T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES GZEL SANATLAR ENSTTS SNEMA- TV ANABLM DALI YKSEK LSANS TEZ

SON DNEM TRK SNEMASINDA KENTL KMLK BALAMINDA TEKNN SUNUMU

Tuba ELMACI

Danman Yrd. Do. Dr. Zhal etin

ZMR-2006

Yemin Metni Yksek Lisans Tezi olarak sunduum Son Dnem Trk Sinemasnda Kentli Kimlik Balamnda tekinin Sunumu adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

.../..../........ TUBA ELMACI

iii

TUTANAK

Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Enstitsnn ....../....../........tarih ve ........ Sayl toplantsnda oluturulan Jri, Lisansst retim Ynetmeliinin ...... Maddesine gre .............................. Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi... .............................nin ....................................................................................................................................Konulu tezi incelenmi ve aday ......../......../............... tarihinde, saat...............da jri nnde tez savunmas alnmtr.

Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra ........... dakikalk sre iinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan Anabilim dallarndan jri yelerince sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin ............................ olduuna oy............................... ile karar verildi.

BAKAN

YE

YE

iv

YKSEK RETM KURUMU DKMANTASYON MERKEZ TEZ/PROJE VER FORMU Tez/ Proje no: Tez/ Proje Yazarnn Soyad : TUBA Balamnda tekinin Sunumu Tezin/ Projenin Yabanc Dildeki Ad: Representation Of The Other In Context Of Urbanite Identy In Contemporary Turkish Cinema Tezin/ Projenin Yapld niversitesi: Dokuz Eyll Dier Kurulular: Tezin/ Projenin Tr: Yksek Lisans: Doktora: Tpta Uzmanlk: Sanatta Yeterlilik: Tez/ Proje Danmanlarnn nvan: Yrd. Do. Dr. nvan: Trke Anahtar Kelimeler: 1- teki 2- Kent 3- G 4- Sinema 5- Kimlik Tarih: mza: Tezimin eriim sayfasnda yaymlanmasn istiyorum. Evet Hayr X Ad: Zhal Ad: Soyad: etin Soyad: ngilizce Anahtar Kelimeler: 1-Other 2-Urban 3- Immigration 4- Cinema 5- Identy X Dili: TRKE Sayfa Says:113 Referans Says: 122 Enstits: Gzel Sanatlar Yl:2006 Ad:ELMACI Tezin/ Projenin Trke Ad: Son Dnem Trk Sinemasnda Kentli Kimlik Konu Kodu: niv. Kodu:

ZET Bu almada kent ve kentleme kavramlar erevesinde modern bireyin kent ierisindeki konumu tartlmtr. Kentler, insanlar yalnz kalabalklara dntren mekanlar olmasnn yan sra, onlara kimlik kazandran bir ierie de sahiptir. Bu nedenle kent, modern ya da modern olmaya alan dnyada nemli bir ayrtrma mekandr. almann ana eksenini oluturan kavramlar nda son dnem Trk Sinemasnn (1990l yllardan 2005e kadar olan srede) kente nasl bakt sorgulanm ve seilen filmlerle birlikte kentin, insanlar acmaszca kategorize edip, kimilerini de dlayarak, tekiletirdii tezi dorulanmtr. Sonuta kent tm paralar ile varolmaya devam eden bir doku, ben ve teki ise kentin ve modern dnyann vazgeilmez unsurlardr. Bu unsurlar da Gen Trk Sinemaclarn ilgisini ekmeye ve kameralarndan yansmaya devam edecektir.

vi

ABSTRACT In this thesis was discussed position of modern human in urban to inclued concepts of urban and urbanity. Urban is not only place where transforms people to lonely crowded but also gives their identy. So urban most important isolation center in modern or trying modern world. It was discussed to how contemporary Turkish Cinema (from 1990s to 2005) looks at urban with concepts which form of the center of thesis and t was confirmed urban classifies people and throw out somebody for to be other by choosed films. Finally urban is a texture which to be existance with their whole parts, self and an other are uniqe elements of urban and modern world. Young Turkish directors will be continue to interested in these elements and they also continue shooting movies about these subjects.

vii

NDEKLER YEMN METN TUTANAK Y..K. DKMANTASYON MERKEZ TEZ VER FORMU ZET ABSTRACT NDEKLER NSZ GR BRNC BLM TOPLUMSAL DEM KAYNAI OLARAK KENTE G 1.1.1. G Olgusu 1.1.2. 1950li Yllardan Gnmze Trkiyede G ve Nedenleri 1.2. KENTLEME ve KENTLLEME 1.2.1. Kavramsal Olarak Kent 1.2.2. Kavramsal Adan Kentleme 1.2.3. Trkiyede Kentleme Sreci ve Sorunlu Kentleme 1.2.4. Kavramsal Olarak Gecekondu 1.2.5. Kentlileme Kavram ve Toplumsal Deiim 1.2.6. Modernleme Kuram ve Trkiye Gerei 1.3. KMLK SORUNU BALAMINDA TEK 1.3.1. tekinin Kimlikler Balamnda Kurgulanmas 1.3.2. Tarihsel Sre erisinde tekinin Kurgulanmas 1.3.3. teki Kurgulamalar ve Kent Dokusu KNC BLM SNEMA VE TOPLUM 2.1.TOPLUMSAL BR RN OLARAK SNEMA 44 30 33 34 9 11 15 16 23 25 1 5 iii iv v vi vii viii x xi

viii

2.2. TRK SNEMASI VE TOPLUMSAL DEM 2.2.1. Kente G Temas erevesinde Trk sinemas 2.2.3. Son Dnem Trk Sinemasnda Kent ve Kent nsann Anlatan Filmler 2.3. RNEKLEM FLMLERN ZMLENMES 2.3.1. C Blok 2.3.2. Ekya 2.3.3. Tabutta Rveata 2.3.4. Gnee Yolculuk 2.3.5. Byk Adam Kk Ak 2.3.6. Uzak 2.3.7. Anlat stanbul SONU KAYNAKLAR

44 54

2.2.2. Gn Getirdii Kltr Arabesk ve Trk Sinemasndaki Yansmas 55 60

64 70 77 82 87 93 98

ix

NSZ Bu almaya balarken Trk Sinemasnn 1990l yllarla balayan dnemine ilikin ok az kaynaa ulamam, bana, Trk Sinemas zerine alma isteimde ne kadar da doru bir karar vermi olduumu gstermesi bakmndan nemlidir. 1990l yllarda film ekmeye balayan ve kendilerine gre bir sinema dili oluturmaya alan yeni kuak sinemaclarn da bu alanda bizim gibi kuramsal almalarda bunacaklara, iyi materyaller sunmalarn, Trk Sinemas ve bizim gibi sinema okulu rencileri adna umut veren gelimeler olarak gryor ve bu srekliliinin sinema alanndaki kuramsal almalarn da artmasna zemin hazrlayacan dnyorum. Tezime baladm 2005 yl, Trkiyenin gerekleri ile akademik hedeflerime ulaamayacam gsteren retici ve dndrc bir dnem olmasna ramen, iimdeki fke birikintisi, tezime daha ok tutunmam salad. Hayatmn belki de, ileriki yllarnda hafifleteceim fkesini glerek anacam bu dnemde, bana dostluklarn, sevgilerini ve insanlklarn sunan herkese teekkr ederim. zellikle de bu tezi yaratm srecinde yardmlarn ve sevgilerini esirgemeyen gzel insanlardan, bana kitapln ve dostluunu aan, desteini daima yanmda hissettiim sevgili arkadam Pnar Aslana; ocukluk a anlarmn en zel insan ve tez yazm srecimin en byk motivasyonlar Hazal ve Tunann biricik anneleri, sevgili teyzem Fatma etine; btn bir yl boyunca gerekli gereksiz bin bir sorunla ban arttm, her eye ramen sabrn ve gler yzn koruyan, gerek akademik gerek insani adan yardmlarn esirgemeyen deerli hocam Yrd. Do. Dr. Zuhal etine, babam Zekai Elmacya ve de bir inenin ucundan hayatmz yeerten, zel insan annem Gnl Elmacya sonsuz teekkrler.

TUBA ELMACI

GR Trkiyenin 1950li yllardan itibaren youn glerle balayan kentlerdeki gelime ve modernleme serveni hem sosyal hem de bireysel anlamda eitli skntlar da beraberinde getirmitir. Krdaki zlme, insan kitlelerini kent merkezlerine yneltmi, kent ise fiziki anlamda geliimini oturtamam olduundan gelen bu insan selini iinde eritmemitir. Bununla birlikte, hzl kentleme sreci kentsel ylmalar eklinde olunca beklenen modernleme batllama- arzu edildii ekilde gerekleememitir. Deime ve modernleme toplumun her kesiminde ayn oranda

gereklememi zellikle de kentsel mekanda balayan kutuplamalar, bireyleri toplumsal alanda birbirine kar farkl tanmlamalara itmitir. Kentsel mekanda ilk dnemde ortaya kan ve geici yerleim yerleri olarak grlen gecekondu, zamanla kltrel bir geye dnm, kentin ayrlmaz bir fiziki alan olmutur. Kent saaklar olarak adlandrlan bu alan, 1970li yllardan sonra zellikle de 1990lara gelindiinde, varolar olarak adlandrlacak ve bu kesim kent iin tamamken olumsuzlayc ierikleri barndracaktr. Varolar, ideolojik, dini ve etnik kamplamann mekan olmu, 1970li yllardaki ngrlen iyimser durum marjinal bir hal almtr. Artk sorun kr kkenli alkanlklar ya da tutumlarn deimesini beklemekten te, kentte yaratlan, ne geleneksel ne de modern yapnn iine dahil olabilen melez, marjinal kltrdr. Tezin ana ekseninde de bu kltrn kent ortamnda bireysel kimlikleri nasl etkiledii konusu incelenmi ve kentin homojen bir yap olmad gereinden hareketle kentin teki olarak konumlandrlacak kimlikler yaratan bir alan olduu sonucuna varlmtr. Yllar iinde lkede alan derin ekonomik yaralarn yeni snflar ortaya

karmas ve yeni oluan bu snflarn da kent mekan ierisindeki ayrcalk talepleri, kentte grnr kimlik mekanlarnn olumasna yol amtr. zellikle de 1990 sonrasnda irrasyonel biimde oraya konan tketim kltr, zel televizyonlar yayn hayatna girmesi ile toplumun tm katmanlarn etkilemitir. Kentin belirli olanaklarndan yararlanamayn, eskiden bu kadar da farknda olmayan kitleler iin durum farkl bir hal almtr. Artk temel gerekeler geim derdinin tesinde, tketim kalplar zerinden giden ve teki olarak konumlandrlan durumundan xi

kurtulma mcadelesine dnmtr. Ama altm yllk bir srecin deimeyen tek gereklii kimi zaman kent saaklarnda kimi zaman da yoksul mahallelerde yaanan hsran, bireyin kalabalklar ierisindeki yalnz teki konumuna dnmesi olmutur. Modern geleneksel kartl zerine temellenen kentlileme sreci, kitlelerin bu durumu iselletirememesi nedeniyle tamamlanamayan, marjinalleen bir hal almtr. Kente eklemlenemeyen birey kendisine, bu marjinal duruuyla birlikte bir savunma mekanizmas gelitirmi olur. 1950li yllardaki ig olgusu beraberinde gnmze kadar gelen, arpk kentsel yap ve bu yap ierisinde oluturulan ayrmlama mekanizmalar ile bu srete kente eklemlenemeyen insanlarnn kimlik bunalmlar, tekietirilmeleri gibi sorunlarn da kaynan oluturmutur. Yllarca sren kent ky atmasnn da artk tek kazanan -belki de kaybedeni- kent olmutur. Kent insanlar iin artk bir ayrmlama merkezine dnm, bu nedenle de kimlik yaratm srecinde baat bir aktr olmutur. Bu almada, gnmz toplumsal yaamnda grlen karmaann hangi tarihsel ve sosyolojik temellere dayandrld konusu, birinci blmde irdelenmeye allm, bireyciliin n plana kt ve yalnzlaan insann da iinde bulunduu durumun, psikolojik ve felsefik bir zeminde tartlmasna allmtr. Gnmz metropol kentlerinin, 60 yl nce gelinen ve nispeten daha homojen olan kentlerden ok farkllat, dolaysyla da gnmzdeki mevcut bireysel ilikilerin ve tanmlamalarn da ieriinin deitii de bir gerektir. Bireyin kentsel alan ierisindeki bu yeni konumu da teki kavram zerinden deerlendirilmitir. tekiletirmenin bilindik oryantalist kurgulamalarn yan sra, znenin kurulu srecinden itibaren var olan ben in kart olarak dnen dalist yapnn bir paras olduu gereinden yola klmtr. Tez temel olarak 1990 sonras Trk Sinemasnda, toplumsal bir deiim olarak gzlenen, kentsel mekanda yeniden retilmi, ok eitli kimlik tanmlamalarndan tretilen karakterlerin ve de mevcut kimlikleri ayrtrma merkezi olarak kent gesinin, gen kuak ynetmenlerce filmlerinde kullanld varsaymndan yola klarak hazrlanmtr.

xii

Bu balamda tezin temel amac, kent yaamnda ou zaman grmezden gelinen ya da dlanan bireylerin neye gre teki olarak konumlandrldklar ve bu durumun 1990 ve 2005 yllar arasndaki, son dnem olarak adlandrlan Trk Sinemasna nasl yansdnn ortaya kartlmasdr. Birinci blmde, kente ilikin sosyolojik temellendirmelerin g olgusu ile balatlmas, gnmzde gelinen srelerin hangi kkenlerden ortaya karlmas asndan yararl olacana inanlmaktadr. Kentin ve teki olarak konumlandrlan bireyin iinden geldii tarihsel perspektif, sosyolojik, psikolojik ve felsefi adan aklanmaya allmtr. Bu aklamalar, bireyin kent ortam ierisindeki fark, ayrm zerinden giden teki olma durumuna da k tutmutur. kinci blmde ise birinci blmde anlatlanlarn paralelinde Trk sinemasnn, anlatlanlarn ve tarihsel perspektif ierisinde konumu belirlenmitir. Grlmtr ki hzl deiimlerin geirildii bir dnyada gnmz kent yaamnn, hayatlarmzn temel dzenleyicisi ve dntrcs olmas, Trk Sinemasnn da dikkatinden kamam ve 1980li yllardan sonra ne kartt bireyci bakn, kent ortamnda daha da yalnzlaan,tekiletirilen, ayn zamanda da eitlendiren kent kimliklerine evirmitir. Sanatn toplumlara nc olmas gerekliliinden yola karak Trk

Sinemasnn da mevcut durumu eletirmesi ve yeni pratikler nerebilmesi gereklidir. 1990 ylndan balayp tezi hazrlanma aamas olan 2005 ylna kadar ki son dnem olarak adlandrdm srete yaanan bu toplumsal deiimler, zellikle de 1990 sonrasnda ilk film rneklerini veren ynetmenlerce iyi tespit edilmi ve duyarsz kalnmam bir durumdur. Trk Sinemasnn yabanc lke sinemalar ile boy lemeyecek kadar az film reten bir sektr oluu ve maalesef ki Trk sinemas zerine dnen ve tartan materyallerin azl tezin hazrlanmasnda kaynak skntlarn da beraberinde getirmitir. Buna ramen son on be ylda bamsz olarak nitelendirilebilecek ve kendilerine sinema dili yaratmaya alan az saydaki ynetmenin varl bu almann ortaya kmasna katkda bulunmutur.

xiii

rneklem filmlerimin seiminde kent ortamnda tutunmaya alan insanlarn birbirlerine gre ya da tketim edimlerine gre tekiletirilmelerinin gzlendii filmler tercih edilmitir. Zeki Demirkubuz un C Blok, Yavuz Turgulun Ekya, Dervi Zaimin Tabutta Rveata, Yeim Ustaolunun Gnee Yolculuk, Handan pekinin Byk Adam Kk Ak filmi, NuriBilge Ceylann Uzak ve son olarak da mit nal, Kudret Sabanc, Selim Demirdelen, Ycel Yolcu, mr Atayn ortaklaa ektii Anlat stanbul gibi kenti ve kentin ierisinde bulunan eitli unsurlar gereki bir slupla anlatan filmler seilmi ve tezin birinci blmndeki bilgiler erevesinde de deerlendirilmitir. Filmlerin seiminde farkl bak alarnn ve farkl teki kurgulamalarnn ierie dahil edilmesine zenilmi ve bu nedenle de her ynetmenden farkl bir perspektif sunacana inanlan, tek bir film deerlendirmeye alnmtr. Deerlendirilen filmlerin elence sinemas rn olmamalar ve belli bir toplumsal sorumluluk izgisine sahip olmas, filmlerin seiminde nemli bir baka kstas olmutur. Seilen rneklem filmler, ierik analizine gre deerlendirilmi, fakat sinemasal anlatmda ierik ve biimin birbirini tamamlad gereinden yola karak, biimin tematik geye katks olduu yerlerde biimsel analize de yer verilmitir. erie ilikin analizde klasik yntem izlenerek, filmdeki karakterlerin psikolojileri, karakterlerin birbiriyle, zaman ve mekanla olan ilikileri, dramatik yap ve anlatm biimi irdelenmitir. Filmlerin deerlendirilmelerinde, zellikle filmlerin dramatik zamanlarnda getii dnlen, dnemin gerek siyasal gerekse ekonomik zelliklerinin genel hatlaryla anlatlmasnn, filmin anlalmasna ve doru okunmasna katk salayaca dnlmtr.

xiv

BLM I. 1.1. TOPLUMSAL DEM KAYNAI OLARAK KENTE G 1.1.1. G Olgusu Birey ya da gruplarn ekonomik, sosyal, kltrel gibi eitli nedenlerle bir yerden baka bir yere geici ya da yerlemek zere gitmelerine g denir. Bu yerler snrlar ierisinde de olabilir, snrlar darsna da olabilir. Daha ayrntl bir tanmlama yapmak gerekirse g: Toplumsal, ekonomik, siyasi, dini veya braklan blgenin iticilii, gidilen yerin ekicilii gibi sebeplerden dolay, bireyin bir yerden baka bir yere, kendi istekleriyle veya baz glerin etkisiyle hayatlarnn gelecekteki ksmnn tmn veya bir ksmn geirmek zere yaptklar bir yer deitirme hareketidir.1 Tans enyapl da ierii genelletir ve yle der:Bilindii gibi g olgusu, genelde kaynak noktasndaki ekonomik basklar ile var noktasndaki ekonomik refah umutlarnn bir trevidir.2 nsanolu, varolduu gnden beri g halindedir. Franklin D. Scott da Modern Zamanlarda Dnya G isimli eserinin nsznde nsanlar Adem ile Havvann cennetten kovulmalarndan beri hareket halindedir.demektedir. 3 Yeryznn kefi, insanlarn daha iyi yaam koullar arama, artan nfus, kstl kaynaklar, felaketler, savalar insanlar kitlesel veya bireysel olarak uzak ya da yakn baka corafyalara g etmeye zorlamtr. zellikle corafi keiflerle ortaya kan youn g hareketleri ve Asyadaki zenginliklerin ve doal kaynaklarn Avrupaya aktarlmas ile Avrupada sanayi devriminin kvlcmlar yaklm, Avrupadaki kentler geliip, geni kitleleri kendisine ekmi ve g olgusu bambaka bir hal almtr. Bu olgu, bugn de azgelimi lkeler iin hala geerli bir durumdur.

Dr. Neslin Trkaslan, Bursada Meskn Bulgaristan Gmenlerinin Ekonomik Durumlar zerine Bir nceleme, Toplum ve G, Ankara, DE yaynlar, 1997, s.206. 2 Tans enyapl, Gecekondu, ODT Mimarlk Fakltesi Basm, 1981, s.54. 3 Aktaran, a.g.e. Trkaslan s.206.

G, Nesrin Trkaslan tarafndan ise u ekilde tanmlanmaktadr. Toplumsal, ekonomik, siyasi, dini veya braklan blgenin iticilii, gidilen yerin ekicilii gibi sebeplerle bireylerin bir yerden baka bir yere kendi istekleriyle veya baka glerin etkisiyle hayatlarnn gelecek ksmnn tmn veya bir ksmn geirmek zere yaptklar bir yer deitirme hareketidir.4 Grld gibi g zmlemelerinde karmza kan iki nemli faktr vardr: ekici ve itici faktrler. tici faktrlerin blgedeki isizlik ve gven ortamnn bozulmas gibi etmenlerle tutucu ve gvenlii arttrmaya ynelik bir ge neden olduu dnlmektedir. tici faktrlerin ise ekonomik gelimilie ulaan blgelerin geliri arttrmaya ynelik olarak g etkiledii ileri srlmektedir.5 G hareketine ekonomistler nfus ve istihdam sorunu olarak bakarken, bu konuya sosyologlar daha kompleks bir kavram olarak yaklarlar. nk g eden bireyler, g ettikleri yerlerde yabanclama, uyum sorunu gibi yeni kiisel problemlerle karlamlardr. Dolaysyla da g hareketinin ilerleyen yllarnda ortaya kacak olan, youn nfus hareketinin getirdii sorunlara sadece ekonomik zmler bulmak problemleri zmeye yetmeyecektir. G olgusunu kuramlar nda incelemek gerekirse, karmza bu alanda iki grup kar. Bunlar iyimserler ve ktmserlerdir. yimserler, Modernleme Ekol olarak da bilinen gruptur ve onlara gre g olgusu blgeleraras eitsizlikleri gideren bir nfus hareketidir. Nfus gelimemi blgelerden gelimi blgelere doru hareket edecek ve bylece krsal alanda, g edenlerin brakm olduu igc gibi imkanlar krdan kente yani gelimi blgelere olan g azaltacaktr. Dolaysyla da doal bir denge kurulacaktr. Ama teoride bu ekilde kurgulanan yap, pratik yaamda bu ekilde olmam, zellikle de nc Dnya lkelerinde yaananlar hzl ve anomik

y.a.g.e., s.206. Gordon Marshall, Sosyoloji Szl, Trkesi: Osman Aknhay, Derya Kmrc, stanbul, Bilim Sanat Yaynlar 1999, s.685
5

kentlemeyi beraberinde getirmi, g edenler asndan da yoksulluk ve sefalet getirmitir. Modernleme ekolnn tam tersine, Ktmserler grubuna dahil olan Bamllk Ekol doal denge kurulacana ilikin savlara kar kar. G veren yrenin srekli emek ve insan gc kayplarna urayacan, kaynaklarn tketeceini savunur ve durumun iddia edilenin aksine denge deil dengesizlik yaratacan sylerler. 6 G genel anlamyla nfus hareketi olarak tanmlanr ve nfus hareketi lke snrlar ierisinde gerekleiyorsa i g, lke snrlar dna doru gerekleiyorsa d g olarak adlandrlr. D gler genelde ekonomik nedenli yer deitirme hareketleridir ve zellikle de az gelimi lkelerden gelimi lkelere doru gerekleir. G hareketleri krdan kente, kentten kente, kentten kra, krdan kra gibi ok ynl olabilmektedir. glerde de temeli ekonomik olan bu hareket lke snrlar ierisinde daha az gelimi blgeden daha gelimi blgelere dorudur. zellikle de krdan kente g olgusu tm gelimekte olan ve sanayileme aamasna geen toplumlarn temel gstergelerinden biridir. Kapitalist ilikiler, sanayileme ile birlikte kkl toplumsal dnmleri de beraberinde getirmitir. Serbest piyasa ekonomisinin hakim olduu lkelerdeki kkl tarmsal politika deiiklikleri nedeniyle topraa bal nfus topraktan kopmutur. Bu durum, krda zlme kavram ile ifade edilir. Sonraki aamada ise krdaki bu zlme geni nfus ynlarnn kentlere g etmesine neden olmutur. Yukarda da akland gibi tarmda makine kullanm ile ortaya kan ve bir ksm kylnn topran terk etmek zorunda kalkmas, topraklarn blm, artan
6

Mesut Sar, G Olgusuna Kuramsal Bir Bak, Eriim: 02.03.2006. www.geocities.com,

nfus gibi eitli ekonomik nedenler kyn itici geleri olurken sanayi retimine geen ehir, sunduuna inanlan geni i imkanlar ile yaama koullarndaki nispeten iyi durum onu cazibe merkezi haline getirmitir. G, herkesin kabul ettii gibi, yalnzca insanlarn yer deitirmelerinden ibaret olmayan daha karmak srelerin yaand nemli bir toplumsal deiimdir. G olgusu yer deitirme ve yeniden sorunlarla gelen deiimleri iermektedir.7 G ile birlikte birey, sosyokltrel srekliliini kaybeder. Beraberinde kimlik bunalmlar, zellikle de dgte grlen yabanclama gibi sorunlar da getirir. Nurhan Eren gn bu tarz psikolojik sonularn etkileyen etmenleri u ekilde sralar: 1. G etme sebepleri; savalar, felaketler gibi travmatik yaantlar nedeniyle yaplan zorunlu g, uyumu zorlatrr. 2. Gn geici ve kalc olmas, zorlanmalara dayanmay etkiler. 3. Kiinin kendi istei ile g etmesi, uyumu arttrc bir etkendir. 4. G ncesi hazrlk nemlidir. Ani ve hazrlksz gler, uyumda zorlanmalara yol aabilir. 5. Gmenin eski mekanna kolayca ulaabilme olana, g srecine olumlu etki yapar. 6. zellikle, gn kimlik zerindeki etkisi, gn meydana geldii yala balantl olarak deiiklik gsterir. Kimliin geliiminde sosyokltrel etkilerin daha fazla yerleme eyleminin tesinde salksz kentleri oluturma, geleneksel kimlik ve topluluk biimlerinin bozulmas, kltrel

Ouz Makal, Sinemada Yedinci Adam, Ege Yaynclk, 1994, s. 33.

ne kt ergenlik ve erikinlik dnemindeki gler, youn kimlik sorunlarna yol aabilir. 7. G nedeniyle geride braklp kaybedilenler de gmen iin tehdit oluturur. Burada, sadece evre deil, kiinin alt iliki biimlerinin de kayb sz konusudur. 8. G edilen yerdeki koullar, rk, etnik grup, dil, din gibi alanlardaki ortaklklar ya da ayrlklar, gmenin varl ile ilgili duygular, ileride olabilecek asimilasyon ve kimlik deiiminde nemli rol oynar.8 Yukarda belirlenen durumlar, g srecinin, ulalan yerlerde bireylerin taknaca tutumlar gsteren ve yeni yaam koullarna nasl devam edeceine ilikin nemli saptamalardr. G olgusuna bakldnda, gemiten gnmze kadar gelen ve nedeni ne olursa olsun birey ve toplum zerindeki etkileri ve izleri en derin hissedilen sosyolojik olgulardan biridir. Bu olgu, Trkiyenin de etkileri ve izlerini zerinde tad ve hala tamakta olduu bir sretir. 1.1.2. 1950li Yllardan Gnmze Trkiyede G ve Nedenleri 1950li yllar Trkiyenin toplumsal tarihinde gnmze kadar etkilerini grdmz nemli srelerin yaand bir dnemdir. kinci Dnya Savann ardndan deien konjonktr ite ve dta yeni politikalarn gelimesine neden olmu ve bu sre, beraberinde pek ok toplumsal deiime de zemin hazrlamtr. Bu dnemde ulatrma ve haberleme olanaklarnn artmas ile birlikte geri kalm blgelerden byk kentlere doru genelde ekonomik nedenlere bal olarak youn bir nfus hareketi yani g balamtr. Bu g hareketi ilk zamanlarda byk ehirlere doru yaplan bir i g hareketi iken, 1960l yllar ile birlikte Almanya gibi sanayilemesine tamamlam lkelerin yabanc ii almas ile d ge dnmtr. Ama i g, kvlcmlar 1950lerde grlen ve gnmze kadar akn bozmayan bir hareket olarak sregelmitir.
8

Nurhan Eren, G Yaantsnn Dinamikleri ve Psikolojik Sonular, topia,3, Yaz 2000, s.27.

Genel olarak ge neden olan, zellikle de Trkiyede aklamakta faydal olacaktr. Krsal alanlardan kentlere yaplan glerde temel etmenler: 1.Krsal alandaki kontrolsz nfus art 2.Tarmsal alandaki ekonomik faaliyetlerin yetersizlii 3.Tarmda makineleme. 4.Trkiyedeki ekilebilir topraklarn belli bir snra ulam olmas. 5.letiim olanaklarnn artm olmas. 6.Kentlerin ekicilii

krsal alanlardan

kentlere yaplan glerde temel etkenlere bakmak, dnemin konjoktrel zelliklerini

Yukarda genel hatlaryla sralanan etmenler 1950li yllardaki gerek siyasi gerekse ekonomik gelimelerin, toplumsal deiimi de beraberinde getirdii bir sre ierisinde yer almaktadr.9 1950li yllarda sadece Trkiye ile snrl olmayan konjonktrn de getirdii deiiklikler beraberinde belli toplumsal deiimleri de getirmitir. kinci dnya savann ardndan Souk Sava ile birlikte iki kutuplu bir dnyada, jeopolitik konumu gerei kendine batl devletlerin safnda yer arayan Trkiye, 1948 ylndan itibaren liberal politikalar gelitirmitir. zellikle de Demokrat Parti iktidar boyunca Amerikan yanls politikalar (Marshall Plan) hz kazanm ve batl devletlerle iyi mnasebetler kurmaya zen gsterilmitir.

Emre Kongar, mparatorluktan Gnmze Trkiyenin Toplumsal Yaps, stanbul, Bilgi Yaynlar, 3. basm, 1979(a), 201.

Tarm alannda verilen krediler ile makinelemeye gidilmesi ve karayolu ulamna nem verilmesi, tarm rnlerinin sadece i pazarlarda deil yurt dna da satlr duruma getirilebilmesi iin nemli hamleler olmutur. Kentlerde de artk kk sanayi atlmlar gereklemeye ve ticaret artmaya balamtr. Bylece kentler, krdan kopan kitleler iin yeterli cazibeye sahip olmu oldu.10 Ayrca krsal kesimde 1950li yllarla birlikte Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren gelitirilen nfus politikalarnn da etkisiyle de nfus iyice artm (1950-60 yllar arasnda ylda yzde 2,8 gibi bir orannda nfus art olmutur.) mevcut tarm topraklar insanlarn temel gereksinimlerini karlamaz duruma gelmitir. zellikle de Amerikan yardmyla iftiye verilen krediler tarmda makinelemeyi arttrm, bunun sonucunda da tarmdaki insan gcne olan ihtiya azalmtr. Demokrat Parti iktidarndaki bu dnemde, tm tarm politikalar belirli bir poplizm ile piyasann gidiatna braklmtr. Krsal kesimde yaayanlar iin pek bir seenek kalmam ve Ankara, stanbul, zmir gibi ekicilii artan byk ehirlere g balamtr. Siyasal erkin politikalar sonucu ortaya kan bu durum hakknda Hrriyet Konyar unlar syler: Sonuta yeni ekonomik politikalar ile stanbul, zmir gibi byk ehirlerde ortaya kan yeni pazar olanaklar byk ehirleri krsal kesimlerde yaayanlar iin ekici hale getirirken siyasal iktidarn uygulad poplist politikalar ile de bu ehirler daha bir ekici hale geliyordu. zellikle Demokrat Partinin u nl her mahallede bir milyoner yaratacaz eklindeki politik sylemi krsal kesim insan iin ehre gelmeyi olduka ekici klmtr.11 Ky insan iin artk ky cazibesini kaybetmi, insanlar yeni umutlarla kentlerin yolunu tutmak durumunda kalmtr.1950li yllardan itibaren gn en nemli toplumsal etkisi kentleme ve beraberinde getirdii sorun, belki de zm gecekondu olmutur. Gecekondu kavram temelinde bir konut sorunu olmann da tesinde daha kompleks yaplar da barndrdndan ayr balk altnda ilenecektir.
10 11

Emre Kongar, 21. Yzylda Trkiye, stanbul, Remzi Kitabevi, 29. Basm, 2001(b), s.555-560. Yrd.Do.Dr. Hrriyet Konyar, ok Partili Hayata Gei ve Yeni Siyasi Yaplanmann Toplumsal Hareketlilikte Meydana Getirdii Deim Toplum ve G, Ankara, DE yaynlar, 1997, s.679.

Trkiyede i g olaynn ilk balad yllardan 1980li yllara gelene kadar gn temel nedeni -istisnalar dnda- ekonomik temellere dayanyordu. 1980li yllarn ortalarndan sonra hzla artan terr dalgas, zellikle de Gneydou ve Dou Anadolunun krsal kesimlerinden kentlere doru gvenlik kaygs ile zorunlu gn meydana gelmesine neden olmutur. Gn temel dayanan sadece gvenlik kayglar gibi nedenlere balamak doru olmaz. Siyasal nedenlerin dnda, kan davas, akrabalk ilikilerindeki sorunlar, aa basks gibi toplumsal nedenler de g etkilemektedir. Tabii ki 1980 sonrasnda da hz kesmeyen g hareketlerinin bir blm siyasal nedenlerle de gereklemi olsa da ekonomik gerekeler en baat etken olma zelliini korumutur. 1980lere kadar da olsa devlet, iinde bulunduu ekonomiyi artk serbest faktrlere brakm ve sadece dzenleyici bir rol izlemeyi tercih etmitir. Ama bu durum 1980 ihtill sonras zal iktidarnn uygulaya balad liberal ideoloji ekseninde gelien serbest piyasa ekonomisi 1990larla birlikte iflas etmeye balam da baml, gelir mekanizmasnda adaletsiz blmlerin olduu kriz yllar balamtr.12 Zengin ve daha refah bir hayat umutlar ile g edilen kent, zengini daha zengin, fakiri daha fakir yapmtr. letiim kanallarnn fazlalamas ile insanlar lgnca bir tketim alkanlna da itilmitir. zellikle de 1990 sonrasnda irrasyonel biimde oraya konan tketim kltr yaygnlaan iletiim alar, televizyon gibi bir iletiim aracnn varl ile toplumun tm katmanlarn etkilemitir. Daha nce bu kadar belirgin olmayan toplumsal katmanlar arasndaki gelir adaletsizlii, artk iyice su yzne km ve g hareketi de , g edenlerin zihniyeti de ierik deitirmitir. 13 Yeni zenginler ile kr kkenli kentlilerin hayatlar arasnda nemli farklar olumutur. Artk temel gerekeler geim derdinin tesinde, tketim kalplar zerinden giden yaam standartlarn ykseltebilme arzusu olmutur. Ama elli yllk bir srecin deimeyen tek gereklii kent saaklarnda yaanan hsran olmutur.

