T.C.

HTT NVERSTES
MHENDSLK FAKLTES
KMYA MHENDSL BLM


KMYA MHENDSL TASARIMI- 1 DERS
REAKTR TASARIMI
RAPORU
GRUP-8 (N.)
104240355 EMNE DAYAR
094240012 SUNA DA
094240017 GLAH ZBEK
094240034 BANU AZILI
094240039 SMAL KAYNAR


EKM, 2012
ORUM


1

1. BENZEN VE TREVLER

1.1 .Benzen

Benzen aren veya aromatik hidrokarbonlar olarak adlandrlan organik bileikler
snfnn en basit yesi. Renksiz alevlenebilen kaynama noktas 80 1 C erime noktas 5 5
C olan bir svdr. Benzenin nicel element analizi: % 92,3 C ve % 7,7 H dr.Molekler forml
C6H6'dr. Buhar younluuna gre tayin edilen molekl arl 78 g/ moldr. Benzen
endstriyel bakmdan kymetli olduu gibi yaps bakmndan da kimya almalarnda
nemlidir. Kan hcrelerini ldrme etkisi olduundan kanser yapan bileikler arasna girer.
Eskiden balina yann s etkisiyle bozunmasndan elde edilen gaz basnla evlere
gnderilir ve aydnlatmada kullanlrd. Bu gazdan yams bir ksm kalrd. Benzen 1825
ylnda Michael Faraday tarafndan bu yams ksmda kefedildi. Yaklak sekiz sene sonra
baka aratrmaclar ayn maddeyi benzoik asidin kirele oksidasyonundan elde ettiler.
1845'te August Wilhelm von Hofmann benzen diye adlandrd ayn maddeyi elde etmek
iin kmr katran kulland.
Benzen karbon atomlarnn dzlemde dzgn altgen eklinde dizilmesinden meydana
gelen bir yapya sahiptir. Karbonlar arasnda mesafe 1397 angstrmdr. Kelerde bulunan
her karbon atomuna bir hidrojen atomu baldr. Ayrca deiik konformasyon yaplarnda
bulunabilir. Uzaysal olarak ekli dzlemsel ekline oranla olduka farkldr.
Benzen, karbon atomlarnn dzlemde dzgn altgen eklinde dizilmesinden meydana
gelen bir yapya sahiptir. Karbonlar arasnda mesafe 1397 angstrmdr. Kelerde bulunan
her karbon atomuna bir hidrojen atomu baldr. Ayrca deiik konformasyon yaplarnda
bulunabilir. Uzaysal olarak ekli dzlemsel ekline oranla olduka farkldr
Kekul-Benzol'en tarihi Forml.
[1]



Kekul-Benzol'en tarihi Forml.

Tepkime yetenei

Benzenin yapsnn kimyasal tepkimelere ne ekilde bir tepki gsterdii zerine
yaplan almalarn organik kimya teorilerinin gelimesinde nemi byk olmutur.
Hidrojen atomlarnn karbon atomlarna orannn byle dk olduu bir bileikten umulan
katlma tepkimeleri benzende olmaz. Benzenin gsterdii tipik tepkimelerden biri
substitsyon tepkimeleridir. Bu tepkime bir aktif grubun benzendeki bir hidrojeni karp
onun yerine gemesi eklinde gerekleir. Bu davran izah etmek alt elektronun (benzende
2

varm gibi gsterilen 3 tane ifte badan ileri gelen) belli karbonlarda deil btn benzen
karbonlarna dalm olduunu dnmekle mmkn olur. Elektronlarn byle dalm
olmas (belli karbonlarda olmamas) molekln kararl olmasn salar ve yine bu molekln
fiziksel ve kimyasal zelliklerini belirler.

Elde edilii


Benzenin sbstitsyon (yer deitirme) tepkimeleri olduka nemlidir. nk
aromatik bileiklerin pek ou bu tepkimelerle teekkl ettirilir. kinci Dnya Sava'ndan
nce benzenin nemli kayna maden kmrnden elde edilen katran idi. kinci Dnya
Sava srasnda benzen ve bununla ilgili aromatik hidrokarbonlara (toluen ksilen vb.)
duyulan byk ihtiya sebebiyle baka kaynaklar aranmaya baland. Bugn Amerika'da
retilen benzenin % 75'i petrolden olup toluenin (C6H5-CH3) veya toluen ihtiva eden
petroln dealkilizasyonu ilemi ile yaplmaktadr. Bu ilem hidrojen kullanmay yksek
scakl basnc ve bir de katalizr gerektirmektedir. kinci bir metod naftence zengin
petroln yksek scaklk ve basnta dehidrojenlenmesidir. Benzen fenol'n
indirgenmesiyle ve asetilenin trimerizasyonundan elde edilir.
Kullanl

Benzen sanayide plastik imalinde kullanlan stiren ve fenolun sentezinde balang
maddesi olarak naylon bileenlerinde sentetik deterjan imalinde kullanlr. Uak
benzinlerinde boya yapmaya yarayan anilinin balang maddesi ve bcek ldrc olarak
da benzen kullanlr. Benzen ayn zamanda iyi bir zcdr
Hammaddesi
Benzen ve toluen yada ksilen gibi homologlar Ham petrollerde bulunur fakat fiziksel
ayrlmadaki ve kk miktardaki geri kazanma oran gibi olumsuzluklardan dolay
genellikle ekonomik olarak uygulanabilir deildir.Benzen,toluen ve ksilen gibi aromatik
kimyasallarn balca ticari kayna kmr ve petroldr. Bu maddeler benzinin zelliini
gelitirmek iin ya da petrokimyasal rnlerde ara rn olarak kullanlr. Ayrca kmr gibi
killi ist ve kumlarn temin edebildikleri katran gibi gizli yalara sahip dier kat enerji
yaktlarndan benzen retiminin gelimesi iin kaynaklardr.

retimi
kinci dnya sava ncesinde ticari olarak benzen Amerika ve dier birok lkede
kmr endstrisinden saland.Bu kmrn pirolizi ile elde edilen metalurjik kok
tarafndan gaz ve aromatik svy retilerek benzen ve ilikili aromatikler ekme ve
3

damtmayla saflatrlarak yapld. Benzen toluen,ksilen gibi rnlerin dk
konsantrasyonda olmas ham petrol blmlerini potansiyel olarak ekonomik olmaktan
karmtr.Yeni proseslerin retilmesiyle birlikte benzen ve homologlarnn retimi iin
petrol bir hammadde olarak daha nemli oldu. . Katran kumlarndan treyen sentetik
petrollerde nafta kesrindeki hafif aromatiklerin konsantrasyonu arttrlabilir.
Kmrden retimi
Hafif yan bir tipik kompozisyonu olan (hacimce% ) benzen (63), toluen (13), ksilenler
(8), ar aromatikler (10), aromatik olmayanlar (6) olarak kok frn operasyonda retilmitir.
700 Cden dk scaklklarda karbonizasyon prosesi zellikle doal gaz petrol ve dier
enerji formlarnn gelimesinden nce Avrupann sanayilemesinde nemli yere sahipti.
Havada gaz ve kok frn operasyondan svlar bir ayrlma sistem yoluyla geerler.C5 ve
daha hafif bileenler zenginliinin arttrld bir geri kazanma sistemiyle kmr
katranlarndan ayrlarak btxten havaya geer. BTX kesri yksek kaynama noktasna sahip
olan (genellikle 300 400 c) petrol kesrinden absorpsiyonla C5 ve daha hafif gazlardan
kurtarlr.BTX'in geri kazanmas absorplayc yadan oluan buharn syrlmasyla
yaplabilir.BTX havada younlatrlarak su ile ayrlr.

