You are on page 1of 87

Gua de Plantas

BIODIVERSIDAD Y COMUNIDADES NATIVAS DEL BAJO URUBAMBA, PER

Wilfredo Mendoza - Hamilton Beltrn Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (Editor)

Gua de Plantas
BIODIVERSIDAD Y COMUNIDADES NATIVAS DEL BAJO URUBAMBA, PER

Ogogetakenkanira ovairopage inchatopage


OTIMAGETAKERA OPOSANTEGETAKARA MAGATIRO INCHATOPAGE ONTIRI ITIMAGEIGIRA MATSIGENKAEGI ANTA KAMATIKYA ENIKU, PERU.

Wilfredo Mendoza - Hamilton Beltrn Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (Editor)


JUNIO 2013

Primera edicin: 2013 Tiraje: 1000 ejemplares Editor: Programa de Monitoreo de la Biodiversidad. Avenida Repblica de Colombia 791 Oficina 602, San Isidro, Lima. Telfono 2028000 RUC 20552213085 contacto@pmbcamisea.com www.pmbcamisea.com Impreso en Per Impresin: Imprenta Grfica Biblos S.A Morococha N152, Surquillo- Lima- Per. ISBN: 978-612-46451-0-5. Hecho el depsito legal en la Biblioteca Nacional del Per Reg. N 2013-07973 Prohibida la reproduccin total o parcial de esta obra sin previa autorizacin escrita de los autores y el editor.

Gua de Plantas
BIODIVERSIDAD Y COMUNIDADES NATIVAS DEL BAJO URUBAMBA, PER

Cita recomendada: Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (Editor) 2013. GUA DE PLANTAS. BIODIVERSIDAD Y COMUNIDADES NATIVAS DEL BAJO URUBAMBA, PER. 168 p.

GUA DE PLANTAS. Biodiversidad y Comunidades Nativas del Bajo Urubamba, Per. Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (Editor) - 1 ed., 2013. 168 p.: il.; 23 x 12 cm. ISBN: 978-612-46451-0-5.

ndice general

Onagetakera magatiro niakogetakerorira

Crditos / Okametitashitakerira Agradecimientos / Ishineventaigakarira Introduccin / Otsitanakara Mapa de ubicacin / Mapa onakera Uso de esta gua / Ogotakenkanira ovairopage inchatopage Mapa de unidades de paisaje / Mapa apatogetakara timagetatsirira inaigakera kamaguigirorira kantatigagetankicharira inchatopage. Partes de una planta / Agotantaigakemparorira ovairopage inchatopage Ficha de especies Sankevanti onantagetakarira ovairopage inchatopage Spondias mombin L. Eryngium foetidum L. Himatanthus sucuuba (Spruce ex Muell. Arg.) Woodson Tabernaemontana sananho Ruiz & Pav. Xanthosoma pubescens Poepp. Schefflera morototoni (Aubl.) Maguire, Steyerm. & Frodin Astrocaryum murumuru Mart. Bactris gasipaes Kunth Euterpe precatoria Kunth Iriartea deltoidea Ruiz & Pav. Oenocarpus bataua Mart. Phytelephas macrocarpa Ruiz & Pav. Socratea exorrhiza (Mart.) H. Wendl. Tessaria integrifolia Ruiz & Pav. Vernonanthura patens (Kunth) H. Rob. Cordia nodosa Lam Trema micrantha (L.) Blume Calophyllum brasiliense Cambess. Jacaratia digitata (Poepp. & Endl.) Solms. Symphonia globulifera L. f. Croton lechleri Muell. Arg. Hevea brasiliensis (Willd. ex A. Juss.) Muell. Arg. Hura crepitans L. Cedrelinga cateniformis (Ducke) Ducke. Copaifera paupera (Herzog) Dwyer. Dipteryx micrantha Harms. Enterolobium schomburgkii (Benth.) Benth. Myroxylon balsamum (L.) Harms. Besleria capitata (Poepp.) Wiehler Corytoplectus speciosus (Poepp.) Wiehler

9 11 12 14 20 26 36 37 38 40 42 44 46 48 50 52 54 56 58 60 62 64 66 68 70 72 74 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 96

Drymonia pendula (Poepp.) Wiehler Heliconia rostrata Ruiz & Pav. Talauma amazonica Ducke. Apeiba aspera Aubl. Ceiba pentandra (L.) Gaertn. Heliocarpus americanus L. Matisia cordata Humb. & Bonpl. Ochroma pyramidale (Cav. ex Lam.) Urb. Sterculia apetala (Jacq.) H. Karst. Theobroma cacao L Cabralea canjerana (Vell.) Mart. Cedrela odorata L. Swietenia macrophylla King Clarisia racemosa Ruiz & Pav. Ficus maxima Mill. Poulsenia armata (Miq.) Standl. Otoba parvifolia (Markgr.) A. H. Gentry Minquartia guianensis Aubl. Phragmipedium pearcei (Rchb. f.) Rauh & Senghas Phyllanthus niruri L. Guadua sarcocarpa Londoo & P.M. Peterson Gynerium sagittatum (Aubl.) P. Beauv. Triplaris poeppigiana Wedd. Calycophyllum spruceanum (Benth.) Hook. f. ex K. Schum. Uncaria tomentosa (Willd. ex Roem. & Schult.) DC. Tetrathylacium macrophyllum Poepp. Solanum grandiflorum Ruiz & Pav. Solanum sessiliflorum Dunal. Pourouma cecropiifolia Mart. Urera caracasana (Jacq.) Gaudich. ex Griseb.

98 100 102 104 106 108 110 112 114 116 118 120 122 124 126 128 130 132 134 136 138 140 142 144 146 148 150 152 154 156

Glosario Niagantsi komugetankicharira ndice de especies (Nombre cientfico, nombre en espaol, en matsigenka) / Ipaitirora govagetatsirira inchato, ipaitirora virakocha inchato, ipaitirora matsigenka inchato Bibliografa / Sankevanti niakogetakerorira.

158 161 165

167

Crditos

Okametitashitakerira

Editor: Programa de Monitoreo de la Biodiversidad. Autores: Wilfredo Mendoza1 y Hamilton Beltrn2 Coautores: Santiago Ros Campos, Darwin Burguez Viteri, Dersilio Pascal Ros, Jordi Ros Arias, Elas Guillermo Fernndez y Jeconas Turco Pacora, de la Comunidad Nativa de Kirigueti; Hilda Aladino Calixto, Valentn Poyenti Aladino, Mardoqueo Carrin Kapeshi, Celso Pascal Silva, Sergio Rivas Pascal, Avelino Pojenti Aladino, de la Comunidad Nativa de Shivankoreni; Artemio Chvez Simarte, Martn Araa Gmez, Tito Arias Vsquez, de la Comunidad Nativa de Nuevo Mundo; Gernimo Otioriti Timpia, Marcial Vargas Cashiriari, Lorenzo Caya Pascal, Mauro Romano Demetriz, Gernimo Otiorinti, Lorenzo Zapata, Justo Pea y Gustavo Ignacio Ros, de la Comunidad Nativa de Cashiriari; Ricardo Tecori Javanti, Salomn Tecori Javanti, Roberto Cabrera Omaari, Guillermo Aniano Ahuanari, Samuel Kapeshi Carrin, Alfredo Julin Eva, Ernesto Kandido, Vicente Ankuri Ahuanari, Fermn Kentiava Ahuanari, Efrain Franco Motzoro, Roque Senca Quenticoa, Rufino Motsoro Maroja, Enrique Orquita Aguamary y Americo
1- Investigador asociado del Museo de Historia Natural, Universidad Nacional Mayor de San Marcos y Profesor de la Facultad de Ingeniera Agraria de la Universidad Catlica Sedes Sapientiae. Coordinador del Grupo Vegetacin del PMB. 2- Investigador asociado del Museo de Historia Natural, Universidad Nacional Mayor de San Marcos. Investigador del PMB.

Tsirinkaigakerorira: Neaigakerorira yantavageigakerora oposantegetakara inchatopage timagetankitsirira kamiseaku, PMB. Tavageigakerorira: Wilfredo Mendoza1 & Hamilton Beltrn2 Mutakogeigakeririra: Santiago Ros Campos, Darwin Burguez Viteri, Dersilio Pascal Ros, Jordi Ros Arias, Elas Guillermo Fernndez y Jeconas Turco Pacora, de la Comunidad Nativa de Kirigueti; Hilda Aladino Calixto, Valentn Poyenti Aladino, Mardoqueo Carrin Kapeshi, Celso Pascal Silva, Sergio Rivas Pascal, Avelino Pojenti Aladino, de la Comunidad Nativa de Shivankoreni; Artemio Chvez Simarte, Martn Araa Gmez, Tito Arias Vsquez, de la Comunidad Nativa de Nuevo Mundo; Gernimo Otioriti Timpia, Marcial Vargas Cashiriari, Lorenzo Caya Pascal, Mauro Romano Demetriz, Gernimo Otiorinti, Lorenzo Zapata, Justo Pea y Gustavo Ignacio Ros, de la Comunidad Nativa de Cashiriari; Ricardo Tecori Javanti, Salomn Tecori Javanti, Roberto Cabrera Omaari, Guillermo Aniano Ahuanari, Samuel Kapeshi Carrin, Alfredo Julin Eva, Ernesto Kandido, Vicente Ankuri Ahuanari, Fermn Kentiava Ahuanari, Efrain Franco Motzoro, Roque Senca Quenticoa, Rufino Motsoro Maroja, Enrique Orquita Aguamary y Americo Sapona Kenticoa, de la Comunidad Nativa de Segakiato; Adner Matas Bernldez, de la Comunidad nativa de Puerto Huallana; Lamber Benites, Eloy Vsquez Franco, de la Comunidad Nativa de Nueva Luz; Adolfo Landino,
9

Agradecimientos

Ishineventaigakarira mutakoigkeririra

Sapona Kenticoa, de la Comunidad Nativa de Segakiato; Adner Matas Bernldez, de la Comunidad Nativa de Puerto Huallana; Lamber Benites, Eloy Vsquez Franco, de la Comunidad Nativa de Nueva Luz; Adolfo Landino, Wilmer Miranda, Felipe Podencio, Reynaldo Choronto Italiano, de la Comunidad Nativa de Camisea. Coinvestigadores tcnicos: Amalia Cecilia Delgado Rodrguez, Brigitte Katherine Rondn Torres, Carlos Alberto Amasifuen Guerra, Delsy Trujillo Chavz, Diana Beatriz Vega Agapito, Edwin Becerra Gonzlez, Elluz Huaman Melo, Esther Gladys Lpez Rivadeneyra, Irayda Salinas Hijar, Martn Zari Vidal, Neri Fernndez Baca Domnguez, Severo Matas Balden Malpartida, Susy Juanita Castillo Tamn y Vctor Villalobos Gonzales. Traduccin del espaol al matsigenka: Angel Daz Olivera, CN Nuevo Mundo. Fotografas: Robin Foster, Hamilton Beltrn, Wilfredo Mendoza, Neri FernndezBaca, Severo Balden, Vctor Villalobos, Amalia Delgado, Antonio Escalante y Ernesto Benavdez. Correccin de originales: Claudia Mara Bevacqua Arbet Revisin y asistente de edicin: Nancy Bouzas Identidad Grfica del PMB: Adriana Khazki Diseo editorial, ilustraciones y diseo de tapa: Adriana Khazki.
10

Wilmer Miranda, Felipe Podencio, Reynaldo Choronto Italiano, de la Comunidad Nativa de Camisea. Tavageigankitsirira timageigatsirira kara: Amalia Cecilia Delgado Rodrguez, Brigitte Katherine Rondn Torres, Carlos Alberto Amasifuen Guerra, Delsy Trujillo Chavz, Diana Beatriz Vega Agapito, Edwin Becerra Gonzlez, Elluz Huaman Melo, Esther Gladys Lpez Rivadeneyra, Irayda Salinas Hijar, Martn Zari Vidal, Neri Fernndez Baca Domnguez, Severo Matas Balden Malpartida, Susy Juanita Castillo Tamn y Vctor Villalobos Gonzales. Gishonkakerorira Niagantsiku: Angel Daz Olivera, itimi Nuevo Mundoku. Neatakogetakerorira: Robin Foster, Hamilton Beltrn, Wilfredo Mendoza, Neri FernndezBaca, Severo Balden, Vctor Villalobos, Amalia Delgado, Antonio Escalante y Ernesto Benavdez. Vetsikagetavakerorira otsititakara: Claudia Mara Bevacqua Arbet Giavageigakeririra: Nancy Bouzas Shintakarorira oga PMB: Adriana Khazki. Gotagantakerorira intiri tsirinkakerorira: Adriana Khazki.

Expresamos nuestro especial agradecimiento y reconocimiento a las Comunidades Nativas del Bajo Urubamba, en particular a todos los coinvestigadores y al equipo tcnico cientfico del Programa de Monitoreo de la Biodiversidad en Camisea. Todos compartieron su experiencia y posibilitaron la transferencia de sus invalorables conocimientos a travs de esta Gua. Agradecemos al Consorcio Camisea por su apoyo financiero, por el sostenido respaldo para llevar adelante el Programa de Monitoreo de la Biodiversidad y por el inters demostrado a partir de nuestra iniciativa para el desarrollo de esta publicacin. Valoramos su acompaamiento en el desafo de difundir la diversidad cultural y biolgica, entendiendo la imperiosa necesidad de su conservacin.

Maika Nokogake noshineventaigakemparira aikido nokogake nogotasanoigakerira maganirio timaigatsirira otimagetagania anta Eniku yogasanoegityo mutakoigakenarira intiegiri govageigatsirira kamaguigakerorira oka tavagerintsipage timankitsirira kamiseaku. Maganiro iriroegi yamutakovakagaigaka ikamantavakagaigakara yogogeigirira ikamantaigakerira pashini oka tyara okantakenkani ogotaenkanira inchatopage timagetatsirira inkenishipageku. Aikiro nokogaigake noshineventaigakemparira yogaegi taageigankitsirira Consorcio Camisea yamutakoigkenaa ipaigakenara koriki kametiniri nagaveaigakeniri nantavageigakerora oka novetsikaiganakerira maika, aikiro yogishineaigakenara kametiniri nosureigakemparora novetsikaigakerora ontimakera sankevanti ontsirinkampara. Aikiro noneaigakero itentaigakenara kametiniri nokotagantaigakerora oka inchatopage tovaigavagetankitsirira, kemetiniri irogoigaeroniri matsigenkaegi aikiro tyara inkantaigakero irineginteigakerora inkempogiaigakemparora.

Cualquier parte de esta publicacin puede ser utilizada acompaada de la cita de la misma. Los conceptos y conocimientos aportados por los coinvestigadores de las comunidades nativas son de su exclusiva propiedad y su difusin por este medio no implica cesin de ningn derecho sobre la misma.

Tyarikara kara onkogake ogitovaigakenkanira omirinka ontimake otsirinkakotaempara ogotaenkaniniri, ogari isureigakarira yogoigakerira timaigatsirira kara otimagetaganira onti irashiegi irogotaneegi iriroegi okaoakotaka ogikoneatakenkanira aka sankevantiku tera onkoakotempa omanakotakenkanira irantaneegi. 11

Introduccin

Otsititanakara oniakogetunkani

La GUA DE PLANTAS constituye la segunda edicin de la Serie Biodiversidad y Comunidades Nativas del Bajo Urubamba, Per; precedida por la Gua de Aves, publicada en 2009. La flora es un componente importante de la Amazona peruana y especficamente la zona del Bajo Urubamba, es parte de uno de los cinco centros mundiales de diversidad de plantas vasculares (Wutke & Barthlott 2005). El estudio de la diversidad de plantas vasculares en el rea de Camisea se inici hacia 1996 y 1999 con las investigaciones del Instituto Smithsoniano, y posteriormente a partir del ao 2005 en forma continua por parte del Programa de Monitoreo de la Biodiversidad en Camisea (PMB), desde donde se obtuvo la informacin brindada en esta publicacin. La actual Gua presenta y describe las especies ms comunes del rea monitoreada por el PMB en el sector de explotacin (Lotes 56, 88 y Planta de Gas Malvinas), en especial aquellas de importancia para las Comunidades Nativas de esta regin. La informacin que se presenta es producto del monitoreo realizado en conjunto por investigadores y tcnicos del PMB y por pobladores de las Comunidades Nativas, en el rea donde se desarrolla el Proyecto Camisea (http://proyectocamisea. org). Cada campaa constituye una ocasin de trabajo en conjunto con los pobladores del rea, quienes se integran como coinvestigadores al PMB, generando un mecanismo de participacin con 9 aos de ejecucin y ms de ochenta pobladores integrados en el Programa. Esta publicacin constituye un apor12

Ogari inchatopage timagetatsiririra kara inkenishipageku onti pairorira okametivageti onagetakera otimagetaganira, ogasanotyo timankitsirira Eniku, ario agakotakero magatiro nankitsirira 5 otimakera magatiro, pashinipage kipatsi osankevantakotunkani shiriagarini 2005. Ogari oposantegetakara inchatopage onti osankevantakotunkani i shiriagarini 1996 ontiri 1999, inti sankevantakoigakero tavageigatsirira instituto Smihsoniano, pairorira okametivagetake isankevantakoigakerora onti itsitantaiganakaro shiriagarini 2005, impo irirokya matasanoiganakero isankevantakoiganakerora omirinka intiegi kamgauigirorira magatiro timagetatsirira posantegetacharira tavageigankitsirira kamiseaku. Ogari timagetatsirira posantegetankicharira inchatopage nagetankitsirira anta eniku itsirinkakoikgakerira PMB. Onti ikogaigake intsirinkakoigakerora oneakenkanira ogotakenkaniniri tyara okantaka oposantegetantagetakaria inchatopage otimagetaganira anta Eniku, yogaegiri kamaguigirorira inchatopage posantegetacharira iriroegi ikogaigake oneakenkanira isankevantakotakerora oka ogogetakenkanira inchatopage timagetatsirira timageigira Matsigenkaegi Enikunirira . Okari oka yantavageigakerira onti ikamantakotantaigakerora ineageigakerira onti yapatoventaigakaro yantavageigakerora kantaka inakaoigakara okyara itsitiiganakerora,intiegiri pashinipage mutakogeigakeririra gotagageigavakeririra intiegi yogaegi timageigatsirira kara Eniku

te a la difusin y socializacin de la informacin recabada en el marco del PMB y recoge parte del conocimiento ancestral que los pobladores comparten con el equipo del PMB en cada instancia de trabajo en el terreno. Est destinada a adultos y nios de las comunidades del pueblo matsigenka y a todos aquellos interesados en conocer los usos y la importancia de las plantas para los habitantes del Bajo Urubamba. Se espera que constituya un aporte para los pobladores que se muestran interesados en el uso de sus plantas, conocidos en su comunidad como los vegetalistas. Asimismo servir como herramienta de ayuda en las labores acadmicas en los colegios, para generar inters en el conocimiento de las plantas usadas por sus ancestros y constituir un aporte para autoridades y profesionales que realizan la gestin y aprovechamiento de los recursos en el Bajo Urubamba.

ontimagetaganira patiropage otimagetaganira. Ogari ikaoigakara maika pairo okametitake, ikamantavakagaigakatari iriroegi yogogeigakerira , oga inchatopage opaigetakara ontiri tyara okantaka otimagetakera ovetsikagetakara inkenishipage. Aikiro ikamantavakagaigaka tyara okantagani ogavintantaganira patiropage ineageigakerira magatiro, ontirika ogagani, ovetsikantagani pankotsipage, ogavintantaga ontirika ivegagiropage, okonogakaro pashini tera tatakona onkametitashite, kantankicha otimasanovageti anta inkenishiku otimagetaganira. Okari maika irovetsikaigakerira sankevanti pairo okametitake iriniavantaigakerora matsigenkaegi yogasanoegi kogaigatsirira irogoigakera irogavintantaigakemparora oga inchatopage, inesanotaganirira anta itimageigira ikangaganirira gogetirorira ichatoshipage, aikiro amutakoigakerira irogoigakerora kiaigatsirira esekoerapageku as kameti irishineventaigakemparora inchatopage yogogeigirira pairaninirira aikiro yogavintantaigarira tsitikiiganakeririra, aikiro amutakoigakerira itinkamipage intiegiri govageiganankitsirira tavageigatsirira kameti irineaigakeroniri inintaagakemparora inchatopage timagetatsirira anta otimagetaganira Eniku.

13

Mapa de ubicacin Mapa onakera

14

15

PMB Programa de Monitoreo de Biodiversidad en Camisea El PMB, cuyo cibersitio es www. pmbcamisea.com, es un programa a largo plazo que monitorea el estado de la biodiversidad en el rea del Proyecto Camisea (PC). En el sector de explotacin (lotes 56 y 88), abarca una extensin de 220.000 hectreas. Los resultados del seguimiento permiten recomendar a la empresa operadora acciones de prevencin, mitigacin, correccin y restauracin de impactos en la biodiversidad. (Vase el Mapa de Ubicacin). El monitoreo de la biodiversidad, por lo tanto, constituye un medio de captacin de informacin con relacin a las actividades del PC y a su posible influencia sobre la biodiversidad.

Yantageigakerira ikamaguigakerira posantegetacharira timagetatsirira kamiseaku Yogaegiri pampogiaigirorira magatiro timagetatsirira onti yantavageigakerira tovaiti shiriagarini ikamosoigakerora nagetankitsirira posantegetankicharira onakera yantavageigakera anta kamiseaku onakera kara yantavageigakera 56 ontiri 88 ogari omaranetakera 220,000 has. Ogari okontetanakera isankevantakoigakerora ovashi ikantaigakera yogaegi tavageigankitsirira tyara inkantaigakero irineaigavakerora, irovetsikaigavakerora irineginteigagavakerora ontiri inkyatagavaerora posantegetankicharira. (neero mapa onakera). Yogari ikamaguigakerorira posatepagetankicharira onti itsitiigakero yogotagaigakerira ikamantaigakerira yatavageigakerira neageigakerorira impo tyara okantata agaveagetakerora posantegetankicharira. Yantavageigakerira Kamiseaku Yogaegiri kamaguigakerorira oka tavagerintsipage onti onake anta onakera nia Eni, kosokoku onti onake katonko republica per. Ogari oga yantavageigakerira onti yantavageigakera ipitaigakera yagaataigakerira yoga ienka nagetankitsirira anta onagetakera kaorira San Martin, Kashiriariku ontiri pagoreniku. Kipatsi 88 ontiri 56 ariotari onakeri kara itovaigavagetakera ienka aka otimagetaganira. Yogari ienka kamiseakunirira onti inake ikametitashitakerira kameti iporeaatakoigakerira peroano.

Importancia del rea El rea en la cual se desarrolla el PMB se encuentra comprendida dentro de una regin de especial sensibilidad: la Amazona Peruana, que abarca gran parte del territorio del Per. Es un rea de elevada biodiversidad mayormente inexplorada y considerada uno de los 34 hotspots globales de biodiversidad (www.biodiversityhotspots.org). Est circundada por numerosas reas naturales protegidas, indicando la importancia de esta regin para la conservacin de la biodiversidad del Per. Las ms importantes de la zona son: Parque Nacional Man, Parque Nacional Otishi, Reserva Comunal Ashaninka, Reserva Comunal Matsigenka y zonas de amortiguamiento del Alto Purs, Man y Apurimac. A estas se suma la iniciativa binacional entre el Per y Bolivia del Corredor de Conservacin Vilcabamba-Ambor. El Bosque Tropical Amaznico es reconocido como el ecosistema con mayor diversidad de especies de flora y fauna en el mundo, con elevada heterogeneidad tanto a nivel biolgico como geogrfico y cultural. Se trata de una selva tpica de las zonas tropicales hmedas, con formaciones vegetales densas con ms de un estrato de rboles y con gran cantidad de epfitas y lianas. Las formaciones vegetales predominantes son los bosques primarios densos y los bosques con Guadua sp., una bambsea localmente llamada paca. En general, los diferentes tipos de bosques del Bajo Urubamba forman parte del complejo sistema ecolgico de la llanura amaznica, y estos se caracterizan por un dosel multiestratificado,

El Proyecto Camisea El PC est emplazado en la cuenca baja del ro Urubamba, en el Departamento de Cusco, en la regin sudoriental de la Repblica del Per. En el marco de este Proyecto, se realiza la explotacin de las reservas de gas natural y de los lquidos de gas natural de los yacimientos San Martn, Cashiriari y Pagoreni (Lotes 88 y 56), los cuales albergan una de las reservas ms importantes de gas natural en Amrica Latina.

Okametitashitakerira oga kipatsi Ogari inaigakera maika yantavageigakera onti tyarikara okantaka onagetakera kantatigavagetaka okomutakotakara: ogari inkenishi agavagetakero magatiro ogipatsite Peroku. Onti oga kipatsi oneinkanira oposanteitakara inchatopage terira agagetumatenkani oneinkani onaigakera 34 omonkiigetakera posantegetankicharira. Ogari okaotakara maika otovaigakera inkenishpage opugamentunkanirira,okantake tatoita okametitashitakera onakera kara ashi onegitetavaempara tovaigasanogetankitsirira nankitsirira aka Peroku, ogari pairorira okametitasanotakera onti kaorira oka: parque nacional, parque nacional otishi reserva comunal Ashinka, reserva comunal matsigenka ontiri neagetavakerorira onti pero ontiri Manu ontiri apurimac yokari kaotankicharira , ogari oka itsitiiganakerora timaigatsirira ario onake pero, Bolivia oatakovagetakera ikempogiaigakarira timageigatsirira vilcabamba- Amboro. Ogari inkenishi irorori oneinkani irorotari shintsitagagetakero magatiro kantatigagetankicharira inchatopage intiri kamarigetatsirira timagetatsirira magatiro kipatsi, otovaigavagetakera magatiro onagetakera niagetatsirira, otimagetira, ontiri ogamegetarira. Onti okantagani inkenishi oparigaatira inkani, ariotari otimagetakeri inchatopage ariotari onagetakeri magatiro inkenishipage ariotari onagetakeri kara otovaigakera inchatopage shivitsapage . ogari tovaigasanotankitsirira inchato onti inkenishi terira omporoimatenkani
17

16

La diversidad biolgica es la variedad de las formas de vida. La Convencin Internacional sobre Diversidad Biolgica la define como la variabilidad de los organismos vivientes provenientes de todos los mbitos, los ecosistemas terrestres, marinos y otros ecosistemas acuticos, incluyendo los complejos ecolgicos de los cuales forman parte. El hombre forma parte de los sistemas naturales; por lo tanto la diversidad cultural tambin se considera como parte de la biodiversidad.