12 13

Korkut Boratav, Yakna Trkiye Tarihi, Milliyet Kitapl, 2003, s.195. Aktaran, Nigar Psteki, 1990 Sonras Trk Sinemas, Es Yaynlar, stanbul, 2004 (a), s.21.

Bu srecin balangcnda daha somut nedenlerle (nfus art , isizlik, gelecek kuaklar daha iyi yetitirebilme) g eden birey, daha sonraki dnemde zellikle de iletiim aralarnn yaygnlat, adeta enformasyon bombardmanna tutulduu dnemde kente ilikin rasyonel aralarla irrasyonel edinimler elde etmitir. Artk birey iin kent, istedii ekilde tketim yapabilecei, zgr bir yaama alann ifade eder olmutur. Ernur Gen bu sreci u ekilde zmler: Rasyonalite ve dnyeviletirmeyi iselletirme srecinde tam bir nitel dnme uramam ancak kapitalist irrasyonalitenin ngrd irrasyonellikler ve dnyevi arasallk tarafndan erevelenmi, kuatlarak zgrce iselletirilmi, kuatlm ya da yutulmu oluturduu bir yap ve zneselliklerle kar karyayz () bireysellik olarak, kentlilik niteliinin zgl biimlerini ieren ve sekler olan bir sylem ierisinde erimekte ve st kimlik deerleri tarafndan biimlendirerek motive edilmektedir. () hatta modernliin bir sonucu olarak, kylerde bile bir kyllk kimliinden kama ve kyde bir kentlilik kimlii ve bilinci yaratma srecine girilmitir.14 Daha ileride de bahsedilecei gibi salt taklitilik yoluyla zmsenecei dnlen kentlilik bilinci yzeysel kalmakta ve kentin sadece maddi gelerinin benimsenmesiyle sorunun alamayaca grlecektir. 1.2. KENTLEME ve KENTLLEME 1.2.1. Kavramsal Olarak Kent Sanayi devrimi ile ekonomik faaliyetler krsal alandan, seri retimin yapld fabrikalara dolaysyla da kent merkezlerinde toplanmtr. Toplumsal yaamn en nemli dntrcs olan ekonomik hayat kent evresinde toplannca kent sadece

14

Ernur Gen, Kentlileme Geleneksel Modern Geriliminde Kimlikler, Toplum ve G, Ankara, DE yaynlar, 1997, s. 234.

bir mekn kapsamann tesinde sosyal, kltrel, yapsal bir dnm de ieren karmak bir kavram olmutur. Kentsel alana ilikin genel bir tanmlama yapmak gerekirse; Kentsel yaplar tarmsal olmayan retimin yapld tarmsal ve tarm d retimin datmnn ve kontrolnn gerekletirildii, eitli kentsel fonksiyonlarn iinde topland, belirli teknolojik gelime dzeylerine gre byklk, heterojenlik ve btnleme dzeylerine ulam yerleim birimleridir.15 Kentleme kavramn incelemeden nce genel olarak kent ve kente ilikin kuramlardan da bahsetmek gerekir. Birok sosyolog kente dnem dnem ve belli ekoller erevesinde farkl anlamlar yklemilerdir. rnein nl dnr Marx kente ilikin dncelerinde, krsal alan dank bulurken, kenti emein ve zenginliin yaratld bir yer olarak grr. Durkheima gre ise kent iblm ve dayanma ile ilintili bir alandr. Bir dier nemli dnr Webere gre ise kent, ierisinde ekonomik almlar olan siyasal bir yapdr. Sosyolojinin kente ilgisi ilk ortaya kt 19.yzylda (sanayileme ile gelien modern ehirlerin kt dnemde) yani kendisinin de ilk ortaya kt dnemde balamtr. lk dnemlerde kent yaam, toplumu datan ve toplumsal denetim yitimine neden olan bir olgu gibi deerlendirilmitir. 1903 ylnda Georg Simmel, bu sorunlar, kent yaamn ve kentsel yaamn toplumsal rgtlenmeleri ile kltrn aklayan The Metropolis and Mental Life adl almasn yaynlar. Simmelin bu Darwinci olacaktr. Kent canl deildir ama onu var eden tm enstrmanlar insanla ilintili olduu iin bir organizma gibi ilev grrler. Kent sosyolojisi alannda 1920li yllarda nemli almalar yapan ve kendinden sonraki pek ok ekole de nclk edecek olan Chicago Okulu da bu konu ile ilgili kent ekolojisi yaklamn gelitirmitir.
15

ekolojisinden daha sonraki dnemde Chicago Okulu

teorisyenleri yararlanacak ve kent ekolojisi (urban ecology) yaklamnn da temeli

Y.a.g.e.,s.235

10

Kent ekolojisi biyolojiden trettii ilkeleri kentsel nfuslarn meknsal dalmn aklamakta kullanmaktadr. Kentte herkes biyotik rekabet halindedir. Bir grubun dieri zerindeki stnl de bu biyotik rekabet rndr. Kent ekolojisine gre kent adeta yaayan bir organizma gibidir. Belirli blmleri belirli amaca hizmet eder, her uzvun bir grevi vardr. Hepsi kendi ierisinde anlamldr. Robert Parka gre kent; btn bir nfusun zel bir blge veya zel bir ortamda yaamaya en iyi uyan bireyleri yanlmadan seen, byk bir ayklama mekanizmasdr. Kentler rekabet, istila ve yerine geme sreleri boyunca doal alanlar ierisinde dzenlenirler.
16

Kent olmas gereken doal bir sretir. Bu ekoln en ne kan

ismi olan Luis Wirthe gre ise kent bir yaam biimidir. Kentlilik sadece insan ynlarndan ibaret deildir. Farkl etkinliklerin dntrld kresel srelerin retildii ve evrensele dahil edildii alanlardr. Kent nfusu byk, youn ve heterojen bir alandr. Daha sonraki yllarda kent sosyolojisi iin yeni ve birletirici bir paradigma (Neo-Weberci konuta gre snflandrma ve kent ynetimcilii kuramlar, tketim diliminde odaklanan ve mekana dayanmayan kent sosyolojisini ve kolektif tketimde merkezlenen neo-Marksist perspektifleri kapsayan bir paradigma ) oluturmay amalayan yeni giriimler olmutur.17 Kentte yaratlan kimlik mekanlar ve kent ierisindeki mekansal snflandrmalardan, ayrca ileriki balklarda bahsedilecektir. 1.2.2. Kavramsal Adan Kentleme Kentlemeyi sadece belirli bir insan ynn yaad bir yer olarak deil de Wirthin dedii gibi bir yaam biimi olarak bakmak ve incelemek gerekir. Buna gre genel bir tanm yaplrsa; kentleme; sanayileme ve ekonomik gelimeye kout olarak kent saysnn artmas ve bugnk kentlerin bymesi sonucunu douran toplum yapsnda artan oranda rgtleme, iblm ve uzmanlama yaratan insan davran ve ilikilerinde kentlere zg deiikliklere yol aan nfus ve birikim srecidir.18
16 17

Aktaran,a.g.e. Sar. A.g.e. Marshall, , s.399. 18 Aktaran Kele, a.g.k.s.672.

11

Kentlemenin nedenleri g konusunda genel hatlaryla verilen hareketlenme ile paralellik gsterir. Krsal alnnn cazibesini yitirmesiyle birlikte kentin sunduu sanayileme ile gelien ekonomik imkanlar (zellikle tarmda makineleme ile tarmda daha az insan gcne gereksinim duymas), savalar, siyasal anlamazlklar, hareket zgrln snrlayan yasalarn ortadan kalkmas, ulam olanaklarnn teknoloji ile gelimesi ve yer deitirmenin kolaylamas, iletiim olanaklarnn artmasyla kentin sadece ekonomik anlamda bir cazibe merkezi olarak sunumunun da tesinde bir snf atlama nesnesi olarak grlmesi kentlemeyi tetikleyen unsurlar olmutur. Kentleme tm sreleri ierisinde barndran kompleks bir olgudur. Eray Utku kentlemeyi bu balamda u ekilde tanmlar: Kentlemenin itici, iletici ve ekici glerin etkisi altnda gelien ve deien bir nfus hareketi olduu sylenmektedir. a.tici gler, genellikle nfusu kyden ve tarmdan ky dna iten etmenlerdir. Kyde yaayan nfusun byk ounluu geimini tarmdan salamaktadr. Tarmdan verimin dkl, tarmsal gelirin azl, gelirin ve toprak sahiplerinin dengesiz dalmas, tarm topraklarnn ok paralanm olmas, tarmsal makineleme, tarmdan ve kyden kopmasn hzlandrmtr. b.letici gler kynden kopan nfusu kentlere, byk merkezlere tayan ulam ara ve olanaklarndaki gelimelerdir. c.ekici gler de kynden ayrlan ya da ayrlmaya hazr bulunanlar kentlere doru eken ekonomik ve toplumsal etmenlerdir.19 kinci dnya savann ardndan ok partili sisteme gei dnemi, 1950li yllarn toplumsal yaamnda meydana gelen sosyal, kltrel, siyasal, ekonomik ve demografik deiimler gruplar daha gelimi blgelere ge itmi, tm gelimekte olan lkelerde de olduu gibi hzl bir kentleme srecine girilmitir. Bu kentleme
19

Eray Utku Kentleme ve Su , Eriim:10.12.2005, www.yayin.adalet.gov..tr

12

salkl bir ekilde olmam ve beraberinde pek ok sorunu da getirmitir. Ruen Kele az gelimi lkelere zg bu kentlemenin zelliklerini be ayr grupta u ekilde toplamtr: a. Kentlemenin demografik bir sre olarak sanayilemi lkelere oranla hzla artan hi olmazsa azalmayan bir yol izlemesi. b. Byk ve ok byk kentlerin, orta byklkte ve kk kentlere oranla daha hzl bymesi. c. Kentleme hareketlerinin kimi corafi blgelerdeki kentlere ynelmi olmas nedeniyle, kimi blgelerin kentleme orannn dk kalmas. d. Kentleen nfusun, kent ve kamu hizmeti gereksinmelerinin karlanmasnda yetersizliklerin ba gstermesi. e. Kentleen nfusun altrlmasnda olanak verecek temel sanayi yatrmlarnn yaplmamas yznden, i gcnn marjinal hizmet dallarnda ylmas olarak belirlenmi ve bunlara kentli nfusun oran ile faal nfusun tarmsal ve tarm d mesleklere dal oranlar arasndaki iliki ve bir ok lkenin belirli bir tarihteki ve gemiteki kentleme sanayileme durumu da eklenebilir.20 Grld gibi kentleme ile gelimilik ya da sanayileme arasnda batdaki gibi bir paralellik yok. Tarm sektrn boaltan nfus ehirlere akn etmi sanayi sektrnde yetersizleen i bulma olana nedeniyle hizmet sektrnde istihdam edilmeye balamtr. Aslnda tam anlamyla hizmet sektr olarak da tanmlanamayacak marjinal bir sektr (pazarclk, iportaclk, kapclk v.s.) ortaya kmtr. Vehbi Bayhana gre Hizmet sektrnn sanayi sektrnden fazla olmas sanayi devrimini karan Trkiyenin politik sylemiyle a atlayp tarm toplumundan enformasyon toplumuna doru yaplandn ifade etmemektedir.21
Aktaran A.g,k.s.2. Yrd. Do. Dr. Vehbi Bayhan, Trkiyede Gler ve Anomik Kentleme ,Toplum ve G, Ankara, DE yaynlar, 1997, s.547
21 20

13

Kentin youn gle birlikte artan nfusu nedeniyle kente ilikin ekonomik ekicilik etkisini bir mddet sonra kaybetmeye balayacak ve zenginlik paylam ile klan yol yoksulluun ortak paylamna dnecektir. Ruen Kele de bu durumu u ekilde aklamaktadr: Hzl kentleme olgusu kent merkezlerini, toplumsal, ekonomik ve fiziksel sorunlarla evreleyen kent saaklarnn olumasna neden olmutur. Bu oluum kentlileme kentlileememe gereini de beraberinde getirmitir. Kentlileme, kentleme akm sonucunda, toplumsal deimenin insanlarn davranlarnda ve ilikilerinde, deer yarglarnda, tarihsel ve zdeksel yaam biimlerinde deiiklikler yaratma srecidir.22 Kentleme bizim gibi az gelimi lkelerde bahsettiimiz nedenlerle ve tm srelerden gemeden ve Bayhann da belirttii gibi sre atlanarak gittiinden salkl oluamamtr. hsan Sezal bu durumu kentleme deil ehirleememe olarak tanmlar ve bu balamda kent ve kentli gelerini de bu srete u ekilde deerlendirir : ehirleme kavram sanayileme sonras anlam derinliini bir yaanan sreler btn eklinde gstermektedir. Bu sreleri; ekonomik sre, politik sre ve kltrel sre olarak tanmlayabiliriz. ehir, bu srelerin birbiriyle btnlemi ve kesintisiz yaand mekan, ehirli, ayn ekilde bu sreleri bir btn olarak ve kesintisiz olarak yaayan insan demektir. Byle olunca ehirleme, inkar edilemez bir biimde bu kesintisiz yaanan sreler btnnn gereklemesi olmaktadr. Sreler kesintisiz olarak bir btnlk halinde hem mekn hem insan boyutunda gereklememi ise ehirlemeden bahsedilemez23.

Yrd.Do.Dr. Feramuz Aydoan, Kyden Kente Gn Ailenin Akrabalk ve Komuluk likileri zerine Etkileri, Toplum ve G, Ankara, DE yaynlar, 1997, s.547. 23 Prof. Dr. hsan Sezal, Gler ve ehirleemeyen ehirler , Toplum ve G, Ankara, DE yaynlar, 1997, s.147.

22

14

Kentleme sreci sanayileen lkelerin aksine geri kalm lkelerde ya da gelimekte olan lkelerde yukarda saylan srelerin yaanamamas nedeniyle tam olarak gerekleememektedir. Bu durumu Gordon Marshall, iktisadi gelime dzeyleri ile kentleme arasnda deimez bir iliki bulunmadn syler ve Benzer biimde ar kentleme terimi, geni nfus ynlarnn formel ekonomi tarafndan emilemedii nc dnya ehirlerine uygulanmaktadr eklinde aklar. 24 Krdan kente g nemli toplumsal deimeleri beraberinde getirmi sadece maddi kltr alann etkilemekle kalmam manevi kltr alannda da nemli deiimler gzlenmitir. Kiilerin tutum ve davranlar kente uyum (belki de uyumsuzluk) srecinde kkl deiimlere urar. zellikle geleneksel deerlerin terk edilmesi ile birlikte oluan zlme ve terk edilen deerlerin yerine yenilerinin konamay kenti sorunlu insanlarn meknlarna dntrr. 1.2.3. Trkiyede Kentleme Sreci ve Sorunlu Kentleme Trkiyede kentlemenin seyri deinildii zere dier az gelimi lkelerde olduu gibi sorunlu bir seyir izlemi. Kentlere canllk ve hareket getireceine inanlan kalabalklar aksine byk problemler de getirmitir. G nemli bir toplumsal deiimdir ve kentleme ile de yalnzca fiziksel yapy etkileyen bir sre deil ayn zamanda sosyolojik ve psikolojik geriye dnleri olan bir sretir. G olay bir yerden bir yere hareket etmenin tesinde salksz kentler, deerlere ilikin geleneksel ezberin ykm gibi pek ok temel problemi de beraberinde getirmitir. Trkiyedeki kentleme olgusu toplumsal deiim srecinin en nemli unsuru olmutur. lk kvlcmlar 1950lerde balayan bu olgunun getirdii toplumsal deiim rzgar, gnmze kadar uzanan siyasal ve toplumsal yapy biimlendiren bir etkiye sahip olmutur.

24

a.g.e., Marshall, s.399.

15

Kyden kente g sonucunda oluan arpk kentleme beraberinde sosyal ve kltrel problemleri getirmitir. Kltrel gecikme ve direniler, kent ile hem kltrel hem de ekonomik btnlemeyi yavalatan hatta yok eden sorunlara yol amtr. Emre Kongar Trkiyedeki kentleme politikalarnn ve sorunlu kentlemenin gerekelerini u ekilde aklamaktadr: Trkiyedeki kentleme, bir lde de olsa, hkmet uygulamalarnn bir sonucudur. Hkmetler kalknma planlarnn sanayileme yolunda nerdii nlemleri alarak kentlemeyi desteklemektedir. Tarmdan sanayiye nfus kaymas, bir lkede izlenen sanayileme siyasetinin kanlmaz sonucudur. Trkiyedeki kentsel alanlardaki kamu hizmetlerinin ve eitli olanaklarn yetersizlii, ana kent planlarnn yaplmam ya da yaplanlarn uygulanamam olmas kentlemeyi, temel toplumsal sorunlardan biri durumuna getirmitir. Bu sorunlu kentlemenin ardnda yatan temel e, Trkiyede sanayileme ile kentleme arasnda bir uyum olmamasdr.25 Bu uyumun olmay nedeniyle kente gelen insanlar kentte kltrel oktan nce fiziki problemlere zm bulmak durumunda kalyorlard. Dolaysyla g edenlerin ba etmek zorunda olduklar en temel problem barnma ve bu yeni gerlerin mevcut soruna bulduklar zm ise gecekondu olacaktr. 1.2.4. Kavramsal Olarak Gecekondu Barnma ihtiyac gibi hzl kentleme srelerinde pratik olarak zm bulunamayan temel bir ihtiyaca gelimekte olan tm lkelerde deiik zmler g edenler tarafndan bulunmusa da Trkiyedekine benzer arpk yaplanmalar oralarda da ortaya kmtr. Hindistan, Meksika gibi gelimekte olan ve hzl kentleme sreleri yaayan lkelerde kendine zg deiik adlar verilmise de Trkiyede genel anlamda gecekondu denilmektedir. Emre Kongar bu kelimenin oluumunu u ekilde aklar:
25

a.g.e. Kongar, (b)s.395.

16

() Krsal alanlardan ve kasabalardan byk kentlere gelen kiiler belediyenin, devletin ve baka kiilerin arsalar zerinde kendine konutlar yaparak bu sorunu zmeye almlardr. Gecekondulama olaylarnn ilk zamanlarnda bir konut bitmi ise izinsiz de yaplm olsa yklmas iin mahkemeden karar almak zorunluydu. Mahkemeden karar almak ise uzun bir sre gerektiriyordu. Bu yzden kendisinin olmayan arsa zerinde konut yapan kiiler, polis ie karmadan bunu bitirebilmek amacyla, genellikle geceleri son derece hzl bir biimde alyorlard. Bir gecede bile bitirilen konutlar vard. Polis iin konutu hemen ykmak olanakszlayordu. te bu sre ortaya kan yeni konut tipine de adn verdi: Gecekondu.26 Devlet tarafndan bir sorun olarak grlp ilk kez 1948 ylnda yasal nlemler alnm ve gecekondu yapm yasaklanmtr. Ama kartlan hibir yasa bu olgunun yaylmasnn nne geememitir. Tans enyapl ise gecekondu blgelerinin ilk zamanlarda g ile gelenlerin hemen ortaya koyduklar bir zmn sonucu olarak grmez. kayna da tek tek yaplan gecekondularda deil, Zaten sorunun daha ok toplu haldeki

gecekondularn bir blgede yaylmas ile ortaya kar. Bu durumu ortaya karan unsurun, daha nce g eden akraba , hemehrilerin nayak olmas ile oluturulan toplu yaplanma olduunu syler ve sreci yle aklar: Yeni sanayi blgelerinin saptanp duyurulmas, bu blgelerde yeni sanayi kurulularnn kurulmas ile, bu kurulularda almaya balayan ve bir sredir kentte yaayan eski genler, sanayi blgelerinin evrelerine topluca yerlemeye baladlar. Bylece toplu gecekondular kuruldu. Gecekondu mahalleleri ortaya kt.27 Gecekondu olgusu geni olarak etkisini gsterdii 1950 ve 1960 yllar arasnda pek ok sosyolog tarafndan gei srecinde ortaya kan ve geliim tamamlandnda ortadan kalkacak bir olgu olarak nitelendirilmitir. Mbeccel Kraya gre de: Gecekondu, iinde yaayanlarla birlikte sosyal yapnn
26 27

y.a.g.e., Kongar, s.399 Tans enyapl, Btnlememi Kentli Nfus Sorunu, ODT Yaynlar, Ankara, 1978, s.51.

17

deimesinin hem bir arac hem de bir rn olmaktadr. () Toplumlarn deime durumlarnda bile geici denge ve btnlkleri salayan tampon mekanizma ve tampon kurumlar vardr.28 Gecekondu, Kray gibi pek ok aratrmac tarafndan kentle btnlemeyi salayacak tampon bir unsur, en azndan g bunalmnn yumuak bir ekilde geirilebilecei gei alan olarak nitelendirilmitir. Ama ilerleyen yllarla birlikte grlmtr ki gecekondu kentlemeye gei unsuru deil de kentin ayrlmaz, marjinal bir unsuruna dnmtr. Gecekondular konut sorunu olarak grenlerin yannda Geoffrey K. Payne olaya daha pragmatik yaklaarak, mevcut durumu gecekondunun nc dnya lkelerinde konut aklarn kapatmann en aklc ve en etkin yntemi olarak grr.29 Daha nce ele alnd gibi gelimekte olan lkelerde sorunlu bir kentleme sreci geirilmi ve bunun sonucunda kentler arpk bir yaplama ile kar karya kalmtr. Ama bu arpk durum bat toplumlarndan farkl olarak, kendine zg bir yap arz etmitir. Trkiyedeki gecekondu yaps ile batdaki bu tarz yerleim birimleri arasndaki yapsal farklar Birsen Gke u ekilde aklyor: () Bat toplumlarnda grlen, ekonomik bakmdan fakir yeterli eitim grmemi ya isiz ya da sosyoekonomik seviyesi dk ilerde alanlarn oluturduu dolaysyla evrelerine kar ilgisiz, mit dzeyleri dk, i hayatnda baarsz kimselerin younlukta olduu grevselliini yitirmi khne konutlarda yaayanlarn slumlardan; srekli yer deitirdii gecekondu sefalet yuvalar farkl olarak bir nitelenen yerleimi Trkiyedeki yerleimi

oluturmaktadr.30 Batl kaynaklarda geen ve shanty town olarak adlandrlan yerleimler Trkiyede grlen tip yerlemeye daha yakn bir yerlemedir. Shanty town Latin

Aktaran Ar. Gr. Nuren Kele, Kentleme Srecinde Kadnn Salk Eilimleri, Toplum ve G, Ankara, DE yaynlar, 1997, s.673. 29 Aktaran, a.g.e. Sar. 30 Aktaran,a.g.e. Bayhan, s.182

28

18

Amerika lkelerinde zellikle kinci Dnya Savann ardndan krsal blgelerden sanayilemi blgelere doru bir nfus hareketi balamtr. Bu yeni gelen nfus, kentin istenilmeyen blgelerine yerlemitir. Bu blgeler slumlar gibi kente olan ilgi dzeyleri dk, poplasyonu srekli deien yerler deildir. Shanty town lar, Trkiyedeki gecekondu oluumundan meydana geli nedeni ile ayrlsa da burada yaayan insanlarn kente olan motivasyonlar asndan benzerlik gsterir.31 Buna karn Trkdoan Gecekonduda yaayanlarn kente olumlu

eklemlendikleri grne karlk; gecekondu yerleiminin, yabanclamaya ve altkltr alan olarak kart-kltr alanlarnn olumasna neden olduunu belirtir () Gecekondu kolonilemeleri eklinde yoksulluk kltr oluturduklarn32 ifade eder.. Gecekondular genellikle byk ehirlerin etrafndaki gei alanlarnda yer almalarna karn yoksul mahallerden yapsal olarak ayrlrlar. Batl lkelerdeki yoksul semtler gibi, ehrin merkezinden ziyade ehrin kysndaki blgelerde kurulurlar. Ne kente aitmi gibidirler ne de kra. Arada kalm, karma zellikler gsteren kendine zg bir yapya sahiptir. Burak Evren bir yazsnda bu konuyu bireyleri ile ele alarak yle zmler: () kentteki kyller oluturmutur. Daha iyi yaam koullar nedeniyle byk kente gelen ama kenttekine benzer yerlerde oturmayan -gecekondu- kentteki mesleklerden ayr bir meslek seen -kapc, simiti, lahmacuncu, odac,boyac-ve oturduklar yerlerden i yerlerine deiken bir ulam arac -minibs- ile giden kitle bu deiiklikler ve farkllklar yznden kentin iinde kente benzemeyen ama sonuta ne kyl ne kentli olan yeni bir kimlie brnmtr. () Ne Doulu ne de Batl saylabilecek kimliksiz bir grnm vardr. Bu kimliksizlie bir de beklentilerin umutsuzluu kentin iinde, kentin olanaklarndan yaralanamayn srkledii zlenen ve hedeflenen ama ulalmas olanaksz dler

31 32

Birsen Gke, Gecekondu Genlii , Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 1971, s.11. A.g.e.,s.182.

19

eklenince kentle birlikte yaayan ama kentliden farkl bir dnyaya sahip kitleler tarafndan yaratlmtr.33 Bu insanlar bir yere ait olamamann (ne kentli ne kyl) verdii arada kalmlk iindeki insana seslenen yani onun anlad dil ,simgelerle arabesk onlara aidiyet duygusu veriyordu. Bu arada kalmln en nemli fiziksel gstergesi belki de Murat Belge nin de dedii gibi etek alt pantolon giymeleriydi. Ne ehirli gibi sadece pantolon giyebilmiler ne de sadece etek giyebiliyorlard. Bu mzik kentte ortaya kabilecek tm gereksinimleri karlayabilecek tek eydi. G eden nfusun kent ile btnlemesinin daha ok maddi kltr yolu ile gerekletiini syleyen Birsen Gkeye gre; G edenin kentle btnlemesi daha ok maddi kltr yolu ile gereklemekte, sosyal ve davransal btnleme ise daha yava olmaktadr. Gecekonduda yaayanlar alt kltr oluturmaktadr.34 Gecekondularda oturanlarn kentte yaptklar iler dier kentli unsurlarn yaptklar ilerle de pek benzerlik gstermez. Onlarn yaptklar bu iler ekonomide marjinal sektr olarak adlandrlr. Tans enyapl marjinal sektr u ekilde tanmlar: Marjinal sektr genellikle temel istihdam zellikleriyle tanmlanr. Kapsad iler genel izgileriyle; kk boyutlu, yatay ve dikey rgtlenme gstermeyen yksek ii devinimi olan, giri ve kn kolay olduu, dk verimli ve genelde dk karakter tayan ilerdir. Marjinal sektrn kapsad iler yasaldan yasal olmayana, srekli olandan ksa sreli, geici olana dein eitlenir.35 Yukarda ileri ierir.
33 34

aklanan

marjinal

sektr

ileri

pazarclk,

kapclk,

iportaclk,ayakkab boyacl, hamal, eskici, dolmu kahyacl, dilencilik v.b. Grnrde sistemden atldnda ekonomik anlamda bir kayp

Burak Evren , Trk Sinemasnda Yeni Konumlar Broy Yaynlar , Ocak ,1990. A.g.e.s.184. 35 a.g.e.enyapl,s.26.

20

oluturmadna inanlan bu sektr, zamanla sisteme ucuz emek gc ve tketim alanlar sunmu ve kentin ayrlmaz unsuru haline gelmitir. zellikle de 1955 ylndan sonra oluan enflasyonist Demokrat Parti politikalar daha sonra belli bir plan altna alnmaya allan kentsel ekonomik yap ierisinde ilevsel hale getirilecektir.36 Gecekondularn varoluu bile marjinal bir yap arz ettiinden bu blgelerde yaanan sosyo-ekonomik sreler de, marjinal sorunlar da beraberinde getirmektedir. 1980li yllardan sonra, gecekondu kavram yerini iddet ieren varo kavramna brakmtr. Bu gelinen nokta da gsteriyor ki gecekondu kavramnn sosyolojik bir olgu olarak ilk incelendii dnemdeki gibi, kentin dinamik unsuru olan ve kentlemeye gei srecinin tamponu konumundaki daha homojen bir yapdan, daha marjinalize olmu, kendine zg i dinamiklere sahip, kimi zaman devlet iin ya da kentli iin bir tehdit unsuru olarak grlen tekinin mekn olan bir olguya yani gnmzdeki kelime karl ile varoa dnmtr. Varo kelimesi Byk Laroussea gre Macarca varos kelimesinden tretilmi bir kentin surlar dnda kalan blm ya da kent merkezinden uzakta kalan blm anlamna gelmektedir.37 lk kullanmn 1990l yllarn ikinci yarsnda duymaya baladmz varo kelimesinin kullanma kazandrma ve referans noktasn u ekilde aklanmaktadr: ()Trkiye balamnda ise varo szcnn yaygn olarak kullanlmaya balanmas, 1 Mays 1996 Gazi Mahallesi olaylarnn basnda ifade edilmesi srasnda olmu; rnein Varolar Kente indi , Patlayan Varolar gibi balklar atlmtr.() Dolaysyla varo ile iddet arasnda bir ba szcn ilk kullanmndan itibaren kurula gelmitir. Gecekondu kavramnn, gecekondularn zaman iinde uradklar deiimlerden/ dnmlerden dolay geerliliini kaybettii, iinin boald ve yerini alacak yeni kavramlara ihtiya duyulduu

36 37

A.g.e., s.28. Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, cilt 23, nterpress Basm ve Yaynclk, 1986, s.12111

21

gnmzde varo szc giderek artan bir ekilde gecekondu yerine kullanlmaya balanmtr.38 Grld gibi gecekondu bir btnlemeye gei sreci olarak tanmlanrken artk gstereni yani nesnesi bile deitirilmi, atfta bulunduu ierik anlam kaymasna uram ve kentin iindekiler tarafndan modernlemesi gecikmi mekn ve insan gruhundan, toplumsall, devleti ve kendisini yani bireyi de tehdit altnda brakan, sakncal ierikli bir kavrama dnmtr. Varo kimlii de bir baka kentli kimliin tanmlanmas olan orta snf zerinden anlam kazanr olmutur. Orta snf, nispeten kendisinden farkl olarak i ve barnma gvencesini kazanm, eitim ve salk hizmetlerinden daha iyi yararlanan ve kentin planl ve dzenli yerlerinde ikamet eden, kendisinin tam zttnda varolan kimlii ierir.39 Amerikal sosyal antropolog Mary Douglas da insanlarn birbirlerini etiketleme, farkllk yaratma iinin hayati bir neme sahip olduunu vurgular; insan hayat iin can alc farkllklarn doal olarak var olmadn ama itinayla korunulmas gereken bir durum olarak grldne iaret eder. 40 Zygmunt Bauman bu duruma u ekilde yaklar: Bu amaca ulamak iin, snrlar bulandran ve bylelikle tasary zayflatan, hedeflenen dzeni bozan ve akln hkm srmesi gereken yerde akllar kartran btn bir mulklk bastrlmal ve yok edilmelidir. Benim yaratmak istediim dzen imgem, benim gzellik ve incelik imgem, ayrmlara uymayan bu dik bal mphem gerekliin tezahrlerine fke duymama neden olur. Silip sprmek iin elimden geleni yaptm pler olsa olsa darda bir yerde olan, benim dnya imgemde kesin bir yeri olmayan bir eydir. Eyann doasndan gelen bir yanllk

Tahire Erman, Gecekondu almalarnda teki Olarak Gecekondulu Kurgular, European journal of Turkish Studies, Gecekondu, Eriim:12.01.2006, URL: http://www.ejts.org.2004 39 Hatice Kurtulu, Mekanda Billurlaan Kentsel Kimlikler: stanbulda Yeni Snfsal Kimlikler ve Mekansal Ayrmann BazBoyutlar, Dou Bat Dnce Dergisi, yl:6, Say:23, Mays Haziran Temmuz 2003, s.80. 40 Zygmunt Bauman, Sosyolojik Dnmek , Trkesi: Abdullah Ylmaz, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1998, s.68.

