41

Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas

zet
Bu almada, gnmz sinema aratrmalarnn temel odaklanmalarndan biri olan sinema hareketleri ve bu hareketlerin ulusal sinemalarn ekillenmesindeki nemli rol, yeni Tayvan sinemas rnei zerinden irdelenmektedir. Trkiye'de sinema almalar alannda aratrlmam bir konu olarak Tayvan sinemas, ulus devletlerin ve buna bal olarak ulusal sinemalarn nem ve ilevinin ciddi biimde tartlmaya baland bir dnemde, bir ulus devlet olarak tannma mcadelesi veren bir lkenin sinemas olmas bakmndan da olduka ilgin ve incelenmeye deerdir. Bu dnceden yola karak, bir sinema hareketi olarak yaygn bir kabul gren yeni Tayvan sinemasn oluturan dinamikler eletirel bir deerlendirmeden geirilmektedir. almada ayrca sinema hareketlerinin ulusal sinema rnekleri olarak kabul grmesinde en elverili mecralar olarak film festivallerinin rol, yine yeni Tayvan sinemas rnei zerinden tartlmaktadr. Anahtar szckler: Ulusal sinema, yeni Tayvan sinemas, sinema hareketleri, yeni dalga, ulusar sinema, in dilli sinemalar.

Emrah zen Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Radyo Televizyon Sinema Anabilim Dal

National Cinemas and New Waves: New Taiwan Cinema Abstract

In this study, film movements, which are one of the main focuses of contemporary cinema studies, and their significance in giving a shape to national cinemas will be scrutinized through the review of the new Taiwan cinema. Taiwanese cinema as an unexamined subject within the field of cinema studies in Turkey, is highly interesting and worth to study due to being the cinema of a society that struggles to obtain international recognition as a nation in a period when serious controversies arose over the function and significance of the nation state and, in relation with it, of national cinemas. Starting from this point of view, the dynamics of the new Taiwan cinema which is widely accepted to be a cinema movement, will be critically evaluated. Besides, the role of the film festivals as the most favourable channels for cinema movements in order to be acknowledged as national cinemas will be explored through examining the new Taiwan cinema. Keywords: National cinema, new Taiwan cinema, cinema movements, nouvelle vague, transnational cinema, Chinese language cinemas.

kltr ve iletiim culture & communication 2008 11(2) yaz/summer: 41-74

42 kltr ve iletiim culture & communication

Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas1

1 Bu alma 2005-2006 retim ylnda A Sosyal Bilimler Enstits doktora programnda Do. Dr. Nejat Ulusay'n verdii ada Dnya Sinemas dersi iin hazrlanan Yeni Tayvan Sinemas balkl seminer almasnn bir hayli gzden geirilip dzeltilmi versiyonudur. almann hazrlanmas srasnda eitli kaynaklara ulamama yardmc olan M. Akif nam ve Tlay Gne Kl'a teekkr ederim. 2 Asl ad Yang Dechang olan Edward Yang 1947 doumludur ve 1980 sonras Tayvan sinemasnn en nemli figrlerinden biridir. Toplam sekiz filmi olan Yang, Haziran 2007 ylnda kolon kanserine yenik dmtr.

Edward Yang'n Ansna2

Japon aratrmac Mitsuhiro Yoshimoto, gnmz film almalarnda kullanlan ulusal, uluslararas ve ulusar kavramlarn eletirel bir bakla deerlendirdii makalesinde, film almalarnda ulusal sinema yaklamnn artan lde problematik bir statye gelmesi ile Asya sinemasnn ykselii ve film almalarna konu olmaya balamasnn ayn zamanlara rastladn belirtir (255). Gerekten de 1980'li yllarla birlikte ran, in Halk Cumhuriyeti (bundan byle HC), Hong Kong, Gney Kore ve Tayvan sinemalar kendilerine zg anlatm biimleri ve film yapma pratikleri ile btn dnyada byk ilgi toplam, festivallerden dllerle dnm, derin incelemelere mahzar olmu ve dier lke sinemaclar iin esin kayna oluturmulardr. Kukusuz bu ykselite en nemli pay, sz konusu lke sinemalarnda yeni dalga ya da yeni sinema kavramlaryla tanmlanan sinema hareketlerinindir. Hong Kong yeni dalgas veya yeni Tayvan sinemas gibi... Bu hareketler yalnzca sz konusu lke sinemalarnn uluslararas sanat arenasnda tannmasn salamakla kalmam, ayn zamanda bu lkelerin bazlarnn zellikle siyasi alanda olduka bozuk olan imajlarn dzeltmelerine, ulus devlet stats tartmal olan baz lkelerin de sinemalarnn ulusal sinema olarak kabul grmesi sayesinde -reel politik sonular bakmdan deilse de kavray dzeyinde- bir tannma elde etmelerine yardm etmitir.

zen Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas 43

Kreselleme tartmalarnn problematize ettii en nemli olgulardan biri olan ulus devlet, toplum bilimlerinin tm alanlarn megul etmeye devam etmektedir. Sz konusu tartmalar hi kuku yok ki ulus devlet olgusuyla ilintili birok kavramn da tartmaya balanmasna neden olmutur. Tartmalarn film almalar bakmndan sonucu, ulusal sinema meselesinin yeniden ve farkl saiklerle canlanmasdr. Bu yazda, film almalarnda sz konusu canlanmaya yol aan ulusal sinemalardan biri olarak yeni Tayvan sinemas (bundan byle YTS) eletirel bir perspektifle incelenmeye allmaktadr. Tayvan'n bir Asya lkesi olarak grece ayrks konumu YTS'nin yakndan incelenmesinin nemini artrmaktadr. Bu ayrksln nedenlerini hatrlamak yararl olabilir: Her eyden nce Tayvan, Fredric Jameson'n da ifade ettii zere, ulus devlet yaplarnn zlmeye baladnn ne srld ve artk ulusar (transnational) oluumlardan sz edildii bir dnemde, ulus devlet olarak tannma arayan bir lke konumundadr.3 stelik, Tayvanl akademisyen Horng Luen Wang'n Benedict Anderson'n formlasyonuna gndermeyle belirttii gibi eer uluslar hayali cemaatler ise, Tayvan ulusu dierlerinden de hayali bir ulustur. Wang'a gre bu durumun iki sebebi vardr. Birincisi Tayvan'da bulunan resmi adyla in Cumhuriyeti (Republic of China) ok az lke tarafndan tannmakta ve bu nedenle kurgusal olduu ne srlmektedir.4 kinci olarak Tayvanl milliyetiler tara-

3 () Ulus sinemas meselesine dnersek. Benim iin bu, dile gre snflandrmadan baka bir anlam tamyor. Zaten iinde bulunduumuz moment artk ulusun inas momenti deil. (...) Bu bakmdan Tayvan sinemas olduka kendine zg bir durum. Onlar ulus olmaya alan bir devlet ya da en azndan bir ksm yle. Gemite sahip olmadklar bir ulus fikrini gelitirmeye alyorlar, sinemalar da yle (zgven, Jameson'la Sinema stne Radikal gazetesi, 03.11.2004). 4 Szkonusu kurgusallk in Cumhuriyeti'nin sadece uluslararas arenada tannmamasndan dolay deil ayn zamanda onun egemenlik iddasnn da hayali olmasndan trdr. KMT rejimi kendilerinin eski Qing (Manu) mparatorluu'nun tmn (hatta 1921'den beri bamsz bir devlet olan Moolistan Halk Cumhuriyeti dahil olmak zere) temsil ettii iddiasndayd. O kadar ki

44 kltr ve iletiim culture & communication

Moolistan 1961 ylnda BM'ye girdii halde Tayvan hkmeti onu resmi lke haritasndan ancak 2002 ylnda karabildi (Chaohua, 2005: 102).

fndan savunulan Tayvan Cumhuriyeti iddias ise henz hayata geirilememitir (94). Dolaysyla Tayvan hem uluslararas arenada hem de kendi vatandalarnn gznde adeta bir yok-ulus grnmndedir. te yandan tarih boyunca eitli kolonyal ynetimlerin boyunduruu altnda yaayan Tayvan'da milliyetilik deiik dnemlerde farkl ekiller alm, bunun sonucu olarak adann kltrel hayat bundan olduka etkilenmitir. Bu nedenle YTS de deien milliyeti anlaylar tarafndan ekillendirilmekle kalmam kendisi de bu farkl milliyetiliklerin ekillenmesine katkda bulunmutur. Deinilmesi gereken bir dier nemli nokta da uluslararas alanda tannmayan Tayvan'n baka alanlarda gerekletirdii atlmlarla uluslararas camiada varolma abasdr. rnein 80'lerde Tayvan mucizesi olarak anlan ekonomik alandaki gelime Tayvan'n uluslararas camiada -bir nebze de olsa- kendini gstermesini salamtr. Benzer ekilde YTS de Tayvan'n isminin uluslararas kltrel pazarda duyulmasnda ve Tayvan'n bir ulus devlet olarak alglanmasnda etkili olmutur. Btn bu nedenlerle YTS deneyiminin eletirel bir perspektifle deerlendirilmesi nem kazanmaktadr. Bu dnceyle, ncelikle Tayvan sinemasnn nemli tarihsel duraklar -Tayvan'n siyasi tarihini de gzard etmeksizin- ksaca gzden geirilecektir. kinci blmde ise YTS'nin geliimindeki temel etkenler zerinde durulacaktr. Burada zellikle YTS'nin Tayvan'daki milliyetilik/nativizm anlay ile olan ilikisine baklacaktr. Takip eden blmde ise YTS'nin temel zellikleri ile sinema eletirmenleri ve akademisyenlerinin YTS'yi nasl alglad tartlacak ve YTS'yi ulusal sinema kavram ile ilikisi balamnda analiz eden almalar deerlendirilecektir. Buna bal olarak, YTS'nin uluslararas sinema alannda ne kmas ve bir ulusal sinema rnei olarak kodlanmasnda nemli rol oynayan bir mecra olarak film festivalleri deerlendirilecektir. Son olarak da YTS'nin nemi, gnmz film almalarndaki ulusal/ulusar (national/trans-national) sinema tartmalar erevesinde yeniden dnlecektir.

zen Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas 45

Siyasi Gelimelerin Inda Tayvan Sinemasna Bir Bak

Tayvan corafi ad Formosa (Portekiz dilinde gzel ada anlamna gelen ilha formosa'dan gelmektedir) olan ve Uzak Dou Asya'nn gneyinde yer alan bir ada devletidir. Asrlar boyunca birok emperyal devletin ilgisine mahzar olan Tayvan, 1895 ylna gelene kadar srasyla Hollanda, spanya, Japonya ve in mparatorluu'nun hkimiyeti altnda kalmtr. 1895 ylnda sona eren byk in-Japon sava sonunda in mparatorluu'nun yenik dmesi zerine adann sahiplii yeniden el deitirmi ve in, Ma-Guan anlamasn imzalayarak Tayvan' Japonlara brakp adadan ekilmitir (Fon, 2002). Ayn tarihte ne tesadftr ki, Lumiere Kardeler Paris Grand Cafe'de halka ak ilk film gsterimini yapmlard. Tayvan'a sinemay Japon i adamlar getirmiti. Japon kolonyalizmi altndaki Tayvan'da kltrel retim Japon ynetimi tarafndan skca denetlendiinden, film retimine izin verilmemi, sadece Japonya, in, ABD ve dier Avrupa devletlerinden gelen filmlerin gsterimi yaplmtr. Bu nedenle, Japonlarn adadan ekilip Kuo Ming Tang (bundan byle KMT) rejiminin yerlemesine kadar Tayvan'da yerli bir sinemann varlndan sz edilemez (Fon, 2002: 418). Japonya'nn yenilgisi ile sonulanan kinci Dnya Sava sonunda Tayvan yeni bir dneme girmitir. O yllarda in'deki milliyeti parti olan KMT ile in Komnist Partisi (KP) arasnda iktidar ele geirmek iin kyasya bir mcadele devam etmekteydi. Bu mcadele 1949 ylnda KMT'nin yenilgisi ile sonulannca KMT lideri Chiang Kai-shek (an Kay ek) ve yandalar in'den kaarak Tayvan'a kmlard. Bunun sonucunda adada tek ulus, tek ideoloji ve tek lider slogan altnda Chiang Kai-shek liderliinde yeni bir rejim kuruldu. Bu yeni rejim yenilgiyi asla kabul etmediinden ve komnist partinin ynetimi altndaki in'i tanmadndan tr kendi kurduu devletin gerek in Devleti olduunu belirtti ve bu yzden adn da in Cumhuriyeti (Republic of China-C) olarak ilan etti (Wang, 2000).

