Arthur Danto

Arthur Danto
N ietzsche
Hayat, Eserleri ve Felsefesi
Trkesi: Ahmet Cevizci
Paradigma
Arthur Danto
Nietzsche
Hayat, Eserleri ve Felsefesi
Paradigma
stanbul, ubat 2002
Nietzsche
A rthur D anto
Trkesi
A hm et C evizci
30. Paradigma Kitab Felsefe Dizisi 21. Kitap
Bu kitabn tm yaym haklar Paradigma Yaynlarna aittir.
Bask
Engin Y aynclk
Birinci Bask:
stanbul, ubat 2002
PARADGMA YAYINLARI Cankurtaran mah. Seyit Haan sok. 12/4 Sultanahmet / STANBUL TEL (0 212 638 64 46) Yaynevi rtibat Tel: 0 532 403 21 49
indekiler
Birinci Blm Nietzschenin Hayat ve Eserleri / 1
Hayat / 1 Eserleri / 3 Anahatlaryla Nietzsche Felsefesi / 9 Nietzschenin ada Felsefeye Etkisi /
ikinci Blm Nietzsche Felsefesine Giri / 29

Perspektivizm / 32 Felsef Psikoloji / 43 Ahlk ve Din / 55 stinsan ve Ebed Dn / 72
Dizin / 87
evirenin Sunuu
Bu eseri, Paradigma Yaynlarnn Analitik Felsefe ve V arolu u lu k la balatt Filozoflar ve Felsef E koller dizisinin nc kitab olarak Trkeye evirdim. Danto, tannm bir Ni etzsche yorumcusu olmann dnda, felsefenin bata tarih felse fesi ve epistemoloji olmak zere eitli alanlarna nemli katk larda bulunmu olan bir Am erikan dnr. Temel eylem dncesini tanmlayan bir m akaleyle adn felsefe evrelerine duyuran bu Amerikal dnr, bununla birlikte esas estetik alanndaki fikir ve aratrmalaryla ve de Nietzscheye dair ana litik yorum uyla tannyor. A ratrm alarnda sanat dnyas kavramm ne karan Dantoya gre, sanat eserleri bir sanat eseri olarak ancak, baka sanatlarn eserleri yannda sanat eletirmen lerinin ok eitli pratiklerini ihtiva eden sanat dnyasn m ey dana getiren bir balam iine yerletirdikleri takdirde, kabul g rp anlalabilir. Sanatn bir teori atm osferi tarafndan k ua tldn ve eserle yorumun birbirinden hibir ekilde ayrlamayacan savunurken zerindeki Nietzsche etkisi aa vuran Danto nun bu kitapta Trkeye tercme edilmi olan almas, onun Nietzsche as P h ilo so p h er (New York: Colum bia University Press, 1965) adl nl kitabnn bir zeti ya da tasladr. Bununla birlikte, elinizdeki kitabn tam am Danto tarafndan yazlmad. N ietzschenin hayat ve eserleriyle ilgili ksm , bir sreden beri Nietzschenin postmodern felsefe zerindeki etkile rini aratran deerli rencim Kasm K kalpten yazmasn rica ettim. O da, Dantonun almasn fevklade iyi tamamlayan ho bir yaz ve bir Nietzsche bibliyografyas hazrlad. Birinci blm, tamamen onun katksndan meydana gelmektedir. Ahmet Cevizci Bursa, ubat 2002
BRNC BLM
Nietzschenin Hayat ve Eserleri*
Hayat
Nietzsche, 13 Ekim 1844de kk bir Alm an kasabas olan R ckende dodu. Lutherci Protestan bir aileye m ensup olan N ietzschenin babas K ari L udw ig N ietzsche, annesi ise Franziska Nietzsche idi. Babasn ve erkek kardeini kk yata (1848-9) kaybetm esi zerine, annesi ve kz kardei ile N aum burga gitti ve burada 1858e kadar annesi, kz kardei, bykannesi ve iki teyzesi ile birlikte yaad. lk renim ini burada tam am layan N ietzschenin ocukluundan itibaren m zikten holanan bir ruha sahip olduu sylenir. 1858den itibaren alt yl Pforta Kolejinde parasz yatl olarak okuyan filozof, o zamanlar en ok ncil okumaktan holanyordu. 1864te papaz olmaya karar veren Nietzsche, ayn yl Bonn niversitesinde klsik filoloji okumaya, 1865-66 yllarnda ise Leipzig niversitesinde almaya balar. Nietzschenin dine olan inancnda ite bu dnemlerde bir krelme sz konusu olmutur. Schopenhaueru onun isten ve Tasarm Olarak Dnya adl eseri vastasyla tanm as da, yine bu dnem lere rastlar. 1867den 1868e kadar bir yl Prusya ordusunda askerlik yapan Nietzsche,
* Kasm Kkalp tarafndan kaleme alnmtr.
Nietzsche
yine ayn dnemde eski ozanlardan, grev yapan Nietzsche, hem miyop olduu ve hem de bir seferinde attan dp yaraland iin askerlikten karlm , ite bu sralarda ahlk olduu kadar aristokrat bir dnceye sahip olan Yunan ozan Tegnisi incele mitir. O daha 15 yandayken Hlderlini okumu, yine gen ya larnda Eil, Sophokles ve Platonu okumutu. Nietzsche, 1868-69 yllarnda ilk kez Richard W agner ve L isztin kz Cosima ile tanr. Ayn yl sviredeki Basel ni versitesine klasik filoloji blmnn boalmas nedeniyle, hocas R itchlin de tavsiyesiyle doktoraya bile gerek duyulmakszn, ayn niversitede filoloji profesr olarak greve balar. Aslnda am ac bir arkada ile kim ya alm ak olan N ietzschenin niyetinde filoloji zerine almak yoktur. Fakat hocasnn srar zerine grevi kabul eder. svire vatandalna geerek 1869daki Fransz-Alman savanda Prusya askerlerine hastaba kclk yapmak iin savaa katlr. Dizanteri ve difteriye yakala nan Nietzsche bir yl sonra, askerlikten bir kez daha ayrlmak ve savatan dnmek zorunda kalr. Salk durumundaki bu bozukluk N ietzschenin iklim deiikliklerine paralel olarak seyahat y a p masna sebep olmutur. Hatta baz Nietzsche yorumcular, zel likle de psikoloji ile ilgili olanlar, N ietzschenin salk duru munun kt olmas ve onun her zaman gce ihtiya duymasyla felsefesi arasnda ok yakn bir iliki bulunduu kanaatindedirler. zellikle g istemi doktrini bu eit psikolojik tahlillere tbi tutulmaktadr. 1879da hastal artan Nietzsche krssn terk etmek zorunda kalr. M allen emekli edilen filozof bundan son raki yaantsn olduka skntl bir ekilde ve ounlukla da se yahat ederek geirmitir. 1889da delirmi, ve nihayet 1900de W eim arda annesi ve kz kardeinin yannda lmtr.
Nietzschenin Hayat ve Eserleri
Eserleri
Nietzsche a itibariyle 19. yzyln sonlarnda yaam olsa da, etkileri itibariyle ada bir filozof olarak dnlebilir. O, yirmibe yllk bilinli yaamnda arkasnda dncenin kendin den sonraki seyrini derinden etkileyen birok eser brakmtr. Onun eserleri de tpk yaam gibi olduka karmak ve etrefillidir. lgi alanlarnn eitlilii, iir ve aforizmalarla konumas, sistem kart bir felsefe anlayna sahip olmas, olduka skn tl ve hastalk iinde bir yaam srmesi, vb. hususlar, eserlerine de yansm ve yorumcular birbirinden olduka farkl dnce lere sevk etmitir. Bu yzden olsa gerek, birok Nietzsche yo rumcusu, Nietzschenin felsefesini, onun eserleri ile yaam ara sndaki ilikiye dikkat ekmek suretiyle, anlama cihetine gitm i tir. Bu noktadan hareketle, yorumcular Nietzschenin felsefesini ve eserlerini, onun hayatnn belli periyotlar ile ilikilendirip, dneme ayrarak ele alrlar. Birinci dnem, N ietzschenin ilk yazlarn da kapsayan ve onun Schopenhauer ve W agnerin etkisinde kald dnemdir. Bu dnemi Die Geburt der Tragdie aus dem Geiste der M usik [Mziin Ruhundan Tragedyann Douu] adl eseri temsil eder. Sz konusu dnemde kltr problemlerine zel bir ilgi duyan ve biliminin dar snrlarn aam ayan filolojiyle yetinmeyip, onu kltr problemlerini anlamada metodik bir zemin, bir vasta ola rak kullanan Nietzsche, Schopenhauerun pesim ist irde felsefe siyle W agnerin mzii arasnda bir iliki kurma abasndadr. Schopenhauerun felsefesine gre, evrenin temelinde kr bir irde hkm srmektedir. Evren ise insann tasarmndan ibarettir. n san da, evrende yaayan bir varlk olduu iin, bu kr irdenin etki alan altndadr. Bir tasarmdan ibaret olan evrende, insann bu kr iradenin etkisinden kurtulmasnn yegne yolu ise, ya dnya dan el etek ekmek suretiyle Budizm in N irvanasna ulamak, ya da gzellik ve sanat yoluyla irdenin zerimizdeki etkisini hie indirmektir. Schopenhauerin etkisi altndaki Nietzsche, sz k o nusu kr irdeden kurtulmann yolunu, ite tam da bu noktada W agnerin mziinde bulur. Zira mzik, maddeden en uzak sanat
Nietzsche
olmas nedeniyle, sz konusu kr irdeyi ve onun insan yaam zerindeki etkisini hie indirme dorultusundaki en nemli ara tr. Nietzsche bu projesini, 1872 ylnda yazd Die Geburt der Tragdie aus dem Geiste der M usik adl eseriyle gerekletirmeye koyulur. Bu eserde Nietzsche, Sokrates ncesi Greklerin yaamn olanca acm aszlna kar onunla baa km a dorultusunda ortaya koymu olduklar tragedyalara dikkat eker. Tragedyalar N ie tz sc h e ye gre; oluun dayanlm az arl altndaki Greklerin, sanat vastasyla hayat ekilir hle getirdikleri eser lerdi. Srekli bir ak iindeki olu dnyasnn ilkesi olan Dionysos ile onu biimlendirm ek suretiyle, insan yaam iin ekilir hale getiren bireysellik ilkesinin stn akl olan A pollonun birlikteliinden dom aktadr tragedyalar. Nietzsche, Sokratese kadarki Grek dncesinin, bu eit harika sanat eserleriyle stn bir dnce olarak devam ettiini, fakat Sokratesten sonra akl clk yoluyla yaam ve oluu karsna alan bir kisveye brnd n syler. Nietzschenin bu dneme ait dier eserleri; ilk eseri olan D ie P hilosophie im tragischen zeitalter der Griechen [Yunanllarn Trajik anda Felsefe] ve Unzeitgemaesse Betrachtungen [aa Uymayan Dnceler] adl eserinin alt balk lar eklinde kaleme alman u almalardr: David Strauss, der Bekenner und Schriftsteller [David Strauss, Dindar ve Yazar, (1873)] Vom Nutzen und Nachteil der Historie f r das Leben [Yaam in Tarihin Yararlar ve Zararlar, (1873)] Schopenhauer als Erzieher [Eitimci Olarak Schopehhauer, (1874)] R ichard W agner in Bayreuth [Richard W agner B eyrutta (1876)]1 N ietzschenin filozof kariyerinin ikinci dnemi, 1876-1882 yllar arasndaki dneme tekabl eder. Nietzschenin bu dneme geiyle W agner ile arasnn almas arasnda yakn bir iliki vardr. W agnerin ar m illiyeti ve antisem itik tutum lar ile