38

22

yoktur.Orada olmamas gereken eyin orada olmas onu iren ve ekilmez yapar.41 Gecekondular da eklemlendikleri kentlerde dzen imgesini bozmakta, katlanlmaz yaplar olarak sunulmaktadr. Nasl, sevdiimiz bir yemei tabamz yerine, yatamzn iinde grmek bizi tiksindiriyorsa ayn ekilde kymzde ya da kasabamzda grdmz ayn tr yaplamalar kentte karmza ktnda estetik d olarak nitelendirilip aalanmaktadr. 1.2.5. Kentlileme Kavram ve Toplumsal Deiim Kentlileme kent yaam sresince elde edilen tm kltrel kazanmlar ifade eder. Niceliksel bir ifadeyi ieren ve genelde nfus birikimiyle amlanan kentlemenin aksine kentlileme niteliksel bir kavramdr ve ehre ilikin tm unsurlarla bark olma ve sindirebilmi olma srecidir. Prof. Dr. Cengiz Giritliolu kentlilemeyi ; kentleme akm sonucunda, toplumsal deimenin insanlarn davranlarnda ve ilikilerinde, deer yarglarnda, tensel ve zdeksel yaam biimlerinde deiiklikler yaratmas sreci olarak tanmlar.42 Kentlileme tam anlamyla tamamlanm bir olguyu tanmlamaz. Bir gei aamas, bir sretir. Bu sre kra ait zelliklerin terk edilmesi kentle btnleme srecidir. Bireylerini ky insan olma durumundan kent insan yapma durumunu geii simgeler ve tam anlamyla kentlilik sz konusu deildir. Giritlioluna gre kente gen insanlar zamanla ekonomik ve sosyal bakmdan kentlileebilmektedir. Ekonomik bakmdan kentlileme, kiinin geimini tamamen kentte veya kente zg ilerle salyor durumuna gelmesiyle gerekleir. Sosyal bakmdan kentlileme ise, kr kkenli insann trl konularda kentlere zg tutum ve davran biimlerini, sosyal veya tinsel deer yarglarn benimsemesi ile gereklemektedir.43

41 42

y.a.g.e. Bauman,s.68 Aktaran Eray Utku Kentleme ve Su , Eriim:10.12.2005 www.yayin.adalet.gov..tr 43 A.g.e., s. 3.

23

Kentlileme bir sre olarak deerlendirildii iin ve ama kentlilik olduu iin bu sre ierisinde tek tip bireyden sz edilemez. G ile gelen birey belirli aamalardan geerek evirilir. Kemal Kartal bu aamalar yle sralar: Kentlileme srecinde tr insan vardr. Birincisi kr insandr. Kr insannn ekonomik deeri bir gelidir. Yalnzca krsal geler hakimdir. Sosyal mekn da ayn ekilde bir gelidir. Srecin dier ucundu ise kent insan vardr. Kent insan da ekonomik ve sosyal deerler asndan sadece bir geli olup sadece kentin sosyal ve ekonomik zelliklerini yanstmaktadr. nc tr insan ise kentlileen insandr. Kentlileme srecinde bulunduu yere gre deien oranlarda hem kent ekonomik deerlerini hem de kr ekonomik deerlerini ierir. Kentlileme srecindeki gei insan krsal zelliklerinden arnp kent insanna yaklatka ekonomik ve sosyal mekn iki gelilikten syrlp bir gelilie dnecektir.44 Kente g ile ortaya kan ve beraberinde buraya gelenlerin kentlileme abalarnn bir sonucu olarak g edenlerin toplumsal rolleri ve kimlikleri de yeniden yaplanmak zorundayd. Bu yeniden yaplanma srecinde eitli kltr formlar ortaya karacaktr. nk karlalan kltr gelinen yere gre nispeten daha modern olduu iin geleneksel yapdan gelen birey, atma ierisinde kalacak, bu adaptasyon srecinde ne gelinen yere ne de kente ait olacak, arada ve skm olarak kalacaktr. Zaten modern ve geleneksel ikiliinin en belirgin olarak ortaya kt toplumsal sre kentlilemedir. Kentlileme srecinde kyden gelen aktrler ile ehre zg aktrler arasnda bir uyumsuzluk olumutur. Kente tanan deerlerin kente oryantasyonu skntnn temel dayanan oluturur. Sonuta izlenen sre krsal olann kentte yeniden kurgulanmasdr. Kentsel mekna tanan kapal cemaat zellikleri toplumsal dnm de zorlatrr zamanla da marjinalletirir. Aslnda g ile balayan bu deiimi doru adlandrmak gerekirse modernleme veya modernleme abas demek daha doru olacaktr. Bu modernleme abas bilindii gibi nceleri kentlerde oturan elit zmrenin
Kemal Kartal, Ekonomik ve Sosyal Ynleriyle Trkiyede Kentlileme, Ankara, Yurt Yaynlar, 1983, s.23.
44

24

eriebildii bir geliimken zamanla krdan g edenlerin de geirmek zorunda olduu bir evreye dnecektir. Burada genel olarak modernleme kavramn ele almak gerekecektir. nk kentleme modernlemenin ya da batllamann bir gstergesi olarak da grlr. 1.2.6. Modernleme Kuram ve Trkiye Gerei Nuri Bilgin, Gellnere dayandrd modern toplum tanmn: () Okur yazarlk oran yksek, hareketli, akkan, srekli ve deim yerindeyse atomize edilmi eitsizlikleriyle birlikte formel olarak eit, okuma-yazma eitimi yoluyla iletilen ve akl tarafndan alanan homojen ve paylalm bir kltrle donanm bir toplum45 eklinde verir. Modern olan genelde her eye rasyonel akln egemen olduu pozitivist bir yapdr. Geleneksel olan ise modernin tam karsnda yer alan daha statik toplumsal yapy tanmlar. Modernizm sadece teknolojik bir ilerlemeyi ifade etmez. Modernizmi, irrasyonel her eyin rasyonele doru evrileceine ilikin gl bir inan temellendirir. Modernleme srecinde akln, irrasyonellie; bilimin, inanca; yeniliin, gelenee; toplumun cemaate, vs. ikame olaca dnlr. 46 yleyse insanlarn yaamlarnda ortaya kan kkl yapsal deiim srecine modernleme diyebiliriz. Katbana gre Gnmzde dnyann pek ok lkesinde birden grlen sosyal deime olay modernleme olarak tanmlanmaktadr. Modernleme, hem sosyal yapda, kurumsal deimeleri hem de bireysel dzeyde, tutum ve davran deimelerini ieren karmak bir sretir.47 Modernleme kuramna gre de kademeli bir gei ngrlr. Bu kurama gre batl olmayan toplumlarn, batl toplumlara geii aamada olur: Geleneksel toplum, gei toplumu ve modern toplum. lerleme sadece ekonomik temelde ele alnarak bir toplumun ilerledike modern toplum halini alaca dnlr.
Prof. Dr. Nuri Bilgin, Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Sorunu , zmir, Ege Yaynclk, 1994, s.84. 46 A.g.e., s.88. 47 idem Katba, nsan ve nsanlar, Ankara, Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, 2.basm, 1977, s.275.
45

25

Emre Kongar da modernlemeyi, batl toplumbilimciler tarafndan btn gelimekte olan toplumlarn bat toplumlarna benzer aamalardan geecekleri anlayndan hareketle oluturulmu bir kavram48 olarak aklamaktadr. Lerner de modernlemenin temelinde kentlemenin yatt fikrinden hareket eder. Lernere gre; Bir toplumdaki gnll kentleme oran yzde yirmi bei getii zaman artk modern retim gereklilii ortaya kar. Bylece modernleme balam olur. Bunu okuryazarlk oranndaki art izler. Okuryazar oranndaki art, hem endstrilemenin bir sonucu, hem de onun gereklemesi iin bir kouldur. Bunun ardnda kitle iletiim aralarnn etkisine girme balar. Son aama ise siyasal katlmdr.49 Modernleme batl toplumlarda be yz alt yzyllk sreleri kapsarken gelimekte olan toplumlarda son yz yllk zaman dilimini ifade etmektedir. Bu durum, gelimekte olan toplumlarn, batl toplumlarn uzun bir zaman diliminde ve iselletirerek gerekletirdii deiim srecini daha hzl olarak yaamalarna modernizmi iselletirememelerine ve toplumsal btnlkle uyum problemlerini de beraberinde getirmitir. Geleneksel yapdan kopamamak ama modernliin de kazanmlarndan yararlanmak isteme arzusu bir atma yaratmtr. Modernizm ile ilgili sorunlarn kkeni geleneksellii reddetmek ya da modernlii reddetmekle ilintili deildir. Temel neden deiime ayak uydurma problemi ve bunun getirdii skntlardr. Anthony Giddens : Modernliin zaman ve mekn birbirinden kopararak ve bu ikisinin ieriklerini boaltarak yeni bir biim yarattn ileri srmektedir. Ona gre, zamann geleneksel balamndan kopartlmas ( boaltlmas ), uzamn boaltlmasn da dourmutur. Yerinden kartlma, toplumsal ilikilerin yerel

48 49

a.g.e. Kongar,1978(b), s.247 a.g.e.s.260.

26

etkileim balamlarndan kaldrlmas ve sonsuz uzunluktaki zaman/uzam boyunca yeniden yaplandrlmasn ifade etmektedir.50 te modernlemeye ilk adm olan ve hazrlksz gelinen kentsel meknda, geleneksel tutum ve davranlar yerinden yurdundan edilip bunlara yeniden bir ierik kazandrlmaya allmaktadr. Kimlik sreleri de geleneksel kodlardan koparlp, yerine yeni bir dnya alglamasyla yorumlanm kltrel alanlara hizmet eder hale gelmitir. Burada balayan skntlarn genel anlamyla kentlemeye ilikin skntlar olarak grld toplumlar, Nilfer Gle tarihsellii zayf toplumlar olarak nitelendirir. Gleye gre: Tarihsellii zayf toplumlar; modernliin, modernlemenin ve sanayileme srecinin zorunlu ya da olaan bir yap ta olan kentlemenin tanmna kendi pratiklerinin damgasnn vuramamakta yani deiimi ve yenilemeyi isel ve yapsal bir sre olarak retememektedir.51 Zaten modernlik olgusu Bat dnda kalan toplumlarn kkleriyle olan balarn kopartp atan ne gemile bir ba kurabilen ne de gelecee tayabilecekleri bir olguya dnr. Gle modernlik olgusunun Batl olmayan toplumlarn kendi tarihleri ve bugnleri ile olan ilikilerini alt st edi srecini yle aklar: Bat modernliinin dnda, kenarnda, gerisinde kalan toplumlar kendi kltr ve tarih gzergahlarnn yolunda evrilerek deil, ancak o yolu arkalarnda brakarak ilerleyebileceklerine, yani modernleeceklerine inanmlardr. Gerek Batc modernlemeci gerek solcu gelimeci siyasal hareketlerin ortak noktas gemile balar koparmaya ynelik devrimci, ilerlemeci deiim anlaylardr. Devrimci sil batan anlam ve eylemleri, modern tarihsellii zayf toplumlarn gemilerinden kopmak ve yeniyi yakalamak istencini ifade eder.Zaman kavramna dnersek diyebiliriz ki bu toplumlar imdiki zamanlaryla bark olmayan, bugnlerine yabanclam toplumlardr.Bu yzden kendilerini gelecekte

50 51

Aktaran, a.g.e.Gen, s.314. Nilfer Gle, Modern Mahrem , stanbul, 5. Bask, Metis Yaynlar, 1994, s.13.

27

(sosyalist topya) ya da idealletirilmi gemite(slamc Altn a ya da Mitolojik Milliyetilik) yeniden kurgular.52 Emre Kongar da Trkiyedeki bunalmn kaynan ayn argmanlardan deerlendirir. Ona gre; Gnmzdeki bunalmn altnda, dardan alnan ideolojinin kendisini douran ve dardan alnmas gereken teknoloji ile desteklenememi olmas ile birlikte Trk slam toplumunun kendi ideolojisini retmekte baarsz kalmas da yatmaktadr. 53 Kentlemeye ilikin temel problemler de tm bu deiimlerin toplumsal aktrler tarafndan iselletirilememesi nedeniyle olumakta ve de gelenekselle modernin atmas, arada kalml dourmaktadr. Bu durum bireysel geliim aamasnda bireyin de zgl bir kimlik yaratamamasna neden olmaktadr. Krdan getirdii kltrel deerleri terk edememekte ama ayn zamanda yaad mekan olarak kentteki gndelik yaamndan edindii kente yani moderne ilikin deneyimlerinden kolaj bir kimlik ieriine sahip olmaktadr. Birey yaratt mekna yani gecekonduya ilikin tm argmanlarn kimliine de yanstm olmaktadr. Ernur Gen de bu olguyu kltrel gecekonduluk olarak tanmlamaktadr. Ona gre kltrel gecekonduluk; Ortaya k ve varolu kayna ve koullar, gerilik koullarnda sz konusu bir sanayileme dinamiiyle ilikilendirilmi bir erevede modernleme ve kentleme srecinin bir rn ya da sonucu olarak grlen kltrel gecekonduluk kurald bir kimliklenmenin ya da kimliklenememenin alan olarak, kendine zg bir deerler sistemi , bir semboller a, bir yaama biimi ile somutluk kazanmtr.54

Nilfer Gle, Modernleme ve Batclk, Bat D Modernlik: Kavram zerine, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s.61. 53 Emre Kongar, Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei ,stanbul, Bilgi Yaynevi, 7.basm, 1999, s.372. 54 a.g.e.Gen, s.315

52

28

Kltrel gecekonduluk kavramnn en iyi yansmas arabesk kltrdr. Arabesk kltr, her eyin i ie gemi girift yapsnn doulu ve batl tekniklerin karm ile oluan bir bezeme sanatnn kltrel verilerle rtmesidir. Kozanolu arabesk kltrn kayna olan arabeski, kentlerin d halklarnn mzii olarak tanmlar. Ona gre arabesk, cumhuriyet kltrnn yanndan srayarak, kentlerin d halklarnda gelien oradan ieriye doru yaylan 1980li yllarda renklenen hayatla birlikte daha renkli temalar retebilen bir alt kltrn mzii. Onunun iin tek bir arabesk yok. Ne hayat eski hayat, ne arabesk eski arabesk55 Arabesk bir yaam tarz olarak hayatn tm alanlarda etkisini gsteren bir olguya dnm artk yalnzca kentin dna deil kentin her alanna nfuz etmi, yaylmtr. Arabesk mevcut moderniteye bir bakaldr arac olmutur. Ayn zamanda da arabesk, kente g eden bireyin bunalmnn, o arada kalmlk, aidiyetsizlik hissi karsnda bir kalkandr. Arabesk ne gemitir ne de gelecek, btnleemeyen kentlinin kendisinde olduu gibi. Arabesk bu insanlarn modernite ile ba etme metodudur. Aslnda birey olma abasndaki kii ne onu yok sayabilmekte ne de onu iselletirebilmektedir. Kentli kimlik ise belirli bir birikim sonucunda iselletirilebilecek olan bir kavramdr. Modern sosyal yapya gre daha kapal olan geleneksel topluluklarda bireysel kimlik zaten ya yoktur ya da ok az vardr. Biz duygusunun hakim olduu kolektif bir yap sz konusudur. Gruba ait kimlik benimsenir. Bireyin kendisini bir kimlik olarak tanmlayabilmesinin yolu grubu tanmlamas ile ilintilidir. Birey bir yere ait olma kendisini ait hissetmek istiyor. Dolaysyla da bu aidiyeti getirecek kimlie brnmesi gerekir. G eden birey kapal bir toplum yapsnn ierisinden geldii dnlrse ou zaman demokratik deerler sistemini de benimsememi olmaktadr. Kente adaptasyon bu anlamda daha da zorlamaktadr. Burada kimlik konusunu daha ayrntl bir inceleme ile irdelemek gerekecektir.

55

Aktaran, Ahmet Oktay, Trkiyede Popler Kltr , stanbul, YKY, 1996, s72.

29

1.3. KMLK SORUNU BALAMINDA TEK 1.3.1. tekinin Kimlikler Balamnda Kurgulanmas Bu almada kimlik kavramnn terim olarak kullanm Avrupa sosyal psikoloji evrelerinin tercihine bal kalnarak seilmitir. Pek ok yerde benlik ve kimlik kavram anlam ayrma olmadan kullanlmtr. Ama benlik daha ok psikoloji evrelerince kullanlan bir kavram olduundan, genel olarak sosyolojik sreler ierisinde deerlendirme yapan bir almada kimlik kavramn kullanmak daha uygun olacaktr. Kimlik yerine ikame bir kavram olarak benliin kullanmndan yola karak Nuri Bilgin benlik ile kimlik arasndaki nans u ekilde aklar: Kimliin duygusal yanlar ou kez benlik duygusu terimiyle karlanr ve bu z sayg, benlik deeri gibi boyutlar kapsar. Demek ki, benlik teriminden tretilen bileik terimler kimliin belirli boyutlarn karlamaktadr. Bu anlamda kimlik, benlie kyasla daha btnsel bir kavram olarak nitelendirilebilir. Ancak her iki halde de esas olarak bireyin kendisini alglamas ya da kendini obje olarak alan bir bilisel etkinlikte bulunmas sz konusudur. Buradaki bilisel etkinlik, kabaca bireyin kendisi hakkndaki enformasyonlar bilisel bir
56

temsil

halinde

rgtlemesidir. Benlik ve bireysel kimlik bu inann sonucudur.

Kimlik, nemini yirminci yzyl ile bulmu bir kavramdr. Kimlik psikodinamik ve sosyolojik kuramlarn ilgi alanndadr ve iki yaklamn da ortak gr, kimliin yaratlm, kurgulanm bir sre olarak tanmlanmasdr. Kimlik kavram ile ilgili eitli disiplinlerin gelitirdii tanmlamalar kimlik kavramnn kurgularnn kaynan da farkl temellendirmelere dayandrmaktadr. Psiko-tarihi Erik Erikson kimlii, toplumsaln bireyin iindeki ekirdek sre olarak aklar ve toplumsal ile kimlik arasnda bir ba kurar. Erikson gnmzde olduka popler bir kavram olan ve ikinci dnya savann ardndan zellikle genlik dneminde grlen kimlik krizi terimini ortaya atan isimdir. William James ve
56

A.g.e. Bilgin, s.225.

30

George Herbert Mead in ban ektii pragmatik benlik kuramna gre ise kimlik, kendisini toplumsal olarak kurgulanm kategorilere dil,iletiim- indirgeyen bir sretir. Daha sonra Erving Goffman ile Peter Berger kimlii toplumsal olarak dntrlm bir ey olarak aklayacaktr. Yapsalc ve postyapsalc kuramlar kimlii ekillendiren unsur olarak dili ortaya koyarlar. Bu kuramlar temellendiren kii ise nl svireli yapsalc Ferdinand de Saussuredr. Tm toplumsal yap aynen dil gibi anlam reten bir sistemdir. Tm toplumsal ve kltrel anlamlarn dil iinde dolaysyla da kimliin de dil ierisinde retildiini ileri srer. Fransz dnr Michel Foucoult, Saussureun dncelerinden hareketle kimlii oluturan eyin sylemler olduunu, bu sylemlerin de daha sonra bireyler tarafndan iselletirildiini ve bu sre ile kimliklerin ekillendiini ifade eder. Dolaysyla da bizim i ie gemi ok katl kimlikleri ina ettiimizi savunur. Kimliklerin i ie getiini ve kltrel melezlemeyi savunan bir baka dnceye gre rksal ve etnik kimlikler saf deildir, baka rklarla da karmtr. Karan kltrlerden biri baskn kmam tam tersine yeni bir kimlik ortaya kmtr (diaspora kimlikleri). 57 Psikodinamik kuram ocuun yabanc kiileri ve nesneleri iine atmas ile zdeim kurduundan bahseder. Psikodinamik yaklamda benin kuruluu belli aamalardan geerek ekillenir. Jacques Lacana gre ocuun kendisine ait ilk izleniminin, annesinin kucandaki kendi grntsnn, ayna imgesi karsndaki dndrdkleridir. znenin kurulu aamasnda ocuk, aynada annesinin kucanda btnletirdii kendisini ileriki dnemde annesi ile ayr durduklarnda blnm hissedecek, bedeninin btnln kazanmak isteyecektir. Hlbuki aynada grd kendisi deil tekidir. Daha sonra beni ekillendiren dipal dnem balar. Annenin gerek sahibinin baba olduunu renen ben, babay nefret edilen bir rekabet unsuru olarak grr. Ama rekabet edilemeyecek durumda olan baba ile savamak yerine onunla zdeim kurmay seer. Kristeva da ocuun anne bedeninden ayrlmas ile kimliini bulduunu sylemektedir. Lacann kuram kimliin gelimesinin biyolojik bir alt yapdan ok toplumsal bir temelden kaynaklandn vurgulam ve kimlie ilikin bu grn benimsenmesine nclk etmitir. 58

57 58

a.g.e.,Marshall, s.453 y.a.g.e. Marshall, s.455

31

Kimlik kavram grld gibi toplumsal sreler ierisinde ekillenen bir kavramdr. Modern dnyada bu toplumsal srelerin en youn olarak yaand yer hi kukusuz ki kent ortamdr. Tezin ana ekseni olan kentsel mekn ve beraberinde getirdii dnm de kimlik oluum srelerinde nemli bir etmendir. Zaten kltrel bir pratik olarak grlen kimliin yaanlan ortamdan kopuk olmas dnlemez. Ernur Gen de bu balamda kimlii kent unsuru ierisinde, bireyin kendisini alglay, bunu yaam pratiine dkmesi ve bakalarnn o bireyi alglayyla ilintili bir kavram olarak deerlendirir ama bu durumu homojen bir ierik ya da zm olarak grmez. Ona gre; Kimliin kentlileme balamnda, aktrlerce alglan ve pratik edilii geleneksel ve modern saf tiplerle tam akmayabilecei gibi, tamamen karma, melez, kart olumu ve hatta bilinler ve yaam biimleri asndan tamamen izofrenik nitelikte blmelenmi kopuk unsurlardan ina olunmu olabilir. Kltrel alan bir yaama biimi olarak ele alndnda, kimliklerin somutlama ve yansma alandr. Kimlik somut yaamdan, gndelik yaam ve pratiklerden kopuk bir kavram deil, aksine hem yansma olarak hem de kaynak olarak bu alanlara dorudan bal bir kavramdr.59 Kent ortamnda yaratlan kimlik de bu anlam da salt homojen bir tanmlama olamaz. Tm karmak gelerin yan yana durduu bir alanda dz bir kimlik tanmlamas da verilemez. Yaamsal pratiklerden olumas beklenir.Bu balamda kentlileme kavramnn iini dolduran her ey kentli kimliin de iini doldurabilir. Kentli kimlik aslnda ne olduu deil daha ok ne olmad ile tanmlanan dolaysyla da tekiyi de iinde barndran bir kavramdr.

59

a.g.e., Gen, s. 312-313.

32

1.3.2. Tarihsel Sre erisinde tekinin Kurgulanmas Tarihsel srece bakldnda ise toplumsalln kimliin temel belirleyeni olduu aka grlr. lkel toplumlarda modern topluma benzer bir bilin olmad iin, ilkel toplumlarn kimlik gibi bir sorunu da yoktu. Kimlik sorun olarak ancak modern toplumlara zg yaam tarz ile ortaya kmtr. Geleneksel toplumdaki duraan kimlik modern toplumun karmaklaan yaps ile birlikte hareketli, refleksif, deiken bir hale brnmtr. Modern toplumda sosyal dayanmann ve kollektiviteye ilikin deerlerin yerini, daha bireysel srelere terk etmesi kimliin de daha karmak unsurlarla ekillenmesini beraberinde getirmitir. Grld gibi modernite beraberinde sosyal dayanmann zln de getirmi, geleneksel deerlere bal kalan kesim ise kollektif kimlik arayna girmitir. Kollektif kimlik araynn, deiik kuramclar tarafndan gvenlik, g ve stat gibi deiik beklentileri karlamas beklenmitir. zellikle de ketlemenin sorunlu ve hzl gereklemesi bireyin kentin zne ilikin deerleri iselletirememesine neden olmaktadr. Geleneksel ortamdan kopan birey, kolektif unsurlarn bireysel etkileiminin daha snrl olduu yeni gelinen meknn deerleri ile atr ve kii, bireysel kimlikten ok kolektif kimlik arayna ynelir. Ruen Kelein tanmyla kent saaklarna yerleen birey, geldii yerin geleneksel deerlerinden zellikle de gvenlik, kimlik gibi zellikleri ona kazandran biz duygusunu kent ortamnda da srdrme eilimindedir. Bunun sonucunda ya etnik ya dini ya da ideolojik olarak kendisini bir grubun ierisine dahil eder. zellikle de etnik unsurlarn etkili olduu gruplarda, dier gruplar dlama ya da dier gruplar tarafndan dlanlma gibi durumlarla karlatklarnda kendilerini koruma refleksi olarak grup halinde hareket etme gereksinimi duyarlar. Konjonktrel olarak da topluluklarn siyasal eilimlerine bakldnda kolektif kimlik duygusunun en st dzeyde hissedildii milliyetiliin, toplumsal anlamda baka gler tarafndan herhangi bir tehdit hissedildii durumlarda glendii, zaman zaman da yerel iktidarlar tarafndan bu durumun i siyaset malzemesine dntrld gzlenmitir. Herkesin birbirinin tekisi olduu ve tekinin de

33

deiik tanmlamalarla dland bir ortamda, grup olmann daha dorusu bir gruba ait olmann getirdii gven duvarnn ardna snan birey iin baka bir varolu yolu da yoktur. Onu var eden ey hi kukusuz bu teki olma hissidir. Douglas Kelnerre gre kimlik yaratlm, kurgulanm bir sretir ama o da modernitede kimliin kurucu unsuru olarak tekiyi grr: Modernitede kimlik, ayn zamanda toplumsal ve teki balantldr. () Modernitede toplumsal olarak tanmlanm mevcut roller, normlar, grenekler ve beklentiler arasnda bir etkileim yaps hala vardr; insanlar bunlar asndan karlkl tanmann karmak sreci iinde kimlik edinmek amacyla seim yapmak, sahiplenmek ve yeniden retmek zorundadr. Bu ekilde , teki, modernitede kimliin kurucu unsurlarndan biridir ve tekince ynlendirilen karakter tipi ge modernliin bildik tipidir; bu tip tannmak iin kiisel kimliin kurulmas iin tekilere bamldr. 60 Sonuta kimlikler yaammzdaki dier bireylerden, gruplardan, toplumsal olay ve ortamlardan etkilendii kadar, tekilerden de etkilenerek (modern yaamda belki de daha fazla) ekillenmektedir. Bu balamda teki kavramna ilikin genel bir deerlendirme yapmak yerinde olacaktr. 1.3.3. teki Kurgulamalar ve Kent Dokusu teki tanmlamalar, kimlik olgusundan ayr olarak deerlendirilemez. tekinin varl modern kimliin zne olarak kurulu srecinin temel dinamosudur. Modernitenin egemen znesi ayrcalkl konuma baka yollarla oturamaz. znenin kurulu srecinde bene atfedilen her ey tekiyi de belirler. Ben ile teki birbirlerinden ayrlamaz bir yap, birbirlerinin varolu nedenidir. Biri olmadan dieri aklanamaz. teki kavramna ilikin doru sentezlere ulalabilmesi iin kavram
Douglas Kelnerr, Popler Kltr ve Postmodern Kimliklerin na Dou Bat Dergisi,say.15,Mays HaziranTemmuz 2001, stanbul, Dou Bat Yaynlar, 2001, Trkesi:Glcan Sekin, s.196.
60

34

olarak tekinin tarihsel sre ierisinde kuramsal yaklamlar tarafndan nasl kurgulandn incelemek gerekmektedir. tekine ilikin sosyolojik ve antropolojik olarak be farkl yaklam karmza kar. Buna gre; 1-Ampirik nesne olarak teki: teki burada, hakknda rasyonel aratrmalar ve karmlar yaplabilecek bir kavram olarak nitelendirilir. 2-Kltrel bir nesne olarak teki: Modern ve geleneksel yani dou ve bat ayrmndan yola klarak gelitirilen bir sylemdir. Modern olmayan tekidir. tekinin ne olduu ile deil ne olmad ile ilgilidir. 3-Bir varlk olarak teki: Modern kimliin anlalmasn salayan ve benliin oluumuna katkda bulunan bir yapdr. tekiyi tarihsel bir varlk olarak kurgular ama bunu yaparken de moderniteye baldr. 4- Sylemsel bir yap olarak teki: teki, eitli sylemler asndan bilgi nesnesi durumundadr. zellikle Edward Saidin Orientalism adl kitabnda Dounun bat tarafndan sylemsel olarak kurgulanmas meselesi zerinde durur. Bu aklamaya gre de Dou yani teki, Avrupa kltrnn ne olmadnn almdr. 5- Farkllk olarak teki: Said bu almasnda tekinin kurulu srecinden bahsederken, smrge sonras dnemde kimliklerin nasl tekiletirdii konusu zerine dnmez. Ona gre Dou homojen bir yapdr. Halbuki postmodern ve feminist sylemler tekiyi bu ekilde dnmezler, aksine kimlik-farkllk ekseninde eletirel bir yaklamla deerlendirirler.
61

Yukarda saylan temel yaklamlarn yannda birbirine zt iki kltr paradigmas vardr: Antropolojik paradigma ve yapsalc-post yapsalc paradigma.
61

F.Keyman,M.Mutman, M.Yeenolu, Oryantalizm,Hegemonya ve Kltrel Fark, stanbul, letiim Yaynlar, 1996, s77-78.

35

Antropolojik paradigmann temeli Ronald Robertsonun gemeinschaft-gesellschaft olarak adlandrd yapdan gelir. Ona gre farkl zneler belirli bir tarihsel sre ierisinde birbirlerini etkileyerek ortak kltrel deerler oluturur. Bu deerler modern de olsa geleneksel de olsa birbirlerinin farkllklarn tanr ve onu btnletirici, varedici bir unsur olarak grr. Yapsalc paradigma kltr, bir varolma durumu yerine ideolojik bir pratik olarak adlandrr. Kltr belirli bir sosyal ortamdaki ilikilerin sonucunda retilir. Saussureun dilbilim derslerinde de nesnelere verilen anlamn aralarndaki farkllktan trediini syler. rnek olarak gece ve gndz veren Saussure, bu iki kelimenin biri olmadan tekinin de bir anlama sahip olamayacan syler. Anlam veren ey aradaki farkllktr. Foucoult bunu sylem, Derrida ise fark kavram ile aklar. Dil yalnzca iletiim arac deil ayn zamanda znelerin kurulu srecinin temel bir unsurudur. Sosyal ortam ierisinde anlam deiimini salayan ise dildir. Kltrel deerler de dil araclyla bu farkllklar temelinde ekillenir ve anlam kazanr. 62 Yapsalc paradigmann da iaret ettii gibi tekini tanmadan yola karak tanmlamada bulunma ve bu tanmlamay yaparken de tanmladmz dieri zerinde hegemonya kurma anlay yanl nyarglara neden olmaktadr. Ali Bulaa gre; teki ile benim bu tutum alm aslnda tanma ile baladm bir ii tanmlama ile srdrmeme dnr. Yani balangta benim anlam araymla ilgili tanma eylemim, artk nemli olmaktan kp tanmladm tekiye kar tutum aln temel sorunsal haline gelmitir. Tanmann tanmlamaya dnt her durumda iki zneden biri dierine kendince bir kimlik verir veya verili kimliine mdahale etmeye balar.63 teki, tarih ierisinde hep iktidar odaklarnn birbirleri zerinde g ve iktidar kurma abalar ile varlk gstermitir. lk zamanlarda teki kelimesi, Avrupallar tarafndan bir tehdit unsuru olarak grlenleri ieren ve olumsuz armlar olan bir
a.g.e.F.Keyman,M.Mutman, M.Yeenolu,s.81. Ali Bula, tekininKimlii ve maj, Birikim, Mart-Nisan 1995,say 71-72, stanbul, Birikim Yaynlar,1995, s.79.
63 62

36

kavram deildi. lk dnemlerde dier topluluklar tanmlayan bir kavram iken 12.yzyldan 18. yzyla kadar Hristiyan olmayan; barbar halklar nitelendirmitir. Yunandan Hristiyanla smrgecilikten aydnlanmaya kadar Batnn sren kltrel geleneinde teki, ben iin bir tehdit unsuru olarak alglanmtr: Yunanda barbar, Hristiyanlkta putperest kfir, smrgecilikte ilkel yerli ve modern zamanlarda kltrel geri, benden farkl bir tekidir. 64 Souk sava yllarnda komnistler teki kavramnn ieriini olutururken, 11 Eyll den sonra bat iin korku oda slamiyet ve Mslmanlar, bu kavramn ieriini oluturmutur. Grld gibi tekiye ilikin tarihsel sre boyunca hep olumsuz ierikler dnlmtr. Bu olumsuzluklar modern geleneksel atmas iinde sunulmutur. Genel olarak bat merkezli dnceye gre teki ile ilgili bilgim snrldr. Onu oluturduum sylemlerim (nyarglarmla) ile ekillendiririm. tekine ilikin pek bir bilgim yoktur olmad iin onunla ilgili dncelerim de kestirilemezdir. O, ben tarafndan onaylanmaz, beni de onaylamaz. Dolaysyla beni ben yapan dladm, tekidir. Bana ait tm zellikleri bana veren aslnda odur. Ben ak anlalr ve effaf iken teki donuk ve rktcdr. Aslnda tm bu korkunun kayna bilinmeyene ilikindir. Bilinememezlik veya bilinememezlie ait abartl stn zellikler tekini nyarglar dnyasnda ulalamaz bir yere oturtur. tekinin iticiliinin altnda yatan neden, aslnda onun tm bu korkularn kayna yapan da onun bir nevi arzulanan nesneye dnmdr. teki kanlan ama ayn zamanda da ulalmas gereken ki onu yok edebilmek iin bizim de elimizde olmas gereken silahlara sahip- bir erektir. Modernitede tekinin varl ou zaman ikircikli bir yapya brnp, bizim mevcut varlmza kretme nedenimiz ya da isyan etme nedenimiz de olabilmektedir.65 Tarih boyunca kurgulanan teki tanmlamalar hep bu olumsuzlayc eksende gelimitir. zellikle de Anvar Abdel Malek teki yi efendi kle ilikisi ierisinde Doulu zneye gre zmlerken unlar ifade eder:

64 65

y.a.g.e., s.78 y.a.g.e., s.79

37

Bir inceleme nesnesi olarak edilgen katlmc olmayan, tarihsel bir zellie sahip olmayan, her eyin tesinde kendiyle ilgili olarak zerk ve egemen olmayan: Doulu ya da zne hangisi kabul edilirse edilsin, ileri derecede felsefi olarak yabanclam varlktr: Yani kendine gre kendinden yabanclam, Bakalar tarafndan belirlenen, anlalan, tanmlanan ve zerinde ilem yaplan.66 Takliti modern Trk ben i de kendisine gre doulu-geri kalm olan, ileri derece tekiletirip yabanclatrmtr. Aslnda kendisi, bat tarafndan belirlenen bir teki iken, kendisine gre dladn ayn konuma getirip kendisini merkeze oturtur ve onu darda brakp, tekiletirir. Daha nce tekine ilikin yaklamlarda genel olarak geilen oryantalist sylemde tekinin kurgulan sylemsel boyuttadr. Edward Saide gre oryantalizm, Batnn arka yaklamn betimlemek iin kullandm, tr belirten bir terimdir; arka, bir renme, bir keif, bir uygulama konusu olarak, sistemli bir biimde yaklalmasn salam olan disiplindir arkiyatlk. Ben bu szc, bir de ayrc hattn dousunda kalanlar hakknda konumaya alan herkesin eriebilecei hayal, imge ve szck daarc derlemesini adlandrmak zere kullanyorum. Avrupa arkta arkiyatln bu iki ynn birden kullanarak gvenle ve szcn dz anlamyla- ilerleyebildiine gre, bu iki yn birbirine ters dmez.67 Saidin de belirttii gibi oryantalizm bize douya ya da tekiye ilikin hayal ve imge alan da brakr. Zaten Said oryantalizmi rtk ve ak oryantalizm olarak ikiye bler. Ak oryantalizm, dounun dili, edebiyat, tarihi, sosyolojisi ile ilgilenirken rtk oryantalizm douya fantezi penceresinden bakmay tercih eder. rtk oryantalizm ryalarn, korkularn, fantezilerin yani bilind alan kapsar. Said kitabnda tm bu korku ve arzu gibi duygularn kuaktan kuaa da getiini syler.