46 kltr ve iletiim culture & communication

5 Oysa anaktadan adaya gelenler ada nfusunun en fazla altda birini oluturuyordu ve hep aznlk konumunda kalmlard.

Tayvan'n dier bir kolonileme srecine girmesi anlamna gelen bu yeni dnemde rejimin ilk yllar ynetimi yerletirmekle geti. Bu amala rejim, lkedeki btn muhalif hareketleri ve bu arada siyasi parti kurulmasn da yasaklad ve bu uurda iddet kullanmaktan da ekinmedi. 28 ubat 1947 tarihinde ynetimin haksz uygulamalarna bakaldran isyanc Tayvanllara kar yaplan ve 20 bin Tayvanlnn lm ile sonulanan 28 ubat olaylar ve 1950'lerin banda zellikle sol muhalifleri sindirmek amacyla gerekletirilen, tarihe Beyaz Terr (White Terror) dnemi olarak geen olaylar 20. yzyl Tayvan tarihinde ok nemli bir yere sahiptir (Fon, 2002). inli muhalif yazar Wang Chaohua'nn belirttii zere KMT rejimi bir bakma Tayvan' dardan bir g gibi ynetmitir denebilir. Darya kar modern milliyeti bir sylem tutturan rejim, ieride ise iktidarn kendisiyle yerel halklar arasndaki belirgin bir kltrel ve toplumsal farkllk ve ada sakinlerinin dorudan siyasal katlmlarnn sk denetimi zerine kurmutur. Bu sistemin bir gstergesi 1945 sonras anayurttan (mainland) gelenlerin konutuu in lehesi olan Mandarin'in zorunlu bir ulusal dil olarak dayatlmasyd. Bu durum Mandarin diline benzemeyen Minnan lehesini konuan nfusun yerli ounluuna kar tasarlanm etkili bir ayrmclk anlamna gelmekte idi (103).5 te yandan, Tayvanl neo-Marksist akademisyen Kuang Hsing Chen'in belirttii zere, kinci Dnya Sava sonunda, Amerika, Dou Asya'da eski emperyal devletlerin yerini alarak, komnizme kar bir savunma blou yaratabilmek iin stratejik himaye blgelerinden oluan gz alabildiince geni bir yay oluturmutu (2001: 217). Sz edilen kuak iinde yer alan Tayvan da Amerika'dan ald byk destek sayesinde uluslararas arenada kabul grerek bu dnemde BM'de in'i tek bana temsil etmitir. Tayvan sinemasnn ilk rnlerini vermesi de bu srada gereklemitir. O yllarda Tayvan sinema sektrne, Hong Kong sinemas hkimdi. Bir yandan ithal edilen Hong Kong filmleri salonlar doldururken dier taraftan da Hong Kong sinemasnn baars-

zen Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas 47

n gren ticari firmalar kostme operalar, komedi ve romans filmleri gibi popler Hong Kong trlerini taklit eden filmler retiyorlard. Tayvanl sinema akademisyeni Leo Chanjen Chen'e gre KMT rejimi altnda sadece tr film yaplabiliyordu: Birincisi geleneksel deerleri ycelten propaganda filmleri, ikincisi anayurdu ele geirmek temal sava epikleri -ki bu filmlerin her ikisini de devletin kendisi yapyordu- ve sonuncusu ise zel firmalar tarafndan yaplan romantik komediler ve dv sanat filmleriydi (73). Bu dnemde retilen filmlerin bir baka zellii yukarda belirttiimiz zere, KMT rejiminin inliletirme politikalar uyarnca resmi dilin Mandarin olmasndan dolay yaplan filmlerde de Mandarin lehesinin kullanlmasyd. Bu da halkn sz konusu filmlere yabanclamasn getiren bir durumdu (Fon, 2002). Tayvan sinemasnn gerek bir endstri haline gelmesi 1950 sonrasnda hkmetin yerli retimi korumaya ynelik politikalar sayesinde olmutur. Bu dnemde rejim, sinemadan bir propaganda arac olarak ve kendi ideolojisini yayma amacyla yararlanabileceinin farkna varmt. Bu sebeple yabanc filmlerin ithaline snrlamalar getirilmi, in Sinema Stdyolar (China Motion Picture StudioCMPS) ile Merkezi Sinema irketi (Central Motion Picture CompanyCMPC) kurularak film retimi hzlandrlmtr. CMPS ve CMPC bir yandan btn film sanayiini kontrol ederken te taraftan da propaganda amal belgeseller retiyorlard (Fon, 2002). 1963-72 aras Tayvan sinemasnn altn a olarak kabul edilmektedir. Tayvan'n hzla modernlemeye ve ekonomik adan gelimeye balamasna paralel olarak film retimi ve film izleyici says da artmaya balamt. Bu devirde ynetim, Tayvan' oluturan etnik gruplardan Minnan dili konuan ounluun da kendi dilinde film yapmasna izin vermiti. zellikle Hong Kong dv sanat filmlerini taklit eden yerli film irketlerinin yapt filmler salonlar doldurmu, Hong Kong firmalar Tayvan'da stdyolar kurup King Hu gibi nl Hong Konglu ynetmenleri adaya getirtmitir (Thompson ve Bordwell, 1994: 779). CMPC ise belgesellerden konulu filmlere kaym ve talyan yeni gerekiliinden etkilenen ve

48 kltr ve iletiim culture & communication

6 te yandan Robert Chen Ru-Shou, HK sinemasnn sadece popler tr filmlerinde deil ayn zamanda zellikle 75-79 arasnda etkili olan HK yeni dalgas ile de Tayvan sinemas zerinde etkili olduunu belirtir. Anlatm dili olarak realist ve ierik olarak HK toplumundaki sorunlar ileyen bu filmler de Tayvan seyircisini olduka etkilemitir (56).

salkl realizm (healthy realist) olarak adlandrlan yeni bir anlaya sahip filmler retmeye balamtr. Bu anlaya gre retilecek filmlerle sosyal gerekliin aydnlk yz anlatlacak ve sempati, zen, balayclk, ilgi ve altruizm (dierkmlk) tevik edilecektir (Kellner, 1998: 114). Film retiminde gerek bir patlama yapan Tayvan sinema sektr 1960-1970 arasnda yaklak 1200 film retmitir. Bu dnemde, 1968 ylnda film retiminde rekor seviyeye klm ve 200 film yaplmtr ( Fon, 2002: 426). te yandan souk savan buzlarnn zlmeye balad 70'lerde Tayvan'n stats de deimeye balad. ABD Bakan Richard Nixon'un ping pong diplomasisi sonucunda HC ile aray dzeltmesi ve tm in'i temsilen HC'nin BM'ye alnmas ile balayan bir dizi siyasi baarszlk (Tayvan'n BM'den karlmas, olimpiyatlardan dlanmas vb.) yznden Tayvan ulusal bir kriz havasna girmiti (Yip, 1996: 809). Bu gelimelerin altnda Tayvan sinemasnn altn a da ok srmeden yerini sektrel bir krize brakmtr. Bu durumun bir ka sebebi vardr. Bu sebeplerden biri ekonomiktir. Leo Chanjen Chen'in de syledii gibi Tayvan'da retilen filmler derme atma bir endstrinin rnleri idi. Dk btelerle ekilen ve Divan (Three Lounges) formu denilen daha ok romans trndeki bu filmler, olduka byk bir kr getirmekteydi. Fakat KMT sansr ve politik belirsizlik sebebiyle film alanna uzun sreli yatrm yapmaya kimse istekli deildi. Bu yzden meydan ksa dnemli vurka politikas ile hareket eden yapmclara kalmt (75). te yandan yerli filmlere gre teknik adan daha ileride olan Hong Kong sinemasnn yldzlar ve film trleri Tayvan seyircisine daha cazip gelmekteydi ve bu yzden yerli filmlerden elde edilen gelir dmeye balamt.6 Tayvan'n daha nce bahsettiimiz politik olarak izole edilmesi zellikle Gneydou Asya piyasalarndan elde ettii geliri de kaybetmesi anlamna gelmekteydi (Ru-Shou, 1998: 55). Tm bu ekonomik sebeplerin yannda film izlerkitlesinin deien profilinin de etkisinden bahsetmek gerekir. 1960'larda balayan ekonomik gelimeye paralel olarak gelien yeni kentli nfusun kl-

zen Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas 49

trel tercihleri ve tketim alkanlklar da farkllamt. Bu ehirli, niversite eitimi alm beyaz yakallar iin aksiyon sinemas ve romanslarn ok da bir cazibesi kalmamt dorusu. Nitekim bu yeni, okuyan orta snf iinden sinema ile ilgilenen bir kuak kmaya ve bunlarn abalar sonucu yeni bir film kltr olumaya balamt.7 Sz konusu orta snf 1970'lerin sonlarna doru siyasal adan keskinleerek Tayvan toplumunda demokratikleme dorultusunda seslerini ykseltmeye balad. Bu durum karsnda ynetim areyi liberalleme yolunda admlar atmakta buldu. Nitekim 80'lerde balayan liberalleme politikalar sonucu 1987 ylnda krk yl sren skynetim kaldrld.8 Sinema alannda ise devlet, 1979'da Ulusal Sinema Arivi'ni kurdu, 1982'de ise Altn At Film Festivali (Golden Horse Film Festival) balatld. niversitelerde sinema blmleri ald. Yukarda aktarld gibi lkede demokratikleme konusunda yaanan gelimeler ve yurt dna zellikle de Amerika'ya sinema okumaya gnderilen rencilerin etkisiyle film kltr yava yava gelimeye balad. Bu arada KMT rejimi de kamunun demokratikleme ihtiyalarna cevap vermek iin filmler zerindeki ideolojik kontrol ve sansr gevetmeye balamt. Bunu 1983 ylnda sinemann, aralarnda bar ve diskolarn da olduu elence sektr kategorisinden, kltrel sektr kategorisine girmesini salayan yeni film yasasnn kmas izledi. Yerel piyasay ele geiren HK filmleri ve giderek yaygnlamaya balayan video kaset piyasas karsnda yeni bir eyler yapmaya karar veren CMCP, yukarda sz ettiimiz gibi ideolojik kstlamalarn da kalkmas sonucu daha farkl bir sinema politikas izleyerek farkl projelere kaplarn amaya balad. Bu yolla film yapma ans bulan gen sinemaclar birbirinden deiik projelerle filmler retmeye baladlar. Bu filmler anlatm dilleri ile modernist, ierikleri itibari ile nativist9 anlayn rnleri idi. Filmlere gemeden nce YTS'nin knda ok nemli bir yere sahip olan nativist anlaya bir gz atmak yararl olabilir (Yip, 1996).

