1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi

23. KTAP
1755 - 1785 Aydnlanma

Yazarlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek

Bizimkiler adl kitaplarn tm aadaki sitelerde mevcuttur: http://www.dunya-tarihi.com/ http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam2/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam3/ 2

BZMKLER ............................................................................................................................. 2 23. KTAP .................................................................................................................................. 2 Yedi Yl Sava, 1756............................................................................................................. 5 Osmanl Tahtnda III. Mustafa, 1756 ..................................................................................... 7 Ayn Atadan Gelme ................................................................................................................ 9 Her Yerde Katliam, 1757 ..................................................................................................... 11 ngiltere Hindistanda ne Geiyor, 1758 ........................................................................... 14 ekim Kanununun Deneysel spat, 1759 ............................................................................ 17 Din Ne Ki? ........................................................................................................................... 21 Hindistan Hristiyanlatrma abalar ............................................................................... 23 III. George ngiliz Tahtnda, 1760........................................................................................ 25 Deniz mparatorluu, ngiltere ............................................................................................. 28 Amerikan Halk .................................................................................................................... 31 Hindistan Hakimiyeti, 1761 ................................................................................................. 32 Rusya Taht II. Catherinann, 1762 ..................................................................................... 35 Rousseau............................................................................................................................... 38 Paris heykelleri ..................................................................................................................... 40 II. Katerina ........................................................................................................................... 41 Paris Anlamas, 1763 .......................................................................................................... 43 Prusya Eitimi ne karyor, 1763 .................................................................................... 46 Kutsal Roma Germen mparatorluu Grnts, 1763 ....................................................... 48 Fransa Yeni Bir Savaa Hazrlanyor, 1764 ......................................................................... 50 Habsburg, 1765 .................................................................................................................... 53 Doal Hak ............................................................................................................................ 55 Amerikada Tepkiler ............................................................................................................ 57 Metodist, 1766 ...................................................................................................................... 59 in Gleniyor ..................................................................................................................... 62 Amerika Kylarnda Sk Denetim, 1766 ............................................................................ 64 Janny, 1767 ........................................................................................................................... 66 Cizvitler Katolikleri Rahatsz Ediyor ................................................................................... 67 Telemann .............................................................................................................................. 69 Herkes Dnyaya zgr Gelir ............................................................................................... 70 Osmanl-Rus Sava Balyor, 1768 ..................................................................................... 72 Boston................................................................................................................................... 74 Sanayi Yeni Bulularla Geliiyor ......................................................................................... 76 Osmanl-Rus Savanda baar Ruslarn, 1769 .................................................................... 77 Bengalde lmcl Alk..................................................................................................... 79 James Cook .......................................................................................................................... 81 eme Deniz Sava, 1770 ................................................................................................... 84 Ruslar Karada da Osmanly Yeniyor, 1770 ........................................................................ 87 Giritte Et Trnak Ayrlyor, 1770 ........................................................................................ 89 Buhar Gc Kullanmna Doru, 1770 ................................................................................ 91 Sadece Doa Var .................................................................................................................. 94 Eyaletler Kendini Ynetiyor, 1771 ...................................................................................... 95 Osmanlnn Arap Eyaletleri Bamsz Gibi ......................................................................... 97 Ayan ..................................................................................................................................... 99 Kamu Oyu destei, 1771 .................................................................................................... 103 sve Toparlanmaya alyor, 1772 ................................................................................... 105 Avrupa Kyls ................................................................................................................. 107 Avrupada Kyller dndaki halk .................................................................................... 109

Rusya Zorda, 1773 ............................................................................................................. 111 Boston ay Partisi, 1773 .................................................................................................... 113 Kk Kaynarca Anlamas, 1774 ..................................................................................... 115 1774 Osmanl mparatorluu iin bir dnm noktas m? ................................................. 117 ngiliz Kralna Meydan Okuma.......................................................................................... 119 I. Amerikan Kongresi, 1774 ............................................................................................... 121 Devlet inde Devlet ........................................................................................................... 125 Kafirler Kzldeniz ve Svete, 1775 ................................................................................ 127 Kvlcm, 1775 .................................................................................................................... 130 Amerikan Bamszlk Sava, 1775 .................................................................................. 132 lluminati, 1776 .................................................................................................................. 134 Amerikann Bamszl, 1776 ........................................................................................ 136 Amerikan Bamszlk Bildirgesi, 1776 ............................................................................. 138 Amerikan-ngiliz Sava Devam Ediyor, 1776 .................................................................. 139 Fransada Meslek Kurulularna Darbe .............................................................................. 142 Okyanusya, Aborjinler ....................................................................................................... 144 Okyanusya, Melanizyallar ................................................................................................. 146 Okyanusya, Polinezyallar .................................................................................................. 149 Avrupa Birlii Dncesi ................................................................................................... 151 Evrensel Olmak, Ulusal olmak........................................................................................... 154 Amerikan Bamszlk Sava II. Ylnda, 1777 ................................................................ 156 Brezilyada Reform, 1777 .................................................................................................. 159 Rousseau ve Voltaire lyor, 1778 ................................................................................... 162 lk Demir Kpr, 1779 ....................................................................................................... 165 Maria Theresiann lm, 1780 ........................................................................................ 168 Hindistanda ngiliz Hakimiyeti, 1780 ............................................................................... 170 Linn................................................................................................................................... 171 Tanr ve nsan Hakknda .................................................................................................... 173 Yahudiler de Tanry Durmadan Yorumluyor .................................................................... 175 Kara Sava Amerikallarn, 1781 ...................................................................................... 176 Saf Akln Eletirisi, 1781 ................................................................................................... 177 Wattn ift Etkili Makinesi, 1781 ..................................................................................... 178 Fransa ................................................................................................................................. 180 Osmanlda ler Zor, 1782 .................................................................................................. 182 Sanayilemede ngiltere nde, 1782 .................................................................................. 184 Paris Anlamas, 1783 ........................................................................................................ 189 ngiltere Amerikann Kaybn Zor Hazmediyor, 1783 ....................................................... 191 Yldrmsavar Heryerde, 1783 ............................................................................................ 193 Krm Rus Vilayeti, 1783 ................................................................................................... 195 Amerikada ler Zor, 1783 ................................................................................................ 197 Umak ................................................................................................................................ 198 Euler ................................................................................................................................... 200 nsanlk Tarihinde Yeni Bir a, 1784 .............................................................................. 203 James Watt ......................................................................................................................... 206 Osmanl Brokrasisinde Fitne, 1785 .................................................................................. 208 Galaksi ................................................................................................................................ 210 Rusyada Soylular Yasas, 1785 ......................................................................................... 213 Osmanlda Burjuvazi Oluamyor ...................................................................................... 215 23. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ......................................................................... 217

Yedi Yl Sava, 1756

Yedi yl sava,

Mavi: Byk Britanya, Prusya, Portekiz Yeil: ransa, spanya, Avusturya, Rusya,sve Prusya kral II. Friedrich bir ngiliz Rus ibirliinden korkuyordu. Ayrca ona ngiltereden yardm almak karl da grlyordu. Ocak 1756da Prusya ngiltere ile Westminster szlemesini yapt. Bu anlamaya Franszlar ok bozuldular. Onlar da 1 Mays 1756da Avusturya ile Versailles anlamasn imzaladlar. Bu srada Avusturya, Rusya ve Alman prenslikleri ile flrt ediyordu. Prusya kendine kar genel bir saldr olaca intibana kaplmt. Maria Theresia, ordusunun yeterince kuvvetli olduunu hissettiinde, 1756 ylnda Prusya zerine bir saldrya hazrlad. Yedi yl Sava balad (1756 1763). Nisan ve Mays aylarnda Fransa Minorcaya karma yapt. Minorca nlerinde yaplan Minorca Deniz Savanda, Franszlar ngilizleri yenerek stratejik bir stnlk kazandlar. Austos sonunda saldran Prusya oldu. II. Frederick Saksonya'y istila etti. Bu srada Amerikada yerlilerle Franszlar arasndaki sava da devam ediyordu. Fransz Kzl Derili sava kapsamnda Oswego Kalesi Franszlarn eline geti. Lobositz Muharebesinde Frederick (Prusya) Avusturyay yendi. XVIII. asrda Avrupallarn Dou Ticaretinden elde ettikleri karlar hala ok yksekti. Hollandallar Cavadan 27 guldene aldklar ekeri Avrupada 125 guldene satyorlard. Karabiber 2,5 guldene alnp, 20 guldene satlyordu. inden 83 guldene alnan ayn Avrupa sat fiyat 377 guldendi. Bu tarihlerdeki deniz tamacl sigorta bedelleri de yksekti. Hamule, Fransa limanlar arasnda %2,5a, Fransa Osmanl limanlar aras %5e, Avrupa Amerika limanlar aras %9a

sigorta ediliyordu. Bu yl Osmanllar ile Danimarka arasnda dostluk ve ticaret anlamas imzaland. Danimarka, Osmanl imparatorluuna zel bir temsilci yollad. 1756 ylnda Afgan Ahmet Han Abdali Hindistana girdi. Delhiye saldrd. Kenti yakp, ykt. Hindistanda Dekkan (Deccan) ile Maratha arasndaki savalarda Fransz irketi Dekkan, ngiliz irketi Maratha destekliyordu. Hindistanda Nizam-l Mlkn mirass Nizam Salabat Jungn 1751 ylndaki Maratha galibiyetinin peinden, Franszlar ngiliz rekabeti nedeni ile ekilmilerdi. Bunun zerine Marathalar (Mahrat, Maharatlar, Maratalar) Sabalat yendiler. O da Dekkan topraklarnn bir ksmn terk ederek, anlama yapmak zorunda kald. Sabalatn yerine Nizam Ali geince, Maratha savalar tekrar balayacakt. Ama Yedi Yl Savalar balaynca Franszlar yine Dekkan yalnz brakacaklard. Bu srada Hindistandaki Hristiyan says 1 milyona ulamt. Fransz ve ngiliz Hint irketleri arasndaki anlama ngilizlere ok dar gelmiti. Bengal subab Kalktay ele geirmiti. Bir ngiliz dmanyd. Kelktada ele geirdii 145 ngiliz esiri dar ve havasz bir yere tkmt. Bunlarn 125 tanesi havaszlktan boularak ldler. ngiliz irketinin bandaki Robert Clive, Bengale saldrd. Kalktay ald. Chandernagoru ele geirdi. Hatrlanaca gibi ngilterede Milletvekili pazar vard. William Pitt, milletvekillerinin batan karlmas zerine kurulmu olan sisteme karyd. Tm eilimleri temsil eden ve genel kayglar nde tutan bir hkmetten yanayd. Fransa ile yaplan sava kamuoyunu yanna ekince, o da dnd ynde babakanlk yapacak ekilde davranmak zere babakan seildi. Fransada d ticaret hacmi gittike artyordu. 1716 ylnda 215 milyon, 1740da 430 milyon, 1756da 616 milyon liray bulmutu. Bu ticarette arlk Avrupa lkelerindeydi. Bu srada Prusya kylsn patates yetitirmek iin zorlamaya balamt. talyan besteci Giacomo Antonio Perti (d. 1661), Fransz astronom Jacques Cassini (d. 1677), Hollandal ressam Bernard Accama (d. 1697) 1756 ylnda ldler.

Osmanl Tahtnda III. Mustafa, 1756

III. Mustafa

Bir yl nceki stanbul yangnnn hemen peinden Temmuz 1756da stanbulda bir yangn daha kt. Osmanl veziriazam Koca Ragp Paayd. III. Osman irpene hastasyd. 30 Ekim 1756 ylnda ld. Tahta III. Ahmetin hayatta kalm olan en byk olu III. Mustafa kt (1756 1774). III. Osman yle silikti ki lm halkn ilgisini ekmedi. Buna karn III. Mustafann tahta k coku ile karland.

III. Mustafa mali ilerde ok titizdi. Tasarrufa nem veriyordu. Gelecek gnlerde tasarrufla ve msadereyle hazineyi hale yola koyacakt. Devlet ilerine karr, denetler, hesap sorard. Yenilik yanlsyd. Topulara eki dzen verecek ve yeni gemiler ina ettirecektir. Padiah III. Mustafann nemli bir problemi mneccimlere olan tutkusuydu. Fal ve benzeri bylere inanrd. Mneccimlerin laflarna gre hareket ederdi. III. Mustafann tahta kmas ile clus bahii verildi. Bu Osmanl imparatorluunda verilen son clus bahiidir. III. Mustafann saltanatnn ilk yllarnda Koca Ragp Paa veziriazamd. Zeki, ileri grl ve bilgili bir zat olan sadrazam dengeli bir d politika izlemiti. Yedi Yl Savalarnda Prusyann ittifak nerisini suhulet ile ortada brakmt. Koca Ragp Paaya Avrupa lkelerinden ittifak nerileri srekli geliyordu. O ise ileride Osmanllar zor durumda brakabilecek hibir ittifaka yanamad. 1746 ylndan 1768 ylna kadar Osmanl mparatorluu uzun bir bar dnemi yaad. Bu bar dneminden istifade edilerek lkede uzun sredir ihmal edilmi olan altyap almalar yapld. Ha ve ticaret yollar zerinde tekrar hanlar ina edildi. Bunlar Seluklular zamanndaki gibi sanatsal yaplar deildi ama fonksiyoneldi. Bylece kervanlarn seyahati yeniden dzene girdi ve gven altna alnd. Bu srada Bat Avrupa kendi iinde kaynyordu. Avusturya Miras Sava (1740 1748), Yedi Yl Sava (1756 1763) Batnn Osmanly rahat brakmasnn bir nedeniydi. Tunusta Hasan Ali Paa iktidardayd. Hseyin hanedanndan Hseyinin oullar, Cezayirden destek alarak iktidar ele geirdiler. ktidar Hseyinin olu Muhammede verildi (1756 1759). Bu srada Tunus Cezayire baml hale geldi. 1756da Erzurumlu brahim Hakk (1703 1780) ansiklopedik mahiyette olan Marifetname adl eseri yazd. Marifetnamede astronomi, ahlak, tasavvuf, mzik, din bilgisi, fizik, tp ve seks dahil pek ok bilgi vard. smail Hakk etrafta olan, bitenin ve ilerlemenin farkndayd. Bir yandan da astroni bilgisi verirken iine astrolojiyi de sokuyordu. Bu dnemde Ermeni zenginlerin Osmanl devletindeki etkileri de artmaya balamt. Bu kiiler XVII. yzylda ticaret yapm, sonra sarraf giderek de banker olmulard. Bu zengin Ermeniler bakent ve eyaletlerde imparatorluun ynetici zmresi ile yakn bir iliki iine girdiler.

Ayn Atadan Gelme

Buffon

Bu tarihe kadar bilimdeki gelimeler ve olup bitenler, baz bilim adamlarnn aklna ar ama srekli bir gelime, deime fikrini getirmeye balamt. Soyu tkenmi hayvanlarn fosilleri, arac trlerin varl bulunuyor, anatomik almalar ilerliyordu. Hayvanlarn yaplarnda benzerlikler bulunuyordu. Hepsi ortak bir atadan gelmi gibiydiler. Buluntular ortamn nemli olduunu da gsterir gibiydi. Ayn cins hayvanlar iklime, beslenme koullarna, yaadklar yksekliklere gre farkllk gsteriyorlard.

Fransz Maupertius (1698 1759), 1745de Vens, 1751de Doa Sistemi, 1756da Kozmoloji adl eserleri yaynlad. Maupertius, iklim ve besinlerin etkisi altnda oluan deiikliklerin, ilk kuaktan balayarak kaltmsal olarak dier nesillere geebileceini gsterdi. Benzer iki canldan birbirine hi benzemeyen canllar treyebilirdi. Dnce, evreye uyum ve doal ayklanmay artk ieriyordu. Fiziksel etkilerin rastlants ile ynla mahluk ortaya kmt. Bunlarn gereksinmelere cevap veremeyenleri silinip gidiyordu. Adanson (1727 1806), eitli yollarla yeni bitki trlerinin ortaya ktn saptad. Deiiklik bir sonraki kuakta kaybolabilirdi, miras yoluyla da geebilirdi. Miras yolu ile geerse bu yeni bir tr olurdu. Buffon, btn bu olup bitenlere bakarak insanla maymunun ayn ortak bir atadan geldii sonucuna vard. Ona gre ister hayvan, ister bitki olsun, her ailenin tek bir kkeni vard. Tm hayvanlarda tek bir ata hayvandan geliyorlard. Zaman iinde deiiklie urayanlardan yeni trler remiti. Her eye ramen, bu tip konularda dnceler derli toplu deildi. Doum olmutu ama kuram daha ortaya kmamt. Voltaire, 1756 ylnda Milletlerin rfleri ve Ruhu zerine Deneme adl eserini yaynlad. Tarih anlay, Bat Avrupada, Montesquieuden beri deimiti. rfler, adetler, inanlar, saplantlar, bulular artk nemliydi. nsan bir btn olarak ele alnmaya allyordu. Voltairee gre tarih hem rastlantlara ve hem de planl davranlara balyd. Tarih 4 byk a geirmiti. Bunlar Perikles, Agustus, Mediciler ve XIV. Louis dnemleriydi. Her devir kendi iinde bir btnd. Tarihte ncesi sonrasn pek etkilemiyordu. nsanlk sanki bir kanuna uyuyormu gibi ilerliyordu.

10

Her Yerde Katliam, 1757

Katliam

Robert-Franois Damiens, Fransa kral Louis XV e baarsz bir suikast giriiminde bulundu. amda kapkulu ile yerliye arasnda yeni bir atma kt. am perian oldu. Bir sylentiye gre 24.000 ev yamaland. Kentin ve zamann tarihileri olay Timur zamannda grlen kadar byk bir ykm olarak adlandrdlar. Bu yerliyyalarn sonu oldu. Zaten, Azm iktidar da birka aydan beri sona ermiti. Osmanl Azm iktidarn, sorunlar yerliler zer diye yerinde brakmt. Ama Azm iktidar baarl deildi. G merkezide, amdan Cezzar Ahmet Paann rgtledii ky blgesine kaymt. Hac yolunda durum kayg verici olmutu. Anaza adl bir Bedevi kabilesi Arabistandan Suriyeye doru gmeye balamt. Bu g kk kabileleri de yerinden oynatm ve nne katmt. 1757de Hac kervanna saldran Bedeviler, tam bir felaket yaattlar. Kervan yok edildi, binlerce Hac ld. Ancak bir sre iinde Osmanllar kervan yollarnda denetimi tekrar ellerine alacaklard. Ruslar Lituanyada Memele girdiler. Grlmemi bir zulm yaptlar. Halkn kulak ve burunlar kesildikten sonra aslyorlard. Bacaklar koparlyor, karnlar deiliyor, kalpleri karlyordu. Almanyada ise Saksonlar Prusyaya kar direniyorlard. Bu Avusturyaya kendini toparlayacak zaman kazandrd. Saksonya elektrnn kz, Fransa veliahd ile evliydi. XV.

11

Louis Avusturya ile ikinci bir Versailles anlamas imzalad. Fransa Almanya sava iin 140.000 asker ve 30 milyonluk bir yardm stleniyordu. Mttefikler deimiti. ngilterede ihracatn artmas ve lke ii tamacln ucuzlayp, hzlanmas ile para da bollanmt. 1714 ylnda %5 olan faizler 1757de %2,2a dt. Bylece kullanlan sermaye de artt. Bu ise sanayilemeyi hzlandrd. Bir yandan ngiltere nfusu da artyordu. 1757de Portekizli Pombal markisi, Hindistanda 157 Cizviti tutuklatt ve Lizbona ald. Hindistanda ngiliz irketi Bengal subabn Plasseyde ezerek yendi. Plassey savanda Robert Clive 3.000 kiilik bir kuvvetle 50.000 kiilik Hint ordusunu bozguma uratmt. Zaferi kazandktan sonra tahta kendi adamn kard. Drrani ah Ahmet ah 1757'de Delhi seferine kt. Ancak ordusunda salgn hastalk ba gsterince geri dnd. Franszlar, ngiltereye ait olan Hannoveri igal edip, buradaki ngiliz kuvvetlerini de teslim aldlar. Bu kuvvetler savan bitimine kadar yan tutmama sz verdiler. Prusya skmt. Her yandan tehdit altndayd. Ama Rossbach muharebesinde FransaAlman mterek gcn (Baz Alman devletleri Fransa ile mttefikti) ezdi. Leuthen Muhaberesinde de Avusturyallar yendi. ngilizlerin Hannover ordusu da szn tutmayarak Franszlarn zerine yrd. Franszlar Ren ve Weser nehirleri arasna hapsolmulard. Prusya rahatlad.

Prag Muharebesi

12

Yedi Yl Sava kapsamnda, Prusya Avusturya arasnda Prag Muharebesi (1757), Kolin Muharebesi, Breslau Muharebesi, Leuthen Muhaberesi, ngiliz-Hannover ile Fransa arasnda Hastenbeck Muharebesi, Prusya Rusya arasnda Gross-Jgersdorf Muharebesi, Fransa Prusya arasnda Rossbach muharebesi yaplmt. 1757 ylnda Marki dArgenson ld (1694 1757). Fransz Hkmeti zerine Dnceler adl eserini 1730da yazm, ancak eser 1765de yaynlanabilmiti. Bu eserde merkezi ynetimi eletirmi, asillerin imtiyazlarna kar km, feodallerin son kalntlarnn yok edilmesini istemiti. Yazar bunlar yazarken kendini halkn alt tabakalarndan ayrm ve asil olduunu gerine gerine sylemiti. 1757de Fasta stnl Mulay Muhammed (1757 1790) salad. Sudandan vazgemiti. Fas Sudandan gidince, eski askerler bamsz kaldlar ve lkeye sahip oldular. Onlar ve ocuklar Sudanda gz dnm bir askeri kast eklinde hareket ettiler. Savalar birbirini izledi. Halk canndan oldu. Ekinler yok oldu. Kuyular kurudu. Ktlk balad. Yollar yok oldu. Ticaret bitti. Zanaat yok olup gitti. Japonyada ogun, i zlmeye kar ferman yaynlamakta devam ediyordu. Kadnlara kendi salarn kendilerinin yapmas emredildi. Drstlk ve dindarlk lleri kondu. Samuraylarn borlarnn bir ksm silinip, bir ksm takvime baland. Btn bunlar ise pek ie yaramyor, i durum gittike bozuluyordu. Giuseppe Domencio Scarlatti (1685 1757) ld. Hayatnn byk blmn spanya ve Portekiz'de geiren talyan besteci Barok dnemde yaam olmasna ramen, mzii daha ok klasik dnemi etkilemitir. 1685 ylnda Napoli'de doan Domenico Scarlatti'nin babas da kendisi gibi nl bir besteci olan Alessandro Scarlatti'ydi. (http://www.youtube.com/watch?v=uF5azK7whIU&feature=list_related&playnext=1&list=M LGxdCwVVULXeZa0YXwQbBI7iZ5JW1xdMG) 1757de ngilizler Calcuttay igal ettiler. in Avrupa devletleri ile scak temasa balamt. Fransz bilimci yazar Bernard le Bovier de Fontenelle (d. 1657), ngiliz yazar Edward Moore (d. 1712), sko bilgin Thomas Ruddiman (d. 1664), sko bilgin Thomas Blackwell (d. 1701), talyan mimar ressam Giuseppe Galli-Bibiena (d. 1696), ek besteci Johann Stamitz (d. 1717), ngiliz filozof David Hartley (d. 1705), Fransz bilimci Ren Antoine Ferchault de Raumur (d. 1683), ngiliz air Colley Cibber (d. 1671) 1756 ylnda ldler.

13

ngiltere Hindistanda ne Geiyor, 1758

Robert Clive

Osmanllarda, Koca Ragp Paa, dikkatini eitli devlet ileyiinin dzeltilmesine teksif etmiti. Kadlarn yetkileri fazlayd. Eyaletlerde ayanlar ve ynetici kadro ile ibirlii iindeydi, ynetim grevleri de ktye kullanlyordu. Veziriazam bu durumlara kar halk koruyucu kanunlar kard. Adaleti glendirdi. Tmar sahipleri ve mltezimleri vergi borlarn demeye ve halk ezmemeye zorlad. Merkezin bu yaptrmlarna uymayanlarn zerine asker sevk edildi. Koca Ragp Paa ve padiah III. Mustafa devlet ileyiini dzeltmede kararlydlar. len Krm Han Halim Girayn yerine Arslan Hann kardei Krm Giray Han oldu. Bu arada Ragusann filo gemi says 150 gemiye yaklamt. Musul Valisi Celili Hseyin Paa (1730 1758) 1758 ylnda ld. Onun ile Musulda Celili ailesi ok kuvvetlenmiti. Bundan sonra Osmanllar Musul ynetimine 1834 ylna kadar Celili ailesinden gelen kiileri vali tayin ettiler. 66 yl iinde Musula 14 Celili vali tayin edildi. Musulun Celili valisi genelde kethday aile iinden, ou zamanda kardeleri veya oullar iinden seiyordu. Mltezim aile iinden oluyordu. Maliyeyi tamamen kontrollerine almlard. Musulda, Celililer zamannda, kadlar bile stanbuldan yollanmayp, Musulun

14

byk ailelerinden seilmilerdi. Yenierilerde Musul ve evresinden devirildiler. Bylece Musulda Celili iktidarna kar koyacak kimse yoktu. 1834 ylna kadar Musul hep Celili ynetiminde kald. Osmanl merkezi ynetimi ne zaman Musula Celili olmayan bir vali tayin etse, kent onu kabul etmiyordu. Kentin yenierileri i kaleye kapanp, yeni valiyi kente sokmuyorlard. Celililer aslnda Musul eyaletini kt ynetmiyorlard. Osmanl merkez ynetimine demek zorunda olduklar yllk vergiyi (30.000 kuru kadar) aksatmadan dediler. Bu vergi orta karar bir vergiydi. Asyada, bu srada, Hindistandaki Portekiz topraklarnda, Cizvit Dernei yasakland. Cizvitler kp, gittiler. Cizvit tekilatnn Avrupada yasaklanmas, tm dnyadaki Cizvitlere, rnein in gibi lke halklarnn Hristiyanlatrlmasna byk bir darbe oldu. Ayn ekilde Afrikadaki alma ve plantasyonlar da sona erdi. Cizvitler gidince yerli kabileler ken di eski din ve geleneklerine dndler. ngiliz Dou Hint irketi banda bulunan Robert Clive dorudan Fransz irketine saldrd. Fransz irketinde Lally-Tollendal 300 asker ile birlikte Hindistana yeni gelmiti. LallyTollendal, Hindular horluyor, onlara kara sefiller diyordu. Lally-Tollendal, Hindistanda yanl zerine yanl yapmaya balad. Fransa irketi Dekkan (Deccan) subabln terk edince aresiz kalan Dekkan da ngiliz korumaclna girmiti. Ayn zamanda Marathalarn yaknln kaybetti. Lally-Tollendaln yapt zulm ayyuka kt. Halk destei kalmad.

15

Agan Drrani ah Ahmet ah, 1758'de Pencap'a ard arda seferler dzenleyerek bir Hint ordusunu Panipat'ta yendi. Sihler'in ayaklanmasn bastrd ama Pencap' egemenlii altna alamad. Madras yaknlarnda Cuddalore Muharebesinde Sir George Pocock ynetimindeki Britanya filosu Anne Antoine d'Ach ynetimindeki Fransz filosunu sktrd. Yedi yl savalar kapsamnda, Krefeld Muharebesinde ngiliz- Hannover kuvvetleri Franszlar yendi. Bernetz Brook Muharebesinde Britanya kuvvetleri Fransz kuvvetlerini yendi. Fransz ve Kzl Derili Sava iinde Louisbourg kalesi toplar susturulunca, btn Fransz harp gemileri ve destroyerleri imha edildi. Oder yaknlarnda Zorndorf Muharebesinde Prusya Rus ordusunu yendi. Yine Yedi Yl Sava kapsamnda, Fransz ve Kzl Derili Savanda, Duquesne Kalesi Muharebesinde ngiliz kuvvetleri yenildi. Duquesne bugn Pittsburgdur. Ancak daha sonra kale ngilizlere teslim oldu. Fort Duquesne Fransz kalesinin alnmasnda Washington belirleyici rol oynamt. Hochkirch Muharebesinde, Ekim aynda Prusya kuvvetleri Avusturya karsnda yenildi. ki gn sonra, Clostercamp Muharebesinde Fransz ordusu, Britanya, Prusya, Hannover, Brunswick ve Hasse-Kassel ortak kuvvetini yendi. Halley tarafndan bulunduktan sonra Halley kuyruklu yldz ilk defa ortaya kt. Rudjer Boscovich, atomik teorisini yaynlad. sko air Allan Ramsay (d. 1686), Fransz matematiki Franois Nicole (d. 1683), ngiliz mimar Thomas Ripley (d. 1683), Fransz doa bilimci Antoine de Jussieu (d. 1686), Fransz besteci Franois d'Agincourt (d. 1684), Papa Benedict XIV (d. 1675), Hollandal air Ambrosius Stub (d. 1705), Rus kimyac Dmitry Ivanovich Vinogradov (d. c. 1720), Alman besteci Johann Friedrich Fasch (d. 1688), Galli air John Dyer (d. 1699) 1757 ylnda ldler.

16

ekim Kanununun Deneysel spat, 1759

Osmanl Padiah Msrdan ve oradaki beylerin kardklar glklerden bkmt. Aklndan sava gemilerini asker ykl olarak Msra yollamak ve oray bir eki dzene sokmak geiyordu. Ancak yine Memluk Beyleri stanbuldaki i birlikileri ile allem edip, kalem edip olaylarn gidiini etkilediler. Sulh bozulmad. Tunusta iktidara Hseyin bin Ali Bey geti (1759 1782). spanyada VI. Ferdinand (Fernando) lm yerine III. Carlos (Charles) gemiti. III. Carlos, Napolide 20 yl hkmdarlk ve eitli reformlar yapmt. Ak fikirli bir hkmdard. spanyol imparatorluunu geniletmeyi ve ngiltereye kar lkesini ekonomik olarak savunmak istiyordu ve bunu baaracakt. Carlos, spanya ile spanya Amerikas arasnda ortak bir kar ve anlay yaratmak gereini anlamt. Portekizde Calvalho e Melo, komplo sulamas ile Cizvit tekilatna lkesinde son verdi. ngiltere Amerika kolonilerini elinde tutmaya ok nem veriyordu. William Pittin nerisi ile bir yandan donamasn kuvvetlendiriyor, bir yandan da Amerikaya 60.000 varan sayda asker yolluyordu. Fransa ise Kta ii savalara dalm, kolonileri bolamt. Halbuki grlecekti ki esas menfaati oralardayd. Yedi Yl Sava kapsamnda Fransz ve Kzl Derili Savanda, ngilizler Ticonderoga Kalesini ele geirdi. Ondan sonra daha pek ok kale ngilizlerin eline geti. Yedi Yl Sava kapsamnda Avrupada Minden Muharebesinde ngiliz-Hannover kuvvetleri Franszlar yendi.

17

Kunersdor Muharebesinde Prusya, Avusturya-Rus mterek kuvvetleri karsnda nemli bir yenilgi ald. Yedi yl savalarnda Ruslar ve Avusturyallar Prusyay pe pee yenilgilere uratyorlard. Sonunda Berlin kaplarna dayandlar. Biraz beceriksizlik, biraz Prusyann gsterdii byk diren, Prusyaya ldrc darbenin indirilmesini nledi. Lagos Muharebesinde ngilizler Franszlar yendiler. ngilizler 1759da Quebeci aldlar. Yedi Yl Sava kapsamnda Quiberon Krfezi Muharebesinde, Sir Edward Hawke komutasndaki ngiliz filosu, Marshal de Conflans komutasndaki Fransz donanmasn yendi. Bundan sonra Fransz donanmas bir daha kendini toparlayamad. 1759da Afganlar Hindistana bir daha girdiler. Hindular genel bir karlk vermeye altlar. Marathalar ve Sihler de geldiler. Ancak Hindu koalisyonu kendi iinde eliiyordu. Ortaya ciddi bir mukavemet kamad. Newtonun ekim yasasnn deneyle kantlanmasn 1759 ylnda Halley Kuyrukluyldz vesilesi ile Clairaut (1713 1765) gerekletirdi. Halley kuyrukluyldz belli periyotlar ile gnee yaklatna gre yrngesi parabol benzeri, ok byk bir elips olmalyd. Halley hesaplar yaparak kuyrukluyldzn 76 yl sonra tekrar geleceini hesaplamt. Clairaut Jpiter ve Satrn etkisini de hesaba katarak yeniden hesap yapp, 76 yl 211 gn buldu. Saptad tarih 13 Nisan 1759 idi. Hesabnda 1 aylk bir yanlma olabileceini de sylemiti. Halley kuyrukluyldz 13 Mart 1759 ylnda Gnee en yakn noktaya geldi. Hesabn doruluu tm dnyay hayran brakmt. Kuyruklu yldzlar da bir oda Gne olan elipsler iziyorlard. Onlar da evrensel ekim kanununa uyuyorlard. Voltaire, Candide yazlmasn bitirdi. Bu eserde, Voltaire iyimserlik akmn yerin dibine batryordu. yimserlik akm bundan sonra kendini toparlayamad. 1759 ylnda byk bestekar Georg Friedrich Hndel ld. Philadelphia, Pennsylvaniada Amerikadaki ilk hayat sigortas irketi kuruldu. Bu yl ileride Amerikan Bamszlk Bildirgesini yazacak olan, ABDnin Kurucu Babalarndan Jeferson kolej eitimine balad. George Wythe, Jeffersonun (1743 1826) genlik arkadayd. Klelie karyd. Bu dncesi o zamanki Virginia genel temaylne aykryd. Jeffersonun kolej yllar ok etkili oldu, tm alglama yeteneini at, sonraki yllar zerinde de etkisi devam etti. Portekizde Tvora ailesi, Portekiz kral Joseph I ldrlmesi ile sulanarak idam edildi. spanya kral Ferdinand VI ld. Yerine vey kardei Charles III geti. Napoli ve Sicilya taht ise Ferdinand IVe geti. Fransz heykeltra Lambert-Sigisbert Adam (d. 1700), Fransz matematiki Pierre Louis Maupertuis (d. 1698), Alman besteci Carl Heinrich Graun (d. 1704), spanya kral Ferdinand VI of Spain (d. 1713), Alman air Ewald Christian von Kleist (d. 1715), svireli matematiki Nicolaus I Bernoulli (d. 1687) 1759 ylnda ldler.

18

George Frideric Handel

Georg Friedrich Hndel

George Friedrich Hndel (1685 - 1759), opera, oratoryo, kantat, det gibi vokal eserler vermi ok nemli bir bestekardr. Alman vatanda iken 42 yandan sonra ngiliz vatandalna gemiti. Handel, yaamnda byk ne kavumu ve nn lmnden sonra da srdrmtr. Johann Sebastian Bach ile ayn yl, Almanyann Halle kentinde (Bachn doduu Eisenach kentinden 80 km uzaklkta) doan Handel, bir berber-cerrahn oluydu. Mzie byk ilgi duyan Handel, babasnn kar kmasna ramen, geceleri tavanarasnda bulduu bir klavikord ile gizli gizli mzik alyordu. Babas, evrenin tavsiyelerine uyarak ona kentin en byk kilisesinde orgcu, besteci ve mzik ynetmeni olan Friedrich Wilhelm Zachaudan ders aldrd. Handel; keman, obua, org, klavsen almasn rendi. Handel, 1702de babasnn isteine uyarak Halle niversitesi Hukuk Fakltesine kaydn yaptrd ama kilise orgcusu olarak mzikle ilgilenmeyi srdrd. 1703te Hamburg Alman Operas'na kemanc-besteci olarak atand. 1706ya kadar kald Hamburgda Johann Mattheson, Reinhard Keiser gibi bestecilerle arkadalk etti. 1705da henz 19 yanda iken

19

ilk operas Almiray yazd ve hemen sahnelendi. http://www.youtube.com/watch?v=MJz4ltKZLAw 1706da, talya seyahatinde Arcangelo Corelli, Alassendro Scarlatti ve olu Domenico Scarlatti ile gibi bestecilerle tant. 1712de patronu olan Hannover Valisinden geici olarak izin alp ngiltereye giden Handel, oraya yerleti ve bir daha dnmedi. Handel ksa srede kendisini ngiliz sarayna kabul ettirmeyi baard ve 1713te ngiliz Kraliesine yazd kaside nedeniyle dllendirildi. 1714te kralienin lm zerine tahta geen I. George, Hannoverdeki patronu idi. Sylentiye gre Handel, Su Mzii adl yaptn I. Georgea kendini affettirebilmek iin Thames (Tayms)Nehri zerindeki bir partide kullanlmak zere bestelemiti. http://www.youtube.com/watch?v=lOoiuMYc5Wc Handel 17201728 yllar arasnda Kraliyet Mzik Akademisinin yneticisi oldu. Handel, bu dnemde en gzel operalarn besteledi. Kral II. George iin 1727de yazd Zadok the Priest o gnden beri ngilteredeki tm ta giyme trenlerinde alnmaktadr. http://www.youtube.com/watch?v=p1W1XJ96y9k talyanca yazd eserlerden sonra ngilizce eserler vermeye balad. Besteledii 26 oratoryo ngiliz mziini yllarca etkilemitir. sann yaamn ykletiren eser ile Handel, geni halk kitlelerini de coturabilecek bir mzik yapt. Handel, bu eserin baarsndan sonra dinsel ierikli orotoryolar veya orotorya tipi mitolojik operalar besteledi. Orotoryolarnn her birinde ncilden bir yk anlatt. Bu tr eserlerinin sonuncusunu 1751de yazd. Handel, orotoryalaryla birlikte bir org konertosu yazmay ve orotoryonun arasnda bu eseri yorumlamay gelenek haline getirdi. Bu ekilde 16 org konertosu yazmtr. Handel, 1753te grme duyusunu iyice yitirmiti. Mzik tarihinin ironilerinden birisi de Handelin de Bachn da ileriki yalarnda katarakt nedeniyle grme duyusunu yitirmeleri, ayn gz doktoru (John Taylor) tarafndan narkozsuz ameliyat edilmeleridir. Bach, bu ameliyatta kullanlan kirli aralar nedeniyle kan zehirlenmesi geirerek lmtr. Handelin ise ameliyat sonrasnda gzleri tamamen kr olmu ancak konserlerini srdrmtr. Handel nceleri belleine gvenmekteydi, daha sonra doalama yaparak almay srdrd; zamanla kendi yalnzlna ekildi. Hi evlenmemi ve bir ak sylentisinde ad gememitir. Nisan 1759da ldnde grkemli bir cenaze treni dzenlendi. Mezar Westminster Abbey'dedir. Handel, mzik tarihine vokal eserleriyle gemise de bata Su Mzii olmak zere ok sayda orkestra mzii eseri ile alg mziine de byk katklar vardr. ok nemli bir Barok Dnemi bestecisidir. http://www.youtube.com/watch?v=lOoiuMYc5Wc

20

Din Ne Ki?

Bat Avrupada Filozoflar ile Hristiyan kapmt. Filozoflar, Kutsal Kitapta yazlanlarn pek ounu eletiriyorlard. Btn insanlk, bir kiinin iledii sutan (Ademin suu), nasl sorumlu tutulabilinirdi? Bir Yaratc nasl kii olurdu? Tanr nasl insan bedeninde ortaya kard? len kii sonradan nasl dirilirdi? Vs... Filozoflar, yazlanlara bakp, bunlar insanlar tarafndan yazlm diyorlard. Bu yazlanlarn bir anlam yoktu. Hristiyanlk doaya karyd. zveriyi, yoksulluu, acy, boyun emeyi tleyerek insan ie yaramaz hale getiriyordu. Bir kiinin lmne, ebedi mutlulua gidiyor diye seviniyorlard. lm ebedi mutluluk olarak gren kafa, nasl bir kafayd. Din toplum iin zararlyd. Keiler ve onlara snanlar yznden pek ok kii retim d kalyordu. Kiliseler ve manastrlar byk mlk sahibi olmalarna ramen vergiden muaftlar. Dinsel dnceler halk blyordu. Din tarihi karklklar ve savalar tarihiydi. Din nce Tanrya itaat edeceksin diyerek, devleti ikinci plana atyor ve halk devlete kar olmaya itiyordu. Halk kendini devlete ait hissedemiyordu. 21

Kilisenin yaad hayata, syledikleri ile yaptklarna baknca ortaya hepsinin sahtekar olduu kyordu. Bir tek kendi karlarn kolluyorlard. Zengindiler, hkmediciydiler. Durumlarn halkn bilgisizlik ve korkusu zerine kurmulard. Din adamlar her adan halkn srtndan yayorlard. Kiliseye kar yaplan bu savata Voltaire de vard. Ala ezelim diyordu. Durmadan eletiriler yazp, etrafa yolluyordu. Sonunda inanszlk yaygnlat. Din adamlarna kar yazlm yazlar her yerde dolayordu. Kilise zayflyordu. Zaten pek ok din adamnn din hakkndaki bilgisi de yetersizdi. Asillerin ve st kademe din adamlarnn hayat tarzlar birbirine karmt. Din adamlar iinde kendilerini bu filozofik akmlara kaptranlar da vard. Kimi sadece Tanr var diyordu, kimi onu da ret ediyordu. Bir yandan da Kilise iinde Jansenistlerle Cizvitler de kapmlard. Her yerde, meydanlarda bile tartmalar vard. Pek ok cahil kii deli samas laflar sylyordu. Btn bunlara ramen devlet dinin yanndayd. Engizisyon spanya ve Portekizde devam ediyordu. Atete yakmalar, sansr, kitap yasaklama ve yakmalar devam ediyordu. Kitaplarn propagandas olmasn, halk bunlarn varln duyulmasn diye adlar bile aza alnmyordu. nsanlar ilerinden oluyordu. Profesrler niversitelerden kovuluyordu. Devletin st kademe memurlar da, devlet kilisenin yannda yer alsa bile, kii olarak yeni dncelerden yanaydlar. Memur ve st kademe arasnda Masonluk da vard. Kilisenin gc gittike tkeniyor, Cizvit tekilat nerede ise ortadan kalkyordu. Voltaire, 20 yl sonra kilise kalmaz diyordu. Ancak din direniyordu. Dine artlanm milyonlarca kii, bunu zerinden atamyordu. Din adamlar ve inanmlar arasnda dini ve kurallarn samimiyetle mdafaa eden insanlar vard. Zaten Tanr fikri ortadan kalkmadan dine hibir ey yaplamazd. Yaplsa yapl sa yeni dini dzenlemeler, reformlar yaplabilinirdi. Allaha inanan onun vahine de inanrd. Kilise hrpalanyordu. Ama din, bu Hristiyanlk olmaz ise baka bir Hristiyanlk buluyordu. Halk cahil ve artlanmt. Bu dnyada ektii sefaletin veya acnn bir dalitesini istiyordu. Hayat korku iinde geiyordu. Korku iliklerine ilemiti. Bundan vazgeemezdi. Din o adla veya br adla, bu kuralla veya dier kuralla, bu yorumla veya dier yorumla yaamaya devam etti. Almanya, sve ve Danimarkada Pietistler , Bohemyadan Anglo-Sakson lkelerine kadar Moravyal Kardeler , Evanjelistler, Metodistler, Puritenler, Hristiyanlk dallandka dallanyordu.

22

Hindistan Hristiyanlatrma abalar

Cizvitler Hindistan Hristiyanlatrmak iin byk aba sarf etmilerdi. Ama olmamt, olamyordu. Sorunun en by Hristiyanln Kast sistemi ile uyumaz olmasndayd. Binlerce yldr kast sistemi iinde kazanlan adetler, Hindular sarmt. Aa kasttan biri nasl olurda kendilerine dokunabilirdi. Byle bir durumu daha dnrken yrekleri acyordu. Hindular, daha batan, kirlenecek vcutlarnn derdine dyorlard. Hristiyan olunca kasttan ayrlanacakt. Yalnz balarna bir srgn hayat yaayacaklard. Hristiyan olmak demek kaybolmak demekti. Bir Hindu iin Mutlak Varlk srekli bir oluum iindeydi. Her ey srekli deiiyor, akp gidiyordu. Mutlak varlk bu deiim, ak iinde kendini belli ederdi. Btn etrafta grlenler ise sadece bir hayaldir. Mutlan deiik grntleriydi. Her ey Mutlaka, Yce Varlka benzerdi ve onun niteliiydi. Bu dnce bir Hristiyann anlayabilecei bir ey deildi. Onun iin Evren gerekti. D dnya vard. sa ise tanrnn olu, yani tanryd. Hindu iin ise sa ancak Yce Btnn saysz grntlerinden biriydi. Bir Hindu, tm dnce dnyas alt st olmadan Hristiyan olamazd.

23

Cizvitler ise Hristiyanl Hindularn sosyal rgtlenmesine ve dnce biimine uydurmak iin byk aba harcamlard, harcyorlard. Cizvitler biim ve ierik olarak Hindu ilahilerine o kadar benzeyen ilahiler bestelediler ki bunlar birbirinden ayrmak ok gt. Hindu dininden baz izgileri, Hristiyanln iine soktular. Baz kast tavrlarn kabullendiler. Kimi Cizvit kendini Brahman olarak grd, kimisi de Parya olarak. Brahman Cizvit tahtrevanla dolayordu. Parya olan ise paavralar iindeydi.

24

III. George ngiliz Tahtnda, 1760

III. George

XVII. yzyldan beri ngilterede ne parlamento km, krallk glgelenmiti. 1760 ylnda ngiltere tahtna III. George (1760 1820) kt. III. George, normal monarik usllere dnerek, ileri ahsen ynetmek istiyordu. Uysal bakanlar semenin ve parlamento kendine karmadan lkeyi ynetmenin yolunu 12 yl, ta Amerikan isyanna kadar buldu. Onun almalar ile krallk messese olarak ngilterede tekrar glendi. III. George ok onurlu bir yaam srd. O ncekiler gibi Alman deil, bir ngilizdi. Grevlerini ciddiye alyordu. Kralln en st yetkilerini kullanyordu. ngilizler 1760da Montreali alarak, Kanaday ele geirdiler. ngiltere dokuma sanayinde hzla ilerliyordu. Artk John Kayin bulduu uan mekik iyice yaygnlamt. Fransada monari zellikle mali reformlar yapmaya alrken, asiller buna kar ellerinden gelen muhalefeti gsteriyorlard. Halk kkrtyor, vergi ve yardmlar baarszla uratyorlard. Bunlar iyi hatipler yoluyla kamuoyunu da yanlarna almaya balam, olaylar ters evirmeyi baarmlard. Kraln uyruklar kle deil, zgr insanlardr diyorlar ve vergilere kar savayorlard.