66 67

a.g.e., F.Keyman,M.Mutman, M.Yeenolu,s.88 . Edward Said, arkiyatlk, stanbul, Metis Yaynlar, 2001, 2.basm, ev.Bernalner, s.83.

38

teki ile kurulan iliki bilinddr. Saide gre buradaki teki hem arzunun hem bilginin nesnesidir. 68 Bizim kafalarmzdaki rtk oryantalist sre de kentsel yaamda olmadmz bir benin tekisine kar kurgulanmakta, biz de ona kar bilind korkular, fanteziler retmekteyiz. Kentli birey, Baudrillardn zihinsel travestilik olarak nitelendirdii, inanmad ekilde dnen ve bunu harekete geiren bireyine dnmtr. Gerekte Batlnn tekisi iken kendini koullandrd srete, kendi zihinsel corafyasnda ki Saidin tanmnda belirttii gibi- belirledii arkly tekiletirerek kendisine bir alan yaratr. Kentli ben artk Batlnn zihniyetine brnerek, kendi zne kar oryantalist bir tavr taknan zihinsel travesti konumundadr. Onu, sylemiyle dilsel kodlarla- tekiletirir. Aslnda tekiletirdikleri kendisinin aynadaki grntsdr. Korkulan ey de kiinin kendisinden hareketle dncelerinin ve yapabileceklerinin snrnn olmaydr. Trk beni de aslnn ne olduundan, tekinin yapabilecekleri, marjinalleebilecei snr biliyordur. Marjinalleme ya da kendini gstermenin en geerli enstrman iddettir. iddet mstehcen bir davran biimi olsa da teki fantazmlarnn en nemli tehdit unsurudur. Kentsel dnm alanlarnda modernlie ilikin ou sreci iselletirememi teki iin iddet de bir zm arac konumundadr. Zygmunt Bauman kentli ben ve teki atmasna, sosyolojik i grup ve d grup alm zerinden farkl bir yorum getirir. Ona gre aslnda i grup ile d grupta, yani biz ve onlar arasnda birbirlerini besleyen bir durum sz konusudur. D grup, i grup iin vazgeilmez hatta varlnn biricik kouludur. Bizi biz yapan eydir. Ama Baumana gre; grup ile d grup arasndaki keskin snrlar fikrine mteri olma ve birinciyi grnte ikinciden gelen tehdide kar kskanlkla kollama eilimi alldk ve bildik hayat koullarnda rktc bir deiikliin yaratt gvensizlik
68

a.g.e., F.Keyman,M.Mutman, M.Yeenolu,s.110-111.

39

duygusu ile ok yakndan ilikilidir. Daha ok belirsiz ve daha az kestirilebilir hale geldike durum tehlikeli ve bu yzden korkutucu grnmeye balar. nsanlarn o gne kadar hayatla ba etmenin verimli ve etkili yolu olarak grd ey aniden daha az gvenilir hale gelir. nsanlar nceden ba ettiklerine inandklar durumun kontroln kaybettikleri duygusuna kaplrlar. Bu yzden deiime kin duyulur. Gl bir biimde eski tarzlar (yani bildik ve rahat tarzlar) savunma ihtiyac duyulur ve sonuta ortaya kan saldrganlk yeni gelenlere eski tarzlar hala gvenle yerlerinde dururken mevcut olmayan ama imdi ortalarda dolaan kiilere yneltilir.() Yeni gelenlere yer ama zorunluluundan ve darlklarn kendilerine yer ama zorunluluundan doan gerilim iki taraf da fakllklar abartmaya iter. Farkl koullarda gze arpmadan geitirilecek kk kk zellikler imdi gze batar ve birlikte yaamann nndeki engeller olarak sunulur. 69 Tlin Bumin de psikiyatr Fanonun Yeryznn Lanetlileri adl kitabnda belirttii grlerinden yola karak yle der: Fanon, kolonize olmu halklarn bir zamanlar uradklar iddeti ayn yoldan telafi etme giriimleri zerinde dnr, iddetle grnr olma talebi ve sayg talebi arasnda iliki kurar.70 teki zerinden gtrlen iktidar ilikileri de bu ekildedir. ki tarafn da grnr olma yolu iddete dayandrlyor. Fanona gre kkeni kolonyal dneme dayanan bu olgunun gnmz kentlerinde de bilindik varo patlamalarna neden olan ve iddete eilimli yeni kentlinin niteliini de yanstmaktadr. Trkiyede 1970li yllarn sonlarna kadar, kente yeni gelenler homojen bir sosyal yap ve smrlen teki olarak kurgulanrken, konjonktrel deiimler, derin ekonomik ve ideolojik krizler ile artk sakncal tekiye dnmtr. Burada yaayan insanlar artk yalnzca kr kkenli, kyl gibi tanmlamalara oturtulamaz, aksine kent yoksulu konumuna getirilmitir. tekinin ad varoludur ve kente eklemlenmesi hem maddi hem de manevi adan pek mmkn deildir. Zaten o, kentli elit ben tarafndan hem ekonomik hem de kltrel olarak eksik olarak tekiletirilmektedir. Kentli ben, onun iin kurgulanan dnmnn

69 70

A.g.e., Bauman,s.60 Tulin Bumin, rportaj Derya Sazak, Milliyet Gazetesi, 14 Kasm 2005, s.17

40

son aamas, olunmas gereken model, belli stat gstergelerine ulalmas gereken erek, zlemdir. Eskiden kentsel meknda belli stat gstergeleri varken (giyim v.b.) artk grnme gre ayrm, yerini mekna gre ayrma brakmtr. Bunun sonucu olarak ortak kentsel alanlarda belirli ayrmlara gidilmitir. Bu ayrm belirli yerlerde ancak belirli tip insanlar bulunabilir, tekiler bulunamaz anlaydr. Bauman bu durumun Baka bir deyile girie izin vermeme gcnn, kentsel hayatn youn nfuslu anonim dnyasnda, seilmi meknlarn grece homojenliini berrakln salamaya hizmet ettiini71 syler. Zaten tekine kar gelitirilen bilin dlk bu temel argmandan kaynaklanr yani homojen olamama durumunun verdii rahatszlktr. Meknlar istenildii kadar ayrmlansn yine de kentsel mekn teki ile karlalan bir yer olacaktr. Burada insanlarn gelitirdii bir nevi tekine kim kime gre teki durumu bazen kark olsa da-kar bir koruma ya da teki ile yaamay katlanr klma durumudur. Burada insanlarn gelitirdii yntem yok saymak ya da Erving Goffmann tabiriyle sivil dikkatsizlik tir. Sivil dikkatsizlik, karlalan kent ortamnda kiinin bakmyor, dinlemiyor gibi yapmasdr. Kentlerdeki fiziki yaknln aksine vazgeilmez silah olan mesafeler konarak tekilik vurgulanr. Sivil dikkatsizlik kurallar kentsel alann her bir yannda geerliliini koruyan adeta genel bir ayrmlama konsenssdr.72 Yukarda teki zerine gelitirilen temel yaklamlar, bu tezde kentsel mekanla ilikilendirilen ben ve teki tanmlamalar ile balantl olarak kullanlmaktadr. Kentte ou zaman yaanlan mekana gre konumlandrlan teki almlar genellikle de atma unsuru olarak kurgulanmtr. Yaanlan mekann gnmzde, tketim edimleri zerinden deerlendirildii kent ortamnda en nemli stat ve kimlik gstergesi olduu su gtrmez bir gerektir.

71 72

a.g.e.Bauman, s.76. y.a..g.e., s.60.

41

BLM II II. SNEMA VE TOPLUM 2.1.Toplumsal Bir rn Olarak Sinema Genel olarak bakldnda sanat toplumsal bir rndr. nk sanat, iinden kt toplumun deer yarglarn ve zihniyetini yanstr, bunu toplumsal zihniyetin geliebilmesi iin eletirir.73 Sinema da bu toplumsal dnme ve geliime katkda bulunan nemli bir sanat dal olmutur. Sinema, Lumire Kardelerin 28 Aralk 1895te Pariste ilk halka ak gsteriminden itibaren, kitleler zerinde etkin bir kitle iletiim arac olarak grlmtr. Gnmzde kefedildii ilk dnemki poplaritesi ve etki gcn televizyona kaptrm olsa da geni kitleleri etkileyip, dntrme gcn halen elinde tutan nemli bir iletiim arac ve sanat daldr. Sinema sadece insanlar etkileyen bir ara deil ayn zamanda toplumsal da yanstan bir ileve sahiptir. Filmi yaratan sreler, toplumsal yaamdan ayr dnlemez, aksine bu alandan beslenir. Faruk Kalkan da sinemann toplumun yaam tarznn ve kltrnn biimlenmesinde etkili olduu ve bu aracn toplumu yanstt n vurgular. 74 Genel olarak bakldnda, kitle iletiim aralarnn incelenmeye baland ilk dnemlerden itibaren gelitirilen kuramlarda, kitle iletiim aralarnn sadece etkileyen ya da sadece yanstan aralar olduunu savunulmutur. Etki kuramclar, filmlerin halk kitleleri zerinde etkilerini aratrm ve filmlerin kitlelerin tutum ve davranlarn nemli lde etkilediini iddia etmilerdir. Yansma kuramclar da toplumsal yaamn filmlerde yanstldn, filmlerin konjonktrden, dolaysyla da ideolojilerden de etkilendikleri noktas zerinde durmulardr. Ama daha sonraki dnemlerde kitle iletiim aralarnn toplumu yanstan mekanizmalar olduu konusunda fikir birliine varlmtr. zellikle de sinema
73 74

Ouz Adanr, Sinemada Anlam ve Anlatm, Kitle Yaynlar, Ankara, 1994, s.19. Faruk Kalkan, Trk Sinemas Toplumbilimi, Sein Yaynlar, zmir, 1992, s.4.

42

asndan bakldnda, iin ticari boyutuyla ortaya kan gie haslat gibi unsurlar, filmlerin halk kitlelerinin abuk benimseyecei ve kendisinden bir eyler bulabilecekleri ieriklerde olmasn zorunlu klmtr. Zaten sinema, toplu bir halk kitlesini yaratan ilk kitle iletiim aracdr.75 Sinema ait olduu toplumun ekonomik, kltrel ve siyasal yapsndan etkilenir ve beslendii bu kaynaklar filmlere yanstr. Toplumun kltrel deiimini ve yaam tarzn da bylelikle yanstm olur. Sinema toplumsal hayata ve evreye ilikin pek ok argman grntler zerinden kitlelere iletir. Bireyin evresine, yaad dnyaya ilikin dncelerini oluturan sinema, maddi kltr alanna ilikin ou argman da ekillendirir. Gnmzde pek ok insann aklnda ekillenen imajlarn nemli bir ksm doru veya yanl olarak- sinema tarafndan kurgulanm, yaratlmtr. Onlarn en temel gc de insan beyninin en aktif yn olan fotografik gelerden yani grntlerden oluuyor olmasndan gelir. Sinemann gnmzde geldii noktay Michael Ryan ve Douglas Kellner Hollywood sinemas zerinden u ekilde aklar : Filmler herhangi bir durumu yanstmaktan ok, o durumun tasarlanan belli bir biimini oluturmak zere seilmi ve birletirilmi temsili geler yoluyla bir takm tezler ileri srer, bunu yaparken, seyirciye belli bir konumu ya da bak asn telkin ederler. Biimsel grenekler de sinemasal yapayla ilikin ilikileri silip sprerek bu konumlarnn iselletirilmesine katkda bulunur.76 1950li yllardan nce sinema bir elence arac olarak grlmektedir. Sessiz sinemadan itibaren sahip olduu anlatm dzeyi ile kendisine evrensel geerlilie sahip bir yer edinmi ve gerek estetik geleri, gerekse yan anlam retimi ile kendisini ki o zamana kadar kabul grmedii ekilde- etkili bir sanat dal haline getirmitir.77

75 76

Glseren Ghan, Toplumsal Deiim ve Trk Sinemas, mge Kitabevi, Ankara, 1992, s.66-67. Michael Ryan. Douglas Kellner, Politik Kamera, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1 997, s.18. 77 a.g.e. Adanr,s.12.

43

Sinema, 20.yzylda evremizi alglaymz deitiren nemli bir sanat dal olmutur. Ama bu duruma ramen, mevcut dzenin devamn salayan yanstcln karsnda duran Alman Davurumculuu, Sovyet Kurguculuu, talyan Yeni Gerekilii ve gibi eitli hareketleri de iinde barndrmtr. zellikle de 1960l yllarn zgrlk rzgarlar Fransz Yeni Dalgasn ve ngiliz zgr Sinemasn, Brezilyada ise Sinema Novoyu, bakaldr sinemasn yaratmtr. Bu nedenle de sinemaya sadece insanlar afyonlayan, elendiren ka rnlerin sanat olarak bakmamak gerekmektedir. 78 Sinema toplum ilikisi, her sanat dalnda olduu gibi ayrlmaz bir btnlk oluturur. Sinema iinden kt toplumun deer yarglar, zihniyetinin ve farkllklarnn bir rndr ve dolaysyla da her kltre ve topluma gre deiebilir. Ama sahip olduu anlatm olanaklaryla evrensel deerlere katkda bulunabilecek gc kendisinde barndrr. Tm lke sinemalar gibi Trk Sinemas da ayn kaynaklardan beslenip dnem dnem kendisine zg toplumsal gerekliini, sinemasna yanstmaya alm ve bu anlamda baarl rnler de ortaya koyabilmitir. 2.2. Trk Sinemas ve Toplumsal Deiim Sinemann iinden kt toplumu yanstt ve dntrd tezi Trk Sinemas iin de geerli bir argman olmutur. Gerek toplumsal etmenler, gerekse bir sanat olarak sinema karlkl olarak birbirlerini etkilemilerdir. Trkiye, zellikle de son 50 ylnda nemli ve sancl toplumsal deiimler geirmi bir toplumdur, dolaysyla da Trk Sinemas da belli dnemlerde bu deiimi, dnm filmlerinde ilemitir. Ama Trk Sinemasna genel olarak bakldnda toplumu kalkndrc, nc bir rolden ok zaman zaman afyonlayan zaman zaman ise toplumsal sorumluluk anlayn stlenen bir konumda yer ald grlmtr. Zaten Trkiyenin ekonomik ve siyasal yapsndaki bu ini klar kendisini doal olarak sinema alannda da gstermitir.

78

Ertan Ylmaz, Bir Film Nasl Okunur evirenin nsz, Olak Yaynclk, stanbul, 2002, s.13.

44

Trkiyede

sinemann

serveni,

1914

ylnda

Fuat

Uzknayn

Ayastefanosdaki Rus Abidesinin Ykl adl

belgesel filmi ile balar. Bu

dnemde Kurtulu Sava grntleri gibi, Uzknayn banda olduu Ordu Film ekme Merkezinin belgesel nitelikli almalar vardr. Daha sonra ilk uzun metraj konulu film olan Pene 1917 ylnda Sedat Simavi tarafndan ekilir. 79 1923 ylndan itibaren Muhsin Erturulun etkisinde bir sinema, yani daha sonra tiyatrocular dnemi olarak adlandrlacak bir sinema dnemi balar. Genelde tiyatro oyuncularnn oynad ve tiyatro oyunlarnn perdeye aktarld bu dnem 1939lara kadar srm daha sonra ise eitim alm genler (mer Ltfi Akad, Faruk Ken, Aydn Arakon) sinemaya girmitir. 1939dan 1950leri kapsayan bu dnem ise sinema tarihileri tarafndan gei dnemi olarak adlandracaktr. Bu gei dnemi sinemaclar Muhsin Erturulun sinemasna karn sinemaya toplumsal geliimleri yanstacak bir ivme kazandracaklardr. 1950li yllar hem toplumsal deime olarak hem de sinemann geliimi asndan hareketli bir dnem olmutur. Trk sinemas artk gerek sinemaclarn hakimiyetindedir ve kendine yeni bir slup yaratma abas ierisindedir.Zaten bu dneme de sinemaclar a ad verilecektir. Arap ve Msr filmlerinin etkisiyle Anadoluda filmler ilgi grmeye balam ve bu durumu karmayan yapm evleri ortaya kmtr.80 Bu dnemde, konjonktrdeki Amerika ve Amerikan filmlerinin etkisi ile gangster trnn iddet geleri ile ssl filmlere ynelinmitir. Glseren Ghana gre de sinema dili asndan salt bir sinema almas saylabilecek ilk rnek de bu etkiden nasibini alm olan, byk kentin zor koullar iindeki kk insanlarn anlatld, . Ltfi Akadn Kanun Namna (1952) filmidir. Bu dnemde Akadn izinden gidecek olan Metin Erksan, Atf Ylmaz, Osman Seden, Halit Refi ve Memduh n gibi sinemaclar da dikkat eker. 81 Bu dnemde tez ile balantl olarak Atf Ylmazn Orhan Kemalden uyarlad 1959 tarihli Sulu filmi de bir ocuk hikyesi olmasna ramen,
79 80

Giovanni Scognamillo, Trk Sinema Tarihi, Kabalc Yaynevi, stanbul, 1998, s.39. kran Esen, 80ler Trkiye Sinemas, Beta Yaynlar, stanbul, 2000, s.7. 81 Glseren Ghan, Toplumsal Deiim ve Trk Sinemas, mge Kitabevi, Ankara, 1992, s.79.

45

gecekondular, istimlk yerleri ve ereti

evleriyle stanbulun yeni kentsel

oluumunu canlandrmas asndan kayda deer bir zellik tar.82 1950li yllar youn siyasal ve ekonomik basklarn hissedildii bir dnem olduu iin sinemaclar iin de toplumsal sorunlara eilmek pek mmkn olmayacak, sinemasal dilin gelitirildii, sinemann renilmeye abaland; sradan, elencelik konularla izleyicilerin oyaland, melodramatik roman uyarlamalarnn hakim olduu bir dnem olacaktr. 1939 tarihli Sinema Filmleri Sansr Tz yrrlktedir. Bu dnemde toplumsal gereki anlayla filmler eken ynetmenler, belli bir tavr almak zorunda kalmtr. Sinemaclar iin basklarn daha azalaca ve rahatlayacaklar dnem 1960larla birlikte gelecektir. Halit Refi Trk Sinemasnn bu mevcut durumunu Evet, 1960 ylnn balarnda Trk Sinemas artk konuur hale gelmitir. Peki ne syleyecekti? diyerek aklar.83 1960l yllar, hzl bir sanayileme hamlesinin balad, kitlelerin daha youn bir ekilde kentlere g ettii ve kentsel yaamn tketim kltryle birlikte geleneksel deerleri de deitirdii bir ortamdr. 27 Mays 1960 ihtilalinin getirdii ve 1961 anayasas ile de gvence altna alnan nispeten daha zgrlk ortam ve hzl toplumsal deiimin yaratt demokratikleme sreci, Trk Sinemasnda da farkl ufuklar amtr. Film says hzla artm, eitli trlerde film rnekleri verilmi, ticari kayglarla ekilen filmlerin yan sra Trk Sinemasnn ilk klasikleri yine bu dnemde ortaya kmtr.84 Trk Sinemasna yurt dndan 1963 ylnda Altn Ay gibi ilk byk dln getirecek olan Metin Erksann Susuz Yaz adl filmi de su mlkiyeti gibi toplumsal bir sorundan yola kmtr. Bu dnemin sinemaya katt ve ileriki yllarda da pek ok rnei verilecek olan en nemli konularndan biri de i g olgusudur. Bu dnemde kydeki mlkiyet ve su sorunlar, feodal sistemin basklar, aalk yaps gibi i g konu alan gereki ve kaliteli filmler ekilmitir. 1964 yl yapm Halit

82 83

Faruk Kalkan, Trk Sinemas Toplumbilimi, Sein Yaynlar, zmir, 1992, s.96. Halit Refi, Ulusal Sinema Kavgas, Hareket Yaynlar, stanbul, 1971, s.22. 84 Atilla Dorsay, Sinemamzn Umut Yllar, 1970-1980 Aras Trk Sinemasna Baklar , nkilap Kitabevi, stanbul, 1989, s.12.

46

Refiin ektii Gurbet Kular ve Duygu Sarolunun 1965te ektii Bitmeyen Yol bu dnemin nc filmleridir. 1962ye kadar sosyal gereklii dile getirme konusunda hemfikir olan ynetmenler, 1965ten sonra gereklii dile getirme konusunda birbirlerinden ayrlmaya balam ve bu ayrlma sonucunda kutuplamalar oraya kmtr. deolojik eilimler dorultusunda sinemann ne olmas gerektii konusunda eitli dnceler ortaya kmtr. Dnemin sinemaclar, sinemalarna kuramsal bir dayanak oluturmak amacyla Ulusal Sinema, Att, Milli Sinema,Devrimci Sinema gibi eitli grler etrafnda toplanmlardr fakat somut sinema rnekleri verememilerdir . 85 1970lere gelindiinde siyasal adan bakldnda 12 Mart 1971 askeri mdahalesinin getirdii skntlarn yaand bir konjonktr hakimdir. 1970lerle birlikte Trk Sinemasna; 60l yllarda Metin Erksan, Ertem Gre, Halit Refi, Duygu Sarolu gibi ynetmenlerin balatt toplumsal gerekiliin izini sren Sreyya Duru -Vedat Trkali ikilisinin yan sra iki isim, Ltfi . Akad ve Ylmaz Gney damgalarn vurmaktadrlar. 1970 ylnda Ylmaz Gney tarafndan ekilen ve ileride Trk Sinemasnn kilometre ta olarak nitelendirilecek olan, evli ve be ocuklu yoksul bir fayton srcsnn yaama mcadelesini anlatan Umut filmi bu dnemin habercisi olur. Gney, daha sonra ynettii ya da senaryosunu yazd Arkada (1974), Endie (erif Gren, 1974), Bir Gn Mutlaka (Bilge Olga, 1975), Sr (Zeki kten, 1978) ve Cannes Film Festivalinde Costa Gavrasn Kayp (Missing, 1982) adl filmiyle Altn Palmiye dln paylaan Yol (erif Gren, 1982) gibi filmlerle daha politik bir sinema oluturmann arayna girdi. Ylmaz Gney, sinema zerine grleri ve filmleriyle, baz filmlerinde birlikte alt erif Gren ve Zeki ktenin yan sra Yavuz zkan ve Erden Kral gibi yeni kuak sinemaclara da nclk etti. zkann, maden iilerinin mcadelesini konu alan ve dnemin Cneyt Arkn, Tark Akan gibi yldz oyuncularnn rol ald Maden (1978) ve demiryolu iilerinin grevini anlatt Demiryol (1979), Kraln mevsimlik pamuk iilerinin sorunlar zerinde duran Bereketli Topraklar zerinde (1979) gibi
85

a.g.e.Ghan, s.86.

47

filmleriyle birlikte, Ylmaz Gney in nclnde, 1970li yllarda, dnemin koullarna da uygun biimde toplumsal-politik bir sinema akm Trk sinemasnda etkili oldu. Ancak, ayn yllarda eski ve daha yeni kuaklardan baka ynetmenlerin de sinemada 1960larda balayan toplumsal gereki eilimin devamna filmleriyle katkda bulunduklarn da belirtmek gerekir. Ltfi . Akadn, byk kente g, snf atlama zlemi, kadnn ezilmesi, emekileme sreci ve sendikalama olgusu gibi konular ele ald Gelin (1973), Dn (1974) ve Diyet (1975) adl filmlerden oluan lemesi bu erevede deerlendirilmelidir. 86 Ancak, yine 1970li yllarn ortalarndan itibaren iyice belirginleen ekonomik krize kar kimi sinemaclarmzn bulduu seks filmleri forml ve bir sonraki on yla damgasn vuracak olan , arabesk mzik sanatlarnn merkeze alnd ykleri ieren arkl melodram tr sinemamzn bu dnemdeki genel grnmn belirler. Sinemann bir kitle elencesi formuna brnd Msr, Hindistan, Arjantin, Meksika gibi lkelerdekine paralel bir biimde melodramn zellikle arkl melodramlarn her trden toplumsal deimeyi reddederek ka yreklendiren bir tr olarak ykselie gemesi Trk Sinemasnn 1980 -90 aras retimi (arabesk filmleri) iin de uygun dmektedir. Arabesk filmler, g kltrnn, yani kent folklrnn bir yansmas olmutur. 87 Bu nedenle Gn Getirdii Kltr Arabesk ve Trk Sinemasndaki Yansmas bal altnda ayrca ilenecektir. 1980li yllarda kadnn toplumsal yaamdaki neminin artmas ile birlikte kadnn kimlik araylar sonucunda, feminizm ile ilgilenen ve bunlara kuramsal yaklamlar getiren almalar ortaya kmtr. Kadn sorunlarna artan ilgiye, Trk Sinemas da Atf Ylmazn nclnde kaytsz kalmam ve bu dnemde kadn filmleri olarak da adlandrlacak filmler retmitir. Atf Ylmaz (Mine 1981, Bir Yudum Sevgi 1984, Kadnn Ad Yok 1988, Dul Bir Kadn 1985), Selim leri, Sinan etin, mer Kavur gibi ynetmenler kent kadnn dnmn, kimlik arayn ve bu sreteki skntlarn filmlerine yanstmlardr.
86 87

a.g.e. Dorsay,s.43. a.g.e. Makal,s. 27.

48

1980li yllardaki sinema genel olarak bunalm sinemas olarak yansmtr ve Nezih Erdoan bunun nedenini dnemin siyasal yapsna, ynetmenlerine balayarak dnemin filmlerini u ekilde yorumlar: Biraz da 12 Eylln baskc atmosferi yznden sinemaclar daha kapal ve sofistike bir anlatm gelitirme yoluna gittiler. (..) filmler renk kurgu ve kamera iilii ile Yeilamn tamamen dnda Avrupai bir grnm kazand. Zaten bu filmlerin yerli bir seyirciye deil de, Avrupa sanat sinemas seyircisine hitap etmeyi hedeflediini gzlemek mmkn. Ancak festival filmi olarak anlan bu rnler yurtdnda da umulan ilgiyi gremedi. Kimi yabanc eletirmenlerin bu filmleri zenti, slup ve anlatsyla mulak bulduunu biliyoruz.88 Bu dnemde toplumsal yaamda youn olarak hissedilen politik kaos ortam ve beraberinde gelen 12 Eyll askeri darbesi ile birlikte youn bir toplumsal dnm yaanmtr. Sadece politik ve ekonomik skntlar deil ayn zamanda 1987 ylnda Yabanc Sermaye Kanununda yaplan bir deiiklikle birlikte Amerikan film irketleri piyasay ele geirmitir. Ancak, tecimsel filmler kendilerine gsterilecek salon bulabilmitir.89 Bu dnemde yaanan siyasal ve toplumsal sorunlar 1980li yllarn sonlarna doru Trk Sinemasnda kendine yer bulabilmitir. 1989 ylnda Zlf Livanelinin Sis, yine ayn yl Baar Sabuncunun Uurtmay Vurmasnlar, Erden Kraln Av Zaman 1988, Ali zgentrkn Su Da Yanar, 1990lara gelindiinde Eyll Frtnas ve 2005 ylnda aan Irmak tarafndan ekilen Babam ve Olum gibi filmler 12 Eyll dneminin sancl ortamn beyaz perdeye aktarmtr. 1980 sonrasnda i g olgusu kimi zaman arabesk filmlerde kimi zaman da dier filmlerde bazen bir fon olarak kullanlsa da i ge gereki bir slup ile yaklaan filmler de olmutur. Zaten dnemin getirdii depolitizasyon sreci de nitelikli film retimi asndan bakldnda, 1960-1975 arasndaki dnem kadar
Nezih Erdoan. Seyirci: Popler Elence Biimlenmesi Almlanmas zerine Notlar, Dou Bat Dnce Dergisi, Yl:2, Say:8, Austos Eyll 1999, s.122. 89 Nigar Psteki, 1990 Sonras Trk Sinemas, Es Yaynlar, stanbul, 2004, s.26.
88

49

verimli olamamtr. Bu filmlerin en ne kanlar Ali zgentrkn At filmi, Memduh nn Glsm Ana filmi, Erdoan Tokatlnn Fidan filmi , Muammer zerin Bir Avu Cennet filmi ve Nesli lgeenin Zrt Aa gibi filmlerdir. 1990 lara gelindiinde artk krizde olan bir sinema vardr. lke zal iktidar ile tant serbest piyasa ekonomisinin bilinmeyen sularnda krizler atlatrken, sinema sektr de bu politikalardan etkilenecektir. Sinema salonlarnda Amerikan hakimiyeti egemendir. Trk sinemas daha nceki dnemlerindeki toplumsal duyarllktan uzaklam zaten artk byle bir beklenti iinde olmayan bir seyirci kitlesi ile kar karya kalmtr. Yeni izleyiciler Amerikan elence sinemasnn zelliklerini bulamad Trk sinemasna da srt evirmi durumdadr.90 1980li yllardan 1990lara kalan Trk sinemas grntsn, daha nce Nezih Erdoandan aktarlan aklamaya paralel olarak Burak Evren de u ekilde deerlendirmektedir: Bilindii gibi bir yabanclama, ynetmenlerimizin d etkenlerden kaynaklanan rzgarlara meyilli olarak kimi zentili sonlara, yaanmam, ayaklar yere basmayan, rnein bir bunalm edebiyat diyeyim, i deme edebiyat diyeyim, hi olumam burjuvazinin eletirisi diyeyim bunlara. Ne yazk ki bu gibi bilemedikleri konularda iten olamadklar gibi, gereki olmadklarn da syleyebiliriz.91 1990l yllara gelindiinde Trk Sinemas grd en dip noktaya ulamtr. Sinema seyircisiz kalmtr ve ekilen filmler de seyirci ekmekten ok uzaktr. Seyirci ancak 1990larn ikinci yarsyla beyaz sinema rnei Minyeli Abdullah gibi ya da Berlin in Berlin, stanbul Kanatlarmn Altnda, Ar Roman, Ekya, Ar Roman Her ey ok Gzel Olacak, Propaganda gibi popler oyunculardan kurulu kadrolarla birlikte salonlar dolduracaktr. Artk seyirciyi de hedefleyen ve yurtdn da takip eden ynetmenler birlikte Trk Sinemasna yeni bir hareket getirmitir. 1990larn ikinci yarsyla

90 91

A.g.e., s.34. Milliyet, 16 Aralk 1994.

50

1990 sonrasnda toplumsal sorunlarn ban zellikle terr eylemleri, Krt sorunu ekmi ve bu konuyla ilgili de baz filmler yaplmtr. zellikle etnik teki vurgulamalarnn ne karld Reis elikin dadaki terrist ve bir subay kesitiren Iklar Snmesin, kylerinden zorla kartlp ehre g edenlerin anlatld Yavuz Turgulun Ekya filmi, Yeim Ustaolunun etnik teki ayrmn ok iyi vurgulad Gnee Yolculuk , Handan pekinin Byk Adam Kk Ak filmi bu sreci sorgulayan ve ne kan filmler olmutur. Bu dnemde tezin temel konusu olan kent ve kent insan ekseninde, bir travesti ile ccenin dostluunu anlatan Orhan Ouzun Dnersen Islk al (1992), bir fahienin yklendii Atf Ylmaz filmi Gece, Melek ve Bizim ocuklar (1993), Dervi Zaimin tavus kuu seven bir araba hrszn anlatt Tabutta Rveata (1996), Mustafa Altoklarn Fellinivari bir slupla sunduu, Beyolunun arka sokaklarnda yaayanlar anlatt Ar Roman, Mafya konulu Umur Turagay filmi Kark Pizza , Serdar Akarn Gemide filmi (1998), Kudret Sabancnn Lalelide Bir Azize filmi (1998) ve Kutlu Atamann Lola+Bilidikid (1998) filmi gibi filmler kent yaamnda uyuturucu, fahieler, travestiler, kolay para gibi unsurlar vurgular.92 2000li yllarn ilk yarsna bakldnda mevcut durum 1990larn bandaki kadar karamsar deildir. Filmlere ilgi duyan gen bir kuak vardr. Trk sinemasnda artk televizyondan gelen popler oyunculardan kurulu kadrolarla ekilen Vizontele, Vizontele Tuuba, Abuzer Kadayf, Komiser Shakespeare, O imdi Asker, Asmal Konak , Deli Yrek: Bumerang Cehennemi, G.o.r.a., Organize ler ve devam filmleri olan Hababam Snf serileri gibi iyi gie yapan ticari filmlerin yan sra, az tannm oyuncularla alp, kendi slubunu yaratmaya alan Kasaba(1996), Mays Sknts(1999) ve altn palmiye dll Uzak (2001) gibi filmleriyle Nuri Bilge Ceylan, C Blok (1993),Masumiyet (1997), nc Sayfa (1998), Yazg (2001), tiraf (2001) filmleriyle Zeki Demirkubuz, Tabutta Rveata(1996), Filler ve imen

92

a.g.e.Psteki, s.58-59.