7 Aslnda bu sre KMT rejiminin sinema konusundaki politikasn deitirmeye yneldii 1960'larda balamt denebilir. Nitekim YTS'nn nde gelen isimlerinden biri olan Edward Yang yetime dnemlerindeki film kltrn yle anlatyor: Onlu yalarmdayken Taipei'de gsterilen filmler inanlmaz bir eitlilie sahipti, nk milliyeti hkmet dnya apndaki filmleri Tayvan'a getirebilmek iin belli lkelerin filmlerine tahsis edilen pek ok sinema salonu amt. KMT rejiminin, tm in'in yasal hkmeti ve dier glere olan yakn kltrel balaryla bir dnya gc olarak ne kmak iin yrtt politikann bir parasyd bu. ...Bu da Fransz, talyan, Japon ve Amerikan filmlerini haftann her gn seyredebileceiniz anlamna geliyordu (193). 8 Sz konusu gelimeleri 1996 ylnda ilk defa yaplan bakanlk seimleri izledi. 2000 ylnda ise lkeyi krk yldan fazla yneten KMT ilk kez seimleri kazanamad ve iktidar Demokratik Gelime Partisi'ne (DPP) geti. 2004 ylnda yaplan seimleri ise DPP ve liderleri Chen Shui-bian (en u-bian) az farkla kazanmasna ramen daha sonra yaplan meclis seimlerinde KMT ve yandalarndan oluan Mavi Kanat stn geldi. Bu arada semen katlmnda da yzde

50 kltr ve iletiim culture & communication

60'n altna inen bir d gze arpyordu, bu da semenin mevcut siyasal durumdan memnun olmad yolunda yorumlar yaplmasna neden oldu (Chaohua, 2005: 95). Tayvan halen uluslararas alanda ulus devletler dzeyinde tannmamakta, sadece bir ka devletin bakent Taipei de ofisi bulunmaktadr. 9 Szlk anlam doutanclk olan nativizme gre btn bilgiler bize doutan gelmitir, herhangi bir canl trnn yapsal ve grevsel geliiminde, yaant renme gibi edinilmi etmenlere deil, kaltmsal olanlara arlk ve ncelik verilir. Siyasi literatrde ise nativizm daha ok yerlicilik anlamnda kullanlmaktadr. 10 Tayvan'n demografik yapsna ilikin bilgiler www.wikipedia.org adresinden Tayvan bal altndaki halk alt balndan derlenmitir.

Tayvan Milliyetilii, Nativizm ve YTS

YTS'nin ortaya k ile ilgili btn kaynaklarda vurgulanan temel faktr YTS'nin hem etkilendii hem de gelimesine katkda bulunduu nativizm hareketi ile olan ilikisidir. Bir eit yerelci anlaytan hareket eden nativizmi anlayabilmek iin Tayvan'daki milliyetiliin geliimine ksaca bakmak gerekir. Marksist tarihi Benedict Anderson Bat ya da Dou Avrupa ile Asya milliyetilii gibi ayrmlar reddettii Bat Milliyetilii ile Dou Milliyetilii adl makalesinde, milliyetilii temelde melez milliyetilik ve halk milliyetilii ile kaynam resmi milliyetilik olarak ikiye ayrmaktadr. Anderson'a gre milliyetiliin en eski hali olan melez milliyetilik, tabann kolonilere giden gmenlerin oluturduu ve bu gmenlerin bazen sknetle btnleerek, bazen de iddete bavurarak, gittikleri lkelerin yerli halklarna kendilerini kabul ettirdii, emperyal merkezle eitli derecelerde din, kltr, dil benzerlikleri olsa da zamanla zgn gelenekleri, simgeleri ve tarihsel deneyimleri ile kendilerine has bir kimlik oluturduklar ve merkezi imparatorluktan ayrlmaya altklar bir eit deniz ar gmen milliyetiliidir. Anderson'a gre Tayvan' da bu eit bir milliyetiliin gnmze zg bir ekli olarak yorumlamak mmkndr (104-105). Sz konusu melez milliyetilik adann etnik kompozisyonuna bal olarak deiik dnemlerde farkl grnmler almtr. Bu farkl grnmleri anlayabilmek iin ksaca lkenin etnik kompozisyonundan bahsetmek gerekir: Tayvan nfusunun te ikisini oluturan kesim (yaklak yzde 70) Kta ininin Fujian blgesinden g edenlerden olumakta ve bunlar Minnan denen bir in lehesini kullanmaktadr. Buna karlk in'in Guandong blgesinden gelen ve Hakka lehesini kullananlar nfusun yzde 15'ini, 1949 ylnda adaya kaan KMT yanda mlteciler ise -ki onlar da Mandarin incesi kullanmaktadr- nfusun yzde 13'lk bir ksmn tekil etmektedir. Adann asl yerlileri olan Malayo-Polinezlerin says ise yaklak yzde 2'dir (300.000).10

zen Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas 51

Daha nce de belirtildii zere, KMT rejimi kendini btn in'in gerek sahibi olarak grdnden KP karsnda in milliyetilii erevesinde bir sylem ina etmi ve btn eylemlerini ve ideolojilerini buna gre gelitirmitir. Bu amala in kltrn sahiplenmi ve ada da bir inliletirme (Sinication) politikas uygulamaya almtr.11 Bu amala yerel diyalektlerin konuulmas yasaklanm, adann kendi tarihine ait hibir bilimsel alma yaplmasna izin verilmemi ve kltrel retim de bu dorultuda ekillendirilmitir. Byle bir yaklam ada halknn uzun yllar kendi kimliklerini zgrce ifade edememesine ve kendi kltrn gelitirememesine sebep olmutur. te yandan Kta inine kar dmanlk politikas uygulayan KMT rejimi bu dmanl krklemek iin yllar boyu ada halkna komnistlerin aday igal edecei tezini ileyip durmutur. zellikle souk sava yllarnda etkili olan bu propaganda, souk savan ertesinde KMT rejiminin in zerindeki hak iddialarnn gereklememesi sonucu Tayvanllarn hayal krkl ve aldatlmlk hislerine kaplmalarna neden olmutur. Bu durumun doal sonucu olarak da ada halk ciddi bir aidiyetsizlie ve kimlik bunalmna srklenmitir. Sz konusu kimlik bunalm yeni milliyeti politikalarla giderilmeye allmtr. Nitekim sk ynetimin kaldrlmasndan sonra lkedeki liberalleme hareketleri yava yava milliyeti politikalara doru kaymaya balam, nceleri nativizm ad altnda gerekletirilen bu politikalar giderek lkede Minnan lehesi kullanan ounluun lehine gerekletirilen uygulamalara dnmtr. Genel olarak Tayvanlatrma (Taiwanization) ya da Minnanlatrma (Minnan-ization) olarak adlandrlan bu srete toplumsal yaamn her alannda (eitim, kltr, siyaset) grlen bir dizi uygulama, adada yaayan dier etnik gruplarn tepkisiyle karlam ve bu durum da toplumda teden beri varolan etnik gerilimi trmandrmtr. 2004 ylndaki bakanlk seimlerinden nce aralarnda YTS'nin en nemli isimlerinden HHH'nin de bulunduu bir grup aydn bir araya gelerek Etnik Eitlik iin Birlik hareketini oluturmulardr.12

11 Bu sahiplenme o derecedir ki an Kay ek ve yandalar in'den kaarken yanlarna Ulusal Saray Mzesi'nden ()alnm deerli antika eserleri de almlar ve bunlar bakent Taipei'de yeni yaplan bir mzeye koymulardr. Bunun yansra Taipei'deki birok sokak, cadde, bulvar, alan vb. yerlere de Beijing'dekilerle (Pekin) ayn isimleri vermilerdir. KMT rejiminin inliletirme politikalarnn ayrntlar iin baknz From Nationalism to Nationalizing: Cultural Imagination and State Formation in Postwar Taiwan (Chung, 1994: 4969). 12 Bu hareketin temel nitelikleri ve adada yaanan etnik gerilim hakkndaki grleri iin baknz Tensions in Taiwan Hou Hsiao-hsien, Chu Tien-hsin, Tang Nuo ve Hsia Chu-joe ile yaplan grme (2004), New Left Review 28:19-42.

52 kltr ve iletiim culture & communication

13 te yandan June Yip, Tayvan sinemas ile ilgili yazd son kitabnda (Envisioning Taiwan, 2004) hsiang tu hareketinin Japon igali dneminde baladn ve daha sonra 60 ve 70'lerde neo kolonyalizme (Amerika'nn varl ve Amerikan ve Japon kltr emperyalizmine) kar bir milliyeti tepki olarak yeniden canlandn belirtir. Artk hsiang tu edebiyatnda en gze batan retorik emperyalist gler eliyle adaya getirilen modernistlemeye kar yerelliin temsilcisi olan ky yaamnn yceltilmesidir (Yip'ten aktaran Li Zeng, Reading June Yip's Envisioning Taiwan. www.ejumpcut.org/archi ve/jc49.2007/Li Zeng/text.html).

Tayvanl sinema akademisyeni June Yip'e gre sz konusu Minnanlatrma ya da Tayvanlatrma srecinin ncl zellikle fikir ve kltr hayatnda kendini gsteren nativist anlaytr. Yip'e gre sz konusu anlay, Tayvan'n ulusalararas alanda yalnz braklmas ve KMT rejiminin vaatlerinin bo kmas sonucu, ksmen ulusal duygularn uyan ve yerel kltrel geleneklere yeniden ilgi duyulmaya balanmas ile birlikte balayan sosyo-politik bir bilinlenmenin sonucudur. Bir kendini yanstma/z-dnm (self reflection) dnemi olarak adlandrlan bu srecin en nemli kaynaklarndan biri ise 70'lerde ortaya kan hsiang tu ad verilen yerellik taraftar bir edebiyat akmdr. Bu akm yerel Minnan lehesini kullanmakta ve retilen eserlerde hayatn iinden kk insan hikayeleri realist bir slupla anlatlmaktayd (Yip, 1996: 190). te yandan K. H. Chen ise kendini yeniden keif (self-rediscovery) olarak tanmlad nativist hareketlerin sadece Tayvan'a zg olmayp kinci Dnya Sava sonrasnda bamszlk ve kresel dekolonizasyon hareketlerinin yaand btn nc dnya lkelerinde etkili olduunu belirtir. Chen'e gre Tayvan da nativizm, aslnda Japon igali kart hareketlerle balayp, zellikle 1970'lerin hsiang tu edebiyat hareketi ile kristallemise de yar kolonyal bir otoriter rejim olan KMT bu hareketin gelimesine izin vermemitir.13 Bu yzden de nativist hareketin kendini gsterdii zamanlar 70 sonlar ve zellikle 80 balar olmutur (2000b: 173). nk bu dnemde an Kay ek'in lmyle iktidar devralan olu Chiang Ching-Kuo, anayurdun geri alnmasna hibir olanak bulunmadnn anlalmas zerine strateji deitirerek nativist hareketi kendi rejiminin devam iin kullanmaya balamtr (K. H. Chen, 2006: 139). Nitekim lkede balayan liberalleme politikalar dorultusunda kltr ve fikir hayat zerindeki basklar kalkm, adada konuulmakta olan diller zerindeki yasaklar kaldrlm, btn kimliklere zgrlk tannmt. 1987 ylnda skynetimin kaldrlmasndan iki ay sonra Kuo kendisinin 40 yldan fazla bir sredir adada yaayan birisi olarak artk 'Tayvanl' olduunu ilan ediyordu. Bu bir dnemin bitip yeni bir dnemin balamas anlamna geliyordu. Artk Tayvan ynetimi Tayvan milliyetiliine sk skya

zen Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas 53

sarlacakt. K. H. Chen'e gre aday yllarca bask altnda tutan an Kay ek'in inli ovenist milliyetilii adann siyasi ve kltrel yaamn derinden etkilemitir. O kadar ki yllarca bu milliyetilie direnerek ayakta kalan Tayvan milliyetilii de hegemonik gc ele geirdiinde tpk in milliyetilii gibi batan aa ynetim kadrolarn deitirip madunlara yaam hakk tanmamtr. Bu anlamda an Kay ek ynetiminin oven yaps Tayvan milliyetiliinde yaamaya devam etmektedir (2000a: 58). 2005 ylnda Tayvan sinemas zerine yazdklar Hazine Adas: Tayvan Film Ynetmenleri kitabnda Darrell W. Davis ve Emilie Yueh Yu nativizmin YTS'den nce psikolojik ve anlatsal kaynak olarak Tayvan sinemasnda etkili olmaya baladn belirtirler. Yazarlara gre sz edilen realist filmlerin iinde bolca nativist tema bulunmaktadr. Sadece realist filmlerde deil tr filmlerinde de nativizmin etkisi gze arpmaktadr. rnein YTS'nin belki de en nemli ismi olan HHH ile nde gelen senaristlerinden Chen Kuong Ho ve Lin Quingie'nin 70'lerin sonlarnda ektikleri bir dizi romantik komedi de modern ile gelenekselin arasndaki farkllklar gsteren nativist filmlerdir (63-64). te yandan Tayvan'da romandan film yapma (uyarlama) geleneinin olduka yaygn olduunu belirtmek gerekir. 1965 ile 1983 yllar arasnda nl sevda romanlar yazar Cyong Yao'nun elli roman sinemaya uyarlanmtr. Bu uyarlamalardaki olay rgs deil ama evrenin ve insanlarn yaamlarnn verilmesindeki doalc yan da YTS ynetmenlerini ok etkilemitir. Gene ayn ekilde, YTS'nin ilk rneklerinden saylan ve ayr ynetmenin (HHH, Zeng Zhuang-xiang, Wang Jen) ektii ksa ykden oluan Sandvi Adam (The Sandwich Man, 1983) adl film, nativist edebiyatn nde gelen yazarlarndan olan Chun-ming Huang'n yklerinden sinemaya aktarlmtr (Kellner, 1998: 104). Bunun yan sra dier birok YTS rnei nl nativist romanlardan uyarlanmtr. Nativist anlayn edebiyattaki ncs hsiang tudan en ok etkilenen ynetmenlerden biri HHH'dir. yle ki HHH'nin daha sonra birok filminde beraber alaca senaryo ya-

