medrese talebesi. Surre Alay: Osmanl sultanlarnn her yl Mekke ve Medineye gnderdikleri hediyeleri gtrmekle grevli alay. agird: Talebe, acemilik devrini geirmi kimse. kk- evvel: Maliye tekilatnn banda bulunan kimse, badefterdr. kk- rbi: Yavuz Sultan Selim zamannda Halepte kurulan maliye tekilatnn ba olan defterdar. kk- slis: kk- evvel defterdarnn (nc) yardmcs olan defterdar. kk- sni: kk- evvel defterdarnn (ikinci) yardmcs olan defterdar.
T
Taassup: Bir kimseye veya eye kar ar taraftarlk gsterme, ar derecede tutma. Tai: Osmanl tarihinde parann yani akenin ierisindeki gm orannn drlmesi hadisesine tai politikas denir. Tahrir: Tahrir kelimesi yazmak demek olmakla beraber terim olarak saym anlamna gelir. Tahvil: ou durumda herhangi bir memuriyetin mahllden bakasna tevcihi muamelesine verilen isim. Tedvin: Kitap durumuna getirme, yazlm olan eyleri toplayp kitap haline koyma. Temlik: Bir eyi birinin mlk klma, bir mlk birinin stne yapma, mlk olarak verme. Tensikat: Dzenlemeler, dzene koymalar.

Teşkilat

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Teşkilat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

OSMANLI MERKEZ VE TARA TEKLATI

Editrler Prof.Dr. Ahmet Nezihi TURAN Prof.Dr. Mehmet Z

Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan. ..........................

Merkez Tekilat / Maliye, lmiye ve Adliye......... ................. 24

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

Tara Tekilat/Timar Sistemi, Eyalet, Sancak ve Kaza Dzeni ............................................................................. 80

101 102 103 103 104

Arazi ve Vergi Dzeni ............................................................. 106

Vakf Messesesi......... ............................................................. 132

Klasik Devir ve Islahatlar ........................................................ 158

Merkez ve Tara Tekilatnda Dnm .............................. 182

Szlk ................................................................................... 207

OSMANLI MERKEZ VE TARA TEKLATI

Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan

Osmanl Merkez ve Tara Tekilat

Devlet Anlaynn Temeli: Adalet

Osmanl Merkez ve Tara Tekilat

1. nite - Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan

Beylerbeyi Beylerbeyi/Sancakbeyi S O R U Sancakbeyi/Suba

Suba/Timarl sipahi Timarl sipahi TE LEVZYON Timarl sipahi

Osmanl Merkez ve Tara Tekilat

1. nite - Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan

Osmanl Merkez ve Tara Tekilat

HANEDAN (TAHT VERASET, CLUS, EVLLKLER)

1. nite - Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan

Osmanl Merkez ve Tara Tekilat

SIRA SZDE 1. nite - Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan

ehzadeler ve ehzade Sanca

Osmanl Merkez ve Tara Tekilat

1. nite - Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan

Hanedan Mensuplarnn Evlilikleri

Hanedana Alternatif Araylar

Osmanl Merkez ve Tara Tekilat

1. nite - Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan

Osmanl Merkez ve Tara Tekilat

RUMEL VE ANADOLU KAZASKERLER

RUMEL VE ANADOLU DEFTERDARLARI (XVI. YY. SONRASI 3.DEFTERDAR)

KAPTAN-I DERYA (XVI. YY)

YENER AASI (VEZR RTBESYLE)

RUMEL BEYLERBEY (STANBULDA KEN)

Tablo 1.2 Klasik Dnemde Divan Brolar (Reislkttap Ynetiminde)

Tahvil (Nian/Kese Kalemi)

1. nite - Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan

Osmanl Merkez ve Tara Tekilat

1. nite - Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan

Osmanl Merkez ve Tara Tekilat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Devlet, Saray, Hanedan, Padiah ve Divan

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

OSMANLI MERKEZ VE TARA TEKLATI

Merkez Tekilat / Maliye, lmiye ve Adliye

Resim 2.1 Defterdarn kuyruklu imzas. Kaynak: BOA, Cevdet-Bahriye 618

Osmanl Merkez ve Tara Tekilat

2. nite - Merkez Tekilat / Maliye, lmiye ve Adliye

Resim 2.2 Bauhadar, Defterdar, Defter Emini, Nianc ve Darphane Emini

Sergi Nzr ve Sergi Halifesi

Defterdr Kaps (Bb- Defter)

Osmanl Merkez ve Tara Tekilat

SIRA SZDE NTERNET

2. nite - Merkez Tekilat / Maliye, lmiye ve Adliye

Osmanl Merkez ve Tara Tekilat