51

(2000), amur(2003) filmleriyle Dervi Zaim gibi ynetmenlerin varln srdrd bir ortam vardr.93 Trk sinemasnn genel melodram arlkl yapsnda, sadece ka filmlerinin sinemas olmam, dnem dnem toplumsal sorumluluk erevesinde, toplumsal deiimi de yanstan filmler az sayda da olsa ekilmitir. Trk sinemas ilk dnemlerinden itibaren toplumsal deiimin yanstcs ve zaman zaman da bu deiimin ncs olmutur. 2.2.1. Kente G Temas erevesinde Trk sinemas Trkiye'deki kentleme sreci ayn zamanda gecekondulamasnn da tarihidir. Trkiyedeki 1950lerde balayan hzl kentleme, krsal alandan kentsel alana g ve gecekondu olgular ile Trk sinemasnn poplerlemesi ve retkenlii aa yukar ayn dnemde ortaya kar. Ele alnan gecekondu ve kente g konulu filmlerde modern Trkiyenin kentlileme sreci ve sosyo-kltrel dzeni, blgeler arasndaki sosyal adaletsizlikler, kltrel zlme ve kltrel uurumlar gz nne serilmektedir. Kentlileme ve beraberinde getirdii sorunlar yuma, uzun bir dnem Trk sinemasn besleyen nemli bir kaynak olmutur. G olaynn balad 1950li yllardan itibaren kente g ve beraberinde getirdii sorunlar, zellikle de 1961 anayasasnn salad geni fikir ortamnda, sinema anlatmnda nemli bir unsur olmutur. Trk sinemas ilk dnemlerde kente g ve kente yeni eklemlenen insanlar gereki bir slupla anlatrken, ana temas daha ok kentin saaklarnda yaayan ve bu gecekondu mahallelerini yaanlas mutlu mekanlar olarak yanstan, elenceli filmler 1970li yllarda daha popler oluyor. Aile filmleri olarak da adlandrlacak olan; ener en, Mnir zkul, Adile Nait, Tark Akan, Halit Akatepe, Ayen Gruda, Zeki Alasya, Metin Akpnar gibi oyuncular da bu filmlerin deimez kadrolarn oluturacaktr. Bu balkta, g olgusuna refleksif bir tutum ve gereki bir slupla yaklaan filmlere, kentin ve

93

A.g.e., s.42.

52

kentlinin gnmzde iinde bulunduu kaotik durumun zmlenmesine k tutmas asndan yararl olaca dnlen filmlere genel bir bak atlacaktr. Kente g olgusu ilk kez gereki bir slupla 1964 ylnda Gurbet Kular filmi ile Halit Refi tarafndan anlatlacaktr. Film stanbula g eden Maral bir ailenin geldikleri kentte dalmalarnn ve geriye dnlerinin yksn anlatr. Scognamillo ya gre Refi ayn zamanda, g olaynn tarihsel-toplumsal kaynaklarna inip bir yorum da getirir.94 Film ailenin zellikle de gen yelerinin yani Fato ve erkek kardelerinin kent yaamndaki temel geleneksel modern deerlerin atmasndan kaynaklanan sorunlarna, ak ilikilerine, snf atlama arzularna eilir. Fato ve kardelerinin kent ortamnda bulduklar hazrlksz ve zgr ortam onlarn kt sonlarna neden olan etmen olacaktr. 95 Kentteki bireylerde grlen yabanclk gereki bir zemine oturtulur. Her ne koulda olursa olsun kent yaam filmlerde, bask altndaki kadn zgrleme srecine ynlendirebilmitir ve kadnn alma hayatndaki konumunu takdir etmitir. Ayrca film i g sorunun irdeleyen ilk film olma zelliini tar.96 1965 ylnda Duygu Sarolu g temal filmi Bitmeyen Yol u eker, fakat film sansrce yasaklanr ve gsterime giremez. Bitmeyen Yol da kyden kente g eden ama toplumsal adaletsizliklerle karlaan, emekleri smrlen ve gecekonduya sktrlm yaamlarnn gereklii lirik bir slupla ilenir.97 Kahramanlar,yine geleneksel deerler ile kltrel deiimi gerektiren modern-kentli deerler arasnda skp kalmlardr. zellikle de o yllarda henz belirmeye balayan gecekondulara ve orada yaayan insanlara da ilk kez bu perspektiften baklmtr.98 1972 ylnda yine Halit Refi ynetiminde Fatma Bac filmi kente g ileyen nemli bir rnektir. Kocas ldrlen ve ocuunu da alarak kente g eden ama burada bir kz metres olan, dieri ise okuduu okuldaki bat tarz yaama zenen, olu ise babasnn katilini vurmaktan baka bir ey dnmeyen
94 95

a.g.e.Scognamillo, s.263. a.g.e.Makal, s. 39. 96 a.g.e. Ghan, s.98. 97 a.g.e. Scognamillo, s.313. 98 a.g.e. Makal, s. 39.

53

fedakar bir kadnn hikayesini anlatr.99 Kan davas gibi geleneksel deerlerden kopamayan ama ayn zamanda kentte karlalan modern deerlerin atmas ekseninde kurgulanan film kentte tutunmaya alan insanlar ileyen ve dnemini yanstan nemli bir filmdir. mer Ltfi Akadn kente g iledii ve Trk Sinema tarihinde nemli yeri olan Gelin, Dn, Diyet lemesinin ilk filmi 1973 ylnda ekilen Gelin filmidir. Yozgattan stanbula g eden ve bir gecekondu mahallesine yerleen, ne pahasna olursa olsun kente tutunmay ve kentli olmay daha ok kapitalist ilikilerde anlayan insanlarn yksnn anlatld filmde dier filmlerden farkl olarak kahramanlar tamamen yokluktan deil belli bir varlktan gelmektedirler. Onlarn kente tutunma istekleri daha fazla kazanma isteinden kaynaklanmaktadr. Akad bu filmin sonunda gelinin ve kocasnn, ocuklarnn lm zerine kaynpederinin para hrsndan kap bir fabrikada almalar ile vahi kapitalizme kar emei kutsamtr.100 Ltfi Akadn lemesinin ikinci filmi yine 1973 ylndaki Dndr.Urfal alt karde maddi skntlar nedeniyle stanbula g eder. Byk ehirde byk iler tutmak isteyen aabeyleri sermaye bulabilmek iin kk kz kardeini balk uruna zorla evlendirmek ister. Aile yeni gelinen kentte kar kavgas ve ahlaki deerler arasnda bocalar ama en sonunda hepsi birlik olup aabeylerine kar dururlar. Serinin bu filmi ile birlikte ynetmen, kente g eden insanlarn tutunma abalarnn yan sra treler ve deime zerine dndrmektedir.101 1978 ylna gelindiinde ise Kartal Tibetin ynettii ve gecekondu

blgelerinin sorunlarna gldr formunda yaklat Sultan filmi karmza kar. Film stanbulda gecekondu blgesinde yaayan drt ocuklu dul bir kadn ve gecekondu mahallesindeki yaam mcadelesini anlatr. Film, ak hikayesi rgsnn arkasnda arsa speklasyonlar, gecekondu sorunlar, kentteki zor yaam, ahlak

y.a..g.e.,s.43. Do. Dr. Jur. Alim erif Onaran, Ltfi mer Akadn Sinemas, E.. Gzel Sanatlar Fakltesi Yayn, zmir 1977, s.162. 101 a.g.e.Makal, s. 49.
100

99

54

anlaylar gibi sorunlar da gzden karmayan gereki bir anlayla ortaya koyan nemli bir yapmdr. 102 1983 ylnda Ali zgentrk At filmi ile olunu okutabilmesi iin kendisinin lmesi gereken bir babann trajik hikayesini anlatr. Film kyden kente olunu kendisi gibi olmasn diye okutmaya getiren babann, olunu yatl okulda okutabilmesinin tek yolunun kendisinin l olmas gerektiini renmesi ve babann bunu gerekletirmesini anlatan yaps ile dier kente g filmlerinden ayrlr. Film ehrin ayrntl kaotik yapsn da gereki bir ekilde yanstmas asndan nemlidir. Son olarak da Muammer zenin 1985 ylnda ektii ve yine stanbula g edip, tutunmaya alan bir ailenin kentteki konut skntsna zm bulmaya almalarn anlatt Bir Avu Cennet filmi de krdan kente g, hala sinema iin popler bir konu olarak sunar. Kylerinden kente daha iyi koullarda yaamak iin gelen iki ocuklu bir ailenin kentte kalacak bir konuta gcnn yetmemesi zerine bir cezaevi aracna yerlemelerini anlatr. Bir Avu Cennet kente g olgusuna, kentteki konut sorunu erevesinden yaklar. 2.2.2.Gn Getirdii Kltr Arabesk ve Trk Sinemasndaki Yansmas

Trkiyede ikinci dnya savann ardndan gerekleen hzl toplumsal dnm ve modernleme srecinde, toplumun tm katmanlar iin bu deiim ayn dzeyde gereklememitir. Halbuki modernleme kuramna gre kademeli bir gei ngrlr ve bu kurama gre batl olmayan toplumlarn, batl toplumlara geii aamada olur: Geleneksel toplum, gei toplumu ve modern toplum. lerleme sadece ekonomik temelde ele alnarak bir toplumun ilerledike modern toplum halini alaca dnlr. Buna gre arabeski de krdan kente gelen bireyin gei kltrnn bir rn ve ileride de moderne evirilecek bir olgu olarak grmek gerekmektedir. Ama arabesk, sadece g edenlerin uyumsuzluunun mzii olarak kalmam, karamsar

102

a.g.e.Ghan, s.100.

55

ve umutsuz kitlelerin yaratt kent folklr olarak kent kltr ierisindeki yerini almtr.103 Arabesk, dnemin koullarna uygun olarak arada kalm bir mzik tr ve onun beslendii bir kltr olmutur.Bu kltr, bir yere ait olamamann (ne kentli ne kyl) verdii arada kalmlk iindeki bireye seslenen, yani onun anlad dille ve simgelerle ona aidiyet duygusu kazandryordu. Arabesk kentin alt katmanlarn oluturan insanlarn kente ya da moderne direnme abas olmasndan ziyade varolma biiminin yansmasdr. Bu mzik kentte ortaya kabilecek tm gereksinimleri karlayabilecek tek eydi. rnein bir kahvehanede Anadolunun drt bir yanndan gelmi insanlarn tek bir mzik trnde mutabk olmalarn salyordu. O insanlarn ortak paydasn arabesk oluturuyordu. 104 Minibs mzii olarak da adlandrlan arabeskin varoluunda minibs nemli bir kanaldr. zellikle de gecekondu olarak adlandrlan bu yerlerden ehre insanlar tayan yegane aratr ve bu aralarda insanlar ilerine giderken arabesk mzik dinlemek durumunda kalyorlard. 105 Arabesk, onlar belki de kente balayan ya da tutan kanald. Sonraki dnemde ise arabesk, mzikten kp yaamn tm alanlarna hakim bir kltr oluturacaktr. Arabesk mzik tketim edimi, sanatya dnk olan tketim eilimidir. Bunun da en nemli nedeni arabesk mzik dinleyicisini oluturan gruplarn toplumsal ve kltrel zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Onlarn kentte iinde bulunduklar olumsuz koullar, yaam skntlar, kimlik bunalmlar gibi etkenler bu mzii dinlemekle deil onlar syleyenlerle empati kurularak unutulabilirdi. rnein i gerlerin ikonu Orhan Gencebay iken, d gerlerin ikonu Ferdi Tayfur olmutur. Arabesk mzikle birlikte ortaya kan Arabesk filmlerin ortaya kn, ana blmde toplayabiliriz. lki Arap filmlerinin etkisi, ikincisi Muhsin Erturul Sinemas (1950ler)ve son olarak da sektrel etkidir.
103 104

a.g.e. Makal, s.28. Onat Kutlar, Arabesk Olay, Milliyet Sanat Dergisi , Say:9, Ekim 1980, s.18. 105 Engin Ergnlta, Arabesk Olay, Milliyet Sanat Dergisi , Say:9, Ekim 1980, s.16.

56

Arabesk olgusu sinemaya 1930lu yllarda Anadolunun en cra kelerinde bile gsterilen Arap filmleri ile girmitir. nsanlar bol mzikli, ackl ak yklerine o dnemde byk ilgi gstermitir. Bunu gren Trk sinemaclar da bu tarzda filmlere ynelmi dnemin nl arkclarnn oynad yine bol arkl ve ackl melodramlar ekmilerdir.106 Mnir Nurettin Seluk , Zeki Mren gibi dneminin en nl arkclarnn bu filmlerde oynamasyla da zaten gnmze kadar da devam edecek bir gelenek ortaya kmtr. Gnmzde bu filmleri, tam olarak arabesk mzik kategorisine koymak olduka gtr. Fakat arabesk trnn nasl ortaya ktnn gsterilmesi asndan ya da kkenlerini aklamak nemli bir tespittir. Nazife Gngr de bu konuyla ilgili unlar sylemektedir: () denilebilir ki Arap filmleri bir yandan sinemamz etkilerken bir yandan da ierdikleri mziklerle Trk Mziinin gidiinde nemli lde etkili olmulardr. Gerek dramatik ge , gerekse mzikleri ynnden Trk sinemas zerinde yaptklar etki ayrca 1960lardan sonra ortaya kan arabesk mziin yaygnlamasnda byk rol oynayacaktr. Arabesk arklarn da ou bu halk arasnda beenilerek seyredilen bir melodramlar aracl ile tutunacaktr.107 1968 ylnda Orhan Gencebayn arabeskin ilk kvlcmn yakt Batsn Bu Dnya sat rekorlar krm ve hemen peinden filmi de yaplmtr. Onu da ileke izlemitir. Daha sonralar Zeki Mrenin Beklenen arks, Boynu Bkkler ilk dnemde arabeskin temelini atan filmler oluyor. Uzun yllar Yeilam filmlerinde seyredilen oyuncular hep ayn idi ve zdeim kurulmas da zordu. Halbuki arabesk filmlerde oynayan arkclar onlara benzeyen ve onlar gibi giyinen , onlar gibi ac eken insanlard. Ayrca onlar da fakirlikten gelen ama bir ekilde eytann bacan krp paray bulmu zengin ve nl olmu insanlard.
106 107

a.g.e.Kutlar,s.18. Nazife Gngr, Arabesk, Bilgi Yaynlar, Ankara, 1990 , s.18

57

1980li yllarda lkedeki siyasal deiim film sektrn vurmutur. zellikle de yasaklanma korkusu, sansre taklma korkusu olan ya da daha tasar aamasnda bile sansrde taknlaca dnlen filmler nedeniyle arabesk filmlere gn domutur. Arabesk filmler en azndan o dnemde Trk Sinemasnn seks filmleri ile birlikte can simidi olmutur. Geri Agah zg bu iki film tr hakknda olduka ilgin eyler sylemektedir: Arabesk filmler seks filmlerinden daha tehlikelidir toplum iin. nk seks da arabesk ie dnk bir olgudur. Ne kadar iren boyutlara ulasa da seks filmleri seyirciyi bir anlamda rahatlatmakta , arabesk tr filmler ise karamsarla , acya, mazohist duygulara yneltmektedir.108 Arabesk filmlerin tmnn senaryolar o filmde oynayan arkcnn besteleri zerine yazlmtr. Yani bu filmlerde olaylar arkcnn syleyecei ark szleri ile geliip sonulanyordu. Genel bir yanl kan gibi bakaldrc ve protest bir yan da yoktur. Dzeni deitirme sz konusu bile deildir. Kahraman kendi mevcut sosyal yapsn deitirse yeterlidir. Geriye kalan dzen eskisi gibi devam edebilir. Kahraman kendi kiisel kurtuluunu salyor belki ama geride brakt aalk sisteminin ya da gecekondu yaamnn bir zm sunulmuyor. 12 eyll sonras siyasal ortam iin de bu tarz konular da daha uygun olagelmitir. Zaten kaderci ve Tanrya yakarl filmlerde byle bir bakaldr biiminin sunulmas da zordur. Filmlerde vurgulanan unsurlar; kaderci bir dnya gr (varolan dzeni deitirmeyi dnmezler), Tanrya yakar, yoksulluk, Kimsesizlik (o ehirdeki yalnzlk, yabanclama), lmpen proletarya, uyumsuzluklarn zmn iki ve meyhanede arama abalar.109 Genelde grld gibi suya sabuna dokunmayan snfsal farkllk ve bunun sonucu gerekletirilen yapay bir snf deiimi zahmetsizce sunulan hret ve servet edinimi yalnz para ile kazanlmas zorunluymu gibi grnen bir durum gibi gsterilmitir. Arabesk filmin kahraman, gerek yaamda alt tabakaya ait olan tm
108 109

Agah zg, Trk Filmleri Szl,(1980-1983), Sesam Yaynlar, stanbul, s.10. a.g.e., Kutlar, s.18.

58

sknt ve kederlerle adeta snanan beterin beteri durumlarla karlaan yalnz , kt yazgl , karamsar , umutsuz , acl , ileli, yoksul, yaamaktan ok lm tercih eder. Genelde yoksul kiilerdir; ofr , tamirci , satc, gurbeti, rgat, algcdr. Ama gnl verilen kz baka snfa ait zengin kzlardr. Kzn ailesi de genelde bu ilikiye kar kar ve kendi sosyal snflarna ait birini layk grrler ama kolay yoldan zahmetsizce atlanan snfa dahil olunduunda da aile bu duruma raz olur. 1971 ylndan balayarak Orhan Gencebayn Bir Teselli Ver, Ben Doarken lmm, Dertler Benim Olsun, Batsn Bu Dnya, Bir araya Gelemeyiz, Bktm Bu Hayattan filmlerinde oynayarak byk gieler elde etmesi arabesk filmleri iyice tetiklemitir. 1977 ylnda arabesk filmlere eme filmi ile Ferdi Tayfur da katlm ve Anadoluda ok tutulmutur. 1978 ylnda da Ayanda Kundura filmi ile arabesk filmciler kervanna katlmtr.110 zellikle de 1980li yllar arabesk film furyasnn patlad yllardr.Eer rneklendirmek gerekirse 1976ylnda 164 filmin sadece7 si Arabesktir.1977 ylnda 125 filmin 10u arabesktir. 1978 ylnda ekilen126 filmin 19 u arabesktir. 1979 ylnda ekilen filmin 19u arabesktir. 1980 ylnda 68 filmin 27 si,1981 de 72 filmin 33 , 1982 ylnda 72 filmin 30 u, 1983 ylnda 78 filmi 36 s ,1984 ylnda ise ekilen 95 filmin 36 s arabesk trndedir. 111 Sonu olarak arabesk mzik ve filmler kaderciliin temsilidir. Dinleyici ve izleyici kitlesini yaamdaki sknt ve baarszlklardan uzaklatramad gibi ayn aclar ve baarszlklar ierisinde yaamasn krkler bir konumdadr. Yaam insanlarn elinde olmayan bir yazg zerinden sunar ve bu aclara katlanlmas gereklilii vurgulanr. kar yol gsterdii dnemde ise gsterdii yol irrasyoneldir: yank trkler syleyip zengin olmak! Arabesk filmler bir dnem zellikle de seksenli yllarn banda olduka etkili olmu ve seyircinin bir nebzede de olsa hala Trk sinemas ile ban salam ama

110 111

kran Esen , Trk Sinemasnda Dnemler, Beta Yaynevi, stanbul, 1994,s.118. a.g.e.,Kutlar, s.40.

59

dier yandan da sektrn sanatsal adan iyice gerilemesine neden olan bir duraanla girmesine neden olmutur. 2.2.3. Son Dnem Trk Sinemasnda Kent ve Kent nsann Anlatan Filmler 1980li yllarn birey merkezli sinemas etkilerini 1990l yllarda da srdrecek ama daha poplist yaklaml filmlerin varl ile sinemaya tekrar dndrlen ilgi, korunmaya allacaktr. Kitleleri sinemaya eken bol medyatik oyunculu filmlerin yan sra daha naif almalar yrten gen sinemaclar da bu dnemde varlk gsterecektir. Kentin ve ona tutunmaya alan bireylerinin, Trk sinemasnda yllar iinde oturtulduu belli kalplardan ancak 1990 sonrasnda kurtulmaya balam, ecinsellik, Krt sorunu, kentin saaklarna tutunmu kk ve yalnz insanlar gibi konular ise, bu gen kuak ynetmenlerin anlatmay sevdii temalar olmulardr. Daha politik tavr sergileyen Reis elik, Yeim Ustaolu, Handan peki, Kazm z gibi ynetmenlerin yannda toplumsal skntlar birey zerinden yorumlayan Zeki Demirkubuz, Nuri Bilge Ceylan, Serdar Akar, Dervi Zaim, Semir Aslanyrek gibi kk btelerle alan minimalist ynetmenler mevcut sinema ortamna yurt ii ve yurt dnda altnda aldklar dllerle hareket getirmilerdir.112 Bu filmler anlatacak derdi olan filmler olarak nitelendirilseler de 1980 sonras depolitizasyon srecinin yetitirdii kuaklar tarafndan istenilen ilginin gsterilmedii filmlerdir. Zaten Amerikan datm irketlerinin hakimiyetinde olan salonlarda Amerikan elence sinemasna altrlan bir kuak iin farkl bir davran tarz beklenmemektedir. Bununla birlikte, popler Trk filmleri de Amerikan filmlerinin elence ve tantm tarzlarn kullanarak Trk Sinemasnda tekrar bir hareketlenme yaratt gerei de gz ard edilmemelidir. 1990 sonrasnda karmza kan byk kent ortamlarndaki bunalm ykleri anlatan, Dnersen Islk al, Gece Melek ve Bizim ocuklar, Ekya, Kark
112

a.g.e., Psteki, s.10.

60

Pizza, Lalelide Bir Azize, Tabutta Rvaata, Masumiyet, Lola-Bilidikid, Ar Roman, Byk Adam Kk Ak, Dar Alanda Ksa Paslamalar, Hemo, Uzak, Gnee Yolculuk, Masumiyet, C Blok gibi filmler artk bize krdan kente gn kendisinden ok kente eklemlenmeye ya da bir ekilde de olsa tutunmaya alan, kyda kede kalm insanlarn hikayelerini anlatr. Zaten artk 1950li yllarla balayan g hareketi gibi bir dalga da yoktur. Kent, artk geriye dn olmayan, tm unsurlar datlp, yozlatrlsa da kabullenilmi bir mekandr. Ayrca g, eskisi gibi yaamsal geeklerin deil, medyatik hegemonya zerinden beslenen hayallerin nesnesidir. Artk kent, o bilindik kyl figrlerinden ok daha karmak ve sorunlu bireylerin mekan belki de yaratcsdr. Kent bu yeni yelerine gemiten daha acmaszdr, kentte varolabilmek iin gerekli olan i olanaklar (marjinal hizmet sektrleri dahil) kstl olduundan formel yollardan para kazanmak daha da zorlamtr. Kazanlacak para, gemiin tamahkar kahramanlarn mutlu eden zelliini de kaybetmitir. Kentin zorlad yaamlar da o zorlu mcadelelerden daha da marjinal bireyleri retmitir. zellikle 1990lardan sonra gerek kent ortamnda, yaamn onlara ne getireceinden habersiz, ne gemie ne de gelecee ait olduu bilinmeyen gelerle ssl eitli tekilerin oalmas kukusuz Trk Sinemasn da etkilemitir. Kimi zaman elli yl ncesinin kahramanlar gibi kasabal olan teki, bazen de etnik ayrmlama ile bu sfat kazanmakta, bazen de kaotik kent ortamnda kendi iradesinin bile hakimi olamayan, yarnsz bir tiple izilmektedir. Gnmzde daha da kompleks ve anemik bir yapya dnen kent, bireyin dahil olamad pek ok grup ve mekan yaratrken, onu da darda brakld her yerde teki yani dahil olmayan yapmaktadr. Kent aslnda mekan olarak, toplumsal eitsizliklerin yeniden dzenlendii hatta yenilerinin yaratld bir alandr. Kentteki etnik, dini, snfsal, kltrel ve cinsel kimlikler, kent mekanndaki ayrmay da beraberinde getirir.113 Dolaysyla da bu tezin ana eksenini oluturan kent, yaratlan kimliklerin hem nedeni hem sonucu
113

a.g.e.,Kurtulu,s.76.

61

olarak Trk Sinemasnda, bazen fon olarak, bazen de gereklii temsilen yer almtr. Kent gesi filmlere ilk kez 1952 ylnda gerek bir olaydan esinlenerek Ltfi Akad tarafndan yaplan ve Ayhan Ik' ne kavuturan Kanun Namna filmi ile girdi. Bu filmle birlikte Akad "polisiye trdeki kent filmleri furyasn balatm oldu.114 Daha nceki dnemlerde zevk sefa alemlerinin mekan olarak yanstlan melodramlarn kenti, 1960larla birlikte Trk sinemasnda gn ereksel mekanna, daha sonrasnda ise kahr yuvasna dnecektir. Daha nce bahsettiimiz gibi i g ele alan filmlerde gsterilen kent mekan olarak zaten dlayc, kenarda kalml vurgulayc unsurlar barndran bir ereveden verilmitir. 1990lara gelindiinde, kente gn azald ve kente gelenlerin de kentle bir ekilde de olsa btnletikleri bir dnemin iindeki kent, artk kendi bana sorunlarn kayna olmutur. Bu anlamda sinemada sunulan kent, gecekondular, ykselen apartmanlar ve sorunlar ile byyen toplumsal bir ayrtrma merkezidir. Trk sinemasnda birka istisna dnda vazgeilmez kent mekan stanbuldur. g konulu filmlerde mehur Haydarpaa Gar ile alan sahneler 1990 sonrasnda yerini Beyolunun arka sokaklarna brakacaktr. Artk kent tam anlamyla insanlarnn birbirlerine yabanclatklar kaotik,heterojen bunalm mekanlardr. zellikle de byk kentlerin batakhane mekanlar ve buralardaki gece hayatnn paras olan nevrotik insanlar yaratlan atmosferin deimez unsurlardr. 1992 ylnda ynetmenliini Orhan Ouzun yapt, bir travesti ile ccenin arkadalnn anlatld Dnersen Islk al filmi kentin karanlk sokaklarndaki yaamlar beyaz perdeye tayan nc rneklerdendir. Toplum tarafndan dlanan biri travesti, dieri ise cce bir barmen olan iki marjinal kahraman eliinde kentin arka sokaklarndaki hezeyan, kente-yaama tutunma abas dramatik bir slupla sergilenir.

114

mer Ltfi Akad rportaj, Eriim: 10.11.2005, www.turksinemasi.com.

62

1993 ylnda ise Atf Ylmazn ynetmenliini yapt Gece, Melek ve Bizim ocuklar filmi, yine Beyoluun arka sokaklarnda geen ve kahramanlar ise kentin marjinal olduu kadar sradanlaan insanlar; fahieler, kadn satclar, jigololardr. Ylmazn bu filminde kent sadece batakhanelerden ibaret deilse de teki mekanlara ulaan yollar bu batakhanelerden gemektedir. Bu filmde kent kahramanlarnn bedenlerini de onlardan almtr. Kz fahiedir, sevgilisi olan erkek ise jigolo! Ylmazn kentinin insanlar ularda dolar. Kentin daha dorusu stanbulun arka sokaklarnda geen baka bir hikayeyi anlatan film ise 1997 ylnda, Mustafa Altoklarn ektii Ar Romandr. Kaspaada kk apta mafya olmaya alan bir grup serseri ve fahie kahramanlar ile marjinal kent anlatlmtr. Marjinal kent hayat temal filmler, 1990l yllarda olduka sevilen bir tema olmu ve yukarda saylan rneklerin dnda da arka sokaklar, fahieler, kadn satclar, ecinseller ve tabii ki 1990larn bir dier gerei olan mafya konular, kent motifi olarak daha pek ok filmin k noktas olmutur. Bu dnemde ilk filmlerini veren pek ok ynetmen bu konular ok sevmi ve filmlerinde de bol bol ilemilerdir. Aslnda reklam filmleri ve klip ynetmenlii yapan ve geldikleri yerler nedeniyle de biimsel tavrlar ile gemi dnemin ynetmenlerinden ayrlan bu gen kuak, hareketli kameralar buna paralel hzl kurgular ile Trk sinemasna yenilikler getirecektir. 1997de Umur Turagay imzal, mafya hesaplamas ve cinayet konulu Kark Pizza, 1998 ylnda Kutlu Atamann ecinsellik zerine temellendirdii Lola-Bilidikid, kadn satcl ve uyuturucu zerine Kudret Sabancnn ektii Lalelide Bir Azize (1998), ayn yl Serdar Akarn ektii kente arada bir giren bir grup ke gemicinin hikayesinin anlatld Gemide filmleri de bu grupta deerlendirilebilecek kentin arka sokaklarn mekan tutmu filmlerdir. 1990 sonrasnda, daha minimalist yaklaan gen kuak ynetmenlerin kahramanlar da bu saylan filmlerin tam tersine kk, sradan, gnlk hayatta herkesin karlat ama ilgilenmedii, silik insanlardr. Masumiyet, Tabutta hayat Fellinivari bir abartlk ve cinsellikle

63

Rveata, Mays Sknts, nc Sayfa, Ka Para Ka, Uzak gibi filmlerin kahramanlar da toplumda kendisine yer bulamam sradan tiplerdir. filmler olduundan bu balkta daha ayrntl verilmeyecektir. Yukarda genel hatlar ile Trk sinemasnn kent ve kent insan kavramlarna dnemler erevesinde nasl yaklat zetlenmitir. Ayrca son dnem Trk sinemasnn iinde yer alan, kente kolay para kazanma felsefesinin merkezi olarak bakan Kolay Para, Her ey ok Gzel Olacak gibi birka elence filmi de bu gruba dahil edilebilirdi. Fakat kentin salt bir tketim alan olarak sunulduu bu filmler, kenti ve bireyi alglaylarndaki, bu yzeysel anlaylar nedeniyle dahil edilmemitir. Burada verilen filmlerde kent, hikayeyi ssleyen fotografik bir manzara olmann tesinde, ou durumda hikayenin ynn belirleyen ba aktr konumundadr. Zaten gnmz kent yaam, hayatlarmzn temel dzenleyicisi ve dntrcs olmas gereinden hareketle, Trk Sinemas da artk 1980li yllardan sonra ne kartt bireyci bakn kent ortamnda daha da yalnzlaan, tekiletirilen, ayn zamanda da eitlenen ve renklenen kent kimliklerine evirmitir. 2.3. rneklem Filmlerin zmlenmesi 2.3.1. C Blok Ynetmen: Zeki Demirkubuz Senaryo:Zeki Demirkubuz Yapm: Zeki Demirkubuz Grnt Ynetmeni:Ertun enkay Mzik: Serdar Keskin Oyuncular: Serap Aksoy, Fikret Kukan, Zuhal Gencer, Seluk Yntem Yl: 1994
115

Bu

filmlerden bazlar, tezin temel ekseni erevesinde zmlenecek olan rneklem

115

a.g.e.,Psteki, s.48.

