Prof. Dr.

Ahmet Taal MSGS Tarih Blm

AVARLAR

Hunlardan sonra Avrupay sarsan ikinci Trk kavmi olan Avarlarn menei konusunda ok uzun tartmalar yaplm. Fakat artk onlarn Trk olduu ilim alemine kabul edilmeye balanmtr. Bunlarn meneinin Trk olduunun ortaya kmas arkeolojik kaz ve aratrmalar sayesinde olmutur.

Avarlarn Mool olduunu iddia edenler u delilleri srmlerdi; her eyden nce Th. Simokattesin verdii yanl haber, yani Gk-Trklerin nnden kaan ve Bizanstan yerleecek yer isteyen Juan-Juanlar (hakiki Avarlar) ile yine o tarihlerde Karadenizin kuzeyinden Avrupa ilerine kadar giden Avarlar1 ayn kabul etmitir2. Mool kabileleri arasnda War-Khun (Var-Hun) adn hatrlatan Var-Guni (Bar-Guni) adl kabilenin yaadnn tesbit edilmesi, Macaristandaki Avarlara ait mezarlarda Mongoloid insan iskeletlerine tesadf edilmesi, Avar Hakan Bayan isminin Moolca olduu iddias v.b. sebeplerle Avarlarn kesinlikle Mool olduunu syleyememitir. Bunun sebebi hi phesiz kaynaklarn elikili olmasdr.

Bu arada Avarlarn Fin-Ugor (Gy. Laszlo) veya Ogur (Artamotov ve Gumilev) olduunu iddia edenler de olmutur.

Aslnda meselenin esasn anlamak iin u noktalarn iyi bilinmesi gerekir; her eyden nce Bizans tarihisi Priskos (5. yy. ortalar), daha Orta Asyada Juan-Juan hakimiyeti kmeden 100 yl nce (461-465 hadiseleri), Bat Sibiryada Avar kavminde bahsetmektedir. Dier bir kaynak olan Zakharias Rhetor (550lilerde) yine Moolistan hadiselerinden nce batda bir Abar topluluundan bahsetmektedir. Ayrca Grek corafyacs Strabon M. 1. yy.daki eserlerinde Abar-Noi lardan bahsetmekte ve eski Grek efsanelerinde kark olarak Abaris adnn getii bilinmektedir. Bu izahatlardan anlalaca zere Avrupada devlet kuran Trk-Avar (Abar)larn 555 ylnda tamamen
1 2

Sahte Avarlar=Pseudo Avarlar. J. Marquart, 1914; Gy. Nemeth, 1930; O. Franke, 1936; W. Eberhard, 1947; bu gr kabul etmilerdir.

Prof. Dr. Ahmet Taal MSGS Tarih Blm

yklan Moolistan Juan-Juanlar ile ilgisi olmad aktr3. Aslnda dikkate deer bir husus da yukarda adn bahsettiimiz Simokattesin eserinde Hakiki Avar ve sahte Avar diye ayrm yapm olmasdr. Bu kayttaki incelemelere gre Sahte Avarlar aslnda Bat Trkistan Kuzey Kafkasya aras ve Don-til (Volga) nehirleri dolaylarndaki Ogurlara komu olarak yaayan ve Bizans kaynaklarnda (Menandros 6. yy. sonlarnda) Avar ad ile anlan War-Khon (yani Var ve Hun adl iki kabile)lardr ki Gk-Trkler, Hunlar gibi Yli Trk lehesini konuan bu iki Trk grubu nce 350 yln takiben bal olduklar Juan-Juan idaresini terk edip batya yneldiler. Trkistan-Afganistanda Akhun devletinin kuruluuna katldktan sonra da; Juan-Juanlarn 458-459 ylndaki Tabga ordular karsnda yenilgileri zerine Moolistandaki yabanc hakimiyetten koparak Hazar ile Araln Kuzey sahasna gelen War ve Hun adl kabileler birlii idiler ve yaptklar ie uygun olarak Abar (Avar) adn aldlar4. Ayrca Sabar, Hazar adlar gibi Orhun kitabelerinde kavim ad olarak geen Apar5 sz bu tarihlerde Juan-Juanlar olmad iin batdaki Avarlar gstermektedir6.