Ogari otovaigagetakera inchatpage onti onkantakera okantatigagetakara otimagetakera. Antari yapatoitaigakara maganiro niakogeigakerora otovaigagetakera inchatopage iriroroegi isureigakaro okantatigagetakara magatiro timagetatsirira magatiro otimagetakera, ogari inchatopage kipatsikutirira niaakunirira ontiri pashini timagetatsirira niaakunirira ario onake kara aikiro inchatopage nagetankitsirira kara. Yogari matsigenka irorotari itimantaiga magatiro timagetatsirira irorotari oga kantatigagetankicharira yogamegeigarira ario onake kara aikiro posantegetankicharira timagetatsirira. culturas americanas que an mantienen vnculos estrechos con su entorno. Pese a la relacin existente con otras culturas no indgenas, la subsistencia de las comunidades nativas depende todava del control y el uso de sus territorios as como de los recursos del bosque, as que mantiene una alta movilidad espacial con un patrn de asentamiento disperso. Las principales actividades que realizan las comunidades conforman su sustento de alimentacin; ellas son la pesca, la caza, la agricultura, la horticultura y la recoleccin de productos del bosque. inkenishi oporoaganirira ataque oshivokagetanai. Ogari otimaganira ariotari onagetakeri yantageigirira tsitikiiganakerira matsigenkaegi ariotari kara timagigakeri ariotari inaigakeri kara matsigenkaegi ontiri yogamegeigarira ariotari itimageigiri iriroegitari gitovaigakeri Arawaka iriroegitari iponiantaigaka pairaninirira yogamegeigakarira itimavageigakera. Ariotari itimaigakeri itentaigakarira virakocha, ogari itimaigakera matsigenkaegi tsikyatatyo iriroegi ineanontavageigaka ashi igipatsiegite ontiri inkenishipage itimantageigakarora inegintegeigakerora onti itimageigakera parikotipageku, ogari itimashitasanoigakerira yantavageigakera ashi isekavageigakempara onti ishimaavageigira, ikenavageigira, ipankivageigira ipiravageigara ontiri yagaigira okitsokipage inkenishikutirira.

como resultado de la fisiografa del terreno, no son inundables y estn expuestos al flujo estacional de las masas de agua por lo que tienen buen drenaje. Este sector del Bajo Urubamba constitua, hasta hace unos aos, un lugar poco estudiado. Las primeras investigaciones aportaron el registro de 254 especies de mariposas diurnas, 165 especies de mariposas nocturnas, 55 especies de hormigas, 54 especies de abejas y avispas, 81 especies de escarabajos y 252 especies de araas (Dalmeier y Alonso, 1997; Sillero Zubiri et al., 2002). Posteriormente el PMB continu la generacin de informacin valiosa al conocimiento de esta rea poco explorada, habiendo registrado en los ltimos ocho aos de monitoreo unas 1075 especies vegetales, 530 especies de aves, 141 especies de mamferos, 174 especies de anfibios y reptiles y 148 especies de escarabajos (Jurez et al. 2013 e informes anuales previos). Desde el punto de vista del estado de conservacin, el rea estudiada por el PMB en el sector de explotacin posee un escaso nivel de intervencin, sin llegar a alcanzar el 2 % de la superficie total monitoreada. Dichos sectores comprenden reas de proyecto, cultivos, reas desbrozadas, deforestadas para fines ganaderos y bosques secundarios en recuperacin. Por otro lado, la regin del Bajo Urubamba tiene relevancia desde el punto de vista social y cultural por estar ocupada histricamente por poblacin matsigenka perteneciente a la familia etnolingstica Arawak; una de las ms ancestrales
18

otovaigavageti kara ario onake kara kapiroshi , okantaganirira kapiro. Magatiro oka okantatigagetakara magatiro inkenishipage timagetatsirira aka Eniku ario otimagetakera kara magatiro inchatopage anta otishigetanakera ovashi onegintegetanaka otovaigagevetakatyo ovashi okontetakotanakera tyara okantaka kipatsi tesakona ontovaige ovashi ario onake kara otimagetakera nia ontitari otimakera nia anta saviaku. Antari anta Eniku ario onake kara tesanorira ontovaige aikiro maani osankevantakotunkani. Oketyorira yovetsikaigake isankevantakoigakerora intagani okontetanake otsirinkakogetakra 254 pemperopage kutagiterikunirira, 165 sagitegetikunirira, 55 yaipage, 54 pitsipage intiri sanipage, 81 tomposopage ontiri 252 etopage, inti sankevantakotakero ipaita Dalmeier, intiri alonson iroro shiriagarini 1996 impo imataka Slleri Zubiri iroro shiriagarini 2002. Impo ovashi imatanakero PMB iriroegi ikamantakoiganakero okametigematityo kara manirira inegageigake avisanakera 8 shiriagarini itsirinkakoigake 1075 inchatopage 530 aragetatsirira 141 tsomigetatsirira, 174 inkiropage ontiri saniripage ontiri 148 tomposopage. Ogari isankevantakoigakerira kipatsi yantavageigakera 56 ontiri 88 irorori pinkante tesakona antavagetenkani tera tyani poroimaterone ikamaguigakerira maika. Okari oka maika ariotari onakeri kara yantavageigakera. Itsamaivageigira, iporoaigira, itogavageigira ipiravageigara ontiri

19

Uso de esta gua

Ogotakenkanira ovairopage inchatopage

El Bajo Urubamba est conformado por diferentes tipos de bosques, localizados en reas colinosas, quebradas y terrazas, que albergan una gran diversidad de especies de plantas vasculares. Desde 2005, esta zona est siendo estudiada por el Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (PMB). Como parte de sus resultados, se estn publicando una serie de guas, tanto en idioma espaol como en matsigenka, porque un gran sector del Bajo Urubamba est ocupado por las comunidades nativas matsigenkas, quienes participan como coinvestigadores en los estudios realizados por el PMB, proporcionando informacin de usos y nombres en su dialecto. Para esta GUA, hemos seleccionado 60 plantas que son las ms comunes en el territorio matsigenka en el Bajo Urubamba. Debido a que el vocabulario de la botnica descriptiva es muy amplio y tcnico, en la presente GUA se ha tratado en la medida de lo posible de usar palabras sencillas y propias del lenguaje comn, aunque en algunos casos fue imposible; por tal razn, se presenta un grfico con las partes de una planta y un glosario de los trminos usados. Las fichas han sido organizadas por orden alfabtico de las familias y dentro de estas, por orden alfabtico de las especies. Las familias han sido clasificadas con el sistema filogentico. Cada planta posee informacin de su clasificacin taxonmica (familia y especie), nombre comn, nombre matsigenka, descripcin general, forma de uso y hbitat, distribucin en Amrica, distribucin local y, finalmente, la fenologa de las especies.
20

Antari anta otimaganira Eniku ariotari kara otimagetake magatiro inchatopage okantatigagematatyo kara, onti onagetake ogaenokagetakara, niatenipageku ontiri otarankagetira, ariotari onagetakeri kara oposanteigematatyo inchatopage, ogari shiriagarini 2005 isankevantakoigakero kamaguigirorira magatiro timagetsirira. Impo ario kara okontetakotanake irovetsikaigakera sankevanti ogotakenkanira tyara opaigetara, otsirinkakotunkanira irinianeku viroakocha impo aikiro irinianeku matsigenka, iriroegitari timageigankitsirira kara otimagetaganira Eniku, matsigenkaegi iriroegitari aikiro mutakogeigakeririra isankevantakoigakerora yogaegi PMB ikamantaigakerira irantaigakerora ontiri aikiro opaigetakara ovairopage irinianeku. Okari oka yovetsikaigakerira oneakenkanira ovairopage inchatopage onti onake 60 inchatopage ineasanogeigirira matsigenkaegi timaigatsirira igipatsiegite anta Eniku, ogari iniantageigakarira yovetsikaigakerora itsirinkakoigakerora inchatopage otovagigavageti aikiro okomuvageta, okari oka yantaigakerira isuretasanoigakaro iriniantaigakemparora niagantsi terira onkomutempa oniantavintsataganirira okonogaka tera iragaveaigero, irorotari otsonkanakara oka yogaigakero niagantsi komutankicharira. Ogari inchatopage, iniakoigakerira yovetsikasanoigakerora kameti ineginteigakero ontsitanakara opaitakara ontiri tovaigakerorira aikiro ovairo inchato, ogari gitovaigakerorira onti yogaigakero ineginteigakerora

Al inicio de cada ficha, se presenta un diagnstico breve de cada especie de las caractersticas ms distintivas, para facilitar su identificacin en campo. Adems, se presenta un sistema de iconos, que permite el conocimiento de cada especie, el hbito, usos, distribucin en el Per, unidad de paisaje dentro del rea del PMB, estado de conservacin y endemismo. Con respecto a la distribucin local se indica el sitio de monitoreo donde fue registrada la especie y se utilizan una serie de abreviaturas desarrolladas a continuacin y detalladas en cada ficha. Distribucin local: Pagoreni = PAG Nuevo Mundo = NM Kirigueti = KIR Cashiriari 1 = CASH1 Cashiriari 2 = CASH2 Cashiriari 3 = CASH3 San Martn = SM Malvinas = MALV Sepriato = SEP Porokari = POR Totiroki = TOT Meronkiari = MER Aguas Negras = AGN Alto Camisea = ALC Mipaya = MIP San Martn 3 = SM3 Pagoreni A = PAGA Pagoreni B = PAGB Armihuari Norte = ARN San Martn Este = SME Potogoshiari = POT Tsonkiriari = TSO

kameti ovetsaikakerora. Patiropage inchato otimake ashi ikamantakogeigakerora tyara okanta irorori otimakera ontiri opaitakara. Ipaitirora virakocha, ipaitirora matsigenka antari itsirinkakoigakerora yogaigakero aikiro ikamantakoigakera tyara okanta agaganira antantaganira ontiri otimakera otivarokanakara inkenishipageku , impo tyara okanta irorori inchatopage. Antari itsitiiganakerora itsirinkakoigakerora onti yogaigakero irogotakerora iniakoigakero patiropage maani tyara okantaka otimakera okantatigagetakara, kameti ganiri okomuta ogotakenkanira tyara okanta otimakera inkenishiku. Aikiro ario onake aikiro itsirinkakoigakerora ogotakenkanira maani ovairopage inchatopage, ontiri opaitakara, otimashitakerira, otivarokagetakara onakera aka Peroku, ontiri itivarokaigakerora kamagutirorira inchatopage kantatigagetankicharira ontiri okempogiagetaganira aikiro iniakoigakero omantsigane inchatopage. Itimira otimagetaganira:

21

Sistema de iconos

Tyara onkantageta onakera

A continuacin, se presenta la descripcin de los iconos y los criterios utilizados a los que se refiere cada uno. Iconos Hbito: Este criterio se refiere a la forma de crecimiento de la especie. rbol Planta perenne, de tronco leoso y elevado, que se ramifica a cierta altura del suelo.

Maika tsame aneaigakero itsirinkakoigakero tyara okanta onagetakera ontiri isuregeigakarira irantaigakerira impo oniakoigetakerora patiropage Onagetakera ovairopage: Okari onti oniakogetakerora tyara okantaka okimogetanakera inchatopage. Inchato Onti shivokatsirira, opoa otagagani aikiro ogatsantsani, ogari otsegopage ogatsantsagetake aikiro onavageti enoku onavageti savi kipatsi. Pankiritsipagae Onti pankirintsipage ogari opoa otagagani ogari otsegopage otimake anta otsitiku Kapiro Onti okiitake otagagani ovikavikaatakaro ogeretopage ontiri otimakera tovaiti ogereto ogasanotyo okogakotagani ontagakenkanira. Tovaseri Onti pankirintsi otagagetaganirira ontirika tera ontimasanote tsitsipage aikiro otyomiani okiipage. Kivitsa Onti shivitsa tagutatsirira otagagani

Iconos de Usos: Este criterio se refiere a la utilidad que les dan a las plantas las comunidades nativas. Alimento Especies que son consumidas como fuente de alimento por parte de las comunidades nativas. Artesana Plantas que son utilizados en la fabricacin de artesanas o accesorios ornamentales por parte de las comunidades nativas. Colorante Plantas de las cuales se obtiene algn colorante para teir sus tejidos. Cultivado Plantas que son sembradas o plantadas, para obtener alguna parte de la planta para consumir. Fibra Hilo que se obtiene al separar la corteza de algunas plantas. Medicinal Planta que es usada para curar o calmar alguna dolencia por los comuneros. Maderable Especies maderables, que son usadas frecuentemente para la construccin de sus viviendas.

Onagetakera ogotakenkanira Okari isureigakarira onti onkantakera yogavintaigarira inchatopage matsigenkaegi Ogaganirira Onti ogagetaganirira ashi isekaigemparira matsigenkaegi Ovetsikagetaganirira Onti inchatopage ovetsikunkanirira inkiashitakempara ontiri irogagetakempara ivankoegiku matsigenkaegi. Pitsitsari Onti inchatopage ashi ontirigetakempara okirikavageigira. Ompakitaganirira Onti inchato opankitaganirira ontirika okitataganirira kameti oshivokanakera ogakenkanira. Iviritsa Onti otsa onti ovetsikaganira agaganira otsa otakitsa inchatopage Ogavintantaganirira Onti inchato agaganirira ashi ogavintantaganira okatsigetira timaigatsirira kara. Okotapga inchato Onti agaganirira ovetsikantakenkanira ivankoegi intimaigakera.

Arbusto Plantas perennes, de tallo leoso y ramas desde la base.

Bamb Caas leosas con entrenudos y nudos, principalmente de las poceas leosas.

Hierba Planta no leosa o escasamente leosa y de tamao pequeo.

Liana Planta trepadora leosa.

22

23

Ornamental Plantas usadas en las cercanas de las casas, por tener flores vistosas.

Yogaigirira ivankoku Onti inchato yogageigirira ivankoegiku, ashi ontimakeniri otega onkoneatakera Onagetakera otivarokagetakara onakera aka peroku, Onti inchatopage timagetankitsirira otivarokagetakara aka Peroku, Loreto (lo) Madre de Dios (md) Pasco (pa) Piura (pi) Puno (pu) Ucayali (uc) San Martn (sm) Apurmac (ap) Onagetakeraapatogetakara timagetatsirira inaigakera kamaguigirorira kantatigagetankicharira inchatopage (PBM). Ogari okantatigagetakara otovaigakera inchatopage inaigakera PMB ario kara ineaigakerora ovashi iriroegi itsitiigakero itivarokaigakerora patiropage opaigetakara onti ineantaigakaro tyara okantagetaka inchatopage otimagetakera,impo ipaigetakerora patiropage tyara okantaka inchatopage antaropageni ontiri omarapoani.( kamosoigero oneatakotunkanira inchatopage). Inkenishi terira omporoimatenkani, onti otimakera inchatopage antaropage otovaigavageti kara omarapagenisano onake ogotunkanira 10 cm

la altura del pecho (DAP) = 500 o 600 rboles por hectrea) y una extensa serie de especies vegetales que ocupan los diferentes estratos del espacio vertical llegando hasta los 30 metros. Bosque Amaznico Primario Semidenso (BAPsd): Similar al anterior, se diferencia por la menor densidad de rboles maduros (densidad promedio de rboles de mayor o igual a 10 cm de DAP=300-400 rboles / hectrea) y por la presencia muy frecuente de la bambsea Guada sarcophaga, localmente conocida como paca, cuya cobertura no es mayor al 30 %.

ogatsantsatakera impo pashini aityo 500 ontirika 600 inchatopage has otovaigavageti onagetakera oposanteitakara aratinkagetakera ogonkevagetaka 30 metero. Inkenishi terira omporimatenkani, tesanorira otimasanote inchatopage, onti okaovetakaro inkaaratirira onti okantigumataka tesano ontovaige inchatopage antaropageni intagati onake antaroni 10cm impo onake 300 ontirika 400 inchatopage has intagati timasanogetankitsi kapiroshipage antari oneasanotaganira onti okantagani kapiro, tesano ontimasanote intagati onake 30%. Inkenishi kapiroshi: onti inkenishi otimasanotakera inchatoshipage antaronipage ochariaegiti ogari kapiro iroro tovaigasanotankitsi ariorika onake 70 ontirika 100 %. Inkenishipage tesakonarira ontovaige inchatopage: onti inkenishi tesano otimasanote inchatopage onti okyaenka shivokagetanankitsi onti otogunkanira ontirika oporoinkanira inkenishi otimasanotira inkenishi, ontirika otimasanotira inchatopage ontirika otimagetakera timatsirira okitsoki tovaiti otimiaegitirira okitsoki iokagigetakerora tsimeripage intirika pijiripage irorori shintsi onkimogetake kaorira oga terema. Irorori onkaotakempa maika impo ogonkevagetanaempa onkaovagetanaemparora otimasanotira inchatopage agaveake ontimakera 60 shiriagarini aka peroku.(tsirinkakotakerorira Foster 1990).
25

Iconos de distribucin en el Per: Referencia de las plantas en los departamentos de Per.

Amazonas (am) Ayacucho (ay) Cajamarca (ca) Cusco (cu) Hunuco (hu) Junn (ju) Lima (li)

Iconos de unidades de paisaje dentro del rea del PMB Las distintas unidades de vegetacin dentro del rea del PMB que se contemplaron para indicar la distribucin de cada especie se basaron, segn el tipo de bosque que predomina, y han sido definidas en funcin de la densidad de rboles maduros, de gran porte. (Vase el mapa de Unidades de paisaje pag 26).

Pacal de Bosque Amaznico (PBA): Corresponde a bosques donde la densidad de rboles maduros es baja y la paca es predominante, en una proporcin que vara entre 70 % y el 100 %. Bosque Secundario (Bs): Son reas boscosas en proceso de regeneracin, despus de la tala o alteracin del Bosque Primario; principalmente formadas por especies pioneras o colonizadoras que producen una abundancia de pequeas semillas, que son dispersadas por aves y murcilagos, estos rboles tienen un crecimiento rpido, como ocurre con Trema micrantha (Cannabaceae), Cecropia sciadophylla (Urticaceae) y Ochroma pyramidale (Malvaceae). La regeneracin y sucesin de estos bosques hasta alcanzar el Bosque Primario puede llevar ms de 600 aos en el Per (Foster, 1990).

Bosque Amaznico Primario Denso (BAPD): Es la formacin forestal madura de la regin, con una buena cantidad de rboles de gran porte (densidad promedio de rboles de un dimetro mayor o igual a 10 cm, a
24

Mapa de unidades de paisaje Mapa apatogetakara timagetatsirira inaigakera kamaguigirorira kantatigagetankicharira inchatopage.

26

27

reas intervenidas (AI): Se trata de zonas modificadas directamente por la actividad humana en el momento del estudio. Generalmente son chacras y purmas, producto de la actividad agrcola de los pueblos que habitan la regin. Pero tambin se incluyen en esta categora las zonas alteradas por la actividad extractiva y productiva de hidrocarburos. Iconos Conservacin Respecto del estatus de conservacin de las especies tratadas en esta Gua, se tienen en cuenta los criterios de la Convencin Internacional de Especies Amenazadas de Fauna y Flora Silvestres (CITES), de la Unin Mundial para la Naturaleza (UICN) y de la Legislacin Nacional Peruana a travs del Decreto Supremo N. 0432006-AG. CITES La Convencin sobre el Comercio Internacional de Especies Amenazadas de Fauna y Flora Silvestres es un acuerdo internacional que busca reglamentar el comercio internacional de animales y plantas silvestres, as como sus partes y derivados. Posee tres categoras o apndices segn el grado de amenaza, y en ellos son catalogadas ms de 30.000 especies de animales y plantas silvestres que estn actualmente afectadas por el comercio en el mundo entero regulando la exportacin e importacin de cada especie.

Oporoinkanira inkenishipage: onti oga kipatsi yantavageigakero matsigenkaegi isankevantakoigakerora. Onti tsamairintsi magatiro ontirikara magashipogo, ipankivageigakera tinaigatsirira kara otimagetaganira. Kantankicha aikiro ario inaigake yantavageigakera tavageigankitsirira neageigiririra ienkapage yagaigakerira ipimantaigakerira. Onaigakera Okempogiaganira Ogari onakera Okempogiaganira inchatopage oniakotunkanirira aka onti agunkani isureigakarira yapatoventaigakarira pashini kipatsi inchatopage panikyarira ompegagetanakempa kaorira inkenishipagekunirira ontiri inchatopage, ontiri ypatoitaigakara pashinipage kipatsi iniakoigakerora inchatopage ontiri ikantiria koveenkari perokunirira otsirinkakotaka nero oka No. 043-2006-AG. Yapatoventaigakarora ipimantavageigira pashinipageku kipatsi ashi inchatopage atakerira ontsonkatanakempa inkenishikunirira ontiri inchatopage, onti ikemavakagaventaigakaro timageigatsirira pashiniku kipatsi iniakoigakerora irogaigakera intsatagaigakerira pimantavageigatsirira pashinipage kipatsi irashi niagetatsirira ontiri inchatopage ontiri tyati onti irorori aikiro tatoita okaotaka. Otimake magati irorori ontiri pashini nagetankitsirira niakotakerorira tyati onti irorori onti ogotunkani onagetakera ariorika 30, 000 ipaigetakara kamarigetatsirira ontiri inchatopage maikari maika agagetakero magatiro pimantavageigatsirira pashinipageku kipatsi iroroni yogaiganakakero impimantaiganakerira patiropage ovairopage.

Apndice I: Incluye las plantas en peligro de extincin que estn afectadas por el comercio o que pueden estarlo. El comercio de estas especies recolectadas de su ambiente natural est prohibido. Incluye ms de 300 especies vegetales.

Ogavitunkara I: Ario onake kara inchato okomutanankicharira atakerira ompeganakempa agaveake ovegagatanakerora opimantavagetaganira. Okari oka impimantaigakera yagaigakerira anta otimagetira iroro pinkante okantavitaka. Ario onake kara otovaigavageti 300 inchatopage. Ogavitunkanira II: Ario onake kara inchatopage timankitsirira maika terira onkomutakotempa ompeganakempara, kantankicha agaveake ompeganakempara garikara isureigavaaro intsotetavaemparora impimantaigakerora. Ario onake kara aikiro inchatopage agaveakerira ompeganakempara impogini, kametiniri oneagetakempara neginte. Mataka okantunkani ompimantakenkanira inchatopage ogitovaigunkanirira ovetsikunkanira kogapage, ario onake 29000 inchatopage timagetatsirira. Ogavitunkanira III: Ario onake kara inchatopage okantavitunkanirira nagetankitsirira aka kipatsiku pashini okogakotunkani amutakotakenkanira pashini kametiniri oneagetakenkanira ompimantakenkanira inchatopage. Ario onake kara otovaigakera 100 inchatopage timankitsirira. UICN Yapatoitaigakara timagetatsirira pashini kipatsi ashi irineginteigakerora timagetatisirira inkenishipageku otimagetakera ashi oneagetakenkanira inchatopage matanaka atake ontsonkatanakempara magatiro.

Apndice II: Incluye las plantas que actualmente no se encuentran necesariamente en peligro de extincin, pero podran llegar a estarlo si el comercio de ejemplares de dichas especies no se controlara. Se incluyen especies de aspecto similar a las que pueden encontrarse amenazadas en un futuro, para hacer un control ms efectivo. Est permitido y regulado el comercio de especies reproducidas artificialmente. Incluye ms de 29.000 especies vegetales.

Apndice III: Incluye las plantas sujetas a reglamentacin en el territorio de un pas parte que necesita la colaboracin de las otras partes para el mejor control de la explotacin de la especie. Incluye ms de 100 especies vegetales. UICN La Unin Mundial para la Conservacin de la Naturaleza posee categoras para clasificar las especies en alto riesgo de extincin global.

28

29

Extinto (EX): Un taxn se considera extinto cuando no queda ninguna duda razonable de que el ltimo individuo existente ha muerto. Se presume que un taxn est extinto cuando en las prospecciones exhaustivas de sus hbitats, conocidos o esperados, en los momentos apropiados (diarios, estacionales, anuales), y a lo largo de su rea de distribucin histrica, no se ha podido detectar un solo individuo. Las prospecciones debern ser realizadas en perodos de tiempo apropiados al ciclo de vida y a las formas de vida del taxn.

Pegasanotaka: okantakera mataka pegaka ariorika tera ontimutate oneimataenkanira patiro inchato mataka kamasanotake. Ariorika okantunkani oga mataka pegankicharira oneinkani tyara otimirira kara oneasanotagani ontirika ogiinkanira, oneasanotakenkanira kutagiteriku osarigapaakera ontiri patiro shiriagarini) impo otovaigavagetanakera onagetakera kara ovashi otsititanakara otovaigavagetanakera oneanunkanira tera gaveenkani oneakenkanira patirora onake. Ogari osuretunkanira agaveake oneakenkanira otovaigavagetakera otimagetakera oga inchatopage okaotakara maika otimagetakera. Opegagetanakara magatiro inchatopage: ogari pegagetanankicharira oga inchatopage intagati otimagetanai opankitaganira, onakera atsipereakera otovaigakera ontirikara otovaigasanotakera otimasanogetakera onagetakera terira ontivarokagetempa kantaka otimakera okyara. Onti okantunkani patiro onakera mataka pegaka inchatopage tera ontimae onagetakera oneagetaganirira ontirikara ashirikogetakara, ontirika onakera otivarokagetakara onagetakera tera agaveenkani oneakenkanira patiropage onakera. Ogari isureigakarira agaveake ontimakera kutagiteri ashi onkamosogetakenkanira tyara kara onagetakera otimagetakera inchatopage.

En Peligro Crtico (CR): Un taxn est en peligro crtico cuando la mejor evidencia disponible (severa reduccin de la poblacin, poblaciones muy pequeas, rea geogrfica ocupada muy pequea, o el anlisis cuantitativo de la probabilidad de extincin durante los prximos 10 aos es > 50 %) indica que se est enfrentando un riesgo extremadamente alto de extincin en estado silvestre.

Koveenkatankitsirira okantunkanirira: ogari komutanankicharira agakara otimagetanakera omaanigetanakera timagatatsirira ontirikara magatiro apatogetakara otimagetakera ontirika otyomiaegiti tyarikara kara onakera otimagetakera otyomiani onakera ogari ogogetunkanirira tovaigasanotankitsirira oneagetunkanirira tsonkagetanankicharira anta ogonketakempara 10 shiriagarini ario onake kara 50 % okantakera mataka atake aganaka ontsonkatanakempara mataka atake otimanake ashi ontsonkatanakempara inchatopage. Ogari ontsokantanakempara: onti koveenkantanankitsirira gasakonarira otimagetanai otovaigakera otyomiaegini maani otimakotake agakerora magatiro, ontirika atake opegagetanaka avisanakera 20 shiriagarini onakera 20% okantakera mataka atake otsititanakara ompegagetanakempara magatiropage inchatopage. Tsipereankitsarira: onti oga tsipereankicharira ariorikara oneinkani mataka atake otsonkatanaka otimagetakera ontirikara maanirira otimagetake onagetakera otimagetakera otyomiaeginirira ontirika oneagetunkanira otovaigakera oneagetakenkanira atake opegagetanaka avisanakera 100 shiriagarini ontirika 10% onakera mataka atake ovegagatanaka ontsokatanakempara inchatopage.

Extinto en Estado Silvestre (EW): Un taxn est extinto en estado silvestre cuando solo sobrevive en cultivo, en cautividad o como poblacin (o poblaciones) naturalizada completamente fuera de su distribucin original. Se presume que un taxn est extinto en estado silvestre cuando en las prospecciones exhaustivas de sus hbitats, conocidos o esperados, en los momentos apropiados (diarios, estacionales, anuales), y a lo largo de su rea de distribucin histrica, no se ha podido detectar un solo individuo. Las pros-pecciones debern ser realizadas en perodos de tiempo apropiados al ciclo de vida y a las formas de vida del taxn.

En Peligro (EN): Un taxn est en peligro cuando la mejor evidencia disponible (gran reduccin de la poblacin, poblaciones pequeas, pequeas reas geogrficas ocupadas, o el anlisis cuantitativo de la probabilidad de extincin durante los prximos 20 aos es > 20 %) indica que se est enfrentando un riesgo muy alto de extincin en estado silvestre. Vulnerable (VU): Un taxn es vulnerable cuando la mejor evidencia disponible (reduccin sustancial de la poblacin, poblaciones pequeas, rea geogrfica ocupada bastante pequea, o el anlisis cuantitativo de la probabilidad de extincin durante los prximos 100 aos es > 10 %) indica que est enfrentando un alto riesgo de extincin en estado silvestre.

30

31

Casi Amenazdo (NT): Un taxn est casi amenazado cuando ha sido evaluado segn los criterios y no satisface, actualmente, los criterios para considerarlo en peligro crtico, en peligro o vulnerable; pero est prximo a satisfacer esos criterios o, posiblemente, los satisfaga en el futuro cercano.