64

Filmin yks Film, kentte bloklar arasnda skm ve yaamnda yeni maceralar arayan kentli bir kadnn apartman kapcsnn oluyla kurduu ilikiyi anlatmaktadr. Apartman kapcsnn olu Halet ile daha sonra evin hizmetisi olduu anlalacak Ayeyi kendi yatanda seviirken gren Tlay, hi ses karmadan kar gider. Ama eve dndnde Halet e Asl ile fantezi yaparken krd cam gstererek neden krdn sorar. Bu konuda srarc olan Tlay, kocas Selim, Haleti rahat brakmas konusunda uyarr. Akam televizyon seyrederken karkoca hi konumaz. Gece uyku tutmayan Tlay bloklardan aaya bakarken Halet i grr. Sabah arabasna giderken de Halet in yanndan umursamaz bir tavrla geer. Arabasn bir sahil kenarna eker ve orada balknn biri ile ayak st flrt eder fakat sonra ekip gider. Arkada Fatoun yanna giden Tlay ona ok skldn macera kitaplar okuyup, araba kullanmaktan baka bir ey yapmadn anlatr. Dnte asansrde yine Halet ile karlar ama konumaz. Tlayn kocas Selim ile aralar pek iyi deildir. Bir akam otururlarken Tlaya boanmak istediini syler. Kendisi yatak odasnda alamasna karn Tlay tepkisizdir. Ertesi gn Fato a gitmek zere evden ayrlan Tlay kuru temizlemeci ile akalaan Halet in yanndan geer ve Halet onu takip etmeye balar. Tlay o gn ormanda birinin ldrln grr daha sonra arabasn sahile ektiinde de gen Tlay taciz eder. lerinden biri ona tecavz etmek zere iken Halet arabas ile gelir ve onlara saldrr. Daha sonra Halet ve Tlay seviirler. Ertesi sabah Tlayn annesi eve gelir. Tlay annesinin rengini soluk bulur. Annesi de gnderdii parann ancak yettiini syler. Tlay annesinin syledii paradan fazlasn gnderdiini syleyerek, vey babasnn annesini smrdn,

65

annesini de buna izin verdii iin eletirir ve barr. Onun yakasndan dmelerini ister. Annesini eski mahallelerindeki evine gtrr ama Tlay mahalleye girmez. Annesinden de af diler. Selim i gezisine kmadan nce Tlaya hayatnda biri olup olmadn sorar ama yant alamaz. Havaalanna giderken Selim Tlay ile birlikte olur. Tlay dndnde Haletin kapc dairesine gider ve orada onunla birlikte olup, kar gider. Ertesi sabah Halet otoparkta rlplak gezer. Tlay ise mutfakta uyuyakalmtr. Asl dan onu yanl deerlendirmemesi gerektiini syler. Asl Selimin aradn ve kendisinin evliliklerini kurtarmak iin onun Fato a gittiini sylediinden bahseder. Darya kan Tlayn peinden Halet gelir ve sahile giderler. Orada Tlaydan bir adam ate ister ama adam tanyan Tlay katil, diye barr. Halet adam yakalamak iin koar ama yznden yaralanr. Evde ise Asl ile kocasn seviirken bulur ve Asl ya o kk beyni ile bir daha ona akl vermemesini syler. Tlayn Fatoa anlattklarndan biraz annesinin yannda kaldktan sonra ev tuttuunu ve bir i aradn syler. Anahtarlarn brakrken, apartmann kapsnda, ironik bir ekilde dilenciler, satclar ve yabanclar giremez yazsna gler. Asldan Halet in akl hastanesine yatrldn renir. Tlay Haleti hastanede ziyaret eder. Filmin Deerlendirilmesi C blok, bunalm iindeki yitik insan manzaralarnn anlatcs Zeki Demirkubuzun bir baka bunalm, hezeyan hikayesidir. Filmde kentleme karsnda bireyin yaad elikiler ve yeni oluan kent dokusu iindeki yalnzl ve bu doku ierisinde birbirlerine gre teki olma konumlar anlatlmaktadr. Filmde diyaloglar kstl olduu iin karakterlerle ilgili detayl bir bilgimiz yoktur. Bu durum filmi anlatan Tlay iin de geerlidir Filmin kahraman Tlay kentin en gzel ve en byk apartman bloklarnn arasnda skp kalm, ruhsal adan yalnz ve tatminsiz bir kentli kadndr. Tlayn, ba sradan bir earpla bal

66

annesini evine brakt kenar mahalleden anlald kadaryla, kocasnn stats ile snf atlam bir kadn olduu anlalr. Zaten Tlayn mahalleye girmek istememesinden de gemiine fkeli ve mesafeli olduu anlalmaktadr. Tlayn, kamerann srekli evrildii bloklarn tekdzeliine sahip bir hayat vardr. Onu o bloklardan uzaklatran arabasn ok sever ve sk sk onunla sahile gider. Sklan yaamn okuduu macera romanlar da pek deitirmez. Artk maceray darda hi tanmad adamlarda arar. Kapcsnn olu Halet ile cinsel ilikiye girer ve bu sreten sonra hayatna bir yn verir. Tlayn kocas Selim hakknda da ok fazla bilgimiz yoktur. Selimin oturduklar yer ve i seyahatine kmas gibi gstergelerden ekonomik durumunun iyi olduu anlalmaktadr. Tlay ile olan evlilikleri boanma aamasna gelmitir. Boanmak istediini syledikten sonra alamasndan ve Tlayn nereye gittiini renme abalarndan hala karsn sevdii anlalmaktadr. Halet, apartman kapcsnn oludur. Bu konumu ile de kyden kente g edenlerin oluturduu tipik bir marjinal sektr alandr. Filmde ok az konutuu iin onunla da ilgili pek bir bilgi yoktur. Apartmandaki hizmetilerin bile onu azarlamalar Haletin snfsal durumunu ve evresince alglan biimini anlatan unsurlardr. Filmin genelinde Tlaya tutku derecesinde bir ball olduu anlalyor. Tlayn hizmetisi Asl ile cinsel ilikileri vardr ama bu ilikinin duygusal boyutuyla ilgili durum muallaktadr. Ama Haletin Tlay a olan tutkusunun sadece cinsel ynden olmad da aktr. Haletin film sresince akli dengesinde bir bozukluk gzlenmez ama Tlay ile olan sadece cinsellie dayal ilikisi onu ruhsal bozuklua iter ve filmin sonunda akl hastanesine yatrlr. Asl, Tlayn hizmetisidir ve o evden ald para ile annesi ve kendisine bakar. Halet ile bir ilikileri vardr. Asl bilindik, taral grnml hizmetilerden farkldr. Televizyon izlemekten holanr ve rahat cinsel yaam ile de geleneksel deer yarglar olmad anlalmaktadr. Hatta kendince zmlerle Tlay ve Selimin evliliklerine mdahale edebilme cretini de kendinde gren bir kadndr.

67

Fato, Tlayn en yakn arkadadr. alan bir bayan olduu anlalan Fato hakknda ayrntl bir bilgimiz yoktur. Karakterlerin birbirleri ile olan ilikileri, aralarnda fazla diyalog kurmadklar iin net deildir. Tlay ve Selimin yemek yerken, televizyon izlerken hi konumamalar gibi gstergelerden anlald kadaryla aralarnda iletiimsizlik vardr. Selim karsna yaklamaya alsa da ruhsal adan iyi olmayan Tlay, kocasyla iletiime kapaldr. Tlayn arkada Fato ile olan ilikisi ise net deildir. nk Tlay hikayeyi ona anlatmaktadr ve edilgen bir konumdadr. Tlay ile Halet hemen hemen hi konumazlar. Filmin banda Halet Tlayn ilgisini ekmeyen silik bir karakterdir ama onu Asl ile seviirken grnce arad heyecann da kaynan bulmu olur. Halet, Tlayn macera araynn sonunda ulat bir nesnedir. Alt snfa ait olan Halet, onun iin tek dzeliin krld, tekinin bilinememezlikten kaynaklanan fantazmnn rndr. Tlayn daha nce de balk ve genlerle yaad tecrbelerden biliyoruz ki bilinmeyenin, tekinin ekiciliini sevmektedir. Halet ile aralarnda cinselliin tesinde bir ba vardr. Tlayn ou zaman asansrde, otoparkta sivil dikkatsizlik eylemi ile yok sayd Halet bir anda grnr olmutur. Tlay ve Aslnn ilikisi filmin genelinde pek gze batmayan tek dzeliktedir. Ama Aslnn bir sre sonra Tlayn hayatna olan habersiz mdahaleleri ile gerilir. Asl aklnca Tlay ve Selimin evliliklerini kurtarmak iin Tlayn eve gelmedii bir gn kocasna Fatoa gitti diye yalan sylemesi gelinen en u noktadr. Bunu Asl, iini kaybetmek istememesi ile aklar. Filmin sonunda Asl ile kocasn yakalayan Tlay Aslya olan tm kinini kusar ve ona konumunu belirten hakaretlerde bulunur. Sen kim oluyorsun da o kck beyninle bana akl vermeye kalkyorsun diyerek Aslya konumunu hatrlatr.

68

Tlayn annesi ile olan ilikisi de pek iyi deildir. vey babasnn annesini dolaysyla da onlara para veren kendisini smrmesinden bkmtr. Tlayn annesi ile olan ilikisinden gemii ile balarn kopartt anlalyor. Hatta annesine yetti artk dn yakamdan diyor. Filmin zaman ok belirgin deildir. Mekan oluturan dev apartman bloklar bize filmin 1990l yllarda getii izlenimi vermektedir. Mekan sadece zamanla ilgili bilgi vermez dramatik rgy de destekler.

Sinematik anlatmda mekan; insann insan, nesne ve evre ile olan ilikilerini ve uzaklklarn belirleyen boyutlu boluktur. Belki de bu filmin tek ve en salam yan da dramatik anlamn bel kemii olan yksek apartman bloklardr. Bu apartman bloklar bilindik kenar mahalle bitiiklerindeki apartmanlar gibi deildir. zellikle 1990dan sonra iyice beliren liberal politikalarn etkisiyle, kamu kesimi istihdamnn byk bir blm zel irketlere ynelmitir. Bilinen klasik orta snf anlaynn dnda bu liberalleme politikalar ile gelien yeni bir orta snfa hitap eden Emlak Bankasnn yapmaya balad konutlarla kentte yeni bir ayrmlama mekan yaratlmtr. Yeni oluan bu orta snf, eskinin fabrika iilerinden farkl, kendi muayenehanesi olan doktorlar, mimarlar, dekoratrler, zel irket yneticileri gibi konumlarda alan insanlardan olumaktadr ve bu yeni snf kendisine kentsel mekan iinde, kendisini, eski orta snftan yani teki lerden ayracak yerlere ihtiya duymaktadr. Emlak Bankasnn yapt bu evler, bu snfn arad snf pekiimini salayacak ve tekini de darda brakacak mekanlar olacaktr. 116 Filmde gsterilen bloklar da bu yeni oluan orta snfn gvenlikli ayrmlama merkezidir. Filmin giriinde bir kuru temizlemecinin ieriye giremediini grrz. Ayn adam bloun kapsna bir kere daha gelecek ve yine ieri giremeyecektir. Filmin sonunda da Tlay anahtarlar teslim ederken apartmann kapsndaki yazy okur: Dilenciler, satclar ve yabanclar giremez. Artk ironik bir ekilde Tlay da
116

a.g.e., Kurtulu, s.80.

69

yabanc, tekidir. Tlay Geri dnp baktmda daireler canavarlar gibi duruyorlar diyecektir. Kent yaamn destekleyen ve Tlayn kann sembol otoban da filmin srekli mekanlardr. Klasik anlat yapsndaki giri, gelime ve sonuca filmin ak ulu bitmesi ile ulalmaz. Bu anlamda klasik anlat yaps blnmtr. Filmde bunaltc atmosferi oluturan en nemli biimsel gelerden biri renktir. Filme gri renk hakimdir. Bloklarn skc rengidir. Filmde kamera genelde duraandr. Ama Halet kaarken, kamerann bloklarn iinde 360 derece dnmesi, onun o kstrlmln vermesi asndan nemlidir. zellikle zaten devasa olan bloklar alt kamera alar ile de iyice abartl bir grnme brnmektedir. Mzik filmde ok az duyulan bir ge olmutur. Film genel olarak karakterlerin psikolojilerini yanstmakta, Tlayn hikayeyi kopuk anlatmas ise filmi anlalmas asndan beliren eksikliklerdir. Ama filmdeki devasa bloklara yaplan gndermeler,insanlarn kent yaamndaki skml, kahramann kendi snfnn aksine, tekinin bilinemezliinden gelen ekiciliine kar ilgisi, tekileri dlayan mekan tasarmlar ve insanlarn numaralardan ibaret grnts vurgulu bir ekilde anlatlmaktadr.

2.3.2. Ekya Ynetmen: Yavuz Turgul Senaryo: Yavuz Turgul Grnt Ynetmeni: Uur bak

70

Yapmc: Mine Varg/ mer Varg Mzik:Erkan Our Oyuncular: ener en, Uur Ycel, Yeim Salkm, Sermin en, Kamuran Usluer, zkan Uur. Yl:1996. Filmin yks Film, otuz be yl nce Cudi dalarnda ekyalk yaparken, arkada tarafndan jandarmaya ihbar edilip yakalanan Barann hapishaneden kmas ile balar. Baranla birlikte yakalanan tm arkadalar ya hastalktan ya da i hesaplamadan dolay lmtr. Baran kyne gider ama ky baraj sular altnda kalmtr, yal bir kadn dnda hi kimse yoktur. Yal kadn ona kendisini ihbar eden arkadann sevgilisi Kejeyi de alarak buralardan gittiklerini syler. Urfada kendisini ele veren arkada Mustafann yanna gider. Mustafa Baran para iin ihbar ettiini, kendisine para verenin de sevgilisi Keje ile evlenmek isteyen Berfo olduunu syler. Onlarn evlenip birlikte stanbula gittiini renen Baran, Kejeyi bulmak iin trenle stanbula doru yol alr. Filmin asl yks Barann trende tant Cumalinin polislerden kard antasn almas ile balar. Cumaliyi gtren polisler aradklar antann yerine Barann antasn bulurlar, bylece Cumali polislerce serbest braklr. Ama Cumalinin ba sadece polisle deil antadaki maln sahibi mafya Emircan abi ile de derttedir. Baran hala antay Cumaliye getirmemitir ve Emircan onu fena hrpalarken Baran ieri girer. Kaybolduu iin -ki daha sonra pek ok kere yapaca gibi- geciktiini syleyerek antay verir. Baran Cumalinin hayatn kurtarmtr ve Baran iin bu ok anlamldr bu nedenle gidecek yeri olmayan bu dostuna kald otelde bir oda ayarlar. Artk Baran koca ehir stanbulda Cumali ile Kejeyi aramaya balar fakat Cumali bu umutsuz durumla dalga geer: Keje, adres stanbul! Baran kararldr ve elinde drbn sokak sokak Kejeyi arar. Bir gn televizyonda artk nl bir mafya

71

babas olan Berfoyu grr. nl biri olduu iin onu daha dorusu Kejeyi bulmas zor deildir. Cumali ile Berfonun evinin nne giderler ama polisler onlar tutuklar. Bir sre sonra Berfonun istei ile serbest kalrlar ama Berfo Baran artr. Berfo Barana Kejenin evlendiklerinden beri hi konumadn, ona bir ocuk da vermedii syleyerek Keje ile konumasn ister. Baran gren Keje konumaya balar ve Baran onu gtrmeye karar verir. Bu arada kaderine boyun ememekte srar edeceini syleyen Cumali para kazanmann tek yolunun Demircan abi iin almak olduunu arkadalar ile uyuturucu dnr ve datm iine balar. Ayrca mahalleden sevdii kz

Emelin hapishanedeki abisinin, oradan kamas iin lazm olan paray bulmann da yolu budur. Demircan abinin malndan iki torba alar ve bunlar satarak sevgilisi Emelin abisine verir. Ama mahalleye dndnde onu kt bir srpriz bekler, kzn annesi hapishanedeki adamn Emelin abisi deil sevgilisi olduunu ve birlikte katklarn syler. Cumali yklmtr ve Demircan abi kaybolan mallar iin onu sktrr. Cumali, Emel ile abim dedii sevgilisini bir otel odasnda yatakta bulur, Baran araya girse de onlar vurur. Artk peinde hem Demircann adamlar hem de Polis vardr. Cumali ve Baran mahalleye dnemezler her yerde Cumaliyi aramaktadrlar. Kaacak paralar da yoktur ve oteldeki parasn da almas lazmdr. Demircan Cumaliyi yakalar ve tam onu ldrecekken Baran Cumalinin borcunu stlenir. Baran Kejeden para ister. Berfo da Barana, Kejeye karlk istedii paray ek olarak verir. Baran eki Demircana verir ve Cumaliyi kurtarr. Baran bir kere daha Berfoya gvenmekte hata etmitir nk eki karlksz kmtr. Bunun zerine Demircann adamlar Cumaliyi vurur. Aldatlan Baran nce Berfonun yanna gider ve bunun nedenini sorar. Berfo on para etmez bir serseriye karlk, Kejeyi brakmamas gerektii iin bunu yaptn syler. Baran Berfoyu vurur, daha sonra mahallede Demircan ve adamlarn ldrr. Polisler onu otelin atsnda kstrr, ekya tekrar hapse dnemem diyerek kendisini atdan aaya brakr.

72

Filmin Deerlendirmesi Yavuz Turgulun nceki filmlerinde alt ekiple oluturduu bu film, sadece 1990 sonras Trk sinemasna seyirciyi kazandrmas asndan bile bakldnda, sinema tarihinde hatr saylr bir yere sahiptir. Gsterildii dnemde sinema salonlarna tam iki buuk milyon seyirci ekmeyi baarm, ayrca baraj sular altnda kalan kylerini terkeden nice insann ortak hikayesini anlatmas ve yzeysel de olsa mevcut bir Gneydou sorunu olduunu vurgulamas asndan gereki bir film ortaya kartlmtr. Filmin ba kahraman Baran, filmin bandaki aklamadan anladmz kadaryla otuz be yl nce Cudi dalarnda arkadalar ile birlikte ekyalk yaparken, bir ihbar sonucu yakalanan ve otuz be yl hapis yatm eski bir ekyadr. Baran en yakn arkadalarnn ihanetini grm, uzun yllar hapishanede kalm yal ve hala eski sevgilisini arayan ak bir adamdr. Ky de baraj sular altnda kald iin onu gemie balayan toprak da yoktur artk. Onu hayata balayan tek varlk Keje iin stanbula gelir. Bu balamda Barann kente g, gelii klasik i bulma, kente tutunma gibi zellikler tamaz. Trende tant Cumali ve oteldeki dier insanlarla olan ilikilerinde gemi dnemin ahlaki deerlerine bal, mert bir adam olduu anlalyor. Filmin banda hi tanmad bir adamn bavulunu, hi tanmad bir kentte kaybolarak da olsa teslim etmek iin uramas, ayn otelde kald ve dostuna kar koruduu kadnn teekkr iin sunduu bedenini, gnlmde baka biri var diyerek reddedecek kadar onurlu ve drst bir adamdr. ehrin gbeinde bile ekyalnn sembol drbn ile dolar. Onu rntgencilikle sulayan adama ben onsuz gremiyorum diyerek gemiindeki kimliinden syrlamadn gsterir. Baran boynunda drbn ile kalabalklarn arasnda oraya ait olmayan, yalnz bir adamdr. Cumali, ailesinin, Adanadan geldii stanbulun arka sokaklarnda bym, hayattaki tek felsefesi ksa yoldan para kazanmak olan ve bu uurda kendisi gibi arkadalar ile her trl yolu deneyen gen bir serseridir. Ama kendisini polisten kurtaran Barana yardm ediiyle karakterin tamamen pragmatik dnen yoz bir

73

kiilik olmad anlalr. Arkadalar ile ona teslimat ii verdikten sonra mafya babas Demircana: l de, lelim abi demelerinden de anlalaca gibi mevcut durumunu, her ne olursa olsun deitirme hrs iindedir. Arkadalar ile iki sofrasnda yaptklar u diyalog onlarn iinde bulunduklar ruhsal durumu yanstmas asndan nemlidir. Cumali: - Babam Adanada garsonlua balam ya, o zaman kaybetmi. ayc oldum, kaportac oldum ama hibir bok olamadm. Bok yoluna hapse dtm. Arkada: - Babam fabrikadaki iime geri dnmemi istiyor. Sen ii oldun da ne oldun dedim. Yukardaki diyalogdan anlalaca gibi Cumali ve arkadalar iin artk kk insan olmak gibi seenek yoktur. Ona gre yaam legal yollardan kazanlmaz ancak bir hi olursun. Bu hi, para sahiplerine gre teki olma durumu, katlanlmaz bir haldedir ve Cumalinin deyiiyle yrtmalar lazmdr. Filmin banda Cumalinin ehrin yoz deerlerine sahip bir namus anlay vardr. Babasnn kendisini aldatan analn vurmasn: Babam analm ve sevgilisini vurdu. Ne oldu hi! diyerek anlamsz bulur. Ama Sevgilisi Emelin onu aldatmasna babasnn verdii tepkiyi verecektir. Filmin bir dier karakteri Berfo, Baran sevdii kadn elinden almak iin ihbar ettiren hrsl ve kskan ocukluk arkadadr. Televizyon haberinden rendiimiz kadar ile stanbula geldikten sonra kentte kk adam olarak kalmam, byk bir mafya babas olmu, yllarca Barann kendisinden intikam alaca korkusuyla yaam, tekerlekli sandalyede ve oksijen hortumu ile yaayan hasta ve yal bir adamdr. Kente g gesi, Berfo ile klasik nedene sahiptir: Byk kente gelmek ve burada tutunmak. Ama Berfonun ne kadar gvenilmez biri olduu filmin sonunda Barana Keje karlnda verdii karlksz ek ile Cumalinin ldrlmesine neden olmas ile pekiir.

74

Keje ise karakteri hakknda en az bilgimiz olan kiidir. Tek bildiimiz yllarca Baran beklemi ve bu srada da kendisini zorla alan Berfoya kar yllarca hi kimse ile konumayan hayata ksm, geleneksel yap ierisinde kalp, kaderine boyun emi bir kadndr. Demircan ise kendi apnda uyuturucu ii ile uraan kk bir mafya babasdr. Demircan alemin kurallarna uyan ve bu konuda taviz vermeyen biridir. Karakter ile ilgili bilgilerimiz Cumali ile olan ilikileri ile snrldr. O da gnmz metropol kentinin iddetle kendisini grnr klan bir baka tekisidir Filmde aslnda otuz be yl boyunca Barann iinde koruyup saklad eskiye ait deerler ile yeni deerlerin atmas vardr. Aslnda film gemiteki dalarn ekyas ile gnmzde kentin mafya haline dnm ekyasnn ironik bir karlatrlmasdr. Ama gemiin ekyal mert, ahlaki deerleri olan bir kurum iken, kent ekyal olan mafya, yoz deerleri ve ahlakszl ile biim deitirmi yeni kente zg bir ekyalktr. Demircan, Barann eski bir ekya olduunu duyunca Kald m dada ekya emmi? Ekya artk ehirde diyerek bu ironiyi dorular. tekiye ilikin kuramsal teorilerin ilendii birinci blmde Fanondan alntlarla belirtildii gibi kent ortamnda kendi dlanan ve tekileen konumunu, grnr klmann tek yolu olarak iddete bavurmaktr. Filmde dikkat edildiinde, kent ortamnda gl olan mekanizmalarn hep mafya trndeki ( Demircandan Berfoya) yaplanmalar olduu gsterilir. Filmin geneline hakim olan iddet havasnn, kentin bu tekileri asndan varolusal bir nem tad grlr. Nitekim filmin sonunda iddet aleminin kural gerei hata yapan Cumali sokak ortasnda ldrlr. Filmin sonuna bakldnda ise o ana kadar ki kendisine otelde kafa atan adama kar bile en ufak bir iddet kullanmayan eski ekya, filmin sonunda herkesi ldrerek ihtiam kazanyor. iddetin prestiji istemedii halde onu da grnr yapyor. Cumalinin arkadalar Ne iin var lan bu kro ile? diyerek onunla dalga gemelerinde, Cumalinin arkadalarnn da kendi konumlarna gre Baran tekiletirmeleri sz konusudur. Burada yola klan tekiletirme dorudan

75

syleyenin anlamlandrmasndan, tanmlamadan doar. Zaten teki, bakalar tarafndan belirlenen anlamlar tanmlama ve zerinde ilem yapma olarak da adlandlr.117 Buradaki tanmlama nesnesi ise kronun argodaki ieriini oluturan kaba saba, grgsz, doulu, taral trnden bir aalamadr. Filmin zamanna bakldnda bize verilen en nemli ipular, Barann baraj sular altnda kalm ky, televizyonda Gneydou sorunu ile ilgili ilk kez yaplacak bir filmin haberi ve Mithat Bereketin Berfo ile yapt rportajda mafya olup olmadna ilikin sorularndan bu tip konularn younlat 1990l yllarn ortalar anlalmaktadr. Filmde dramatik zaman ayn zamanda gerek zamandr. Filmde kullanlan mekanlar, stanbulun kalabalk caddeleri, Tarlabann arka sokaklar, kaldklar otel ve onlarn stanbulu seyrettikleri ats gibi kentin skm, eski yerleridir. Filmde sk sk stanbulun kalabalkl ve bykl vurgulanr. Hayatnn son otuz be yln hapishanede geiren Baran kentin kalabal, dar sokaklar bomaktadr. Bir gn Cumaliye; Bu ehir hapishane. Nefes alamyorum, hayvan ls gibi kokuyor. Koular da yle kokard. der. Onun iin ehir ile hapishane arasnda bir fark yoktur, ikisinde de ayn sktrlmlk vardr. Baran oteli her bulmaya altnda sokaklar stne doru gelir. Kent kalabalkla birlikte anlr. Kent herkesin birbirine gre teki olduu, Cumalinin deyiiyle bu ehirde herkesin bibirine dman olduu gereidir. Baran kente ilikin tm yaplar gemiindeki mekanlarla da ilikilendirir. Otelin atsndan bakt stanbula sanki Cudinin tepesinden bakyormuum gibi der. Baran kk ocua ekyalk yapt dalar anlatrken aha unun gibi diyerek gsterdii yer koca bir apartmandr. Kente ilikin izlenimler yalnzca kalabalklardan ibaret deildir. Barann drbnden bakt mahallenin baka tekileri de vardr. Elde amar ykayan kadnlar, khne evlerdeki adamlar ve ileride birer Cumali olmaya aday ocuklar.

Ali Bula, tekininKimlii ve maj, Birikim, Mart-Nisan 1995,say 71-72, stanbul, Birikim Yaynlar,1995, s.79.

117

76

Cumali silah bulundurma nedenini soran Barana Buras stanbul, burada dmann olmas gerekmez, burada herkes birbirine dman. diyerek gereke olarak yine kenti gsterir. Filmin bir dier nemli mekan da oteldir. Otelin her katnda ayr bir yalnzlk dlanmlk, tekilik hikayesi anlatlmaktadr. Otel adeta kentin safralar ile doludur. Bunlar eski bir tiyatrocu , hayat kadn ve satcs, gay resepsiyonist, eski bir komnist v.s. Filmde klasik dramatik yap korunmutur. Hareketli kamera, kentin canl ve durmayan yaps ve filmin iddet dolu aksiyonunu ile uyumludur. Zaman zaman klip hareketlilii, zellikle de bar sahnelerinde gzleniyor. Barann kaybolduu sahnelerde 360 derece dnen kamera hareketi atmosferi oluturma asndan etkilidir. Filmde dramatik zaman ile gerek zaman ayndr. Filmde mzik gesi youn bir ekilde kullanlmtr. Filmin temel atmas olan eski ve yeniye paralel olarak yerel ve tekno tarz mziklerle dramatik rg glendirilmitir. 2.3.3. Tabutta Rveata Ynetmen:Dervi Zaim Senaryo:Dervi Zaim Yapm: Dervi Zaim, Ezel Akay Grnt Ynetmeni:Mustafa Kuu Mzik: Babazula, Yansmalar Oyuncular: Ahmet Uurlu, Tuncel Kurtiz, Ayen Aydemir, Fuat Onan Yl: 1996.

77

Filmin yks Sokaklarda yatan ve hayatta en iyi yapt i araba hrszl olan Mahsun, arkada Sar ile birlikte Reis adl balknn alarndaki balklar toplayarak karnlarn doyuracak ve iki alacak kadar para kazanrlar. Geceleri kapanana kadar kahvede daha sonra da inatta yatarlar. Polis geceleyin Mahsunu bir hrszlktan dolay karakola gtrr ve dver ama kahvecinin onu gece kahvede grdn sylemesi zerine serbest brakrlar. O gece ok yen Mahsun snmak iin bir araba alar ve arkada Sary da arr ama Sar ok imitir, gelmez. Btn gece ehri dolaan Mahsun bir kpee arpar ve onu bir veteriner kliniine brakp kaar. Arabay temizleyip, ald yere brakr. Sabahleyin kahvehaneye gelen Mahsun, orada holand uyuturucu bamls kz grr. Bu srada arkadalar, polisin Sar ile kendisini aradklarn syler. Bunun zerine Mahsun, Sarya bakmaya gider ama Sar yatt kaykta souktan donarak lmtr. Reis ve dier arkadalar Sary gmerler ama Mahsun, polis korkusundan gelemez. Fakat bir sre sonra Mahsun, polislere yakalanr ve fena halde dvlr. Bu kez ald araba iileri mstearnn makam aracdr ve polisler fena sinirlenmilerdir. Bunun zerine komiser Reisi arr ve teknesinde olabilecek herhangi bir aramann sonularna katlanmak istemiyorsa , gardiyanlarn, cezaevlerinin, polislerin , psikologlarn bile bkt, itfaiye, ambulans ne bulursa alan Mahsuna gz kulak olmasn syler. Reis Mahsun ile konuur ve artk bu ileri brakmasn, kahveye olan borcunu kapatacan ve geceleri teknede ya da kaykhanede yatabileceini syler. Kahveci buna ramen Mahsunu kovar. Mahsun bu arada Bir televizyon haberinin ekimlerinde ran ziyaretinde Cumhurbakan Sleyman Demirele hediye edilen bereketin ve iyiliin simgesi elli tavus kuunun Rumeli hisarna getirildiini renir ve ieri girip onlar grmek ister. Fakat beki ieri girilerin paral olduunu bu ekilde ieri giremeyeceini syler. Mahsun her zaman rahata dolat mekanndan kovulmasna can sklr. Gece olunca da Mahsun kentin sokaklarnda dolarken ofr bir eyler almak iin inmi olan bir belediye otobsn alar.

78

Kahveci ile esrar eken Reis polise verdii sz hatrlayp, kahveciyi Mahsunu kahvede ie almaya ikna eder. ksren Mahsunu bir de doktora gtrp, ilalarn alr. Mahsun artk kahvenin tuvaletlerine bakmaktadr ve orada da kalacak bir yeri vardr. Uyuturucu bamls kz srekli Mahsun un tuvaletine gelir ve orada srekli uyuturucu kullanr. Mahsun onu hergn grd iin halinden memnundur. Bir gn kzn tuvalette drd fularn alp, ykar ve ertesi gn ona verir. Kzla aralarnda bir diyalog balar ve kz Mahsun a onun da evsiz olduundan ve Mahsun un yatacak yeri olduu iin ok ansl olduundan bahseder. Mahsun da arada bir onun odasnda arkadalaryla da olsa kalabileceini syler. Ama kz bir gn buraya yal bir adam getirir ve Mahsun onlarn ne yaptn grr. Bu duruma ok kzar ve kta kzn onun pay olarak vermek istedii paray almaz. Yine can sklmtr, yine araba alar, bu defa bir de Rumeli hisarna giderek bir tavus kuu alar. Bir gn kz uyuturucu krizine girmi bir ekilde Mahsun un yanna gelir ve ondan kendisini para bulmak iin taksime gtrmesini ister. Kz Taksime ald bir araba ile gtrr. Kz bir eve girer ve bir mddet sonra orada kar gelir. Arabaya binen kz bir sre sonra kendisinden geer ve arabay braktktan sonra kz bir banka oturtur. Kahveye gider ama polisler onu aryordur. O da bu sefer Reis in teknesini alar ve kz da gverteye yatrp boaza alr. Ama tekne bir anda savrulur ve kayalklara arparak paralanr. Kahveden kovulan Mahsun u Reis de fena dver. Artk iyice yalnz ve a kalan Mahsun, Hisara gidip bir tavuskuu alar ve onu keser. Tam piirmek isterken beki onu yakalar. Arkadalar ve Reis Mahsun un bu son hrszln da televizyondan seyrederler. Filmin Deerlendirmesi Dervi Zaimin ilk ve pek ok eletirmene gre de en iyi filmi olarak nitelendirilen Tabutta Rveata hayattaki en iyi bildii ey araba almak olan, eroin bamls bir kza olan saf ak ile yersiz yurtsuz Mahsunun gerek hayat hikayesidir. Filmde izilen karakterler de geree baldr.

79

Mahsun Spertitiz, Rumelihisar civarnda yaayan ve hayatta en byk zevki markas ne olursa olsun araba almak olan, sokaklarda yaayan, herkes tarafndan aalanp hor grlen, kendisine getirilen tm kstlamalar hie sayan, inat bir karakterdir. Yasak denilen Hisara girii ve tavus kuu almas, her kafas bozulduunda sigara yakar gibi araba almas ve arabalar ald yere tekrar brakmas inatlnn en nemli gstergeleridir. Grld gibi Mahsunun yasaklara kar bir zaaf vardr. Bu yasaklar ister tavus kuu olsun, ister araba olsun fark etmez. Polislerin yapt hrszlklardan dolay ok iyi tand ve araba hrszl olduunda falakaya yatrmak iin akllarna gelen ilk kiidir. Uyuturucu bamls kza kar olan platonik ak onu daha dzenli bir hayata ynlendirse de bu durum pek uzun srmez. Sevdii kza kar saf duygular besleyen ama onun da kendisini kullanp baka erkeklerle uyuturucu paras bulmak iin birlikte olmas onu byk hayal krklna uratr. Filmin genelinde sakin bir kiilik izen Mahsun bu durum karsnda ok fkelenir. Mahsunun, hayata ve onu teki yapan her eye kar kendi varoluunu ortaya koyduu tek ey araba almaktr. Bu, sessiz Mahsunun ldr. Aslnda Mahsun iine kapank korkak bir kiiliktir. Mahsunun tekilii, onu, kentin gerek tekilerinin bile dna itecek kadar dlaycdr. Polisin Reise syledii gibi polisler, amirler,gardiyanlar, mdrler, bekiler herkes Mahsundan bkmtr. Mahsun sistemin, hepsinin dmandr. Kontrol altna alnmas gereken bir kent tekisidir. Rumelihisarndaki haber ekibi bile yanlarna yaklaan Mahsunu hemen yanlarndan uzaklatrmaya alyorlar. nk tekinin bilinemezlii, onlar rktmtr. Halbuki Mahsun arkadalarnn yannda byle bir korku havas oluturmaktan ok, aalanan taraf ile tekidir. teki kavramnn tanmlamalar ve kurgulardan ibaret olduu tezi, Mahsunun bu deiken tekilii rtyor. Aslnda Mahsunun mevcut durumu Baumannn bahsettii gibi Silip sprmek iin elimden geleni yaptm pler olsa olsa darda bir yerde olan, benim dnya imgemde kesin bir yeri olmayan bir eydir.118 Mahsun da hi kimsenin dnya imgesinde yer almaz.
118

a.g.e., Baumann, s.68.