Petrolden retimi
Petroln catalitic reforming ve ssal paralanmas benzen,toluen,ksilenin ve daha
yksek aromatiklerin retimi iin 1930-1940larda avantajl yeni bir kaynak oldu.
Catalitic Reforming ile Petrolden Benzen retimi
retimin ihtiyac karlayamamasndan dolay yeni prosesler gelitirilerek kapasite ve
verim arttrld.Kimyasal reaksiyonlar aromatik naftenlerin dehidrojenasyonu ya da
alkilnaftenlerin izomerletirmesini ierir. Tepkime olduka yavatr ve ilem artlar
tepkimeyi ekonomik yapamaz.Alkillenmi aromatiklerin dealkilasyonu az miktarda
meydana gelebilir
Benzinden Piroliz ile Aromatiklerin retimi
Ksa srede parafin gazlarnn ,nafta,gaz ya yada dier hidrokarbonlarn yada
etilenin yksek scaklkta paralanmas gibi benzinin pirolizi BTX retimi iin dier bir
mkemmel kaynaktr.Benzinin piroliziyle oluan BTX bileimi %60tan fazladr. Yksek
scaklktan dolay etilen retim iin gerekli benzinin pirolizi dier doymam ve diolefinleri
ierir.
Polimerize ve depolimerizeye eilimleri glklere neden olabilmesine ramen daha
alak kaynama noktasna sahip diolefinler damtmayla karlabilir. Bu nedenle tepkime iki
basamakta gerekletirilir.Tepkimenin ilk aamasnda bir yumuak huylu seici
hydrotreating diolefinleri olefinlere dntrr.kinci aamada olefinler doyurulur ve artan
slfr ortadan kaldrlr.

4

Benzen ve etilenin sv faz alkilasyonunu takiben etil benzenin
oksidatif dehidrojenasyonu ile Stiren retimi

Benzen ve etilenin sv faz alkilasyonununu ve etilbenzenin oksidatif
dehidrojenasyonu kapsayan bu entegre retim ynteminin lisansr Lummus
Crest/Monsanto/UOP firmalardr. Dehidrojenasyon nitesinde, alkilasyon nitesinden
gelen etilbenzen aamal bir prosesle 625 C scaklkta, 8-13,5 psia basnta dehidrojene
edilmektedir. Dehidrojenasyon nitesinde toplam etilbenzen dnm % 82,5 olup, oluan
CH2 CH3
+ CH2 = CH2
106
Benzen Etilen Etil Benzen
CH2 CH3 CH = CH2
+ H2
Etil Benzen Stiren 9 hidrojenin yaklak % 53 oksidize edilmektedir. Bu proseste
reaksiyon ss buhar ile salanmakta, Stiren verimi benzene gre % 94,7 ve etilene gre %
93,7 olmaktadr.

Benzen ve etilenin buhar faz alkilasyonunu takiben etil
benzenin adiyabatik dehidrojenasyonu ile Stiren retimi

Dehidrojenasyon nitesinde, alkilasyon nitesinden gelen etilbenzen birbirine seri
bal iki reaktrde 626-641 C scaklkta dehidrojene edilmektedir. Bu proseste reaksiyon
ss buhar ile salanmakta, stiren verimi benzene gre % 95,1 ve etilene gre % 94,9
olmaktadr.

Benzen ve etilenin buhar faz alkilasyonunu takiben etil
benzenin izotermal dehidrojenasyonu ile Stiren retimi


Dehidrojenasyon nitesinde, alkilasyon nitesinden gelen etil benzen multi-tubular bir
reaktrde 620 C scaklkta ve vakum altnda dehidrojene edilmektedir. Bu proseste
reaksiyon ss lityum, potasyum ve sodyum karbonattan oluan tuz eriyii ile
salanmakta,stiren verimi benzene gre % 94,1 ve etilene gre % 93,8 olmaktadr.





5

Btadienin sv faz dimerizasyonu ile elde edilen 4-
vinilsiklohekzenin gaz faz oksidatif dehidrojenasyonu ile
Stiren retimi

Sv faz dimerizasyon nitesinde, ham C4 akm iinde bulunan btadienin % 90n
UOP firmasnn zeolitik bir katalizr kullanlarak 100 C scaklkta ve 270 psia basnta 4-
vinilsiklohekzene dntrlmektedir. Dehidrojenasyon nitesinde, dimerizasyon
nitesinden gelen 4-vinil siklohekzen Sn/Sb oksidasyon katalizr kullanlarak 400 C
scaklkta, 90 psia basnta stirene dntrlmektedir. Her iki nitede de multi-tubular
reaktr kullanlmaktadr. Bu proseste stiren verimi % 83dr. Dimerizasyon ve
reaksiyonlar aada verilmektedir.
2 CH2 = CH CH = CH2 C6H9 CH = CH2
1,3-Btadien 4-vinilsiklohekzen

C6H9 CH = CH2 + O2 C6H5CH = CH2 + 2 H2O
4-vinilsiklohekzen Stiren


Toluen oksidasyonu ile stilben eldesi ve stilbenin
disproporsiyonu ile Stiren retimi

Stiren retiminde alternatif bir yol olan bu proseste, toluen oksidasyonu ile elde
edilen stilbenin disproporsiyonu ile stiren retimi gerekletirilmektedir.

2 C6H5CH3 + O2 C6H5CH=CHC6H5 + 2 H2O
Toluen Stilben
C6H5CH=CHC6H5 C6H5CH=CH2 + C6H6
Stilben Stiren Benzen

Etilbenzenin hidroperoksite oksidasyonu ile elde edilen
hidroperoksitin propilen ile reaksiyonu sonucu elde edilen a-
metilbenzilalkolun dehidrasyonu ile Stiren retimi

Hidroperoksidasyon prosesi olarak bilinen bu alternatif Stiren retim prosesinin
lisansr Shell ve Arco firmalardr. Bu proseste, etilbenzenin sv faz oksidasyonu ile
etilbenzenhidroperoksit (EBHP), a-metilbenzilalkol(MBA) ve asetopenon (ACP) elde
edilir.EBHP propilen ile reaksiyona girerek propilen oksit ve MBA elde edilir. Bu
reaksiyonda Mo veya Ti esasl katalizrler kullanlmaktadr. Oksidasyon reaksiyonu sonucu
oluan ACP 90 155 C scaklkta ve 1200 psia basnta hidrojene edilerek BA elde edilir.
MBAnn dehidrasyonu sonucu Stiren elde edilir. Dehidrasyon reaksiyonunda genellikle
katalizr olarak almina, reaksiyon ortam olarak tri-fenilmetan kullanlmaktadr. Bu
alternatif Stiren retim ynteminin reaksiyonlar aada verilmektedir.
C6H5CH2CH3 + O2 C6H5CH(CH3)OOH
Etilbenzen Etilbenzenhidroperoksit (EBHP)
6

C6H5CH2CH3 + O2 C6H5CH(CH3)OH
Etilbenzen a-metil benzil alkol (MBA)
C6H5CH2CH3 + x O2 (C6H5)CO(CH3) + asitler
Etilbenzen Asetopenon (ACP)
C6H5CH(CH3)OOH + C3H6 C3H6O +C6H5CH(CH3)OH
EBHP Propilen MBA
(C6H5)CO(CH3) + H2 C6H5CH(CH3)OH
ACP MBA
C6H5CH(CH3)OH C6H5CH=CH2 + H2O
MBA Stiren
11