54 kltr ve iletiim culture & communication

zar Wu Nien-jen de nativist gelenein o yllardaki gen temsilcilerinden biridir (L. C. Chen, 2006: 76). YTS'nin bir dier nemli ynetmeni Edward Yang da kendi yetime dnemlerinde, zellikle film yapma pratikleri asndan talyan yeni gerekiliinin etkisinden bahsetmektedir (193-194). Bu anlamda YTS ynetmenlerinin talyan yeni gerekilii ile yerelci nativist anlay birletirdikleri ya da nativist hareketteki kk insan hayatlarnn ele aln ile Neo-realizm anlay arasnda paralellik kurduklar sylenebilir.

Yeni Tayvan Sinemasna Farkl Yaklamlar

Kukusuz bir toplumsal halet-i ruhiye ya da ideolojik duygu yaps olarak nativizm YTS'nin ortaya knda ok nemli bir yere sahiptir. Ama Kuan Hsing Chen'in de belirttii zere bu durum sadece nativizm ile aklanabilecek bir fenomen deil ayn zamanda sinema endstrisinin ve sinemasal aygtn isel mantnn da rol oynad bir srecin sonucudur. Belirtildii zere, 70'lerde blgede kk bir Hollywood olmaya aday Hong Kong sinema endstrisi Tayvan sinemasna tamamen hkimdi. Buna ek olarak video kaset furyasnn ortal kaplamas ile sinemaya giden izleyici says iyice azalmaya balamt. Seyirci ile alakal bir dier durum ise deien seyirci profili idi. Ekonomik alanda bir gelime yaayan toplumda kltrel alanda liberalleme politikalar sonucu yeni bir okuyan kentli kitle ortaya kmt. karlmaya balanan sinema dergileri, dzenlenen festivaller ve videodan film izleyebilme olana sayesinde ciddi bir film kltr ortam olumu, Avrupa sanat sinemas rneklerini ve bamsz yapmlar rahata takip edebilen farkl bir izlerkitle ortaya kmtr. Bu izlerkitleyi eski kuak ynetmenlerin klielerle dolu ka (escapist) filmleri artk tatmin etmemekteydi. K. H. Chen'e gre YTS'nin oluumu, tarihsel olarak btn bu ekonomik, siyasal, toplumsal ve kltrel etmenler tarafndan stbelirlenmitir (2000b: 176). Hong Kong sinema endstrisi karsnda yenilen yerli endstriyi canlandrma abas sonucu CMPC'nin bandakiler strateji deiikliine gitme karar almlard. Buna gre farkl ve deiik pro-

zen Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas 55

jelerle gelen gen film yapmclarna ans verilmesi ve en az bte ile en az riskin gze alnmas amalanmt. Bu yzden CMPC bir dizi portmanto filmler14 yaptrmaya karar verdi. Sz konusu karar uyarnca nce 1982'de In Our Time (Bizim Zamanmz) filmi yapld. Drt ayr ynetmen (Tao Dechen, Edward Yang, Ko Yicheng ve Chang Yi) tarafndan anlatlan drt ayr hikayeden oluan film, srpriz bir ekilde byk ilgi grm giede de iyi haslat yapmt. Bir yl sonra yaplan Chen Kuong Hu'nun ynettii Growing Up (Bymek) ve yine bir ykl portmanto film olan Sandvi Adam (The Sandwich Man) da ayn derece de ilgi grp iyi bir gie elde etti. Her filmdeki ynetmen, senarist, kameraman, oyuncu, kurgucu ve ses teknisyenleri daha sonra btn YTS filmlerinde greceimiz isimlerdi. Her film de ncekilerden farkl idi. Yar profesyonel ya da amatr oyuncularn yer ald bu filme de klasik anlat yapsndan farkl bir film dili hkimdi.15 Tayvanl film eletirmeni Wu Chi-Yen'e gre YTS'nin yenilii iki temel kategoride zetlenebilir; birincisi, gereklik duygusu ile birlikte yerellikten beslenen bir tarihsel malzeme (tema, karakter vb.) kullanmdr. Dieri ise mis-en scene, kesme, anlat yaps, sekans ekim ve izgisel (linear) olmayan anlatya yer veren ve eletirel sosyal gerekilie gndermelerde bulunan yeni bir sinema dilinin aratrlmas ve yaratlmasdr (aktaran K. H. Chen, 2006: 140). Yukarda tanmlanan fikirler YTS'yi ele alan yabanc yazarlar tarafndan da farkl tanmlamalarla paylalmaktadr. rnein Amerikal K. Thompson ve D. Bordwell ikilisine gre YTS ynetmenleri gevek, episodik anlatmlar ve daha ok profesyonel olmayan oyunculara yer veren toplumsal eletirilerde bulunan filmler yapmlardr. Bu ynetmenler filmlerinde tpk 1960'larn Avrupa sanat sinemasnda olduu gibi yklemede eksiltili yaklama dayanan, geri dnler (flashback) ve fantezi sekanslar ieren bir anlatm kullanrlar (780). Bir baka Amerikal akademisyen Douglas Kellner de benzer zellikleri vurgulamaktadr: zellikle HHH ve Edward Yang'n filmlerinde paral sahnelere dayal blnm anlat, uylamlara dayanmayan (unconventional) epizodik anlat kesmeleri ile anlaty ina eden, paralar

14 Antoloji, omnibus ya da portmanto filmler (portmanteau) ortak bir tema, nerme ya da kesien bir olay etrafnda birbirine balanm eitli ksa filmlerin oluturduu filmlerdir. 15 Chris Berry ve Fei Lu'ya gre 1982'de yaplan In Our Time YTS'nin filmcilerini izleyiciye tantrken, Growing Up YTS'ye giden yolu aar ve Sandvi Adam ise YTS'nin baladn ilan eden film olur (Berry ve Lu, 2005: 6).

56 kltr ve iletiim culture & communication

bir araya getiren ve bylece izleyiciyi filmi okumaya zorlayan bir yk yaps vardr. Bu filmlerde uylamsal olmayan balang ve sonlara rastlanr. Baz sahneler ar derecede uzundur. zellikle Hou'nun sahnelerinde kamera sabit iken, Yang'n filmlerinde ise karakterler genelde erevenin kenarlarnda ve hatta bazen ereve dnda konumlanr. Diyaloglar ounlukla st ste binmitir ve her zaman grntlerle ilikili deildir. Bu filmlerde daha ok dar mekanlar tercih edilmi ve doal k ile sradan insanlarn gerek yaam alanlar ve alma yerleri kullanlmtr. Ayrca genelde amatr oyuncularla allm ve dil olarak da hangi blgede ekiliyorsa orann kulland lehe olmasna dikkat edilmitir. Alt snflarn, kadnlarn, genliin ve farkl marjinallemi ve bask altndaki gruplarn problemlerinin yansra, Tayvan tarasnn ve kent yaamnn daha nce ele alnmam ynleri ilenmeye allmtr (107). YTS'nn ilk dnem filmlerinde en gze arpan zelliklerden biri biz sava sonras kua, nasl bydk temasnn ok fazla ilenmesidir: Irz Tohumu (Ah-Fe, 1983), Feng Kueli Olanlar (Boys from Feng Kue, 1983), Bymek (Growing Up, 1983), Yazn Bykbabamlarda (Summer at Grandpa's, 1984), Rzgarda Toz (Dust in the Wind, 1986), Taipei Hikayesi (Taipei Story, 1985), Yaamak Zaman, lmek Zaman (The Time to Live, The Time to Die, 1985) gibi btn bu filmlerde, bir taraftan sava sonras kuan ergenlik hikayelerine odaklanrken bir taraftan da deien politik ve ekonomik evrelerin tasviri yaplmtr. K. H. Chen'e gre YTS ynetmenleri bir dnemden dierine olan deiimin tarihi konusuyla ok ilgilidir; tarm toplumundan sanayi toplumuna, yoksul tara yaamndan kentli olana, inli siyasi kimliinden Tayvanl siyasi kimliine (2006: 140). Film hareketlerinin temsilcilerinde grlen ortak davran, kolektif eylem, yardmlama ve dayanma gibi zellikler YTS ynetmen ve senaristlerinde de vardr. Daha nce de belirtildii gibi YTS ynetmenleri beraber film antolojileri yapmlar, birbirlerinin filmlerini desteklemiler (rnein HHH, E. Yang'n Taipei yks'nde ba erkek oyuncudur ve onun Terrorizer filmini desteklemek iin evini ipotek ettirmitir) zaman zaman ortaklklar kurmulardr (gene HHH ve E. Yang alternatif bir yapm ve datm a kurmaya almlardr).

zen Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas 57

Fredric Jameson'a gre son dnemlerdeki sinema hareketlerinin ortak bir zelliini YTS'de de grmek mmkndr. Jameson'a gre hareketi oluturan filmler ortak bir tavra sahiptir, ama zellikle bir ya da birka ynetmenin ortama damgasn vurduu grlr (Jameson'la yaplan grme; zgven, 2004). Bu duruma, yeni ran sinemasndan Abbas Kiyerstemi, Mohsen Mahmalbaf, Dogma hareketinden Lars Von Trier, Kore'den Kim Ki Duk, Balkan sinemasndan Emir Kusturica'nn ne kmas rnek verilebilir. Tayvan sinemas iin ise iki isim gze arpar: HHH ve Edward Yang... Oysa K. H. Chen'e gre yeni sinemasal dil kullanmak ya da toplumsal sorunlar ilemek gibi zellikler sadece YTS'ye zg deildir. Chen'e gre YTS'nin zgnl Tayvanll kurmak ve onu tarihte yeniden kefetmektedir (2000b: 174). Davis ve Yueh'e gre ise YTS, balangta HK ve Hollywood'un ithal filmlerine kar yerli alternatiflerle seyirciyi kendine ekmeyi ve bu ekilde Tayvan piyasasnda kar hegemonya kurmay amalyan kolektif bir hareketti. Ama sanatsal ve ideolojik adan gsterdikleri performansa karlk ekonomik adan hibir zaman belirleyici olamadlar. Bu yzden muhafazakrlar tarafndan Tayvan sinemasn batrmakla sulanmlardr. Bu sulamalara karlk vermek ve devletin sinemaya olan ilgisizliini eletirmek iin 53 sinema alan bir araya gelerek 1987 ylnda Tayvan Sinemas Manifestosunu yaymlarlar. Ne gariptir ki sanat hareketlerinin kn haber veren manifestolarn tersine bu manifesto ile YTS kendi lmn ilan etmi gibidir. Nitekim manifestonun beklenen etkiyi yaratmamas zerine, imza atanlarn byk ounluu sinema alanndan ekilir, reklam sektrne ve televizyona geerler (64).

Tayvan Yeni Dalgas m Yeni Tayvan Sinemas m?