1 Son drt kitab Nietzsche Unzeitgemaesse Betrachtungen (aa Uymayan Dnceler) adl eserinin alt blmleri olarak dnmtr.
Nietzschenin din ve Ulus kaynakl geleneksel deerlere kar olan tavr arasndaki gerilim, nihayet W agnerin 1878de yazd Parsifal Operas ile son noktasna ular ve Nietzsche ile Wagnerin dostluluklar sona erer. N ietzschenin sz konusu operay Hristiyan deerlerine bir geri dn olarak yorum lam as ve iinde Hristiyan mistisizminin izlerini bulmas, W agner ile olan yaknlnn sona ermesindeki en nemli etkendir. Nietzschenin ikinci dnemini ise, onun 1878de kaleme ald ve blm hlinde yaynlanan M enschliches, A llzum enschliches [nsanca Pek nsanca] adl eseri temsil eder. Bu dnemde N i etzschenin ilk dnemindeki Sokrates kart tavr adeta tersine dnm , Sokrates artk yceltilm eye balanm tr. Bu dnem, Nietzschenin bilimi iire yeledii, kabul edilmi tm inanlar sorgulad ve adeta Fransz Aydnlanm asnn aklc bir filozofu rolne girdii dnemdir. Bu dnem de N ietzschenin felsefesi pozitivist bir karaktere brnm tr. O cidd bir m etafizik eletirisine giriir ve insan bilgisinin ve deneyiminin metafizii gerekli klan zelliklerinin, m ateryalist bir perspektifle ak la nabilecei dorultusunda fikirler ortaya koyar. Coplestonun da iaret ettii zere rnein, Nietzsche bu dnemde iyi ve kt ayrmn toplum a yararllk-zararllk lt ile temellendirir. Yine bu dnem de N ietzsche, G reklerdeki arkhe anlayna benzer bir ekilde arkhe si ana-bir olan, panteistik bir felsef dnce gelitirir. Nietzschenin bu dneme ait dier eserleri ise unlardr: Vermische Meinnunger urd Sprche [Kark Kanlar ve M aksim ler, (1879)]2 D er Wanderer und sein Schatten [Gezgin le Glgesi, (1880)]3 Die Morgenrte [Tan Kzll, (1881)]. Nietzsche yine bu dnemde, Sils-M ariadayken Ebed Dn retisini gelitirmitir. Buna gre, evrende hereyin bir ebed dngs sz konusudur. Eer evren hem ileriye hem de geriye
2 Bu eseri Nietzsche insanca pek insanca nn sonuna ekler. 3 Bu eser de nsanca Pek nsanca 'nn ikinci ve son blm olarak yazlmtr.
Nietzsche
doru sonsuzsa ve evreni oluturan unsurlar da snrl ise, evrende olua gelen olaylar, bu sonsuz zaman ierisinde, tpk gem ite defalarca tekrarland gibi ileride de tekrar edecektir. Nietzsche, adeta bir ie dom a ile elde ettii bu dncelerini, daha sonra Pers bilgesi Z e rd tn diliyle aktaracaktr. N ietzschenin nc dnemine bir gei nitelii olan bu srecin dier bir kitab da, 1882de yazd ve beinci blmn ise ancak 1882de ekle yebildii, Die Frhliche W issenschaft [en Bilim] adl eseridir. Bu kitapla Nietzsche Tanrnn lm haberini vererek zgr ru h lara yeni ufuklar amay dener. Bu, ayn zamanda 2500 yllk Bat m etafizik geleneinin sebep olduu nihilizm in de ilndr. B u rada, sadece Hristiyanlm T anrsnn deil, merkez fikir kbilinden her trl fikrin ve insann m erkezliinin de sonunun geldii iln yaplmaktadr. Nietzschenin nc ve son dnemi, u hlde daha nce SilsM ariada iine doup Z erdtn diliyle aktarmay tasarlad projesi olan Also Sprach Zarathrustra [Byle Buyurdu Zerdt] adl eseriyle balar. Bu eserin ilk iki ksm 1883te, ncs 1884te, drdnc ve son blm ise 1885te yazlmtr. Bu ki tabn ana tem as stn nsan ve deerlerin yeniden deer lenmesidir. Bu dnem ayn zamanda, Nietzschenin dnceleri nin kemle erdiinin bir gstergesidir. Nietzsche bu dnemde stinsan kavramn nihilizmi ama projesinin nemli bir kavram olarak sunmaktadr. Sz konusu insan, nihilizm e sebep olmu olan Bat m etafizik geleneinin ve bu gelenein Platoncu bir formu olan Hristiyanlm deerlerini yeniden deerleyecek ve olu felsefesini hayata geirmek suretiyle nihilizmin tesine g e ecek olan insandr. Nietzsche stn insann ahlk bakmdan k o numlandrlmasn da, 1886da yaynlanan Jenseits Vor Gut und Bse [yinin ve Ktnn tesinde] adl eseriyle yapmay dener. Buna gre stn insann ahlk anlay, geleneksel iyi-kt ay rmna dayanan moral temelli anlayn tesinde tem ellendirilecektir. Nietzsche yine bu dnemde, nihilizm i anlama dorultu sundaki herhangi bir abann, yalnzca onun semptomlarndan h a reket etmesinin bu anlama abasm eksik klaca fikrinden hare
Nietzschenit Hayat ve Eserleri
ketle, kendinden sonraki felsefeye de bir yntem olarak byk bir etkiye sahip olacak olan, jeneoloji m etodunu gelitirir ve bu yntemi ahlkn kkenlerinin bir eceresini karmakta kullanr. Bu dorultuda olmak zere 1887de, Nietzsche Zur Genealogie der M oral [Ahlkn Soykt] adl eseri kaleme alr. Nietzsche nihilizmin kkenlerine ynelik jeneolojik aratrmas sonucunda, onun kkenlerinin, Bat m etafizik geleneinin dualist karekterinde ve geleneksel moral tem elli ahlk anlaynda bulunduu sonucuna varr. Yine aym eserde, Nietzsche, efendi ve kle ahlk olmak zere iki eit ahlk anlaynn ve deerlem e tarznn varlna dikkat eker. Buna gre nihilizmin kaynanda, tepkisel glerle donanml olan klelerin (kle ahlk), aktif g sahibi efendilere (efendi ahlk) galebe alp, efendice deerleme tarzn bertaraf etmeleri bulunmaktadr. Srce deerlemeler oluu, ya am, igdleri karlarna alp, kurtuluu da bir te fikrinde aramalarndan dolay nihayetinde insanl, anlamn ve deerin kaybolduu nihilizme tamtr. N ietzschenin bu eseriyle y a p mak istedii ey ise tarihi seyir ierisinde eitli formlara br nen nihilistik yaklam larn (Platonculuk, H ristiyanlk, Schopenhauerun irde felsefesi vb.) bir serimini yapmak ve bu suretle de stn insann deerleri yeni batan deerleyip, nihilizm in tesine gemesini salamaktr. Nietzsche, projesini tamamlamak amacyla 1884ten beri kaleme ald ve ismini de Der Wille zur M acht-Versuch einer Ummertung Aller Werte [G stemi-Tm Deerlerin Tersyz Edilii stne] koym ay plnlad eserini tamamlayamadan 1889da ldrmtr. Bu dnemde o, ancak k k apta birka eser kaleme alabilmitir. Bunlar: D er F ail W agner [W agner Olay, (1888)], D er A ntichrist [saya Kar, (1888)], N ietzsche Contra W agner [Nietzsche W agnere Kar] eserleridir. EcceHomo ise 1888de bitmi olm a sna karn, ancak Nietzschenin lmnden sonra, 1908de yayn lanm tr.4
4 Nietzschenin Trkeye tercme edilmi olan eserleri unlardr.Tragedyann Douu (ev: smet Zeki Eybolu), Say Yaynlar, stanbul, 1997; Ecce Homo (ev: Can Alkor),' Say Yaynlar, stanbul, 1997; Byle Buyurdu
Nietzsche
Nietzschenin projesinin en nemli ksmlarndan biri olan ve bir trl tam amlamaya frsat bulamad eserine ait notlar, kzkardei Elisabeth Frster tarafndan toparlanp, N ietzschenin lmnden sonra, 1904te G stemi adyla yaynlanmtr. B ir ok Nietzsche yorumcusuna gre, G stem i tahrifata uram aibeli bir eserdir. Bu eser bilinli olarak II. Dnya savamn so nuna kadar Nazizm propagandasnda kullanlmtr. Buna karn birok Nietzsche yorumcusu Nietzschenin felsefesinin Nazizm ile ilikisinden ok, N azilerin N ietzschenin eserlerini istism ar ettiklerinin altn izer. Gerekten de almalarnn btn gz nne alndnda N ietzschenin G stem i kavram latrmas, hibir ekilde Nazilerin kullandklar anlamda bir g tasavvu runa indirgenemez.5
Zerdt (ev: A. Turan Oflazolu), Asa Kitabevi, Bursa, 2000; Tan Kzll (ev: Hseyin Saliholu-mit zda), mge Kitabevi, Ankara, 1997; N ietzsche W agner'e Kar- Wagner Olay (ev: M. Osman Toklu), Gndoan Yaynlar, Ankara, 1994; yinin ve Ktnn tesinde ( ev: Ahmet nam), Gndoan Yaynlan, Ankara, 1997; Gezgin le Glgesi (ev: ismet Zeki Eybolu ), Birey Yaynevi, 1998; Gelecekteki Felsefe (ev: Emel Tan), Ynelim, Ankara, 1997; Ecco Homo (ev: Emel Tan), Seren Yaynlar, Ankara, 1993; Dionysos Dithramboslar (ev: Oru Aruoba), Kabalc Yaynlar, stanbul, 1993; D eccal (ev. Hseyin Kahraman), Ynelim, Ankara, 1992; Ahlakn Soykt stne (ev. Ahmet nam), Gndoan Yaynlar, Ankara, 1998; Yunanllarn Trajik anda Felsefe (ev. Aydn z), Dnen Adam Yaynlan, stanbul, 1996; Yunanllarn Trajik anda Felsefe (ev. Nusret Hzr), Kabalc, stanbul, 1992; Putlarn Alacakaranl (ev. Hseyin Kaytan), Akyz Yaynlar, stanbul, \99\\Tarih zerine (ev. Nejat Bozkurt), Say Yaynlan, Mart 2000. 5 Nietzschenin Trkeye tercme edilmeyi bekleyen eserleri ise, ngilizce adlaryla, yle sralanabilir: The Gay Science (translated by Walter Kaufmann), Random House Inc.,-New York, 1974; Human, Ali too Human (Translated By: Marion Feber, Stephen Lehmann), University of Nebraska Press, London, 1976; Philosophy and Truth (Edited and Translated by: Daniel Breazeale), America, \919\The Will to Power (translated by Walter Kaufmann and R. J. Hollingdale), Random House, New York, 1967.
