Popüler Tarih Dergisi - Sayı 08 - Ocak - 2001

EDTRDEN
LTF TN
lutfu.tinc@ntv.com.tr
Mustafa Kemal'in kalbinden geenler

ezihe Araz, 'Mustafa Kemal'le 1000 Gn' adl kitabnda, "Cumhuryet'in ilk kuaklan iin Mustafa Kemal, bir yeryz adam deil, sanki bir Olemp ilah gibiydi" der. Cumhuriyet'in bugnk kuaklar ise Atatrk' 'insan' ynyle tanmak istiyorlar. Zaten Atatrk'n de istedii ve hemen her frsatta ifade ettii buydu: Milletin, halkn, onu olduu gibi bilmesi, 'insan' Atatrk' grmesiydi. Bize, 'insan' Atatrk' yakndan tanyabilme olana salayan dnemlerden biri de, Mustafa Kemal'in Latife Hanm ile evlilik gnleridir. Bu evlilik, topu topu bin gn srmtr. Yani 29 Ocak 1923'ten, 25 Austos 1925'e kadar, 2 yl, 6 ay ve 4 gn... Topu topu bin gn. Ama bu gnler, yan Mustafa Kemal ile Latife Hanm'n hikayesi, 'Kurtulu'un ve 'Kurulu' srecinin en eylemli dnemlerine rastlar. Bir evliliin yks, bir milletin yksyle i ie yaanmtr. Bu dnem, Mudanya Mtarekesi'nden Lozan'a, Cumhuryet'in ilanndan saltanatn ve hilafetin kaldrlmasna, 'Terakkiperver Parti' denemesinden eyh Sait syan'na, byk dnmler ve inklaplar dnemidir. Bu dnmler srasnda, kadn haklan, kadnlarn zgrle kavuturulmas alannda, Atatrk'n giritii inklabn 'canl sembol' de Latife Hanm'dr. Lord Kinross, 'Atatrk / Bir Milletin Yeniden Douu' adl iki ciltlik yaptnda, u satrlara yer verir: "Bir gn Gazi'ye, dilinden 'Bekarlk sultan-
lktr' lafn drmedii halde, niin evlendii sorulunca, bu reform yznden diye cevap vermiti. Kendi karsnn yzn atn gstermeden, milletten karlarnn yzlerini amasn isteyebilir miydi?.." Evet, bunlar anlatyor Lord Kinross. Ama bir cmle sonra da, "in dorusu "m u szlerle vurguluyor: "n dorusu, hem kiisel hem de sosyal nedenlerden dolay evlendiidir." Lord Kinross hakl, Atatrk hakszdr bu konuda. Nitekim, hem Nezihe Araz, hem de 'Gazi ve Latife' adl kitabnda smet Bozda, Atatrk'n Latife Hanm' beendiini, bir e olarak kendisine uygun grdn sylerler. Bu iki yazarn tespiti nemlidir. nk ikisi de kitaplarn kaleme alrken, grg tanklarnn ve Atatrk'n yakn evresinin anlarna zel bir nem vermilerdir. te bu adan baknca, yani 'Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri'nin, zmir'in kurtuluu gnlerinde, muzaffer bir bakomutan olarak zmirli bir gen kz beenmesi ve onunla evlenmeyi aklndan geirmeye balamas, bu noktadaki ilk tepkileri, son derece 'kiisel' bir konu ve Atatrk'n 'insan' ynlerini ortaya koyuyor. Nezihe Araz'n kaleme ald kapak konumuz, Mustafa Kemal'in Latife Hanm'la ilk karlama anlarn dillendirerek, evlilik dncesinin nasl ekillendiini, Mustafa Kemal'in kafasnda ve kalbinde ekillenenleri aktaryor bize. Nice saylarda her ay bulumak dileiyle.
Popler TARH I Ocak 2001 3
YN TARH
1 OCAK Hz. Muhammed Mekke'yi kuatt (630). Millet Mektepleri ald (1929). zmir'de 'Kltr Park'n temeli atld (1936). ark Demiryollar, Trk idaresi tarafndan iletilmeye baland (1938). 'Anadol' marka ilk otomobil piyasaya srld (1967). Katma Deer Vergisi (KDV) yrrle girdi (1985). Naim Sleymanolu, 'Yln Sporcusu' seildi (1987). 2 OCAK Cuma gn hafta tatili olarak kabul edildi (1924). Soyad Kanunu yrrle girdi (1935). Trkiye radyolar TRT 1, TRT 2 ve TRT 3 adyla, koldan yayn yapmaya balad (1975). 3 OCAK Martin Luther, Roma Katolik Kilisesi tarafndan afaroz edildi (1521). Aktr ve ynetmen Mel Gibson dodu (1956). ABD Bakan Bush ve Rusya Devlet Bakan Boris Yeltsin, ilk nkleer silah indirimi anlamasn imzalad (1993). 4 OCAK Fransz Yazar Albert Camus ld (1960). 490 km. uzunluundaki Batman-skenderun petrol boru hatt hizmete ald (1967). anakkale'de, antik Truva Kenti'nin bulunduu yere, 12 metre yksekliinde Truva At' yapld (1976). 5 OCAK erkez Ethem ve kardeleri, igal kuvvetleri tarafna getiler (1921). Rock mzisyeni Jimmy Page dodu (1945). Atatrk'n doumunun 100. yldnm kutlamalar, '1981 Atatrk Yl' adyla balad (1981). 1986 Mays ve Haziran ay srgnlerinde yksek radyasyon bulundu; 56 bin ton ay imha edildi (1987). Sabanc Suikasti sanklarndan Mustafa Duyar am'da, Trkiye Bykelilii'ne teslim oldu (1997). Rusya, bar anlamas uyarnca eenistan'daki son askerlerini de geri ekti (1997). 6 OCAK Samuel Morse kendi gelitirdii Morse alfabesini aklad (1838). ABD Bykelisi Robert Kommer'in makam arabas, Ortadou Teknik niversitesi bahesinde yakld (1969). Trk Parasn Koruma Kanunu'nda yaplan bir deiiklikle, dviz tamak su olmaktan kt; dviz alm-satm serbestleti (1984). TV programlarnn yzde 50'si renkli oldu (1984). Balet Rudolf Nureyev ld (1993). 6 Popler TARH/ Ocak 2001
Mors Alfabesi yaymland (1838)

'Mors Kodu' olarak da bilinen Mors Alfabesi'nin temeli, 1830 yl balarnda, elektrikli telgraf iin, Samuel F. B. Morse tarafndan atlmt. Samuel F. B., 1938'in 6 ocak gn, gelitirdii bu yeni sistemi kamuoyuna sundu. Bu sistemde harfleri, rakamlar ve noktalama iaretlerini, eitli biimlerde dzenlenmi nokta, izgi ve boluklar temsil ediyordu. Kodlar, farkl uzunluklardaki elektrik darbeleri biiminde ya da mekanik sinyaller ve yanp snen k gibi grsel sinyaller biiminde gnderiliyordu. Daha sonraki yllarda gelitirilen ve farkl bir biime brndrlen Mors Alfabesi, 1851'de, Avrupa lkelerinin katld zel bir konferansta kabul edildi. Uluslararas mors kodu, gemiden karaya iletiimi ve amatr telsizcilii de iermek zere, radyo-telgrafn baz trlerinde, hl kullanlyor.
Uzay mekii infilak etti (1986)

Yapmcln Rockwellow ve Lockheed firmalarnn stlendii Amerikan uzay mekii Challenger, 1986'nn 28 Ocak gn, Florida'daki Cape Canaveral ss'nden frlatldktan 72 saniye sonra, 7 kiilik mrettebatyla birlikte patlayarak Atlas Okyanusu'na dt. 16 km ykseklikte ve 3.080 km/sa'lk hzla uarken, kat yakt tankna szan bir kvlcm nedeniyle infilak eden Challenger'in okyanusa aklmas, uzay tarihinin en byk kazas olarak deerlendirildi. NASA'nn uzay mekii tasars erevesinde gerekletirilen bu uuun en ilgin yan, ilk defa 'sade bir vatandan, stelik bir kadnn' bu uzay yolculuuna katlmasyd. ABD'yi yasa boan kazada len 7 astronot, 'ABD kahraman' ilan edildi.
Ky enstitleri kapatld (1954)

1954 ylnn 27 Ocak'nda karlan bir yasayla, ilkretmen okullar ile birletirilen Ky Enstitleri, Trk eitim tarihinde nemli bir deneyimi ifade ediyordu. 1940'ta kurulan. 1946-50 aras giderek dier okullardan farksz duruma gelen ky enstitleri; Demokrat Parti'nin iktidar olduu 1950'den sonra, hkmetin izledii politikann da etkisiyle, ilevini tamamen yitirdi. 1954'te, ky enstitlerini de ime alan ilkretmen okullarna her yl alnacak rencilerin yzde 75'inin, ky ilkokullarn bitirenlerden olmas koulu getirildi.
7 OCAK Demokrat Parti kuruldu (1946). Ylmaz Gney ve Cem Karaca, Trk vatandalndan karld (1983). Japon mparatoru Hirohito ld (1989). 8 OCAK Astronomi bilgini Galileo ld (1642). I. Be Yllk Kalknma Plan kabul edildi (1933). Ylmaz Gney, 'komnizm propagandas yapmak'tan 7,5 yl hapse mahkum edildi (1982). 9 OCAK Osmanl devletiyle Rusya arasnda, 'Ya Anlamas' imzaland (1792). Ankara niversitesi Dil, Tarih, Corafya Fakltesi renime balad (1936). Halide Edip Advar ld (1964). 10 OCAK I. nn Sava, Trk kuvvetlerinin zaferiyle sonuland (1921). Askeri Yargtay, Deniz Gezmi, Hseyin nan ve Yusuf Aslan hakkndaki lm cezalarn onaylad (1972). Krtaj yasallat (1984). TRT'de, Trkenin yap ve ileyiine ters dt' gerekesiyle, 'an, devrim, zgrlk' gibi kelimelerin kullanlmas yasakland (1985). 11 OCAK DHKP-C tarafndan Sabanc Center'da dzenlenen suikast sonucu, Holding Ynetim Kurulu yesi zdemir Sabanc, Toyotasa Genel Mdr Haluk Grgn ve Bakanlk Sekreteri Nilgn Haefe ldrld (1996). 12 OCAK Meclis'i Mebusan stanbul'da son toplantsn yapt (1920). ABD ynetimi, Marshall Plan erevesinde Trkiye'ye 58 milyon Dolarlk askeri yardm yaplmasn onaylad (1952). 13 OCAK Kurtulu Sava komutanlarndan Halit Paa, Meclis'te Ali etinkaya tarafndan bir kaza kurunuyla vuruldu (1925). 'Ekmek Karnesi' uygulamalasna baland (1942). 14 OCAK Atatrk'n annesi Zbeyde Hanm, zmir'de ld (1923). Eski Milli kaleci, iadam Sabri Dino, Boazii Kprs'nden atlayarak intihar etti (1990). Popler TARH/ Ocak 2001 7
Anadol piyasada (1967)

Trkiye'nin izledii 'ithal ikameci sanayileme politikas', dayankl tketim mallar sanayiinde ilk rnlerini 1960'larn sonlarnda vermeye balad. Ve 1 Ocak 1967'de, 'Anadol' marka ilk otomobil piyasaya sunuldu. 60'larn planl kalknma stratejisi, dayankl tketim mallar (buzdolab, frn, otomobil vs) ve baz yatrm mallarn retebilmeyi hedeflemiti. Bu ynde ksa zamanda baarl sonular alnd. Bu dnemin balangcnda 'Devrim' otomobili ile simgeleen yerli otomobil yapma tutkusu, 'Anadol' ile somut bir sonuca ul am, Trk halk bu 'yerli binek'i ksa zamanda benimsemiti.
Mahatma Gandhi ldrld (1948)

ng olarak
15 OCAK Othon, Roma mparatoru ilan edildi (69). Nzm Hikmet, Selanik'te dodu (1902). Kbrs Konferans, Londra'da balad (1964) 16 OCAK. Rus ar 'Korkun van' tahta geti (1547). Sahnelerdeki ilk Trk kadn Bedia Muvahhid dodu (1902). Sovyetler Birlii'nde, aralarnda Troki'nin de bulunduu 30 muhalefet lideri Almat'ya srld (1928). Yeni mar Kanunu yrrle girdi (1957). 17 OCAK Rev yldz Josephine Baker, stanbul'a geldi.(1934). Rudyard Kipling ld (1936). 18 OCAK raan Saray yand (1910). 'Trak' adl yolcu vapuru, anakkale'den Bandrma'ya girerken kayalara bindirerek batt; 24 kii ld (1944). Trk pop mziinin nl bestecisi ve aranjr Onno Tun, kendi kulland uan dmesi sonucu hayatn kaybetti (1996). 19 OCAK Yazar Edgar Allan Poe dodu (1809). Indira Gandhi, Hindistan Babakan oldu (1966). 'Beyaz Kelebekler' mzik topluluunun eleman, geirdikleri trafik kazas sonras yaamlarn kaybettiler (1970). Gneydou'da 66 okul, retmensizlik nedeniyle kapand (1984). 20 OCAK Midilli Kruvazr, mroz aklarndaki maynlara arparak batt (1918). Ynetmen Federico Fellini dodu (1920). TBMM'nin oluumunun ardndan, 23 maddelik ilk anayasa kabul edildi (1921). General Einsenhower, ABD Bakan seildi (1953). Varlk Dergisi Roman Armaan'n, Yaar Kemal, 'nce Memed' romanyla kazand (1956). 21 OCAK Fransa Kral XVI. Louis, idam edildi (1793). 1917 Sovyet Devrimi'nin mimar Viladimir li Uliyanof Lenin ld (1924). Ankara'ya, Kore'den ilk hasta ve yaral kafilesi geldi (1951). Adnan Oktar ve 'mridi' olduklar ne srlen 66 erkek ve 68 kz gzaltna alnd (1990).
Vietnam'da sava sona erdi (1973)

Paris'te, 2~ Ocak gn, ABD, Kuzey Vietnam ve Vietkong temsilcileri arasnda imzalanan bar anlamasyla, Vietnam'da yllardr sren sava sona erdi. Antlama, Vietnam'daki btn Amerikan askerlerinin 60 gn iinde ekilmesini ve Gney Vietnam halknn kendi kaderini belirlemesini ngryordu. Savan sona erdiini bir radyo ve televizyon konumasyla aklayan ABD Bakam Nixon, "unu bilmeliyiz ki, savan sona ermesi barn kurulmas yolunda ilk admdr" dedi. Paris Anlamas'yla sona eren Vietnam Sava boyunca, 46.000 Amerikal, 184.000 Gney Vietnaml, 925.000 Kuzey Vietnaml hayatn kaybetmst.
Meltemin 'MissChram' zaferi (1989)

1988 ylnda, bir gazetenin at Trkiye Gzellik Yanmas'nda 'Kralie' olan Meltem Hakarar, adn ilk kez bu baarsyla duyurmutu. Sovyetler Birlii'nde ilk kez dzenlenen uluslararas gzellik yarmas 'Miss Chram '89'da Trkiye'yi temsil eden Meltem Hakarar; bu yarmada, 22 Ocak gn, hem kralielik tacna sahip olmu, hem de 'Halk Gzeli' ve 'Zerafet Gzeli' seilmiti.
Markiz, Harih' oldu (1980)

Beyolu'nda, stiklal Caddesi'nde bulunan tarihi restoran-pastane Markiz; Passage Oriental'in (ark Pasaj) giriinin gney kesiminde bulunuyordu. 1940 ylnda, Avedis Ohanyan akr (akrolu) tarafndan alan Markiz de, 'Lebon' gibi, edebiyatlarn, niversite hocalarnn ve stanbul'un yeni kentsoylularnn yeledii bir mekan olmutu. Bu mekan ayrca, yksek kaliteli eyas ve mamlleri ile de tannmaktayd. Binann, 1970'lerde bir oto yedek paracsna satlmas, Markz iin sonun balangc olmutu. Hukukularn, mimarlk tarihilerinin ve yazarlarn abasyla kamuoyuna mal olan Markiz'i kurtarma almalar sonunda; Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu tarafndan, 1979'da binann zgn ilevinin balayc olduu karar alnd. Ancak bu arada bamsz olarak alm tahliye davas da srd ve 27 Ocak 1980'de, Avedis akr binay terk etmek zorunda kald; Markiz Pastanesi, kapand.
8 Popler TARH/ Ocak 2001
Josephine Baker stanbul'da (1934)

Bir dnemin nl siyahi dans ve ses yldz Josephine Baker'n (1906-1975) stanbul'a gelii, ilk kez 1929 yl balarnda sz konusu olmu, ama gerekleememiti. 24 Ocak 1929 tarihli 'kdam' gazetesinde yer alan bir habere gre, yldzn gelmek iin ne srd artlar ok ard. stanbul'da geirecei her gn iin 2500 TL talep ediyordu. Ayrca, Paris-stanbul arasnda yapaca yolculukta, kendisine ve uaklarna zel bir yatakl vagon ayrlmasn istemiti. Bu artlarn ifas iin 50 000 TL gerekiyordu; Josephine, gelemedi. Ta ki, 1934 ylna kadar... 1934 ylnn balarnda, Saray Sinemas emprezaryosu Msy Franko, yldz Trk hayranlaryla buluturma grevini stlenmi, Baker'i Tokatlyan'da kalmaya raz etmiti. 17 Ocak'ta stanbul'a gelen rev yldznn rehberi de, yazar Fikret Adl olmutu.
22 OCAK stanbul Yerebatan Camii'nde ilk defa Hafz Yaar (Okur) Trke Kur'an okudu (1932). Moskova'da dzenlenen gzellik yarmasnda, Meltem Hakarar birinci seildi (1989). 23 OCAK nl dolandrc Sln Osman, Zeytinburnu'nda kumar oynarken yakaland (1961). 24 OCAK Gazeteci-yazar Uur Mumcu, bir suikast sonucu katledildi (1993), 25 OCAK ve i Bulma Kurumu kuruldu (1946). 'Muhteem Sleyman Sergisi', Washington'da Ulusal Sanat Mzesi'nde ald (1987). 26 OCAK Leningrad kuatmas, Almanlarn yenilgisiyle sonuland (1944). Konya Bamsz Milletvekili Necmettin Erbakan ve 17 arkada tarafndan, 'Milli Nizam Partisi' kuruldu (1970). 27 OCAK Almanya'nn kurduu Auscwitz toplama kamp Sovyetler tarafndan ele geirildi (1945). Ky Enstitleri kapatld (1954). Vietnam Bar imzaland (1973). Beyolu'ndaki tarihi 'Markiz Pastanesi' kapand (1980). 28 OCAK ngiliz askerleri, Kbrs'ta ilk defa Trklere kar silah kulland (1958). Uzay mekii Challenger paraland (1986).
Hitler iktidarda! (1933)

I. Dnya Sava'na kadar amasz ve yalnz bir yaam sren Adolf Hitler; gnll olarak katld savatan, lkesinin yenilgiyle kmas sonrasnda, youn bir hayal krklna uramt. Hitler, Eyll 1919'da Alman i Partsi'ne girerek siyasete atld. Ayn yl , partinin ismi Nasyonal Sosyalist Alman i Partisi (Nazi Partisi) olarak deitirildi. 1923'te, baz komutanlarn da destein alarak, Weimar Cumhuriyeti'ne kar 'Birahane Darbesi' olarak da bilinen bir darbe giriiminde bulunduysa da, baarl olamayan ve 9 ay hapis yatan Hitler; serbest kalndan sonra Naz Partisi'ni yeniden rgtledi. ktidar konusundaki hrsn hibir zaman kaybetmeyen, ama, ayn yln kasm aynda yaplan seimlerde de byk bir kayba urayan Hitler; iktidara gelebilmek iin her durumdan yararlanmakta kararlyd. Bu yolda youn bir propagandaya giriti. Sanayi evrelerinin basksna dayanamayan Cumhurbakan Hindenburg, lkedeki siyas bunalm zmek iin, 30 Ocak gn, Hitler'i anslyelie getirmek zorunda kald.
29 OCAK Mustafa Kemal, Latife Uaklgil ile evlendi (1923). Ney stad, hiciv airlerinden Neyzen Tevfik Akmansu ld (1953). Trkiye'nin Los Angeles Bakonsolosu Kemal Arkan ldrld (1982). 30 OCAK Almanya'da Hitler iktidara geti (1933). Hintli lider Mahatma Gandhi ldrld (1948). Trkiye i Kyl Partisi kuruldu (1978). 31 OCAK Trk Maarif Cemiyeti kuruldu (1928). Babakan Turgut zal, Gkova'da termik santral kurulacan aklad (1985).
Popler TARH Ocak 2001 9
PARIS'TE BYK SERGI Paris'te alan uluslararas serginin Osmanl ubesi byk ilgi ekiyor. Sergi iin ayrlan binann birinci katnda, folklor gsterileri yaplp gayet gzel ilemeli ark hallar sergileniyor. kinci katta ise Osmanl lkesinin eitli yrelerinde yetitirilen her trl rn ziyaretilere tantlyor. (Sabah, 8 Ocak 1901) ZMIR'DE VEBA zmir'de ortaya kan veba illeti olduka ciddi bir mahiyet arzetmektedir. Hkmet, ald tedbirlerle hastaln baka tarafa yaylmasn nlemeye alyor. Veba eskiden ok tehlikeli bir hastalk olmakla beraber, tp ilminin gsterdii ilerlemeler neticesi, nne geilebilir bir hale gelmitir. (Sabah, 10 Ocak 1901)
BALOLAR Tatavla'dak muhta insanlar hayrna, her sene Tatavla Yardm Cemiyeti tarafndan verilmesi mutad olan balonun, bu sene de Rus sefirinin himayesinde olmak zere, mkemmel bir surette tertip edilip uygulanmas kararlatrlmtr. (Sabah, 11 Ocak 1901) KMR FIYAT Havalarn souk gittii u mevsimde, baz istifi ve vurguncular frsattan istifade ile kmr yksek fiyatla satmaktadrlar. Bunlarn yolsuzluklarna meydan verilmemesi iin, ilgili mercilere gereken emirlerin verildii haber alnmtr, i Sabah, 11 Ocak 1901)
GEN KZN INTIHAR Evvelki akam saat yedi civarnda, Beyolu Tarlaba'nda ikamet eden Madam Horikliyani'nin 17 yandaki kz Eleni, bilinmeyen bir sebeple intihara girimitir. Eleni kibrit balarn ezip amonyak ile kartrarak imi, durumu gren annesi doktor ararak kznn kurtulmasn salamtr. (Sabah, 27 Ocak 1901) KRALIE'NIN VEFAT ngiltere Kraliesi Viktorya hazretleri, evvelki akam vefat etmitir. ngiltere tahtnn 56. hkmdar olan kralie, 83 yanda idi. Yeni kral, 7. Edvard hazretleri oldu. (Sabah, 24 Ocak 1901)
ten sonra tedavle kacaktr. ( 2 Ocak 1926) OTOMOBILLERE TAKSIMETRE Taksimetrel otomobiller iin bir tarife hazrland. Birinci snf otomobillerde ilk 600 metre iin 60 kuru, sonraki her 200 metre iin de 3 kuru alnacak. kinci snf otomobillerde, ilk 600 metre iin 40 kuru ve sonraki her 200 metre iin 2 kuru alnacaktr. (3 Ocak 1926)
STANBUL'UN NFUSU
bul'un nfusu 1.022.495'dr. Bunlardan 577.270'i erkek, 445.225' kadndr. Yine bu nfusun 742. 283' Mslmanlardan, 280. 212'si ise Rum, Ermeni ve Yahudi olmak zere Gayri Mslimlerden olumaktadr.
(6 Ocak 1926)
FUTBOL MSABAKALAR Yeni yln ilk futbol msabakalar dn yapld. Galatasaray, Beykoz'u 4-1; Hilal, Altnordu'yu 3-0; Beikta, stanbulspor'u 2-0 malup ettiler. (2 Ocak 1926)
C U M H U R I Y E T POSTA PULLAR
Nfus mdriyetinin hazrlad brorde belirtildiine gre, stan-
Cumhuriyet posta pullar tedavle kyor. Pullarn basmna nezaret eden Ali Sami Bey, vazifesini bitirerek Londra'dan ehrimize geldi. Pullarmz, fabrika tarafndan stanbul'da hkmete teslim edildik-
TAYYARE PIYANGOSU Tayyare Cemiyeti muazzam bir piyango tertip ediyor. Yeni piyango 7,5 milyon liralktr. Aziz Trkiye'nin havalarn dman uaklarnn taarruzlarndan koruma vazifesini yrten Tayyare Cemiyeti, yeni piyangosuyla her sene halka 7,5 milyon lira datacaktr. ( 14 Ocak 1926)
10 Popler TARH / Ocak 2001
LK TRAFIK LAMBAS stanbul'da, Taksim Belediye Gazinosu ile Daclk Kulb arasndaki drtyol azna, byk bir kl seyrsefer direi (trafik lambas) kondu. Drtyol azndan deiik ynlere gelip geecek olan aralar, hareketlerini bu yeni klara gre dzenleyecek. Iklar otomatik olarak alacak.
(4 Ocak 1951)
mizin intikamn aldk" dedi. Amerikal General MacArthur da, Trk askerlerinin bu zaferini kutlad. Bu arada, Kunur Sava'ndaki kaybmzn 430 ehit olduu akland.
(28 Ocak 1951
KORE'DEKI TRK BIRLII Kore Sava'na katlan Trk birlii, dmana ar kayplar verdirdi; ancak atmalarda en az 500 kii ld. Trk Birlii Komutan General Tahsin Yazc, "ehitleri-
MASON KONGRESI YAPLD Masonlar Birlii Kongresi, Ankara ve zmir'den gelen delegelerin de katlmyla stanbul'da yapld. Bakan M. Kemal ke, yapt al konumasnda. Masonlar Brlii'nin manevi, ahlaki ve kltrel amalarla altn syledi. Kongreye katlan delegelerden bazlar, masonluu siyonzm ve komnizmle eit tutmak isteyenlere kar, "Biz yalnzca alakgnlllkle insanla hizmet etmek isteyen kimseleriz" dediler. (28 Ocak 1951)
KAT SKNTS ARTYOR letmeler Bakam Muhlis Ete, gazete ve dergi sahipleriyle kitap yaymclarnn katld bir toplant yapt. Bakan Ete toplantda, "zmit Kat Fabrikas'nn kapasitesi 6 bin tondur, bu yeterli deildir ve sknt yaratmaktadr. Hammaddeye ihtiya vardr. Bu nedenle sizlerle birlikte, bu 6 bin ton kadn nasl datlacan kararlatracaz" dedi. (27 Ocak 1951)
STANBUL'A ASMA KPR
Birlemi Milletler Avrupa Komisyonu nun, svire'nin Cenevre kentinde dzenledii konferansta konuan Trk delege Orhan Mersinli, 10 yl iinde stanbul Boaz'na asma bir kpr yaplmasnn planlandn syledi. (23 Ocak 1951)
AGATHA CHRISTIE LD Yazd 80 polisiye romanla, dnyada 300 milyondan fazla satan nl ngiliz kadn yazar Agatha Christie ld. I. Dnya Sava'nda hemire olarak alrken roman yazmaya balayan ve ilk kitabn 1920'de kaleme alan Christie, annesinden ders alarak, okula gitmeden evde renim grmt.
(12 Ocak 1976)
nce de baz tuzaklar hazrlandn ne srerek, "Pilavdan dnenin ka krlsn" dedi. (20 Ocak 1976) \
rumsuz davranlarla mcadele edilmesini istedi. TRT de, haber bltenlerindeki ztrke kelimeleri deitirmeye balad.
(30 Ocak 1976)
DEMIREL'E SORUTURMA CHP, Yahya Demirel'n mobilya ihracat yolsuzluuyla ilgili olarak, Babakan Sleyman Demirel hakknda Meclis Soruturmas almasn isteyen bir nergeyi imzaya at. Demirel, kendisi hakknda daha
ZTRKEYE KARI SAVA Mlli Eitim Bakam Al Naili Erdem, valiliklere bir genelge gndererek, ar dilin, milli birlii ve btnln bozduunu, bu dilin bir moda salgn olduunu ileri srd; kimi aydnlarn ve basn mensuplarnn bu modann etkisi altnda kaldn belirterek bu so-
KARATA'N TRT'YE TAYINI Cumhurbakan Fahri Korutrk, 9 Ocak'ta ikinci defa geri evirdii Profesr aban Karata'n TRT Genel Mdrl'ne atanmasyla ilgili kararnameyi imzalad. Bunun zerine Korutrk' sert bir dille eletiren Ecevit, "Trkiye'de demokratik hukuk devleti, stelik ne yazk ki bu defa Cumhurbakan'nn elinden bir darbe yemitir" dedi. (18 Ocak 1976)
Popler TARH/ Ocak 2001 11
lm tccar, neden Trk ordusuna silah satamad?
Zaharoff'un gizli pazarlklar

Byk Taaruz'a birka ay kala, ordunun ihtiyacndan yararlanmaya alan nl silah tccar Basil Zaharoff, Mustafa Kemal'in sert kna takld. Trkiye, tm imkanszlklara ramen, Zaharoff'un karanlk ellerine teslim olmad.
lardan silah ve cephane karlacak, Fransa, talya ve teki Avrupa lkelerinden silah satn alnacak ve Ruslarla Franszlarn yardmlar deerlendirilecekti. te tam o gnlerde, dnyann nde gelen silah tccarlarndan Basil Zaharoff ortaya kt. Zaharoff, Trk ordusunun iddetle silaha ihtiyac olduunu biliyordu. Trklerin Fransa ve talya'dan silah ve cephane almas ve Almanya'dan silah satn alma abalarna girmesi, Zaharoff'un itahn kabartmt. ngiltere Babakan Lloyd George'un 10 Austos 1921 gn syledii, "Sevr Antlamas yrtlm olduundan silah ticareti serbesttir. zel irketler sava halinde bulunan lkelerle silah ticareti yapabilirler" sz de, Zaharoff'un Trk ordusuna silah satmann artk mmkn olduu grn glendirmiti. stelik Trk ordusunun silah alma giriimleri, istedii gibi gitmiyordu. Silah satn almak iin Avrupa'ya gnderilmi bulunan satn alma komisyonlarnn pein parayla aldklar silah ve cephane, kiralanan talyan vapurlarna Almanya kylarnda yklenmeye balanmt. Yklemenin Ocak 1922 sonun-
KAN su ARMAN
Ankara'da kurulan ton fabrikas ve nnde cepheye gnderilmek zere bekleyen toplar (stte). Mustafa Kemal Paa, Byk Taarruz'dan nce Trk yaps bir tfei deniyor (sada).
akarya Sava'nn zaferle noktalanmasndan sonra ordu, hzla bir taarruz harekat iin hazrla giriti. Ordunun daha etkili bir ekilde desteklenmesini salamak iin bir 'Harp Encmeni' (Sava Komisyonu) kuruldu. Encmen, ordu ihtiyalarnn sratle salanmas iin kaynak aramaya balad. Bu konuda ncelik, silah eksiinin giderilmesindeydi. Yunanllarn silah gcne yaklaabilmek iin, tfek saysnn kat, makineli tfek ve top saysnn da iki kat artrlmas gerekiyordu. Ayrca eldeki silah-
larn ate gcnn de ykseltilmesi, tfek ve top mermisi ihtiyacnn karlanmas lazmd. Bu hazrlk iin 4 ayr koldan harekete geildi. Ankara'daki silah fabrikalar retimi hzlandracak ve Anadolu olanaklar zorlanacak, stanbul'daki depo-
da tamamlanaca, bunlarn ubat 1922 ortalarnda da Anadolu kylarna getirilecei umulmaktayd. Ama ngilizler ve Yunanllar bu satn almalar haber almlard. Vapurlarn deniz zerinde yakalanmamas iin, Fransa ve talya destei arand. Ancak baar salanamad. Ankara, silah ykl vapurlarn Akdeniz'de kaderlerine terkedilmesi fikrine scak bakmad. Tama srasnda daha gvenli olabilecek Fransz gemileriyle silahlarn Mersin veya skenderun'a ulatrlmas iinse 500.000 Lira'ya ihtiya duyuluyordu. Bu para bulunamad iin, satn alma komisyonuna, alnan btn silahlarn Almanya'da satlmas talimat verildi. Bulgarlardan silah satn almak iin yaplan giriimler de olumlu sonu vermemiti. Varna'dan satn alnan ve Anadolu'ya tanmas iin 1.050 adet tfek yklenen Bakrcef motoru, 7 Mart 1922 gn Karadeniz'de batmt. O gnlerdeki bir baka ilgin
olay da, Almanya'ya silah ve cephane satn almalar iin gnderilen Saffet ve Nuri Beylerin paray oaltmak ve daha fazla silah almak iin borsada oynamalar ve parann hepsini kaybetmeleriydi. Bir Alman tarafndan dolandrlmlar ve olay yargya gtrld halde sonu alnamamt. Ancak tm bu olumsuz duruma ramen, Basil Zaharoff'tan silah satn alnmad. Zaharoff, irketi adna Mustafa Kemal Paa'ya, grmek zere araclar gnderdi. Mustafa Kemal Paa, birok devletin madalyalarla taltif ettii, ngiltere'nin 'Sir\ Fransa'nn 'Legion d'Honneur' nvan verdii bu kiiden silah almay kesin olarak reddetti. nk Basil Zaharoff, Yunanistan'n Ege blgesini igal etmesi iin ngiltere Babakan Lloyd George'u ikna eden kiiydi. Ve yine Yunanllar kendisinden silah alsn diye, Yunanistan'a 4 milyon sterlin krediyi o salamt. Ankara, savan kazanlmas iin gereken silahlarn byk blmn Ruslardan ve Franszlardan, bir blmn de talyan-
lardan salamt. zellikle Franszlar, Anadolu'dan ekilirken silahlarnn byk blmn Trk ordusuna braktlar. Ancak Trk ordusunu Basil Zaharoff'un sava ziyafetinden kurtaranlar ise yine cann ortaya koyan kendi insan oldu. stanbul'da nceleri dank, sonra Ankara'ya bal olarak alan gizli gruplar, igal kuvvetlerinin depolarndan byk miktarda silah ve cephaneyi Ararat, Ladil ve Lankr gemileriyle Anadolu'ya kardlar.
Fransa, Trk ordusuna gnderdii silahlarn kullanl eitimi iin, subaylarn da Ankara'ya yollamt. stteki fotorafta, Esliha Silah Fabrikas Mdr Nuri Bey, Fransz subay ile bir topun banda (stte).
Basil Zaharoff kimdir?

1850 ylnda Trkiye'de doan (stanbul ya da Bursa) Basil Zaharoff, (soldaki fotoraf) aslen Rum asll bir aileden geliyordu. Genlii stanbul'da, Tatavla (Kurtulu) semtinde geti. Bir geminin ambarnda gittii Atina'da tant Nordenfeldt silah fabrikasnn Yunanistan temsilcisi sayesinde silah ticaretine adm att. 1870'lerin sonunda Nordenfeldt firmasnn temsilcisi olarak ilk denizalt satn Yunanllara yapt. Ardndan stanbul'a gitti ve Abdlhamit'e "Yunanllarn denizalts var, denge iin sizin de almanz gerek" dedi. Osmanl devletine satt iki denizaltnn teslim muameleleri srerken Zaharoff, Saint Petersburg'da ayn szlerle Ruslara da birka denizalt satmt. 1888'de bir baka nl silah tccar Hiram Maxim (sadaki fotoraf) ile ortak oldu. Birka yl iinde, in-Japonya, spanya-Amerika, Girit Sava derken, Zaharoff'un byk hissedar olduu Maxim firmasnn ad, 1897'de Krupp ve Schneider kadar byd. Balkan Savalar ve Birinci Dnya Sava'na katlan hemen btn lkelere silah satt. 1920'lerin sonundaysa, 'lm Tccar' olarak anlyordu ve hem ok zengin, hem de dnya politikasn etkileyecek kadar nfuzlu bir kii olmutu. 1936'da ldnde, 36 ulus tarafndan verilmi 298 madalyaya sahipti.
TARTIMA
10 soruda Osmanl idaresinde Kbrs

Trkiye'nin son yarm yzyllk siyasi hayatna damgasn vuran bir konudur Kbrs. Ancak bu meselenin gemii nasld? Kbrs ne zaman, nasl Trklerin eline geti ve nasl kaybedildi? Bu yazmzda, Osmanl hakimiyetindeki Kbrs' gndeme getirdik.
ERHAN AFYONCU
Piri Reis'in
hazrlad
Kbrs haritas (stte).
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
Kbrs, Osmanllardan nce kimlerin idaresi altndayd? Osmanllarn Kbrs' alma nedenleri nelerdi? Kbrs seferi ncesinde neler oldu? Kbrs seferi nasl yapld? Osmanl, nasl bir Kbrs siyaseti izledi? Venedik, Kbrs'n fethine nasl karlk verdi? Fetihten sonra Kbrs'ta neden isyanlar kt? Kbrs ngilizlerin eline nasl geti? Kbrs'n ngiliz egemenliine girmesi nasl karland? Kbrsl Trkler, din deitirmi Rumlar mdr?
Kbrs, Osmanllardan nce kimlerin idaresi altndayd?
ok eski alardan itibaren insanlarn yaad Kbrs, eitli milletlerin elinde bulunduktan sonra, M 59 ylnda, Roma hakimiyetine girmi, Roma mparatorluu'nun ikiye ayrlmasndan sonra ise, Bizans mparatorluu tarafndan idare edilmitir. Mslmanlarn Kbrs' ilk fethetme teebbsleri, Halife Hz. Osman zamanndadr. Suriye valisi Muaviye'nin srar ile yaplan bu sefer sonucunda, Kbrs vergiye baland. Bu seferde Hz. Peygamber'in st halas mm Haram ehit olmutur. Trbesi bugn Kbrs Rum kesiminde, Larnaka kentinin dndadr ve 'Hala Sultan Tekkesi' diye anlmaktadr.
lan Yrekli Richard, Kbrs' ele geirmi ve Templer valyeleri'ne satmtr. Kbrs onlardan da 1193 ylnda Lusignan Hanedan'na intikal etmi ve bu hanedann kurduu Frenk Krall, hakimiyetini 1489'a kadar srdrmtr. Bu tarihte Venedik idareyi ele alm ve Kbrs iin Memluk devletine ylda 8.000 duka altn vergi vermeye balamtr.
Osmanllarn Kbrs' alma nedenleri nelerdi?
Emeviler ve Abbasiler zamannda, Kbrs' ele geirmek iin urald ise de, ada fethedilememi, ancak vergiye balanmtr. Bizans ile Mslmanlar arasnda muhtariyetini koruyan Kbrs, her iki devlete de vergi vermitir. 1191 ylnda ngiltere Kral Ars-
ou Akdeniz'de hakimiyet kurmaya balayan Osmanllar iin, Kbrs'n Venediklilerin elinde bulunmas mahzurlu idi. Msr ile Anadolu'nun gvenli bir ekilde irtibat kurmasna engel olduu gibi, Osmanl mparatorluu kylarnn gvenliini de tehdit etmekteydi. Baz tarihiler, Kbrs'a sefer almasna II. Selim'im evresinde bulunan Naka Dukas Yasef Nassi'nin, padiaha Kbrs'n araplarn methetmesi olduunu iddia etmektedirler. Ancak bu gr genelde kabul edilmemek-
tedir. Osmanllarn Dou Akdeniz'e hakim olma sreci erevesinde, Kbrs' bu yllarda ele geirmeye almalar, kanlmazd. Ancak bunun zamanlamas, Osmanl mparatorluu'nun o zamanda yrtt siyasete gre deil, devlet adamlarnn padiah zerindeki tesirlerine gre olmutur. mparatorluun o zamanki gndeminde, spanya Mslmanlarna yardm ve Don-Volga kanal projesi vard. Sokullu Mehmed Paa bunlar n planda tutmakta ve Kbrs'a yaplacak bir seferin batda Osmanl aleyhine bir ittifaka dnebileceini ileri srmekteydi. Ayrca padiah bu sefere tevik eden Lala Mustafa Paa, onun rakibiydi ve kazanaca bir baar, ona sadrazamlk yolunu aabilirdi. 1570 ylnda Msr'dan eker ve pirin getiren bir geminin Kbrs'ta barnan korsanlar tarafndan zaptedilmesi zerine, Lala Mustafa Paa'nn fikri galip geldi ve Kbrs seferine karar verildi.
Kbrs'n Trkler tarafndan alnndan nce, Lefkoe Kalesi'ni gsteren resim (Vlaggio da Venetia a Constantinopoli adl eserden, stte). nl Ressam Ricaut'nun Kbrs'n fethi almas (altta).
Kbrs seferi ncesinde neler oldu?