YTS'yi deerlendiren almalarda farkl adlandrmalar ve farkl dnemlendirmeler yapldn grmekteyiz. Baz kaynaklar YTS demeyi tercih ederken (Douglas Kellner, June Yip, Kuan Hsing Chen) bir ksm aratrmac ise bu sinemay Tayvan yeni dalgas

58 kltr ve iletiim culture & communication

16 Sinemada akm/hareket kavramlarnn deerlendirilmesine ilikin bir alma iin baknz Emrah zen (1999). Trk Sinemas'nda AkmHareket Deerlendirmelerine Toplumsal Gerekilik Akm zelinde Eletirel Bir Bak ve Bir Model nerisi. A.. LEF Yllk: 147-166.

(Thompson ve Bordwell, Jane Yu vb.) olarak adlandrr. Kukusuz bu durum sinema hareketleri ile ilgili fenemonolojik bir tartmay da beraberinde getirmektedir.16 rnein Thompson ve Bordwell dnya sinema tarihi ile ilgili yazdklar kitaplarnn Tayvan sinemas blmnde bu sinemay neden Tayvan yeni dalgas olarak adlandrdklarnn ipularn verirler. Onlara gre; 1950'lerde Fransa, 60'larda Dou Avrupa, 70'lerde Almanya'da ortaya kan yeni dalgalarda olduu gibi 80'lerde de Tayvan, eitimli ve ilgili seyirci kitlesi ile ulusal bir sanat sinemasna hazrd... Dier birok gen sinema gibi Tayvan yeni dalgas da yeni gelenlerin ucuz ve abuk filmler yapmasn yreklendiren endstrideki krizden yararlanmtr (779). Grld zere burada Thompson ve Bordwell yeni dalga tanmyla, endstrinin iinde bulunduu kriz sonucunda yaplan, canl, hayatn iinden ve dk bteli filmler ile dikkat eken ulusal sanat sinemalarn anlamaktadr. Oysa YTS zerine bir inceleme kaleme alan Douglas Kellner Yeni Dalga terimine eitli sebeplerle kar kmaktadr. Ona gre 1982-83'lerde balayp 90'larn sonuna kadar olan filmleri yeni dalga olarak tanmlamakla bu filmlerin sonuna gelindii sylenmi olmaktadr. Ama yeni dalga olarak tanmlanan 1980 dnemi filmleri daha nceki yeni dalga filmlerinin parametrelerini aan yeni bir Tayvan sinemasn gelitirmek iin n koullar retmitir. Bu sinema 1990'larda da hayli grnrdr ve nceki hareketi ama potansiyeli asndan zengindir. Yani Kellner'e gre bu anlamda biten bir ey yoktur. Kellner yeni dalga terimine bir baka sebeple daha kar kmaktadr. Ona gre bu terim artk bir dizi filmi ekillendiren bir pazarlama terimi, giderek Peter Wollen'in ileri srd gibi, uluslararas kltrel piyasaya yeni taze girileri tevik eden bir terim olarak kullanlmaya balanmtr. Kellner, Ang Lee gibi baz Tayvanl ynetmenlerin dnya pazar iin film retip, dnya kltrnn sinemasal tekniklerini ve temalarn kullanmalarn rnek verir. Oysa Ona gre YTS'nin en iyi taraf, tamamen Tayvanl olarak, ada Tayvan toplumsal yaamnn gerekleri ve problemleri ile ilgilenen,

zen Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas 59

ortak stil ve temalara sahip ulusal bir sinemay gelitirmeye almasdr. Kellner'in yeni dalga terimine kar kmasnn nc nedeni ise, dalga metaforunun, nce bir anda patlayarak zirveye ulamay ve sonra her taraf kpk yaparak iz brakmadan kaybolmay akla getirmesindendir. Ona gre byle bir imge sinemasal retim ve tarih iin belirsiz bir metafordur (101-102). YTS filmlerinin neler olduu ya da YTS denildiinde hangi dnemlerin kastedildii konusunda da farkl grler bulunmaktadr. Herkes YTS'nin 1982 ylnda yaplan In Our Time (Bizim Zamanmz) filmi ile baladnda ortaklar ama bitii ya da bitip bitmedii konusunda farkl grler bulunmaktadr. Kimilerine gre YTS 1986 ylnda yaplan All for Tomorrow (Her ey Yarn in) filminin ekilmesi ile birlikte sona ermitir. Chen Kuo Fu ve HHH'nin birlikte ynettii ve Tayvan ordusunun genleri askere ard bir reklam filmi olan All for Tomorrow, zellikle Tayvanl bir ksm eletirmen ve yazar tarafndan oka eletirilmi ve bu filmle YTS'nin ld ilan edilmitir (K. H. Chen, 2000b: 173). te yandan Kellner'in grlerinin tersine sz konusu hareketi Tayvan yeni dalgas olarak tanmlayan Tayvanl eletirmen ve festival direktr Jane H. C. Yu'ya gre Tayvan sinemasnda ilk dalgay oluturan hareket daha nce akladmz Tayvan Film Manifestosu ile sona ermitir. Yu'ya gre 1987 ylndan sonra aralarnda Ang Lee, Tsai Ming Liang (TML) ve Yi Chih Yen gibi sinemaclarn da olduu ikinci dalga balamtr.17 Ancak bu sinemaya ister YTS diyelim isterse de onu Tayvan yeni dalgas olarak grelim yukardaki deerlendirmelerin hepsinde ulusal sinema vurgusunun ortak olduu grlmektedir. YTS rnekleri, uluslararas arenada kabul grmeyen bir lkenin sinemasnn ulusal sinema olarak kabul grmesini salamakta ve bu kabln zerinden deerlendirilmektedir. Nitekim Fredric Jameson da konuya ulusal sinemalar asndan yaklar: Ulus sinemalar deyince benim aklma ncelikle dnemler geliyor. 1930'larda Fransz sinemas, 1960'larda Polonya sinema-

17 1990'lardan sonraki filmleri Yeni Yeni Tayvan Sinemas adyla anan baz almalara da rastlanmtr. Baknz Yu, Jane H. C. (2005). From New Wave to Independent: Taiwan Cinema 1982-2002. www.taiwancinema.com/ ct.asp?xItem=50867&ctNo de=124. Eriim tarihi: 08.06.2007.

60 kltr ve iletiim culture & communication

s, 1980'lerde ise Tayvan sinemas diyeceim... Bu soru da yeni dalgalar nedir? sorusuyla rtyor, sosyolojik, ekonomik, artistik anlamda. Fakat yeni dalgalar ve Fransz yeni dalgas biraz da avangard sinemalarn mahsulyd. Artk avangard'lar yok. O bakmdan Trkiye'nin de iinde olduunu dndm yeni beliren ulusal sinemalar avangard sonras ulusal sinemalar olarak ilgimi ekiyor (Jameson'la yaplan grme; zgven, 2004). Burada dikkati eken nokta Jameson'n yeni dalgalar daha ok avangard ile ilikilendirmesi ve Kellner'inkine benzer ekilde gnmzde ortaya kan yeni sinemalar ise avangard sonras yeni ulusal sinemalar olarak nitelendirmesidir.

Ulusal Sinemay Pazarlamak

Yukarda Kellner'in deindii bir noktann ulusal sinemalarn tanmlanmasnda yeni dalgalarn oynad rol asndan olduka nemli bir sorunsal belirttii sylenebilir. Kellner'e gre kreselleen dnyada uluslararas kltr pazarnda tannmak iin kullanlan en etkili pazarlama yollarndan biri, filmlerin yeni dalga ya da gen sinema hareketi vb. tanmlamalarla, uluslararas kltr piyasalarna karlmasdr. Bu anlamda zellikle festivallerin byk ilevi olduu grlmektedir. Benzer ekilde Bill Nichols da yeni sinemalarn kefinde ilk ne srlenin, genellikle, sz konusu filmlerin bir festival tarafndan kefedilmi olmalar nedeniyle uluslararas dzeyde ilgiyi hak ettikleri iddias olduunu belirtir (16). Burada hem Nichols hem de Kellner'in yeni sinemalarn film festivalleri ile olan ilikisini ele alrken deinmedikleri bir nokta bulunmaktadr. O da film festivallerinin ulusal sinemalarla olan ilikileri konusudur. Thomas Elsaesser gnmzde Avrupa sinemasnn durumunu ele ald kitabnda Avrupa sinemasnn film festivalleri ile olan ilikisine de bakar. Ona gre olduka Avrupal bir kurum grnmnde olan film festivalleri balangta olduka politik ve ulusalc ilikilere sahiptirler. rnein Venedik Film Festivali Benito Mussolini'nin emri ile faizmi btn dnya apnda legalize etme-

zen Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas 61

ye ynelik bir propaganda arac olarak faaliyete balamtr.18 Nitekim sz konusu propagandaya kar Fransa da Cannes Film Festivali'ni yaratmtr. Benzer ekilde gnmzde Dou Avrupa'nn en nemli film festivali olan Karlovy Vary sosyalist film retimi iin yeni kurulmu olan ulusal ek film endstrisinin vitrini grevini grmek amacyla kurulmutur (89). kinci Dnya Sava sonrasnda ise misyonlar deien film festivalleri artk Hollywood hkimiyetine kar ulusal sinemalar iin alternatif bir gsterim alan yaratmak ve bu ekilde Hollywood'la mcadele etmek amacna hizmet ediyorlard. Sre ierisinde Hollywood'un dikey olarak entegre olmu kresel oklu medya devleri iinde etkinliini arttrmas karsnda film festivalleri alternatif ya da muhalif, kresel bir film izleyicileri topluluu olarak ulusar izleyicilere bir yer am ve sanat sinemas ile klt sinemann uluslararas pantheonunu ina etmitir (Wu, 2004: 8). Sinema almalarnda ulusal film kavram problematize edilmeye balandka ulusal sinemalarn kaleleri olarak ilev gren film festivallerine de daha eletirel bir gzle baklmaya balanmtr. rnein Kanadal akademisyen Liz Czach'a gre film festivalleri zellikle ulusal kanonlar oluturmak sureti ile ulusal sinemalarn inasnda nemli bir rol oynamaktadrlar. Ona gre filmlerin ulusal kanonlardan karlma ya da iine dahil edilme sreci ile film festivallerine seilme sreci arasnda baz ortaklklar bulunmaktadr. Film festivalleri bu anlamda filmlerin rekabeti kadar ekillenmesinde ve belirlenmesinde nemli bir mecra olan ulusal kanonlar desteklemektedir (78). Czach'a gre nasl ulusal kanonlar olutururken baz filmleri dahil edip bazlarn darda brakyorsak, film festival programlarnda da benzer ilemler uygulanmaktadr. Czach, Kanada ulusal sinemasnn oluturulmasn Toronto ve Montreal Film Festivalleri rneinde irdeler. Czach'a gre ulusal sinema iin yaplan bir programlamada btn bir ulusal sinemay temsil etme iddias olduundan geni bir yelpazede btn sinemasal trler ve pratikler sergilenmektedir. rnein Toronto Film Festivali'nde Kanada sinemas ile ilgili hazrlanan blme (Perspective Canada) btn sinemasal trlerden rnler (belgesel, konulu de-

18 1939 ylnda yaplan festivalde herkesin favorisi olan Jean Renoir'in La Grande Illusion filmi yerine byk dl olan Altn Aslan'n Alman filmi Olympia (ki Joseph Goebbels'in Propaganda Bakanl tarafndan finanse edilmiti) ile ynetmenliini Mussolini'nin kendi olunun yapt Pilot Luciano Serra adl filmler arasnda paylatrlmas bata Franszlar olmak zere btn uluslararas camiay kzdrm, Franszlar yarmadan ekilirken, uluslararas jride yer alan Amerikal ve ngiliz jri yeleri de sz konusu karar protesto ederek istifa etmilerdir (Benjamin Craig, History of the Cannes Film Festival http://www.cannesguide. com/basics/history/. Eriim tarihi: 17.05.2008).