Avarlarn nvanlarna bakldnda bunlarn hepsinin Trke olduu ve dier Trk devletlerince de kullanld grlr7. Bayan kelimesinin de iddia edildii gibi Moolca olmayp, Trke Bay (zengin) kknden tremi olduu ve sadece Moollar tarafndan deil, Bulgar Trkleri tarafndan da kullanld ortaya kmtr. Ayrca Avarlar devrine ait Avusturya, Macaristan, Arnavutluk, ekoslovakya ve Gney Almanya vb. yerlerde yaplan kazlarda Trk tipine8 dier tiplerin9 yannda dikkati ekecek oranda (%10-15) rastlanmtr.

3 4

brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, s.151 v.d. Byk Trkologlardan Gy. Nemethe gre Abar veya Apar kelimesi Aba+r kar koyan direnen manas tar. 5 Ktb I dou 4; II. Ktb dou 5. 6 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, s.154. 7 Bo-Kalabur din adam-Tudun, Kagan, Tarkan, Bagan, Apsyk, Yuru, Bayan= zengin, Kansavci=prens, Kk-eli, Solak-eli, Mergen, Kandik gibi 8 Brakisefal. 9 Fin-Ugor, Germen, slav, ranl.

Prof. Dr. Ahmet Taal MSGS Tarih Blm

Avarlarn g:

Avrupaya glerinden nce Avarlar Priskosun eserinde kaytl olarak 465 yl civarnda Barkl havalisinde olduunu grmekteyiz10. Bu srada Avarlar Ogurlara komu idiler ve onlarn dousunda bulunuyorlard. Bundan az nce yani 461 ylnda Sabarlar Avarlar karsnda yerlerini terk ederek batdaki Ogurlar da yerlerinden itmiler ve Kafkaslara doru ilerlemilerdir.

Avarlar nce Sabarlar datarak Kafkaslara doru ilerlediler. Daha sonra da ranl Alanlar ve Ogurlar hakimiyetlerine aldlar. Bu srada Kafkaslarda asker toplamakta olan Bizans kumandan Justine haber gndererek, onunla temasa getiler ve daha sonra Kandik adl eliyi stanbula gnderdiler (558). stanbula gelen Kandik, burada Avarlarn kudretinden ve hibir kavmin onlara kar duramayacandan uzun uzun bahsetti. O sralarda Balkanlarda ve Dalmayada anszn harekata girien Ogurlar ile megul olan imparator Justinianos Avarlardan istifade etmek istedi. Silahdar Valentinosu eli olarak Avarlara gnderdi. Valentinos Avarlar ile bir anlama yapt. Bu antlamaya gre Bizans her yl Avarlara Hediye (vergi) gnderecek, bunun karlnda Avarlar Bizansn dmanlarna kar savaacaklard11. Bizans yine de Avarlara gvenmediinden, her ihtimale kar Avar aknlarn durdurmak iin kalabalk Slav ktlelerinden ve Antlardan bir set kurdular. Fakat Avarlar bu seti 562 ylnda datarak Tuna blgesine geldiler. Bu srada Antlar ve Slavlar Avar hakimiyetine girmilerdi.

Avarlar Orta Avrupa ve Balkanlarda:

Tuna blgesine yerleen Avarlar, bu blgeden Avrupa ilerine, Galiaa kadar uzanan aknlar yaptlar. Sz konusu aknlarn baarl olmasnda hi phesiz bata bulunan Bayan Hakann rol byktr12.

10 11

A.N. Kurat, Kuzey Karadenizdeki Trk Kavimleri, s.25. A.N. Kurat, Kuzey Karadenizdeki Trk Kavimleri, s.26. 12 L.Rasonyi, Tarihte Trklk, s. 79.

Prof. Dr. Ahmet Taal MSGS Tarih Blm

562 ylnda Bayan Hakan stanbula eli gndererek, Avarlarn Bizans arazisine yerlemelerini istemiti. Fakat daha evvel13 bandan byle bir olay getii iin Bizans bu teklifi geri evirdi. Rivayete gre Bizans hkmeti Okunim adl Avar elisinden onlarn esas niyetinin Bizansa taarruz etmek olduunu renmiti. 565 ylnda Bizans tahtnda deiiklik meydana geldi. Justinianosun yerine Justinos geti.