Panikya ontsonkatanakempa: okari oka panikya ompeganakempa ogotunkanira osuretunkanirira tera ogishineante maikari maika oga osuretunkanirira mataka atake okoveenkatanake okantunkanirira, ogari komutanankicharira okenkisureakara mataka atake ochoenitapaake ogishineakempara oka oniinkanirira, garikara impogini ontimake oka garira osamanitasanoti. Tesakonarira ovankinaventenkani: ogari oka onti onkantakera tesakonarira ovankinaventenkani, anta oneantunkanira tera ontsatagempa mamerisano osuregevetunkanirira onti ogunkani ompeganakempara koveenkatankitsirira. Ogari koveenkatankitsirira shinonkaankicharira mataka osariinkani. Ario onake kara oga inchatopage otovaigagera impo aikiro otsptenkakovagetanaka otivarokagetakara.. Maanirira ogotunkani: ogari oka onti oniakogetakerira tesanorira ogotasanogetenkani magatiro teranika intime kamantakotasanotakeronerira ogotakenkaniniri katinkaniri onagetake impo ariompari oatanakeri ompeganakempara ontivarokagetanakempara ontiri timagetatsirira . ogari timankitsirira oka oniakogetunkanirira maika onti onake osankevantakotunkanira ogari oniakogetakerira oneagetagani magatiro kantankicha tera ontimasanogete ogotasanogetakenkanira otimagetakera ontiri otivarokagetakara. Ogari terira ogotasanotenkani tera

tren que una clasificacin de amenazada pudiera ser apropiada.

iroro onti okantakera tesano onkamantasanotakotenkani onti oneinkani ariorila agaveake onkamosotasontakenkanira impogini agageake ogotakenkanira iroro mataka ogotunkani okantatigagetakara Terira ogotenkani: okari oka oneinkani terira ogotenkani teranika ogenkani onakera iniakogeigakerira.

Preocupacin Menor (LC): Un taxn se considera de preocupacin menor cuando, habiendo sido evaluado, no cumple ninguno de los criterios que definen las categoras de en peligro crtico, en peligro, vulnerable o casi amenazado. Se incluyen en esta categora taxas abundante y de amplia distribucin.

No Evaluado (NE): Un taxn se considera no evaluado cuando todava no ha sido clasificado en relacin con estos criterios.

Datos Insuficientes (DD): Un taxn se incluye en la categora datos insuficientes cuando no hay informacin adecuada para hacer una evaluacin, directa o indirecta, de su riesgo de extincin basndose en la distribucin o condicin de la poblacin. Un taxn en esta categora puede estar bien estudiado, y su biologa puede ser bien conocida, pero carece de los datos apropiados sobre su abundancia o sobre su distribucin. Datos insuficientes no es, por lo tanto, una categora de amenaza. Al incluir el taxn en esta categora, se indica que se requiere ms informacin, y se reconoce la posibilidad de que investigaciones futuras demues32

33

LEGISLACIN NACIONAL DECRETO SUPREMO N. 043-2006-AG El Servicio Nacional de reas Naturales Protegidas por el Estado (SERNANP) (ex-Instituto Nacional de Recursos Naturales - INRENA) posee una clasificacin oficial de especies de flora y fauna silvestres segn su estado de conservacin. Para la clasificacin de especies silvestres amenazadas en el Per, se utilizaron como base los criterios y categoras de la UICN en un proceso abierto y participativo con investigadores y especialistas a nivel nacional, y estudios realizados por el INRENA y por otras instituciones. La clasificacin segn este Decreto es la siguiente: En Peligro Crtico (CR) En Peligro (EN) Vulnerable (VU) Casi Amenazado (NT)

ONIAKOGETIRIRA IKANTIRIRA KOVEENKARI ONIAKOGETAKERORA INCHATOPAGE Kamagugetirorira magatiro timagetatsirira inchatopage ikantavintantakerira koveenkari Yogotagantaigakerora timagetatsirira inkenishipageku, ario onagetakera kara inchatipage intiri inkenishipagekunirira inaigakera anta ikempogiinkanira. Ashi yogageigakerora inchatopage yoga pegagetanankicharira aka peroku onti yantantaigakaro isureigakarira ontiri onagetakera neagetirorira ario kara onake kameti iriaigakera inkamosoigakerora yogaegi govageigatsririra magatiro otimagetaganira aikiro isankevantakoigakerora kamagugeigirorira ontirika pashini niakogetakerorira. Nero oka yogogeigakerora oniakogetakerora ikantirira koveenkaripage Koveenkatakitsirira okantunkanirira koveenkatake okenkisureakara Mataka atake ompeganakempara

Endemismo El trmino endemismo tiene numerosas acepciones, entre las que se incluye la que se aplica a la entidad biolgica cuyo patrn espacial en la naturaleza es manifiesta en una distribucin geogrfica restringida a un rea definida (Gastn, 1994; Len et al., 2006). Endmica para el Per (E): Especies con distribucin exclusiva del Per. No endmica para el Per (N): Especies de amplia distribucin, no exclusivas del Per.

Omantsigane Ogari okantunkanira omantsigane aityo otovaigavageti oniakogetunkanirira ontirika pashini agunkani oneakenkanira oga niagetatsirira otimakera niakogetakerorira irorotari tivarokagetakerorira magatiro otimagetira tyarikara kara onagetakera itsirinkagetakerora Gaston iroro shiriagarini 1994 impo imatakero Leoni roro shiriagarini 2006. Omantsigane ashi nankitsirira aka peroku intagati tivarokagetankicharira aka peroku Tera ontime omantsigane onakera aka Peroku, onti inchatopage tovaiti otivarokagetaka tera patiro onakera ashi perokutirira.

34

35

Partes de una planta

Opaigetakara patiro inchato

Hoja simple Oshi papanatiro onake

yema terminal otsonkanakara okii peciolo okoroa lmina opana

Fichas de especies Sankevantipage otsirinkakotantagetunkanirira ovairopage inchatopage

yemas axilares ochomikipage otsego

nodo ogavitara

tallo ogati

Hoja compuesta Oshi tovaipanatirira

foliolo okarashiatira

yema axilar ochomiki foliolo terminal okarashiatira peciolulo ovikagetara oshi

peciolo okoroa tallo ogati

raquis otsapa

hoja oshi, opana

36

ANACARDIACEAE

Spondias mombin Ubus, Ubos y Ushun / Tsigorioki, ontirika tsigoroki

DESCRIPCIN rbol de 30 m de alto, tronco principal recto y cilndrico con corteza agrietada que, al corte, secreta una resina transparente. Hojas compuestas, alternas, imparipinnadas de hasta 7 pares de foliolos, olorosas al apretar (olor a mango). Flores pequeas, de color blanco cremoso, dispuestas en panculas. Fruto en drupa ovoide amarillenta, con la parte carnosa y agridulce, comestible. Las races cocidas se usan para la diarrea y el tronco es maderable. Crecen en bosques sin ninguna alteracin, principalmente en lugares planos no inundados; ocasionalmente en reas con bosque secundario. Distribucin: Desde Mxico hasta el centro de Brasil y Bolivia, mayormente debajo de los 700 m de altitud. Distribucin local: KIR, MALV, POR, MER, AGN, CASH2, POT, TSO, TOT, SME.
DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato katinkapoamatake, kanuropoamatake ogatsantsatira ogotaganira onake 30 metero, ogari otaki tagintagiimataka onkaratakenkanirika onkonteatapaake onani saankia. Ogari oshi onti apatoshiataka, okantatigashiagetaka otseretserogoshiatake onavagetakera 7 oshipage apatoshiagetakara, ogari enkagakera kaomataka oenkagira mango. Ogari otega otyomiaegiti kutategatavagetake okitetegatumatake shintsi opogerenki, ogari okitsoki onti okanurokitsotake, aityo ovatsa, choeni opotsatumatake, ogagani, ogari oshitsaki agagani okotaganira ashi shiarontsi, irorokya opoa onti agunkani ashi pankotsi. Onti otimi inkenishiku kantaka tera ogagumatempa, onasanogeti opampatira kipatsi terira ampamankagetero nia aikiro onti onagetake inkenishiku omechomaronkashiagetira. Otivarokagetakara: Otsitanaka mejikoku oavagetanake brasilku, onasanogetake ogaenokasanogetakara onakera 700 metero. Itimira otimagetaganira: KIR, MALV, POR, MER, AGN, CASH2, POT, TSO, TOT, SME. Tyara okanta irorori: Oporenkantasanogeta irorota ontsonkanaempa osarigira ariorika octubre, noviembre impo ontimavagetanake okitsoki kashiri enero ontisaneni marzo.
39

rbol con la corteza externa agrietada, de color marrn claro o grisceo y olor penetrante, hojas imparipinnadas con hasta 7 pares de foliolos. Fruto caracterstico con pulpa amarilla, agridulce, ligeramente fibroso y endocarpo leoso. Onti inchato, ogari otaki tagintagiimataka, kisaamatake ontirika okamaratake, onkasankavageteratyo kara, ogari oshipage tsegireashiamatake ona 7 patiropage. Ogari okitsoki onti okitekitake, choeni opochatakotakero oshitsakinii aikiro tsirematake.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

Robin Foster

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

Fenologa: Florece principalmente a fines de la estacin seca, entre octubre y noviembre, y fructifica entre enero y marzo.

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI

38

APIACEAE

Eryngium foetidum Sacha culantro / No conocido

DESCRIPCIN Hierba de cortsimo tallo, aromtica, de hasta 40 cm de alto. Hojas basales agrupadas, muy pocas veces sobre el tallo, limbo obovado que se angosta hacia la base, margen con pequeos dientecillos. Flores pequeas blancas, azules a moradas; agrupadas a manera de cabezuelas cilndricas, protegidas por hojas pequeas puntiagudas. Fruto globoso de superficie lisa unido en el pice. Raz carnosa. Las hojas son usadas como condimento en la preparacin de comidas y se toman en infusin contra dolores de estmago. Crecen en claros con bastante luz, especialmente cerca de las poblaciones. Distribucin: Desde Canad hasta la Argentina, cultivada en huertas familiares. Se comercializa a nivel internacional. Distribucin local: KIR. Fenologa: Florece y fructifica casi todo el ao.
DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

ITSIRINKAKOIGAKERORA Tera ogatsantsakiite otonki, kasakamatake, antari ogatsantsatakera intitagati onake 40 cm. Ogari oshi tsuampiroroitake apatoshigaka, tesano otimasanogete okii, akatsitikiini onake oponiakotakara oshivokakera okarashiagetakera otsempiroroitake. Kutategamatake otega otyomiatisano, okamachokategatake, okisaategatake aikiro apatogitotaka maganatotiro, otikakotakero oshipage tsuampishiagetake, otimi okitsoki tapityonkarekimataka apatogisetakaro magatiro. Ogari opari otimumatake ovatsa. Ogari oshi agagani ovetsikantaganira onkonogakenkanira isekataganirira aikiro okavuatagani oviikaganira as ankatsimotiatera. Onti oshivoki terira ontime tovaseri, yatagagetirora poreatsiri, oshivokasanoti ochoenitira itimageigira. Otivarokagetakara: Oponiakotanakara kanadaku ogonketakovagetanaka, argentinaku, onti ipankiigiro itsamaireegiku. Aikiro opimantagani pashiniku kipatsi. Itimira otimagetaganira: KIR. Tyara okanta irorori: Otimasanoageti otegapage ontiri oipage omirinka shiriagarini.

Hierba aromtica, que se encuentra frecuentemente alrededor de casas, con las hojas basales duras, con mrgenes dentados. Sabor parecido al culandro o cilantro, pero ms fuerte, usada como condimento. Kasankashi oshi otimageti anta shogikya pankotsipageku, choeni okusopanatumatake otsuampiroroigetake okarashiatakera, oenkagakera kaovetaka okantaganirira korantero ontirika cirantero, kantankicha pairo oenkagasanovagetake, onti okonogantagetagani osekataganirira.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
41

40

APOCYNACEAE

Himatanthus sucuuba Bellaco Caspi / Chomisanto

DESCRIPCIN rbol de 20 m de alto, con tronco cilndrico, con corteza que secreta abundante ltex blanco al cortar. Hojas simples, alternas con el limbo lanceolado a elpticas. Flores de color blanco, a veces con una mancha amarilla en el centro. Frutos con dos folculos elipsoidales de 20 cm de largo, glabros brillantes, semillas numerosas aladas. Su ltex es usado para combatir las hernias y los dolores lumbares; ocasionalmente se usa como maderable. Distribucin: Desde Venezuela hasta Bolivia. Distribucin local: NM, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3.

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato omaretakera onake 20 metero ogatsantsani kara, kanuropoamatake opoa, ogari otaki onkaratakempara okonteatanake kutakashiaamatake oani. Ogari oshi kantaka okaotakara, kachanchashiagetake ovegaraagetaka okaragetanakera okamashiati. Ogari otega kutategamatake okonogake okitetake maani anta nigankitega. Otivarokagetakara: Onake Venesoeraku ogoketakovagetaka Voriviaku. Itimira otimagetaganira: NM, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3.

rbol con el tronco recto y cilndrico, con abundante ltex blanco, hojas simples alternas. Fruto con dos folculos elipsoidales amarillentos y brillantes.

Onti inchato katinkapoamatake aikiro okanuropatake, otovaigavageti okashi kutakashiamatake.

Hamilton Beltrn

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Tyara okanta iroririi: Onti otegamaiti irorori sarinku kaorira kashiri setiembre, intirika octubre, ogari otimira okitsoki inti kashiri Fenologa: Florece a finales de la poca seca entre septiembre y julio, intiri setiembre. octubre, y fructifica en la poca seca entre julio y septiembre.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
43

42

APOCYNACEAE

Tabernaemontana sananho Sananho / Potogowariki

DESCRIPCIN Arbusto o rbol pequeo de hasta 9 m, con ltex abundante, corteza externa blanquecina o gris clara. Hojas simples y opuestas, a veces una ms grande que la otra, ovadas elpticas con el borde entero a sinuoso. Flores blancas con el tubo ligeramente retorcido. Frutos con la superficie lisa, de color amarillento a verdoso, con la pulpa rojiza, formados por dos estructuras de forma semiglobosa, con numerosas semillas marrones. Sus frutos son comestibles y las hojas frescas se calientan al fuego y colocan como emplasto para combatir el reumatismo. Crece en el sotobosque de varios tipos de bosques sin perturbacin. Distribucin: Desde Panam hasta el Per. Distribucin local: KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, MIP, PAGB, ARM, SME, TSO. Fenologa: Florecen a principios o finales de la poca lluviosa entre septiembre y marzo, fructifican a finales de la poca lluviosa, hacia marzo.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato otyomiani onake ogatsantsatakera onake 9 m, otimavageti tovaiti oani, ogari otaki onti okutatakitumatake, ontirika okisaatumatake. Ogari oshi kantaka okaotakara oshigetira, aityo ochoeni omarashiatake impo pashini otimiashini oveshintsaashiataka antari okarashiku onti okanuroshiatake. Otivarokagetakara: Onti onake Kamaaku, opokakovagetake Peroku. Itimira otimagetaganira: KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, MIP, PAGB, ARM, SME, TSO. Tyara okanta iroriri: Irorori onti oporenkamaiti otsitanakara ontirika okarakutanaira oparigaatira inkani, kaorira Setiembreku, intiri marzo.

Arbolillo de sotobosque con ltex blanco abundante, tronco recto cilndrico, hojas simples opuestas, fruto con 2 folculos semiglobosos de cubierta amarilla a verdosa y pulpa roja. Onti inchato otimi inkenishiku ogari oani onkutavageteratyo kara otovaigavageti, ogari opoa kantika kanuropoamatake, ogari oshi opigapigashiataka, ogari okitsoki piteti onake ovikagetakara okanuroitumatake okitetumatake ontirika okaniatake ogari ochomiki onti okiraatake.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
45

44

ARACEAE

Xanthosoma pubescens No conocido / Kenashi

DESCRIPCIN Hierba del sotobosque, con abundante ltex. Hojas simples y alternas, agrupadas en la base, cordadas. Flores pequeas blancas o amarillentas, forman un cigarrillo que est protegido por una brctea conocida como espata de color blanquecino. El fruto es una drupa. Crece en el sotobosque de bosques sin ninguna alteracin y en las orillas de los riachuelos. No se conoce ningn uso. Distribucin: Desde El Salvador hasta Bolivia. Distribucin local: CASH1, CASH2, CASH3.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti tovaseri onake kara inkenishiku, otovaiti oani, ogari oshi oparapanapageni kara, oshitikagetakaro okoroaku, ovetsikagani okaovetakara seri aityo konogakarorira okutapanatumagetake. Ogari okitsoki onti omaikitake otimake inkenishiku, tera onkogakotempa, otimasanoigeti niatenipageku ontirika ampovatsasegetira, ogavintantagani. Otivarokagetakara: Oponiakotanakara salvadorku oatakovagetake voriviaku. Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3. Tyara okanta iroriri: Otegamaiti, otimanake okitsoki sariniku yoga kashiri mayo intiri setiembre.

Hierba de sotobosque con abundante ltex blanco, con hojas basales cordadas y peciolos largos, con la inflorescencia y brctea blanca.

Onti tovaseri onake inkenishiku, tovaiti otimake okashi kutashiatake, ogari oshi omarapanani kara otsantsashiagetake, antari opanaku onagetake otsapa kutatsapatavagetake.

Hamilton Beltrn

Fenologa: Produce flores y frutos en la poca seca de mayo a septiembre.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
47

46

ARALIACEAE

Schefflera morototoni No conocido / Chakopiniroke

DESCRIPCIN rbol de hasta 18 m de alto, tronco recto sin ramificaciones en la parte inferior, madera blanda cremosa. Hojas palmaticompuestas, alternas, de hasta 1 m de largo; nmero de foliolos vara entre 8 y 11, el envs de los foliolos de color marrn a amarillento. Flores de color blanco verdoso, que en conjunto dan un aspecto de paraguas. Los frutos son drupas de color morado a negruzco. En el Bajo Urubamba, no se ha registrado ningn uso, en otros pases, la madera es utilizada para fabricar palitos de fsforo. Crece principalmente en el bosque secundario. Distribucin: Desde Mxico hasta la Argentina. Distribucin local: NM, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, TOT, MER, MIP, SEP, SM3, ARM. Fenologa: Probablemente producen flores y frutos durante todo el ao en forma continua, como las otras especies sucesionales.

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato ogatsantsanisano onavagetake 18 metero, okatinkapoavageti kara tera ontsegogetumate opoaku, choeni okitepoatake. Ogari oshi ogatsantsashiapageni kara onake 1 m oshitishitikaataka oshi onavagetake 8 ontirika 11 opana, antari otapinapanatake onti okiteripanatumagetake. Ogari otegapage, onti okutategatumatake okaniategatumatake aikiro, onti okanuromaitake okaovetakarora omanpegantaganirira (paragua). Ogari okitsokipage kanurokitsogetake shotuitumatake, aikro opotsitakitumatake. Antari timagaeigira Matsigenkaegi Enikunirira, tera irantantumaigemparo, antari pinkante pashiniku kipatsi, onti yagaigakero yovetsikantaigakerora inchakii ashi poshiporo. Onti oshivokasanogeti tesakonara otime inchatopage. Otivarokagetakara: Mejikoku, oatakovagetakero Aregetinaku. Itimira otimagetaganira: NM, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, TOT, MER, MIP, SEP, SM3, ARM. Tyara okanta iroriri: Irorori onti otegamatitake ontiri okitsokitira magatiro shiriagarini omirika otimira okaogetakarora pashini shigakerorira.

rbol pionero, propio de reas alteradas de madera liviana cremosa, hojas palmaticompuestas grandes, el envs de los foliolos de marrn a amarillento.

Onti inchato tesano ontimasanote, otimashitakerira otyomiati onake kitepoamatake, ogari oshi ogatsantsashiapage omarashiani kara, antari savipanaku opana okamarapanatumatake ontiri aikiro okitepanatumatake.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
49

48

Robin Foster

ARECACEAE

Astrocaryum murumuru Chonta / Tiroti

DESCRIPCIN Palmeras con los tallos agrupados de 10 m de alto, con los entrenudos con espinas de color gris a negruzco formando anillos. Hojas alternas, pinnadas, el envs blanquecino y con espinas aplanadas de color amarillento a marrn, igual que el peciolo. Flores masculinas purpreas, y flores femeninas cubiertas con espnulas, agrupadas en racimos largos. Fruto globoso de color verde amarillento, frecuentemente cubierto de espinas. Los frutos y las hojas tiernas se usan como alimento, y del raquis de las hojas se extrae fibra. Crecen en bosques primarios y cercanos a los ros. Distribucin: Desde Colombia hasta Bolivia. Distribucin local: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MIP. Fenologa: Floracin registrada hacia fines de la poca seca e inicios de la poca hmeda, entre octubre y diciembre, y frutos a inicios de la estacin lluviosa entre noviembre y febrero.

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti aratintiitake apatosegavagetakara ogatsantsatakera onake 10 m, ovikagetaka ogereto otimagetakero otseipage potsitatseitavagetake. Ogari ogari oshipage ogatsantsashiapage kara antari saviku okutatumatake otimakero otseipage tovaiti aikiro choeni okitetakotumatakero okaotakarora pashini maempa. Ogari otega, intirika surari vimakashiamataka, irororika tsinane, kipareashiataka, ogatsantsishiani kara tsurinkashiavagetake. Ogari okitsokipage tapityonkarekitavagetaka kamiakitsomatake choeni okitekitsotake, okitsokipage ontiri oshipage mechotankitsirira osekatagani ogari oshi ogatsantsatankitsirira agagani ompegunkanira pishimerontsi. Onti otimi kara inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchatoshi, otirika ochoenigetira niatenipage. Otivarokagetakara: Oponiakotanaka korompiaku, oatakovagetake voriviaku. Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MIP. Tyara okanta iroriri: Onti oporenkashiati irorori, panikyara onkarakuatanae, o oparigaatanaira inkani arioka octubre, intirika diciembre ogari okitsokipage onti otimantageta kashiri noviembre intiri febrero.
51

Palmera usualmente con varios tallos agrupados; los entrenudos del tronco, cubiertos con espinas quebradizas de color gris o negruzco; hojas con el envs de la pinnas blancas, con espinas aplanadas de color amarillento a marrn. Onti otimi kara inkenishiku otimakera otovaigavageti aratintiroroitakera apatosegavagetaka, otimagetake ogetopage opoaku tovaiti otsei okaraagetake potsitatonkimatake otsei, ogari oshi antari savi kutashiamatake, otimake otsei opagagetakera choeni okiteshiatumatake aikiro.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI

50

Robin Foster

ARECACEAE

Bactris gasipaes Pijuayo / Keiri

DESCRIPCIN Palmera generalmente solitaria, de hasta 18 m de alto, el entrenudo del tallo con espinas negras. Hojas alternas, pinnadas cubiertas de espinas de color negro o marrn, las espinas del peciolo distribuidas en tres hileras. Flores agrupadas en racimo de espigas, protegidas por una brctea o espata espinosa externamente. Frutos ovoides, con la superficie amarilla, naranja o roja con la pulpa harinosa. Los frutos maduros y los pices tiernos de las hojas son comestibles; de las hojas, se obtiene un tinte verde para colorear fibras. Crecen en las quebradas de bosques perturbados o cultivadas. Distribucin: Desde Colombia hasta Bolivia, fue introducida en Amrica Central. Distribucin local: KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, MER, MIP. Fenologa: Registro de floracin a fines de la estacin seca, entre agosto y noviembre; fructificacin durante la poca lluviosa.

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti aratinki patiro, kanuropoa ogatsantsani kara onavageti 18 metero, ogavigaviataka ogereto potsitatseimatake otsei. Ogari oshipage ogatsantsashiapageni, onti gotankicha otsei potsitatseimatake okonogaka choeni okitetumatake, ogari otseipage otaganakutirira otivarokagetaka mavati onake oveshintsaakara. Ogari otega onti opatakotakero onake tsompogi oponatakotaka tseisetakomatake anta enokukya. Ogari okitsoki kanurokitsogematake okitekitakera, okiteritumatake, ontirika okiraakitsotasanotake antari tsompogi tuvemataketyo. Ogari okitsoki irakankitsirira ontiri ovatsa nankitsirira savi osenoku mechomataketyo intagati otimashitakera osekantakenkanira, ogaro oshipage agagani ashi ontiritantakenkanira pitsarintsitsapage. Onti oshivoki niateniapageku inchatoshigetira okaraatuigetakera ontirika otsamaitaganira. Otivarokagetakara: Oponiakotanakara korompiaku ogotetakovagetanaka voriviaku, impo oatakovageti itimageigira niganki kara. Itimira otimagetaganira: KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, MER, MIP. Tyara okanta iroriri: Otsirinkakotunkanira iroro atakera okarakuatanai arioka kara kashiri agosto, noviembre, antari otimira okitsokipage onti inkanianiku.
53

Palmera con tallo nico generalmente, con los entrenudos con espinas negras, raramente sin espinas, hojas cubiertas con espinas marrn a negruzcas, frutos ovoides de color amarillo, naranja o rojo con pulpa harinosa. Onti shireri onake patiro aratinki ovikavikaagetakaro ogereto tovaiti onei potsitatseimatake, gara pineimatiro garira otimi otsei, ogari otsi onti gotankicha otsei, kamarashiamatake otirika opotsitatakotakero maani, ogari okitsoki kanurokitsomatake, kitetinamatake, ontirika potsonamatake, otirika kiraatinamatake onti gotankicha ovatsapage tevumatake.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI

52

Robin Foster

ARECACEAE

Euterpe precatoria Huasai / Shireri

DESCRIPCIN Palmera de tallo nico, de hasta 20 m de alto, con un montculo de races de color rojo-anaranjado intenso, cuyos extremos estn cubiertas por una sustancia mucilaginosa. Hojas alternas pinnadas usualmente pendulares, con las vainas foliares de color verde que forman una funda en su base. El racimo tiene flores blanquecinas. Frutos globosos, con la superficie de color negro a prpura a la madurez. Se extrae el palmito de los brotes de las hojas, y los frutos son consumidos en forma de bebidas y dulces. Los troncos se emplean como puntales y travesaos para la construccin rural. Crecen en quebradas de bosque primario, hasta los 2000 m de altitud. Distribucin: Desde Costa Rica hasta Bolivia.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti patirorira aratinki, ogatsantsani onake 20 metero, otovaigavageti oshitsakipage aratinkakagakerorira, kiteshitsakitavagetake okiagemati savi antari enoku onti gotankicha otopesetakera.ogari oshipage onti ovemaronkaashiataka ovetsaikashiatakara patiropage omeretapageku okii kaniashiamatake ovikagetakara otonkiku, ogari otega onti okanatake kutamaimatake, ogari okitsokipage kanorokichotagavetake antari enoku onti opotsitakitake, antagitakerira ontirikara irakakera, agagani oshipage tsovankagetankitsirira ogari okitsoki onti osekatagani ochaposetunkanira oviikasetunkanira pochamatake, ogari opoa onti agagani ovetsikantaganira pankotsipage aikiro otantantaganira ivankoigara. Onti otimi niatenipage inkenishiku timasanotira ichatopage onagetakera 2000 metero.

Palmera con tallo nico, en la base del tallo con un montculo de races de color rojo naranja intenso, sus hojas pinnadas cuyas vainas forman una funda en la base de la copa y sus frutos globosos de color negruzco a rojizo. Onti tsireri pakiitiro aratinki otimagetake oparipage shintsitagagetakerorira arantinkakera okiraatake aikiro okitetakotakera, ogari ogipage ogatsantsashianisano otyomiaegiti oshipage shitikagetankicharira oveshintsaagetaka patsaipagetiro anta okiiku, ogari okitsokipage tapityonkarekitavagetaka onti opotsitakitsotake, antari pinkemetakerora ario pinkante choeni okiraatake.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

Distribucin local: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, Otivarokagetakara: MER, AGN, ALC, MIP, PAGA, PAGB, Oponiakotanakara costa ricaku SM3. ogonketakovagetaka voriviaku.
DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

Fenologa: Registro de floracin entre enero y agosto, y fructificacin al inicio de la estacin seca y durante esta, entre marzo-abril y junio-julio.

Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, PAGA, PAGB, SM3. Tyara okanta iroriri: Itsirinkakoigakero onti otegati irorori eneroku ontiri agostoku impo otimantarira okitsokipage onti okyara tsititanankicha sarini kaorira kashiri marzo, abril, junio intiri jurio.
55

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI

54

ARECACEAE

10

Iriartea deltoidea Huacrapona / Kamona

DESCRIPCIN Palmera con tallo nico, de hasta 30 m de alto, el tallo con sectores abultados sostenido por races congestionadas de color rojo a negruzco, con la superficie con aguijones. Las hojas con el pice de las pinnas dentadas, con las vainas foliares estrechadas formando una funda en su base. Las flores son pequeas y numerosas, formando racimos que estn protegidos por una brctea grande leosa en forma de cuerno. Frutos globosos, la superficie de color negro, azul o verde amarillento hacia la madurez. La corteza del tallo es usado para la construccin de pisos y paredes de las viviendas tradicionales; algunas veces, la madera se usa para hacer balsas, arpones y flechas. Tambin derriban los troncos para criar larvas de colepteros, las cuales son consumidas. Crecen casi en todos los bosques hasta los 1300 m de altitud. Distribucin: Desde Costa Rica hasta Bolivia.
DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA
Onti kamona patiro aratinki oshivokakera ogatsantsatakera onake 30 metero, ogari opoa onti shintsitagakero otsempokipage patosegamatakatyo kara okiraatsempokitake impo aikiro opotsitatumatake ogari nankitsirira enoku aratinkaroroimatake ogari opoa onti okarenipoatake, Ogari oshipage kantatigashiamataka ogatsarankapageni oshi ovikagetakara oponatakogetakara apatovanagetaka oveshintsaakara otimagetakerora patiropage otonkiku. Ogari otegapage otyomiaegitisano kara, otovaigavagetityo kara omonki otikakogetakero otakipage omarapageni kaotavagetaka otseipage. Ogari okitsokipage tapigagitsotavagetaka, enoku onti opotsitakitake, antari irakanakera onti okaniatake okisaatake okitetakotumatakero ogari okota onti ovetsikantagani pankotsi omenkotantaganira ontiri otantantaganira okonogaka ovetsikunkani shintipoa onkenantakenkanira, igentsirokiite, ovetsikantagani chakopi, aikiro itogaigakero itsireigakerora ovatsa kameti irogakemparora pagiri impo ontovaiganakera kutagiteri intsiraakotaatempara irogakenkanira. Onti otimi magatiro tomirishiku ogaenokagetakara 1300 metero

Palmera con el tallo a menudo con partes abultadas, races muy congestionadas, negruzcas y cubierta de aguijones.

Onti kamona otyomiani opoa onake ogamonkitumatake, ogari otsempoki apatokempokivagetaka kara opotsitatumatake apamankakaro magatiro otsempoki.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

Distribucin local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO. Fenologa: Registro de floracin y fructificacin a lo largo de todo el ao, con la fructificacin frecuentemente durante la estacin lluviosa, entre diciembre y marzo.

Otivakokagetakara: Oponiakotakara costa rikaku, oatakovagetake voriviaku. Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO. Tyara okanta iroriri:
Otsirinkakotunkani otegagetakera aikiro okitsokigetakera magatiro shiriagarini ogari otimakera okitsokipage onti oparigaatira inkani yoga kashiri diciembre intiri marzo.
57

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI

56

ARECACEAE

11

Oenocarpus bataua Ungurahui / Segaki

DESCRIPCIN Palmera con un solo tallo, de hasta 25 m alto. Hojas con las pinnas lanceoladas numerosas, dispuestas en un mismo plano, con el envs blanquecino. Flores pequeas agrupadas en un racimo que cuelga debajo de las hojas. Fruto globoso a elipsoide, la superficie de color negro a purprea a la madurez. La pulpa del fruto es comestible y, con ella, se preparan refrescos; tambin se extrae aceite; de los peciolos de las hojas se hacen dardos; algunas veces el tronco se usa como postes en la construccin de viviendas rurales. Crecen en bosque primarios inundados y no inundados. Distribucin: Desde Panam hasta Bolivia, hasta los 1000 m de altitud. Distribucin local: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, PAGA, PAGB, TOT.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti patiro aratinkake, antari ogatsantsatakera onti onake 25 metero ogari oshi otontashiatake otsantsanshiapageni otovaigavageti kara ovikavikaatakara anta otonkiku, antari anta savikyakona onti otashiatumantake. Ogari otegapage onti otyomiaegiti onake okanatakera onti otsataka savi onakera oshipage enoku. Ogari okitsoki onti okanurokitake ontirika okachanchakitsotumantake antari enoku onti opotsitakitake anta irakanakera. Ogari omeshina okitsoku ogagani ovetsikunkani oviikakenkanira, aikiro ovetsikagani asuti ogari oshipage onti ovetsikagani ashi okoroatagagetunkanira ogari opoa onti vetsikantagani pankotsipage tyarikara kara itimageigira. Onti oshivoku inchatoshitasanotira otovaigavagetakae okonogaka tesano ontovaige. Otivarokagetakara: Oponiakotanakara Panamaaku, ovashi oatakovagetanake Voriviaku, otimake onakera 1000 metero ogaenokakara.

Palmera con tallo solitario, las hojas con el envs de las pinnas blanquecinas, el racimo de flores situado bajo las hojas. Irorori patiro oni aratinkira, ogari oshipage onti otontashiatumatake onagetake ovikagetakara ogatsantashiapageni kutashiatake savi oshitakera, ogari otegapage onagetake saviku oshitakera.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

Fenologa: Probablemente florece a lo largo de todo el ao; la fructificacin se produce prinItimira otimagetaganira: NM, PAG, cipalmente a fines de la estacin seca, entre septiembre y no- CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, PAGA, PAGB, TOT. viembre. Tyara okanta irorori: Irorori onti otagamaiti omirinka shiriagarini, antari otimanakera okitsokipage onti otimanake okagakuatanaira shiriagarini, ariorika setiempereku, intiri noviembereku.
59

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI

58

ARECACEAE

12

Phytelephas macrocarpa Yarina, Tagua y Marfil vegetal / Kompiroshi

DESCRIPCIN Palmera con tallo corto nico, subterrneo con cicatrices. Hojas grandes con las bases persistentes, las pinnas lineales dispuestas en un solo plano. Las flores masculinas con estambres numerosos que forman racimos densos, localizados entre las hojas y las flores femeninas agrupadas en racimos mucho ms pequeos y escondidos entre las hojas. Frutos densamente agrupados en cabezuelas cuya superficie tiene protuberancias leosas; cada cabezuela cuenta con 8 a 20 frutos. Las semillas inmaduras son comestibles, y se les atribuyen propiedades medicinales. La semilla se usa para confeccionar diversos tipos de artesana. Crecen principalmente en bosques primarios. Distribucin: Desde Colombia hasta Bolivia, hasta los 1000 m de altitud. Distribucin local: CASH1, CASH2, CASH3, AGN.
DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti oshitake patiro aratinkake, oshivokake savi kipatsi, mashimashikitsotavagetaka okitsoki, ogari oshipage omarashiapageni kara kusotavagetake antari ovetsainkanakara oshipage ovikavikaatakarora paitiropageku otonki. Yogari surari itegatira onti otovaigavagetake kametini ontimanakera okitsoki paita ovikavikaatakarora onakera savikona oshipage, ogari tsinane otegapage otyomiani onagetake otegapage onti onake ovikagetakara onakera shipage savi omanategagetakara, ogari okitsokipage otovaigavageti kara apatogotitakara tovaiti onake okusokotitakera aikiro okamarakotitakotakerora ariorika oshitikagetakara onake 8 ontirika onake 20 shitikaviogetankicharira ogari okitsoki terkyarira irakasanote onti agunkani ashi irogavintantaigakemparora ogari okitsoki antarokigetankitsirira onti agunkani ashi ovetsikakenkanira ipegaigakerora itsataneegi. Onti oshivokasanogetake otimasanogetakera inchatopage. Otivarokagetakara: Oponiakotakara korompiaku oatakovagetake voriviaku ogaenokakara onake 1000 metero. Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, AGN. Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage oparigaatira inkani yoga kashiri noviembre intiri marezo otimasanotira okitsoki inti kashiri jorio.
61

Palmera con tallo solitario, corto o subterraneo, con los frutos dispuestos en grupos de 8 a 20 en cabeceras provistas de protuberancia leosa.

Onti oshitake aratinkake patiro, akatsititi onake oshivokakera savi kipatsi, ogari okitsokipage apatotankuvagetaka kara onakera 8 ontirika 20 gatankunisanotyo kara tsuampiviitavagetake poregagitsomatake kusoseamatake.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Robin Foster

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

Fenologa: Producen flores en la poca hmeda de noviembre a marzo y fructifica en julio.

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI

60

ARECACEAE

13

Socratea exorrhiza Cashapona y Pona / Kontiri

DESCRIPCIN Palmera con un tallo nico, de hasta 20 m de alto, el tallo est sostenido por un grupo de races flcreas no densas de color negro; la superficie tiene aguijones. Hojas alternas, con las pinnas asimtricas y el pice dentado. Las flores blancas, agrupadas en un racimo, hacia la base las femeninas y hacia el pice las masculinas. Frutos ovoides o elipsoides; con superficie de color amarillento a la madurez. La corteza del tallo se prepara como lminas para pisos y paredes en la construccin de las viviendas tradicionales, las races con espinas son usadas como rallador y de las semillas se hacen collares. Crecen en todo tipo de bosques. Distribucin: Desde Costa Rica hasta Bolivia, hasta los 1000 m de altitud. Distribucin local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO, SM3.
DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti patiro aratinki, ogatsantsani kara onake 20 metero, ogari opoa onti shintsitagakero otsempokigetakera tera ontovaigasanote potsitaparigetake, antari oparipage tovaiti otsei. Ogari oshipage onti onti omankushiatake, kamorikeshiatavagetake tyankuririshiatavagetake, ovikagetakarora otonkipage, Ogari otegapage onti okutategagetake, pamonkitiro onake ashi onantakarira tsinane, impo apimonkitene inti surari, Ogari okitsoki kanurokitsogetake, ontirika chanchakitsotavagetake, antari anta enoku irakakera kitekitsomatake. Ogari opoa ovetsikantagani pankotsi otantantaganira, ogari opari onti agagani ashi ompegakenkanira kontiripari onkontitantakenkanira, ogari okitsoki onti ovetsikantagetagani nenketsikipage. Onti oshivokageti kara magatiro inkenishipageku. Otivarokagetakara: Oponiakotanaka costa Ricaku ogonketakovagetanaka Voriviaku onakera ogaenokakara 1000 metero. Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO, SM3. Tyara okanta iroriri: Otimake otegapage ontiri okitsokipage magatiro shiriagarini , antari otimasanotakera okitsokipage onti oparigaatira inkani.
63

Palmera con tallo solitario, sostenido por races flcreas, de color negro, con la superficie cubierta por aguijones.

Onti patiro aratinki kara onti shintsitagagetakero otsempokipage ogatsantsatsempokipageni kara, opotsitatake, ogari otsempokipage anta oparipageku onti gotankicha otseipage.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

Fenologa: Producen flores y frutos durante todo el ao, con mayor fructificacin en la poca lluviosa.

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI

62

ASTERACEAE

14

Tessaria integrifolia Pjaro bobo / No conocido .

DESCRIPCIN Arbusto a rbol pequeo de hasta 7 m de alto, con tallo de color verdoso a parduzco, liso y brillante. Hojas simples y alternas, angostas oblongas lanceoladas, con ambas superficies puberulentas, de color verde plido o verde grisceo, con el margen entero o aserrado. Flores moradas, agrupadas en cabezuelas cilndricas. El fruto es un aquenio con proyecciones apicales, cerdoso de color blanquecino a marrn. Los tallos son usados para hacer cercos de corrales. Crecen principalmente en bosques secundarios, de preferencia a las orillas de los ros. Distribucin: Desde Costa Rica hasta Paraguay. Distribucin local: CASH1, CASH2, CASH3, SM. Fenologa: Florecen principalmente desde agosto hasta enero, y fructifican principalmente en enero.
DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA
Wilfredo Mendoza

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato otyomiani onake ogatsantsatakera onake 7 metero kaniakiimatake okii katinkakiimatake kovoreakiimatake. Ogari oshi kantaka okaotakara, otyomiashiati suashiatamatake, tsuampishiatake okarashiatakera, antari anta enoku kanuroshiamatake kaniashiamatake ontirika maani ochoriashiatake okaniatake maani okamaratake magatiro toviririkishiataka. Otega kamachonkategamatake, apatotegaataka anta ogitotegaku kanurotegatavagetake. Ogari okitsoki, onti ochoviokitake, tyarika okantumataka, okutakitsotumantake aikiro okitekitsotumatake maani. Ogari opoa onti antantagani ashi irovatikashigetakenkanira piratsipage. Onti oshivokageti inkenishipageku tesanonarira ontimasanogete inchatopage, aikiro onti onasanogeti niapageku otsapiapageku. Otivarokagetakara: Oponiakotanaka costa rikaku oatakovagetake Paraguaiku Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, SM. Tyara okanta iroriri: Otegamaitanta yoga kashiri agosto intisaneni eneroku ogari otimantarira okitsoki inti kashiri enero.

Arbolillo o arbusto, con las hojas de color verde plido o verde grisceo, en ambas superficies, con el tallo parduzco, liso y brillante.

Onti inchato onake, ogari oshi onti okiteshiatake, choriashiamatake aikiro okaniashiatumatake kamarashiamatake aka enoku oshitakera, ogari opoa tagintagiimataka, ovoreapoamatake.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
65

64

ASTERACEAE

15

Vernonanthura patens Ocuera / Poigoro

DESCRIPCIN Arbolillo de crecimiento rpido, de hasta 8 m de alto, con tallo delgado y liviano. Hojas simples y alternas, con el limbo lanceolado, con el margen levemente aserrado. Flores blancas a ligeramente lilas, agrupadas en cabezuela, formando un racimo escorpioide terminal. Fruto que consta de un aquenio con pice coronado por numerosas cerdas marrones. No se ha registrado ningn uso. Colonizando claros, chacras abandonadas y orillas de los ros.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Arbolillo con tallos y hojas puberulentos, con el envs estrigoso o glandular, con flores de color blanco a ligeramente lila, agrupadas en un racimo de forma escorpioide.

Onti inchatokii, aityo okii ontiri oshipage tsiripeshiaegitisano, kanuroshiatavagetake aikiro vetseigashiataka, ogari otega katamaimatake mechomaimatake apatogetagetakara omorinketakera vetseigamankutavagetaka.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Onti inchato onake shintsi okimotake, ogatsantsatakera onake 8 metero otyomiakiitisanotyo kara tera ontenate. Ogari oshipage kantaka aikiro kantatigashiamataka okanuropanatake tsuampiroroimatake okaragetakera antari okarashiatakera toviririkiamataka. Ogari otegapage kutategatavagetake shintsi oparitegati, apatotegagetaka anta ogitetegagetakera, onegintetaka okanatakotakero kanuronketegamataka otsonkatanakara. Ogari okitsoki akamontirokitisanotyo Distribucin: Desde Mxico has- amatsaitakotakaro tovaiti ta Bolivia. kononkagetankicharira nashonkaimataka. Tera ogotenkani Distribucin local: CASH1, tatoita otimashitake, otimasanogeti CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, okoneagitetira tsamairintsi AGN, MIP, SM3, POT, TSO. terira ontsamaitaenkani ontirika otsapiapageku niaapage. Fenologa: Producen flores y frutos entre febrero y abril. Otivarokagetakara: Oponiakotanakarora mejikoku, ogonketakovagetanakaro voriviaku. Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, MIP, SM3, POT, TSO. Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage, ogari otimantarira okitsikipage inti kashiri febrero aikiro abril.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
67

66

Robin Foster

BORAGINACEAE

16

Cordia nodosa Anayocaspi / Matiaguereki

DESCRIPCIN Arbusto a arbolillo, de hasta 7 m, con ramas divididas donde presentan una estructura abultada y hueca denominada domacio que son ocupadas por hormigas. Hojas simples, ovadas con pelos rgidos en ambas caras. Flores blancas amarillentas, agrupadas, axilares. Fruto en drupas, blancas con superficie cubierta de pelos rgidos. Sus frutos ocasionalmente se consumen y se los usa para picaduras de serpiente. Crecen en los sotobosques de cualquier tipo de bosque.
Wilfredo Mendoza

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Arbusto o arbolillo, mirmecofila cuyos domacios estn constituidos por ensanchamiento a nivel de las ramas.

Onti inchato aikiro onti inchakii tiputipukiimatakatyo otimagetakero magatiro okiipage anta otegopageku.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Onti inchakii onake ogatsantsatakera onake 7 metero otsegororoavagetaketyo kara otivarokatsegogetaka patiropage, onegintegetaka aikiro omotogetakara opoakju ikiantaigakarora matianeriki. Ogari oshi kameti onake okanuroshiatumatake pitishiamatake agaveake onkentakaera otimagetakero apisotapanaku, ogari otega onti okutategatake aikiro okitetegatumatake ovikavikaatakaro otsegogetakera. Ogari okitsoki ovinchaegetaka kutakitsomatake antari enoku pitikitsomatake Distribucin: Desde Venezuela kosumotyokarekimatake. Ogari hasta Bolivia. okitsoki okonogaka osekatagani aikiro yogavintantagani iragaera Distribucin local: NM, PAG, maranke, aikiro ashi ampatsaera KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, anta tsompogi. Onti oshivoki POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, ometsomaigetira inkenishipage PAGA, PAGB, ARM, SME, TSO, SM3. ontirika tyarikara kara onagetakera inkenishi. Fenologa: Florecen y fructifican casi durante todo el ao, Otivarokagetakara: con mayores picos entre abril y Oponiakotanakara Venesoeraku mayo. ogoketakovagetaka Voriviaku. Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, PAGA, PAGB, ARM, SME, TSO, SM3. Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti aikiro otimasanovageti okitsoki magatiro shiriagarini, ogari otimantasanotakarira inti kashiri abril intiri mayo.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
69

68

CANNABACEAE

17

Trema micrantha Atadijo / Pashiroki

DESCRIPCIN rbol de hasta 15 m de alto, de rpido crecimiento, corteza externa lenticelada, de color marrn amarillento, la corteza interna fibrosa de color blanquecino a amarillento y se desprenden en tiras largas y resistentes. Hojas simples, alternas con estipulas, el limbo ovado, mrgenes finamente aserrados, trinervados y simtricos. Flores muy pequeas, agrupadas en racimos axilares. Fruto ovoide, de color rojizo a marrn oscuro y carnoso. De su corteza se extraen fibras para confeccionar sogas. Crecen en bosques secundarios o chacras abandonadas.
Wilfredo Mendoza

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol con la corteza interna fibrosa, que sale en tiras largas y resistentes, con hojas trinervadas finamente aserradas y simtricas en la base.

Onti inchato otimake omashi asaraagani agakenkanira otsa ogatsantsatsani aikiro kusotsatake, ogari oshi onti otsiripeshiatake otoviririkiataka ovikagetaka anta okiiku.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Onti inchato ogatsantsatakera onake 15 metero shintsi okimoti, ogari otaki nankitsirira enokukya tagirereimataka, tsienkapoamatake okitepoatumatake, ogari otake savitirira onti otsatake kutamatake okitetakotakerora onti asarainkani ogatsantsani onake okusotsavageti. Ogari oshipage kantaka okaotakara akashiagetisano onake chanchashiatavagetake antari okarashiatanakera toviririkiataka mavati onashigetaka aikiro otsaishiaatakara. Ogari otega otyomiaegitisano, apatotegagetaka ovikavikaagetakara anta otonkiku. Ogari okitsoki onti osuakitsotake kiraakimatake tsienkakitsomatake opotsitakitsotumatake aikiro Distribucin: Desde Mxico has- ovatsatumatake. Ogari otsapage onti ta Paraguay, hasta los 2500 m de agagani ashi ovetsikantakenkanira altitud. shivitsapagae, onti otimageti kara inkenishiku omechomaigetira ontirika Distribucin local: NM, CASH1, tsamairintsi terira ontsamaitaenkani. CASH2, CASH3, SM, MALV, TOT, MER, AGN, MIP, SM3. Otivarokagetakara: Oponiakovagetaka mejikoku, ovashi Fenologa: Registro de floracin oatakovagetanake paravaiku, y fructificacin a lo largo de todo otimakera onti ogaenokara 2500 el ao. metero. Itimira otimagetaganira: NM, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, TOT, MER, AGN, MIP, SM3. Tyara okanta iroriri: Otsirinkakotunkanira otegagetira ontiri otimira okitsoki omirinka shiriagarini.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju

li

ap

CITES

IUCN

lo

uc sm

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
71

70

CALOPHYLLACEAE

18

Calophyllum brasiliense Lagarto caspi / No conocido

DESCRIPCIN rbol de dosel, de hasta 25 m de alto, tallo recto y cilndrico, con corteza fisurada, con aspecto a piel de lagarto, con exudado amarillo. Hojas simples, opuestas, elpticas con venacin secundaria finamente paralelas entre s. Flores pequeas, amarillentas, agrupadas en pequeos racimos. Frutos globosos, con la superficie lisa de color marrn en la madurez. Es aromtico. Su madera es usada en la fabricacin de herramientas, carpintera y en construccin rural; exudacin con propiedades medicinales; el aceite de las semillas sirve para las afecciones cutneas, y las hojas son usadas con accin antiinflamatoria y para combatir problemas estomacales. Crecen en bosques primarios, principalmente en colinas o en planicies cerca de los cursos de agua. Distribucin: Desde Mxico hasta Paraguay. Distribucin local: SEP.
DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato toviriripoari, ogatsantsatira onake 25 metero opoa kantinka aratinkake aikiro kanuropoamataketyo, ogari otaki tagintagiamataka kaovagetakatyo omeshina saniri, choeni okitetakitumatake. Ogari oshi kantaka okaotakara opigapigashiataka, ogaenokashiataka anta otsonkashiatanakara mechoshiamatake ario okaovakagaka. Ogari otega otyomiaegitisanotyo kitemaimatake, apatotegataka okanategatakera otyomiatisano. Ogari okitsokipage tapityonkatekitavagetaka, antari enoku onti onashonkatake irakira okasankavagetiratyo kara. Ogari okota onti antantagani ovetsikantaganira asuropage, itogotavageigira, aikiro yovetsikantavageigarora ivankoegi, ogari omasavika onti okametitashiti ogavintantatenkanira, ogari ogeika okitsoki onti ashi anchakotakera atsanoku, ogari oshipage agavintantakemparora anonagisetakera ontiri onkatsitakera amotiaku. Onti oshivokake ichatotasanogetakera, otishigetanakera ontirika opampatakera ochoenitakogetakerora nia. Otivarokagetakara: Oponiakotakara mejikoku oatakovagetakera Paravaiku . Itimira otimagetaganira: SEP. Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti osariganaira yoga kashiri jorio intiri octubre ogari otimira shintsi otimutaka okitsoki.
73

rbol con el tronco recto, con la corteza externa gris fisurada, con aspecto de piel de lagarto, ltex amarillento y hojas con la venacin paralela entre s.

Onti inchato ona katinkapoamatake, ogari otaki anta enokutankitsiririra karatakimatake toviririkiamataka kaomatakatyo ovatsaku saniri, okitetakotumatakerora maani, ogari oshi otentagashiavakagaka irorori.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Robin Foster

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

Fenologa: Florecen durante la poca seca entre julio y octubre, y fructifican inmediatamente despus.

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI

72

CARICACEAE

19

Jacaratia digitata Papaya silvestre / Panaro

DESCRIPCIN rbol de hasta 35 m alto, tallo recto cubierto con espinas cnicas que tienen ltex blanco. Hojas palmaticompuestas, alternas, con foliolos elpticos. Flores femeninas blancas en racimos axilares. Fruto subgloboso de color amarillento a la madurez, con numerosas semillas de color marrn. El fruto es ocasionalmente comestible. En el interior del tronco viven larvas de colepteros que se consumen. Crecen en bosques sin ninguna alteracin. Distribucin: Desde Colombia hasta Bolivia. Distribucin local: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, MER, AGN, SM3, PAGA, PAGB. Fenologa: Probablemente producen flores y frutos durante todo el ao.

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato onake ogatsantsatakera onti onake 35 metero, ogari opoa katinkapoamatake, otimakero tovaiti otsei tsuampitseitavagetake, ogari oani kutakashiamatake. Ogari oshi omarashiamatake ogaeronkanisanotyo kara ogashiapagenityo kara. Ogari otega tsinane kutamataketyo okanatega anta ovikakara. Ogari okitsoki kachanchakitsomatake antari irakakera kitekitsomatake, pashini otovaigavatake okitsoki nashonkakimatake. Ogari okitsoki okonogaka ogagani ogari opoa inti garo pagiri irantaitanakerikara irogakenkanira. Onti oshivokageti anta inkenishiku tera ontimumate komutankichanerira. Otivarokagetakara: Oponiakotanakara korompiaku oatakovagetake voriviaku. Itimira otimagetaganira: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, MER, AGN, SM3, PAGA, PAGB. Tyara okanta iroriri: Onti otimi otegapage ontiri okitsokipage magatiro shiriagarini.

rbol con el tallo recto cubierto con aguijones cnicos, con ltex blanco, hojas palmadas y frutos subglobosos de color amarillento.

Onti inchato katinkapoari otseisevageti magatiro opoaku, ogari oani onti okutaatake, ogari oshi omarashiapageni kara ogari okitsoki ogatsantsakitsopageni onti okitekitake.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
75

74

Robin Foster

CLUSIACEAE

20

Symphonia globulifera Sulfuro caspi / Kompuey

DESCRIPCIN rbol de hasta 30 m de alto, con el tallo recto sostenido por races tablares de ltex, corteza externa del tallo de color marrn a grisceo con grietas separadas, con ltex amarillo brillante. Hojas simples, opuestas, limbo elptico con venas secundarias paralelas y muy prximas entre s. Flores de color rojo intenso agrupadas en las ramas terminales. Fruto globoso, con la superficie lisa, de color amarillo. La madera es usada en carpintera para los pisos, y el ltex para calafatear los pisos de botes, para impedir el ingreso del agua. Crecen principalmente en bosques primarios.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol con el tronco recto, con ltex de color amarillo intenso, hojas pequeas elpticas, con las venas paralelas entre s.

Onti ichato katinkapoari, ogari oani onti okitekashiataku tovaiti ogari oshipage akapaaegiti, otsapatsapashiataka ario okaovakagaka.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

Onti inchato ogatsantsatakera onake 30 metero ogari opoa katinkapoa, onti shintsitagagetakero otsempokipage, ogari otakipage enokutankitsirira onti onashonkatumatake onashigetaka patiropage, ogari oani kiteaamatake sankiavagetake. Ogari oshipage onti opigapigashiataka, kanuroshiamatake savisaviamataka otsapapage okaovakagaka magatiro ochoenitakovakagaka. Ogari otega onti okiraategatake apatotegataka anta otsegoku okaratsegotanakera. Ogari okitsoku onti otapityonkarekigetaka antari oiku kusomokoiki, okiteitakera. Ogari okotapage onti agagani ashi ovetsikantakenkanira Distribucin: Desde Mxico has- menkotsi, ogari oanipage ta Bolivia, generalmente hasta onti ontiritantagetakenkanira los 1500 m de altitud. omenkopage pitotsi, ganiri okonteati nia. Onti oshivokageti Distribucin local: PAG, KIR, anta inkenishiku otimasanotira CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, inchatoshipage. AGN, SEP. Otivarokagetakara: Fenologa: Florecen durante la Oponiakotanakara Mejikoku estacin seca, mayormente enoatakovagetanakera voriviaku, tre agosto y octubre, producen ariorika ogaenokakara 1500 metero. frutos en la poca hmeda entre enero y febrero. Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, AGN, SEP. Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti osarigira yoga kashiri agosto intiri octubre, ogari otimira okitsoki onti oparigaatira inkani ariorika kashiri enero intiri febrero.

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
77

76

Robin Foster

EUPHORBIACEAE

21

Croton lechleri Sangre de drago / Kasomati

DESCRIPCIN rbol de hasta 25 m de alto, tallos de madera suave, corteza de color grisceo blanquecino, al cortar fluye una resina rojiza. Hojas simples, alternas, cordiformes en la base con un par de glndulas, las hojas jvenes de color rojizo, y tomentosas a ambos lados. Flores agrupadas en espigas terminales. Fruto capsular globoso, formado por valvas leosas. Su resina es usada como cicatrizante de heridas internas y externas. Crecen en bosques secundarios donde la iluminacin sea abundante. Distribucin: Desde Colombia hasta Bolivia. Distribucin local: AGN, MIP, SM3. Fenologa: Producen flores durante la estacin seca de mayo a septiembre, y los frutos se producen al finalizar la estacin seca.
Wilfredo Mendoza

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato ogatsantsatakera onake 25 metero opoa mechopoamatake, ogari otakipage onti okutatakitumatake, antari ankaratakerora onkonteatanake oania kirajaa. Ogari oshi kantaka okaotakara tsuampishiamatake antari ovikagetakara otentavakagaka, ogari mechoshiari onti okiraashiatake omarashiagetake okaovakagaka otishitapanaku. Ogari otega apatotegagetaka anta okarategagetanakera. Ogari okitsoki kanurokitsotavagetake tapigagitsotaka, ovetsikagetaka kanurokitsotavagetake. Ogari oani onti ogavintantagani oveganaempara anchakotakera anta tsompogi ontirika enoku. Onti oshivokageti tesakonariraku ontimasanote inchatopage osaagitegetakera. Otivarokagetakara: Oponiakotakara korompiaku oatakovagetake voriviaku. Itimira otimagetaganira: AGN, MIP, SM3. Tyara okanta iroriri: Omirinka otegatakera osarigagiteira yoga kashiri mayoku ontisaneni setiembreku ogari okitsoku onti otimi okarakutanaira sarini.

rbol de madera suave, crece generalmente en reas claras. Al cortar la corteza, fluye una resina roja traslcida, con las hojas tiernas de color rojo.

Onti inchato onake mechopamatake onti oshivokake terira otovasetasanote, antari ankaratakerora opoaku onkonteatanake oani kiraamonkiamantake, ogari oshi mechoshiamatake kiraamatake.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
79

78

EUPHORBIACEAE

22

Hevea brasiliensis Caucho y Shiringa / Koori

DESCRIPCIN rbol de hasta 30 m de alto, con el tronco cilndrico, algunas veces sostenida por aletas, al cortar en cualquier parte de la planta se produce la liberacin de exudado blanco cremoso muy espeso. Las hojas compuestas trifoliadas alternas, antes de caer, se tornan de color rojo, con los foliolos elpticos de margen entero. Flores pequeas agrupadas. Frutos capsulares, dividido en tres partes. La madera es usada en construcciones livianas y para hacer cajas, con el ltex se prepara caucho. Crecen en bosques primarios, pincipalmente en reas colinosas.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol de tronco cilndrico; al cortar la corteza, exuda un ltex abundante de color crema a blancuzco; las hojas son trifoliadas y con fruto caracterstico que tiene tres partes. Onti inchato kanuropoamatake, antari ankaratakerora opoa inkonteatanake oani ikantavagetanake shararara kutakashiaamatake, ogari oshipage onti tsegorororoshiamatake ogari okitsoki otimakera mavati okitsoki.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

Onti inchato onake ogatsantsatakera onake 30 metero omarapoanisanotyo kara okonogaka onti shintsitagakero omentsa, antari ankaratakerorika patiro onkotetapaake oani kutaamatake tontaavagetake. Ogari oshipage onti otimagetake vetseigashiatavagetaka, antari opariganakerika savi onti okiraashiatanake, okonogaka onagetakera magatiro. Ogari otegapage otyomiaegitisano apatomankugetakara, ogari okitsoki kanurokitsotavagetake onagetake mavati otsatenigetakera. Ogari okotapage onti ovetsikantunkani ashi kajonakipage, ogari iani onti yovetsikantagani kaocho. Onti oshivoki inkenishisanoriraku anta Distribucin: Desde Mxico has- otishigetanakera. ta Bolivia. Otivarokagetakara: Distribucin local: KIR, CASH1, Oponiakotanakera Mejikoku oatakovagetakera voriviaku. CASH2, CASH3, POR, TOT, AGN, SEP, SM3, PAGA, PAGB. Itimira otimagetaganira: KIR, Fenologa: Florecen a fines de la CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, estacin seca entre agosto y no- AGN, SEP, SM3, PAGA, PAGB. viembre, y producen frutos hacia Tyara okanta iroriri: Otegamaiti fin de ao. okarakutanaira sarini yoga kashiri agosto intiri noviembreku ogari otimira okitsoki onti otsonkanaara shiriagarini.

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
81

80

Robin Foster

EUPHORBIACEAE

23

Hura crepitans Catahua / Kamana

DESCRIPCIN rbol de hasta 20 m de alto, tallo recto y cilndrico, la corteza cubierta de aguijones cnicos, con ltex cremoso a amarillento. Hojas simples, alternas, acorazonadas con margen dentado, provista cada una de dos glndulas basales y un peciolo largo. Flores masculinas y femeninas separadas, las primeras son rojizas. El fruto es una cpsula con 9 a 15 valvas. Su madera se usa en carpintera, de tronco ahuecado, con el que se fabricaban canoas; las semillas crudas son purgantes, y los frutos se utilizan en artesana. Crecen en bosques primarios.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol con el tronco abultado, cubierto con aguijones cnicos; la corteza exuda una secrecin traslcida amarillenta al cortar, las hojas son acorazonadas denticuladas, con dos glndulas en la base y tienen el peciolo largo. Onti inchato, omaranatopoanisanotyo kara, ontseintseiavagete, ogari otaki tagirereimataka tyarika onkantumataka okitetakotumatakero okaratakara ogari oshipage kanuripanatavagetake omake piteti niganki antari okiiku ogatsantsashiatake.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Onti inchato ogatsantsatakera onake 20 metero katinka, aikiro omonkipoatake, ogari otaki otimakero magatiro otseipage ogari oani okitetakotumatakero ontirika kiteaamatake. Ogari oshipage kanuroshiatavagetake okaragetakera pitetiropage onagetake patiro okaratanakera ogatsantsashiani onake. Ogari otega surari ontiri tsinane onashigetaka oketyorira kiraashiatake maani ogari okitsoki onti oponatakota onagetake 9 ontirika 15 okoroapage. Ogari okota onti okametitashitake agakerora ovetsikantakenkanira, ogari opoa onti ovetsikantagani pitotsi, ogari okitsoki kaniari ashi agakemparora inkamanakera tsomiri Distribucin: Desde Guatemala ogari okitsoku onti ovetsikantagani hasta Bolivia, principalmente de- inenkevagetenkanirira. Onti bajo de los 700 m de altitud. oshivokagetake ontimasanotira inkenishipage. Distribucin local: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, AGN, ALC, MIP, SEP, PAGA, PAGB, SME. Otivarokagetakara: Onti oponiakotanaka vatemaraku ogonketakovagetaka voriviaku ontimake ogaenokagetakra 700 Fenologa: Florecen mayormen- metero. te entre agosto y diciembre; desItimira otimagetaganira: PAG, KIR, pus pierden todas las hojas, y recin entonces empiezan a pro- CASH1, CASH2, CASH3, MALV, AGN, ALC, MIP, SEP, PAGA, PAGB, SME. ducir frutos. Tyara okanta iroririi: Otimasanoti otega anta kashiri agostoku intiri diciembreku onkuanakempara magatiro oshi impo ovashi ontimanakera okitsoki.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
83

82

Robin Foster

FABACEAE

24

Cedrelinga cateniformis Tornillo / Paria

DESCRIPCIN rbol de 40 m de alto, tronco cilndrico con corteza profundamente fisurada. Hojas compuestas, alternas, bipinnadas, con los foliolos opuestos que tienen la base desigual. Flores blancas pequeas y numerosas, agrupadas en racimos. El fruto es una legumbre estrecha y alargada a manera de tornillo, con membranas segmentadas, en cada segmento con una semilla. Su madera es muy apreciable y tiene demanda en el mercado internacional, algunas veces fabrican del tronco botes. Crecen en bosque primarios, principalmente en reas colinosas. Distribucin: Desde Venezuela hasta Bolivia. Distribucin local: CASH1, CASH2, CASH3, TOT, MER, AGN, MIP, PAGB, ARM.
Wilfredo Mendoza

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato onake, ogatsantsatakera onake 40 metero, ogari opoa ogapoanisano kara kanuropoamatake, ogari otaki tagirereimataka karagaraimatake. Ogari oshi apatoshigavageta kara, okantatigashiageta, otyomiashiaegini, oveshintsashiatakara tera ontentagavakagempa. Ogari otega onti okutategatake ontyomiategani onake otovaigavagetira kara, apatotegatakara kaotaka ontinirikatyo okanatake. Ogari okitsoki otyomiakichonisano aikiro choeni ogatsantsakitsotumatake ariotari okantari paria, oponatakogetaka patiropage patiropage oponatakogetakara ario onake kara okitsoki. Ogari okotapage pairo okogasanotagani aikiro ipimantaigakerora oatakotanakera pashiniku kipatsi, okonogaka ogari opoa ovetsikagani pitotsi. Onti oshivokageti otimasanotira inchatopage, otimasanogeti otishigetanakera.

rbol de gran tamao, con la corteza de color caf fisurada o agrietada, hojas bipinnadas con foliolos muy asimtricos, frutos estrechos alargados que se asemejan a un tornillo.

Onti inchato onake omaranesantyo kara, ogari otaki okaovetakara opotsitatira kaju vatsavatsaimataka, ogari oshi akashiaegitisanotyo otyomiashiasanotyo, ogari okitsoku otyomiakitisano okaotasanotakarotyo okitsoki paria.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

Fenologa: La floracin ocurre entre agosto y diciembre, los fruOtivarokagetakara: tos se producen entre enero a Oponiakotakara venesoeraku abril. oatakovagetakera Voriviaku.

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, TOT, MER, AGN, MIP, PAGB, ARM. Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti otsititanakera agostoku ontisaneni diciembreku, antari otimira okitsoki inti ontimanta kashiri enero ontisaneni abrilku.
85

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI

84

FABACEAE

25

Copaifera paupera Copaiba / Jagaro

DESCRIPCIN rbol de hasta 30 m de alto, con el tronco cilndrico, corteza externa con lenticelas y conteniendo oleorresina aromtica. Hojas compuestas alternas, imparipinnadas o paripinnadas, con foliolos marcadamente asimtricos. Flores blancas, pequeas, agrupadas en racimos. Fruto discoidal aplanado, con la superficie lisa y glabra con una semilla negra, encerrado en un arilo carnoso de color amarillo a anaranjado. La madera se usa en construcciones, y la oleorresina se usa contra heridas e inflamaciones y para afecciones de la garganta. Crecen principalmente en bosques primarios.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol con el tronco cilndrico, con la corteza externa lenticelada, hojas compuestas con foliolos pequeos marcadamente asimtricos.

Onti inchato ogari opoa katinkapoamatake, ogari otaki enokutirira kosutakimatake, ogari oshi onagetake magatiro apatoshigagetakara otyomiashiaegini onegitegetakara onegintegetaka okametishiatakera.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

Onti inchato ogatsantsatakera onti onake 30 metero, ogari opoa onti okantinkapoatake, otaki enokutankitsirira saatakimatake onkasankavageteratyo kara. Ogari omirinka omechoshiati, veshintsaashiamataka aikiro okonogaka tera ovetsikashiatempa oveshintsaashiatakara onti okepishitakanakera. Ogari otega kutategaimataka ityomianisanotyo kara apatotegatakara okanatakotakerora. Ogari okitsoki kanurokitsomatake kavogutakitsomatake enokukya kusomatake potsitakematake tovaiti onti okiraakitsotake choeni okitetakogetakero, ogari okotapage antari ovetsikagetanakempara impogini ogavintantagani Distribucin: Desde Brasil has- ashi ankaratakempara ontiri ta Bolivia, debajo de los 700 m anonagisetakera anta atsanoku. Onti de altitud. okimoti okimogeti anta inkenishiku. Onti oshivokageti otimakera Distribucin local: PAG, KIR, SM, inchatopage. POR, ALC, SEP, CASH2, SM3. Otivarokagetakara: Fenologa: Producen flores a lo Oponiakotakara brasilku largo de todo el ao y fructifican oatakovagetake voriviaku, principalmente entre septiemogaenokakara onale 700 mil metero. bre y enero. Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, SM, POR, ALC, SEP, CASH2, SM3. Tyara okanta iroriri: Otimasanoti otegapage antari otimira oipage pairorira otimantasanotaka setiembre intiri eneroku.

CITES

IUCN

lo

vu
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
87

86

Robin Foster

FABACEAE

26

Dipteryx micrantha Chihuahuaco / Oaroki y Komagi

DESCRIPCIN rbol de hasta 45 m de alto, tallo cilndrico y recto con la corteza externa lenticelada, con ritidomas que se desprenden dejando huellas. Hoja alterna y compuesta imparipinnada, con los foliolos alternos, fuertemente asimtrico, el raquis ligeramente alado. Flores prpuras, agrupadas en ramas terminales. Fruto elptico leoso, ligeramente aplanado con la superficie externa de color amarillento, harinoso y oleaginoso, con una sola semilla fraganciosa. La madera es empleada en pisos y estructuras y se obtiene carbn. Crecen en bosques primarios.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol con el tronco cilndrico de madera dura, con la corteza externa con ritidomas que se desprenden dejando huellas, las hojas compuestas imparipinnadas, con el raquis estrechamente alado. Onti inchato ogari opoa katinkapoamatake okota onkusovageteratyo kara ogari otaku enokutankitsirira otagitagiataka opariganakerira koneatake opariganakera, ogari oshipage onti apatoshiagetaka okusopanatakera aikiro patiro oneantasanotagani.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

Onti inchato ogatsantsatakera onake 45 metero ogari opoa onti okatinkapoatake, ogari otake enokutankitsirira onti okovoreapoatake, okonogaka ogari otaki omeshina opariganake impo omatanaara aikiro, onti okanake agaveakara. Ogari oshi mechoshiatake otimashigetaka magatiro ogari oveshintsaashiatakara akashiaegitisano mechoshiamatake okametitasanovageti. Ogari otega gera ompitikumate apatotegataka anta otsitipariku panikyara ontsokanaempa. Ogari okitsoku kanurokitsomatake kanuromatake choeni okitekitsotumatake, kaovetaka Distribucin: Desde Colombia arina ontiri opotsitakitsotake hasta Bolivia. aikiro onkasankavageteratyo kara. Ogari okota onti ovetsikantagani Distribucin local: PAG, KIR, menkotsi ontiri ovetsikantagani CASH1, CASH2, CASH3, SM, ALC, aikiro omenk. Onti oshivokageti anta MIP, PAGA, PAGB, TSO, MER, AGN, inkenishisanoriraku. POR, SM3. Otivarokagetakara: Fenologa: Producen flores en Oponiakotakara korompiaku la estacin seca y fructifican a fi- ogonketakovagetaka voriviaku. nes de esta. Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, ALC, MIP, PAGA, PAGB, TSO, MER, AGN, POR, SM3. Tyara okanta iroriri: Onti otimi otega osarigagitetira aikiro otimira okitsoki okarakutanaira.

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
89

88

FABACEAE

27

Enterolobium schomburgkii Oreja de diablo / Koitori

DESCRIPCIN rbol de hasta 30 m de alto, con el tronco recto y cilndrico, con la corteza externa gris a amarillenta. Hojas alternas, bipinnadas, con 10 a 28 pares de pinnas, peciolo con glndulas en forma de copa. Las hojas caen en la estacin seca y se reponen a inicios de la estacin lluviosa. Flores pequeas blancas, agrupadas en cabezuelas globulares. Fruto legumbre, con forma de oreja humana, con la corteza externa de color verde a marrn rojiza al madurar. Ocasionalmente usado como madera, en otros pases lo usan para fabricar papel. Crecen principalmente en bosques primarios.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol de tronco recto, con hojas bipinnadas alternas, de 10 a 28 pares de pinnas; pierde todas las hojas en la poca seca y los repone al inicio de la poca hmeda; con fruto legumbre que asemeja a la oreja humana. Onti inchato onake katinkapoari, ogari oshi mechoshiamatake tsiripeshianisano ariorika onake 10 ontirika 28 oshipage, antari oshiriaganaara oparishiatanai, antari opariganaira otimanaira oshipage omechoshiatanaira. Ogari okitsoku kaovetaka pankirintsi okonogaka onti okaovetakara igempita matsigenka.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Onti inchato ogatsantsatakera onake 30 metero, okatinkapoavageti kara kanuropoamatake, ogari otaki choeni okitetakitake. Ogari oshipage onti omechoshiageti tsiripeshiatisanotyo onagetake 10 ontirika 28 oponagetakara ovetsikashiagetakara kamaeti kaotakatyo oviikantagetaganirira, antari sariniku onti oparishigeti oshipage antari oparigaatanaira otimanaira oshipage. Ogari otegapage otyomiaegitisano kutategamatake apatotegagetaka okaragetakera tapitegatavagetaka. Ogari okitsoki kaovetaka pankirintsi aikiro kaomataka igempita matsigenka, ogari otaki onti okaniatumatake aikiro okiraatakotumatakero irakira. Ogari Distribucin: Desde Mxico has- okota onti ovetsikantagetagani ta Bolivia. antari pashini kipatsi onti ovetsikantagani paperishi. Onti otimi Distribucin local: MIP, PAGA, otimasanotira inchatoshipage. PAGB. Otivarokagetakara: Fenologa: Florecen y fructifican Oponiakotanakara mejikoku en la poca seca. oatakovagetake voriviaku. Itimira otimagetaganira: MIP, PAGA, PAGB. Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti aikiro otimi okitsoku osarigagitetira.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
91

90

FABACEAE

28

Myroxylon balsamum Balsamo y Estoroque / Iribatiki

DESCRIPCIN rbol de hasta 40 m de alto, corteza externa agrietada finamente, con secrecin resinosa y con fragancia. Hojas alternas, imparipinnadas, con foliolos de 3 a 9 pares con las lminas glabras con diminutas lneas traslcidas. Flores blancas, agrupadas en racimos axilares o terminales. El fruto es una smara, con pice ancho que se adelgazada hacia la base, semillas amarillentas con olor muy fragante. La resina es usada como cicatrizante de heridas y en perfumera, la madera es usada en construcciones para pisos. Crecen principalmente en bosques primarios.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol de tronco cilndrico, la corteza interna presenta fuerte olor al ser cortado, las hojas tienen unas diminutas lneas traslcidas en toda la superficie.

Onti inchato tapipoamataka, ogaru itaki savitirira onkasankavageteratyo kara okarataganira, ogari oshi onti osankenavantaka magatiro anta enoku.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Onti inchato ogatsantsani onake 40 metero, ogari otaki mechotakimatake, otimasanovageti osesereki aikiro okasankavageti. Ogari oshi omechoshiati omirinka opatoshiagetaka onake 3 ontirika 9 oshipage oveshintsaashitakara. Ogari otegapage onti okutatake apatotegagetaka ovikagetakara otsonkatanakara. Ogari okitsoki ogatsantsakitsoni okonogakaro otyomiakichonisano ovikakarora otsegoku, okitetake aikiro choeni okiraatake ogari okitsoki kitekitsomatake onkasankavageteratyo kara. Ogari oani onti ogavintantagani ashi omashikitanaera achakovetakara ogari okasankatakera onti ashi Distribucin: Desde Mxico has- ontiritakenkanira menkotsi. Onti ta la Argentina, debajo de los otimi inkenishiku otimasanotira 700 m de altitud. inchatoshipage. Distribucin en las localidades evaluadas: MER, AGN, MIP, SEP, SM3, POT, SME. Fenologa: Florecen en la estacin seca entre abril a junio, y producen frutos durante la estacin seca entre junio y julio. Otivarokagetakara: Oponiakotakara Mejekoku oatakovagetake argentinaku ogaenokakara otishi 700 metero. Itimira otimagetaganira: MER, AGN, MIP, SEP, SM3, POT, SME. Tyara okanta iroriri: Oporenkamati irorori osarigagiteira yoga kashiri abril irorosati Junio ogari otimira okitsoki onti osarigira yoga kashiri Junio intiri Jorio.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
93

92

GESNERIACEAE

29

Besleria capitata No conocido / No conocido

DESCRIPCIN Hierba de hasta 60 cm de alto, pubescente. Hojas ovaladas. Flores con cliz anaranjado y corola amarillenta, agrupadas en racimos comprimidos lateralmente que se asemejan a una cabezuela. Los frutos son bayas anaranjadas. No se ha registrado ningn uso. Crecen en el sotobosque con bastante luz, generalmente en bosques secundarios. Distribucin: Su distribucin est restringida al Per. Distribucin local: CASH1, CASH2, CASH3, MALV. Fenologa: Se ha registrado en flor y fruto en la poca lluviosa.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti tovaseri ogatsantsatakera onake 60 cm mechoshiamatake. Ogari oshi suashiamatake, ogari otega antari nigankitega kitetetamatake apatotegagetaka okanatakotakerora antari niganki okaovetakara ogitotega. Ogari okitsoki okitetumatake. Tera ontsirinkakotempa tatoita otimashiti. Onti otimasanoti okitetumatake onti otimi inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchato iporeasanotakera, inkenishiku terira onchatosetasanote. Otivarokagetakara: Ogari otivarokagetakara tesakona ontimasante aka Peroku. Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, MALV. Tyara okanta iroriri: Itsirinkakoigakero otegamaitira ontiri otimira okitsoki oparigaatira inkani.

Hierba pubescente; flores vistosas con cliz anaranjado y corola amarillenta; crece en reas claras.

Onti tovaseri, mechoshiaegimataka, ogari otega oneasanotagani kitetegamatake otega aikiro kitematake, otimi kara okoneagitetira.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
95

94

GESNERIACEAE

30

Corytoplectus speciosus No conocido / No Conocido

DESCRIPCIN Hierba de hasta 0,4 m de alto, tallo con la parte apical de color rojizo. Hojas simples opuestas, ligeramente de diferentes tamaos, ovadas, margen crenado, haz verde oscuro y cerca a los nervios principales verde claro, envs prpura. Flores con cliz rojizo, flores amarillas protegidas por brcteas, elpticas, rojas, externamente rojo piloso, agrupadas en racimos terminales y axilares. E fruto es una baya transparente, globosa; glabra y semillas numerosas de color negro. Se desconoce su uso. Crece en el sotobosque con bastante sombra, generalmente en bosques primarios. Distribucin: Desde Costa Rica hasta Bolivia, hasta los 2400 m de altitud. Distribucin local: CASH1, CASH2, CASH3. Fenologa: Producen flores y frutos en la poca hmeda.
DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti tovaseri ogatsantsatakera onake 0,4 metero ogari okii nigankikii kiraakiimatake. Ogari oshi omirinka omechoshiatakera okantatigashiagetaka osuapanatake okaragetakera otogetakara, onti okaniatakera opotsitatakotakero antari nigankipana onti okaniapanatake, aikiro oposantegetaka okiraagetakera. Ogari otega aikiro onti okiraatake, aikiro okitetegagetake onegintegetakara ganiri okamategati, kaniapanamatake aikiro kiraategamatake antari enoku onti okiraategatake, apatogagetaka ovikagetakara anta oshitikagetakara. Ogari okitsoki saakitsomatake tapityonkarekimataka ogari okitsokipage otovaigavagetiratyo kara potsitakitsokatake. Tera oneenkani tatoita otimashitake. Onti oshivoki tesakonarira onti inkenishi onagetakera otsimankagetakara, aikiro inkenishiku terira omporoimatenkani. Otivarokagetakara: Oponiakotanakara costa ricaku oatakovagetake voriviaku ogaenokakara 2400 metero. Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3. Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otega ontiri aikiro okitsokipage onti oparigaatira inkani.

Hierba con el tallo apical rojo piloso, con el envs de las hojas prpuras, flores de color rojo piloso.

Onti tovaseri, ogari okii onti okiraakiitake okiraatakera okiipageku, ogari oshipage onti otsiovanataka okonogakaro okiraagetakera, ogari otegapage onti okiraagetake pitegamatake.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
97

96

GESNERIACEAE

31

Drymonia pendula No conocido / No Conocido

DESCRIPCIN Liana con hojas simples y alternas, distinguible por el tamao del pednculo que alcanza los 150 cm de largo y desde el cual penden las flores. Flores amarillas formando un tubo, cubiertas por brcteas rojas. Los frutos son cpsulas carnosas. Se desconoce su uso. Crece en el sotobosque de bosques primarios, principalmente en reas de colinas bajas. Distribucin: Desde Colombia hasta el Per. Distribucin local: CASH1, CASH2, CASH3, POT, SM3. Fenologa: Producen flores y frutos en la poca hmeda.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
Wilfredo Mendoza

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti tovaseri ogari oshi kantaka omechoshiatakera okantatigagetaka otimagetakera ogempitapage onagetake 150 cm ogatsantsatakera oatakovagetake ovikakara otegapage. Ogari otegapage onti okitetegatake omotonakitaka onti gotankicha kiraari, ogari okitsoki ovegitsoaka ovatsatakera. Tera ogotenkani tatoita otimashitake. Onti otimi kara inkenishiku tesakonarira ontime inchatopage aikiro otimasanotira inchatoshipage, otimasanoti terira ontimasanote otishipage otsateniagetira. Otivarokagetakara: Oponiakotakara korompiaku oatakovagetakera aka peroku Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, POT, SM3. Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage aikiro okitsoki anta oparigaatira inkani.

Liana con flores amarillas, sostenidas por un pndulo de ms de 1 m, protegidas por brcteas rojas.

Onti tpvaseri onake, ogari otegapage avintsaakotakaro patiro otega onake ogatsantsatakera 1 metero, ogari otega kitetegamatake, otikakotakero pashini kiraategamatake.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
99

98

HELICONIACEAE

32

Heliconia rostrata Platanillo / Sagonto

DESCRIPCIN Hierba rizomatosa, de hasta 2 o 3 m de alto, erguida. Hojas oblongas dispuestas en abanico, miden hasta 2 m de largo. Flores de color amarillo claro, agrupadas en inflorescencias pendulares, dispuestas en zigzag, cada inflorescencia est compuesta por numerosas brcteas gruesas y rojas. Los frutos son drupas de color azul intenso. Usado como ornamental. Crece en el sotobosque en lugares abiertos.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba con hojas de hasta 2 m, inflorescencia dispuesta en zigzag, protegida por brcteas gruesas y rojas.

Onti tovaseri, ogari oshi ogatsantsashiani kara onake 2 metero ogapanaani kara akya oati akya oati, aityo tikakotakerorira omaranesano aikiro onti okiraatake.

Onti tovaseri kusomatyakimatake ogatsantsatakera 2-3 metero, okatsitikona. Ogari oshiipage omarapanapageni kaotavagetaka evarontsi ogatsantsatakera onagetake 2 metero. Ogari otegapage okitetake koneatasanotake, apatotaka magatiro otegatakera okamuchankagetaka akya oati akya oati patiropage otegapage oponatakogetaka tovaiti kara omarapagerikatyo aikiro kiraamatake. Ogari okitsoki onti Distribucin: Desde Mxico has- okamachonkatake. Onti agagani ta Bolivia. ashi ogakenkanira kara. Onti otimi kara inkenishiku tesakonarira Distribucin local: CASH1, onti inchatopage apomagashiku CASH2, CASH3. okoneagitetakera. Fenologa: Florecen y fructifican Otivarokagetakara: a finales de la poca lluviosa. Oponiakotakara mejekoku oatakovagetake voriviaku. Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3. Tyara okanta iroriri: Onti otegati aikiro otimake okitsoki panikyara ontsonkantanaempa inkani.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
101

100

MAGNOLIACEAE

33

Talauma amazonica No conocido / Iritoinkeimora y Iansidenpinikemari

DESCRIPCIN rbol de hasta 12 m de alto, con el tronco aromtico, pice de las ramas protegidas por grandes estpulas caducifolias que dejan una cicatriz. Hojas simples, alternas, elpticas; el peciolo con cicatriz. Flores grandes y solitarias con varios ptalos blancos, aromticos. Fruto globoso, con semillas rojizas pndulas. Se desconoce el uso. Crecen principalmente en el bosque primario.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol con la corteza aromtica; en los nudos, presenta pelos largos amarillos, caducos, con flores blancas aromticas.