Dier Alternatif Stiren retim Prosesleri


a-metil fenilasetaldehitin paladyum katalizr ile 150C scaklkta
dekarnonilasyonu sonucu stiren eldesi: Bu proseste dnm % 78 olup ticari
uygulamas yoktur.
Toluen ve metann oksidatif birleme (coupling) reaksiyonu ile stiren eldesi: 500
1000 C scaklk ve 15-450 psia basn aralnda gerekletirilen bu reaksiyonda,
toluen dnm % 29-45, stiren seicilii %10-25 aralndadr. Bu yntem,
ticari olarak uygulanmamaktadr.
Toluen ve asetonun pirolizi sonucu stiren eldesi: 700900 C scaklkta buhar
ortamnda gerekletirilen piroliz reaksiyonunda toluen dnm % 40, stiren
seicilii % 38 olup, en byk yan rnler etilbenzen ve benzendir. Bu retim
yntemi ticari olarak uygulanmamaktadr.
Toluenin formaldehit veya metanol ile alkilasyonu ile stiren eldesi: 400-450 C
scaklkta zeolit katalizr kullanlarak gerekletirilen alkilasyon reaksiyonlarnda
toluen dnm % 15-30, stiren seicilii %13-33 olup en byk yan rn
etilbenzendir. Bu retim yntemi ticari olarak uygulanmamaktadr.
Benzen ve etilen oksitin alkilasyonu ile stiren eldesi: 315440C scaklkta ve 70
75 psia basnta aluminosilikat tipi katalizr kullanlarak gerekletirilen
alkilasyon reaksiyonunda etilen dnm % 4-12 aralndadr. Bu retim
yntemi ticari olarak uygulanmamaktadr.
Etilen veya n-oktann aromatizasyonu ile stiren eldesi: Etilenin 850C scaklkta
gerekletirilen aromatizasyon reaksiyonunda etilen dnm % 87,5, stiren
seicilii % 36,6 olup, benzen, naftalin ve toluen yan rn olarak retilmektedir.
Ayrca, n-oktan 550C scaklkta ve 1 mmHg basncnda Pt/In ieren ZSM-5
zeolitik katalizr kullanlarak gerekletirilen aromatizasyon reaksiyonunda
noktandnm % 99,4, stiren seicilii % 64,3dr. Bu retim yntemleri ticari
olarak uygulanmamaktadr.



7




RETMDE VERM ARTTIRMA YNTEMLER

Kullnan yntemlerin arasnda hidrodealkilasyon,disproportionation ya da bunlarn
kombinasyonlaryla ilemden geirilir.

HDRODEALKLASYON





Toluen veya daha byk ve karmak benzenli molekllerden elde edilebilir.

TERMAL DEALKLASYON PROSESLER

DETOL PROSES

HYDEAL PROSES

HDA PROSES

THD PROSES

MHC PROSES

Bu iemlerde katalitik bozunma scaklndan daha yksek scaklklarda allr,fakat
rnler ve reaksiyon sistemleri de birbirine benzer.


DISPROPORTINATION



8

Prosesin gelitirilmesi oransz ya da transalkillenmi alkillenmi aromatiklerin retimi
yaplr.
Doymu hidrokarbonlarn blm olan (fp 5.45 c) yksek saflkn benzen ve 10-9 dan
daha dk bir oranla ksileni retilirler.Besleme C9 ve C10 serisiyle snrlandrldnda,
benzen toluen ve ksilen karm oluur.Oluan karmn yaklak %97si toluendir.

DEALKLASYON PROSES KOMBNASYONLARI

Pyrotol ve Litol proseslerinin ikisinde de ssal tepkime iki basamaktan oluur.Hafif ham
yadaki C5 ve daha hafif blm havayla ayrlr,sonra ve c6 c8 blm buharlatrl sonra c9
daha ar olduundan ve dipte kalr. Ilk aamada diolefinler ve stiren hidrojenlenir.
Ardndan litol chromia alumina katalizrle balant kurar, kkrt giderme hidrokraking
ve dealkilasyonun meydana geldii yerden dar akan madde 500 600 C
scaklktadr.Donma noktas 5.5 C ve % 99.97 saflkta ve 0.5 ppm den daha az tiyofen ieren
benzen elde edilir.
Mobil Chemical Co. low-temperature disproportionation process (LTD) ilemi ile260 C
den daha dk scaklkta yksek etkinlikte zeolit tabanl katalizr kullanan bir proses
gelitirmitir.


AYIRMA VE SAFLATIRMA
Yksek scaklk retilen Kmr karbonizasyonundaki ve benzinin pirolizindeki hafif
yalar ve dienler olefinler slfr kk miktarada azot ve oksijen gibi kirlilikleri tanmak
iin etilen kullanlarak kalitesi arttrlr ve aromatik bileenler ayrlr.



Stirenin Mevcut Durumu

Trkiyede stiren retimi yaplmad iin yurtii stiren talebi ithalatla
karlanmaktadr. Stiren yurdumuzda PS, SBR gibi sektrlerde ve dier alanlarda (doymam
polyester reineleri, koruyucu kaplamalar v.b. gibi) kullanlmaktadr. Petkimin Yarmca
Petrokimya Kompleksinde 1975 ylnda retime balayan stiren fabrikasnda tevsi ve
modernizasyon almalar yaplamam ve fabrika zaman ierisinde gerek teknoloji ve
gerekse kapasite asndan dnya standartlarnn gerisinde kalmtr. 1991 ylnda da stiren
retim maliyetinin ithalat fiyatlarnn zerinde olmas nedeniyle fabrikann retimi
durdurulmutur. Proses ve ekipman teknolojisindeki gelimelere bal olarak stiren
fabrikalarnn optimum kapasiteleri artm olup, yeni kurulan dnya leindeki stiren 12
fabrikalarnn kapasiteleri 500.000 ton/yln zerine kmtr.


Gnmz koullarnda rekabet edebilecek yeni bir stiren fabrikasnn kapasitesinin
minimum 300.000 ton/yl seviyesinde olmas gerekmektedir.
Trkiyenin 2005 ylndaki stiren tketimi yaklak 55.000 ton/yl seviyesindedir.
9

Fakat yurdumuzun PS, EPS, SBR ve ABS gibi stiren trevlerine olan talebi hzla artmakta
olup nemli seviyelere ulam durumdadr ve bu talebin ok byk bir blm de ithalat
yoluyla karlanmaktadr. Bu nedenle, eer bu stiren trevlerinin yurtiinde retilmesi
durumunda ham madde olarak ihtiya duyulacak stiren miktar dikkate alnrsa, Trkiyenin
stiren edeeri olarak stiren talebinin olduka yksek seviyelerde olduu grlmektedir.
Ancak bu talebin yurtii stiren tketimine fiilen yansyabilmesi iin lkemizde stiren trevi
reten yeni fabrikalarn kurulmas gerekmektedir.
Bu balamda Petkim, Aliaada, 270.000 ton/yl kapasiteli PS (kristal ve antisok) ve
60.000 ton/yl kapasiteli ABS fabrikalar ile bu fabrikalarn ham madde ihtiyacn
karlayacak 300.000 ton/yl kapasiteli bir stiren fabrikas kurmay planlamaktadr.


retime 2010 ylnda balanaca ngrlen bu yatrmlarla, Aliaa Petrokimya
Kompleksi Aromatikler fabrikasnda retilen ve Trkiyede tketim alan olmad iin ihra
edilen benzen rnnn stirene dntrlmesi ve retilen bu stirenin de katma deeri
yksek PS ve ABS gibi stiren trevlerine dntrlerek bu rnlere olan Trkiye talebinin
karlanmas hedeflenmektedir. Fabrikada kullanlacak olan ham maddelerden benzen,
aromatikler fabrikasndan temin edilebilecek fakat etilen, ithalat yoluyla karlanabilecektir.
Dier taraftan Baser Petrokimya, Yumurtalkta bulunan PS (kristal ve antiok) kapasitesini
60.000 ton/yl artrmay planlamaktadr. Trkiyenin stiren talebinin, planlanan bu
yatrmlarla, 2010 ylnda 400.000 tonun zerine kaca tahmin edilmektedir.




RNEK UYGULAMALAR
Motor yakt bileeni ve kstlamalarla bir zc ethylbenzene kmenin ve
sikloheksandan benzen retimi iin ana uygulama vardr. Bu rn benzen tketiminin
% 75-80'ini aklar. Benzenenin balca rnnn orta seviye olarak snflandrlmaktadr.
rnein, benzen etilbenzen'i oluturmak iin etilenle alkillenir,dehidrojenlenerek stiren elde
edilir. Birok nemli polymerin ya da copolimerin retimi iin rnler iin stiren
monomerdir. Bunlar akrilik stiren reine stiren butadiene silgi ve dierilerini ierirler.
Benzen'in oksidasyonu olduka yavatr,fakat zorlanarak su ve karbondioksit ile
oksitlenir.Havayla oksidation ya da buhar evredeki oksijen ile 350 450 C de VMo
katalizryle 65 70 % dnmyle maleik anhridi retir.Baka rnekler de
bulunmaktadr.