Yeni imparator Avarlara vergi demek istemiyordu. Hatta bir ara vergiyi gndermedi. Bunun zerine Hakan Bayan idaresinde Bizansa hcum eden Avarlar hzla ilerleyerek Karpatlarn orta taraflarn da ele geirdiler14.

Avarlar, daha sonra Tunann batsndaki Germen kavimlerinden Longobardlar ile anlaarak Gepid kavmini Dou Macaristandaki yurtlarndan kardlar. Daha sonra Longobardlar Avarlardan holanmayp 568de Pannoniaa gidince bo kalan Macaristan ovalarna Avarlar hakim oldu. Avarlar bu srada kendilerine kar sava aan Frank kral Siegeberti de yendiler. Avarlar daha sonraki yllarda yaylma hareketlerine devam ederk, zuun muhasaralardan sonra Sirmium (oszek) ve Signidiunum (Belgrad) gibi ehirleri ele geirdiler. Bylece Balkanlarn yolu artk Avarlara almt. 592 ylnda15 Bayan Hakan stanbula yrmek maksadyla orluya kadar geldi. Bu srada Avarlardan korkan stanbul halk dehete dmt.

Avar lkesinin snrlar artk Don nehrinden Galiaa kadar uzanyordu. Avar Hakanl Avrupann en kuvvetli devleti haline gelmiti. Bu duruma gelmesinin en byk sebebi hi phesiz Avar ordusu idi. Orduda asl ekirdek Trk olmakla beraber yardmc slav ve Germen ktleleri de vard. Yine bu ordu sayesinde Avarlar Pazar ehirlerini ve ticaret yollarn daima elde ve emniyette tutuyorlard. Bayan Hakann mrnn sonlarna doru Avarlarn ksa bir mddet kudretten dtkleri grlmektedir. zellikle Bizansn Sasani savalarna ayrd kuvvet sava bitince Trakyaya geirildi. Bu suretle kuvvetlenen Bizans ordusu Priskosun kumandasnda 601 ylnda Tunay at ve Tissa

13 14

378de Vizigotlarla. L.Rasonyi, Tarihte Trklk, s. 80. 15 Rasonyie gre 597.

Prof. Dr. Ahmet Taal MSGS Tarih Blm

nehri boyunda Avarlar malup etti. Savata Bayan Hakann drt olu birden lmtr16. L. Rasonyi, Bayan Hakan hakknda; Bayan Etil (Atilla) ayarnda bir ahsiyet deildi. Attilla gibi byk apta siyasi hedefi olmad gibi alelade kusur saylacak, iki yzllk ve kurnazlk vard demektedir17.

Bayandan sonra Avar tahtna geen yeni hakan nce talyaya yrd, burada bulunan Longobardlar yendi. Zaten Avarlar onlarn glerinden faydalanarak daha nce Pannonyay almt. Daha da ilerleyen Avar Hakan 616 ylnda Friul ehrini ald ve yamalad. Ayn hakan 613 ylnda Bizans imparatoru Herakliusa tuzak kurmutufakat Heraklius bu tuzaktan kurtulmutu.

626 ylnda Avarlar Sasaniler ile anlaarak stanbulu kuatt. Bu arada Sasani generali ahvaraz, Anadoluyu batan baa getikten sonra Kadkye kadar geldi ve karargahn oraya kurdu. stanbul halk dehete dmt. aresiz kalan imparator Heraklius, Kartacaya kamay dnd. Fakat daha sonra Kafkaslara Hazarlarn yanna yardm istemeye gitti. stanbulun savunmas Patrik Sergios ile Patricuis Bonosa kalmt. Bu arada Bizans deniz filosu Boaziinde dolayor ve Avarlar ile Sasanilerin ortak hareket etmelerini engelliyordu. Bu yzden kuatma baarya ulaamad. Avarlar ok zor artlar altnda ekilmek zorunda kaldlar. Bu baarsz ekilme Avar Hakanln nfuz ve itibarn kaybetmesine yol at. Az sonra 630da Avar Hakan ld.