Anahatlaryla Nietzsche Felsefesi

Nietzschenin felsefe tarihi ierisindeki konumunu belirlemeye ynelik bir aba, yle sanlr ki, iki hususu dikkate almak zorun dadr: Bunlardan birincisi, felsefe tarihinin blmlenm esinde veya dnem letirilm esinde kullanacam z ltlerin neler o l duu hususu, kincisi ise felsefe derken tam olarak neyi kastetti imizi izah edebilecek olan felsefe telakkimizdir. rnein, felsefe kavraylar Antik Yunan m erkezli, NeoPlatoncu ya da Neo-Aristocu olarak nitelenen felsefecilere gre, Nietzschenin dnceleri, modern felsefe dncesi ile srekli lik ilikisi iindedir.6 Felsefe tarihini klsik ve modern eklinde
6 Batda Nietzsche zerine yazlm, farkl Nietzsche yorumlarna temel tekin eden en nemli almalar alfabetik olarak yle sralanabilir: David B. A llison(ed.),77^ New Nietzsche: Contemporary Styles o f Interpretaon, Cambridge, Massachusetts: The MT Press, 1985.; David Allison, Reading the New Nietzsche , Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield Publishing, 2000; Steven E. Aschheim, The Nietzsche Legacy in Germany, 1890-1990, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1992; Babette E. Babich, Nietzsche' s Philosophy o f Science, Albany: State University of New York Press, 1994; Georges Bataille,On Nietzsche,. trans. Bruce Boone, London: Athlone Press, 1992; Ernst Behler; Confrontation, (Derrida / Heidegger / Nietzsche), (translated by Steven Taubeneck), Stanford University Press, California, 1991; Debra B. Bergoffen; Perspektivism Without Nihilism, Nietzsche as Postmodernist, (Ed. Clayton Koelb), The State University of New York Press, 1990; Peter. Berkvvitz, Nietzsche: The Ethics O f Immoralist, Harvard University press, London, England, 1995; Harold Bloom (ed.), Modern Critical Views: Friedrich Nietzsche, New York, New Haven, Philadelphia: Chelsea House Publishers, 1987; Daniel Breazeale, Philosophy and Truth, America, 1979.; F. F. Centore, Being and Becoming, Greenwood Press, New York, 1991; Maudemarie Clark, Nietzsche on Truth and Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press, 1990; F. Copleston, Friedrich Nietzsche: Philosopher ofCulture, London, 1942; Arthur C. Danto, Nietzsche as Philosopher: An Original Study, New York: Columbia University Press, 1965; Gilles Deleuze, Nietzsche and Philosophy (Translated by Hugh Tomlinson), The Athlone Press, New York, 1989; J. Warner Dannhauser, Friedrich Nietzsche, The History o f Political Philosophy, (ed. Leo Strauss and Joseph Cropsey), The University of Chicago Press, London, 1987; Jacques Derrida, Spurs: Nietzsches Styles. (trans. Barbara Harlow.), Chicago: University of Chicago Press, 1979; Sander L. Gilman, (ed.), Conversations with Nietzsche: A Life in the Words o f his Contemporaries,.
10
Nietzsche
New York: Oxford University Press, Inc., 1987; RandalI Havas, Who is Heidegger*s Nietzsche? (On The Very dea of The Present Age), Heidegger: A Critical Reader, (ed. Hubet Dreyfus and Harrison Hail), Basel Blackwell Ltd., Cambridge, 1995; RandalI Havas, Nietzsches Genealogy (Nihilism and The Will To Knowledge), Cornell University Press, thaca and London, 1995; Ronald Hayman, Nietzsche, a Critical Life, New York; Oxford University Press, 1980; M. Heidegger, The Word of Nietzsche; God is Dead, The Question ConcerningTechnology and Other Essays (translated by William Lovitt), New York, 1997; M. Heidegger, Nietzsche lll-lV , The Will To Poweras Knowledge And as Metaphysics; Nihilism" (Translated By: Frank A. Cappuzzi, Joan Strambaugh and David Farrel Krell), Harper and Row Publishers Inc, San Francisco 1991; M. Heidegger, Nietzsche l-ll, The Will to Power as Art; The Eternal Reccurence o f The sam e (Translated by David Farrell Krell), Harper and Row Publishers Inc, San Francisco 1991; Eric Heller; The lmportance o f Nietzsche, The University of Chicago Press, Chicago and London, 1988; K athleen M arie Higgins, Nietzsche's Zarathustra, Philadelphia: Temple University Press, 1987; R. J. Hollingdale, Nietzsche, London and New York: Routledge and Kegan Paul, 1973; Lester H. Hunt, Nietzsche and the Origin ofVirtue, London: Routledge, 1991; Luce Irigaray, Marine Lover o f Friedrich Nietzsche, ( trans. Gillian C. Gill) New York: Columbia University Press, 1991; Kari Jaspers, Nietzsche: An Introduction to the Understanding o f His Philosophical Activity (trans. Charles F. VVallraff and Frederick J. Schmitz), South Bend, Indiana: Regentry/Gatevvay, Inc., 1979; W. T. Jones, A History o f Western Pfilosophy, IV (Kant and the Nineteenth Centrury), Harcourt Brace Jovanovich, Inc. , New York 1975; Cari G. Jung, N ietzsches Zarathustra (ed. James L. Jarrett) Princeton: Princeton University Press, 1988; Walter Kaufmann, T he Portahle Nietzsche, Penguin Books, America, 1976; Walter K aufm ann, Nietzsche: Philosopher, Psychologist, Antichrist, Princeton: Princeton University Press, 1950; Pierre Klossowski, Nietzsche and the Vicious Circle, London: Athlone, 1993; Clayton Koelb (ed.), Nietzsche as Postmodernist: Essays Pro and Contra, Albany: State University of New York Press, 1990; Sarah Kofman, Nietzsche and M etaphor (ed. and trans., Duncan Large), London: Athlone Press; Stanford, CA: Stanford University Press, 1993; David Farrell Krell, Postponements: Women, Sensuality, and Death in Nietzsche, Bloomington: Indiana University Press, 1986; David Farrell Krell - David Wood (eds.), Exceedingly Nietzsche, Routledge, London and New York,1988; Laurence Lambert, Nietzsches Teaching: An Interpretation o f Thus Spoke Z arathustra', New Haven: Yale University Press, 1987; Laurence Lambert, Leo Strauss And Nietzsche, The University Of Chicago Press, Chicago And London, 1996; Kari Lvvith, Nietzsches Philosophy o f the Eternal Recurrence o f the S a m e, [1956], (translated by J. Harvey Lomax, forevvord by Bemd Magnus) Berkeley: University of California Press, 1997; Ben Macintyre, Forgotten Fatherland: The Search fo r Elisabeth Nietzsche, London: Macmillan, 1992; Bemd Magnus - Kathleen M. Higgins
Nietzschenir Hayat ve Eserleri
11
(eds.), The Camhridge Compdnion to Nietzsche , Cambridge: Cambridge University Press, 1996; Bernd Magnus - Stanley Stevvart - Jean-Pierre Mileur, Nietzsches Case: Philosophy as/and Literatre, New York and London: Routledge, 1993; Bernd Magnus, N ietzsches Existential lm perative, Bloomington: Indiana University Press, 1978; Siegfried Mandel, Nietzsche & the Jews, New York: Prometheus Books, 1998; Glen T. Martin, From Nietzsche to Wittgenstein: The Problem o f Truth and Nihilism in The Modern World, Peter Lang Publishing In c ., New York, 1989; Jeffery Minson, Genealogies OfMorals, Mamillan Press, London, 1998; Alexander Nehamas, Nietzsche: Life as Literatre, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1985; Kelly Oliver, Womanizing Nietzsche: Philosophys Relation to the Fem inine, New York and London: Routledge, 1995; Graham Parkes, Composing the Soul: Reaches o f Nietzsches Psychology, Chicago and London: University of Chicago Press, 1994; Graham Parkes (ed.), Nietzsche and Asian Thought, Chicago: The University of Chicago Press, 1991; Keith Ansell. Pearson, Nietzsche Contra Rousseau, A Study o f Nietzsches Moral and Political Thought" , Cambridge University Press, New York, 1995; Cari Pletch, Young Nietzsche: Becoming a Genius, New York: Free Press, 1991; Rosen, The Mask o f Enlightenment: Nietzsches Zarathustra , Cambridge: Cambridge University Press, 1995; Lou Salome, Nietzsche, (trans. Siegfried Mandel.), Redding Ridge, Connecticut: Black Swan Books, Ltd., 1988; Richard Schacht, Nietzsche, London: Routledge and Kegan Paul, 1983; Alan D. Schrift, Nietzsche and the Question o f Interpretation: Between Hermeneutics and D econstruction, New York: Routledge, 1990; Ofelia Schutte, Beyond Nihilism (Nietzsche withouth M asks), The University of Chicago Press, Chicago and London, 1984; Peter R. Sedgvvick (ed.) Nietzsche: A Critical Reader, Oxford, UK and Cambridge, USA: Blackwell, 1995; Gary Shapiro, Nietzschean Narratives, Bloomington: Indiana University Press, 1989; Georg Simmel, Schopenhauer and Nietzsche, (trans. Helmut Loiskandle, Deena W einstein, and Michael VVeinstein.) Urbana and Chicago: University of Illinois Press, 1991; Gregory Bruce. Smith, NietzscheHeidegger And Transition To Postmodernity, The University of Chicago Press, Chicago And London, 1996; Robert C. Solomon - Kathleen M. Higgins (eds.), Reading Nietzsche, New York and Oxford: Oxford University Press, 1988; Robert Solomon (ed.), Nietzsche: A Collection o f Critical Essays, Garden City, New York: Anchor Books, 1973; Joan Stambaugh, The Problem o f Time in Nietzsche, (trans. John F. Humphrey) Philadelphia: Bucknell University Press, 1987; Michael Tanner, Nietzsche, O x fo rd University Press, London, 1995; Gianni V attim o , The Adventure o f Difference .Philosophy after Nietzsche and Heidegger, (Translated By: Cyprian Blamires with the assistance of Thomas Harrison), The Johns Hopkins University Press, Baltimore, 1993; Alan White, Within Nietzsche's Labyrinth, New York and London: Routledge, 1990; John T. W\\cox,Truth and Value in Nietzsche, Ann Arbor: University of Michigan Press, 1974;
12
Nietzsche
ikili bir ayrmla ele alan sz konusu felsefeciler (Leo Strauss, Alasdair M aclntyre vb.), Nie'tzschenin felsef dncelerini g e lenei, topluluk nosyonunu, erdem ahlkn terk eden, birey m er kezli modern felsef dncenin radikallemi bir versiyonu ola rak sunarlar. Onlara gre en radikal biimiyle M odem felsefe, herhangi bir ebediyet nosyonunu imknsz klacak olan radikal bir tarihselcilikle sonulanm ak suretiyle, felsefenin de varlk koullarn ortadan kaldrmtr.(Leo Strauss)7 te yandan, falsefeyi sistematik ve rasyonel bir dnme e t kinlii olarak tanm layan felsefeciler iin N ietzschenin felse fesi, tehlikeli bir irrasyonalizme kap aralamaktadr. Bu felsefe ciler iin Nietzsche, gerek iirsel slbu asndan, gerekse eser lerinin btn gz nne alndnda sistematik olmayan metin yaplaryla ve nihayetinde iddetli akl eletirileri ve erotizme ynelik vurgularyla tipik bir filozof olmaktan uzaktr. Bu y nyle bakldnda Nietzsche, hem felsefeyi akl temelli bir fa aliyet olarak deerlendiren rasyonalist felsefe geleneinin, hem de insan zihnini bo bir levha olarak gren ve bilgimizin btn kaynan gzlem lenebilir bir d dnyaya balayan empirist (pozitivist) dnce geleneinin dnda konum landrlr. Nietzscheyi kendi dnce geleneklerinin dnda gren bu iki m o dem felsef ekol, N ietzschenin hibir ekilde kabul etmedii zne-nesne dalizmini temel almalar bakmndan bir benzerlie sahiptirler. Rasyonalizm de bu dalizm akl-d dnya, poziti vizm de ise olgu-deer ayrm eklinde ifadesini bulmaktadr. Gerek bu iki felsefe gelenei, gerekse de bu iki dnce gelenei nin bir sentezi niteliindeki Kant felsefe, temelde insann ero tik niteliklerinin dnme faaliyetinin dnda brakabileceini iddia ettii iin, Nietzschenin felsef dnceleriyle aralarnda ciddi bir mesafe brakrlar. Oysa N ietzschenin herhangi bir dalizm e ak kap brak makszn, yaamn btnn, insann akl ve duygusal btnl
Julian Young, N ietzsche's Philosophy o f Art, Cambridge: Cambridge University Press, 1992. 7 Strauss Nietzscheyi radikal tarihselciliin en nemli temsilcisi olarak niteler.