Onti inchato ogari otaki onkasankavageteratyo kara antari ovikagetakra aityo oviti ogatsantsapageniratyo kara onkitevagete, otsapatsapaatakara, ogari otegapage onti okutategatake onkasankavageteratyo kara.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Onti inchato omarane kara ogatsantsatakera onake 12 metero ogari opoa onkasankavageteratyo kara ogari otsegopage oshintsitagagetakero pashini omaratsegoni ario okaotaka maika mashimashikiamataka. Ogari oshi omirinka omechoshiatake otsapatsapashiataka aikiro omashikishiataka. Ogari otega omarane patiro onake otsatategatakara tovaiti oshitishitikaatakara onti Distribucin: De Ecuador hasta okutategatakera kasantategamatake. Bolivia. Ogari okitsoki okanurokitsotake, ogari okitsoki nankitsirira tsompogi Distribucin local: NM, PAG, okiraakitsotake oshimpereokipage. KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, Tera ogotenkani tatoita SEP. otimashigetake. Onti otimasanotake anta otimasanotira inkenishi terira Fenologa: Producen flores y omporoimatenkani. frutos finales de la poca seca, principalmente entre septiembre Otivarokagetakara: y octubre. Oponiakotanakara Ecuadorku oatakovagetakera voriviaku. Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, SEP. Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage, ontiri okitsokipage okarakutanaira sarini yoga kashiri setiembreku intiri octubreku.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
103

102

MALVACEAE

34

Apeiba aspera Peine de mono / Tampiraniro y Tamboraniroki

DESCRIPCIN rbol de hasta 20 m de alto, tronco recto la corteza externa con lenticelas circulares de color negruzco. Hojas simples, alternas, peciolo con los extremos engrosado, el limbo de 3 a 5 venas, con mechones de pelos a cada lado del nervio central, frecuentemente en las axilas de los nervios secundarios en el envs. Flores de color amarillo, agrupadas en racimos que salen opuestas a las hojas. Frutos en cpsulas redondas, aplanados, cubiertos de espinas rgidas poco punzantes con una pequea apertura. Usado en construccin ligera de techos y tableros. Crece en bosques primarios y secundarios. Distribucin: Desde Costa Rica hasta Bolivia, hasta los 1200 m de altitud. Distribucin local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, TOT, AGN, SEP, PAGB, SME. Fenologa: Florece y fructifican durante todo el ao, pero con mayor ocurrencia a fines de la estacin seca.

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato ogatsantsatakera onake 20 metero katinka, ogari otaki sarasaraitake, onti opotsitatumatake. Ogari oshi omirinka omechoshiatake omarapanapageni, antari opanaku onake 3 ontirika 5 otsapagetakara, ogari omechoshiare otimagetake ovitipage patiropage ovikagetakara oshipage magatiro onagetakera anta ovikagetakara. Ogari otega kitetetamatake apatotegagetakara okontegetapaake onakera savikona oshi. Ogari okitsoki onti okanurokitsotake shipetyakitsomatake onti gotankicha otseipage tsuampimantake maani otankagetake. Onti ovetsikantagani ashi pankotsipage ontiri taberapage. Onti otimi inkenishiku otimasanotira inchatopage ontiri tesakonarira ontimasanote. Otivarokagetakara: Onti onagetake consta rica oatakovagetake voriviaku ogaenokakara onake 1200 metero. Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, TOT, AGN, SEP, PAGB, SME. Tyara okanta iroriri: Onti otegamaitake aikiro otimake okitsoki magatiro shiriagarini antari pairo otimasanotake panikyara ontsonkanaempa sarini.

rbol con la corteza externa de color marrn claro con lenticelas circulares y regularmente distribuidas, hojas con nerviacin palmeada, con mechones de pelos diminutos a cada lado del nervio central; fruto discoide y espinoso. Onti inchato ogari otaki onti okiraatumatake koneatasanovagetake ogari opoapage okantatigagetaka otivarokagetakara, ogari oshi otsapashiagetaka ogatsantsashiatakera, otovaigakera oviti anta oshiku onagetakera nigankipage ogari okitsoki kanurokitsomatake otimagetakerora otseipage anta okitsokiku kaotavagetaka kishirintsi.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
105

104

Robin Foster

MALVACEAE

35

Ceiba pentandra Lupuna / Pasaro

DESCRIPCIN rbol de hasta 50 m de alto. Tronco ligeramente abultado, con la corteza externa agrietada de color marrn grisceo a verduzco, sostenido por races tablares. Hojas compuestas alternas, digitadas, con 7 a 9 foliolos lanceolados, con el margen entero o finamente aserrados. Flores de color blanco a amarillento, agrupadas en nudos de 8 a 15 flores. Los frutos son cpsulas elipsoides con la superficie lisa, semillas numerosas cubiertas de material algodonoso de color blanquecino, brillantes. Su tronco se usa para fabricar tablas y las fibras de las semillas para relleno de almohadas. Crecen en diferentes bosques sin alteracin, mayormente debajo de 1500 m de altitud.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rboles altos que superan los 40 m, con el tronco ligeramente abultado, provisto de aguijones; las hojas digitadas con los foliolos enteros y con flores de color amarillento.

Onti inchato omarane kara ogatsantsatakera onake 40 metero omaranesanotyo kara, antari anta opoaku aityo tovaiti otsei, ogari oshi tsapatsapashiataka ogari otega kitetegavagetake.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

Onti inchato ogatsantsanisano onakera 50 metero, omaranesanotyo ogari otakipage ontagirereivagetempa ogari otaki okiraatumatake aikiro choeni okaniatumagetake aityo otsempoki. Ogari oshi kantaka omechosiatakera ariorika onake 7 ontirika 9 otsatakogetaka okametishiagetakera aikiro ovetseigagetaka otsonkatanakara oshipage, ogari otega kitategamataka aikiro choeni okitetegatumatake apatotakara magatiro onake 8 ontirika 15 otegapage. Ogari okitsoki onti oponatakotaka onakera anta tsompogi ogari okitsoki tovaiti onake kara onti okaovetakaro otega ampei onkutavageteratyo kara. Ogari opoa onti ovetsikagani tablas ontiri oshivitsate, ogari otsapage onti ashi avetsikakerora anagitotakempara onti otimageti omakera 1500 metero Distribucin: Desde Mxico has- ogaenokakara. Onti oshivoki kara ta Bolivia. okantatigagetakara inkenishipage tera ovegagatgempa. Distribucin local: POR, MER, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA, PAGB, Otivarokagetakara: ARM, SME, POT, TSO, TOT. Oponiakotakara mejekoku oatakovagetake voriviaku. Fenologa: Florecen durante la estacin seca entre abril y agos- Itimira otimagetaganira: POR, to, y producen frutos durante la MER, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO, TOT. estacin lluviosa. Tyara okanta iroriri: Otegamaivageti kara anta osarigagiteira yoga kashiri abril intiri agosto ogar otimira okitsoki onti otimi oparigagiteira.

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
107

106

Robin Foster

MALVACEAE

36

Heliocarpus americanus Huampo / Shinti

DESCRIPCIN rbol de hasta 15 m de alto, corteza fibrosa con muclago transparente. Hojas simples y alternas speras, con el limbo en forma de corazn a veces con tres puntas, con glndulas dispuestas en el margen. Flores pequeas y cremosas agrupadas en racimos terminales. Frutos de color marrn. La madera es liviana, ocasionalmente las fibras de la corteza son usadas como sogas. Crecen en bosques secundarios o chacras abandonadas.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol de crecimiento rpido, frecuente en bosques secundarios, con las hojas en forma de corazn con 3 puntas, las venas del haz de color rojizo a amarillento con pelos blancos. Onti inchato otimi kara oporoagetaganira shintsi okimoti, ogari oshhi onti otsegoshiatumatake okaovetakaro nigakintsi 3 onake onti otsapatsashiataka antari okiraatakera aikiro onti okitetakotumatakera ogari ogishi onti kutari.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Onti inchato onake ogatsantsatakera onake 15 metero, ogari otaki aityo otsa tovaiti ogarentsaka saankiamatake. Ogari oshi omirinka omechoshiatake tontashiamatake, antari opanaku onti okaovetakara nigakintsi okonogaka onake mavati opana, antari okaragetakera ario kara ovikagetaka okiiku. Ogari otegapage otyomiaegini choeni okitetegagetake apatotegagetaka anta okarategagetanakera. Ogari okitsoki onti okamaratake. Ogari opoa tera ontenate, ogari otsa onti agagani ashi shivitsa Distribucin: Desde Mxico has- ampitsatakenkanira. Onti ta Paraguay. oshivokageti inkenishiku tesanorira ontimasanote inchatopage ontirikara Distribucin local: MER, AGN, tsamairintsiku okaganirira. TSO. Otivarokagetakara: Fenologa: Florecen y fructifican Oponiakotanakara mejikoku en la poca lluviosa. oatakovagetake paraguay. Itimira otimagetaganira: MER, AGN, TSO. Tyara okanta iroriri: Otegamaiti aikiro otimke okitsoki anta oparigaatira inkani.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
109

108

MALVACEAE

37

Matisia cordata Sapote / Panashinteki

DESCRIPCIN rbol de hasta 18 m de alto, tronco recto y liso, algunas veces sostenido por aletas. Hojas simples y alternas, ampliamente cordadas. Flores blanco, cremosas o amarillentas, agrupadas en nudos. Frutos globosos, con la superficie lisa de color marrn amarillento, con pulpa carnosa anaranjada a amarillenta y dulce. Su fruto es comestible por su sabor y aroma; se preparan jugos, dulces y mermeladas; por eso, se cultivan en algunos lugares. Crecen en lugares abiertos de bosques primarios. Distribucin: Desde Costa Rica hasta Bolivia.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
Wilfredo Mendoza

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato onake ogatsantsatakera onake 18 metero ogari opoa katinkapoamatake aikiro kusopoamatake, okonogarantaka onti kusotagagetiro omentsa. Ogari oshipage omirinka omechoshiageti, onti otovanagetaka, antari enoku okusopanatake, onti okamarapanatake aikiro okitepanatake, ogari apitene onti okitetumatake aikiro ompochavageteratyo kara. Ogari okitsoki onti osekatagani aikiro oenkagakera kasankamatake, ovetsikagani oviikakenkanira opochavageti aikiro ovetsikagani opotsa irorotari opankitantagetaganirira. Onti oshivokageti tyarikara kara otimasanotira inchatopage.

rbol con hojas cordadas anchas y grandes; sus frutos son globosos amarillentos comestibles.

Onti inchato onake ogari oshipage otsegopanagetake aikiro omarapanapageni, ogari okitsoki omaramokoikipageni okitetumatake ogagani.

Distribucin local: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, Otivarokagetakara: MALV, POR, MER, AGN, ALC, MIP, Oponiakotanakra costa rica SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME. oatakovagetakera voriviaku. Fenologa: En la poca seca, producen flores en forma masiva y frutos durante la poca hmeda entre noviembre y febrero.

Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME. Tyara okanta iroriri: Antari osarigira otimasanovageti otegapage tovaitisano ogari okitsokipage otimasanovageti kara onti anta oparigaatanaira inkani yoga kashiri noviembre intiri febrero.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
111

110

MALVACEAE

38

Ochroma pyramidale Palo balsa y Topa / Paroto

DESCRIPCIN rbol de hasta 25 m de alto, tallos rectos de madera suave, tiene la copa aparasolada. Hojas simples alternas, enteras y grandes ampliamente acorazonadas, envs de las hojas con pelos estrellados. Flores solitarias blancas, grandes en forma de embudo, con estambres numerosos. Fruto capsular con numerosas semillas cubiertas por vellosidades sedosas de color caf amarillento. El tallo se usa para hacer balsas; la corteza fibrosa se usa como sogas; las vellosidades de las semillas se utilizan como relleno de colchones y almohadas; algunas veces se aprovecha la madera. Crece generalmente en los bosques secundarios y a orillas de los ros.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol con la copa aparasolada, con hojas anchas y grandes, con el envs ferrugneo; madera blanda.

Onti inchato ogari opoa saragavoamataka, ogari oshipage omarapanapageni antari savipanaku kaovetaka pariantipana ogari okota onti terira ontenate.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

Onti inchato onake ogatsantsatakera onake 25 metero ogari opoa katinkapoamatake mechopoamatake, otimake oani karentsapoamatake. Ogari oshipage kantaka okaotakara omechoshiatakera, omarapanapageni kaovetaka nigakintsi okonogaka oga oshi motokiroroimataka. Ogari otega patiropage onagetake onkutavageteratyo kara, omarapageni onti ovenakigetaka tovaiti onake ochoviatakera. Ogari okitsoki onti okoroatake tovaitisano okitsokipage oponatakogetakaro ovitipage karentsamatake onti okitetumattake okaovetakaro kaju. Ogari opoa ovetsikantagani ashi shintipoa, ogari otakipage aityo otsapage opegakagagani shivitsa, ogari ampeitankitsirira onti opegakagunkani onoriantaganirira ontirika nagitorintsi, okonogaka oga okota onti Distribucin: Desde Mxico has- ovetsikantagetagani. Onti otimi kara ta la Argentina hasta los 1500 m inkenishiku tesakonarira ontimasante de altitud. inchatopage aikiro kara otsapiapageku nia. Distribucin local: PAG, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, Otivarokagetakara: Oponiakotaka AGN, MIP, SM3, PAGB, POT, TSO. mejikoku oatakovagetanake anta argentinaku ogaenokakotaka 1500 Fenologa: Florecen mayormen- metero. te en la estacin seca entre junio y septiembre, y fructifican a fines Itimira otimagetaganira: PAG, de dicha estacin. CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, MIP, SM3, PAGB, POT, TSO. Tyara okanta iroriri: Otegatasanovageti kara anta osarigavagetira yoga kashiri jonio intiri setiembre antari otimanakera okitsoki otsonkanakara sarini
113

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI

112

MALVACEAE

39

Sterculia apetala Huarmi caspi / No conocido

DESCRIPCIN rbol de hasta 30 m de alto, tronco con la corteza externa escamosa, con lenticelas circulares, sostenida por races tablares. Hojas simples, alternas, aglomeradas en el pice de las ramas, limbos de 3 a 5 lobulos, con el envs densamente cubierto de pelos estrellados. Flores prpuras, cubiertas por pelos estrellados externamente, agrupadas en racimos terminales. Frutos de pndulos, formados por 3 a 5 folculos leosos, con la superficie amarillenta, con una densa pubescencia ferrugnea, con numerosas semillas negras. No se conoce ningn uso. Crece generalmente en bosques primarios.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol de tallo cilndrico, con la corteza con lenticelas circulares, hojas grandes y lobuladas, con la base cordada y cubierta por pelos estrellados.

Onti inchato tapivoamataka, ogari otaki tankatankaimatake vuavuaitaka. Ogari oshi omarapanapagenisanotyo aikiro tapivanatavagetaka, antari otsititakara tsuampiviimataketyo apataakarotyo oviti kovoreapititavagetake.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

Onti inchato ogatsantsatakera 30 metero ogari opoa ontiri otaki anta enoku tagirereimataka aikiro onkusovageteratyo kara ogari shintsitagagetakerorira onti omentsapage. Ogari oshi kantaka okaotakara omirinika omechoshiatakera otsegororoitakera ariorika onake 3 ontirika 5 otsegogetakera, antari savipana omaranerika apamankakarora magatiro ovitipage kovoreatavagetake. Ogari otega kovoreamatake apataakarotyo ovitipage kovoreamatake anta enoku, apatotegatakara magatiro anta otsonkategaanakara. Oagari okitsoki, onti apatotaka magatakutiro onagetake 3 ontirika 5 okitsokipage kitekitsomatake, Distribucin: Desde Mxico has- otovaigavagetityo kara ta Bolivia. ovikavikaatakarora otsatagetakara ogari okitsoki onti opotsitakitsotake. Distribucin local: CASH1, Tera ogotenkani tatoita CASH2, CASH3, MALV, AGN, SEP, ovetsikantagani. Onti oshivoki SM3. inkenishisanoriraku otimasanotira inchatopage. Fenologa: La floracin se produce a mediados de la estacin Otivarokagetakara: seca en el mes de julio y fructifi- Oponiakotakara mejikoku ca a fines de dicha estacin. oatakovagetakera voriviaku. Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, MALV, AGN, SEP, SM3. Tyara okanta iroriri: Antari otimasanotakera otegapage onti niaganki sariniku yoga kashiri jorio, antari otimanakera okitsoki onti otsonkatanaara sarini.

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
115

114

Robin Foster

MALVACEAE

40

Theobroma cacao Cacao / Sareguemineki

DESCRIPCIN rbol de hasta 7 m de alto, a veces con ms de dos tallos principales, ligeramente inclinados. Hojas simples, alternas, con el limbo de forma oblonga a elptica, glabra, de color verde oscuro en el haz y ms plidas en el envs, con el peciolo en los extremos engrosado. Flores con el cliz blanquecino o rosado y ptalos blancos, rosados o purpuras agrupados en racimos de 20 a 25 flores sobre protuberancias. El fruto es una baya carnosa oblonga, de color amarillo o purpura, con numerosas semillas. La pulpa del fruto es comestible, y con ella se preparan refrescos; de las semillas, se extrae aceite o manteca. Crece principalmente en bosques primarios y es cultivado.
Wilfredo Mendoza

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol con el tallo ramificado desde la base, hojas de color verde oscuras en el haz y ms plidas en el envs; el fruto es una baya grande, carnosa de color amarillo o prpura. Onti inchato onake tsegororoamatake oponianakara otsitiku, ogari oshipage kaniashiamatake okonogakaro opotsitashiatake maani ontirika okiteshiatake anta savipanaku, ogari okitsoki omaramokoikini otimake okitsoki onti okitekitsotake ontirika okaniakitake.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

Onti inchato ogatsantsatakera onake 7 metero, okonogaka aratinkagetake pitepageti inchakii kametigetankitsirira, onti okanagagetaka. Ogari oshipage onti kantaka okaotakara omechoshiagetira, kanuroshiagetake okonogaka onti okiteshiagetake, aityo pashini onti okaniashiatake opotsitatakotumatakero maani, otsatatsataagetakara otsegogetakera ovetsainkagetakara oshipage. Ogari otegapage oporenkanakera kutategatavagetake ontirika choeni okiraatake maani antari magatiro kutategamatake aikiro choeni okiraatake apatotegagetakara magatiro onake 20 ontirika 25 otegagetakera patatogegagetakara magatiro. Ogari okitsoki onti otimake anta tsompogi okitsoki akakichoegiti kitekitsotavagetake ontirika Distribucin: Desde Mxico has- okovoreakitakera otovaigavageti ta Bolivia. kara onti agagani aceite ontirika igeika. Onti oshivoki anta inkenishiku Distribucin local: NM, PAG, otimasanotira inchatipage aikiro KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, opankitagani. MALV, POR, MER, AGN, MIP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, Otivarokagetakara: Oponiakotaka TSO. mejikoku oatakovagetakera voriviaku. Fenologa: Producen flores y frutos casi todo el ao. Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, MER, AGN, MIP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO. Tyara okanta iroriri: Onti otimi otega otovaiti aikiro okitsoku magatiro shiriagarini.

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
117

116

MELIACEAE

41

Cabralea canjerana Cedro masha y Requi blanca / Seiguiriki

DESCRIPCIN rbol de hasta 40 m de alto, con tronco cilndrico, corteza gruesa fisurada suave y rojiza. Hojas compuestas, alternas, imparipinnadas, foliolos oblongos con base fuertemente asimtrica, el haz y envs glabras. Flores con ptalos de color verde crema, agrupados en racimos axilares. Frutos globosos de color morado a rojizo, la superficie con lenticelas. Usado como maderable, pero de poco valor comercial. Crece en bosques secundarios en reas abiertas. Distribucin: Desde Costa Rica hasta Paraguay, debajo de 2500 m de altitud. Distribucin local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, SEP, SM3, PAGB, POT, TSO. Fenologa: Producen flores en la poca seca entre junio y septiembre y producen frutos a inicios de la poca lluviosa.
DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato onake ogatsantsatakera onake 40 metero ogari opoa omaraponanisano, ogari otakipage omarakotapageni karagaraimatake mechokotamatake aikiro kiraakotamatake. Ogari oshipage oashiatake magatiro kantaka okaotakara maika omechoshiatavake oashitakotakero magatiro apatoshiagetakara otapishiatakotakarora aikiro otontapanatakotakerora aikiro opigapigavanatakara. Ogari otegapage onti okaniategatake apatotegagetakara magatiro anta ovikategagetakara otsegoku. Ogari okitsoki onti otagigamotikigetaka onti onashonkamokoikigetaka aikiro okiraatakotakerora anta enoku onti osaamokoikitake. Onti otimashitake agakenkanira okota impogini onti ompimantanunkanira. Onti oshivokake inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchatopage okoneagitetira. Otivarokagetakara: Oponiakotakara costa rica oatakovagetanake paraguay, ogenokakara 2500 metero. Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, SEP, SM3, PAGB, POT, TSO. Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage anta osarigagitetira, yoga kashiri jonioku intiri setiembre, ogari otimira okitsoki onti otsititanaara oparigaatanaira.

rbol de madera suave, corteza externa con pequeas grietas longitudinales, hojas compuestas con los foliolos glabros y frutos globosos de color morado a rojizo. Onti inchato omarane tera onkusote, ogari otaki enokutirira otyomiaegiti onake otagiagetakara ogatsantsatakipageni, ogari oshipage otimagetake oponashiagetakara ogashiapageni ogari oipage kanuroitavagetake onti okisaatumaake aikiro okiraatumatake.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
119

118

MELIACEAE

42

Cedrela odorata Cedro / Santari

DESCRIPCIN rbol de hasta 30 m alto, con tallo lenticelado y fisurado, sostenido por races tablares pequeas. Hojas compuestas, alternas, agrupadas en el pice de las ramas, foliolos asimtricos. Flores pequeas, agrupadas en un racimo terminal o axilar. Frutos capsulares, con la superficie de color marrn claro, cubierta por lenticelas blanquecinas, se abren en 5 valvas leosas, con semillas aladas. Usado como maderable de buen valor comercial, su corteza se usa como tinte. Crece en bosques primarios, principalmente en reas colinosas. Distribucin: Desde Venezuela hasta Paraguay, debajo de los 1600 m de altitud. Distribucin local: CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, AGN, SME. Fenologa: Florecen durante la estacin seca, mayormente entre julio y octubre, y fructifican a fines de la estacin seca.
DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato ogatsantsatakera onake 30 metero ogari opoa tankatanpoavagetake aikiro karagarapoamatake, onti oshintsitagagetakero omentsapage otyomiaegitirira. Ogari oshipage onti gotankicha oshipage apatoshiagetakara anta otsegopageku otyomiashiegitisanotyo. Ogari otega otyomiategaegiti apatotegagetakara anta okarashigetakera ovikavikaatakara otsegoku. Ogari okitsoki akakichoegitisano okamarakitsotakera oponagetakarao otakipage kutakitsomatake, pintagierora onake 5 okitsoki metsokimatake, ogari okitsoki ogatsantsakitsomatake. Onti otimashitake ashi okota ompimantakenkanira ogari otaki onti agagani opitsitsatakenkanira. Onti shivokageti anta inkenishisanoriraku, ogasanotyo otishigetanakera ario onake kara. Otivarokagetakara: Oponiakotanakara venesoeraku ogonketakovagetanaka paraguay ogaenokakara onake1600 metero. Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, AGN, SME. Tyara okanta iroriri: Otimasanoti otegapage osarigapaakera, yoga kashiri jorio intiri octubre ogari otimanakera okitsokipage onti atake otsonkatanaara sarini.

rbol con la corteza externa agrietada de color marrn claro, con suave olor a ajo; fruto capsular de color marrn claro, cubierta de lenticela blanquecina. Onti inchato ogari otakipage tagirereimataka opoaku, onti okitetumantake mechotakimatake ogari oenkagakera santarienkamatake, ogari okitsoki anurokitsotavagetake choeni okitetumatake, otapatakotakaro otaki kutatakutumatake.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

am
DS VU

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ll
END

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
121

120

Robin Foster

MELIACEAE

43

Swietenia macrophylla Caoba / Yopo

DESCRIPCIN rbol de hasta 40 m de alto, tronco recto y cilndrico con corteza de color marrn rojizo, usualmente con races tablares. Hojas compuestas, alternas, imparipinnadas, agrupadas en el pice de las ramas, foliolos opuestos y subopuestos, oblongos con base asimtrica. Flores de color verde crema agrupadas en racimos. El fruto es una cpsula ovoidea, que se abre de la base hacia el pice, en cinco valvas leosas, con semillas aladas numerosas. Usado como maderable de alto valor comercial. Crecen principalmente en el bosque primario.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol con la corteza externa agrietada de color marrn rojizo, con races tablares; hojas compuestas, con pocos pares de foliolos asimtricos, frutos grandes y leosos, que se abren desde la base hasta el pice. Onti inchato ogari otakipage tankatankaimatake onti kiraari ogari oparipage onti okotagetake, ogari oshi ario kara onagetake tesano ontentavakagempa, ogari okitsoki omarapageni aikiro aityo ovatsa, otankanakerika ario kara oneinkani ario onakera okitsoki.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

Onti inchato omaranerika kara ogatsantsatakera onake 40 metero ogari opoa katinkavagetake aikiro ogapoanisano ogari otakipage onti okitetumatake, ogari otaparipage onti okotagetake. Ogari oshipage apatoshiagetaka magatiro otimagetake tovaiti apatoshiagetaka ovikagetakarora anta otsegopageku. Opigashiagetaka ontiri choeni omarashiagetake ovikagetakara okiiku onagetakera magatiro. Ogari ontegapage okaniatake apatotegagetaka anta okanategagetakera. Ogari okitsoku onti otsantsakitsotake, otankakotanakera magatiro okitsoki onagetakera 5 okitsokigetakera otovaigavagetityo kara. Ogari Distribucin: Desde Mxico otimashitakerira onti agakenkanira hasta Bolivia, debajo de los 1200 okotapage opunavagetatari m de altitud. kara. Onti oshivokageti otimasanogetakera inchatoshipage. Distribucin local: PAG, CASH1, Otivarokagetakara: CASH2, CASH3, POR, TOT, AGN, Oponiakotanakara mejikoku SM3. oatakovagetanake voriviaku antari Fenologa: Floracin durante la ogaenokakara onake 1200 metero. estacin seca, entre agosto y octubre, y fructifica frecuentemen- Itimira otimagetaganira: PAG, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, te hacia fin de ao. AGN, SM3. Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage osarigagiteira, yoga kashiri agosto intiri octubre ogari otimantarira okitsoki irorotanake ontsonkanaempara shiriagarini.

am
DS VU

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ll
END

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
123

122

MORACEAE

44

Clarisia racemosa Mashonaste / Erapatza

DESCRIPCIN rbol de hasta 40 m de alto, tronco cilndrico con corteza anaranjada con numerosas lenticelas alargadas, con ltex blanquecino. Hojas simples, alternas, ovadas, dispuestas en un solo plano, glabras y rgidas. Flores pequeas, las masculinas con un solo estambre, agrupadas en racimos. Los frutos son drupas subglobosas, de rojizas a amarillentas y lisas, carnosas con una semilla. Usadas como maderable de poco valor comercial. Crecen principalmente en bosques primarios.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol con la corteza externa lenticelada de color anaranjado, con ltex blanco muy abundante.