62 kltr ve iletiim culture & communication

neysel, ksa film vb.) konulmutur. Czach'a gre bu filmler, artistik kalite, beeni ya da yetkinlie gre deil Kanada ulusu ve sinemas iin neyin iyi olacana karar veren politik ve ideolojik bir ajandann rehberliinde seilmilerdir (84). Film festivalleri ile ulusal sinema arasndaki iliki festivale girecek filmlerin seiminden itibaren balayan bir sretir. Elsaesser'in de belirttii gibi ilk film festivallerinde yarmaya katlacak filmlerin seimi film endstrisinin temsilcilerinden oluan ulusal seim komitelerine kalmt. Seilen filmler lkeleri temsil ettiinden, ulusal komitelerin siyasi-diplomatik kayglar n planda tutarak yaptklar seimler daha ok spor msabakalarndaki semelere benziyordu (90). Her ne kadar bu yntem 1972 ylnda Cannes Film Festivali'nin gsterilecek filmleri seme iini festival direktrne brakmas ve bu uygulamay dier festivallerin takip etmesi ile ortadan kalkm olsa da, festivallerin filmleri ulusal etiketine sokma abalar bitmemitir. Tayvanl akademisyen Chia-chi Wu'ya gre, film festivallerinin Hollywood'un ticari filmleri ile rekabet ettii srete ulusal kavram uygun bir snflandrma etiketi olduu kadar pragmatik bir promosyon arac olarak da i grmektedir. Festivaller bir filmi daha yar artnamelerinden itibaren ulusal kategorisine sokmaktadrlar ki bu da bir ulusal kimlie ayrlmanz anlamna gelmektedir. rnein bir filmi bir festivalde yartrabilmek iin yar artnamelerinde belirsiz yapmlar (entity) engellemek iin koyulmu, asl lke (country of origin) ve asl dil(original language) gibi sorular yantlamanz gerekmektedir. Bill Nichols'a gre bir festivalde filmler yan yana geldiinde ve 'asl lkesine' gre sralandnda 'ulus devlet' bizim alegorik okumalarmz iin doal bir hedef olmay desteklemektedir. Yani bir festivalde yarmac ya da katlmc olarak varolmakla filmler kendilerinin ulusal alegoriler olarak ina edilmesine izin veriyorlar demektir (Nichols'dan aktaran Wu, 2004: 9). Wu, Nichols'n bu grlerini, Fredric Jameson'n btn nc dnya metinlerinin ulusal alegoriler olarak okunabilecei yolundaki nl makalesinin -

zen Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas 63

nda yeni bir deerlendirmeye tabi tutuyor. Bilindii zere Jameson bu ok nl makalesinde, btn nc dnya edebiyatnn (metinlerinin) ulusalc alegoriler olarak okunabileceklerini savlar (21). Bu iddia zellikle nc dnyal yazarlar tarafndan btn nc dnyay ideal bir muhalif milliyetilik (ulusalclk) eklinde tektipletirdii iin oka eletirilmitir.19 Oysa Wu'ya gre bu tespit Tayvan sinemasnn festivallerdeki konumu asndan -paradoksal bir ekilde- dorudur. nk Tayvan sinemas, Tayvan'n politik alanda eyalet ya da alt lke (sub national) sayld bir dnemde film festivallerinde alegorik olarak ulusal sinema olarak alglanm, bu da Tayvan'n ulusal statsn glendiren bir olay olmutur. Sz konusu alglamada YTS etiketinin de phesiz nemli bir katks olmutur. Wu, YTS'nin festivaller balamnda nasl ulusal sinema statsne ykseldiini rneklerle anlatr. Ona gre YTS hareketi hem ierik hem de biim asndan yeniliki bir hareket olduundan lkede muhafazakrlarla bir tartma balatmtr ki, lke tarihinde ilk defa sinema nemli bir tartma konusu olmaktadr. Bu tartma ise uluslararas kltr piyasalaryla, zellikle de festivallerle yakn ilikileri olan bir grup eletirmen, akademisyen vb. vastas ile uluslararas arenaya tanmtr.20 zellikle in dili, kltr ve sinemas ile ilgilenen film yazarlar ve akademisyenler tarafndan eitli gazete ve dergilerde YTS ele alnmaya baland. te yandan 80'lerden sonra lkeye birok nl akademisyen ve sosyal bilimci davet edilmitir.21 Bu insanlara YTS filmlerinden rnekler seyrettirilmitir. Film eletirmenleri ve akademisyenler YTS sinemaclarn zaman zaman Ozu, (zellikle HHH'nin filmlerini) zaman zaman da Antonioni ile (daha ok Edward Yang'nkileri) karlatran yazlar kaleme aldlar. Bu yazlarda oka ulusal sinema, yeni dalga ve author kavramlar kullanld. Film festivallerinde yava yava Tayvan filmleri yer almaya, nde gelen ynetmenler iin retrospektifler dzenlenmeye baland. Kukusuz YTS'nin festivallerde ulusal sinema statsne ykselmesi kolay olmamtr. YTS ncesinde Tayvan sinemas, ulusla-

19 Bu nl makale ve Aijaz Ahmad'n ona verdii cevap iin baknz (1995) Kltr ve Toplum 1. 20 Burada zellikle anlmas gereken bir isim Peggy Chiao'dur. Amerika'da sinema zerine yksek lisans ve doktora yapan Chiao, daha yurda dnmeden nce nemli bir yerel gazetede sinema eletirileri yazmaya balam, zellikle film eletirisi alannda lkenin en tannan simas olmu ve yazlar btn sinemaseverlerce yakndan takip edilmeye balanmtr. Chiao YTS sinemaclar ile uluslararas film profesyonelleri arasnda arabuluculuk grevini yapm, YTS'yi tantan yazlar, festival tantm yazlar hep onun elinden kmtr. Chiao ayn zamanda uluslararas film festivalleri ile olan yakn ilikisi sayesinde YTS'yi dardaki festivallerde pazarlayan programlar, retrospektifler vb. ayarlayan profesyonel bir programcdr (Wu, 2004). 21 Bu isimler arasnda Douglas Kellner, Fredric Jameson, Gayatri Spivak gibi akademisyenler Tony Rayns, Marco Mller, Wimal Disseneyake gibi film festivali program yneticileri bulunmaktayd.

64 kltr ve iletiim culture & communication

22 Uzun yllar Vancouver Film Festivali'nin yneticiliini yapan ve festivalin Asya filmlerinin gsterildii Ejderhalar ve Kaplanlar blmn hazrlayan inli sinema uzman Tony Rayns, uzun yllar Rotterdam Film Festivali'nin yneticiliini yaptktan sonra Venedik Film Festivali'nin bana geen sinolojist Marco Mller, Asya sinemas zerine yazlaryla tannan akademisyen ve Hawai Film Festivali'nin yneticisi olan Wimal Disseneyake bu isimlerden sadece birkadr.

raras festivallerde ok nadir yer bulabiliyor, ounlukla HC'nin basks ile festival programlarna alnmyordu. Bu dnemde Tayvan filmi gstermeyi kabul eden festival yneticileri Tayvan filmlerini inli Taipei (Chinese Taipei) ya da Tayvan/in etiketleri altnda programlarna alyorlard. YTS'nin ilk filmleri de benzer etiketler altnda festivallerde boy gstermeye balad. rnein Berlin Film Festivali, ilk defa YTS rnei olarak HHH'nin Sevmek Zaman lmek Zaman filmini 1986 ylndaki Uluslararas Gen Sinema Forumu blmnde gsterdiinde film hl Tayvan/in etiketi altnda idi. te yandan Avrupa ve Amerikann Nantes, Locarno, Londra, Hawai, Vancouver ve Toronto gibi orta-st snf festivallerinde birbiri arkasna YTS rnekleri gsterilmeye baland. zellikle 80 sonrasnda festivallerin genel olarak Asya sinemalarna olan ilgisi de bunda etkili oldu. yle ki bu yllarda baz festivallerde kalc Asya sinemas blmleri oluturulmaya balanmt (Rotterdam, Vancouver vb.). Kukusuz bunda festivallerin yapld yerlerde yaayan Asya orijinli seyircilerin hesaba katlmasnn ve baz festivallerin yneticilerinin Asya sinemas uzman olmasnn da etkisi vardr.22 Bu arada devlet de yarmalarda dl alan filmleri ulusa baar kazandrdklar iin para ile mkfatlandrmaya balamt. Yetkililer iin filmlerin hangi stil ve temaya sahip olduklarnn da pek bir nemi yoktur. Onlar iin nemli olan dardaki seyircinin Tayvan ismini Tayland'dan ayrabilmesiydi. Yukarda aktarlan i ve d gelimelerin etkisi ile YTS rneklerinin uluslararas festivallerde gsteriminde nemli deiiklikler grlmeye balanmtr. rnein 1984 ve 1985 yllarnda Nantes Kta Film Festivali'nde HHH'nin Feng Kueli Olanlar (1983) filmi Tayvan/in etiketi altnda yarrken, bir yl sonra ayn ynetmenin Rzgardaki Toz (1986) filmi yarmaya Tayvan etiketi ile katlabilmitir. Ama asl krlmay yaratan HHH'nin Keder ehri (1989) ile Venedik'te Altn Aslan' almas olmutur. lk defa byk film festivalinden birinde YTS rneklerinden biri Tayvan sinemas olarak yarabiliyor ve btn dnya onu bu isim altnda tanm oluyordu. Bu dlden sonra dier YTS rnekleri de byk festivallerde Tayvan ulusal sinemas olarak gsterilmeye balanmtr.

zen Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas 65

te yandan Czach'n szn ettii kanon meselesinin YTS rneinde de ilediini syleyebiliriz. Jameson'n son yllardaki film hareketlerinde ortama bir ya da birka ynetmenin hkim olma eilimi olarak szn ettii durumun da bundan kaynakland sylenebilir. Gerek yaplan festivallerde gerek daha sonra yazlan inceleme kitaplarnda YTS'den bahsedildiinde genellikle HHH ve Edward Yang'n isimlerinin getii ve onlarn filmlerinin ele alnd grlmektedir. Bunun dnda kalan isimlere ise ok az deinilmektedir. Dolaysyla ulusar izleyici YTS hareketini sklkla HHH ve Yang'n filmlerinden takip etmektedir. Oysa -baz farkl grler olsa da- 1982-1986 dnemi YTS'si sadece Yang ve HHH'nin filmlerinden deil bir dzine film ynetmeni ve yaklak otuza yakn filmden oluur. Buna ramen YTS ile ilgili kaynaklarn ounda yalnzca bu iki isme rastlanr.