80

Reis, kk teknesi ile boazda balklk yapan Mahsun ve arkada Sary da arada bir yannda altran yal bir balkdr. Polisin zoru ile ona sahip kar. Reis Mahsunun szn dinledii ve gvendii bir kiidir. Ama Mahsun Reisin de gvenini boa karacaktr. Filmin dier kahraman olan uyuturucu bamls kz ise Mahsun gibi gidecek yeri olmayan ve uyuturucu paras bulmak iin bedenini satan bir kzdr. Kza ilikin ok fazla bilgi yoktur. O da kentin bir baka tekisi, istenmeyenidir. Karakterlerin birbirleri ile olan ilikilerine bakldnda Mahsunun bir tek reis tarafndan aalanmad grlr. Genelde evresindekiler onu horlar. Mahsun de Reise kar saygldr. Sar ile olan arkadal kaybedenlerin, tekilerin dayanmasdr. Ama Mahsun onu da kaybeder. Uyuturucu bamls kz ile Mahsunun arkadal, Mahsun asndan bakldnda temiz duygularla rlmse de, kz asndan pek de yle deildir. Filmde kent, kaybedenlerin mekandr. Filmde kullanlan mekanlar, kahve, tekne, inaat, uygun verir. Filmin dramatik yapsnda klasik anlatma sadk kalnmtr ve gereksiz duygusallktan uzak yaln bir anlatm yaratlmtr. Filmin biimsel dili de kamera hareketleri de ayn sadeliktedir. Filmde kullanlan mzik, filmin atmosferini oluturan kuvvetli bir dramatik etkiye sahiptir. olarak Rumelihisar ve kentin caddeleridir. Zaman ve mekan gereklie dzenlenmitir. Televizyonda tavuskularnn Cumhurbakan

Sleymen Demirele hediye edildii haber, filmin gerek zamann hakknda da bilgi

81

2.3.4. Gnee Yolculuk Ynetmen: Yeim Ustaolu Senaryo: Yeim Ustaolu Yapmc:Trkiye-Hollanda-Almanya ortak yapm Grnt Ynetmeni:Jacek Petrycki Mzik:Vlatko Stefanovski Oyuncular: Nevruz Baz, Nazmi Kirik, Mizgin Kapazan Yl:1999 Filmin yks Filmin kahraman, aslen Tireli olan ama koyu teni nedeniyle herkesin doulu sand ve birka ay nce stanbula gelmi Mehmettir. Mehmet su idaresinde kaak borular tespit ederek hayatn kazanmakta ve bir bekar hannda yaamaktadr. Mehmetin bir de amarhanede alan Arzu adnda bir kz arkada vardr. Mehmet Eminnnde seyyar arabasnda mzik kasetleri satan Berzan ile bir ma knda arkada olur. ehre yeni gelmi olan Mehmet ile Berzan arkadalklarn gelitirirler. Bir gn dolmuta Mehmetin yannda oturan adam poetini brakp kaar ve o srada evirme yapan polis iinde silah olan poeti Mehmetin zannederek onu tutuklar. Haksz yere tutuklanan Mehmet, ktnda iinden olur ve onun bu durumunun kendilerine de zarar vereceini dnen handaki arkadalar Mehmeti artk orada istemezler ve kovarlar. Mehmet ieride iken, onunla ilgilenen Berzan ona i ve yatacak bir yer bulur. Bir kere damgalanan Mehmet iin bu i de uzun srmez, kald otopark kulbesi de krmz bir arp iareti ile iaretlenmitir ve Mehmet Berzann yanna, stanbulun gecekondularna tanr. Berzan dnyaya daha saf bakan Mehmetin aksine politik bir kiiliktir. Polisle girdii bir atmada ldrlecektir. Arzunun patronu ve babas da Mehmetle grmelerini istemez ve Berzann cenazesini aldklar gn, babas gelir ve kzn

82

zorla gtrr. Mehmet bu dlanmadan bkmtr ve salarn sprey boya ile sarya boyar ama daha da dikkat eker. Berzann cenazesi ile yola kan Mehmet trende Tireli bir hemehrisi ile karlar ama komando olan gen hemehrisine, Zorduluyum der. nk herkesin inanmak istedii budur. Mehmet tm brokratik engellere ramen ald bir kamyonetle Berzan Irak snrndaki artk sular altnda kalm Zordu kyne gtrr, yolda kendi klbesindeki iaretlerden buralardaki pek ok ev de grr. Gne doarken Berzann tabutu zerinden gnee yolculua kar. Filmin Deerlendirmesi Film, Trkiyenin 1980li yllarn ortasndan itibaren zellikle Gneydou Anadolu blgesinde youn bir ekilde hissettii sorunlar yuman, beyaz perdeye tamas asndan nemlidir. Bu aamada filmin ierik analizinin daha iyi anlalmas asndan olaylarn tarihsel birikiminden bahsetmek faydal olacaktr. Trkiyede uzun bir sreden beri Gneydou Anadolu Blgesinde, Ahmet Taner Klalnn tanmlamas ile dk younluklu atma yaanmaktadr. Kimi grlere gre bu Trkiyenin blnmesi sorunu, kimilerine gre Krt Sorunu, kimilerine gre ise Gneydou sorunudur. Daha sonraki dnemde mevcut durum PKK terr rgt ile zdeleecektir. iddet eylemlerinin balangc 1984 ylnda Siirtin Eruh ve Hakkarinin emdinli ile karakollarna dzenlenen saldrlarla gerekleir. Sorunlar yumann bir dier ayan da Iraktaki Halepe katliamndan kaarak Trkiyeye snan mltecilere Fransa Cumhurbakannn ei Danielle Mitterandn gsterdii ilgi ile bir anda Avrupada uzlamaz bir Krt milliyetilii atei yanm oldu.1989 ylnda yaplan Krt konferans ile ajitasyonlar artar ve konferansa dnemin SHP milletvekilleri de katlmas ile olaylar byr. PKK, bayan Mitterand ve Krt konferans ile oluan bu sorunlar katlanarak ileriki yllara tanacak iddet dalgasn krkleyecektir. Bu ilerleyen yllarda blgede olaanst hal ilan edilmi, blgedeki ilerdeki idareye olaanst yetkiler verilmi ve bu dnemde pek ok kez insan haklar ihlalleri gndeme gelmitir. Devletin gvenlik gleri ile PKK arasnda sk sk atmalar olmaktadr. Bu atmalar sadece krsal kynn

83

blgelerle snrl kalmam, ehir merkezlerine de sramtr. Bu iddet dalgas 1999 ylnda PKKnn ba Abdullah calann yakalanmas ile birlikte inie gemitir. 119 Filmin ne tr bir konjonktre k tuttuunun anlalmasnn ardndan filmin ierik analizine filmin ba karakteri Tireden birka ay nce stanbula gelmi olan Mehmet ile balamak uygun olacaktr. Mehmet su idaresinde alan, sevdii kzla evlenme hayalleri kuran bir gentir. Mehmetin dnyaya bak sradandr, arkada Berzan gibi politik bir kiilii yoktur. Buna ramen Mehmet, filmin ilerleyen blmlerinde koyu teni yznden doulu, sakncal bir tekiye dnecektir. Arkadalar, polisler hi kimse onun Tireli olduuna inanmazlar. Mehmet stanbulda, kendine gre kendinden yabanclam, bakalar tarafndan belirlenen, anlalan, tanmlanan ve zerinde ilem yaplan bir tekidir. Onun polislerce sakncal bir teki olarak grlmesi de, Avrupal benin doulu teki ye yapt tm gndermeleri, polislerin dolaysyla da Trk kimliin, kendisine gre doulu olan sakncal bir teki yaratmnn sonucudur. Mehmetin karsnda bulduu, birinci blmde deinilen oryantalist bak asna sahip, kendine yabanc bir zihniyet vardr. Karakolda kimliini gsterdii polisler ona srarla doulu, sakncal bir kk ararlar. Polis Baban da m Tireli lan? diye kr. nk polisin Mehmeti tanmlad teki, bilinen ezbere ve kafalarndaki geree uygun olmak zorundadr. Mehmet kendisini teki yapan unsurlardan kurtulmak ister. Salarn sprey boya ile sarya boyamas onu daha da farkl yapar. Yolculukta arabasna ald ocuklar, sann neden yle olduunu sorduklarnda Mehmet; Tanr byle yaratm nasl seninki siyah ise benimki de sar diyerek aslnda tekiletirme ediminin, nasl yaratlm ve kurgulanm bir olgu olduu vurgulanyor. teki olmaktan kurtulmaya alan Mehmet bu kez Douda sar salar ile teki olmutur. Zaten Mehmet gzaltndan ktktan sonra artk sadece koyu teni ile deil polis kaytlarna gemesi ile de dlanmaya, tekiletirilmeye balanyor. Filmde sunulan mevcut konjenktrel etki bu filmde Mehmetin apolitik konumunda da deiiklik yapacak, Mehmet artk evresinde olan bitene kar politik bir bak kazanacaktr. Mehmet Berzann l bedeni ile birlikte gittii yolculukta, trendeki nereli olduunu soran askere Zorduluyum diyerek kendisine bir kimlik de kazandrm olur.
119

Emre Kongar, 21. Yzylda Trkiye, stanbul, Remzi Kitabevi, 29. Basm, 2001, s.306-307.

84

Mehmetin en zor anlarnda yannda olan ve geldii corafya itibariyle politik bir kiilie sahip Berzan, babasnn ldrlmesi zerine iki yl nce stanbula gelmitir. Berzann kente gelii de klasik kente g yks deildir. Geldii yerdeki basklar onu kente getirmitir. Bir keresinde Mehmete Bizim oralarda bir gece alp gtryorlar, bir daha da geri getirmiyorlar diyerek geride neyi braktndan bahsedecektir. Berzan, eitli siyasal yry ve eylemlere katlan ve Eminnnde seyyar kasetilik yapan biridir. Berzann teki durumu Mehmetinkinden biraz daha farkldr. Zaten polislerce mimlenmi, srekli takip edilen Berzan, teki olma durumu ile kentte deil, geldii kynde karlamtr. Bunun skntlarn uzun sredir yaamaktadr ve Mehmetin aksine teki durumu ile ba edebilmek bir yana onu iselletirmitir. Berzan iin bu fark onun varoluunun simgesidir. Ona lm getiren de bu farktr. Ayrca da onun iin kent ve kentteki dahil olduu siyasi grupla birlikte bir kimlik kazand bellidir. Onun kimlii bu etnik kollektif kimlikle vardr. Pek oklar gibi Berzann srekli arkadalar ile bir yerlere gidip, beraber eylemde bulunmas gibi geler, zellikle de kent ortamnda beliren, kollektif kimlik refleksleridir. Dier gruplar dlama ya da dier gruplar tarafndan dlanlma gibi durumlarla karlatklarnda da kendilerini koruma refleksi olarak grup halinde hareket etme gereksinimi duyarlar. Ayrca Berzan kent ortamnda, iine dahil olduu bu grup sayesinde Mehmet gibi yalnz da deildir. Mehmetin kz arkada Arzu Almanyadan gelmi, kenti dier kahramanlara gre daha iyi zmsemi, amarhanede alan, evlenme hayali olan, kupon toplayarak eyizine katkda bulunan sradan gen bir kzdr. Arzunun Mehmete olan sevgisinde en ufak bir dlama yok iken Arzunun ailesi ve patronu iin Mehmetin teki hem de sakncal bir teki oluu kabul edilemezdir. Arzunun alt yere ve konumuna gre kentten algladklar, (trende grd izgili oraba kar olan ilgisi) genelde tketim edimine dayal tipik bir kadn karakterdir. Filmde karakterlerin birbirleri ile ilikilerine bakldnda belirgin olan Mehmet ve Berzann arkadalklar ikisinin de teki olma durumlarnn pekimesi ile geliir. Mehmet iin Berzann kim ya da nereli olduunun nemi yoktur ki zaten

85

Mehmetn byle bir ezberi de yoktur. Berzan ve Mehmeti yaknlatran teki olma durumlardr. Berzann kente ve kent insanna pek gveni yoktur ama Mehmet bu konuya daha saf yaklamaktadr. Berzann iinde olduu srekli izlenme ve kontrol edilme hali onu daha da gvensiz yapmasna kar Mehmete duyduu dostluk ve insani yaklam, Mehmetin yeni almaya alt bu dlanm, teki yaplm halinin tek katlanlr yandr. Arzu iin de Berzan sakncal bir tekidir. Berzan ona, Mehmetin gzaltna alndn sylediinde, Mehmetin bana gelenlerden dolay Berzan sulamaya hazrdr. Filmde oka grlen stanbul manzaralar, vapur, tren, futbol vandallar,

turistler gibi kente ve kentin kemekeine ilikin genel bir panaroma vermektedir. Filmin ilk blmnde Mehmet ve Arzu kentin merkezindeki mekanlarda bira iip, gezerler yani onlar iin kent hala yaanlr, rahatszlk vermeyen bir mekandr. Filmin zlme blmnde grlen Berzann gecekondusu stanbulun dnda yer alan, ime sular bile tankerlerle getirilen yolu toprak, yoksul bir mahallededir.Berzann gecekondusu kente gre deerlendirildiinde tam bir tekiletirme, ayrmlama merkezidir. Geri filmde kentin varsl blgeleri pek grlmese de gsterilen sefalet bu izlenimi vermektedir. Filmde kullanlan gereki mekanlardan biri de Mehmetin filmin banda kald bekar handr. Bu han kentin iinde de olsa kente sonradan eklemlenen insanlarn yaad, dlanm bir mekandr. Mehmetin kulbesindeki iaretleri filmin sonunda doudaki kylerdeki evlerde de grrz. Bu iaretli evler filmde alenen gsterilen teki mekanlar olarak kurgulanmtr. Filmde kullanlan mekanlar genelde gereklie uygundur. Filmde kullanlan dramatik zamann gerek zamanla uyumlu olduu grlmektedir. Filmde grlen televizyon haberlerinde kayp ocuklar iin eylem yapan cumartesi anneleri, lm orular, ayrca doudaki kent merkezinde dolaan tanklar gibi Gneydou sorunun paras olan olaylarn verilmesi filmin terr olaylarnn youn yllar ile ayn dnemde ekildiine ilikin ipular vermektedir. Filmde klasik yk anlat yapsna uyulmutur. Filmde yaln bir dil ve buna uygun kamera hareketleri kullanlmtr.

86

Filmde kullanlan mzik etnik armlar olan ve karakterlerin kimliklerini ve kltrel zelliklerini yanstan bir unsur olarak kullanlmtr. 2.3.5. Byk Adam Kk Ak Ynetmen:Handan peki Senaryo: Handan peki Yapm: Trkiye Yunanistan; Grnt Ynetmeni:Erdal Kahraman Mzik:Mazlum imen, Serdar Yaln Oyuncular:kran Gngr, Dilan Eretin, Fsun Demirel, Yldz Kenter, smail Hakk en Yl:2001. Filmin yks Film kk bir ocukla, yal bir adamn gecekondu mahallesinden k ile balar. Adam, kk kz, amcasnn kzna brakmak istemektedir. nk kylerindeki bir basknda ailenin hepsi ldrlm sadece Evdo ile kk Hejar sa kurtulmutur ama kalkp geldikleri akraba evi olduka kalabalktr ve kk Hejara orada bakamaz. Amcasnn kz evde iki arkada ile birlikte kalmaktadr ve nce Hejar almak istemez, zorla kabul eder. Bir gece eve polisler baskn dzenler ve evdekilerle polis atmaya girer ve polis evdeki herkesi ldrr. Hejar ans eseri buradan da kurtulur. Kar dairede oturan emekli yarg Rfat Bey'in yardmcs Sakine, kar daireden kanlar iinde kan ocuu grr. ocuu hemen polise vermek isteyen Rfat Bey, onun ok iinde ve yaral olduunu fark edince bundan vazgeer. ocuun yarasn temizleyip yatrrlar. Hejar kendine geldiinde bir baka srprizle karlarlar; ocuk Krttr ve hi Trke bilmemektedir. Rfat Bey, ocuun Trke bilmemesini kabullenemez ve Krt olduu gerei ile yeniden yzletii 10 yllk yardmcs Sakine'ye de Krte

87

konumay yasaklar. Ama kk ocukla baka trl iletiim kurmak imkanszdr. Rfat Bey srekli Hejar polise gtreceini syler ama bunu hep erteler. ocukla Rfat Bey pek geinemeseler de Rfat Bey Hejar ile ilgilenir. Onun bitlerini temizler, salarn tarar ve ona yeni giysiler alr. Ama Hejarn Krt olmas ve Krte konumas, milli deerlere bal, cumhuriyet gazetesi okuyan emekli bir hakim iin zaman zaman katlanlmaz olmakta ve Rfat Bey bu zamanlarda polis merkezini aramaya almaktadr. Bir gn Hejarn eyalarnn arasnda Evdo Emminin brakt telefon ve adres kadn bulur. Evdoyu arasa da telefonlar kapal olduu iin bir trl ulaamaz. Kk ocuk da srekli Evdoyu ve annesini istemektedir. Rifat Bey bir gn Hejar da yanna alarak Evdonun kitellideki adresine gider. Evdonun evine yalnz bana giden Rifat Bey kendisini tantmasa da, Evdo onu Tanr misafiri olarak ieriye arr. Evdonun yaad yeri ve durumunu gren Rifat Bey hibir ey sylemeden oradan ayrlr. Rfat Bey Hejar artk kontrol edemez hale gelir, zaten kk kz da srekli ona Krte kfr etmektedir. Sonunda Sakineden onunla Krte konumasn ister. Rfat Beyin tabular bu kk kzla iyice yklmaya balar. yle ki ona ak st komusunun ilgisini bile bu kk kz iin geri evirir. Rfat Bey bir gece doum gn kutlarken Hejarla tartrlar ve kk kz alar. Sakineyi arayarak kzn sylediklerini evirmesini ister ve en sonunda da alama ne demek diye sorar. Bu lkede Trke konuulur diyen Rfat Beyin azndan negri (alama), ltfen negri kelimesini duyarz. Ertesi gn Rfat Bey Sakinenin evine gider ve ondan baz kelimelerin Krtelerini retmesini ister. Rfat Bey Hejara Trke retir. Artk Rfat Bey ve Hejar yar Trke yar Krte konuarak anlarlar. Rfat Bey, Hejarn anne ve babasnn ldn renir ve Hejar nfusuna geirmek ister. Bir gn Evdo haberlerde eve baskn dzenlendiini renir ve hemen oraya gelir. Rfat Bey ve Hejar onu kar evin kapsnda alarken bulur. Evdodan ayrlmak istemeyen Hejar onunla gitmek ister. Rfat Bey kk kza dayanamaz ve onun Evdo ile gitmesine izin verir.

88

Filmin Deerlendirmesi Film, kylerinden terr nedeniyle stanbul a gelmi Evdo ve kk kz Hejar ile emekli hakim ve kat bir devleti olan Rfat Beyin kentte birleen yaamlarn anlatmaktadr. Film zerine eildii siyasal konular kk bir kz ve yal bir adamn insani perspektifinden vermitir. Deerlendirmeye gemeden nce filmin getii dnemin siyasal durumunu irdelemek, filmin anlalmasnda yardmc olacaktr. 1980li yllarn ortalarndan itibaren Trkiyenin Gneydousunda ortaya kan PKK sorunu ve onun yaratt iddet dalgas zellikle 1990l yllarn banda younluk kazanmtr. zellikle de krsal alanda gvenlik gleri ve PKK arasndaki bu atmalarda blge halk arada kalm ve zaman zaman da bu iddetin hedefi olmutur. Bu dnemde gvenlik glerince riskli grlen blgelerde oturan halk baka bir alana g ettirilmitir. zellikle 1990l yllarn balarnda ykselen iddet nedeniyle de krsal alanda oturan halk can gvenlikleri olmad gerekesiyle byk kentlere g etmilerdir. iddet sadece krsal alanda kendisini gstermemektedir. Byk ehirlerde de bombal eylemler dzenleyen rgt yelerinin kaldklar ve eylem planlarn yaptklar hcre evleri ile de kentte de iddet devam ediyordu.120 Bu dnemde Susurluk skandal olarak da anlan ete, mafya,devlet balantl tuhaf ilikilerin olduu olayla Trkiyede farkl bir dnem balar. Susurluk yaknlarnda bir kamyonla arpan arabadan Abdi peki suikasti, Mehmet Ali Acann hapisten karlmas, uyuturucu kaakl gibi pek ok sutan aranan, sahta kimlikli eski bir lkc, bir milletvekili ile bir emniyet amirinin olmas ve arabada susturuculu silahlar bulunmas uzun sre kamuoyunu eyleme ynelten bir derin devlet krizine dnecektir.121 Filmin ana karakteri Rfat Bey kat bir cumhuriyeti, belli ideolojik inanlara sahip, sabit fikirli yal bir emekli hakimdir. Her sabah kahvaltda cumhuriyet gazetesi okumas, zorunluluu olmad halde kravat ve takm elbisesi ile oturmas
120 121

Emre Kongar, 21. Yzylda Trkiye, stanbul, Remzi Kitabevi, 29. Basm, 2001, s.306-307. Korkut Boratav, Yakna Trkiye Tarihi, Milliyet Kitapl, 2003, s.173.

89

gibi onun deiime direnen yapsn gsteren zellikleri vardr. Evdonun yanna giderken, trende karlat arafl kadna olan bak, Cumhuriyet Bayramnda itina ile ast bayrak Cumhuriyet deerlerine sk ekilde ballnn gstergeleri olarak karmza kar. Rfat Beyin yaamdan da ok beklentisi yoktur, gazetede lm ilanlarn okur, hatta kendisi iin bir huzurevi bile bakmaktadr. Rfat Beyin doru kalplarna uymayan Hejara Trke anladn m? Bu memlekette Trke konuacaksn diye kr. Cumhuriyetin temel deerlerini zmsemi bir aydn olarak Rfat Bey zelliklede dil konusunda taviz vermez. Onun teki zerinde tahakkm etme istei vardr. Farkll kabullenmez ve bu yzden Hejar ile anlamak iin Krte konuan on yllk yardmcs Sakine ye bile Krte yi yasaklar. Rfat Bey etnik tekiye, tekinin gznden gren bakn, ben olan alann temsil etmesi asndan nemlidir. Birinci blmde Baumannn toplumsal fark, teki ayrmn, i grup d grup atmasnda anlatt gibi Rfat Bey iin yaam ve lkesi, belirsiz ve daha az kestirilebilir hale geldike durum tehlikeli ve bu yzden korkutucu grnmeye balar. O gne kadar hayatla ba etmenin verimli ve etkili yolu olarak grd ey aniden daha az gvenilir hale gelir ve nceden ba ettiine inand durumun kontroln kaybettii duygusuna kaplr. Bu yzden deiim onu korkutur. Dil gibi onun iin nemli ve krlmaz addedilen bir unsuru, oluna gnderdii koliye olunun adna Mr. ekleyerek ve Hejara negri diyerek krm olur. Hejar zaten filmin zm blmnde, Rfat Bey artk bu deiimi kabullenir. Hejar kk bir Krt kzdr. Anne ve babas kylerinde ldrld iin Evdo emmisi ile stanbula gelmi, Evdo onu bir sre sonra amcasnn kznn yanna brakmtr. Tek kelime Trke bilmeyen kk kz, hem kynde yaadklar hem de amcasnn kznn evinde yaadklarndan dolay byk bir travma geirmekte ve annesinin ldne bir trl inanmamaktadr. Aslnda Rfat Beyin evindeki asker erevesini krmas gibi gstergeler onun gemite yaadklar ve psikolojisi hakknda bilgi vermektedir. Tek bana kald Rfat Beyin yannda da srekli onu

90

annesine gtrecek Evdoyu aramaktadr. Bu kk kz farknda olmad o kck tekilii ile yetmi be yllk Rfat Beyi deiime gtrmtr. Sakine, kentte ve yaam koullar nedeniyle de tekiliini kabullenmi, ama bunu dierleri tarafndan sakncal grld iin vurgulamam bir karakterdir. Hatta Sakine gerek ad olan Rojbini de saklar. Kentte tutunabilmek ve iini kaybetmemek iin kendisine bile yabanclamtr. Ama o da filmin sonunda Rfat Beye gerek adn sylemesi ile kendi varln aa vurmutur ilk kez yksek sesle syleyebilmitir. Evdo emmi bir operasyonda be olu ve be gelini ile torunlarn kaybedip, Hejar ile birlikte Licenin Zenge kynden stanbula gelmi, akrabalarnn yanna snm yal bir adamdr. Evdo her eye ramen, Rfat Beyin kendini hakim olarak tantmasndan sonra gsterdii sayg ifadesinden de anlald gibi devlet ile bir sorunu olmayan, sevdikleriyle huzurlu bir ekilde yaamak isteyen bir adamdr. Rfat Bey evine geldiinde ona biz arada kalmtk beyim bir tarafta devlet bir tarafta gerilla diyerek geldikleri yerdeki aresizliini anlatmtr. Evdo emmi tekinin sakncal olmadnn filmdeki en iyi gstergesidir. Rfat Beyi tanmadan, tanr misafiri olarak eve davet ediindeki insancll, Rfat Beyin hayatnda belki de ilk defa geldii o gecekondu semtindeki tm tekilere kar olan korkularn bir anda alp gtrmtr. Halbuki filmin banda Krte konuan Sakineyi, operasyon dzenlenen kar evdekileri, yani sakncal tekiyi tanmakla sulamtr. Rfat Bey teki ile yaamakta ama onu kabullenmekte, benimsemekte uzun sre direnecektir. Hejara elbise almak iin gittikleri dkkandaki tezgahtar kz, Hejar ile konumaya alrken Rfat bey o Trke bilmiyor der. Bunun zerine tezgahtar kz Trk deil mi? diye sorunca panie kaplan Rfat Bey Trk, Trk de Almanyada yayor diyecektir. O anda Rfat Bey tekiyi daha dorusu sakncal bir tekiyi sahiplenmek istemez. Ama Hejarn kimsesizlii ve masumluu onu evlat edinmek yani tekiyi sahiplenmek istemesine neden olacaktr.

91

Hejar yeni evden ve yeni giysilerden holanmtr fakat Evdo emmisi onu almaya geldiinde eski krmz pazen elbisesini giyiyor. O da kimliinden vazgemeyen Rfat Beyin dedii gibi inat bir Krttr. Filmin son sahnesinde, Rfat Bey Hejara giderken, krmz elbisesinin zerine, kendi ald paltoyu giydirip, apkasn takacaktr. Yani Hejarn krmz pazenden olan alt kimliinin zerine geirilen apka ve palto ile Rfat Bey, alt kimliin zerine geirdii st kimlikle uzlaacaktr. Filmde kullanlan mekan kentin merkezindeki bir apartman dairesidir. Ev yal bir adamn yaayabilecei eski tarzda denmi naif bir evdir. Film stdyoda ekilmesine ramen mekanlar gerekidir. Ayrca Rfat Beyin kou yapt park, kentin modern mekanlar ile ilgili fikir vermesi asndan iyi kullanlmtr. Filmde kentin kalabal, bireyin yalnzln vurgulayan bir unsur olmutur. Filme dier taraftan bakldnda yani tekinin mekan da kitellideki

gecekondu mahallesi olarak verilmitir. Kentin saaklarna doru yol aldka Rfat Beyin kenti ile Hejarn ait olduu kentin ayrm iyice ortaya kmaktadr. Rfat Beyin hayatnda belki de ilk defa dolmula gittii, kadnlarn eme banda amar ykad, adeta baka bir zamana ve mekana ait bu yer, kendisini tuhaf hissettirmitir. Evdeki eyalar ve ocuklu kadnlarla dolu Evdonun mekan klasik bir gecekondu, teki mekandr. Aslnda trendeki arafl kadn, dolmutaki sadece onun anlamad, Hejarn azndan dklen kfrn dili ile yabanc, farkl hisseden kendisidir. Hejar ile birlikte iine girdii, onun korunakl dnyasnn dndaki tekileri barndran bu kozmopolit kente gerekten de yabancdr. Filmde zaman hcre evine dzenlenen baskndan da anlalaca gibi terr olaylarnn youn yaand ve polisin hcre evi baskn yapt dnem 1990l yllarn ortamdr. Dier pek ok filmde olduu gibi bu rneklem filmde de televizyondaki haberler bize dramatik zaman hakknda geni bilgi vermektedir. Televizyondan ehit cenazesi grntleri, terristlerin ele geirildiine ilikin haberler ve susurluk skandal gibi gndem konular izlenmektedir.

92

Filmde sade bir anlatm bu sadelie uygun kamera hareketleri vardr. Klasik anlat yaps kullanlm, filmde dorusal zaman akna sadk kalnmtr. Filmde kullanlan mzik de filmin naif havasna uygun olarak dramatik bir unsur olarak kullanlmtr. 2.3.6. Uzak Ynetmen: Nuri Bilge Ceylan Senaryo: Nuri Bilge Ceylan Yapm:NBC Film Grnt: Nuri Bilge Ceylan Mzik: Mozart ( K-364 ) Oyuncular:Muzaffer zdemir, Mehmet Emin Toprak, Fatma Ceylan, Zuhal Gencer Yl:2002. Filmin yks Yusuf, kynden gemilerde i bulma midi ile stanbuldaki akrabas Mahmutun yanna gelen taral bir gentir. Akrabas Mahmut ise einden boanm, yalnz yaayan fotoraflk yapan bir adamdr. Yusuf, Mahmutun yanna stanbuldaki apartmanna gelir ama Mahmut evde yoktur. Bu arada mahalledeki kz dikkatini eker. Mahmut ancak gece yars gelir ve Yusufu apartman grevlisinin masasnda uyurken bulur, yukar karlar. Mutfakta sohbete balayan Yusuf, kyde ilerin pek iyi gitmediini, babas ve kendisi gibi bin kiinin kriz nedeniyle fabrikadan kartldn anlatr. stanbulda gemilerde alanlara dolarla maa verildiini ve dnyay dolaarak da para kazanmann ok zevkli olduunu dnen Yusuf iin henz her ey gzeldir. Bu arada Mahmut Yusufa ne kadar kalacana ilikin sorular da sorarak durumdan pek de honut olmadn belirtir.

93

Mahmutun evde uyulmasn istedii, sadece mutfakta sigara imek, banyodaki tuvaleti kullanmamak gibi belli kurallar vardr. Mahmut Yusufun kokan ayakkablarndan da rahatsz olmaktadr ve onlara sprey skarak aslnda mevcut durumdan ne kadar da rahatsz olduunu iyice belli eder. Ertesi sabah gemide i bulabilmek iin limana giden Yusuf durumun pek de dnd gibi olmadn grr. Kriz her yerdedir. Ertesi gn arkadalar ile bulumak iin telefon grmesi yapan Mahmut yannda uzak bir akrabasn da getireceini syler. Yusuf, Mahmutun arkadalarnn Tarkovski den ve sanatsal kayglardan bahseden entelektel sohbetinden sklr. Eve dndklerinde apartmann giriinde ilk gn grd kzla karlar ama konuamaz. Akam, Yusuf yattktan sonra Mahmut, yine porno film seyreder. Yusuf ailesi ile telefonda konuur, onlarn da durumlar ktdr, diinin veresiye di ekmediini duyunca sinirlenen Yusufun barmas kapdan onu dinleyen Mahmutu korkutur ve Yusufun dolaba koyduu ayakkablarn tekrar dar brakr. Yusufa yakalanmamak iin kaarken, mutfaa yaptrd fare bandna kendisi yapr. Mahmut Yusufu Anadolu da yapt ekimlere yardmc olmas iin gtrr ve karlnda da biraz para verir. Mahmut bu arada eski ei ile gemiten bahsederken; gemite evlilikleri srasnda Mahmutun istei ile yaptrd krtaj nedeniyle artk yeni einden bir daha ocuk sahibi olamayacan syler. Mahmut kendisini sulu hisseder. Yusuf gemi ilerinin merkezi olduu sylenen Karakye gider ama oradaki kahvede oturan adam bu iin macera olduunu ve bu iten para kazanlmadn syler. Annesinin rahatszlandn ablasnn telesekretere brakt azarlamal

mesajdan renen Mahmut istemeden de olsa hastanede yatan annesine refakati olur. Yusuf ise tek bana kald o gece evdeki tm yasaklar delmi, salonda sigara imi, banyodaki tuvaleti kullanm ve sifonu ekmemitir. O gece Yusufu darya yollayan Mahmut filmin banda grlen hayat kadn ile birlikte olur. Mahmut evin pis hali iin Yusuf a barr ve aralarnda geen konuma ile Mahmut tm kinini kusar.Yusufa ne yapacan, ne kadar daha byle gideceini sorar.

94

Mahmut evde harl harl ekim iin kullanlacak gm kstekli bir saat arar ve onu Yusufun alm olabileceini dnerek antasna bakar. Daha sonra tekrar Yusufa grp grmediini ulayc bir ifade ile sorar.Yusuf defalarca grmediini syler o esnada Mahmut saati bulur ama bulmam gibi davranr. Yusuf, Mahmutun antasn kartrdn anlar. Ertesi sabah Mahmut eski karsnn gidiini, havaalannda uzaktan izler. Dndnde ise vestiyerde Yusufa verdii anahtar asldr.Yusufun eyalar da yoktur. Filmin Deerlendirmesi Ceylann yks taral bir tekinin, stelik de akrabas olan ve bir zamanlar kendisi gibi kente gelip tutunmu Mahmut abisi tarafndan kategorize edilen bir adamn kente tutunma mcadelesidir. Film, bir gencin taradan g hikayesidir ve bu hikaye klasik ekonomik gerekelerle gerekletirilen bir g anlatr. Filmin ekildii dnemde Trkiye, ekonomi tarihinin en derin ekonomik krizlerinden birini geirmitir. ktisat tarihine 2001 krizi olarak geen bu ekonomik kriz ubat aynda, bir bakanlar kurulu toplantsnda, dnemin Babakan Blent Ecevit ve Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer arasnda kan tartmann kamuoyuna duyurulmas ile bir gecede faizler tavan yapm, dviz frlamtr. Tabii ki bu krizin nedeni siyasal bir sorundan ok, o dnem uygulanan yanl iktisadi politikalardan kaynaklanmakta idi. IMFnin 2000 ylnda Trkiyeye uygulatt sabit kura dayal, kat ekonomik sistem, sermaye klar baladnda kontrol edilemez hale gelmitir. 2001 ylnda patlak veren krizle birlikte d dnyaya milli gelirin % 6,6 s kaynak olarak aktarlm, krizde batan pek ok bankann yk devlete kalm ve tm olumsuzluklar Trk toplumunca stlenilmek zorunda kalmtr. Artan isizlik, reel cretlerdeki ve tarm fiyatlarndaki d gibi sonularla da asl fatura emeki kesime kartlmtr.122

122

A.g.e., s.230-231.

95

Filmin taral kahraman Yusuf, kydeki alt fabrika, krizden sonra kapatlnca, gemilerde alanlara iyi para verildii duyumu ile stanbula akrabas Mahmutun yanna gelir. Mahmut Ne i olsa yaparm abi diyen klasik bir taral prototipidir. Gemilerde i bulmak iin gittii ilk gn karaya vurmu gemi, ironik bir ekilde Yusufun hayallerinin de karaya vurmas gibidir. Yusuf, kentte grd kzlara ilgi duyan hatta taciz edecek kadar cinsellie de a ama ayn zamanda bir o kadar da taral utangalna sahip sradan bir gentir. Mahmutun arkadalar ile katld entelektel sohbetteki sklgan tavr ile Mahmut ve arkadalar arasnda yine taral bir tekidir. Konuulan konular bu dnyaya ait deilmi gibidir. Zaten iinde bulunduu ortam, taral teki Yusufun ait olmad bir dnyadr. Mahmut uzun zaman nce kente yerlemi, belli entelektel kayglar olan fotoraflkla uraan geliri iyi, orta yal, boanm bir adamdr. Uzun zamandr kentte olmasna ramen kadnlar konusunda taral Yusuf kadar ekingendir. Cinsel ihtiyalarn gidermek iin hayat kadnlar ile birlikte olur, sk sk porno film seyreder, ama hala sevdii anlalan eski karsna gerek duygularn syleyemez. Yusufun gelii, kentte belli kalplara skm yalnz kentli Mahmutu rahatsz eder. Evin yalnz mutfanda sigara imek, kk tuvaleti kullanmak gibi evin belli mekanlarnda nasl davranlacana ilikin kendince kurallar ile Yusufa bir yaam alan izer ve o alann dna kmamasn ister. Yalnz yaamaya alm kendisine ve kklerine yabanclam, annesinin hastalna bile duyarsz kalan yalnz bir kentlidir. Mahmutun, Yusuf ile arasnda snr olarak belirledii salonun kapsn kapatmas ile Mahmutun ablasnn da Mahmutla snr yaratmak iin annesinin evindeki salonun kapsn kapatmas arasnda ironik bir ba vardr. Kendi evinde dlayan kendisi iken, annesinin evinde dlanan, tekiletiren odur. Yusuf, Mahmutun kendince konumlandrd ve bir arkadana syledii gibi uzaktan bir akraba yani tekidir. Aralarndaki iliki zoraki kurulan diyaloglardan teye gemez. Ama filmin sonunda Yusufun evdeki halinden bunalan Mahmutun yapt aadaki konuma, filmin zeti gibidir. Evi o yokken pisletmesine ve yasaklar inemesine kzd Yusuf ile bir akam aadaki konumay yaparlar.

96

Yusuf: - Kye dner miyim ya! Mahmut: - Ne bok yiyeceksin peki? Yusuf: Vallaha, bir kere ben o kye dnersem, bir daha hayat boyu oradan kurtulamam artk.(...) u sizin seramik irketinde bana gre bir i bulamaz myz abi? Mahmut: - Olum burada da sapr sapr adam kartyorlar. Burada kriz yok mu sanyorsun? Yusuf: - Ya gene de bir denesek, belki de bir bekilik ii falan denk getiririz oralarda. Mahmut: - Senin ne vasfn var ki alsnlar ie? Hadi girdin ne i yapacaksn orada? Fasulye mi dikeceksin? Mioluk mu yapacaksn? Yusuf: - Zaten siz hepiniz bylesiniz, buras deitirmi sizi. Mahmut: - Taradan geliyorsunuz, iiniz, gcnz torpil aramak. Bir vasf bulmak gibi bir derdiniz yok! Amcayd, dayyd, milletvekiliydi, bakand, cart, curt! Her eyi hazr bulmaya alyorsunuz! stanbula geldiimde cebimde otel paras bile yoktu. (...) Bir bok renmeden plansz programsz geliyorsunuz stanbula, ondan sonra kalakalyorsunuz ortalkta! Yukardaki konumada, Mahmutun bu alt snftan gelen akrabasna ve onun gibileri kendi tanmlamalar zerinden kategorize edip tekiletirdii grlr. Yusuf ve Yusuf gibi kente gelen herkes Mahmut iin ayndr. Mahmutun bu anlamda snd kimlii, kente ilikin deerler zerinden giden aydn kimliinin, da vurumudur. Mahmutun kendince ve acmaszca tanmlad taral teki, vasfsz, kendini gelitirmekten aciz, hayata kar plansz ve kolaycdr. Mahmut acmasz olduu gibi, evde kaybolan kstekli bir saati bulamaynca alenen Yusufu sulayacak kadar da gvensizdir. Geleneksel yapnn temsilcisi olan Yusufun annesinin di arsna gsterdii reaksiyonu, modern yapya her anlamda teslim olan Mahmut, daha ciddi bir rahatszl olan annesine kar gstermez, bu konuda da her eye kar gelitirdii duyarszlnn arkasna snr. Burada taral olarak beenmedii Yusufun kentteki modern benden daha insancl olduu grlr.

97

Filmde kullanlan mekanlar bireyin kentteki yalnzln vurgulayan geni ve bo mekanlardr. zellikle Yusuf srekli kentin sokaklarnda dolamaktadr. Onun kentte Mahmut abisinin evi dnda kendisine bulduu mekan, isizlerin bekledii Karakydeki kahvehanedir. Kahvehanede, arkada alan arabesk mzik eliinde Yusuf gibi kentte tutunmaya alan insanlar grrz. Mahmutun karsyla konumak iin gittii yer ise ortalamann biraz stnde insanlarn gittii, fonda klasik mzik duyulan gzel bir kafedir. Mahmut ve Yusufun kentteki mekanlar da statlerine uygun olarak ayrmlanmtr. Mahmutun dairesi, hayata kar entelektel bir tavr olan ama yaad mekan tek kiilik planlayan yalnz adamn mekandr. Evin iindeki eyalarn az ve sade olmasna karn, evin bulunduu konum, apartmann kapcl ve evin kaloriferli olmas gibi ayrntlar da Mahmutun ekonomik durumu hakknda seyirciyi bilgilendirmektedir. Filmde, klasik yk anlatm yaps izlenmitir. Ayrca filmde geen dramatik zaman ile gerek zaman ayndr. 2001 krizinin ar bir ekilde insanlar etkiledii bir dnemdir. Zaman ve mekan gereklie uygun olarak verilmitir. Filmde Nuri Bilge Ceylan sinemasnn tipik zellii olan uzun ve ayrntl planlar, ynetmenin fotoraflktan da gelmesinin etkisiyle hemen hemen her kadrajdaki zen, filmi baarl klan unsurlar olmutur. zellikle de uzun planlar bireyin yalnzln vurgulamada nemli bir etkiye sahiptir. Filmde mzik gesi ise belli belirsiz kullanlmtr. 2.3.7. Anlat stanbul Ynetmenler: mit nal, Kudret Sabanc, Selim Demirdelen, Ycel Yolcu, mr Atay; Senaryo: mit nal

98

Grnt Ynetmeni:Mehmet Aksn Yapmc: Erol Avc Oyuncular: Ahmet Mmtaz Taylan, Altan Erkekli, Azra Akn, etin Tekindor, Ece Hakim, Erkan Can, Fikret Kukan, Gven Kra, Nejat ler, Nurgl Yeilay, Yelda Reynaud, zg Namal, evket oruh Yl:2005 Filmin yks Anlat stanbul, be ynetmen tarafndan ekilen ama kendi iinde kesien be farkl klasik yky barndran ve stanbulun bir gecesinde geenleri anlatan bir filmdir. Bu be yk srasyla; Fareli Kyn Kavalcs, Pamuk Prenses, Klkedisi, Uyuyan Gzel ve Krmz Balkl kzdr. Film stanbul Radyosunda klarnet alan Hilminin taksimi ile balar. Hilmi radyodan ald para ile kt kanaat geinen ve daha fazla kazanmak iin geceleri ekstralara giden, gen karsna ak, mazbut bir adamdr. Kars televizyon banda oturup nl olma hayalleri kuran, mahallenin fotorafs ile ilikisi olan hoppa bir kadndr. Hilmi bir gn ekstradan erken dner ve kars enay fotoraf Rfk ile seviirken yakalar. Hilminin artk dnyas yklmtr. Tek dostu klarnetini alarak, kendisini tm ktlkler iin sulad kentin sokaklarna atar. kinci hikaye nl bir mafya babas olan hsan Karahann ldrlmesi zerine kz dilin hastaneye gelerek vey annesi Hrremi medyann nnde sulamas ile balyor. Hrrem dili sakin durmas iin tehdit eder ve onu sakinletirici ile uyuturlar. Gzlerini atnda babasnn sa kolu Ramazan grr. Ramazan onu hastaneden kartr ve yolda imesi iin bir iki verir. dili ssz bir yerde indiren Ramazan, o ikiyle birazdan uyuyacan ve onu ldreceini, bunun byle olmas gerektiini syler. dil babasn Hrrem ile ibirlii yaparak onun ldrdn syler ve o srada Beyolunun ara sokaklarna doru kaar. Ramazann onu kstrp tam ila enjekte edecei yerde bir cce dili kurtararak yeraltndaki dehlizlerden onu karr.

99

Bir dier hikaye klkedisi bir travestinin hikayesidir. Beyolunda ayakkab satan bir dkkanda tezgahtarlk yapan Fiko her zaman grd ve holand kz, vitrine bakarken grr. Kz ieri girip vitrindeki ayakkaby sorar. Fiko da kza ayakkab numarasn sorar. Kz krk, bazen de krk bir numara giydiini syler. Fiko o numaralarn ancak depoda olacan getirebileceini syler. Kz da onunla birlikte depoya gider. Depoda Fiko ona ayakkaby denetirken bacaklarna sarlarak pmeye balar ve birbirlerine sevdiklerini syleyip birlikte olurlar. Fiko onun artk fahielik yapmamasn istediini syler ama kz onu satan adamn buna izin vermeyeceini syler. Bunun zerine Fiko Eskiehire ablasnn yanna kaabileceklerini syler ve gece 12 de Haydarpaa Garnda randevularlar. Ama zmirli klkedisi Bahay, onu zmirden alp getiren ve ameliyat ettiren belals ve satcs Recep bekliyordur. Ondan ie kmasn ister ama Baha kabul etmez. Bunun zerine Recep, Bahay apartmanda hrpalamaya balar. Bu srada yan dairede oturan Mimi Recepe kz rahat brakmasn syler. Asl ad Muhsin olan Mimi, zamannda o piyasada ok iyi tannan ve eskiden yer alt dnyasnn kral olan hsan Karahann da sevgilisi bir travestidir. Mimiden ekinen Recep, Bahay brakr. Baha onu koruyan Mimiye her eyi anlatr ve onu gara kadar gtrmesini ister. Mimi ile gara giderler ama Fiko bir trl gelmez bu arada Recep onlar garda bulur. Mimi ile Baha vapura binerek Recepten kaarlar. Recep arkalarndan hsann ldn syler. Drdnc hikaye stanbula gelmi askerde rendii Trkeyi zor konuan Krt Musann bana gelenlerin hikayesidir. Musa i bulmas midi ile ehirde akrabasnn alt lokantaya gider, ama akrabas tarafndan pek ho karlanmaz. Karn atr ve gece bir kke hrszlk yapmak iin girer. Uyuyan sahibe kan seslere uyanr. Kkn mutfanda bir eyler yerken evin deli sahibesi Saliha onu Sezai Paann hayaleti zannederek odasna karr. Resimdeki dedesini Musaya gsterir ve o olduunu syler. Musa srarla Sezai deil Musa olduunu sylese de aile byklerinin hayaletleri ile konumay seven Saliha bunu nemsemez. Onlar konuurken Salihann abisi Recai gelir. Salihaya kk satmalar gerektiini, kk yer alt dnyasnn kral olan hsan Karahann istediini yoksa kt eyler olacan

100

syler. Kar kan kardeini tartaklarken Musa sakland yerden kar ama Recai onu dedesinin hayaleti zannederek baylr. Saliha Musay bir altn vererek yollar. Son hikaye krmz balkl ve ehir kurtlarnca kandrlan kurye kzdr. Melek zerinde malla yakalanan ve bu yzden iki yl hapiste yatmtr. Hapisten knca ailesinin yanna Almanyaya gitmek iin havaalanna gelir. Ama gemiinden adamlar onu rahat brakmaz. Onu bu ilere bulatran ve zamannda sevip ondan ocuk aldrd adam olan Rafet peindedir. Artk romantik duygular iin deil de onlar ele vermemesi ve adamlaryla bask kurmak iin Meleki havaalannda sktrr. Ama Melek gerekten de onlarla ilgili hi konumaz. Zaten izleyici de tm hikayeyi Melekin domam ocuundan dinler. Tm hikayenin kahramanlar stanbulun bir yerinde bir ekilde akr. Hepsi Fareli Kyn yani stanbulun kavalcsnn peinden yeni bir gne yol alr. Filmin Deerlendirmesi Film iice gemi be yk zerinden anlatlmaktadr. Tek ortak noktalar, onlar birletiren kent, stanbuldur. Filmde stanbulda olmas gereken tm tekiler bulunmaktadr. Mafya, hayat kadnlar, travestiler, cce, deli, uyuturucu kaaklar, sradan yoksul insanlar gibi kentin pek ok tekisi bir aradadr. Film tekiler kolajdr. Kente doru dzgn eklemlenebilmi pek bir karakter yoktur. Film, getii 2000li yllarn genel durumunun bir panaromasn verir. 2000li yllar tketimin srekli krklendii, parann kolay yollardan kazanlmas gerektiine olan inancn yaygnlat, her alann sorunlarna illegal zmler getiren bir mafya grubunun olduu ve tm bu olgular srekli krkleyen iletiim kanallar ile rl yllardr. Klarneti Hilmi ve kars kentin kysndaki Karsnn hayallerine pek de cevap vermeyen bir mahallede yaarlar. Hilmi gen karsn mutlu edebilmek iin didinirken televizyonun karsnda bin bir trl hayale dalan karsnn isteklerine

101

cevap veremez. Ama onun o kk dnyas karsna yetmez. Kars enay, kendisini nl yapaca pheli mahalle fotorafs ile birlikte olacak kadar da hrsl, nl olma heveslisi bir kenar mahalle dilberidir. enay bu anlamda 2000li yllarn tm yoz deerlerini benimsemi, hayat ksa yoldan elde etmek isteyen bir tekidir. Aldatlan Hilmi ise filmin sonunda her eyini aldn iddia edip, kfr ettii stanbulun kaybeden tekisidir. dilin yani Pamuk Prensesin yks kentin dehlizlerinin yksdr. Bir gecede yalanlardan rl bir hayat yaadn renen Pamuk Prenses, ilk grdnde irkildii, Ramazann ise grmezden geldii fiziksel tekinin yani bir cce kzn yardm sayesinde hayata tutunmaktadr. Filmin travesti Bahas ise en bilindik cinsel tekidir. zmirden balad kadn olma yolculuunun sonunda geldii nokta ise Beyolunun arka sokaklarnda bedenini satmaktr. Birlikte yaad hayat kadnlar tarafndan bile Allahn verdii ile insan elinin yaratt bir olur mu? denerek dlanmaktadr. Ben byle olmuum, bedenim ruhumdan ayr km dese de onun durumu daha vahimdir. yle ki, tekinin bile dlad bir konumdadr. Onu smren satcsnn elinden kurtaran Mimi adndaki eski transseksel ve onu uzaktan uzaa seven Fiko dnda, gardaki adamlar, evdeki hayat kadnlar dahil sokaktakilerin ,herkesin tekidir. Filmin dier bir kayda deer tekisi ise Dounun bir kynden gelmi, Trkeyi askerde yarm yamalak renmi Musadr. Lokantada alan hemehrisinin yanna i bulmaya giden Musa hemehrisinin ilgisizlii ile karlar. stelik adam kendisiyle Krte Konuan Musaya Nece konuuyorsun? stanbulda dura dura unuttuk.diyecek kadar kimliini saklamaya alan yabanclam bir karakterdir ve tekilii alenen belli olan Musadan ve onla olan bu teki bandan kurtulmak istemektedir. Aslnda hemehri, birka dakika sonra grlecek ki, silah sesini duyar duymaz Musann dilinden konumaya balayacaktr. Daha sonra Sen bizim iimize yaramazsn. Buras byk ehir.diyerek de Musay kent adab ile kovar. Musa bir trl kendi kimliini tantamaz, a olan karnn doyurmak iin girdii evde bile ona, evin deli sahibi Saliha tarafndan baka bir ad ve kimlik verilir.

102

Ona Sezai Paa diyen Salihaya srarla adnn Musa olduunu sylese de nafiledir. Musa geldii kentte bir trl kendisi olamamaktadr. Hep birileri tarafndan bir kategorinin iine sokulmaktadr. Filmde kentin hareketine paralel kamera hareketleri kullanlmtr. Ayrca film bir gece geen olaylar paral bir anlatmla anlatmtr. Olaylarn akna gre zaman zaman flash backlerle dramatik rg geriye gtrlmektedir. Mekanlar gereklie uygundur. stanbulun karanlk ara sokaklar, kalabalklar iyi kullanlmtr. Klasik anlat yoktur, film ak ulu olarak bittii iin filmin bir sonu da bulunmamaktadr. Film Hilminin klarnet taksimi ile balar. Klarnet zaten Hilminin arkada, isyan, kente yakarnn sesidir. Filmde Hilminin klarnetinin dnda da youn olarak her blmde mzik kullanlmtr. Filmin sonunda da atmosfer yaratmada etkili geler olmulardr. klarnet sadece Hilminin l deil peinden gelen tm tekilerin ldr. Mzikler ve klarnet

103

SONU Tezin ana ekseni olan gnmz kent ortamnda bireylerin birbirlerini sylemsel dzeyde tekiletirdikleri ve son dnem Trk Sinemasnda da bu mevcut realitenin pek ok rnekle yer alddr. Kent, aslnda mekan olarak, toplumsal eitsizliklerin yeniden dzenlendii hatta yenilerinin yaratld bir alandr. Kent, gnmzdeki kozmopolit yaps ile belli kalplara sktrlm homojen bir yapy ve kltrel birikimi ifade etmez. Dolaysyla da bu tezin ana eksenini oluturan kent, yaratlan kimliklerin hem nedeni hem sonucu olarak, rneklem filmlerin deerlendirilmesinde de grld gibi Trk Sinemasndan yeterli ilgiyi grmtr. Trk Sinemas da artk 1980li yllardan sonra ne kartt bireyi ve onun varolu sorunlarn, 1990 sonrasnda film ekmeye balayan yeni kuak kamerasn, kent ortamnda daha da yalnzlaan, tekiletirilen, ayn zamanda da eitlenen ve renklenen kent kimliklerine evirmitir. 1980li yllarda aydn bireyin, daha dorusu filmleri eken kesimin iinde bulunduklar aydn bunalmnn ve o yllarda yeni yeni ortaya kan kadnn kimlik bulma srecinin incelenmesi sz konusu iken onu takip eden 1990 sonras kuak, daha gereki bir anlayla her gn karlatmz kentteki sradan insannn bireyselliini yanstmay semitir. 1990 sonrasnda hem Trkiyede hem de dnyada gzlenen hzl deiimler bireyleri tketime ynlendiren, tketim deerleri zerinden ekillendiren ve kategorize eden bir ortama srklemitir. Birey de bu yeni oluan toplumsal deerler ierisinde, kalabalklaan kentlerde daha da yalnzlamtr. Bireyi daha da yalnzlatran, zaman zaman da kent ortamnda yok sayan tm bu sre bireyleri temelinde maddi gstergelerle de olsa kentli ben tarafndan teki konumuna itmi ve farkllatrlmtr.

104

Tezde seilen rneklem filmlerde de bireyi tekiletiren tek bir deiken olmad tm toplumsal srecin bu tanmlamaya ierik olarak katkda bulunduu gzlenmitir. Film okumalarndan da elde edilen veriler, kentsel mekann eitli kimlik tanmlamalar ortaya kartt ve bu tanmlamalarn kiiler ve tketim edimleri zerinden gittii gerei bireyleri birbirlerine gre, sylemde de olsa tekiletirdikleri grlmtr. Filmlerde de gsterilen kent, gelinen zamanda iinde her trl dokuyu barndran, homojen olmayan ve etiketlemeler zerinden giden bir kltrle yorulan bir znedir. Ayrca filmlerde kent dokusunun, yalnzca dekor olarak kullanlmad, ayn zamanda karakterlerin kimlikleri ve psikolojilerinin yaratmnda kullanlan, kimi filmlerde de adeta ana karakter olarak izilen bir alan olduu da grlmtr. Kentsel mekanda filmlerde gsterilen teki kurgulamalarnda temelde ekonomik gstergelerin bireyin mevcut konumunu tanmlayan temel argmandr. Birbirini tanmlamaktan kaynaklanan fark yaratmnn kkeninde ekonomik yapdan kaynaklanan snfsal gstergeler yatmaktadr. Kiiler ister etnik ister fiziksel ister cinsel tercihleri ile tekiletirilsin kent ve kentin ayrmlanan mekanlarndaki temel farkllama maddi gstergelerle olumaktadr. Maddi gstergeler temelinde ekillenen ayrmlamalar, tekiletirmeler alt snfa ait geler iin ya da bu gelerin kendi aralarndaki tanmlamalarn ve kurgulamalarn da oluumunda geerli bir argman oluturur. Trkiye gerekleri, Baudrillardn perspektifi ile baklacak olursa tam bir tketim toplumu aamasn ifade etmez. Ama tketim deerleri zerinden ekillenen yeni toplumsal yap, bireyleri tketimleri ile kategorize etmektedir. Bu gereklik de kent dokusunun maddi geler dzeyinde alglanmasnn da temel nedenini oluturmaktadr. rneklem filmlerde de grld zere etnik ya da fiziki ayrmalar yine de temelde maddi geler tarafndan ekillenmektedir. Bu geler bireylerin yaamlarn

105

idame ettirme anlaylarndan te, modern bireyin prestij sunumu asndan nemlidir. Genelde ekonomik gstergelerle yaratlan fark, kent ortamnda mekansal ayrmay da beraberinde getirmi ve seilen filmlerde de grld gibi 1990 sonrasndaki toplumsal yapda yeni ortaya kan snflar iin de maddi gelere dayal mekansal ayrm aray ortaya karmtr. Toplumsal yapnn tketim edimleri zerinden ekillendii gerei kent ortamndaki dier ayrmalarn temelini olutursa da bireyin, karmza etnik, fiziki, cinsel ve kltrel anlamda dlanma, tekiletirmeler eklinde eitli kimlik tanmlamalarna maruz kald ve snflandrd grlmektedir. rneklem filmlerde yaratlan karakterler de bu anlamda kategorize edilmi, kentin dier unsurlar tarafndan tekiletirilmi bireylerdir. Filmlerde sunulan mekanlarda da bu ayrmlamann tm geleri tehir edilmektedir. Kent ortamnda eitli kategorilere blnp ayrtrlm ve eitlendirilmi tekiler de kent ierisinde bu ayrtrlm mekanlarna sktrlmtr. teki kavram genel olarak tanmlayann dnda kalan her eye

genellenebilecek bir ierii barndrmaktadr. Zaten karsndakini tanmlamalar zerinden giden teki olarak kurgulama, sinema sanatnn kendisi asndan da varolan bir gerekliktir. Kamerann da kurulduu yerden darda kalanlar tekiletirdii de dnlebilecek bir gereklik olarak ele alnabilir. Kameradan yanstlanlarn hangi alardan gsterildii de nemlidir. Ynetmenin kameray kurduu yerden gsterilenler tekiletirilirken bile yine ynetmenin tanmlamalar ile seyirciye bir taraf sunulmaktadr. Bu anlamda, film dzleminde ynetmenin darda brakt ya da kar taraftan okuduu geler, toplumsal yapdaki darda tutulan geler gibidir. Son dnem olarak tanmlanan 1990dan 2005 ylna kadar geen sre ierisinden seilen filmlerde, yeni oluan farkl kent kimliklerinin ve bireylerin bu tanmlamalardan doan teki konumlarnn kent dokusu ierisinde eitlenen rneklerinin pek ok adan yanstld grlmtr.

106

Kentin ierik olarak pek ok eyi yitirdii ama gsterenler dzeyinde kutsand bir zamanda, kente eklemlenmeye alan insanlarn tutunma hikayeleri hem Trk Sinemas hem de dnya sinemasnca ilenmeye deer konular olarak uzun sre daha gndemini kaybetmeyecektir.

107

KAYNAKA

Kitaplar ABSEL, Nilgn. Trk Sinemas zerine Yazlar, Phoneix, Ankara, 2005. ADANIR, Ouz. Sinemada Anlam ve Anlatm, Kitle Yaynlar, Ankara, 1994. BAUMANN, Zygmunt . Sosyolojik Dnmek , Trkesi: Abdullah Ylmaz, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1998. BLGN, Nuri . Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Sorunu , zmir, Ege Yaynclk, 1994. BLGN, Nuri. Eya ve nsan, Gndoan Yay., zmir, 1991. BORATAV Korkut . Yakna Trkiye Tarihi, Milliyet Kitapl, 2003. stanbul, Birikim Yaynlar,1995. CORNOLLY, William E. Kimlik ve Farkllk. Trkesi: Fatma Lekesizaln, Ayrnt Yaynlar, stanbul,1995. DORSAY, Atilla .Sinemamzn Umut Yllar, 1970-1980 Aras Trk Sinemasna Baklar, nkilap Kitabevi, stanbul, 1989. ESEN, kran . Trk Sinemasnda Dnemler, Beta Yaynevi, stanbul, 1994. ESEN, kran. 80ler Trkiye Sinemas, Beta Yaynlar, stanbul, 2000.

108

EVREN Burak . Trk Sinemasnda Yeni Konumlar, Broy Yaynlar , stanbul, 1990. FREUD, Sigmund. Freud ve Psikanaliz. Trkesi:Ali Avni ne, Koza Yaynlar, stanbul,1975. GEN, Ernur. Toplum ve G, Ankara, DE yaynlar, 1997. GEVGLL, Ali. an Sorgulayan Sinema, Balam Yaynlar, stanbul, 1999. GIDDENS, Anthony. Modernliin Sonular, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1994. GKE Birsen . Gecekondu Genlii , Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 1971. GLE, Nilfer . Modern Mahrem , stanbul, 5. Bask, Metis Yaynlar, 1994. GHAN, Glseren .Toplumsal Deiim ve Trk Sinemas, mge Kitabevi, Ankara, 1992 GNGR, Nazife. Arabesk, Bilgi Yaynlar, Ankara, 1990 . GVEN, Bozkurt. Kltr ve Demokrasi, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1996. KAITIBAI,idem. nsan ve nsanlar, Ankara, Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, 2.basm, 1977. KAITIBAI,idem. nsan- Aile- Kltr, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996. KALKAN, Faruk.Trk Sinemas Toplumbilimi, Sein Yaynlar, zmir, 1992.

109

KARTAL, Kemal Ekonomik ve Sosyal Ynleriyle Trkiyede Kentlileme, Ankara, Yurt Yaynlar, 1983. KAYALI, Kurtulu. Ynetmenler erevesinde Trk Sinemas, Ayyldz Yaynlar, Ankara, 1994. KEYMAN F., MUTMAN, M.,YEENOLU,M. Oryantalizm,Hegemonya ve Kltrel Fark, stanbul, letiim Yaynlar,1996. KEYDER, alar (Der.) stanbul: Kresel ve Yerel Arasnda, stanbul, Metis Yaynlar, 2000. KONGAR, Emre . mparatorluktan Gnmze Trkiyenin Toplumsal Yaps, stanbul, Bilgi Yaynlar, 3. basm, 1979. KONGAR, Emre. Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei ,stanbul, Bilgi Yaynevi, 7.basm, 1999. KONGAR, Emre. 21. Yzylda Trkiye, stanbul, Remzi Kitabevi, 29. Basm, 2001. LARRAN, Jorge. deoloji ve Kltrel Kimlik. Trkesi:Nur Domani. Sarmal Yaynevi, stanbul, 1994. MAKAL, Ouz Sinemada Yedinci Adam, Ege Yaynclk, 1994. OKTAY, Ahmet. Trkiyede Popler Kltr , stanbul, YKY, 1996. ONARAN, Alim erif. Ltfi mer Akadn Sinemas, E.. Gzel Sanatlar Fakltesi Yayn, zmir 1977. OZANKAYA, ZER.Toplumbilim. CemYaynevi, stanbul, 1999.

110

ZDEN, Zafer. Film Eletirisi- Film Eletirisinde Temel Yaklamlar ve Tr Eletirisi, mge Yaynevi, stanbul, 2004. PSTEK, Nigar. 1990 Sonras Trk Sinemas, Es Yaynlar, stanbul, 2004. PSTEK, Nigar. Trk Sinemasna Yeni Bak: Ynetmen Sinemas, Es Yaynlar, stanbul, 2005. REF, Halit.Ulusal Sinema Kavgas, Hareket Yaynlar, stanbul, 1971. ROBNS, Kevin. maj-Grmenin Kltr ve Politikas, Trkesi: Nuray Trkolu, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1999. RYAN, Michael., KELLNER, Douglas. Politik Kamera, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1997. SAD Edward. arkiyatlk, ev.Bernalner, stanbul, Metis Yaynlar, 2001. SCOGNAMLLO, Giovanni .Trk Sinema Tarihi, Kabalc Yaynevi, stanbul, 1998. ENYAPILI, Tans . Btnlememi Kentli Nfus Sorunu, ODT Yaynlar, Ankara, 1978. ENYAPILI, Tans. Gecekondu, ODT Mimarlk Fakltesi Basm, 1981. TURA, Saffet Murat. Freuddan Lacana Psikanaliz, stanbul,

Ayrnt.Yaynevi, 1989.

111

Makaleler BULA, Ali . tekinin Kimlii ve maj, Birikim, Mart-Nisan 1995,say 7172. EREN,Nurhan. G Yaantsnn Dinamikleri ve Psikolojik Sonular,

topia,3, Yaz 2000. ERDOAN, Nezih. Seyirci: Popler Elence Biimlenmesi Almlanmas zerine Notlar, Dou Bat Dnce Dergisi, Yl:2, Say:8, Austos Eyll 1999. ERGNLTA, Engin. Arabesk Olay, Milliyet Sanat Dergisi , Say:9, Ekim 1980. ERMAN, Tahire Gecekondu almalarnda teki Olarak Gecekondulu

KurgularURL: Eriim:12.01.2006http://www.ejts.org.2004. GRTLOLU, Cengiz. G ve Kentlileme, Trkiye'de Kentleme, Yeni Yzyl Kitapl, Trkiye'nin Sorunlar Dizisi 7, 1995 . GLE, Nilfer .Bat D Modernlik: Kavram zerine, Modernleme ve Batclk, letiim Yaynlar, stanbul, 2002. KELLNER, Douglas. Popler Kltr ve Postmodern Kimliklerin na Dou Bat Dergisi, Trkesi:Glcan Sekin say.15, Mays HaziranTemmuz 2001, stanbul. KIRA, RIZA, iddet Oryantalizm ve Minimalizm 1990l Yllarda Trk Sinemasna Genel Bir Bak, 25. kare, Say:31, Bahar-Yaz, 2000. KURTULU, Hatice .Mekanda Billurlaan Kentsel Kimlikler: stanbulda Yeni Snfsal Kimlikler ve Mekansal Ayrmann Baz Boyutlar, Dou Bat Dnce Dergisi, yl:6, Say:23, Mays Haziran Temmuz 2003.

112

KUTLAR, Onat .Arabesk Olay, Milliyet Sanat Dergisi , Say:9, Ekim 1980. SARI, Mesut . G Olgusuna Kuramsal Bir Bak, Eriim:02.03.2006 www.geocities.com. UTKU, Eray. Kentleme ve Su, Eriim:10.12.2005 www.yayin.adalet.gov..tr.

Szlk ve Ansiklopediler Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, cilt 23, nterpress Basm ve Yaynclk, 1986. ZG, Agah . Trk Filmleri Szl,(1980-1983), Sesam Yaynlar, stanbul. MARSHALL, Gordon . Sosyoloji Szl, Trkesi: Osman Aknhay, Derya Kmrc, stanbul, Bilim Sanat Yaynlar 1999.

Rportajlar BUMN, Tulin. Milliyet gazetesi, 16 Aralk 1994. AKAD, mer Ltfi rportaj, Eriim: 10.11.2005 www.turksinemasi.com. nternet Adresleri www.ejts.org.2004. www.geocities.com. www.turksinemasi.com. www.yayin.adalet.gov..tr.

113