Onti inchato onake ogari otakipage tagiririimataka okitepoatumatakera ogari oani kutakashiamatake otovaigavagetiratyo kara oani.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

Onti inchato onake ogatsantsatakera onake 40 metero opoa ogapoanisano, ogari otakipage onti okitetakotumatakero otovaigavagetiratyo kara ogatsantsatakipageni, ogari oani onkutakashiavagetetyo kara. Ogari oshipage aityo otimakerora osuashiagetakera aikiro pampashiamataketyo omarapani kusoshiamatake. Ogari okitsoki apatogisetaka akachomontekiegitisano onti okiraakitsogetake aikiro okitetakotakerora, kusokitsomatake, otimakera ovatsa anta okitsokiku. Onti otimashitake Distribucin: Desde Nicaragua ashi agakenkanira okotapage hasta Bolivia, debajo de los 1200 ompimantavagetakenkanira. Onti oshikageti otimasanogetira m de altitud. inkenishipage terira omporoimatenkani. Distribucin local: PAG, KIR, POR, TOT, AGN, ALC, SEP, SM3, Otivarokagetakara: PAGA. Oponiakotanakara nikaragoaku, Fenologa: Registro de floracin ogonketakovagetanaka voriviaku durante la estacin seca, produ- otimakera ogaenokakara onake 1200 metero. cen frutos a fines de la estacin seca. Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, POR, TOT, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA. Tyara okanta iroriri: Otsirinkakotunkanira otovaigavagetityo kara otegapage anta osarigagitetapaakera ogari okitsoki onti otimasanoti otsonkanaara osarigagitetapaakera.

am
DS NT

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
125

124

Severo Balden

MORACEAE

45

Ficus maxima Oje / Potogo

DESCRIPCIN rbol de hasta 25 m de alto, corteza lisa, con exudado blanco y abundante, con estpulas glabras o puberulentas. Hojas simples, alternas y elpticas. Tiene una inflorescencia globosa en cuyo interior estn las flores. Los frutos son siconos globosos, verdosos con pulpa roja. Usado como antihelmntico se aprovecha su madera para el entablado de las viviendas. Crece en el bosque primario, principalmente en reas colinosas y cerca de la orilla de los ros. Distribucin: Desde Mxico hasta Bolivia.
Wilfredo Mendoza

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato ogatsantsatakera onake 25 metero ogari otakipage kusotakimatake ogari oanipage kutakashiamatake otovaigavageti kara, otontakotatakera agaveake okusotakera maani. Ogari oshipage kantaka okaotakra ogatsantsashiagetakera. Ogari otegapage otapitegagetaka anta tsompogi otegaku. Ogari okitsoki otyomiakichoegitisano tapigagichotavagetake, kaniakitsomatake ontiri aikiro okiraakitakera. Otimashitake ashi ogavintantaganira aikiro agagani ovetsikantakenkanira pankotsi. Onti oshivokageti inkenishiku otimasanotakera inchatopage, aikiro anta otishigetanakera ochoenigetakera niaapage.

rbol con el envs de las hojas speras al tacto y peciolo rojizo y escamoso, con exudado blanco abundante.

Onti inchato onake ogapanagetakera oshipage onkusopanavageteratyo kara okonogaka onti okiraapanagetake ontirika okamarapanagetakera ogari oanipage onti okutakashiagetake otovaigavagetiratyo kara.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Distribucin local: KIR, MALV, MIP, PAGA, PAGB, ARM, TSO, POR, Otivarokagetakara: SM3. Oponiakotanaka mejikoku oatakovagetanakera voriviaku. Fenologa: Producen flores y frutos en la poca seca. Itimira otimagetaganira: KIR, MALV, MIP, PAGA, PAGB, ARM, TSO, POR, SM3. Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage ogari okitsokipage onti otimi osarigasanotira.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
127

126

MORACEAE

46

Poulsenia armata Llanchama / Kotokiriniro

DESCRIPCIN rbol de hasta 30 m de alto, tallo cilndrico, cubierto de espinas cnicas y cortas, las cuales se desprenden fcilmente; en la parte interna del tallo, con un exudado de color blanco a amarillento. Hojas simples, alternas, en el limbo, ovadas de base cordada; de color verde oscuro el haz y verde plido el envs. Flores de color verdoso, agrupadas en racimo. Los frutos son drupas comestibles. Se usa como maderable y se emplea en cajonera, ebanistera, para hacer hamacas, esteras, mantas, vestimentas y elementos folclricos. Crecen generalmente en bosques primarios con relieve planos.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol cuyo tronco tiene espinas cnicas y cortas, sostenidas por aletones, con exudado de color blanco claro a amarillento que se oscurece rpidamente con el aire. Onti inchato ontseisevageteratyo kara magatiro opoaku akatsititseiegiti, onti shintsitagagetakero omentsa ogari oanipage onti okutakashiagetake aikiro onti osaankiatakotakero okiteaatumatake shintsi opotsitaatanake okianakerora oenka.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

Onti inchato onake ogatsantsatakera onake 30 metero omaragantonisano, otimakera otsei magatiropage akatsititseiegiti shintsi ontsokiakempa antari okiiku onti okutapoatake aikiro okitepoatake maani. Ogari oshipage kantataka okaotakara maika omechoshiatakera okavogutashiatakera okonogaka onti opatuavanagetake onti okaniapanatake aikiro opotsitatumatake aikiro okaniatakotumatakero anta savipana. Ogari otegapage onti okaniategatake apatotegagetaka magatiro okanatakotakero. Ogari okitsoki onti osekataganirira. Onti otimashitake agakenkanira okotapage ovetsikakempara Distribucin: Desde Mxico has- kajonakipage mesapage, ta Bolivia. aikiro ovetsikakempara opionkakotantaganirira, Distribucin local: NM, PAG, shitatsipage tsagompurontsipage KIR, CASH1, CASH2, CASH3, AGN, manchakintsipage ashi MIP, SM3, PAGA, PAGB, SME, TSO. irimatikantaigemparira. Onti oshivoki ontimasanotira inkenishisanorira Fenologa: Producen flores y ontirika opampatapaakera. frutos en la poca hmeda. Otivarokagetakara: Oponiakotakara mejikoku oatakovagetanake anta voriviaku. Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, AGN, MIP, SM3, PAGA, PAGB, SME, TSO. Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage ontiri okitsoki anta oparigaatira inkani.

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
129

128

Severo Balden

MYRISTICACEAE

47

Otoba parvifolia Cumala / Iririanpinosheto y Joyo

DESCRIPCIN rbol de hasta 20 m de alto, de tallo recto, con la corteza externa agrietada, con exudado rojizo, de sabor muy amargo y pertinente. Hojas simples y alternas; limbo elptico y envs glauco. Flores masculinas ms pequeas que las femeninas, agrupadas en un racimo. El fruto es una cpsula globosa con dos valvas, con la superficie lisa, de color amarillento; la semilla es negra, cubierta por un arilo blanco. Usado como maderable. Crece en bosques primarios, generalmente sobre reas colinosas. Distribucin: Desde Panam hasta Bolivia, hasta los 2000 m de altitud. Distribucin local: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGB, ARM, POT, TSO.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato onake ogatsantsatakera onake 20 metero okatinkavagetira kara ogari otakipage tagirereimataka okiraatumatake antari antsikakerora kepishimatake agaveake osakakaera. Ogari oshipage mechoshiamatake otontashiatakotakero omarapanapageni. Ogari otegapage yogari surari ityomiani inake ogari tsinane choeni omaranetumatake, apatotegagetaka okanamonkitakera. Ogari okitsoki onti okoroatake otapityonkarekitakara onagetake piteti okitsoki onkusotegavageteratyo kara okitetegatakera ogari okitsoki onti opotsitatumatake ogari opeshiki onti okutatake. Ogari otimashitakerira onti ashi okota. Oshivokagetake kara otimasanotakera inchatopage aikiro anta otishigetanakera. Otivarokagetakara: Oponiakotakara panamaaku ogonketakovagetanaka voriviaku antari otimakera ogaenokakara onake 2000 metero.

rbol con la corteza externa agrietada, de color marrn rojizo, abundante savia traslcida y rojiza al cortar.

Onti inchato ogari otakipage tagirereimataka, onti opotsitatumatake, okiraatakotumatakero otovaigavageti oanipage ontirika onkaratakenkanira onkantavagetanake sararara oaniapage.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

Fenologa: Florecen durante la estacin seca, entre agosto y octubre, y la fructificacin es a fines Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, del ao. CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGB, ARM, POT, TSO. Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage osariganakera yoga kashiri agosto intiri octubre ogari otimakera okitsoki onti otsonkatanaara shiriagarini.

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
131

130

OLACACEAE

48

Minquartia guianensis Huacap / Jahuantishi

DESCRIPCIN rbol de hasta 30 m de alto, con el tronco cilndrico, con la corteza externa finamente fisurada a escamosa. La corteza interna es de color blanco amarillenta, se oxida rpidamente y pasa a un rosado intenso. Hojas simples, alternas, con el peciolo fuertemente acanalado, limbo oblongo a elptico, coriceo y glabros. Flores cremosas, agrupadas en racimos. Frutos subglobosos, lisos de color verde, prpura o negruzco, carnosos de sabor dulce. Se usa como maderables. Crece principalmente en bosques primarios. Distribucin: Desde Nicaragua hasta Bolivia. Distribucin local: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, SM, TOT, AGN, ALC, MIP, SEP, POT, AGN, SM3. Fenologa: Producen flores y frutos en la poca seca.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato ogatsantsarika kara onake 30 metero omarapoanisano ogari otaki mechotakimatake tovaiti otakigetakera antari tsompogi onti okutatakitake aikiro okitetumatake, shintsi oyogetake shintsi omporoakenkanira. Ogari oshipage kameti onake kantaka okaotakara otovaigavageti opana aikiro otovaigashivagetira okusoshitumatake aikiro otimagetakera magatiro oshi otsatashiagetakara. Ogari otega okitetegatumata apatotegatumataka ovikavikaatakara otonkipageku. Ogari okitsoki onti otapimotikitakitaka kusokimatake okaniamotikitake, ogari okitsoki onti opotsitatumatake otimakera ovatsa apochatakotakerora. Ogari otimashitakerira onti otimakera okotapage ovetsikakenkanira pankotsi. Onti otimageti kara otimasanogetira inchatoshipage. Otivarokagetakara: Oponiakotakarora nikaragoaku oatakovagetake voriviaku. Itimira otimagetaganira: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, SM, TOT, AGN, ALC, MIP, SEP, POT, AGN, SM3. Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage aikiro okitsoki anta osarigasanotira.

rbol con corteza finamente fisurada a escamosa. Cuando se realiza un corte, la corteza interna de color blanco amarillento se oxida rpidamente y pasa a un color rosado intenso; flores color crema. Onti inchato ogari otaki mechotakimatake otagitagiapoavagetaka antari pinkaratakerorika onkonteatanake oani kutakashiamatake ontirika okiteatumantake shinti oporegi onti okiraatake maani ogari otegapage onti okitetumatake maani.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
133

132

ORCHIDACEAE

49

Phragmipedium pearcei No conocido / No conocido

DESCRIPCIN Hierba con rizomas estolonferos de 5 cm de largo. Hojas lineales con un haz de color verde oscuro y con el envs de color verde brillante. Flores con spalos blancos con lneas verdes, ptalos laterales lineales del mismo color de los spalos, el labelo sacciforme externamente con lneas verdosas, internamente con puntos verdes y prpuras; agrupadas en racimos de 4 a 9 flores cada uno. Fruto capsular, glabro. Se desconoce el uso. Crecen generalmente en bosques primarios. Distribucin: En Ecuador y Per hasta los 1200 m de altitud. Distribucin local: NM, KIR.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti tovaseri onake apatoshinagetakara onake ogatsantsatakera 5 cm. Ogari oshipage okatinkashigetake okaniashiatakera aikiro okaniatakotakero oporeakotakerora. Ogari otega onti okutategatumatake otsapatsapaatakotaka aikiro okaniatakera otegapage ogatsantsategagetake otimasanovagetakera kara otegapage antari anta tsompogi onake kara okaniatakera ontiri otegapage apatogetaka onagetakera 4 ontirika 9 otegapage. Ogari okitsoki otsantsakitsotakera. Tera tatoita ovetsikantumantenkani. Onti oshivokageti otimasanotira inchatoshipage. Otivarokagetakara: Oponiakotakara ecuadorku opokakovagetake aka peroku ogaenokakara onake 1200 metero Itimira otimagetaganira: NM, KIR. Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage ontiri aikiro okitsokipage onti otimi magatiro shiriagarini.

Hierba rizomatosa, con el envs de las hojas brillantes. Flores blancas con lneas verdes.

Onti tovaseri okusoshivageteratyo kara antari oshipageku onkusoshivagete kovoreashimatake ogari otega okutategatake kaniatsapamatake otsapagetakara.

Vctor Villalobos

Fenologa: Producen flores y frutos casi todo el ao.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS NT

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ll
END

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
135

134

PHYLLANTHACEAE

50

Phyllanthus niruri Chanca piedra / No conocido

DESCRIPCIN Hierba anual, de hasta 50 cm alto, con ltex blanco, tallos y hojas glabras con ramas horizontales. Hojas simples, alternas, subssiles con la base fuertemente asimtrica. Flores de color verdoso, agrupadas en la base las femeninas y las masculinas hacia el pice. El fruto es una cpsula. Se usa toda la planta contra la formacin de clculos biliares y renales. Crecen en bosques secundarios y en chacras abandonadas. Distribucin: Desde Mxico hasta Paraguay. Distribucin local: KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA Tovaseri onake otimi omirinka shiriagarini, ogatsantsatakera onake 50 metero, ogari oaeni onkutakashiavagetiratyo kara ogari oshi otsatavanagetaka ogari otsego onti aratinkatsegororoatake. Ogari oshi onti kantaka okaogetakarora omechoshiatakera, antari otapinapanaku onti otsataka okusopanatake akapaaegitakera. Ogari otega kaniategatumantake apatotegataka oga tsinane, ogari surari onti ovikaka anta otsegoku. Ogari okitsoki onti okanurokitsotake. Onti otimashitake ashi ogavintantaganira otimakaira amapukite anta ashinkanaku ontiri achomoneku. Onti oshivokageti anta inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchatopage, ontiri tsamairintsi ovashigantaganirira.

Hierba con ramas horizontales, con ltex blanco, hojas alternas subssiles y envs grisceo.

Onti tovasri ogari otsego onti aratintisegororoatake, ogari oani onti okutakashiatake, ogari oshipage omirinka omechoshiagetake akachanchashiageni, antari otapinapanaku onti okamarashiatake.

Fenologa: Florecen y fructifican durante todo el ao. Otivarokagetakara: Oponiakotaka mejikoku oatakovagetanake paraguay.

Itimira otimagetaganira: KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT. Tyara okanta iroriri: Onti otimavageti otegapage tovaiti ontiri okitsokipage magatiro shiriagarini.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
137

136

POACEAE

51

Guadua sarcocarpa Paca / Kapiro

DESCRIPCIN Bamb leoso con tallos erguidos o arqueados, de hasta 20 m, presencia de espinas en los nudos de hasta 10 cm de largo. Hojas lanceoladas hasta 20 cm largo con corto pseudopeciolo, glabras a ligeramente piloso. Flores con los estambres de color prpura, que forman racimos terminales. Fruto caripside carnoso. Los tallos rectos son usados en la construccin de casas para fabricar entarimados; los entrenudos son usados para la coccin de pescado en la brasa, el fruto es comestible. Crecen formando parches uniformes, denominados pacales o pueden estar mezclados con algunos rboles. Distribucin: En Bolivia, Brasil y Per. Distribucin local: CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, ALC, MIP, SM3. Fenologa: Producen flores y frutos despus de 40 aos; despus de la floracin producen frutos en forma masiva toda la poblacin, para posteriormente morir y ser reemplazado por el establecimiento de las nuevas plantas de bamb que germinan.
Wilfredo Mendoza

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti kapiro onake otagagani, ogari okoroa ogavigaviataka ontirika opitake ogatsantsatakera onake 20 metero aityo tovaiti otseipage onagetakera ogereto onake 10 cm ogatsantsatakera. Ogari oshipage akashiaegiti ogatsantsashiagetakera onake 20 cm ogatsantsatakera akatsititakera ovikagetakara entyashiamatake tera ontenashiatumate tsuampishiamatake. Ogari otega onti ovikatankutaka magatiro onti okanatake okarakutanakera. Ogari okitsoki akakichoegiti timake ovatsa. Ogari okoroa katinkamatake, onti ovetsikantaganira pankotsipage aikiro ontikakotantakenkanira ogari ovetseigaganira onti okametitashitake inkentavatsatantakenkanira ivatsa shimapage intashitakenkanira, ogari okitsoki onti ogagani. Onti oshivokake ogavigaviatakara otentavakagaigaka opaitantakarira kapiroshi agaveake ontentagakemparora inchatoshipage. Otivarokagetakara: Otimakera voriviaku, brasilku, ontiri Peroku. Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, ALC, MIP, SM3. Tyara okanta iroriri: Onti otimasanoti otega ontiri okitsoki avisanakera 40 shiriagarini, impogini ontegamaitanaera ontimanake okitsoki ontovaigavagete kara impogini onti onkamanake ompugapaerora pashini okarira tsovankanaatsine kapiro.
139

Bamb leoso, con hoja lanceolada con corto pseudopeciolo. Forma parches homogneos o puede estar mezclado con rboles. Con fruto caripside carnoso.

Onti kapiro otagaganira, ogari oshi ogatsantsashiamatake akatsitishiegiti akachanchashiageti onake, onti ogavigaviataka agaveake onkonogakemparora inchatopage, ogari okitsoki okanurokitsogetake otimake ovatsa.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI

138

POACEAE

52

Gynerium sagittatum Caa brava / Saboro

DESCRIPCIN Hierba rizomatosa, con tallos erguidos huecos hasta 6 m de alto, cubiertos por las vainas de las hojas. Hojas lanceoladas, alternas, dispuestas en un solo plano, en forma de abanico. Flores numerosas, la inflorescencia se asemeja a una pluma de hasta 1 m de tamao. Los ejes de la inflorescencia se usan para hacer flechas, lanzas de pesca, y en artesana, los tallos se aprovechan como cercos de jardines o paredes de las casas; sus rizomas son hervidos como diurtico. Crecen en la orilla de los ros, en los bosques secundarios. Distribucin: Desde los Estados Unidos hasta Paraguay.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
Wilfredo Mendoza

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchakii onake katinkakiimatake ogatsantsatakera onake 6 metero apataakaro magatiro oshipage. Ogari oshipage ogatsantsashiapageni kara pashiatiro onake kanuroshiamatake agaveake ovetsikakenkanira evarontsi. Ogari otega tovaitisanotyo, opoegamaitakera onti okaovetakari ivankipage ogatsantsatakera onake 1 metero. Ogari okii oporenkagetake ashi ovetsikakenkanira chakopi kurikii shimakirontsi ontirika pashinipage, aikiro okii onti otimashitake ontantakotantakenkanira otegapage ontiri tantarintsi ashi pankotsi ogari ovatsapage okotagani ashi antiritemparora. Onti oshivokageti niaapageku otsapiaku ovogeshigetira. Otivarokagetakara: Oponiakotakara Estados unidos ogonketakovagetaka paraguay. Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3. Tyara okanta iroriri: Otimasanoti otegapage ontiri okitsokipage magatiro shiriagarini.

Hierba grande, con las hojas dispuestas en abanico; su inflorescencia se asemeja a una pluma de hasta 1 m de tamao.

Onti inchakii omaranerika kara ogari oshi onti ogatsantsashiatake opegakara evarontsi, ogari oshi onti okaovetakari ivanki ogatsantsatakera onake patiro metero.

Distribucin local: CASH1, CASH2, CASH3. Fenologa: Producen flores y frutos durante todo el ao.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
141

140

POLYGONACEAE

53

Triplaris poeppigiana Tangarana / Kanai

DESCRIPCIN rbol de hasta 12 m de alto, tronco principal y ramas con orificios donde viven hormigas; con estpulas que rodean completamente al tallo, que al caer dejan una cicatriz. Hojas simples y alternas, con el limbo oblongo. Flores femeninas solitarias, con tres brcteas formando una estructura globosa en la base y agrupadas en racimos. El fruto es un aquenio con tres ngulos, encerrado en un tubo con tres expansiones alares, de color rojizo. Las picaduras de las hormigas que viven en el tallo se usan contra el reumatismo. Crecen en bosques secundarios prximos a la orilla de los ros.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol con el tallo y las ramas huecas. Se lo asocia con hormigas. Las flores tienen tres brcteas formando una estructura globosa en la base; fruto de color rojizo. Onti inchato, katinkakiimatake ogari otsegopage omotogetaka, itimantavagetaro kaai, ogari otegapage otimagetake mavati otegapage otimagetake otega kanurotegatavagetaka antari okaratakera onti otapigaka maani ogari okitsokipage onti okiraakitsogetake.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Onti inchato ogatsantsatakera onake 12 metero ogari opoa katinkapoamatake ogari otsegopage onti otimagetake onake itimagetakera katitoripage, yapatosegagetakaro magatiro yonkuatakaro opoa antari opariganakera okanakero okashikisetakera. Ogari oshipage omirinka omechoshiatakera onti gotankicha oshipage. Ogari otegapage tsinake patiro onake, onake mavati otimanakera oveshintsaanakera otapityonkarekigetakara anta oshitikagetakara ario kara apatogetaka okana. Ogari okitsoki tsiripekiegiti mavati onake ogatsantsagetakera ashitakotakara akakorioati Distribucin: Desde Bolivia has- onake mavati okononkagetakara choeni okiraatumatake. Antari ta el Per. irogakempirika kaai nankitsirira kara inti ashi ashinkovakotempara. Distribucin local: NM, SM, MALV, MER, ALC, MIP, SEP, SM3, Onti oshiki inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchatoshi, ontiri PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, otsapiapageku niaapage. TSO. Fenologa: Florecen y fructifican Otivarokagetakara: Oponiakotakara voriviaku en la poca seca. oatakovagetake peroku. Itimira otimagetaganira: NM, SM, MALV, MER, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO. Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otega aikiro okitsokipage osarigagitetapaakera.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
143

142

RUBIACEAE

54

Calycophyllum spruceanum Capirona de altura / No conocido

DESCRIPCIN rbol deciduo de hasta 30 m de alto, tronco liso, recto y brillante de corteza marrn o verde petrleo, madera rojiza, provisto de ritidomas papirceo. Hojas simples, opuestas, con estpulas entre ellas, el limbo ovado. Flores pequeas, blancas y aromticas, agrupadas en racimos terminales. Los frutos son cpsulas pequeas elipsoidales, pubescentes en la superficie, con muchas semillas aladas. Se las usa en la construccin de viviendas. La savia se usa en cosmtica. Crecen en forma gregaria en bosques primarios.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol con la corteza lisa y lustrosa, verde con ritidomas papirceos de color rojizo, hojas pequeas provistas de diminutos pelos en las axilas de los nervios secundarios en el envs. Onti inchato onake ogari otaki onkusovagete aikiro saapoamatake aniapoamatake okonogaketakero kiraaripage, ogari oshipage otyomiashiegini otentagagetakaro opitigetakera anta ovikagetakra oshitsakipage otovaigavagetakera otyomiaegitirora oshipage.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

Onti inchato okusogetira kara ogatsantsatakera onake30 metero, opoa onkusovagete, katinkapoa, kovoreapoamatake otaki okiratumatake maani aikiro okaniatakitake okaovetakari peteroreo, ogari okota kiraatake onkusotavageteratyo kara. Ogari oshi otyomiashiaegini otyomiashianisano suashiatavagetake. Ogari otega otyomiaegitisano onkutategavagete onkasankavageteratyo kara, onti apatotegataka okanatakotakero otsonkanakara. Ogari okitsoki onti okarakitake otyomianisano ovikavikaagetakaro otyomiakichoeginisanotyo oporokigisetakera. Ogari Distribucin: Desde Colombia okotapage onti ovetsikantagani hasta Bolivia, debajo de los 1200 pankotsipage ogari oani onti m de altitud. agagani ovetsikagetaganira. Onti oshivokageti anta otimasanotira Distribucin local: POT, TSO, inchatopage omarapageni. POR. Otivarokagetakara: Fenologa: Florecen toda la esOponiakotanakara korompiaku tacin seca, y fructifican entre oatakovagetakera voriviaku agosto y septiembre. ogaenkakara onake 1200 metero. Itimira otimagetaganira: POT, TSO, POR. Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage anta osarigagiteira ogari okitsoki onti otimi yoga kashiri agosto intiri setiembre.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
145

144

RUBIACEAE

55

Uncaria tomentosa Ua de gato / Shamento

DESCRIPCIN Liana de ms de 40 m de largo, tallo fisurado, su textura interna es fibrosa, con un par de espinas curvas no retorcidas. Hojas simples y opuestas con estpulas; limbo elptico, con el envs tomentoso. Las flores son pequeas, pubescentes y amarillentas agrupadas en cabezuelas globosas. El fruto es capsular con las semillas aladas. Usada contra la artritis y contra mordeduras de serpiente, su sabia es bebible y las espinas son utilizadas como sujetadores. Crece en terrenos planos a ondulados con pendiente suave, es colonizadora, de rpido crecimiento; por ello puede ser hallada generalmente en claros, campos de cultivo, chacras abandonadas y al borde de los caminos.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Liana con tallo provisto de espinas, corchoso; almacena abundante agua. Flores pequeas amarillas.

Onti ataguti inchatoku antari okiiku onti gotankicha otseipage, mentamentatsamatake, otovaigavageti oani kara, ogari otegapage otyomiategaegini kitetegatavagetake.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

Onti otsatake avuatakara inchatoku ogatsantsatakera onake 40 metero ogari okii okaragaraitake, ogari ovatsasanorira onti oshitsaroroimatake otimagetake otseipage okiiku gara opiganaa ontimaera otseipage. Ogari oshipage onti akashiaegitisano onake ovikavikaatakaro okiiku onagetake parikotikonapage tera ampatoshiatempa aikiro otapigashiagetaka. Ogari otega otyomiategatisano enkagategamatake aikiro choeni okitetegatake apatotegagetakaro ogitotegaku otapigategagetakara. Ogari okitsoki onti otsantsakitsogetake ogari ogatsantsakitsotumatake. Onti ogavintantagani mantsigarintsi ashinkovakotempara iragaera maranke ogari oani onti oviikagani ogari otsei onti okentakotantagani. Distribucin: Desde Guatemala Onti oshivoki opampatira hasta Bolivia. ometsopatsagetira, onti otimagetake parikotipageku shintsi okimoti Distribucin local: NM, CASH1, oshivokira onti oneagetakenkani CASH2, CASH3, SM, MALV. anta onkoneagetakera tyarikara kara, otsamaitakotaganira tsamairintsiku Fenologa: Florece y fructifica en ovashigantunkanira ontirika avotsiku la poca lluviosa. okenapinitaganira. Otivarokagetakara: Oponiakotakara gatemaraku oatakovagetakera voriviaku. Itimira otimagetaganira: NM, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV.

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otega ontiri aikiro okitsoki oparigaatira inkani.
147

146

SALICACEAE

56

Tetrathylacium macrophyllum Llaja / Seripini

DESCRIPCIN Arbusto a arbolillo de hasta 13 m de alto, con estpulas. Hojas simples alternas, oblongas, base cordada y los mrgenes espaciadamente dentados. Flores pequeas, sin ptalos, con cuatro estambres amarillos, agrupadas en racimo con el pednculo rojizo. El fruto es una cpsula globosa rojiza, con numerosas semillas. No se ha registrado ningn uso. Crecen en bosques primarios, preferentemente en las quebradas. Distribucin: Desde Costa Rica hasta Bolivia.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchatoshipage ogari ogatsantsatakera onake 13 metero, onti osuapoatake. Ogari opana onti omechoshiagetake apatoshiagetaka ogari oshitikakara ovikagetakara opana oveshintsaagetakara. Ogari otega otyomiani onake onake otega 4 okitetegagetake, ogari apitene otega apatotegagetaka okaovetakaro okana parianti okiraategatake. Ogari okitsoki onti oponatakotaka okiraakitsotakera otyomiaeginisanotyo okitsokipage. Tera ogotenkani tatoita okametitashitake. Onti oshivokake inkenishiku otimasanotira inchatopage anta otimagetira niatenipage.