Ulusal/Ulusar Sinema Tartmalar Ekseninde YTS

Daha nce de belirttiimiz zere YTS'nin de iinde bulunduu Asya sinemalarnn film almalarnda tartlmaya baland dnem ayn zamanda ulusal sinema tartmalarnn da balad dnemdir. Bu yzden film almalarnda Asya sinemalar ele alnrken ulusal sinema tartmalarnda kullanlan kavramlara oka gnderme yapld ve ulusal sinema tartmalarnn burada da bir kere daha yaand grlmektedir. Bu tartmalardan en ilginci ise hi kukusuz genel olarak ince'nin deiik lehelerini konuan HC, Tayvan, Hong Kong, Singapur sinemalarnn nasl deerlendirilecei konusudur. Bu sinemalar daha nce ulusal sinema paradigmas iinden (ulusal sinema/alt ulus sinemas) tartlrken kreselleme ve ulusarclk tartmalarnn sinema almalarna girmesi ile birlikte ulusar sinema tartmalar iinden tartlmaya balanmtr. Kreselleme tartmalarnn iinde nemli bir blm oluturan ulus devletin sona ermekte olduu yolundaki sylemlerin ulus devlet ve yaplarna kar getirdikleri en nemli alternatiflerden bi-

66 kltr ve iletiim culture & communication

risi ulusar kavramdr. Kavram ne srenlere gre artk ulus devlet snrlar iinde tutulamayan kimi aklar sz konusudur. Yersiz yurtsuz kapitalizm sayesinde hem ulusal snrlar anyor hem de ulusal snrlar dnda bir alan ve bu alanda rol oynayacak yeni aktrler ortaya kyordu. Ulf Hannerz'e gre, artk ulusar arenada bireyler, gruplar, hareketler, zel giriimler aktr olabilir ve gznne almamz gereken bu kk paralar deil fakat bu organizasyonlarn eitliliidir (6). Sz konusu tartmann en ok etkiledii alanlardan biri de sinema almalardr. Kimilerine gre zaten sinema gelecekte kanlmaz bir ekilde giderek ulusarlaacaktr. Birbiri ile balantl, kresel film endstrisi iinde filmlerin finansman, prodksiyonu, datm, gsterimi, iletimi ve izlerkitlesindeki son deiimler ulusal snrlarn belirsizlemesini salamtr. Zaten hemen herkesin zerinde anlat gibi kltrel bir rn ve bir meta olarak filmin her zaman iin ulusar karakterde olduu sylenebilir. Nitekim Stam ve Shohat'a gre modernitenin bir rn ve semptomu olan sinema kreselleme tarihinin bir paras olarak ekillenmitir. Yazarlar bu anlamda sinemann balangcnn emperyalizmin ykselii ile ayn zamana rastlamasnn bir tesadf olmadn belirtirler. Unutmamak gerekir ki sessiz film dneminin en ok film reten lkeleri olan Fransa, Almanya, ABD ve ngiltere ayn zamanda en nde gelen emperyalist devletler konumundadrlar (385). Fakat film almalarnda ulusarcln kullanm ancak kreselleme tartmalar ile balayabilmitir. 1993 ylnda Marsha Kinder ulusal sinemann kresel-yerel ittifakna kar yeniden okunmas ihtiyacndan sz ederken, ok deil drt yl sonra Sheldon Hsiang Lu, inli Ulusar Sinema derlemesine yazd nszde, ulusaldan ulusar sinemaya deien tartmalar aklayarak yeni teknolojik gelimeler sayesinde uluslararasndaki snrlarn belirsizlemeye balad ulusar postmodern kltrel retim ana girdiimizi ilan etmiti bile (Higbee, 2007: 81). 2000 ylnda yazd Ulusal Sinemann Kstlanm Tahayyl adl makalesi ile ulusal sinema tartmalarna geri dnen Hig-

zen Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas 67

son da ulusal sinema kavramnn kullanlln sorgularken sinemann ulusal snrlar iinde nadiren varolan kltrel ve ekonomik ilikilerini anlamada ulusar kavramn kullanmay nerir (64). Ulusar sinemaya ilikin bir dier alma Elizabeth Ezra ve Terry Rowden'n derledikleri Ulusar Sinema'dr. Yazarlara gre ulusar kavram ile kresel sisteme geen artan sayda sinemacnn tahayyl ettii deien bir dnyay daha iyi anlayabiliriz (aktaran Higbee, 2007: 84). te yandan yukarda da belirttiimiz zere ulusar sinema almalar zellikle ince konuan lke sinemalarnn deerlendirilmesinde oka gndeme gelmitir. rnein 1997 ylnda inli akademisyen Sheldon Hsiao-peng Lu'nun derledii kitabn bal Ulusar inli Sinema'dr. Lu derlemenin nsznde in'de sinemann balangcndan gnmze kadar olan tarihsel geliiminin izini srerek u yargda bulunur; inli ulusal sinema ancak kendi ulusar balamnda anlalabilir. inli sinemadan konuulduunda oul ve btn bir 20. yzylda devam eden bir ulusar imaj yaratma srecinden bahsedilmelidir (Lu, 1997: 3). Lu kresellemenin film yapm, datm ve gsterim mekanizmalarna olan etkisinden sz ederek zellikle blgesel ortak yapmlarn artmas ve in sinemasnn ilk zamanlarndan itibaren film ithal etmesi ve bu filmlerin btn in dilinin konuulduu yerlerde izlenmesi nedeniyle, in sinemasnn her zaman ulusar bir yapda olduunu iddia etmitir. Lu sz konusu tanmlamann zellikle in dilinin konuulduu diasporay darda braktn dndnden olsa gerek daha sonra bir dier inli akademisyen Yeh Yueh Yu ile birlikte yazdklar in Dilinde Film: Tarihyazm, iirsellik ve Siyaset adl kitapta in dili ile alakal yerel, blgesel, ulusar, diasporik ve kresel btn sinemalar kapsayan ok daha kavrayc bir terim olarak in dilli sinemalar (Chinese language cinema) ya da sinophone filmleri terimini nerir.23 te yandan sz konusu ulusal/ulusar sinema tartmalarnda zellikle son yllarda ortaya atlan yeni bir yaklamn daha etkili olduu grlmektedir. Bu yaklam savunanlara gre her ne

23 Yu ve Lu burada sinofon kelimesi ile in dili konuan btn alan kastetmektedirler. Ancak yazarlar sz konusu terimin frankofon ya da anglofon sinema kelimelerinin artrd ile ayn anlama gelmediini belirtirler. Onlara gre post kolonyal sinemalar ifade eden frankofon ya da anglofon sinemalarn aksine sinofon sinemann kolonyal bir gemii bulunmamaktadr. Ayrca gene sz konusu kavramlar gibi btn dnyada tannmas ve kullanlmas sz konusu olmad iin hegemonik bir pozisyonu olduu da sylenemez. te yandan konu ile ilgili olarak yazd son makalede Lu, in dilli sinema kavram ile sinofon sinemay da birbirinden ayrarak kullanmay nerir. Lu ve Yu'nun in dilli sinema kavramlar iin baknz Introduction: Mapping the Field of Chinese Language Cinema. Chinese Language Film. S. H. Lu ve E. Yu (der.) iinde. 1-26. Lu'nun sinofon sinema/in dilli sinema ayrm iin baknz (2007) Dialect and Modernity in 21st century Sinophone Cinema. Jump Cut: A Review of Contemporary Media 49: http://www.ejumpcut.org /archive/jc49.2007/Lu/in dex.html. Eriim tarihi: 17.11.2008.

68 kltr ve iletiim culture & communication

kadar sinemann ulusar alanda geerlilii olsa da, ulusal sinema kavram da tamamen ortadan kalkmamtr. Ulusal sinema ile ulusar sinema arasnda her ikisini de reddetmeden devam eden bir ilikiler zinciri kurulmutur. Bu yaklam savunanlar YTS'yi de byle bir yerden deerlendirmektedirler. rnein Kuan Hsing Chen'e gre gnmzde, sanlann aksine ulusalcln yok olduuna dair bir iaret bulunmamakta hatta ulusalclk ile ulusarclk (transnationalism) arasnda bir balant olduundan sz edilmektedir. Byle bir srete YTS'nin geldii nokta da buna gre ekillenmektedir. Gnmze kadar devam eden YTS nativist bir hareket olarak domu, daha sonra deien milliyeti anlay dorultusunda resmileip devletten destek grerek ortak yapmlar, yabanc sermaye finansman vb. ekillerde ulusar irketlerle ibirliine girerek nativizmini kreselletirmitir. Chen'e gre bu durum ulusalclk ile ulusarclk arasndaki diyalektik gerei nativizmin eylemesini, bir meta haline gelmesini getirmitir (2006: 144). Benzer yaklam in sinemas zerine uzman film akademisyenlerinden biri olan Chris Berry'de de grmek mmkndr. Berry, HHH'in Tayvan lemesini ele ald makalesinde -adeta gnah kararak- biroklar gibi kendisinin de bu lkelerin sinemalar zerine analizlerinde -ulusal sinemann daha ok bir toprak paras ulusalcl (territorial nationalism) olarak alglanmas ve modernist ideoloji ile balantl olarak ulus devlet nosyonunun geerliliini yitirmesi gerekesiyle- ulus sonras (post-national) terimini kullandn, oysa bu konuda acele etmi olduunu syler. Berry gelinen srete, ulusal olan ile ulusar arasndaki iliki dolaymyla ulusal dncesinin terk edilmeyip zerinde yeniden dnlmesi gerektiini belirtir (148-149). Berry ulus devletlerin zlp, ulusarnn ykselmesi iddialar karsnda temel alanda bu iddialar sorgulatan gelimelerin gzlendiini belirtir. Bunlar genel politik ve ekonomik alan, film retimi ve film almalar alanlardr. Ona gre alanda da ulusarnn bymesi devam etmekte ama bir yandan da ulusar gler tarafndan tahrik edilen ulusal direnmeye devam etmektedir.

zen Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas 69

Genel politik ve ekonomik alanda bir taraftan kresel ekonominin gleri ve serbest piyasa, yaylmaya ve bu anlamda ulus devletlerin izdii snrlar ortadan kaldrmaya devam etmektedir. Ama te taraftan ayn kresel gler yznden yeni ulus devletler ve yeni ulusal sorunlar ortaya kmaktadr. Berry, ince konuan alanda artk daha fazla insann rahata dolaabildiini, daha rahat entegre olabildiini ve birbirleri ile ekonomik ibirliini arttrdklarn gzlemler (buna bir rnek in'den balayarak, Hong Kong, Tayvan ve tm Gneydou Asya'ya yaylan korsan DVD piyasasdr). Ama te yandan ayn corafyada milliyetilikler de artarak yaylmaya devam etmektedir. Berry burada Tayvan milliyetiliinin ykseliini rnek verir. kinci olarak film retimi alannda gene in dilinde retim yapan lkeler asndan bakldnda ortak yapmlarn ve ulusar datm ve gsterim aygtlarnn yaygnlndan ve bu anlamda ulusal sinema endstrilerinin modasnn gemiliinden sz edilebilir. Ama dier yandan da sadece in dili konuan lkelerde deil tm dnyada Hollywood karsnda yerli film retimini ve film kltrn devam ettirme endiesi nedeniyle, filmlerin pazarlanmasnda ulusal sinema etiketlendirmesinin devam ettii gzlenmektedir. Berry film almalar alannda da benzer eilimlerin devam ettiini vurgular. 90'l yllarda film almalarnda ulusal sinema modelinden ulusar kavramna doru bir paradigma kaymas olduu sylenebilir. Berry bu duruma rnek olarak, yukarda zikrettiimiz in dili konuan lke sinemalarn tek bir balk altnda toplamaya alan bir ulusar inli sinemalar, in dilli sinemalar tanmlamalarn verir. Ama bu ulus devlet modelinin kaldrlp bir kenara atlmas anlamna gelmemelidir. Ona gre ulus devlet tartmalarnda tek bir ulus devletin tekil bir kltrne dayanan eski tip ulusal sinema modeli, filmlerin ulusallkla olan ilikilerini ele alan almalarda olduka salksz bir yaklam getirmektedir. Yaplmas gereken ulusal ve sinemay, ulusal sinema yaklamnn tesinde ulusaldan ulusarlna kadar olan alan kapsayacak biimde, ok boyutlu bir ekilde yeniden problematize etmektir (155-156).