25

Asiller aslnda kendi ayrcalklar iin mcadele ediyorlard. Ama halka bunu halk yarar gibi anlatyorlard. Parlmanlar bir araya toplanarak, yasama iktidarna katlmaya alyorlard. Osmanllara dnersek, Msrdaki Memluklarn durumunu anlatmas asndan el-Kabir Ali Beyin hayat enteresandr. 1743de Kahirede kle olarak satlmt. brahim Kethdann evine kapland. 1754 ylnda azat edildi.1760 da hem Kazdukliyya ailesinin ba ve hem de eyh el-Balad oldu. El-Kabir Ali Bey Memluk hiyerarisinin doruundayd. Ancak Ali Bey Memluk glerini koruyup, kollayacana onlara kar kacakt. Bu srada Polonya artk bir lke bile saylmayabilirdi. lkedeki Ortodokslar Ruslar, Protestanlar Prusyallar, Katolikler Fransa ve Avusturyay aryorlard. Bu lkeler Polonyada kendi ilerine gelen Diyet uygulamasnn devam iin aralarnda anlatlar. Ayrca artk her Polonya sorununu Rusyaya soruyorlard. Ruslar Polonyay korumalar altna almlard. Hindistanda Marathalar piyadelerini gelitirmilerdi. Sahra topu birlii kurdular. Dekkan ile Marathalar arasndaki savalarda Nizam Ali tamamen yenildi. lkesi paraland.

26

Bu srada Dreniler de (Afgan), 1760'larn banda, Amu Derya'dan (Ceyhun) Hint Okyanusu'na kadar uzanan geni bir blgeyi denetimi altna almt. Yedi Yl Savalar muahecesinde, Fransz ve Kzlderili savanda Fransz kuvvetleri tarafndan takviye edilmi olan Cherokee yerlileri, Kuzey Carolinada Dobbs kalesine saldrdlar. Bostonda kan bir yangn, 349 evi yakt. Kanadada Acadiyenlerin (Acadians) kovulmas (Byk syan) ile boalan topraklara Amerikadan gelen iftiler yerletirildi. Kuzey Carolinada Regulation sava (Hareketi) denen bir bakaldr oldu. Hareket 1760dan 1771 ylna kadar faslal olarak srd. Kimi tarihiler bu hareketin Amerika Bamszlk Savan tetiklediini sylerler. Yedi Yl Savalar kapsamnda ngiliz ve Fransz deniz kuvvetleri arasnda Restigouche Muharebesi yapld. Legnica Muharebesinde Prusya Avusturyay yendi. Ruslar ise galip gelmilerdi. Rus kuvvetleri bir ara Berline girdi, ama hemen ekildiler. Rusya Prusya berabere durumdayd. Avrupada tp ilerliyordu. Pek ok hastaln tehisine yarayacak semptomlar belirlendi. Hekimler zellikle ngilterede hastann durumunu tespit iin termometreyi kullanmaya baladlar. Hatta bir Avusturyal hekim, gsn sesini parmak veya aletle dinleyerek, tehise gitmeye alt. Hekimlerde ortak zellik Beklemeci Olmak idi. Doann iyiletirici bir zellii vard. zellikle ate bir arndrma aracyd. Onlar hastalk belirtilerinin ortadan kaldrlmasna karydlar. Durup, bekleyip, vcudun kendini zararl maddelerden arndrmasna frsat ve zaman tanmak gerektiine inanyorlard. Bunun sonucu olarak, vcuda yardm etmek iin, i sktrme, tenkiye, rejim, diyet, kan alma, yak, slk gibi uslleri uyguluyorlard. Hafif egzersizler, ovmalar ve kaplca tedavileri de ne kmaya balamt. Fransz tarihi Jean Lebeuf (d. 1687), Fransz astronom Louis Godin (d. 1704), ngiltere kral George II of Great Britain (d. 1683) bu yl ldler.

27

Deniz mparatorluu, ngiltere

ngiliz ticaret gemileri

ngilterenin tm yaamnda deniz ticareti egemendi. XVIII. Yzyln banda bu konuda dnya birincisi olmutu. Mallar okyanus tesinden getirip, limanlarndaki ambarlara yyordu. Sonra bu mallar Avrupaya datyordu. Akdeniz ile Baltk arasnda da mal tayordu. Bir yandan ticaret yapyor, bir yandan da baka devletler hesabna mal tayordu. Hazr d satm yaparken kendi fabrika rnlerini ve maden kmrn de ticaretine dahil ediyordu. Asrn sonuna doru Avrupa ticaretinin %90nna sahip olacakt. ngilterede prensip uydu: lke olabildiince kendine yeterli olmalyd. thalat az, ihracat ok olmalyd. 1651 tarihli Act of Navigation ngilterenin iine ok yaramt. Avrupann dier devletlerine ait gemiler, kendi lke mallar dnda mal ngiltereye getiremiyordu. Yksek gmrk vergileri ngiliz rnlerini koruyordu. ngiliz devleti sava ve bar kararlarn ticaretin gereksinmelerine gre veriyordu. ngilterede zengin bir burjuvazi geliiyordu. Bu burjuvazi daha snf bilincine varmamt. Toprak satn almak ve aristokrat gibi grnmek istiyorlard. Az sonra ticaret burjuvaziyi sanayi devrimine doru itecekti. ngilterede tarm open field (ak tarla) tarznda yaplyordu. Bu youn ve bilimsel bir ekim deildi. Kyl, topraklardaki feodal haklar korunmamsa, dank ve deiik toprak paralarnda ekim yapyordu. nceden hatrlanaca gibi senyrler topraklarnn etrafn itle evirmilerdi. Bylece topraklarn birletirip, sahip kabilecekler hale gelmilerdi. Bu

28

itleme Parlamentodan bir kanun kartlarak yasalatrlmt. Bundan sonra kyl en kt topraklar ekmeye balad. Hayvanlarn hasattan sonra otlatamyordu da. Arazilerini itle evirecek paras da yoktu. Sonunda topraklarn senyre satmak zorunda kald. Kendi de ya tarm iisi oldu veya kente gerek orada iilik yapmaya balad. Bu el emei olmakszn sanayi kurulamazd. ngilterede kan (kl) soylusu pek kalmamt. Burjuvalardan asilleenlerde sonu itibari ile burjuvayd. Akllar, fikirleri retim ve sattayd. Avrupada hala bir tccarn mterinin dikkatini ekmeye almas ve meslektalar ile rekabete girmesi ayplanyordu. Ancak ngiliz toptanclar bu gelenee aldrmamaya baladlar. Reklam iin ilan datr oldular. Mallar tehir etmek iin camekanlara koyuyorlard. Ellerine numuneler verdikleri gezginci sat elemanlarn etrafa (uzaklara) yolluyorlard. Derken gazetelere ticari ilanlar verilir oldu. rf yok olmutu. ngilterede para toplumu kartrmt. Genel olarak ok iki (Porto arab) iilmeye baland. Yanna sefahat eklendi. Boks gibi, horoz dv gibi gsteriler ve bunlar zerinden kumar oynamak yaygnlat. Genel bir siyasi ve toplumsal bo vericilik egemen olmutu. Bu duruma kar Anglikan kilisesi yumuak duruyordu. Tepki geldi. Metodizm, Evanjelizm, Hmanizm hzla geliti. Bu balayc akmlar, 1740dan balayarak ngiltereyi deitirdiler. Ulus, adalet, insanlk kaygs canland. Proletaryaya sabr alyorlard. Bunu yaparken de burjuvazinin ekmeine ya sryorlard. Siyasi ve idari yaam ticaret ekillendiriyordu. Yerel ynetimlerde zenginler vard. Kral yerel yneticileri byk toprak sahipleri arasndan seiyordu. Bylece kontluklarda milislere kumanda eden bir vekil-lort, adli kararlarn yerine gelmesi iin bir erif, vekil-lortun hazrlad toprak sahipleri listesinden seilen sulh yarglar vard. Bu yarglar adalet, asayi, kamu yardmlar, yerel vergilere bakyorlard. ngilterede yaam zenginlere balyd. Bu zenginler iinde burjuvalar da vard ve saylar gittike artyordu. ki meclis vard. Bu meclislerin ikisi de zenginlerin girebildii meclislerdi. Lortlar meclisi byk senyrlerden oluuyordu. inde aristokratlar, piskoposlar, kraln lkeye byk hizmet edenler arasndan setii kiiler (zenginler arasndan) vard. Avam meclisi kent, kasaba, krsal kesim ve kontluklardan ayrcalklarna veya zenginliklerine gre seilmi milletvekillerinden oluuyordu. Sadece maddi durumu iyi olanlar oy verebiliyordu. Seim ak oyla yaplyordu. Ak oylama, gllerin dedikleri yaplmadnda halkn burnundan fitil fitil getirecei imkan salyordu. Avam meclisindeki milletvekilleri yerel guruplarn veya ailelerin karlarn koruyorlard. Ailelerin yaa bykleri politika ile urayorlard. tibar sahibi olunduunda ailenin kkleri iin piskoposluk, gemi kaptanl, subaylk, koloni yneticilii elde etmek kolaylayordu.

29

Avam meclisini te biri partisizdi. te biri Tory ve te biri Whig partisindendi. Zaman iinde iki parti arasndaki farklar azalm, sadece tahta Stuartlardan biri gelip, gelmeyeceine indirgenmiti. Daha nce anlatld gibi, Alman krallar Georgelar, Whigler desteklemilerdi. Bakanlarda byk ounlukla Whiglerden seilmiti. Babakan mecliste ounluk istiyorsa, bunu milletvekillerini kollayarak yapabiliyordu. nemli oylamalarda milletvekillerine para veriyordu. Milletvekillerinin ailelerine, dostlarna mevki ve i buluyordu. Kral da yetkileri nedeniyle pek ok maliye grevlisini, ordu mensubunu seiyor ve azlediyordu. Babakan bir yandan parlamento, dier yandan kral ile uzlamak zorundayd. Kiisel karlar zerine kurulmu bir ynetim srp, gidiyordu. Buna kar gelen ve onu durduran babakan William Pitt olmutu.

30

Amerikan Halk

Kuzey Amerika Halk bir gmenler karmndan ortaya kmt. ngiliz kkenliler her yerde ounlukta deildi. Pensilvanyada bulunanlarn te ikisi Ulsterden gelme sko veya Almand. Yeni ortam, yeni alkanlklar getirmi, gmenler bu alkanlklarn etrafnda birbirleri ile uzlamlard. Gzleri kara tipler olmulard. Yenilik istiyor, ok giriimci davranyorlard. Toplumlar kendi ilerinde demokratik davranyorlard. ngilizceleri Analke ngilizcesinden farkllamt. Birbirlerinden kelimeler almlar, eski ngilizce kelimeleri kaybetmemilerdi. Halk zellikle gneyde okuyor, filozofik ve edebi gelimeleri takip ediyordu. Lock, Montesquieu ve dierleri takip ediliyor, Ansiklopedistler izleniyordu. ngilterenin o bir zaman nceki devrim ruhu, Amerikada yaamaya devam ediyordu. Etken olan Anglikan kilisesi deildi. Dier mezhep ve tarikatlarda yayorlard. Temel bir mezhebin veya tarikatn egemenliinden bahsedilemezdi.

31

Hindistan Hakimiyeti, 1761

Diderot

Hindistana 1759daki Afgan saldrsndan sonra, koalisyon oluamam ancak Marathalar, sahra topular ile takviyeli olarak Saldrganlarla savaa tutumulard. 7 Ocak 1761de Paniputta batan aa zh kuanm ar Afgan svarilerinin yer ald Afgan ordusu (Drraniler, Ahmet ah) Marathalar tam bir bozguna uratt. Marathalarn gc krlmt. Paniput ovasnda 200.000 l brakmlard. Btn efleri lmt. len kadn ve ocuklar bu saynn dndayd. Paniput Hindistan birletirme umutlarnn sonu oldu. Artk gebelere kar onu birletirmek mmkn deildi.

32

Bundan sonra Hindistan bir sre iin srekli savalarn, anarinin ve sefaletin iine dt. mparatorluk km ama yerine bir ey gelememiti. Kiiler kendi kol gleri ve hile kabiliyetleri ile kendi kendilerini koruyorlard. Herkes kendi gvenliini salamaya alyordu. Tabii ki ortada gvenlik falan da olmuyordu. Tarm azald. Ortal ktlk sard. Ulam artk tam olarak salanamaz olmutu. Filler ve kaplanlar bile yol kesiyordu. Ticaret ortadan kalkmaya balad. Kyler ykld, kentler boald. Camiler dahil tapnaklar kmeye balad. Hindistan ileri dzeltecek birilerini beklemeye balad. 1761 ylnda ngiliz ve Fransz Hint irketleri arasndaki sava devam ediyordu. ngilizler 14 geminin desteinde 22.000 adamla, Fransz irketinden Lally-Tollendal 700 adam ile birlikte Pondichryde kuattlar. Lally-Tollendal teslim oldu. ngiltere Pondicheryi ele geirdi. ngilizler Hindistan hakimiyetine gidiyorlard. Hindistanda dokunup, tahta kalplar ile baslan rengarenk basmalar, ngiltere Hindistana hakim olduktan sonra, ngiltereye ithal edilmeye balad. Bu bir moda yaratt, herkes Hint basmalar giyiyordu. Bu gelime ngilterede dokuma sanayini vurdu. Bunun zerine ngilterede ve dier Bat Avrupa lkelerinde pamuklu dokuma nemli bir yer tutmaya balad. ngilterede i ticaret, yeni yaplm olan kanallardan istifade etmeye balamt. Bu sebeple Manchesterde kmr fiyat yar yarya dt. Ayrca yollarda da yk hayvanlarnn yerini arabalar almt. Bylece hem tama miktar artt ve hem de tama hzland. ngiliz Parlamentosu, 1714 ylnda, denizlerde boylam yarm dereceye yakn bir farkla saptamaya yarayacak bir yntemi bulacak olana 20.000 sterlin dl vaat etti. ngiliz Harrison, 40 sene abadan sonra kronometreyi buldu. 1761 ylnda ngiltere Jamaika arasnda gidip gelen bir gemide kronometrede 1 dakika 54 saniye fark meydana geldi. Boylam sorunu zlmeye balamt. Ancak Harrisonun kronometresi ok karmakt. Basitletirilmesi gerekiyordu. William Pitt, 1761 ylna kadar istedii gibi bir babakanlk yapmt. Ancak nerede ise diktatr gibi davranyordu. Bir frsat bularak III. George onu azletti. Pittin azlinden sonra menfaat karl milletvekillerini ayartma yeniden balad. III. George bu metodu kullanarak hkmetmeye balamt. William Pittin abalarnn sonucu eski tas eski hamamd. spanya ge de olsa Fransann yannda savaa girdi. Ve girer girmez ngilizler Floriday ellerinden aldlar. 1761 ylndan balayarak, korkun bir enflanza salgn Avrupa ve Amerikay kasp, kavuruyordu. Salgnlar sadece bu deildi. Bomaca, iek can zerine can alyordu. Bu arada sal muhafaza edebilmek iin salk bilgisi kitaplar yazlyordu. svireli Tissot Halka, salk zerine t adl eserini yazd. Burada anlatlanlar hala nem tamaktadr.

33

Basnn gc ortaya ktka, hkmetler onu kendilerine balamaya alyorlard. Fransz hkmeti Fransadaki ve Avrupada Fransada yaynlanan gazeteleri kendine balamaya alt. Bu amala nemli meblada para harcad. Gazette de France 1761de Fransz dileri bakanlna baland. Orada Cumhuriyeti bir renk alacakt. Prusya hkmdar II. Friedrich basndan en ok yararlanan iktidarlarn banda geliyordu. Prusyadaki btn byk kentlerde gazeteler karld. Kendisi makaleler yazd. Alman Protestan kamuoyunu Katolik Avusturyaya kar kkrtmak iin elinden geleni yapt. O da Avrupa gazetelerini kendi yanna ekmek iin d lke gazetelerine para yardmnda bulundu. Avusturyallar da Almanyann nemli kentlerindeki gazeteleri Prusyaya kar desteklediler. Diderotnun son geldii noktada, bir Yaratana gerek yoktu. Madde, Newton ve Protestanlarn zannettii gibi edilgen ve deersiz deildi. Kanunlar vard ve onlara uyuyordu. Olanlarn sorumlusu ilahi bir mekanizma deil, bu kanunlard. Maddeden baka bir ey yoktu. Bu gre Abraham Trembley (1710 1784) ve John Turbeville Naadham (1713 1781) gibi bilim adamlar da katlyordu. Ancak, yine de ok az insan Tanr ile ba koparacak cesaretteydi. Ateistlii kabul etmek zordu. Ama tartmaya tartyor ve bu tartmalardan holanyorlard. Rusyada 1761 ylnn 10 ubatnda kylleri serf yapan kanunlar karld. Bu kanun ile 99 yl sonra yeni kanun kana kadar Rusya kyllerini unutacakt. Osmanllarn ran ile yapm olduklar dostluk anlamas Nisan 1761de yenilendi. 1761 ylnda Vens gnein nnden geecekti. Dnya ile Gne arasndaki uzakl lmek iin Bat Avrupa hkmetleri tedbirler aldlar. Porteliz iin veya Portekizden kle ticareti yasakland. Almanyada Nurenbergde Faber-Castell irketi kuruldu. ngiliz fizyolojist, kimyac ve mucit Stephen Hales (d. 1677), Fransz tarihi Pierre Franois Xavier de Charlevoix (d. 1682), svireli ressam Theodore Gardelle (d. 1722), ngiliz matematiki Thomas Bayes (d. c. 1702), Britanyal matematiki Thomas Simpson (d. 1710), ngiliz yazar Samuel Richardson (d. 1689), Alman bilgin Johann Matthias Gesner (d. 1691), Fransz mhendis Bernard Forest de Blidor (d. 1698), ngiliz optiki John Dollond (d. 1706) bu yl ldler.

34

Rusya Taht II. Catherinann, 1762

III. Petro

1762 ylnda Rus ariesi Elisabeth Petrovna ld. Tahta Byk Petronun kz, Elizabethin kardei, Anna Petrovnann olu III. Petro kt. III. Petro bir Alman Dk idi ve tek kelime Rusa bilmiyordu. Ancak tahta sadece alt ay kalabildi. Yelizabeta'nn (Elizabeth) yerine getikten sonra onun izledii d politikay terk eden III. Petro, Prusya ile bar yaparak Yedi Yl Sava'ndan (175663) ekildi. Prusya ile ittifak iinde, onun Holstein'n Schleswig'i ele geirmesine yardm etmek iin, Danimarka'ya kar sava hazrlklarna giriti. Ayrca, Rus Ortodoks Kilisesi'ne Lutherci uygulamalar zorla benimsetmeye alt ve imparatorluk muhafzlarnn ykmllklerini artrarak onlar da karsna ald. Btn bu uygulamalar halk ve saray evrelerini kendisinden uzaklatrd. Soylularn devlete hizmet etme ykmlln 1 Mart 1762 tarihinde kaldrmas bile bu durumu deitirmedi. Sonunda arn kendisinden boanmay planladndan kukulanan Catherina, sevgilisi Grigori Grigoryevi Orlov ve teki baz imparatorluk muhafzlaryla ibirlii yaparak, III. Petro'yu tahtan indirdi ve 9 Temmuz 1762'de muhafzlar, senato ve

35

kilisenin onayyla II. Catherina adyla tahta kt. Petersburg yaknlarnda Oranienbaum'daki konutunda bulunan Petro, ldrld. Bu srada Rusyada ou toprak sahiplerine ait 982 imalathane vard. Kent tccarlar yeteri kadar palazlanp, imalata balayamyorlard. Rusyada devletin abalar ile Urallarda dev bir sanayi blgesi geliti. Burada demir ve bakr madenleri iletiliyordu. Devlet kendi kurduu sanayi soylulara devrediyordu. Bakristanda dev iletmeler kuruldu. Servaj nedeniyle iletmeler karlyd. Urallar hem Rusyann btn yar mamuln karlyor ve hem dar satm yaplyordu. Rus demirinin en nde gelen alcs ngiltereydi. Bu gelime 1762den sonra yavalad. nk hem i Pazar doymutu ve hem de ngiltere kendi demirini iyiletirmiti. 1762de Rusyann nfusu 19 milyondu. Osmanl ynetimi Zahir al-Umar daha iyi denetleyebilmek iin Sayda valiliinden alp am valiliine balad. am valilii ok daha gl bir valilikti. Hayfa am valiliine gemiti ama Zahir kenti ele geirdi. ngiltere her konuda olduu gibi tarmda da gelimelere nclk ediyordu. En nemli tartma gbreli veya gbresiz ekim zerineydi. Jethro Tull sistemi, gbrelerin yararsz ve hatta zararl olduunu sylyordu. Norfolk sistemi ise gbrelemeyi vazgeilemez gryordu. Sonunda 1762de yaplan deneyler sonucu Norfolk sistemi kazand. Tarm retimi artnca, daha ok insan daha iyi beslendi. Hastalklar ve erken lmler azald. 1762de Fransz Anquetil-Duperron (1731 1805), Zende, Pehlevie, Farsca, Sanskrite 180 el yazmas toplamt. Fransa Dou dillerinde uzmanlar yetitirmiti. Kraln ktphanesi Arapa ve Trke ynla eser toplanmt. Msrda Franszlar ile ngilizler arasndaki ticari rekabet Fransa lehine zlmt. Fransa asrn bandan beri Ortadouya zel bir nem veriyordu. Msrdaki Fransz tccarlar kendi aralarnda meclisler eklinde ok iyi rgtlenmilerdi. Ayrca gmrk vergisinin %20den %3 indirilmesini de salamlard. 1762de Msrdaki son ngiliz tccar lyor ve ngiliz konsolosluu kapatlyordu. ngilizlerin spanya Amerikasndan yaptklar kaakla mani olmak isteyen spanyollar ile ngilizler arasnda 1762 1763 savalar kt. spanya 2 Ocak 1762de Fransann yannda ngiltereye kar savaa girdi. Ancak yenildi. ngilizler Havanay, Manillei ald. La Vera Cruza saldrdlar. Hindistan Penapda, Ahmet ah byk bir Sih soykrm yapt. 500.000den fazla erkek, kadn ve ocuk ldrld. Haydarabatn bana ise Nizam Ali Han (1762 1803) gemiti. Prusya ile Rusya arasnda Petersdburg Anlamas imzalanarak, sava durduruldu. sve ile Prusya arasnda Hamburg Anlamas imzaland. Ancak 7 Yl Sava devam ediyordu. Wilhelmsthal Muharebesinde Anglo-Hanover odusu Franszlar yendi. Burkersdor Muharebesinde Prusya Avusturyay malup etti. Signal Hill

36

Muharebesinde Britanya kuvvetleri Franszlar yendi. Freiberg Muharebesinde Prusya Avusturyay yendi. Japonyada mparator Momozonodan sonra kz kardei mparatorie Go-Sakuramachi tahta kt. Manila Muharebesiyle Britanya Dou Hint irketi, spanyollardan Manilay ald. Fransa kral Louis XV, Versailles Saraynda metresi Madame de Pompadour iin Petit Trianonu ina ettirdi. Ransz heykeltra Louis-Franois Roubiliac (d. 1695), Alman besteci Johann Tobias Krebs (d. 1690), Fransz besteci Laurent Belissen (d. 1693), Alman astronom Tobias Mayer (d. 1723), Fransz astronom Nicolas Louis de Lacaille (d. 1713), Alman flozof Alexander Gottlieb Baumgarten (d. 1714), Fransz yazar Prosper Jolyot de Crbillon (d. 1674), Alman besteci Johann Ernst Eberlin (d. 1702), ngiliz astronom James Bradley (d. 1693), ngiliz yazar Lady Mary Wortley Montagu (d. 1689), Japon imparatoru Emperor Momozono of Japan (d. 1741), talyan besteci Francesco Geminiani (d. 1687), talyan besteci Francesco Manfredini (d. 1684) bu yl ldler.

37

Rousseau

Jean-Jacques Rousseau

Jean-Jacques Rousseau, 1762de Toplum Szlemesi adl eserini yaynlad. nsanlar Arasnda Eitsizliin Kkeni zerine adl eserinde badireye dm bir insanlk vard. nsan, artk insanlarn yardmndan vazgeemez bir noktadayd. Geriye dnme olasl kalmamt. Uzlamalar zerine kurulu olan mevcut sosyal durum doal bir durum deildi. nsann doal hakk olan eitlik ve zgrl salayacak bir toplum biimi bulunmalyd. Devlet var olduuna ve insanlarn ilkel yaama dnmeleri mmkn olmadna gre toplum hayatnn akl ve adalete uygun hale gelebilmesi iin yaplmas gerekenler vardr. nsanlar kendi zerlerindeki egemenlik hakkn devlete devrederken, devlet ounluun karlarn koruyacak ekilde tekilatlanmalyd. Bu da ancak demokrasi ile olurdu. Kanunlar yrtecek olanlar bu durumda halk seecekti. Ancak Rousseau toplumun yetkisini seilmi bir hkmete devretmesini kabul etmiyordu. Halk egemenliinin devredilemez, blnemez ve mutlaktr diyordu. Bu durumda toplumun iradesi ounluun iradesiydi ki aznlklara tek kalan ey ekip gitmekti (g etmekti).

38

Yine 1762de Emile yaynland. Emilein eitmeni onu iyi yetimesi, doaya gre yaamas, houna giden eyleri yapmas, geriye kalanlardan kamas iin, toplumdan soyutlamt. Emile eitilmiyor, ne renecek ise kiisel deneyleri ile reniyordu. Krd bir cam, onun iin souk bir geceydi. Emile bylece insandaki doutan olan erdemleri koruyacakt. Emile 20 yana gelince eitmen dini nne koyacakt. Rousseau ne dinde ve ne de filozoflarda aradn bulamyordu. O da iindeki a dnd. nsann duygulardan nce gelen bir yarglama gc vard. nsan duygusal ve edilgen deil, zeki ve etkin bir varlkt. nsan akl sahibi olarak hayvanlardan epey farklyd. O yeryznn hkmdaryd. Ancak onda ktlk de vard. nsann ktlnden Tanr sorumlu deildi. Tanr insana sadece bir stnlk ve zgrlk vermiti. nsan zgr bir canl olarak, doann dzenini bozuyor ve ktlk getiriyor du. Adil olsa mutlu da olacakt. Adaletsizlikleri giderme zorunluluu, ruhun lmszln, br dnyay ve br dnya yaptrmlarn mecburi klar. Ahlak kurallar insann iindedir. yi olduunu hissettiin her ey iyidir. Kt olduunu hissettiin her ey ktdr. En byk hakem vicdandr. Akl aldanr ama vicdan aldanmaz. nsanlar zgr doar ama her yerde zincire vurulmulardr. zgrlkten vazgemek insan olmaktan, hak ve devlerinden vazgemek demektir. nsan doas bunu kabullenemez. Kanun genel iradenin dile gelii olmaldr. Devler, bireylerinin karsnda, sosyal szlemeyle, birey mallarnn sahibidir. Mallar ellerinde bulunduranlar, genel yararn grevlileri gibidirler. Devlet, herkese braklmas gereken zgrlkler konusunda yargtr. Toplum iin gerekli olan dini emredebilir. Bu dine inanmayanlar kovabilir. Hatta bu kiileri lme mahkum edebilir. Rousseau devletin din dayatmasn, her din ahlak ilkeleri asndan birbirinin ayndr, onlar ayran sadece dogmalar ve tapn ekilleridir diyerek hakl gstermekte ydi. Karar, ister istemez ounlukla verilir. Bu nedenle yaplacak bir sosyal szleme, sonunda, aznln kendini ounluk yoluyla kabul ettirdii bir bask rejimine varacaktr. Rousseau unu da yazmaktadr: Gerek demokrasi hi var olmamtr ve hi de var olmayacaktr. ounluun ynetmesi ve aznln ynetilmesi doaya aykrdr . Rousseau karmakt. ou zaman da kendi iinde pek tutarl deildi. Ancak halk ayrntya bakmyor ve hatta bilmiyordu. Rousseau tanrlat. Moday ve rfleri deitirdi. Kadnlar, Rousseau ana stn tledi diye, opera localarnda, herkesin alklar arasnda ocuklarn emzirdiler.

39

Paris heykelleri
1762 ylnda Fransz heykeltra Edm Bouchardon (1698 1762) ld. Bouchardon ve Pigalle (1714 1785) pek ok XV. Louis heykelleri yapmlard. Binlercesi Fransz ihtilali srasnda yok edildi.

Uyuyan satyr, Bouchardon

40

II. Katerina

Byk Katerina

arie II. Katerina (Catherina) veya Byk Katerina (d 1729 1796), 1762den 1796ya kadar 34 yl Rusya'y ynetmi ve XVIII. yzyl Rusya'sna damgasn vurmu bir ariedir. Krm' Rus topraklarna katmtr. (Prut Sava srasnda Baltac Mehmet Paa'yla antlama yapan arie I. Katerina'yla kartrlmamaldr.) II. Katerina 2 Mays 1729 tarihinde Prusya'nn Stettin kentinde (imdi Polonya'ya ait) dodu. Doduu zamanki ad Sophie Augusta Frederike idi. Babas Anhalt-Zerbst blgesinin prensiydi ve Prusya ordusunda bir generaldi. Bu soylu ailenin dier yeleri olan Sophie'nin kuzenleri III. Gustav ve XIII. Karl sonradan sve kral olarak grev yaptlar. Sophie 1744 ylnda Holstein-Gottorp dk Peter'le evlendi. Sophie'nin kocas Peter, ar Byk Petro'nun torunuydu ve Peter'in teyzesi arie I. Elizaveta Peter'i Rus tahtna veliaht olarak semiti. Sophie evlendikten sonra Ortodoks dinine geti ve Katerina Aleksievna adn ald. I. Elizaveta'nn zorlamasyla gerekleen bu evlilik hibir zaman mutlu olmad. Katerina'nn ve kocas Peter'in bakalaryla ok sayda aklar yaadklar bilinmektedir.

41

Katerina'nn kocas Peter, teyzesi I. Elizaveta'nn lm zerine 5 Ocak 1762 tarihinde III. Petro adyla Rus tahtna kt. Ancak III. Petro'nun arl fazla uzun srmedi. 28 Haziran 1762 tarihinde muhafz alay ara kar ayaklanarak III. Petro'yu tahtan indirdi ve Katerina Rusya ariesi olarak ilan etti. II. Katerina'nn arielii dneminde Rusya bats ve gneyindeki 518.000 km'lik bir alan topraklarna katmay baard. Bu genileme Lehistan ve Osmanl mparatorluu aleyhine olan bir genilemeydi. Novorusya, Krm, Ukrayna, Beyaz Rusya, Litvanya ve Kuras (Letonya) Rusya'nn topraklarna katld. Lehistan'n paralanarak Rusya, Prusya ve Avusturya arasnda paylald. II. Katerina ldnde Lehistan diye bir lke artk ortada kalmamt. II. Katerina zamannda Rusya Osmanl Devletine ok byk kayplar verdirdi. II. Katerina'nn arielii srasnda 3 deiik Osmanl padiah hkm srd: III. Mustafa, I. Abdlhamit ve III. Selim. Bu dnemde Rusya Osmanl Devleti'yle iki byk sava yapt. Bunlardan birincisi III. Mustafa dneminde yaplan 1768-1774 Osmanl-Rus Sava'yd. Bu savata byk kayplara urayan Osmanllar I. Abdlhamit tahta getiinde Ruslarla Kk Kaynarca Antlamas'n imzalayarak Krm'n bamsz olmasn kabul ettiler. Ama II. Katerina nl generali Potemkin'le birlikte Krm' istiyordu. Antlamann imzasndan 9 yl sonra 1783 ylnda Rusya Krm' resmen topraklarna katt. I. Abdlhamit'in saltanat srasnda gerekleen bu durumu kabul edemeyen Osmanllar Krm' geri almak iin Rusya'yla tekrar 1787-1792 Osmanl-Rus Savana girdiler. Ancak tekrar yenilen Osmanllar III. Selim tahta getikten sonra Ya Antlamas'n imzalayarak Krm' Ruslara brakmaya raz olmak zorunda kaldlar. Krm'n kayb Osmanllar iin byk bir hezimet olmutu. Rusya genelde Trkler aleyhine yapt genilemede ok nemli bir merhale kazanmt. Rusya ise Karadeniz kysndaki bu topraklar ele geirerek byk bir stratejik baarya sahip olmu, Karadeniz'de donanma kurma imkann elde etmiti. Bu gelimeler 19. yzyl boyunca Boazlar sorununu gndeme getirecekti. II. Katerina kendisini kltr ve sanat asndan bir aydn olarak gryordu. Zamann Fransz filozoflar Voltaire, Diderot ve D'Alembert ile yazmalar yapt. 1764 ylnda Avrupa'dan satn ald 250 tabloyu sergilemek zere St. Petersburg'da Hermitage Mzesi'ni ina ettirdi. Bu mze sonraki arlarn da katklaryla dnyann en eski ve en byk mzelerinden biri haline geldi. II. Katerina arielii srasnda hibir evlilik yapmad. Ancak ok sayda erkekle aklar yaad. Sevgililerini byk malikaneler ve ok sayda hizmetilerle dllendirdi. Olu Pavel Petrovi'e ok kt davrand ve ona adeta hapis hayat yaatt. 16 Kasm 1796'de banyo yaparken beyin kanamas geirdi ve ertesi gn ld.

42

Paris Anlamas, 1763

II. Friedrich

10 ubat 1763de Fransa ile ngiltere Paris anlamasn imzaladlar. 15 ubattada Hubertusburg Anlamas Prusya, Avusturya ve Saksonya arasnda imzaland. Bu iki anlama ile hem Yedi yl Sava ver hem de Fransz-Kzlderili Sava sonulanyordu. Fransa anlamay imzalamaya mecbur kalmt. ngilizlere Kanaday, Ohio vadisini, Mississippinin sol kysn, Antilerde pek ok yeri brakmak zorunda kald. Hindistan zerindeki btn haklarndan vazgeiyordu. Fransa ayrca Florida kaybna karlk spanyaya Louisianay verdi. Fransa daha pek ok ey kaybedebilirdi. ngiliz kral III. Georges acele etmi, Fransann tam olarak pes demesini beklememiti. Ancak yine de bu anlama ile Kuzey Amerikadaki kocaman Fransz imparatorluu yklmt. III. Georges, Kanadadaki Katolikleri Kanadann ilerine katlmaktan men etti. Kanada ngiliz kkenli aznln ynetimine gemiti. Ancak Kuzey Amerika kolonileri ile kacak olan anlamazlk, ngilizlerin Kanadada daha liberal davranmas sonucunu getirecekti. Fransa Antil adalarndaki en iyi birka adasn ve Senegaldeki Goreyi ngilizlere kaptrmam olmaya seviniyorlard. ngilizler de ayn nedenle znt ekiyorlard.

43

1763 anlamas spanyay ngiltereye ya Porto Rikoyu veya Floriday brakmaya zorlamt. Fransa Mississippinin solundan ekilince Floriday ngilizlere kar korumak ok zorlamt. III. Carlos da Floriday brakt. Ayrca ngilizlere Hondrasdaki boya aalarn kesme hakk verildi. Karln da Havana ve Kbaya tekrar kavumutu. ngilizler de spanya Amerikasnda bir ticaret tekeli kurmaktan vazgemilerdi. 7 Ekim 1763 ylnda Britanya krall Kuzey Amerika ile ilgili bir emir yaynlad. Buna gre fethedilmi topraklar ve Alleghanys sularnn ayrm izgisinin batsnda kalan topraklar, mparatorluk topraklar olarak ilan edildi. Bu topraklara yerlemek yasakland. Yerlemi olanlar karld. imdi Koloni halk uruna savatklar bu bat topraklarnn kendilerine yasaklandn gryordu. Dier yandan ngiltere kolonilerini elinde tutabilmek iin hem yneticilerini m aaa balayarak kolonilerden bamszlatrmak ve hem de 10.000 kiilik bir orduyu Kuzey Amerikada tutmak istiyordu. ngiltere sava boyunca borlanmt. Anaadada tanmazalar zerine vergi koymak hatrlanaca gibi ok zordu. Zaten masraflar koloniler iin yaplmt, kolonilerin bu masraflara katlmalar hakayd. ngiltere kolonilere yeni vergil er koymak zereydi.

Kolberg'in d

1763 ylnda Yedi Yl Savalar bittiinde Maria Theresia, Prusya'nn Silezyadaki pek ok yere hakim olmasn salayan Hubertusburg Antlamas'n imzalamt. Avusturya bu yeni anlama ile zayflam ve klmt. II. Friedrich, Yedi Yl Sava sonunda borlarn deyemiyordu. O da Prusya Bankasn kurdu. O yl ilkretimi de zorunlu kld. Savalar sonunda halknn bete birini kaybetmiti. Prusyada her ey yklm, enflasyon alm ban girmiti. Anari kol geziyordu.

44

II. Friedrich, yaklp yklm blgelere, Polonyadan alnacak olan topraklara teki Alman devletiklerinden gelenleri yerletirdi. zellikle Mecklembourg ve Suab gmen gelen yerlerdi. Onlara para, tohum, yiyecek, at verdi. potekli borcu rgtledi. Tarm ksa srede ykseldi. II. Friedrich yn ihrac ile lks malzeme ithalini yasaklad. letmelere para yardm yapp, tekel haklar tand. retim artar artmazda, serbest rekabete geti. Sanayi ihracattan iyi gelir getiri hale geldi. Vistl Elbeye baland. Ticaret byd. Fransada Yedi Yl Sava boyunca parlmanlar mali ilerde gerek bir tekel elde etmilerdi. Yedi yl savalarndan sonra pek ok Fransz, talyan, Hollandal paral asker (ou subay) bota kalnca dnyaya daldlar. Bunlardan Hindistana gidenler, orada savalara katlp, dengeleri deitirdiler. lerinde Savoylu Kont de Boigne da vard. Kont Marathalarn ve mparatorluun toparlanmasnda ok yardmc oldu. 1763 Paris anlamasndan sonra ngiliz denizciliinin gelime hz iyice artt. ngiltere Hindistan ticaretine el koydu. Denizciliin ilerlemesiyle birlikte keifler de hzland. 1763 ylna kadar, denizlerde bulular fazla deildi. Bat ticarete dalp, gitmiti. Sermaye birikimi en fazla ngilterede gerekleiyordu. Fransada da vard. spanya ve Portekiz ok fazla d alm yaptndan mevcut kymetli madenlerini ellerinde tutamyorlard. Hollandada ise sanayisi gerilediinden, gittike daha az ihracat yapyordu. Avusturya, Prusya ve Rusyann ise zaten ok byk bir d ticaret hacimleri yoktu. Zaten onlarn smrlecek kolonileri de yoktu. Osmanllar da ilerine kapanm, i ticaret ile yetiniyorlard. Onlar da kolonisizdi.

45

Prusya Eitimi ne karyor, 1763

Polonya kral III. August ld. Yeni Polonya kral konusunda Prusya ile Rusya anlamlard. Baz Lehliler kral seimindeki Rus mdahalesine kar ktlar. Bunlarla Ruslar arasnda mcadele balad. Lehler Osmanldan yardm istiyorlard. Aslnda Sultan III. Mustafa Ruslarla sava hep istiyor ama onu veziriazam Koca Ragp Paa durduruyordu. Koca Ragp Paa 1763de ld. Yerine Muhzinzade Mehmet Paa atand. Yeni veziriazam da Ragp Paa gibi Ruslar ile yaplacak bir sava iin Osmanl hazrlklarn yeterli grmyor, sava balatmyordu. Ancak veziriazamdan yana tavr koyan eyhlislam Veliyuddin Efendi lp, Pirizade Sahip Molla yeni eyhlislam olunca iler deiti. svete cumhuriyet ynetimi gsz bir ynetim olmutu. Kk soylular savalar srasnda yitip, gidiyorlard. Savalar bitince onlar da hzla oaldlar. Kamu grevlerine talip oldular. Sonunda soylular aralarnda iktidar mcadelesi yapan bir ka byk senyrn adam oldular. 46

Bu byk soylularda adamlarnn parasn deyebilmek ve iktidar mcadelesi yapabilmek iin yabanc devletlerin hizmetine girdiler. svete Bereliler partisi nce ngiltereye, 1763den sonra da Rusyaya baland. apkallar ise Fransann yanndayd. 1763de II. Catherina (Katerina) ve II. Friedrich sve Anayasasnn devamn salamak zere aralarnda gizli bir anlama yaptlar. Krallk iktidarnn iyice gszleip, hi olmas ilerine geliyordu. sve iin durum gittike daha ktye gidiyordu. Daha nce anlatlan Bat Avrupa klasik eitimini yeniletirmek ve teknik eitimi gelitirmek iin giriimler balamt. Bunlarn banda Kolej eitimine ilave edilen yeni dersler geliyordu. 1763de Prusyada II. Friedrich Franszca renimini eitim iine soktu. Mantk olarak da Aristo mant yerine Wolff mant okutulmaya baland. II. Friedrich eitimin artmas iin Cizvitlere bile ses karmyordu. Fransada Franszca ve Fransz grameri eitim kapsamna alnd. Ayrca okullara tarih dersi de girmeye balamt. Tarih bir kronoloji olmaktan kp, devletlerin politika ve ynetimlerinin incelendii bir derse dnt. Birok okul ve kolejde deneysel fizik krsleri kuruldu. Fizik reten dershaneler ald. Felsefe profesrleri Newton, Locke ve Descartesi reddediyorlard. Bu da halkta onlar renme arzusu uyandryordu. Bu srada kimi tarikatlara ait kolejlerde ok nemli bir gelime oldu. steyen Latince dersleri yerine baka ders seebilecekti. Kolej retmenleri uygulamal derslere kar olduklar iin teknik eitim yapan zel okullar ald. Bunlar arasnda Almanyada ticaret okullarnn says ok oald. Kuzey Amerikada ngilizlere kar Pontiac syan balad. Bushy Run Muharebesinde Britanya kuvvetleri Pontiac Kzlderililerini yendi. Osmanllarda zmirde kan yangnda 2.600 ev yand. Alman tarihi ve air Caspar Abel (d. 1676), Fransz air Louis Racine (d. 1692), ngiliz air William Shenstone (d. 1714), Fransz yazar Pierre de Marivaux (d. 1688), ngiliz air John Byrom (d. 1692), yazar Antoine Franois Prvost (d. 1697) 1763 ylnda ldler.

47

Kutsal Roma Germen Grnts, 1763

mparatorluu

Kutsal Roma Germen mparatorluu Habsburg kahverengi, Prusya mavi

Artk Kutsal Roma Germen mparatorluu, sadece bir grntye dnmt. mparator Habsburg hanedannn bayd. Gya bu imparator Agustustan, Charlemagnedan geliyordu. O Dou Romaya kar kurulmu bir Bat Roma imparatorluuydu. Ama mparator 1763 ylnda 9 elektr tarafndan seilmiti. Bu semenler Bohemya, Saksonya, Brandeburg, Hannover, Bavyera ve Palatinatd. Mainz, Treves ve Kln ise ruhban semendi. mparatorlar, imparatorluu toparlayamamlard. Sonunda imparatorluk gevek bir konfederasyona dnmt. mparatorun hareketlerini snrlayan Diyet denen bir de meclis vard. Sava ve bar kararn verip, anlamalar imzalayan bu meclisti. Bu mecliste semenler, prensler ve kent temsilcileri bir aradaydlar. mparatorluk aslnda param parayd. Sadece Ren nehrinin batsnda, Fransz etkisini iyice duyan 117 kk devletik vard.

48

Bu kk devletler, mutlak merkezi bir hkmet kurmak, brokrasiyi glendirmek, asillerin ayrcalklarna son vermek, mali eitlii salamak, merkantilizmi uygulamak istiyorlard. Devletler burjuva yetitirme peindeydiler. Bu arada imparatorluun her yerinde burjuvazi de ykselie gemiti. Alman kentlerinde ticaret gittike gelimekte ve dnce etkinlii artmaktayd. Amerikan kolonileri 1763 ylndan nce ok abuk kalabalklatlar. Dk toprak fiyat, toprak bolluu, ucuz yiyecekler, yksek ii cretleri, Hristiyan dini iinde dini hogr, byk gmen ekiyordu. Kovulan ngiliz Presbiteryenler, zellikle Ren blgesinden Almanlar, skolar Amerikaya gidiyorlard. Yol paras ve yerleme sermayesi gerektii iin, yoksul gmenler, ou zaman bir ykmllk altna girerek Amerikaya gidebiliyorlard. Anlama yapt kolonide 35 yl aras alp, szleme bitiminde serbest kalyorlard. Hayvan, alet, para gibi bir eyler alp, kendi hesaplarna yerleiyorlard.

49

Fransa Yeni Bir Savaa Hazrlanyor, 1764

Sainte-Foy muharebesi

Paris anlamas Avrupann siyasi dengesini alt st etmiti. ngiltere koloni imparatorluunu rgtlemeye alyordu. Amerikadaki ngiliz kolonileri ngilizlere ciddi problemler karyorlard. Fransa ngiltereye kar yapaca mcadelenin taktiini anlamt. Hazrlanmaya balad. Fransz babakan Choiseul donanma ve orduyu yeniden kurdu. evresini emniyete almann yollarn aramaya balad. Britanya parlamentosu 1764 ylnda Kuzey Amerika ile ilgili eker Kanununu kard. Bu kanunla pek ok yabanc rne yeni gmrk vergileri konuyordu. Bunlarn iinde en nemli ekerin yapld svya konan vergiydi. 1764 ylnda Voltaire Felsefe Szl adl eserini yaynlad. Aydnlanmann filozoflar Tanr dncesini yadsmyorlard. Onlar insanlar sonsuz cehennem ile korkutan zalim Hristiyan Ortodoks Tanry ret ettiler. Akln karsnda olduu iin de gizem retile rini ret ettiler. Ancak Yce Bir Varla inanmaya devam ettiler. Hatta Voltaire, Tanr yoksa onu uydurmak gerekir bile diyordu. Voltaire Ateizmi (Tanr Tanmazl), filozoflarn yok etmeye altklar bo inan ve tutuculukla bir sayd. 1764de Lagrange Ayn niin Dnyaya hep ayn yzn gsterdiini aklad. Winckelmann (1717 1768) ise lk ada Sanat Tarihi adl eseri ile sanatnda doup, yaayp, yalanp, ldn gsteriyordu. Fransada Cizvit tekilatna son verildi.

50

1764de, Polonyada, Rus ordusunun destei ile arie II. Katerinann sevgilisi Stanislas Poniatowski kral seildi. Byk aristokratlardan Czartoryskiler Ruslardan yanaydlar. nce Diyet meclisindeki veto hakk kaldrld. Bunu Czartoryskiler salamlard. Aslnda yeni seilen Kral bir vatanseverdi. Yabanc gler asndan seilmesi doru bir karar deildi. Stanislas Poniatowski, mr boyu seilen bakanlarn yannda, Yrtme kurullar kurdu. Krm Han Krm Giray lnce yerine yeeni III. Selim Giray Han oldu.

GinLane, Hogarth

1764de ngiliz ressam Hogarth ld (1697 1764). nemli bir ngiliz ressam, baskc, resimsel satirist, editr ve karikatristti. Karikatr gibi sanatlarn ncs olarak kabul edilir. Eserleri arasnda esiz deerde gereki portrelerden " modern ahlaki konular " zerine karikatr tarz serilere kadar birok farkl almas vard. almalarnn ou dnemin politikas ve deerleriyle dalga geen eletirilerdi. Dnyada ilk kez resimle yazy birletiren, konuma balonlar hazrlayan ressam William Hogarth tr. Hindistanda Sihler sonunda Pencap ele geirdiler. 1764 ylnda Lahoru aldlar. Hindistandaki Fransz topraklarnda Cizvit yaplanmas yasakland. Buralardaki izvitler de lkelerine geri dndler. ngiliz Dou Hint irketi, Hindistan koalisyon glerine kar 51

yapt sava kazand. Hint koalisyonu Mir Kasim, Bengal Nazm, Awadh Nazm, ve mparator ah Alem II kuvvetlerinden olumutu. 1764 ylnda, Avrupa'nn barok mzik dnemine ok nl Fransz besteci ve mzik teoricisi Jean-Philippe Rameau (1683 -1764) ld. Rameau, Franois Couperin ile birlikte XVIII. yzyl Fransz klavsen ekolnn nclerinden biridir. Fakat bu iki mzisyenin birbirinden ok farkl tarzlar vard. (http://www.youtube.com/watch?v=_Hw9wCPMfmI&playnext=1&list=PLFD9CEDB611E4 A50E) Yeni keiflerle ilgili olarak Gneyde Byk bir ktadan bahsediliyordu. ngiltere, Fransa denizcileri bu ktay arayp, duruyorlard. Bu srada gittike deniz keif seferleri bilimsel hazrlanmaya balamt. Geziler sylentilere gre deil, resmi raporlara dayanlarak hazrlanmaya balanmt. nceden zlmesi gereken konular ve yaplacak aratrmalar belirleniyordu. Kaptanlar yanlarna bir bilim danman da alyorlard. Gezilerden dnte artk keifler gizlenmiyor, yaynlanyordu. Deniz kazalarna kar kk gemiler tercih edilir olmutu. Gemilere yeterinden fazla kurtarma kay, tbbi malzeme, iskorpit hastalna kar nlemler, bira, lahana turusu konuyordu. Seferlerdeki l says ciddi olarak azalmt. Sefere genelde iki gemi ile klyordu. Astronomik gzlemler, yer belirlemeleri, sondajlar yaplyordu. Enufak bir kara belirtisinde durulup, kyya kayklarla gidiliyordu. Avusturya, Transilvanyada Yzlerce Szekely insann katletti (Siculicidium). Edward Gibbon, Roma mparatorluunun knn ve Yklnn Tarihi adl eseri yazd. Kuzey Amerikada ef Pontiac Britanyaya teslim oldu. ngiliz astronom George Parker, 2nd Earl of Macclesfield (d. 1696), talyan besteci Pietro Locatelli (d. 1695), Alman besteci Johann Mattheson (d. 1681), talyan filozof Francesco Algarotti (d. 1712), ngiliz astronom Nathaniel Bliss (d. 1700), Fransz bestekar JeanPhilippe Rameau (d. 1683), ngiliz yazar Robert Dodsley (d. 1703), spanyol bilgin Benito Jernimo Feijo y Montenegro (d. 1676), Fransz kompozitr Jean-Marie Leclair (d. 1697), ngiliz ressam William Hogarth (d. 1697), Prusyal matematiki Christian Goldbach (d. 1690) 1764 ylnda ldler.

52

Habsburg, 1765

Habsburg Aile Aac

Maria Theresiann kocas Franz 1765 ylnda, savatan iki yl sonra ld. Maria Theresia kocasna kar ok byk bir sayg duyuyordu. 15 yl sonra gerekleecek olan lmne kadar matem elbisesini zerinden karmad. Ayrca Silezyay tekrar elde etmek yerine kalc bir bara odakland. En byk olu II. Joseph'i tek hkmdar ve imparator olarak tan yordu. Bunun yannda ona sadece limitli g izini verdi. nk onun ok aceleci ve kibirli olduunu hissediyordu. Olu II. Joseph 1765 (1765 1790) ylnda, babas Franzn lmnden sonra imparator olmutu. II. Joseph, Avusturya aridkyd. Bohemya, Macaristan kralyd. Topraklar, en az, nemli Avrupa lkeleri kadard. Ama bu toprak ve halklardan elde edilen gelir ok azd. Fransann on be de biri kadard. Habsburg mparatorluu, Kuzey denizinden Akdenize kadar pek ok irili, ufakl paradan olumutu. Avusturyallar, Macarlar, Rumenler, talyanlar, ekler, Slovenler, Flamanlar, Wallonlar hepsi rf, din ve dil olarak birbirinden farklyd. Birbirlerini ne tanrlard ve ne de bir ilikileri vard. Bunlar zerktiler. Kendi asilleri ve kendi meclisleri ile ynetilirlerdi. Baz

53

kentlerde burjuvalar majistralardayd.

kuvvetlenmilerdi.

Buralarda

ynetim

burjuvalarn

setii

Merkez olan Viyanada, Habsburglar eitli kurumlar kurarak bu paral lkeleri ynetiyorlard. kurul genel politika, maliye ve ticarete bakyordu. Bohemya, Macaristan ve miras yoluyla geen devletler iin bakanlk vard. Flandre ve talya iin iki kurul kurulmutu. Ancak bunlarn hepsinin siyasi olarak gleri tartmalyd. Genelde yerel ynetimler ar basyordu. Avusturya Almanya ittifakn iinde grandklk olarak vard. Fakat Avusturya byk dukalar, Habsburg ailesinin yeleri, pek az istisnayla ( o istisna da Macar kral Sigismund XV. Asrdaki mparatorluudur ) Alman imparatoru seilirlerdi. XVIII. yzylda Osmanl imparatorluunun karsnda, batan beri olduu gibi Alman imparatorluu vard. Osmanllar Avusturyallarla deil Almanlarla arpyorlard. Tarihi Trk Alman dostluu laf ok manasz bir kelimedir. Biraz sonra deineceiz gibi 1791 Zitovi Antlamas Avustur ya ile Osmanllar arasnda yaplmt. Bilhassa XVIII. yzylda Avusturya ile yani Almanya ile Osmanl devaml harp etti. Osmanl Alman mcadelesi aslnda Dou Roma, Bat Roma mcadelesiydi. En azndan ondan kaynaklanan ve onun gelenei iindeki bir mcadeleydi. mparatorluun adnn Avusturya olmas Napolyon istilasndan sonra Alman imparatorluunun, mukaddes Roma Germen imparatorluunun datlmas sonucu, II. Franz'n I. Franz olarak Avusturya imparatoru ilan edilmesiyle mmkn olmutu. Maria Theresia, Avusturya Veraset ve Yedi Yl Savalarndan sonra, Babakan Kaunitz ve II. Joseph (olu) ile reformlar tekrar ele ald. Maria Theresia sofuydu, gleti, lkenin anasyd, reformlar kimseyi rktmeden uygulamak istedi. Btn kurumlarn zerine devlet konseyini yerletirerek, merkeziyeti bir ynetime meyletti. Devlet Konseyi tm kararlar alyordu. Devlet Konseyi tm konfederasyon paralarnda merkezi ynetimi dayatmaya balad. rnein Macaristanda Macar Diyetini toplantya armayarak, etkisiz brakyordu. Devlet Konseyi merkantilizm uygulayarak, sanayilemeye alt. mparatorlua ma mul madde ithalini ve hammadde ihracn yasaklad. ilerin lkeden gitmesini engelledi. Kyller kk toprak sahipleri haline getirildiler. ngiliz arkeolog William Stukeley (d. 1687), ngiliz air Edward Young (d. 1683), Fransz matematiki Alexis Claude Clairaut (d. 1713), Fransz ressam Charles-Andr van Loo (d. 1705), Kutsal Roma imparatoru Francis I, Holy Roman Emperor (d. 1708), talyan ressam ve mimar Giovanni Paolo Pannini (d. 1691), ek doa bilimci Vaclav Prokop Divis (d. 1698) bu yl ldler.

54

Doal Hak

Franois Quesnay

18. yzylda, Fransa'da Fizyokrasi adl bir okul geliti. Bu akm, insan toplumlarnn tabii kanunla ynetilmesi tezini iddia ediyordu. Okul mensuplar, "fizyokratlar" dendi. Okulun nde gelen temsilcisi Dr. F. Quesnaynn eserlerinden biri, 1765de yaynlanan Droit Naturel yani Doal Hak d. alarnda ok ksa bir sre etkili olmakla beraber, Fizyokratlar, iktisadi dnce biimlerine getirdikleri yeniliklerle bugn de anlrlar. ktisadi dzenin ileyiini, soyutlama yntemi ile kurduklar bir model erevesinde anlama abalar, toplumu ilevlerine gre birbirinden ayrmalar, servetin kaynan mbadele deil retim srecinde aramalar, tarm retimini dnce sistemlerinin merkezi yapmalar, balca zellikleridir.

55

Fizyokratlar faydallk kavramnn llebileceini savunmulard. Toplam Fayda Maksimum noktada iken Marjinal faydann sfr olacana ynelik kesin varsaymlar vard. Fizyokratlar, doann her zaman kendi dengesini koruyacak bir sreci ilettii dncesinden hareketle, doadaki gibi sosyal durumlarn da sonuta kendi kendine bir denge durumuna kavuaca karmna varmlard. Bir rivayete gre dnemin Rus ariesi kendi lkesindeki ekonomik alkantlar gidermek iin danman olarak bir grup fizyokrat kendi sarayna davet etmi ve mevcut durumu iyiletirmenin yollarn danmt. Fizyokratlardan ald cevap ekonominin kendi haline braklmas ve bunun da nihai dengeyi salayaca ynnde olunca kendilerine derhal kapnn gsterilmesi rica edilmiti. Droit Naturel yazar Franois Quesnay (1694 1774), orta halli bir ailenin ocuuydu. Tp renimini grdkten sonra Mantes'daki Hotel-Dieu'nn bacerrah oldu. Cerrah ve doum uzman olarak byk n kazand.1730'da yazd Kan Almann Etkileri stne Gzlemler adl yaptnda, o gne kadar bu konuda ileri srlm olan savlar rtt. 1736'da Hayvansal ktisat stne Fiziksel Deneme adl kitabn yaynlad.1737'de Cerrahlk Akademisi'nin srekli sekreteri, 1749'da Madame de Pompadour 'un, 1752'de de Kral XV. Louis 'in hekimi oldu. Quesnay, Versailles atosunda Diderot, Turgot, Mirabeau markisi, Du Pont de Nemours, Lemercier de La Riviere gibi iktisat sorunlaryla ilgilenen ve ilerde fizyokrat grubunu oluturacak olan saray evresi kiilerini bir araya getirdi. Toplumsal yapdaki zenginliin kaynann yalnzca tarm olduunu ileri sren Quesnay, serbest mbadeleye ve zellikle tahllarn serbest dolamna nem verilmesini istemiti.

56

Amerikada Tepkiler

Watt James von Breda

spanyada krallk ekonomiyi dzeltmek iin abalyordu. Krallk imalathaneleri kuruluyordu. Yabanc teknisyenlerin says arttrlyordu. zel imalathanelere para yardm yaplyordu. retim gmrk vergileri ile korunmaya allyordu. Ekonomik ve yurtsever ortaklklar kurulmas iin uralyordu. Yollar ve kanallar alyordu.

57

Britanya parlamentosu Pul Kanununu kard. Bu kanun ile resmi ve ticari belgelere, gazetelere vergi konuyordu. Pul kanunu da eker kanunu gibi Kuzey Amerika kolonileri iin bir mali darbe olmutu. Amerikallar eker ve Pul kanununun kna tepkide bulundular. Britanya vali ve subay evlerine saldrlar oldu. Parlamentonun ticari dzenlemeler ile ilgili vergi koyma hakkn tanyorlard. Ama bu kanunlar ticari dzenleme iin deil, hazineye gelir salamak iin getirlmiti. Birde ticari vargi grnm verilmiti. Amerikan koloni halknn nemli bir ksm hala ngiliz yurtta olma hakkn srdryordu. Ama ngiliz parlamentosunda temsilcileri yoktu. Temsilcileri yoktu ama vergiyi onaylama haklar bir vatandalk hakkyd. Onlar bu vergileri demek istemiyorlard. Parlamentoda temsil edilmedike de kabul etmeyeceklerdi. Kuzey Amerikada ilk direnme sinyali Virginiadan geldi. Avukat Patrich Henry, 29 Mays 1765 tarihinde Virginia meclisinde direnmeyi savunuyor ve Amerikan menfaatleri dorultusunda Virginia Kararlarn onaylatyordu. Bunun yanks byk oldu. Tccarlar ngiliz mallarn boykot etmeye baladlar. Kendi aralarnda anlaarak ngilteredeki siparilerini iptal ettiler. Sonra halkn da katlm ile zerine pul yapm katlar datanlar istifaya zorladlar. Ekim 1765de 9 koloninin katld bir Kongre New Yorkta topland. Burada Krala ve Parlamentoya saygl bir dileke kaleme alnd. Franklin bunun iin bir parlamento komisyonu nne yolland. Pul kanunu kalkt, eker svs zerindeki vergi galon bana 1 peniye indirildi. Hindistanda 1765 ile 1767 arasnda ngiliz Hint irketi, Babr Sultanndan Bengal ve Berarda asayii salama ve vergi toplama grevini elde etti. ngiliz irketi (Robert Clive) hukuki olarak bu eyaletlerde mparatorun en st grevlisi oluyordu. Aslnda ise Clive tam bir egemendi. New Comenin atmosfere ak buhar makinesi, ok enerji harcayp, buna oranla az i yapyordu. Watt, Black kuramlarn biliyordu. 1765 ylnda yaltlm bir younlatrc dnd. Watt bir kademeli buhar makinesini bulmutu. 4 yl sonra patentini ald. Doa Bilimlerinde Rahip Needham (1713 1781) bitme gcnden bahsedince talyan Doa Bilimci Spallanzani (1729 1799) bir dizi deneye balad. Needham ielerinin yeteri kadar stlmadndan ve ok iyi kapatlmadndan phelendi. 1765de ielere kaynam su koyarak ve bir saat daha kaynam suda tutarak deney yapt. Ortada hi canl yoktu. ieler ak braklsa veya az kaynatlsa canllar hemen ortaya kyorlard. Sonu ortaya kt. Bitme gc diye bir ey yoktu. Canllar tohumlardan kyorlard. Avrupallarn inle ticaret yapmay ok karl bulduklarndan bahsedilmiti. 1765de Kanton limannda bir anda 21 ngiliz, 4 Hollanda, 4 Fransz, 3 sve, 2 Danimarka gemisi vard.

58

Metodist, 1766

1766 tarihinde, John Wesley (1703 1791), A Plain Account of Christian Perfection (Gerek Hristiyanln Ak Aklamas) adl eserini yazd. Her zaman ateli bir Hristiyand. Daha gen bir talebe iken o ve kardei Charles kutsal Kulp adl bir cemiyet kurdular. Ynetim ve reti sertti. yelerine Metodistler dendi. 1735 ylnda iki karde, misyoner olarak Amerikada Georgia kolonisine gittiler. John, 2 yl sonra zgn bir ekilde geri dnd. Kzlderilileri deitirmeye Amerikaya gitmiti, kendini kimin deitireceini sorguluyordu. Yolculuu srasnda, her retiden uzak duran ve dinin bir gnl ii olduunu savunan Moravya mezhebi ile tanm ve ok etkilenmiti. 1738 ylnda Moravya mezhebini, ngilterede vaaz etmek iin Tanr tarafndan grevlendirildiine inanarak, deiim geirdi. Yeniden dou deneyimi ok nemliydi. Tanr iin srekli bir sevgi minnettarl, Tanry srekli anma Hristiyan iin olmazsa olmaz artt. Tanry anlatan retiler yararszd ve bozulabilirlerdi. Dinin doruluunu gsteren en nemli kant insan zerindeki psikolojik etkiydi. Bar ve gnl rahatl, en nemli belirtilerdi. Hristiyanln bu yeniden douuna Kalp Dini dendi. Akl deil kalbi (hisleri) merkez alyordu, ama Deizm gibi aklla ilgili uralarn ounu paylayordu. Herkes dtan gelen etkileri bir yana atp, yrei ile Tanry kefetmeliydi.

59

Eski Fatih amisini Ykan Deprem, 1766

Fatih Camii

Karadada bir servenci, Piskopos hkmdar saf d ederek, Rusyada ldrlm olan III. Petro ad ile tahta kt. Kk Stefan adn ald. Cezayirde Muhammed bin Utman day oldu (1766 1794). Bu dnemde sadece Muhammed bin Utman deil eyaleti yneten Salah Bey (1771 1792, Konstantin), el-Kabir Muhammed (1779 1796, Oran) gibi yneticiler de dahil, hepsi erdemli kiilerdi. Zamanndaki yazlar, Muhammed bin Utman nefsine hakim, namuslu, alakgnll, devletin menfaatinden baka bir ey istemeyen kii olarak tanmlyorlard. stanbul'da 1509'dan sonra ikinci byk deprem, 22 Mays 1766'da yaand. Bir perembe gn, gne doduktan yarm saat sonra yer sarsnts meydana geldi. Deprem srasnda korkun grltler iitildi ve sarsnt yaklak 2 dakika srd. Bu depremin arts olan sarsntlar 8 ay devam etti. Depremde yaklak 4 bin kii ld, ok sayda kii de yaraland. Depremde Fatih Camisi tamamen harap oldu, 100'den fazla renci medresenin ykntlar

60

altnda kald. Sultanahmet, orlulu Ali Paa, brahim Paa, Davut Paa, Firuzaa, Hafz Ahmet camileri de hasar grd. Topkap Saray, Eski Saray ve surlar da etkilendi. III. Mustafa bir ka gn boyunca adrda kaldktan sonra stanbul'u terk ederek Edirne'ye gitti. Vezirhan, Hrkaclar, ekerciler, Baltaclar, uhaclar ve Kalpaklar hanlarnda baz blmler ykld. Kapalar, Esir Pazar ve rcler ars da hasar grd. Yerebatan Sarnc'nn desteklerinden biri kt. Yollar ve kprler hasar grd, baz yollar kapand. Halk uzun sre adrlarda kald. Art depremlerin 8 ay srmesi ve 5 Austosta da iddetli bir depremin daha yaanmas insanlarn evlerine uzun sre girmesini engelledi. ehirdeki gda depolarnn ve hanlarn yklmas veya harap olmas sonucu yiyecek sknts dodu, ime suyu ebekesinin zarar grmesi halkn temiz su bulmasn zorlatrd. Depremden sonra III. Mustafa, stanbulda byk bir imar program yrtt. Fransz ordusundaki yenilemeler devam ediyordu. Fransa ordusu resmen her birlie bir avc birlii eklemeyi kabul etti. 1766da Danimarka kral V. Frederick (1746 1766) yerine olu VII. Christian (1766 1808) geti. VII. Christian ve dedeleri birer aydnd. V. Frederick asillerin elinden siyasi iktidar almaya balamt, VII. Christian buna devam edip, baard. Artk toprak aristokrasisinin karsnda ticaret burjuvazisi byk etki kazanmt. ngiliz tarihi Thomas Birch (d. 1705), Danimarka kral Frederick V of Denmark (d. 1723), Fransz mimar ve ressam Giovanni Niccol Servandoni (d. 1695), Polonya kral Stanislaus I Leszczyski (d. 1677), ngiliz bilgin John Taylor (d. 1704), Fransz fiziki ve bilgin Jean Astruc (d. 1684), ek mimar Frantiek Maxmilin Kaka (d. 1674), sko tarihi Archibald Bower (d. 1686), ngiliz bilgin Benjamin Heath (d. 1704), Hollandal kompozitr Unico Wilhelm van Wassenaer (d. 1692), Alman yazar Johann Christoph Gottsched (d. 1700) 1766 ylnda ldler.

61

in Gleniyor

mparator Qianlong

inde Manu hanedanndan mparator Qianlong (1735 1796) iktidardayd. mparator vergi ve ykmllklerden muaf olan toprak sahipleri ile mcadele ediyordu. Pek ok topraa el koyarak, kylye datt. ylece inde kyl kk mlkiyet sahibi oldu. Nesillerdir kirac durumunda alan kylye de topran st asndan kanuni hak verildi (topra kullanm hakk, tmar). Topran toplam mlkiyeti eski malikine aitken, kirac topran st katmanndaki ileme ve ekme hakkn satabiliyordu. Bylece Manu hanedan halk yararna bir tutum almt. 62

Kylnn durumunun dzelmesi derhal in ekonomisini olumlu etkiledi. 1661 ylnda 105 milyon olan nfus 1766da 182 milyona varmt. in tekrar gleniyordu. XVIII. yzyl Manu imparatorlar, Orta Asyaya egemen olmak gibi eski bir in siyasetini tekrar ele aldlar. Bu siyaset gebe aknlarn durdurmak ve ticaret yollarnn asayiini salamak iin inin ana siyasetiydi. in, bu yzylda Orta Asyaya tekrar hakim oldu. in imdi kendine gelen btn ticaret yollarna egemendi. Manular inin ulusal gcn gerekletirmilerdi. Ancak imdi Rusya ve ngiltere ile komu olmutu. Bat Avrupa ile ticari ilikiler inin klasik ticaret yollar zerinden deil, Douda deniz yolu ile yaplr hale gelmiti. Cizvitlerle olan ilikiler ine Avrupann teknik ve bilimsel gcn gstermiti. in Avrupann yapaca bir fetih hareketinden ekiniyordu. Hindistandan ngiliz ve Fransz irketlerinin baar haberleri geliyordu. Bu haberler ini daha da endielendiriyordu. stila korkusu, mparatorluun misyonerlere kar git gide daha fazla gvensizlik duymasna yol at. Avrupallar Hristiyan olmu inlilerden her isteklerini yeri getirtiyorlard. Ama in Avrupaya ok uzakt. Yollar zerinde konak yerleri kuruluyordu. Konak yerleri de eitli Avrupa lkeleri arasnda rekabete yol ayordu. Avrupa dnyann her yerinde kendi iinde birbiri ile eliiyor, ekiiyordu. Bu in zerine Avrupallarn bir fetih hareketine girimesini engelledi. inde serbest kalp, Orta Asyada istedii gibi oynad. Kylarn Batllara istedii kadar aralad. 1766da Britanya Bengal eyaletini igal etti.

63

Amerika Kylarnda Sk Denetim, 1766

Amerikan New York Kongresinden sonra verilen dileke zerine ngiltere Pul vergisini kaldrm, eker svs zerindeki vergiyi de indirmiti (Mart 1766). Bu Amerikada genel bir sevince sebep oldu. Ticaret tekrar hareketlenmiti ama yasal sorun duruyordu. eker svs zerindeki vergi bir dzenleme vergisi deil resmen bir dolayl vergiydi. Britanya koloni mallarnn ngiltereden baka yere tanmasn yasaklamt. Bakan Grenville kanunu uyguluyordu. Amerikaya gmrk ve sahil muhafaza botlar yollamt. Yakalananlar Amirallik mahkemesi nne karlyorlard. Kaakclk ok zorlamt.

Madame de La Porte' oil on canvas, Jean-Marc Nattier, 1754,

64

Fransz ressam Nattier (1685 1766) ld. Fransa kraliesi Marie Leczinska dahil pek ok Fransada nde gelen kadnn portresini izmiti.

Bougainville'in Boudeuse adl teknesi 1

1766 ylnda neredeyse pe pee, ngiliz Wallis ve Carteret, Fransz Bougainville denize aldlar. Magellan boazn getikten sonra Wallis ve Carteret birbirinden ayr dtler. Wallis Tahitiyi kefetti. Peinden Samoa adalar, Dost adalar ve Mariannes adalarn kefetti. Carteret Pitcairn, Saint Croix ve Salomon adalarna ulat. Yeni rlanday kefetti ve Yeni Britanyann iki adadan olutuunu buldu. Hindistanda Anglo-Mysore savalar balad (1766 1799). Bu savalar srasnda Mysore Sultan Tipu 100.000 Hristiyan ldrtt veya kle yapt.

65

Janny, 1767

Spinning jenny

ngilterede kuma imalinde, uan mekik, dokuma imalini hayli hzlandrmt. Ancak iplik hep krk ile eriliyordu. Yazn, eiriciler hasada gittiinden, iplik sknts ekiliyordu. Son zamanlarda ngilterenin Hindistan ele geirme faaliyetleri nedeniyle, kumaa olan yani iplie olan talep artmt. Bu bunalm Hargreavesin jenny buluuna yol at. Bu bulu, tek bir iiye, evinde pek ok iplii birlikte yapma olana veriyordu. Jenny ince, zayf ve krlgan bir iplik karyordu. Bunu Highs deitirecekti. ngiliz Priestley gazlarn kullanmnda uygulanan tm metotlar buldu. O baladnda sadece iki gaz biliniyordu: Karbonik asit ve Hidrojen. Azot, Kloridrik, Amonyak, Slfrik asit, Oksijen, Fluosilisilik asit, Karbon oksit onun tarafndan bulundu. Dnyann temel ilemlerini yapan (yanma, hava, kirelenme, soluma) en nemli dokuz gaz bulunmutu. Tek hatas planl deil rastlantsal almasyd. Bu nedenle elde ettii sonular snflandramad. Btn gremedi. Mays 1767de ngiliz hkmeti yeniden kada, zcaciyeye, kurun ve aya zam yapt. Amerikan tccarlar, ngiliz mallarn boykot edip, yabanc mal kaakcl yapmaya baladlar. Amerikan kolonilerinde karklk vard. Alman minerolojist ve jeolog Johann Gottlob Lehmann (d. 1719), Kompozitr Franz Sparry, (d. 1715), svireli flozof Emerich de Vattel (d. 1714), Fransz doa bilimci Firmin Abauzit (d. 1679) bu yl ldler.

66

Cizvitler Katolikleri Rahatsz Ediyor

Cizvit Misyoneri

spanyada Cizvit tekilatna son verildi. talyadaki kentlerde de Cizvit tekilat kapanyordu. Cizvitler krallar ortadan kaldrmak ve monari aleyhinde bulunmakla sulanyorlard. Cizvitlerin, benzer tarikatlardan en nemli farknn rgt yapsnda olduu grlr. Tarikat yeleri her zaman gze batmadan her trl toplum iersinde, o toplumun insanlar ile ayn dzeyde ve uyum iersinde yaarlard. Tarikat, ilk gnnden itibaren ksa vadeli hedefler yerine hep uzun vadeli hedeflere ynelmi ve zellikle insana yatrm yapmt. Gerektende insana yaplan yatrmlar sayesinde Cizvit tarikat ok ksa srede Avrupann en nemli siyasi ve ekonomik gc haline gelmiti.

67

Tarikata kabul edilen herkes mutlaka uzun ve ayrntl eitimlerden geirilir, ancak baarl grlenler tarikatn fikir ve ideallerini renebilirlerdi. Cizvitler, zellikle fakir ve yetenekli genlere, kurduklar ya da destekledikleri zel okullar aracl ile ok iyi bir eitim verdirirlerdi. Fransa, Clermont'ta bulunan Cizvit koleji dneminin en iyi okuluydu. Cizvitler fikirlerine kar ktklar bir kurum ya da topluluk ile karlatklarnda asla aka kavgaya girmezler, gizlice her trl etkinlikte bulunarak o kuruluu ypratrlard. zellikle sahip olduklar iyi eitimli gen yeleri sayesinde kart olduklar kurum ya da topluluun iine szarak kendi ilke ve fikirlerini ierden alarlard. Bu ekil ierden yaplan bask ile o kurum ksa sre iersinde ypratlr veya tamamen yozlatrlrd. XVIII. yzyla gelindiinde Cizvit tarikat yle bir hal almt ki hem Avrupada ve hem de zellikle Gney Amerika'da her nemli noktada Cizvitleri grmek mmknd. Cizvitler, Uzakdou'da etkin faaliyette bulunuyorlard. Ancak bu dnemde politik adan Roma'da gler dengesi kilise aleyhine dnmeye balamt. Bu durum kilise yetkililerinin hi houna gitmiyordu. Kilise azalan etkinliini kazanmak ve yeniden g oda olabilmek iin Cizvitlerden kurtulmak ve onlar ortadan kaldrmak istiyordu. 1611de Pariste Cizvitlere rakip olarak, nl papazlar birleerek Oratoire adl organizasyon kurdular. Oratoire zamanla eitim yapma msadesi alarak, Fransada 80 kadar okul amtr. Cizvit tekilat kalktktan sonra da onun eitim kurumlar Oratoire eline geecektir. 1767de Fransada teknik okul olarak Krallk Desen Okulu ald. Sekiz yandan byk 1.500 ocuk burada parasz eitim gryordu. Hatrlanaca gibi Orta renim okullar zeldi ve zellikle Fransada byk bir ksm Cizvitlerin ynetimindeydi. Cizvitler gittikten sonra her yerde ulusal eitim ar bast. 1763ten sonra Fransada her kolej iin nemli yneticilerin iinde bulunduu idare brolarnca ynetilir oldu. Bu srada mesleinin ehli pek ok profesr iten atlmt. Bunlar Prusya ve Rusya tarafndan arldlar ve oralarda baarl oldular.

68

Telemann

Telemann

Georg Philipp Telemann 1767de ld. Telemann (1681 1767), Magdeburg'da domu Alman barok mzik bestecisidir. Kendi kendini eitmiti. Tm zamanlarn en retken bestecisi olarak bilinir ve Johann Sebastian Bach'n ada, George Friedrich Handel'in de yakn arkadadr. Gnmzde Bach daha byk bir besteci kabul edilmekle birlikte, Telemann, yaad dnemde mzikal yeteneklerinden tr daha tannan bir besteci olmutur. Telemann o kadar retkendi ki bestelerinin saysn bilmezdi. Besteci ayn zamanda oklu keman ya da trompet gibi sra d enstrman kombinasyonlar iin yazd konertolarla da bilinir. Pek ok nemli mzik grevinde de bulunmutur. 1720 ylndan 1767 ylna kadar Hamburg'daki en byk be kilisenin mzik yneticiliinde de bulunmutu. (http://www.youtube.com/watch?v=kDzHIyPondg&feature=list_related&playnext=1&list=M LGxdCwVVULXe3UeG4j8Bm5X9VCdZwNWfe)

69

Herkes Dnyaya zgr Gelir

Thomas Jefferson

Avusturya, kuvvetli olaslk ile ngiliz kilisesi benzeri bir Avusturya kilisesi kurmak istiyordu. 1767den balayarak hibir Papalk mektubu hkmdarn izni olmakszn Avusturya topraklarna giremedi. Polonyada Stanislas Poniatowskinin lkesini koruyan davranlar Ruslar tedirgin etmiti. 1767de Rus ordusu Ortadokslar koruma bahanesi ile Polonyaya girdi. Ruslar veto hakkn tekrar koydular ve Anayasay kendi garantileri iine aldlar. Osmanl Hristiyanlar gittike daha fazla Avrupa ile yaplan ticaretin iine giriyorlard. Suriye ve Halepli Katolikler Msra giderek, Kahire ticaretinde nemli rol aldlar. Daha nce Osmanl d ticaretinde olduka etkili olan Yahudiler bu yeni konjektrde eskisi kadar faal olamyorlard. Bu srada d ticaret ile uraan pek ok Osmanl Hristiyan din deitirerek Katolik oldu. Yerli yneticiler de tercmen olarak konsolosluklarn hizmetine girerek, vergi indirimleri alyorlard. Bazlar ise dorudan konsolosluklarn himayesine girmi ve onlarn aracl ile tabiyet deitirmilerdir. Osmanl devleti Avrupa ile i yapan tccarlarn tabiyet deitirmesini hi istememitir. Bununla mcadele etmi, ancak baarl olamamtr.

70

Osmanllar Per (pek) patrikliini kapattlar (1557 1767). zerk olan bu patriklik, yeteri kadar mali gce sahip olmadndan, yaamasnda Rusyann katks bykt. Srp rahipler her sene Rusyaya belli miktarda yazma ve ikonalar gtryorlard. Bu rahiplerin bir ksmna merkezde, bir ksmna snrda sadaka veriliyordu. Geriye dnerken rahipler, yanlarna kitaplar alyorlard. Bu srada Rus kilisesi de Srp el yazmalarndan epey istifade etmiti. Per patrikliinin lavedilmesinden sonra Karlofa Srplarn tek dini merkezi oldu. Ancak zamanla Karlofa kilisesi Yunan kilisesinin etkisine girecek bu da onu ulusalclarn gznden drecekti. Srplar daha ok Protestan Macar okullarna devam etmeyi tercih edeceklerdi. Trablus kenti, Karamanlarn ynetiminde ticaret nedeniyle hzla geliiyordu. 1767 tarihinde korkun bir salgn oldu. Kent duraklad. Dou Trkistan savalarnda baarl olmu olan Ming Jui adl Manu generali, Birmanya zerine yrd. Birmanyada Birmanlar, Siama saldrp, bakent Ayuthiay ellerine geirdiler. Siyam halknn byk bir blmn esir olarak gtrdler. Chao Phraya nehri havzalarnda Yunnandan gelmi olan Thai halk yayordu. Bunlar Siam devletini kurmulard. 1767de Moses Mendelssohn (1726 1786) Phaedonu yaynlad. Mendelssohn bir Yahudiydi, ancak aklc bir zeminde Tanrnn varln kurmaya alm ve sorunu bir Yahudinin bak asndan ele almamt. Fransa ve Almanya gibi lkelerde, Aydnln zgr dncesi serbestlii getirmi, buda Yahudilerin toplum yaamna katlmalarn salamt. Yahudilerin, Hristiyanlara benzer kuramsal tutkular hi olmamt. O yzden intibakta fazla zorluk yoktu. Moses Mendelssohn Tanrs biz insanlara ok benziyordu. Moses Mendelssohn Tanrsz bir yaam anlamsz buluyordu. Ona gre Yahudilik bildirilmi bir din deil, bildirilmi bir yasayd. Yasann ilevi ise Yahudilerin doru bir Tanr bilgisi oluturmada ve putperestlikten uzak durmada yardmc olmakt. Akln evrensel bir dini vard. Avrupa kiliseleri yz yllardr Tanrya zulm etmilerdi. Tanrya yaklamn Yahudilik de dahil pek ok yolu olabilirdi. Akln evrensel dini sayesinde tm yollara sayg gsterilebilinirdi. Amerika Virginiada, Jefferson 1767de avukat oldu. Hemen bir zencinin avukatln slenerek, grlmemi bir i yapt. Jefferson tm klelik yasa ve alkanlklarna meydan okuyordu. Zencinin byk annesi beyazd. Ama yasa melezlerin de 31 yana kadar zorunlu klelik yapacan hkme balyordu. Kle sahibinden kamt. le mahkemesinde haksz kle yapldna dair dava amt. Jefferson, herkes bu dnyaya zgr gelir diye yazyordu. Btn insanlar eit yaratlmtr. Jefferson mahkemeyi kaybetti. Ama bu bir balangt. Bu serven Amerikan Bamszlk Bildirgesine kadar gidecekti. Jefferson cumhuriyeti ok ciddiye alyordu ve cumhuriyete kar en byk tehdit olarak da kalc eitsizlii gryordu. imdi bize olaan gelen bu durum, sz konusu yllarda ok aykryd. Doal olan kalc eitsizlikti. Jefferson fikirlerinin peinden giderek, avukatl brakt. Zaten Jefferson pek ok i yapan bir kiiydi. Avukat, cerrah, botaniki, yazar, ifti idi. Bir bu meslei, bir dierini yapard. Ama esas tutkusu politika ve siyasi iktidard. Grev ve sorumluluk onun en nem verdii hususlard. Yazarken kendinden ok emin yazard. Halbuki utanga biriydi. zellikle kadnlara kar ok ekingendi.

71

Osmanl-Rus Sava Balyor, 1768

Rus-Oamanl Sava 17681774

Hatrlanaca gibi yeni Polonya kral konusunda Prusya ile Rusya anlamlard. Baz Lehliler kral seimindeki Rus mdahalesine kar kmlard. Bunlar yenilince Osmanl topraklarna katlar. Kaaklar kovalayan Rus birlikleri Osmanl topraklarna girince yerli halkn iinden de lenler oldu. Kaan Lehliler ise Osmanl korumas istiyorlard. Bu gelimeler yeni bir Osmanl Rus savan balatt. Zaten Fransa da Osmanllar Ruslarla savalmas iin tevik ediyordu. Uzun bir bar dnemi sonras Osmanl hazinesi doluydu. Devlet 30 yl nceki Belgrad anlamasnn baarsnn zlemini ekiyordu. Osmanllar ektikleri ok sert protestoyu Ruslar dinlemeyince, sava ald. Ancak Osmanllar bu savaa hazr deillerdi. Ruslara sava alrken tmar sisteminin artk iyice dibe vurmutu. Eskiden hemen 130.000 svari salayan sipahi kurumu bu sefer zorla ancak 20.000 svari verebilmiti. stelik bunlarn eitimi de eksik ve yetersizdi. Aslnda i veya d bir neden gerektiinde beylerbeyi veya sancak beyi hemen paral asker topluyordu. Bu yol masrafl ve ok riskliydi. zel toprak mlkiyeti tmarlar aleyhine yaygnlamt. Bu gelime ayn zaman da ky ortak mlkiyeti aleyhine de oluyordu. Pek ok yerde devlet kendi sahipliini de satmt. Bu yeni toprak sahipleri, topraktan elde ettikleri yararlar siyasi veya ticari fayda iin kullandklarndan, ou zaman, yaamlarn kentlerde srdryorlard. Bu yeni kiiler ortaya bir snf eklinde kmaya balamlard. Bunlar kylye para da veriyor ve onlar koruyorlard. Krcali denen silahl adamlar vard. Bunlar para ile idari grevler de satn alyorlard.

72

Rus savayla birlikte Sultan III. Mustafa eyhlislam Pirizade Sahip Mollay da yanna alarak, veziriazam Muhzinzade Mehmet Paay grevden ald. Silahtar Mahir Hamza Paa sadrazam oldu. Muhzinzade Mehmet Paa ve ondan nceki veziriazamlar Osmanllarn Ruslar karsnda zayf kalacann bilincindeydiler. Ama yeni veziriazam yle deildi. Osmanl sava kararn vermiti. ngiltere araya girmek istedi, ancak arabuluculuu kabul edilmedi. Ekim 1768de Osmanllar Rus ariesi II. Katerineya (Catherina) bir ltimatom verip, Ruslarn Polonyadan ekilmesini istediler. Rusya bunu doal olarak reddetti. Osmanl Rus sava (1768 1774) balad. Yeni Osmanl sadrazam Yalk zade Mehmet Emin Paayd. Msrda eyh el-Balad olan al-Kabir Ali Bey, Memluk Beyleri arasndaki rakiplerini ldrtmt. Yenieri ocann ileri gelenlerini de srmt. Ocan mali gcn yok etti. 1768 ylnda Osmanl beylerbeyini yerinden etti. Beylerbeyin yerine geecek kimse yoktu. Ali Bey kaymakam (kaim makam) oldu. Msr, ngiltere ve zellikle Fransann itahn kabartyordu. Kanada ve Hindistann kayplarnn telafisi zengin Msrdayd.

73

Boston

Boston 1775

Amerikada Koloni yerleimcileri ile ngilizler arasnda skntlar balamt. En byk sknt da Bostondayd. 1768, John Rolfeun ilk ttn hasadndan 1 kuak sonra, ngilizler vergiyi arttrd. Boston bu vergiyi demek istemedi ve demedi. ngiltere kral Bostona 4.000 asker yollad. ngiliz gemilerinin te biri kolonilerde retiliyordu. Bostonda ngilterenin en byk tersanesi vard ve ylda 200 gemi retimi yaplyordu. Boston liman ve tersane olarak ngilizler iin vazgeilemezdi. Kereste o dnemde itici gt. Boston ngiltere ihracatnn %40nn yapld bir limand. imdi Bostonda 4 koloniciye 1 krmz niformal ngiliz askeri vard.

74

Samuel Adams, Britanya Ordusunun Bostonu igalini protesto eden bir sirkler yaynlad. Bu sirkler dier 13 Kuzey Amerika kolonisine de yollanmt. Amerikann balk filolar binlerce ton balk tuzluyorlard. Karlk olarak Rom yapmakta kullanlan ie ve karbonatl kum ta alyorlard. ngilizler her ikisinden de vergi alyorlard. Rom ise Afrikadan en iyi esirleri almakta kullanlyordu. 1700 1800 arasnda Amerikadaki kolonilere 250.000den fazla Afrikal kle getirildi. Saylar gmenlerin toplam nfusundan fazlayd. Boston kentinde ise nfusunun %10u siyahlard. 1768de Jefferson Virginia ehir meclisine seildi. 1768 ylnda spanyada hkmet iftlik kiraclarn toprak sahiplerine kar korumaya balad. Kk mlk sahiplerine de koyunlarn yaylaya karanlara kar, tarlalarn itle evirme msaadesi verdi. Fransa, Korsikay satn ald. Korsikann alnmas ile Fransann Akdeniz donanmas rahatlyordu. Korsikay ngilizler de almak istiyorlard. 1768 ylnda Hermann Samuel Reimarus (1694 1768) ld. Reimarus, sann yalnzca ilahi bir devlet kurmak istediini ve kurtarclk grevinde baarl olamaynca, mitsizlik iinde ldn sylyordu. sa insanlarn gnahnn balanmas iin yeryzne gelmemiti. Bu drt ncilde buna ait bir ey yoktu. saya insanlar Tanr olarak deil, yce bir din retmeni olarak sayg gstermeliydiler. Kukuculuk balamt ve geliiyordu. Philip Astley, Londrada, at stnde gsteri yaplan ilk modern sirki at. ngiliz matematiki Robert Smith (d. 1689), Alman filozof ve yazar Hermann Samuel Reimarus (d. 1694), talyan kompozitr Nicola Porpora (d. 1686), rlandal yazar Laurence Sterne (d. 1713), svireli kimyac ve minerolojist Georg Brandt (d. 1694),Alman bilgin ve arkeolog Johann Joachim Winckelmann (d. 1717), sko matematiki ve optiki James Short (d. 1710), Rus air Vasily Kirillovich Trediakovsky (d. 1703), Fransz matematiki Antoine Deparcieux (d. 1703), sko matematiki Robert Simson (d. 1687), talyan kompozitr Francesco Maria Veracini (d. 1690), talyan air Carlo Innocenzio Maria Frugoni (d. 1692) 1768 ylnda ldler.

75

Sanayi Yeni Bulularla Geliiyor

Arkwright-water-frame

Highs silindirli ve dikme tl water-framei yapt. Buradan kan iplik salam ama kabayd. ngiliz dokumalar, Hindistan dokumalarnn inceliine eriemiyordu. Yeni teknik bulular yaplrken, bulu patentlerini kendi zerlerine alarak, durumdan istifade edenler de vard. Bunlardan biri Richard Arkwrightt. Highstan water-framei almt. Baka kiilerden de daha az nemli bulular kendine mal etti. Arkwright iyi bir tccard. Baarl oldu. Sir unvann bile ald. Doa bilimlerinde yaplan deneylerde ba kesilen salyangozun, bann tekrar olutuu grld. Keif gezisine km olan Fransz Bougainville de Tahitiyi bulmutu. Yeni Gine, Java zerinden Fransaya dnd. Bu seyahatte boylamlarn saptanmasnda ciddi admlar atlmt. Britanika Ansiklopedisinin (Encyclopdia Britannica) ilk fasikl hatalk olarak yaynland.

76

Osmanl-Rus Savanda baar Ruslarn, 1769

Osmaqnl-Rus Sava 1768-1774

Yalk zade Mehmet Emin Paa komutasndaki Osmanl ordusu 22 Mart 1769 tarihinde Rusya zerine yrd. Osmanllarn sava aaca uzun zamandr belliydi. Buna karlk Osmanl mparatorluu sava iin gereken hazrlklar yapmamt. Donanm tam deildi. Halbuki sava belli olunca arie II. Katerinann emri ile Ruslar btn k savaa hazrlanarak geirmilerdi. Ruslar 5 koldan Osmanl topraklarna girdiler. Podolyadan Grcistana tm cephede saldrya gemilerdi. Bunlardan 65.000 kiilik Prens Gali komutasndaki ordu, Hotini kuatt. Hotin Lehistann giriini kontrol eden ok nemli bir kaleydi. Bu kale Ruslarn eline geerse sadece Lehistan deil, Besarabya, Moldovya ve Podolyann Osmanllara ait olan ksmlar da riske girerdi. Ruslar Hotine saldrdnda kalenin i durumu karkt. Kale muhafzlar kale komutan eteci Yeen Hasan Paay ldrm, yardmcs Ahskal Hasan Paay da komutan olarak kabul etmemilerdi. Asiler kendilerine Kahraman Paay komutan semilerdi. Bu asiler Hotindeki sivilleri yamaladlar. Ruslar geldiinde durum byleydi.

77

Hotini kuatan Rus ordusu kaleyi almay baaramayarak, geri ekildi. Peinden bir daha kuatt. Bu srada asilerle i birlii yapt iin Kahraman Paa idam edilmi, kale komutanlna Ahskal Hasan Paa gemiti. Bu srada Hotinin yardmna gelen Abaza Mehmet Paa Rus ordusunu malup etti. Ahskal Hasan Paa savata lmt. Bu srada Rus ordusunda Lehlilerin de bulunduu renilmiti. Osmanllar Lehistana ceza vermek istiyorlard. Bu srada Prens Gali, Hotine bir daha saldrd. Abaza Mehmet Paay yendi. Ama yardma gelen Moldovanc Ali Paa ve Krm birliklerine yenildi. Bu baarsndan sonra Moldovanc Ali Paa sadrazam yapld (12 Austos 1769). Yeni veziriazam, ktan nce Galiin ordularn geri atmak istedi. Osmanl kuvvetlerinin bir ksm Turla rman gemiken, yaan yamurlarla taan Turla, Osmanl kuvvetlerini bld. Nehrin br tarafnda kalan askerler Ruslarla savamak zorunda kaldlar. Souk, alk, umutsuzluk derken asker dald, Hotin mdafileri de kaleyi brakp, gittiler. Ruslar iinde tek bir Osmanl askeri kalmayan Hotini alp, Eflak ve Bodan ilerine sarkmaya baladlar. Ruslar Ya ele geirerek, buradaki tm Trkleri ldrdler. Zaman zaman Osmanl kuvvetleri de baar kazanyordu ama genel olarak ilerleyen Ruslard. Ruslarn st ste gelen baarlar sonunda Moldovanc azledilip, vaz paazade Halil Paa veziriazam oldu (16 Aralk 1769). Ruslar Kafkasyada da ilerleyip, pek ok yeri ele geirmilerdi. II. Catherina Osmanllar nnde baarlar kazanmt. Bu baar Rus etkisinin Ortodoks lkelere doru yayama politikasn kuvvetlendirdi. Rus etkisi Moraya kadar yaygnlatrlabilirdi. Casuslar, yerel halklar Osmanllar aleyhine ayaklandrmak iin yreklendirmeye altlar. syanlar destekleyebilmek iin Rus donanmas Baltktan Akdenize gnderildi. Hatrlanaca gibi Ruslarn Karadenizde donanmalar yoktu. Baltk Rus Donanmas ise gl ve modern bir donanmayd. Franszlar Rus donanmasnn bu hareketini Osmanllara haber vermilerdi. Ancak Osmanl vezirleri, Ruslarn bu seferi yapamayaca kansnda idiler ve tedbir almadlar. Temmuz 1769da Amiral Alexis Orlof komutasndaki Rus donanmas Koron nlerine geldi. Rus donanmasn ngilizler kurmulard. 24 sava gemisi ve pek ok yardmc gemiden mteekkildi. Donanma da kumandan olarak ngiliz subaylar hizmet veriyorlard. Bu savata Fransa Osmanllar tutarken, ngiltere Ruslarn yannda yer almt. Bu taraf tutmalar resmi ve fiili deil, manevi destek eklindeydi. Osmanl donanmas ise 1739dan itibaren Fener Rumlarnn denetimine gemiti. Ve giderek iyice zayflamt. Bu zayflk o noktaya vard ki Ortadouda ticaret yapanlar, gemilerini, gmrk indirimleri karl, sava zamannda devlete vermeye baladlar. Msr valileri vergilerini Merkeze yollamakta ayak sryorlard. Osmanl hazinesi nemli bir gelirden yoksun kalmt. Kaymakam el-Kabir Ali Bey Msr halkna yle sesleniyordu: teki Memluk ailelerince ynetilen Msr; yasal olarak onlara aitti. Sultanlarn canice siyasetinin bu gzel kralln boynuna geirdii boyunduruu krmak frsatn yakalamak gerekiyordu . Bu yl Ali Bey vergiyi stanbula yollamay durdurdu. Osmanl Divan da Msra yeni vali atamadan ekiniyordu.

78

Bengalde lmcl Alk

1769 ylnda Vens gnein nnden geecekti. Dnya ile Gne arasndaki uzakl lmek iin Bat Avrupa hkmetleri tedbirler aldlar. 8 yl nce yine Vens Gnein nnden gemiti. Bu karlama 120 ylda bir olduundan bilim adamlar, lmeyi mutlaka yapmak istiyorlard. ngiltere Tahitide, Hudson koyunda ve Madrasta gzlem organize etti. Danimarka Kuzey Burnu yaknnda, sve Finlandiyada, Rusya Laponya ve Sibiryada, Franszlar Kaliforniya ve Pondichryde deney yaptlar. ngiltere Tahiti seferi iin James Cooku seti. 1769 ylnda James Bruce, Habeistan, Mavi Nil ve Nbyay kefe kt. Seyahati pek ok tehlike atlatarak 1773 ylna kadar srd. Louis Antoine de Bougainville, 3 yl sren ve dnyay kateden seyahatinden Saint Molo limanna dnd. 2 gemi ve 330 mrettebatla kt gezide sadece 7 adamn kaybetmiti. Mrretebat arasnda dnya evresini dnen ilk kadn olan Jeanne Bar de vard. 1769da Siam, Birmanlara isyan etti. Siam devleti yeniden kuruldu. Bakent Bangkoktu. Fasta Mulay Muhammed, Portekizlileri Mazagan boaltmaya zorlad. Ancak Melillaya kar bir ey yapamad. Fransa ile ok ileri ticaret anlamas yapt. Fransa en ok msaadeye mazhar lke konumuna geldi. Fasa ve zellikle Rabata ok sayda Fransz geldi. Ticaret geliti. Fas gney ticaretini tekelletirdi.

79

in, Birmanyay General Ming Jui aracl ile tabiiyeti altna ald. Bengalde byk bir kuraklk oldu. Bu 1770 Bengal alna yol aacakt. Bu felakette nfusun te biri olan 10 milyon kii lecekti. Bu insan tarihindeki en byk felaketlerden biridir. Mysore Mihracesi, ktlk nedeniyle ngilizleri kendileriyle ticaret yapmaya zorluyordu. Ancak ngiliz Dou Hint irketi, karn arttrmak iin Bengal halkndan gittike daha ileri isteklerde bulunuyordu. talya, Brescia kentinin San Nazaro kilisesi, yldrm tarafndan vuruldu. kan yangn yaknlardaki barut deposuna sirayet etti Meydana gelen patlamada kentin altda biri yok oldu, 3.000 kili ld. Bu felaket Katolik kiliselerini paratoner kullanmaya itti. Papa Clement XIII (d. 1693), filozof Antonio Genovesi (d. 1712), Japon air ve filolojist Kamo no Mabuchi (d. 1697), Alman kompozitr Christian Frchtegott Gellert (d. 1715) bu yl ldler.

80

James Cook

Captain James Cook

James Cook (1728 1779), zellikle Byk Okyanus'ta yapt ada keifleri ile nl bir ngiliz denizcisi ve kaifidir. ngiltere'de Yorkshire'de dodu. 5 kardetiler. Babas bir iftlikte alyordu, annesi bir iftlik kahyasnn kzyd. 13 yanda babasna iftlikte yardm etmeye balad. 18 yanda Whitby limanndan yola kan Free Love adl kmr gemisinde mio olarak ilk deniz yolculuuna balad. Kaptanlk iin gerekli cebir, trigonometri, denizcilik ve astronomi alan Cook, ksa zamanda dikkat ekti. 24 yana geldiinde ikinci kaptanla kadar ykselmiti. 1755'te gnll olarak Kraliyet Donanmas'na katld ve ngiltere ile Fransa arasndaki Yedi Yl Savalar srasnda Quebec kuatmasna katld. Haritaclk konusunda baars dikkat ekti, kaptanla ykseldi. 81

1760'ta Kanada'daki grevi srasnda St. Lawrence Kanal'nn haritasn kararak 200 ngiliz gemisinin kayp vermeden Quebec Koyu'na demirlemesini salad. ngiliz gemileri rma yukar doru kmlard. 1763 ve 1767 yllar arasnda ise Newfoundland adasyla Labrador yarmadasnn haritalarn karmay baard. 1768 yl Mays aynda Cook, Byk Okyanus'u kefetmekle grevlendirildi. Cook 'un yolculuklarnn tarihteki nemli etkilerinden biri Avrupa lkelerinin Byk Okyanus'ta kurduu smrgelere nclk etmesi oldu.

Endeavour'un tekrar yapm Cooktown limannda

lk yolculuk iin Whitby limanndan Earl of Pembroke adl kmr gemisi satn alnd ve Endeavour olarak adlandrld. Yannda astronom Green, sveli botaniki Solander, doa bilimci Banks vard. Gemi Rio de Janeiro'dan Tahiti'ye ulat. 3 Ocak 1769'da gerekleecek Vens'n Gne nnden geiini gzlemlemek Cook ve ekibinden bu yolculukta beklenen greviydi. Gei sresi saptanarak nce Vens'n dolaysyla dier gezegenlerin Gne'e olan uzakl hesaplanacakt. Ne yazk ki, lmlerdeki hata paynn beklenenden fazla olmas bu gzlemin baarsna glge drd. Cook daha nce 1766'daki gne tutulmasn da gzlemlemiti. Tahitideki grev bitince, gneye 40. paralele kadar uzand. Ekim 1769'da Cook Yeni Zelanda'y ziyaret eden ikinci Avrupal oldu. Adann etrafn dolat. Daha nce tek bir ada olduu dnlen Yeni Zelenda'nn iki adadan olutuunu kefetti ve Kuzey Adas ile Gney Adas arasndaki boaz Cook Boaz adn ald. Nisan 1770'te Avustralya'nn gney kylar kefedildi. 16 Haziran'da Endeavour Avustralya'nn gney dousu aklarnda karaya oturduunda gemi kyda onarma alnrken;

82

Avustralya bitkileri zerine ilk koleksiyonlar oluturdular. Ardndan gemi Afrika'nn gney ucundaki mit Burnu'na (Cape of Good Hope) ilerledi.

Rotalar: 1. yolculuk (krmz), 2. yolculuk (yeil), 3. yolculuk (mavi) 1771'de Endeavur ngiltere'ye geri dnd. Dnnden sonra gnlkleri yaynlanan Cook bilim dnyasnda da tannd. 18. yzylda Ekvator'un gneyinde kefedilmemi topraklar olduuna inanlyordu. Cook'un ikinci yolculuu ncelikle bunu kantlamaya yarad. Bu yolculukta Cook daha nce hibir Avrupal'nn ilerlemedii kadar gneye ilerledi. Antarktika'nn evresini dolat. Ancak ktay evreleyen buzlar karann grnmesini engellediinden Antarktika'nn varl 1840'a kadar kantlanamad. 1775'te ngiltere'ye dndnde Kraliyet Donanmas Cook'a onursal emeklilik hakk tansa da bu Cook'u denizlerden uzak tutmad. Cook Temmuz 1776'da nc yolculuuna kt; bu kez Avrupa ve Asya arasnda kuzeyden bir balant olup olmadn aratrd. Bu baarsz giriimin ardndan 1778'de Hawaii Adalar'na ulaan ilk Avrupal oldu. Daha sonra Afrika'nn gney ucunu dolaarak, Hint Okyanusu'na yneldi. Kuzey Amerika'y kefetmek zere douya yneldiinde bilmeden Juan de Fuca Boaz'n geti. Kuzey Buz Denizi'ne ulamay hedeflediinde dev buz kitleleri James yolunu kesti ve Hawaii'ye geri dnd. Geminin teknelerinden birinin alnmas zerine yerlilerle kan tartmada Cook ldrld (14 ubat 1779). Cook geride hayranlk uyandracak haritalar brakmt. Bundan sonra i ayrntlara kalyordu.

83

eme Deniz Sava, 1770

Vathia, tipik Maniot yerleimi, Mora

1770 ylnda genel bir iek salgn dnyay dolat. Btn byk kentler de lm sayordu. Sadece Hindistanda 3 milyon kiinin ld sanlr. 1770de Avrupal kaifler Amerikann Bat kylarna varnca, suiei nedeniyle Kuzey Bat Yerlilerin %30u ld. Hastalklar nedeniyle tm yerliler arasnda kitlesel lmler devam etti, gitti. Osmanllarda yeni serdar vaz Paazade Halil Paa, Babadada hazrlk yaparken, Ruslar Eflak aldlar ve Bkree girdiler. ubat 1770de Krm Han IV. Devlet Giray Hanlktan alnarak, II. Kaplan Giray Krm tahtna kt. Ruslarn Baltk filosu da Akdenize gelmiti. Koronu Rus donamas kuatt. Morada isyanlar kardlar. Ruslar Moraya gelirken, Gney Morada yaayan Maniotlara bel balamlard. Maniotlar Spartallarn torunlar olduunu iddia ediyorlard. Sava bir topluluktu. kan bir frtna Rus donanmasn iyice hrpalad. Morada isyan edenler kendi kaderleri ile ba baa kaldlar. Osmanllar bu isyanlar Nisan ve Mays aylarnda bastrdlar. Ruslar Navarini ele geirmilerdi. Osmanl donanmas gelince Navarin tekrar Osmanllarn eline geti.

84

Ruslar gidince Mora isyann bastrmak iin Arnavut eteler yollanmt. Bu eteler Mora halknn canna okudular. Mora yllarca ezildi durdu. Bir ksm Mora Yunanllar Rusyaya gitmek zorunda kaldlar. Krmda Kerson ve daha sonra kurulacak olan Odesada nemli bir Yunanl nfus yerleecekti. Haziran sonunda Rus ve Osmanl donanmalar savaa tututu. Sakz adas boaznn kuzeyinde, 75 yl nce Mezomorta Hseyin Paann 2 defa Venedik donanmasn yendii yerde, iki donanma karlat. Top atei altnda her iki taraftan da birer gemi batt. Trk topusu daha stnd, Rus donanmas ekildi.

eme Deniz Sava

Gn batarken Osmanl donanmas eme limanna girdi. Kaptan Derya Hsamettin Paa Ruslarn yeniden bir muharebeyi gze alamayacaklarn dnyordu. Trk Gemileri skk dzende limana girmilerdi. Amirallerden Cafer Bey, skk dzende gemileri limana yerletirirken, Cezayirli Hasan Bey (sonra Cezayirli Gazi Hasan Paa) Cafer Beyi uyarmt. Ancak Cafer Bey uyary dinlemedi. Gece yars, ngiliz Dugdale komutasnda iki ufak yardmc Rus gemisi eme limanna girdi. Osmanllar, gemilerin Ruslardan kap, limana sndn sandlar. Gemileri top atei ile batralm diyen reisler oldu ise de, sonunda gemilere bir ey yaplmad. Bu iki gemi ate gemisi ydi. Gemiler Trk gemilerine yaklanca, gemileri kundaklamaya baladlar. Yangn 85

ksa srede yanak dzendeki gemilere sirayet etti. Cephaneler patlamaya, gemiler yanmaya balad (7 Temmuz 1770). Osmanl cephaneliklerinin patlamas 230 Km uzaktaki Atinadan duyuldu. kisi hari tm Trk gemileri batt. Bundan sonra Rus donanmas emeye girdi ve kale ile kenti bombalayarak, yok etti. Trk denizcilerinin ou, yangn balaynca denize atladndan kurtulmutu (eme Deniz Sava).

eme Sava

Bundan sonra Egede Rus donanmas baz kaleleri bombalayarak ve baz igal giriimlerinde bulunarak Rus-Osmanl anlamasna kadar Ege ve Akdenizde kald. Rus filosu anlamadan sonra Baltka dnd.

86

Ruslar Karada da Osmanly Yeniyor, 1770

Kagul Muharebesi

eme facias stanbulda duyulunca Hsameddin Paa azledildi. Asl ihmalkarn Cafer Bey olduu daha bilinmediinden Kaptan Deryalk makam ona verildi. 36 gemiden mteekkil bir donanma da hemen Cafer Beyin komutasna yolland. Bu srada Ruslar Limni adasna gelip Mondros limann kuattlar. eme facias Avrupada byk yank yapt. Sava sonras Rus ariesi Catherina Kont Aleksiy Orloffa esmenskiy unvann verdi. Ruslar Krm ele geirmek istiyorlard. Bunun iin yerli ibirliki beyler buldular. 1770 de Krma saldran Rus ordusu Ur geitinde yenildi. Aslnda Krm atl kuvvetlerinin, modern Rus ordusu nnde baarl olabilme devri kapanmt. Artk meydan savalarnda ne Krm atl ordusu ve ne de Osmanl seyyar ordusu pek ie yarayamazd. Bu srada Grcistanda da sava vard. Grcistan kral Erekle II Aspindza savanda ranllar yendi. Bu savata Rus generali Totleben Grclere verdii sz tutmamasna ramen Grcler sava kazanmlard. Austos 1770de Rus ve Osmanl ordular Largada ve sonra Kagulda kar karya geldiler. Ruslar byk bir zafer kazandlar. Aslnda Rus kuvvetleri Krm ve Osmanl birliklerince sarlmt. Durum Ruslar aleyhine mitsiz iken, Kont Romanzov ani bir hcum ile Osmanl askerlerinin kamasna sebep oldu. Savatan sonra Tuna kylarnda 50.000 Osmanl asker

87

kaan Ruslar kltan geirip, ldrdler. Bundan sonra Bender, smail, Kili, brail, Akkerman Ruslarn eline geti (Eyll 1770). Ruslar girdikleri kale ve kentlerde Trk sivil halkn ldryor, onlara olmadk ikenceler yapyorlard. Trk babalarn ocuk ve karlarn elleriyle ldrdkten sonra Rus askerleri arasna dalarak intihar ettikleri grld. Rus donanmas 2 aydr Mondrosu kuatmasna ramen ele geiremiyordu. 22 Ekimde Osmanllar 23 para donanma ile Cezayirli Hasan Bey komutasnda Mondros limanna girdi. Rus donanmas bu durumda ekildi. Bundan sonra Cezayirli Hasan Paaya Gazi unvan ve Kaptan Deryalk verildi.

88

Giritte Et Trnak Ayrlyor, 1770

Dansc freski

Girit Osmanllarn eline geeliden beri ada zorla Trkletirilmeye allmamt. Balkanlarda "enlendirme" adyla yapt zorunlu iskan Giritte uygulamad. Fakat zorunlu olmasa da Girit, Trk g ald. Bu arada Osmanl, Kapkulu askerinin evlenme yasan kaldrmt. Bunlar Rum kzlaryla evlendi. Baz Rumlarn da din deitirmesiyle Girit nfusunda Mslman says ksa srede oald. Girit'te Trk dilinin unutulmamasn salayan Horasan kkenli Bektai tekke ve zaviyeleriydi. htida eden Rumlarn bir blm, 823963 yllar arasnda adaya egemen olan Mslman Araplar idi. Bizans'n zoruyla Hristiyan olmulard. Bu gerei saklamayanlardan biri de, Giritli nl yazar Nikos Kazancakisdr (1883-1957). El Greco'ya mektuplar adl eserinde Arap soyundan (Abadyotlardan) geldiini iftiharla yazd. Abadyot veya Abadiyun, Mslmanlarndan ve eski Sarasin korsanlaryd. IX. yy.dan itibaren Giritte da dann gneyine yerleerek, iftilie balamlard. Dnyaca nl ressam El Greco da (1541-1614) Giritliydi. 1700'l yllarda ada nfusunda Rumlar ve Trkler hemen hemen eitti. Adann dili Yunanca, Arapa, Trke karm olan, yerel halkn Girite dedii bir dildi. Bu dil Rumca'ya yaknd.

89

Trk ve Rumlar arasnda yllar iinde akrabalk says artt. Et ve trnak gibi oldular. Osmanl ekonomisinde duraklama ve gerileme dnemi balaynca Girit'te isyanlar patlak verdi. Bunda, Ortodokslarn hamiliine soyunan Rusya'nn pay bykt. 1768'de arie Katerina'nn kkrtmasyla, ticari filoya sahip zengin tccar Yanis Daskoloyanis nderliinde Rumlar (Sfakyallar) ayakland. Osmanl isyan bastrd; Daskoloyanis ve arkadalar idam edildi ama 100 yldr et ve trnak gibi yaayan Rumlar ve Trkler arasnda gven kayb balad. Yaanlacak sonraki tarihsel sre, adann iki halkn birbirine dman edecekti. Halepte erifler (Peygamber soyundan gelenler) Abd al-Rahman Paay kente sokmadlar. Yenieriler ile erifler arasnda kan vurumada 300 erif ld. Nakip ve yandalar kentten kovuldu. Mekke ve Medinede iktidarn kime ait olacana dair mcadele devam ediyordu. Osmanl, Msr kaymakam Ali Beyden Hicaza mdahale etmesini istedi. Haziran aynda Ali bey Hicaz seferine kt ve bunun sonunda Hicaz Msra balad. Kzl denizin her iki yakas da Msrn olmutu.

90

Buhar Gc Kullanmna Doru, 1770

lk buharl araba

1769 ve 1770 yllarnda Fransz mhendis Joseph Cugnot topu hareket ettirebilmek iin buharl bir araba yapt. Ancak arabann hareketleri ok sertti, kontrol etmesi zordu. Ayrca ok su harcyordu. Harcad suya yetimek mmkn deildi. Hunstman, 1770den itibaren en iyi kalite elii retir oldu. Bir niversite tp klinii de Pariste ald. Ayrca Fransada tp dergileri karlyordu. Bylece yaynlar hekimlere gzlemlerini karlatrma olana veriyordu. Cizvit papaz Franois Coyer, Plan de Leducation Puplique adl eserinde retim ve eitimimiz, kelimeler iinde yuvarlanp gitmektedir. Kolejlerimizin mezunlar bir mektup yazmay bile bilmiyorlar. diyerek, eitimden ikayet ediyordu. Avrupada din adamlar, din adamlarnn yapt eitimi eletirebiliyorlard. 1770 Avrupada siyasal ve sosyal devrimler dneminin ald tarihtir. Bundan sonra devrimler 1815 ylna kadar devam edip, gidecektir. Amerikada, Mart 1770de, Bostonda, fkeli kalabalk sokaklara dklmt. Krmz niformallar ate etmeme emri almlard. Ancak, karlkl kkrtma sonucu sava balad. O gn alan ate sonucu 5 kii lmt. Amerikal radikaller bunu hemen kar propagandaya evirdiler. Olay tasvir eden Kanl Katliam resimler her yere datld. Bu 13 kolonide de fke patlamasna yol at. 5 Mart 1770de, ngilterede, Lord North, ay zerindeki bir vergi hari tm vergileri kaldrmt. Bu ksm bir sevin yaratt.

91

Marie Antoinette

14 yandaki Marie Antoinette Fransa Sarayna geldi. Gelecein Fransa kral olacak olan XVI. Louis ile evlendi. Koloniciler ok okuyan kiilerdi. Kolonilerde 40dan fazla gazete kyordu. Posta daresinin banda Benjamin Franklin vard. Franklin posta idaresini etkin bir hale getirmiti. Posta, gece ve gndz, menzilde deien srclerle datlyordu. Bostondaki lm haberleri daha ngiltereye varmadan, Amerikan kolonilerinde renilmiti. Bu haber daha yeni duyulmutu ki, Bostondan bir haber daha geldi. ngiltere ay hari, tm mallardaki vergileri lga etmiti. ngilterede III. George, Lort Northu babakan seti (1770 1782). III. George otoriter bir hkmdar olarak hkmetin arkasnda duruyordu. Kiisel menfaat metodu da srp gidiyordu. spanyada hkmetin ald ekonomik nlemlerin sonular grlmeye balad. Giriimcilik ruhu artt. 92

Rusya bez, demir, tahl ihra ediyordu. Ancak her eye ramen hala bir hammadde ihracats durumundayd. Hindistandaki Fransz irketi 1763 Paris anlamas ile askerden arndrlmt. Yani ticaret yapamaz hale gelmiti. irketin karlar hzla dt. 1770de irket dald. Japon ressam Harunobu (1718 1770) ld. Horunobu ok renkli basky bulan kiiydi.

Lexell Kuyrukluyldz (D/1770 L1) dnyaya 2.184.129 km uzaktan geti. ngilterede Louth Navigation kanal iletmeye ald. talyan kompozitr Giuseppe Tartini (d. 1692), Fransz ressam Franois Boucher (d. 1703), ngiliz air ve fiziki Mark Akenside (d. 1721), ngiliz air Thomas Chatterton (d. 1752), Fransz tarihi Charles-Jean-Franois Hnault (d. 1685), sko matematiki James Stirling, (d. 1692) 1770 ylnda ldler.

93

Sadece Doa Var

Holbach

Tanr zerine yaplan ateist tartmalar, sonuta Holbacha kitabn yazdrd. 1770de Doa sistemi: Ya da Ahlaki ve fiziksel dnyann yasalar yaynland. Doa iin doast bir seenek yoktu. Snrsz sayda neden ve sonu ilikiler zinciri vard. Bir tanrya inanmak onursuzluktu. Bir tanrya inanan gerei inkar ediyordu. Tanrya inanmak bir umutsuzluk nedeniydi. Holbach, Tanrlarn ve dinlerin insan tarafndan yaratlma nedenini anlatyordu. Aristonun yanlgsn anlatyordu. Diyordu ki: Din, olgun ve aydn insann amas gereken cahillik ve korkudur. Holbach Tanr fikrinin olumasnn tarihini yazmay denedi. Doa karsndaki insann aresiz durumundan balayan din, animizm, ok tanrl derken tek tanrl olmutu. Sonunda anlalamayacak, tasavvur edilemeyecek kadar byk bir Tanrya varlmt. Sonunda da ilahi bir despot ve ie yaramaz bir Tanr kmt. Neyse ki bilim dinin yerini alacakt. Eer doa hakkndaki cahillik Tanrlar dourduysa, doa hakkndaki bilginin de onlar yok etmesi beklenirdi . Ne vard? Sadece doann kendisi vard.

94

Eyaletler Kendini Ynetiyor, 1771

Rus Sava Gemisi

Ruslar Krma tekrar hcum ettiler. Bu sefer Ur (Orkap) geidi Ruslarn eline geti. Krm ordusu teknolojik olarak ok geri kalmt. Modern Rus ordusu ile baa kacak gte deildi. Bu teknolojik geri kalmann faturas Osmanllara kesiliyordu. Ayrca Osmanllarn daha bundan 100 yl nce kendilerine tabi olan Moskova prensliine st ste yenilmesi, Krmllar nezdinde Osmanllarn itibarn da yok etmiti. imdi pek ok Cengiz Hann soyundan gelen Krm prensi, arie II. Catherinaya giderek bamszlk grmeleri yapyorlard. II. Catherina da hi Krmn igalinden bahsetmiyor. Krma sadece Krmllar Osmanllardan kurtarmak iin geldiini sylyordu. Urun Ruslarn eline gemesinden sonra, III. Selim Giray, lkesinin savunmasn Osmanllara brakp, stanbula gitti. Bu ikinci sefer sadece 6 ay hanlk yapmt. Yerine Maksut Giray getirildi. Selim Girayn iki olu ise Petersburga gidip, arie ile Krmn bamszln konumaya baladlar.

95

13 Temmuz 1771de Krm seraskeri vezir Silahtar brahim Paa Rus ordusuna teslim oldu. Ruslar Krm ele geirmilerdi. Pe pee gelen Rus yenilgileri, Osmanl askerleri zerinde bir panik yaratmt. Orduda disiplin kalmamt. Yenieri sadece kamay dnyordu. Osmanl ordusu iki koldan Tunay gemeye alt, ama asker laf dinlemiyor, emirleri yerine getirmiyordu. Kasm 1771de Ruslar ufak bir kuvvetle Osmanl ana karargahnn olduu Babada ele geirdiler. Veziriazamlar baarsz oluyor, pe pee deitiriliyorlard. Ancak her gelen baarszd.

Moskova'da veba

Bu srada Moskovada veba vard. 57.000 kii ld. imdi hem Ruslar ve hem de Osmanllar bar istiyordu. Bar grmeleri balad.

96

Osmanlnn Arap Eyaletleri Bamsz Gibi

Zahir al-Umar

Msrda Memluk ayaklanmas bym, kaymakam Ali Bey eski mparatorluu yeniden kurma hevesine dmt. Ayaklanma Akdenizdeki Rus donanmas tarafndan destekleniyordu. Arap eyaletlerinde kan zerklik isteklerine kar Osmanl pek mdahale etmemiti. Bunda isyanlarda ayrlk isteinin bulunmam olmas da rol oynam olabilir. Sanki herkes Osmanl devletini veya stanbulu koruyucu bir st g olarak kabullenmi gibidir. Grnen o dur ki btn isyans hareketlenmelere ramen Mslmanlar bir koruyucunun varlndan memnundular. Pek ok eyalet nerede ise kendi kendini ynetmekteydi. Ayanlar, zaten, kk birimlerde, merkezi yneticiler ile ibirlii iinde, kiisel ynetimlerini koymulard. Bu ynetimin merkezi ynetimin kurallarn uygulamad pek sylenemez. Sylenebilecek olan yerelliin, merkezi ynetim kanunlarn kendi ynetim anlayna uygun saptrddr. Merkez tarafndan tayin edilen kadlar tm yetkileri ile vardr. eriat hkmleri ncelikli olmak zere tm yazl ve hatta itihati kanunlar uygulanmaktadr. Ama eytan detayda ve yorumda gizlidir.

97

Eyalet ynetimine i gelince orada da yerellik grlmektedir. Sanki gl aileler veya seilmi bakanlar (kuzey Afrika daylar gibi) veya eski bir ynetim kalnts (Msrda Memluklar gibi) veya yerel prensler veya fener beyleri vs bir tr yetki devrini merkezden almlardr. Bu durum Avrupa devletlerince de normal karlanmt. Onlarn merkezde Byk Elileri, eyaletlerde konsolosluklar vard. Msrda, Kuzey Afrikada yerel ynetim ile Avrupa devletleri anlamalar yapyorlard, ancak bu anlamalar merkezin tasdikine hep bal olmulard. 1771 ylnda Msrda Ali Bey nerede ise Osmanldan bamsz hale gelmiti. Ali Bey gzlerini Filistin ve Suriyeye evirdi. Eski Memluk imparatorluunu tekrar kurabilecek miydi? Osmanl merkezi ynetiminin hmn ekmemek iin Suriye zerine yapt askeri harekat Azm ailesinden Utmana kar yaplan bir hareket gibi gstermeye alt. 1771de Abu Zahab Muhammed komutasnda 40.000 kiilik bir ordu Filistin zerine yrd. Osmanl Divan tarafndan sktrlan Zahir al-Umar Osmanlya kar Msra yanamaya alyordu. Zahir, Ali Beyin Suriye zerine yryen kuvvetlerine asker yollad. Msr ordusu ama girdi. Aslnda o an Msr Memluk mparatorluu yeniden kurulmutu ama Osmanl bo durur ve buna msaade eder miydi? Osmanl ne yapt ise Muhammed ve Msrdaki Memluk Beyleri Ali Beyin aleyhine dndler. Msr ordusu geri ekildi. Msrda i mcadele balad.

98

Ayan

Ayan hem Osmanllardan nce, hem de Osmanllar dneminde ehir ve kylerde ileri gelenler iin kullanlan Arapa bir tabirdi. XVIII. yzyldan nce, Osmanl siyasi hayatnda dikkate alnmas gereken bir kuvvet olarak kabul edilmezdi. Sonra, XVIII. Yzylda, Osmanl devleti klasik sisteminin bozulmasyla meydana gelen iktidar boluunda, tarada, feodal zellikleri bnyesinde barndran ayan snfn ortaya kt. XVIII. yzylda halk ile devlet arasndaki ileri yrten, merkezi hkmete kar halkn ve halka kar da merkezi hkmetin temsilcisi konumunda olan ve vilayet ayanlarnn da reisi durumundaki ayan ise resmi ayan ve reis -i ayan olarak adlandrlrd. Burada sz konusu edilen, herhangi bir ayan deil, o blgedeki ayanlarn en glsyd. Bu kii, devletin klasik sistemine, yeni bir iktidar unsuru olarak, sonradan katlm ve XVIII. yzylda glenen bir snf olarak ortaya kmt. Tarihin bu kesitinde ayan denince anlatlan bu resmi ayan veya reis-i ayan dr. Ayann taradaki ykseliinin sebebi, yerel unsurlarla merkezi devlet arasnda ortaya kan ve karlkl karlara dayanan uzlamadr. Ayanlk, balangta nemi az olan ve fazla ikayet edilmeyen bir kurum olarak grlmtr. Ayanlar devlet tarafndan verilen ilerin yaplmasna yardmc olan, devlet ile halk arasnda arac olarak nitelendirilen organlard. Devlet bazen ayanlarla mcadele etmek zorunda kalabiliyordu. Bu mcadelede baarsz

99

olduunda, areyi onlarla uzlama yoluna gitmekte buluyordu. te yandan devletin derebeylerine veya yerel iktidar sahiplerine gz yumuu ne yeni bir iti ve ne de bilinli bir politikann gereiydi. XVIII. Yzyln ikinci yarsna gelindiinde, zamann ve artlarn zorlamas ile ayann gc devlet tarafndan kabul edilmiti. Zaten Osmanl hep grdmz gibi yerel oluumlara uymu, onlar kendi istedii biime sokmak yerine, onlarla anlap, kendi merkez haklarn koruyabildii kadar korumaya almtr. Frsat bulunca da, onlar ok glenmeden devirebilmise devirmitir. XVIII. yzyldan sonra ayanlarn bir ksm merkez tarandan tayin edildi. Bu tayinler de ayanln bir g olarak ortaya kmasnda etkili oldu. Zorbala meyilli vilayet kethdalar vergileri toplamak ve kaza ile ilgili dier ileri grmekle grevlendirildikleri halde, halktan kendileri iin de vergi toplamaktaydlar. Ayann bir snf olarak ortaya kmas ve glenmesi eitli nedenlerin uygun ortamda olumasyla gereklemitir. Krsal alanda tmar sisteminin yozlamas ve zayflamasyla Merkezi ynetim denetim gcn yitirmiti. D savalarn etkisi ile merkezi ynetimin mdahale gc iyice azalmt. Nfus art ve isizlikle birlikte i ayaklanmalar ba gstermiti. Sivrilmi yerel savunma milislerinin liderlerini ve/veya iltizam sistemi sayesinde iktisadi olarak da glenen kiileri Merkez destekliyordu. Bunlar zaman iinde devletin taradaki gayri resmi temsilcileri haline geldiler. Sancak ynetimindeki deiiklikler, vergi toplama problemleri, vilayet ve ehir kethdalnn el deitirmesi de Ayanlarn ortaya karan sebepler iindeydiler. Kimi tarihilerce, ayann devlet grevlilerini grmezden gelip halkn asl temsilcisi olarak kendini zorla kabul ettirdii ve bunun da devletin merkezi brokrasisine indirilmi ar bir darbe olduu ileri srlmtr. Tarada kapkullarnn g kaybetmesi padiahn iktidarnn zayflamas anlamna gelmekte ve bu iktidar boluunu ayan doldurmaktayd. Ayanlk, XVIII. yzyln ikinci yarsnda ve XIX. yzyln ilk yarsnda, imparatorluun i politikasnda nemli bir rol oynamtr. Hemen hemen btn ayanlar servetlerini devlet memurluu yaptklar srada edinmekteydiler. Bu durum ayanlarn ldkten veya siyaseten katl edildikten sonra servetlerinin msadere edildii konusuna aklk getirmektedir. nk devlet hizmetinde bulunanlar askeri snftan sayldklar iin ldkten sonra mallarnn devlet tarafndan msaderesi de olaan bir durumdur. Yerli ailelerin byk ounluu devlet hizmetinde iken, mltezim, yenieri, kad, sipahi mtekaidi, mderris, mft v.d. kazandklar itibar ve servetle ehirlerde nemli rol oynamaya balamlardr. Bu ailelerin gl olanlar, idari, iktisadi, mali ve askeri alanlarda yapm olduklar yardmlar dolaysyla devlet iin vazgeilemez ve her zaman kendilerine bavurulan bir unsur olarak gze arpmaktaydlar. Kimi zaman, seferi ordularn tekili ayanlarn abalaryla mmkn olabilmi; asayiten vergi tahsiline, kaaklarn yakalanmasna, ekya tenkiline dek dorudan devleti ilgilendiren her sorun onlara havale edilmitir. Ayann kuvvetlenmesine yol aan baka bir unsur da devlet memurlarnn yolsuzluklar ve zulmleriyle halk canndan bezdirmesiydi. Bu tutum ayann yetki ve kuvvetini artrrken, devlet memurlarnn nfuzunu azaltan bir etkiye sahip olmutu. Bu srecin devamnda zellikle XVIII. yzyla gelindiinde herhangi bir sancakta kimin mtesellim olacana artk merkezi devlet ya da vali deil, yerel ayan kendi arasnda karar veriyor, tercih edilen kii, resmi atamay yapacak olan devlet temsilcilerine bildiriliyordu.

100

Ruscuk, Tuna

Sultann seferleri iin, bizzat silahlandrdklar ve cret dedikleri birliklerin her bakmdan sorumlular durumunda olan ayanlar otoritelerinin farkndaydlar ve hibir eyin zerkliklerini engelleyecek gte olmadn biliyorlard. Mesela, 1798de Fransa ile sava balad iin III. Selim ayanla bar yapmak zorunda kalm ve imparatorluun dmanlarna kar onlarn askeri desteini elde etmek iin kendilerine byk bir g vermiti. Ayann Osmanl iktidar yapsnda yeni bir unsur olarak yerini aldnn en bariz rnei, Rusuk ayan olan Alemdar Mustafa Paann 28 Temmuz 1808de ordusu ile stanbula gelip IV. Mustafann yerine II. Mahmutu tahta karmasdr. Bylece daha nceleri taht deiikliklerinde siyasi iktidar unsuru olarak ibirlii yapan kapkullar ile ulemann yannda yeni bir iktidar unsuru olarak, ayan da, siyaset arenasndaki yerini alm oluyordu. Ayanlar, ehir, kasaba ve kylerden sefer esnasnda istenen askerin toplanp gnderilmesinde, gerektiinde bu askerle birlikte Sefere katlmakta, ordunun geecei yollarda her trl ihtiyacnn karlanmasnda yardmc oluyorlard. Vergilerin toplanmasnda da ilgililere yardmc olmaktaydlar. Kimi vergileri ise bizzat toplayp grevlisine teslim ediyorlard. Kamu hizmeti iin yaplan harcamalarn bir ksmn kendi ceplerinden karlyor. Alt ayda bir faizi ile birlikte tahsil ediyorlard. Ayrca bulunduklar yrenin ekonomik artlarna gre maden iletmek, odun naklettirmek, saym yapmak gibi hizmetleri de yerine getiriyorlard. Bu hizmet karlnda sancak halkndan duruma gre cret almakta idiler. " Ayaniye " de denilen bu cret ylda iki kez sancak giderleri hesaplanrken ayr bir kalem olarak kayda geiriliyordu. Ayanlarn yukarda sralanan grev ve sorumluklar, aslnda kurumun gelimesi ve etkili olmasn salayan ekonomik ve sosyal koullar yaratmtr. zellikle XVIII. yzylda, yukarda vurguladmz yerel grevlerinin yannda sahip olduklar sosyal ve ekonomik g yardmyla, voyvodalk veya mtesellimlik gibi grevleri de stleniyorlard. Bylece yrelerinde nfuzlar yllarca devam eden birer yerel hanedanlara dnyorlard.

101

Ylanl Kale

Bu srecin nasl gelitii hala tartma konusudur. Bir grup aratrmac srecin, Avrupa piyasalarnda tarmsal rnlere olan talebin artmas ve fiyatlarn ykselmesiyle, ayanlarn ekonomik zenginliklerinin kaynan tekil eden iftliklerin geliiminden kaynaklandn ne srer. Baka bir grup ise, iftliklerin gelimesi veya buralarda piyasaya ynelik retim yaplmasndan daha ok, sreci, iltizam ve malikane sisteminin yaygnlamasna balamaktadr. Ayanlk kavramnn derebeyi, mtegalibe, vucuh- ahali, mtesellim, muhassl, voyvoda gibi kavram ve grevleri ierdii zamanlar olmutur. Ancak daha ok vilayet, sancak veya kazalardaki halk ile merkez arasnda araclk yapan, askeri, idari, ekonomik ve sosyal grevleri olan bir kurum olarak tanmlamak daha dorudur.

102

Kamu Oyu destei, 1771

Musketeers

ngiliz Robins, toplarn isabet yzdesini arttrmak iin toplara yiv amay nerdi. Ancak buna Euler salt kuramsal nedenlerle kar kt iin neri kabul grmedi. Bylece ok nemli bir kkl deiiklik gecikmi oldu. 1771de ngilterede Parlemento tartmalarn yaynladklar iin tutuklanan gazetecileri Londrada hakimler serbest braktlar. Byk kamuoyu destei, Parlamento yasan yrrlkten kaldrd. Parlmanlar, Fransada kraliyetin belas olmulard. Glerini trmandrarak, imdi kral ve yrtmeyi yarg denetimine sokmaya alyorlard. Bylece Maupeou, Paris parlmann datt (Ocak 1771). Adalet bakan Maupeou, adli makamlarn para ile satlmas usuln kaldrp, parlman yeleri yerine cretli yarglar koydu. Parlmanlar bu duruma kar iddetli bir muhalefete baladlar. Avrupadaki devletler dier devletler karsndaki durumlarndan memnun deillerdi. ngilizler, Fransann tam olarak belini bkemediklerini dnyorlard. Ayrca Antiler de tam olarak ngilterenin eline gememiti. spanya kral V. Felipe ne Fransa tahtndan vazgetiine, ne de talya topraklarn kaybettiine inanyordu. mparator VI. Karl ise spanya 103

tacndan vazgetiini bir trl iine sindiremiyordu. Trieste ile talyan limanlarn canlandrp, ticaret irketleri kurmak istiyordu. Ancak mparatorun ticari almlar Hollanda ve ngiltereyi kayglandryordu. mparatorun, Osmanllar aleyhine Balkanlarda yapmak istedii fetihler de Bat Avrupa Devletlerini kayglandryordu. Rusya Byk Petro ile balayan ak denizlere kma istei, durmuyordu. Rusya ticaret yollarna doru ynelmiti. Balkanlarda Osmanllar ve Avusturyallarla kar karya geliyordu. Karadeniz iin Osmanllarla, Baltk ve Danimarka boazlar iin ngiltere, Danimarka, sve ve Prusya ile eliiyordu. Yani yukarda anlatlanlardan anlalaca gibi Avrupa paramparayd. Bu ise en fazla ngilterenin iine geliyordu. ngiliz donanmas ok glyd. Ancak krallarna yeteri kadar gvenmiyorlard. Bu nedenle de kara ordular zayft. Fransz Bougainville, 1771de Dnya evresinde Yolculuk adl eserini yaynlad. Kitap Diderot ve Herderi etkiledi. Volga blgesinde zerlerindeki bask artnca, inlilerin Turgut dedii Bat Kalmuklar Douya in topraklarna ge karar verdiler. Gler zaten daima ok gt. Bu dman topraklarndan geen g iyice zor oldu. li blgesine ancak 70.000 kii varabildi. in bunlar Dou Kalmuklarnn yerine yerletirdi. Kuzey Carolinada Regulation Hareketi devam ediyordu. Regulatrlerle Kuzey Carolina Kolonel kuvvetleri arasnda Alamance sava yapld. Sava Kolonel kuvvetleri kazand. Amcasnn ekilmesi zerine Japon tahtna mparator Go-Momozono kt. Fransz yazar Jean-Baptiste de Boyer, Marquis d'Argens (d. 1704), sve kral Adolf Frederick of Sweden (d. 1710), Fransz corayac Jean Jacques d'Ortous de Mairan (d. 1678), Fransz heykeltra Louis August le Clerc (d. 1688), ngiliz air Christopher Smart (d. 1722), ngiliz yazar Thomas Gray (d. 1716), ngiliz fiziki ve astronom John Bevis (d. 1695), talyan anatomist Giovanni Battista Morgagni (d. 1682), Fransz filozof Claude Adrien Helvtius (d. 1715), Fransz mhendis Henri Pitot (d. 1695) 1771 ylnda ldler.

104

sve Toparlanmaya alyor, 1772

III. Gustav

Osmanl Rus savanda Ruslar ar basmt ama onlar da tkenmiti. II. Catherina sava uruna ihtiyat hazinesini bile harcamak zorunda kalmt. 30 Mays 1772de Osmanl Rus bar grmeleri balad. Bir sre sonra grmeler kesildi. Bunun zerine Rus ordusu Tunay geti. Rus kuvvetleri her yerde direnle karlap, ilerleyemediler. 1772 ylnda Polonya blnd. Rusya, Prusya ve Avusturya aralarnda anlaarak Polonyay bltler. Bu Polonyada yeni bir silkinme refleksine sebep oldu. Avusturya Galiyay, Prusya Polonya Prusyasn, Rusya Litvanyann bir blmn almt. Bu devlet Polonyay ellerinde tutabilmek iin bir mttefiklik oluturdular.

105

Fransada, Avusturya Veraset Sava (1740 1748) ve Yedi Yl Sava (1756 1763) sonra ynla an, manevra ve atla ilgili kitap ortaya kt. Bunlarn en mehurlarndan biri 1772de Guibert kontu (1743 1790) tarafndan yazlan Taktik zerine Genel Denemeler dir. Prusyann ateli silahlarla ve ate ederek hcum uygulamasndan bu yana zellikle Fransada ateli silahlarla m saldrmal yoksa atesiz silahlarla ok hzl ve ktlevi hcum mu yaplmal diye tartlyordu. Guibert, Saldran, atele durdurulamaz ise saldrlan geri ekilir diyordu. 1772de svete durum ok vahimdi. Kral III. Gustaf halkn ve askerin destei ile yeni bir Anayasay dayatt. Buna gre, kral bakanlarn seiminde yeniden sz sahibi oluyordu. Senato sadece danma grevi yapacakt. Diyet meclisi ise yeni vergiler ve sava ilan ile snrlanyordu. Ayrca III. Gustaf, ikenceye son verdi. Yabanc gmenlere din zgrl tand. Tahl ticaretini serbest brakt. lkretimi destekledi. Yazar ve sanatlar destekledi. sve Akademisini kurdu. Yeni bir donanma kurdu. Orduyu tekrar ekillendirdi. svireli Tissot tamaktadr. Okurlarn sal adl eserini yazd. Burada anlatlanlar hala nem

Hindiinin gneyinde Hollandallarn Dou Hint irketi stnl elinde tutuyordu. irket Malakka boaznn gvenliini salamak iin bu sular korsanlardan temizlemek istiyordu. irketin Malakkada bir askeri birlii vard. irketin elindeki topraklar ok geniti ve elinde buna yetecek asker yoktu. irketin deniz birlii ise hi yoktu. 1772den itibaren ngiliz Hint irketi, Hollanda irketinin elinden Sumatrada baz yerleri almaya balad. 1772 ylnda Virginiada Jefferson varlkl bir ailenin kz olan Martha Skelton ile evlendi. Karsn ok seviyordu. O onun biricik akyd. 2 si ileri yalara gelebilen 6 ocuklar oldu. ngiliz fiziki John Canton (d. 1718), Fransz yazar Charles Pinot Duclos (d. 1704), sveli filozof ve matematiki Emanuel Swedenborg (d. 1688), Alman istatiki Gottfried Achenwall (d. 1719), talyan tarihi Durastante Natalucci (d. 1687), Fransz kompozitr Louis Claude Daquin (d. 1694), Alman filozof Johann Ulrich von Cramer (d. 1706), Hollanda doumlu fiziki Gerard van Swieten (d. 1700), ngiliz doa bilimci William Borlase (d. 1695), Fransz kompozitr Jean Joseph de Mondonville (d. 1711), Portekizli air Pedro Antonio Joaquim Correa da Serra Garo (d. 1724), spanyol yazar ve bilgin Martn Sarmiento (d. 1695) 1772 ylnda ldler.

106

Avrupa Kyls

Kyller

Bat ve Orta Avrupada kyl neredeyse tmyle her tip angaryadan kurtulmu, topra terk edebilme hakkn alm, hr olmutu. Her aile bir topra dier ailelerden bamsz olarak ekip, biiyordu. Buradan elde ettii rnle de geiniyordu. lerinde toprann mlkiyetine tam olarak sahip olanlar ok azd. Uzun zamandr topraklar kirac olarak ekip, bienler, imdi kendilerini bu topraklarn sahipleri sanmaya balamlard. Kira gibi mlk sahibi feodale dediklerini de bir yk olarak alglyorlard. En iyi topraklar, asillerin, ruhban snfnn ve zengin burjuvalarnd. Bunlar topraklarn Kuzey Fransa ve Bat Almanya gibi baz lkelerde kira szlemesi yaparak kylye ektiriyorlard. Ancak bu tarz zengin yani nakit paras olan lkeler yapyordu. Nak itin az olduu Bat Fransa, talya ve rlandada kira bedeli nakit deil ayni deniyordu. XVIII. yzylda, Dou ve Gney ngilteredeki halleri vakitleri yerinde olan toprak sahipleri (yeomanlar) ortadan kalkmlard. Bunlar kuvvetli bir olaslkla kentlere gp, oralarda endstri patronlar olmulard. Yeomanlarn topraklarn gentilmanler satn alm, kiraclar aradan karp, byk arazilere sahip olmulard. Bu arazileri kendileri ekip, biiyorlard. Ancak ii kendileri yapmazlarsa, yanlarnda toprak gndelikisi altran mltezimlere yaptryorlard. Bylece ngilterede Kara Avrupas anlamnda kyl kalmamt.

107

ngilterede topra, mlk sahibine ait saz daml kulbelerde kalan toprak gndelikileri ekip, biiyordu. Bunlarn cretleri ynetmeliklerle belirlenmiti. Anacak bu cretler yeterli deildi. Aklar yoksul sfat ile aldklar bir denekle kapatlyordu. Bu para halktan kyordu. Yoksul deneklerine ramen gndeliki ailelerin karnlarnn doyduu sylenemezdi. Bat Kara Avrupasnn gneyinde (Gney spanya, Gney talya gibi) byk toprak sahiplerinin arazilerini hr gndelikiler ekip, biiyordu. Bunlar ky veya kasabalarda oturuyor, ok dk cretler aldklarndan sefil bir hayat yayorlard. Dou Avrupada ise (Prusya, Macaristan, Polonya gibi) kyller, topraa bal uyruklar olarak yayorlard. Bunlarn en halliceleri bile ar angarya ve kiralar altnda eziliyordu. Rusyada kyller sadece ormanlk olan kuzeyde ve Kazaklarn lkesinde hr kalabilmilerdi. Petro dilencileri, azatl olsun olmasn tm kleleri, kyllerin tmn vergi defterlerine yazdrarak, herkesi bir hale getirmiti. Bunlar asil saylan ky sahibinin keyfi iktidarna terk edilmiti. Rus hkmeti, 1761 ylnda, yz kzartc fiilleri ileyenlerin Sibiryaya srgn edebilme hakkn asillere vermiti. 1767de ise kyllerin efendilerini mahkemeye ikayet etmeleri yasakland. Rus kyls serf olmaktan kle olmaya doru gidiyordu.

108

Avrupada Kyller dndaki halk

iler

Tm Avrupada kyllerin durumu ktyd. Ama iilerin durumu da daha parlak deildi. Kente gelip ii olanlarn says gn getike artyordu. Bunlarn cretleri de yetersizdi ve tabii ki geinemiyorlard. Hkmetler iilere toplanma, birlik kurma, iverene kar kma haklarn kanun ve nizamnamelerle yasaklamlard. Grev isyan saylyordu. ilerin durmadan almasn temin etmek iinde cretler dk tutuluyordu. ngilterede yeni makineler ortaya ktka, alan iiler de raklk geirmeden ie srlr olmutu. Ve hatta giderek ocuk ii kullanm artyordu. Baz ocuklar 5 yanda ie alnyordu. Kapitalizm ykseldike, sadece kolonilerin deil kendi halknn da kann ierek ykseliyordu. Kentlerde dkkan sahibi, ticarethane katipleri, alt kademe memurlardan olumu bir snf orta snfn tabann tekil ediyordu. Kentlerde ii says gittike artarken, onlar iine almayp, darda brakyor ve kendi yaam biimi iine sokmuyordu. Zenginleen ve gittike daha fazla mlk sahibi olan bir snf, Burjuvalar, gittike orta snf halktan uzaklaarak asillere yaklayorlard. Mlklerinin gelirleri ile kendileri bir i yapmadan yaayan arazi sahipleri, yaay tarz asndan asillerden farkszdlar. Bunlar uzun zamandr ngilterede gentilman olarak muamele gryorlard. Almanyada burjuvalar asillere yaklaamamt, ayr duruyorlard. Dou Avrupada ise byle bir snftan bahsedilemezdi.

109

Asiller snf, ngiltere hari her yerde ayrcalklyd. Vergi muafiyetleri vard ve resmen stn bir snf olarak tannmlard. Ancak gelirleri artamyordu. rf ve adetleri onlar almaktan al koyuyordu. Krallar da yeni asilleri gittike daha fazla zengin burjuvalar arasndan seiyorlard. Dou Avrupada orta snf yoktu. Bu asillere daha da bir g veriyordu. Rusyada ar kamu hizmeti yapan mlk sahiplerine asalet unvanlar vermiti. 1762de bunlarn hizmet zorunluluu kaldrlmt. Onlar da i grmeden mr boyu yaayan tara asilleri haline geldiler.

110

Rusya Zorda, 1773

Kazaklar

1773 ylnda Rusyada Volga boylarnda byk bir kyl ayaklanmas oldu. Bu ayaklanma Suvarov adl bir generalin ynetiminde ordu tarafndan bastrld. Rusyada gittike artan feodal bask karsnda kylye ayaklanmadan baka are de kalmamt. Kyl, 1773de, Pugaev Kazaklarnn peinden yrd. Sadece kyller deil, Tatarlar, uvalar ve Bakr gibi yerli Trk halklar da hayatlarndan memnun deillerdi. Pugaev pek ok defa tutuklanm ne defalarca hapishanelerden kamt. 1773de yine hapishaneden kat. Kendini mparator III. Petro olarak lanse etti. Kazaklar ve kaak kyller kendisine katldlar. Pugaev Boerlere ve ara kar savamaya kylleri aryordu. Pugaev rgtn ve silahl kuvvetlerini organize etti. Orenburg, Perm ve Simbisk blgelerini sarmt. Bakristan isyan etti. Baka isyanlar da vard. Ancak eitli isyanlar arasnda ibirlii ve egdm salanamyordu. Rusya hakim snflar byk tehdit altndayd ve bu tehdidi gryorlard. Balkanlardaki Osmanl Rus savanda bir o taraf, bir br taraf kazanyordu. Osmanl ordusu saldrda baarsz iken mdafaa savanda hala baarlyd. Ruslarn hcum gc de iyice bitmiti. Osmanl Rus savanda Tunay gemi olan Rus kuvvetleri geri ekildiler. Bu sava srasnda Rus ordusu Tuna blgesine tekrar vebay getirip, yeni bir salgn balatmt. Osmanllar Karada Tahtndaki Kk Stefandan kurtulamyorlard. Sonunda Stefan Osmanllar tarafndan zehirletilerek ldrld.

111

1773de len bir dier kiide Hilendarl Paisius idi (1722 1773). Bu zat, Aynarozdaki Hilander Manastrnda yaayan bir Srp-Bulgar tarihiydi. Tarihi popler bir dil ve slupla kaleme almt. Paisius Bulgar ulusuluunun babas saylr. Ruslar Krmda yaptklarna benzer ekilde Msr ve Suriyede de bamszlk as yapyorlard. Memluk beylerinden Ali Bey ok zengindi ve Kahirede eyh al -Baladd (Belediye bakan). Ali Bey Ruslarla temasa gemiti. Msr beylerbeyi Grc Mehmet Paa Memluk beyini ortadan kaldrmaya alt, ama baaramad. Ali Bey kendini Msr, Suriye, Lbnan, Filistin sultan ilan etti. Bu srada Ali Bey ile damad Abu Zahabn aras ald. Abu Zahab Osmanl takviyesi, Ali Bey Rus takviyesi alarak arptlar. Abu Zahab galip geldi. Savata yaralanan Ali Bey ld. Ba stanbula yolland. Bu olaylar olurken Suriyedeki Azm ailesinin de Memluklara cephe almas Ali Beyin baarl olamamasnda etken olmutu. Msrda 8 Mays 1773de Ali Bey ldrlmt. Osmanl mparatorluu hala diriydi. Abu Zahab Muhammed Memluk Beylerinin bana gemiti. Msr Ali Beyin zamanndaki kadar zerkti. El-Kabir Ali Bey rakiplerine kar kalle ve zalimdi. Ancak fellahlar arkasndan gz ya dktler. nk kan ve atele de olsa bir dzen salanmt. stanbul, Msr valisi olarak Halil Paay yollad. Paa Kahireye 8 Haziranda geldi ve mutat merasimle karland. Eyll aynda Abu Zahab Muhammed eyh al-Balad unvann ald. Osmanllarda 1773de Deniz Mhendislik Mektebi ald (imdiki stanbul Teknik niversitesi).

112

Boston ay Partisi, 1773

Boston ay Partisi

ngiliz Hint irketi ok geni topraklara hkmediyordu. Bir irketin bu denli geni topraklara egemen olmas vahim bir olayd. iddet ve rvet alm ban gitmiti. ngiliz parlamentosu bir dzenleme kanunu kararak irket zerindeki hkmet denetimini arttrd. Bu kanun, bir yandan da, Britanya mparatorluunun, krallk etrafnda, daha sk balanmasn balatt. irketlerin btn kurulular parlamentonun atayaca ynetici bir generale baml hale geliyordu. Ancak general de parlamento tarafndan seilmi bir kurulun dncesini almadan hibir konuda karar veremiyordu. Londradaki mdrler de btn yazmalar bakanlara getireceklerdi. Kalktada bir Adalet divan kurulmutu. Bunun irket kararlarn veto hakk vard. ngilterenin d ticaretinde en byk pay okyanus ticaretine ait hale gelmiti. rnein XVII. yzylda ngiltere ticaretinin onda birini Osmanl imparatorluu ile yaparken bu oran 1770de yzde bire dmt. Halbuki ngilterenin toplam ticaret hacmi bir misli artmt. Yani okyanus tesi ticaret irketleri ngiliz devletine muhtaken, ngiliz devleti de onlara muhtat. Bu anlamda ngiliz Hint irketinin yeri doldurulamazd. ngiliz Hint irketinin ambarlarnda ok sayda ay stoku olumutu. North, ay stoklarn tketmede Hint irketine yardmc olsun diye, irketin aylar dorudan Amerikaya satmasna izin verdi. ngiliz Parlamentosu bir kanun kararak kolonilerden gelen tm ayn ticaretini tekel olarak Dou Hint irketine brakmt. Amerikal tccarlar ise tama kazancndan ve ngiliz ayn satmaktan mahrum oluyorlard. Ayrca Amerikal tccarlarn ellerindeki stoklarn deeri de dyordu.

113

Bu kanun muahezesinde ithal edilen gemi yk ay Boston Limannda yerli kyafeti giymi genler tarafndan denize dkld (Aralk 1773) (Boston ay Partisi). 1 milyon dolarlk ay denize dklmt. Yeni bir isyanc hareket baarlmt. ngilizler eyleme kar Boston limann kapattlar. Yzlerce insan iini kaybetti. Kolonicileri isyana iten ey sadece vergiler deildi. Koloniciler gzlerini Appalachian Dalar Batdaki topraklara dikmilerdi. ngilizler ise Kraliyet snr dedikleri bir hattn tesine gemeyi yasaklamlard. Bu snr ngiliz topraklar ile yerli topraklar birbirinden ayryordu. Bu amala ngilizler pek ok evi boaltmt. Bu srada Avrupada eitli gelimeler devam ediyordu. spanya kral III. Carlos (Charles), Papadan Cizvitleri tamamen lkeden kaldrma yetkisi ald. Napolide de ayn ii Ferdinand yapmaya alyordu. Carlos, Ferdinand ve Tanucci, Napolide reformlara imza attlar. Bilime ve kitapa kar olan tarikat ve kiilerle urald. Servaja son verildi. Ancak soylular vergiye balanamad. Sonunda da btn gayretlere ramen topraklar iyi ekilip, biilemedi. 1773de Papa Cizvit tekilatna son verdi. Toskanada iler daha yolunda gitmiti. Bataklklar kurutulmutu. Kontroll olarak tahl ihracna izin verilmiti. Bunun sonunda sermaye birikmeye ve ticari iletmeler almaya baland. Lombardiyada vergi kiralamas kaldrlarak, halk rahatlatld. Kadastro yapld. Gmrkler indirildi. Milano bir al veri merkezine dnmeye balad. Burjuva olumaya yz tuttu. Sardunyada kral feodallerden para vererek feodal haklarn satn almn organize etti. Soylular topraklarnda oturdular ve tarm organize etmeye baladlar. Kiraclk artt. letmeler kapitalist iletmelere dnmeye baladlar. Kral gidie yol ayordu. lke bir yandan da ticaret araclna soyunuyordu. Fransz Astronomu Charles Messier, 23 milyon k yl uzaklktaki Girdap Galaksisini keetti. Bu spiral bir galaksidir. 1773de Rahip Mably (1709 1785), Yasama adl kitabnda, nsanla ac ektiren btn felaketlerin asl kayna Mlkiyettir diyordu. nerisi bir tarm komnizmiydi. inde, in tarihinin ve belki dnya tarihinin en byk kitap derlemesi balad. Bu derleme ilemi 1782 ylnda bittiinde 36.381 cilt, 79.000 blm, 2,3 milyon sayfa ve 800 milyon in karakterinden olumu olacaktr. (Siku Quanshu) Amerika Virginiada ilk defa psikolojik hastalklar ile ilgili bir enstit ald (insane asylum). Fransz yazar Alexis Piron (d. 1689), talyan mimar Luigi Vanvitelli (d. 1700), Portekizli tarihi ve filolojist Francisco Jos Freire (d. 1719), Alman kompozitr Johann Joachim Quantz (d. 1697), ngiliz doa bilimci George Edwards (d. 1693), Polonyal yazar Stanisaw Konarski (d. 1700), spanyol tarihi Enrique Florez (d. 1701), Norveli botaniki Johan Ernst Gunnerus (d. 1718), Fransz mimar Philippe de La Gupire (d. 1725), ngiliz yazar John Hawkesworth, Afgan Durrani imparatorluu kurucusu Ahmed Shah Abdali (d. 1724) bu yl ldler.

114

Kk Kaynarca Anlamas, 1774

Kk Kaynarca anlamasnn imzaland yer

Rusyada ki ayaklanmada 22 Martta Hkmet, Pugaevin kuvvetlerinin byk bir ksmnn bulunduu Tatiev istihkamlarna kar saldrya geti. 2 gn iinde ordu istihkamlar ald. Pugaev, Ural madenlerinin olduu blgeye ekildi. Orada yeni bir ordu toplad. Mays aynda hkmet kuvvetleri ile Pugaev kuvvetleri arasnda karlkl saldrlar oldu. Pogaev Urallarda tutunamad. Kazan zerine yrd. Yerli halk olan Trklerin kendisine destek kacana gveniyordu. Ancak orada da tutunamad geri ekildi. Ocak 1774de Osmanl padiah III. Mustafa ld. Kt giden Rus savann teessr onun lmn hzlandrmt. Kardei I. Abdlhamit Osmanl padiah oldu (Ocak 1774). Annesi ermi Rabia Sultand. I. Abdlhamitin tahta knda ilk defa clus bahii verilmedi. I. Abdlhamit (1774 1789) ve sonra III. Selim (1789 1807) Osmanl devletini yeniletirmeye ve her eyden nce imparatorluu koruyacak yetenekli bir ordu kurmaya almlardr. Bu yenilikler teknik ve dncesel yenilikleri de kapsyordu. I. Abdlhamit dneminde Trk ve Msrl aydnlar yeniliklerin Mslman dini iine de sokulabileceini dnmeye balayacaklard. Bu srada Ruslar Rusuk, Silistre ve Hacolu Pazar zerine koldan hcum ettile r. Osmanl ordusu karlk vermeden kayordu. Osmanllar bar nerisinde bulundular. Rusyadaki isyan Ruslar da sulha mecbur etmiti. Osmanl ile Ruslar arasnda Kk Kaynarcada 17 Temmuz 1774de anlama imzaland. Anlama diplomasinin dili olan Franszca olarak kaleme alnmt.

115

Kk Kaynarca Anlamasna gre Krm, Bucak, Nogay, Yediikl ve dier Tatar kabileleri hibir devlete bal olmakszn bamsz olacaklard. Yani Krm bamsz oluyordu. Bunlarn iinde Mslman olanlar, dini adan Osmanl Halifesine bal olacaklard. Bu bir aldatmacayd. Yaknda Krmdaki Rus yanls gruplarn ars ile Rusya Krma girecekti. 1774 tarihinde Krm Hanlnn bamszl sz konusu olunca, Osmanl Padiah, Ruslara kar hak iddiasnda bulunabilmek iin halifelik konusuna sarlmt. O zaman kadar Osmanl Padiahlarnn halifelii nemsediklerini belirten bir durum da yoktu. Osmanllar halifelii son halife Al-Mutavvakilden resmen hi almam bile olabilirler. Zaten aldklarn gsteren somut bir delilde yoktur. Halife olarak Osmanl Sultannn Krm zerinde baz haklar olduu Ruslarca da kabul edilince, birden halifelik nemli hale gelmiti. Krm nedeni ile halifelie sarlnca, Abbasi halifeleri zamannda tespit edilmi olan klasik hilafet sz konusu edilmitir. Kaynarca anlamasnn dier maddelerine gre Yenikale, Ker kalesi, zi (Dinyeper) ile Aksu (Bug) arasndaki topraklar Rusyann oluyordu. Ayrca Krmda Ker boazna hakim olan Ker ve Azak (Rostov) Liman ve evresi Ruslara braklyordu. Kuzey Kafkasyadaki Kabartaylar Rusyaya balanyordu. Bucak, Akkerman, Kili, smail kalesi ve Bender Osmanllarda kalyordu. 1774 yl Osmanl tarihinde bir dnm noktasyd. Osmanlnn bu seferki yenilgisi ak ve kesindi. Sava boyunca, 5 sene, Ruslar Bkre ve Ya igal etmilerdi. Anlamadan sonra ekildiler ancak bu topraklara daha sonra Osmanl hakimiyetini tehlikeye atacak yaplandrmalar oluturmulard. Bu topraklarda genel af ilan edildi ve grevliler grevlerine iade edildiler. Bylece dmana katlanlar Osmanllar tarafndan cezalandrlamad. Artk bu topraklarda kilise Rus patrikliinin himayesi altndayd ve yeni kiliseler alabilecekti. Ayrca Eflak ve Bodandan iki yl boyunca hi vergi alnmayacakt. Ve Ruslarn bu iki devlet adna Osmanl Divanna kar konuma hakk vard. Bu nedenle de Bkre ve Yata Rus Konsolosluklar kuruluyordu. Bu ileride Rus Mdahalesini kolaylatracak bir unsurdu. Ruslar stanbulda srekli bir eli bulunduruyorlard. Ruslar Bakentte Ortodokslar koruma hakk ile bir kilise ina hakkn alyorlard. ok gemeden Ortodokslar koruma hakk tm Osmanl mparatorlua yaygnlatrlacakt. Rus ticaret gemileri Akdeniz ve Karadenizde dolaabilecekti. Bylece nerede ise 1774 ylna kadar yabanc gemilere kapal kalm olan Karadeniz, d lke gemilerine alyordu. Deniz ticareti ve gemi ynetimi konusunda, Moradan Rusyaya g eden Yunanllar Ruslara yardma baladlar. imdi gittike Osmanl mparatorluunun saygnl azalyor ve komular iin lezzetli bir av haline geliyordu. Osmanllar bir eyler yapmak zorundaydlar. Hammer eserini Kaynarca Anlamas ile noktalamtr. Cevdet Paa da eserine Ka ynarca anlamas ile balamtr.

116

1774 Osmanl mparatorluu iin bir dnm noktas m?

1774 tarihine gelene kadar, Osmanl mparatorluu kimi yenilgilere uram, kendi iin elverili olmayan anlamalar imzalam olsa bile aresiz bir devlet deildi. Nerede ise 70 80 yldr ynetimde savsaklama vard; Devletin yksek grevlerinde bozulmalar olmutu; yasalar veya uygulamalar sertlemiti; Tccarlar ve i birlikileri hayaszdlar; imparatorluk yeni teknolojiden uzak kalmt; Osmanllarn uluslar aras alanda boy lecek bir ticaret donamas yoktu. Ama btn bunlara ramen Osmanl mparatorluu aresiz bir devlet deildi. Orta Douya hakimdi. Ticaret yollar onun denetimindeydi. Dou Bat ticaretinde nemli bir yeri vard. te bu yer Baty rahatsz ediyordu. Osmanl mparatorluunda uzun zamandr grlen bozulma ve ypranma, merkezi ynetimin dililerinde de kendini gsteriyordu. Ruslar karsnda dlen bu son durum, bir bilinlenmeye sebep oldu. Durumu grmek isteyen devlet adamlar ve padiahlar bozulmann sadece stanbulda deil dier eyaletlerde de olduunu anladlar. Balkanlarda ve Arap eyaletlerinde mparatorluun birliini tehlikeye drecek sosyal ve siyasi karklklar vard. Trk olmayan eyaletleri ele almann zaman gelmiti. Filistinde Zahir, Osmanl mparatorluunun problemlerinden yararlanarak, kendini resmen Filistin yneticisi olarak tantmaya alyordu. 1774de Kk Kaynarca Anlamasndan az nce, Osmanllar ile Zahir arasnda anlama gerekleti. Zahir Sayda valisi olamamt ama

117

Nablus, Ramleh, Yafa ve Gaza sancaklarnn iltizam ile Sayda malikane olarak almt. Bu anlama amda gn ilan edildi. Ancak az sonra Ruslar ile anlama imzalanp, bir de Ali Bey yenilince, Zahir tek bana kald. Osmanl mparatorluu ise bunu frsat bilecekti. Avrupa devletleri sava srasnda kredi mekanizmasn kullanmaktaydlar. Krallar aldklar kredileri sava bitince, taksitler halinde dyorlard. Kredi kayna devletlerin kendi tebaasyd. Ancak d bankalardan alnan kredilere de rastlanmaktayd. Baarsz bir savan yk 30 40 yl srebiliyordu. Hatta art arda kaybedilen birka sava maliyeyi fel ediyordu. 1789 Fransz devriminin olumasnda bunun da bir etkisi vardr. Osmanl devleti ise baka bir yol tutmutu. Reayadan sava iin gerekli olan yiyecek, tehizat, at gibi gereksinmeler cretsiz veya ok az para karlnda talep ediliyordu. Osmanl kyls tama iin gerekli paray kendi bularak ve deyerek, ordunun geceledii yerlere yiyecek gtrrd. Ordunun beslenmesinde kullanlan buday, arpa gibi tahllar ok dk fiyata satn alnyordu. Orduya hizmet etmek zere, ordu ile birlikte yola kan ve orducu denen demirci, semerci, ekmeki ve ayakkabcya cret denmiyordu. Sonuta herhangi bir baarsz sava sonunda varlklar silinen retici ve iletmeci says hi de az deildi. 1768 1774 Osmanl Rus savana Baron Tott gzlemci olarak katlmt. Bu savalardan sonular kard. kard sonular padiahlara sununca, onlar byledi. Bylece Baron Tott, skoyal Campbell ve Fransz Aubertin yardmlar ile hzl ate eden, az sayda askere ihtiya gsteren bir topu snf rgtledi. Haskyde yeni bir top dkmhanesi kurdu. Bonneval Paann kurduu eski Mhendis okulunu tekrar toparlad. Baron Tott ayn zamanda Fransz elisinin damadyd. Donanmann bana Gazi Hasan Paa gemiti. Paa yanna iki Fransz mhendis ald. Le Roi ve Durestin yardmlar ile eitli tersanelere modern gemiler sipari etti. Deniz kuvvetleri de atlma gemiti. I. Abdlhamit tahta getiinde Damat Muhsinzade Mehmet Paa sadrazam ve ordu komutanyd. Padiahn kz kardelerinden biri ile evliydi. Hastayd, Kaynarca anlamasndan sonra stanbula gelirken yolda ld. Toplam 6 yl babakanlk yapmt. Sadaret kaymakam zzet Mehmet Paa sadrazam oldu.

118

ngiliz Kralna Meydan Okuma

Monticello, Jeferson'un evi

Jefferson Amerika Bamszlk Bildirgesini yazan kii olarak bilinir. O, Bamszlk Bildirgesinden 2 yl nce, ngiliz Amerikasnda o gne kadar yazlm olan en radikal yazy yazd. ok iyi bir yazard. Bu yazya ngiliz Amerikasnda Haklara Bak Konusunda zet denir. Krala meydan okumutu. Virginiadaki meclis ile ngilteredeki meclisin eit kabul edilmesini istiyordu. Kral bu meclisi dinlemeliydi. Dinlemez ise ok kt eyler olacakt. Krallar halkn efendisi deil, halkn hizmetkarlaryd. Rusyada kyl-Kazak ayaklanmas byyp, ulusal bir genilie kavuuyordu. Bu soylulara kar yaplan bir savat. Pugaev birlikleri ile durmadan gneye ilerliyordu. Avusturyada Maria Theresia ilkretimi yeniden rgtledi. Macaristanda Katolik olmayanlarn dini trenleri izlemesini mecbur eden karar kaldrld. Hastalarn bana Katolik rahip arma zorunluluu da bitti. Fransa kral XV. Louis lnce tahta torunu XVI. Louis geti. Fransada Maupeounun yarglar devlet memuru yapmasndan sonra, parlmanlar ayaktayd. Onlar yattrmak isteyen kral XVI. Louis karar geri ald. Prusya kolonileme politikas ile belini dorultmutu. 1774de 2 milyon taler buday ihra ediyordu.

119

Livorno

Livorno eitli, milletlerden tccarlarn yerlemesi ile iyice nem kazanmt. 1774den sonra Rus bayra tayan gemiler bu sularda grldler. Ancak bunlar tayfalar Yunanllar olan gemilerdi. John Wilkinson (1728 1808), Top namlusunu delecek bir makine yapt. ek kompozitr Frantisek Ignac Antonin Tuma (d. 1704), Fransz matematiki ve corayac Charles Marie de La Condamine (d. 1701), Alman kompozitr Florian Leopold Gassmann (d. 1729), ngiliz yazar Oliver Goldsmith (d. 1730), Fransz yazar Tiphaigne de la Roche (d. 1722), Alman bilgin ve fiziki Johann Jakob Reiske (d. 1716), talyan kompozitr Niccol Jommelli (d. 1714), Papa Clement XIV (d. 1705), sko air Robert Fergusson (d. 1750), Fransz izvit misyoner ve bilimci Michel Benoist (d. 1715), Alman kompozitr Johann Friedrich Agricola, (d. 1720), Fransz ekonomist Franois Quesnay (d. 1694) 1774 ylnda ldler.

120

I. Amerikan Kongresi, 1774

I. Kongrenin topland Carpenter's Hall

31 Martta, ngiliz Parlamentosu, Boston ay Partisine karlk ceza olarak Boston limann kapatma karar ald. ngiliz hkmeti Mays 1774de Boston ve Massachussettste rfi idare ilan etti. 5 Eyll 1774de kolonilerden gelen 56 delege Philedelphia ilk ktasal kongrede bir araya geldiler. Sadece Georgia katlmamt. Bu Amerika Birleik Devletlerinin bamszlna giden yolda atlm olan ilk admd. Massachusettsten John Adams, Virginiadan Patrick Henry ve Virginiada toprak sahibi olan George Washington da vard. 121

John Adams (1735 1826) Amerika Birleik Devletleri tarihindeki ilk Bakan Yardmcs ve 2. Bakandr. John Adams Boston kenti yaknlarnda dnyaya geldi ve gene Boston kenti yaknnda ld. Massachusettsten Kongreye delege seilmiti. Philadelphia kongresi iin seim yaplmt. Virginiada, Jefferson seimi kazanamamt. Sonra Virginiadan kongreye giden yelerden biri geri gelince, Jefferson onun yerine seildi. Jefferson 32 yandayd ve kongrenin 2ci en gen yesiydi. Yazar olmas hasebiyle deklarasyonu yazacak olan komisyona seildi. Benjamin Franklin gibi kimi Amerikallar, mparatorluun birliini korumak istiyorlard. Kraln ahsnda birlemi zerk lkeler federasyonu ne atlan zmd. Pittte byle dnyordu. Franklini zel malikanesine artm, beraberce, Kuzey Denizinden Pasifie kadar uzanan bir ngiliz mparatorluu zerinde almlard. Yeni ngilterenin her yerinde halk kendini savunmaya hazrlanyordu (Amerikan htilali). lk Ktasal Kongreden bir koloniye yaplacak saldrnn tm kolonilere yalm saylaca sonucu kmt. Kongreden birlik kmt. Artk u, bu koloni deil Amerika vard. Delegelerin ounluu bartan yanayd. Bir kvlcm, atei tututurabilirdi. 1774de ngiltere Kuzeyde Qubec kanununu kabul etti. Bylece Katolik ayinlerin serbeste yaplmasna izin veriyordu. Kanadallar Test Kanunundan (Bill of Test) bak tutulmulard. Kanada halknn muaf tutulduu bu kanun, kamu grevi yapmak iin Anglikan tarzda vaft iz koulunu koyuyordu. Ayrca Qubec ynla eski Fransz kanununu uygulamakta serbest brakld. Tek art vard. O da ngiliz kralna sedakat yemini etmekti. Kanadada halk balca ngiliz kanunlarna uyacakt. Balarnda ngilterenin setii bir vali olacakt. Balangtan itibaren Qubec kanunu iyi uyguland. Kanadada ngiltereye sadk kald. ngiltere, Ohioya kadar btn Kuzeybaty Quebece balamt. Quebec katolikti, Papaya balyd. Koloni halk ounlukla lkelerinden din basks nedeni ile buralara gelmi, kendilerine dini adan huzurlu bir yeni yaam kurmulard. Eziyet imdi yeniden mi balyacakt? Bylece Amerikan kolonilerimde ngiltereye kar mcadele, dini bir mcadeleye ve hakikaten bir bamszlk mcadelesine dnt. Yurtta komiteleri olumaya balad.

122

Goethe

Goethe

1774 ylnda Johann Wolfgang von Goethee (1749 1832) Gen Wertherin Aclar adl eserini yaynlad. Goethe, edebi eserlerinin yan sra eitli doa bilimleri alanlarnda aratrmalar yapm ve yaynlar karmtr. 1776 ylndan itibaren, Weimar dukalnn bakan olarak eitli idari ve siyasi grevlerde bulundu. Goethe, iir, drama, hikaye (dzyaz ve drtlk eklinde), otobiyografik, estetik, sanat ve edebiyat teorisi, ayrca doa bilimleri olmak zere birok eser yazd. Zengin bir ierie sahip olan mektup eidi, nemli edebi eserlerindendir. Frtna ve Coku (Sturm und Drang) dneminin en nemli ncs ve temsilcisi olmutur. 1774 ylnda Gen Wertherin Aclar adl eseri ile btn Avrupada n yapt. Romann piyasaya kmasnn ardndan pek ok intihar vakas olmutur. Almanya sokaklar bir Werther salgnna urayarak, ortal mavi ceket, sar pantolon giyen duygulu genler istila etmiti.

123

Goethe, nce bilimsel aratrmalardan aklcla varmt. Ansiklopedik dnyordu. Kahramanlar zgrl yceltiyor ve uruna kendilerini feda ediyorlard. iirin gcne inanmt. Grkemli bir uslubu vard. Alman dilinin byk klasik yazaryd. Goetheye gre yaamak gzeldi. nsan iyilik dman deil, bir iyilik araycsyd. Bunun iin gerekirse yardma eytan bile arabilirdi. eytan ne yaparsa yapsn, insann iinde bulunan erdemden onu ayramazd. Hayat yarglanamazd. Ne iyiydi, ne de ktyd. Neyse oydu. nsan bu hayata katlanmaldr. Yaamak insanln ortak gcne katlmakla gzel olur. Zeka ortak gcn hizmetine verilmelidir. Bunu vicdannda duyan insan mutlu olur. Erdemli insan hayat olduu gibi kabul eden insandr.

124

Devlet inde Devlet

Robert Clive

ngiliz Dou Hindistan irketi Kralie Elizabeth zamannda kurulduunda denizlerde macera arayan kimi kiilerin oluturduu bir topluluktu. Zamanla irket asker toplamak ve gemi silahlandrmak zorunda kalmt. irket bir sre sonra yalnz baharat, boya, ay ve mcevher ticareti yapmakla kalmayp, pek ok Hint prensinin arazilerini de eline geirerek Babr mparatorluunun bir vassal olmutu. Artk, irket, Hindistan hayatnda nemli bir rol oynuyordu. Ticaret iin gittii yerde ekya olup, kmt. En basit memuruna kadar tm irket alanlar ngiltereye ynla ganimetle dnyorlard. Babo insanlar byk ve zengin bir lkeyi ellerinin iinde bulunca yaplmas gerekenle, gerekmeyeni birbirinden ayramaz olmulard. Hindistann esmer tenli insanlarn baka bir tr gibi gryor, nerede sevgi belki nefret ediyorlard. Ancak Dou Hint irketi yneticileri

125

arasnda da eitli nedenlerle elikiler ortaya kmt. Bu general ve brokratlar ngiltereye dndklerinde, birbirlerini gasp ve zulm ile itham ettiler. ngilizler hayret iinde kalmlard. ngiliz Hint irketinde iddet ve rvet iddialar ok ciddiydiler. Robert Clive de rvet ile sulanyordu. Parlamentodan takbih cezas ald. Bunu kendine yediremeyen Clive 1774 ylnda intihar etti. ngiliz Parlamentosu ynetici general olarak Warren Hastingsi (1774 1785) semiti. Ama o kalbnn adam kmad. Ortada garip bir durum vard. ngiliz parlamentosu bir Londra irketini kontrol ediyordu. O irket de ngiliz kralnn hakim olduu topraklardan ok daha byk ve ok daha kalabalk bir mparatorluu ynetiyordu. Bunun dnyada ei ederi yoktu. ngiliz halk Hindistan hibir zaman anlayamad. Oras acayip bir lkeydi. ok fakir genler gidiyor, seneler sonra zengin ihtiyarlar olarak dnyorlard. Dnenlerin mizalar da bozulmu oluyordu. ngilizler Hindistan halkn tahayyl edemediler. Oras bir efsane lkesi olarak kald. Bu nedenle de Dou Hint irketi hibir zaman yeteri kadar denetlenemedi. 1774de, inde Shantung eyaletinde byk bir bakaldr oldu. Bu bakaldr inin i alkantlar ile zayflamaya balamasnn balangc gibi ele alnabilinir.

126

Kafirler Kzldeniz ve Svete, 1775

Warren Hastings, Hindistan Genel Valisi

Rusyada gneye doru ilerleyen Pugaev kuvvetleri, aritsin yaknlarnda arn ordusu ile karlat. Pugaev yenildi, bozkra kat. Kazaklar onu yakalayp, ara teslim ettiler. Ocak 1775de Moskovada idam edildi. Ayaklanma ve kargaa, onun lmnden sonra bir sre daha devam etti. Ancak hepsi hkmet kuvvetlerince bastrldlar. Kk Kaynarca anlamasndan sonra, Avusturyada Osmanllarla yeni bir anlama yapmak istedi. 8 Mays 1775de yaplan anlamaya gre, Avusturyann Lehistandaki topraklarna gidebilmesi iin Erdel ve Bodanda Bukovina, Sueva Avusturyaya brakld. Osmanl Rus sava Osmanl hazinesini tketmiti. Osmanllar hem toprak kaybettiler ve hem de byk bir i huzursuzluk iine dtler. Osmanl toprak sistemi tamamen kmt. Osmanl Rus sava boyunca, Osmanl lkesinde, Msr, Akka ve Morada nemli isyanlar kmt. Filistinde Zeydani ailesi reisi Zahir el-Umar, zerklik istiyordu. Msrda Ali Bey devrilmi yerine Abu Zahab Muhammed gelmiti. Osmanllar Abu Zahab Muhammedi nce eyk el-Balad sonra da Paa ve Msr valisi yapmlard. Msr ve am ordular iki koldan

127

Zahirin zerine yrdler. O da kamak zorunda kald. Kendi paral askerlerinden biri tarafndan ldrld. Osmanllar Filistin de nemli bir hareketi bastrmlard. zerklik istei ise zaman zaman tekrar ortaya kacakt. Aslnda Zahir hi stanbula kar gelmemi, merkezi bir ynetimle uyumazlktan kanmt. Eylemleri hep yerel valilerle didime eklinde kald. Zahir ak bir isyanc deildi. Zahir sorunu bitince Sayda valiliine Cezzar Ahmet Paa tayin edildi. Cezzar kasap demekti, sert ve acmaszl nedeniyle verilmi bir isimdi. Msrda tam iler dzelir gibi olurken Abu Zahab Muhammed ld. bana Memluk Beyleri gemeye devam ediyordu. Yeni eyh el-Baladlar, Ali ve Muhammed beylerden aldklar derslerle, Msr ynetmeye ve eyalet snrlar iinde tutmaya nem verdiler. Hindistana Sveyten geerek gitmek ngiliz ve Franszlar iin ok iyi olacakt. Ama Mekke ve Medine kylarn sulayan Kzldeniz kafirlere kapalyd. Osmanl mparatorluu grece olarak zayflaynca ve Msrda karlkl grlebilinecek bir otorite oluunca, Warren Hastings ngiliz gemilerinin Sveye kadar gidebilmesini salad.

Maratha mparatorluu kurucusu Shivaji

1775 ylnda Birinci Anglo-Maratha Sava balad. Anglo-Maratha savalarnn says tanedir. Maratha mparatorluunda, Madhavrao Peshwann 1772deki lmnn peinden kardei Narayanrao Peshwa olmutu. Ancak amcas Raghunathrao yeenini ldreret tahta 128

kt. Bu kanuni deildi. Narayanraonun dul ei bir ocuk dourunca, bu ocuk tahtn kanuni mirascs durumuna geldi. Bunun zerine toplanan 12 kabile efi, bu ocuk adna Nana Phadnavisi Maratha mparator naibi yaptlar. Raghunathrao, durumunu kuvvetlendirmek iin Britanyadan yardm istedi. Surat Anlamas ile Raghunathrao Salsette and Bassein Britanyaya brakt. Buna kar Britanya 2500 askerlik bir birlik verecekti. Ancak Britanya Kalkta Meclisi anlamay kabul etmedi, yerine Purandhar Anlamas (1 March 1776) yaplsa da bu da kabul edilmedi. Bu srada Raghunathrao ynetimden ekildi ve Britanya ona snma hakk verdi. randa Avarlar (Trk) deviren Zend (Krt) hanedan tahta hakimdi. Ancak tm rana hkmedemiyordu. Horasanda Avarlar hakimdi. Zend Kerim Han, Osmanllara kar baar kazanrsa, tm ran ele geirebileceini sand. Zend Kerim Han ran Basraya saldrd. Basray Badat Memluklarndan olan Sleyman Paa savunuyordu. Kent iyi savunulmasna ramen sonunda rann eline geti. Basrada byk baar salayan Sleyman Paa 1780 ile 1802 tarihleri arasnda Badat valisi olacaktr. Rusyada arie Catherina serflerin btn kontrol ve haklarn asillere brakt. 1775 ylnda spanyollar OReilly komutasnda 344 gemi ve 20.000 askerle Cezayire karma yaptlar. spanyollar bozguna urad. Cezayir dardan gelecek dmanlara kar gl ve yenilmezdi. spanya giriim ruhu atelenince, ynetimde dzeltmeler yapmaya devam ediyordu. lke iindeki gmrkler kaldrld. Cadizin ticari tekeli kaldrld. Koloni ticaretine 13 li man ald. lkede ipek ve pamuklu dokuma fabrikalar ald.

129

Kvlcm, 1775

1775 ylnda Kuzey Amerikada devrimci bir helecan ykseldi. Buna daha nce grdmz Jonathan Edwardsn Tanrs da katkda bulunmutu. Uyanlarn gznde, Britanya, Priten devrimi srasnda parlam ve snmt. imdi geri geri gider gibiydi. Alt snflardan Amerikallarn devrime doru ilk admlar atmalarn salayan Edwards ve yoldalaryd. Edwards Tanr Krallnn yaklatna insanlar inandrmt. Edwards Teslise siyasi bir yorum getirmiti. Oul, Tanrnn anlayndan meydana gelmi ilahi bir varlkt. Yeni ngiliz Milletler Topluluunun taslayd. Kutsal Ruh, ana plan zamannda tamamlayan g olacakt. Bylece Amerikann yenidnyasnda, Tanr kendi kusursuzluunu dnyaya tayabilecekti. sa iyi bir toplumda somutlaacakt. Amerikadaki ngiliz kolonilerinde basn, gazete ve dergi karma geri kalmt. Mrekkep, kat ve harfler Avrupadan geldiinden pahalyd. Haber says azd ve ok gecikmi haberlerdi Byle olunca da kimsenin ilgisini ekmiyordu. Bununla beraber 1775 ylnda yine de Kuzey Amerikada 34 haftalk yayn vard. Franklin Filadelfiyada kard Pansylvania Gazete en nemli gazetelerden biriydi. Avrupann politikaclar Kuzey Amerikay hala bir smrge olarak grmeye devam ediyorlard. Buradaki halk hukuken Anavatana bal tebaayd. Halbuki Amerikan kolonileri, lkenin iine doru girmi ve Avrupann denizden yapabilecei baskdan kurtulmulard.

130

Kuzey Amerikann kuzeyinin te ikisi ngiltereye aitti. Fransa Kuzey Amerikadan vazgemi grlyordu. Florida, Louisiana, California ve Kuzey Amerikann gneyi spanyollarnd. Kolonilemeden bu yana epey zaman gemiti. Artk ngilizlerle Amerikallar birbirlerini hi anlamyorlard. ngilizler, Amerikallar Amerikadaki uyruklarmz diyerek horluyorlard. Askerler, koloni halknn ilk atmada kaacak kadar gevek olduuna inanyorlard. ngiltereye veya ngilizlerin ok olduu kentlere gidenler bu dnce karsnda utanyor, ufalyorlard. Emperyalizm kskac altnda ezilen Amerikallara kar ngiliz hkmetinin alabilecei pek ok nlem vard. Ama o Amerikallarn kar ve duygularna kar hareket ediyordu. Bu Amerikallarn kendi aralarnda birlemeleri gerektii fikrine gelmelerine ok yardmc oldu. 1 ubat 1775de Pitt, Amerika kolonileri ile bir uzlama tasarsn ngiliz Lortlar Meclisine sundu. neri reddedildi. Amerikada komiteler silah ve cephane depolar kuruyorlard. ngiltere bu depolardan birini ele geirmek iin bir birlik yollad. te i sava fiilen byle balad. 1775 baharnda, Massachusettste Concorda Amerikan Bamszlk Savann kvlcm akacakt. 900 ngiliz askeri, Baston karargahndan ayrlp, 30 Km uzaktaki Lexington ve Concorda doru, silahllar tutuklayp, silahlarna el koymak zere yola kmt. Bu haber kasaba kasaba yayld. Sabahleyin 60 milis, Yzba John Parker kumandasnda ngilizlerin karsna kt. 19 Nisan 1775 afak vakti, ate ald (Lexington ve Concord savalar). 300.000.000 yl nce bir gk ta Appalachian dalarna 100.000 atom bombas gcnde bir gle arpmt. Ardnda kalan 7,5 Km2lik krater batya alan yoldu. Buraya Cumberland geidi dendi. 1775 ylndan nce Cumberlandn batsndaki topraklar ngilizler, Franszlar, spanyollar ve yerli kabileler tarafndan parsellenmiti. ngiltere batya doru en ufak bir yaylmay bile yasad ilan etmiti. Bu topraklarda Shawneeler vard. Cumberland geitinden batya giden Avrupallarn ncleri Shawneeler ile savalara giritiler. Karlkl katliamlar, kafa derisi yzmeler oldu. Shawneeler vatanlarn korumaya alyorlard. Ancak 20 yl iinde 200.000 kii Cumberland geitinden batya akt. 1775 ylnda in Honanda Beyaz Lotus isyan balad. Hatrlanaca gibi bu kurulu uzun zamandr mevcuttu ve yeraltndayd. Liu Sung adnda biri tarafndan yeniden tekilatlandrlmt. Hareket halkn ok ezilmesi nedeniyle tekrar hortlamt. Ancak, kentlerde oturup da hibir i yapmadan devletten para alan ve efendilik taslayan Manular hedef ald. in hkmeti de bu hareketi ulusal bir hareket sanp, iddetle zerine gitti. Hkmet kuvvetleri hem ok para harcyor ve hem de inanlmaz katliamlar yapyordu. Ama Beyaz Lotus isyann da bastrmak mmkn olmuyordu. Bilim Dnyasna gelince, 1775 ylna kadar havann kana onu serinletmek veya ona madde katmak iin girdii sanlyordu. 1775de Priestley, solunumda bir gaz al verii olduunu gsterdi.

131

Amerikan Bamszlk Sava, 1775

Amerikan Bamszlk Sava, 17751783 yllar arasnda Britanya Krall ve Kuzey Amerika'daki On Koloni arasnda gemi ve Amerika Birleik Devletleri'nin kurulmasyla sonulanmtr. Amerikan Devrimi olarak da adlandrlmaktadr. Sava, ngiltere'nin yedi yl savalar sonucu harcad paralar tekrar kazanabilmek iin Amerika'da bulunan kolonilere ar vergiler yklemesiyle balad. Koloniler bu vergiye kar ktlar. Sava daha sonra bamszlk savana dnt. atma nce ngiltere'nin smrge sorunlarndan kaynaklanan bir i sava olarak baladysa da, 1778'de Fransa'nn, 1779'da spanya'nn 1780'de Hollanda'nn Amerika'nn yannda yer almasyla uluslararas bir savaa dnt. Amerikallar kara kuvveti olarak hem eyalet milisleri, hem de ounluu iftilerden oluan 20.000 kiilik dzensiz bir Kara Ordusu topladlar. ngiliz Ordusu ise 42.000 kiilik iyi eitilmi dzenli askerlerden ve Alman kkenli 30.000 paral askerden oluuyordu. General Thomas Gage, Boston'dan Concord'a (Massachusetts), isyanclarn depolarn yok etmek iin kuvvet gndermiti. 19 Nisan 1775'te Lexington ve Concord'da arpmalar knca, isyanclar Boston'u kuatt. Bu srada Bostondaki ngiliz kuvvetlerinde, Gage'in yerine General William Howe gemiti. Amerikan generali Henry Knox, Ticonderoga Kalesi'nden ele geirdii toplarla gelince, ngilizler kenti boalttlar. 10 Mays 1775te kinci Kta Kongresi topland. II. Kta Kongresine (Second Continental Congress) niformayla gelen George Washington savaa hazr olduunu gsteriyordu.