10


2.2.MOL DENKLKLER

2.2.1. Tepkime Hznn, -r
A
, Tanm

Bir kimyasal trn yani belli bir kimlie sahip olan bir kimyasal bileik veya elementin
kimlii o trn atom eidi, says ve dizilii (konfigrasyonu) tarafndan belirlenir.

ki kimyasal bileik tam olarak ayn sayda ayn elementlerden meydana gelse bile, onlar
farkl dizililerinden dolay yine de iki farkl tr olabilir. rnein, 2-bten , drt karbon ve
sekiz hidrojen atomuna sahiptir fakat bu bileikteki atomlar Cis-2-bten ve Trans-2-bten
eklinde iki farkl molekl oluturabilir. Farkl diziliin bir sonucu olarak, bu iki izomer
farkl kimyasal ve fiziksel zellikler gsterirler. Belirlenebilir sayda bir veya birok trn
kimliini kaybettii veya bileikteki atomlarn say ve trlerinde veya bu atomlarn
yapsnda ve dzeninde bir deiiklik sonucu yeni bir yap olutuu zaman kimyasal
tepkime meydana gelmi demektir.

Bu klasik kimyasal yaklamnda, bir kimyasal tepkime olduu zaman toplam ktlenin
ne yok olduu ne de yoktan var olduu kabul edilmitir. Sz edilen ktle sistemde
bulunan btn trlerin toplam ktlesidir. Fakat, belli bir tepkimede tek tek bulunan her bir
tr dnld zaman, belli bir trn ktlesinin kaybolma hzndan sz edilir. Ksaca
belirtmek gerekirse, molekller kimyasal kimliklerini kaybettikleri zaman, belli bir trn bir
veya belli sayda molekl tepkimeye girer veya kaybolur.
Heterojen tepkime sistemlerinde, tepkime hz genellikle tepkime yzey alan veya
katalizr arl lmleri cinsinden ifade edilmektedir. Buna gre, kat-gaz katalitik
tepkimesi iin bu hzn boyutu, -rA (mol/g.katalizr.s), katalizrn birim ktlesi bana birim
zamanda tepkimeye giren A nn mol saysdr.

11

Kimyasal tepkime hznn matematiksel tanm yllardr kimya ve kimya mhendislii
literatrnde bir karkln nedeni olmutur. Bu karkln asl nedeni, kimyasal tepkime
hz verilerini elde etmek iin laboratuar lekli deneylerin yaplmasndan ileri gelir. Bu ilk
deneyler tepkime kab kapal ve sabit olan kesikli tip deneylerdir. Bunun sonucu olarak
meydana gelen tepkime de sabit hacim altnda olmaktadr. Tepkime girdileri t=0 annda hep
birlikte kartrlp girdilerden birinin deriimi, CA , deiik t zamanlarnda llmektedir.
Tepkime hz zamann bir fonksiyonu olarak CA erisinin eiminden belirlenir. Birim
hacimdeki A nn oluum hz rA olursa o zaman kimyasal tepkime hz;
rA= dCA/ dt
olarak tanmlanr. Fakat bu tanm sadece sabit hacimli kesikli reaktrler iin kullanlr.
Kimyasal tepkime hz bir iddet bykldr ve scaklk ile deriime baldr. Tepkime
hz eitlii aslnda deriim ieren bir cebirsel eitliktir, diferansiyel eitlik deildir. rnein,

rnler A

tepkimesinin rA hz eitliinin cebirsel ekli

-rA= kCA

deriiminin dorusal bir fonksiyonu olabilir,

-rA= k1CA / (1+k2CA)

gibi dier birka deriimin cebirsel fonksiyonu olabilir.

12


2.2.2. Genel Mol Denklik Eitlii

Herhangi bir sistem iin bir mol denklii kurmak iin ilk nce sistemin snrlar
belirlenmelidir. Bu snrlar tarafndan evrilen hacim sistem hacmi olarak ifade edilmektedir.
Bir sistem hacmindeki j trne gre mol denklii kurulur.

Herhangi bir t zamannda j tr iin mol denklii aadaki denklii verir:

Sisteme giren Sistemde kimyasal j nin sistem j nin sistemde
trlerin ak + tepkime ile oluan - dna k = birikme hz
hz j nin oluma hz hz

Fjo + Gj Fj = dNj / dt

Burada, Nj , t annda sistemdeki j trnn mol saysdr. Eer, tm sistem deikenleri
(rnein scaklk, katalizr aktiflii, kimyasal trlerin deriimi) sistemin batan sona tm
hacminde ayn olursa, j trnn oluum hz, Gj , tepkime hacmi V ile j trnn oluum hz
rj nin arpmdr.
Gj = rjV
Tepkimeye giren madde zelliklerinin (rnein deriim, scaklk) reaktrdeki farkl
konumlarda farkl deerlere sahip olmalarndan dolay, rj , dorudan konumunun bir
fonksiyonudur.

13

Herhangi bir V sistem hacmine giren, kan, tepkimeye giren veya biriken bir j kimyasal
tr iin genel mol denklik eitliinin integral eklini elde etmek iin Gj eitlikte yerine
konursa;

Fjo Fj + rjdV = dNj / dt

Bu genel mol denklik eitliinden kesikli, yar kesikli, kesiksiz ak reaktrleri gibi eitli
tipteki endstriyel reaktrlerin tasarm eitlikleri gelitirilir. Bu eitlikleri deerlendirerek,
girdilerin belli miktarlarn rnlere dntrmek iin gereken zaman (kesikli reaktrlerde)
veya reaktr hacmi (kesiksiz ak reaktrlerinde) belirlenir.


2.3. MATEMATKSEL MODELLEME

Boru reaktrlerdeki transfer prosesleri ak, sreklilik, s ve ktle transferi, enerji ve ideal
gaz denklemleri ile tanmlanmaktadr. Model reaksiyonumuz C B A + eklinde bir
reaksiyon olup equimolar deildir. Zira iki mol reaktana karlk bir mol reaksiyon rn
meydana gelmektedir. Mol saysnn deiimi srekli boru reaktrlerde eksenel ve radyal
hzlarn deimesine ve bununla beraber radyal, konveksiyon akmlarnn olumasna sebep
olmaktadr. Bu nedenle laminar akl boru reaktrde eksenel ve radyal hzlarn
hesaplanmas iin ak denklemine ihtiya vardr.ncelediimiz reaksiyon; heterojen
ekzotermik bir reaksiyon olduundan reaksiyon sonucu bir s aa kmaktadr. Bu s
reaktre ait konsantrasyon, hz, scaklk ve kimyasal dnm gibi byklkleri
etkilemektedir. Soutma durumunda ise reaksiyon esnasnda ortaya kan bu snn evre
ortama uzaklatrlmas ile yukarda saylan byklkler farkl bir ekilde etkilenmektedir.


14

Reaktr borusu iinde oluan farkl scaklklardan dolay, ideal gaz denklemine gre, gaz
karmnn younluu deiecektir. Dolaysyla, sreklilik denklemiyle de hz alan
etkilenecektir. Bu ise s transferinin ve mol says deiiminin hz alan zerinde ortak
etkileri olduunu gstermektedir.

