Professional Documents
Culture Documents
63
64
65
66
LIE, Nadia. Transicin y transaccin, p. 25-28. Um bom exemplo destes rgos o Instituto Cubano del Arte e Industria Cinematogrficos, o ICAIC, tambm fundado em 1959, e que se constituiu como referncia no cenrio cinematogrfico latino-americano j em seus primeiros anos. Cf. VILLAA, Mariana. Cinema cubano: Revoluo e poltica cultural. So Paulo: Alameda, 2010. 7 EDITORIAL Nuestra respuesta. Casa de las Amricas, Havana, n. 26, p. 2, out./nov. 1964.
5 6
67
O ataque ao Moncada foi resultado de uma ao organizada por Castro em um movimento contra a ditadura de Fulgencio Batista. O ataque seria realizado a dois quartis, o Moncada e o Bayamo, no dia 26 de julho de 1953, data significativa porque era o centenrio de aniversrio de Mart. O assalto falhou e a maioria dos rebeldes foi morta. Fidel Castro foi preso, sendo libertado dois anos depois, quando se exilou no Mxico. 9 LIE, Nadia. Transicin y transaccin, p. 91-112.
8
68
A autora Nadia Lie desenvolve o conceito de enunciante para explicar como os vrios autores e os vrios textos integram-se num discurso que, apesar da polifonia, tem unidade na mensagem. Cf. LIE, Nadia. Transicin y transaccin, p. 91. 11 As concepes e ideias de Mart sobre a educao e sua importncia no projeto de independncia que este autor prope esto reunidas em sua obra La edad de oro. Cf. ALBERINI, Alexandra. Educar o Povo: uma leitura de La Edad de Oro de Jos Mart (1889). 2012. Monografia (Graduao em Histria). Instituto de Filosofia e Cincias Humanas, Unicamp, Campinas. 12 MORALES, S. Mart en la gnesis de la solidaridad antillana. Casa de las Amricas, Havana, n. 90, p. 51, mai./jun. 1975. 13 Originalmente publicado no jornal mexicano El Partido Liberal, em 1891, este texto foi republicado inmeras vezes. A verso que usamos est disponvel em: MART, Jos. Nuestra Amrica. Casa de las Amricas, Havana, n. 68, p. 6-11, set./out. 1971.
10
Nadia Lie destaca que, desde ento, a expresso nuestra Amrica tornou-se onipresente nos editoriais da revista.15 O conceito de Mart torna-se corriqueiro e transforma-se em designao corrente da Amrica Latina nos textos e ensaios da revista, por exemplo: Pocos personajes histricos en la Amrica Nuestra se prestan mejor para esta interpretacin [...]16. Assim, esta concepo foi frequentemente usada pelo discurso da revista para fazer referncia a uma unidade e homogeneidade cultural construda sobre o pensamento martiano. Outro elemento central para esta construo identitria de Casa de las Amricas a presena do imperialismo norte-americano que, como vimos, segundo a revista, vem sendo denunciado por Mart desde o sculo XIX. A abrangncia geogrfica e espacial do imperialismo conforma tambm o alcance deste discurso identitrio: El imperialismo se manifiesta, antes de 1898, como penetracin de capitales [...] en las tierras subdesarolladas que se extienden entre el Ro Grande y la Patagonia 17. O pensamento de Mart , assim, apropriado como uma anlise e denncia do imperialismo norte-americano e foi usado pela revista como fator de unio:
Jos Mart no penetr el resorte determinante del fenmeno imperialista, pero s su naturaleza opresora y su magnitud continental. Nadie como l defini, por la conciencia de estas dos notas primordiales, la necesidad, presente y futura, de derrotarlo con la cerrada unidad de sus vctimas. De la unin clamaba Mart depende nuestra vida (grifos do autor).18
69
Neste trecho est presente um outro elemento extrado da obra de Mart que foi utilizado para a conformao do discurso de identidade: a unidade dos explorados. Essa era uma proposta recorrente que Mart denominava unio indispensvel e figurava em sua estratgia de luta e resistncia ao imperialismo norte-americano. atravs desta noo de unidade que Casa de las Amricas inseriu Cuba no contexto mundial de revoluo e resistncia da segunda metade do sculo XX. A revista traou um paralelo discursivo com outros processos polticos a partir de conceitos como terceiro mundo e pases subdesenvolvidos e tambm a partir da compreenso da existncia de um mesmo inimigo que aflige essa comunidade: De ah que el neocolonialismo o el neoimperialismo entrae determinados mtodos econmicos, militares y polticos, destinados a la penetracin en los tres continentes 19. Isso permite revista aproximar
EDITORIAL Nuestra respuesta. Casa de las Amricas, Havana, n. 26, p. 2, out./nov. 1964. LIE, Nadia. Transicin y transaccin, p. 94. 16 MALDONADO-DENIS, M. El Mart de Martnez Estrada. Casa de las Amricas, Havana, n. 50, p. 167, set./out. 1968. 17 PORTUONDO, J. Mart y Daro, polos del modernismo. Casa de las Amricas, Havana, n. 42, p. 68, mai./jun. 1967. 18 MARINELLO, J. Fuentes y races del pensamiento antimperialista de Jos Mart. Casa de las Amricas, Havana, n. 90, p. 7, mai./jun. 1975. 19 Casa de las Americas, n. 57, p. 113, nov./dez. 1969. Trs continentes se refere Amr ica Latina, frica e sia. Esta foi uma compreenso bem estabelecida nos anos 1960 no discurso revolucionrio cubano que buscava marcar
14 15
70
Tratava-se assim de localizar a hora inicial da ameaa imperialista no sculo XIX, sob a tutela das denncias de Mart. A revista vai estabelecendo, assim, uma linha de continuidade e paralelo entre o perodo de vida e luta de Mart no sculo XIX e a Revoluo Cubana na segunda metade do XX: o primeiro elemento que constitui o elo o imperialismo perpetuado no posto de opressor. A formao de Mart enquanto homem revolucionrio e a construo do processo de independncia que culmina em 1898 outro tema que fundamenta esta legitimao nas pginas de Casa de las Amricas. Assim, o discurso constitudo na revista quer reforar a ligao entre os problemas de Cuba enquanto colnia e a atuao de Mart neste quadro poltico. Os primeiros movimentos independentistas, iniciados em 1868, durariam at 1878, conflito conhecido como Guerra dos Dez Anos. A participao de Mart neste processo foi curta: logo acaba preso e enviado para o exlio na Espanha em 1871. At sua morte em 1895, viveu em diversos pases como Venezuela, Mxico e EUA. Na revista, muito grande a importncia atribuda a estas experincias (a priso e o exlio) para a formao de seu carter revolucionrio e seu pensamento crtico:
Hubo dos etapas definidas en la formacin de Mart: una primera [...] en que el pensamiento y la accin adquieren algunos de sus caracteres permanentes al comps de la experiencia propia nacional; y una segunda, en que aquellos elementos se vieron enriquecidos por los aportes de una universal contemplacin del mundo de la poca.25
71
Assim o sculo XIX teria formado Mart. Durante seu longo perodo afastado de Cuba, enquanto seu pas vivia uma convulso poltica oprimida pelos espanhis, as atividades de Mart que so traadas pelos textos e artigos da revista, remontam a um incansvel revolucionrio. Para ele, os conflitos iniciados em 1868 representariam para o povo cubano uma tarefa a ser
24 25
MARINELLO, J. Fuentes y races del pensamiento antimperialista de Jos Mart, p. 7. RIVEREND, J. Mart en la revolucin de 1868. Casa de las Amricas, Havana, n. 50, p. 109, set./out. 1968.
72
Fica clara neste trecho a continuidade estabelecida entre a Revoluo de 1959 e o movimento organizado por Mart no XIX, com apenas um intervalo forado pelas foras imperialistas. A legitimidade que o heri nacional empresta ao processo revolucionrio do XX s enriquecida com sua luta estando enraizada no povo cubano. A Revoluo Cubana passa a significar, assim, ruptura com o perodo de ingerncia norte-americana na ilha. Com as reivindicaes e com o projeto martiano do sculo XIX, a relao estabelecida de continuidade. Para construir uma tradio revolucionria cubana, o discurso da revista no precisa de grande esforo:
No hay, pues, que trasladarse a remotos confines para ver la grandeza humana actuante, sino que la podemos encontrar aqu, en nuestros pueblos, entre aquellos prohombres que nos han legado una tradicin revolucionaria y humanstica, y cuya prdica con el ejemplo dar a las generaciones presentes y por venir ese entronque que les permitir identificarse con la autntica tradicin histrica hasta hoy distorsionada por el colonialismo y el neocolonialismo de pueblos que han sabido luchar tenazmente por su libertad.29
RIVEREND, J. Mart en la revolucin de 1868, p. 109. PORTUONDO, J. Teora martiana del partido revolucionario. Casa de las Amricas, Havana, n. 90, p. 14-23, mai./jun. 1975. 28 PORTUONDO, J. Teora martiana del partido revolucionario, p. 23. 29 MALDONADO-DENIS, M. El Mart de Martnez Estrada, p. 167-168.
26 27
73
ROJAS, Rafael. Anatomia do entusiasmo: cultura e revoluo em Cuba (1959-1971). Tempo social, So Paulo, v.19, n. 1, p. 71-88, jun. 2007. O primeiro momento de atrito se deu em 1961, quando o governo, atravs do ICAIC, censurou o curta PM, realizado na ilha sobre a vida noturna em Havana. Os debates que desse caso procederam indicavam j o tipo de poltica cultural que o regime estava disposto a executar. Mas a intelectualidade cubana e internacional s se dividiria em razo das ingerncias polticas na cultura alguns anos mais tarde, principalmente a partir de 1968, com os eventos do caso Padilla. O poeta Herberto Padilla, neste ano, havia sofrido uma represso da Unin Nacional de Escritores y Artistas de Cuba (UNEAC) que condenava seu livro Fuera del juego por discurso contrarrevolucionrio. O caso culmina em 1971 com a priso do poeta, e com parte dos intelectuais envolvidos com o processo cubano retirando seu apoio ao regime. O perodo entre 1971 e 1976 fica conhecido por Quinquenio Gris, uma fase na qual a historiografia ressalta o rgido controle sobre o campo cultural a partir das polticas governamentais.
30
74
GILMAN, Claudia. Entre la pluma y el fusil: debates y dilemas del escritor revolucionario en Amrica Latina. Buenos Aires: Siglo XXI, 2003. p. 57-231. Cabe ressaltar que o realismo socialista, tal como podemos ver configurado na arte sovitica da primeira metade do sculo XX, nunca foi defendido como verdadeira expresso revolucionria no contexto da Revoluo Cubana. Mas a busca por essa expresso envolveu, sim, a esttica realista como fica exposto nesta obra de Claudia Gilman. 32 MALDONADO-DENIS, M. El Mart de Martnez Estrada, p. 167. 33 SABOURN, J. Mart: literatura y poltica. Casa de las Amricas, Havana, n. 54, p. 122, mai./jun. 1969. 34 DEL DA, M. Ho Chi Minh y Jos Mart, revolucionarios anticolonialistas, p. 59.
31
75
35 36
SABOURN, J. Mart: literatura y poltica, p. 123. MALDONADO-DENIS, M. El Mart de Martnez Estrada, p. 169.
76