132

Massachusetts delegesi John Adamsn nerisi zere Kta Ordusu'nun (Continental Army) bakomutan seildi. Adamsa gre, o aamaya kadar kuzeylilerden oluan Kta Ordusu'nun liderliine bir gneylinin atanmas mcadelede btn kolonileri birletirecekti. Washington, bu grev iin, masraflarnn karlanmasndan teye bir gelir istemediini belirtti. 3 Temmuz 1775'te, ngilizlerin igal ettii Bostonu kuatma altnda tutan Kta Ordusu'nun bana geti. Kongrede yabanclarla mttefik olma gerei ortaya kmt. Beraber savamak ii n Kanadaya arda bulunuldu. ngilterede Whigler Amerikallardan yanaydlar. ngiliz hkmetine sk sk zorluk karyorlard. Amerikay ele geirmek zordu. Usuz bucaksz, ssz topraklar vard. Amerikan partizan birlikleri pusu kuruyordu. Ancak Amerikan ordusu gnll arlklyd. cretleri, beslenmeleri yetersizdi. Bunlar sk sk kayor, Amerikan ordu bir anda boalyordu. Kanada gemiteki savalar hatrlyor ve Amerikallarn gemiteki Protestan yobazlndan dehet duyuyordu. Kanadallar Amerikan kolonilerinin arsna uymadlar. General Richard Montgomery komutasnda bir Amerikan kuvveti 1775 sonbaharnda Kanada'y igal ederek Montreal'i ald. Quebec'e yaplan baarsz bir saldrda Montgomery ld. Kuatma devam etti. ngiliz yedek kuvvetleri gelince Amerikallar Ticonderoga Kalesi'ne ekildiler. Amerikallar Kanadadan pskrtlmt. ngiliz hkmeti General William Howe'un aabeyi Amiral Lort Richard Howe'u, kardeinin glerine katlmak zere byk bir filoyla New York'a gnderdi. Howe kardelere isyanclarla mzakere yetkisi verilmiti. Amerikallara teslim olmalar durumunda affedilebileceklerine ilikin gvence verme yetkisine de sahiptiler. Bu srada Amerikada iek Hastal Salgn balad. ngiliz ressam John Baskerville (d. 1706), Britanya politikac ve yazar James Burgh (d. 1714), Japon air Chiyo-ni (d. 1703), ngiliz yazar John Hill, bu yl ldler.

133

lluminati, 1776

1776 ylnda Almanya'nn Mnih kentinde, Adam Weishaupt isimli Kabbalac bir Hukuk Profesr, Baron von Knigge ile dier baz kiilerin yardmyla lluminati adl gizli bir topluluk kurdu. Illuminati, " Aydnlanm Olanlar " anlamna gelmektedir. Topluluun kurulu amac cehaletle, baskclkla ve kilisenin dogmalaryla mcadele etmekti. Her ne kadar asl ama, aydnlanarak dinsel dogmalardan uzak, hr dnceyi ve Newtoncu pozitif bilimin nn amak idiyse de, gizli siyasi amalar olduu ne srlerek dnya siyaset tarihinin zaman ierisinde zerine en fazla komplo teorisi retilmi topluluu halini alacakt. Mnih'te kurulup, o yrede (Bavyera) hzla gelien Illuminati'nin ye kaytlar byk bir gizlilik iinde saklanyordu. yle ki, yelerin her birinin takma isimleri vard ve yazmalarda bunlar kullanlr, yelerin gerek isimleri ve kimlikleri asla kullanlmazd. rnein, topluluun kurucusu Adam Weishaupt'un kod ad Spartacus idi. Illuminati yeleriyle ilgili bilinen tek ey, tm yelerinin Cermen kkenli beyazlardan olutuudur. 12 kii il e kurulan lluminati topluluu, gelimelerini Mason Localarndan kendilerine uygun yeler kazanarak salamaya almlar, ilk sene sonunda 80 yeye kmlardr.

134

Mason localarndan kimlerin lluminati rgtner girdikleri bilinmemektedir. Ancak bir sre sonra Mason localarndan aydnlanmaya hizmet edildii grlmtr. Bundan sonra gerekleecek tm byk sosyal olaylarda Mason localarnn rol ok byk olacaktr. rnein Amerikan Bamszlk Savann en nde gelen kiilerinden olan George Washington 33 dereceden bir Masondur. Ayrca Amerikan Devleti Kurucu Babalarnn da Mason olduklar sylenir. lerdeki tarihlerde ABDnin Bakenti Washington D.C. kurulurken, Parlamento Binas ve Beyaz Saray Binasnn temeline Mason iaretli kilit talar konduu s ylenecektir. Bu srada askeri teknikler de durmadan ilerliyordu. Fransa topulukta, Gribeauval ile nemli bir ilerleme kaydetti. Gribeauval Yedi Yl Savalarnda Avusturya hizmetinde alm sonra da Prusyada esir olarak bulunmutu. Topulukta hem yeni bir i blm kurdu, hem de sahra toplarn hafifletti, toplarn hareket etmesinde ve ekilmesinde de yenilikler getirdi. Balkanlarda, sava sonras Osmanl topraklarndan geri ekilen Hristiyan devletlerinin ordular, geri ekilirken Hristiyan halk sanki rehin brakyorlard. Baz kalabalklar ekilen orduyu izliyordu. Sava sonras yaplan anlamalara Hristiyan ve dman yann tutan halk iin af ve ebedi balanma maddeleri konuyordu. Ayrca ibadet zgrln arttrc maddelerin konulmasna da allyordu. Bu tip maddeler, Ruslar ve Almanlar iin hem Hristiyan halka kar duyulan kran duygusunun karl idi. Ve hem de Hristiyan devletlere Osmanl i ilerine karma frsat veren imkanlard. Rusya tm Ortodokslarn hamisi olarak ortaya kmaya alyordu. Fransa ise Ortadoudaki tm Hristiyanlarn koruyuculuuna soyunmutu.

135

Amerikann Bamszl, 1776

Adam Smith Uluslarn Zenginlii adl eserini yaynlad. Bu eserde Serbest piyasa ekonomisi neriliyordu. Amerika Bamszlk Savanda, Mart 1776'da, ngilizlerin Boston'u boaltmalarndan sonra, Washington ordusunu New Yorka ekti. 4 Maysda Rhode Island Britanya kralna olan balln ilan eden ilk koloni oldu.

136

Amerika Bamszlk Sava devam ediyordu. Haziran sonunda 45 ngiliz sava gemisi Manhattan Adasnn birka kilometre ana demirledi. Gemilerde yzlerce asker ve 64 top vard. Bu filoya katlmak zere yolda 350 gemi daha vard. ngilizler, bakaldranlar korkutarak boyun edirmeyi dnmekteydiler. 2 Temmuzda Filedelfiada bir kriz toplants dzenlendi. 13 koloniden gelen 50 delege katld. Delegeler arasnda Benjamin Franklin, Thomas Jefferson, John Adams da vard. ngiltereden tam bamszl tarttlar. Tersi varana ihanetti ve cezas lmd. Burada Amerika Birleik Devletleri douyordu. Delegelerin bete bir kadar bamszla kar kyordu. Ama ounluk kabul etti. Sonunda Amerikan Bamszlk Bildirgesi kaleme alnd. Btn insanlar eit yaratlmlardr. Yaratan herkese bakalarnn el uzatamayaca haklar bahetmitir . Bu haklar Tanr vergisi olduu iin geri alnamazd ve el konulamazd. Bu haklarn en nemlileri yaama hakk, bamszlk hakk ve mutlu olma hakkyd. Bamszlk Bildirgesi yazldnda ok nemli bir belge olarak yazlmamt. Amerikallarn ne yapmak istediini anlatan bir yazyd. Komisyon 5 kiiden oluuyordu. Bunlardan biri de John Adamsd. Jefferson ve Adams, bu iki kii, ilk karlatklarnda birbirlerine sndlar. Adams siyasetin topuydu. Bu ikili tm hayatlar boyunca tartmlardr. Ancak bu dosta bir tartmadr. Bildirgede, Kral bizi adil ynetmedi. Bize rzamz dnda vergiler koydu. Bizim kendimizi ynetmemize izin vermedi. zerimize silahl askerlerini yollad. Deniyordu. Bu kral George iin sanki bir iddianameydi. Jeffersonun taslan yazd bildirge ile kabul edilen arasnda farklar vard. En az 86 deiiklik yaplmt. Bir sayfada 86 deiiklikti. Bunun iinde en nemli deiiklik, kongrenin kle ticaretini yasaklayan ksmn karm olmasdr. Aslnda Kongrenin pek ok yesi gibi Jeffersonun da kleleri vard. Bamszlk Bildirgesinin Kongrede kabulnde John Adams lider bir rol oynamt. Jefferson Amerikann ilk admn yazmtr. Amerikay bir arada tutan ey onun yazd bu yazdr. Kongre artk sadece sorunun silahla zleceini tam olarak anlamt. Amerikaya mttefik olabilecek tek lke de Fransayd. Koloniler birlik olup, ciddi bir direni gsterirlarsa Fransa savaa katlabilirdi. 1776 ylnda, Pitt ikinci defa babakan olduu srada, Maliye bakan Townsh end, Grienvillein kaakclkla ilgili politikasna geri dnd. Hatrlanaca gibi Britanya koloni mallarnn ngiltereden baka yere tanmasn yasaklamt. Amerikaya gmrk ve sahil muhafaza botlar yollanmt. Yakalananlar Amirallik mahkemesi nne karlyorlard. 4 Temmuz 1776'da Amerika bamszln ilan etti.

137

Amerikan Bamszlk Bildirgesi, 1776

Bamszlk Bildirgesi

Bamszlk Bildirgesini Jefferson kaleme almt. u gerekleri, apak gerekler olarak gryoruz: Btn insanlar eit yaratlmlardr; Yaratc, kimi vazgeilmez haklarla donatmtr onlar; yaam, zgrlk ve mutluluk arama da bu haklar arasndadr. Ynetimler, bu haklar gvenceye almak iin kurulurlar ve onlarn hakl iktidar, ynetilenlerin rzasndan doar. Bir ynetim biimi, bu amac yok ettii an, halkn o ynetimi deitirme ya da ortadan kaldrma ve yeni bir ynetim kurma hakk vardr. Evrenin Yce Yargcna bavurarak, bu kolonilerin iyi yrekli halknn otoritesi ve adna, bu kolonilerin zgr ve bamsz devletler olduklarn ve buna da haklar bulunduunu; Byk Britanya Tacna her trl boyun eiten kurtulduklarna; Onlarla Byk Britanya Devleti arasnda her trl siyasi birliin kknden koptuunu ve kopmas gerektiini aka ilan ediyoruz. Kongre Amerikan devletlerine yeni anayasalar yapma arsnda bulunmutu. 1776 1784 yllar arasnda Connecticut ve Rhode-sland hari hepsi yeni anayasalarla donandlar. Bunlar Montesquieunn retisine dayal toplum szlemeleriydi. Olduka demokratiktiler. lkelerde tanmaz mlkiyeti esas olduundan oy hakk paraya balanmt. Katoliklik karsnda ok ho grsz deillerdi. Amerika kolonileri kiisel ynetimin g kazanmasndan ok korkuyorlard. Bunu nlemek iin meclislerini yetkilerle donatmlard. Ama bu durum da yrtmeyi ok zora sokuyordu. Gelecekte yneticilerin rol gittike artacakt.

138

Amerikan-ngiliz Sava Devam Ediyor, 1776

George Washington

12 Temmuz gn 2 ngiliz sava gemisi New York kentine ate at. Aslnda New York sakin bir ehirdi. Halkn iinde hem isyanclara ve hem de ngilizlere destek olanlar vard. New Yorka 400den fazla gemi gelmiti. 32.000 ngiliz askeri vard. New Yorku korumaya alan isyanclarn says bunun yars kadard. Eyllde New York ate altndayd. Austos 1776da Britanyal General William Howe, New Yorku igal etmek iin karadan ve denizden youn bir harekat balatt. General Howe, Long Island'a yrd ve 27 Austos'ta Amerikan bakomutan General George Washington'un kuvvetlerini yenilgiye uratt. Howe Washington'u kuzeye itti ve 28 Ekim'de White Plains yaknlarndaki Chatterton Hill'de bir daha yendi. 20 Eyll gn New York yanmaya balad. Yangn kimin kard bilinmiyordu. 2 gn iinde kentin drtte biri kl oldu. Binlerce asi sava esiri, limandaki hapishane gemilerine

139

kapatld. Esirler lyor ama cesetler kaldrlmyordu. 10 esirden 9u ld. Bu gemilerde 12.000 sava esiri yok oldu. Bu say savata lenlerin 3 katyd. New Yorkun ngilizlerce ele geirilmesi Amerikan bakomutan George Washingtonun ilk yenilgisiydi. Washington kyda ok sknt ekince sava ktann i ksmlarna ekti. Yeni bir tr sava balamt. ngiliz Lort Cornwallis Lee Kalesi'ndeki garnizonu ele geirerek Amerikan ordusunu Delaware Irmann dou yakasna srd. Washington, Noel gecesi Delaware Irma'n geerek Cornwallis'in Trenton'daki garnizonuna saldrd ve 1000 kadar tutsak ald. Washington ngiliz ordusunun Princeton'daki yedek kuvvetlerini de yenilgiye uratt. Amerikan kongresi, Benjamin Franklini, Eyll 1776da Fransaya Amerika lehinde bir hava yaratsn diye yollad. Fransa halk Amerikallar erdemli insanlar olarak gryor, bu gr Franklinin giyiminde ve kiiliinde somutlayordu. Pek ok gen Kongre yannda savamak iin Amerikaya gitmiti. Fransz halk Bamszlk Bildirgesini ok beendi ve byk bir cokuya kapld. Marki de La Fayette, bu savaa Paris anlamasnn rvan olarak bakyordu. Amerika partizanlarna silah ve cephane yollad.

Adam Smith

1776 ylnda Adam Smith (1723 1790) Milletlerin Zenginlii zerine Denemeler adl eserini yazd. Adam Smith, doann yalnz bana brakt her yerde kendi kendine gelien doal bir dzen olduunu gsterdi. Bu dzen iyi bir dzendi. nsann kendisi de yaamn dzeltmek istiyordu ve insanda kiisel karlarnn bilincine varma yetisi vard. te bu nedenle insan zgr brakmak gerekiyordu. Devlet ilere karmamal yd. Sadece bireylerin toplum yararna kurumlar yaratamad hallerde devlet ie karabilirdi. Adam Smith 140

dnyann tmn, retici ve tketicilerden oluan geni bir cumhuriyet olarak gryordu. Devletler birbirine bamlyd, bu bamllktan bar kmalyd. Emek metann deerinin gerek lsyd. Fiyat emekten kyordu. Ancak sermaye veya i sahibi, ii altrrken, fiyatn bir ksmn iiye cret olarak dyor, bir ksmn da kendinde brakyordu. Hem ii ve hem de iveren fiyatn mmkn olan en byk ksmn kendileri almak istiyorlard. Bylece fiyat ii ile iveren arasndaki tartmadan kar. Bu tartma zamanla snf mcadelesine dnyordu. Adam Smith, retken olmayan snflara kar souktu. Askerler, hakimler, rahipler, edebiyatlar vs onun nazarnda makbul deillerdi. 1776da kongreden sonra Virginiaya dnen Jefferson, Virginia Meclisinde kanunlar yazmaya devam etti. Yazd bir kanun ile din ve devlet ilerini birbirinden ayrmt. Bu kendinin yapt en nemli kanun olarak kabul ettii bir kanundu. Bu srada Kuzey Amerikada kle nfusu tm nfusun bete biriydi. Jefferson Devlet bakannn ok kuvvetli olmamas gerektiine ve ordunun zgrlklere tehdit oluturduuna inanyordu. Bu dnemde Jefferson Kuzey Amerikann en byk devletinin bandayd. Daha bakan yoktu. ngilizler iin Jeffersonu yakalamak ok nemli bir baar olacakt. Jefferson kat. Devleti lidersiz brakp gittii iin ok eletirildi. Bu Jeffersonun anna vurulmu bir darbeydi. 25 Aralk 1776'da, Amerikan Bamszlk Savanda, Washington kar ataa geti. Birlikleriyle Delaware Nehrini geerek, ngilizlerin New Jersey'deki 1000 kiilik Hessen kkenli paral askerlerini esir ald. Daha sonra, Princetondaki ngiliz birliklerini srpriz saldryla bozguna uratt. Ard ardna gelen yenilgilerden sonra bu baarlar, bamszlk isteyen Amerikallarn moralini yeniden glendirdi.

141

Fransada Meslek Kurulularna Darbe

Turgot

Fransada bir svireli ve bir sko beraberce, banka adn kullanmaktan kanarak, Iskonto Sand ad altnda bir banka kurdular. Sandk, ticaret senetlerini kryor, mevduat alyordu. Kat para bile kard. 1776dan itibaren Fransa Kraliyet Piyangosunu yrrle geirdi. Fransz dileri bakanl Les Affaires de lAngleterre et lAmerique adl gazeteyi ele geirmiti. Bu Gazete ngiltereye saldryor ve Bamszlk Bildirgesini vyordu. Fransz maliye genel denetimcisi Turgot meslek kurulularna karyd. Onlar sanayileme karsndaki bir engel olarak gryordu. Btn tacir ve zanaat kurulular kaldrd. Turgot 1776 ylnda grevinden ayrlnca krallk bir fermanla bu karar deitirdi. Pariste 21 meslek gurubu serbest kalyordu. 44 yeni meslek kuruluu da mesleki benzerlik nedeniyle aralarnda

142

birletiriliyorlard. Yeni kurulular kadnlara ve yabanclara ald. Bir kiiye birden fazla meslek sahibi olma hakk veriliyordu. Hayr dernekleri, raklk ve kalfalk yasaklanyordu.

David Hume

skolu filozof David Hume (1711 1776) ld. O Evrenin dzeni Tanry kantlamyor diyordu. Dnyay bir akl ynetiyorsa, bu akl ktlk ve aln dzensizliini nasl aklayacaktr. Hume Doal Din zerine Syleileri yazd. Onu yazm ama yaynlamamt. Kendinden 20 ay nce Denis Diderot (1713 1784) ayn soruyu sormu ve hapse girmiti. Osmanllar ile ran arasnda Basra etrafnda bir mcadele balad. 1779 ylna kadar sren mcadele srasnda, lkelerin konumunda nemli deiiklik olmad. Fransz ressam Jacques Saly (d. 1717), ngiliz mucit Benjamin Huntsman (d. 1704), sko filozof David Hume (d. 1711), sko astronom James Ferguson (d. 1710) 1776 ylnda ldler.

143

Okyanusya, Aborjinler

1860'da son Tasmanyallar

James Cookun seyahatine Forster de katlmt. Okyanuslardaki adalarda yaayan yerli kabilelerini byk bir tutku ile izlediler. Irklarn oluumu ve snflandrlmas bilimi, etnoloji dodu. Bu yaradlta Buffonun byk etkisi vard. Avrupallar bunlarn ta an, insanln ilk evrelerini yaadklarn sanyorlard. Oysa bu yerliler ilkel deillerdi. Bunlar uzun geliim aamalarndan gemi halklard. Baz dnemlerde de stn uygarlklar tanmtlar. Avrupallar geldiklerinde gelimeleri devam ediyordu. Bu halklar Gney Asya kkenliydiler. lerinde yenilgiler sonucu katliamlardan g eden kularn peine taklarak Pasifik adalarna gelenler vard. Geldikleri adalarda besin ktl vard. Memeli hayvan tr ok azd. Onlar da bu koullara adapte oldular ve koullarn gereince yaamaya baladlar. Nfus artlarna kar ok duyarlydlar. oalmaktan ok korkuyorlard. Avrupallar geldiinde, ilkel saylabilecek olanlar herhalde sadece Avustralyallar (Aborjinler) ve Tasmanyallard. Bunlar insanln ilk gnlerinden kalma katmanlard. Hatrlanaca gibi ok eski dnemlerde, Homo Sapiensin Afrikadan yapt ilk glerde, buraya kadar gelebilmilerdi.

144

lerinde en az gelimi olanlar Tasmanyallard. 5.000 dolayndaydlar. Kafataslarnn ortasndan balayan bir kntlar vard. Giysileri ve evleri yoktu. Dallar ile rtl bir kntnn arkasna ekiliyorlard. Yiyecek topluyor ve kpeksiz avlanyorlard. Ruhlara ve ruhun lmszlne inanyorlard. aman dininin en ilkel halindeydiler. Maalesef, Avrupallar geldikten ksa bir sre sonra yok oldular.

Avustralya Aborjinleri, temsili resim

Avustralyal Aborjinler ikolata rengindeydiler. Ka kemerleri bykt. ri azl ve geni burunluydular. Dallardan kulbe yapyor ve ate yakabiliyorlard. Tatan silah ve mzraklar vard. Ok ve yay bilmiyorlard. Toplayclk ve avclk ile besleniyorlard. Salyangoz, tatl su midyesi, trtl, kertenkele, ku, kanguru ve devekuu yiyorlard. Koklayarak av izi srebiliyorlard. Kabilenin erkeklerinden oluan devaml efleri vard. Evlenme aile dndan yaplyordu. Her kabilenin kendi dolaabilecei bir blgesi vard. Dini adan lmden sonra ruhun yaayacana inanyorlard. l ruhlar baka bedenlere girebiliyorlard. Avrupallar ilk grdklerinde hortlak sanmlard. ller iin dzenli merasimler yapyorlard. lerinde yaamsal gc iine almak iin l yiyenler de vard. Her kabilenin ortak bir atas vard. By vard ve ok kullanlyordu. Kark merasimler sonucu evleniliyordu. Bu trenler srasnda st n iki di karlyordu. Snnet yaplyordu. Kzlara efsanevi desenler iziliyordu.

145

Okyanusya, Melanizyallar

Melanizya kltrel blgesi

Papuallar hari, Okyanusya adalarnda yaayan tm halklar ayn kkenden gelme idiler. Kuvvetli bir olaslkla Malezyadan dalmlard. Btn Pasifik ve hatta Amerikaya yaylmlard. Bu yaylma Afrikann dou kylarna bile olmutu. Bilinen gleri M.S. II ila V. Yzyl arasnda olmutu. Bu gler 900 1350 yllarnda doruk noktasna varmt. Avrupallar geldiinde Melanizyallarn cilal tatan baltalar, deniz kabuklarndan baklar, kedibal derisinden trpleri, bizleri, yay da dahil eitli silahlar vard. Oyma kayk yapmasn ve kullanmasn bilen usta denizcilerdi. Tarm yapmay da biliyorlard. Hint patatesi ve taro ekiyorlard. Tyleri ve dileri deiim arac olarak kullanyorlard. Birbirlerine faizle bor para veriyorlard. Kimilerinin hatr saylr servetleri vard. Toplum anaerkildi. Day kavram nemliydi. Erkekler bir byk evde karnlarn doyurup, yatp uyuyorlard. Kadnlar ve erkekler birbirinden ayr yayordu. Evlenme srasnda para deniyordu. Zenginler ok eliydiler. Kadnlar dvme yapyor, sa rengini deitiriyorlard. Kolye, bilezik, ty, iek takyorlard.

146

Sarn bir Melanezyal

Politik sistemleri kabile demokrasisiydi. Ancak para nde geliyor, st kademelere sadece paras olanlar kabiliyordu. Gizli, etemsi rgtlenmeler vard. Bunlar dehet sayor, para cezas veriyor ve hatta ldryorlard. Ruhlar vard. Her eyin bir ruhu vard. Bu amanist inan, yerleik dzende bir miktar deimiti. Dinsel olarak manaya inanyorlard. Baarl olmak iin mana artt. By ile mana elde edilebiliniyordu. Dua ediliyor, kurban kesiliyor, arkl ayinler yaplyordu.

Mikronezya kltr blgesi

147

Mikronezyallar da Melanezyallara ok benziyorlard. Ancak ok daha iyi denizcilerdi. Tccarlar vard. Bunlar dengelenmi, ii oyuk kayklarla uzun ticari yolculuklara kyorlard. Bambu ubuklarndan yaplma haritalar kullanyorlard. Sosyal yaplarnda soylular ve serfler vard. Usta denizciler fiefler verilerek dllendiriliyorlard.

Dengelenmi aatan oyulmu kayk

148

Okyanusya, Polinezyallar

Pasifik kltr blgeleri

Polinezyallar, birka yz kiiyi iine alan byk aileler eklinde yayorlard. Krallar, soylular, zgr insanlar ve kleler vard. Kral tanrnn elisiydi, kutsald. Taht babadan byk ola geiyordu. Soylular toprak sahibiydi. Fiefleri vard ve kabile meclisinde ounluktaydlar. Soylular yerel efleri seiyordu. Ortak giriimlere bu efler karar veriyordu. zgr insanlar ise angaryaya ve haraca tabiydi. Uzun boylu, ince burunlu, dz sal, esmer, keskin grme ve iitme duyularna sahip insanlard. Mthi birer denizciydiler. Durmadan okyanusta 2.500 Km yol gidebiliyorlard. Yerlerini saptayabiliyorlard. 30 m uzunluunda 140 kreki tayan katamaran tipi ii oyulmu aatan yaplm tekneleri vard. Her adann bir filosu vard. Aletleri cilal tatand. Ancak Maoriler gibilerinde metal taklidi silahlar grlyordu. Kuvvetli bir olaslk ile atalar maden kullanmlard. Ama gten sonra, belki maden bulamamaktan dolay bu retim unutulmutu. Yeni Zelanda ynnden giysiler giyiyorlard. Ama yeni yerlerinde iklim scak olduu iin atalarnn dokuma mesleini terk etmilerdi. imdi kabuk iilii ile eritler eklinde eteklikler retiyorlard. Ss olarak parlak tyler kullanyorlar ve ince dvmeler yapyorlard. Tatan sahanl olan, st hasrla rtl evlerde oturuyorlard. Markiz adalarnda bu evler 20 100 m uzunluundayd. Evlerde cibinlik ve bambu yastklar bulunuyordu. Maorilerin kk kaleleri vard. Kaleler kaln duvarlarla evriliydi ve etrafna hendek kazlmt. 149

ok tanrl bir dinleri vard. Baz yerlerde, rnein Maorilerde, tek tanrya benzer kutsiyetler bulunuyordu. Her durumda krallar tanrnn elisiydi. Evreni aklayan bir mitleri vard. Tm ruhlara ve bu arada ata ruhlarna tapyorlard. Soylular lmden sonra yaama hakkna sahiptiler. Soylular arasnda yer alan ruhbanlar, iinde insan kurban etmekte bulunan trenleri ynetiyorlard.

Polinezya kayklar

Katatia adas, btn Polinezyada ortak kurban verilen bir merkezdi. By vard ve kullanlyordu. Din iire ve ssleme, heykel sanatna yol amt. Kabileler srekli birbirleri ile savayorlard. nsan eti yeniyordu ve kalplar da eflere sunuluyordu.

150

Avrupa Birlii Dncesi

Avrupa aydnlar kendilerini birbirlerine yakn hissediyorlard. Onlara gre Eski Yunan, Romadan gelen ve Hmanizmaya dayanan tarihi bir sre vard. Hepsini birbirine balayan Hristiyanlk vard. Modern bilimsel bir anlaylar vard. Toplumsal yaam tarzlar aynyd . Sanat birbirine benzer bir tarzda yaratp, icra ediyorlard. Voltaire Avrupay tanmlyordu. Ynla devlete blnm bir byk cumhuriyet; bu devletlerin kimi monarik, kimi karma ynetimli; kimi aristokratik, kimi halk; ama bunlarn hepsi birbirine uygundur, hepsinde ayn dinsel temel ve dnyann teki blmlerinin bilmedii ayn kamu hukuku, politika ilkeleri Rousseau kavram bytyordu: Bugn Fransz, Alman, spanyol, hatta ngiliz yoktur artk; yalnzca Avrupallar var. Hepsinde ayn zevkler, ayn tutkular, ayn adetler; nk hibiri, kendine zg bir kuruma dayanp milli bir biim alm deil . Aydnlar sz birlii etmiler savalarn bittii bir Avrupa Devleti istiyorlard. Dier yandan btn Avrupa kraliyet aileleri birbiri ile akrabayd. Ktay akrabalar ynetiyordu. Her olayda aile ilikileri iin iine giriyordu.

151

Avrupann birlemesinde feodal adetlerin kalntlar da nemli oluyordu. Baz feodal duygular baz kiilerde hala canlyd. Bir subayn efendisini seebilecei ve kendi lkesine kar savaabilecei kabul ediliyordu. Her orduda yabanc kumandan ve asker boldu. Prens dAnhalt-Desseau, Prusya ordusunun yeniden kuruluunda I. Friedrich Guillaumea yardm etmeden nce Fransa ordusunda hizmet yapyordu. Polonyal Mareal de Saxe, XV. Louisnin hizmetindeydi. Avrupada eitli halklar bugnknden ok daha fazla sayda dil konuuyorlard. Ancak lkelerin birinden dierine gemek ok daha kolayd. Her deiik halkn kendi ulusal bilinci daha olumamt. eitli milletler kendilerini dierlerinden bugnk gibi farkl hissetmiyorlard. Daha milletler yoktu. Fransa, spanya Veraset Savalarnda yenilmi, Utrecht ve Rastatt anlamalar ile pes etmiti. Dnemde ticari ve politik g ngilteredeydi. Ama Avrupa Birlii konusunda ba Fransa ekti. Bu konuda ynlendirici oldu. Sanki Kltrel olarak Romann yerine Fransa gemi gibiydi. Eski Bat Roma dnyas imdi Fransz Dnyasyd. Bu srada Franszca da Avrupann ortak dili haline gelmiti. Krallar kendi Aralarnda, ocuklar ile Franszca yazyorlard. Saraylarda, balolarda Franszca konuuluyordu. Anlamalar Franszca imzalanyordu. Aydnlar ilk i Franszca reniyorlard. Eserler aydnlarn okumas iin Franszcaya tercme ediliyordu. Tebliler Franszca veriliyordu. Avrupann prens ve soylularnn malikanelerinde Fransz alar vard. Salonlar Fransz mobilyalar dolduruyordu. Duvar rtleri Franszd. Giysiler, kokular, taklar, i amarlar, eldivenler, allk ve pudralar, sa kesimi, hepsi Fransz stilidir. Sk sk Fransz maazalarn dolamaya kyorlard. Yeni elbiseler giydirilmi mankenler, soylularn ayaklarna gidiyordu. Paristen dnenler sandk sandk eya ile dnyorlard. Rus ariesi II. Katerina, gelini Paristen 200 sandkla dnnce, acele savurganl nleme yasasn kard. Btn Avrupada Fransz mimarisi gzdeydi. Her nemli kentte Fransz mimarisinden ve heykellerinden vard. lkelerde Gzel Sanatlar Akademilerini ynetenler Franszlard. Franszlar pek ok Akademide dersler veriyorlard. Ayrca Fransz mimarlar ve sanatlar baslm kitaplar ile de d dnyay ynlendiriyorlard. Mimarlar, sanatlar Parise gelip, Fransada inceleme yapyor ve burada Fransz zevki ile donanyorlard. Sanatsal adan Avrupa Fransa hegemonyasn kabul etmiti. Fransa kltrnn yaygnlamasnda salonlar da nemli bir rol oynuyordu. nemli kiilerin, Naiplerin, baz hanmlarn, asillerin, maliyecilerin, prenslerin, edebiyatlarn salonlar vard. Bunlarn felsefi olanlarnda derinlemesine felsefi tartmalar yaplyordu. lkeye gelenler, bu salonlara katlyor, feyiz alyorlard. Bu salonlarda her konuya yle bir dokunuluyordu. Szler ok gibiydi. Tartmak kl oyunu kvraklnda yaplyordu. Paris herkesi kendine ekiyordu. Yabanclar Pariste kalmaya alrlard. Bu da zor bir ey deildi. Zaten Paris gelen yabanclarn zerine titrerdi. Paristen gitmek ac, hi ho olmayan bir ayrlkt. Paristen sonra kii kendini kendi lkesinde srgn gibi hissediyordu.

152

Paris Haritas

Filozoflarn etkisinden olsa gerek, Avrupann deiik lkelerinde birbirine benzer kurumlar ortaya kyordu. Bunun bir sonucunda Ansiklopediler oldu. Hkmdarlar lkelerini batanbaa deitirmek istiyorlard. Halka akla uygun reformlar dayatmaya baladlar. Eyalet ve kent ynetimlerini birbirine benzer hale getirmeye altlar. Siyasi ve sosyal eitlie giderek asillerin gcn azaltmaya altlar. Uyruklar yeteneklerine gre kullanmann yolun u atndan dinde hogr gelitirdiler. Hkmdarlar kendilerini adil, hissi, uyruklarnn yannda imi gibi gstermeye altlar. Avrupa kamuoyunu filozoflar ekillendiriyordu. Hkmdarlar da filozoflarla iyi geiniyorlard. Filozoflar ise hkmdarlarn grnne aldanp, onlara yardmc oldular. Voltaire II Friedrichin propagandasn yapt. Diderot ise Katerinann propagandasn yapt.

153

Evrensel Olmak, Ulusal olmak

Friedrich schiller

Artk Avrupa filozoflar insan soyunu bir ve tek olarak ele almaya balamlard. Btn insanlar ayn haklara sahiptiler. Yetenekleri aynyd. Sekin veya stn bir rk yoktu. Milletler arasndaki farklar nemsizdi. Dnya tm insanlarn yurduydu. Alman yazar Schiller yle diyordu: Dnya yurtta olarak yayorum. Yurdumu erken yitirdim ve karlnda geni yeryzn buldum . Bir millet oluturmann arkasndan komayn, insan olarak kalmakla yetinin . Bu dncelere Goethe ve Lessing de katlyordu. Zaten ulusal bilincin daha ortaya kmam olmas, evrensel bir anlay ne karyordu.

154

Ancak Ulusal Bilin de ar ar beliriyordu. ngiltere ve Fransada XVIII. Asrn sonuna yaklaldnda baya gelimiti. Dier lkelerde de filiz vermeye balarken bir yandan da tepkisel bir grnme brnyordu. Avrupa uzun zamandr Fransann kltrnden etkilenmi ve onu izlemiti. imdi Fransz kltrne olan ballk, bazlarna ar gelmeye balamt. Bir yandan da eitli lkelerin yazarlar kendi g ve grlerinin bilincine varyorlard. Gittike Fransz dncelerine kar sert, ac ve ou zaman haksz bir eletiriye giritiler. Her yerde ulus adna bir eyler sylenmeye balyordu. zellikle Almanya ve ngiltere de edebiyat hzla geliti. Nasl kltr asndan bir Fransz hegemonyas olumusa, yaam asndan ngiltere Bat Avrupada ne kmaya balad. aylar, bri benzeri kat oyunlar, at yar, redingot giymek hzla yaygnlat. Her yerde kulpler almaya baland. ngilizce deyimler, dillere girmeye balad. Avrupa da karlkl olarak bir ngiliz, Fransz dmanl yaygnlamt. Her konuda, moda, kltr, sanat, edebiyat, yaam, mutfak iki lke arasnda kskanlk, horlama ve kin vard. ki lkenin dili de yaryordu. ki lkenin her eyi yaryordu. Almanya halk mparatorluun anl gnlerini zlyor muydu? Kimi yle, kimi byleydi. Ama Franszlara kar kskanlk, horlama ve kin balamt. Rossbach sava ulusal Alman ruhunun uyanmasnda nemli rol oynamt. talyanlarn mterek bir dili ve tarihi vard. Ayn karaktere sahip olduklar hissini tayorlard. Bir talyan, talyann her yerinde kendini evinde hissediyordu. talyanlar kendi dillerini de dier dillerden ok daha ahenkli bulmaya balamlard.

155

Amerikan Bamszlk Sava II. Ylnda, 1777

General Burgoyne teslim oluu

1777, Amerikan Bamszlk Sava ikinci ylndayd. Pek ok koloni ngilizlerin elindeydi. syanclar krlara ve ormanlara ekilmilerdi. ngilizler birbirinden bamsz iki saldr balattlar. Birincisinde General John Burgoyne, New Yorka ulamak ve New Englandi dier kolonilerden izole etmek iin Kanadadan Hudson Nehri boyunca yola kt. Ayn anda Howe, New Yorku terk edip bakent Philadelphiaya saldrd. Burgoyneyi karlamalar iin General Horatio Gates ve eyalet milislerini gnderen Washington, kendi komutasndaki Kta Ordusunu Howeun nn kesmek iin gneye ekti. General John Burgoyne komutasndaki ngiliz ordusu 1777'de Kanada'dan gneye doru hareket etti. Saratogaya gideceklerdi. Ordu Hudson nehrini takip ederek gneye iniyordu. Orduya iinde subay elerinin de bulunduu 2.000 kadn elik ediyordu. Bu ordu, New Yorkdaki ordu ile birleip, Amerikan kolonilerini ikiye blecekti. Ama ordu ilerlerken iftilere kt muamele ediyor ve durmadan dman kazanyordu.

156

Burgoyne 5 Temmuz'da Ticonderoga Kalesi'ni alp, acil at gereksinmesini karlamak zere Bennington'a (Vermont) Alman paral askerlerden oluan bir kuvvet gnderdi. Ama Amerikan kuvvetleri Almanlar yenilgiye uratt. Washington ise bir gerilla sava balatmt. Gerilla savan verenler snrlarda keskin nianclk kazanm orman adamlaryd. Oyunu da kurallarna gre oynamyorlard. 500 kiiydiler ve balarnda Daniel Morgan vard. Uzun tfekleri vard. Namlular en az 1 metreydi. Namlunun iinde yivler vard. Bylece atlan mermi dnerek gidiyor, yolda amyor ve byk bir isabet kaydediyordu. 50 kalibrelik mermiyi atan bu tfeklerle keskin nianclar 250 m.den hedefi vurmaktaydlar. Bu ngiliz tfeklerinin 2 kat bir menzildi. Morgan ncelikle ngilizlerin Kzl Derili zcilerini vurarak, onlar saf d brakt. 3 ay iinde 400 Kzl Derili ya ld, ya kat. Onlar gidince, ngilizler hi tanmadklar bir arazide, akn kala kaldlar. Sonra hedef subaylar oldu. ngiliz subaylar bir bir derken askerler basz kalyorlard. ngiliz Generali Howe, gemilerle New York'tan Chesapeake'e gitmi ve karaya kar kmaz, 11 Eyll'de, Washington'un kuvvetlerini yenmiti (Brandywine Muharebesi). General Howe, 25 Eyll'de de Amerikan kenti Philadelphia'y igal etti. General Horatio Gates'in komuta ettii bir Amerikan ordusu Albany'ye yaklamakta olan Burgoyne'u iki kez yenilgiye uratt. ngiliz Generali General Simon Fraser, Amerikan keskin nianclar tarafndan vurularak ldrld. ngilizler kuatlm ve yiyecekleri de bitmiti. Burgoyne, 17 Ekim 1777'de Saratogada ordusuyla beraber teslim olmak zorunda kald. ngilizler Philadelphiay kazanmak uruna, anlamsz yere iki ordusundan birini kaybetmiti. Bu zafer, Fransay ngiltereye ka Amerikann yannda savaa girmeye ikna etti. Artk ngilizler denizlerde de rahat deillerdir. Orada da Franszlarla savamak zorundadrlar. Kuzey Amerika koloni kongresinde,15 Kasm 1777de Konfederasyon Maddeleri oylanmt. Kurulmu birlik ortak savunma ve karlkl yararlar iin gayet gevek bir federasyondu. Her devlet egemenliini, zgrln, bamszln sakl tutuyordu. Kongrede her devletin bir oyu vard ve karar iin oy birlii artt. Kongre savan dnda paray, lleri ve postay ynlendiriyordu. Kongre hkmran devletler zerinde onlara kendini dayatabilecek bir gten de yoksundu. Kongrenin bu zayfl, anariye yol ayordu. Siyasi, sosyal ve ekonomik tehlikeli bir bunalm balayacakt. Philadelphianin kaybedilii, Washingtonun bakomutanlktan alnmas iin, Kongre yeleri arasnda tartma balatmt. Washingtonun destekileri komploya dek varan gelimeleri engellediler. 1777 k yaklarken Washingtonun ordusu Pensilvanyada ok zor koullardayd. Tahsisat bulunamamt, ordu donuyordu. Bu 14.000 kiilik ordu tehizatsz, besinsiz, barnaksz hayata tutunmaya alyordu. Askerlerin bete birinin ayakkabs yoktu. Bitkin den ordu hzla hastalanyordu. Kampta temiz su olmad iin dizanteri salgn balad. Askerlerin %60 azat edilmi mahkumlardan, klelerden ve gmenlerden oluuyordu. Bu orduyu General Washington ne yapt etti, bir arada ve savaabilir durumda tutmaya muvaffak oldu.

157

Bu orduyu vuran en mthi dman iek hastalyd. Amerikan devrimi, Amerikan tarihinin en mthi iek hastal salgnna rastlamt. Havadan yaylan ldrc virs ngiliz hapishane gemilerinden yaylmt. Koloniciler Eski ktadan uzaktaydlar ve hastala kar muafiyetleri olumamt. Hastaln tedavisi de yoktu. On hastadan drd lyordu. Neyse ki iek asn Avrupa tanmt. Cerrahlar, hastalardan ald virsl kanla dier askerleri alad. A yaplanlar da lebiliyorlard. Kurtulmak iin alanan kiinin baklk sisteminin virsn yaylmasndan hzl almas gerekiyordu. Ancak a ie yarad. Hastalananlarn says iyice azald. Washingtonun ordusu acemiydi. Bu orduyu bir sava makinesine evirmek gerekiyordu.

158

Brezilyada Reform, 1777

Sebastio Jos de Carvalho e Melo, 1st Marquis of Pombal

Prusya ordusundaki disiplin, eitim ve inceden inceye yaplan planlamalara dier ulus ordularnn uymas ok zordu. rnein Franszlar taktik deiiklikler yaparak kendi sava glerini artrmaya altlar. Tuttuklar yol sonunda Napolyon ordusuna kacakt. Portekizde Kral I. Jose ld. O ve babakan Calvalho e Melo beraberce ok iler baarmlard. Daha nce anlatlanlara ilave kamu grevleri tm Portekizlilere almt. Okullar kurulmu, niversiteler yeniden tekilatlandrlmt. malathaneler alm, ticaret tevik edilmiti. Yeni kaleler ve donama yaplmt. Ordu islah ediliyordu. len Josenin yerine kz I. Maria (1777 1816) geti. I. Martia zamannda yeni reformlar yaplmad ama eskiler devam etti. Bilim ise ilerlemeye devam ediyordu. Lavoisier, Akcierlerde kann oksijeni zmseyip, karbon asidi braktn gsterdi. Kan ve hava ile ilgili nemli, bir aama kaydedilmiti. Fransada tefecilie kar mcadele etmek zere Mont-de-Pit kuruldu. Tccarlara rehin karl bor vermeye balad.

159

Fransada ayrcal olan srekli yaynlar vard. Yeni bir gazete karann bu ayrcalkllara tazminat demesi gerekiyordu. Siyasi haberler iin Gazete de Francea, edebi yazlar iin Mercure de Francea, bilimsel yaz ve haberler iin Journal de Savantsa deme yaplyordu. Fransa dndan gelenler ise Dileri bakanlna demede bulunuyorlard. Elle yazlm, palto altndan satlan gazeteler kum gibi kaynyordu. Voltaire bu gazetelere yaz yazarak nl bir gazeteci olmutu. lk gnlk gazete Pariste 1777 ylnda Journal de Paris adyla yaynland. ngilterede Crompton muleu yapt. Bu kaba ngiliz ipliinin salam ve ince olmasn salyordu. Bu iplik muslin imaline uygundu. ngiltere iplik eirme iini zmt. 1705de Brezilya ile ilgili Pombal (Sebastio Jos de Carvalho e Melo) reformlarnn baladndan sz etmitik. imdi bu reformlarn bir ksmnn ne olduunu grelim. Ba yoluyla atanan son genel valiyi (kral naibi) grevden alarak, dorudan bir memur atand. Bylece Portekiz kralna bamllk artt. Btn grevliler, grevlerinde srekli kalacaklard. Bu yneticilerin lkeyi tanmasn ve karar serbestisi getirdi. Kent meclisleri, belediye meclislerine dntrld. Brezilyaya Portekizde yaplan retimin yaplmasn yasaklad. Bylece Portekiz Brezilya ticaretinin artacan umuyordu. Devlet desteinde byk kapitalist Portekiz irketleri aracl ile Brezilyay kalkndrmaya alt. Bu irketkerin almalar baarl sonular verdi. Madenlerde kle altrlmasn yasaklad. Bu konuda Cizvitler ile mcadeleye bile giriti. Cizvitleri Brezilyadan kovdu. 1777 ve 1778 anlamalar ile spanya ile olan snr problemlerini zd, Btn bu nlemlerin ok gzel sonular oldu. Eski ekerkam ve ttne ilave endigo, pirin, kahve, pamuk, kakao retimi geliti. Bakr ihracat artt. Zenginlik lkeye geldi. Nfus hzla artmaya balad. Ruslar epeydir, lkeleri kendi topraklarna katmak iin bir taktik tretmilerdi. Sz konusu lkenin bana kendi adamlarn getiriyorlard. Halk onu reddedip, ayaklanyordu. Kukla ynetim ise Rusyadan yardm istiyor, Ruslar gelip lkeye el koyuyorlard. Buna da koruma altna almak diyorlard. Krmda Rus taraftar ahin Giray ile Osmanl taraftarlar arasnda mcadele vard. Krm Tatar beyleri de Rus Osmanl diye ikiye ayrlmlard. Sahip Giray, Devlet Giray ve ahin Giray arasndaki mcadele sryordu. 1777de Ruslar, Krm Han Devlet Giray Han devirip, yerine ahin Giray getirdiler. ahin Giray sk sk kendini tehlikede hissedip, Ruslar yardma aryordu. Ancak mcadele daha bitmemiti. ahin Giayn masada yemek yemek, ortalkta arap imek gibi Bat adetlerine uymas halkn tepkisini ekiyordu. ahin Giray bir taraftan da reformlara balamt. Ordu, ynetim, arazi, saray protokolu, giyim kuam konularnda yeniletirme denemelerine giriti. lkedeki Hristiyanlara eit haklar verildi. Btn bunlar Mslmanlarn tepkisini topluyordu.

160

Osmanl ran sava devam ediyordu. Musul beylerbeyi serasker vezir Hasan Paa, Nisan ve Mays aylarnda yaplan iki savata ran ordusunu yendi. Bundan sonra Osmanl ran sava hibir yeni deiiklik olmakszn 1779da bitti. Osmanl Sadrazamlna ebecizade Mehmet Paa getirildi (1777 1778). Portekiz kral Joseph I of Portugal (d. 1714), Avusturyal kompozitr Georg Christoph Wagenseil (d. 1715),Amerikal botaniki John Bartram (d. 1699), matematili, fiziki ve astronom Johann H. Lambert (d. 1728), ngiliz ressam William Bowyer (d. 1699) 1777 ylnda ldler.