smanl mparatorluu, Kbrs seferi srasnda cephenin genilememesi iin, Avusturya ve ran ile ilikilerini iyi tutmaya gayret gstermitir. Venedik, Osmanllarn donanmay hazrlamasn, kendi zerlerine bir sefer yaplaca
Popler TARH / Ocak 2001 .15
TARTIMA
ikinci haftas, Girne fethedildi. Ardndan adann nemli merkezlerinden Lefkoe muhasara edildi. Behram Paa, Larnaka koyunda zahire ve cephane gemilerini muhafaza ederken, Piyale Paa denizden gelebilecek dman kuvvetlerini bekliyordu. Bir ksm kuvvetler ise Magosa'nn daryla irtibatn engellemek iin grevlendirilmiti. Bu arada am ve Halep eyaletlerinin askerleri de adaya naklediliyordu. Lefkoe'nin 50 gnlk bir kuatmann ardndan ele geirilmesi zerine, Baf ve Limasol kaleleri teslim olmutur. Bundan sonra Osmanllar tarafndan 'Tuzla' diye anlan Larnaka fethedilmi ve adada ele geirilmeyen tek nemli merkez olarak Magosa kalmtr. Lefkoe'nin fethinden sonra ele geen ganimet ve esirlerin bir ksmnn yklendii sadrazam Sokullu Mehmed Paa'nn kalyonu, esir bir kadnn barut deposunu atelemesi zerine yanndaki iki gemi ile birlikte batmtr. Adann son nemli mevkii olan Magosa kuatldnda, k mevsimi yaklamt ve kale, bir taraf deniz olduu iin, Lefkoe derecesinde sktrlamyordu. Kuatma srerken Venedik gemileri Magosa'ya mhimmat ve asker ikmalinde bulunmay baardlar. Bir taraftan topu atei srerken bir taraftan da kazlan lamlarla kalenin surlar tahrip edilmeye allyordu. Trk kuvvetlerinin btn uralarna ramen, kale komutan MarcoAntonio Bragandino'nun abalar ve kahramanl, kentin dmesini engellemekteydi. Magosa'nn ikmal yollarnn kesilmesi, kentin daha fazla direnmesi imknn ortadan kaldrd ve kale, 1 Austos 1571'de teslim olmaya karar verdi. On bir aydan beri muhasara edilen Magosa'nn zaptyla, Kbrs'n fethi tamamlanyordu.
Kbrs'n fethi srasnda Osmanl ordusunun taarruzu (Ricaut'dan, stte). Kbrs'n Limasol Koyu'nu gsteren bir minyatr. (II. Selim zamannda yaplmtr, altta). Kbrs'n fethi srasnda tahtta bulunan padiah II. Selim (sa sayfada).
eklinde yorumlad. 13 Ekim 1569 gecesi, Venedik'teki barut deposu infilak etti ve kan yangn, tersaneye de zarar verdi. Batl tarihiler bu hadiseyi, Trk casus tekilatnn bir eseri olarak gsterirler. Venedikliler, Trklerin hazrlklarnn kendi zerlerine olduunu anlaynca, Papa'nn araclyla mttefik bulmak iin harekete getiler. Alman mparatoru Maksimilyan, Avusturya'nn Osmanllarla bar iinde olmas nedeniyle ittifaka yanamad. Fransa, Osmanllarla olan ticari ilikileri nedeniyle, deil ittifak kurmak, Venedik'in aleyhine alp, Alman prensliklerinin ittifaka katlmasn nledi. Venedik'le ittifaka sadece spanya ve Papalk katld. Malta valyeleri ile baz talyan prenslikleri de mttefikleri desteklemilerdir. Kbrs'n fethi iin Lala Mustafa Paa serdar, Piyale Paa ise donanma komutan tayin edilmitir. Bu sefer iin grevlendirilen 300 civarnda gemi ile 60 bin asker, 1570 ylnn bahar aylarnda, grup halinde Kbrs zerine hareket
etmitir. Osmanl kuvvetleri mttefik donanmas gelmeden Kbrs'a karak adann fethine balamtr.
Kbrs seferi nasl yapld?
stanbul'dan hareket eden Osmanl donanmas Finike'ye yaklaarak burada bekleyen askerleri de alp, Temmuz aynn banda Limasol Koyu'na demirledi. lk olarak ele geirilen yer, bu koydaki Leftari Kalesi'dir. Donanmann bir ksm gemileri kartmay desteklerken bir ksm ise Girit tarafndan gelebilecek dman donanmasn bekliyordu. Adaya ayak baslmasnn
Osmanl, nasl bir Kbrs siyaseti izledi?

s..
brs'n fethi tamamlannca, Lefkoe merkezli bir beylerbeylik oluturuldu. lk beylerbeyi olarak Muzaffer Paa tayin edildi. Kbrs Beylerbeylii, Baf, Magosa, Girne, Alanya, el, Tarsus ve Trablusam sancaklarndan meydana gelmekteydi. Grld gibi, sadece adann kendisi deil, Anadolu ve Suriye'den de baz yerler bir araya getirilerek bir idari birim oluturulmutur. Ancak Trablusam bir mddet sonra Kbrs'tan alnm, sadece Anadolu'da olan sancaklar braklmtr. Adann gvenliini salamak iin, 8 bin civarnda asker braklm ve bunlarn nemli bir ksm, kale muhafz olarak rgtlenmitir. Kbrs'ta fethi daimi klmak iin, belirli bir iskn siyaseti takip edilerek, nemli sayda Trk, Anadolu'dan getirilerek buraya yerletirilmitir. Bu ilemin tam tersi olarak, sava srasnda Venedikliler'e yardm eden 300 kiilik bir topluluk da Antalya'ya iskn edilmitir. Sava srasnda Osmanllara yardm etmi olan yerlerin ahalisine, vergi kolaylklar salanmtr. rnein, Girne savasz teslim olduu iin, baz vergilerden muaf tutulmutur. Osmanl saflarna geen askerlerin bir ksmna mparatorluun baka taraflarnda timar verilmi, bir ksm ise Kbrs'taki Osmanl askeri tekilat ierisinde grevlendirilmitir.
ra, adann tekrar tahriri yaplarak tmar uygulamasna geilmitir. Adada bulunan asker saysnn fazlal nedeniyle, gider gelirden fazlayd. Adann nemli rnleri eker ve tuz idi.
Venedik, Kbrs'n fethine nasl karlk verdi?
Kbrs'n fethinden sonra nfus ve gelir kaynaklarnn saym demek olan tahriri yaplm ve daha sonra eyaletin gelir ve giderlerini gsteren btesi hazrlanmtr. Kbrs'ta balangta tmar sistemi uygulanmam, ancak fetihden yaklak on yl son-
enedik ve mttefikleri, Kbrs'n alnmasna engel olamamlard. Ancak Trklerin elinde bulunan Afrika kylarna veya Osmanl donanmasna saldrmak iin frsat kolluyorlard. Kbrs'n fethinin tamamlanmasnn ardndan, Osmanl donanmasna da dman donanmasnn vurulmas emri verilmiti. ki donanma, 7 Ekim 1571'de nebaht nlerinde karlatlar. Sava, Osmanl donan-
masnn byk bir malubiyetiyle sonuland. Ulu (Kl) Ah Paa'nn kurtard ok az saydaki geminin dndaki btn donanma imha olmutu. Ancak mttefik donanmas zaferlerinin meyvelerini toplayamad. Hem onlarn da zayiatlar bykt, hem de Osmanl kylarnda gvenli bir liman ele geiremedikleri iin, talya'ya geri dndler. talya'da bu zafer, byk kutlamalara neden oldu; heykeller ve resimler yapld, Venedik'te 7 Ekim gn, bayram ilan edildi. talya'da kutlamalar srerken Osmanllar yaralarn sarmak iin sratle harekete gemilerdi. lk olarak, bu malubiyet srasnda tek direnen Ulu Ali Paa, kaptan- deryala getirildi ve dalm donanmay toplamakla grevlendirildi. Ali Paa, stanbul'a geldiinde, lakab 'Kl'a evrildi. Venedik, Os-
Besim Darkot, "Kbrs", slam Ansiklopedisi, VI, s. 672-676. Milletleraras Birinci Kbrs Tetkikleri Kongresi (14-19 Nisan 1969), Ankara 1971. Kbrs'n Dn-Bugn Uluslararas Sempozyumu, Ankara 1993. Nasim Zia, Kbrs'n ngiltere'ye Geii ve Adada Kurulan ngiliz daresi, Ankara 1975. H. Fikret Alasya, Kbrs Tarihi ve Kbrs'ta Trk Eserleri, Ankara 1977. Salah R. Sonyel, "ngiliz Dileri Bakanl Belgelerine Gre Osmanl Padiah II. Abdlhamit 48 Saat inde Kbrs' ngilizlere Nasl Kiralad", Belleten, say: 168 (Ankara 1978), s. 725-741. Mustafa Cezar vd., Mufassal Osmanl Tarihi, III, stanbul 1959.
TARTIMA
1832'de Kbrs' igal eden Msr Valisi Kavalal Mehmet Paa (sada). nebaht Deniz Sava'n resmeden tablolardan biri (altta).
manllar zerine daha byk bir faaliyette bulunulamayacan grnce, Osmanl devletinin niyetini anlamak iin stanbul'daki elisini grevlendirmitir. Eli Barbaro, Sokullu ile yapt grmede tarihe geen u cevab almtr: "Sizden bir krallk yer almakla, bir kolunuzu kesmi olduk. Siz ise donanmamz malup etmekle sakalmz tra ettiniz. Kesilmi bir kol yerme gelmez, ama tra edilmi sakal evvelkinden daha gr kar." Gerekten de o k yaplan byk alma neticesinde, 200'den fazla gemi ina edilmi ve Haziran aynda bu donanma Akdeniz'e almtr. Bu hadisenin ardndan mttefikler bir daha toparlanamam ve Venedik 1573 ylnda Kbrs'n fethini kabul edip, 300 bin flori tazminat deyerek Osmanllar ile antlama yapmtr.
Fetihten sonra Kbrs'ta neden isyanlar kt?

yzyl sonlarndan itibaren yerli Hristiyanlar ve dardan gelen casuslar adada karklk kmas iin aba gstermiler ve
buradaki Osmanl askerlerini isyana tevik etmilerdir. 1685 ylnda baz yenieri aalarnn balatt isyan, Frenk Mehmed Bey bastrm, ancak onun Boyacolu Ahmed tarafndan ldrlmesi zerine, isyan bymtr. Byyen bu isyan, Halepli Ahmed Paa'nn gayretleriyle bastrlmtr. 1764 ylnda Kbrs muhassl il Osman Aa kendisini padiaha ikayet eden baz papazlar ldrnce, halk, sarayna saldrarak onu ve 18 arkadan ldrp, devlete ait mallan yamalamtr. Devlet, yeni grevliler gndererek zararn karlanmasn istemi, isyan eden Rumlarn yan sra, Trklerden de para istenince, bir ksm Trkler Dizdar Halil'in bakanlnda
Temmuz 1765'te ayaklanmlardr. syan, Anadolu'dan gnderilen askerlerle bastrlm ve halk da bir daha isyan etmeyeceine dair birbirine kefil olmutur. 1800'l yllarn balarnda misyonerler ve Etnik Eterya Cemiyeti, Kbrsl Hristiyanlar isyana tevik ediyorlard. 1821 ylnda, Kbrs muhassl Kk Mehmed Bey, Bapiskopos Kybrianos ile Baf, Tuzla ve Girne metropolitlerinin isyan hazrlklarna dair planlarn ele geirince, durumu stanbul'a bildirmi ve gelen ferman ile bu kiileri idam ettirmitir. Kbrs, 1832'de Kavalal Mehmed Paa'nn istilasna urad ve Msr'a baland. Ancak 1840 ylnda tekrar stanbul'dan idare edilmeye baland.
Kbrs ngilizlerin eline nasl geti?

ngiltere, Kbrs ile 19. yzyl balarndan itibaren ilgilenmeye balam ve buradan salayaca askeri ve siyasi karlar nedeniyle aday ilhak iin, uygun bir frsat kollamtr. Bu frsat Osmanllarn 18771878 savanda, Ruslara kar malup olmalaryla karlarna
Kbrsl Trkler, din deitirmi Rumlar mdr?
K
kmtr. Bu sava sonunda imzalanan Ayastefanos Antlamasi'nn Ruslara salad avantajl durum, bata ngiltere olmak zere, Avrupal devletleri rahatsz etmiti. Bu durumu ortadan kaldrmak iin Berlin'de toplanan yeni bir kongreyle nceki antlamann artlar hafifletildi. Ancak ngiltere, Hindistan yolunu gvenlik altna almak iin, Kbrs' istiyordu. Rusya, Anadolu'da askeri bir harekta giriirse, ngiltere Kbrs' askeri bir s olarak kullanacak, eer ileride Rusya, Batum, Kars ve Ardahan' Osmanl mparatorluu'na terk ederse, ngiltere de Kbrs' geri verecekti. ngiltere'nin sktrmas zerine, Osmanl devleti bu istei kabul etmek zorunda kald. 4 Haziran 1878'de imzalanan antlamaya gre ngiltere, Kbrs iin yllk 92 bin sterlin kira bedeli deyecekti.
Kbrs'n ngiliz egemenliine girmesi nasl karland?
ngiltere'nin zorlamayla Kbrs' almas, Osmanl mparatorluu'nda bu lkeye kar olan itimatn sarslmasna, ngiliz diplomatlarn saygnln bir lde yitirmesine ve yerini bir gvensizliin almasna neden olmutur. ngiltere de ise hkmetin destekileri antlamay memnuniyetle karlarken, liberaller, daha fazla toprak alnabileceinden dem vurup durumu eletirmilerdir. Avrupa'da ise Almanya, ngiliz igalini olumlu karlarken, Avusturya tarafsz kalm, Fransa ve talya olumsuz tepki gstermilerdir. Osmanl mparatorluu'nun I. Dnya Sava'na girmesi zerine ngiltere, Kbrs' dorudan ilhak etmitir. Bir yl sonra da, Srbistan bir Bulgar saldrsna urarsa, Srplara yardm etmesi artyla Kbrs' Yunanllara vereceini vaat etti. Almanlara taraf olan Yunanistan Kral Konstantin, bu teklifi kabul etmedi. Lozan Antlamas ile Kbrs'n ngiltere'ye ilhak, Trkiye tarafndan kabul edilmi ve ada, ngiltere'ye bal mstemlekeler statsne girmitir.
brsl Rumlar, adada bulunan Trklerin din deitirmi Rumlar olduu iddiasn zaman zaman tekrarlamaktadrlar. Ancak yaplan aratrmalar, Kbrs'taki Trklerin fethin hemen ardndan Anadolu'dan getirilerek yerletirilen Anadolu Trklerinin torunlar olduunu gstermektedir. Fetih sonrasnda, Kbrs'ta Trklerin yerlemesi iin iki yl vergi muafiyeti tannm ve Anadolu'da belirlenmi baz blgelerden, 10 haneden bir hanenin zorla Kbrs'a yerletirilmesi emri kmtr. Adaya gnderilmek zere Aksaray, Beyehir, Seydiehir, Develi, Andu, rgp,
Kbrs'ta ngiliz Valisi, kraliyet ailesinden temsilcileri arlyor (solda). Kbrs ngiltere ynetimine getikten sonra ngiliz bayra ekilirken (solda altta).
Nide, Bor, Ilgn, shakl (Sultanda), Akehir, Kohisar ve Mersin'den 12 bin hanenin gnderilmesi planlanmt. Ancak ada iklimi beenilmedii iin, 1572-1581 yllar arasnda 8 bin hane adaya gnderilebilmitir. Bu da yaklak 40 bin kiilik bir nfustur. Bunlarn da bir ksm sonradan Anadolu'ya geri dnmtr. Kbrs'a Trklerin iskn daha sonra da srm, 17. yzyln sonlaryla 18. yzyln balarnda, evreye zarar veren baz airetler Kbrs'a yerletirilmilerdir.
Kbrs'n fethinden sonra camiye evrilerek, 'Selimiye Camii' adn alan Ayasofya Kilisesi (stte).
olanlardan veziriazamlara
mparatorluun devirmeleri
Devirmelerin kaderi neydi? Kimler, nasl devirilirdi? Devirmeler, sarayda ve orduda nasl ykselirlerdi? Bunlarn, Mslmanl ve Osmanll ne dzeyde benimsedikleri nasl anlalabilirdi?
NECDET SAKAOLU
Viyana'da yaplm bir acemi olanlar tasviri (16. yzylda stanbul'dan).
encik olan, devirme olan, acemi olan, potur olan, kulolu, iolan... Bunlar kimlerdi? Unutmamal ki, 'Ordu-y Hmayun' denilen byk Osmanl ordusunun asl yapsn, her ne kadar Trk tmarl sipahileri oluturmakta ise de, merkezdeki
daimi ve paral kapkulu birlikleri, Trk unsurlarn yer almad, 'kul' statsndeki gayri Trk tutsak ve devirmelerden oluuyordu. Kapkullarnn kayna ise penik ve devirme olanlar idi. Osmanl devleti, en gl dnemlerinde, ordusunun ekirdei ve ynetsel rgtleriyle bu 'o
lar'n zerine ina edilmiti; penik ve devirme kaynaklarnn kurumas, Kapkulu Ocaklar'nn disiplinini yitirmesi srecinden, modernleme srecine girilinceye dein geen zamanda ise, Kapkulu ordusu km; ynetimse ounca ngr yoksunu, cahil kiilerin elinde kalmtr. Kara Rstem ve Kara Halil gibi iki namdar din-hukuk adamnn nerisiyle 3. padiah Murad Hdavendgr (1362-1389) dneminde kurulup, "Yenieri nam ve niann yeryznden kaldrmaya" yemin eden 30. padiah II. Mahmud'un (18081839) 1826'da imha ettii Kapkulu Ocaklar'nn 500 yllk tarihi, inanlmaz olaylarla doludur. Bu uzun tarihin 17. yzyl sonlarna kadar sren ilk dneminde ise yenieriliin kayna nceleri penik olanlar, devletin en gl dnemlerinde de devirmeler olmutur. 'PENYEK'TEN PENK Penik olan, Farsa 'bete bir' anlamndaki 'penyek'ten Trkelemi bir deyimdi. Sava ve aknlarda tutsak alnan her be kiiden biri, vergi olarak devlete veriliyor; bunlardan kzlarn,
20 Popler TARH / Ocak 2001
gzel ve yetenekli olanlar, sarayn hareni hazinesine ayrlarak dierleri kle pazarlarnda satlyordu. Erkek tutsaklar da 'irhor' (henz bebe), 'bee' (3-8 yanda), 'gulme' (8-12 yalarnda), 'gulm' (bulua ermi), 'sakall' (ya gekin), 'pir' (ihtiyar) olarak gruplandrlyor; gulme ve gulmlarn salkl olanlar asker adaylna ayrlp dierleri yine satlarak hazineye gelir salanyordu. Karamanoullar, Aydnoullar beyliklerinde de uygulanan Penik yasasn, Osmanllarn da 1360'lardan balayarak benimsedikleri; 'semece' tutsak genlerden bir ordu kurmaya yneldikleri anlalyor. DEVRME OLANI Askere duyulan gereksinim ve Penik Kanunu'nun ancak sava ve aknlar sz konusu olduunda geerli olmas nedeniyle, 15. yzyl banda daha dzenli ileyecek bir sistem ngrlerek, Rumeli topraklarnda yaayan Osmanl uyruu Hristiyan ailelerden -yine bir tr penik vergisi gibi- ie yarar genler, 'devirme olan' adyla alnmaya balanm; bunun iin bir de Devirme Kanunu konulmutur. Zamanla Bulgaristan, Yunanistan, Srp ve Ulah memleketlerini, Arnavutluu, Bosna ve Hersek'i, Macaristan'n byk blmn kapsayan Osmanl topraklarnda yaayan Hristiyan ailelerden, be ylda bir, Devirme Kanunu'na gre, 8 ila 20 yalar arasndaki salkl 'semece' genler devirilmesi, 17. yzyl sonlarna kadar srmtr. Osmanl belgelerinde, 'esnf- tifei drme-i gulman' olarak geen devirme olanlarn, 16. yzyla kadar beylerbeyleri, sancakbeyleri ve kadlar devirirlerken, bu ilemin giderek iltimas ve rvete bulanmas zerine, merkezden, Yenieri aasnn onay ile ocan byk zabitlerinden, her blgeye ayr ayr devirme eminleri atanmaya balanmsa da, rvetle olan vermekten kurtulma, nlenememitir. DEVRME EMNLER NE YAPIYORLARDI? Bunlar, kendi devirme alanlarndaki yerleim yerlerini gezip, kylere tellallar kartarak Hristiyan ocuklar, babalaryla birlikte ve balarnda ky papaz, papazn elinde de vaftiz defteri olmak zere, kadlk merkezine getirtirlerdi. Kad'nn, sipahi aalarnn, ky kethdalarnn da hazr bulunduu er' mecliste, 'krk hanede bir olan' hesabyla, ayrca evliler, ya on drdn altnda, on sekizin stnde olanlar, tek ocuklar, salkszlar, celim. siz ve irkin olanlar, keller, srtmatk ve obanlk yapanlar, yetim ve kszler hari tutularak seim yaplr; seilenlerden, endaml, gzel yzl, zeki ve soylu olanlara, ileride saraya kaydrlmalar iin, ekllerinin (fiziksel zelliklerinin) yazld defterlere iaret konurdu. Bu defterlere vcut zellikleri, ky-
Sultan III.
Ahmet'in olunun snnet treni ve devirmeleri gsteren bir minyatr (Levni'den, solda). Osmanllarda en tannan devirme sanatlardan Mimar Sinan (altta).
Enderun rgtnn zellikleri

Penik ve devirme olanlar arasndan seildikten sonra Topkap, Galata, tbrahimpaa ve Edirne saraylarnda, ok ynl eitimden geirilen saray acemi olanlarna bu evrede 'celeb' deniyordu. Bunlar arasndan zenle seilenler, huzura kartlp padiahn da onay alndktan sonra Enderun'a yollanrd. Ayrca savalarda tutsak edilen soylu yabanc ocuklar, iolanlar ya da glmanan- Enderun adyla, Topkap Saray'nn Enderun rgtne (soldaki fotoraf) alnrlard. Artk 'dolamal' olarak anlan genler, nce 'Byk Oda' ve 'Kk Oda' denilen hazrlk snflarnda eitilirler; buradan da Kaftanl' sanyla Seferli, Kiler, Hazine odalarna ve nihayet en saygn konumdaki Hasoda'ya geerek 'zlfl aa' olurlard. Btn bu aamalarda ok sk bir eitim grdkleri gibi, bir yandan da padiahn zel hizmetlerini kusursuz bir biimde yerine getirirler, mzik, spor, sahne gsterileri sergilerlerdi. 'kma' denen bir saray geleneiyle de sras gelenin iolanl sona erer, nemli d grevlere atanarak saraydan ayrlrlard.
Enderun'da eitilmek zere getirilen devirme ocuklar gsteren Levni'nin bir minyatr (Surname-i Vehbi'den, en sada). Saraydaki devirmelerden bir i olan aas tasviri (sada).
leri, baba ve ana adlar yazlan devirme olanlar, yzer, yz ellier kiilik 'sr'ler halinde srclere teslim edilirdi. Anadolu'daki Rum ve Ermeni Hristiyanlardan da zaman zaman devirme olan toplanmtr ki, Mimar Sinan bunlardandr. 1616 ve 1626'da iki kez sadrazam olan Halil Paa, Mara dolaylarndan devirilmi bir Ermeni idi. 16. yzylda, Trabzon civarndaki Laz kylerinden de devirme olan toplanmtr. Bu noktada, yzyllarca sren devirme uygulamasnn yaatt dramatik-trajik sahneler, tarihlerimiz yazmasa da gzler nne geliyor. Kimi tarihiler, Hristiyan ailelerin ocuklarn, ileride paa olacaklar umuduyla ve seve seve verdiklerini ileri srseler de, buna inanmak iin adamakll saf olmaldr. Bir Hristiyan ailenin, evladnn din deitireceini, asker olacan, savalara gideceini ve gl bir olaslkla leceini, sa kalsa bile,
bir daha yurduna dnmeyeceini bilerek, gencecik olunun devirilmesine olumlu bakmas, olacak ey deildir. Nitekim, Devirme Kanunu'na yzyllarca boyun emi lkelerin tarihlerinde, biz abartma desek de, bunun tam tersi yazlmakta, trajik sahneler anlatlmaktadr. ACEM OLAN VEYA TORBA OLANI Payitahta getirilen devirme olanlar, nce sa ellerinin baparmaklar kaldrtlp Kelime-i ahadet getirtilerek Mslman olurlar; sonra, Aakapusu'nda merdivenban da oturan Yenieri Aas'nn huzurunda, ocak cerrah tarafndan muayeneden geirilip snnet edilirlerdi. 'Ekl defteri'ndeki kaytlara da bakan Yenieri Aas, devirme olanlarnn en yakkl, gzel yzl, zeyrek ve soylu olanlarn saray iin, grbzcelerini de Bostanc Oca'na ayrr; kalanlar, geici olarak Rumeli ve Anadolu'daki Trk iftliklerine satlr; bylece tpk penik olanlar gibi, devirme o-
lanlar da birka yl 'Trk zerinde' kaldktan sonra, bir ake yevmiye ile temel askerlik eitimi alacaklar Acemi Oca'na veya dorudan Yaya, Cebeci, Topu, Sekban ocaklarna katlrlard. Penik ve devirme olanlarnn askeri eitim grdkleri klalara 'Acemi Oca' deniyordu. Penik olanlar, ounca Gelibolu Acemi Oca'nda yetitirilirlerdi. stanbul'un alnndan sonra, ehzadeba- Vezneciler arasndaki 'Eski Odalar' olarak anlan Yenieri klasnn yannda, byk bir Acemi Oca Odas (kla) vard. Devirmeler burada, 31 cemaat (blk) olarak askeri eitim alr; belli dallarda profesyonellie hazrlanr; trl
hizmetlere koulur; gereksinim olduka da Kapkulu ocaklarna geerlerdi.

KAPIKULU OCAKLARI
Acemi olanlktan Kapkulu ocaklarna geerek yenieri, sipahi, cebeci, topu, humbarac olanlarn askerlikleri lnceye kadar srerdi. Bunlar, 'Oda' denen klalarda yaar, sava knca cepheye giderlerdi. lk zamanlar, yal ocak zabitlerine emekli olma ve evlenme izni verilirken, sonralar ya gen her kapkulunun evlenmesine gz yumuldu. Hatta bunlarn, 'kul olu' denen- erkek ocuklarna da Bir takm ayrcalklar -rnein babalar lenlere, Sekbanlar frnndan un ve ekmek, ayda bir 15 ake ulufe, donluk uha verilmesi gibi- haklar tannd. 16. yzyl sonlarnda ise kuloullar, Acemi Oca'na, kimi askeri hizmet yerlerine alnmaya baland. Sonu olarak, devirme ve tutsak kkenli 'Osmanl'lara ynelik deerlendirmeler farkldr. Bir itham, Trk padiahnn ordusunda ve saraynda ne kadar saygnlk kazansalar ve mevkiler elde etseler de kendi iradeleri dnda yazglarn deitiren Trklere, kin besledikleri ve dmanlk ettikleri ynndedir. Merhum smail Hami Danimend, 'Mufassal Osmanl Tarihi Kronolojisi'nde, devirme kkenli Osmanl paalarnn zellikle Anadolu Trklerine reva grdkleri kymlar n plna karmtr. Yazglar penik olan, devirme olan, acemi olan, iolan aamalarndan geip kapkulluundan ya da saraydan 'kma' yntemiyle ayrlarak sadrazamla kadar ykselen devletliler oktur.
DEVRME PAALAR
Devirme paalardan Veziriazam Kuyucu Murat Paa ile Diyarbekir valisi Nasuh Paa'y birlikte gsteren bir resim (Mnif Fehim'den, solda). Ailesi Bosnal Hristiyanlarda n olan devirme Sokollu Mehmet Paa (altta).
Paa bata olmak zere, sonraki dnemlerin nl Osmanllar, rnein Makbul brahim, Sokollu Mehmed, Calazde Sinan, Ferhad, Lala Mehmed, Kuyucu Murad, Kemanke Kara Mustafa paalar devirme kkenliydiler. Bunlarn Mslmanl ve Osmanll ne dzeyde benimsediklerini, hizmetlerine, braktklar hayr eserlerine, tesis ettikleri vakflara bakarak aklayabiliyo-
Kimilerinin, bilinli olarak rnein Kuyucu Murad Paa gibi- Trk, Trkmen dmanl yaptklar ise tartma konusudur. Devirme kkenli kimi paalarn asllarn ve ailelerini unutmadklar da kantlanabiliyor. rnein, Sokollu Mehmed Paa, Bosna'daki ailesiyle ilikisini kesmemitir. Macaristan'da Lipve Sancakbeyi olan Mustafa Bey'i, Hristiyan kardeleri ziyaret ederlermi. Bu zatn akrabas olup Avusturya kralnn damad ve elektr olan bir kiinin Mustafa Bey'in araclyla stanbul'a gelmek istemesi de ilgintir. Kaptan- Derya Calazde Sinan Paa, Donanma-y Hmayun ile Mesina'ya gittiinde, kendi memleketi olan yrede cokuyla karland, annesi ve kzkardeiyle grt; sadrazam Halil Paa'nn ise 1626'daki Dou seferinde, ordu Payas menzilinde iken kyne kadar gidip Ermeni akrabalaryla grtn tarihler yazmaktadr.
Sistem nasl bozuldu?

Sultan I I I . Murad'n (1574-1595) 1582'de, olu ehzade Mehmed (III.) iin Atmeydan'nda dzenlettii snnet enliinde, kimi hnerbazlar, Yenieri aasnn itirazna kulak asmayarak 'aa ra' sanyla Acemi Oca'na aldrtmas, Kapkullar tarihinde bir dnm noktas saylr ki, o tarihten sonra, 'ulufeli' (hazineden aylkl) olmak isteyenlere, rvet karl 'aa ra' statsnde Acemi Oca'na, oradan da Kapkulu ocaklarna gemenin yolu aldndan; zamanla Penik ve Devirme kanunlar ilemez olmu; ocaklar, aa raklar ve kuloullar ile dolmutur.
Devirmelere ykselme yolunu aan padiahlarn ilki ise, Fatih'tir. Onun veziriazamlarndan Mahmud Paa, Gedik Ahmed
Agh Efendi'nin 140 yl nceki ilk zel gazetesi
Tercman- Ahvalin ncl

Tercman- Ahval, ilk zel gazetedir. Osmanl basnna, dolaysyla Cumhuriyet dnemi basnna nclk etmitir. Gazete, zgrlk ve demokrasi istemlerinin, dolayl da olsa, ilk kez dile getirildii yayn organ kimliiyle basn tarihimizdeki yerini almtr.
ALPAY KABACAL
Tercman- Ahval'in ilk nshas.
ahekap'da, Hac Bekir'in ekerci dkkan karsndaki hann st katndayz. Burada oda var. Bunlardan birinde yazarlar alyor. Gazetenin sahibi Agh Efendi, inasi, bir iki kii daha... Bir baka odaya, gazetenin basld basit el tezgah yerletirilmi. nc odada mrettipler yaz dizip sayfa balyor. Mrettiplerin hepsi yal; 'en genci altmlk'... Asl grevleri
cami hatiplii, imamlk, medrese hocal. Kimisi devlet matbaas Matbaa-i Amire'den getirtilmi, kimisi be kuru kazanabilmek iin dizgicilii reniyor. Dizgi harflerinin bulunduu 'hurufat kasalar'nn nndeki 'krs' denilen, minderli, evresi yastklarla donatlm sedire oturmular, harfleri birer birer nlerindeki kasalardan alp ellerindeki 'kumpas'a yerletiriyorlar. Aradklarn bulamaynca da yanlarndaki, az telerindeki ar-
kadalarndan istiyorlar: "Hasan Efendi, bir mim ba ver!" Dizilen satrlar stunlara, stunlar sayfalara dnyor. Sayfalar balanyor, dzeltisi yapldktan sonra yandaki odaya gtrlp el tezgahna yerletiriliyor ve gazete baslyor.
GAZETELER KMLER SATARDI?
Gazetenin tek satcs, Tmbekici Hasan Aa... Merdiven bandan gazeteyi alp bitiikteki ya da pek yakndaki ttnc dkkanna gtryor. Ve isteyenlere, tezgah altndan karp vererek parasn alyor. Henz gazete satcs, gazete datcs yok... Bir sre sonra 'mvezzi' demlen datclar ortaya kacak, ama bunlar da koltuklarnn altndaki gazeteyi sessiz sedasz satacaklar. Bu gizliliin ya da sessizliin nedeni, banaz
suhte (softa, medrese rencisi) korkusu... Bir de lobutlu, ustural, kamal dolaan banaz hocalardan korku... in ucunda kyasya dayak yemek, hatta kimvurduya gitmek var...
LK 'ZEL' GAZETE
Ziya Paa (solda) ile Namk Kemal, 1877 'Kanunu Esasi'si yaplrken kurulan komisyonun azas idiler.
lk says 21 Ekim 1860'ta kan ve 'ilk zel gazete' olarak nitelenen Tercman- Ahval, bu koullar altnda yaymlanyordu. lk zel gazeteydi ama, ilk gazete deildi. Agh Efendi, 'ruhsat' (yayn izni) alnca, Tercman- Ahval'i haftada bir yaymlamaya balad. 40x55 cm. boyutundaki gazetede, biraz aada deineceimiz makalelerin yan sra, 'Havadis-i Dahiliye' ve 'Havadis-i Hariciye' bal altnda verilen i-d haberler, lke dnda yaymlanan ya da Beyolu'nda kan yabanc gazetelerden evrilen siyasal haber ve makaleler, ou eviri olan ansiklopedik bilgiler yer alyordu.
LANLAR VE REKABET ARTLARI
Agh Efendi kimdir?

Tercman- Ahval'in yayncs Agh Efendi (1832-1885), ailesi dolaysyla 'apanzade' diye anlyordu. Daha nce bir takm devlet grevlerinde bulunmutu. Gazeteyi karmadan nceki grevi, Hersek Meclisi geici reisliiydi. Mart 1860'ta Maarf-i Umumiye Nezareti'ne (Eitim Bakanl) dilekeyle bavurarak gazete karma izni verilmesini istemi; Meclis-i Maarif bu bavuruyu grm ve bir 'mazbata' (rapor) hazrlamt. Bunda, Agh Efendi'nin 'Ceride-i Havadis eklinde bir ey karmak' istediinin anlald, Osmanl Devleti bendelerinden byle bir zatn bunu bastrp yaymlamaya heves gstermesinin vgye deer bulunduu, gelir ve giderleri kendisine ait olmak, nizama uygun hareket etmek zere baslmasna, honutluk duyularak, ruhsat verilmesinin uygun bulunduu belirtiliyordu. Meraklsna not: Agh Efendi, gazetesi yaymlanrken devlet grevlerini srdryordu. Bir ara Posta Nazrlna (genel mdrlne) getirildi ve Trkiye'de ilk posta pulu onun bu grevi srasnda basld. Ali Paa'nn lm zerine Avrupa'dan stanbul'a dndkten sonra da devlet grevlerinde bulundu.
Gazetede resmi ve zel ilanlar da nemlice bir yer tutmaya balad. (Tarifeye gre ilann satr 3 kurutu; birka kez verildiinde indirim yaplmaktayd.) Gazete, 25. saysndan (22 Ocak 1861) balayarak yayn sresini haftada e kard. Bu kez boyutlar yar yarya kld ve fiyat kurutan krk paraya (bir kurua) indi. Daha sonra haftada drt, be ve alt gn kacaktr. Balca rakibi, Ceride-i Havadis'tr. Bu gazete 1864'te Ruzname-i Ceride-i Havadis adn alacak ve Tercman Ahval'le rekabet edebilmek iin byk boyda ve haftada be gn yaymlanacaktr.
SATIR ARALARINDAK ZGRLK
Agh Efendi'nin balca yardmcs, inasi idi. inasi, Tercman- Ahval'in ilk saysndaki
nl sunu yazsnda (mukaddeme), halkn grevleri olduu kadar haklar da olduunu ve lke yararna konularda gr bildirmenin bunlar arasnda bulunduunu yazm; teki yazlarnda satr aralarnda da olsa- zgrlk dncesini savunmaya girimiti. Gazetede kimi zaman da yneticilerin hi alk olmad ak eletiriler yer alyordu. Bunlardan birinde, Ziya Bey'in
(Paa) kaleminden kt ne srlm olan bir makalede, eitim yntemi ak ak eletiriliyordu. Bu makale yznden, rakip gazete Ceride-i Havadis'le aralarndaki tartmalar gereke gsterilerek, Tercman- Ahval bir ara Babali'nin (sadrazamlk) buyruuyla kapatld ve almasna ancak iki hafta sonra, kimi koullara uyulmas artyla izin verildi.
Osmanl basnn ilk gazeteleri

Trkiye'de ilk gazeteleri (Bulletin de Nouvelles, 1795; Gazette Franaise de Constantinople, 1796) Franszlar yaymlamlar; ilk Trke gazeteyi Msr Valisi Mehmed Ali Paa 1828'de karttrm (Vakayi-i Msriye, Trke-Arapa); stanbul'da ilk Trke gazete I I . Mahmud'un buyruuyla ve resmi nitelikli olarak yayna girmi (Takvimi Vakayi, 1 8 3 1 ; Franszca, Ermenice, Rumca, Farsa, Arapa nshalar da vard); ngiliz asll William N. Churchill 31 Temmuz 1840'ta Ceride-i Havadis'i karmaya balam ama 150'den fazla okur bulamad iin gazetesinin yaynn durdurmak zorunda kalm, bunun zerine kendisine devlet yardm yaplm ve Ceride-i Havadis yar resmi bir gazete kimliine brnmt... Meraklsna not: Tasvir-i Efkar' yaymlayan inasi, Tercman- Hakikat sahibi Ahmed Midhat, Sabah' karan Mihran vb. gazeteciler gibi apanzade Agah da 'efendi' sfatyla anlmtr. teki yazarlar 'Bey' diye anlmaktadr. Ahmet Rasim, bunun, patronlara 'efendi' denmesinden ileri geldiini yazmaktadr.
BASIN, YASAYA BALANIYOR 1860-1876 arasndaki on be yllk dnemde gazete says artar ve gazetecilik geliirken, basnn bask altna alnmas ve sansr edilmesi yolunda giriim ve uygulamalara arlk verilecektir. Bu erevede, ncelikle ilk basn yasas saylacak olan 1864 tarihli Matbuat Nizamnamesi karlacaktr ki, 1852 tarihli Fransz Basn Yasas temel alnarak hazrlanan bu nizamname, hapis ve para cezalarnn yan sra, gazeteler iin geici ya da sresiz kapatma cezalar da getirmektedir. Gazete ve dergi saysnn art zerine ksaca u bilgileri verebiliriz: inasi, 1861'de Tercman- Hakikat'ten ayrlarak kendi gazetesi Tasvir-i Efkar' yaymlamaya balad. 1863'te Mir'at gazetesi ile Mnif Efendi'nin (Paa) Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye adna ynettii nemli bir dergi, Mecmua-i Fnun yayna girdi. Ayn yl Mecmua-i ber-i ntibah adl dergi, ertesi yl Mecmua-i Askeriye kt.
Ziya Pasa
Bunlar Mecmua-i bretnma (Mecmua-i ber-i ntibah yerine), Mecmua-i Havadis, Takvim-i Ticaret, Ayine-i Vatan, Muhbir, vb. gazete ve dergiler izledi...
YEN OSMANLILAR
inasi'nin satr aralarnda ortaya att zgrlk dncesi, an gazeteci-aydnlarnca da benimsenmiti. Aka dile getirilemeyen bu dnce, sz geen aydnlarn, giderek gten den ve Bat'dan esinlenilerek ya da Bat'nn dayatmasyla giriilen dzeltimlerle (reformlarla) ayakta kalmaya alan Osmanl devletini glendirecek rejim araylarnn ekseninde yer almaya balamt. Bu aydnlar ayrca, sadrazam Ali Paa'nn totaliter ynetimine engel olmann yollarn da aryorlard. Bunun sonucunda, 1865'te stanbul'da, Belgrad Orman'nda dzenledikleri bir kr yemeinde gizli rgt kurma karar alan aydnlarn lkeden ayrlmalar ve 1867-68'de Avrupa'da
gazeteler karmaya balamalaryla 'Yeni Osmanllar' hareketi domu oldu. Avrupa'ya kaan aydnlar arasnda 'icrai ynetenlerin alafranga dalma mensup' ve basnda da adn duyurmu Agh Efendi, Namk Kemal, Kayazade Read, Menapirzade Nuri, Subhipaazade Ayetullah, Mir'at sahibi Refik Beyler, Ali Suavi, Ziya (Paa) gibi kimseler vard. Bu aydnlarn Avrupa'da
zerinde duruyordu. Tercman- Ahval'in yaymlanmasndan nceki ve sonraki dnemlere gz attktan sonra, u yarglara varabiliriz: Tercman- Ahval, ilk zel ve Osmanl basnna, dolaysyla Cumhuriyet dnemi basnna nclk eden bir gazete oluuyla sekinlemektedir. "Aydnlarn zgrlk ve demokrasi istemlerini -dolayl bile olsa- ilk kez dile
inasi'nin satr aralarnda ortaya att zgrlk dncesi, hzla benimsenmiti.

yaymladklar gazetelerde, merutiyet dncesi aka savunuldu ve bir bakma demokrasi savam verildi. Bu arada, dil ve edebiyat alanlar da geliip yenileiyordu. inas (1824-1871), dil yalnlamasna da nclk etti. Tercman- Ahval'deki, yukarda deindiimiz sunu yazsnda, gazeteyi "umum halkn kolaylkla anlayabilecei mertebede" kaleme almak gerektii getirdikleri yayn organ" kimliiyle de basn tarihimizdeki yerini almtr. Ancak kt dnemin alabildiine dadaal siyasal, ekonomik ve toplumsal yaam ierisinde, nemli bir rol oynad ne srlemez. Zaten mr pek ksa olmu; yayncs Agh Efendi'nin Avrupa'ya kamasndan bir sre nce, 1866'nn ubat aynda kan 792. saysnda kapanmtr.
TNEL
lk metro 126 yl nce almt