Boru reaktr ierisinde meydana gelen kimyasal proseste aadaki kabuller yaplmtr;
-Sistem kararl (srekli) rejimde gereklemektedir.
-Sistem eksenel olarak simetriktir.
-Ak laminardr.
-Reaktanlar A ve B bileeni olup reaksiyon rn C bileenidir.
-Reaktr ierisindeki gaz karm iin ideal gaz kanunu geerlidir.
-Kimyasal reaksiyon boru i cidarnda meydana gelmektedir. (Heterojen reaksiyon)
-Difzyon ve s iletimi Fick ve Fourrier kanunlarna gre tanmlanmaktadr.
-Darya s transferi konveksiyonla olup, evre hava scakl sabit kalmaktadr.
-Termodifzyon ve difzyontermik ihmal edilmektedir.
-Boru incedir ve eksenel s transferi ihmal edilmektedir.

2.3.1.Ak ve Sreklilik Denklemleri

Laminar akl bir boru reaktrde, silindirik koordinatlarda eksenel ynde daimi, ak iin
Navier-Stokes denklemi

(

|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
c
c

c
c
+
c
c
+
c
c
z
w
r
w
r
r r
1
z
P
r
w
w
z
w
w
r z z
r
z
z

15

( )
0
r
rw
r
1
z
w
3
2
z
w
z
r z z
=
)
`

|
.
|

\
|
c
c
+
c
c

c
c
q
c
c
(3.1.1)

eklinde tanmlanmaktadr. Bu denklemde konvektif, basn gradyan, srtnme ve
genleme terimleri yer almaktadr. Reaksiyonda esas itibariyle mol says azalmas nedeniyle
hz alannda deime olacandan ak denklemindeki genleme terimleri ihmal edilecektir.
Genleme terimlerinin ihmaliyle boru iindeki daimi, laminar ve sktrlabilir ak iin
geerli (3.1.1) denklemi

0
r r
w
z
w
r r
w
z
P
r
w
w
z
w
w
k z z k
2
z
2
k
z
r
z
z
=
c
q c
c
c

c
c q

c
c
q
c
c
+
c
c
+
c
c
(3.1.2)

olarak yazlabilir. Bu ifade boru iindeki
z
w eksenel hz ifadesini belirlemektedir. Radyal hz
r
w yi hesaplayabilmek iin sreklilik denkleminden faydalanlr. Sreklilik denklemi

0
r
w
r
w
r
w
z
w
z
w
r
r r
z
z
=
c
c
+

+
c
c
+
c
c
+
c
c
(3.1.3)

eklinde yazlr. Ak ve sreklilik denklemleri boyutsuz bykler kullanlarak srasyla

0
r

r
w
r
w
r

r
w
4Sc
z
P
2
1
r
w
w
z
w
w
*
*
k
*
*
z
*
*
z
*
*
k
2 *
*
z
2
*
k
*
*
*
*
z *
r
*
*
*
z *
z
*
=
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c

c
c

c
c

c
c
+
c
c
+
c
c
(3.1.4)
0
r

w
r
w
r
w

w
z
w

*
*
*
r
*
* *
r
*
*
r *
*
*
*
z
*
*
z *
=
c
c
+ +
c
c
+
c
c
+
c
c
(3.1.5)

elde edilir. Boyutsuz sreklilik denklemi (0,1) ve (0,
*
z ) aralnda entegre edildiinde
16


}
1
o
* * *
z
*
dr r w +
2
1
dz w
* z
o
* *
r
*
=
}
(3.1.6)

elde edilir. Model reaksiyon heterojen katalitik olup boru cidarna giden ktle toplam kan
ktleye eit olduundan cidarda radyal hz sfra ) 0 w (
rw
= eit olmaktadr. Bu suretle

}
1
o
* *
z
* *
dr r w =
2
1
(3.1.7)

denklemi belirlenir.

2.3.2 Reaksiyon Hz

Heterojen reaksiyonlar iin reaksiyon hz
r
n birim zamanda birim reaksiyon yzeyinde
dnm miktar olarak tanmlanmakta ve

r
n =
[
i
n
i
P k (3.2.1)

eklinde belirlenmektedir. Reaksiyon mertebesinin tayini iin (

=
i
n n ) geerlidir.

C B A
C B A
u u + u (3.2.2)
17


gibi ikinci mertebeden heterojen reaksiyon iin reaksiyon hz
=
r
n
=
A A
r A,

m
=
B B
r B,

m
C C
r C,

m
=
B A
P kP (3.2.3)

eklinde stokiometrik bant olarak yazlabilir. deal gaz denkleminden (
B A
P , P ,
A
A

R
R = ,
B
B

R
R = ,
A A
= ,
B B
= , T R P
i i i
= ) ifadeleri dikkate alnarak reaksiyon hz

B A
2 2
B A
2
r
T

R
k n = (3.2.4)

eklinde bulunur. Yukardaki denkleme gre kimyasal dnm miktar
r A,
m

r , A
m
B A
2 2
B A
2
A A
T
R
k

u = (3.2.5)

olur. Stokiometrik katsaylar iin 1 , 1
C A
= u = u ile gerekli ksaltmalar yaplrsa,

r , A
m
B A
2 2
B
2
T
R
k

= (3.2.6)

eklinde kimyasal dnm miktar elde edilir.
18


2.3.3.Ktle Transfer Denklemi

Reaktr ierisindeki gaz karm bileenlidir. Dolaysyla reaksiyon esnasnda
reaktanlara ve reaksiyon rnlerine ait konsantrasyonlarn belirlenmesi iin en az iki
bileene ait konsantrasyonun bilinmesi gerekmektedir. Srekli boru reaktrlerde, eksenel
difzyonun ihmali ile ktle transferi denklemi

( ) ( ) | |
r i z i
w m r
r r
1
w
z
+
c
c
=
c
c
(3.3.1)

yazlabilir. Burada i i bileeninin ksmi younluunu, mi difuzyon ktle akmn
gstermektedir. Srekli sistemde i bileenine ait difuzyon ktle akm Fick kanununa gre
tanmlanmakta olup

r

D m
j
ij i
c
c
= (3.3.2)

eklinde ifade edilmektedir. (Telli,1991). Burada Dij, terner difuzyon katsaylarn ifade
etmektedir. Buna gre; A bileeninin ktle transfer denklemi, 3.1.3 ve 3.3.2 denklemleri
dikkate alnarak

0
r
D r
r r
1
z
D r
z r
1
r
w
z
w
A
AC
A
AC
A
r
A
z
= |
.
|

\
|
c
c

c
c
|
.
|

\
|
c
c

c
c

c
c
+
c
c
(3.3.3)

19

elde edilir. Daimi ktle transferi probleminde, silindirik koordinatlara ait ktle bilanosu,
ihmali ile

)
r
D r (
r r
1
r
w
z
w
A
AC
A
r
A
z
c
c

c
c
=
c
c
+
c
c
(3.3.4)

ifadesi bulunur. Karmlar oluturan gazlara ait ktle yzdeleri toplam Dalton kanuna
gre

=
=
N
1 i
i
1 (3.3.5)

eklinde tanmlanr. Buradan A bileenin konsantrasyonu
B c A
1 = olarak ifade
edilir. B bileeni eylemsiz gaz kabul edilip difzyon direnci olmad kabulyle denklemin
radyal koordinata gre diferansiyeli alnrsa
r

C A
c
c
=
c
c
(3.3.7)

elde edilir. Buradan C bileenine ait ktle transfer denklemi

)
r

(rr
r r
1
r

w
z

w
C
CA
C
r
C
z
c
c
c
c
=
c
c
+
c
c
(3.3.8)

eklinde tanmlanr. Yukardaki A ve C bileenine ait ktle transfer denkleminde boyutsuz
bykler kullanlarak boyutsuzlandrma ilemi yaplrsa

20

)
r
D r (
r r
1
4
r
w
z
w
*
A *
AC
* *
* * *
A
*
r
*
*
A *
z
*
c
c

c
c
=
c
c
+
c
c
(3.3.9)

)
r
D r (
r r
1
4
r
w
z
w
*
C *
AC
* *
* * *
C
*
r
*
*
C *
z
*
c
c

c
c
=
c
c
+
c
c
(3.3.10)

ifadeleri elde edilir. Boru cidar iin laminar akl heterojen katalitik boru reaktrde radyal
ynde madde azalmas boru cidarndaki kimyasal dnm miktarna eit olmas sebebiyle

r , A
A
AC w w , A
m
r
D m = |
.
|

\
|
c
c
= (3.3.11)

r , C
C
CA w w , C
m
r
D m = |
.
|

\
|
c
c
= (3.3.12)

yazlr. Buradan boyutsuzlandrma ilemleri yaplrsa A ve C bileenlerinin cidardaki
dnm iin

(

|
.
|

\
|
=
c
c

*
*
A B A
2 * 2 *
w o
A *
AC
*
T
1
1 E exp T Da
r

D (3.3.13)
(

|
.
|

\
|
=
c
c

*
*
A B A
2 * 2 *
w o
*
C
C *
CA
*
T
1
1 E exp T Da
r

D (3.3.14)

denklemleri elde edilir.
AC
D ,
CA
D ifadeleri terner difzyon katsaylar olup bu katsaylarn
Telli (1982) tarafndan tretilen formlasyonu kullanlmtr.
21




2.3.4.Enerji Denklemi

Soutmal boru reaktrdeki scaklk deiiminin, reaksiyon ssnn ve reaktrden d
ortama ekilen slarn belirlenmesi iin enerji denklemine ihtiya vardr. Bir ideal gazn
entalpisi sabit basnta scakln bir fonksiyonu olarak

T c T
T
h
h
pi
p
i
i
c = c |
.
|

\
|
c
c
= c (3.4.1)

eklinde yazlabilir. Buna gre, boru reaktrdeki silindirik koordinatlara ait enerji denklemi,
sreklilik, radyal difzyon s akm ve radyal Fourier s akm ifadeleri dikkate alnarak,

0
r
T
c m
r
T
c m
r
T
r
r r
1
r
T
c w
z
T
c w
pk C pk A k pk r pk z
=
c
c

c
c

|
.
|

\
|
c
c

c
c

c
c
+
c
c

(3.4.2)

eklinde yazlr. Burada difuzyon ktle akmlar ters iaretli olduundan son iki terim ihmal
edilirse, enerji denklemi

0
r

r
T
r
T
r

r
T

r
T
c w
z
T
c w
k k
2
2
k pk r pk z
=
c
c
c
c

c
c

c
c

c
c
+
c
c
(3.4.3)

22

eklinde elde edilir. Burada; cpk gaz karmnn zgl ss, gaz karmnn
kondktivitesidir. Le=Sc/Pr ifadesi dikkate alnarak enerji denklemine boyutsuz hale
getirilecek olursa
0
r r
T
r
T
r
T
r
Le 4
r
T
c w
z
T
c w
*
*
*
*
2 *
* 2
*
*
*
*
*
*
*
*
pk
*
r
*
*
*
*
pk
*
z
*
=
(

c
c
c
c
+
c
c
+
c
c

c
c
+
c
c
(3.4.4)

olarak bulunur. Soutmaya tabii tutulan ekzotermik laminar akl boru reaktrde radyal
yndeki scaklk deiimi, ortaya kan reaksiyon ss ile konveksiyonla transfer edilen snn
farkna eit olduu dnlrse

= q q q
R w r,

(3.4.5)

yada

( )

= |
.
|

\
|
c
c
= T T H n
r
T
q
w R r
w
k w r,
(3.4.6)

eklinde yazlr. ( ) ifadesi d hava ortamn gstermektedir. Bu denklemde boyutsuz
ifadeler kullanlarak boyutsuzlandrma ilemi yaplrsa

( )
* *
w
*
*
w
*
A B A
2 * 2 *
w
*
o
*
*
w
k
*
T T Nu
2
1
T
1
1 E exp T
Le
H Da
r
T

(
(

|
|
.
|

\
|
=
c
c
(3.4.7)

elde edilir.

23

2.3.5.Younluk

deal gaz denklemine gre gaz karmnn younluu
k
T R
P
= eklinde yazlr.
karmn mol ktlesi

C
C
B
B
A
A
k

+ +
=
(3.5.1)
eklinde yazlr ve
A
B
*
B

= ,
A
C
*
C

= tanmlar kullanlarak younluk denklemi

)

T R
P

C
*
C
B
*
B
A
A
+ +
= (3.5.2)

olarak elde edilir. (3.5.4) eitlii ile birlikte
o
*

= ,
o
*
T
T
T = ,
ko
o
o
o

T R
P
= ,
B
o
A
o
ko

+
= tanmlar kullanlarak;

*
*
C
C
*
B
B
A
*
B
Bo
Ao
o
*
T
1
)

P
P

+ +
+
= (3.5.3)

24

boyutsuz younluk ifadesi elde edilir. Burada srtnme kayplar
0
P giri basncna gre
ihmal edilecek dzeyde olduundan ( 1
P
P
o
~ ) kabulyle gaz karmnn boyutsuz younluk
denklemi
*


*
*
C
C
*
B
B
A
*
B
Bo
Ao
*
T
1
) (

+
= (3.5.4)

eklinde elde edilir. Buradan grlecei zere
*
, scakla ve konsantrasyona bal
olduundan s, ktle ve ak denklemlerini balayc byklk niteliindedir. ki mol
reaktann bir mol reaksiyon rnne dnmesiyle oluan hacimsel bzlmeden ve
reaksiyonda ortaya kan snn soutulmasndan dolay scaklk deiimi; younluk ve
eksenel hzlarda, dolaysyla kimyasal dnmde nemli lde etkili olacaktr.

2.4. Kesikli (Batch) Reaktrler

Kesikli bir reaktrde tepkime olurken girdi veya rnlerin ne ie doru ne de da doru
bir ak vardr; bu nedenle Fjo = Fj = 0 olur. j tr iin elde edilen genel mol denklii,

dNj /dt = rj dV

eklindedir. Eer, tepkime karm tm reaktr hacmi boyunca tepkime hznda hibir
deiiklik olmayacak ekilde tam kartrlrsa, o zaman rj sabit olduu iin integral dna
alnarak mol denklii aadaki gibi olur:

25

dNj / dt = rjV


Gaz tepkimeleri iin kesikli reaktrler

2.5. Kesiksiz Ak Reaktrler
2.5.1. Tam Kartrmal Tank Reaktr (CSTR)

Endstriyel proseslerde en ok kullanlan reaktr tipi srekli olarak kartrlan ve alan
bir tanktr. Bu tip reaktrler tam kartrmal tank reaktr (CSTR) veya geri kartrmal
reaktr (BMR) olarak bilinir. CSTR normalde kararl halde iler ve genellikle olduka iyi bir
kartrma salanr. Bu son zelliin bir sonucu olarak, CSTR genel olarak kabn her
26

yerindeki deriim, scaklk ve tepkime hznda herhangi bir konumsal deime olmayan
reaktrlere rnek alnr. Scaklk ve deriim tepkime kabnn her yerinde ayn olmasndan
dolay, tankn k noktasndaki scaklk ve deriim de dier yerlerle ayndr. Buna gre,
k akmndaki scaklk ve deriim ile reaktr iindeki deriim ve scakln ayn olduu
kabul edilir. Kartrmann ok ideal yani tam olmayan sistemlere tam kartrmal model
uygun deildir ve anlaml sonularn elde edilmesi iin alkonulma sresi dalm gibi
baka modelleme tekniklerine bavurulmas gerekir.

Fjo Fj + rjdV = dNj / dt

eklindeki genel mol denklik eitlii kararl halde alan bir CSTR reaktrne uyguland
zaman,

dNj / dt = 0 olur.

Tepkime hznda konumsal bir deime olmaz yani, rjdV = Vrj dir. Bu CSTR iin tasarm
eitlii olarak bilinen allm;

V= (Fjo Fj) / -rj eklini alr.

CSTR tasarm eitlii, j trnn giriteki Fjo ak hzn ktaki Fj hzna indirmek iin
gereken hacmi verir. CSTR de k akmndaki koullar (rnein scaklk) tank iindekiler ile
ayn olarak modellenmelidir. Molar ak hz Fj, j nin deriimi ve hacimsel ak hz V nin
arpmdr.

Fj = Cj.V

27

2.5.2. Borusal Reaktr

Kesiksiz ve geri beslemeli (CSTR) reaktrlerden baka endstride en ok kullanlan
dier bir reatr tipi borusal reaktrdr. Bu silindir eklinde bir borudan ibarettir ve
normalde CSTR gibi karar bir halde alr.

Borusal reaktrde girdiler reaktr boyunca akarken srekli olarak harcanr. Borusal
reaktrn modellemesinde deriimin reaktr boyunca eksen ynnde srekli olarak
deitii kabul edilir. Sonu olarak, btn sfrnc mertebeden tepkimeler hari deriimin bir
fonksiyonu olan tepkime hz da eksen boyunca deiecektir.
Fjo Fj + rjdV = dNj / dt
PFR nin tasarm eitliini gelitirmek iin kavramsal olarak reaktr her birinin iinde
konumsal olarak tepkime hz ayn olan alt hacimlere, V, ayrlr.


y
Fjo Fj


28

y y

V
Fj(y) Fj(y+ y)

PFR

y uzaklndaki V alt hacminin giriinde j trnn molar ak hz Fj(y) ile (y+y)
uzaklndaki V hacminin kndaki molar ak hz da Fj(y+y) ile gsterilirse, konumsal
olarak uniform olan V alt hacminde;

rjdV = rjV

olur. Kararl halde alan bir borusal akm reaktrnde, dNj / dt =0 olduundan;
Fj(y) Fj(y+y) + rjV = 0

olur. Bu nedenle rj, y nin dolaysyla bir fonksiyonudur. Daha dorusu, reaktr de
konumunun bir fonksiyonu olan girdi deriiminin bir fonksiyonudur. V hacmi kesit alan,
A, ile reaktr uzunluu, y nin arpmdr.

V = A.y
| | { }
j y j y y j
Ar y F F = A
A +
/
) ( ) (


elde etmek iin y ye bleriz.
29


| | { } dx df x f f
xy x x x
/ / lim
) ( ) ( 0
= A
A + A


y, sfra giderken limit olarak,

-dFj/dy = -Arj

Genellikle, bamsz deiken olarak reaktr uzunluu (y) den daha ok reaktr hacmine
(V) sahip olmak en uygun yoldur.
Reaktr boyunca A kesit alan deien reaktrlerde tasarm eitliinin aynen kalacana
dikkat edilmelidir. Aadaki ekilde gsterilen reaktr iin bu eitlik dorusal bir y
ekseninden daha ok V hacim eksenini kullanarak genelletirilebilir. j tr V hacmini batan
sona getikten sonra Fj(V) molar ak hznn da V deki V hacmine girer. Alt hacim iinde
tepkime hznda konumsal deime olmad iin nceki gibi V olduka kk seilir.

V r dV r G
j j j
A = } =

Kararl alma dikkate alnarak eitlik yeniden dzenlenirse;

Fj(V) Fj(V+V) + rjV = 0
(Fj(V+V) Fj(V) / V = rj
Tasarm eitliinin uygulamasndan karlan sonu nemlidir. Piston akl borusal
reaktr (PFR) de ulalan tepkime ilerleme derecesi onun ekline bal deil sadece toplam
hacmine baldr.

30


2.5.3. Endstriyel Reaktrler

Kesikli reaktrler, gelitirilmekte olan yeni prosesleri denemek, pahal rnleri retmek,
kesiksiz ilemler ile dnm zor olan prosesleri gerekletirmek amacyla yaplan kk
lekli almalarda kullanlr. Kesikli reaktr, girdilerin uzun zaman aralklaryla reaktr
terk etmesi nedeniyle, elde edilen yksek dnm avantajna sahiptir. Fakat, birim retim
bana yksek iilik maliyeti ve byk lekli retim zorluu gibi sakncalara da sahiptir.

Yar kesikli bir reaktr aslnda kesikli reaktr ile ayn stnlklere sahiptir. Fakat onlara
ek olarak iyi bir scaklk kontrol ve girdilerden birinin dk bir deriimde olmas
sayesinde istenmeyen yan tepkimelerin en aza indirilmesi yetenei gibi stnlkleri de
vardr. Yar kesikli reaktr genellikle sv iinden srekli olarak kabarcklar halinde geen bir
gaz tepkimesi iin olduu gibi iki fazl tepkimeler iin de kullanlabilir.

Srekli kartrlan tank reaktr (CSTR), youn alkalama gerektii zaman kullanlr.
CSTR ya tek bana ya da bir CSTR bataryasnn veya serisinin bir paras olarak kullanlr.
CSTR de iyi bir scaklk kontrol yapmak dierlerine gre kolaydr. Fakat reaktrn birim
hacmi bana girdi dnm bakmndan ak reaktrleri arasnda en dk olma
sakncasna da sahiptir. Sonu olarak, yksek dnm oranlar elde etmek iin ok byk
reaktrler gerekir.

Borusal reaktr (yani piston akl reaktr, PFR,) n bakm hibir paras hareket
etmedii iin nispeten kolaydr ve genellikle ak reaktrlerinin herhangi birisinin birim
reaktr hacmi bana en yksek dnm orann salar. Borusal reaktrn sakncas,
reaktr iinde scaklk kontrolnn zor olmasdr ve tepkime s veren tepkime olduu
zaman scak noktalar olabilir. Borusal reaktr ounlukla ya uzun bir tp eklinde veya
tpler dizisi olarak dzenlenmi daha ksa reaktrlerden birisi olarak bulunur. En homojen
31

sv fazl ak reaktrleri CSTRlerdir. Halbuki en homojen gaz fazl ak reaktr borusal
ak reaktrdr.

Sabit yatakl (dolgulu yatakl) bir reaktr aslnda kat katalizr tanecikleri ile doldurulmu
bir borusal reaktrdr. Bu heterojen tepkime sistemi gaz tepkimelerini katalizlemek iin en
ok kullanlan sistemdir. Bu reaktr scaklk kontrol bakmndan dier borusal reaktrler ile
ayn zorluklara sahiptir ve buna ek olarak katalizr deitirmek de genellikle bir problemdir.
Ara sra gaz ak srasnda reaktr yatann baz ksmlarnn verimsiz kullanlmasna yol
aan bir kanallama olur. ou tepkimeler iin sabit yatakl reaktrn stnl herhangi
bir katalitik reaktrn katalizr arl bana en yksek dnm oran vermesidir.

Genel kullanmdaki katalitik reaktrlerin dier bir tipi de akkan yatakl reaktrdr.
Akkan yatakl reaktrlerin ierikleri heterojen olsa bile ok iyi karmas, yatak boyunca
dzenli bir scaklk dalmnn elde edilmesi bakmndan CSTR ye benzer. Akkan yatakl
reaktr ne CSTR gibi ne de borusal reaktr (PFR) gibi modellenebilir. Kendisinin modeli
gerekir. Scaklk hemen hemen batan sona ayndr, bylece scak noktalardan saknlr. Bu
tr reaktr ok byk miktarda besleme ile kat kullanabilir ve iyi bir scaklk kontrol
salar. Bunun sonucu olarak da ok sayda uygulamada kullanlr.