Arbusto a arbolillo con las hojas irregularmente dentadas con la base cordada; flores sin ptalos, con los estambres amarillos. Los frutos son capsulares rojizos.

Onti inchato ogari oshi tesano ontimasanote oshisano akapaaegiti onake totatotaitaka, ogari otega onti oponategatakotaka onti okitetegatake ogari okitsoki onti okanurokitake aikiro okiraakitake.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Distribucin local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, Otivarokagetakara: Oponiakotaka AGN, MIP, PAGA, ARM, TOT, SME. costa rica oatakovagetake voriviaku Fenologa: Producen flores y frutos a finales de la poca seca, entre octubre y noviembre.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, AGN, MIP, PAGA, ARM, TOT, SME. Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage aikiro okitsokipage panikyara ontsonkanaempara sarini yoga kashiri octubre intiri noviembre.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
149

148

SOLANACEAE

57

Solanum grandiflorum No conocido / Poiniro

DESCRIPCIN rbol de hasta 15 m de alto, de rpido crecimiento, con espinas en el tallo y envs de las hojas. Hojas simples, alternas con el margen profundamente dentado, el limbo ovado con pelos estrellados diminutos en el envs. Flores blancas violceas, agrupadas en racimos. El fruto es esfrico de color anaranjado, con numerosas semillas aplanadas. Se desconoce su uso. Crece en bosques secundarios o en chacras abandonadas. Distribucin: Desde Brasil y Colombia hasta Bolivia. Distribucin local: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, POR, MER, AGN.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato onake ogatsantsatakera onti onake 15 metero, shintsi okimotake oshivokakera otimagetakero otseipage anta opoaku otovaigavageti oshipage. Ogari oshipage omirinka omechoshiagetakera anta okarapanagetakera aikiro okusopanagetakera osuapanagetakera opitipanagetakera opotsitapanatake maani. Ogari otega onti okutategatake opotsonatakotakero maani apatotegagetakara okanaku. Ogari okitsoki akakichoti okitetumatake, otovaigavagetake okitsoki kavogutakimatake. Tera ogotenkani tatoita otimashitakera. Onti oshivokake inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchatopage ontirika tsamairintsi ovashigantunkanirira.

rbol con espinas en el tallo y en el envs de las hojas, con las flores de color blanco violceo.

Onti inchato otimakera tovaiti otseipage ogari opana onti osuapanagetake, ogari otegapage okutategatake okamachonkategatumatake.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Fenologa: Producen flores y fruOtivarokagetakara: tos durante todo el ao. Oponiakotakara brasilku, oatakovagetanake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, POR, MER, AGN.
DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage aikiro okitsokipage magatiro shiriagarini.

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
151

150

SOLANACEAE

58

Solanum sessiliflorum Cocona / No conocido

DESCRIPCIN Arbusto de 2 m de alto, tallo de pubescencia dura y griscea. Hojas simples alternas, limbo ovado, asimtricas en la base, pubescentes en el envs, de color ms claro que el haz. Flores de color verde amarillento, agrupadas en pequeos racimos. Frutos globosos de color amarillento a anaranjado, con numerosas semillas, redondas y planas, de sabor cido y aroma agradable. Con los frutos maduros se preparan refrescos y con los inmaduros, ensaladas. Se las cultiva y crecen en lugares abiertos. Distribucin: Desde Colombia hasta el Per. Distribucin local: NM, KIR. Fenologa: Producen flores y frutos durante todo el ao.
Hamilton Beltrn

ITSIRINKAKOIGAKERORA Onti inchato onake onake antari ogatsantsatakera onake 2 metero ogari okii onti otiputipugiitaka kusokiimatake aikiro kamarakiimatake. Ogari oshipage kantaka okaotakara omechoshiageti omirinka, omarapanai ovetsikashiatakara otoviririkishiatakara anta ovikakara okiiku antari okiiku koneatasanomatake avisakero pashini inchato. Ogari otega onti okitetegatake apatotegagetakara okanurotegatakera. Ogari okitsoki onti okanurokitsotake okitekitakera maani okiraatakotakerora, otovaigavagetiratyo okitsokipage aikiro tapityokarekitavagetaka ontiri shimpetyaimataka, onti okachotake poshinienkamatake onekagira. Ogari oi irakankitsirira agunkanira ovetsikunkanira oviikakenkanira, ogari tyakarira irake onti ovetsikunkani ashi ogakenkanira. Onti oshivokageti otsamaigetaganira akiro onti opankitagani. Otivarokagetakara: Oponiakotanakra korompiaku oatakovagetanake Peroku.

Arbusto de crecimiento rpido, con el tallo de pubescencia dura y griscea; las hojas con el envs de un color verde ms claro que el haz, y los frutos de color amarillo a anaranjado. Sus semillas tienen aroma agradable. Inchato onake shintsi okimotake oshivokakera, ogari okii tipurokiimataka kusokiita aikiro kamarakiimatake, ogari oshi ogapanapageni kaniashiamatake aikiro choeni onatsirigashiatake, ogari okitsoki onti okiteitake maani okirajaitakotakero enkaenkamatake okitsoki poshinienkamatake.
HBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

Itimira otimagetaganira: NM, KIR. Tyara okanta iroriri: Otimasanovati otegapage aikiro oipage omirinka shiriagarini.

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
153

152

URTICACEAE

59

Pourouma cecropiifolia Uvilla / Sevantoki

DESCRIPCIN rbol de rpido crecimiento, de hasta 25 m de alto, tallo recto sostenido con races flcreas. Hojas simples alternas, con 7 a 11 lbulos y envs blanquecino. Flores muy pequeas, agrupadas solamente las flores masculinas, y en forma separada, las femeninas. Frutos globosos, con la superficie lisa, de color guinda oscuro, carnoso y dulce. El fruto es comestible cuando est maduro con aspecto de uvas. Crecen en bosques secundarios o en chacras abandonadas
Wilfredo Mendoza

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol con tronco recto, sus hojas con 7 a 11 lbulos grandes, el peciolo inserto al borde de la lmina, con fruto globoso a manera de uvas.

Onti inchato onake katinkapoamatake, ogari oshipage onagetake 7 ontirika 11 ovikagetakara omarashiapageni ovikagetakara antari okarapanatakera otimake okitsoki kanurokitavagetake kaotakato ova.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Onti inchato onake shintsi okimotake antari ogatsantsatakera onake 25 metero, katinkapoamatake onti shintsitagagetakero otsempokipage. Ogari oshipage kantaka okaotakara ovikagetakara patiropage onagetake 7 ontirika 11 antari otapinapanake onti okutapanatake. Ogari otegapage otyomiategaegiti apatotegagetakara intagati intega surari ogari otega tsinane tera ampatotegatempa.ogari okitsokipage kanurokitavagetake kisaakitsomatake metsokimatake pochamatake aikiro. Ogari okitsoki ogagani irakakerikara okaovetakara Distribucin: Desde Costa Rica okitsoki ova. Onti oshivokageti hasta Bolivia. inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchatopage Distribucin local: NM, PAG, ontirikara tsamairintsiku terira KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, ontsamaitaenkani. TOT, MER, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA, PAGB, SME. Otivarokagetakara: Oponiakotakara Costa Rikaku Fenologa: Producen flores y oatakovagetake Voriviaku. frutos principalmente al final de la estacin seca, entre julio y no- Itimira otimagetaganira: NM, PAG, viembre. KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA, PAGB, SME. Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage ontiri oipage okarakuatanaira sarini yoga kashiri jorio intiri noviembre.

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
155

154

URTICACEAE

60

Urera caracasana Ishanga / Tango

DESCRIPCIN rbol de hasta 8 m de alto, ramificado desde la parte inferior, con la corteza internamente verdosa, con las huellas de las espinas. Hojas simples, alternas, limbo acorazonado, margen denticulado, el envs de las hojas con pelos urticantes. Frutos de color anaranjado. Las hojas se usan para artritis. Crecen principalmente en bosques secundarios y quebradas cercanas a los riachuelos.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

rbol con el tallo de color ms o menos rojizo, las hojas grandes acorazonadas, con pelos urticantes en el envs.

Onti inchato ogari okiipage choeni okiraakiitumatake ogari oshipage omagarashiapagenityo kara ogari opitigetakera onti onagetake okarashiagetakera.

HBITO / OPAITAKARA

USOS / OTIMASHITAKERIRA

Onti inchato onake antari ogatsantsatakera onti onake 8 metero otsegotsegoitakera anta enokupage, ogari otakipage kaniatakimatake, onti gotankicha otseipage. Ogari oshipage kantaka okaotakra omechoshiatira, okavogutoshiatakera, okarashiatakera antari otapinapanaku onti gotankicha ipitigetakera. Ogari okitsoki kitekitsomatake. Onti otimashitake agavintantakemparora ashinkovakotempara. Onti Distribucin: Desde Mxico has- oshivokageti anta inkenishiku ta la Argentina. tesakonarira ontimasanote inchatopage ontiri otimagetira Distribucin local: NM, PAG, niatenipage aikiro ochoenigetira nia KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, koteagetatsirira. MALV, POR, AGN, SM3, SME, POT, Otivarokagetakara: TSO, TOT. Oponiakotanakara mejikoku Fenologa: Producen flores y fru- oatakovagetanake Argetinaku. tos casi todo el ao. Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, AGN, SM3, SME, POT, TSO, TOT.

Robin Foster

DISTRIBUCIN EN EL PER / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU CONSERVACIN / OKEMPOGIAGANIRA

am
DS

ay md

ca pa

cu pi

hu pu

ju uc

li sm

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage aikiro okitsokipage patiropage shiriagarini.

CITES

IUCN

lo

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

END

BAPD

BAPsd

PBA

Bs

AI
157

156

Glosario

Aquenio: Fruto seco con una semilla, unida a la cscara en un solo punto. rbol: Planta de ms de 5 metros de alto, de tallo principal; que se ramifica formando una copa. Arbusto: Planta de menos de 5 metros de alto, sin un tronco principal; se ramifica desde la base. Arilo: Excrecencia que cubre total o parcialmente la semilla. Axilar: Relacionado a la axila. Fondo del ngulo superior que forma una hoja, brctea o rama. Baya: Fruto carnoso con numerosas semillas. Bipinnada: Cada fololo de la hoja se divide de manera pinnada. Bosques primarios: Vegetacin primaria poco alterada caracterizada por rboles y lianas grandes. Bosques secundarios: Bosques degradados o en estado sucesional. Brcteas: Semejante a la hoja en forma, pero con distinto tamao, color y consistencia. Cliz: Conjunto de spalos externos, generalmente de color verde en la flor. Captulos: Tipo de inflorescencia en el cual las flores se disponen en un pednculo rodeado de varias brcteas. Cpsula: Tipo de fruto seco que se abre al madurar. Caripside: Fruto seco indehiscente, con la cscara fuertemente adherida a la semilla. Caulinar: Relacionado con el tallo. Cima: Inflorescencia cuya rama termina en una flor. Cordiforme: En forma de corazn. Coriceas: De consistencia dura como cuero. Deciduo: Caedizo. Dehiscente: Que se abre. Dsticas: Que se disponen en dos filas. Divaricado: Ramas o ramitas secundarias que forman, con la rama principal, ngulos muy abiertos. Drupa: Tipo de fruto carnoso con una sola semilla. Envs: Cara inferior de la hoja. Espiciforme: Que tiene el aspecto de una espiga. Espiga: Inflorescencia cuyas flores ssiles se disponen en un eje principal.

Espinescente: Que se vuelve espinoso, que tiene muchas espinas. Espinuloso: Que presenta espinas pequeas. Estilo: Porcin de la flor femenina que une el estigma y el ovario. Estoln: Brote lateral del tallo subterrneo o sobre el suelo. Fascculos: Tipo de inflorescencias muy contradas. Fisura: Superficie con grietas o hendiduras lineales. Foliolo: Segmento de una hoja compuesta. Forma biolgica: Categora dentro de la cual se incluyen los vegetales que coinciden en su estructura morfolgico-biolgica y, de forma especial, en los caracteres relacionados con la adaptacin al ambiente ecolgico. Ejemplos: rboles, hierbas, etctera. Flcrea: Aplcase a races sobre el suelo, que sirven de apoyo. Hbitat: Lugar con caractersticas fsicas y biolgicas donde se encuentra una especie. Hermafrodita: Que tiene los dos sexos. Hierba: Planta no leosa de consistencia blanda. Imparipinnado: Es una hoja pinnada cuyo raquis termina en un foliolo. Indehiscente: Que no se abre. Inflorescencia: Conjunto de flores que se disponen sobre un eje. Lanceolada: En forma de lanza con la base y el pice agudos. Ltex: Secrecin de las plantas al corte, blanco lechoso. Lenticelas: Pequeas aberturas visibles de forma lenticular. Liana: Tallo sarmentoso que trepa los rboles. Limbo: Porcin ms ancha de la hoja. Monocaule: Formado por un solo tallo. Oblanceolado: Limbo ms ancho hacia el pice. Oblongo: Ms largos que anchos con bordes casi paralelos. Obovada: En alusin a la forma del huevo, pero en posicin invertida. Ovoide: En alusin a la forma del huevo. Palmaticompuesta: Es una hoja compuesta cuyos foliolos nacen de un peciolo comn. Palmatinervias: Nervaduras que se originan de un solo punto y divergen como los dedos de una mano abierta. Pancula: Tipo de inflorescencia que est doblemente ramificada de un eje central y que termina en una flor.

158

159

Kamantakogetakerorira niagantsipage komugetankicharira

Ptalo: Cada una de las partes que compone la corola. Pinnada: Hoja dividida cuyos segmentos se dispone a ambos lados del nervio principal. Pinnatinervio: Es una hoja en la que existe un nervio principal y de las que arrancan otras laterales o secundarias a ambos lados, como del raquis de las plumas, las barbas. Puberulento: Con pelos muy finos y escasos. Racimo: Tipo de inflorescencia, las flores pedunculadas sobre un eje central. Resina: Sustancia de secrecin de diversa composicin qumica. Rizoma: Tallo subterrneo. Sacciforme: En forma de saco. Samara: Tipo de fruto provisto de una prolongacin membrancea. Spalos: Cada una de las partes que compone el cliz. Sicono: Fruto compuesto de forma globosa con abertura apical o en cuyo interior se encuentran los frutos. Tricomas: Excrecencia a manera de pelos de varias formas. Unisexuales: Con los sexos separados.

Kusoki okitsoki: Okitsokipage orogankitsirira oponatakotaka anta osamaku. Inchato: Onti inchato ogatsantsanisanotyo kara onake 5 metero aityo opoa; impo omatapaaka otsegopage ovashi otimanakera oshipage. Inchashimpo: Onti opankitaganirira ogatsantsani onake 5 metero tera ontime, opoa oshivo oponiakara savi onti otsegororoitake. Ponatakori okitsoki: Onti savotakotirorira magatiro okitsoki nankitsirira tsompogi Otsegotira: Onti natsirira okegoku. Onake enokukya ovikakara oshi, ontirika otsego. Metsori oni: Onti timatsirira oipage aityo ovatsa otovaigavageti okitsokipage. Otsegoshiatira: Patiropage ovevirikaakara oshipage otivarokana pashini oshipage. Inkenishipage terira omporoenkani: Onti inchatoshipage tekyarira oporoimatenkani otimasanotakera inchatopage ontiri opoapage omarapageni tera omporoimatenkani. Inkenishi tesano ontime inchato: Inkenishipage oporoanatunkani ontirika antavagetantunkani. Kantatigashiari: Okaovakagaka oshipage ovetsikakara, kantankicha okantatigaka omarapagetakera okaniatakera ontiri okusotakera. Otega kaniategari: Apatogetakara magatiro nankitsirira enoku ariorika onti okiraatake otegaku. Posanteri otegapage: Oposantegetakara otegagetakera, nerotyo otegapage otimanakera otega omonkiitanakera onkuatanakarora magatiro otakipage. Orogarioi: Oposantegetakara oi orogankitsirira impo avireanakara irakanakera. Okitsoki orogiri: Onti oi orogake okamaitakera ogari otakipage okusotakera ovetsikanakara okitsoki. Okii: Onti oniakogetakerora okiipage. Tsegororointo: Otegamaitakera antari otsegomaitakera. Kasamatirorira: Ovetsikashiatanakara okaovetanakarora nigakitsi. Kusomeshinaro: Onti kusotatsirira okusotasanovageti kara

160

161

kaovetaka imeshina. Timari onani: Oanipage Tankari: Tankagetatsirira Vetsainkari: Onti timatsirira piteti otsaipage Tsegororoiri: Onti otsego ontirika tsegogetatsirira oatanakara anta otimanakera otsego pashini otsego, otentagakara otankanakerika Kitsokiri metsori: Timagetatsirira oipage ogaganirira patiro okitsoki. Enokushia: Oshi nankitsirira savipana Monkitatsirira: Timatsirira ontirika kaovetarorira omonki agaganirira Tegantopage: Onti timagetatsirira otegapage aityo patiro shintsitagagetakerorira. Tseinto: Onti timagetatsirira otseipage aikiro timasanogetatsirira otseipage Timari otyomiati otsei: Onti timagetatsirira otseipage otyomiaegini Patotegatacharira: Onti maanipage otega tsinane nankitsirira anta ontiri otimantarira otega. Okii natsirira kipatsiku: Onti oshivokanaira akiro okii oponiapaakara savi kipatsi. Tovaigari otega: Otovaigakera otegapage ontirika otovaigasanovagetakera. Tsempokiri: Nankitsirira otsempokipage ontirika oshintsitantagetarira oparipage Ponashiari: Onti oga opana oshi oponavonataka. Niashiagetatsirira: Onti otimagetakera inkenishipage onti okaovakagaka otentavakagakara oniakogetakerira niagetatsirira okantativagetaka, okaogetakarora oshigavakagakara timagetatsirira kara kaorira. Inchatopage ontiri tovaseripage. Kusotarigorira: Onti timatsirira oshitsakipage onakera nata kipatsi shintsitagakerorira. Otimira: Onti ogite onagetetakera terira anie intiri niagetatsirira tyarikara kara Pitegetacharira: Onti piteanitacharira piteni onagetake. Tovaseri: Pankirintsi terira ontagenkani tera ontimumate ovatsa. Imparipinnado.

Savoshiaripage: Onti timatsirira oshi patoshitacharira antari otsonkatanakera apatoshiataka. Vimakacharira: Terira ampigirempa. Tegamairi: Apatotegagetakara otegapage onti onagetake otsitiku ovikagetakara. Tsegori: Onti otimakera oshi kaovetaka otsei ogari shintsitagakerorira kuvagetake. Osesereki: Oseserekisetakera inchato okarataganira, kutaamatake oanipage. Tankaventyakiri: Otyomiaegitiria otankakera koneatake onagetakera tankagetankitsirira. Taguri: Okii otsatake atagutanakerora inchatopage. Ogapanashiani: Otovaigakera omarapanatakera opana. Pakiitirorira: Aratinkakera patiro opoa. Katsitishiri: Oshi omarashitakera oatakotakera ovikakara. Katsantsashiari: Avisachantatakera patiro oshi antari okarashitanakera ario okaovakagaka. Kanuroshiari: Onti kaovetakarorira igitsoku kantankicha onti oatake parikoti. Kavogutashiari: Onti oshi ovetsikakara okaotakarira igitsoku. Tovaipanatirira: Onti oshi apatovanagetakara otimake patiro opana okaovakavaka. Tsapashiari: Onti inchato tsegororoitatsirira otsego patiro onake opoa okaovetanakaro patiro chapakintsi opakoreaganira. Tsegomairi: Otovaigagetakera otegapage otsegororoitakera otsego patiro otinkamitsego ovashi otsonkantanakara otimapaira otega. Osevita: Otimagetira patiropage otegapage. Tivarokashiari: Oshi otivarokagetakara otimagetakera patiropage impo niganki aityo shintsigagakerorira. Tsaparoroshiari: Onti timatsirira oshitsaki niaganki ovashi oagetanakera okaragetakera apitegetanakarora, okaovetanakaro oshipatonataganira. Pitishiari: Otimakera oviti mechopiti aikiro terikara ontime. Kanurotegari: Onti otimagetakera otegapage otsovankagetakera otsitiku niagankitankitsirira. Oani: Onti timatsirira oani oposantegetakara ovashi opeganaka

162

163

ndice de especies

Nombre cientfico, comn y matsigenka

Ipaitirora govagetatsirira inchato, ipaitirora virakocha inchato, ipaitirora matsigenka inchato


kepigari. Opari savitirira: Timatsirira opoa savipatsaku. Orogari: Inchato otimakera okaovetakarora saco. Kitsokigetatsirira: Onti timatsirira okitsoki otovaigakovagetanake onakera anta onatoku. Anigetatsirira: Patiropage timagetatsirira onakera oanipage. Oigetatsiria: Timatsirira oi tapityonkarekitagavetaka otankakera oponatakota anta tsompogi ontira timankitsi okitsokipage. Pitipoari: Otimagetakaera magatiro ovitipage tovaitisano ovetsikakara. Nashigetacharira: Patiro osuraritake; patiropage onashigetaka. Apeiba aspera, peine de mono, tampiraniro/ tamboraniroki 104 Astrocaryum murumuru, chonta, tiroti 50 Bactris gasipaes, pijuayo, keiri 52 Besleria capitata, - 94 Cabralea canjerana, cedro masha/ requi blanca, seiguiriki 118 Calophyllum brasiliense, lagarto caspi, - 72 Calycophyllum spruceanum, capirona de altura, - 144 Cedrela odorata, cedro, santari 120 Cedrelinga cateniformis, tornillo, paria 84 Ceiba pentandra, lupuna, pasaro 106 Clarisia racemosa, mashonaste, erapatza 124 Copaifera paupera, copaiba, jagaro 86 Cordia nodosa, anayocaspi, matiaguereki 68 Corytoplectus speciosus, - 96 Croton lechleri, sangre de drago, kasomati 78 Dipteryx micrantha, chihuahuaco, oaroki/ komagi 88 Drymonia pendula, - 98 Enterolobium schomburgkii, oreja de diablo, koitori 90 Eryngium foetidum, sacha culantro, - 40 Euterpe precatoria, huasai, Shireri 54 Ficus maxima, oje, potogo 126 Guadua sarcocarpa, paca, kapiro 138 Gynerium sagittatum, caa brava, saboro 140 Heliconia rostrata, platanillo, sagonto 100 Heliocarpus americanus, Huampo, Shinti 108 Hevea brasiliensis, caucho/ shiringa, koori 80 Himatanthus sucuuba, bellaco caspi, chomisanto 42 Hura crepitans, catahua, kamana 82 Iriartea deltoidea, huacrapona, kamona 56 Jacaratia digitata, papaya silvestre, panaro 74 Matisia cordata, sapote, panashinteki 110 Minquartia guianensis, huacap, jahuantishi 132 Myroxylon balsamum, blsamo/ estoroque, iribatiki 92 Ochroma pyramidale, palo balsa/ topa, paroto 112 Oenocarpus bataua, Ungurahui, Segaki 58 Otoba parvifolia, Cumala, Iririanpinosheto y Joyo 130 Phragmipedium pearcei, - 134 Phyllanthus niruri, Chanca piedra, - 136 Phytelephas macrocarpa, yarina/ tagua y marfil vegetal, kompiroshi 60
165

164

Bibliografa Sankevanti niakogetakerorira

Poulsenia armata, llanchama, kotokiriniro 128 Pourouma cecropiifolia, uvilla, sevantoki 154 Schefflera morototoni, -, chakopiniroke 48 Socratea exorrhiza, cashapona y pona, kontiri 62 Solanum sessiliflorum, cocona, - 152 Solanum grandiflorum, -, poiniro 150 Spondias mombin, ubus/ubos/ ushun, tsigorioki 38 Sterculia aptala, huarmi caspi 114 Swietenia macrophylla, caoba, yopo 122 Symphonia globulifera, sulfuro caspi, kompuey 76 Tabernaemontana sanano, sanano, potogowariki 44 Talauma amazonica, -, iritoinkeimora/ lansidenpinikemari 102 Tessaria integrifolia, pjaro bobo, - 64 Tetrathylacium macrophyllum, llaja, seripini 148 Theobroma cacao, cacao, sareguemineki 116 Trema micrantha, atadijo, pashiroki 70 Triplaris poeppigiana, tangarana, kanai 142 Uncaria tomentosa, ua de gato, shamento 146 Urera caracasana, ishanga, tango 156 Vernonanthura patens, ocuera, poigoro 66 Xanthosoma pubescens, -, kenashi 46

Dallmeier, F. y Alonso, A. (eds.) (1997): Biodiversity assessment and long- term monitoring of the Lower Urubamba Region, Per: San Martn- 3 and Cashiriari 2 well sites. SI/MAB Series 1, Smithsonian Institution/ MAB Program, Washington, D. C., EE. UU. Font Quer, P. (1985): Diccionario de Botnica, s. l., Editorial Labor. Foster, R. B. (1990): Long-term change in the successional forest community of the Rio Manu floodplain, en Four Neotropical rainforests, A. H. Gentry, ed. New Haven, Yale Univ. Press. Gaston, K. J. (1994): Captulo 17, en Measuring geographic range sizes. Ecography, s. l., pp. 198-205. Len, B., J. Roque, C. Ulloa-Ulloa, N. Pitman, P. M. Jorgensen y A. Cano. (2006): El Libro rojo de las plantas endmicas del Per, Revista Per. Biol., Vol. 13, Nmero 2 especial. Marcelo, J. L.; Reynel, C. y A. Daza (2007): Manual de identificacin de 20 especies maderables de Atalaya, Regin Ucayali, Per. Martn, M. (2011): Amazona. 2011. Gua ilustrada de flora y fauna, s. d. Pennington, T. D., Reynel, C. y A. Daza (2004): Illustrated guide to the Trees of Peru. Published by David Hunt, The Manse, Chapel Lane, Milborne Port, England. Reynel, C., T. D. Pennington, R. T. Pennington, C. Flores y A. Daza (2003): rboles tiles de la Amazona peruana y sus usos, s. d. Sillero Zubiri, C., L. Albrechtsen, V. Ferretti, J. Marino, M. J. Packer, F. M. Palmada, Rodrigues Achung, M. y G. E. Soave (2002): Monitoring Biodiversity in Camisea: Scoping Study Report. Enviromental Resources Managemnet Argentina, Buenos Aires, Argentina. (497 pp.) Versiones en espaol y en ingls; en soporte digital, en papel y en lnea, disponible en http://www.camisea.com.pe. Soave, G. E., V. Ferretti, G. Mange y C. A. Galliari (2009): Diversidad biolgica en la Amazonia Peruana. Programa de Monitoreo de la Bio-

166

167

diversidad en Camisea, s. d. Valenzuela, L., G. Calatayud, J. Farfn, I. Huamantupa, A. Monteagudo y E. Suclli (2007): Flrula de la Reserva Ecolgica Inkaterra, s. d. Vsquez, R. (1997): Flrula de las Reservas Biolgicas de Iquitos, Per Allpahuayo-Mishana Explornapo Camp, Explorama Lodge. Monographs in Systematic Botany from the Missouri Botanical Garden, volumen 63. Wutke, J. y W. Barthlott (2005): Patterns of vascular plant diversity at continental to global scale. Biol. Skr., 55, pp. 521-538. Zamora, N.; Jimnez, Q. y L. J. Poveda (2000): rboles de Costa Rica. Vol. II. INBio, s. d.

Se termin de imprimir en Junio de 2013, en los talleres grficos de Biblos S.A, Lima, Per.

168

You might also like