161

Rousseau ve Voltaire lyor, 1778

Jean-Jacques Rousseau

James Cook, 3. Pasifik seyahatinde Hawai Adalarna rastlad ve onlara sandvi adalar dedi. 6 ubat 1778de Amerika kolonileri ile Fransa arasnda ticaret ve mttefiklik anlamalar imzaland. Fransa ve ABD, bamszlk gereklemeden, birbirinin rzas olmadan silah brakamayacak ve bar yapamayacaklard. Fransa Kanaday tekrar igal etmeyecekti. ABD, Fransann Amerikada mevcut topraklar ve gelecekte olacak topraklar iin garanti veriyordu. 1778de Rousseau ld. Son olarak itiraflar adl eserini hazrlamt. Rousseau o gereklemesi iin ok emek verdii Fransz ihtilalini gremeden lmt. 1778de Voltaire ld (1694 1778). Bir dnr ama daha fazla yaync, dilci ve etkileyiciydi. Pek ok yeni dnceyi o tantmt. Dnyann akln egemenliine girmesi gerektii kansndayd. Ruhu maddeden ayranlara da, birletirenlere de kzyordu. Voltaire gre ruhun grevleri maddeye balyd ama onun kendine zg bir yaps da vard. Washington, 11.000 askerini, Prusyal bir subay olan Friedrich Wilhelm von Steuben gzetiminde k sresince sk bir eitiminden geirdi. Washington, Prusyal nemli bir asker olan ama ecinsel olduu iin dlanan Baron von Steubeni ordusunun en st kademelerinden birine getirdi. Baron von Steuben orduyu yeniden yaplandrd. Disiplini kurdu. Hijyen getirdi. Yeniden rgtledi. Bir de eitim klavuzu hazrlayp, yaynlad. Bu klavuzun baz

162

maddeleri bugn bile yrrlktedir. Ve orduya sngy tantp, yakn sava retti. Washingtonun ordusu yeni bir ruh kazanmt.

Franois-Marie Arouet Voltaire

Washington 28 Haziran 1778'de Monmouth'da (New Jersey) baarl bir sava verdi. Bu arpmadan sonra kuzeydeki ngiliz kuvvetleri New York kenti ve evresinde aklp kaldlar. Amerikallara 1776'dan balayarak el altndan para ve malzeme yardm yapan Fransa, Haziran 1778'de ngiltere'ye sava ilan etti. Kuzeyde durumun byk lde srncemede kalm olmasna karlk Franszlar gneyde, ngilizlerin elindeki Savannah' ve byk nemi olan Yorktown' kuattlar. Amerikan ordusunun eitimi srerken, New Yorkta da amansz bir sava srmekteydi. Byk bir casus ordusu, doru bilgi elde etmek iin alyordu. Bu kolay deildi, nk New Yorkta halkn hala %20si ngilizlere sadkt. Bu srada pahallkta alm ban gitmiti. Mallar 8 misli pahalanmt. 5 kadndan biri fahielik yapyordu. Casuslar mektuplarn ngilizler tarafndan bilinmeyen okunmaz mrekkeple yazyorlard. Aralarnda ok eitli ifreler kullanlyordu. ngilizler Fransz filosuna ani bir baskn hazrlyorlard. Bunu casuslar kanal ile renen Washington, ordusunu New Yorka doru srerek, bir bask oluturdu. Bu bask sonucu ngiliz donanmas limandan ayrlamad. Tehlikeyi atlatan Franszlar, daha sonra denizlerde isyanclara ok yardmc olacaklard. Temmus aynda Fransz ve spanyol kuvvetleri Cebeli Tark boazndaki ngiliz garnizonunu kuatt. Byk kuatma balamt. ngiliz garnizonu, George Augustus Eliott komutasnda kuatmaya dayand. 163

Cebeli Tark kuatmas

Eyll aynda ABD ile Kzlderililer arasnda Pitt Kalesi Anlamas imzaland. Bu anlama ABD ile Kzlderililer arasndaski ilk yazl anlamadr. Bu esnada Kongreden ABDnin ilk btesi de geti. Fransann Amerikallara gsterdii destek sava dinamiklerini deitirmiti. ngilizler denizlerdeki hakimiyetini kaybetmekle kalmayp, Fransann ngiltereyi istila etme tehlikesiyle de kar karyaydlar. 1778de Britanyallar Philadelphiayi boaltp New Yorka dnerken, Washington yollarn kesip Monmouth Muharebesinde saldrya geti. Sz konusu saldr kuzeyde gerekleen son byk arpmayd. spanyada III. Carlos spanya ile spanya Amerikas arasnda belli limanlardan ticaret yaplmas serbesiyetini verdi. Aslnda ama Amerika doumlu spanyollarn Kuzey Amerikan rneine yknmelerini engellemekti. Bu nlem tekelcilii yok etmese de ticaret hacmini baya arttrd. imdi Amerika doumlu spanyollar zenginliyordu. spanya Amerikasndaki kentler de gzelleiyor ve kalabalklayordu. sveli botaniki Carl Linnaeus (d. 1707), ngiliz kompozitr Thomas Arne (d. 1710), Fransz tarihi Charles le Beau (d. 1701), Hollandal lolojist Pieter Burman the Younger (d. 1714), Fransz tarihi Charles Clmencet (d. 1703), talyan Cizvit bilimci Francesco Cetti (d. 1726) 1778 ylnda ldler.

164

lk Demir Kpr, 1779

lk Demir kpr

spanya Amerikan i sava nedeniyle Fransa ile mttefik olarak ngilizlere kar savaa girdi. Morada isyan bastrmak iin yollanm olan Arnavut eteler, oraya yerlemi, iddet ve zulmlerini srdryorlard. Osmanllar bu Arnavut eteleri Moradan karabilmek iin bir ordu yolladlar. ran hkmdar Kerim Han ld. randa Zend Hanedanndan Kerim Han (1750 1779), Kaarlardan sfahan, Azerbaycan, Mazenderan geri almt. Bat ran Hazar Denizinden ran Krfezine kadar birletirmiti. Bakent olarak iraz semiti. iraz mamur etti. Oraya iki airin Hafz ile Sadinin heykellerini dikti. lmnden sonra randa kargaa tekrar balad. Bu karklk sonunda ran Basradan ekilmek zorunda kald. ngilterede 1779da demir sanayinin babas Wilkinson, Severn nehri zerine tek kemerli ilk demir kpry yerletirdi. Tm lkeler ngilterede olan bu teknik ilerlemeler karsnda aknla dyorlard. Wilkinson bundan sonra altndan direkli gemilerin geebilecei bir kpr daha yapacakt. Salgn hastalklar Avrupa ve Amerikay krp geiriyordu. Devletler bunlara kar polisiye nlemler alyorlard. Hastalkl blge hemen karantinaya alnyor, giri ve k

165

yasaklanyordu. Buralardan seyahat ancak salk belgesi ile mmkn oluyordu. Karantinal blgeden gelen yolcular, vardklar yerde 40 gn karantinaya tabi tutuluyorlard. Viyanal hekim Frank 1779 ylnda Tp Politika Sistemi adl kitabn yaynlad. Kamu saln grp, gzetmek devletin grevidir diyordu. Venedikte, verem hastaln bildirmek ve veremliye ait eyalar temizleme ykmll getirildi. Bu tip nlemler tm Avrupada yaygnlamaya balad. 1779da Fransz ressam Chardin (1699 1779) ld.

Chardin kendi resmi

Krm Han ahin Giray tarafndan yardma arlan Ruslar, sonunda Krm fiilen igal ettiler. Ruslar Tm Trkleri Avrupa topraklarndan atmak veya Slavlatrmak istiyorlard. Zaten u anda artk Rus devleti tebaas iinde herhalde Trk kkenli olanlar (Slavlam olanlar da dahil) ounluktaydlar.

166

Bu son dnemde Krmllar topraklar ellerinden giderken hi mcadele etmemilerdi. Belki daha nce Trklerin nasl Slav ve Hristiyanlatrldn hazmetmilerdi. Sadece kap, Osmanl mparatorluuna sndlar. Bu srgn onlar iin korkun oldu. ok sayda insan ld. 1783 ylnda yarm milyon krml varken, 1862de bu say yz binden aza inmiti. Ve Krmllarn daha ekecekleri vard. Osmanlda sava yanllar ile bar yanllar mcadele ediyordu. Gazi Hasan Paa sava yanlsyd ve Krmn Ruslara braklmamasn istiyordu. Padiah Halil Hamit Paa destekledi. Krm Ruslara kald. 1779da, Franszlarn aracl ile Osmanllar Ruslarla Aynalkavak anlamasn imzaladlar. Bu anlama ile Krm Hanlarnn tayinine Osmanllar, Romen Beylerinin tayinine Ruslar karmayacaklard. Osmanl sadrazam Seyyid Mehmet Paa oldu (1779 1781). Amerika Bamszlk sava srasnda Amerika kolonileri ile Britanya, Mississippi nehrinin dousundaki yerlilerin balln kazanabilmek iin birbirleri ile rekabete girimilerdi. Ancak sava srasnda pek ok yerli kabilesi Britanya yannda yer ald. Bunda Amerikan kolonileri ile daha nce yaadklar problemler etkili olmu olmaldr. Bamszlk sava srasnda Beyaz ve Kzlderili halk ok eziyet ekmiti. ki tarafnda yerleim yerleri ve gda stoklar yok edilmiti. Karlkl hcumlarn en beteri 1779da yaplan Sullivan Seferi idi. Bu seferde Amerikan koloni kuvvetleri, New York krsalndaki Iroquois hcumlarn nlemek iin 40 Iroquois yerleimini yok etmiti. ngiliz astronom Jeremiah Dixon (d. 1733), ngiliz kompozitr William Boyce (d. 1711), Britanyal kaptan ve kaif James Cook (d. 1728), Alman ansiklopedist Paul Daniel Longolius (d. 1704), Amerikan astronom John Winthrop (d. 1714), Kai ve doa bilimci Pehr Kalm (d. 1716), Fransz ressam Jean-Baptiste-Simon Chardin (d. 1699), ngiliz fiziki Nathan Alcock (d. 1707), Japon imparatoru Go-Momozono (d. 1758), talyan kompozitr Giuseppe Carcani (d. 1703) 1779 ylnda ldler.

167

Maria Theresiann lm, 1780

Maria Theresia ve ailesi

1780 ylnda mparatorie Maria Theresia ld. Maria Theresia, (1717 1780) Habsburg hanedannn devleti bizzat yneten tek imparatoriesidir. 1740 ylndan lmne kadar geen sre iinde Macaristan ve Bohemya Kraliesi ve Avusturya Aridesi idi. Ayrca kocas I. Franz Kutsal Roma mparatoru seildikten sonra Kutsal Roma mparatoriesi olarak da kabul edildi. Maria Theresia zamannda dnyann en gl kadnlarndan biriydi. Kutsal Roma 168

mparatoru II. Leopold'un ve Fransz htilali'nde idam edilen Fransa Kraliesi Marie Antoinette'in annesiydi. Maria Theresia finansal ve eitimsel reformlar balatt, ticareti ilerletti ve tarm gelitirdi. Orduyu yeniden dzenledi. Avusturyann para kaynaklarn glendirdi. Maria Theresia XVIII. yzyl Avrupa g siyasetinde anahtar bir kiiydi. Maria Theresa Habsburg monarisine birlik getirdi ve en yetenekli hkmdarlardan biri olarak kabul edildi. lerinde Marie Antoinette ve II. Leopold'un da olduu 16 ocuk sahibiydi. Amerikan Bamszlk Savanda, ngilizler 1780de birka baar elde ettilerse de, 7 Ekim'de Kings Mountain'da ar kayplar verdiler. 1780'den sonra deniz sava daha ok ngilizlerle Amerikallarn Avrupal mttefikleri arasnda geti. 1780 1782 arasnda suiai nedeniyle pek ok Amerikan yerlisi ld. ngiltere, ABDye barut satan Hollandaya sava ilan etmiti. Britanya Adalar evresinde toplanan Amerikallara ait gemiler ve komutanlar John Paul Jones, sava boyunca 1.500 ngiliz ticaret gemisiyle 12.000 ngiliz denizcisini ele geirdiler. 1780'den sonra spanya ve Hollanda, Britanya Adalar'n evreleyen sularda byk lde denetim kurarak ngiliz deniz gcn ak denize kartmadlar. Bu yllarda ngiltere de Hindistan pamuklu kuma ile rekabet etmeye alan uralar sonu verdi ve seri retim tezgahlarna geildi. Birden bire pamuklu dokumalar be misli ucuzlad. Pamuklu dokuma asndan Hindistan ve Osmanl nemli bir darbe yemiti. Bu gelime dramatik sonular verecektir. Bu byk bir devrimdir. Ayn zamanda el tezgahlarnn bitii, makinelerin ne kdr. Girit 100 yldr Osmanl ynetimindeydi ve nfusunun yars Mslman olmutu. Avrupada hisse senedi ortaklklarnn yaygnlama hz iyice artt. 1780 ylnda, John Adams Massachusetts Eyalet Anayasasn yazd. Alman tarihi Andreas Felix von Oefele (d. 1706), Litvanyal air Kristijonas Donelaitis (d. 1714), Fransz filozof Charles Batteux (d. 1713), Fransz filozof tienne Bonnot de Condillac (d. 1715), Fransz mimar Jacques-Germain Soufflot (d. 1713), ngiliz kimyac William Cookworthy (d. 1705), Britanyal ekonomist Sir James Denham Steuart, 4th Baronet (d. 1712), Avusturya mparatoriesi Maria Theresa of Austria (d. 1717), ngiliz fiziki John Fothergill (d. 1712) 1780 ylnda ldler.

169

Hindistanda ngiliz Hakimiyeti, 1780

Varanasi (Benares)

Hindistanda ynetici General Warren Hastings zalim ve utanmaz kmt. Hint prenslerini dibine kadar smryordu. Hindistanda ngilizlerden nefret ediliyordu. Hastings Benares racasn tahtndan indirip, maln mlkn elinden ald. Ancak, Mysore sultan Haydar Ali ve olu Tippu-Sahibe kar baarl olamad (ngilizMysore savalar). Mysore, ngiltere iin 1780 ile 1783 arasnda byk bir tehdit oldu. Amerikan Bamszlk Sava en civcivli yerindeyken, Mysore Fransa ile balaklk kurdu. Mysore ordusu 1780 ylnda Carnatice hcum etti. Pek ok ngiliz subay esir alnd. ngiltere Hindistan eline geirmiti ama Mslmanlardan bir tepki yoktu. Sanki Mslmanlar ngilterenin meydan okuyuunun farknda deillerdi. Bir ara Delhili Sufi ah Veliullah (1703 1762) olay fark eder gibi olmutu. Mslman miras korumak iin ii ve Snnilerin birleeceini dnyordu. Bunu salamay kolaylatrmak iin eriat yeniletirmeye alt. Veliullah Sufi olsa bile aslnda Mslman sufizmi dnyada paralanyor, Mslmanlarn Tanr anlay mitsizimden uzaklayordu. Gney Hindiinde Hollandal korsanlar ngiliz gemilerine saldrarak Hollanda ve ngiliz irketleri arasnda sava karmlard. Hollandallar yenildiler. ngilizler Nagapatnama egemen oldular. ngilizler artk bu sularda serbeste dolaabileceklerdi. 170

Linn

sveli Doa Bilimci Linn (1707 1780) ld. Doa Bilimcilerin ou Tanrnn plann kefedeceklerini sandklarndan yeni bitki ve hayvan trlerinin bulunmasna urayorlard. XVIII. Yzyln balarnda Fransz Tournefort (1656 1708) bitkileri snflandrmt. Hayvanlar da zaten Aristoteles snflandrmt. Linn bu snflandrmalar iyice dzeltti. Linnnin Doa Bilimleri adl kitab 1788 tarihinde baslacak ve ondan sonra basks tekrarlanp, duracakt. Linn, 7.000 bitkiyi, erkek organ saysna, byklne ve birleme biimine gre 24 snfa ayrd. Alkanlk olarak bitki adlar Latince ve ok uzun oluyordu. Linn ikili bir adlandrma kabul etti: Cins iin bir ad, tr iin bir ad. Bylece bitki adlarn aklda tutmak ve snflandrmak kolaylat.

171

Linn, hayvanlar iin de Aristonun sistemini gelitirdi. Snflandrmaya i organlar da katt. lk defa douran hayvanlar (memeli) dierlerinden ayrd. Eskiden balklar arasnda kabul edilen balinalar da memeliler snfna soktu. Linnye gre her tr Yaratcnn bir eylemini karlyordu. Tanr trleri yaratm ve deimez klmt. nsana den grev de onlar snflamakt. Linn saptamann kuramn kurmutu ama snflandrmalarnda pek ok hata vard. Pek ok ilgisiz hayvan ayn tre koymutu. rnein aslan, kaplan, su samuru, denizanas, kpek, kirpi, kstebek, yarasa ayn vahi hayvanlar snfndayd. 1780 ylnda Spallanzani (1729 1799), daha evvel Reaumurn (1683 1757) almalar sonucu besinlerin sindiriminin mide z sular tarafndan yapld ortaya kt. Daha nce midede kaslarn tmesi ile sindirimin olduu sanlyordu. 1780 ile 1790 yllar arasnda, solunumun beden ssn korumada nemli olduu, terleme ile vcuda bir rahatlama geldii anlald. Kan solunum ve terleme yoluyla kaybettiklerini sindirim yoluyla geri kazanyordu. 1780 ylnda Bonnet (1720 1793) bir semenderin gznn tekrar olutuunu saptad.

172

Tanr ve nsan Hakknda

Condorcet

Kutsal Kitabn Alman yorumcular Spinozay (1632 1677) inceliyorlard. Doada olu halindeki bir Tanr anlay Lessing ve Herdere hayal gc veriyordu. Lessing (1729 1781) ise nsan Soyunun Eitimi adl eserini yazd. Bu metafizik bir eserdi. Gerek deiiyordu ve bu deiim iinde gerein eitli biimleri vard. Onu Herder (1744 1803) takip edecekti. Byk btnn iinde insan yaam bir nabz atm gibiydi. nsanlk tarihi, doann derece derece dnmlerle, srekli olarak yetkin bir rnee yaklat denemelerin pe pee oluumuydu. Bu aba zekadan deil sezgiden kaynaklanyordu. Bunlara kar Condorcet (1743 1794) daha pozitif eserler veriyordu. Condorcete gre insanlarn ilerleme, gelime yetenei sonsuzdur. Bizi bu dnyada bulunmaya doa itmitir. Dnya yerinde durduka da insan gelimesi devam edecektir. Dnyann fiziksel koullar devam ettike de geriye dn olmayacaktr. Gelime srekliydi. u an gemiin bir

173

rnyd. Bundan gelecek de etkilenmiti. Deiik zamanlarda yaplan ve birbirini izleyen gzlemler ile insan topluluklarnn nasl bir geliim iinde olduu ortaya kacakt. Birbirini izleyen on devir olmutu.1.si insan topluluklarnn ilkel olarak ortaya kyd. 2de oban kavimler, tarma gemilerdi. 3. tarm toplumlarnda yaz bulunana kadar geen dnemdi. 4. Eski Yunanda skenderin yaylna kadar geen dnemdi. 5. skender mparatorluunun blnnden, Hristiyanla kadar olan bilimsel ilerlemeler. 6. Aydnln knden Hal seferlerine kadar olan dnem. 7. Basmcln bulunmasna kadar geen dnem. 8. Bilimin felsefenin boynunun krd zaman kadar olan yllar. 9. Descartesten Fransz Cumhuriyetine kadar olan dnem. 10. nsan zekasnn gelecek ilerlemeleri. Doru tarih bilinci olan yukardaki bilinle yetienler, atalarnn bo inanlarn savuturabilirler. iar: Akl, Hogr ve nsanlk olmaldr. Condorcet bilim yaparken yeni bir din kitab yazyordu. Voltaire, gemii, bir tarih felsefesine koymadan betimleyip, aklamaya almt. Condorcet ise, insanl, dini bir yana atarak, gittike akla doru yrdn gstermeye almt. Geliim onda bir imana dnmt.

174

Yahudiler de Yorumluyor

Tanry

Durmadan

Schneur Zalman

1780 yllarnda Lyadayl Haham neur Zalman (1745 1813) mistizm ile akl bir araya getirmeye alt. Tanrnn niteliinin ba harflerini almlard. Hokhma (Bilgelik), Binah (akl) ve Duat (bilgi) birleip Habad olmutu. Haham neur Zalman ie Hasidik Tanr grnden balamt. Diyalektik bir yntem ile Tanrnn gerek olduunu anlatyordu. Yaratlan dnyann Tanrdan ayr bir varl yoktur diyordu. Biz snrl alglarmz nedeni ile sanki onun bamsz bir varl varm gibi alglyorduk. Tanr gerek st deildi. Dnya d deildi. Habat akl kullanarak, insan aklnn yeteneine gvenerek Tanrya ulayordu. Bet gibi Zamlan da herkesin Tanrnn grnmne ulaabileceine inanmt. Aklc tefekkr, z eletiri, Tevrat zerinde alma, duayla desteklenmeliydi. Habad yoluyla bulunan Tanr, filozoflarn ve Newton gibi bilim adamlarnn nesnel Tanrs deildi. Bu Tanr kiiden ayrlmayan znel bir gereklikti. Derece derece kendi i dnyalarnn iine girmeyi reten Habad retileri Kabalay psikolojik zmleme ve kendini tanma arac yaptlar. Hristiyanlar, peinden Yahudiler akl kullanmaya alyorlard. Tek tanrl dinlerde bu abann dnda kalanlar Mslmanlard. Onlar donmu gibiydiler.

175

Kara Sava Amerikallarn, 1781

Lord Cornwallisin teslimi

Amerikan Bamszlk Savanda, 17 Ocak 1781'de Cowpens'te ngilizler tekrar ar kayplar verdiler. Birlemi ngiliz kuvvetleri Yorktown'da slendi. Washingtonun ordusu ve Fransz Comte de Rochambeau komutasnda bir kuvvet Yorktown' kuatt. Yorktownda ngiliz ordusundan artta kalanlar vard. Yine de 9.000 savata pimi krmz ceketli vard. ngilterede sava poplerliini bitirmi, ok fazla paraya mal olmaya balamt. ngiltere bkm ve usanmt. Yorktowna yardm gelmiyordu, gelmeyecekti. Gs gse bir savatan sonra Yorktown savunmas kt. ki gn sonra, 19 Ekim 1781'de, Cornwallis, ordusuyla Amerikan kuvvetlerine teslim oldu. General Washington, Marquis de La Fayette'in emrindeki Fransz birliklerin desteiyle, Yorktown Muharebesinde General Cornwallis'i yenerek savan sonucunu belirlemiti. Bundan sonra kara harekat sona erdi ve sava ak denizlerde srd.

176

Saf Akln Eletirisi, 1781

1781 ylnda Kant, Critique of Pure Reason (Saf Akln Eletirisi) adl eserini yazd. Kant Aydnlanmay, insann kendi kabullendii vesayetten k veya d otoriteye gvenme olarak tanmlamt. Kant vicdana pratik akl diyordu. Tanrya giden tek yol da oradan geiyordu. Kant Kilisenin otoritesini, kurallarn, duay, ayinleri ret ediyordu. Ama Tanr dncesine kar deildi. Tanrnn varlna dair geleneksel tartmalarn yararsz olduklarn savundu. nsan akl ancak uzay ve zamanda olup, biteni kavrayabilirdi, ondan tesi insan aklna gre deildi. Tanr dncesini kantlamak imkanszd ama tersini de kantlamak da imkanszd. Ancak insanlar iin Tanr dncesi gerekliydi. Tanr dnce asndan bir kolaylkt. Ancak bu kolaylk ktye kullanlabilinirdi. Bilge ve her eye gc yeten bir Tanr dncesi bilimsel aratrmalar zayflatabilirdi. Bilgi aralklar da tanr dncesi ile dolunca ortaya kan bir gven bunalm olabilirdi. Kant Ateist olduunu yalanlad. adalar onu, insann ktlk kapasitesinin tamamen farknda olan, dindar bir adam olarak tanmladlar.

177

Wattn ift Etkili Makinesi, 1781

James Watt'n ift alma Odas

Amerikada Watt, dn hareketini dzenli hale getiren ift etkili makineyi uygulamaya balad. Herschel (1738 1822) 1781de Urans gezegenini buldu. Asrn sonlarna doru sinir sistemi zerinde de gelimeler olmutu. Beyin kararlar dnda ileyen oto motor sinir sistemi bulundu. Bu tip hareketler iin omurilik gerekiyordu. Osmanl mparatorluunda Gney Lbnan Araplarndan olan Metualiler srekli sorun yaatyorlard. Bu halk hep kabna samamt. Cezzar Ahmet Paa Metualiler zerine askeri birlik sevk ederek onlar askeri adan ve vergi ynnden denetleyebilir hale geldi. Cezzar Paa gebe Bedevi kabilelerini de kontrol altna almt. Rusya daha nce terk ettii randa Mazenderana tekrar girdi. Deniz savalar tekne ve toplarn gelimesi ile taktik deiikliklere uruyordu. Bir sre ngilizler, kara ordularndan da etkilenerek, gemileri saf dzenine sokarak savatlar. Saflardaki gemiler yerlerinden dier gemilerden bamsz olarak hareket edemiyor, saf bozamyordu. Bir ara deniz savalar o hale geldi ki, karlkl gemiler diziliyor. Birbirine top atei ayor. Sonra herkes kendi yerine ekilip, gidiyordu.

178

Fransz Suffren bu dzeni yerle bir etti. Grevi dman donanmasn yok etmek diye tanmlyordu. Suffren doal bir sava dzeni oluturmutu. Koylar basyor, saflarn sonuna saldryordu. Zaman iin, allmn ok dyd. Avusturyada II. Joseph Hogr ferman ile Katolikleri, Luthercileri, Calvincileri ve Ortodokslar kanun karsnda eitledi. Yahudiler iin ise zel bir rejim kurdu. Avusturyada klelik kaldrld. Bu asrda en fazla sermaye birikimi olmutu. Yenidnyadan gelen altn ve gm, o zamana kadar grlmemi miktarda kymetli maden birikimine yol at. En byk retici Meksikayd. Dnya gm retimi 1701 1720 arasnda 335.000 iken 1781 1800 arasnda 879.060a kmt. Alman, yazar, filozof, gazeteci Lessing (1729 1781) ld. Aydnlanma a'nn nde gelen temsilcilerindendir. Antik Yunan ve Roma eserlerini taklit etmek yerine, William Shakespeare'nin eserlerini temel alarak, zellikle drama zerine younlamt. 1779 ylnda, son byk dram olan, Hal Seferleri srasnda Kuds'te geen olayda Musevilik, Hristiyanlk ve slam' simgeleyen " halka " konusunu ele ald, dinsel bir sorgulama niteliindeki Bilge Nathan' (Nathan der Weise) yazd. Lessing, aydnlanma felsefesini, akln kullanlmasn etkili bir biimde yazmtr. Brakt eserlerle, " Alman Edebiyat "nn geliimini hzlandrd. in btn Trkistan hakimiyeti altna almt. inin li blgesinde ve Bat Moolistanda bulunan garnizonlarnn takviye ve lojistikleri Pekin, Moolistan, Uliasutai yolu zerinden gidiyordu. Nakliyat ok masrafl bir iti. 1781 ile 1791 arasnda 30 bin tondan azla hububat nakledilmiti. Bu garnizonlar ve bu blgelerdeki Mslman isyanlarn bastrmak ok pahal abalar olmasna karlk umulan fayday da vermiyordu. Bir dier taraftan da Beyaz Lotus syan sryor, oralarda da iddetli atmalar oluyordu. inin Manular, in halkna bu isyan nedeni ile tam bir katliam uyguluyorlard. syan ve hkmetin karl 1802 ylna kadar tm iddeti ile srecekti. Alman filozof Gotthold Ephraim Lessing (d. 1729), Hollandal air Johannes Ewald (d. 1743), Fransz devlet adam ve ekonomist Anne Robert Jacques Turgot, Baron de Laune (d. 1727), ngiliz air Richard Jago (d. 1715), talyan fiziki Giovanni Battista Beccaria (d. 1716), Alman air Johann Nikolaus Gtz (d. 1721), Heykeltra Peter Scheemakers (d. 1691) 1781 ylnda ldler.

179

Fransa

Soylularn elinde olan toprak geliri Fransann btn gelirlerinin ok stndeydi. Toprak aristokrasisi denen bu ailelerin iinde soydan prensler, bapiskoposlar, piskoposlar ve st rtbeli baz papazlar, eyalet soylular ve krallk grevlileri vard. Soydan prensler (kl soylular) genelde Pariste oturur, krsal alandaki malikanelerine ancak srgn edilirse alayarak giderlerdi. Bunlarn en byk skntlar kraln onlara siyasi bir rol vermemesiydi. Zaten mutlakiyet rejimi, eskiden onlarda olan tm yerel haklar almt. imdi borular sadece kendi malikanelerinde te biliyordu. Vakitlerini Fransann aristokratlar eli ile ynetilmesini istemekle geiriyorlard. Krsal alandaki kk soylular ise eyaletlerin ynetimi konusunda onlar desteklerken, byk soylularn yetkileri ele geirmesine de kar kyorlard. Burjuvalar g kazandka, soylular doutan ayrcalklar zerine daha hassas oluyorlard. Piskoposluklar, soylu ailelerin en kk ocuklarna ayrlmt. Ordudaki byk rtbelerin soylulara ayrlmas iin gayret sarf ediyorlard. Soylular, uzun bir zamandr kylden gelirlerini para olarak topluyorlard. Enflasyon karsnda zellikle kk soylular, ticaret yapmak, imalatta bulunmak ve bazlar da kendileri

180

ekip bimek zorunda kalacaklarn anladlar. Bu ise onlarn feodal haklarnn peine daha fazla dmelerini salad. Hukuk uzmanlar, eski belgelerde unutulmu derebeylik haklarn aratrmaya baladlar. Halk iin rejim daha da arlat. Bu aratrmalardan ortaya korularn kullanm hakk kt. Geni fundalklar, ekim alanlar ve otlaklar haline geldiler. Fransada baz soylular kendi topraklarn evirmeye kalktlar. Ama bu i pek tutmad. Fransa kk kyllerin iletmesi olan bir lke durumunu korudu. Ancak soylularla, kyller arasndaki eliki de byyordu. Kylnn soyluya olan kini gittike artyordu. Hatrlanaca gibi Fransada kl soylular ve kaftan soylular vard. Kl soylularnn balangc ok eski feodallere dayanyordu. Kaftan soylular ise kraldan kamu grevi satn alanlardandlar. Krala kar asillerin yapt mcadele de kaftan soylular kl soylularn desteklediler. Kaftan soylular iinde Parlman denilen Yksek Adalet Divan yelikleri babadan ola geiyordu. Parlman olan aile says ok azd ve kendi ilerinde kastlamlard. Aslnda parlmanlar ile kl soylular birbirlerini hi ekemezlerdi ve birbirlerini hor grrlerdi. Ancak topraktan kaynaklanan menfaatleri aynyd. Menfaat ayn olunca da parlmanlar da monarinin reformlarna kar kyorlard. Kl soylular ve parlmanlar monariyi ypratmak iin kral yeriyor, iftira ediyor, ellerinden geleni yapyorlard. Fransann d ticareti Yedi Yl Sava srasnda duraklamt. Sonra yeniden artmaya balad. 1777de ihracat 259 milyon, ithalat 207 milyon lirayd. Gemi says da artmt. 3500den fazla gemi yelken ayordu. Deniz ticaretinin gzdeleri Saint Dominiqueten ( smrgelerden yaplan ticaret) yaplan eker ve romdu. Bir de kle ticareti nde gidiyordu. Ticaretin getirdii zenginlik, sanayiye yol amt. Rouende pamuklu, Brtanda tl, Marsilyada kuma retimi balamt. Devlet desteinde gemi yapm tezgahlar, elikhaneler, kat imalathaneleri, maden kmr ocaklar almt. Burjuvalar imalathaneler kurduka, soylular da onlara yknyorlard. Burjuva ilerine sermaye koymaya baladlar. Buna kar toprak sahibi ve fief satn alm burjuvalar da vard. Burjuvalar ilerinde zgrlk, doutan gelen ayrcalklarn kaldrlmasn, btenin denetlenmesini, monari politikalarnn denetlenmesini, senyrlk haklarnn devamn, topraklarn itlenmesini istiyorlard. 1713den sonra ok uzun bir sre Fransa bar dnemi geirmiti. Bu sre iinde krallk gerekli reformlar yapamad. Ayrcalkl bir vergi sisteminden, eitlik esasna dayal bir vergi sistemine geemedi. Feodal mlkiyetten liberal bir mlkiyete geemedi. 1770 1787 yllar arasndaki enflasyon kralln vergi ykn tanamaz hale getirdi. Fransa ynetimi Belediye grevlerinin parayla satlmas veya miras yoluyla gemesi konusunda karar veremeyip, bir ona bir dierine sallanp durdu. Bu da devlet olanaklarnn bir avu kii arasnda kalmas ile rvet, irtikap, yolsuzluk arasnda gidip, gelmek demekti.

181

Osmanlda ler Zor, 1782

Osmanl merkezi ynetimi Cezzar Ahmet Paay elinde tutmak istiyordu. Onu Bosnaya vali tayin ettiler. Ama Cezzar Ahmet Paa gitmedi. Krmda ahin Giraya tepki duyan halk ayaklanarak tahta Bahadr Giray geirdi. Ancak Rus yardm ile ahin yine iktidara geti. Tunusta Hammuda Bey iktidara geldi (1782 1814). Onun uzun iktidar sresince Tunus gnen iinde yaad. Daha sonra onun devri Tunusun altn devri olarak gsterilecekti. 1782de stanbulda Temmuz aynda Balatta, Austos aynda Cibalide yangnlar kt. lkinde 7.000, ikincisinde 20.000 bina yand. Bu srada sadaret makamna vekaleten Cezayirli Gazi Hasan Paa bakyordu. Hasan Paa ayn zaman da Kaptan Deryayd. Osmanl sadrazamlna Halil Hamit Paa getirildi (1782 1785). Onun dneminde de yeniliklere devam edildi. Yenieri ve Kapkulu Sipahileri bir miktar disiplin altna alnd. Yenieriler srekli askeri talime raz oldular. Tmar sipahileri de topraklar zerinde yaamaya baladlar. Halit Hamit Paa zamannda dokuma sanayi desteklenerek, Avrupa basksndan kurtulmasna alld. Yerli sanayiler yreklendirildi. Kitap basm ve yayn tevik edildi.

182

Osmanllarda savalar saldr savalarndan mdafaa savalarna dnnce yenieriler ve genel olarak ordunun yama geliri de bitmiti. Artk ganimet gelmiyor, savalar da cazip olmaktan kyordu. Enflasyon ve zamannda denmeyen maalar, yenierileri ikinci bir i yapmaya itmiti. Yenierilerin ya kendileri fiilen tccarlk, esnaflk yapyor ya da esnaf haraca balyordu. Byle iki ii olan askerlerin eitime, talime vakti ve hali yoktu. Bu nedenle yenieri talimleri oktan beridir yaplamyordu. Halbuki, yeni sava silah ve stratejileri ancak eitimle uygulanabilirdi. Savalar ayakta yaplyordu. Saflarn bozulmamas, youn atee kar yrmek ve kark manevralar yapabilmek eitimle mmknd. Savata gereken cesarette ancak eitimle kazanla biliniyordu ki bu disiplindi. Yenieriler btn iyi niyetleri ile katldklar muharebelerde, eitim ve disiplin eksiklii nedeni ile youn ate altnda ksa srede bozulup, kamalar, Osmanllarn savalar kaybetmelerindeki temel unsurdu.

183

Sanayilemede ngiltere nde, 1782

Londra Doa Tarihi mzesi

Ocak aynda ilk Amerikan ticaret bankas (Bank of North America) ald. Avrupadaki kymetli madenler demelere yetmiyordu. Dolam hzlar snrlyd, miktar yetersizdi. alnma riski fazlayd. Maa olarak datlacak para mein torbalarda yerlerine yollanyordu. Parann kentten kente tanmas ise pahalyd. Yani sikke gelien ekonomi karsnda ok yetersiz kalyordu. Aslnda bankacln tm ilemleri bankalar tarafndan biliniyordu. Bir asr nce bunlar Hollandallar gelitirmilerdi. Bu teknikler XVIII. Yzylda daha da gelitiler. Hisse Senedi, Tahvil vard. Borsalarda eitli ilemler yaplyordu. Yaam sigortas dahil, sigortalar hem emniyet ve hem de para kazanma kapsyd. Galibiyet, malubiyet, anlama, hkmette deiiklik, kolonilerdeki durum, her ey paraya tahvil edilmeye allyordu. Bylece hisse senetleri elden ele geip duruyordu. Yalan haber ve speklasyon vard. Maliye bunlar gzetlemeye alyordu. Kredi kymetleri, artk, birka byk kent borsalarnda simsarlar (brokerlar) aracl ile satlyordu. Byk irketlerin aksiyonlar nama yazlyd. Brokerlar, bunlar ve devlet veya kentin istikraz tahvilleri zerinden ilem yapyorlard. Devletler artk aldklar borlara karlk gelirlerinden birini rehin vermiyorlard. Bor aldklar kii adna ve kayd hayat artyla ve devletin genel garantisi altndaki bir istikrazla yapyorlard. Hollanda, uzun yllar komisyon karl gemi tamacl yapmt (deniz hamallar). Buradan hareketle, Amsterdam tm borsa ilemlerinin yapld bir yere sahip oldu. Koloniler iin plantasyonlar ipotek ederek bor para buldular. Bylece kolonilerin tarmsal topraklar gerekli paray bulabilir oldular. Bu sadece Hollandann deil tm smrgecilerin iine yarad. Hollanda dier lkelere ve zellikle Alman devletiklerine sanayi yatrm karl bor para buluyordu.

184

ngiltere, ticaret ve sanayideki byk gelimeler sonucu hzla geliiyordu. 1763 Paris anlamasndan sonra, ngilterenin nnde Hindistann kaplar almt. Sermaye sel gibi akyordu. sko bankas temettsn %20ye ykseltti. Borsada Londra Amsterdam gemeye balamt. ngiltere devlet bor tahvillerini de akllca kullanyordu. Bte an kapatmak veya normal giderler iin bu yola bavurmuyordu. rat satlarnda brokrasiyi iyice azaltarak, byk bir kolaylk getirdi. Ayrca bu satlarn giderlerini de azaltt. Bu srada ngilterede kuma zerine desen izebilen bakr merdaneler (silindirler) kullanlmaya baland. Sanayilemede, Kara Avrupas ngiltereden ar geliiyordu. Okyanuslarda yaplan ticaretin getirisi ok bykt ve bu da ngilterede vard. Dier lkeler bu sermaye birikimini salayamyorlard. Kara Avrupasnda sadece Hollandann elinde byle bir sermaye vard. Onlarda sermayeyi retime yatrp, lkelerini sanayiletirmek yerine paradan para kazanmay tercih ediyorlard. Hollandallar sermayelerini ngiltere, Fransa ve eitli Alman devletlerine yatrdlar. Bu lkelerin sanayilemesine katkda bulundular. ngiltere dnda sanayi devlet mdahalesi ile geliti. Bunun temel nedeni de askeri gerekliliklerdi. Devlet, para yardmnda bulunarak, tekeller kurarak, gmrk tarifelerini saptayarak mdahalede bulunuyor, tevik ediyor, mecbur ediyor ve kendi nclk ediyordu. Zaman zaman pazar olmayan sanayiler kuruluyordu. Hesapszlk sonucu iflaslar oluuyordu. Kara Avrupasnda Fransa, yukarda anlatlan durumdan kmak zereydi. Sanayi yava yava kendini gelitirecek aamaya iyice yaklamt. Deniz ve koloni ticareti vard. Sermaye de birikmiti. Ancak devlet mali adan kt rgtlenmiti. Devlet sermayenin nemli bir blmn ekip, alyordu. Bu nedenle Fransa devlet mdahalesinden vazgeemedi. Bu nedenle de sanayi gelimesi ngiltereye gre yava oldu. Fransada da ngiltere gibi aile sanayisi yaygnd. Bununla birlikte bir merkezileme hareketi de grlyordu. rnein Reimste yn tezgahlar toplanmt. Dier Avrupa lkelerinde sermaye eksiklii vard ve onlar Fransadan da geri durumdaydlar. Bu devletler dnya ticaretine daha az katlmlard ve smrgeleri yoktu. Bavyerada ve Rusyada devlet mdahalesi vard. Hkmdar, nce iletmeler kuruyor, sonra onlar zel kiilere devrediyordu. Ayrca, yer yer ve zaman zaman, hkmdar iletme kurmay soylulara, manastrlara, tccarlara ve Yahudilere dayatyordu. Devlet yabanc danmanlar tutuyordu. Dilenci, serseri, fahie, kszler, yetimler, mahkumlar, askerler iletmelerde veya sanayi retiminde zorla altrlyorlard. Btn lkelerde merkezi bir retim yerine evlere dalm, aile tr retim ok daha yaygnd ve kalabalkt. 1782de, ngilterede rahip Don Gauthey, uzun mesafeler arasnda boru kullanlarak haberlemenin salanabileceini iddia etti. Bu telefon iin ilk giriimdi. XVI. Louisnin msaadesi ile yaplan deneyler baarl oldu. Daha uzun mesafeler iin deney yapmak zere para bulunamaynca, bulu yarm kald. 1782 ylnda Avusturya imparatoru II. Joseph, Viyanada bir Cerrahlk okulu kurdurdu.

185

ABD ile Fransa Benjamin Franklin aracl ile anlamlard. Tam bamszlk olmadan ve birbirlerinin rzas olmadan bar yaplmayacakt. Ama ABD kongresi, 30 Kasm 1782de alel acele ngiltere ile anlama yapt. Amerikada okuyucu says arttka, basnn girdilerinin ucuzlamas gerekiyordu. Kat, mrekkep ve kat fabrikalar kuruldu. Kuzey Amerikann basn konusunda ngiltereye olan bamll ortadan kalkmt. 1782 ylnda yayn says 43 oldu. ngiltere babakan Lort North istifa etti. Amerikada gmrk politikasnn urad baarszlk ve koloni ve Pazar kayb Northu istia zorunda brakmt. Ancak kral bu istifay istemiyordu. Kral ayartma metodunu uygulayarak Tory ounluu elde etti. Avusturyada reformlar ilerliyordu. Rusya ile ticaret szlemesi imzaland. lke iinde tahl ticareti serbest brakld. Ticari tekeller kaldrld. Fabrika ve ticarethane ama zgrl tannd.

Saints Muharebesi

Bu srada Hindistanda Mysore tahtna Haydar Ali Sultann yerine olu Tippu-Sahip geti. 1782de Mysore Fransz yardm ile Hindistanda Carnaticten ngilizleri nerede ise karmlard. Saints Muharebesinde, Dou Hindistanda ngiliz donanmas Fransz donanmasn kesin bir malubiyete uratt. Birinci Anglo-Maratha Sava Salbai anlamas ile bitti. Britanya Dou Hint irketi Salsette ile ele geirdii snrlar korudu.

186

spanyada zgrlk Fikri Geliiyor

Amerikan Kartal

1782de Amerikan Bamszlk Sava bittiinde Jefferson evine dnd. Kars Martha altnc ocuunu doururken ld. John Adams Avrupada Amerikan Kongresinin temsilcisi olarak bulunuyordu. nce Paristeydi. Bankerlerden sava ile ilgili finansman salanmasnda nemli hizmetleri olmutu. Daha sonra ngiltere ile sulh mzakerelerini yrtt. Bu sralarda kel kartal ABD amblemi olarak seildi. spanya Fransadaki zgrlk fikirlerinin lkeye girmesini nlemeye alyordu. Buna ramen kitaplarn ve yazlarn spanyaya girii nlenemiyordu. Rousseau ve Ansiklopedisi oktan beri spanyadayd. spanyada despotizme kar honutsuzluk, bireysel bamszlk istei, zgrlk arzusu artyordu. Bu istek spanyol Amerikasnda da artyordu. ABD rnei umutlar arttryordu. Ancak Amerikada niversitelerde okuyanlar Amerikada domu spanyollard. lkenin zenginlemesinde ve dncenin yaygnlamasndan onlar faydalanyorlard. Renkli insanlar var myd? Renklilerin spanyollarla aras gittike alyordu.

187

Ezilen ve hor grlenler sadece spanyol spanyollarna kar deil, Amerikada domu spanyollara kar da bir bakaldrya doru gidiyorlard. imdi spanyol Amerikasnn nfusu spanyay gemiti. ABDde hatrlanaca gibi pek ok Merutiyeti olduundan bahsetmitik. Bunlar Amerikan bamszlk sava srasnda ve sonrasnda Amerikadan Kanadaya kamlard. 35.000 kii kadardlar. Gelip, Ontario glnn kuzeybatsna yerletiler. inde, Siku Quanshu hazrlanmas bitti. Ansiklopedi 36,381 volum yaklak 79,000 blmd. 2,3 million sayfa ve yaklak 800 million in Karakteri ihtiva ediyordu. Siam kral TaksinEden sonra kral Rama I oldu. Alman kompozitr Johann Christian Bach (d. 1735), Fransz mimar Ange-Jacques Gabriel (d. 1698), Alman matematiki ve fiziki Daniel Bernoulli (d. 1700), talyan air Metastasio, (d. 1698), sveli botaniki Daniel Solander (d. 1736), ngiliz matematiki William Emerson (d. 1701), Galli ressam Richard Wilson (d. 1714), ngiliz mimar John Wood, the Younger (d. 1728), sko filozof Henry Home, Lord Kames (d. 1697), Fransz filozo Jean-Jacques Rousseau (d. 1712) 1782 ylnda ldler. Daniel Bernoulli (1700 1782), Hollanda doumlu, ounlukla svire, Basel'de yaam bir matematikidir. Leonhard Euler ile beraber adlarn verdikleri denklemler zerinde almlardr. Bernoulli'nin ilkesi aerodinamikte kullanlmaktadr. Daniel, Basel niversitesi'nde profesrlk yapmtr. Astronomi, fizik ve hidrodinamik zerinde almt. " Hydrodinamica " adl kitabnda hidrolik basnla ilgili teoremlerini ve gazlarn kinetik kuramn aklamtr. Babas (Johann) ve amcas (Jacob) adi differansiyel denklemler kuramnda, Daniel ise ksmi diferansiyel denklemler alannda nc saylrlar. Akkanlar dinamii konusundaki ilk almalarn sahibidir. O zamana kadar akan bir akkann enerjisi hakknda hibir ey bilinmezken Daniel Bernoulli, akan akkanlarn kinetik, basn ve potansiyel enerjilerine sahip olduunu ve bu enerjilerin birbirine dnebildiini gstermitir. Gelitirdii formller halen akkanlar mekaniinin temelini oluturmaktadr. Ayrca, bir tp doktoru olan Bernoulli, kan basncn len ilk aleti de akkanlar hakknda yapt almalardan yararlanarak tasarlamtr. Gelitirdii yntem XVIII. yzyln sonlarna kadar kullanlmtr.

188

Paris Anlamas, 1783

Paris Anlamas n imzas

Amerika Bamszlk Sava bitmiti. Paris Antlamas (1783) ile ngiltere, batda Mississippi Irman da iine alan snrlarla, Amerika'nn bamszln tand. Maineden Georgiaya kadar olan 13 Koloni bamsz ve egemen bir devlet oldu. Amerika Birleik Devletleri meydana gelmiti. Kanada ngiltere'nin elinde kald, ama Dou ve Bat Florida spanya'ya verildi. spanya kaybettii Floridaya tekrar kavumutu. Aslnda Britanya kolonilerindeki pek ok kii Anavatandan ayrlmak istemiyordu. Britanyadan memleket diye bahsediyorlard. Sava srasndaki onca iddete ramen hala halkn te biri Anavatann birer yurtseveriydi. Yeni devleti ileri burkularak, esef ederek kurmulard. 25 Kasm 1783te, George Washington, Amerikan ordusunun banda ngilizlerin boaltt New Yorka girdi. Peinden Washington komutanl brakt. Komutanl brakrken Amerikan Devletlerine gl bir merkezi ynetim kurmalar arsnda bulundu.