2.5.4. Dnm Orannn Tanm

Dnm orannn tanmnda hesaplamaya temel olarak girdilerden biri seilir ve sonra
bu temel ile tepkimede bulunan dier trlerin ilikisi kurulur. Birok hallerde hesaplamaya
temel olarak snrlayc girdinin seilmesi en iyisidir. Genel bir tepkimeyi gz nne alarak
stokiyometrik bantlar ve tasarm eitlikleri gelitirilir.

dD cC bB aA + +

32

byk harfler kimyasal trleri, kk harfler stokiyometrik katsaylar gstermektedir.
Hesaplama temeli olarak A tr ele alnrsa, tepkime eitliini;

D a d C a c B a b A ) / ( ) / ( ) / ( + +

eklinde ifade edebilmek iin tepkime eitliini A trnn stokiyometrik katsaysna
blnr. Bu temele gre her bir byklk mol A bana olur.
Tepkimedeki trlerin her birinin mol says ile dierleri arasnda bir bant kurmann en
uygun yolu, dnm oran denilen bir bykln kullanlmasdr. Dnm oran, xA,
balangtaki A nn bir mol bana tepkimeye girmi olan A nn mol saysdr.

xA= Tepkimeye giren A nn mol says / Beslenen A nn mol says
Buradan dnm oran tanm eitlii xA = (NAo- NA) / NAo olur.

Kolay ve ksa olmas iin, biz A alt indisi atlr. x = xA olur. Fakat oklu tepkimeler ve
belli baz tepkime emalar sz konusu olduu zaman alt indisler dikkate alnr.
2.5.5BFENL



2.2.6.BFENL ZELLKLER:

Bifenil, zift, ham petrol ve doal gazn iinde doal olarak bulunur ve bu kaynaklardan
distilasyon yoluyla elde edilir. Bifenil suda znmez fakat dier bilinen tm organik solventlerde
znebilir.
33

Molekl yaps iki ayr benzen halkasndan olutuu iin kendisi reaktif deildir. Isya maruz kaldnda
olduka yanc bir buhar karr. Bu buhar havayla patlayc bir karm oluturur. Solunduunda,
yutulduunda, deri ve gzle temasta etkili olabilir. Normal artlar altnda stabildir.
6.2.2.BFENL KULLANIM ALANLARI:

Nakliye konteynerlerinde, narenciyelerin tanmasnda fungisit olarak kullanlr. Bunun dnda
poliklorobifenil retiminde hammadde olarak kullanlr. PCB, benzen halkalarndaki hidrojen
atomlarnn yerine klor atomlarnn gelmesiyle oluan, elektrik ekipmanlarnda elektrik akmnn
geiini engelleyen yaltkan olarak youn kullanma sahip bir maddedir. PCB nin evre kirlilii yaratt
ve hayvan hcrelerinde depolanarak toksik (kanserojen) etkilere neden olduu bilinmektedir. Bunun
dnda bifenil, bir ok organik rnn (emlgatrler, optik beyazlatclar, plastik..gibi) sentezinde
kullanlr. Tekstil yardmclar retiminde carriern hammaddesidir. Ayrca boya, ila, antimantar
rnleri ve optik beyazlatclarn retiminde ara rn olarak kullanlmaktadr.


Saflk Min %99.9
Younluk 1,04 gr/cm
3

Erime Noktas 69-72 C
Molekl arl 154,21 g/mol





34


HESAPLAMALAR
760C, 1 atm
2A B+C
-rA=kA . (CA
2
-

= 0 ve Kc= 0,312
CA
2
=

2A B + C -rA= kA . (

)
1 - -
-x

CA = (1-x) .

0,312 =

CB =

0,312 =

CC =

= 1,248 . (1 2x + x
2
)
X
2
= 1,248 + 1,248x
2
2,496x
0,248x
2
2,496x + 1,248 = 0
= b
2
- 4ac = 4,992

35

XD = 0,53


Yllk retim = 105000 ton/yl

=42,63 mol/sn

-rA=kA . (CA
2
-

kA = 7 .

-rA =

V=0.031 L




36

MALYET HESABI
Benzenin litresi 81 lira olup yllk maliyeti 7,428x10
12
lira olarak hesaplanmtr.
Piyasa arartrmas yapldnda 0,893 m
3
lk borusal reaktrn maliyeti 52000 dolar olarak
bulunmutur. Buradan bizim 0,239 m
3
lk borumuzun maliyeti 13917 dolar bulunmutur.
Biz tasarmmzda 15 tane boru kullandmz iin toplam maliyet 208000 dolar
bulunmutur. Reaktr Maliyeti (RM) =585700$

Reaktr Maliyeti(PM)=208000 $
Montaj Maliyeti = 175800$
Tehizat Maliyeti=35160$
Servis mr 234400$
Direkt Yatrmlar=586000+175800+35160+234400=1031360$



ndirekt Masraflar:
Mhendis+Tasarm Maliyeti=1031360*0.05=51568$
Olas Giderler=1031360*0.05=51568$
ndirekt Masraflar=51568+51568=103136$
Toplam Giderler=1031360+103136=1134496$
alma Maliyeti=1134496 *0.15=170174$
Toplam Maliyeti=1134496+170174=1504373







37


38


X V GRAF






V X
0,1115 0.1
0,2545 0.2
0.4527 0.3
0.7741 0.4
1.691 0.51
2.0064 0.52


















0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0 0.5 1 1.5 2 2.5 3
x
x
39


YORUM
Kimya mhendislii tasarm 1 dersinde benzenin dehidrejenarayonu iin borusal reaktr
tasarm yaplmtr. Benzenin pirolizi ( yksek scaklkta paralanma) ile bifenil retimi
gerekletirimitir.
Literatr taramas yaplarak 760 Cde benzenin k deeri bulunarak hacim
hesaplanmtr.Dnm 0,53 olarak hesaplanmtr. Reaksiyon sabit scaklkta
gerekletinden borusal reaktr kullanlmtr.
Gerekli piyasa aratrmas yapldktan sonra boru olarak Krom-Nikel 304 kullanlmas uygun
grlmtr. Bunun sonucu toplam boru maliyeti 208000 dolar hesaplanmtr.
KAYNAKLAR
1. Chemical Reaction Engineering (Jonh Wiley & Sons )
2. Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl
3. Chemistry WebBook
4. Plant Desing Economics For Chemical Engineers
5. Gne enerjisi ile hidrojen retiminde yeni gelimeler , . Engin Tre, Mimar Sinan
niversitesi ,Gne Enerjisi Sempozyumu, 1999 Kayseri
6. Enerji evre teknolojileri stratejisi ,Vizyon 2023 Projesi Bildiri Kitab, 2004 Ankara
7. III. Ulusal temiz enerji sempozyumu, Bildiri Kitab 2000 stanbul
8. MathisD., Hydrogen technology for energy ,USA ,1976
9. Youth for habitat Trkiye , http://www.youthforhab.org.tr
10. Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl , http://www.eie.gov.tr
11. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ,http://www.enerji.gov.tr
12. Draft Business Plan of ISO/TC 197 - Hydrogen technologies 2001-06-06 Draft no. 4
13. Elektroliz Yntemiyle Hidrojen retimine eitli Parametrelerinin Etkisi,s Bilimi ve Teknii
Dergisi 24, 109-116, 2004
14. http://www.ikkistanbul.org/site/Scripts/prodView.asp?idproduct=302
15. www.turkpoint.com/bilim/b_turk_prf_kanada_hid_od.asp
16. Department of chemstry,stanbul techncal unversty faculty scence and letters
maslak 80626-stanbul/turkey prof. dr. figen kadrgan
17. http://europa.eu.int/comm/research/energy/pdf/hydrogen_summary_report.pdf
18. Koku, H., Erolu, ., Gndz, U., Ycel, M., Trker, L., Rhodobacter sphaeroides
O.U.001 ile Hidrojen retimi, 3. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, Sempozyum
Bildiri Kitab, Cilt 2, s. 567-574, stanbul, 2000.
40

19. Yeti, M., Gndz, U., Erolu, ., Ycel, M., Trker, L., Photoproduction of
Hydrogen from Sugar Refinery Wastewater by Rhodobacter sphaeroides O.U. 001,
International Journal of Hydrogen Energy, 25: 1035-1041, 2000.
20. Trkarslan, S., Yiit, D.., Aslan, K., Erolu, ., Gndz, U., Photobiological
Hydrogen Production by Rhodobacter sphaeroides O.U.001 by Utilization of Waste
Water from Milk Industry, Biohydrogen, s.151-156, Plenum Press, New York,
1998.