Bu hakann lmnden sonra Avarlara bal olan Bulgarlar Hakanla kendi reisleri Kubrat (Kourt, Kurt)n gemesi gerektiini ileri srerek ayaklandlar. Avarlar bu isyan bastrdlarsa da Balkanlarn kuzeyi Bulgarlara geti. Avarlarn bu d dier yabanc kabilelere baz yerlerin terk edilmesi takip etti. Atalarna braklmt. Bundan sonra Macar ovasnda rakip emberi iine skan Avarlar, 7. ve 8. yzyllar boyunca varlklarn devam ettirdiler.

16 17

R. Grousset, Bozkr mparatorluu (terc. Reat Uzmen), s. 174, stanbul, 1980. L.Rasonyi, Tarihte Trklk, s. 80.

Prof. Dr. Ahmet Taal MSGS Tarih Blm

791 ylnda Frank imparatoru Charlemagne Avarlar zerine tertipledii seferde, Tuna ile Raab suyunun birletii yere kadar ilerledi. 796da ise olu Pepin, Orta Macaristandaki Avar bakentini ele geirdi. Artk hzla tarihten silinmeye balayan Avarlarn banda, 805 ylnda Hristiyan olmu, Teodor adl bir hkmdar grlmektedir. Bu son Avarlar Teodorun nderliinde Carnantum ile Sabarlaria arasna yerleerek tarihten silindiler.

795 ylnda Aix-la Chapellede vaftiz olan Tudun nvanl bir Avar babuu daha sonra 799 ylnda Frank hakimiyetine kar isyan etmiler, fakat baarl olamamlar, onun arkasndan yeni bir Avar babuu Zodanda isyan etmi, baarl olamaynca 803te teslim olmutur.

Avarlarn Dou Avrupa Tarihindeki Yeri:

Avarlar 558-805 yllar arasnda yaklak olarak 250 yl kadar Orta Avrupaya ve Balkanlara hakim oldular, Douda stanbul nlerinden Batda Germen ve Frank diyarlarna kadar aknlar yaptlar. Grld gibi bu kadar geni bir sahaya hkmeden Avarlarn bu blgede byk tesir yapmas tabii bir hadisedir.

Avarlar sayesinde Dou Avrupann etnik yaps deimi, Longobardlar talyaya g etmiler, slavlar ise Avarlar tarafndan kuzeyden getirilerek Vistl, Tuna ve Bohemya havalisine yerletirilmilerdir. Aslnda slavlarn g ettirilmesinin sebebi Avarlarn mahsul ihtiyacn karlamak iin idi. Bu sayede Slavlar Tuna, Vistl ve Bohemya ovalarna yerleirken gelecekteki Slav devletlerinin etnik temeli Avarlar tarafndan atlm oluyordu. Suriyeli Piskopos Johannesin tabiri ile eskiden ormanlardan dar kamayan Slavlar Avarlar sayesinde disiplinli savaa altlar ve at sr, gm ve altn sahibi sahibi oldular18. Ksacas Avarlar tarafndan sistemli bir ekilde g ettirilmeleri neticesinde, bugnk Yugoslavya, ekoslovakya ve Polonyann etnik ynden temeli atlmtr.

18

brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, s.156.

Prof. Dr. Ahmet Taal MSGS Tarih Blm

Avar ordusunun esasn Trkler tekil etmesine ramen yabanc kavimlerden yardmc kuvvetlerde kullanlmakta idi. Sz gelii 600 ylnda Bizansllar tarafndan esir alnan 17200 Avar askerinden ancak 3000i Avar Trklerinden, geri kalanlarn 4000i Gepid, 8000i de slavlardan idi19. 603 ylnda Longobard kral Agilulf, Kremona ve Mantuann igalleri iin Avarlardan yardm istedii zaman Avar Hakan Avar kumandanlarn idaresinde slav birliklerini gndermiti. Avarlarn slavlara askeri bakmdan hocalk yaptn syleyebiliriz. Ayrca Avarlar slavlar piyade kuvveti olarak ordularnda kullanmlardr. Btn slav dillerinde Avar kelimesinin Obor ekliyle dev manasna gelmesi, btn bu sylediklerimizi teyid etmektedir. slavcada siyasi tekilata ait baz szler Trkeden gemitir (Mesela Boyar). L. Rasonyie gre Eski Trk dini tesirleri de slav akidelerine gemitir. Yine slavlarn VII ve VIII yy.larda Almanlara nazaran daha zayf olmalarna ramen Elbe nehrine kadar ilerlemelerinin sebebinin Avarlarn destei olduu kabul edilmektedir.