17 Ocak 1875'te Tnel'in hizmete girmesiyle stanbul, Londra'dan sonra dnyann ikinci metrosuna sahip olma zelliini kazanmt. Karaky-Beyolu arasnda alan Tnel, bir stanbullu iin, trafik kemekeinden uzak, yaplabilecek en ksa ama en keyifli yolculuktu.
VAHDETTIN ENGIN
nmzde, 125 yllk bir mazinin ykn srtnda tayarak, karnca misali seferlerine aralksz devam eden bizim kk Tnel'imiz, artk bir megapol haline gelmi stanbul'da yaayanlarn bir ksm iin, belki fazla bir anlam ifade etmemektedir. Ama gerek Osmanl dneminde, gerekse de Cumhuriyet'in ilk yllarnda, Tnel stanbullular iin vazgeilmez bir ulam arac idi. Eugene-Henri Gavand adl bir Fransz mhendis, 1867 y-
lnda turistik bir gezi yapmak iin stanbul'a gelmiti. Gavand bu gezisi srasnda, stanbul'un iki nemli merkezi olan Galata ile Beyolu arasnda ok sayda insann gidip geldiini gzlemledi. Galata nemli bir mal ve ticari merkez idi. Beyolu ise, hareketli yaantsyla stanbullularn vazgeilmez elence ve alveri blgesiydi. nsanlar Galata'dan Beyolu'na kmak veya Beyolu'ndan Galata'ya inmek istediklerinde, bu iki merkezi birbirine balayan yol olan Yksekkaldrm'dan gemek zorundaydlar. Fakat Yksekkaldrm, ok dik ve bakmsz olduundan, buradan geenleri hayli yormaktayd. Gavand'n belirlemelerine gre, bu iki hareketli merkez arasnda, gnde ortalama 40.000 kii gidip gelmekteydi. Fakat Yksekkaldrm bu younluu tayamamaktayd. Her eyden nce bu caddede, yzde 24 gibi ok nemli saylabilecek bir eim mevcuttu. Caddenin genilii ise ancak 6 metre idi. Hatta yer yer, 4 metreye dmekteydi. Bu artlarda, yaya yrmek ok g ve yorucu olmaktayd. Atla gidildiinde ise, ekilen zorluk
yannda, bir de dme tehlikesini gze almak gerekmekteydi. Bir mhendis olan Gavand, insanlar bu yokuu inip kmaktan kurtaracak bir yntem dnd. Gavand'n bulduu zm yleydi: Galata ile Beyolu arasnda yaplacak asansr tipinde bir yeralt demiryolu (Tnel) ile insanlar ve eyalar tamak mmkn olabilecekti. Bylece halk iin nemli bir kolaylk salanaca gibi, Tnel, kayda deer bir kazan kayna da olacakt.
YAP-LET-DEVRET MODEL
Tnel'in al treni; tarih, 17 Ocak 1875 (sol sayfada). Otuzlu yllarda, Tnel vagonlarndan birinin tamiri (altta).
Gavand bu dncesini hayata geirmek amacyla, Osmanl hkmetine bavuruda bulundu. Buna gre, Galata ile Beyolu arasnda ina edilecek 'tnel' araclyla bu iki merkez arasnda, dorudan balant kurula-
Tnel kazalar
Tnel almaya baladktan yaklak yedi ay sonra, 25 Austos 1875 tarihinde, kay kopmasndan kaynaklanan bir kaza meydana gelmitir. Bu kaza, makinistin frene zamannda basmasyla kaypsz atlatlmtr. Vagonlar eken kayn kopmasndan kaynaklanan bu tr kazalara ileriki yllarda birka defa daha rastlanmakta ise de, herhangi bir can kaybna yol amadklar grlmektedir. Tnel'de lmle sonulanan tek kaza ise 6 Temmuz 1943 tarihinde meydana gelmitir. Yine kay kopmasnn neden olduu bu kazada bir kontrol memuru hayatn kaybetmi, birok yolcu da yaralanmtr. Bu srada I I . Dnya Sava devam ettiinden, yurtdndan ithal edilen kaylarn gelii gecikmekteydi. Dolaysyla mevcut kaylar gereinden uzun bir sre kullanlyordu. te bu nedenle, tama kapasitesinin sonuna gelen kay kopunca, trenin durdurulmas mmkn olmam ve vagonlarn byk bir sratle Galata istasyonuna arpmalar sonucu kaza meydana gelmiti.
FOTORAF: VURAL YAZCOLU
syla, 1874 yl sonunda Tnel hizmete girecek konuma geldi. ncelikle, Kasm ve Aralk aylarnda deneme seferleri gerekletirildi. Bu arada ngiliz irketi, Gavand' devreden kartarak Tnel'in tek hakimi konumuna geldi.
Tnel'in Beyolu girii: lk ald yllarda (stte) ve bugn (sada).
cakt. Tnelin iine demiryolu denecek ve sabit bir buharl makinenin kablolar vastasyla ekecei vagonlar yolcu tayacaklard. Tnelin Galata giriine yaplacak istasyon, Yenicami sokanda, Karaky kprsne mmkn olduu kadar yakn bir noktada bulunacakt. Beyolu istasyonu ise Galata Mevlevihanesi karsnda, Teke kabristan yannda yaplacakt. Tnel, 42 yllk bir iletme sresinden sonra devlete braklacakt. Gavand gerekletirecei bu proje iin devletten hibir deme talep etmemekteydi. Yani tam anlamyla bir yap-ilet-devret modeli uygulanmaktayd. Gavand'n teklif ettii bu proje, bu tr yatrmlarn deerlendirildii ura-y Devlet Nafia Dairesi'nde mzakere edilmi ve
olumlu karar kmas zerine 10 Haziran 1869 tarihli fermanla kendisine imtiyaz verilmiti. Daha sonra da 6 Kasm 1869 tarihinde, Tnel'in inasna ilikin szleme ve artname metinleri, Nafia Nazr Davut Paa ve imtiyaz sahibi Henri Gavand tarafndan imzalanmt. Szleme imzalandktan sonra Henri Gavand, irketini oluturma abalarna giriti. Fakat Fransa'dan yeterli maddi destek salayamaynca, bir ngiliz irketi oluturarak sermayeyi bu ekilde temin edebildi. Sermaye temininden sonra Gavand, daha nce gstermelik olarak balatt kaz almalarn hzlandrd. Bu almalar srasnda zellikle istimlktan kaynaklanan birok sknt bagsterdi. Btn bunlarn alma-
lk gnlerin rakamlar
18 Ocak 1875 tarihinden itibaren, Tnel iletmeye alarak halkn hizmetine sunuldu. Tnel, ald gnden itibaren halkn ilgisini ekti. Bunun bir gstergesi, 18 Ocak'tan 31 Ocak'a kadar geen 14 gnlk sre iinde, Tnel'de 75 bin yolcunun seyahat etmi olmasdr... Yolcu says zamanla daha da artacakt: ubat aynda 111.000, Nisan aynda ise 127.000 yolcu tanmt. Mays aynda irket, bilet fiyatlarnda indirim yapnca, Haziran'da yolcu says daha da artarak 225.000 kiiye ykselmiti.
TNELN HZMETE GR Tnelin al treni, 17 Ocak 1875 tarihinde yapld. Tren le vakti balayaca halde, bundan ok daha nceki saatlerde, Galata ve Beyolu'nda byk bir kalabalk birikmiti. nsanlar bir yandan trenin balamasn beklerken, dier yandan arabalaryla veya yaya olarak tren yerine gelen st dzey davetlileri seyrediyorlard. K mevsiminde olunmasna ramen, hava olduka gzeldi. Bu arada, seyirciler arasnda ok sayda Trk kadnnn bulunmas da dikkati ekiyordu. Beyolu istasyonunun ii ve d fevkalade gzel bir ekilde sslenmiti. Orkestra mzik alyor, niformal grevliler telala saa sola kouturuyor, makinelerin grlts ise hepsini bastryordu. Trende, Osmanl hkmetini temsilen birok devlet adam yer almt. irket adna stanbul temsilcisi Baron de Foelekersahbm ile Genel Mdr William Albert hazr bulunuyorlard. Bunlarn yan sra, yabanc elilik mensuplar, mali ve ticari alanda tannm ahsiyetler ve kalabalk bir halk topluluu t-
rene katlmt. Fakat nemli bir eksiklik olarak,Tnel projesini ortaya atan, sonra da yapm adeta tek bana gerekletiren Gavand'n yokluu, hemen gze arpmaktayd. Anlald kadaryla, o ana kadar sren abalarn semeresini grecekken, irket tarafndan grevden uzaklatrlmas, Gavand' gcendirmiti. Al treni, vagonlarn davetlilerle dolu olduu halde Beyolu'ndan Galata'ya gidip dnleriyle balad. Bu srada mzik onlara elik ediyordu. Vagonlar birinci ve ikinci mevki olarak dzenlenmi ve klandrlmt. Tren iki vagondan oluuyordu. n vagonda hayvan, eya ve arabalara tahsis edilmi bir platform mevcuttu. Tnelin iine girince hafif bir serinlik kendini hissettiriyordu. Saat bire doru Beyolu'nda davetlilere mkellef bir yemek verildi. Yemek srasnda bir konuma yapan irket mdr William Albert, kadehini Sultan Abdlaziz'in shhatine kaldrdn syleyerek, Tnel'in stanbul'da birbirleriyle kaynaan doulu ve batl unsurlar arasndaki dostluu pekitirecek yeni bir ba olacan ifade etmiti.
TNEL'N TEKNK ZELLKLER Tnel'in hizmete girmesiyle stanbul, Londra'dan sonra dnyann ikinci metrosuna sahip olma zelliini kazanmt. Tnel'in boyu 555.80, ap 6.70, ykseklii ise 4.90 metredir. Tnelin iinden geen demiryolunun uzunluu ise 626 metredir. Demiryolu ift hat olarak yaplmtr. Demiryolunun profili dz deildir. Galata tarafnn balangcnda olduka hafif bir rampa vardr. Bunun ne-
gonlar ayr hatlarda gelip gittikleri iin, arpma eklinde bir kaza ihtimali hi yoktur. Tnel iin korkulabilecek tek kaza eidi, kablo kopmasdr. Bunun iin de ift fren sistemi tatbik edilmitir. Vagonlar Beyolu'nda bulunan sabit buharl makine tarafndan harekete geirilmektedir. Tnelin toplam maliyeti, 4.125.554 Fransz Frang olmutur. YOKU, TAM 1,5 DAKKA... Tnelin hizmete girmesi, stanbul'un sosyal yaamna yeni bir boyut katmt. Her eyden nce insanlar, Yksekkaldrm'n yokuunu kmaktan kurtulmulard. Byk bir glkle inilip klan bu yoku artk 1,5
Krkl yllardan bir Tnel abonman bileti (solda). Tnel daresi iin Trkiye'de ina edilen yeni vagonlar (altta).
Tnel'le birlikte stanbul, Londra'dan sonra dnyann ikinci metrosuna sahip olmutu.
deni, vagonlarn daha sonraki yokuu aabilmeleri iin yeterli hz kazanmalarn salamaktr. Trenler yol deitirmeden srekli olarak ayn hat zerinde gidip gelmektedirler. Her tren, iki vagondan olumaktadr. Yass kablolar tarafndan ekilen vadakikada kolaylkla ala bilmek-teydi. Bylece yorgunluktan kurtulmann yan sra, kn kayma tehlikesi, yazn ise scaktan bunalma endiesi ortadan kalkmt. Tnel, stanbullular iin vazgeilmez bir ulam kolayl
Popler TARH / Ocak 2001 31
Ellili yllar: Tnel'in Beyolu giriinde 'izdiham' (sada). Tnel'in bugnk yeni vagonlar (altta).
eyhlislm fetva verdi mi?

Burada, kk bir parantez aarak, Tnel hakknda ok yaygnlam bir yanlgy dzeltmenin faydal olaca kanaatindeyiz. Herhangi bir vesileyle Tnel'den sz eden birok eserde, eyhlislm'n bu tr bir yeralt arabasna insanlarn binmesini yasakladndan, bu yzden Tnel'de uzun sre hayvanlarn tanmak zorunda kalndndan sz edilmektedir. Halbuki ald ilk gnden itibaren stanbullular Tnel'e rabet gsterip binmeye balamlardr. Kanaatimizce, 1874 ylnn Kasm ve Aralk aylarnda gerekleen deneme seferleri srasnda hayvanlarn tanm olmas, bu yanlgya dlmesine neden olmutur. Tnele binilmesinin eyhlislm'n bir fetvas ile yasakland iddiasna gelince; szn ettiimiz dnemlerde, eyhlislm'n bu tr bayndrlkla ilgili konulara mdahalesi sz konusu bile deildir.
Belika kkenli olmakla beraber, okuluslu bir yapya sahip Sofina irketi tarafndan satn alnmt. Tnel iileri 1920 Mays'nda, cretlerinin arttrlmasn ve dier baz taleplerini kabul ettirebilmek amacyla, tramvay iileriyle beraber greve gitmilerdi. Bu grev sonunda iveren, iilerin taleplerini kabul etmise de szn yerine getirmemiti. Bunun zerine iiler, Ocak 1921'de tekrar grev yapmlard. Fakat gerek Sofina irketinin, gerekse gal Komutanl'nn kat tutumu, iilerin haklarnn verilmesine engel olmutu. 1939 ylnda, Nafa Vekili Ali etinkaya'nn giriimleri sonucu, Tnel milliletirildi. irket temsilcisi H. Speciael ile varlan anlamaya gre Tnel, btn tesisleriyle birlikte, Nafia Vekaleti'ne devredildi. Vekalet de gerekli dzenlemeleri yaptktan
sonra iletmeyi stanbul Belediyesi'ne terk etti.

TNEL'E 68 MAKYAJI
salam; Beyolu'nun elence hayat, Tnel'in hizmete girmesiyle ayr bir canllk kazanmt.
TNEL MLLLEYOR
Tnel, ngiliz irketi tarafndan iletilirken 1911 ylnda,
Tnelin, modern teknolojinin gereklerine uyum salamas amacyla, 1968 ylnda yenilenmesine karar verildi. Fransz 'Electro Entreprise' firmasnn stlendii yenileme almalar nedeniyle, 25 Kasm 1968 ve 2 Kasm 1971 tarihleri arasnda, Tnel kapal kald. Yeni ekliyle Tnel'in madeni vagonlar, lastik tekerlekler zerinde hareket etmektedirler. Demiryolu tek hatta drlmtr. Sadece ortadaki karlama yerinde ift yol bulunmaktadr. Vagonlara Karaky istasyonunda sadan binilmekte, Beyolu'nda soldan inilmektedir. Vagonlarda bulunan makinist, gvenlik amacyla grev yapmakta olup, Tnel'e kumanda etmemektedir. Trenlerin hareketi kumanda merkezinden salanmaktadr. Gnmzde Tnel, Karaky-Beyolu arasnda, sessiz sedasz gidip gelmeye devam etmektedir. Yenilenmi haliyle olduka modern bir grntye sahip bulunan Tnel'de, eskinin sarsnt ve grlts hissedilmeden rahata seyahat edilebilmektedir. Bununla beraber,yolcu says eskiye gre, artm deildir. Son yllardaki ortalama yolcu says, yllk 4-5 milyon kii dolaylarndadr.
Mustafa Sait Bey'in kaleminden
Resimli Avrupa Seyahatnamesi'

Tannm ressamlarmzdan Eref ren'n 'ada Evliya elebi' diye adlandrd Mustafa Sait Bey, 1898'de kt Avrupa gezisini biraz aknlk biraz da gptayla anlatrken, resimlemeyi de ihmal etmemi.
EYLL DURU ustafa Sait Bey, 23 Austos 1898 Sal gn saat 10.00'da bala, yan yolculuk notlarnn giriini, u cmlelerle yapyor: "Paquet kumpanyasnn erkistan ismindeki vapuru, rhtmdaki palamarlarn zdkten sonra, Tophane nnde hafif bir manevra yapt ve orada demir atm bulunan Fransa Elilii maiyet vapurunu sancak ekerek selamlad. Serin bir yaz akamnn tatl gnei, skdar ynndeki evlerin pencerelerini yaldzlyor. Vapurumuz, cennet gibi bir havuzda yzen iri bir balina gibi Marmara'nn durgun sularn yararak, dnyaca nl, gnl okayan ehrimizden uzaklatka, skdar'la Sarayburnu, baka bir deyile Avrupa ile Asya, iki k hasretzede gibi, birbirinin kucana atlarak dnyada bir rnei daha olmayan Boazii'ni nazarlardan gizlemeye alyordu."
GVERTEDE RESM KEYF
Mustafa Sait Bey'in otoportresi (altta) ve yine onun bir portre almas: Paris'te k olduu nl oyuncu Sarah Bernhardt (sa sayfada).
Mustafa Sait Bey, vapurun birinci mevkiinde, hatrl yolcularla birlikte, Fransa, talya ve svire'de baz ehirleri gezip gryor, izlenimlerini duygusal yan ar basan cmlelerle 'seyahatname'sine yazyor. Sanata ve zellikle de tiyatroya merakl olduunu anladmz Mustafa Sait Bey, frsat bulduka da gverteye sehpasn atp, grd, hayran kald yerlerin resimlerini yapyor. Ege'de seyrederken, Mustafa Sait Bey, Yunan sahillerinden sz ediyor ilkin. Buralar pek s34 Popler TARH/ Ocak 2001
knt verici yerler olarak niteliyor. Mora yarmadasn getikten sonra, sakin bir havada yol alarak talya ile Sicilya arasndaki Messina Boaz'na ulayorlar. Seyyahmz, pek kayda deer grnt bulamam olacak ki, burada, arkadalaryla beraber, 'Meclup ve meftun-u melahat ve letafeti olduklar' (gzelliinin ve tatllnn cazibesine kapldklar) vapurdaki Amerikal dilberden sz ediyor bol bol. Vakit geceyarsna geldiinde, Messina Boaz aklarndayken, yolcular bir srprizle karlayorlar: Stromboli yanarda, faaliyete geiyor. Zirveden pskren alevleri bir sre seyrediyorlar. 29 Austos 1898 Pazartesi gn, Mustafa Sait Bey'in de iinde bulunduu vapur, Marsilya'ya ulayor. Mustafa Sait Bey'in aknl, bu kentte daha da artyor. MARSLYA 'CAFE'LER lkin, Marsilyallarn kadnerkek beraberce denize girmelerinden sz ediyor Mustafa Sait Bey. aryor; ama houna da gidiyor. Hafif apkn biri olmal ki, arkadalaryla birlikte, "Ma-
salardan birinin etrafnda bir mselles (gen) tekili ile karmzda bir refikle oturup bira ien sarn bir Fransz dilberini temaaya koyulduk" diye not dyor seyahatnamesine. Yazarmz, buradaki 'cafe'lere de hayran kalyor. Bizim memlekette olduu gibi kpeklerin babo bulunmayp, sokaklarda kadn ve erkek sahipleriyle birlikte gezdiklerinden, ayrntl olarak sz ediyor. Vitrinler, berberler, fotorafhaneler ve daha pek ok ey ilgisini ekiyor Mustafa Sait Bey'in.
CENEVRE GNLER
Daha sonra Monte Carlo'ya giden yazarmz, oradan da Cenova'ya geiyor. Eyll aynn birinci gn de Mustafa Sait Bey, talya'dan svire'ye hareket ediyor. Cenevre'den, zellikle sz ediyor yazarmz. Leman Gl kysndaki bu kentten ok holandn belirtiyor.
PARS HAYRANLII
Mustafa Sait Bey'in bir sonraki dura, Paris oluyor. Yazdklar arasnda en ayrntl bilgi verdii kent de doal olarak Paris... Champs-Elysees'den Place Concorde'a; Eiffel Kulesi'nden Pere Lachaise'e kadar, pek ok yerden bahsediyor. Paris'te tiyatroya gidiyor; dnemin nl sanats Sarah Bernhardt' izliyor. ylesine hayran kalyor ki,
Mustafa Sait Bey'in Paris almalar: Grand Hotel (1), Concorde Meydan (2), Invalide (3), Panthenon (4), Concorde Meydan'ndan Champs Elysees'nin grn (5). Popler TARH/ Ocak 2001 35
ksack seyahatnamesinde ondan uzun uzun sz ediyor. Mustafa Sait Bey'in seyahatinin ayn yln, yani 1898'in Kasm aynda sona erdii tahmin ediliyor. Bylece gezi, yaklak ay sryor. Ne var ki, Sait
Bey bu srede, gezdii grd yerlerin pek ok resmini yapyor. Zaten bu ksack seyahatnamenin de k nemli zellii var: Birincisi, Mustafa Sait Bey'in resimleri; ikincisiyse, grd yerlere ilikin olarak anlatt kimi
ayrntlar... Bu bizim Batllama servenimizin de traji-komik bir seyri gibi adeta... Her ne olursa olsun, bylesi gnlkler, tarihe olmadk bir noktada nemli katklar yapabiliyor. yle bir tebessm etseniz bile...
Rkzan Gnaysu'nun azndan Mustafa Sait Bey

Doum ve lm tarihleri belli olmayan Mustafa Sait Bey, Rkzan Gnaysu'nun byk days. Kendisiyle grtmz Gnaysu, Mustafa Sait Bey hakknda bize unlar sylyor: "Mustafa Sait Bey, benim babamn days. Yani, babaannemin erkek kardei. Doum ve lm tarihi belli deil; ama sanyorum ki, babamla annem nianladnda, Sait Bey daha hayattaym. yleyse 1920'lerde lm olmal. Diyelim ki 30 yanda seyahate kt; yani bu seyahat 1898'de yapldna gre, doumu 1865 olabilir. Kendisi Divriili Hafz Hasan Paa'nn oludur. Annesi de Eda Hanm. Sait Bey onlarn resimlerini de yapm. Kapal bir aile deil. Ben onu hi tanmadm. Ama babaannemden ok dinledim. Babaannemin yaad evde eyalarn grdm. En ok dikkatimi eken, kitaplyd. imdi o kitapln bir blm benim evimde. Bana anlatlanlara gre, Sait Bey hi evlenmemi. Okumaya ok meraklym ve resim yaparm." - Seyahatnameden anladmz kadaryla biraz keyfine dkn gibi... Biraz hovardaym. Yalnz hovardalklarnn bir alan varm; tiyatro sanatlarna ok meraklym. -Pekiyi, meslei neymi? Gmrk mdrl yapm. Ve gmrk zerine lkemizde ilk kitab o yazm: 'Gmrk ve Gmrklk'. - Sanrm ttihatym, iki kez de tutuklanm... Evet. ttihat ve Terakki Frkas'na eilim duymu. Bu nedenle Saray' karsna alm. Birka kez tutuklanm ama sorgulamalardan sonra serbest braklm. Bana sorarsanz okur-yazar olmas bunu getiriyordu. - Seyahatnamesinde pek ok resim var... Resim yapmay ok seviyor. Suluboya ve yalboya almalar var. nl Trk ressam Eref ren benim
Rkzan Gnaysu, Mustafa Sait Bey'in resimli seyahatnamesini inceliyor (sada). Mustafa Sait Bey'in seyahatnamesin den, Paris'teki Zafer Tak (altta).
yakn dostumdu. O resimleri grdnde ok beenmi, Mustafa Sait Bey iin, 'ada Evliya elebi' demiti. Hem seyahatnameye hem de resimlere baktmzda, o dnemi dnrsek, ok farkl, bambaka bir insanm Mustafa Sait Bey. - Bu seyahatname nasl elinize geti? Seyahatname babaannemden bize ulat. Size enterasan gelir mi bilmem; ama benim bykbabam, Bedirhan Paa'nn oludur; Krdistan Emiri... Mustafa Sait Bey'in ablas, Bedirhan Paa'nn gelini olmu. Bir nedenle Abdlhamid, Bedirhan Paa ailesini sryor. Kimini Girit'e, kimini de am'a. 0 da onlarla beraber, bykannem ve bykbabamla am'a srlyor... - Seyahatname yarm kalm... Bitirememi. Notlar Bulgaristan'n anlatmnda sona eriyor. O yzyl dndmzde, seyahatname bizde pek yoktur. 0 adan ok nemli. Bir de resimler tabii... - Seyahatnameyi bugnk dile kim evirdi? Eim Burhan Gnaysu, slubunu bozmamaya dikkat ederek 1984'te evirdi.
TAKVM
100 yl nceki tartma
Yirminci yzyl ne zaman balad?

Geen yl 'milenyum' konusunu, nc binyla ne zaman; 2000'de mi yoksa 2001'de mi gireceimizi tartmtk. Meerse ayn konular, noktas virglne, 19. yzyldan 20. yzyla geerken de tartlm. Hem Avrupa basnnda hem de Osmanl basnnda...
VAHDETTIN ENGIN ylnn son aylarnda 'milenyum' szc, gndelik hayatmza girdi ve bir daha da gndemden dmedi. Milenyum, 'bin yllk' zaman dilimini ifade ediyor. 1999 ylnn sona erip 2000 ylnn balayaca gnlerde, en ok zerinde durulan konu, 2000 ylnn balamas ile rnilenyuma girilecei idi. Konu o kadar ok dillendirildi ki, 1 Ocak 2000 tarihinde 21. yzyla veya nc bin yla girilecei dncesi, herkese egemen oldu. Dzenlenen kutlamalar da son derece grkemli olunca ve buna 2000 ylna girmenin heyecan eklenince, bir husus biraz gzden kat: Aslnda 31 Aralk 1999'un gecesinde, 2000 yl balyordu; ama henz 20. yzyl bitmemiti. Dolaysyla 21. yzyla veya milenyuma, girilmemiti. Milenyumun balayaca esas tarih, 1 Ocak 2001 idi! 1999 ylnn son aylarnda milenyum heyecan yaanrken, 1 Ocak 2000 tarihinde sadece yeni bir yln baladn, ama asla 21. yzyla girilmedii grn savunanlar da oldu. Fakat bu gr, o gnlerin cokusu iinde, fazla dikkate alnmad. Bununla beraber, 21. yzyln ne zaman balayaca konusunda bir tartma ortam olutu. 20. YZYILA GRERKEN imdi, biraz geriye gidip 100 yl ncesine, yani 19. yzyln bitip 20. yzyln balayaca dnemlere bir gz attmzda, ayn tartmann o yllarda da yaanm olduunu gryoruz. Hatta o dnemde sorun, her ne kadar daha ok Hristiyanl ve Avrupa lkelerini ilgilendirse de, Osmanl kamuoyunun da konuyla ilgilendii ve tartmann, stanbul gazetelerinin stunlar38 Popler TARH I Ocak 2001
Paris'te 100 yl arayla iki kutlama. 1900 yl (solda) ve 2000 yl (sada).
na yansd gzlenmektedir. stanbul'da yaymlanan 'Le Moniteur Oriental' gazetesi, 2 Ocak 1900 tarihli nshasnda, Fransz yayn organ 'Journal des Debats'da kan bir yazdan yapt alntyla konuyu Trk kamuoyunun nne tamt. '19. Yzyl m 20. Yzyl m?' balkl bu yaz, Msy Parville tarafndan kaleme alnmt. Konunun enine boyuna ele alnp tartld yazda, Parville ncelikle u hususlar hatrlatyordu: "31 Aralk'ta gece yars 1899 yl bitecek ve 1900 yl balayacak. Bu durumda ertesi gn hl 19. yzylda m olacaz, yoksa 20. yzylda m? Baka bir ifade ile, iinde bulunduumuz 19. yzyl birka gn iinde sona m erecek, yoksa 1900 ylnda da devam m edecek? Birok kiiyi ilgilendirdiini tahmin ettiimiz bu soruyu birka ay nce cevaplamtk. Buna ramen ok sayda soru ile karlayoruz ve bu konudaki fikrimiz soruluyor. Daha nce de sylemitik. Gelecek yzyl (20. yzyl) 1901 ylnda balayacaktr. Fakat 20. yzyln 1900 ylnda balayaca eklinde baz itirazlar ykseldi. Bu konuda kesin sonuca varlm olmasna ramen, ileri srlen kar iddialarla kafas karan birok kii, gelecek Pazartesi gn, 20. yzyla girip girmeyeceimizi bilmemektedir. Btn bunlara bir de, bu konular bilmesi gereken Papa'nn beyan eklendi. Papa, 31 Aralk' 1 Ocak'a balayan gecede, yeni balayacak yzylda Tanr'nn ltfunu kazanmak iin dini ayinler yaplmasn istedi. Nihayet Federal Alman hkmeti 20. yzyla 1900 ylnda balama karar ald..." PAPA NEDEN BYLE YAPTI? Msy Parville bu hatrlatmalar yaptktan sonra, Papa
XIII. Leon'un, yzyln 31 Aralk 1900'de sona erdiini ilan ettiine dair kan sylentinin ya tercme hatasndan ya da yanl anlamadan kaynaklandn belirtmiti. nk Kilise'nin d-
ncelerini yanstan 'Semaine Relgieuse'e gre, Papa'nn, yeni yzyln 31 Aralk 1899 gecesinden itibaren baladna dair bir beyan olmamt. Tam aksine Kilise, 20. yzyln balangc olarak 1 Ocak 1901'i temel alyor ve bu konuda bir takm deliller de getiriyordu. Buna gre; Miladi takvimin ilk yl 1 olarak kabul edilmitir. Dolaysyla, bu ilk yzyln sona ermesi iin, Miladi yl 100'n birinci asra ait olmas gerekmektedir. Bu durumda ikinci yzyl da Miladi 101 yl ile balamaktadr. Bu tartlmaz k noktasndan hareketle, sonu (00) ile biten her yln balayan deil, sona eren yzyla ait olduu tespit edilebilir. Bu nedenledir ki,
New York'ta 1900 ylna giri nedeniyle klandrlan kent meydan. Kulenin zerinde 'Hogeldin 20. Yzyl' yazl (stte). 2000 ylna girilirken Papa kutlamalar izliyor (solda).
TAKVM
Ylba nerede, hangi saatte?

Franszlarn 'Journal des Debats' adl gazetesindeki '19. Yzyl m 20. Yzyl m?' balkl yazy kaleme alan Parville, bir baka yazsnda da yzyln balamas konusuna deinmitir. Bu kez konuya farkl bir noktadan bakan Parville unlar sylemektedir: "nsan akl meraklarn bir trl yenemiyor. 20. asrn ne zaman balayaca sorularndan sonra, imdi de u konu merak ediliyor: 1900 yl hangi saatte balayacak ? Bilindii zere 31 Aralk 1899'un gece yarsnda, iinde bulunulan yl bitecek ve onu takip eden 1900 yl girecek. Bu adan bir sorun yok. Fakat hangi gece yars diye sorulduunda durum biraz kark bir hale geliyor. Londra'nn gece yars m? Paris'in gece yars m? Roma'nn gece yars m? Berlin'in gece yars m? Petersburg'un mu? Pekin'in mi?.. Hangi gece yars? te bu adan bakldnda, iler karyor. Aslnda olay basit. Yeni yl, her lkenin kendi gece yarsnda balyor. Franszlar iin 1900 yl, rasathanedeki saat gece yarsn gsterdiinde balayacak. Londra'da yeni yl, Fransa'ya gre 10 dakika sonra balayacak. nk iki lke arasnda 9 dakika 21 saniyelik bir fark vardr. (...) Mesela Yeni Zelanda'da le olduunda, Paris daha gece yarsn yaamaktadr. Dolaysyla bu blge her yeni yla Paris'ten daha nce girmektedir."
13 Aralk 1899 tarihli Papalk Bildirisi'nde, 19. yzyln sonu olarak 31 Aralk 1899 deil, 31 Aralk 1900 tarihi gsterilmitir. 20. yzyln ilk gn de, doal olarak 1 Ocak 1901'dr. KLSE NE DNYOR? Kilise'nin bu grn destekleyen Parville, yazsnn devamnda, iddiasn ispatlamaya ynelik grlere yer vermeyi srdrr: " Grld zere, Kilise'ye gre de gelecek yzyl 1901'de balayacaktr. 1900 ise 19. asrn son yl olacaktr. Btn astronomlar, kronolojistler ve tarih yazclar da ayn kanaatte olup uzun bir sredir 20. yzyln 1901 ylnda balayacan tekrarlamaktadrlar. Aslnda bu tartma ok eskidir. Hemen hemen her yzylda bir, ayn tartmalar yaplmakta ve anlamazlklar meydana gelmektedir. Bundan sonra da meydana gelecektir. Bu erevede, 1599'da,
1699'da ve 1799'da ayn sorular soruluyor ve gelecek yzyln ne zaman balayaca tartlyordu."
STANBUL GAZETELER
1900'de bir Fransz ailesi yeni yzyl karlyor (stte). 1 Ocak 1901 tarihli Sabah gazetesinde de yzyln balangcna ilikin bir yaz yer almt (sada).
20. yzyln ne zaman balayaca konusuna stanbul'daki Trk gazeteleri de ilgi gstermilerdir. Meseleye sayfalarnda yer veren Trke gazeteler, ounlukla 20. yzyln 1901 ylnda balamas gerektii kanaatinde birlemilerdir. Bu konuda, 'Yirminci Asr Miladi Yln Balangc' balkl bir yazya yer veren 1 Ocak 1901 tarihli Sabah gazetesi, u hususlara deinmitir: "1901 senesi ve dolays ile yirminci asr bugn balam bulunuyor. Avrupa gazeteleri bu
konuya bir hayli nem vermi bulunmaktadrlar. Eski okuyucularmz hatrlayacaklardr. Yirminci asra, 1900 senesinde mi yoksa 1901 senesinde mi girilecei konusu, matematik ve astronomi uzmanlar arasnda hayli tartmaya sebep olmutu. (...) Bu konulan imdi yeniden ortaya karmaya gerek yoktur. Geen yln Ocak aynda, yirminci miladi asrn balayp balamad hakknda phe gsterenler olmutu. imdi artk phe ve tereddde gerek yoktur. Dn, yan 31 Aralk 1901 tarihinde on dokuzuncu asrn sona erdii ve bugn 1 Ocak 1901'de yir-
minci asrn balam olduu konusunda btn medeniyet alemi fikir birlii iindedir." Sabah gazetesi, sonraki gnlerdeki nshalarnda da konuya deinmi ve ylba mnasebetiyle yabanc sefaretlerin dzenlemi olduu kutlama trenleri ile balo haberlerini yaymlamtr.
HANG ASRA HANG GN GRLD?
ne, 'yirminci asr balad' diyenlere hesap bilenler derhal itiraz etmilerdi. Allah eksik etmesin, byle konularda bilgilik taslayanlar hi eksik olmaz. Bizim gibi ince hesaplara akl erdiremeyenler de bunlarn sylediklerini boynu bkk kabul eder. Ne ise, geen sene balamamsa, bu sene balad. Fakat aksilie baknz ki bir Sal gn ile balyor. Merakl ok. imdi de 'Acaba dier asrlar hangi gnde balamt?' diye aratrmaya girienler var. Btn bu tartmalardan anlaldna gre, insanlar her dnemde bu tr konulara zel bir ilgi gstermekte ve meraklarn gidermeye almaktadrlar. Ama sonuta yine bildikleri gibi hareket ettikleri de bir gerektir. Nitekim gnmzde de yle olmad m? 2000 ylnn milenyumun balangc deil, 20. yzyln son yl olduu bilindii halde, insanlar bir yl ncesinden, byk enliklerle 'milenyum'u kutladlar. Ama yine de bilinmesinde fayda var; asl 'milenyum' iinde bulunduumuz ayda, yani 1 Ocak 2001 tarihinde balad.
Fransz ressam Jules-Alexander Grun'n 19. yzyln bitiini anlatan 'Fin de Siecle-Yzyl Sonu' adl tablosu (solda). 1900'l yllarn sonunda pek sk duyulan yeni yzyl arklarndan birinin afii (altta).
Ayn konuyu ele alan 10 Ocak 1901 tarihli Tercman- Hakikat gazetesinin yaklam ise yle olmutur: "Artk phe yok. Miladi yirminci asr balad. Geen se-
Miladi takvim sfrla balamaz!

uras bir gerek ki, rakamlar sayarken sfrdan balamyoruz: ' 1 , 2, 3, ...' diye sralyoruz. 10 rakam ondalk dizeyi tamamlyor. Eer 100'e kadar devam edecek olursak da ayn mant kullanacaz. 100 rakam, yzlk bir dizenin iinde yer alyor ve dizenin sonunu tekil ediyor. Byle olduu iindir ki, 1900 yl da 19. asrn son senesini oluturmaktadr. Miladi takvim sfr ile deil bir ile balad ve yle devam etti. Olduka basit olan bu mantk 20. yzyl 1900'de balatmak isteyenleri bir trl tatmin etmiyor ve muhalefete devam ediyorlar. Bu karklk aslnda, Romen rakamlarnn kullanld dnemde Dionysius Exiguus adl bir papaz tarafndan hazrlanan Gregoryen takviminden kaynaklanyor. Dionysius Exiguus, 532 ylnda sa'dan nce ve sonraki yzyllar kavramn ortaya att. Romen rakamlarnda sfr bulunmad iin, sa'nn doumunu 1 olarak kabul etti. Onun hatas ileriki dnemlerde de devam ettirildii iin her yzyln sonu (00) ile biten yllardan sonra balad.
Popler TARH/ Ocak 2001 4 1
Soykrm iddialarnn arkasndaki gerekler
Ermeniler neden g etmeye zorland?

1915 Ermeni Tehciri, ihtimal dahilindeki bir isyana kar dnlm bir tedbir deildir. 1915'teki zorunlu g karar, fiilen ortaya kan isyana ve dman orduyla ibirliine kar alnan ve gnn artlar iinde kanlmaz olan bir karardr.
29
LBER ORTAYL lar, Marne'da 'muzaffer Fransa' tarafndan durdurulmu ve geri ekilmitir. Enver Paa'nn ordu komutanl ile alakas olmad, en sekin ktalarmz Sarkam cephesinde perian etmesiyle anlald. Alman Genelkurmay'nn ikna ettii Bakumandan Vekili, ilk anda Rus cephesine saldrmt. Ancak ne askerimizi sevk edecek yol (demiryolu Ankara'da bitiyordu), ne de askeri k savana hazrlayacak donanm vard.
DMANLA BRL
Ekim 1914'te Osmanl mparatorluu, AlmanAvusturya bloku yannda savaa girdi. Btn Trk tarihinde, bylesine ocuka ve hayalperest bir fiil grlmez. Zira uzun Trk devlet gelenei, gereki davranlar etrafnda var olabilmitir. Zaferine inanlan cephe, yani Alman ordu-
Sekin askerlerimizi, siperlerinde bekleyen Ruslar deil, ar k artlar telef etti. ekilen kolordumuzun yaratt boluu doldurmak iin ilerleyen Rus ordularna, Ermeni komitalar nclk ediyordu. Blgedeki Ms42 Popler TARH/ Ocak 2001
lman halka kar ok gaddar davrandlar; katliamda bulundular. nc Ermeni komitalarnn bu acmaszln bizzat Rus Genelkurmay belirtmektedir. Olaylar niye byle geliiyordu? Taa Selukilerin Trkiye'yi kurmalarndan beri, mttefik Hristiyan halk, Ermenilerdi. Ananeleri, mutfaklar, musikileri, ka g anlaylar, aile dzenleri itibariyle, Ermenilerin Anadolu Trkleri'nden ayrdedilmeleri ok zordu. Ama tarihte, Habeistan (Etiyopya) halk gibi, ilk milli kiliseyi oluturuyorlar ve dolaysyla dinleri ve ibadetleriyle dilini koruyan bir halk saylyorlard. 19. yzylda Ermeniler, zellikle Yunan ayaklanmas sonras, Babali'de, Tercme Odas'ndaki ve Hariciye Nezareti'ndeki g-
Birinci Dnya Sava'nda, ubat ve Mart 1915'te, Ruslar karsndaki Osmanl kuvvetlerini cephe gerisinden vuran Ermeni komitaclardan bir grup (sol sayfada): Fotorafta, en arka srada, solda, 1896'da Osmanl Bankas basknna katlan Papken'i de grmek mmkn... Yanda ise, tehcir (zorunlu g) srasnda bir Ermeni kamp.
revleri ele geirdiler. Ticarette beynelmilel bir konuma ykselmilerdi; yetikin genleri, alkanlklar ve sanatkr yetenekleriyle, Trk devletinde resmi mimarlk, barutuluk, Darphane Nazrl gibi stratejik grevleri de Ermeni sekinleri, yani mira snf yklenmiti. Bununla birlikte, Ermeni halk arasnda, farkl blgelere ve bilhassa farkl mezheplere mensup olmaktan ileri gelen ekime ve gerilim, eksik deildi.
BLGENN ARTLARI
mndan yetikin kadrolar deillerdi. Evvela tarihi haklarna dayanarak, nfusa aznlkta olduklar bir blgede devlet kurmak istediler. Etraflarnda Krtler ve Trklerden, Arapa konuanlardan oluan Mslman bir nfus, Sryanler ve Kaldanler gibi dinda ama ayr bir dil ve
meleri, tepki ve intikam hissi uyandrmtr.

HAMDYE ALAYLARI
1896 olaylar neticesinde ortaya kan Hamidiye Alaylar'n, sadece Sultan II. Abdlhamid'in bir entrikas olarak yorumlamak, doru deildir.
Yunanllardan sonra Osmanl Hristiyanlarn saran bamszlk istei, Ermenileri de ateledi.

kltr taycs milletler vard. Byle bir ortamda Ermenilerin bamszlk mcadelelerine, Balkanlardaki Bulgar komitalarnn rgtlenme biimine benzer rgt ve yntemlerle girimeleri; blgenin Mslmanlarna kar kanl bir mcadele yolunu seBlgenin Krt airetleri, Ermenilerin sava isteine ayn yntemle cevap vermektedir. Douda Ermeni ve Mslman gruplar arasndaki atma, bir mukateleye (boazlama) dnmektedir. Mesela o dnemde ortaya Popler TARH/ Ocak 2001 43
Yunan bamszlndan sonra btn Osmanl Hristiyanlarn harekete geiren bamszlk istei, Ermenileri de sard; bu kanlmazd. Ne var ki Ermeni siyasi liderleri, aralarnda iyi iletiim kuran, siyasi tecrbe bak-
Farkl Ermeni cemaatleri ve Amerikan misyonerleri

Bir ksm Ermeni, Hal seferlerinden beri Katolik inanca girmitir. zellikle ukurova ve Ankara Ermenileri bu zmredendir. Katolik Ermeniler dnya grleri ve kltrel seimleri itibaryla kendilerini asl Ermeni gruptan ayrmay tercih etmilerdir. Her ne kadar 19. yzylda baz Katolik Ermeniler, laik ulusu bir tavrla asl Ermeni grupla badama yolunu semilerse de iki grup arasnda her zaman iin derin bir mnferet (soukluk) vard. 19. yzylda aslen bir Katolik rahip olan Ormanyan'n Ortodoks gruba gemesi ve imparatorluk tarihinde en uzun sre grev yapan Ermeni ruhani lideri olmas gibi bir olay dahi istisnaidir. Katolikler, Milli Ermeni Kilisesi'ne yanamamlardr. Cizvitlerin propogandasi, hatta 18. yzyl sonunda Katolik propogandasna kar kan Patrik Avedik'i buradan Paris'e, Bastille'e karacak kadar cretkr davranmalar, Katolik Ermenilerin kuvvetlenmesine neden olmutur. mparatorlukta bilhassa 17. yzyl sonunda, Sivasl Mehitar gibi bir Katolik rahibin ortaya kmasyla Katolik Ermeniler, Bat kltr ve siyasetiyle daha ok btnlemitir. Belirtmek gerekir ki, Bat medeniyetini Ermenilere tantmakta, Ermenileri de Batya kabul ettirmekte ok etkili olmulardr. Mehitarist cemaat Venedik, Viyana ve Paris gibi merkezlerde matbaa, okul ve manastrlar tekil etmi; Ermenilii Batyla btnletirmekte hizmet etmi, Osmanl Ermenileri arasnda da bu gibi okullarn almasna nclk etmitir. Ama Dou'daki Ermenilerin hayatn ve siyasetini asl etkileyen akm, Boston'dan kaynaklanan Amerikan misyoner faaliyetidir. Ksa zamanda Dou blgesinde ve Mezopotamya'da saylar 400' geen okul, yetimhane ve sanayi mektebiyle Amerikal misyonerler; Ermeni cemaat arasnda atmalara da neden olan nc bir mezhebin, Protestanln douuna neden oldular. Ermeni halknn en fakir ve en eitimsiz kesimini, yksek eitime hazrlamak yannda, zenaatkr olarak da eiten misyonerlerin, yeni militan bir grubun douunu hazrladklarna hi phe yoktur. Galiba ada Ermeni diasporasn (yurt dnda yaayan Ermeni cemaatler) ynlendiren dnya gr ve siyaset, bugn de bu eitimin sonucu olarak devam etmektedir. Bu Ermeni ulusuluunun Osmanl ynetimine kar yneliminden ok, asl buhran, Ermeni uyruklar arasndaki mezhep ve parti atmalaryd. Hnaklar, Danaklar gibi sosyalizan ve milliyeti militan gruplar dnda, Ramgavar gibi anayasac, liberal burjuvazinin ykseliini temsil eden partiler de vard. Ama her eye ramen, kltr, yaam biimi, siyasi meruiyetilik anlayyla, Osmanl devletine ve mparatorluk sistemine sadk ve btnlemi Ermeni unsurunu da gz nnde tutmak gerekir. te bu sonuncu grupla milliyetiler arasndaki atma ve gerilim, Ermeni hayatn ve yakn tarihini ekillendiren bir baka unsurdur.
kan Siyonist liderlerin rafine (incelikli) propoganda yntemleri ve dnya Musevilerini Filistin'e yerletirme abalar gibi baarl ve olgun bir siyasi alma, Ermeni lider ve siyasi rgtlerinde gze arpmamaktadr. Ermenilerin o gnden bugne balca hatalar, Batdaki kamuoyunu biimlendiren iletiim aralarna (medya) olduundan ok daha fazla nem vermeleri ve bu aracn nihai baary tayin edeceine olan mutlak inanlardr. NEDEN TEHCR? Birinci Dnya Sava'ndaki ilk yenilginin ardndan, istilac ordulara gsterilen silahl Ermeni destei, Alman Genelkurmay'nn da srarl nerileriyle tehcir (zorunlu g) kararnn alnmasna sebep oldu. Yakn zamanlara kadar, Talat Paa'nn 'soykrm' emrini ieren telgrafnn, doruluu ispatlanan bir belge olduunu sylemek, gtr. Tehcir kararnda, ordunun hareket alann gvenceye almak ve Mslmanlarla Ermeniler arasndaki atmalar nlemek amac olduu aktr. Kukusuz idare bu ilemi uygularken, aktif Ermeni militanlaryla sivil halkn atmaya karmayacak unsurlarn ayrdedemezdi. Tehcir ilemini kimi idareciler olduka kansz biimde gerekletirdi, blgelerindeki nfusu, br blgeye aktarabildi (Tehcirin hedefi Suriye ve Mezopotamya idi). Bir ksm idareci, srgn edilenlere kar sorumsuz ve genelde beceriksizce davrand; birok yerde ise intikamc unsurlar ya-
Sivasl Katolik rahip Mehitar (stte) ve Ortodoks Ermenilerin Knal Ada'da yaptklar bir dini tren (sa altta): Beyaz ereve iindeki kii, Amerikal Protestan Ermenilerin dini lideri Melvin A. Wittler.
ma ve katl olaylarna giritiler. Ulamdaki imkanszlklar da ste binince, istenmeyen olaylar zinciri, karlkl aclar, Mtareke dneminde de srecek karlkl atmalar, boazlamalar devam etti. TEHCRN ZAMANI... 1915 Ermeni Tehciri, olabilecek, yani ihtimal dahilindeki bir Ermeni isyanna kar dnlm bir tedbir deildir; bu nokta ok nemlidir. 1915 Tehciri, fiilen ortaya kan isyana ve dman ordusuyla ibirliine kar alnan ve o gnn artlar iinde kanlmaz olan tatsz bir karardr. Osmanl imparatorluu savaa girmeden nce, 1914 ylnda byk devletlerle bir Yeniky Antlamas yapmtr. Buna gre, Doudaki alt vilayette Ermeni nfusun yerel temsil organlarna girmesi ve blgeyi, maa dahi tesbit edilen bir Norveli Genel Vali'nin ynetmesi konusunda karara varlmtr. Savan kmas bu antlamann yrrle girmesini nledi ve sava iindeki olaylar sonucun-
da, Dou Anadolu'da byle bir antlamay yrrle sokacak unsurlar da tarihten kalkt...
SOYKIRIM KAVRAMI
'Genocide' (soykrm) kavram, kinci Dnya Sava'ndan sonra nem kazanmas zerine, Bat'da Ermeni olaylar iin ok kullanlyor. Bunun nedenleri vardr. Yahudi soykrmnn ar sululuunu tayan AlmanFransz evreleri ve Macarlar gibi kavimler, zgn sularn yayp paylaacak tarihi ortaklar aryorlar. Ermeniler ise davalarn Yahudiler lsnde baaryla kabul ettireceklerini dnerek de bu kavrama drt elle sarlyorlar. Ermeni tehciri ve muka-
taleyi 'genocide' olarak nitelemeyi reddeden Bernard Lewis gibi bilginleri mahkum ettiriyorlar, ayn fikirde olduunu syleyen Gilles Veinstein gibi Fransa'nn tannm bir trkolounu protesto ediyorlar, College de France'a seimini engellemeye alyorlar.
NEDEN TRKYE?
Bat Avrupa'daki evreler, 'genocide' suunun ne olduunu biliyor ve solcusundan sacsna, bu suu Trkiye'ye yamyorlar. Ama; baz siyasilerimizin temcit pilav gibi tekrarladklar, sadece siyasi, iktisadi kontrol kurmak, blgeyi blmek deildir. Tek bana Ermeni propoganda imkanlarnn da bu kadar yaygn sonu elde etmesi mmkn deildir.
Yl 1915: Diyarbakr'da yakalanan Ermeni komitaclar, silah ve bombalaryla (en stte). 1915 ilkbahar: Avrupa ve Amerika'daki Ermeni lobilerinin rgtledii ve Ruslarn silahlandrd Ermeni eteciler Van zerine yryorlar. (Fotoraf, dnemin Amerikan basnnda yer almtr.)
1915'te, Ermeni Tehciri baladnda, Orta Anadolu'dan gelen demiryolu hatt, Toros dalarnn ortasnda, Pozant'da son buluyordu (yanda). Tehcire tabi Ermeniler (altta), bu noktadan Suriye'ye, yayan olarak yola devam ediyorlard.
Bizim lkemizde ise ne hkmet evreleri, ne milliyeti tarihiler, ne de liberal entelekteller 'genocide' kavramn yeterince tanmyorlar. Genocide, mrur-u zamana (zamanamna) tabi olmayan bir sutur. Hukuki sonular yannda, kltrel olarak da bir milletin hem mazisini hem de geleceini balar. Szn ksas 'genocide', sadece yapan deil, onun mensup olduu milleti de balar. Yahudi soykrmndan dolay benzer fikirleri savunan Martin Luther ve Protestanlk, Hitler kadar suludur. Her eye ramen bugnk Alman kuaklar da babalarnn fiilini ister istemez stnde tamaktadr. Soykrm faaliyetlerine itirakten dolay, sadece Vichy Hkmeti sulu deildir. Fransz kltrnde bu iin kkleri Voltaire'e kadar gider. Soykrm ne devletle, ne idare adamlaryla, ne de belirli bir partinin ideoloji ve fiiliyle snrl kalr. Bunlarla ayn kimlii paylaan herkes 'bunlardan biri' ola-
rak tavsif edilir. 1915 olaylar, tpk mteakip Pontus hadiseleri gibi, yanl politikalarn, gereki olmayan isteklerin, d kkrtmalarn da hzlanmasyla yaratlm, gelitirilmi boazlamalar, ac tarihi sayfalardr. Bunlar soukkanl biimde incelemek ve salkl sonular elde ederek, birbirine ok yakn ynleri olan iki halkn yaknlamalarn temin etmek icab eder. Ermenistan ve Trkiye, bir arada yaamas ve karnn doyurmas gereken iki devlettir.
etmek de, salkl ve adil bir deerlendirme deildir. Soykrm iin gerekli olan nyarglar, kmseyici ifadeler, olumsuz bir ayrmclk (negative discrimination) Osmanl-Trk kltrnde yoktur. Hatta Ermeniler hakknda birtakm Hristiyanlarn kltrnde var olan nyarglarn onda birine, Mslmanlar ve Trkler arasnda rastlanmaz. 1914'te harbe giren Osmanl hkmetinde, Ermeni nazrlar vard (bunlarn, savan ilanna kar vatanperverane bir tepki gstererek, istifa ettiklerini de belirtmeliyiz). Hayat grlerini ve yaam biimlerini paylaan iki kavmin arasnda, 'genocide'i uygulatacak bir mnferet (soukluk) ortam yoktu. Dahas, bizzat ttihat ve Terakki evrelerinde, tehcir kararn tasvip etmeyen kimseler vard. Ermenilerin tarihi geliimleri ve ulaacaklar hedef, zamansz ve gereksiz bir harple sapmaya uramtr. ounlukta olmadklar bir blgedeki gereklemesi zor siyasi amalan, dier grupla-
Soykrm iin gerekli olan olumsuz bir ayrmclk, Osmanl-Trk kltrnde yoktur.
SOYKIRIM NEDR? Her boazlama, her etnik atma, 'genocide' olarak nitelendirilemez. Reich Almanya'snn bu zgn suu, rastgele dnemleri ve kavimleri nitelendirmek iin uygun deildir ve beeriyetin her kesimini bu sua ortaklkla itham rn tepkisini yaratmtr. Harbin getirdii ani ykmn yaratt panik, bu olaylar zincirini ortaya kartmtr. Bunu byle bilmeli, olaylarn tarihini, olduu gibi konumal, yazmal ve soykrm sulamasn devletten nce halk olarak reddetmeliyiz.
Latife Hanm ile Mustafa Kemal...
Nasl evlendiler?
1923 ylnn 29 Ocak gn balayan Latife Hanm ile Gazi Mustafa Kemal'in evlilikleri, uzun srmemiti. Konu hakknda bugne kadar, ok yazlp izildi. Ama bu evliliin en ilgin yan, evlilik dncesinin hangi artlarda, nasl ekillendii idi.
NEZIHE ARAZ
M
Mustafa Kemal Paa ve Latife Hanm, Edremit yolu zerinde kurulan adrda yorgunluk kahvesi iiyorlar (altta).
ustafa Kemal Paa'nn zmir'e giri yksn Lord Kinross, o serin ngiliz slubuyla yle anlatyordu: "Mustafa Kemal zeytin dallaryla bezenmi bir dizi ak otomobilin banda zmir'e girdi. Her zamanki gibi, zerinde rtbesini belirleyen hibir iaret yoktu. Gnlerden Eyll'n 10'u. Kafileyi ehrin kapsnda bir svari alay karlad. Alayn erleri son dokuz gn at stnde, Yunan hatlar arkasnda, durmadan d-
vmlerdi." zmir'e giri byle balad ite. Salih (Bozok), Ruen Eref (Onaydn), Halide Edip (Advar), ndeki arabada. Ardnda, zeytin dallaryla donatlm eski arabasnda Mustafa Kemal var. Yollarda, kafilenin stne serpantinler, konfetiler, iekler yayor. Sonunda, nde bayaver Salih Bey ve dier yaverler, ardndan Mustafa Kemal ve arkadalar, Paalar, zmir Valisi ve dierleri Karargah'a ulatlar.
Herkes yorgun. Herkes ackm, acele yemekler yeniyor. Kahveler iiliyor. Kimsenin, yorgunluktan ikayeti dile gelmiyor. Saat iki buukta, hemen herkes grevinin banda. Hzl bir alma ve kaynama balam. te tam bu srada, ikinci yaver Muzaffer (Kl) Bey'in kaps hzla alyor ve ieriye mor pelerinli, peesiz, zarif, k bir gen hanm giriyor. Yirmi-yirmi iki yanda ancak var. Heyecanl, gl, kararl bir hanm. Ate gibi. Odadakiler bu da-
vetsiz, ama dikkatleri hemen zerine eken hanma akn ifadelerle bakyor. 'BEN SAVAMAZSINIZ PAAM' Bu olay o an aknlkla izleyen Salih Bozok, daha sonralar, yakn dostlarna o an, yle anlatyor: "Muzaffer'in arm, hatta rkm yz bile bu zarif hanm durduramad. O anda, ieri girenin, savan ortasna yeni bir yaam mjdesi gibi den bu gen hanmn, yalnz Mustafa Kemal'in deil, herkesin talihine hkmedecei; hatta bu talihi deitirebilecei, hi kimsenin aklna gelmemiti. Ama herkes nedense hem aknd, hem hayran." Gen hanm kz ise, yaver Muzaffer'in nnde olanca zariflii ile durmutu: "Bonjur efendim," dedi: "Gazi Mustafa Kemal Paa'yla grmek istiyorum efendim". Gen, ama deneyimli yaver duyduklarna inanamyordu. Ancak, "Yani nasl?.." diye sorabildi karsndaki hanma. Ama nafile. Gen hanm anlalyor ki bu konuda iyice kararlyd. Hibir mazereti kabul etmiyordu. Sonunda ikinci yaver Muzaffer Bey, Paa Hazretleri'ne durumu bildirmek iin yanna girdi. Paa ayakta, sigaras elinde, yorgun, kahvesini iiyordu. Yaver Muzaffer, Paa'sna durumu anlatt. Ama Mustafa Kemal biraz fkeyle, "te! Tam sras! Grmyor musun be ocuk, bam kayacak vaktim mi var benim? Sav gitsin" derken... Gen hanm, aralk kapdan uarcasna odaya girdi ve "Beni savamazsnz paam!" diye dikildi. "Adm Latife. Uakizade Muammer Bey'in byk kzym efendim. Ahdim var. nce ellerinizi peceim ve sonra yreimdeki atei size arz edeceim!"
Gazi ile Latife Hanm'n nikah trenleri

Mustafa Kemal, 1923 ylnn 29 Ocak gn, zmir'de, Uakizadelerin Gztepe semtindeki 'Beyaz Kk'nde bir ay partisi verir. Kk, 'Gazi'ye yabanc deildir. zmir'in kurtuluu gnlerinde, Uakizadelerin evi, Mustafa Kemal'in karargah olmutur... Kkteki bu partiye, zmir'in baz ileri gelenleri ile, Mustafa Kemal Paa'nn arkadalar ve Uakizadelerin yakn akrabalar arlr. Davet, bir 'ay toplants' biiminde duyurulduundan, hi kimse, o gn bir 'nikah' treninin gerekleeceinden haberli deildir. Hatta, zmir Kads bile, neden arldn, kkn kapsna gelip de Bayaver Salih (Bozok) Bey'le konuunca renir. 'Beyaz Kk'te gerekleecek olan bu nikahn en byk zelliini, Medeni Kanun'un kabulnden ok nce yapld halde, sonradan bu Mustafa Kemal Paa ve Latife Hanm, Afyon'da genlerin ssledii faytonla belediyeye gidiyorlar (stte). Mustafa Kemal, kaynpederi Uakizade Muammer Bey'in zmir'deki evinde (altta). Soldan saa; baldz Rukiye Hanm, Mustafa Kemal, kaynvalidesi Adviye Hanm, dier baldz Vecihe Hanm, kaynpederi Muammer Bey ve Latife Hanm. kanuna girecek olan 'Nikah Biimi'ni balatmas; ayrca nikah bir dini balantdan karp, bir hukuki balant haline getirmesi oluturur. yle ki, smet Bozda, Atatrk'n evlilik yksn aktard 'Gazi ile Latife' adl kitabnda, Mustafa Kemal'in nikah treni iin, kentin mftsn deil, kady davet ettiini yazar... Bayaver Salih Bozok ile Muammer Bey, kkn kapsnda davetlileri karlarken, Mustafa Kemal de, arkadalaryla ilgilenir, onlar byk bir odaya alr. zmir'den arlm olanlarla Uakizadelerin akrabalarn Muammer Bey karlar, onlar ayr bir odaya buyur eder. Latife Hanm, st katta hazrlanmaktadr... Bu srada Bayaver, Kad'ya nikahn hangi odada kylacan gsterir. Kad, aknlkla, "Kadn-erkek bir arada, burada m?" der. Bayaver ise, "Gazi Paa Hazretleri'nin emri byledir. Ka-gsz bir evlenme olacak" diyerek kestirip atar. Atatrk'n yakn silah arkada ve o gnlerde, 'Albay' rtbesinde olan Asm Gndz bu 29 Ocak gnn, anlarnda yle aktarr: "ki gn nce aldm davet zerine Fevzi Paa'yla birlikte Beyaz Kk'e gittik. Vali Abdlhalik (Renda) Bey ve Kzm (Karabekir) Paa bizden nce gelmiler. Bir saat kadar byk salonda oturduk. Kahvelerimizi itik. Bu davetin sebebini resmen bilmiyorduk ama tahmini kolayd. Sonunda, seryaver Salih Bey salona girdi ve Mustafa Kemal'e bildirdi: 'Paam, kad efendi geldi." O zaman Gazi neeyle ayaa kalkt, Fevzi (akmak) Paa'nn nnde durdu ve 'Hoca Paam,' dedi, 'Ltfen siz benim, Asm da Latife'nin vekili olunuz, u ii bitirelim.' Sonra, nikahn kylaca odaya doru yrdler." Evlendiklerinde, Mustafa Kemal 42, Latife Hanm 23 yandayd. Tam bin gn evli kaldlar: 2 yl, 6 ay, 4 gn sonra, 25 Austos 1925 gn Latife Hanm, 'Latife Kemal' olarak kt zmir'e, sadece 'Latife' olarak dnd.
BRBRLERN LYORLAR
lk anlar, birbirini hayretle szen ev sahibi ve de onun davetsiz konuu, sanki birbirlerinin gcn lyor gibiydiler. Sonra, gsterilen yere oturan gen kz, "Paris'te hukuk okuyordum efendim" diye sze balad, "Gzel zmir'imizin igali beni kahretmiti. Hemen her gece sizi ryamda gryordum. Bana hep 'Korkma Latife, ben memleketi de, zmir'i de kurtaracam' diyordunuz" diye devam etti. Konuma uzun sryor; Paa, acele ilerini bir tr askya alm, gen kz dinliyor. Boynundaki madalyonun iinde duran Mustafa Kemal resminden balayarak her istedii eyi Paa'ya anlatyor bu gen hanm. O kadar ki, sonunda Paa, " zr dilerim Latife Hanm. Yabanc misyon temsilcileri epey bir zamandr beni bekliyor" demek zorunda kalyor: "Biliyorsunuz, zmir'e ben de bugn geldim." "Ama Paam, ben daha szm bitirmemitim ki... Be dakika daha beklesinler ltfen efendim. Sizi grmeden nce ahd etmitim: 'zmir'e giren Trk ordusu bakumandann Uakizadeler'in evinde ben misafir edeceim bugn' diye!" ini boaltarak rahatlayan gen kz, Mustafa Kemal'e, "Sizi tandma ok memnun oldum" diyor ve "Beni kabul ettiiniz iin ok teekkr ederim" diyerek, biraz mahsun, biraz doyum-
suz, "Evimizin adresini ve telefon numarasn yaverinize brakacam" derken... Bir anda dayanamayp Mustafa Kemal'in boynuna sarlarak yanaklarndan pyor. Mustafa Kemal, arm, hatta belki de gen kzn bu beklenmeyen cretinden biraz da utanm ve korkmutu. BRAZ PAA'YA BENZEMYOR MU? Tam bu srada Ruen Eref Bey telala odaya girince, grd manzara onu ylesine artyor ki, o anda dar kan gen kzn ardndan kapy kapatrken Paa ona, "Gel be ocuk, gel" diyor mahcup mahcup: "Bakalm daha neler greceiz, gel." Mustafa Kemal'in odasndan frtna gibi kan bu mor arafl, yz peesiz ve yanaklar pene pene kzarm, kocaman kahverengi gzlerinde imekler akan gen hanmdan, kapnn nndeki iki yaver de ylesine etkileniyorlar ki... Gen hanm, yaver Salih Bey'in odasna ite byle gidiyor. "Beyefendi" diyor; "Bir kalem verirseniz ltfen, size adresimi ve telefon numaram brakmak istiyorum. Bunlarn yaknda bir gn size lazm olacan sanyorum." Heyecanl bir hzla adresini ve telefon numarasn yazp ve sanki ok gibi, odadan frlayp dar kyor. Yaverin biri, 'Frtna gibi', derken adeta ok geiriyor aknlktan, "Ne protokol tanyor, ne yasak tanyor, birader" diye mrldanyor. Salih Bey, "Muzaffer! Seni de, beni de bir gzel atlatt; ama bak, biraz paamza benzemiyor mu?" diyor... ZMR YANIYOR Olaylar sryor. zmir o akam tuhaf bir gece yayordu. Gecenin sessizlii iinde birden parlama olmutu. nce uzaktan
ok iyi derecede ngilizce ve Franszca bilen Latife Hanm ankaya'da vaktini okuyarak geirirdi (stte). Latife Hanm Ata'nn ok sevdii Sakarya adl ata biniyor (en solda). Latife Hanm kardeleri ve annesi ile birlikte (solda). Latife Hanm ankaya'da dinleniyor (altta).
kabarveren bir alev da, sonra ac sesler, lklar ve "Yan-gmvaaar... Yetiin, zmir yanyor" feryatlar. Mustafa Kemal karargahta. Dary acyla, aresizlikle seyrediyor. Dilerini skm, kalar atk... Ve kap usulca alyor. Yaver Salih giriyor: "Muammer Bey'in kz imdi telefon etti efendim. Yangn karargaha doru yryormu. ok telal!" Ama Mustafa Kemal'den bu
habere herhangi bir yant yok. Neden sonra, "Salih," diyor, "Ben bunu bekliyordum. Biliyor musun? u sra zmir'de olan General Populas, Aya Fatini Kilisesi'ndeki toplantda ne demi biliyor musun?.. 'Anadolu'yu terketmek zorunda kalrsak, her yeri yakp ykp geride ykntlar ve kl ynlar brakacaz' demi. te bak!" Salih de ona iyi haberlerini hemen ulatrd, frsattan yararPopler TARH/ Ocak 2001 51
Mustafa Kemal Paa, Latife Hanm'la 17 Mart 1923'te Mersin Millet Bahesi'nde, (stte). 1923 knda ankaya Kk (sada).
lanarak: "Ama Paam," dedi, "Knk, Karacabey, Soma kurtuldu, haber az nce geldi. nann paam. Telgrafla geldi!" Mustafa Kemal, "Ver o telgraf bana" diye haykrd sevin52 Popler TARH/ Ocak 2001
le, "Ne sylemiyorsun bana a ocuk!" 'O KIZIN KARA GZLER...' Ortalk kaynyor. Asker imdi de yamay durdurmaya al-
yor. Karargah'n Kordon Boyu'nda kalmasn ok tehlikeli bulan komutanlar harekete gemiler. smet Paa, Bornova'ya gitmeyi aklna koymu. Mustafa Kemal'e, "Siz de ltfen hemen Gztepe'ye gemelisiniz" diye rica ediyor. Ama Mustafa Kemal, bu meseleyi konumay hi istemiyor. Bir yandan da, "Neden anlamyorlar beni" diye fkeleniyor iinden. Sonra da dnyor ince ince: 'O kz... (Latife yani)... Cesaretli ve de cretli bir kz. Gzn budaktan saknmyor. Onun evine gidersem, dedikleri gibi... in arkas nasl gelir bilemiyorum. Grdm kadar onun deiik bir yaps var. Dorusu... Pek holanmyorum galiba ben bu yapdan! Ama u sra, benim byle eylerle uraacak vaktim mi var? O kzn kara gzleri korkutuyor beni sadece. Bana i ama Kemal, unut bu ii!' Bu szler, bu dnceler, 'roman szleri' deil... Sonradan en yakn arkadalaryla dertleirken Mustafa Kemal'in anlatm olduklarnn gerek ifadeleri. Ve Mustafa Kemal yorgun, dalgn, ii dolu. O sra smet Paa, bu yorgun arkadana, "Saatler geiyor. Geceyi uykusuz geirmisiniz. imdi biraz istirahat edin. Sonra gelip sizi alalm. Gztepe'ye gtrelim" diyor. Yorgun, durgun bir soru: "yle mi?" Sonra, kendi i sesini dinliyor Mustafa Kemal aknca: "Korkuyorsun Kemal! Yunanldan bile korkmadn oysa sen! Bir yandan da houna gidiyor bu korku, bu heyecan. Bu madalyonlu kz! Yalan m?" Ve hemen yaver Salih Bey'e bir telefon: "Salih! smet ve Fevzi Paa'lar burada. Evet Ruen'in odasndan geip geldiler. Herhalde onun iin sen grmedin. imdi sen bize kahve gnder ltfen. smet Paa'nnki sade olsun. Sonra biz Gztepe'ye geeceiz. Paalar saat 4'te gelip beni alacak. Ona gre hazr olun!"
'HANIMLARA EL PTRTMEM' Daha sonra olup bitenleri, bir gn Ruen Erefe yle anlatacakt Salih Bey: "Beyaz Ev'in nnde arabadan indi Mustafa Kemal. Kapy yaver Resuhi at. smet ve Fevzi Paalar ve onlarn da yaverleri sralandlar. Beyaz Ev'in bahesi mor salkmlar, gller ve menekelerle donatlm. Merdiven sahanlnda Latife Hanm bekliyor. Paa heyecan dolu. Sinirli, 'Eviniz ok gzel Latife Hanm!' diyor. Cevap u: 'Hibir ev size layk bir ev olamaz, Paa Hazretleri. Ama... Sanrm imdilik en emniyetli ev buras galiba.' Paann elini pmek zere uzand. Ama... ciddi ve heyecanl bir ses: 'Ben hanmlara el ptrtmem hanmefendi, bunu unutmayn' diye bildirdi, ciddi bir tavrla." KK, LG MERKEZ Ruen Eref de olaylarn canl tan idi aslnda ve o da daha sonralar, u satrlar kaleme alacakt: "zmirli Trk kznn baba evinde misafir olarak arlad Bakumandan ve de Beyaz Kk, birdenbire dnyann en ilgi uyandran merkezlerinden biri olacakt. Dalar, denizleri aarak, memleketin ve dnyann drt
Edremit'te kenti gezerlerken (stte). Mustafa Kemal Paa ve Latife Hanm, Tarsus'un Yenice istasyonunda Kuzey Afrikal halk lideri eyh Sunusi'yi karlyor (solda).
bucandan ziyareti gelen, yerliler ve yabanclarla dolup boalan o kk; enliin krk gn krk gece srd, masallarda duyup hayal ettiimiz peri saraylarna dnmt. O gnlerde
zmir, O'nun ka ynden haz duyduu, mutlu yurt blgesi ve yeryz cenneti oldu. O, kavutuu zmir'e, zmir ise kavutuu yce Kurtarc'ya ite byle zafer ve sevgi gnleri yaattlar."
'Latife' tiyatro sahnesinde

Nezihe Araz'n yazd ve Hakan Altner'in ynettii 'Latife, Mustafa Kemal'le Bin Gn' adl oyun, Tiyatro Ayna tarafndan, Akatlar Kltr Merkezi'nde tiyatroseverlerle buluuyor. Dilek Trker'in (soldaki fotorafta) canlandrd Latife Kemal Hanm, oyunda, 60 yandaki haliyle ele alnyor. Nezihe Araz'n, Latife Hanm'n yaknlaryla ve o dnemleri yaam insanlarla konuarak, 6-7 yllk bir aratrma evresinin ardndan yazd 'Mustafa Kemal'le Bin Gn' adl kitabna dayanan oyunun, dekor ve kostmn Osman engezer, k tasarmn da Yksel Aymaz stleniyor. Latife Hanm' sahnede canlandran Dilek Trker, Latife Hanm ile Mustafa Kemal'in beraberliklerine dair unlar sylyor:" Latife Hanm'n btn istedii, Mustafa Kemal'le daha ok vakit geirmek, ona daha ok dokunmak. Ama bu o kadar kolay m? Bir lke sfrdan ina edilirken..."
Popler TARH! Ocak 2001 53
Piyanoda Aleks Keleci!

20'li yllarda ili'den ehzadeba tiyatrolarna uzanan hatta, mekanlar ve insanlar... 30'lu yllarn banda Darlbedayi... 40'l yllardan 60'lara, stanbul'daki gece kulplerinde mzik... Kantocu ve tiyatro sanats amram Hanm'n torunu piyanist Aleks Keleci, Gkhan Akura'ya anlatt.
abannem amram Hanm'n ocuu olmu. kisi erkek, biri kz. Bunlardan Sahak Keleci, yani babam, Almanya'da elektrik mhendislii eitimi alm. Bu nedenle ben de kardeim gibi, Berlin doumluyum. Annemiz Alman aslldr; ad Maria. stanbul'a geldiimizde, ben drt yandaym...
Aleks ve ailesi Bomonti Bira Bahesi'nde: En solda Aleks, ortada siyah elbiseli kadn, babaannesi, nl sanat amram Hanm.
Babam Belikallarn elinde olan stanbul Elektrik Sirketi'nde
almaya balad. irketin mdrnn adnn Hansen olduunu, hatta Minerva marka bir otomobil kullandn hatrlyorum. O zamanlar otomobiller yollarda tek tk grnmekteydi. amram Hanm'n ili'deki evinde iki yl oturduk, ailecek. Sonra Babali'ye, irketin lojmanna getik. ili'deki evi amram Hanm'n bizzat kendisi ina ettirmiti. Yln bilmiyorum, hatrla-
myorum. ili'nin bittii noktadayd. Bizim evin yerinde imdi Ziraat Bankas var. Meydan bombotu o zamanlar. evremizde sadece birka apartman bulunuyordu. Bunlarn bazlarnda ahbaplarmz otururdu, onlar ziyarete giderdik. Karmzda kocaman bir baheli gazino vard. Gazinonun sahnesinde gsteriler de yaplrd.
BR ZAMANLAR L
ili'de o zamanlardan bugne kalan, bir tek Bulgar Kilisesi var. Oradan aaya doru, ahap evler uzanrd. Harbiye'ye doru giderdi. Yol oseydi ve tramvay vard. Arada Benz arabalar geerdi. Mercedes-Benz deil ama. Ayryd bu iki irket, sonradan birletiler. Benz arabalar getii zaman, tozu dumana katarlard. ili'de daha ok aznlklar ve Levantenler otururdu. Bizim ev, tramvayn son durandayd. Az ileride tramvay deposu vard. Daha sonra da dut baheleri. Oraya gndz, okullar piknik yapmak iin giderlerdi. Gazinolar vard. Akam karanlk basmadan herkes evine dnerdi. Geceleri pek tekin saylmazd.
Daha ileride ise Boaz'a giden aal, darack bir yol yer alrd. Arabayla giderken kardan gelen araca ok dikkat etmek lzmd. Kaza yapmamak iin elbette. EHZADEBAI'NDAK BYKANNE Dediim gibi, biz li'den Babali'ye, Elektrik irketi'nin lojmanna getik. 10 yana geldiim yllarda, beni ehzadeba'ndaki Millet Tiyatrosu'na gtrrlerdi. Bykannem amram Hanm, Nait'le sahneye kard. Millet Tiyatrosu'nun st kat da sanatlarn lojmanyd. Bykannem temsil verdii zamanlar orada otururdu. Ancak arada bir, ili'ye gelirdi. Temsil olmad gnler mesela. Millet Tiyatrosu'nda kulise girerdim, sanatlarn arasna, onlar temsile karken seyrederdim. Temsilden evvel srayla herkes kantoya kard. Ardndan oyuna geilirdi. amram Hanm da kard temsile... Ben Gedikpaa'daki 'Amerikan Mektebi'ne giderdim. Buradan mezun olanlar Robert Kolej'e gidiyordu. ou arkadalar da yle yaptlar. Okulda pek tembeldim, almazdm. Hep piyano almak isterdim. Hatta orada oditoryum denilen yerde, bir piyano vard, yamurlu havalarda alarak pratiimi gelitiriyordum. Evde piyanomuz yoktu. Annem kirayla bir piyano ald. Bir iki sene dardan ders aldm, ondan sonra pek tatmin olmadm hocalarla. 14 yanda Belediye Konservatuvar'na gittim. Yl 1929 galiba. Belediye Konservatuvar, Millet Tiyatrosu'nun arkasnda bir konakta yer alyordu. Babam oraya yazdrd beni, hatta irketin bir memuruyla gtrd, kaydolduk. Ben evvela orada arp dersi almak istemitim. Ktip Selahattin [Davran] Bey vard, "Arp dersi yok bizde, istersen piyano var" dedi. Pekiyi
'zgr'n Ate Bcei' kulb

Tarihte stanbul ehri' adl bir brornde (1944), Aleks Keleci'nin 1956 ve sonrasnda, birka yl alt brahim zgr'n bar 'zgr'n Ate Bcei' adl mekan, yle tantlyor (1955 ylnn kaynaklarnda ise kulbn ad sadece 'zgr' olarak anlmaktadr): " be ayak merdivenden inilen bu gece kulbne girdiim zaman, Trkiye'nin en fevkaladesi diyebileceim bir salonuna girmi olduumu hissettim. z be z Trk ve stanbullu bir gen olan [brahim] zgr'n stanbul'un yksek sosyetesinin oktan beri ihtiya duyduu bir gece kulbn am olduunu grdm. (...) Byk masraf ve esiz bir zevkle denmi lk ve samimi bir salon, temiz ve abuk servisler derhal gze arpyordu. Ankara Radyosu'ndan ok iyi tandmz zgr'n Ate Bcei'nde neeli sving [swing] ve ili tangolar arasnda gzm etrafta gezdirirken unu grdm: zgr'de konsomatris ve artist kadn yok. Buradan anlyorum ki. Ate Bcei tam bir gece kulb. zgr'n bu iteki ihtisas bunu ispat ediyor. Gerek Amerika'da ve gerekse Avrupa'daki gece kulpleri ayarnda bulunan zgr'n Ate Bcei'ni hi bir zaman aklmzdan karmamamz lazm gelir."
1959-1960 sezonunda Aleks Keleci Topluluu: En solda, piyanoda, Aleks. Dier mzisyenler, soldan saa; trompette Neet, davulda Dadik, kemanda Giray, basta Talat.
50'li yllarn mekanlarnda

Aleks Keleci, ellili yllarda ald mekanlar yle sralyor: "aldmz mekanlar nerelerdi? Mesela, Orhan Avar'la, 'Normandia' diye bir yer vard, Sraselviler'de, orada alardk. Normandia ok gzel bir yerdi, btn ecnebiler ve aileleri gelirdi ve ok iyi orkestralar olurdu. Orada da birka sene altm. 'Kulp 12' oldu ad sonra. evket Uurluer alrd aada da... evket Uurluer de eskilerdendir; ama pek eskilerden gstermez kendisini. Taksim'de 'Belediye Gazinosu'nda da Zekai Apaydn'la altm. Orkestrada Alaeddin vard saksafoncu, kemanc ise operadan birisiydi, Stefon Papaziyon. 'Canl Balk'ta altm arkadalar ise yok artk, vefat ettiler onlar da. Kmuran Birsel diye bizim konservatuvardan mezun olan bir saksofonist vard, akerdeon da alard. Onunla altm orada, Muammer Arcayrek vard, bateri alyordu, ark sylyordu, sonra fabrikatr oldu. 0 da ok kabiliyetli birisiydi. Canl Balk'ta st ste birka sene altm, 1958-59 yllar galiba. Tam karsnda bir bina vard, orada oturuyorduk."
istanbul Radyosu'nda programlar yapan Aleksandr Zambolu'nun 'Gitar Kuarteti. Yl, 1953.
dedik; piyanoya kaydolduk. Biraz almay bildiim iin, beni Madam Hegue adnda bir hocaya verdiler. Aslen Rum olan bu kadnn kocas tannm Macar piyanistlerden Msy Hegue idi. O zamanlar sinemalarda biliyorsunuz, orkestralar vard; o da orada piyano alard, ayrca ders verirdi. Bu madam da onun talebesiymi, sonra evlenmiler. Hat-
ta imdi torunu da operada kemancdr, 1. kemanc. Madam Hegue'den 2-3 sene ders aldm. Ondan sonra Madam Hegue konservatuvardan ayrld, emekli oldu. Ben de ona altm iin, bir sre ben de ayrldm konservatuvardan. Sekiz yl okudum konservatuarda. 1939-40'a kadar. Aslnda dokuz yld eitim sresi.
Ama ben baarl olduumdan snf atladm. Okul yllarnda profesyonel olarak almaya da baladm. amram Hanm vastasyla. Millet Tiyatrosu'nda Muhlis Sabahattin'in bir opereti oynuyordu. 'Aye' miydi, 'Emine' mi; yle bir ey ite... Neyse, bunlar piyanist bulamyorlar. 1934 m, 35 mi? Daha renciyim. Telefon geldi, ben hemen gittim Muhlis Sabahattin'in yanna. "Aman gel, bize yardm et, nota okuyor musun bari," dedi. "Tabii, konservatuvar talebesiyim," diye cevap verdim. "ok iyi" dedi. O zamanlar notalar elle yazlm, okumak ok zor. Ama ben srf tecrbe olsun diye, paraya da bakmadm, 2 ay devam ettim bu ie. 23 operette aldm. Adlarn iyi hatrlamyorum ama, galiba 'Kerem ile Asl', bir de 'Eminem'. [Ezgi'nin bu adda bir opereti yok. Belki, 'Gl Fatma'y hatrlyor.] Muhlis Sabahattin'i de ok az hatrlyorum. Yalnz sinirli bir adam olduunu biliyorum. Mesel sahnede ters giden kk bir ey olduu zaman, piyanonun stne yumruuyla vururdu. 30'LARDA MZK PYASASI Baka nerelerde altm?.. Aslnda o zamanlar piyasada, piyanist ktl vard. Tangocular, mesel Fehmi Ege ya da Necdet Koyutrk, konservatuardan piyanist kullanrlard. Fehmi Ege byle bir ihtiya sonucu, bizim eve gelmiti. O zamanlar Beyolu'nda 'Londra Bar' diye bir yer vard, Fehmi Ege orada alyordu. Ama 'bar' dediimiz, imdiki barlar gibi deil, aileler giderdi oraya. ok gzel bir yerdi, byk orkestra, gzel program vard. Bir de stanbul ehir Tiyatrosu operetlerinde almlm var. Orkestrada Ferdi von Statzer de vard. Ama bazen git-
mezdi, "Aleks benim yerime git al" derdi. 'Mrnav' operetiyle baladm, sonra houma gitti. Yeni bir eyler reniyorum, kuvvetleniyor nota okumam. Para filan da almyorum, hocamn yerine alyorum ya... Ondan sonra Cemal Reit'in mzikalleri balad. 'Lks Hayat', 'Deli Dolu' ve dierleri... Ama bunlarn iinde, en gzeli 'Lks Hayat' biliyorsunuz... Radyoda da ilk olarak yine talebeyken aldm. Nihat Esengin'e refakat ettim. Ankaralyd. smet nn'nn hediye ettii altn kaplama saksafonuyla pek vnrd. O zamanlar radyo, Sirkeci Postanesi'nin st katndayd. Hatta bir irketti: Telsiz Telefon irketi. Mdr Hayreddin Bey'di, 'Yoyocu Hayreddin Bey' derlerdi. O zamanlar 'yoyo' diye bir oyuncak vard, iple ekerlerdi. Bu adam, nerede grseniz, devaml yoyo oynard. Spikeri de Mesud Cemil'di. Sonra mezun oldum. 39'da beni askere aldlar. sene askerlik yaptm. O yllar hl babaevinde oturuyorum. 1951 senesine kadar Bakrky'deydik. O yl Bakrky'deki yal yand. Biz de Yeilky'e getik. Orada birka sene kaldk sonra annem vefat etti. 1955'te ise amram Hanm ld. 8-10 senedir almyordu zaten. Ben de 56 senesinde evlendim. Birka sene brahim zgr'le altm. brahim zgr'n, 'zgr'n Ate Bcei' adl bir bar vard Galatasaray'da, Galatasaray Lisesi'nin yannda bir sokak var, aaya iniyor. Yolun sa yannda bir bina vard, ite onun altndayd bu bar. 3-4 sene orada altm. ok iyi bir sanatyd. Ankara'dan Konservatuvar'dan mezundu. Yurtdnda almt daha ok. Bize hep Hindistan yllarndan bahsederdi. Ne yazk ki, son zamanlarnda alkolikti. yle tek bana bir odada vefat etti gitti, yani sefil bir vaziyette ld. Bu 'zgr'n Ate Bcei' kulbn-
amram Hanm'n ili'deki evi, 1920 balar (solda): st balkonda, Aleks ve kardei Hans ile annesi Maria grlyor; alt balkonda ise Aleks'in halas Anjel... Alttaki fotoraf ise 'babaanne' amram Hanm'n (sol bata oturan) bir genlik ans.
de, lham Gencer'le de altm.

ORHAN AVAR'LI YILLAR
Rejans'ta ise Orhan Avar'la birlikte altm. Ben Orhan Avar'n deimez piyanistiydim. Arjantin tangolarnn piyanistiydim yani. Orhan Avar'la 1951 senesinde, Harbiye'de yeni alan stanbul Radyosu'na girdik. 'Orhan Avar Orkestras' kuruldu. O zaman yevmiyeler 6 lirayd. Mhim bir parayd ama bu. Her hafta bir emisyonumuz vard... 1955-56'da ise Necdet Koyutrk ard beni, gene radyoda aldk. Bir ara Orhan Borar'n
Popler TARH I Ocak 2001 57
Orhan Avar Radyo Tango Orkestras (sada), 1960-1961 sezonunda: Soldan saa, Aleks Keleci (piyano), Orhan Avar (bandoneon), Yusuf Gler (keman, ikinci kemancnn ad hatrlanamad), Necati Giray (kontrbas), Nami enel (bas, esas saz flt) Rafael de Luna (vokal). Alttaki fotorafta ise, Keleci ailesi 1922'de, Babali'deki evlerinde: Soldan saa Mana, Sahak, Hans ve Aleks Keleci.
Orhan Avar Radyo Tango Orkestras

Orhan Avar'la 1951 ylnda Harbiye'de yeni alan stanbul Radyosu'na giren Aleks Keleci, 'Orhan Avar Orkestras'n yle anlatyor: "Bu orkestrada, 1. Keman, Nubar Seynur adl ok iyi bir kemancyd. O vefat etti senelerce evvel... 2. Keman, Giray Rasenfos. (Yazda sz geen Madam Hegue'nin torunu. Babas Belika sefaretinde ktip olduu iin, soyadn deitirmemiti.) 3. Keman, Vural Dou. Getiimiz yllarda, Ayhan Ynku'la beraber Divan Oteli'nde alyordu... igan mzii alarlard daha ok. Zaman iinde, Orhan Avar Orkestrasi'nda baz deiiklikler oldu; kemanclar deiti. Akerdeonda, Ankaral Sabahattin zba vard. Orhan Avar'dan sonra, 2. bandoneonu Turhan Avar alard, Orhan'n kardei; 3. bandoneonu da Erturul Soysal alard. adamyd, Erturul Soysal. O da 7-8 sene nce ld. Orhan Avar, bandoneonun srmesi iin ok urat (fotorafta; 196061 sezonunda Orhan Avar Radyo Tango Orkestras). Talebe yetitirmek iin dersler verdi. Ama hi yetitiremedi, nk ders alan 3-4 ay sonra brakt, zor diye. Bir Edward Aris vardr bu derslerden kalan. Orhan Avar'dan kalan bandoneonu da o ald. Seluk Kaskat bu orkestrada antrd. iman, iri yar biriydi. O da yaamak iin birok iler yapt; radyoda 'Bizimkiler' diye skeleri vard. Seluk Kaskan'dan sonra tango orkestrasnda Rafael de Luna'yla da epey altk. an iin daha yumuak sesi vard Rafael'in, Seluk'un sesi ise biraz sertti. Rafael spanyoldur, sonra Madrit'e gitti zaten. stanbul'a Edouardo Bianco'yla gelmiti. Fogel diye bir organizasyon acentesi vard, o getirirdi byle orkestralar stanbul'a. Ama Rafael de Luna stanbul'da kald. Kervansaray'n santral memuresi vard, Elmas Hanm. Ona k olup evlendi. Senelerce burada kald."
'Kk Orkestra's ile de aldm. Ondan sonra Saryer'de 'Canl Balk'a transfer oldum, orada benim adm altnda alld. Yani anlayacanz stanbul'da kalburst btn yerlerde altm. Plak doldurdum mu?.. Tango plaklarnda aldm. Colombia irketi vard, Yeilky'de. Necdet Koyutrk'n baz tangolarn gidip doldurmutuk orada. Sonraki yllarda Orhan Avar Tango Orkestras olarak da plak doldurduk, 78'lik; onlarn kalplar da fabrikayla birlikte yand gitti. Cazclarla da altm. Sevin Tevs'le aldm, imdi ad 'Paam' olan bir gece kulbnde. Ayten Alpman da ilk kez bizimle sahneye kt. O zaman Yeilky'de 'Deniz Park Oteli'nde birka sene altk, sonra 'nar Otel' oldu buras. 1960 senesinde retim yesi olarak konservatuvara girdim. Korrepetitf olarak. Hocam Ferdi Statzer ard. "Maa nemli bir ey deil; ama emekli olduun zaman garanti bir maatr" dedi. Peki dedik, girdik; orada 22 sene korrepetitrlk yaptm. 1981'de emekli oldum, ya haddinden. Sonra serbest piyanistlik yapmaya baladm. Uzun bir sre aldm, zellikle byk otellerde. Repertuvarm ok zengindir. Eee, bunca yldan sonra, olmasn m?..
valyeler yurdundan turizm cennetine
Modern zamanlarda Rodos

MURAT KK asmavi denizin kysnda yemyeil aalar, manolya, mimoza ve palmiyelerle kapl bir Akdeniz cenneti Rodos. Her biri Akdeniz'in kimbilir hangi kesinden getirilip zenle dikilmi nadide aalar, zengin florasyla, inann bir botanik bahesinden fark yok! Korsan ruhlu kent, belli ki daima uzak kylarn anlarn biriktirerek varolmu. Dnp geldikleri Kuds'n hal dayanmasn Rodos'ta yaatan valyeler, ayn zamanda Avrupa ortaan da btn ihtiamyla adeta yeniden ina etmiler.
VALYELER SOKAI
Yln en az 275 gn Gne Tanrs Helios'un ldatt Rodos'ta, balklk, arap ve zeytinya retimiyle hayatlarn srdrenler, kentin dnda dalar ve ky kylerini mesken tutmular. Kentte ise turizmin getirdii refah yaanyor.
Kastilyl savalarn yaad konutlarn sraland valyeler Soka alabildiine Frenk, alabildiine Katolik. Limanda gmrk kontrolnden geip kente doru ilk admlarmz attmzda, karmza kan camiler ve harita yardmyla bulabildiimiz sinagog, Osmanl dneminde varolmu baka dnyalarn tan. Ada'nn Bizans'tan beri balklk, arap ve
1930'lu yllarda talya Kral nc Viktor Emanuel dneminde restore ettirilen saray; zrh, mifer, top gllesi ve mzraklar arasnda ortaan kasvetli dnyasn konuklarna hissettiriyor. Fransz, Aragon ya da
Eski kent iindeki bugnk ar, taverna ve kafeleriyle, turistlerin gzdesi (yanda). Sa sayfada; valyeler Soka'ndan bir detay: Hz. sa ve Meryem Ana. Yine sa sayfada, altta, surlar ve yat liman.
FOTORAFLAR: MURAT KK
60 Popler TARH I Ocak 2001
zeytinya retimiyle hayatn srdren kadim sakinleri ise kentin dnda dalar ve ky kylerini mesken tutmu. Embona'nn, Faliraki'nin, Theologos'un arap kplerini Lbnan kylarna ulatran Rum gemicilerin, her biri aylar sren uzun seferlerden sa salim dnp de yamataki evlerin taraasnda ufuklar izleyerek araplarn yudumladklar Lindos, denizci bir gemiin yzyd. Dada zm balan, zeytin ve am aalaryla evrili kk manastrlarda Ortodoks bir dnya mtevaz, kendi halinde srp gidiyordu. GNE TANRISI HELOS Btn bunlar artk birer suret olarak var. Lindos, szn ettiimiz balk evlerinin pansiyon ya da hediyelik eya dkkanna dnt bir akhava mzesi imdi. Dadaki en kk kye kadar hemen her yerde karmza kan oteller, pansiyonlar, marketler, turizmle gelen refahn dalmn simgeliyor. Gne Tanrs Helios, sevdalanp yln en az iki yz yetmi gn Akdeniz'in herhangi bir kesinden ok daha fazla a boduu ada sakinlerine, modern zamanlarda rahat bir geimlik sunmu! Artk kimsenin gz balkl, snger avcln ya da zeytin hasadndan gelecek be kuruu grmyor. ARI NDE Drt yzyl sren Osmanl ynetimi boyunca, Rodos'un surlarla evrili 'kaleii'nde, Rumlarn ikametine gvenlik nedeniyle izin verilmemi. Adada, 6.825 Trk'e karlk 20.250 Rum'un yaad kaydedilen 1890 yl nfus verileri, ikamet yasann nedenini de aklyor. Bugn 'eski ehir' olarak adlandrlan sur iinde, sadece
Nasl gidilir?
Rodos'a stanbul'dan her gn Atina aktarmal olarak gidebilmek mmkn. Marmaris'ten de her gn saat 09.30'da kalkan deniz otobsleriyle yaklak bir saatlik bir yolculukla Rodos'a ulalabilir. Gidi dn fiyat, yaklak 40 ABD Dolar art Marmaris ve Rodos iin 10'ar Dolar liman vergileridir. stanbul ya da Ankara'dan hareket etmeden nce, rezervasyon yaptrmakta yarar vardr. Deniz otobs iin Yeil Marmaris Tel: (0 252) 412 64 86. Ancak Schengen Vizesi gerekmektedir. Hafta ii her gn saat 09.00-12.00 saatleri arasnda stanbul'da, Yunan Konsolosluu'na bavurabilirsiniz. Konsolosluk telefonu: (0 212) 245 05 96. Ayn saatler, Ankara'daki Yunan Bykelilii iin de geerlidir. Tel: (0 312) 436 88 60. Aday gezmek iin en hesapl yol, bir gnlne araba kiralamak. Bylece kendi gzergahnz kendiniz belirleyebilirsiniz. Lindos'u ve tarihi bir manastrn bulunduu Tsampika koyunu (stteki fotoraf) mutlaka grmelisiniz. Kelebekler Vadisi ise doa gezilerini sevenler iin srprizlerle doludur. Otantik Yunan mutfa, ou turistik otellerde artk uluslararas bir mutfaa teslim olmu vaziyette; ama siz adann sakin kelerinde yerel tatlar kefedebilirsiniz. Dolma, kftedis, musakka ve frnda soanl dana eti, Trk ve Yunan mutfa iin zaten ortak tatlar. ou tandk mezelerin yan sra, liman kentlerinde deniz rnleri yenilebilir. 'Uzo' her yerde size elik edecektir; ama buralara kadar gelmiken, adalara zg reinal arab mutlaka tatmalsnz. Kalacak yer bahsine gelince, Rodos'ta her keseye gre otel ya da pansiyon bulunabilir. Gney kylar ve zellikle Faliraki evresi, be yldzl otellerle dolu. Ancak hem Rodos iinde hem de Lindos, Kalathos, Trianda, Afandou gibi kasabalarda ve adann hemen her yerinde, hesapl pansiyonlar bulunabilir. stanbul'da eitli seyahat acentelerinin dzenledii paket turlarn yan sra, Rodos'a vardnzda kalacanz yeri grerek de karar verebilirsiniz. Kent merkezinde turizm danma brosunun telefonu (0 241) 23 655. Son olarak, birka otel ve pansiyon nerelim: Hotel Adonis (***): 7 G Papanikolaou Str. Rodos Tel: (0 241) 277 91 Chevaliers Palace (****); 3. Griva Str. Rodos, Tel: (0 241) 227 82 Minos Pansiyon: Omirou Str. Surii'nde Tel: (0241) 318 13
Trkler ve Yahudiler oturabilir, Rumlar sadece gndz vakti ticaret yapmak iin ehre girebilirlerdi. 1.513 Yahudi'nin yaad Rodos'ta, ayn tarihlerde talyan tebaas 546 kii bulunmaktayd. 1912 ylnda Trablusgarp sava srasnda talyanlar tarafndan igal edilen adada yaayan Trkler, Rodos o yllarda talyan topra sayld iin, mbadele dnda tutulmu. RODOSLU TRKLER Halen 3.500 Trk'n yaad kentte, Osmanl dneminden kalma cami, hamam, eme gibi pek ok ant eser bulunuyor. Sleymaniye Camii bu eserler arasnda nemli bir yere sahip. Kentin ilgin yaplarndan biri de, ar iinde yer alan Hafz Ahmet Aa Ktphanesi. Ktphanede grevli Yusuf Kbrsl, Osmanl dneminden kalma 2.500 dolayndaki kitaptan 1.000'e yaknnn orijinal el yazmas eserler olduunu belirtiyor. Yusuf Kbrsl, iki lke ara-
Rodoslu Yahudilerden geriye kalan

Rodos'ta bir zamanlar varolmu Sefarad dnyay hatrlatan tek ey, henz drt yl nce mzeye dntrlen Kahal alom Sinagogu. Rodos Yahudi Mzesi'nin kurucusu Aron Hasson, atalar bir zamanlar bu gzel adada yaam bir Amerikal. Sinagog'un hemen giriinde yer alan dev mermer tabelada, Alman igali srasnda tutuklanp Auschwitz'e gnderilen ailelerin isimleri yazl. 1942 ylnda igale urayan Rodos'ta, 1.673 Yahudi tutuklanarak Selanik'e, oradan da byk ounluu Auschwitz'e gtrlm ve sadece 151'i kurtulabilmi srklendikleri cehennemden. Ege kylarndaki tm Sefarad sinagoglarnda olduu gibi Kahal alom'da da orta yerde drt stun arasnda ykseke bir platform zerinde Tevrat'n yer ald 'tevya', yani okuma masas duruyor. Akdeniz'deki Osmanl camiileri ya da Rum kiliseleri gibi kk, mtevaz, insann iini stan bir yap. Sinagogun kadnlar blmnde yer alan fotoraflarda ise adadaki gnlerden grntler var. Dnler, bayramlar, tertemiz elbiselerle stdyolarda ekilmi aile resimleri, yaanm anlar. Ve Rodos zerine yazlm zlem dolu kitap kapaklar. rnein, 'I Remember Rhodes'. Yazan; Rebecca Amato Levy. Akdeniz gneinin altnda srp giden hayatlar oluk ocuk, kadn erkek, yal ya da gen, Auschwitz'in gaz odalarnda sona ermi. Rodos'ta bir Yahudi cemaatinden sz etmek mmkn deil artk. Kalanlarn ou, sonraki yllarda srail'e g etmi. Alt-yedi aile ya var ya yok. Sinagogun yaknlarnda ar zerindeki Yahudi Mahallesi'nde (fotorafta) yer alan kuyumcu dkkan Anna Cohen'in sahipleri gibi. Yusuf Sumalya, 1948-1986 yllar arasnda 'konsoloshanede' alm. 0 gnlerde Rodos'ta grev yapan Trkiye Konsolosu Selahattin lkmen'in Rodoslu pek ok Yahudi'ye Trk pasaportu verdiini, bylelikle toplama kamplarna gtrlmekten kurtulduklarn anlatyor. Pasaportu olmayanlarn bir blm talya'ya, ou ise Selanik'e gtrld diyen Sumalya, Selanik'e gidenlerden kimsenin geri dnmediini belirtiyor.
sndaki kltrel alveriin artmasyla birlikte burada bulunan yazma eserlerin de incelenmesi gerektiini sylyor. "ngilizler, Franszlar gelip buradaki belgeleri inceliyorlar. Ama Trkiye'den bir tek kii gelip almad kapmz daha" diyen Kbrsl, Rodos'ta Osmanl tarihine ilikin nemli belgelerin Trkiyeli tarihileri beklediini szlerine ekliyor. TRKE ETM 1956 ylnda Rodos'tan ayrlp stanbul'da akrabalarnn yannda okumaya balayan Kbrsl, 1963 ylnda henz 16 yanda iken Siemens'in bursu ile Almanya'ya gitmi. Otuz yl boyunca Frankfurt'ta alan Kbrsl, be yl nce emekli olup memleketine dnm. Rodos'ta kendisinden bir nceki kuan talyanca ve Trke okuduunu anlatan Kbrsl, kendi ocukluk yllarnda ilkokulda Rumca ve Trke okuduklarn, altnc snfa kadar Trke eitim imkan bulunduunu ancak bu hakkn 1971 ylndan itibaren kaldrldn belirtiyor. "Rodos'ta talyanca, Rumca, Almanca, ngilizce hatta Japonca'ya kadar her dilin eitimi veriliyor; ama Trke yok!" diyen Kbrsl yine de umutlu. Kentte bulunan Ege niversitesi bnyesinde Trkoloji blmnn alacan belir-
tirken, "nallah Trke eitim verilen okullarmz da alacak" diyor. POLTKACILAR VE BASIN Kbrsl'nn yan banda oturan 80 yandaki ada Yusuf Sumalya daha karamsar: "ocuklarmz Trke bilmiyor artk" diyen Sumalya, minareden ezan okunmasna izin verilmediini, hocann ezan caminin avlusunda okumak zorunda kaldn anlatyor. Rodos'ta Trkler ve Yunanllar arasnda hibir sorun yaanmadn belirten Sumalya ekliyor; "Birbirimizin dnne gideriz, bayramn kutlarz. Aramz ok iyi. Ama dardan gelen fanatik Yunanllar, politikaclar ve basn, zaman zaman dmanl krklyor." Bir st sokakta bulunan ve Kanuni dneminde yapld be-
lirtilen Sleymaniye Camii bugnlerde Avrupa Birlii ve Yunanistan Kltr Bakanl'nca restore ediliyor. Adada yaayan Mslmanlar eskiden bayram namazlarn Sleymaniye Ca~ mii'nin avlusunda klar ve burada bayramlarlarm. "Restorasyon tamamlanana kadar brahim Paa Camii'nde klyoruz namazmz" diyor Kbrsl. Bayramlama iin de imdilik Hafz Ahmed Aa Ktphanesi'nin avlusu kullanlyor. Recep Paa Camii, Murat Reis Camii, Mustafa Paa Hamam ve kentin iinde karmza kveren emeler, Osmanl dneminin dier yadigarlar arasnda.
Rodos liman (stte). Hafz Ahmet Aa Ktphanesinde grevli Yusuf Kbrsl (solda). valyeler Soka (altta): Buradaki her ev, Avrupa'nn farkl lkelerinden gelmi savalar barndryordu. Sol sayfada, Lindos kasabasndan tipik bir grnt.
Kaptanpaa Eyaleti'nin merkez sanca Rodos
Gl ve gne adas
Hristiyanln Akdeniz'deki en gl karakolu roln stlenmi olan Rodos Adas, 'Cem Sultan olay' ile Osmanl i siyasetini de etkilemiti.
NECDET SAKAOLU odos, Daraya Yarmadas'na 9 mil, Marmaris'e 25 mil mesafededir. Korsanl meslek edinen Samt Jean valyeleri'nin ss olmas ve kyya yaknl nedeniyle de, Kbrs ve Girit'ten daha nce, Osmanl egemenliine alnm ve Cezar-i Bahri Sefd'in (Akdeniz Adalar) bir sanca olmutur. Adadaki balca yerleim merkezi olan mstahkem liman kentinin ad da Rodos'tur. Rodos adas ve liman kentinin stratejik nemi, tarih boyunca AkdenizEge deniz yollar zerindeki konumundan kaynaklanmtr. Mitolojide Apollon'un, "gne kadar gzel olan bu aday Akdeniz sularndan kard" anlatlr. Eski ozanlar, kylarnn gzellii ve gz kamatrc klar nedeniyle, buraya 'zengin ve anl ada' derlermi. Rodos adnn ise gl diyar olmas nedeniyle 'rhodon'dan (gl) geldii sylenir. Eski Rodos paralarnn bir yznde gl, br yznde gne vardr. 1291'de, Memlk Sultam Halil tarafndan Akk'dan kartlan ve bir sre Kbrs'ta kalan Kuds SaintJean de l'Hospitalier valyeleri, Rodos'u, tarikatleri iin ideal bir s olarak setilerse de ancak 1310'da, efleri Foulques de Villaret'in ynetiminde ve 'koyun postlarna brnerek' Rodos'u igal etmeyi baarmlardr. lgin bir rastlant, Osmanl devletinin kurucusu Osman Gazi'nin de o yllarda yoldalarn inek, koyun postlarna brndrp Bilecik kalesini fethettiini de bizim, gazavatnme sluplu tarihlerimiz yazmaktadr. slm dnyas her ne kadar onlar, 'barlarna batm diken' saysa da Rodos'un Saint-Jean valyeleri, Hristiyanln Akdeniz'deki en gl karakolu roln stlenerek gl filolaryla Mslmanlara kar korsanlklarn srdrdler. 1522'ye kadar kaldklar adada, Rodos kentini amalarna uygun tarzda atolar yaparak tahkim ettikleri gibi, yallar ve yoksullar iin de hastahane yaptlar. Lombardia barahibi
19. yzylda Rodos Adas (stte). Rodos Adas uzun sre Saint Jean valyeleri'nin (sada) ss olarak kullanld.
64 Popler TARH Ocak 2001
Jean de Biandra komutasndaki tarikat filosu, 1345'te zmir'i zaptetti. Alman valye Pierre Scheegelhold ise 1404'te, Trklerin 'Bodrum' dedikleri Halikarnassos'u alp buradaki dnyann yedi harikasndan nl Artemis Mozoleumu'nu ykarak yeni bir ato yapt. Dier yandan Memlklerin adaya ynelik saldrlar sonusuz kald. " 1453'te stanbul'u fetheden Fatih Sultan Mehmed, magnus magister (stad- azam) Jean de Lastic'den, hara demesini ve ballk bildirmesini istedi. stekleri geri evrilince 1455'te Hamza Bey komutasndaki Osmanl Donanmas, Rodos'u kuatt. Ancak bir baar elde edilemedi. Mesih Paa'nn 1479-1480 yllarndaki kuatmalar, zellikle de 23 Mays 1480 kartmas ve izleyen gnlerdeki kara ve deniz savalar da karlkl savrulan top glleleri, kaya paralar, kkrt, zift, balmumu ve baka yanc maddeler, ii barut ve demir paralan dolu torbalara; len onca valye ve Trk levend ve yenierisine; kalenin neredeyse bir yn haline gelmesine; yenierinin byk stad Pierre d'Aubusson'u ar biimde yaralamalarna karn, Mesih Paa'nn yama izni vermemesi yznden, bozgunla noktaland. Osmanl Donanmas, geride dokuz bin l brakarak ekilirken valyeler de hendeklerdeki lleri toplayp yaktlar. Rodos'un Osmanl i siyasetini etkileyici bir rolle sahneye k ise 1482'dedir. Fatih'in lm zerine, byk olu II. Bayezid'in tahta kyla taht elde etme ansn yitiren kk olu Cem Sultan, aabeyine kar at mcadeleyi de yitirdikten sonra, magnus magister Pierre d'Aubusson'a snd. 'Zizim' dedikleri Cem Sultan', II. Bayezid'den dnler koparmak iin bir sre adada tutan valyeler, sonunda onu Papa VIII. Innocentius'a teslim etmek zorunda kaldlar. Kanun Sultan Sleyman, 1521'de Belgrad' fet-
Dnyann yedi harikasndan biri: Rodos Feneri

Rodos Adas'nn, Miken dneminden balayarak pek ok uygarlkla tant; liman kentin ise M 408'de, mimar Hippodamos'un planna gre ina edildii; M 304'te, Makedonyal Demetrios'un 8 ay sren etin kuatmasndan kurtuluun ansna, liman giriine, 32 metre yksekliindeki nl Kolos' heykelinin dikildii (M 280) bilinir. MS I. yzylda Roma mpratorluu snrlarna katlan ada, Hristiyanln tutunduu ilk yerlerden olmutur. 2. ve 4. yzyllarda yaanan depremler sonunda, antik kent ve nl heykel, byk zarar grd gibi, ada tarihinin en uzun dnemi olan Dou Roma-Bizans yzyllar boyunca, Emevi ve Abbasi Mslman glerinin geici igalleri yaanmtr. Rodos heykelinin bu igaller srasnda ykld da sylenir. Tarihiler dnyann yedi harikasndan biri olarak bilinen Rodos Feneri'nin bir zamanlar, liman giriinde, stunlar zerinde yer alan ve kentin simgesi olan geyik heykellerinin bulunduu yerde ina edilmi olabileceini belirtmektedirler.
hettikten sonra, srann Rodos'a geldiini hatrlatmak zere, usulen byk stat Villiers de l'IleAdam'a mektup gndererek teslim olmasn nerdi. neri geri evrilince, 300 paradan oluan Osmanl Donanmas, 1522 baharnda Rodos'a hareket etti. Padiah da yz bin kiilik kara ordusu ile Marmaris'e gelip buradan Donanma'ya geti. 1 Austos'ta balayan kuatma, ka kadar srd. 1 Ocak 1523'te padiahla gren Villiers de l'Ile-Adam, tarikatinden hayatta kalan valyeleri ve drt bin kadar Rodosluyla, gemilere binip adadan ayrldlar. Bir sre vatansz dolatktan sonra; 1530'da V. Karl'n onayyla Malta adasna yerletiler. Dier yandan, Cem Sultan'n, Kahire'de
kalan ailesinden olu Murad, olaslkla Yavuz'un 1517'deki Msr seferi srasnda, ei ve ocuklaryla kaarak Rodos valyeleri'ne snm bulunuyordu. Ada, Osmanl egemenliine geerken, ehzade Murad ve olu, Kanun'nin kendilerini bodurtacan bildiklerinden, Hristiyan giysileriyle valyelere katlp adadan ayrlmak istemilerse de adann teslim koullar gerei, Osmanl kararghna gtrlmler; Murad ve olu boulmu, ei ve iki kz, stanbul'a gnderilmitir. Kanun de camiye evrilen Saint Jean Kilisesi'nde Cuma namaz kldktan sonra, 2 Ocak 1523'te adadan ayrlmtr. Kaptanpaa Eyaleti'nin merkez sanca olarak rgtlenen Rodos, 1911-1912 talyan sava sonunda, Ekim 1912'de Ouchy (Ui) Antlamas'yla talyanlara braklncaya kadar, 390 yl Osmanl egemenliinde kald. Rodos kenti, Anadolu'dan gen Trk nfusu, Sleymaniye, Hamza Bey, brahim Paa, Receb Paa, Sultan Mustafa, Murad Reis, adrvan, Ali Hilmi Paa, Aa camileri, bunlarn evresindeki ulu narlarn glgesinde kalan trbe ve mezarlk, namazgah, hamam ve emeleriyle bir lde Trk-slm ehresi yanstabilmitir.
Cem Sultan Rodos'ta (solda): Prof. Tahirzde Hseyin Behzad tarafndan yaplmtr. Gemiden atla kan Cem'i, Rodos valyelerinin stad- azam Pierre d'Aubusson karlyor.
Mderriszade-Faralyal ailesi
Rodos'tan bir fotoraf

G ve ihtiamlarnn kaynanda, kuaklar boyu yaptklar kereste ticareti ve aile yelerinin yine kuaklar boyu Osmanl brokrasisinde aldklar grevler var. 19. yzyln sonu ve 20. yzyln balarndan kalma aile fotoraflar, bu ihtiamdan kimi enstantaneleri gnmze tayor.
ESRA DANACOLU 'uncu yzyldan itibaren dnyann bu blgesindeki 'byk uluslama projeleri', kk yaamlar farkl corafyalara savurdu. Trkler, Rumlar, Ermeniler, Bonaklar, erkesler ve dierleri, doduklar topraklarn ok telerinde, yeni hayatlar kurmak zorunda kaldlar. ou durumda, bir denke strlabilmi birka eya ile yeni fideliklerde kk salmaya altlar. Bu srete, ister zadegan snfndan olsun, ister avamn kentlikyl unsurlarndan; Trk veya Mslman olanlara, 19. yzyldan itibaren Osmanl mparatorluu'nun artk 'portatif hale gelen snrlarn takip etmek dt. Rodos'un belli bal Trk ailelerinden birisi olan Mderriszade-Faralyahlar, yzyln balarnda Rodos valye Caddesi'ndeki kemerli evde mukimdiler. Aile sylenceleri, Mderriszadelerin kkenini bir yandan Krm Ham ahin Giray'a , te yandan Fethiye'nin Faralyal kyne dayandrmaktadr. Ailenin g ve ihtiamnn kaynanda, kuaklar boyu yaptklar kereste, palamut ticareti (Fethiye Blgesi) ve aile yelerinin -zellikle 12 Ada blgesindeOsmanl brokrasisinde aldklar grevler bulunmaktayd. 19. yzyl sonu ve 20. yzyl balarndan kalan aile fotoraflar, bu ihtiamdan kimi 'an'lar gnmze tayor. Bu anlar giysiler, aksesuarlar ve beden dilleriyle, yzn Bat'ya dnm bir Osmanl st-snf ailesini gstermekte. Rodos'ta 1941 ylna kadar aile yelerinin yaamay srdrdkleri valye Caddesi'ndeki 'Kemerli Ev' hakkndaki aile anlatlar, fotoraflarn gerisindeki hayatn da farkl olmadn bize sylyor: Gsterili mobilyalar, ok sayda hizmetkr, piyano dersleri, kz ocuklarn devam ettii Fransz ve talyan Okullar gibi. Ailenin zengin fotoraf koleksiyonunun kaynanda, kendisi de fotoraf eken 'Beydede' evket Mahir Mderriszade var. evket Mahir Mderriszade'nin fotorafa ilgisi, hobiden de te bir ura; yle ki, ehbal Dergisi'nin 10 Eyll 1328 tarihli saysndaki Rodos yazs, evket Mderriszade'nin fotoraflaryla sslenmi. 1868 doumlu
olan evket Mderriszade, Namk Kemal'in Rodos Mutasarrfl srasnda (1884-1887) Namk Kemal'in kalem-i mahsus mdrln yapan babas Mahir Mderriszade'nin yannda tahrirat katiplii yapm, daha sonra Kerpe ve Rodos adalarnda, Bayndr, Bergama ve Edremit kaymakamlklarnda bulunmu. evket Mahir Mderriszade'nin, Mderriszadelerle zaten akraba olan Faralyal'lardan Hesna Hanm ile evliliinden Havva, Leyla, ivekat, Emine Nigar ve Mahir domu.
YZ YILLIK FOTORAF
Rodos'ta, valye Caddesi'ndeki 'Kemerli Ev'de, 20. yzyln balarnda ekilmi bir fotorafta, ailenin kuak yelerini bir arada grmek mmkn. Fotorafn ortasna kurulmu olan kii, Emine Bac. Elinde bytt nesiller onu, 'ailenin merkezi' klm. Bu yzden o fo-
torafn merkezinde iken, evin hanm Hac Adile Faralyal, sa keye iliivermi. Bu iki aile bynn arasnda duran Emine Nigar Hanmefendi, evlenip zmir'e gelin geleceini, kocas A. evki avdarn nce ttihat ve Terakki'de, sonra Milli Mcadele'de alacan, kendisinin zor bela Eyll 1922'de doum yapacan henz bilmiyor. En solda iri yeil gzlerini hafif bir tebessmle objektife eviren Havva Hanm. Eer doum merkezka kuvveti ile yaamboyu dnerek uzaklatmz bir nokta ise, Havva Hanm, 93 yanda Karyaka'da lnceye kadar hep en yakn halkada dirayetle dnecek. yanda bakclar drdnden beri, o yaa kilitli kalan bir ocuk olarak mrn tamamlayacak. Emine Bac'nn solunda duran Leyla Mderriszade,
zmir'in sayl tccarlarndan brahim Etem Maro ile evlenecek. En sada, arkada ayakta olan Mahir Mderriszade, ttn eksperi olacak, Faralyallar'dan kz alacak, Karyaka-zmir'e yerleecek. Arkada kucandaki ivezat ile poz veren 1878 doumlu Hesna Hanm, genliinin baharnda bir anne. ivezat, Fransz okullarnda okuyacak, piyano dersleri alacak ve Antalyal byk toprak sahibi Ahmet Tuayolu ile evlenecek.
valye Caddesi'ndeki 'Kemerli Ev'de ekilmi olan ve Mderriszade ailesinin kuak yelerini bir arada gsteren fotoraf (stte). Mderriszade ailesi 1930'larn banda Rodos'ta piknikte (altta). Sol sayfada, valyeler Caddesi ve Mahir Mderriszade, ocuklaryla.
Popler TARH/ Ocak 200 1 67
Rodos'taki milliyetler mozayii

Osmanllarn dneminde her ne kadar Rodos'a Trkler yerletirilmi olsa da, adadaki Trk yerleimi surlar ierisindeki kentle snrl oldu. 1671 ylnda hacca giderken Rodos'a urayan Evliya elebi kentin surlar ierisindeki ksmnda 24 mahalle olduunu, bunlardan sadece 4 mahallenin Rumlara ve 2 mahallenin Yahudilere ait olduunu belirtmektedir. Vital Cuinet ise 1890'lann banda ada genelinde 6.825 Mslman, 20. 250 Rumortodoks, 546 Katolik, 14 Ermeni ve 1.513 Yahudi olmak zere toplam 29. 148 kiinin yaadn belirtmektedir. Adada bu dnemde 54 Rum ve 2 Mslman ky bulunmaktayd. Rodos'taki Trk nfus tarmdan ziyade ticaret ve memuriyetle geinmekteydi. Marmaris, Fethiye Limanlaryla yaplan ticaret ve zellikle palamut ticareti, bir takm Rodoslu Trk aileleri n plan kard. Mderriszade ve Faralyallar bu ailelerden balcalardr. teyandan benzeri bir ticari iliki skenderiye ile de kurulmutu. Bu ticari a ayn zamanda insan sirklasyonunu da salyordu. Bu nedenle evlilikler yolu ile Rodos'a gelen Msrllar da mevcuttu. Nitekim bu karmann bir gstergesi olarak baz Trk aile adlar Arapadr: Fahran gibi. 19. yzyl sonlarndan itibaren Girit'te yaam koullarnn giderek zorlamas ve nihayetinde 1909'da Yunanistan'n Girit'i ilhak, Girit'ten Rodos'a doru bir mlteci aknn dourdu. Giritlilerin Rodos'ta yaadklar "Giritliler Mahallesi" bugn hl mevcut ve adada yaamn srdren az saydaki Trk bu mahallede mukim bulunmakta. Rodos'taki Trk nfusun byk oranda azal, I I . Dnya Sava yllarnda ve adann 1947 ylnda Paris Bar Antlamas ile talya'dan Yunanistan'a gemesi sonrasnda yaand. Savan sonunda 6 bin civarnda olan Trk nfusun bugn 2000 dolaylarnda olduu tahmin ediliyor.
evket Mahir Mderriszade fotorafta yok, o, objektifin arkasnda. Muhtemelen ayn gn ekilen bir dier fotorafta, Mderriszade kardeler boy srasnda. Havva Hanm'n gzlerini farketmemek imkansz. Ailenin zenginlik gstergesi sra sra inci gerdanlklar, tm kz ocuklarn boyunlarn sslyor, evket Mderriszade zerafetle elinde bir gl tutuyor.
TALYAN GAL Rodos'taki yaamn ritmini deitiren ilk geliim, adann 1912 ylnda talya tarafndan igali olacaktr. talyan igali srasnda Kerpe Kaymakam olan evket Mahir Mder-ris zade esir e ha sonra Rodos'a geri dnebilecektir. ehbal Dergisi, 10 Eyll 1328 tarihli saysndaki Rodos yazsnda, evket Mahir Bey ile ilgili u bilgileri vermektedir: "Braklm bir esir:
Kerpe Kaymakam evket Mahir Bey. Bu nshamzda Rodos'a mteallik olarak der ettiimiz fotoraflar karm olan evket Mahir Bey, talyanlar tarafndan esir edilerek Kampanya Kasabas'na sevk olunmu ve sonra tekrar Rodos'a gnderilip nihayet orada salverilmitir." Aile, igale kar ilk nlem olarak, yeni kuak yelerini evlilikler yolu ile Trkiye'ye ynlendirecek. En azndan yeni kuaklarn Anadolu'da kk salmasna allacak. ivezat Antalya'ya, E. Nigar ve Leyla, zmir'e gelin edilecekler. E. Nigar Hanm'n evlendii evki avdar Faralyal-Mderriszade slalesinin bir dier kolunun yesi. Rodos Defterdar Muavinlii, Sakz ve Bergama Mal Mdrlkleri yapan evki avdar talyan igalinden sonra zmir vilayetinde almay srdrecek. Aile anlatlar, evki avdar'n Yunan igali srasnda kabzmallk yaptn ve Anadolu'daki harekete domates kasa-
lar ierisinde bilgi szdrdn aktaryor.

TRKYE'YE LTCA
Aile yeleri artk Trkiye'de yaasa da, 1920 ve 1930'lu yllarda ailenin yal yelerinin yaamay srdrd Rodos'un valye Caddesi'ndeki 'Kemerli Ev' hl babaoca olmay ve tal avlusu, aile fotoraflarnn fonunu oluturmay srdrecektir. Ancak 1941 ilkbaharnda
ve orada sren yaamn uzanda, zmir Karyaka'da tamamladlar. 1950'de evket Mahir Mderriszade, 1962'de HesnaFaralyal Mderriszade, 1968'de kardei Eda Faralyal, 1973'de Mahir Mderriszade, 1975'de Emine Nigar avdar, 1980'de Havva Mderriszade, Karyaka'da Banka Soka'ndaki evlerinde lrler. Bazen zaman, baz hayatlardan daha hzl koar ve gerisinde
Rodos kentini saran surlarn i limandan grn (stte): Bugn bu nokta, bir yat liman. MderriszadeFaralyal ailesinin orta direi, Mahir Mderriszade (sol sayfada).
Mderriszade ailesinin son yeleri, II. Dnya Sava'nda Rodos'u bir kaykla terkettiler.
Alman kuvvetleri Yunanistan' ve pei sra adalar igale baladklarnda, Mderriszade ailesinin Rodos'ta kalan son yeleri, tayabildikleri her eyi yanlarna alp bir kaykla Trkiye'ye iltica edecektir. Mderriszade ailesinin yeleri hayatlarnn geri kalan ksmn, Rodos'taki 'Kemerli Ev'in kalanlara imdiki zaman gemite yitirmek der. Kklendikleri topraklardan uzakta, yeni bir fidelikte tutunmaya alanlar iin bu -zellikle- byledir. Fiillerin geni ve gelecek zamanlar unutulur, tm fiil ekimleri gemi zamanda yaplr: "Mutluydum, mutluyduk...."
SAVA
Ekmek karnesi gnleri
u uursuz 1942 yl!

Trkiye, kinci Dnya Sava'na girmedi. Ama uzun sava yllar, Trkiye'yi de derinden etkiledi. zellikle de 1942 yl, lke ve halk iin, ok zor gnler getirdi. Ocak 1942'de balayan 'ekmek karnesi gnleri' bu zorluklarn adeta bir sembol oldu.
ESER TUTEL
Beikta Kaymakamlk binas nnde, ekmek karnesi almak iin bekleyen kalabalk (altta).
urluya, uursuza pek inanmam; ama o yl, pe pee gelen olaylar dndke, 1942'nin uursuzluuna neredeyse benim bile inanacam geliyor... Zira o yl, iinde o kadar ok tatsz olay meydana geldi ki, yalnz ben deil, kim olsa 42 ylnn uursuzluuna inanr sanrm! Sukastler m olmad, Trki-
ye'nin savaa girmesine ramak m kalmad! Ekmek vesikaya m balanmad! Milas m bombalanmad! Salgn hastalklar m kmad!
KARARTMA GECELER
lkokulun ikinci snfndaydm. Btn yurtta kinci Dnya Sava'nn buhranl gnleri yaanyordu. Nazi ordular oktaaan Trakya hududumuza dayanm-
ti. Alman uaklarnn hava saldrsndan korkulduu iin, bir sreden beri geceleri karartma uygulanmaktayd. Bu durumda, isteyenlerin aileleriyle birlikte stanbul'u terkederek Anadolu'ya gidebilecekleri bildirilmiti. Hem de Devlet Demiryollar ile cretsiz olarak! O gnlerde bir sabah, bir de baktk ki ekmek karneye balanvermi! Zaten birka gnden beri hkmetin ekmei vesikaya balayaca syleniyordu. te, sonunda vesikaya balanvermiti ekmek! Harb-i Umum'de ekmek bulamayp sprge otu tohumlarndan yaplm szde ekmeklerle alklarn bastrmak zorunda kalan bizimkilerin, o gnlerde nce pek tellandklarn hatrlyorum. Ama sonra herkes gibi onlar da altlar ekmei karneyle almaya... "Ne yapalm, elle gelen dn bayram!" diyorlard.
OCAK AYININ LK GNLER
Ekmek gn sonra, 17 Ocak gn Ankara'da, ondan be gn sonra da 22 Ocak'ta, zmir'de karneye baland. Daha sonraki gnlerde teki byk ehirlerde de karne uygulamasna geildi. Ekmein karneye balanmasndaki ama, un tketimini kontrol altna almakt. l70 Popler TARH I Ocak 2001
kede ok sayda gencin askere alnmasyla buday retiminde nemli bir miktar d olmutu. Bu nedenle, lkedeki ekmek tketimini cidd bir ekilde kontrol altnda tutmak zorunluu ortaya kmt. Tabi bir de ekmek karaborsasn engellemek, baz kiilerin ihtiyalarndan fazlasn alarak ekmek ziyanna yol amalarn nlemekti. NCE BEYANNAME, SONRA KARNE yi, gzel de, bunca insana
karneler nasl datlacak, ekmek retimi ve sat nasl kontrol altna alnacakt? Uygulama yle yaplacakt: Aile reisleri bir beyanname doldurarak mahalle muhtarna verecek, bylece muhtardan, ev halkndan her kii iin, bir ekmek karnesi alacakt. Alnca da nfus czdannn kapann iine, aldna dair bir damga vurulacakt. Geenlerde eski nfus czdanm elime geti de atm kaldm: Sava sona erdikten sonra bile srp giden uygulama yznden damgalar
kapak iini doldurduktan baka, fotorafl sayfaya da tamt. te, nfus czdanmda gzme arpan ilk birka damga: "II. Knun ve ubat Ekmek Karnesi Verildi", "Mays-Haziran Ekmek Karnesi Verildi", " Mart-Nisan 1944 Ekmek Kart Verildi" gibilerden bir sr damga... Yalnz ekmek karnesi damgalar olsa, yine iyi... Arala-
1942 ylnn Ocak ay iinde karneyle datlmaya balanan ekmein gramaj, Mays ayna kadar, 375 gramdan 150 grama inmiti (stte).
Ve 1942 ylnn dier olaylar

Daha daha neler mi oldu 1942 ylnda? Gelin en nemlilerini ksaca sralayalm: 24 ubat gn Ankara'da, Alman Bykelisi Franz von Papen'e (fotorafta ftr apkal) bombal bir suikast dzenlendi. Bomba, Papen'in on metre kadar gerisinde patlad. Bykeli hi yara almadan kurtuldu; ama suikast patlamann iddetinden bir anda yok olup gitmiti. 15 Mart'gn ngilizler havadan yanllkla Milas' bombaladlar. Bu olay gerekten bir yanllk sonucu mu meydana gelmiti, yoksa Trkiye'yi savaa srklemek iin sinsi bir oyun muydu, aradan bunca zaman gemesine ramen, akla kavumu deildir! Yl sonunda, stanbul'da halk arasnda tifs salgn balad. Yalnz stanbul'da deil, Adana ile evresinde, Bursa, zmit ve de bakent Ankara'da da... Struma gemisi, 769 Yahudiye mezar oldu! 24 ubat sabah, Karadeniz'de mehul denizaltlar tarafndan torpillenerek batrld. 11 Kasm 1942 gn ise, Meclis'te uzun mzakerelerden sonra 'Varlk Vergisi' kabul edildi.
Popler TARH Ocak 2001 71
SAVA
stanbul'da, Hekimolu Ali Paa Klliyesi'ndeki Kzlay aevinde, yoksullara yemek datlrken (sada). Sava sresince gazya da ok kstl olarak datld (sada, altta).
Hayatn dier cephelerinde

1942 yl
Trk sinemasnda ilk kez yabanc bir ynetmen film yapt. ek sinemac Adolf Krner'in, Mahmut Yesari'nin 'Srtk' adl romann beyazperdeye uygulayarak yapt bu filmde, rolleri Refik Kemal Arduman, Halide Pikin, Avni Dilligil, Muazzez Aray, Yaar zsoy, Mmtaz Ener, Hulusi Kentmen ve Salahattin Mool paylatlar. ki film daha yneten Krner, daha sonraki yllarda, hayatn Elhamra Sinemas'nda gie memurluu yaparak srdrd. stanbul ehir Tiyatrolar'nda Ekrem ve Cemal Reit Rey Kardelerin 'Deli Dolu' opereti bir kez daha sahneleniyor. Ayrca Cevat Fehmi Bakut'un 'Byk ehir' adl oyunu da o yl oynanmaya baland. Yln Oscar dl'n 'Mrs. Miniver' adl Hollywood yapm kazand. En iyi erkek oyuncu: 'Yankee Doodie Dandy'deki (aadaki fotoraf) oyunuyla James Cagney; en iyi kadn oyuncu da 'Mrs. Miniver'deki oyunuyla Greer Garson .
5 bin Lira ikramiyeli 16. Gazi Kousu'nda Salih Temel'in 'obankzi' adl yal dii safkan ngiliz tay birinci oldu. 'Demet' ikinci, 'Heybeli' de nc oldular. Prof. Emin Orat ile Orhan Arda'nn 'Antkabir projesi' birincilii kazand.
rnda daha neler neler yok ki! Kok kmrnden Smerbank makarasna kadar, pek ok eyin alndna dair bir sr damga daha dolduruyor sayfalar... Ekmek karneleri bir aylkt. Karnenin alt tarafnda makasla kesilecek kuponlar sralanmaktayd: O ay 30 ekiyorsa, 30 kupon; 31 ekiyorsa, 31 kupon. Sabah oldu mu bu kuponlar makasla itina ile kesilecek, sonra firma gidilerek ekmekler alnacakt. Alnacakt da, frnlarn nndeki kalabala girip iti kak sra beklemek her babayiidin becerebilecei ey deildi! Balangta kii bana tahsis edilen ekmek miktar 375 gramd. 7 yama kadar olan ocuklara bunun yars (187,5 gram), ar iiler iin de bir misli ekmek verilecekti (750 gram). O zamanlar frnlar genellikle 'somun' denen yuvarlak ekmek kartmaktaydlar. Frnc elindeki bakla ekmei ortasndan keserek ikiye ayrrken, hak gemesin diye nasl da dikkat ederdi. nk, bir lokma ekmein bile srasnda byk nemi vard; tam ortasndan kesmedii iin sk sk frncya kanlar olur, 'vur tut' derken kavgalar bile kard.... PASTA YASAK! O yln 30 Ocak gn pasta imali yasakland. 9 Mays gn
de btn yurttaki tahl stoklarna hkmete el konuldu. 1942 ylnn sonlarna doru, ekmek fiyatlarnn iki ayr ekilde saptanmas halk arasnda bir baka huzursuzluk yaratt. Ekmein memurlara 14, halka ise 27 kurutan satlmaya balanmas zerine pek ok kimse, "Bizleri ana-babamz bile birbirimizden ayrmad. nn ise memurlara ayrcalk tand!" diyerek gnlerce sylendiler, durdular. Hangi tarihte kimlere ne kadar ekmek verildiini hatrlamama elbette imkn yok. Ama sordum, soruturdum, baktm, aratrdm, ansiklopedilerin birinde nihayet buldum: Ekmek miktar 1942 Nisan'nda bykler iin 175 grama, Mays'ta da 150 grama drlm. Haziran'da 300 gram olarak belirlenmi. 1944 yl Eyll'nde yen-
den 375 grama, 1945 Ocak'nda 450 grama ykseltilmi. 1944-45 ders ylnda yatl okulda okumaktaydm. Pazartesi sabahlar okula gitmek zere erkenden evden kmadan nce, annem alt gnlk ekmek karnesi kuponlarn tek tek keser, sonra bunlar drp de o hafta boyunca okulda a kalmayaym diye, bir gzel cekedimin i cebine engelli ineyle de smsk inelerdi. Okula vardmzda muavinlerden biri gelir, herkesin ekmek karnesini bir bir toplard. Evde de, okulda da ekmek sknts ektiimizi pek hatrlamyorum. Artan ekmekler asla atlmaz, toplanr, sonra kk kk doranarak yada kzartlr, ve de orbann iine atlm olarak yine bizlere yedirilirdi. Pekiyi, ya lokantaya gidenler? Karnlarn lokantada doyuracak olanlar, ekmeklerini beraberlerinde gtrmek zorundaydlar. O gnlerde karne hrszl ve sahtekrl da alm yrmt. Ekmekle birlikte un sat da yasaklanmt. Un olmaynca ama, rek, simit ve de tatl eitleri de frnlardan, tatlclardan ellerini eteklerini ekmilerdi. Zaman zaman Rami ya da Orhaniye Klas'ndan baz erlerin Fatih arsnda ya da Beikta pazarnda el altndan taynlarn sattklar duyulurdu. Bazen de unun bunun, ekmek karnesi kuponlarn fahi fiyatla sattklarn iitirdik. Bir keresinde bi-
zimkiler naslsa bulabildikleri bir kilo kadar undan evde kol brei yapmlard da, onu evimizin karsndaki frna gizlice gtrp piirttirmek, inann baya sorun olmutu. Mahalle halk ekmek isitihkaklarn alabilmek iin iti kak srada beklerlerken onlarn arasndan geerek tepsiyle brek gtrmenin yakk almayacan sanrm siz de kabul edersiniz. Misafirlie gittiimiz zaman, eker de kayplara kart iin, ou zaman aymz, kuru zmle ikram ederlerdi. Azmza nce birka kuru zm atar, sonra ay stne yudumlayarak acsn gidermeye alrdk. zml ay imek biz ocuklar iin hayli elenceli olurdu ama, ay tiryakisi olan bykler iin durum pek de elenceli olmasa gerekti. Ayrca biz ocuklarn nne, oyalanalm diye kk tabaklar iinde kuru zmle fndk ya da leblebi koyduklarn da hatrlyorum. K sabahlar okula giderken mememiz iin paltomuzun iine haur huur gazete kd soktuklar ve de ay yerine bir bardak pekmez iirdikleri hl gzlerimin nnden gitmiyor. YAVUZ'UN MERMS AKSARAY'DA! Gnler byle geip giderken, bir gn Aksaray Meydan'na bir bomba dt! Sonradan bunun byk bir mermi olduu anlald. aka deil, gerek bir bomba! Gerek olduu uradan belliydi ki, Aksaray tramvay deposunun nne den bu bomba, durakta tramvay bekleyen drt kiinin lmne, 17 kiinin de yaralanmasna neden olmutu. Akam babam eve geldiinde, olay btn ayrntlarna varncaya kadar uzun uzun anlatt. O srada Aksaray'a yakn bir yerdeymi; olay yerine gidip bizzat grm. Ama paralananlara fazla bakamam, hemen oradan uzaklam... Olayn asln astarn ise ancak ertesi gn, gazetelerden rendik. Meer, 22 Mays 1942 Cuma gn, Yavuz zrhls Bykada ile Hayrsz Adalar'n arasndaki blgede at talimleri yapmaktaym. Erlerden birinin her naslsa yanl hesaplamas sonucu, mermi Marmara'nn
Sava yllarnda kullanlan bir ekmek karnesi (stte). Yavuz Zrhls'nn at talimi srasnda (altta), bir mermisi yanllkla Aksaray Meydan'na dt.
SAVA
ELLER TETKTE!
Ekmek frn nnde karneleriyle sra bekleyen vatandalar (stte). anakkale aklarnda batan Atlay Denizalts (sada).
mavi sularna decek yerde, Aksaray Meydan'na, tramvay durana dnce olanlar olmu! Bu olayn da gnlerce evde konuulduunu ok iyi hatrlyorum. Denizdeki bir baka ac olay da 14 Temmuz'da meydana gelmiti. Adlarn Atatrk'n kovduu 'Ay snf' denizaltlardan Atlay, anakkale Boaz'ndaki eitim dal srasnda batm ve 38 denizci ehit olmutu.
ALEMDA'DA NGLZ UAI
Savaa girmemitik, ama sava burnumuzun dibine kadar gelmi, dayanmt. Geceleri sessizlikte uzaktan uzaa top seslerini duyduumuzda, babam, Hadmky taraflarnda askerlerin gece atlar yapmakta olduklarn sylerdi. Bir de bakardnz ki, geceleri durup dururken, birden uaksavar toplar
ata balayvermi! Hemen he-
baktmzda, Eyp taraflarnda, gkyznde uaksavar mermilerinin kandil kandil klar saarak havada aldn grmtk. Ama annem bizleri, kolumuzdan ekerek hemen ieriye sokuvermiti! Eskaza bu arapnellerden biri gelir de bamza der diye!.. Romanya'daki petrol kuyularn bombaladktan sonra geri dnen ngiliz uaklarndan biri arzalanm, Malta'ya dnmek istemi, dnemeyeceini anlaynca da rotasn deitirerek yolunu Trkiye stne evirmi. Bizimkilerin kuyruundan vurmay baard uak, Alemda'a mecburi ini yapm. Bu olay da gnlerce evde heyecanla konuulmutu.
yecana kaplr, olup bitenleri grmek iin acele klar sndrp pencereye koardk ve siyah perdeyi kenara syrp gzlerimizle gkyzn taramaya koyulurduk. Bir keresinde nce klar snvermi, ardndan da 'at! at!!!' diye uaksavarlar atee balamlard. Balkona kp
O gnlerde 'uaksavar' yerine, 'hava dfi' topu denirdi. Bu kk toplarn Yldz tepesinde, Rami klasnda, Selimiye'de ve Kuzguncuk srtlarnda olduunu sylerdi babam. Ayrca Karaky'deki mer Abed Han'nn tepesine de bir tane yerletirilmiti. Bir ahbabmz da, Ayasofya'nn minarelerinden birinin erefesine bir makineli tfek konduunu, burada bir assubayla bir erin, gece gndz dman ua nbeti tuttuunu gzleriyle grdn yemin-i billhlar ederek anlatmt. 1944-45 ders ylnda, Galatasaray'n Ortaky'deki ilk ksmnda geirdiim k gnlerinde, hava kararnca Kuzguncuk srtlarnda mevzilenmi ldaklarla gkyznn tarandn merak ve ilgiyle izlerdik. Dendiine gre, bir pr pr tayyare havadan aaya bir sepet atar, ldak bandakiler de gkyzn tarayarak onu bulmaya alrlarm. Dnyorum da, kinci Dnya Sava yllarna rastlayan ocukluumda, daha neler neler yaamadk... ok souk geen 1942 ylnn k aylarnda, Alman ordularnn Bulgar snrna dayanp Trk snrn gemek iin tek bir emir bekledikleri o karanlk aylard... Trakya'da karayollarnn yan bana ya da kpr balarna ok sayda korugan ina edilmesine ramen, o gnk imkan ve silahlarla Alman panzerlerini nlemek ne derece mmknd, hl tartlmaya deer... Hadi tanklarn ilerlemesi bir dereceye kadar nlenebilirdi; ama ya tepeden skn edecek Stuka'lar, Messerschmidt'leri nasl drecektik? Ayasofya'nn minaresindeki makineli tfeklerle mi, yoksa mer Abed Han'nn atsndaki mitralyzle mi? Bizleri savaa sokmad iin bir yiyelim de bin kredelim smet Paa'ya!
niversite reformunda bir dnm noktas
'Alman hocalarn' Trkiye maceras

Cumhuriyet'in 10. ylnda yaplan niversite reformuna paralel olarak, stanbul ve Ankara'daki niversitelerde grev alan toplam 139 Alman ve Avusturyal akademisyen, Trkiye'deki yksek renimde derin bir iz brakmlardr.
A. HILMI HACALOLU elel ancak iki hafta olmutu. Almak istiyordu; ama kolay deildi, yeni bir lke ve bambaka insanlar... Umutsuz, kskn ve yalnz bir dnemin ardndan yabanc topraklarda her eye sfrdan balyordu. O gn limana yanaan gemiden ald sandklarn at. Burumu fran srtna geirdii gibi kendini sokaa att. Karanlk basmt. Havai fiekler altnda stanbul'un Boazii, bir k deryas gibiydi. Sonunda, davetli olduu muazzam yere vard: "Ve ite ben," diye dnd, "Kendi Alman vatannda, Yahudi olduu iin hor grlen, 'aalk' rka mensup olduu iin kovulan, evini terk edip yabanc lkelere kamak zorunda braklan ben, 'mlteci' ben, 'dnyann br ucundaki' Trkiye'de, lkenin ilk bin sekininden saylan, 'saygdeer bir Alman profesr' sfatyla, hazr bulunmaktaym..."
PROFESR HIRSCH, 10. YIL TRENNDE
Srgnde sosyal dayanma; stanbul'daki Alman gmenlerin zmir gezisi (stte). Prof. Ernst Reuter ve ei Hanna Reuter (sada).
Bu szler, Cumhuriyet'in 10. yl kutlama trenine arlan Profesr Hirsch'in szleriydi. Hirsch, onlarca baka Alman profesr gibi, 'Ankara Hkmeti tarafndan' Trkiye'ye arlmt. Kurtulu Sava'n kazanan-
lar imdi yeni bir sava iin kollan svamlard. Ancak bu sava iin ne muharebe kazanmak lazmd ne de top, tfek, mermi edinmek. Sava, gelecei kurmak, 'Cumhuriyet'i payidar klmak' ve 'fikri hr, vicdan hr, irfan hr nesiller yaratmak' iindi... Eldeki yksek renim kurumu, Darlfnun, deiime kaytsz hatta yer yer, yeni rejimin uygulamalarna tepkiliydi. Dnemin Maarif Bakan Reit Galip'e gre, "Ne Yaz Devrimi'ne destek vermi ne yeni Tarih yazmna ne de iktisat politikalarna... stanbul Darlfnunu, en sonunda sustu, kendi kabuuna ekildi; adeta bir Ortaa yaltlmlyla d dnyadan tamamen koptu."
ALBERT MALCHE'IN RAPORU
Cumhuriyet'in 9. ylnda, svireli bir pedagoji profesr, Albert Malche, 'Trk eitim sistemi hakknda bir rapor yazmak zere' Ankara'ya davet edildi. Malche, raporunu ayda hazrlad. Albert Malche'n saptamalarna gre, "Trke bilimsel yaynlar eksik, ders metodu ad, rencilerin yabanc dilbilgisi yetersizdi... Her eyden nemlisi de, dk cret alan ou yetersiz- profesrler, ders d iler yapyorlard. Durum ciddi; ama mitsiz deildi..." DARLFNUN'DA TASFYE niversite Reformu, hzla uygulamaya konuldu. Darlfnun'un 240 hocasndan 157'si grevden alnd. Darlfnun'un ad, 'stanbul niversitesi' olarak deitirildi, yurtdnda ihtisaslarn tamamlayan Trk akademisyenleri greve arld ve yabanc hocalarn Trkiye'ye getirilmesi iin almalara baland. Ancak bir trl istenilen nitelik ve kalitede hoca bulunamyordu ki... Hitler, Trki-
ye'nin imdadna yetiti! 'Ari' rk dnyaya egemen klmay hedefleyen Hitler, nce lkesini ar olmayanlardan temizleyecek "devlet memuriyetinin meslek olarak ifasna yeniden dn" adl kanunu kard. Kanun, -ari rka mensup olmayan- Yahudileri ve Nazi rejimine muhalif liberal ve sosyaldemokratlar hedef alyordu. Kanunun niversitelerde etkisini gstermesi pek uzun srmedi. Ari rka mensup olmayan ve bu kavram reddeden akademisyenler emekliye sevk ediliyor, ihtar veriliyor, niversiteden kovuluyor, hatta hapsediliyorlard.
SCHWARTZ, TRKYE'DE... Almanya'dan iltica edenler arasnda, Zrih'teki kaynpederinin yanna giden tp profesr Andreas Schwartz da vard. Schwartz, mlteci akademisyenlerin i bulabilmeleri iin rgtlenmek gerektiini dnd ve 'Yurtdndaki Alman Bilim Adamlar Yardm Cemiyeti'ni kurdu. Cemiyet, Malche iin bulunmaz bir frsatt. Malche, nce temkinli yaklaan Schwartz' Trkiye'ye gitmeye ikna etti. Ankara'ya yaplan iki seyahatin ardndan, taraflar artlarda anlatlar. Bylelikle 'Alman hocalarn' Trkiye maceras balyordu. Kimi yirmi yl ve daha uzun sre kald Triye'de, kimi de ancak birka yl... Ama yine de Cumhuriyet Trkiye'sinde, ada bilim anlaynn temellerinin atlmasnda, 'Alman hocalar'n ok nemli bir pay oldu. lk yllarda tm profesrler, ders anlatrken evirmen kullanmak zorunda kalyorlard. Hoca
ktisat profesr Fritz Neumark'n Trkiye Cumhuriyeti hizmet pasaportu (solda). Tp profesr Philip Schwartz, Trk meslektayla birlikte (altta).
Kimler, hangi artlarla geldiler?

1933-1945 yllar arasnda, stanbul ve Ankara'daki niversitelerde, profesr, doent, asistan, bilimsel yardmc personel olarak, toplam 139 Alman ve Avusturyal mlteci akademisyen grev yapt. Bu kiiler arasnda, Kessler, Neumark, saac, Von Aster, Mises, A. Schwartz, R Schwartz, Spitzer, Nissen, Arndt, Rpke, Reichemberg, Kosswig, Hirsch, Reuter, Cari Ebert, Dessauer, Arndt gibi tannm akademisyenler de vard. Bakanlk ile mlteci hocalar arasnda imzalanan szlemelerin birka temel maddesi vard: Profesrler, nc yln sonunda, derslerini Trke vermek iin ellerinden geleni yapmak, kendilerinden sonra krsnn bana geecek doent ve asistanlar yetitirmek, temsil ettikleri branlarla ilgili ders kitab ve bilimsel makaleler yazmakla ykmlydler. Bu maddeler arasnda en zor olan, kukusuz, dersleri 3 yl sonra Trke olarak vermek artyd. Baz hocalar zor dnemlerinde kendilerine kucak aan bu lkeye ballklarn gstermek iin, zel retmenler tuttular, asistanlaryla altlar ve kendi deyimleriyle, 'sabrn sonu selamet' dediler... Hirsch, Neumark, Arndt, Reuter, Isaac gibi profesrler, zaman geldiinde, Trkeye, ders verecek kadar hakimdiler.
Tp profesr Rudolf Nissen, stanbul Cerrahi Hastanesi'nde meslektalar ile (stte). Prof. Leo Spitzer ve rencileri piknikte (altta).
dersi Almanca anlatyor; bazen asistan ama ou zaman evirmen, anlatlanlar renciye aktaryor, hatta ou evirmen Almanca bilmedii iin, nc bir dil devreye giriyordu. NVERSTEDE DERS NASIL VERLR? Bir dier sorun, dersin verilme biimiydi. Fransz ekolne bal eski hocalar, krsde oturuyor, notlarn okuyor ve snavda da harfiyen kendi ders notlarn renciye soruyorlard. zellikle hukuk ve iktisat dersleri veren yabanc profesrler, bu yntemin 'ad' olduunu dnyorlard. Onlara gre ders, zgr bir ortamda, rencilerin katlm salanarak ilenmeliydi. Yani hoca dersi ayakta anlatma-
l ve konuyu soru cevapla derinletirilmeliyd. Snavda ise rencilere kendi dncelerini aktarma olana verilmeliydi. Hukuk dekan Fazl Pelin ile Ernst Hirsch arasndaki yntem tartmas, araya giren Malche'n yeni tarzdan yana tavr almasyla sonuland. Eski hocalarn yerine getirilenlerin ok yksek cretler almas, Trk hocalarla mlteciler arasnda gerilim yaratt. Zamanla srtme azalsa bile, zellikle Tp Fakltes'nde hi kesilmedi. CRETLER KONUSU... "Muasr medeniyetler seviyesine erimenin yolunun" eitimden getiine inanan Cumhuriyet kadrosu, tm dnya ekonomisinin ie kapand bir d-
nemde, mevcut ekonomik kmazlara karn, mlteci hocalara ayda 500 ile 600 lira (o zamanki rakamlarla, 1.000-1.200 Alman Mark) maa demeyi taahht etmiti. Bu rakam, iktisat profesr Neumark'n Trkiye'ye ilticasndan nce Berlin niversitesi'nden ald cretin katyd. Ayn dnemde, Trk hocalarn maa 40-100 Lira, milletvekilleri ayl ise 300 Lira idi. Ancak szlemeler yabanc hocalarn muayenehane amak, danmanlk yapmak, zel ders vermek gibi ek iler yapmalarn yasaklamt. Yani varsa yoksa sadece eitim... Alman ve Avusturyal hocalar nitelikli akademisyen yetitirmek konusunda da ellerinden geleni yaptlar. Macit Gkberk, Cahit Arf, Azra Erhat, Hfz Veldet Velidedeolu, Ekrem Akurgal, Sabahattin Eybolu, Mina Urgan, Muammer Aksoy, Memduh Yaa, Sabri lgener, Orhan Cavit Ttengil gibi, Trkiye'de bilim dnyasna yn verecek isimler, hep mlteci hocalarn 'rahle-i tedrisinden' getiler. AKADEMK YAYINLAR 1928 ylnda yeni alfabe kabul edilmi, ardndan da dili sadeletiren ztrkeci dil reformu, dnemin nde gelen hedeflerinden biri haline gelmiti. Bilim dili ise Farsa, Arapa, Latince ve Yunancann kuatmas altndayd. Bilim dilinin sadeletirilmesi iin Alman hocalar byk bir aba iine girdiler. Freundlich'le birlikte 'Astronomi Ders Kitab'n kaleme alan Gleissberg, "Trkede hibir astronomi terimi mevcut deildi. Tabii uluslararas Latince ve Yunanca terimlere bavurulup bunlar Trkeye alnabilirdi. Gen Trk meslektalarmla tartp Trke kelime hazinesinden eksik terimler
Dnemin rakamlaryla...
1933-34 ders ylnda niversite rencilerinin says, 3.417 idi. Bunlarn ancak bete biri kz renciydi... 1943'teki rakamlara baktmzda ise, 10.178 niversite rencisi gryoruz. Bunlarn da yars, kz renciydi... Bu yllarda, niversitelerin faklte ve enstitlerindeki ynetici akademisyenler arasnda da 'Alman hocalarn' arln grebiliyoruz: Tp fakltesindeki 12 krsnn 9'unu Alman profesrler ynetiyordu. Fen Fakltesi'nde bu rakam daha yksekti: 13 krsnn 12'sinin banda Alman akademisyenler vard. Edebiyat Fakltesindeki 12 blmden 8'i, Hukuk ve ktisat fakltelerindeki 8 krsden 5'i yine Alman hocalarn ynetimindeydi.
setim, baz durumlarda kelimenin kkenine indim" diye yazar anlarnda... Alman hocalarn, bilimsel terimlerin Trkeletirilmesine yaptklar katk, su gtrmez. Alman hocalar Trkiye'ye geldiklerinde, niversitenin ktphanesinde 109.387 cilt kitap vard. Bu kitaplarn hemen hepsi eski dille yazlm, birou bilimsellikten uzak, dank, 'kflenmi' yaptlard. Bu nedenle onlardan, kalc eserler brakmalar isteniyordu. Alman hocalar, 99 ders kitab, 59 bilimsel kitap ve eviri, yurtii ve yurtdnda yaymlanm yzlerce makale kaleme aldlar. yldan fazla Trkiye'de kalan hocalarn tm, bilimsel kaynaklar zenginletirmek iin kitap yazarken, bazlar da buna ek olarak, fakltelerin ktphanelerini ilevsel hale getirmek iin kollan svadlar. Hirsch ve Kessler, biri Hukuk dieri ktisat Fakltesi'nde, kitaplarn kartlarn kendi elleriyle yazarak faklte ktphanelerini 'ktphane' haline getirdiler; tabii baz asistanlarnn yardmyla...
TIPILARIN ZELL
gnlerinde hastanenin bahesinde, merdivenlerde yatyordu. Asistanlar ayda, btn renimlerinde grdklerinden daha fazlasn (ameliyatla) grmlerdi."
ANILARDAK ZLER
Tp Fakltesi'ndeki Alman hocalar, yalnzca rencilerini yetitirmek, kitap yazmak ya da ktphane oluturmakla yetinmediler. Anadolu'nun drt bir yanndan niversite hastanesine gelen hastalarn ameliyatlarn da aksatmadlar. Nissen, Liepmann, Igersheimmer gibi hocalar, kimi zaman btn gn ameliyat yaptlar. Profesr Philip Schwartz o gnleri bize yle aktaryor: " Operatrlerimizin yaratt harikalar tm yurda yangn hzyla yaylmt. Ar hasta olan yal, gen, ocuk erkek, kadn shhatlerine kavumak iin souk k
1933 ylnda 47 Alman hoca geldi stanbul'a; bunlardan 19'u ordinarys ya da profesrd. Mlteci g 30'lu yllarda srp gitti ve toplam 86 Alman retim yesi, stanbul ve Ankara'y mesken tuttu. Kimi ilk yllarda Amerika'nn yolunu tuttu kimi Avrupa'da bir niversiteye kapa att. Bazlar Trkiye'deki yaama alt, bazlar evlendi.
Arkadalarn kendi aralarndan seseler de, ok sayda Trk dostlar oldu. Kendilerine kucak aan lkeyi sevdiler. 1941 ylnda Alman vatandalndan karldktan sonra Trk vatandalna kabul edildiini renen Hirsch'in azndan ilk dklen szler, "Ne mutlu Trk'm diyene" oldu. Reuter yazlarnda Trkiye'den "Memleketim" diye bahseder. Braun, "kinci vatan" der. Petrfi, "Sevgili Trkiye "sini "Dnya gzyle bir kez daha grmek" ister. Kessler ise "Hrriyet, hak ve hukuk uruna savat iin krssnden kovulan ilk profesr oldum. Hapsedildim, zel izinle hapisten ktm, sonra toplama kamplarna gnderilmek iin gnlerce arandm. Bu dnemde bana kucak aan asil Trk halkna hep minnettar kalacam" szleriyle bitirir anlarn.
Prof. Ernst Reuter Ankara'da ayakkablarn cilalatyor (en stte solda). Prof. Fritz Neumark ile Trk asistan (en stte sada). Ankara niversitesi Senatosunda Prof. Ernst E. Hirsch ve Prof. Benno Landsberger (stte). Ankara'da Cari Ebert'in sahneye koyduu Fidelio operas (solda).
Dedikodu stunlarnda kalite vard...

Orhan Tahsin 47 yllk gazeteci. Tercman gazetesinde 'Suna San' takma adyla yllarca 'Anahtar Deliinden' kesini yazd. Politika ve sanat arlkl bu kede, siyasilere en sert eletirileri yneltirken Trkenin inceliklerini kulland, yolsuzluklar yazarken dorulan gzel slubuyla okuyucuya aktard. Tabii gl bir de rakibi vard: Hakk Devrim...
SKENDER ZSOY onu bu kez Mine St'n, Adalet Cimcoz'u anlatan kitab ile gndeme geldi: Takma isimle sanat, siyaset ve toplumsal olaylar yazmak. Trkiye'nin ilk zel sanat galerisi Maya'nn sahibi, Trk sinemasnn unutulmaz sesi, 'Dublaj Kraliesi' Adalet Cimcoz'un 1950'lerin ilk yllarnda eitli dergilerde 'Fitne Fcur' takma adyla yazd 'sosyete dedikodular' arlkl yazlar, akla gazeteci Hakk Devrimle Orhan Tahsin'i getirdi. Hakk Devrim'in 1960 ylnda Yeni Sabah gazetesinde, nce imzasz olarak yazd 'Fslt Gazetesi'ne, sonra da 1 Ocak 1961'den itibaren 'Sabha Deren' takma adyla yazmaya balad siyaset arlkl 'Fslt' kesine rakip, ayn yl Ragp Kutmangil'in sahibi olduu Tercman gazetesinden geldi: 'Anahtar Deliinden'. Yazar da 'Suna
82 Popler TARH I Ocak 200 1
San' takma adn kullanan Tevfik Erol'du. Tercman, ekonomik zorluklar nedeniyle Kemal Ilcak tarafndan satn alndktan sonra Tevfik Erol, 'Anahtar Deliinden' kesini yazmay bir sre daha devam ettirdi. LK TEKLF, LK KE O yllarda kadrosunu glendiren Tercman'a, meslee 1953 ylnda Akam'da balayan Orhan Tahsin de yazar ve yaz ileri mdr olarak girer. Ilcak, muhabirlik yapt yllardan arkada Orhan Tahsin'den, 'Anahtar Deliinden' kesini yazmasn ister. Ve Tahsin keyi ve 'Suna San' imzasn Tevfik Erol'dan devralr. Orhan Tahsin, Anahtar Deliinden'i yazmaya baladnda nce keye kiilik kazandrmaya alr. Suna San artk politik ve sanat arlkl yazacak, kede 'sosyete dedikodular' yer almayacaktr. KM BU SUNA SAN?.. Gerisini Orhan Tahsin'den dinleyelim: "Anahtar Deliinden'i yazmaya baladktan sonra ke o kadar ok ilgi grd ki, Ankara'dan politikaclar, Suna San'n kim olduunu renmenin peine dtler. Ben dedikodu deil, yu-
Gazeteci Orhan Tahsin, 'Suna San' takma adyla 'Anahtar Deliinden' kesini kaleme ald yllar anlatyor (sol sayfada). Adalet Cimcoz, 'Fitne Fcur' takma adyla 'sosyete dedikodular' yazd yllarda, Maya Sanat Galerisi'nde (solda).
Hakk Devrim'in kesi douyor...

Trk basnnda 'Fslt' ve 'Anahtar Deliinden' tr keleri balatan gazeteci, Hakk Devrim'dir... Devrim, trn ilk rneklerini Yeni Sabah gazetesinde 28 ubat 1960 tarihinde imzasz olarak yazmaya balad. 0 zaman kenin ad, 'Fslt Gazetesi'ydi. mzasz yazlar 20 Mart 1960 tarihine kadar yaymland. 'Fslt' ve Sabiha Deren adlar Yeni Sabah'ta ilk kez, 1 Ocak 1961 tarihinde grld. Bir hafta sren duyurulardan sonra 8 Ocak 1961'de Hakk Devrim, 'Sabiha Deren' mstear adyla, 'Fslt' kesini yazmaya balad. Fslt'y tantan ve birinci sayfadan yaymlanan anonsta yle denilmiti: "Yeni Sabah'n Fslt Gazetesi bir tarihte bir iktidarn mensuplarn ileden karm, gazete bu yzden trl tazyiklere maruz braklm ve nihayet Fslt'y durdurmak zorunda kalnmt. Halbuki Fslt, tatl, zarif haberler veren, leblebi-ekirdek yer gibi okunan masum birka stundan ibaretti. Artk latifeye, iyi niyetli inelemelere bile tahamml olmayanlarn idaresinde deiliz. Bu yzden Fslt tekrar ve hem de yazarnn adn da aklayarak huzurunuza kyor. Bugnden itibaren tekrar Fslt okuyucusu olacak ve Sabiha Deren'in tiryakiliinden kolay kolay kurtulamayacaksnz."
Adalet Cimcoz'un Fitne Fcurundan

Dostlarnn 'Ada' adn taktklar Adalet Cimcoz'un 'Fitne Fcur' imzasyla Aydede, Salon, 20. Asr, Hafta, Tef gibi dergilerde ve Cumhuriyet gazetesinin pazar ekinde, 1946-1960 aras kaleme ald sosyete dedikodular, o dnem stanbul'unun sosyal yaamna k tutar. Bu yazlarndan birinde Adalet Cimcoz, kendisinin at nl Maya Galerisi'ndeki bir kokteyli anlatr: "Adet olmu artk, her 15'te bir, Maya Galerisi'nde limonlu votka varm. Daha ziyade gazetecileri avlamak iin yaplan bu davete stanbul'un k ve gzel hanmlar da itirak ediyor. Galeri yeni elbise giymi, duvarlar hasrlar iinde. Bu kokteyl, 17 yandaki heykeltra Alo'un tahta ve seramik tabakalarnn tehiri mnasebetiyle veriliyor. ki oda da kalabalk, k hanmlar, bu arada sanatkrlar da var. Bizde aristokrasi var m bilmiyorum ama varsa ayet, Maya'da bohem sanatkarlarla aristokrasi pek ili dl ve ok candan kaynam. Mesela Prenses Mevhibe, nam- dier Sarn Mevhibe, btn hametiyle odalarn birini kaplam, yannda heykeltra Alo parmak ocuk gibi kalyor. Sahnede hayran olduumuz Bedia Muvahhit byle kalabalk hususi yerlerde inadna mahcup,ekingen bir taze oluveriyor, oturduu yerden kaldrabilene ak olsun. Nevin Akkaya da yle, mamafih Kk Sahne onu biraz serbest klm. Uzun yeil eldivenlerini, nefis kahverengi tayyrn ve sar apkasn dolarken gremedik ama kahkahasn iittik hi olmazsa. (...) Ankara Caddesi'nde bir romans yaratm olan ve Btn Dnya'y elinde tutan Baron Nebiolu, yannda akamc valye d Bakrky Adnan Tahir'le beraber geldi. Adnan Tahir gzn bir saniye Glmser'den ayrmad. Glmser de kim diyeceksiniz? Sarn avukat Fahamet'in gzel kz. Mutlaka Vatan'n gzellik msabakasna girmesi art. Fakat ne olur dudaklarn boyamasn, bu ii yapmas iin nnde daha ok uzun seneler var. Ahmet Hamdi Tanpnar, Bedia Muvahhit'i grnce pek sevindi, tam iki saat yan yana diz dize oturdular, resim ektirdiler ve bir eylere karar verdiler. Haydi hayrls." (Hafta dergisi, 11 Nisan 1952, say: 133) 84 Popler TARH/ Ocak 2001
muak bir slupla dorular, gerekleri yazyordum. Mesela bir kurumda yolsuzluk mu var, ben onu gzel bir slupla okuyucuya aktaryordum. Elimde o yolsuzlukla ilgili belgeler var, yolsuzluu biliyorum, ama o yolsuzluu okuyucuya aktarmay da biliyorum. Suna San olarak doru olmayan hibir eyi yazmadm. Onun iin, bir sefer hari, mahkemeye verilmedim. Mahkemelik olduum tek davadan da beraat ettim."
DELCNDEN
ANAHTAR
Suna SAN
len Krat, kendi gitmeyince kzyla kpeini yollam. Bunu rendim ve Anahtar Deliinden'de, 'Kpek kimin adna geziye katld, kpek gemide kimi temsil ediyordu?' diye bir yaz yazdm. Krat, yazm zerine zmir'de yaymlanan Ege Ekspres gazetesinde, 'Benim kpeim asildir' diye beni hedef alan bir yaz yazd. Ben de yazy kemde aynen kullandm. Yaz yaymland gn, dnemin Sanayi Bakam Mehmet Turgut, Nihat Krat' grm ve 'Orhan Tahsin'le urama, senin iin iyi olmaz' demi. Ancak Krat, 'Ben onu Babli'den sileceim' yantn vermi. Daha sonra Anahtar Deliinden'de Nihat Krat dizisi balad. Derken bir gn, Krat'n kpeini gezdirdii haberini aldm. Hemen Ankara Brosu'ndaki foto muhabirlerine fotorafn ektirdim. Fotoraf geldi. Keye fotoraf koydum, stne 'Nihat Krat benim kpeim asildir dedi' diye yazdm. Kpein altna asil, kendisinin altna da vekil notunu dtm. Krat daha sonra zmir'e gitti. Trkiye 1969 seimlerine hazrlanyordu. Nihat Krat n seimlerde 13'nc oldu. Krat, o dnemde milletvekili seilemeyen tek bakand."
NEDEN KADIN ADI?.. Hakk Devrim de, Tevfik Erol ve Orhan Tahsin de kelerinde kadn adlarn, takma ad olarak kullanmlar. Ad seiminin zel bir nedeni olabilir mi? Tahsin bunu yle aklyor: "Politikaclar kadna kar daha saygl. Gazetelerde o zaman kadn ad pek grlmyordu. Politikaclar kadn gazetecilere dava amak da istemiyorlard. Kadn ad kullanmak, biraz da bundan kaynaklanyordu. Kelerin ilgi grmesinin nedeni biraz da yazann kadn olmasnn arkasnda gizliydi."
BAKANI SLEN YAZI
Her yazsna 'Efendim' szcyle balayan, bylece daha ilk cmlede okuyucuyu avucunun iine alan Orhan Tahsin, kesindeki yazlaryla dnemin Turizm Bakan Nihat Krat'n yeniden milletvekili seilememesine neden olmu. Anahtar Deliinden'in ve Suna San'n gcn gsteren bu ilgin olay Orhan Tahsin yle anlatt: "Yl 1969. O yl Gazeteciler Cemiyeti gemiyle Akdeniz gezisi dzenlemiti. Geziye davet edi-
HAKKI DEVRM'LE REKABET Anahtar Deliinden'i yazd dnemde kimsenin kendisine bask yapmadn belirten Tahsin, "Tercman, Adalet Partisi'ni tutuyordu; ama ben Adalet Partisi aleyhine yaz yazdm. nk ben tarafszdm, gazeteciydim" dedi. Tahsin, Anahtar Deliinden'in, Yeni Sabah gazetesindeki rakibi Fslt'yla yar halinde olduklarn da syledi. Orhan Tahsin'e gre, "Sabiha Deren (Hakk Devrim) yar 'edebi' yapyordu, Suna San 'edebli.' Ama Suna San'n asl baars, kesini hem 'edebi' hem de 'edebli' hazrlamasndayd". BR SRE DE YAVUZ DONAT YAZDI Suna San olarak yazmay 1975 ylna dek srdren Orhan Tahsin, keye sadece gazeteden ayrlmak zorunda kald yl, alt ay ara vermi. Anahtar Deliinden'i onun yokluunda, An-
Hakk Devrim (solda), Trk basnnda 'Fslt' ve 'Anahtar Deliinden' tr keleri balatan gazetecidir. Meslee 1953 ylnda balayan Orhan Tahsin ise (altta), 'Suna San' takma adyla yazmay 1975 ylna kadar srdrmtr.
kara'dan Yavuz Donat yazm. Adalet Cimcoz'la arasnn ok iyi olduunu syleyen Orhan Tahsin bu konuda da unlar syledi: "Adalet iyi dostumdu. Ona, 'Abla' derdim. Kaliteli bir insand. Bir kez beni de vazd.
yi bir aileden geliyordu. Adalet'i anlatmaya gerek yok. Resim sanatn onun Maya Galerisi'nde rendim. 'Fitne Fcur' imzasyla yazd yazlar da ok iyiydi. Ancak Adalet yazlarnda politikaya girmezdi."
0 gnlerin dedikodu stunlarndan

Sabha Deren'den (Hakk Devrim) br 'Fslt': Astragann hikayesi
DP iktidarnn son kabinesine mensup vekillerden biri ; Menderes'le Kabil'e gitmi ve heyet azalar meyannda o da paralar halinde bir takm astragan dnte hediye olarak karsna getirmiti. Ankara'da birletirilerek mkemmel bir manto haline getirilmi, hele yakasna bir de vizon oturtulduktan sonra hanmlar arasnda bir gpta (huyuna gre) haset mevzuu haline gelmiti. Zaman geti, sz geen hanmn kocas DP ile birlikte devrildi ve aile mali skntya dar oldu. Bu arada bir de vergi borcu kapy alnca hanm krk mantoyu sata kard. Ve bu sat niyeti bir baka hakikati daha meydana kard. Meer mantoya en fazla gz koyanlar senelerdir hasedinden atlayanlar arasnda bir ileri gelen CHP'linin kars da varm. Daha sat lafn duyar duymaz, kimse parman kmldatamadan o ne atld ve 27.000 liray bir nefeste sayp mantoyu srtna geirdi. imdi bakentte mehur "Bir Frankn Hikayesi" gibi "Bir astragann hikayesi" konuuluyor. (Yeni Sabah, 24 ubat 1961)
Suna San'n (Orhan Tahsin) 'Anahtar Deliinden': ak ak

Efendim, yeni alan yazlk arkl gazinolardan birinin n sralar hep nl kiilerle doluyor. Mesela geen gece sinema yldz Pervin Par, arkc Muall Mukadder, arkc Feriha Tunceli vard. Bunlar, sahneye kan arkadalarn gnllerinden koptuu kadar alkladlar. Ancak, ikinci sradaki bir masa, gazinoyu 'Futbol masas'na evirdi. Btn arkc ve trkcler okurken 'Ulan'l, 'Herif'li konuma ve lk la kahkahalarla, onlar millete dinletmediler. stelik bu masa kadn doluydu. 'Ulan' diyenler de kadnd. Sra Ajda Pekkan'a gelince sesleri soluklar kesildi. 'Ajda... Ajda...' diye feryat ederek Ajda Hanm', isteniyormu gibi sahneye kardlar. Bir tek masa 100 masann zevkine feryatlarla hkmetti. Hele Ajda Pekkan'n arklarndan sonra bu masaya gelii ve oturuu, alk ve isteklerin sadece 'Dost hatr' olduunu ve akaklarn kimliini ortaya koydu. (Tercman, 3 Temmuz 1967)
Takvimi Ragp'tan Ece Muhtras'na...
Hepsi kk birer ansiklopedi

'Cep ajandas' ya da 'cep takvimleri' denilen kk defterler bir zamanlar, ceplerimizden hi eksik olmazd. Randevularn, hesap dkmlerinin 'not edildii' bu ajandalar ayn zamanda kk birer ansiklopedi gibiydiler.
FEZA KRKOLU eni bir yla daha girdik. Bu kez sadece geen yla deil, geen yzyla da veda ettik. Ve bu yzyln ilk yl olan 2001'e girdiimiz ay, bir 'zaman' yazs, bir 'takvim' yazs yazalm dedik. Selim Nzhet Gerek'in 1942'de 'Yedign' dergisinde yaymlanan 'Takvim' balkl yazsndan bir blm okuyarak takvim tarihine bir sz atalm:
"Dnyann en eski takvimine Brit Mzeum sahiptir. Milattan on bir asr evvele ait olan bu takvim bir Msr papirosudur. zeri stunlara ayrlm, gnlerin ismi krmz ile yazlm, kenarlarna, o gnk muhtemel havay gstermesi melhuz, ekil izilmitir. (...) Bizde ilk basma takvim 1826'da intiar etmitir. O zamana kadar hep yazma takvimler kullanlmakta idi. Bunlar muhtelif renkli m-
rekkeplerle gayet itinal yazlm ve yaldzlanmt. lk basma takvimimizin tarihi 1826 olduuna gre, basma takvim bu 1942 senesi, yz on alt yana basm oluyor. (...) Trk menbalarnda ilk basma takvim hakknda hibir malmat olmad gibi henz bu mevzuya dair herhangi bir neriyat yaplmamtr..." (Yedign dergisi, 5 kinciknun 1942, cilt 18, no 461.) Takvim denilince akla ilk gelen bir gelenek, bir efsane Saatli Maarif Takvimleri oluyor elbet... Sonra Ebzziya Takvimleri var... Sonra 'Almanak'lar var ki, onlar kitap boyunda ve kitap gibi takvimler. Ancak bizim sz etmek istediimiz, takvimlerden ok, 'cep ajandas' ya da 'cep takvimleri' denilen kk defterler... Hani eskilerin ceplerinden hi eksik etmedikleri, bir kk ansiklopedi gibi kullandklar, randevularn, hesaplarn not ettikleri defterler... 'Hepsi birer kk ansiklopedi' derken, abarttm dnenler iin ite bir cep ajan-
dasnn iindekiler: "Aile btesi, arz ve tul daireleri, askerlik hizmeti, ay ve gne tutulmas, beynelminel teekkller, burlarn hkmleri (takvim sayfalarnda), btemiz, cihetlerin tayini, demiryollarmzn uzunluu, dini gnler, dnyadaki devletler, dnyann en byk ehirleri, ecnebi devletlerin milli bayramlar, faydal bilgiler, fotoraflk, gllerimiz, gnlerin uzama ve ksalmas, hava deimesini anlamak, il ve ileler, iplik istihsalimiz, stiklal Mar, karayollarmzn uzunluu, ksa uzun gn ve geceler, kimya bilgileri, Latin rakamlar, lekeler nasl karlr, memur aylklar..." Hangi yln cep ajandas m? Hemen birlikte okuyalm: "Ulu Takvimi Ragp, 1952, Kanaat Kitabevi stanbul. Kurucusu: M. Ragp Ulu, Sahibi: Turgut Ragp Ulu." Cep ajandasnn sayfalarn evirmeye devam edelim. lk sayfada M. Ragp Ulu imzal '29'uncu Yl' balkl bir sunu yazs var: "Takvimi Ragp takdirdir okuyucularnn kymetli tevecchleri sayesinde bu yl yirmi dokuzuncu ylna girmi bulunmaktadr. Senelerin verdii tecrbelerle gittike olgunlaan bu kk eserimiz, iindeki faideli malmat ve lzumlu bilgilerle, herkesin yanndan ayrmak istemedii kymetli bir arkada olmutur." 'Baka neler var?' diye, cep ajandasnn sayfalarn hzla kartryoruz. 'Faydal Bilgiler' blmnde bulduumuz bir 'faydal bilgiyi' sizle paylamadan edemedik! O zamanlar imdiki gibi 'wap'l cep telefonlar' olmadndan, birini ylan soktuunda, cep ajandasn karp okuyormu! te 'ylan srmas' maddesi: "Ylan srmas: Vakit geirilmeyerek yarann stn bir ba ile kuvvetlice skmal. Aza zeytinya alarak yaray emmek faydaldr. Keza yaray kzdrlm demir parasile dalamal, stne limon suyu damlatmal, scak eyler iirerek hastay terletmeli..." Baka neler var bu kck defterde... Neler yok ki, namaz saatleri, futbol terimleri... ve daha neler neler, 250 kk sayfaya sm. Bu cep ajandalar, eitli 'firma' ve kiiler' tarafndan yaymlanm; ancak aa yukar birbirlerine benziyorlar. Hepsinde, olmazsa olmaz -elbette takvim blm deil!sayfalarn sonuna, 'zl szler' yazma gelenei var, her gne bir tane. Pekiyi, takvim blm nasl? Merak edenler iin aktaralm, yln ilk ayndan balayalm: "Ocak, 1951 ylnn ilk aydr. Eski ad (Knunusani) idi. Pazartesi balar, aramba biter ve 31 gn srer. Gne, ayn banda 7.26'da ve sonunda 7.13'de doar; batmas ise ayn iptidasnda 16.51'de ve sonunda 17.21'dedir. u halde gnler bu ay iinde 43 dakika kadar uzar." Bitmedi, bu sayfay takip eden sayfalarda frtnalar, nemli gnler, bayramlar hep bir bir iaretlenmi. Bu kk ansiklopedi hayat klavuzu olmaya devam ediyor. te her kadnn 'Bugn ne piireyim?' kabusuna yant oluturan 'yemek listeleri'... te 'burlarn durumu'... Bu cep ajandalarnn en nlleri gnmzde de kmaya devam eden 'Ece Muhtras'... Siz bu yl da, bu yeni yzylda gelenei bozmayn, antanzda, cebinizde, bu irin kk defterlerden bulundurun. Yazy 1952 ylnda kan 'Salih Zeki Takvimi'nin nsznde, Salih Zeki Ekimci'nin kaleme ald satrlarla noktalayalm: "Sayn okuyucularmza; Yeni ylnzn ailece salk ve varlk iinde gemesini ve aziz yurdumuzun da bar, bolluk ve ucuzluk nimetlerine ermesini candan dileriz..."
lk basma takvimlerden bir rnek: 1826 ylna ait tomar biimindeki takvimin ilk sayfas.
Trkiye'de im hokeyi
Bir zamanlar biz de oynardk

Trkiye'de, 1 9 1 4 ile 1926 yllar arasnda, 6 takml bir ligi bile bulunan im hokeyi ok sevilmiti. Ancak kulplerin bte ayrmamas nedeniyle, Cumhuriyet'in ilk yllarnda, bu gzde olimpik spor dal yok olup gitmitir.
VL SOMALI
Dokuz sezon oynanan stanbul Hokey Ligi'nde, 4 kez ampiyon olan Fenerbahe takm (stte).
atayname adl, yazar bilinmeyen kitaba gre, hokey sporu, 13. yzylda Orta Asya'dan g edip Hatay'da yerleen 'Reyhanl Kabilesi' tarafndan Trkiye'ye getirildi. Etraflarndaki
dier insanlarla fazla diyaloa girmeden saf kalmay, rf ve adetlerini korumay prensip edinen bu kabile, uzunca bir zaman bu oyunun yaygnlamamas iin de planl hareket etmitir... te bu kabilenin harman
yerlerinde oynadklar, yalnz kendilerine zg olan ve 'hk' diye adlandrdklar bu oyun, Bat'nn 'hokey' dedii, Kanada'da Kzlderililer tarafndan 'ayrda', Avrupallar tarafndan ise 'buz' zerinde oynanan oyunun asldr...
Popler TARH I Ocak 2001
ORTA ASYA'DAN AMERKA'YA Gerek udur ki, bu oyun Orta Asya'dan Kzlderililer'e, oradan da Amerika ve Avrupa'ya gemi, bize gre de, aslnn Trklerin milli sporlarndan biri olduu akca belirtilmemitir! ayr hokeyi, 1914-15 sezonu ile beraber birka kulbn birden faaliyete gemesiyle balam, ama tm iyiniyetlere ramen, ancak 12 yl devam edebilmitir... Alt stanbul kulbnn oluturduu 'Hokey Birlii', 1915'ten itibaren ampiyonalar dzenlerken, T..C..'nin (Trkiye dman Cemiyetleri ttifak) kurulmas zerine 1923'te, 'Hokey Heyeti' oluturulmu ve bu spor, 1924'ten itibaren bir numaral emektar Taip Server Bey'in bakanlnda zgr bir federasyona kavuturulduktan sonra da Ankara, zmir, Adana gibi illerimizde de mahalli birincilikler icra edilerek srdrlmtr. Ancak tm bu aamalara ramen, 1926'ya kadar srdrlen hokeyde, bir Trkiye ampiyonas gerekletirilememitir.
ampiyonluk yllar da yledir: 1915, Fenerbahe; 1916, Altnordu (st.); 1917, Altnordu (st.); 1918, Altnordu (st.); 1919, Fenerbahe; 1920, Galatasaray; 1921 yarm kalm; 1922 ve 1923 yllarnda ise organize edilmemi. Hem 1923-24 sezonunda, hem de 1924-25'te ise Fenerbahe, ampiyonluu elinde tutmutur.
HOKEYC REFK'N DRAMI 'ayr hokeyi' sporunu benimseyen ve yaatmaya alan ilk kulplerimizden biri de Beikta'tr. 1911 ile 1922 yllar arasnda faaliyette bulunan Beikta Hokey Takm, ekseri oyuncularnn subay olmas dolaysyla, devrin savalarnda birer birer ehit dmeleri yzn-
1936 Berlin Olimpiyatlar srasnda bir im Hokeyi karlamas (solda).
Galatasaray'da 'patenli hokey'

Dnyann birok lkesinde yllardan beri byk rabet gren, adna devaml ampiyonalar dzenlenen 'patenli hokey'i, Trkiye'de ilk defa oynayanlar Galatasarayllardr. 1911 ylndan 1923 ylna kadar, adeta rakipsiz olan Galatasaray Patenli Hokey Takm (fotorafta), mtareke senelerinde stanbul'u igal etmi olan yabanc kuvvetlerin oluturduklar takmlar ak farklarla yenmiti. te bu zaferler, o acl ve onur krc dnemden arda kalan birka gzel olaydan biri olarak, daima belleimizde kalacaktr... Galatasaray dnda yeterli sayda takm olmad iin bir ampiyonas bile dzenlenemeyen bu sporun, eyrek asr uykuda kaldktan sonra, 2 1 . yzyla girmek zere olduumuz u son dnemde, genler arasnda yeniden oynanmaya balanmas, sevindirici bir olgudur... Patenli hokey'de, 1911 ile 1923 yllar arasnda Sar-Krmz forma altnda bu sporu yapan Galatasarayllar unlardr: Mgd, Faik, Bets, Adil Akizade, Hasnun Galip (Merhum), Ahmet Robenson, Bekir Stk, smet, Vahit, Edip, Nihat, brahim, Haydar, Ahmet Cevat, Mahmut, Haldun, Rait, Hamit, Orhan, Kemal, Rza, Sadi, Hayati, Neet, Muhsin, Nusret ve Ahmet...
Galatasaray, Fenerbahe, Altnordu, Beikta, Grbzler ve Anadoluhisar dman Yurdu Kulpleri'nden kurulan Hokey Birlii, 1915 ylnn Mart aynda, iki devreli bir lig kurmu, 10 Nisan 1915'ten itibaren ili, Kadky, Bakrky ile Anadolu -hisar Sahalar'nda malara balanmtr.
LG AMPYONLARI stanbul Hokey Ligi Malar, 1925'e kadar 9 kez organize edilmitir. Bu dnem iinde en fazla baary Fenerbahe takm elde etmitir. 9 sezonun biri hari, 8'inde ampiyonlar bellidir: Fenerbahe'nin 4, Altnordu'nun 3 ve Galatasaray'n da 1 defa birincilik krssne kt 'Hokey Ligi'nde, kulplerin
im hokeyi Olimpiyatlarda
Bizdeki ilk adyla 'ayr Hokeyi', Avrupa'daki genel adlandrmayla 'im Hokeyi', yzyllar nce Beni Hasan'da (Msr) yaplan bir kaz sonucunda, 17 No'lu mezardan karlan metal bir resimdeki grntlerle, 'Eski Msr Medeniyeti'ne dayanan bir spor olarak belgelendi. Ellerinde eri sopalar bulunan iki oyuncunun betimledii bu resmin, M 2050'den kalma olduu saptand. Tklerin hakl iddialar bir yana, 1277'de Lincolnshire'de (ngiltere) hokey oynandn gsteren nemli kaytlar kimse gz ard edemez. Zaten bu sporla ilgili modern kurallar, 1860 ylnda Londra'da belirlendi... Kkeni nereye dayanrsa dayansn, 'hokey' sporunu modernletirip dnyaya yayan, Olimpiyat Oyunlan'nda yer almasn ilk salayan, ngilizler'dir... lk 'Hokey Birlii', 18 Ocak 1895'te ngiltere'de kuruldu. Uluslararas Hokey Federasyonu (FIH) ise 7 Ocak 1924'te tesis edildi. ngilizler, 1908 Londra Olimpiyat Oyunlar'nda bu brann organizasyonda yer almasn saladlar ve ilk Olimpiyat ampiyonluu'na ulatlar (stteki fotoraf). Hokey'in 1928 Amsterdam Olimpiyat oyunlar ile beraber, artk kesintisiz bu byk organizasyonda devaml yer almasyla birlikte, Hindistan, im sahalarnda bir kuyruklu yldz gibi parldamaya balamt. 1928 Amsterdam, 1932 Los Angeles, 1936 Berlin, 1948 Londra, 1952 Helsinki ve 1956 Melbourne Olimpiyat Oyunlar'nn hokeydeki en byk armadas Hindistan'd artk (solda). Smrgeci zihniyetle, 'medeniyet gtryoruz' diye girdikleri her Asya ve Afrika lkesinde, yeralt, yerst zenginliklerine el koyan ngilizler'in Hindistan'da yaptklar tek msbet atlm, bu sporun bu lkere sevdirilip yaygnlamasn salamak olmutu. im Hokeyinde 'Bayanlararas Turnuva' ise ilk defa 1980'de kuruldu. lk ampiyon Zimbabwe oldu. Erkekler Dnya Kupas 1971'de, Bayanlar Dnya Kupas ise 1974'te organize edilmeye baland. Birincilik rekoru, erkeklerde 3 kez ile Pakistan'a; bayanlarda 5 kez ile Hollanda'ya aittir. den, ayrlardan ilk ekilen takm olmutur. Milli Mcadele yllarnda, Sakarya Harbi'ne katlan Beiktal hokeyci Refik, bir top gllesiyle iki ayan birden kaybetmiti. Belden aas tamamen yok olmutu. Buna ramen, Eskiehir Hastanesi'nde zamannda yaplan mdahale ile yaama dndrlmt. Bir zaman sonra Mareal Fevzi akmak, hastanede yatan gazileri ziyarete gelmiti.
Popler TARH I Ocak 2001
Galatasaray'n hem patenli hokey, hem de im hokeyi takmlarnda yer alan Vahit Bey (sada). Galatasaray im Hokeyi takm (altta, sada).
25 ubat 1338 (1922) tarihli 'Spor Alemi Dergisi', 10. saysnda olay u satrla duyurmutu okuyucularna: "Beikta kinci Takmdan Refik Bey'in Kahramanl...
Hastanede ban dayad yastktan, hatrn soran amirine, 'Bir eyim yok komutanm' diyen bu gen, Sakarya Harbi'nde bir top gllesiyle iki ayan birden kaybetmi bir mlazmd."
AJANDA
HAZRLAYAN: NAZLI IRMAK
e-mail: peanaz@hotmaii.com
Arkeolojiye, ulusal enstit

lk ulusal arkeoloji enstits, bu ay alyor. Trkiye'de bir ulusal arkeoloji enstitsnn eksikliini gidermek amacyla, 1991'de kurulan Eskia Bilimleri Enstits'nn, zengin ierikli dia arivini ve ktphanesini stanbullularn hizmetine sunmasyla almalar hz kazand. Tarlaba'nda kiralanan ve restorasyonu tamamlanmak zere olan bina, Trkiye Ulusal Arkeoloji Enstits'nn merkezi olacak. Enstit Bakan Prof. Dr. Ali Dinol, "1993'te kurulu aamasn tamamlayan enstitnn en byk eksii, etkinliklerin gerekletirilecei bir binaya sahip olmamasyd" diyor. Devraldnda harap olan binadaki restorasyon faaliyetlerine, 1 Numaral Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu'nun projeye onay vermesiyle balanm, ancak kaynak konusunda byk skntlar ekilmi. Enstit, bini akn kitabn yer alaca bir ktphaneye, arkeolojik kazlarla ilgili dokmanlarn bulunaca bir dia merkezine, bilimsel etkinliklerin gerekletirilebilecei toplant salonlarna ve kent dndan gelecek bilim adamlarnn konaklayabilecei bir misafirhaneye sahip.
Eskia Bilimleri Enstits iin, 1998 ylnda Tarlaba'nda Milli Emlak Mdrl'nden kiralanan drt katl binadaki tm restorasyon almalar, bugne kadar gnlllerin ba~ lanyla srdrld. Bir anlamda bina, zel kurulularn ve niversite rencilerinin gnll yardmlaryla hazrlanyor. Restorasyon sresince devletten destek grmeyen Enstit'nn dekorasyon iin btn ihtiyac, zel kurumlar tarafndan karland.
Tarih Vakf gezileri

Tarih Vakf Seminerler ve Kltr Gezileri Birimi'nin, 2001 yl ilk aylk gezi program belli oldu. Ocak, ubat ve Mart aylarnda yaplacak gezilerin byk ounluunun ana baln, 'Ortaa'da Anadolu' temas oluturuyor. Buna gre, Ocak aynn ilk gezisi, 25-28 Ocak tarihleri arasnda yaplacak olan "Bizans-Osmanl Kltr Miras' olacak. 3 gece 4 gn srecek gezi kapsamnda Antakya, Halep ve Antep'e gidilecek. kinci gezi ise 2728 Ocak tarihleri arasnda yaplacak bir hafta sonu gezisi olacak. 'Beylik Dnemi' temasyla yaplacak gezi erevesinde, znik, Bilecik, St ve Mudurnu'ya gidilecek.
Voyvoda toplantlar
Osmanl Bankas Bankaclk ve Finans Tarihi Aratrma ve Belge Merkezi tarafndan organize edilen Voyvoda Caddesi Toplantlar'nda, 10 Ocak gn, Prof. Dr. Murat izaka'nn konumac olarak katlaca 'Osmanl mparatorluu'nda finansal kurumlarn evrimi ve kltrler aras etkileim' konulu oturum dzenlenecek. Her ayn aramba gnlerinden birinde, saat 18.00-20.00 arasnda dzenlenen syleilere, alannda isim yapm akademisyenler katlyor. Konularn genel erevesini iktisat tarihi oluturuyor. Etkinlikler, Haziran 2001'e kadar srecek.
Kltr Bakanl'ndan Loti mektuplar

Kltr Bakanl, Ermeni iddialarna iki farkl cepheden bakan iki ayr kitap hazrlad. Bakanlk, 'Ermeni Olaylar'n Alman kaynaklarndan, Trklerin durumunu ise, Pierre Loti'nin mektuplarndan anlatan iki yeni kitap yaymlad. 'Sevgili Fransa'mzn Doudaki lm' adl kitapta da, nl Fransz yazar Pierre Loti'nin Trkler ve Ermeni olaylarna ilikin mektuplarna yer veriliyor. Pierre Loti, mektuplarnda, batda kt tannan Trk Milleti'nin "barbar, vahi, kltrsz ve medeniyetsiz" bir millet olve Balesi danslarnn sergileyecei 'Ballet Comique stanbul', 9 Ocak gn piyanist Boris Berezovsky'nin klasik mzik konseri, 13 Ocak'ta ise Bezmera Topluluu'nun 'Bobowski'den Kantemir'e Fasl- kadim' balkl konseri yer alacak. Mzikseverler 16 Ocak'ta ise Latin ezgileri eliinde Kba'nn en eski ve nl 'Charanga' orkestras 'La Orquesta Aragon' ile coacak. 1939'da kurulan topluluk, geen yl 'La Charanga Eterna' albmyle 60. Sanat Yl'n kutlamt.
Eskidji'de yln ilk mzayedesi

14 Ocak'ta Eskidji Mzayede Evi'nde yaplacak olan 'zel Hal, Art ve Resim Mzayedesi'nde, dnyaca nl Kumkap hallarndan biri, antika merakllarnn karsna kacak. Ayrca ipek Hereke hallar, Karaba hallar da mzayedede yer alacak paralar arasnda. Ayn mzayedenin Art blmnde, altn varakl ayna, 12. Louis oturma takm, Hamit Grele ile brahim Safi'nin tablolar yer alacak. Eskidji Mzayede Evi'nde 18 Ocak'ta da, mobilya ve hal karma eserler mzayedesi yaplacak.
Noel Baba Kilisesi yenileniyor

Kltr Bakanl, ilk kez bir kiliseyi bir vakfa verdi. Fener Rum Patrikhanesi'nin her yl ayinler dzenledii Antalya'daki Aziz Nikolas Kilisesi, restorasyon almalarn stlenen Ta Vakf'na 30 yllna devredildi. Antalya'nn Denire ilesi, Hristiyanlk dnyasnn kutsal azizlerinden Nicholas'n doup yaad yer... 'Noel Baba Kilisesi' olarak da bilinen Aziz Nicholas Kilisesi'nin onarm almalar-
nn 5 milyon dolara malolaca, bu parann vakf tarafndan deil, sponsor firmalar tarafndan karlanaca belirtildi. Vakf Bakan Doktor Sinan Genim, Noel Baba'nn krmz paltoluak sakall imajnn yerine, daha yeni bir imaj gelitirmeye alacaklarn da syledi.
madiini, Trk insannn bazen yaralanp atee dse de byklnden ve iyi yrekliliinden hibir ey kaybetmediini ifade ediyor. Ramazan alk'n yazd 'Ermeni Olaylar' adl kitapta ise Almanya'da hl temel kaynak olarak kabul edilen Papaz Lepsius'un yazd 'Deutschland Und Armenian 1914-1918' adl kitapta, Trk dmanl yapt belirtiliyor.
Dou Karadeniz'in bilinmeyenleri

Son yllarda da ve yayla turizmi ile n plana kan Dou Karadeniz'de, mevcut tarihi eserlerin yeterince deerlendirilememesi nedeniyle, kltr turizminden yeteri kadar pay alnamyor. Trkiye'de ve dnyada, sadece Trabzon'daki Smela Manastr (stte) ve Ayasofya Mzesi ile tannan Dou Karadeniz aslnda, ok sayda tarihi eser barndryor. Ancak bunlar, adeta kaderiyle babaa bir duPopler TARH/ Ocak 2001 93
Kba'nn en eskileri
Trkiye Bankas'nn 4. Levent'teki kuleleri komleksi iinde kurulan 800 kiilik Kltr Merkezi, ay boyunca olduka hareketli gnlere sahne olacak. 6 Ocak'ta stanbul Devlet Opera
AJANDA
rumda ve 'kapal'... Restore edilerek turizme almay bekleyen nemli eserler arasnda, Trabzon'da Kzlar, Vazelon ve Kutul manastrlar; Rize'de Zil Kalesi ve kk manastrlar; Gmhane'de Santa Harabeleri bulunuyor.
Zeugma Belgeseli tamam

Gaziantep'in Nizip ilesinde bulunan ve bir blm GAP kapsamnda ina edilen Birecik Baraj gl altnda kalan Zeugma antik kentiyle ilgili, ODT Tarihsel Deerleri Aratrma Merkezi'nin bilimsel desteiyle gerekletirilen 'Kefin Kysnda' adl belgesel dizi tamamland. Ynetmenliini Hakan Aytekin'in, yapmcln Ahmet Hzarc'nn stlendii ve iki blmden oluan belgeselde, tarih ncesinden gnmze kadar geen dneme ait ok nemli eserler de dnyaya tantlacak. Belgeselin birinci blmnn ad 'Su Dleri', ikinci blmnn ad ise, 'Sular Ykselmeden'. Bu arada esiz gzellikteki mozaiklerle birlikte gnna karlan, ancak ilgi grmeyen duvar resimleri (fresk), el emei gz nuru bir almayla sergilenecekleri gn bekliyorlar.
Dumrul ile Azrail

11. Uluslararas stanbul Tiyatro Festivali'ne 'Dumrul ile Azrail' adl oyunla konuk olan 5. Sokak Tiyatrosu, 2001 sezonunda da ayn oyunla seyirciyi selamlyor. Hebbel Theatre-Berlin ve stanbul Kltr Sanat Vakf'nn ortak yapmn stlendii oyun, Taksim Azz Nesin Sahnesi'nde perde at. Yapt, Mustafa Avkran tarafndan ynetiliyor. Murathan Mungan'n yks, Dede Korkut'un Deli Dumrul hikyesine getirdii yeni bir bak ieriyor.
Konya hal ve kilimleri

Konya'da Kltr Bakanl'na bal Etnorafya Mzesi bnyesinde, 'Hal Blm' oluturuldu. Konya Mze Mdr Erdoan Erol, dnyann bilinen en eski ve nemli hal-kilim merkezlerinden birinin Konya olduunu syleyerek, ilk adm olarak Etnorafya Mzesi'nin bodrum katnda 'Hal Blm' oluturduklarn belirtti.
NewYork'ta Bizans sergisi

New York'un nemli sanat mzelerinden Metropolitan Mzesi'nde, byk ounluu stanbul'da yaplm Bizans eserleri sergileniyor. Daha nce halka ak olmayan Mary ve Michael Jaharis Bizans Galerisi'nde sergilenen eserler, 2001 yl sonuna dek ziyaretilere ak olacak. Koleksiyonda, Bizans mparatorluu'nun bakenti Konstantinopolis'in Osmanl mparatorluu tarafndan 1453'te fethedilip bakentin stanbul'a dntrlmesini anlatan eserler de bulunuyor. Zengin koleksiyon, birka galeride, farkl temalar altnda sergileniyor.
Aydn'n gml tarih

Kuruluu M 2000 ylna dayanan, Hint kaynaklarnda ad 'Adria' olarak geen antik Tralleis kentinde, 5. kaz dnemi tamamland. Kaz almalarn yrten Adnan Menderes niversitesi retim yesi Yardmc Do. Dr. Rafet Din, Kemer Mahallesi'nde, Topyata mevkiinde bulunan Tralleis antik kentinde, 1996 ylnda balatlan kazlarda yaklak bin eserin gnna karldn aklad. Tralleis'in uzun zaman ihmal edildiini, 1996 ylndan bu yana yaplan almalarla nemli admlar atldn belirten Din, Bat Anadolu'nun 7 metropol antik kentinden biri olan Tralleis'te, 4 yldr yaplan kazlarda gnna karlan bin eserden 128'inin mzeye konulduunu dile getirdi. 94 Popler TARH/ Ocak 2001
Bakent niversitesi Restorasyon-Konservasyon Blm'nden Dr. Yaar Seluk ener'in proje bakanln yrtt almada grev yapan Dr. Bekir Eskici, 1,5 aydan bu yana yrtlen almalarda, Zeugma'da toprak altndan olduu gibi karlan duvar resimlerinin restorasyon almalarnn srdrldn belirterek, "Duvar resimlerinde ncelikle arka harlarda inceltme, salamlatrma ve yapay har olarak nitelendirdiimiz bir karmla tesviyesini yapyoruz" dedi.
Kent almalarna burs

Fransz Anadolu Aratrmalar Enstits ve Tarih Vakf, 2001 ylnda zgn ve yeni almalara atlm yeni aratrmaclara doktora veya doktora sonras dzeyde adet aratrma ve yayn destekleme bursu verecek. Burslarn 'Osmanl dnemi ve Cumhuriyet Trkiye'si kent tarihi', 'stanbul'un kltrel, ekonomik veya sosyal tarihi', 'Osmanl mparatorluu'nda ve Cumhuriyet dnemi Trkiye'sinde krsal kesimde yaayan topluluklar ve tara kentleri' ve 'nc bin yl eiinde stanbul: Kent geliimine bal olgularn incelenmesinde sosyolojik, antropolojik veya corafi yaklamlar' konulu almalara ncelik tannacak. Burslarn her biri 8.000 Fransz Frang deerinde olacak. Gerekletirilen almalar, Fransz Anadolu Aratrmalar Enstits'nn inisiyatifi le yaymlanacak. almalar Franszca veya Trke olabilecek. 15 ubat 2001 tarihinde sona erecek olan bavuru sreci sonrasnda projeler, Paul Dumont, evket Pamuk, Jean-Franois Perouse ve Zafer Toprak'tan oluan jri tarafndan deerlendirmeye alnacak. Bavurularla ilgili bilgi iin, Tarih Vakf'nn (0 212) 227 37 33 no'lu telefonunu arayabilirsiniz.
Metro fosilleri
Los Angeles Metrosu almalar srasnda, aralarnda daha nce bilinmeyen balk trlerinin de bulunduu 2 binden fazla fosil ortaya karld. Metropolitan Ulam daresi'nin paleontolog Bruce Lander'n sunduu rapora dayanarak verdii bilgiye gre, fosiller on binlerce yl nce Los Angeles'daki ormanlk arazide atlar, mamuta benzer filler ve geyiklerin dolatn gsteriyor. Kentte 28 kilometre uzunluundaki metro hattnda Lander ile birlikte 28 bilim adam alyor. Lander'n raporunda, zerinde almalarda bulunulan soyu tkenmi 69 balk trnden 39'untm, daha nce bilinmedii belirtiliyor.
zayedede Necip Fazl'n 1925'te baslan ilk kitab rmcek A'nn, Ahmet Hamdi Tanpnar'a imzalanm bir rnei yer alyor. Ayrca Yakup Kadri Karaosmanolu (fotorafta), Orhan Kemal gibi edebiyatmzn nde gelen isimlerinin kitaplar ile nadir ephemera paralar da mzayedeye katlanlarn beenisine sunulacak.
c belgesi, pasaport, elle yazlm ark szleri de bulunan Lennon'a ait 130 para eya sergileniyor.
Cesur Yrek savata

Mel Gibson komutasndaki ordular, yine sava hazrlna giriiyor. Oscarl aktr, bu kez de Vietnam Sava'nda kran krana mcadele veren bir komutan canlandracak. 'Cesur Yrek' filminin senaryo yazar Randall Wallace ile temasa geen Gibson, bu yapmda bir tabur komutan olarak izleyici karsna kacak. Wallace'n ynetmenliini de stlenmesi planlanan film, 'We were Soldiers nce. and Young' adl ykden beyazperdeye uyarland.
Kitap kurtlan ekiecek

Sahaf Halil Bingl'n hazrlad kitap mzayedesi, Galatasaray'da, Msr Apartman'ndaki Yksek Ticaretliler Lokali'nde, 21 Ocak Pazar gn gerekletirilecek. Murat Uncu'nun ynettii 'Kitap Kurtlarnn ekimesi' adl mzayede, saat 13.00'de balayacak. M-
Tokyo'da John Lennon mzesi

Japonya'nn bakenti Tokyo'nun 25 kilometre kuzeyindeki Yono blgesinde John Lennon'n ansna oluturulan mze, ay nce ald. O gnden beri 60 bin kii tarafndan ziyaret edilen mze, Lennon'n ei Yoko Ono'nun onayyla 9 Ekim'de almt. Mzede, ou Yoko Ono tarafndan balanm, aralarnda aile fotoraflar, sr-
Sadberk Hanm Mzesi'ndeki sergiyle...
Ayverdi'nin koleksiyonu gnnda

Yzyllarn gelenei ve slam kltrnn bir yansmas olan hat sanatna ilikin zel bir koleksiyon daha gnna kt. Mimar-mhendis ve restoratr Ekrem Hakk Ayverdi'nin zel hat koleksiyonu, Sadberk Hanm Mzesi'ndeydi.
DEVRIM AKR
'H
snhat' (gzel izgi, gzel yaz) olarak da bilinen hat sanatnn kkeni, Antik Roma dneminde, Arabistan'n kuzeybatsyla rdn'n batsnda yaam Sami asll Nebati kavminin
yazsna dayanyor. slam dinini kabul eden uluslarn kullanmas nedeniyle Arap yazs ve dolaysyla hat sanat, slam yazs olarak da adlandrld. Yzyllar boyunca, eitli slam topluluklarna mensup hattatlar araclyla geliimini srdren bu sanat, Osmanl'nn 15. yzylnda, zirveye ulat. Fatih Sultan Mehmed ile olu II. Beyazid'in hattatln yapan ve Osmanl-Trk hattatlarnn babas saylan eyh Hamdullah, hat sanatnn estetik eksikliklerini gidererek, 'hsnhat'a, o zamana dein ulalamayan bir gzellik
getirdi. 17. yzylda yaayan Hafz Osman da, eyh Hamdullah'n almalarn tamamlayarak, yazy gzelliinin en st noktasna ulatrd. 'Hsnhat'n yks, 1914'te, stanbul'da alan 'Medreset'1-Hattatin' ile srd; artk hattatlk, okul eitimiyle kazanlan bir meslekti... te, bu meslein rnlerinden bir ksm daha gnna kt. Yzyllarn gelenei ve slam kltrnn bir yansmas olan hat sanatna dair zel bir koleksiyon daha sergilendi...
Ekrem Hakk Ayverdi kimdir?

22 Aralk 1899'da stanbul'da doan mimar, mhendis ve restoratr Ekrem Hakk Ayverdi, 1920'de Teknik niversite'den mezun oldu. Bir sre stanbul Belediyesi Fen leri'nde alt. 1950'ye kadar, inaat mteahhidliinin yan sra, stanbul ve Trakya'daki kimi tarihi yaptlarn restorasyonunu yapt. Bu tarihten sonra kendisini Osmanl mimarisi aratrmalarna adayan Ayverdi'nin en nemli eseri, Osmanl mimarisine ilikin sekiz ciltlik kapsaml almasdr. Bu eser, aradan geen zamana karn konusunda ilk bavuru kaynaklarndandr.
FOTORAF: VURAL YAZCOLU
Mevlid-i erif, 18. yzyl (sol sayfada, stte). Ayverdi Koleksiyonu'nun sergilendii salondan bir grnt (solda). Porselen hokka takm, 19. yzyl (solda, ortada).
1980 ylnda, Vehbi Ko Vakf tarafndan kurulan ve Ko'un einin ismini tayan 'Sadberk Hanm Mzesi'; yaklak bir buuk ay boyunca ilgin bir hat sergisine ev sahiplii yapt. 'Trkiye'nin ilk zel mzesi' olan bu mekanda, mimar-mhendis ve restoratr Ekrem Hakk Ayverdi'nin (1899-1984) zel hat koleksiyonunda bulunan seme eserler merakllaryla ilk kez buluturuldu. Ekrem Hakk Ayverdi'nin, Kubbealt Akademisi Kltr ve Sanat Vakf'na balad eserlerden oluan sergi, 11 Kasm-24 Aralk tarihleri arasnda, Trk slam Sanat merakllarn arlad. Koleksiyonda, 15. yzyldan 20. yzyla kadar uzanan geni bir srete, hat sanatna yn veren tm hat statlarnn yaptlar, hattatlarn ellerim glendirmek iin antreman yaptklar ok
ve yaylar, 16. yzyl mavi-beyaz dnemine ait rnekler ve duvar inileri, 18.yzyl Ktahya seramiklerinden rnekler, 19. yzyl Beykoz camlan ve Tophane lleleri ile fincanlar, her biri birer sanat eseri niteliinde kalemtra, makta, makas, kalem kutusu, hokkadan oluan yaz takmlar, zarif yemek takmlar, tombaklar, atma ve kemha gibi 16. yzyln deerli ipek dokumalarndan paralar ve Trk insannn ince beenisini yanstan ilemeler bulunuyor.
lk'zel' mze
Bykdere'de, Piyasa Caddesi'nde bulunan ve Vehbi Ko Vakf tarafndan tarihi 'Azaryan Yals' iinde alan Sadberk Hanm Mzesi, 1980 ylndan bu yana, Trkiye'nin ilk zel mzesi' olarak hizmet veriyor. Sergilenen eserler, Vehbi Ko'un ei Sadberk Ko, daha sonra da Vakf tarafndan satn alnarak, mzeye mal edilen Hseyin Kocaba koleksiyonlarndan oluuyor. Sadberk Hanm Mzesi, M 6000 yllarndan balayarak sras ile; Eski Tun, Hitit, Frig, Urartu, Miken, geometrik, arkaik, klasik, Helenistik, Roma ve Bizans alar ile Erken slam dnemi, Seluklu ve Osmanl eserleri, znik, Ktahya ini ve seramikleri, hat sanatnn en gzel eserleriyle, Anadolu'da yaam hemen tm uygarlklar temsil eden evreleri kapsayan bir mze haline getirilmitir.
SAHNE
Cumhuriyet yllarnda...
lk Mslman kadn oyuncular

Atatrk, Trk kadnnn sahneye kmasna verdii gvenceyle soruna zm getirmitir. Bu da 1923 ylnda, hem de Cumhuriyet'in ilanndan drt ay nce, Temmuz aynda olmutur.
METIN AND
rk tiyatrosunun Bat rneine uygun gelimesinde en byk engel, kadnlar iin var olan sahneye k yasa idi. Mslman kadn oyuncularn bu boluunu, yetenekli ve sahneye yatkn Ermeni kadnlar dolduruyordu. Bunlar sayca oktu. Yalnz bir kusurlar, Trkedeki telaffuzlaryd. an Namk Kemal, Ali Bey, Ahmet Mithat Efendi gibi oyun yazarlar ve gazeteciler, Ermeni oyuncularn telaffuzlarn dzeltmek iin aba gstermilerse de, bu kolay olmamtr. Ancak 20. yzyln ilk 20 ylnda, Ermem sanatlar iinde kusursuz telaffuzlar olanlar vard. rnein Knar
Hanm, Eliza Binemeciyan gibi... Aslnda Antik Yunan tiyatrosunda da kadn oyuncu yoktu. Ortaa ve Rnesans'ta, ngiltere'de, 17. yzyln ortasna kadar da yoktu. Restorasyon dnemiyle kadn sahneye kabilmitir. Asya tiyatrosunun birok lkelerinde de yle. Ancak Mslman kadnn gvence altnda, rahata sahneye kmas, Cumhuriyet'in ilannda olmutur. Daha nce yrekli bir kadn, Afife Jale km, polis kovuturmasna uramtr. Bugn 'Afife Jale' bir simge olmutur, bale ve tiyatrolarla yceltilmitir. Hibir gvencesi olmayan byle bir davran tek bana kalmtr. Geri bir takm adlar ileri s-
rlmtr. Bedia Muvahhit, 'Ceza Kanunu' adl oyunda, 'Saride' rolne kmtr. aziye (Moral) sahneye kmaya hazrlanm, ancak an koullan dnlerek izin verilmemitir: 1923'te Ferah Tiyatrosu'nda sahneye k, ikinci perde sonunda, oyundaki drt kadnn karakola gtrlmesiyle noktalanmtr. aziye, yarglamann sonucunu beklemeden Anadolu'ya kam ve sahneye kmtr. Bir baka kadnn, Necla Hanm'n da (Sertel), Afife'den esinlenerek Burhanettin Bey'in tiyatrosunda sahneye kma giriimi de, Burhanettin Bey'in Avrupa'ya gitmesiyle, sonusuz kalmtr. Necla Hanm, ancak Aktr Ziya Bey'in
Trk tiyatrosunun kadn nclerinden bazlar: Soldan saa; Neyyire Neyir, Necla Hanm, Hlya Hanm, Halide Pikin, Afife Jale.
98 Popler TARH Ocak 2001
trk'n huzurunda oynay

mtr.
gezici topluluunda sahneye kabilmi, sonra da Trk sahnelerinin nemli bir sanats olmutur. Trk sahnelerinde nemli bir yeri olan Halide (Pikin) de, 'ilk'lerden birisidir. nceleri, Sadi Bey'in Anadolu turnesinde sahneye kmtr. Bir de, asl ad Aye Nigar olan Hlya (Gzalan), 'Ateten Gmlek' filmini grdkten sonra Muhsin Erturul'a bavurmu, onlarla Samsun turnesine kmtr. lkler arasna, Nebahat Hanm, Nermin, Cemile, Fahire, Leyla, Mzeyyen hanmlarn adlarn da katabiliriz. Bu yrekli kadnlarn davranlar, ancak bir takm dergi yazlarndan bugne kalabilmitir. 16 Temmuz 1923'te, Darlbedayi topluluunun zmir'de verdii gsterime Atatrk de gelmi ve sanatlar temsil eden turne bakan Muvahhit, adi Fikret, Behzad (Butak) Atatrk'n huzuruna kmlardr. Atatrk sahnede kadn sorununu sz konusu etmi, toplulukta Trk kadnlarnn bulunmayn, Ermeni kadnlarn Trkeyi bozduklarn dile getirmitir. Kendisine, Muvahhid Bey'in ei Bedia Muvahhit'in de zmir'de bulunduu sylendiinde, 'Ateten Gmlek' filminde kendini kantlam Bedia Muvahhit'in sahneye kmasn istemitir. Nitekim 29 Temmuz 1923'te Bedia Muvahhit, 'Sacide' rolyle sahneye km, Ata-
Bedia Muvahhit 1923 ylnda, daha birok oyunda sahneye kmtr. Bunlarn en nemlisi, 6 Aralk 1923'te stanbul'da Varyete Tiyatrosu'nda (imdiki Ses Tiyatrosu) Othello oyununda, 'Desdamone' rol idi. Muhsin Erturul'un sahneye koyduu ve lago'yu oynad 'Othello' gsteriminde, ikinci kadn ise, Trk sahnesinin nemli sanatlarndan Neyyire Nevir (eski ad Mnire Eyp) idi; Emilia'y oynad. O da daha nce 'Ateten Gmlek' filminde yer almt. Belgeliimizden buraya aldmz bir el ilannda, Trk Operet Heyeti'nin, 29 Kasm 1923'te, Kadky'deki ehbal Tiyatrosu'nda, Balo Kaaklar'nn gsterimi iin, ba rolde Fikriye Naid Hanm', ikinci nemli rolde de Muafla Asaf Hanm' sahneye kardn; ayrca rol datmnda Ferhunde Hanm, Lerzan Hanm, Aliye Hanm, Bedia Hanm'n adlarnn getiini gryoruz. 'Balo Kaaklar', sahneleri-
mize ok nemli bir operet sanatsn, 1925 ylnda Ycil-Yeni Opereti'nin oynad Balo Kaaklar'nda, 17 yanda sahneye kan Suzan Sruri Hanm' kazandrmtr. 1932'de gen yata len Suzan Sruri, sahnelerimizin yz ak Glriz Sruri'nin annesidir.
Bedia Muvahhit (stte). 1923 ylnda, 'Balo Kaaklar' operetinde sahneye kan 6 Trk kadnnn adlarn ieren el ilan (solda).
'Balo Kaaklar' ve Nazire Sedat, Ss dergisinde