13
n onaylamas, kimi felsefeciler iin onun olumlu ve nemli bir nitelii olarak grlm, Nietzche bir yaam filozofu, onun felsefesi ise yaam felsefesi olarak sunulmutur. Nietzscheyi bir yaam filozofu olarak- grenler, yaam n dinamik mahiyetine, yani olua vurgu yaparlar. Gerekten de Nietzsche, felsefe tari hindeki varlk-olu ayrm gz nne alndnda, bir olu filo zofudur. Nietzsche, ilk almas olan Yunanllarn Trajik a nda F elsefede, aka Parm enidesi yererek, H erakleitostan yana bir tutum sergiler. H erakleitosa referansla Nietzsche, olu un gerekte kendisi dndan kendisine atfedilen btn ahlki n i telem elerden ar olduunun altn izer ve buradan hareketle olula zdeletirdii yaam iyinin ve ktnn tesinde onaylar. N ietzschenin felsefe tarihi ierisindeki konum unun b e lir lenmesinde, Nietzschenin kendi almalar gz nnde bulun durulduunda, onun kendini metafizik gelenein dnda konum landrdn syleyebiliriz. Bilindii zere m etafizikle kastedi len ey, her trl deiimin arkasnda deim eyen bir zn b u lunduu eklindeki bir dnme biimi ve bu dnme biiminin tarihsel sre ierisindeki farkl tezahrleridir. Nietzsche, Sok ratesten beri Bat felsefesinin, oluun ardnda deimeyen bir tz aramakla megul olduunu ye bu srecin de nihayetinde nihilizimle sonulandn ifade eder. Bir btn olarak Bat m etafizik dnce gelenei, varlkla olu arasna bir mesafe koym ak \ t kincisinin deerini birincisi lehine deerden drmek suretiyle nihilistik bir dnme biimine brnm ve onun deerlemeleri de nihilistik bir hviyet kazanmtr. Bu sre kimi zaman ideal dnya-reel dnya, kimi zaman te dnya-bu dnya, kimi zaman da numen-fenomen eklinde ilemi ve en radikal boyutuna da m o dern felsefeyle ulamtr. te, N ietzschenin felsefesi de kendi deyiiyle tam da bu noktada balamaktadr. Putlarn Alacakaranlndaki, Gerek dnya sonunda nasl mit oldu? balkl blmde Nietzsche, Bat metafizik dnce geleneini, her biri Platonculuun deiik ekil ya da versiyonlar olan alt dneme ayrm ak ve en nemli alm as olan Byle Buyurdu Z erd t de bu gelenein dnda tutm ak suretiyle,
14
Nietzsche
kendisini ve almalarn sz konusu gelenein dnda konum landrr. Buna gre Platonculuk, Platonculuun deiik bir formu olan Hristiyanlk, K antm eletirel felsefesi, pozitivizm ve Schopenhauerun irde felsefesi, Bat m etafizik dnce gele neinin insanl nihilizme tayan deiik form larndan ibaret tir. Nietzscheye gre iinde bulunulan modern dnem ise, bu g e lenein en radikal bir ekle brnd ve iinde barndrd nihi lizmin aa kt bir dnemi temsil etmektedir. te bu noktadan hareketle o, nihilizme ynelik anlama aba larnn hareket noktas olarak sadece onun semptomlarn alma nn, nihilizmi anlama abalarn eksik klacan ve nihilizmi a n lamaya ynelik herhangi bir teebbsn onun kkenlerine ynelik jeneolojik bir soruturm ay da gerekli kldn syler. O nihi lizmin kaynana ynelik yapm olduu jeneolojik almasnda, Olduumuz hale nasl geldik? sorusunun cevab olarak, Sokratik rasyonalizm i ve Hristiyan ahlk ideallerini gsterir. Bir yandan Sokratesten bu yana Bat metafizik gelenei, deimenin arkasnda deimeyen bir tz arayyla, dier yandan ise Hristiyanlk ruhsal bir arnma ve te dnya tasavvuru ile oluun ve b e denin deerini drm, Nietzschenin deyiiyle en yksek d e erlerin kendi kendilerini deersizletirm esi anlam nda nihi lizme vcut vermitir. M odern dnemle birlikte ise sz konusu m etafizik gelenek, kendisini zne-nesne dalizminde tem ellen dirmi, bilimsel gelim elere paralel olarak znel diye nitelen dirdii gereklikten nesnel gereklie gemenin yollarn aram tr. Bu adan bakldnda, modem dncenin epistemolojik te melinde bir yandan rasyonalizm, dier yandansa empirizm bu lunmaktadr. Rasyonalizme gre, insan bilgisinin temelinde dnen zne nin, akledilebilir d dnya ile girmi olduu iliki yer alm akta dr. Descartesn dnyorum yleyse varm szyle karakte rize edilebilecek rasyonalist yaklam, N ietzscheye gre m er keze dnen bir zneyi (ruhu) alm asndan dolay, olu kart bir kisveye brnm ve yaam bir btn olarak karsna alm tr. Oysa N ietzsche, zne-nesne ayrm nn tem elinde insann
15
gramere olan ballm grmektedir. Dilbilim deki fiil kavram insanl, eyleyen ile eylem in birbirinden ayr olduu sansna sevk etmi ve bu san zamanla a priori bir hakikat hviyeti k a zanmtr. Fakat Nietzscheye gre, ne insandan ve onun deerle melerinden bamsz akledilir bir gereklik, ne de o gereklii d ardan gzlemleyip, akledebilen bir zne sz konusudur. Olu ierisinde d dnya diye nitelendirilen herey aslnda bir yorum daTbaret olup, gerekte insann yaratc kimliiyle bir anlam kazanr. Nietzschenin bu yaklam ayn zamanda modern epistemo lojinin emprik kanadnn nesnel gereklik (hakikat) iddialarn da geersiz klmaktadr. Emprik bilimsel eilim, znel gereklikten nesnel gereklie gemenin yollarn ararken, insandan bamsz ve insann kendisi zerinde deney ve gzlem yoluyla alp bilgi elde edebilecei nesnel bir dnya varsaymndan hareket etm ekte dir. Emprizm, N ietzschenin olu felsefesi asndan ele alnd nda, insann yaratclnn dnda bir olgusal gereklikten bahsetmek iin yeterli malzemeye hibir zaman sahip olam aya caktr. nk Nietzscheye gre, oluun tesinde ne olgusal veya akledilir bir gereklik ne de bu gereklik zerinde karar sahibi, dnen ve deney yapabilen bir zne vardr. Olgu diye nitelendir diimiz herey yorumdan ibarettir. Pozitivistler ise bu adan bakldnda, yorumlarnn slndan dolay, en adi ve baya yorumculardr. Hatta N ietzscheye gre, tpk nesnel gereklik anlamnda olgu diye bir eyin var olmamas gibi, ahlk olgular diye bir ey de var deildir. Ahlak olgu diye bir ey yoktur, ancak olgularn ahlk yorumlar vardr diyen Nietzsche buradan hareketle, g e leneksel moral temelli iyi-kt ayrmna dayal ahlk anlayna ykc eletiriler getirir. Geleneksel ahlk anlay, tpk gelenek sel felsefede olduu gibi yaam kart bir karakter sergiler, o s rce deerlemelere bal olup, insan ve insana dair hereyi ahlk bir ideal uruna darda brakmtr. Sz konusu ahlk anlay en plak formunu ise Hristiyanln bu dnyaya ynelik nefre tinde bulmaktadr. Srce deerlemelerin hayata egemen olm a
16
Nietzsche
syla birlikte bir btn olarak yaam deersizlemi, bir hi g rnm almtr. Nietzsche reaktif karakterli ve varolmak iin dman bir tekine ihtiya duyan moral temelli ahlk anlaynn yerine, tamamiyle aktif karakterli, srce deerlemelerin yanna iliem edii efendi ahlkn yerletirir. Efendi ahlk, dier bir deyile soylu ahlk, hibir ekilde yaam a kar bir nefret duy gusu iinde olmayp, yaam olduu gibi onaylayan ve bir te fikri lehine bu dnyann deerini drmeyen ahlktr. Nietzsche Bat metafizik dnce geleneinin srekliliinden hareketle, bir btn olarak m odem izm i de sz konusu Hristiyan ahlk anlaynn seklerize olmu ekli olarak grr. M odern devlet ve ideolojiler ise adeta, Hristiyan te idealinin bo brak t yere yerlemekte ve modern insan iin bir ideal fonksiyonu grmektedirler. Bu yzden gerek modern devlet, gerekse H ris ti yan sr ahlknn seklerize olmu formu olan sosyalizm ve g e rekse de yapay bir eitlik ideali ile insanlarn gleri arasndaki mesafeyi ortadan kaldrmaya yeltenen liberalizm, Nietzschenin ykc eletirilerine hedef olur. Ona gre, liberalizmin iddia et tiinin aksine, insanlar arasnda gleri orannda bir mesafenin ve farklln korunm as gerekm ektedir. Oysa liberalizm her ne olursa olsun insanlarn birbirleriyle eit olduu fikrindedir. Adaleti eitlikle zdeletiren liberal anlayn tersine N i etzsche, adaletin, kendisinin mesafe pathosu dedii eyle yakndan ilikili olduu kanaatindedir. Buna gre, ancak g bakmndan eit olanlar iin eitlik adaletle ilikilendirilebilir, oysa eit o l mayanlar iin adaletin yolu eitsizlikten gemektedir. Bat metafizik dnce geleneinin epistemolojik temellerini bu ekilde ykc eletirilere tabi tutm ak suretiyle Nietzsche, ayn zamanda sz konusu epistemoloji zerine tem ellendirilm i olan modern kuram larn da bir eletirisini sunar. ayet Bat m e tafizik gelenei hakikat irdesinin ynlendirmi olduu nihilis tik bir felsef gelenekse ve onun epistem olojik tem elleri de bir kurgu, bir m istifikasyon sonucunda oluturulm u yapmlardan ibaretse, bu temeller zerine ina edilen kurumlar da bu dnsel ardalamn izlerini tamaktadrlar. Buradan hareketle Nietzsche
Nietzschenir Hayat ve Eserleri
17
m odem akademik kurum lan ve akademisyenleri eletiri oklarnn hedefi haline getirir. M odem akademik kurum lar da tpk dier m odern kuram larn yapt gibi insan yaam dan koparan, ona sr vizyonunu empoze eden ve insanlar arasndaki farkll or tadan kaldran bir karaktere sahiptirler. Bu yzden Nietzscheye gre bilim, egemen cehalete inanmay gerekli klar. Her ne kadar bilim dnyann bir aklamasn verdii iddiasnda bulunsa da, Nietzsche asndan bakldnda onun yapabildii tek ey dn yaya ynelik bir yorum, bir dzenleme sunmaktr. Bu yzden b i lim ler hibir zaman insana ait deerleme ve yorumlamalardan bamsz kalamazlar. Ayn ekilde Nietzsche, Aydnlanma dncesinin optimistik vehesini temsil eden m odern lineer tarih anlayna da ykc eletiriler getirir. Bilim sel verilere ve Aydnlanm a ideallerine gre teekkl etmi olan sz konusu tarih anlay, insanlk tari hini srekli bir gelime eklinde telakki edip, m odem ite ve A y dnlanmay da bu gelimenin en ileri noktas olarak grme ei limindedir. Buna gre, m odem iteyle birlikte insanlk skolastik dogmatizme kar karak, akl ve bilimdeki gelimelerle birlikte niha zgrlne kavuma imkn elde etm itir. Bu anlayn gelimesinde Hegelin tarih felsefesinin hi kuku yok ki, nemli bir etkisi olmutur. Zira H egele gre, m utlak akln (tin) al mas yoluyla oluan tarihte, diyalektik bir sre bulunmaktadr ve bu srese tinin kendisine olan yabanclam asnn giderek azald, dier bir deyile insann gittike daha zgr hale geldii bir seyre sahiptir. Hegel, m odernite ile birlikte tinin kendisine olan yabanclamasnn sona erdii ve insann zgrlne kavu tuu kanaatindedir. Nietzschenin deerlendirmeleri erevesinde bakldnda byle bir tarih anlay, H ristiyanln kurtulu gn nosyonunun sekl'erize olmu eklini temsil etmektedir. Bu anlayn gelecee ynelik optimizmi ierisinde insanlar, gelece in getirecei daha zgr, daha mreffeh bir dnya dncesi ie risinde bugnlerine yabanclap eylemden ve yaratclktan uzak tutulm aktadrlar.
18
Nietzsche
Ayn ekilde, kendi tarih anlay erevesinde Nietzsche, mo dern tarih okullarnn tarihe ynelik aratrm alarn da tarihte bir izgi oluturmak adna tarihe dikte edilen kurgulardan ibaret grr. Buna gre tarihiler, tarihteki en uyumaz eyleri sanki aralarnda bir nedensellik ilikisi, bir sreklilik varmasna ele alp, deerlendirm e eilim indedirler. Oysa N ietzscheye gre, tarihteki olaylar mnferit olaylar olup, aralarnda muntazam bir nedensel ilikiler a mevcut deildir. Bunun da tesinde tarih teki birok olay bir rastlantnn rndr. nsanlarn tarihe y nelik her aklama abas sadece bir deerlemeden, bir yorumdan ibarettir. N ietzschenin m odern tarihilie ynelik bir dier eletirisi de, gemiteki olaylarn yceltilm esi yznden, im dinin yaanm a im knnn ortadan kaldrlm asna yneliktir. Gem ie ynelik belleim iz daim a gem iteki olaylar canl tutmak suretiyle, insann dinamizminin ve yaratclnn nne geip, insan pasifize etmektedir. Oysa Nietzsche iin tarihin eer bir anlam varsa, o da insanlarn imdilerini yaamalarna ve ya ratclklarna katkda bulunmak ynnde olmaldr. Nietzsche btn dnsel seyri boyunca nihilistik dnme biimlerinin dnda kalp, deer ve anlamn giderek kaybolduu modern nihilizmin tesine geerek, yce nsan varoluun gerek letirilm esinin im knlarn aratrm tr. Onun Bat m etafizik dnce geleneine ynelik eletirilerini de bu ama dorultu sunda, yani nihilizmle hesaplap onu geride brakmak abas ola rak anlamak gerekmektedir. Olua, hayata, bedene ve insann ero tik ynlerine ynelik vurgusu ve olu ierisindeki hereyi iyinin ve ktnn tesinde grp, onlar olduklar ekliyle tasdik e t mesi de, anlamn bu noktada bulmaktadr. Her ne kadar N ietzsc h eye ynelik eletiriler temelde, onun bir sistem filozofu olm a d, yapc deil, fakat ykc bir dnceye sahip olduu dorul tusunda olsa da, sz konusu eletiriler, N ietzschenin yce nsan varoluun olabilirlii noktasnda hibir sznn olmad an lamna gelmez. Nietzschenin kendisinin de teyit edecei zere, onun felsefesi ilk etapta ykc bir grnme sahiptir. nk Ni-
19
etzscheye gre, eer bir tapnak kurulacaksa bir tapnan da y klmas gerekmektedir. Nietzsche de bu noktadan hareketle modern zamanlarda yce nsan varoluun gerekletirilmesi dorultusundaki yapm o l duu almalarda, insan varlnn, yaamn deerini hie indir geyen Bat metafizik dnce geleneinin nihilistik eilim lerini karsna alp, ncelikli olarak onun kurgu ve mistifikasyonlarn ykmakla ie balamtr. Yalnzca bu nokta gz nne alnd nda, gerekten de Nietzsche tam anlam yla hibir sistemi o l mayan ykc bir filozof olarak karm za kar. Fakat onun bu almalar, sistem kavram na ynelik yorum lan ve eletirileri iyi anlaldnda, onun felsefesinin, klsik sistem felsefesi ek linde olmasa da, muhtevasnda olduka yapc birtakm zm nerileri barndran bir felsefe olduu sylenilebilir. Hereyden nce o, olua ynelik vurgusuyla, yaam hie sayan Hristiyanlk ve Budizm gibi dnce ve deer sistemlerinin tesinde, yaamn bir btn olarak onayland, oluu merkeze alan bir yaam felse fesi ngrmektedir. Nietzsche, her ne olursa olsun insann nne geirilen btn kurgularn, m istifikasyonlarm paraland \e kendisine kadarki felsefe geleneinde insanla ilgili olarak g r mezlikten gelinen btn ynlerin onaylanp, aktel hle geiril dii bir insan felsefesi sunmaktadr. N ietzsche bu dorultuda olmak zere, benliin dntrlmesini mmkn klmak ama cyla felsefesinin merkezine G stemi doktrinini yerletirm i tir. Her ne kadar Heidegger gibi baz filozoflar g istemi dok trinini metafizik bir reti, N ietzscheyi de son metafiziki ola rak grme eiliminde olsalar da, Copleston, Kaufmann, Glen T. Martin, ve Derrida gibi dnr ve yorumcular, g istemi dok trininin m etafizik bir reti olarak grlemeyecei kanaatindedirler. rnein Martin, Nietzschenin felsefesindeki gce ynelik vurgunun varolula ilgili bir dnm n gerekletirilm esi dorultusunda olduunu, Copleston ise g istemi doktrininin metafizik bir reti olmaktan ok evrenin bir yorumu ve onu be timlemenin bir yolu olduunu sylemektedir. Ayn perspektifte
20
Nietzsche
olmak zere Nietzsche, deerlerin kendi kendilerini deersizletirdii nihilizm anda insann nnde duran yeni idealler olarak stn insan ve A m or F ati kavram larn gelitirm itir. Convvayin de iaret ettii zere stinsan kavram, soyut ve akn bir ey olm aktan ziyade nsan m kem m ellii cisim letiren bir kavram niteliindedir. Bu adan bakldnda stn insann bir ideal olm a vasf, gereklikle bark olm asna ram en ayn zamanda, ona teslim olm am a veya onu amaya ynelik bir vurguyu ieriyor olmasnda yatmaktadr. Nietzschenin stinsan iyinin ve ktnn tesinde olup, ahlk kendisinin altnda gren insan olarak hakikat ve inan olmakszn yaamay bildiinden dolay saln bir prototipidir. Am or Fati kavram ise insann nnde duran yeni bir ideal olarak stinsanm tabiatna iaret etmektedir. stn insan dn yann kaderini hakik bir ekilde onaylayan ve taan maksimal g hissinin kabuln deneyim leyen bir varlk olduundan dolay, stn insann tabiat anlamndaki amor fa ti ise, zorunlulua d u yulan bir aka ve insanin byklnn bir gstergesi olarak g rlebilir. A m or f a t i , varoluun yazgsal kaderine ynelik bir vurgu olup, buradaki yazg zgrln ilgas anlamna gelm e mektedir. nk zgrlk-belirlenim antinomisi ancak Nietzsc h e nin reddetmi olduu metafiziksel bir pozisyon iinde kaln d takdirde mmkndr. Oysa Nietzschenin felsefesinde yazg, kiinin olduu hle gelmesi fikrinin bir ifadesi olarak ele aln maktadr. Kader sevgisi olarak amor f a ti , yaamn evetlenmesi anlamna gelmekte ve Nietzscheyi kkenleri Platona kadar geri giden metafizik dnce geleneinden ve bu gelenein bir sonucu olarak varlan nihilist an ktm ser filozofu olan Schopenhauerdan ayrmaktadr. Ayn ekilde E bed Dn retisi de Nietzschede, yaamn evetlenmesinin, onun trajik tabiatnn k a bul edilmesinin bir ifadesi olarak anlam n bulur. Bu doktrinle Nietzsche, yaamn niha amalardan ve ahlki ereklerden yoksun olduunu kabul ederek, m etafizik dncenin ahlki ideallerle, zayflk ve hn tutumlaryla yarglam olduu yaam, iyinin ve ktnn tesine yerletirerek olumlar. Bu doktrin ayn zamanda
21
deerleri yeniden deerleme,.kendimizi tanyp benliimizin s tesinden gelme imknlarn sunan etik bir doktrin olarak da gr lebilir. Ebed dn deneyimiyle biz, yaamn trajik zelliinden kurtulmaya almaktan vazgeip, hayat onaylamay reniriz. Nietzsche, pozitivizm ve rasyonalizmin bilgiye ynelik iddi alarnn aksine, bilgimizin nsan ihtiyalar ve arzular tarafndan ynlendirildiini, her trl bilgi iddiasnn belli bir perspektif dorultusunda yaplm deerlemelerden ibaret olduunu syle yerek, Aydnlanmann nesnel bilgi ve hakikat dncesinin yerine perspektivizm dncesini ortaya koymutur. Buna gre A ydn lanma dncesinin iddia etmi olduu m utlak bilgi ve hakikat dncesi yalnzca belli bir perspektifin deerleme tarzn ifade eder. Oysa, insann deerleme ve yorumlamalarn ynlendirecek tek bir perspektif deil, bir perspektifler okluu sz konusudur. N ietzschenin bilgi ve deneyime ynelik ksm snrlamalarn varlnn olduu gibi kabullenilm esi anlam nda perspektivizm dncesi, mutlak hakikate erimenin imknszl anlamna g e lir. Eer olgu denilen bir ey yoksa ve olgular da yorumlardan ibaret eylerse, geriye kalan tek ey, yorum larm za kaynaklk edecek bir perspektifler okluudur. Bizler d dnyay ancak belli snrllklar ierisinde, arzularmzn, igdlerimizin, tarihselliim izin etki alan altnda birtakm perspektiflerden y o rumlamaya m uktedir varlklarzdr. Bu noktadan hareketle N i etzsche, bilgiye ynelik nesnellik iddialarnn yerine perspekti vizm dncesini yerletirm ek suretiyle, insan bir tahakkm nesnesi haline getiren Aydnlanma dncesinden epistemolojik olarak da ayrlmtr.8
8 Trkiyede Nietzsche zerine yaplm almalar ise, tespit edebildiimiz kadaryla, unlardr: Bedia Akarsu, N ietzschenin Tarih Karsndaki Tutumu, Felsefe Arkivi, Say: 19, stanbul, 1975; Grsel Aryan, K. Marx ile F. Nietzschenin Tarih Anlaylar, (yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), 1996; Hseyin Aydn, Nietzsche Metafiziinde G stemi (Wille zur Macht), Ankara niversitesi ilahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 26, Ankara, '1983; Hseyin Aydn, Metafiziki Olarak Nietzsche, Uluda niversitesi Basmevi, Bursa, 1984; Fehmi Baykam, Nietzschenin Felsefesi, 2. bask, stanbul, Kakns yaynlar, 2000; Metin Coar, Nietzschenin Felsefesine Bir
22
Nietzsche
Nietzschenin ada Felsefeye Etkisi

Nietzsche, a itibariyle 19. yzyln ikinci yarsnda yaam bir filozof olmasna ramen, dnceleri etkileri bakmndan ince lendiinde, onun fikirlerinin 20. yzyldaki deiik felsefe akm laryla birlikte, ada felsefe zerinde de cidd ve belirleyici bir etkiye sahip olduunu syleyebiliriz. Gerekten da, Nietzchenin Aydnlamann optim istik vizyonunun dna km ak suretiyle, m odem itenin insan yaam ve dncesine ynelik barndrd tehditlere dair yapm ' olduu tespitler, 20. yzyln balam a syla birlikte en plak ve acmasz ekliyle tezahr etmeye ba lamtr. ki byk dnya sava, kullanlan atom bombalarnn insan yaam ve doaya yapm olduu tahribatlar, teknolojik bakmdan gl lkelerin smrgeletirme faaliyetleri, Bat em peryalizminin nc dnya diye niteledii lkeler zerindeki kltrel ve ontolojik em peryalizm inin dourduu tahribatlar, m odern brokratik kurum larn W eberin deyiiyle insanl adeta rutin demir bir kafes ierisine hapsetm esi gibi birok geRehber olarak Drt ve Metafor kavram, (Yaynlanmam Doktora tezi), Ankara, 1999; Mnir Dede, F. W. Nietzsche ve H. Bergson'utt Ahlk Anlaylar, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Erzurum, 1996; Birol Dok, Nietzschenin Nihilizm i , Ankara, Seba Yaynlar, 1996; Emin Trk Eliin, Nietzsche zerine Bir Eletiri Denemesi I, Yeni Ufuklar, Say: 137, stanbul, 1963; Emin Trk Eliin, Nietzsche zerine Bir Eletiri Denemesi II, Yeni Ufuklar, Say: 140, stanbul, 1964; Nedim Grsel, Nietzscheyi Anlamak, Trk Dili, Say: 328, stanbul, 1979; Nusret Hzr, Hegel ve Nietzschede Tarih Gr, Atatrk Konferanslar, 1970, cilt IV, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1973; oanna Kuuradi, Nietzsche ve nsan, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 1997; Erol Mutlu, Nietzschenin Klsik Epistemoloji Eletirisi (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 1995; Ulu Nutku, Nietzschede Nihilizm Problemi, Felsefe Arkivi, Say: 16, stanbul, 1968; Doan zlem, Nietzsche zerine, Felsefe Tartmalar, Say: 14, stanbul, 1993; Ahu Tuncel, N ietzsche'nin zne ve Birey Kavramlar Balamnda Modernlii Eletirisi (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 1999; Nilgn Trker, Friedrich N ietzsch enin Edebiyat ve Kltr Anlay (yaynlanmam doktora tezi), Bursa, 1995; Nermi Uygur, Gnele, Yenilik Basmevi, stanbul, 1996; Hilmi Yavuz, "Nietzsche ve Bengi Dn, Cogito, say: 25, stanbul, 2001.
23
lime, Aydnlanmann optimistik vizyonunu ykm ve insan d ncesinin yeni araylar peine dmesine sebep olmutur. te tam da bu noktada, Nietzschenin dnceleri, kendisinin yaarken gremedii ve belki de grmeyi tahayyl bile edemedii lde etkili olm aya balam ve birok dnr zerinde gerek dorudan doruya gerekse dolayl olarak etkilerde bulunmutur. 20. yzyldaki hemen btn felsefe akmlar; varoluuluk, ya am felsefesi, yeni ontoloji, hermeneutik felsefe, analitik felsefe, yapsalc, postyapsalc ve postmodern felsefe zerinde N ietzsc h enin tartlmaz bir etkisi vardr. Buna gre, Nietzschenin yaama ve olua ynelik vurgular, bir btn olarak yaam g isteminden ibaret olarak grmesi, ya am kart dnme biimlerine ynelik eletirileri, yaama y nelik her trl teoriletirmenin bir ekilde yaam ve olu kart bir karakter kazanp insanl nihilizm e gtreceine ynelik sylemleri, yaam ve oluu bir ocuun ve sanatnn eylem leri kadar masum grp, onlar iyinin ve ktnn tesinde konum lan drmas; varolu felsefesi ve yaam felsefesi zerinde kaydadeer bir etkiye sahip olmutur. Birok varolu filozofu, Nietzschenin yaamn kuatc bir hakikate ve ulalmas gereken bir eree sahip olm ayp, rastlantlarla dolu olduu grnden hareketle v a roluun anlamszl sonucuna teorik bir zemin bulmutur. Ayn ekilde yaam felsefecileri de kendi yaam felsefelerini, N ietzsc h e nin kii bireye yaant yoluyla ak deilse, onu duyacak k u lak da yoktur onda gibi dncelerinden hareketle tem ellen dirme cihetine gitmitir. te yandan, Nietzschenin klsik ontolojinin varlk-dnme zdeliine, metafizik dncenin bir te fikri lehine fenomenal olann varln ikinci plna indirgemek suretiyle deerden d rmesine ynelik eletirileri, ontolojinin olabilirlii ynnde cidd tartmalara sebebiyet vermitir. Bu noktadan hareketle on toloji yeni bir yaplanma iine girip, varl ancak fenomenlerin den anlayabileceimiz dorultusunda dnceler ortaya koymaya balamtr. En iyim ser dille yeni ontoloji, ideal varlk alann
24
Nietzsche
inkr etm emekle birlikte, bu alan hakkndaki bilgilerim izin efe yine reel varlk alanna dayandrlmas grn benimsemitir. Yine, Nietzschenin gerek fizik gerekse ahlk olgularn v ar lna ynelik eletirileri ve her trl olgu iddiasn bir yorum faaliyeti olarak grmesi, herm eneutik dnce zerinde nemli etkilerde bulunmutur. zellikle anlama ve insan bilimleri ze rine yaplan tartmalarda, insan bilim lerinin doa bilimlerinden farkna iaretle, anlamann insan bilimleri iin m erkez neme sahip olduu fikri ortaya konulmutur. Anlama zerine yaplan sz konusu tartmalar, anlam aya ynelik her trl teebbsn aslnda bir yorumlama faaliyetinden ibaret olduu ve insan b i limlerinin niha ynteminin herm eneutik yntem olduu fikrine varm lardr. zellikle bilginin znellii ve nesnellii bala mndaki tartmalarda Nietzschenin, her trl bilginin znel bir karaktere sahip olduu dorultusundaki gr, felsef hermeneutikteki nesnel bilginin im knszl gr zerinde cidd bir etkiye sahiptir. Gadam erin her trl anlama teebbsnn anla mann salkl olabilmesi iin nyargy gerekli kld ve nyar gdan kurtulmann imknszl yolundaki iddialar da, bu pers pektifte deerlendirilebilir. N ietzschenin, metafizik dnce geleneinin znenin merkezilii fikrine, akn hakikat ideallerine ynelik eletirileri ve d i lin (gramerin) a priori olarak' varsaylan birok eyin kaynanda oluturucu bir etkiye sahip olduu dorultusundaki dnceleri ise, ada felsefenin birok akmnda yansm asn bulm utur. ada lingistik ve analitik felsefe, N ietzschenin m etafizik dnceye ve akn hakikat kavramna ynelik eletirileri dorul tusunda, anlamn aknl fikrini reddederek, hakikate ynelik her trl sorunun cevapsz kalmaya mahkm olduu ve bundan dolay da anlamaya ynelik teebbslerin mantksal ve olgusal gereklikten hareket etmesi gerektii fikrini ortaya koym ular dr. Her iki felsefe ekolne gre de, felsefenin bundan sonraki i levi m utlak hakikat iddialarnda bulunmak deil, doru ve tu tarl dnp, bu dncelerimizi mantkl bir ekilde ifade ede bilm em izi salam aktr. Ayn ekilde yapsalc felsefe de
25
N ietzschenin dilin insan kuatc niteliine ynelik vurgusunu ve znenin m erkezlii fikrine ynelik eletirilerini dn celerinin merkezine yerletirmitir. Buna gre insan anlamaya ynelik felsef bir teebbsn, ncelikle insan oluturan dilsel ve kltrel yaplar dikkate almas gerekmektedir. Nietzschenin dnceleri en nemli yansmalarn ise postyapsalc ve postm odern felsefelerde bulmutur. Hatta birok ada dnr bu noktadan hareketle Nietzschenin bir postm o dern dnr olduu grn ileri srmtr. Postyapsalc ve postmodern sylemler, Nietzschenin hemen hemen btn gr lerini paylarlar. N ietzschenin farkllk kavram na yapm o l duu vurgu, tahakkm edici ve farkll ortadan kaldrarak tek tiplemeye sebebiyet veren dncelere ve kurumlara, Bat m eta fizik dnce geleneinin bilgi, hakikat, akl, hakikatin temsil edilebilirlii, lineer tarih anlay vb. her trl karakteristiine ynelik eletirileri N ietzschede olduu ekliyle aynen ada felsefede de benimsenmitir. rnein; Foucault, N ietzschenin ahlkn soyktne ynelik jeneolojik yntemini takip edip bu yntemi, insanlarn modern kurumlar ve disiplin yntemleriyle nasl zneletirilip bir tahakkm nesnesi haline getirildiklerinin izini srm ede kullanm tr. Yine F oucaultnun bilgi iktidar ilikisi balamndaki sylemleri de N ietzschenin etkisinin iz lerini tamaktadr. Lyotardm m etaanlatlarn sonu tezi de, te melde gerekliin temsil edilemez olduu fikrine dayanmakta ve m odem iteyi, insanlar tek tipletirici, az gereklikle yetinen bir dnce olarak nitelendirmektedir. Lyotardm bu dnceleriyle birlikte oyun kavram latrmas da tem elde Nietzscheci bir k a raktere sahiptir. Ayn ekilde N ietzschenin m odem ideolojilere ynelik eletirileri ve eitlik kavram yerine mesafe pathosuna ynelik vurgusu, ada felsefedeki kim lik ve farkllk tartm a larnda belirleyici bir rol oynamtr. Son olarak, Derrida ile z deletirilen yapbozum kavram latrm asm n N ietzschenin jeneoloji kavramlatrmas ile paralellii, yine D erridamn haki katin oulcu niteli in e ynelik id d iasn ne srerken N ietzschedeki stil ve stiller okluuna yapt gndermeler,
26
Nietzsche
Deleuzen dncelerinde nemli bir yere sahip olan g, anlam, oyun, onaylam a kavram larnn byk lde N ietzscheci referanslarla izah, N ietzschenin postm odern olarak nitelenen dnce ile ilik isin in ortaya konm as asndan nem li saylabilecek hususlardan bazlardr.
Kaynaka
Akarsu, Bedia.: Nietzschenin Tarih Karsndaki Tutumu, Felsefe A r k iv i, Say: 19, stanbul, 1975. Aydn, Hseyin.: Metafiziki Olarak Nietzsche, Uluda niver sitesi Basmevi, Bursa, 1984 Behler, Emst.: Corfrontation, (Derrida / Heidegger / Nietzsche), (translated by Steven Taubeneck), Stanford University Press, Califomia, 1991. Bergoffen, Debra B.: Perspektivism W ithout N ihilism , N i etzsche as Postm odernist, (Ed. Clayton Koelb), The State University of New York Press, 1990. Best, Steven - Kelner, Dauglas.: Postmodern T eo ri , (ev. Mehmet Kk), Ayrnt yaynlar, stanbul, 1998. Conway, Daniel W.: Nietzsche and The Political, Routledge, London, 1997. Copleston, Friedrich.: Felsefe Tarihi, VII-2 (Nihilizm ve M a teryalizm), dea Yaynlar, st. 1998 Copleston, Friedrich.: Felsefe Tarihi, VII-2 (Nihilizm ve M a teryalizm), dea Yaynlar, st. 1998. Deleuze, Gilles.: Nietzsche and Philosophy, (translated by Hugh Tomlinson), The Athlone Press, New York, 1989. Havas, Randal E.: Who is Heideggers Nietzsche? (On The Very dea of The Present Age)n, Heidegger: A Critical Reader, (ed. Hubet Dreyfus and Harrison Hail), Basel Blackwell Ltd. , Cambridge, 1995.
27
H eidegger, M.: N ietzschenin Platonculuu Tersine evir m esi , (ev. Oru Aruoba), C ogito , say 25, stanbul, 2001. Heidegger, M.: The W ord of Nietzsche: God is Dead, The Qu estion ConcerningTechnology and Other Essays, (translated by William Lovitt), New York, 1997. Heller, E ric.: The Importance o f N ietzsche, The University of Chicago Press, Chicago and London, 1988. Jones, W. T.: A History o f W e ster n Philosophy IV (Kant and the Nineteenth Centrury), Harcourt Brace Jovanovich, I n c ., New York 1975. Kaufmann, W.: nsan Anlam ak II (ev. Aziz Yardml), dea Yaynlar, stanbul, 1997 Koelb, Clayton., ed.: Nietzsche as Postmodernist: Essays Pro and Contra, Albany: State University o f New York Press, 1990. Kuuradi, oanna.: Nietzsche ve nsan, Trkiye Felsefe Kurumu, Ank. 1997 Martin, Glen T.: From Nietzsche to W ittgenstein: The Problem o f Truth and N ihilism in The M odern World, Peter Lang Publishing Inc., New York, 1989. M aclntyre, Alasdair.: Etiin Ksa Tarihi, (ev. Hakk nler Solmaz Zelyt Hnler), Paradigma yaynlar, stanbul, 2001. M aclntyre, Alasdair.: Erdem Peinde, (ev. M uttalip zcan), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2001. Nietzsche, F.: yinin ve Ktnn tesinde (ev: Ahmet nam ), Gndoan Yaynlan", Ankara, 1997. Nietzsche, F.: Ahlakn Soykt, (ev. Ahmet nam), Gndoan Yaynlar, Ankara, 1998. Nietzsche, F.: Tarih zerine, (ev. Nejat Bozkurt), Say Yaynlar, Mart 2000. Nietzsche, F.: The Gay Science (translated by W alter Kaufmann), Random House Inc., New York, 1974. Nietzsche, F.: The Wili to Power (translated by W alter Kauf.. mann and R. J. Hollingdale), Random House, New York, 1967
28
Nietzsche
Nietzsche, F.: Yunanllarn Trajik anda Felsefe (ev. Nusret Hzr), Kabalc, stanbul, 1992. Nietzsche, F.: Putlarn Alacakaranl (ev. Hseyin Kaytan), Akyz Yaynlar, stanbul, 1991. Owen, David.: Nietzsche, Politics and M odernity, Sage Publication, London, 1995. Pearson, Keith Ansell.: Kusursuz N ihilist (ev: Cem Soydemir), Ayrnt, stanbul, 1998. Robinson, Dave.: Nietzsche ve Postmodernizm (ev: Kaan H. kten ), Everest Yaynlar, stanbul, 2000. Stauth, G. - Tumer, B. S.: Nietzschenin Dans (ev. Mehmet K k), Ark Yaynlar, Ankara, 1995 Strauss, L.: Politika Felsefesi Nedir? (Bir sunula birlikte ev. Solmaz Zelyt Hnler), Paradigma yayrlar, stanbul, 2001 Touraine, Alain.: M odernliin E letirisi, (ev. Hlya Tufan), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1995. Uygur, Nermi.: Gnele, Yenilik Basmevi, stanbul, 1996. W am er, J. Dannhauser, Friedrich Nietzsche , The History o f Political Philosophy, (ed. Leo Strauss and Joseph Cropsey), The University of Chicago Press, London, 1987. W isser, Richard.: stn nsan Grnrde m i?, Felsefe Arkivi, Say:27, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1970.
KNC BLM
Nietzsche Felsefesine Giri*
Nietzscheyi bir ahlk ve din ile zamannn sosyal kurumlarnn dn vermez bir eletirmeni olarak deerlendirmek, felsefe ta rihinde hayli yaygn bir modadr. Onun btn bunlar gerekten de yapm olduu doru olmakla birlikte, ahlk ve ahlkllk o l gusu zerine dnme onun yaynlanm eserlerinin sadece bir ksmn kapsar ve, bir filozof olmay belirleyen elerin genel herhangi bir ltne gre, Nietzsche kesinlikle bir filozof diye tanmlanr. nk o ounluk, filozoflarn zihinlerini hep m e gul edegelmi olan temel konu ve problem lerin ou zerinde derinliine ve hem en her daim zgn bir tarzda dnm; N ietzschenin bunlarn hem en hepsi hakknda, sadece iyi ve ktye dair deil; fakat insanlarn nasl yaam alar gerektii hakknda, hakikat ve gzellie, zihin, beden ve maddeye ilikin olarak; neyin varolduu ve varolana ilikin bilgim iz, bilim, sanat, din ve felsefenin bizatihi kendisi hakknda syleyecek bir eyleri olmutur. Nietzsche esas felsef faaliyetin bizzat kendisini radikal bir biimde yeni batan yorumlama iini zerine ald, nk, onun zam anndan nceki filozoflarn, kendi felsefe ve baarlarn
* nl Nietzsche yorumcularndan, Nietzsche as Philosopher adl eserin yazar Arthur Danto tarafndan kaleme alnm ve Ahmet Cevizci tarafndan tercme edilmitir.