189

Washington, bakomutan olarak, muharebeleri ayrntl planlarla kazanabilen, dahi bir strateji uzman deil, Amerikan silahl kuvvetlerinin titiz organizatryd. Mtevaz imkanlarnn tamamen farknda olan Washington, asker saysnn bytlmesini ve orduya maddi adan destek salanmasn, neredeyse cimri diyebilinecek Kongre'ye dzenli halde ayrntl ve tam belgeli bildirilerle talep ediyordu. Birliklere en azndan giyecek, yiyecek, yakacak, barnak ve cephane temin edilebilinmesi iin en ince ayrntlarla bile ilgileniyordu. Sayca daha az olan Amerikan ordusunu ancak kanlmaz veya koullar bakmndan avantajl durumlarda ak muharebe meydanna sryordu. Washingtonun bakomutan olarak nemli bir etkisi de, ordu zerindeki son sz, siviller tarafndan seilmi devlet grevlilerine brakmasyd. Bylece lkesinde rnek olarak bir gelenek yaratt. Sava boyunca kongre yelerine ve devlet temsilcilerine sayg gsterdi. Sava bittikten sonra da nemli bykle ulam askeri gcn sivillere teslim etti. Mart 1783de, ordu iindeki nfuzundan faydalanarak, haklarn demeyen kongreyi isyanla tehdit eden ordu subaylarnn grevden atlmasn salad. George Washington, Amerikann, Kzlderililere kar soykrm uygulamasnda nemli bir yer almt. Tmgeneral John Sullivona, 1779 ylnda Iroquoilara saldrp, Yredeki btn yerleim yerleri tamamen harabeye dnene kadar, bar amal hibir grme nerisini dinlememe emrini verdi. Sullivan emredildii gibi yapt ve raporunda aklad gibi, yerlilerin geimlerini salayan her eyi ykp, yok ettiini, onlar vahi hayvanlar gibi avlandn bildirdi. Yaplan vahet Washington tarafndan da onaylanmt. Washington 1783te unlar sylemitir: Kzlderililer, Beyazlardan toplu ykmdan baka bir ey grmeyi hak etmeyen vahi hayvanlardr. Kurtlardan pek fark yoktur, en sonunda her ikisi de, biim olarak farkl olsalar da av hayvanlardr. 1783 Paris anlamasnda Amerikan yerlilerine sorulmadan ve hatta haber bile verilmeden snrlar tayin edilmiti. Bunun zerine Kuzeybat Yerli Sava balad. Kralclar Kuzey Amerikay terk edip, Kanadaya giderken pek ok Iroquois kabilesi de onlarla Kanadaya gt. Bir ksm da New York yaknlarndaki topraklarnda kalp, topraklarn mdafaa etmeye altlar. New York eyalet devleti, federasyon dnda, Iroqoislar ile 20.000 Km2 roquois topran satn alacak bir anlama imzalad.

190

ngiltere Amerikann Hazmediyor, 1783

Kaybn

Zor

III. George ve Karalienin Karikatr

ngiliz kral III. George baarsz olmutu. Monari ynetimi byk darbe yedi. Uysal bakanlar yerine, parlemento tarafndan zmnen onaylanan bakanlar seilip, hkmet kuruldu. Baa Tory partisi gemiti. Toryler 50 yl iktidarda kaldlar. Kara Avrupasnda da monariler kendilerine yardm eden kurullar oktan beri kullanyorlard. Fransa her servise bir bakan tayin etmeyi tercih etmiti. Alman devletleri ise her servise bir kurul kurmay tercih etmiti. ktidar kimin olursa olsun, her yerde mutlakt. Hkmetler uyruklarna danmakszn ve hatta haber bile vermeksizin btn ilere karar veriyordu. Meclisler ise bir merasim meclisiydi. Kamu ilerinden konumak yasakt. Sansr komisyonundan izin alnmadan kitap baslamazd. zinsiz kitap basmann cezas ok ard. Devlet memurluu muntazam ve devaml bir meslek olmutu. Devlet memurluu, genel olarak iktidara ortak olmak veya iktidarn yetkisinin bir ksmn kullanmak demekti.

191

Memurlar hkmetin iktidar yetkisini arttrmaya ve yaymaya alyorlard. Dzenlemelerin, kanunlarn ve talimatlarn says durmadan artyordu. Halk kontrol altnda tutmak iin sistem gittike daha karmak bir hale getirilmeye alyordu. Sistem karmaklatka, memur says artyor ve memurlarn denetimi zorlayordu. Gizli ajan kullanm da gittike artyordu. Bu sistem zaman iinde polis tekilatn oluturmaya balad. Polisin halk iinde casuslar vard. pheliler devletin hapishanelerine tklyorlard. Bu kiiler yarglanmadan uzun sreler hapislerde braklyorlard. Polis kendi cezasn kendi veriyordu. Fransa Tabago, Saint-Lucie ve Senegalde baz yerleri almt. Fransada faizli ve sekiz ylda geri demeli kat para karld.

192

Yldrmsavar Heryerde, 1783

Fransz matematik, mekanik, fizik, filozof ve mzik teorisyeni dAlembert ld (1717 1783). Hatrlanaca gibi Ansiklopediyi karanlardan biriydi. DAlembert bir kukucuydu. Deneylerin dndaki tm bilgiye srt evirmiti. Hatta deneylere bile pheli bakmaktayd. Bizim hayat ve dnyay grmz, bize grnd gibiydi. Aslnda ise yle olmayabilirdi. Bir hekim ve kimyac olan sko Joseph Black (1728 1799), termometreden yararlanarak Kalorimetreyi buldu. Bylece s ve etkisi llebilir hale geldi. Bundan sonra buhar gc gibi sdan doan gler iin gerekli yakt miktarlar hesaplanabilecekti. Black, James Watta (1736 1819) buhar devrimi frsatn yaratt. ngilterede Derbylerin kokla eritme yntemi sonucu eriyik oalmt. Ancak, bu eriyik bir trl demire dntrlemiyordu. oalan eriyik satlamayp, elde kalmaya balad. Onions ve Cort, deneme yanlma ile demiri eritip ayrma yntemini aryorlard. 1783de Cort, bir yl iimde de Onions yntemi buldu. Eriyik kok ateinde bir miktar karbon kaybediyordu. Crufu demir oksit olarak zengindi. Eriyik crufuyla beraber tekrar eritiliyordu. inde kalm olan karbon, oksijenle birleiyordu. imdi saf maden sngerimsi bir hal almt. Madendeki cruf dvme metodu ile temizleniyordu. imdi yldrmsavar tm Batya hzla yaylyordu. 1762 ylnda Londrada, 1776da talyada, 1782de Pariste kullanlmaya balanmt. 1782de Filadelfiyada 400 adet vard. Din adamlarnn bir ksm yldrmsavara iddetle kar kyorlard. imek ve gk grlts tanrnn kzgnlnn iaretiydi. Onlarn karsna kmak kfrd . Kar fikirde olanlarda bunun yamura, kara ve rzgara kar kmaktan fark neydi? . 1783 ylnda, Pariste, zengin biri evine yldrmsavar koydurdu, zerine de bir kl dikti. Kalabalk ayakland. Belediye yldrmsavarn indirilmesini istedi. O da mahkemeye mracaat 193

ederek belediyenin kararn bozdurdu. Mahkemede onu, o zaman gen bir avukat olan sonra ok mehur olacak olan Robespierre temsil etmiti. Kalabalklar yldrmsavara iddetle kar ksalar bile o hzla yayld. Venedikte Saint -Marc kilisesine, Sienna katedraline sk sk yldrm arpard. Yldrmsavar bu binalar kurtard. Gemiler, yldrm arpmasndan kurtarldlar. Avusturyada kyller zgrletirildiler. Bir vergi karlnda topran babadan ola intikali saland. Angarya yerine parasal dentiler kondu. Bu reformlar 1783den 1788e kadar srd. Kraliyet ve manastr topraklar byk iftlikler haline getirildi. Avrupada Dil olarak Franszcann stnlne kar hareketler balamt. Alman filozofu Herder, Fransz dilini ahlaksz ilan etmiti. Fransz dili yumuak, insann iine ileyen bir salon diliydi. Nezaket ve grg kurallar iinde gelimiti. Alman dili ise gerek iin vard. Herder Fransz edebiyat devrinin kapandn gelecein Alman edebiyatnda olduunu ilan ediyordu. Almanlar Franszlar filozof olamayacak kadar yzeysel, ngilizleri de rahatlarna dkn bulmaya balamlard. Artk insanlarn btn karlar ile yurtlarna bal olduklarn sylyorlard. lke mutlu ise insanlar da mutlu, mutsuz ise insanlarda mutsuz olacaklard. nsan yurduna her eyi, atalar, eitimi, mal ile balyd ve borluydu. 1783den 1788e kadar Japonyada durum bir felaketti. nce kuraklk sonra sel geldi. Bu harabiyet 1788de anlatlacaktr. ubat aynda talya Calibriada meydana gelen depremde 50.000 kii ld. rlandada son boz kurt ldrld. sko anatomist William Hunter (d. 1718), ek astronom Christian Mayer (d. 1719), svireli matematik ve fiziki Leonhard Euler (d. 1707), Fransz matematiki Jean le Rond d'Alembert (d. 1717), svireli doa bilimci Carolus Linnaeus the Younger (d. 1741 ), Japon matematiki Yoriyuki Arima (d. 1714), sveli astronom Pehr Wilhelm Wargentin (d. 1717) 1783 ylnda ldler. Jean le Rond d'Alembert (1717 1783), Fransz matematiki, mekaniki, fiziki ve filozoftur. Denis Diderot ile birlikte Ansiklopedinin yardmc editrln yapmt. D'Alembert'in dalga denklemleri iin gelitirdii metod kendi ismiyle adlandrlmtr. Paris'te doan d'Alembert, yazar Claudine Gurin de Tencin ve topu birlii subay olan valye Louis-Camus Destouches'in gayri meru ocuudur. Babas, d'Alembert's doduunda, lke dndayd ve annesi onu Saint-Jean-le-Rond de Paris kilisesinin merdivenlerine brakt. Geleneklere gre, kilisenin koruyucu azizinin ismini ald. D'Alembert bir yetimhaneye verilmiti yalnz ksa bir sre sonra bir camcnn ei tarafndan evlatlk edinildi. Babs Destouches gizli bir ekilde Jean le Rond'un eitim masraflarn karlad fakat babalnn resmi olarak tannmasn istemedi. ldnde, Tanr tanmaz olarak tannan D'Alembert, sradan ve isimsiz bir mezara gmld.

194

Krm Rus Vilayeti, 1783

Hansaray

1783 tarihinde Osmanllarda Ahmet Resmi Efendi ld. Hlasatul tibar adl eseri o zamann Osmanl toplum dncesi hakknda bilgi vermektedir. Osmanl toplumundaki insanlarn byk ounluu deien dnyann farknda deillerdi. Bunlarn arasnda hala dier din mensuplarnn yok edilmesinin Mslmanlara vacip olduuna inanan insanlar vard. stense Romaya kadar gidilip, buras alnabilinirdi. Ahmet Resmi Efendinin bir de Viyana dn yazd Sefernamesi vardr. Ahmet Resmi Efendi, III. Mustafann clusunu bildirmek iin Viyanaya grevli gidip, orada 4 ay kalmt. Onun aktardna gre Kralie yiyecek speklasyonu yapp, bundan kazan salyordu. Grcistan Ruslara kar kendini mdafaa edebilmenin imkanszln grmt. Grcistan kral, 1783de Rus vesayeti altna girdi (Georgievsk Anlamas). Osmanl veziri Ali Paa Azak denizi gneyindeki Kuban topraklarnda savaa hazrlanyordu. Kethdas kuzeye ilerleyerek tarafsz bir blge olan Tamana girdi. Krm Hanl (ahin Giray) bu igali protesto etti. Kethda da Krm elisini ldrtt. Bunu protesto eden Ruslar

195

da Tamana girdiler. Rus kuvvetlerinin banda Prens Potemkin bulunuyordu. II. Catherinann tahta gei gnnde bir ferman ile Krm Rus eyaleti sayld. Krm 15 asrdr Trk hakimiyetinde olan bir toprakt.

Kuban

Rusya Krm igal etmi ve Rus vilayeti haline getirmiti. arie tm Krmllardan sadakat yemini etmelerini istiyor, etmeyenlerin Osmanl topraklarna gmesine msaade ediyordu. Rus igaline kar Krm iinde bir hareket oldu ise de Potemkin 300.000den fazla Krmly idam ederek, hareketleri bastrd. Krm halknn byk ounluu kaarak, Osmanl topraklarna geldiler ve her yere yerletiler. Kaarken yollarda pek ou telef oldu. Sonunda ahin Giray da Osmanllara kat. O bir sre Rodosta ikame edildikten sonra, idam edildi. 1768 1774 Rus savalarnda dt durum daha Osmanllarn aklndan kmamt. Bu olay sineye ekmekten baka are bulamadlar. Aslnda Osmanl ynetimi iinde bu durumu sava ile zmek isteyenler ounluktayd. Osmanl savaa hazrlanmaya, ordusunu dzeltme abalarna balad. Artk Osmanl Rus ilikilerinin znde Krm olacakt.

196

Amerikada ler Zor, 1783

Bamszlk Bildirgesi

Amerikan kongresi paraszd ve gszd. Para basyordu ama gvencesi olmad iin kard kat parann da bir deeri olmuyordu. Kongre ortak giderler iin devletlerden katk bekliyor ancak bu gereklemiyordu. Seferberlik kalknca emekli subaylar maa istediler. Kamuoyu bir zmre yaratrz korkusu ile buna kar kyordu. Soruna zor bela zm bulundu. ABDde ekonomik bunalm vard. Para yoktu. Enflasyon azmt. Meruiyetiler lkeleri terk edip, gitmilerdi. Muhacirler genel de tccar ve sanayiciydiler. Onlar gidince sermaye yok oldu. letmeler kapand. retim ok dt. ABDyi oluturan devletler de kendi aralarnda ekonomik bir sava veriyorlard. Devletlerin gmrk tarifelerinde bir dzen yoktu. Gmrk vergilerini devletler dierlerini kertmek iin silah gibi kullanyorlard. Bu durumdan ngiltere istifade ediyordu. lkeleri ngiliz mallar istila ediyordu. Sava sonras ayakta kalm ufak sanayi de, ithalatla ba edemeyip, bylece kyordu. Devletler bamszlklarn kazanmlard ama iktisadi olarak bamlydlar. ngiltere ABD ile Antiler arasndaki ticareti yasaklamt. ABD devletleri de kaakclk yapyorlard. Amerikan gemileri Akdenize girince korsan hucumuna uruyorlard. ngiltere bununla ilgilenmiyordu. Amerikan devletleri srekli ticaret a veriyorlard. Yedi devlet aralarnda anlaarak kat para kardlar. Massachusetts bunu kabul etmedi. Borlular borlarn neyle deyeceklerini bilmiyorlard. 197

Umak

Annonay Balon denemesi, 1783

Fransz Joseph Michel Montgolfier (17401810) ve Jacques Etienne Montgolfier (1745 1799), Montgolfier kardeler Annonay kynde ap 10,5 metre olan ketenden bir torbay scak havayla doldurarak ilk balonlu uuu yapmlardr. Balon 450 metre kadar ykselerek 10 dakikada 1,5 millik mesafe kat etmitir.

198

ki karde de Annonayda rnleri tm Avrupada aranan bir kat imalatsnn oullarydlar. Priestleyin eitli gazlardan bahseden kitabndan esinlenerek, iine havadan hafif bir gaz konacak balonun atmosferde ykselebileceini dndler. lk byk deneylerini Annonayda eyalet temsilcileri nnde yaptlar. Bezden yaplan balon iten kat ile astarlanmt. Balonun iindeki hava saman yaklarak stlp, hafifletilmiti.

Montgolfier'lerin balonu

2 ay sonra deneyi, Paris Bilimler Akademisi nnde Champ de Marsta tekrarladlar. Bu sefer balonun iine havadan 14 defa hafif olan hidrojen doldurmulard. Balon 1.000 yksee kt. Deneyi 300.000 kii seyretmiti. Herkes helecandan alyordu. Gkler insana almt. Balon ar iirildiinden yrtlp, Parisin 20 Km ilerisine dt. Kyller gkten Ay dt sanmlard. Balonu paraladlar. 1 ay sonra, Eyll 1783de, XVI. Louisnin bizzat bulunduu bir deneyde, Pilatre de Rozier ve Marki dArlandes ge ykselen ilk insanlar oldular.

199

Euler

Leonhard Euler (1707 1783), svireli matematiki ve fizikidir. XVIII. yzyl'n en nemli ve tm zamanlarn nde gelen matematikilerinden biri kabul edilmektedir. almalarnn btn 70 cildi amaktadr. Euler pek ok yeni kavram gelitirmi, basit aritmetikten saylar teorisi ve topolojiye kadar farkl alanlarda uzun sre kabul gren birok teorem ispatlamtr. Gnmzde kullanlan modern matematik terminolojisinin yaratcs olmutur. Fonksiyon kavramn tanmlamtr. Yapt almalar iin verilebilecek rneklerden bazlar trigonometrik fonksiyonlar iin yapt sin, cos ve tan tanmlamalardr. Babas Paul Euler Protestan bir papazd. Olunun da kendi yolundan gitmesini istiyordu. Euler ocukluk yllar boyunca gittike artan bir ilgiyle matematie balanmt ve bu srada bir aile dostu olan Johann Bernoulli (1667 1748) tarafndan eitiliyordu. Euler babasnn istei zerine Basel niversitesinde ilahiyat, branice ve Yunanca eitimi ald. Bu eitimin sonunda Bernoulli mdahale etmeseydi Euler bir papaz olacakt. Ama Bernoulli, olunun byk bir matematiki olabilecek yetenee sahip olduunu syleyerek baba Paul Euler'i ikna etti. Euler, Basel niversitesi'nden 1726 ylnda mezun oldu. Eitimi sresince Varignon (1654 1722), Descartes, Newton, Galileo, van Schooten (1615 1660), Taylor (1685 200

1731), Wallis (1616 1703) ve tabii ki Jacob Bernoulli (1655 1705) gibi pek ok nl matematikinin yapt almalarla ilgilenmi ve bazlarn yeniden yaplandrmt. Euler'e St. Petersburg Akademisinde matematik uygulamalar konusunda eitim vermesi nerildi. 1727 tarihinde Basel'i terk ederek St. Petersburg' a yerleti. 1730 ylnda fizik profesr oldu. 1734 tarihinde Academy Gymnasium' dan bir ressamn kz olan Katharina Gsell ile evlendi. On ocuklar oldu ve bunlardan sekiz tanesi ocukluk yllarnda hayatn kaybetti. Euler ikinci evliliini ilk einin vey kz kardei ile yapt. Euler 1735 ylnda bir takm salk problemleri yaamaya balad. Humma hastalna yakaland ve 1740 ylnda sa gz grmemeye balad. 1771 ylnda yaplan bir cerrahi mdahale teki gzn de kaybetmesine neden oldu. 1741'de Euler Berlin'e gitti ve 25 yl orada kald. 1766 ylnda, hayatnn kalann srdrecei, St. Petersburg' a dnd. 18 Eyll 1783' de geirdii beyin kanamas sonucu ld. Euler, geometri, aritmetik, trigonometri, cebir ve say teorisi gibi matematiin neredeyse btn alanlarnda almtr. Bunlara ek olarak uzay-zaman mekanii, ay teorisi ve dier pek ok alanda da katkda bulunmutur. Tp, botanik ve kimya alannda nemli almalar yapmtr. Ayn zamanda mkemmel bir tarihi ve ok okuyan bir edebiyatseverdi. Olaanst hafzas ile bilinir ve derin dncelerle ya da okuyarak vard sonular belleinde saklayabilmesi ile tannrd. Euler' in almalarnn tamam eer baslsayd 60 ve 80 quarto ciltlik yer kaplard. Tahminlere gre almalarnn tamamnn elde yazlarak kopyalanmas gnde 8 saat almayla 50 sene srer. Euler' in 200. doum gn ansna 1907 ylnda svire Bilimler Akademisi tarafndan balatlan, tm almalarnn bir araya getirilip baslmas ile ilgili proje 100 seneyi amasna ramen hala devam etmektedir. Euler'in o kadar ok alanda almas vardr ki herhangi bir konuda referans olarak rastlamak ska mmkn olur. Matematikiler ve fizikiler bir keif yapan ya da teorem gelitiren meslektalar ile "Euler' den sonra onu kefeden ilk kii" eklinde akalarlar. Euler temel analiz, grafik teorisi ve u anda inaat, makine, elektrik ve havaclk mhendislerine temel tekil eden matematiin fiziksel uygulamalarnn birounun kurucusu olmutur. Dolaysyla aadaki rnekler onun yapt almalarn kk bir parasdr; Euler e (Euler sabiti olarak da bilinir) sabiti ile formller yazan ilk kiidir. Faydasn, tutarlln ve bir sanal saynn ssn almakta nasl kullanlacan Euler forml ile tanmlamtr.

Bu forml unun zel bir hali olan Euler zdelii:

Euler ikinci dereceden evriklii kefetti ve mkemmel saylarn bile Euclid formunda olmas gerektiini ispatlad. lkel kkleri aratrd, yeni byk asal saylar buldu ve harmonik

201

serilerin raksamasndan asal saylarn sonsuz tane olduu sonucuna vard. Bu keif bu alanda 2000 ylda yaplan en byk bulu olarak kabul edilir ve analitik say teorisinin yaratcs olmutur. Kompleks dzlem zerindeki tm saylarn arpanlarna ayrlmas zerine yapt alma, cebirsel say teorisinin balangcdr. Arkada saylar Euler den 2000 sene nce biliniyordu ve sadece 3 ifti kefedilmiti. Euler 59 ift daha buldu. Daniel Bernoulli ile birlikte, nlardaki gerilimi hesaplayan Euler-Bernoulli kiri denklemini gelitirdiler. Euler ayn zamanda Euler denklemleri adn verdii Navier-Stokes denklemlerine benzeyen, akkanlar dinamiindeki bir dizi devinim kanununu ortaya koydu (dier bir muhteem buluu olan ok dalgalarnn yaylmn aklamaktadr). Leonhard Euler in katklar o kadar oktur ki nerede ise yazmakla bitmez. Bunlardan sadece birka rnek aadadr. Gama fonksiyonlar ve gama younluk fonksiyonlarn tantarak yksek transandantal fonksiyonlar teorisini ayrntlandrd. Drdnc derece polinomlarn zm iin yeni bir yntem tantt. Newtonun zdelikleri, Fermat'nn kk teoremi ve Fermat'nn iki kare toplam teoremini ispatlad ve Lagrange n drt kare teoremine nemli katklarda bulundu. Kombinasyonlar, deikenler hesab ve diferansiyel denklemlere katklarda bulundu.

Jouffroy d'Abbansn buharl teknesi

Marki de Jouffroy-dAbbans ilk buhar ile alan ve yandan arkl tekneyi yapt. Saone nehri zerinde Lyona kadar gemisi ile gitti. Bu seyahati 10.000 kii izlemiti. Ancak daha sonra finansman bulamadndan buharl gemi yapmn brakt.

202

nsanlk Tarihinde Yeni Bir a, 1784

Watt'n iki zamanl buhar makinesi

1784'te tm Bavyera'da Masonluk ile birlikte lluminati de, gizli siyasi amalar olduu ne srlerek yasaklanmt. Masonluk, tarih boyunca kendisine ynelen tm bask ve yasaklamalardan hibir zarar almadan kmtr. Buna karn bu sre Illuminati'ye pek yaramam ve byk lde gcn ve varln yitirmiti. Illuminatinin tekrar glenmesi Hegel ile olacaktr. 1784 ylnda, 1743de kapanm olan brahim Mteferrika matbaas tekrar basma balad. Osmanl devleti Avusturyallara Osmanl sularnda dolama kolayl salad. Triyeste liman bundan sonra hzla geliecekti. Livorno bir transit ve konaklama liman olarak nemini muhafaza etti. Osmanl merkezi ynetimi Cezzar Ahmet Paay Msr beylerine kar yollamak istiyordu. Ama o eski bir kurttu ve bu talebi savuturmasn bildi. Artk Avrupa tamamen Msrn peine dmt. Fransa istim zerindeydi. Rus ariesi II. Katerina, Msr bey ve aalarn Osmanl Padiahndan koparmak iin ve Msr Rus korumaclna sokmak iin skenderiyeye bir konsl yerletirdi. arie II. Katerinann Osmanl topraklar zerinde planlar vard. Krmn ele geirilmesi sadece bir aamayd. Kafkaslarda Grcistan da ele geirilmiti. Rusya Balkanlarn bir ksmn 203

Avusturyaya brakp, byk ounluuna hkmetmek istiyordu. Venedik Mora, Girit ve Kbrs alacak, Fransa ise Suriyeyi alp, Msrda avantajlara sahip olacakt. Sz konusu tasar Osmanl imparatorluunun taksimi planyd. Ama Rus genilemesinden ngiltere ve Prusya kayglyd. Onlar bu tasarya kar kyorlard. Ruslar Sivastopol ve Kersonda Rus deniz sleri kuruyor, ngiltere ve Prusya ise Osmanl devletini Rusya aleyhine kkrtyordu. Rusya, Alaska Kodiakta koloni kurdu. 1784 ve 1785de Tunus ve Venedik kar karya geldiler. Tunus kafa tutabilecek gteydi. Trablusta 1767 salgnndan sonra veba salgn da geldi. Peinden ktlk balad. Trablus kent olarak hzla geriledi. Avusturyada II. Josephin dini hogr olarak balatt hareket, Papal frenlemek iin Katoliklere kar hogrszle dnyordu. Okul olarak ilahiyat okullar deil, devlet okullar (daha laik bir eitim) desteklendi ve hatta onlara gitmek mecburi gibi oldu. lahiyat kitaplar yok edildi. nlemler bununla da kalmayp, devam edecekti. Wattn tek pistonlu buhar makinesi sadece pistonun inii srasnda g salyordu. Fabrikalar ise eit ve srekli bir alma istiyorlard. Fabrikalar darbeli almay kaldramyorlard . Watt, sorunu zd. Evrensel bir motor yapt. Bu ift kademeli buhar makinesiydi. nsanlk tarihinde yeni bir a balyordu. Kuzey Amerikada ilk gnlk gazete Pansylvania Packet yaynland. 1784 ylnda Kongre Jeffersonu Parise ticaret elisi olarak yollad. O burada daha sonra bykeli olacak ve 5 yl kalacakt. Selefi Benjamin Franklindi. Bu nedenle ii ok zordu. Burada karsna ok benzeyen ve ayn zamanda karsnn vey kardei olan, kle, Selly Hemings ile beraberlii balad. Bu beraberlik Jefferson lene kadar 37 yl devam etti. Sally Jefferson iftinin ocuklar oldu. Jefferson hem bu ilikiyi ve hem de ocuklarn hibir zaman aklamad. Ancak bunu herkes biliyordu. Bu karmak aile yaps ve ilikiler, Jeffersona has deildi. Herkes bu tarz iliki ve olaylar reddetse de, kle sisteminin bir neticesi olarak Gneyde ok yaygnd. Bir asra yaklaan bir sreden beri basn tm Avrupada oluma mcadelesi veriyordu. Sonunda gl bir etkileme, eitim arac olarak ortaya kmt. ngiliz ve Franszlarn srekli yaynlar vard. Yaynlar soylulara, burjuvalara, hali vakti yerinde olanlara ve kltrl kiilere hitap ediyordu. Daha halk bir basn ortada yoktu. Basn baz kiilerin elinde daha imdiden bir yalan ve kamuoyunu saptrma arac olarak kullanlabiliniyordu. ngiltere kral III. George Thory (Tory, Tori) ounluuna dayanarak, babakan olarak William Pittin olu kinci Pitti dayatt. kinci Pitt bir kabine kurdu. Avam kamarasnda st ste kabine yeleri drlmeye alld. Ama kimse yerinden ayrlmad. Pitt bteyi tek oy fark ile onaylatmay baard. Sonra Kamaray datp, kendi lehine olacak bir ounluk salad.

204

Hindistanda Fransa ngiltere anlayorlard. Mysore yalnz kalmt. O da ngilizler il e Mangalore antlamasn imzalad. Statko yeniden kurulmutu. Hindistanda Warren Hastingsin yedii rvet ve yapt eziyetler ayyuka kmt. Hindistan bu durumdan srekli yaknyordu. Hastings ngiltereye geri arlp, adalet huzuruna karld. Parlamento 1784de Hint kanununu kard. Bu kanunla Genel Yneticiyi irket tayin edecekti. Ancak Kraln azil hakk vard. Bir de Londrada toplanacak bir denetleme kurulu kuruldu. Btn yazmalar bu kurula bildirilecekti.

ekirgeler

Japonyada ktlk vard 300.000 den fazla insan ld. Bu yl Gney Afrikay ekirge srs bast. Kollestrol aa karld. ngiltereye Amerikadan gelen ilk pamuk balyas indi. svire doa bilimci Abraham Trembley (d. 1710), Alman kompozitr Wilhelm Friedemann Bach (d. 1710), Fransz filozof ve ansiklopedist Denis Diderot (d. 1713), sko ressam Allan Ramsay (d. 1713), rlandal ressam Nathaniel Hone (d. 1718), Fransz astronom CsarFranois Cassini de Thury (d. 1714), Japon air ve ressam Yosa Buson (d. 1716), Viyetnaml air, filozof, ansiklopedist Le Quy Don (d. 1726) 1784 ylnda ldler.

205

James Watt

James Watt

James Watt (1736 1819) modern buhar makinesinin gelitiricisi olan skoyal mucit ve mhendistir. Gemi ileten zengin bir baba ve kltrl bir anneden dodu. James, ocukken sk hastaland iin okula devaml gidememi, evde annesi tarafndan eitilmiti. 17 yanda iken annesini kaybetti ve babasnn ileri ktleti. Watt l aletleri tamir etmek istiyordu. skoya'da baka bir l aletleri yapmcs yoktu. Watt bir seneliine Londra'ya l aletleri yapmn renmeye gitti. Glasgow'a dnp bu meslei icra etmek istiyordu. Fakat 7 sene raklk yapma zorunluluundan, Demirciler Locas tarafndan bavurusu reddedildi. Watt, Glasgow niversitesi'nde atlyede almaya balad. Bu srada fiziki ve kimyac olan profesr Joseph Black kendisine hocalk etti. Atlyede Watt buhar gc zerinde almaya balad. 1767'de kuzeni Margaret Miller ile evlendi ve iftin 6 ocuu oldu. Tam kapsaml bir buhar makinesi gelitirmeye alan Watt'a Carron Demir leri irketinin kurucusu John Roebuck maddi olarak destek oluyordu. Tasarm hemen baarl olamaynca

206

maddi skntya dt. Watt 8 sene anketilik yapt. Roebuck iflas edince, Matthew Boulton patent haklarn satn alm ve Watt ile 25 yl srecek baarl bir ortakla imza atmtr.

Birmingham Merkez Ktphanesi nndeki Watt'a ait heykel

Sonunda baar ile retilen buhar makineleri ticari olarak satlmaya balad. Bu makine ounlukla madenlerden su pompalamak iin kullanlmtr. Buhar makinesinin geni kullanm, Boulton'un nerisi ile Watt tarafndan, ileri-geri hareket dn hareketine evrilmesiyle balamt. Bu gelimeler ile Heathfield'in buhar makinesinden 5 kat daha verimli bir makine ortaya kmt. 1794'te Boulton ve Wattlar irketini kuran ortaklar, sadece buhar makinesi retmeye yneldiler. 1824'te irket 1164 buhar makinesi retmiti. Boulton baarl bir iadam olduunu kantlad ve her ikisi de zengin oldular. 1800'de patent ve ortaklk sonra erince Watt emekli olmu, irketi oullarna devir etmitir. Emekliliinde deiik icatlara devam eden Watt, teleskop ile mesafe lm, mektup kopyalama cihaz, ya lambasnda iyiletirmeler, buhar merdanesi ve heykel kopyalama cihaz gelitirmitir. 207

Osmanl Brokrasisinde Fitne, 1785

III. Selim

Cezzar Ahmet Paa Filistinde egemen olabilmenin yolunun amdan getii gereini biliyordu. ama egemen olma dncesini Osmanl merkezi ynetimine kabul ettirmeye alt. Osmanl Divan Cezzar Ahmet Paann ok glenmesinden tedirgin oluyordu. Buna ramen Cezzar Ahmet Paa am valisi olarak atand. imdi Cezzar Ahmet Paa Suriyenin tmne yaknn kontrol ediyordu. Bu egemenliini 20 yl devam ettirebilecekti. Onun zamannda Hac kervanlarnn rgtlenmesi yolunda gidiyordu. Cezzar Ahmet Paa tahl ve pamuk ticaretini tekelletirmek iin nlemler almaya balad. Sonra bu tekelini evreye ve Harrana kadar yayacakt. Msr 1779dan beri vergisini Osmanllara demiyordu. Borcu 100.000.000 paraya ykselmiti. Ayrca i bandaki Memluk Beylerinin zulmundan Msr halk da ikayetiydi. 208

Halil Hamit Paa, Osmanl devletine bir eki dzen getirmeye balamt. Yaplan yeniletirmeler tutucularn, baz ulemann ve baz eski komutanlarn muhalefetine yol at. Ruslar ve Avusturyallar, Osmanl yenilik hareketlerini yapanlara kar el altndan muhalefeti destekliyor ve kkrtyordu. ngiliz, Fransz ve Hollandallarn ise ticari menfaati ar basyor, onlar da yenilik hareketine destek veriyorlard. Tutucular Halil Hamit Paay devletin dini ve sosyal temellerini oymakla suladlar. Halil Hamit Paann muhalifleri arasnda, bir yeniliki olmasna ramen, veziriazam olmak isteyen Gazi Hasan Paa da vard. Fitne yle almaya balad. Gya, I. Abdlhamit tahtan indirilip yerine yeeni Selim karlacakt. Padiah sonunda dedikodulara inand. Halil Hamit paa grevden alnd. Bir ay sonra da idam edildi.

209

Galaksi

Samanyolu Galaksisi

Herschel Gne sisteminin geni bir takmyldz topluluunun paas olduunu ve uzayda yol aldn buldu. Bulunan bir Galaksiydi. Aratrmalarna devam ederek 1.500 Galaksi buldu. ABD Kongresi bir yandan ekonomik bunalm zmeye alrken bir yandan da Bat sorununu yayordu. Batya yaplan yolculuklar artmt. Durmadan yeni kentler kuruluyordu. Kzlderililer bu ilerleyi karsnda kendilerini mdafaa etmeye balamlard. Kzlderililerle savalar sonucu 1768de onlarn kimi haklar kaldrlmt. 1785de yaplan anlama ile Kzlderililerin biraz daha haklar kaldrld. Bylece yani savalar kyor, ciddi muharebeler yaplyordu. spanyada Kongreye Mississippide serbestce dolam hakkn vermiyordu.

210

Mississippi olmadan Batda ynetim imkanszd. spanya Mississippiyi kapatp, Kzlderilileri kkrtt. Batya gidenler Kongreden ayrlp, spanya ile birlemeyi dnp, dillendirmeye baladlar. Bir yandan da ABDyi oluturan devletler birbirlerinden toprak istiyorlard. ABD Kongresi ne yapacan, nasl davranacan armt. Her ey Kongrenin gszln ve gl bir federal hkmet zorunluluunu ortaya koyuyordu. Temmus aynda Dolar ABDnin paras olarak kabul edildi. Kasm aynda ABD ile erokiler (Cherokee Nation) arasnda Hopewell Anlamas imzaland. Amerikadan ynla siyah kle kaarak ngiltereye geliyordu. Bunlar kanunlarda klelik olmad iin zgrdler. Metodistler ve Kuakerler onlara ana yurtlarna gnderme arelerini aratrmaya balamlard. 1785de Sierra Leonede ngilteredeki ve aslnda tm kleler iin Hrkent Freetown kuruldu. Oraya yerleen eski kleler, orada kargaa ve iddet iinde yaadlar. ngiltere iplik eirme iini zmt ama imdi de dokumaclk geri kalmt. Mal iplikilerin elinde kalyordu. plik kta Avrupasna satlmaya balad. Bu da kumata rekabeti getiriyordu. Cartwrigh adl mucit dokuma makinesi zerinde almaya balad. zellikle ngilterede, teknik olarak pek ok bulu pe pee geliyordu. Bulular ve gelimeler, baka bulu ve gelimelere yardmc oluyordu. Kusursuz silindirler, merdaneler, srtnmesi minimum pistonlar, hassas ve byk dililer, delme tezgahlar, ileme tezgahlar artk yaplyordu. Bylece yeni makinelerin ilk yapm kalitesi de artyordu. Demir gittike aacn yerini alyordu. Zaten makineler demire gemese ilerleme devam edemezdi. 1785 ylnda buharla alan ilk iplik fabrikalar almaya balad. Btn bu gelimeler ilk defa ngilterede oluyordu. Bu srada iilerde merkezileme de balamt. Tccar kkenli imalatlar, ayn metay reten iileri bir yerde topluyorlard. Hem onlara daha iyi gz, kulak oluyorlar ve hem de metay retimin deiik aamalarnda iiden iiye tamadan kurtuluyorlard. Ortaya yeni tr fabrikalar kmt. retim yerinde merkezilemeye corafi merkezileme de elik etti. Suyun dme gcnden faydalanlrken sanayi oraya buraya dalmt. Buhar ortaya knca, fabrika yerlerinde toparlanma da balad. ngilterenin kuzeydeki byk kmr madeni yataklarnn olduu blgeler sanayi blgeleri olarak kalmaya ve daha da bymeye devam ettiler. Sanayi merkezilese de kk sanayi yaygnlayordu. Jenny sayesinde evlerdeki retim 1775 ile 1785 yllar arasnda iyice yaygnlat. Bireysel retici says hzla artt. Bunlar fabrikalara gitmek yerine dk creti ve sefaleti kabulleniyor, retime evlerinden katlyorlard. Ynde, hrdavatlkta, baklkta usta zanaatkarlar uzun sre kendilerini ve retim tarzlarn savundular. ok daha sonra XIX. Yzyl balarnda onlarn retimi hala fabrika retimlerinden fazlayd. Kok gaz (Hava Gaz) aydnlatmada kullanlmaya baland.

211

Ocak 1785de Douvresten hareketle, Blanchard ve Dr. Gefferies, ilk kez havadan balonla Manch ap, ngiltereye vardlar. Balon moda olmutu. apka, elbise, arabalar da balona yknme vard. Balon tutkusu tm Avrupay sard. Fransz La Perouse, yannda bilim adamlar ile birlikte Brestten yeni corafi keifler yapmak iin yola kt. zellikle pek ok koordinat dzeltmesi gerekletirdi. Tahmini 1789 ylnda Avustralya kylarnda kayboldu (ld). Danimarka kral VI. Christian Kopenhagda bir cerrah yetitirme okulu at. talyan kompozitr Baldassare Galuppi (d. 1706), sko matematiki Matthew Stewart (d. 1717), ngiliz yazar William Whitehead (d. 1715), Venedikli ressam Pietro Longhi (d. 1701), Fransz matematiki Jean Paul de Gua de Malves (d. 1713), Fransz ressam Jean-Baptiste Pigalle (d. 1714), Fransz yazar Louis Philip I, Duke of Orlans (d. 1725), Fransz kompozitr Bernard de Bury (d. 1720), ngiliz air Richard Glover (d. 1712),Norveli edebiyatc Johan Herman Wessel (d. 1742) 1785 ylnda ldler.

212

Rusyada Soylular Yasas, 1785

Rusya kz enstits

Rusyada II. Katerina, asillere byk imtiyaz tanyan Soylular Yasasn kabul etti. Bu yasa ile asiller, zorunlu hizmetten ve vergiden muaf tutuluyorlard. Toprak st ve alt zenginliklerden istedikleri gibi tasarrufta bulunabiliyorlard. malathane ve fabrika kurma hakkna sahip olmulard. Topraklarnda yetien tahln ticaretini yapma hakkn aldlar. retimlerini yabanc lkelere de satabileceklerdi. Soylular arlktan usuz bucaksz topraklar almlard. Burada yaayan zgr kyller de serf olmulard. Ayrca her zgr kyl bir efendi semek zorundayd. Soylular sulu grdkleri serfleri Sibiryaya srebiliyorlard. Ksa srede angarya arttrld. 3 gnden 6 gne kt. Kylye kendi tarlasn ileyebilmek iin bir tek Pazar gn kalyordu. Serfler senyr izin vermeden evlenemiyorlard. Serf aileleri dalmt. nsanlar srler halinde satlyorlard. 1785den itibaren II. Katerina Kazaklarn Kafkasya zerine srd. Grcistan Rusyaya Aras nehrine kadar olan topraklar ve Tiflis, Erivan ve Kutais kalelerini verdi. Rusya Gney Kafkasyadayd. 1785de Rahip Mably ld (1709 1785). 1768de Ekonomistlere sunulan pheler (Les Doutes proposs aux conomistes) ve 1776da Toplumlarn doal ve temel dzeni

213

(LOrdre naturel et essentiel des Socits) adl eserleri yaynland. Baka eserleri de varsa da bunlar en belliballardr. Mably, mevcut dzeni eletirip, bugn asgari komnist program diyebileceimiz bir yap ileri sryordu. Malby nce ikinci dereceden akrabalar arasndaki miras kaldrp, bu mirasn devlete gemesi ile ie balyordu. Sistem pe pee gelen dzenlemeler ile komnizme varacakt.

Japon ressamlar Tysonobu (1711 1785) ve Kiyomitsu (1735 1785) ldler.

214

Osmanlda Burjuvazi Oluamyor

Osmanllarda askeri ile reaya ayrm artk eski keskinliini kaybetmiti. Osmanl toplumunda grlebilinen zenginlik kayna iltizamd. Bunlar, kefilleri ve sarraflaryla beraber genel olarak devlete borluydular. Devlet ldklerinde bu borlularn mallarna el koyuyordu. Ayrca zenginler paralarn saklar iseler yani devlet terekede umduunu bulamaz ise, bu kiilerin sarraflar efendilerinin gizli servetlerini syletmek iin hapsedilir ve hatta ldrlrlerdi. XVIII. yzylda msadere, Osmanl devleti tarafndan mali bir kaynak olarak grlyordu. Ayrca msadere, devlet denetim ve gcnn devam ettiinin de bir kantyd. zellikle uzak eyaletlerde bu amal kullanlyordu. Ancak unutulmamal ki zenginlerin terekelerinde alacaklar daima nemli bir yer tutmutu. Devlet ise msadere sonras bu borlularn peine dyordu. Bu durumda toplumun zenginleri, zenginliklerini aka ortaya dkmekten kanmlard. Konaklar atafatl eyalar yerine kullanlm ve hatta khne eyalarla donatlmt. Tabii lks tketimin azalmas, piyasada genel bir talep azlna neden oluyordu. Msadereler yatrmlar da frenliyordu. Paras olanlar paralarn daha kazan getirecek ilere yatracaklarna altn ve mcevher olarak saklamay tercih ediyorlard.

215

Osmanl devletinde zenginlemek mmknd ama bu zenginlii gelecek nesillere aktarmak pek mmkn deildi. Devlet zaten kullarnn servetini, kullar kendi kleleri olduu iin devlet mal kabul ediyordu. Sanayilemeyi nleyen sadece servetin devamllnn olmamas deildi. Bunun nce Mslman dininden gelen bir engel de vard. Mslmanlar kitap deyince Kuran anlyorlard. Kitap okumaya ayracak zamanlar olduunda da bu zaman kuran okumaya ayryorlard. Halbuki a aydnlanma ayd. Teknik gelime ile aydnlanma at ba gidiyordu. Aydnlanma iin olsun, teknik iin olsun bilgi gerekiyordu. Kitap okuyan yoktu ki bilgi edinsin. Bilgi olmadan, deiimi tanmadan gelimek de imkanszd. Bir de daha nce anlatld gibi, Osmanl mparatorluk halk hala gemite yayordu. Avrupay ve gelmekte olan Amerikay hesaba bile katmyordu. O hala aknlarda kalmt. Osmanl devleti veya Mslmanlar isteseler Dnyay alt st ederlerdi. Deilmi ki Allah yanlarndayd. Deilmi ki Kuran zafer vaat etmiti. D ticaretin yabanc ellerde olmas da sanayilemek iin gereken sermaye birikimini nleyen bir faktrd. Yavuz Sultan Selim Msr alaldan beri yabanc tccarlara imtiyazlar veriliyordu. Dubrovniklilerin ticari aaliyetine msaade edilmiti. Ama XVIII. Yzyl bu imtiyazlarn devamllk kazanmaya balad zaman oldu. XIX. yzylda da Osmanlnn tarmsal zenginlii i pazara deil, d pazarlara akyor olacakt. Burada nce kaak ticaret ar basarken, XIX. yzylda bu kaak ticaret uluslar aras anlamalarla resmiyet kazanacakt. Ticareti yapabilenlerde artk yerli tccarlar deil, yabanc tccarlarla bunlarn ounlukla gayrimslim olan ortaklar olacakt.

216

23. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar

. Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Anadolu Uygarlklar Cilt 1, 2, 3 Grsel yaynlar . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Clough Shepard D., Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Cogido, Osmanl zel Says, Yap kredi Yaynlar . Colin A Ronan, Bilim tarihi, Tbitak . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Dimirti Kantemir, Kulb,1998 Osmanl mparatorluunun ykseli ve k, Cumhuriyet Kitap

. Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Encyclopaedia Britannica. . Encyclopedia Mythica . Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc. . Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers . Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan 2004 . Esposito, John. The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press 2003 . Glpnarl Abdlbaki, 100 soruda Trkiyede mezhepler ve tarikatlar, gerek yaynevi.1969 . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar.

217

. Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar. . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . Mantran Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi, Adam Yaynlar, 1992 . Metin Kunt, Suraiya Faroqhi, Hseyin Yurtaydn, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 3, Osmanl Devleti 1300 - 1600. Cem yaynlar, 1995 Cilt 3 . Mosca Gaetano, Siyasi Doktrinler Tarihi, Varlk yaynlar . Ortayl lber, Osmanl Toplumunda Aile, Pan 2000 . Ortayl lber, Gelenekten Gelecee, Ufuk Kitaplar, 2001 . nder Ali Tayyar, Trkiyenin etnik yaps, Fark yaynlar 2007 . ztuna T. Ylmaz, Trkiye Tarihi, Hayat kitaplar . Roux Jean-Paul, Trklerin Tarihi, Kabalc 2007 . Seignobos Charles, Mukayeseli Avrupa tarihi, Varlk . Sencer Oya, Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar, Grsel yaynlar . Shepard D. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . en.wikipedia.org

218