Dier kabilelerden Hrvatlarda da Avar tesiri grlr. Bunlarn askeri nvanlarndan Ban20, Boyar21 v.b. nvanlar Avarlardan gemitir. Ayrca Yunanistandaki Navorino22 ve Arnavutluktaki Antivari23 ehir adlar da onlarn izleridir. Avarlarn altn asndan ok zengin olduklarn grmekteyiz Fels Kkll evresindeki Firtos buluntusunda dier takmlar ile birlikte 3000 adet imale hazr Bizans altn vard. O zamann tarihileri 796 ylnda Frank kral Peoin tarafndan Avar bakenti ele getii zaman Franklarn batya ok zengin hediyeler gtrdn yazmaktadrlar.

Arnavutluktaki Prostovats altn hazinesi Avarlara aittir. Ayrca Nagy Szert Miklostaki altn hazinenin Avarlara ait olduu ileri srlm ise de Nemeth Gy. Tarafndan bu hazinedeki yaznn Peeneklere ait olduu ispatlanmtr. Bu eserlerdeki uslub ve teknik Avarlara, Damgalar ise Trk-Bulgarlara aittir.

19 20

L.Rasonyi, Tarihte Trklk, s. 80. Gk-Trke Baga-Avar dilinde Baan, Bulgarlar ile Macarlarda da mevcut. 21 Boyla Tuna Bulgar devleti. 22 Pylos, asl Avorino. 23 Bar eskiden Civi Avarorum.

Prof. Dr. Ahmet Taal MSGS Tarih Blm

Avarlardan gnmze kalan en nemli eserlerden biri de Avar ifte kaldrki; bu kaval kavimler gnden ve Dou Avrupa tarihinden gnmze kalan tek musiki aletidir24.

Avrupa Hunlarnn silahlar ve sava taktikleri nasl, o devir Avrupa ordularna misal tekil ettiyse; Avarlarn silah ve sava taktikleri ve kendi zamanlarnda Avrupallar tarafndan misal kabul edilip, benimsemitir.

Avarlar, oklarn muhafaza eden okluklarn bel kemerlerinin sa tarafna, yay ise dier bir muhafaza iinde sol taraflarna asarlard. Avar yay birka paradan mrekkep idi. tarafa takdim edilen kemik safihalara, Hunlara ait mezarlarda da rastlanmtr. Avar klc ise dz veya eridir. zengiyi de Avrupaya getiren Avarlardr. Bu zengiler, daire biimindedir. Avar harp sanat, Bizansllara da tesir etmitir. Bizans imparatoru Heraklios ordusunu yeniden Avar usulne gre tekilatlandrld zaman Sasanilere kar galip gelmitir. Bu devirde Bizans ordusu giyim ve silah bakmndan tamamen Avarlara benzemekte idi. Ayrca imparator Tactica adl eserinde aka Avar ordusunun taktiklerinden ve giyiminden bahseder.

Avarlar, llerini mezara yz douya bakar ekilde yerletirirlerdi. Mezar zemini, batan ayak istikametine doru meyillidir. Nfuzlu ahslarn cesetlerini, nce deriye sararlar ve bir lahit iine koyarak gmerlerdi. Mezarlara ahiret yolculuu iin kaplar iinde yemek de koyarlard. Svari lnce kendisiyle birlikte atn da gmerlerdi.

24

L.Rasonyi, Tarihte Trklk, s. 87.

Prof. Dr. Ahmet Taal MSGS Tarih Blm

KAYNAKLAR:

1. Strabon 2. Priskos 3. Th. Simokattes 4. Heraklius Tactica 5. Zakharias Rhetor 6. Menandros

BBLYOGRAFYA:

1. brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr. 2. R. Grousset, Bozkr mparatorluu. 3. L. Rasonyi, Tarihte Trklk. 4. Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihi. 5. Akdes Nimet Kurat, Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri.