M..

2000

Gnein hi batmad usuz bucaksz topraklar... Doa tanrlar, geyikler, gne kurslar, idoller... Hattua, bugnk adyla Boazky, M 2000lerde hkm sren bir uygarln ve esiz bir hazinenin bakenti. Adil hukuk dzeni, ticaret anlay, kltrel ve sanatsal birikimiyle Hititler, Anadolunun en grkemli uygarlklarndan biri.

lkemizdeki, 9 dnya mirasndan biri: Hattua Hitit devletinin bakenti olan hattua dnemin mimarlk ve sanatnn odak noktas olmutur. Kalntlar: Aa Kent, Yukar Kent, Byk kale (kral kalesi) yazl kayadan olumaktadr. Burada bulunan kalntlar: Kral saray, iki katl ariv yaps, (3500 ivi yazl tablet bulunmutur) , hitit dneminden kalma drt tapnak, antsal kaplar(kral kaps, sfenksli kap, aslanl kap, potrnli kap ve bat kaps), tanr teshupun tapna.

Anadolunun en nemli kltr M.:2500 den sonra Hatti kltrdr. Mezopotamya yazl belgeleri o srada Anadolu yu Hattiler in yurdu olarak tanmlamakta ve bir ok kk kent devletinden sz etmektedir. Hattilerin kim olduu bilinmemekte ve dilleri yakn dounun diline benzememektedir. ileri bir maden teknolojisi gelitirdikleri Alacahyk kazlarnda ki madeni eya buluntularndan anlalmtr. Bu devirde madenin ilenmesi,maden alverii , madenin getirdii yeni olanaklar olaslkla yeni bir toplum yapsnn ortaya kmasna neden olan faktrlerin banda geliyor.

Hattilerin bamsz kentler evresinde kurulan toplum hayatnn yerine, nce bir krallk,sonra Msrla,Babille boy len bir imparatorluun yaantsn gemitir.M.. 1180de Trakyadan gelen kabileler Anadoluyu istila etmilerdir. Balkanlardan gelerek Anadolu Hitit uygarln ortadan kaldrmtr.

Hitit mimarsinin en nemli zellii ve yeniliiantsal (abidev) oluudur Anadolu'da alt blmleri kyklop (dev) biimi iri talardan oluan antsal mimarlk eserleri Hititlerin eski krallk dneminde balamtr. Hitit sur duvarlar; baskn, saldr merdivenleri ve yeralt tnelleriyle donatlmt. Hattua kent duvar, hcum ve baskn olanaklar ve salam rgsyle eski dnyada benzersizdi. ki yan dik eimli, uzun ve geni bir yama zerinde kurulmu olan Hattua kenti, yedi byk tapna, yirmiyi akn kk tapna ve surlaryla dnyann en grkemli kentlerinden biriydi. Hitit mimarlnda stun tannmyordu, stun yerine drt ke direkler kullanlyordu. Kentin byk tapnann d yznde btn duvar boyunca ykselen byk pencereler bulunmaktayd. Hitit mimarlnn en belirgin zellii bakmsz (asimetrik) oluudur. Dinsel ve sivil binalarda olduu gibi kent plannda da bu tutum egemendir. Baka bir deyile yaplar herhangi bir sralamaya, hizalamaya bal olmayp, eski Troia VI, Atina ve Bergama akropollerinde olduu gibi doal bir oluum iindeydi. Baz eserlerdeki bakml kaplar ise Hurri etkisiyle yaplmt.

Potern yapm iin, toprak, hendek biiminde kazlr, ilk talar harsz olarak (bindirme tekniiyle) gen geitli bir ara brakacak ekilde rlrd. Daha sonra bunun st toprakla rtlrd, Bu yap biemi Hititler'den nce Anadolu'da bilinmiyordu.

Potern

Asl tapnak bir i avlu etrafnda asimetrik olarak dizilen odalardan meydana gelmektedir. Sadece byk giri kaplar simetrik olarak dzenlenmitir. Tanr heykelinin bulunduu klt odasna dorudan doruya deil baka bir ara odadan girilir. Tapnak planlar birbirlerinin ayn deildir. Fakat giriler ve klt odas dzeni benzerdir. Antsal Hitit mimarisinin ilgin bir motifi byk ve simetrik kap yapsdr. Kullanlan malzeme teknik ve biim asndan Hititlerde ki Konut mimarisinin bugn Orta Anadolu kyl mimarisiyle hemen hemen ayn olduu sylene bilir.

Boazky (Hattua) ren yerinde M.. III. binden itibaren yerleim grlmektedir. Bu dnemdeki kk ve mstahkem yerlemenin Byk kale ve evresinde olduu tespit edilmitir. M.. 19. ve 18. yzyllarda Aa ehir'de Asur Ticaret Kolonileri a yerlemeleri grlmektedir ve ehrin adna ilk kez bu aa ait yazl belgelerde rastlanmtr.

Hattua'taki ilk gelime dnemi byk bir yangnla sona ermitir; bu yangnn sorumlusu Kuara kral Anitta olduu sanlmaktadr. Belgelere gre hemen bu tahrihten sonra yaklak M.. 1700 yllarnda yeniden yerleime alan Hattua 1600'lerde Hitit devletinin bakenti olmutur; kurucusu tpk Anitta gibi Kuara kkenli olan I. Hattuili'dir.

Pimi topraktan trensel iki kaplar, Eski Hitit Dnemi, M.. 16. yzyl, Ykseklikleri 90 cm., Frtna tanrsnn iki boasn simgelemektedir. Anadolu Medeniyetleri Mzesi

Hattua bakent olduktan sonra ehrin gelimesinin en u noktasnda antsal bir yaplamayla karlalmaktadr; 2 km. geniliindeki ehir; saray, tapnak ve mahalleleriyle M. 13. yzyldaki haline kavumutur. Hattua'n ikinci gelime dneminde imparatorluun son yllarnda hem ite hem de dta nemli Hitit kral etkin olmutur. Bunlar III. Hattuili, olu IV. Tudhalia ve onun olu II. uppiluliuma'dr. II. uppiluliuma'nn son dnemlerinde (M.. 1190) ekonomik skntlar ve i karklklar nedeniyle yklan Hitit devletinden sonra Boazky 4 yzyl boyunca terk edilmitir. Daha sonra buraya Frigyallar (M.. 8. yy. ortalar) yerlemitir. Hellenistik ve Roma Dneminde (M.. 3. - M.S. 3. yy.) Hattua kk surla evrili bir beylik merkezi, Bizans Dneminde ise bir ky durumundadr.

Boazky (Hattua) Sfenski

Hititler feodal yapl gl bir politik rgt kurmulardr. Bununla beraber,Hitit idaresinde Anadolunun homejen bir toplum yaps yoktur. Ve bize kadar gelen sanat eserleri de Hitit genel ad altnda tannan bu an deiik toplumlarna ait rnler olarak eskiden beri grlen gelimeleri srdrmektedir. M.. 1750ye kadar geen devrede tasarm anlamnda gelimi bir mimarinin varln,deiik sitlerde,zellikle Kltepe de buluyoruz.

lk ada Anadolu da kurulan btn devletler krallkla ynetiliyordu. Hititler de kralieler de geni yetkilere sahipti. Hititler de Tavananna nvan verilen ana kralie,kral olmad zaman devleti kral adna ynetirdi. Hititler de Panku ad verilen meclis vard. Bu meclisde nemli devlet meseleleri grlrd.Bu meclis gerektiinde kral ve kralieyi yarglard.Hatta mahkum bile edebilirdi.

lk Anadolu da kurulan devletlerin hepside ok tanrada l dine inanyorlard. (politeizm) Hititlerde tanr says ok fazla olduundan Hititlerin lkesine Bin Tanrl li denirdi. nanlara gre tanrlar ayn insanlara benzer ve insanlar gibi yaard. lmden sonra dirilmeye inanrlar bundan dolay da mezarlarn kayalar oyarak oda eklinde yaparlar ve ilerine kiisel eyalarn da koyarlard. Tanrlara kurban keser ve yiyecek iecek sunarlard.

insanlarn fiziksel beden ve ruhtan olutuu dncesi byk olaslkla Hititler 'de de vard ve ruhun lmden sonra da var olduu ve yeraltna gittii dnlmekteydi. Hatta burada lye annesinin yol gsterdii de dnlmekteydi. Muwatalli'den sonraki tabletlerde de lm gnnn "anne gn" diye anlmas bu ilikiyi gstermektedir.

En nemli cenaze kral ya da kralienin lm dolaysyla yaplmaktadr.

Gerekten de Boazky vesikalar arasnda "Eer Hattua'ta byk bir hadise olursa,yani kral ve kralie tanr olursa" etiketini tayan l metinleri ele gemitir. Bu metinlere gre kral veya kralie tanr olunca, bykler onun iin alamaya balard.

Hemen bir sr kurban edilir ve ruhu iin de arapla iki kurban takdim edilirdi.
Ayn gnn akamnda yine bir kei kesilir ve mevta bir arabaya konularak hususi surette kurulan bir adra gtrlrd.

Burada tekrar kanl kurban ve iki kurban yaplrd. Bundan sonra tablet krlmtr. Fakat baka bir metinde ertesi gn ihtiyar kadnlar kzgn bir atei arapla sndrdklerine gre, l geceleyin yaklmaktadr. htiyar kadnlar ateten kemik bakiyelerini toplayarak bunlar ileri yala doldurulmu mleklerin iine koymakta ve balahere bu kaplar mabedde, belki de Yazlkaya'nn kk galerisindeki hcrelerde muhafaza etmekteydiler.

Tanrim, Beni yavalat. Aklm sakinletirerek kalbimi dinlendir... Zamann sonsuzluunu gstererek bu telal hzm dengele... Gnn karmaas iinde bana sonsuza kadar yaayacak tepelerin skunetini ver . Sinirlerim ve kalarmdaki gerginlii, belleimde yaayan akarsularn melodisiyle yka, gtur. Uykunun o byleyici ve iyiletirici gcn duymama yardmc ol... Anlk zevkleri yaayabilme sanatn ret; bir iee bakmak iin yavalamay, gzel bir kpek ya da kediyi okamak iin durmay, gzel bir kitaptan birka satr okumay, balk avlayabilmeyi, hlyalara dalabilmeyi gret... Her gn bana kaplumbaa ve tavann masaln hatrlat. Hatrlat ki yar her zaman hzl koann bitirmediini , yaamda hz arttrmaktan ok daha nemli eyler olduunu bileyim... Heybetli mee aacnn dallarndan yukarya doru bakmam sala. Bakp greyim ki, onun byle gl ve byk olmas yava ve iyi bymesine baldr... Beni yavalat Tanrm ve kklerimi yaam toprann kalc deerlerine doru gndermeme yardm et. Yardm et ki, kaderimin yldzlarna doru daha olgun ve daha salkl olarak ykseleyim. Ve hepsinden nemlisi... Tanrm, Bana deitirebileceim eyleri deitirmek iin CESARET, Degitiremeyecegim eyleri kabul etmek iin SABIR, Ikisi arasndaki fark bilmek iin AKIL ve Beni akn krlnden ve yalanlarndan koruyacak DOSTLAR ver... (HiTiTLERiN M.O.2000 YILINDAKi DUVAR YAZISINDAN ALINMITIR.)

llerini sa yanna yatm hocker pozisyonunda toprak iine atklar ukurlara gmyorlard. ukur talarla rlyor, st aala kaplanp toprakla rtlyordu. Sonra l yemei yeniyordu. Kurban hayvannn kemikleri mezarn stne sralyorlard.

Anadolu da kurulan ilk a medeniyetlerinde insanlar eit hak ve zgrlklere sahip deillerdi. lke sosyal snflara ayrlm durumdayd. Hititler de kral ve ailesi, soylular, askerler rahipler ve kleler olmak zere sosyal snflar vard.bu snflarn hepsinin ayr ayr haklar varken klelerin hemen hemen hibir haklar yoktu. Hititler de snflar aras ilikiler kanunlarla belirlenmiti. Mal sahibi olma, miras, evlenme, boanma da kanunlarla belirlenmiti.

Karde ilikileri ve evlilii ok kt karlanrd. Ensest ilikinin cezas lmd. Kadnla erkek edeerdi. Ayrm yaplmazd. Harem sadece sarayda vard . Halk arasnda ok elilik gelenei yoktu. Kralienin de yetkileri krala yaknd. Evlenecek erkek kzn babasna Kuata denilen balk paras verirdi. Erkek evlilikten vazgeerse paray geri alamazd. Evlendikten sonra kadn zina yaparsa cezas lmd. Evli erkek zorla birine sahip olursa cezas ard ama kadnn evinde yakalanrsa ceza yoktu. Hititlerde boanma ve veraset kanunlar da ele gemitir. Tabletlere gre aile en az 8-10 kiiden oluuyordu.

Hititlerde herkes askerlik yapmakla grevli idi. Sava arabalarnda biri src, ikisi oku sava bulunurdu. Askerler; ok, mzrak, kalkan, balta, topuzla savarlar, bellerinde kamalar olurdu. Kale komutanlar vali olarak grev yapyorlard. Orduda binba, yzba, onba gibi rtbelerin olduunu biliyoruz.

Askerler; Piyade Askerleri, Araba Savalar, jandarma askerleri, istihkam askerleri, deneyimli askerler gibi snflara ayrlrlard.

Kargam buluntusu, ki sava kabartmas. Bazalt, h: 130 cm. M.IX. yy.

nsan yaamna ve kiilik haklarna byk nem vermilerdir. Krallk topraklarnda herkes dininde ve dilinde serbestti. Aalayan ve acmasz cezalar uygulamazlard. kence tasvirlerine hi rastlanmamtr.

lm cezalar by yapanlarla ve krala kar gelenlere veriliyordu. Kraln lm cezasn kaldrma yetkisi vard.
Klelerin bile haklar vard. *zgr bir kadnla evlenebiliyorlar, kadnlar zgrlklerini kaybetmiyordu. *Balk paras zorunluydu. Ayrlsalar bile ocuklar paylalrd. *Kleler parasn deyerek zgr kalabiliyordu.

Boanma belgesi

Hitiler ve Urartular ivi ve resim yazs (hiyeroglif) kullanmlardr. Hititler Mezopotamya medeniyetlerinin destanlarn tercme edip kullanmlardr. Hititler tarih yazclna nem vermiler, Anal ad verilen yllklar yazmlardr ve bir yl iinde meydana gelen olaylar tarafsz olarak yazlm ve tanrlara sunulmutur.

Hititlerde bir ok bayram / festival vard.

Yaplan aratrmalar sonucu 18 kadar bayram tespit edilmitir. Bunlardan en nemlisi Purulliya ad verilen bahar bayramdr. Bu szck hatti kkenlidir ve kk olarak "dnyann" anlamna gelmektedir. Bu bayram eitli ayinlerle ve mitoslarn canlandrlmas ve anlatlmas ile kutlanrd.

Hititler'de bir ilgin bayram da Hadauri bayramdr. Bu bayramn ne detayl ne de ksmi bir tasviri mevcut olmadndan, dier bayramlarda sk sk karlatmz, iki, ekmek, trl hayvanlar ve deiik yemek trlerinin sunulup sunulmad bilinmiyor .

Hadauri bayramnn getii tm metin yerlerinde kurban hayvan olarak koyunun sunulmas, bu bayram dierlerinden ayran en byk zelliktir. Bu bayramn bir baka zellii de, lkbahar ve Sonbahar olmak zere ylda iki kez kutlanm olmasdr."

Bu bayram Gne tanr, Frtna tanrs ve baz Hatti kkenli tanrlarn tapnanda kutlanmaktadr. Bu bayramn ayrca AN.TAH.SUM.SAR (bitki bayram) iinde de kutlanm olunduu dnlmektedir.

Gne kurslar ve hayvan ekilli amblemler, bir sopann ucuna taklarak, rahipler tarafndan trenlerde tanrlard. Gne Kurslarnn ortasnda duran boa, geyik, aslan gibi hayvanlar tanrlarn sembolleri veya taptklar hayvann heykelciiydi . Boa; en byk tanr olan Gk Tanrsnn semboldr. Kursu evreleyen yuvarlak kainat, etrafndan nlar kmas; gnei, ortasndaki hayvan; bir tanry, sallandka ses karan kk embercikler; yldzlar, . Kral amblemlerinin hepsi bir ift boa boynuzu tarafndan tanmaktadrlar.

Dnyada ilk kez kaya kabartma sanatn hititler balatmtr.

Bulunanlar Ivris ve Yazlkaya kabartmalardr.