1923 ylnda, 'Ss' adl derginin 27 Ekim tarihli saysnda u satrlar okuyoruz: "Bugne kadar Jale (Afife), Seniye (Tepsi), Perran hanmlar gibi Trk sanatkrlarn sahnede grmtk. Fakat Tepeba'nda Malul Kadnlara efkat Mahfili menfaatine verilen msamere, en mhim baz istidatlarn tannmasna sabep olmutur. Buna da son sene zarfnda temsil edilen 'Balo Kaaklar' opereti badi oldu. Vedat rfi Bey tarafndan bestelenen bu eserin kadn rolleri, tamamiyle Trk hanmlar tarafndan deruhte edildi. Primadonna vazifesini Nazire Sedat, soubrette roln Melhat Hayr hanmlar oynadlar ve belki de bugne kadar yetien muganniyelerin eriemedii bir muvaffakiyeti, kazanamad alk tufanlarn kazandlar. Nazire Hanm'la refikasnn muikiye vukuftamlar, cidden mhim bir kudret gsterdi. Balo Kaaklar piyesinin temaa tarihinde mstesna bir mevki kazanmasnda bu hal en mhim bir sebep tekil eder." Ayn dergi, iki ay sonra 26. saysnn kapana Nazire Sedat'n fotorafn koymu ve altna, "Balo Kaaklar operetinde birinci rol byk bir muvaffakiyetle temsil eden Nazire Sedat Hanm" diye yazmtr. Belki bir rastlant, fakat Vedat rfi'nin (Beng) yazp besteledii 'Balo Kaaklar', mzikli sahneye kan Trk kadnlar iin bir basamak olmutur.
Uzay 1999 ve milenyum senaryolar
Ay ss hayaline ne oldu?
1975'te, Milenyuma sadece 25 yl kala oynamaya balad Uzay 1999. Ve o gnlerde izleyicilerin aklna bambaka bir yzyl balangc tad. Ay zerinde slerin kurulduu, dnyann uzaydaki yaamla tamamen iie olduu bir dnem hayal edildi.
AYDN EROL nsanolu bilinmeyene doru byk sramalar yaparken, uzay almalar sayesinde, merak ettii birok konuyu da aydnla kavuturmaya alyor. Uzay uular, her yl daha gelitirilmi aralarla, daha ileriye gidiyor. 20. yzyln sonunda insanlar uzay almalarnn neresinde olacaklar? te bu sorunun cevab, nce 'Uzay Yolu', daha sonra da 'Uzay 1999' adl dizilerle, biraz da hayal rn olarak verilmeye alld. ngiliz ITC ve talyan RAI televizyonlarnn ortak yapm olan 'Uzay 1999', ilk etapta her biri birer saat sren 24 blm olarak hazrland. 11 Ekim 1975'te Trk izleyicilerle buluan 'Uzay 1999'un yapmclar, dizinin, o yllarda artk klasikler arasna giren ve tekrar yaymlanan 'Uzay Yolu' dizisinden ok stn bir teknolojiyle hazrlandn sylyorlard. YZ MLYONLUK DZ 'Uzay 1999', o tarihe kadar evrilen televizyon dizileri iinde, en pahal olanyd. ITC irketi, bu diziyi gerekletirebilmek iin, o gnn parasyla yaklak 100 milyon lira harcad. Yapmclar, yapma ay ss, zel giysiler ve eitli grnt efektlerinin gerekletirilmesinin, masraflar hayli kabarttn sylyorlar. ngiltere'deki nl Pinewood Stdyolar'nda kurulan ay ss dekorlarnn geree uymas iin, bilim adamlarndan da yardm alnd. Dizideki kostmler ise, 'Uzay 1999'un dnya televizyonlarnda yaymlanmaya balamasyla birlikte yeni bir moda yaratacak kadar ilginti. 24 yl sonrasnn kyafetlerini, o dnemin en nl giyim tarz olan 'unisex' modasnn yaratcs nl modac Rudi Gernreich hazrlamt. Dizide
Ay ss Alfa, Uzay 1999 dizisinin tm yklerinin yaand ana mekand (altta).
1 0 0 Popler TARH/ Ocak 2001
Barbara Bain'in salar da byk ilgi ekmiti. Sanatnn sa modelini ise Prenses Anne'n dnnde san yapan nl kuafr Michael Rassner gerekletirmiti. AY SS ALFA'DA... 'Uzay 1999'un konusu, dnyann uydusu Ay zerinde kurulan Alfa ss'nde geiyor. Her trl yaama artn ve konforu | salanan Ay ss'nn grevi, uzayla ilgili bilgiler toplamak, insanlarn uzayda yaama artlarnn gerekletirilmesini salamaktr. Bu amalarla kadnl erkekli 200 kiilik s ekibi, gece gndz almaktadrlar. Ancak bir gn byk bir patlama ile dizide felaketler ve Alfa ss'nde sa kalanlarn heyecanl servenleri balar. Bir nkleer patlama sonucu Ay paralanm ve dnyann yrngesinden karak bolua frlamtr... Milyonlarca yldr dnya evresinde dnen Ay, artk sonu belli olmayan bir yoldadr. stelik stndeki insanlarla birlikte... UZAYDA NL OYUNCULAR 'Uzay 1999' dizisinde, daha nce TRT ekranlarna gelen 'Grevimiz Tehlike' dizisinin iki nl kar-koca yldz, barol paylayorlard. Barbara Bain ve Martin Landau ile birlikte barol paylaan tandk yldzlardan biri de, Dr. Kimble'n ba belas Komiser Gerard ya da 'Eski Dostlar'n 'Tilki'si Barry Morse'tu. Dizideki dier tandk yzler arasnda ise, Richard Johnson, Margaret Leighton, Joan Collins, Roy Datrice, Christopher Lee ve Peter Cushing de vard. nl yldzlarn bir blm 'Ay ss Alfa'da karmza karken, bir ksmn da baka dnyalarn insanlar olarak izleme frsat bulduk.
METAMORFOZ'UN ADI MAYA 'Uzay 1999'un ikinci sezonunda, sse yeni bir personel katld: Maya. Uzay Yolu dizisindeki 'Kaptan Spock' gibi bir uzayl olan Maya'nn en ilgin zellii, metamorfoz geirmesi yani istedii bir tr canlya dnebilmesiydi. Bu sayede uzayda ortaya kan bir tehlike annda, dman glerin ya da yaratklarn ekline dnen maya, onlarn planlarn renebiliyordu. Catherine Schell'in canlandrd Maya karakteri, diziye olan ilgiyi, ilk dneme oranla olaanst artrmt. Maya, hem gzellii hem de izleyicileri artan srad zellikleriyle, 'Uzay 1999'un en aranan kiilii olmutu.
TEKNOLOJ 'ANAHTAR'DA 'Uzay 1999'da savunma, haberleme, kimlik bildirme ve akla gelebilecek her trl ilem, herkes iin ayr ayr programlanm 'anahtar' adl elektronik beyinlerle yaplyordu. Anahtar, fotoraf ekiyor, kaplar ayor, bir bilgi istenilince hemen cevabn veriyordu. Haberleme ise anahtarn minik televizyonlu sistemiyle yaplyordu. Sonuta 'Uzay 1999', izleyicisine sadece 25 yl sonras iin bambaka bir dnya sundu. O 25 yl abucak geti, uzay aratrmalar sryor. Ancak dizideki gibi ne insanlar nlanabiliyor, ne haplara sktrlm konsantre yemekler yeniyor, ne de dnya bar tamamen salanm. Sadece uzay aratrmalar yaplyor. letiim teknolojisinin gelimesinin dnda insanlk uzay ann getirecei sylenen yeniliklerin ve insani deerlerin hibiriyle tanamad.
Dizide, grd canllarn ekline girebilen 'Maya' roln Catherine Schell stlenmiti (stte solda). Ay ss Alfa'daki uzay gemileri 'Kartal'lar olarak adlandrlyordu (stte).
Uzay 1999'da kim kimdir?

Martin Landau: Barbara Bain: Barry Morse: Catherine Schell: Nick Tate: Zienia Merton: Tony Anholt: Prentis Hancock: Clifton Jones: Anton Phillips: Kaptan John Koenig (fotorafta) Dr. Helena Russell Profesr Victor Bergman Maya Kaptan Alan Carter Sandra Benes Tony Verdeschi Paul Morrow David Kano Dr. Bob Mathias
Popler TARH/ Ocak 2001 1 0 1
HALT KIVANCIN MKROFONU
Trkan oray'dan bir 'ilk'
'Sultan' halkn arasnda

Fita salonunda t kmyordu. Az nce arabasndan sinemann nnde inen Trkan oray salona giriyor, halkn arasndan yryerek sahneye ilerledii srada btn seyirci yerlerinden kalkarak onu dakikalarca ayakta alklyordu.
1969
ylnn 12 Mart gn yaymlanan gazetelerde nemli bir haber vard. Aslnda o yllarda, bugn 'magazin' dediimiz haberlerin ilk sayfada yer almas, allm bir olay deildi. Fakat basn, bu haberi ylesine 'nemli' grmt ki, byk ilgi gstermiti. ite o gnk gazetelerden birinde, eitli fotoraflarla sslenen yaz yle balyordu: "Duyduumuzda inanamamtk. Trkan oray, 'stanbul
Ekspres' gazetesinin 'Trk Donanma Cemiyeti' yararna dzenledii geceye gelecek ve halkn nne karak dl alacakt. nanamamtk; nk o gne kadar oray'n bu tr gecelere gittiini gren yoktu. Hatta Altn Portakal dl'n kazandnda, uak bileti yolland halde Antalya'ya gitmemi, Trk Film Prodktrleri Cemiyeti'nin balosunda bulunmamt. Halkn arasna kartna ahit olan da yoktu. Trkan oray'n bu geceye de geleceini tahmin etmiyorduk ama
yine gazetecilik tarafmz ar bast, ekibimizi Fita Sinemas'na gnderdik. Hayret!!! Sylenenler doru km, Trkan oray koyduu kanunun bir duvarn kendi eliyle ykm, halkn arasna karmt. Bu, byk, hem de ok byk bir olayd. Bugne kadar ne zel bir gecede, ne bir baloda, ne de bir gece kulbnde grlmedii dnlecek olursa..." Ayn gn yaymlanan baka bir gazetede de yine n sayfada u satrlar okunuyordu: "Sanatlar sahneye gelip
dllerini alyor, mikrofonda duygularn anlatyor, bazs da bir ark syleyerek sahneden ayrlyordu. 'Yln Spikeri' seilen gecenin takdimcisi Halit Kvan, dln aldktan sonra, saatler tam 23.00' gsterirken, yapt anonsla herkesi adeta bylemiti. Kvan, 'Yln Kadn Sanats'n takdim ediyorum' derken, koca Fita salonunda t kmyordu. Az evvel arabasndan sinemann nnde inen Trkan oray salona giriyor, halkn arasndan yryerek sahneye ilerledii srada btn seyirci yerinden kalkarak dakikalarca ayakta alklyordu. Bu gece iin nl terzi Mualla'nn diktii ve tam 15 bin Lira deerindeki ilemeli, dantelli, beyaz tuvaletiyle kuu gibiydi Trkan oray... Yapt ksa konumayla ne gzel sesi olduunu da ispat ediyordu." ORAY'IN HEYECANI Bugnn genlerine anlatmak zordur. Uzun yllar Trk sinemasnda byk yldzlar kendi sesleriyle konumamlard. Gzel sesli bir ses sanats, bir 'dublajc', nl yldzn konumalarn seslendirirdi. Evet, yllarca bizim filmler sessiz ekilmiti. Bugn bile baz TV dizilerinde tandmz, sesini bildiimiz nl sanatlarn yerine bakalarnn konutuuna tank oluyoruz ya... Biz yine dnelim 'Neydi o gnler'imize... Daha dorusu 'Neydi o gece'mize... Trkan oray, btn gzelliiyle, btn ze-
rafetiyle ilk kez halk arasndayd. Onu ilk kez beyazperde dnda kanl, canl ve de ok heyecanl olarak karsnda gren halk da, en az 'Trkan Sultan' kadar heyecanlyd. 'SULTAN' ADEM KM TAKTI? 'Trkan Sultan' dedim de... Sevgili Rhan Atl'y saygyla anmann sras. Galatasaray'da Asbakanla kadar ykselmi, herkese sevilen, gayet kibar, nazik ve de yakkl bir iadamyd Rhan Atl... Trkan oray'la yllar sren yaknl, bir ada Romeo-Jlyet yksyd. te Trkan'a 'Sultanl ilk yaktran da rahmetli Rhan Atl idi. Sonra da hepimiz ona ya 'Trkan Sultan' demitik ya da benim sunularda ok kullandm gzel sfatyla 'Tasz Kralie'... O gece mikrofon banda, ksa bir sylei yapmamz gerekiyordu. Ama Trkan oray bundan ok rkyordu. "Konumasak olmaz m?" diyordu srekli. Bu byk geceden bir akam ncesinde bir araya geldiimizde, mtemadiyen, "Siz konumacsnz, benim yerime de konuun. Ben dl alp selam vereyim ve ekileyim" diyordu. Ama sonunda raz etmitik kendisini. Ve sahiden ok tatl bir sylei yapmtk. "oray Kanunu"nun ok sert, ok sk olduunu sylediimde, "Yok canm" demiti, "oray kanunu yok ki... yi niyetli olan her teklif ve karsmda oynayacak
herkes kabulmdr." Bir baka sorumu da yle yantlamt: "Dinlenmeye vakit bulamyorum ki, evlenmeye vakit ayraym." O geceden sonra bir bakma, 'Trkan oray'n zel sunucusu' oldum. Bu tr trenler iin davet aldnda beni arar, karlkl konumamz isterdi. Ve birbirimize mikrofon banda, hatta kamera karsnda ylesine altk ki... imdilerde 'Trkan Sultan', konumaktan kamyor. Trkan oray daima heyecanldr. Hele kalabalk karsnda... Ama film evirmek iin kamera karsna getiinde o Trkan gider, bambaka bir Trkan gelir. Dev sanat Trkan oray gelir kamerann nne...
1969 ylnn 12 Mart gn Trkan oray, Fita sinema salonunda, ilk kez hayranlarnn topluca katld bir gsterideydi.
'ey' dergisinin yarmasnda

Gerilere gidelim, epey gerilere. Taa 1978'e kadar. 0 gnlerin popler dergisi *ey', ilk 'Dans Yarmas'n dzenliyor. Gen bir kzmzla, tiyatro sanats idem Kurt'la birlikte sunuyoruz. Onur konuklar da sinemann iki byk ismi: Trkan oray ile Cneyt Arkn... Taksim'de, o zamanlarn ntercontinental Oteli'nde, dl treninden sonra, yarmay kazanan iftle birlikteyiz. Trkan oray'l gzel anlardan biri de bu ite...
HAZRLAYAN: SERHAT A Y A N
serhat@ayan.org
yi ki dodun 'Yzklerin Efendisi'

John Ronald Reuel Tolkien, dnyann en nemli masalclarndan biri. 1892 ylnn Ocak aynda doan bu nemli edebiyat adam, nceleri drt ocuuna masal anlatarak balam yolculuuna. ocuklarna masal anlatrken bunlar kitap haline getirme fikri domu kafasnda ve 1936 ylnda ilk kitabn yaymlam. Kitaplarndaki efsaneler, insanln hayalgcnn geliiminde nemli dnm noktalarndan biri olarak gsteriliyor. Masallarnda kulland yaratklar, karakterler daha sonra 'masaba oyunlar' haline geldi. Bilgisayar dnyasnn aktif hale gelmesinden sonra tabii ki bilgisayarlar da bu fantezi dnyasndan nasibini ald. Fantasy Role Playing' diye adlandrlan bu oyunlar, Tolkien'i gerek ve yaayan bir efsane haline getirdi. Tolkien hakknda detayl (ve Trke) bilgi sahibi olabilmek iin, members.nbci.com/_XMCM/galathilion adresine urayabilirsiniz. Ayn sayfada bulunan linkleri kullanarak ideefixe.com adresinden Tolkien'in kitaplarn satn almanz da mmkn. Bu arada, Tolkien hakknda daha derinlemesine bilgiyi, ngilizce olarak www.csclub.uwaterloo.ca/u/relipper/tolkien/motpage.html adresinden alabilirsiniz. Yzklerin Efendisi isimli kitabn filmi bu aralar ekiliyor. Filmle ilgili bilgiyi de wvm.lordoftheringsmovie.com adresinden alabilirsiniz.
Nzm'n ilesi
"1902'de dodum / doduum ehre dnmedim bir daha / geriye dnmeyi sevmem." Nazm Hikmet, 15 Ocak 1902 gn dnyaya geldi. Moskova'da eitim grd, devrimi yaad. lkesinde birok defalar gizli rgt kurduu sylendi, birok defa yargland, beraat etti, sonunda gitti. imdi hl orada: "Kimi insan otlarn kimi insan balklarn eidini bilir / ben ayrlklarn / kimi insan ezbere sayar yldzlarn adn / ben hasretlerin." nternet siteleri: www.kultur.gov. tr/kultursanat/tbnhikmet.html www.cs.rpi.edu/~sibel/poetry/nazim_hik met.html http://www.siir.gen.tr/siir/nazim_hikmet/
ngilizleri dven adam

Mel Gibson, her ne kadar trmann uuk kak Max (Mad Max) filmleriyle yaptysa da, son zamanlarda dnya tarihinin nemli blmlerine k tutuyor. Cesur yrekli skoya tarihinden, vatansever ABD tarihine kadar uzanan bir yelpaze iinde, zellikle ngilizleri dven Gibson, arada Sezar'n hakkn Sezar'a vererek ngiliz Shakespeare'in Hamlet'ini de ekti. Bu ay 45. doumgnn kutlayacak olan Gibson, 2000 ylnda ektii filmlerle de dikkatleri stne toplayacak. Bu arada Mel Gibson hakknda detayl bilgi alabilmek iin, www. melgibsoncentral. com adresine gidebileceiniz gibi, ABD'li ve ngilizlerin i sava konusunda yaptklar yar dzeyli tarihi tartmalar izleyebilmek iin www. melgibson-sucks. com adresine gidebilirsiniz.
1 0 4 Popler TARH I Ocak 2001
Bir ryann ardndan

Martin Luther King ; zamannn en nemli insan haklar savunucularndan biriydi. ABD'de ezilen siyahlarn haklarn savunmak iin kinci Dnya Sava'nn ardndan, Gandhi'nin uygulad pasif direnii seti. Her ne kadar onun direnii o kadar pasif olmasa da, yine de bu anlamda atlm en nemli 'sivil' admlardan biri olarak tarihe geti. 1963 ylndaki tarihi konumasnda King, ryasndan bahsetti: Bu ryada gen siyah ve beyaz ABD'liler el ele tutuup mutlu bir gelecee doru kouyorlard. Ocak 1929'da balayan hayat, "sonunda zgrz" diyerek bitirdii konumasndan be yl sonra, 1968'deki bir saldryla son buldu. Onun konumalarnn tam metnini web66.coled.umn.edu/new/MLK/MLK.html adresinde bulabilirsiniz. Bunun yannda, anaokul rencilerinin onun ardndan yapt resimli hayat hikayesini www.pps.kl2.or.us/district/depts/itss/buckman/timeline/ kingframe.html adresinden indirebilirsiniz.
'Dali'liin snrlar
"Delilerle aramdaki tek fark, benim deli olmamam..." Yzyln en nemli ressamlarndan biri olarak tanmlanan Salvador Dali, 23 Ocak 1989 tarihinde aramzdan ayrld. lgin yaptlar ve fikirleriyle internet dnyasnda olduka popler olan Dali'nin tm yaptlarna, sanal ortamda ulamanz mmkn. nternet gurular, Dali'nin zamanna yetiebilmi olsayd, onun internete ok nemli bir soluk getirebileceinde birleiyor. te Dali'ye ulaabileceiniz adresler: www.geocities.com/SoHo/1236 www.dall.com www.dali-gallery.com www. virtualdali.com
nsanln en byk ayb

kinci Dnya Sava birok ynyle insanlk tarihinde unutulmaz yaralar at... Bunlarn en nemlilerinden biri, toplama kamp olarak adlandrlan, aslnda bir lm kampndan baka bir ey olmayan "Auschwitz" idi... 1940 ylnda hizmete (!) alan toplama kamplar, tarihilerin kantlayabildii, 2.5 milyon (ki bu rakamn 4 milyonu at ynnde grler var) Yahudi, Polonyal, ingene ve Rus'un mezar oldu. Zyklon-B ad verilen zehirli gaz sayesinde ucuz ve hzl ldrme yolunu bulan Nazi hkmeti, bunu sonuna kadar kulland. Ocak 1945 ylnda Sovyet birlikleri Auschwitz'e girmeden nce yryebilen 58 bin kii serbest brakld. Sovyet askerleri, gaz odasna gtrlmeden nce kesilmi 7 ton insan sa buldu!.. Konu hakknda derinlemesine aratrma yapmak isteyenler iin internet adresleri: www.us-israel.org/jsource/Holocaust/auschbirk.html www.spectacle. org/695/ausch. html www.gis.net/~survivor
'Osmanllarda bilim mi vard?'

Balkta 'Osmanllarda bilim mi vard?' diye sorduk. Bize retilen Osmanl tarihine baknca, neden bu sorunun sorulduunu anlamak kolaylayor. nk hem bilim hem de Osmanl hakknda eksik bilgiye sahibiz oumuz. Evet, bilim retimi alannda Osmanl'da srekli ve sistemli bir gelime salanamadn syleyebiliriz, ancak Molla Ltfi, Piri Reis, Emir elebi, Sar Abdurrahman, Gelenbevi smail Efendi gibi Osmanl bilimcilerinin de hakkn yememek gerek. Alan almalarna dayanarak Osmanl bilimi iin bir sentez denemesi yapan Osman Bahadr, kitabnda Osmanlda bilimi drt balkta inceliyor: 1) Osmanlda bilim ve eitim kurumlarnn durumu. 2) Osmanl bilim adamlarnn yaam ykleri. 3) Osmanlda bilim ortamnn atmosferi. 4) Osmanl biliminin teknoloji ile ilgisi... Osmanllarda Bilim, Osman Bahadr, Sarmal Yaynevi
Osmanl'da kadnlar
Ahmet Refik Altnay'n, "Gemi Asrlarda Osmanl Hayat" adl dizisi 1915-27 tarihleri arasnda 16 kitap halinde yaymland. Tarihlerden de dikkatinizi ekecei zere, eski Trkeyle kaleme alnm bu yaptlar, gnmz okuruna bir trl ulaamad. imdi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar ve Tarih Vakf, bu dizinin ilk drt kitabn, iki ciltte bir araya getirerek 'Kadnlar Saltanat I-II' balyla okurlara sunuyor. Birinci cilt, Osmanlnn kuruluundan 1618 tarihine kadar olan dnemi kapsyor. Bu blmde yer alan kadn sultanlarn bazlar unlar: Hrrem Sultan, Nurbanu Sultan, Safiye Sultan, Handan Sultan... kinci ciltteki kimi isimler de unlar: Ksem Sultan, Telli Haseki, ekerpare, Hubyar Kadn... Kadnlar Saltanat I-II, Ahmet Refik Altnay, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar
Esther Kira'nn yaam

Esther Kira (dier adyla Kiraze), 1492 ylnda spanya'dan kovulan Sefarad Yahudilerinden biriydi. ileli bir yolculukla stanbul'a ulamay baarm, ksa zamanda zekas, hrs ve cazibesiyle, Osmanl Saray'n etkileyen Yahudilerin en nnde yer almay baarmt. nce Hrrem Sultan'n ilgisini kazanan, sonra da Safiye Sultann akl hocal ve srdaln yapan Kiraze iktidar, g ve zenginlie kavuur ancak, Osmanl'da bunun ne anlama geldiini de renmitir. Solmaz Kamuran, romannda bizlere Kiraze'nin servenini anlatrken, Sefarad Yahudilerinin yaadklarna k tutuyor, Osmanl ve Avrupa saraylarnn toplumsal ve siyasal hayat nasl etkilediklerini de sergiliyor. Kiraze'de sultanlarn gerek yzleri, lmcl entrikalar, isyanlar, ak, seks, ensest ve ynetilen zavall kalabalklarn tyler rperten kaderlerine tank oluyor, izilen tabloya rpertiyle bakyorsunuz. Kiraze, Solmaz Kamuran, nklap Kitabevi Yaynlar
1 0 6 Popler TARH I Ocak 2001
MRT BALABANLILAR
Popler olmayan milenyum

Geen yl u soru ok tartld, hatrlarsnz: Yirmi birinci yzyl ne zaman balyor? Btn dnya, zellikle de medya, bu tarihi 31 Aralk 1999 olarak kabul etti ve ylece benimsenip kutland. 31 Aralk 1999'dan ok nce talk show dnyasnn nl ismi Larry King, programna Harvard niversitesi'nden paleontolog Stephen Jay Gould'u konuk etmiti. King'in ilk sorusu uydu: - nsanln nasl balad zerine uzman olduunuza gre, yirmi birinci yzyl ne zaman balyor? Gould izleyenleri gldren bir yant vermiti: - Ben hem 31 Aralk 1999'da, hem de 31 Aralk 2000'de kutlayacam. Her ikisi de uygun bence. Sradan biri bu yant verse zerinde durmaz, unuturduk. Ama Gould bir bilimadamyd, hem de paleontolog... Sohbetin ilerleyen blmlerinde anladk ki, Gould sylediklerinde
Yine Msr, yine C. Jacq

lkemiz okurlar, Christian Jacq ismini ilk kez geen yl duydular. Msr stne yazd romanlarla birden yayn dnyasnn gndemine oturan C. Jacq, o gn bugn, ard arda yaymlanan kitaplaryla ok satanlar listesindeki yerini koruyor. Umberto Eco'yla 90'l yllarn balarnda gelien 'tarihsel roman' merak, Christian Jacq'la 'moda'ya dnt dersek, sanrm pek yanl olmaz. Jacq'n 'Ik Ta' ana balnda sunduu iki yeni roman, Bilge Kadn ve Suskun Nefer altbalklarn tayor. Ik Ta (Bilge Kadn), Christian Jacq, eviren: Ali Cevat Akkoyunlu, Doan Kitap Ik Ta (Suskun Nefer), Christian Jacq, eviren: Mine Tan, Doan Kitap
son derece ciddiydi. Gerekesi uydu: Bu ikilemin yaanmasna neden olan sistem, yedinci yzyla kadar balamamt. Yani tarihi rakamla ifade etmek bilinmiyordu. Baka bir deyile, szgelimi, birinci ylda yaayan bir kimse, birinci ylda yaadn bilmiyordu. "Sanrm" diyordu Gould "insanlar arabalarnn kilometre sayacna benzedii iin 2000 ylnn kutlama iin daha uygun olduunu dnyorlar. 1999'dan 2000'e gemek, 2000'den 2001e gemekten daha ilgin geliyor. yleyse bunu dorulamak iin ilk yzyln sadece 99 yl srdn ilan etmemiz gerek." Peki Gould, madem 'doru' olan tarihi 31 Aralk 2000 olarak kabul ediyordu, neden iki yl st ste kutlama yapacan sylyordu? "Aslnda" diyordu Gould, "bu konu her yzylda bir gndeme gelir ama gemite, pop kltr-yksek kltr farknn olduu dnemlerde, resmi yzyl kutlamalar 01 ile biten yllarda olurdu. Ancak bu yzyl pop kltr galip geldi. Bu nedenle 2000 ylnda kutlama yapacaz." yle oldu. Dnya "Milenyum" tarihi olarak, 31 Aralk 1999'u kabul etti, kutlad. Elenceler dzenlendi, arklar bestelendi, kitaplar yazld hatta felaket senaryolar yazanlar; o geceyi kyamet gn ilan edenler bile oldu. Harvardl bilim adam, tarihe ait baz konularn, nasl da bir toplumsal komedi haline dnebildiini biliyordu. Ama ben de unu biliyorum: Eminim 31 Aralk 1999'u kutlayanlar arasnda Gould yoktu. Muhtemelen o, evvelki gece milenyumu kendince bir kutlamayla karlamtr. Evet buna eminim! Not: Larry King'in talk show program konumalar sonralar bir kitapta topland. Bunlarn bir blm "Gelecee Dair Konumalar" adyla lkemizde de yaymland. Bilmem piyasada bulabilir misiniz? Popler TARH/ Ocak 2001 1 0 7
arayan kral
1872 ylnda Londra Kraliyet Akademisi'nden bir ngiliz, Mezopotamya'dan gelen iviyazl tabletler arasnda, Tufan hikayesinin yazl olduu bir tablet bulunduunu aklad. Messer Shmit adndaki aratrmac, Tufan hikayesinin, Glgame adndaki bir kahramana ait destann son blm olduunu da szlerine eklemiti. Destan, 11 tablet zerine yazlmt. Peki Tevrat'ta Tanr tarafndan yazdrlm olduuna inanlan bir olay nasl oluyordu da bir tablette bulunabiliyordu? Bu heyecanla Mezopotamya'da yeni kazlar balad ve yllar iinde destana ait birok para bulundu. lmszl (sonsuzluu) arayan Glgame'in destan bylelikle neredeyse tamamland. Glgame, Muazzez lmiye , Kaynak Yaynlar
ALBMLERDEN
HAZRLAYAN; OKAN ZFERENDEC
Tatbikat ve denetleme
15 Ekim 1964 Cuma, Kayseri. eker Fabrikas'nn bahesinde bir ilkyardm tatbikat... Soldan saa; itfaiye grevlileri, Yarbay Remzi Mahmutolu, l Savunma Sekreteri Orhan Ergder, Cento Sivil Savunma Maviri MacKenzie ve tercman eref Bey. Fotorafn arkasnda, btn bu bilgilere ek olarak imza da var: Foto Paris-Orhan Akdemir. YILDIZ ERGDER ARVNDEN
Turne yolunda bir mola

Ali Poyrazolu, 1972 ylnda Glriz Sururi-Engin Cezzar Topluluu'ndan ayrlp Kk Sahne'de kendi tiyatrosunu kurdu. Her darbede olduu gibi 12 Mart'ta da Devlet Tiyatrolar'ndaki grevinden uzaklatrlan Ik Yenersu, topluluun yelerinden biriydi. Fotoraf bir turnede, yemek molas srasnda ekilmi. "Nedense," diyor Yenersu, "Pek sevinmiim kar yad diye..." 0 turnede Aziz Nesin'in 'Hakkm ver Hakk' oyununu sahnelemiler. Birka rol birden stlenmi Yenersu; hatta Aziz Nesin, "Tek kiilik bir oyun yazacam bu rol iin sana" demi; onun yorumlad karakterlerden birini ayr bir oyun haline getirmek istemi. Fotorafta, sa bata Ali Poyrazolu. Soldan saa; Sevim stekin, Ahmet Bey (teknisyen), Alpay zer ve Jale Hanm. IIK YENERSU ARVNDEN
30 yl ncenin bir Ylba partisi

Eczacba iftinin ili'deki evinde ylba partisi... 1971 ylnn son gecesi... Fotoraftakiler; soldan saa, Uur Doan, Freya Koral ve Ferruh Doan. Anlalan, yeni yla ya henz girilmi ya da girilmek zere: Davetlileri, apkalarn giyip hazrlklarn yaptklarna gre... AKR ECZACIBAI ARVNDEN
Kebap ehil ellerde

Hacbeyolu ailesi, kuaktr gemii 1870'li yllara dayanan Bursa kebabn zenle hazrlayp sunuyor. Bugn Bursa, zmir ve stanbul'daki dkknlarnda 'tek eit' sunma cesaretini gstermeleri, iin erbab olmalarndan kaynaklanyor. Hseyin Hacbeyolu bu fotoraf ekildii sralar (1937-38), skender Usta'nn yannda sanat reniyor. Ama onun Bursa kebabna nemli bir katks da var. 0 zamanlar bakr tabaklarda drde blnm pidenin zerinde servis edilirmi kebap... Bak ya da atal aramayn ama... Henz yok. Sonralar, o vakitler bir hayli kt olan ba kullanmakta zorlanan mterileri gren Hseyin Hacbeyolu, kolaylk olsun diye pideyi kk paralar halinde servis yapmay nermi ustasna... Kabul grd malumunuz... SMET HACIBEYOLU ARVNDEN
Karacalar balaynda
Tantklar sralar kendisine 'Hayrettin Abi' diye hitap eden Sevim Togay'a, "Bana herkes aabey diyebilir, ama sen diyemezsin' demi Karaca. Bugn de o szlerini, "lan- akt o, daha ne diyeydim?" eklinde yorumluyor. Muharrem Fevzi-Fehime Togay iftinin biricik kzlar Sevim Togay ile, Hayrettin Karaca, 1949 ylnda evlenmiler. Erozyon fotoraflar ve dnyann drt bir yanndan portreler ektiini bildiimiz Karaca'nn fotoraf sevgisinin uzun bir gemii olduunun da bir ispat bu fotoraf: Hayrettin Karaca tarafndan kurulmu fotoraf makinesinin karsnda verdikleri bu poz, 'balay hatras'. Yer, Hayrettin Karaca'ya gre Yalova Termal, Sevim Karaca ise fotorafn Uluda'da ekildiini sylyor! SEVM-HAYRETTN KARACA ARVNDEN
BUR
Osmanl'da olak: Cedi

'Gece gzcs' anlamna gelen 'pasban' adyla da anlan olak burcunun minyaturlerdeki ifadesi, daha ok olak biimindedir.
METIN AND u burca 'Burc- bzgale', 'Burc- bz' de denir. Zuhal gezegeninin beyti olduundan, ounlukla bu gezegenle birlikte anlr. Yedinci gk kuanda, en stte bulunduundan buna, 'gece gzcs' anlamna gelen 'pasban' da denilir. Yirmi sekiz yldz vardr. Bunun iki yldzna 'Sa'd- Zabih' denir. Bunlardan parlak olannn ad Zabih'tr. Bu, 'Cedi' olarak yazld gibi, 'Cedy' olarak da yazlr. Yine bir parlak yldznn ad, 'Acin'dir. Kamer, Cedi burcuna gelince sefere kmak, ava gitmek, ulu kiileri grmek, bina yapmak, mektup yazmak, ata binmek, eli gndermek olumlu yorumlanr. Minyatrlerdeki ifadesi, daha ok olak biimindedir; kimi minyatrlerde ise yars olak, yars balk olarak gsterilir. 'Cedi'nin beyti olan Zuhal, dnyaya en uzak yedinci gezegendir. Batdan douya doru hareket eder. Bu gezegen, gam ve keder verir. Bu gezegenle ilikisi olanlar, ahmak, cahil, korkak, hasis ve yalanc olurlar. Batl inanlara ve hayale dalarlar. Rengi siyah, madeni kurun rengidir. Zuhal, insan bedenindeki tm kemiklere, karaciere ve dalaa egemendir. Bu gezegenle ilikili insanlar elimsiz, orta boylu, aln dar, ufak gzl, esmer ya da solgundur. Salar koyudur, genellikle siyahtr. Zhal'in etkisindeki insanlar, baarl, dzenli, gz pek, ekingen ve alkandrlar. Namuslu, adil, salam fikirli, azla yetinen kiilerdir. Az konuurlar; hnerli, gayretli insanlardr. Cedi burcu, toprakla ilgili olduundan, Zuhal, bu burcun olumsuz yanlarn gsterir. Bu burcun insanlar, sevr (Boa) ve smble (Baak) burcunda doan insanlarla evlenirlerse, mutlu olurlar.
Osmanl'da bur adlar

Ko Boa kizler Yenge Aslan Baak Terazi Akrep Yay Olak Kova Balk Hamel Sevr Cevz Seretn Esed Smble Mizan Akreb Kavs Cedi Devi Hut
Bu sayfada kullanlan minyatrler, iki kaynaktan salanmtr: Londra British Library ve Topkap Saray Mzesi arivleri. stteki minyatr Metalil Saade, Bibliotheque National suppl. turc 242, soldaki minyatr ise kd al-Cuman fi Tarih Ehl ez-Zaman, TSM B 274 dipnotuyla kaytldr.
Popler TARH I Ocak 2001 1 1 1
'Sakncal Piyade' katledildi
olsuzluklara, kaakla, kar etelerine, dinsel inanlar istismar edenlere kar verdii savamla tannan gazeteci-yazar Uur Mumcu, 24 Ocak 1993 gn le saatlerinde, Ankara'da, otomobiline yerletirilen bir bombann patlamas sonucu paralanarak ld. Patlama, Mumcu'nun evinin nndeki arabaya binip konta evirmesinden sonra meydana geldi. Mumcu'nun cesedi, arabann hemen yanndaki ASK'ye ait su deposunun 4 metre ykseklikteki duvarn aarak bo araziye frlad. Uur Mumcu'nun lm, yurt apnda byk bir znt yaratt. Saldr, demokrasiye vurulmu bir darbe olarak nitenlendrd. Suikasti, slam Kurtulu rgt, BDA-C, slami Cihat gibi eitli rgtler stlendiyse de, 'hl' gerek sulu ortaya karlamad. 1942 Krehir doumlu olan ve hukuk eitimi alan Mumcu, 12 Mart 1971 Muhtras'nn verilmesinin ardndan tutuklanp yarglanarak 7 yl hapis cezasna arptnldysa da, karar Yargtay tarafndan bozulmutu. Yn, Trk Solu, Devrim, Emek, Ant gibi dergilerde yazan Mumcu; 1974'te niversitedeki grevinden ayrlarak Yeni Ortam gazetesinde balad ke yazarln, 1975'ten lmne kadar Cumhuriyet gazetesinde srdrm, ounlukla gnn toplumsal-siyasal olaylarn konu edinen fkra ve yazlarnn derlendii 'Sulular ve Gller' (1975), 'Sakncal Piyade' (1977) gibi kitaplar geni ilgi toplamt. Srekli tehdit edilen Uur Mumcu; son yazlarnda, Turan Dursun ve Bahriye ok cinayetlerinden bahsederek, laiklii ve Atatrk dnceyi izleyen bu kiilerin, slamc terr rgtlerince ldrlm olabileceini savunuyordu. Mumcu'nun son olarak, MlT-PKK ilikisi zerinde almakta olduu biliniyordu.
Bu fotoraf, 24 Ocak 1993 akam, yani suikast gn, Uur Mumcu'nun Ankara'da Gaziosmanpaa semtindeki evinin nnde nnde ekilmitir.

Popüler Tarih Dergisi - Sayı 08 - Ocak - 2001

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Popüler Tarih Dergisi - Sayı 08 - Ocak - 2001

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EDTRDEN

Mustafa Kemal'in kalbinden geenler

Popler TARH I Ocak 2001 3

Mors Alfabesi yaymland (1838)

Uzay mekii infilak etti (1986)

Ky enstitleri kapatld (1954)

Anadol piyasada (1967)

Mahatma Gandhi ldrld (1948)

Vietnam'da sava sona erdi (1973)

Meltemin 'MissChram' zaferi (1989)

Markiz, Harih' oldu (1980)

8 Popler TARH/ Ocak 2001

Josephine Baker stanbul'da (1934)

Hitler iktidarda! (1933)

Popler TARH Ocak 2001 9

Nfus mdriyetinin hazrlad brorde belirtildiine gre, stan-

10 Popler TARH / Ocak 2001

Popler TARH/ Ocak 2001 11

lm tccar, neden Trk ordusuna silah satamad?

Zaharoff'un gizli pazarlklar

12 Popler TARH/ Ocak 2001

Basil Zaharoff kimdir?

10 soruda Osmanl idaresinde Kbrs

Kbrs haritas (stte).

14 Popler TARH/ Ocak 2001

Kbrs, Osmanllardan nce kimlerin idaresi altndayd?

Osmanllarn Kbrs' alma nedenleri nelerdi?

Kbrs seferi ncesinde neler oldu?

Popler TARH / Ocak 2001 .15

Kbrs seferi nasl yapld?

16 Popler TARH/ Ocak 2001

Osmanl, nasl bir Kbrs siyaseti izledi?

Venedik, Kbrs'n fethine nasl karlk verdi?

Popler TARH/ Ocak 2001 17

Fetihten sonra Kbrs'ta neden isyanlar kt?

Kbrs ngilizlerin eline nasl geti?

18 Popler TARH/ Ocak 2001

Kbrsl Trkler, din deitirmi Rumlar mdr?

Kbrs'n ngiliz egemenliine girmesi nasl karland?

Popler TARH/ Ocak 2001 19

Viyana'da yaplm bir acemi olanlar tasviri (16. yzylda stanbul'dan).

20 Popler TARH / Ocak 2001

Popler TARH/ Ocak 2001 21

Enderun rgtnn zellikleri

22 Popler TARH/ Ocak 2001

hizmetlere koulur; gereksinim olduka da Kapkulu ocaklarna geerlerdi.

Sistem nasl bozuldu?

Popler TARH/ Ocak 2001 23

Agh Efendi'nin 140 yl nceki ilk zel gazetesi

Tercman- Ahvalin ncl

Tercman- Ahval'in ilk nshas.

Agh Efendi kimdir?

Popler TARH/ Ocak 2001 25

Osmanl basnn ilk gazeteleri

26 Popler TARH/ Ocak 2001

inasi'nin satr aralarnda ortaya att zgrlk dncesi, hzla benimsenmiti.

lk metro 126 yl nce almt

28 Popler TARH/ Ocak 2001

Popler TARH/ Ocak 2001 29

FOTORAF: VURAL YAZCOLU

30 Popler TARH/ Ocak 2001

Popler TARH / Ocak 2001 31

eyhlislm fetva verdi mi?