70 kltr ve iletiim culture & communication

Sonu
Kreselleen bir dnyada sinema hareketlerinin ulusal sinema ile olan ilikisini YTS rneinde irdeleyen bu alma, gnmz film almalarnda deien konumlar ve kavramlar grnr hale getirmektedir. Burada zerinde nemle durulmas gereken baz noktalar ve allmas gereken yeni alt balklar da belirginlemektedir. ncelikle gnmzde ulus devlet ve buna paralel olarak ulusal sinema tartmalarnda, bilhassa kresellemenin hkim sylem haline geldii 90'larda, ulus devletin snmlendii ve zlmeye balad, ulusar oluumlarn ulusal oluumlarn yerini alaca deerlendirmelerinin yaanan sre sonucunda revizyona urad grlr. zellikle bu aamada trmana geen milliyetilikler ya da yeni ulus devletlerin inas abalar ve buna bal kltrel hareketler, film almalarnda ulusal sinema konusunun daha uzun yllar gndemde kalacan gstermektedir. almann dier bir vurgusu, Kellner'in de belirttii zere, sinema tarihinde grlen yeni sinemalar ve yeni dalgalarn ulusal sinema kavramnn sorgulanmaya balad gnmzde artk daha farkl bir anlam ve deer ifade ettiidir. Sz konusu yeni dalgalar ve gen sinemalar gnmzn uluslararas kltr piyasalarnda pazarlanabilecek birer meta haline gelmeye balamlardr. Bu anlamda film almalarnda eitli lke sinemalarnn yeni dalgalar ve gen sinemalar etiketi altnda tantlan filmlerine daha serinkanl ve eletirel bir bakla yaklalmas gerekmektedir. Yukardaki tespite paralel olarak film festivallerinin gnmzde geldii nokta ve tad nemin de eletirel bir yeniden deerlendirmesi yaplmaldr. Bir gre gre, film festivalleri, filmlere kattklar deer ve aura ile ulusal lekte retilen filmlere uluslararas alanda dolaabilme yetkisi ve gc verdikleri iin nemlidirler (Krel, 2006: 60). Ancak te yandan YTS rneinde grld zere, festivaller hem filmleri ulusal alegoriler haline

zen Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas 71

sokarak onlar ulusal kimliine hapsedebilmekte, hem de programa alnan filmleri bir anlamda yeni bir tr (festival filmi) haline getirmektedir. Bu balamda sormak gerekir; festivallerin filmlere katt deer ve aurann ne kadar filmin has zelliklerinden kaynaklanmakta ne kadar bu filmlerin uluslararas sanat sinemas piyasasnda pazarlanma taktiklerinin sonucunda olumaktadr? Btn dnyada hkimiyetini arttran ticari sinema (Hollywood) karsnda ulusal sinemalarn kaleleri olarak lanse edilen festivaller de giderek baka trl bir ticarilemenin ajandalar olma tehlikesi tayor olabilir mi? Son olarak ifade edilmesi gereken ve bu alma araclyla da biraz grnr hale getirildii umulan bir dier konu da film almalarnda hkim sylem ve yaklamlar karsnda alnmas gereken eletirel tutumla ilgilidir. almann banda anlan Japon aratrmac Mitsuhiro Yoshimoto gnmz film almalarnda Asya sinemalar rneinde ulusal, uluslararas ve ulusar kavramlarn eletirel bakla deerlendirdii makalesinde unlar belirtir: Film almalarnda balangcndan itibaren Hollywood ve dnyann geri kalan olarak ikili ayrma gidilmitir; zellikle 1970'lerde ngiliz Screen dergisi sayesinde kurumsallaan ngiltere ve ABD'deki film almalarnda da Asya sinemalar dikkate alnmamtr; kreselleme ile birlikte ykselie geen ve eitli festivallerde dller alan Asya sinemalar bir kategori olarak film almalarnda yer almaya balam ama yine de bu srete Asya sinemalar Hollywood'un tekisi olarak alglanmtr ve Asya sinemalarnn akademik bir mesele olarak icat edilmesi farkl ulusal sinemalar ve film pratiklerinin bir arada yaarlna olan inantan kaynaklanmaktadr. Yoshimoto film almalarnda 70'lerden 90'lara kadar olan eitli deiimlere ramen Hollywood sinemasnn evrensel sinema normu olarak kaldn syler. Ona gre gelinen noktada film almalarnda akademisyenlerden herhangi belirli bir ulusal sinema bilgisi beklenmemekte, bunun yerine Hollywood sinemas konusunda uzmanlamas ve tercihen Asya sinemasnn da iinde olduu bir tr olarak dnya sinemasna bir yaknlnn olmas yetmektedir (258).

72 kltr ve iletiim culture & communication

Yoshimoto film almalarnda kreselleme kavram ile birlikte ulusar kavramnn daha popler hale geldiini oysa bu kavramn ulusar sermayenin acentaln tama tehlikesi olduunu belirtmektedir. Yoshimoto'ya gre ulusar tanm ile ulusar kapitalizmin yaylma zellii rtlmekte ve bu balamda ulusal sinema aratrmalar sadece homojen ya da heterojen kimliklerin temsili sorununa indirgenmektedir. Yoshimoto burada hakl olarak u soruyu sorar: Milliyetiliin nostalji ve hilekrlk nosyonlarna dmeden ulusar sermayenin bunaltc gcnn karsnda filmleri ya da filmlerdeki ulusal zellikleri eletirel bir ekilde deerlendirme ihtimalimiz hala mevcut mudur? (259). Dorusu YTS rneinde de irdelemeye ve aklamaya altmz gibi bu soru hl gncelliini koruyan ve anlaml bir soru olmaya devam etmektedir.

Kaynaka
Anderson, Benedict (2001). Bat Milliyetilii ve Dou Milliyetilii. New Left Review Trkiye Sekisi 2001/1. Osman Aknhay (der.) iinde. ev., Pelin Sral. stanbul: Everest Yaynlar. 101-116. Berry, Chris (2006). From National Cinema to Cinema and National: Chinese Language Cinema and Hou Hsiao-hsien's 'Taiwan Trilogy'. Theorising National Cinema. Valentina Vitali ve Paul Willemen (der.) iinde. London: BFI Publishing. 148-157. Berry Chris ve Lu Feii (2005). Island on the Edge; Taiwan New Cinema and After. Washington: University of Washington Press. Craig, Benjamin. History of the Cannes Film Festival. http://www.cannesguide.com/basics/history/. Eriim tarihi: 17.05.2008. Czach, Liz (2004). Film Festivals, Programming and the Building of a National Cinema. The Moving Image 4 (1): 76-88. Chaohua, Wang (2005). ki Milliyetiliin Hikayesi. New Left Review Trkiye Sekisi 2005/1. Osman Aknhay (der.) iinde. ev., Baak Can. stanbul: Agora Yaynlar. 93114. Chen, Leo-Chanjen (2006). Cinema, Dream, Existence: The Films of Hou Hsiao-Hsien. New Left Review 39 (May-June): 73-106. Chen, Kuang-Hsing (2000a). The Imperialist Eye. Positions 8(1) (Spring): 9-76. Chen, Kuang-Hsing (2000b). Taiwanese New Cinema. World Cinema Critical Approaches. John Hill ve Pamela Church Gibson (der.) iinde. London: Oxford University Press. 173-178. Chen, Kuang-Hsing (2001). Dou Asya'daki Amerika. New Left Review Trkiye Sekisi 2001/2. Osman Aknhay (der.) iinde. ev., Seda Domani. stanbul: Everest Yaynlar. 205-226.

zen Ulusal Sinemalar ve Yeni Dalgalar: Yeni Tayvan Sinemas 73

Chen, Kuang-Hsing (2006). Taiwan New Cinema, or a Global Nativism? Theorising National Cinema. Valentina Vitali ve Paul Willemen (der.) iinde. London: BFI Publishing. 138-147. Chung, Allan (1994). From Nationalism to Nationalizing: Cultural Imagination and State Formation in Postwar Taiwan. The Australian Journal Of Chinese Affairs 31 (January): 49-69. Davis, W. Darrell ve Emilie Yueh-yu Yeh (2005). Taiwan Film Directors: A Treasure Island. Columbia University Press: NY. Elsaesser, Thomas (2005). Film Festival Networks: The New Topographies of Cinema in Europe. European Cinema: Face to Face with Hollywood. Amsterdam: Amsterdam University Press. 82-107. Hannerz, Ulf (1996). Transnational Connections: Culture, People, Places. London: Routledge. Higbee, Will (2007). Beyond the Transnational: towards a Cinema of Transvergence in Postcolonial and Diasporic Francophone Cinema(s). Studies in French Cinema 7(2): 79-91. Higson, Andrew (2000). The Limiting Imagination of National Cinema. Cinema and Nation. Mette Hjort ve Scott Mackenzie (der.) iinde. London: Routledge. 63-74. Hsien, Hou-Hsiao vd. (2004). Tensions in Taiwan. New Left Review 28 (July-August): 1942. Jameson, Fredric (1995). "ok Uluslu Kapitalizm anda nc Dnya Edebiyat." Kltr ve Toplum. ev., dil Eser. Tl Akbal (der.) iinde. stanbul: Hil Yayn. 16-63. Kellner, Douglas (1998). Exploring Society and History: New Taiwan Cinema in the 1980s. Jump Cut 42: 101-115. Krel, Serpil (2006). Kresel Seyircilik, Hollywood ve teki Sinemalar Balamnda ran Filmlerinin Konumlandrlmas. GS letiim (4): 51-70. Liao, Gene-Fon (2002). Taiwan: In and Out of Shadows. The Cinemas of Asia: Being and Becoming. Aruna Vasudev, Latika Padgaonkar, Rashmi Doraiswamy (der.) iinde. New Delhi: Macmillan India Ltd. 418-439. Lu, Sheldon Hsiang ve Emilie Yueh-yu (2004). Introduction: Mapping the field of Chinese Language Cinema. Chinese Language Film: Historiography, Poetics, Politics. University of Hawaii Press. 1-25. Lu, Sheldon, Hsiao-peng (1997). Transnational Chinese Cinemas. Identity, Nationhood, Gender. Honolulu: University of Hawai'i Press. Lu, Sheldon Hsiang (2007). Dialect and Modernity in 21st century Sinophone Cinema. Jump Cut: A Review of Contemporary 49 (Spring). http://www.ejumpcut.org/archive/jc49.2007/Lu/index.html. Eriim tarihi: 17.11.2008. Nichols, Bill (1994). Discovering Form, Inferring Meaning: New Cinemas and the Film Festival Circuit. Film Ouarterly 47(3) (Spring): 16-30. zen, Emrah (1999). Trk Sinemasnda Akm-Hareket Deerlendirmelerine Toplumsal Gerekilik Akm zelinde Eletirel Bir Bak ve Bir Model nerisi. A.. LEF Yllk: 147-166. zgven, Fatih (2004). Jameson'la Sinema stne. Radikal Gazetesi, 03.11.2004. Ru-Shou, Robert Chen (1998). Taiwan Cinema. Encylopedia of Chinese Film. Yingjin Zhang, Xiao, Zhiwei (der.) iinde. London: Routledge. 47-62.

74 kltr ve iletiim culture & communication

Stam, Robert ve Ella Habiba Shohat (2000). Film Theory and Spectatorship in the Age of the Posts. Reinventing Film Studies. Christine Gledhill ve Linda Williams (der.) iinde. London: Arnold Publisher. 381-401. Thompson, Kristin ve David Bordwell (1994). Film History: An Introduction. USA: Mc Graw-Hill Inc. Wang, Horng-luen (2000). Rethinking the Global and the National: Reflections on National Imaginations in Taiwan. Theory, Culture and Society 17(4): 93-117. Wu, Chia-chi (2004). New Taiwanese Cinema as Disjunctive Site in the Global Nexus of Capital and Culture (2004 yl Uluslararas Tayvan Sinemas konulu konferansa sunulan bildiri) www.tnnva.edu.tw/viewtopic. Eriim tarihi: 28.12.2006. Yang, Edward (2001). Tayvan Hikayeleri. New Left Review Trkiye Sekisi 2001/2. Osman Aknhay (der.) iinde. ev., Devrim Denizci. stanbul: Everest Yaynlar. 192-202. Yip, June (1996). Yeni Tayvan Sinemas. Dnya Sinema Tarihi. Geoffrey Nowell- Smith (der.) iinde. ev., Ahmet Fethi. stanbul: Kabalc Yaynevi. 809-811. Yoshimoto, Mitsuhiro (2006). National/International/Transnational: The Concept of Trans-Asian Cinema and The Cultural Politics of Film Criticism. Theorising National Cinema. Valentina Vitali ve Paul Willemen (der.) iinde. London: BFI Publishing. 254261. Yu, Jane H.C. (2005). From New Wave to Independent: Taiwan Cinema 1982-2002. www.taiwancinema.com/ct.asp?xItem=50867&ctNode=124. Eriim tarihi: 08.06.2007. Zeng, Li (2007). Searching for Taiwanese Identity: Reading June Yip's Envisioning Taiwan. Jump Cut: A Review of Contemporary Media No. 49. http://www.ejumpcut.org/archive/jc49.2007/LiZeng/text.html. Eriim tarihi: 25.05.2008.