Hitit heykeli btn bu dnemin heykeli gibi dinle ilgili olarak ortaya kmtr. Anadolunun bir ok blgesinde bu an kabartmalar zellikle duvarlarn alt ksmlarn kaplayan ta ortostatlar (kerpi tuladan duvarlarn alt ksmlarn korumak iin kullanlan ta levhalar) zerinde ve kayalara oyulmu olarak grlr. Dini konulu Hitit kabartmalarnn ematik,hareketsiz ve etkisini figrlerin ritmik diziliinden alan bir slubu vardr. zellikle Boazky kazlarnda seramik,bronz yada fil diinden yaplm kk tanr heykelleri bulunmutur.

Hitit kltrnde mzik dinsel ynyle ne kar. ounlukla kraln barahip sfatyla ynettii klt trenlerine, tanrlardan bol hasat, bol hayvan dilemek, yaplacak bir savata onlar yardma armak, diplomatik anlamalarda onlarn ahitliinden yararlanmak, kuraklk veya salgn hastalklar defetmek gibi amalar yklenirdi.

Mzik ve dans, bu trenlerin z ve biimini oluturan nemli bir unsurdu.

Hititlerde zgn bir mitolojiden sz etmek olduka gtr.

Hitit efsaneleri ok gl bir ekilde Hurri, Hatti ve Mezopotamya etkisinde kalmtr. Hitilerden gnmze gelen efsanelerde bu etki aka grlmektedir. Hitit efsaneleri Yunan mitolojisine kadar srekliliini korumutur. Gnmze gelen belli bal Hitit mitoslarnda bu etkiler daha iyi grebiliyor.

Kaybolan Tanr Efsaneleri : Hititler bir ok doa olayn tanrlara balamakta, ancak onlar, insan ekilli (antropomorfik) olarak dnmekteydiler. Buna gre bir tanr can isterse ekip gidebiliyordu. Ancak tanrnn gitmesiyle ona bal olan doa olaylar da etkileniyordu. lluyanka Efsanesi: Hatti kkenli en nemli mitoslardan biri de Frtna tanrs ile ylan arasndaki savatr.

M.. 1274 tarihinde II. Ramses ile Muvattalli arasnda Kade nnde byk bir meydan sava yaplm ve Kade Bar Antlamas ile sonulanmtr.
Bu antlamaya bal olarak II. Ramses savatan nce ald yerleri boaltm, Kade ehri Hititlere kalmtr. Kade Bar Antlamas srasnda orduda kan bir isyanda, Muvattalli ldrlmtr.

Antlama, onun yerine geen III. Hattuili tarafndan imzalanmtr.

Bu antlama dnya tarihinde eitlik ilkesine dayanan en eski antlamadr. Antlama ivi yazsyla gm plakalar zerine Akada olarak yazlmtr. Ayrca Kraln mhrnn yannda Kralienin mhr de vardr.

Kade

Antlamas; tarihteki ilk yazl antlamadr

Bu antlamann gm levhalara kaznm olan asl metinleri kayptr. Msr'da tapnaklarn duvarlarna kaznan antlamann bir nshas da, Boazky (Boazkale) kazlarnda kil tablet olarak bulunmu olup stanbul Arkeoloji Mzesinde sergilenmektedir. Kade antlamasnn Hattua'da bulunan ivi yazl tabletinin bytlm kopyas, New York'ta Birlemi Milletler Binasnda asldr.

En erken Hitit ann tek renkli,krmz cilal karakteristik bir yzeyi vardr.

ARAZ BAI BELGES KL (M..1650)

Hitit Krall; M.. 1200'deki Deniz Kavmi Gleri sonunda Trak asll kavimlerin basklar sonucu yklm. M 750 ylnda Friglerin yerleimine sahne olmutur.
Hellenistik ada ise Boazky; byke bir yerleim alan olmaktan te gidememitir. Bizans anda da iskan edildikten sonra Boazkye 18. yzylda bugnk sakinleri yerlemitir. Antik Hattua harabeleri ile Yazlkaya Ak Hava Mabedi birer ak hava mzesi olarak nem tamakta olup, ayrca; Milli Park projesi kapsamna alnm ve Dnya Kltr Miras listesine dahil edilmitir.