30
Nietzsche
yanl bir temel zerine ina ettikleri, ve gerekte dnyaya, kendi rtk ahlk nyarglarnn bir yansmas olan amal bir yapy yklerken, kendilerinin eylerin nesnel bir yorum unu ortaya koymakta olduklar grn benimsemiti. Ve o, ite bununla tam bir kartlk iinde, kendisinin felsefede yeni bir balang yapmakta olduunu ve eserinin sadece bir blmnn ykc o la can hissetti. Ama Nietzsche felsefesini anlamann, ite bundan dolay, kolay olmadna inanyordu; nitekim, o, fikirlerinin ye nilii zerinde tekrar tekrar srarl olur ve okuyucularn dikkat lice ilerlemeleri ve tezlerini, sorgulamann onun kendisinin g revi olduu kavramsal yaplara benzetmemeleri konusunda uya rr. Bununla birlikte, Nietzsche bir yandan da Alman nesrinin bir byk ustas, sanatn szcklerle icra eden usta bir sanatkr, e t kili deyimlerin ve akldan kolay kolay km ayacak vecizelerin retken ve verimli bir mucidi olduu -v e yine, tahrik edici ve ar dramatize edilmi bir vokabler kullanm aya kendisini sk lkla kaptrd- iin, sklkla onu anlam ann kolay olduunu dnen, felsefece naif bir dinleyici kitlesinin kabulne m azhar olmutur. Ve o, -ksm en kendisinin kusuru olan nedenlerden d olay- talihsizlik yaamtr. Onun adna cinayet ilenmi ve Nietzsche, bunun hakknda her ne dnrse dnsn, bunu gr mesi iin yaatlmtr; o hem Naziler tarafndan ve hem de Nazi dmanlar tarafndan, felket getiren bu hareketin felsef ilham kayna olarak grlmtr. Buna gre, Nietzscheye entelektel bohemizm ve her trden irrasyonalizmin en yksek m erulatn cs olarak mracaat edilmi; o gemi birka kuan as ve iddi al genliine ilham vermi ve bilgisizlik taraftarlarnn her tr iin bir teselli ve dayanak olmutur. Ve az sayda kavrayl eletirmenin yaratt istisna dnda, filozoflar, onun dnce ve eserlerine dair bu yoruma, kendi kusurlarnn bir sonucu olarak rz olma eilimi sergilemilerdir. Bununla birlikte, eseri, mensuplarnn kendilerinden biri ola rak onu ok byk lde gz ard ettikleri teknik hareketlere bir katk eklinde deerlendirilebilecek olan daha az atafatl, daha analitik bir Nietzsche daha vardr. O pragmatik doruluk teorisi
Nietzsche nin Felsefesi
31
diye bildiimiz, bir nerme iin doru olma ltmzn, onun deneyimi organize etme ve nceleme leti olarak baarsyla b e lirlendii, ksacas ie yarad takdirde doru olduu gr n bamsz bir biimde kefetmi olma onurunu paylar. F a kat Nietzsche Am erikan rakiplerinden farkl olarak, icadnn mantksal ierimlerini tam olarak ve ak seik bir biimde gzler nne sermek iin gerekli sabr ve m uhtem elen de mantksal dakiklikten yoksundu; nitekim, gerekletirmi olduu eye tam anlamyla vkf olamad. nk birok yeniliki gibi, o da icad nn kendilerini ama amacnda olduu vukuflarn esiri olmaya eilim li olmutur; nitekim , ok briz bir biim de pragmatik doruluk teorisine sahip olmasna ramen, mtekabiliyeti do ruluk teorisine inanm ve, sadece yeni bir doruluk anlay bul duunu farketm i olm as gerekirken, dram atik bir tarzda hereyin yanl olduunu iln etmitir. Nietzsche felsefesinin nemli bir blm ite bu yanl anlamadan doar. Bu nedenle, ayn anda hem Nietzschenin felsefesini takdim etmek ve hem de onun gerek niyetlerine sadk kalm ak mmkn deildir. Bununla birlikte, analitik felsefedeki yeni gelimeler sayesinde, biz bugn onun felsefesindeki, adalar ve hatta kendisi iin, anlalmaz.olmasa bile, karanlkta kalm olmas ge reken pek ok eye deer biebilecek bir konuma gelmi bulunu yoruz. Dolaysyla, ben aadaki sayfalarda Nietzschenin temel dncelerinden bazlarn yeni batan ina etmeye alacam. N ietzscheyi tarafsz, dikkatli bir analitik filozof olarak gs termek, tarihsel bir bak asndan, elbette yanl olur. Onun yazlar bu adan olduka dank olup, o ok fazla sayda konuda, bylesi bir portreye pek uygun dm eyecek bir ate ve renklilikle, ok fazla yazmtr. Onun dncesinin yaps da, tpk kendi hayat gibi, parlak serimi ve ateli teknik ifadesinin yzeyiyle tam bir kartlk oluturacak ekilde, sde ve gsteri sizdir. Yine de ben, Nietzschenin dnceleriyle ilgili yorum la rm, bunun mmkn olduu yerlerde, onun beyanlaryla destek lemeye alacam; bu bolca alnt yapma tekniiyle de, onun d ncesine ilikin sistematik bir incelemenin kanlmaz hle g e
32
Nietzsche
tirdii tm tarihsel tahrifatlar, bir lde de olsa, ortadan kal drabileceimi m it ediyorum.
Perspektivizm
Gerek filozoflar ve gerekse sradan insanlar sk sk, dnyada, bu yapyla ilgili teorilerimizden nce gelen, nesnel bir yap bulun duuna, ve bir teorinin, sz konusu yapy tam ve gerei gibi tas vir edip etm em esine bal olarak doru veya yanl olduuna inanrlar. Fakat, tpk dnya ve dnyann kendisiyle ilgili olgu lar ifade etmeyi amalayan tmceler arasnda bir mtekabiliyet ilikisi bulunduunu ne sren doruluk teorisine olduu kadar, bu, insan varlklarnn tasvir etmede baarl olmay mit edebi lecekleri, nesnel ve mstakil bir yap telakkisine de, Nietzsche tarafndan itiraz edilir. O gerekten de, bu grlerin rtlm esine, greceimiz gibi, mtekabiliyeti doruluk teorisinin yanl ya da yetersiz olduunu savunan ou filozofun, konunun hak ettiini dnm olduu lyle kyaslanam ayacak kadar ar bir nem verdi. O hakikatten sz ettii zaman, biraz nce belirle nen anlam iinde doruluu kasteder ve, sk sk yapt zere hereyin yanl olduunu n srd zaman da, tmcelerle gereklik arasndaki sz edilen m tekabiliyet ilikisinin geerli olmadm ve, dorunun tam tamna bu anlam iinde, hibir eyin doru olm adn anlatm ak ister. N ietzsche insan bilgisiyle ilgili konularda batan sona bir konvansiyonalist olarak kald; onun dnyada nesnel bir ahlk dzenin varoluunu ne sren fel sef teorilere kar olan nl saldrs, dnyada herhangi bir d zenin varoluunu ne sren bir teoriye, bu teori her ne olursa o l sun, ynelik daha genel bir saldrsnn bir zellemesinden veya zel bir rneinden baka hibir ey deildi. Doru olduuna inandmz eyin bizim iin tutarl bir biimde yaamay bir e kilde mmkn klabilen bir ey olmas kuvvetle muhtemeldir:
Nietzschenin Felsefesi
33
Hakikat, canl varlklarn zel bir snfnn kendisi olmadan yaayamaya ca bir yanl trdr1
diye yazar; bununla birlikte, onun gr, sz konusu yanln hayata dman hle gelmi olduunu dile getirmekteydi ve, kendi szleriyle hayata evet diyen biri olarak, o felsefedeki balca misyonunun, bu yanl datmak, sz konusu doruluk grn sorgulamak, ve insanl, daha iyi birtakm eyler uruna, kur tarmak olduunu dnd. Onun amalar her zaman tedavi edici ve peygambere zg bir biimde slah ediciydi; analizlerine hare kete geirici ruhu veya motive edici ynleriyle kymet takdir e t memek, Nietzscheyi fazlasyla yanl resmetmek ya da tantmak olur; bu hususa daha sonra yeniden dnmek zere, ie ona biraz nce izafe ettiim iddialar aydnlatmakla balayacam. Analizleri onun kendi analizleriyle birok bakmdan benzer lik gsteren Hume gibi, Nietzsche de saduyunun eylere dair gr diye adlandrlan geel gre kar kurald bir tavr taknd. te yandan da, saduyunun dnya grn tam tamna bir masal anlatan bir ey, yaln bir kurgu olarak grd, zira o, dnyaya dair belirsiz saydaki mmkn yorum dan sadece b i riydi ve Nietzsche, hibir yorum doru veya yanl olmad iin, doru bir yorum fikrine hibir anlam yklenilemeyeceini savu nuyordu. te bundan dolay, o szde doru olan bir gereklik g ryle kar karya getirilemez. Ama filozoflar sk sk byle bir kartla dikkat ekerek, saduyunun grlerinin eksik ve hatal olduunu savunmu ve gerekliin nasl olmas veya neye benzemesi gerektii konusunda olduka aykr grler benim semilerdir. zellikle de, saduyu duyulara dayand, ve sadece duyular yanltc olduu iin deil, fakat gerekliin kendisi de duyularca nfuz edilebilir olmad iin, gerekliin, saduyunun onun olduunu sandndan ok daha farkl olduu iddiasnda b u lunan uzun soluklu bir gelenek vardr. Ama Nietzsche, burada saduyunun grn desteklemek ister, nk bu gr uzun bir zaman dilimi boyunca ilenerek gelitirilmi olup, insanlar, p ra
1Nachlass, 814.
34
Nietzsche
tik bir biimde, ona bal yaayabilmektedirler: O -ondan daha az kurgusal olm ayan- felsef teorilerin olam adklar kadar yararl bir masaldr:
Gzle grnen dnya yegne dnyadr: Gerek dnya ise sadece bir ya lan.2
Gerek ile o, tam tamna filozoflarn gerekliin olduunu syledikleri eyi, yani sabit, birlikli ve ezel-ebed olan, deie nin, okluun ve zam ansalln tem elinde bulunmakla birlikte, deienden okluktan ve zamansal olandan ayrlmaz olan anlar. Nietzsche duyularn yalan sylemedii konusunda srarldr. B u nunla birlikte, o bununla yanlsam alarn hi vuku bulmadn anlatmak istem ez, fakat daha ziyade birtakm yanlsam alarn vuku bulmasnn bu konuyla uzaktan yakndan hibir ilgisi b u lunmadn dile getirir: Duyular,
oluu, yok olup gitmeyi, deimeyi
gsterdikleri srece, yalan sylemezler.3 O duyulara kar besle nen karakteristik felsef gvensizlii zaman zaman bedeni ve hayvani varoluu hor grme genel tavrna, hayata srt evirmeye balar. Yineleyecek olursak, saduyu bir yorumdur. Bununla birlikte,
olgular [tatsachen ] yoktur, sadece yorumlar vardr4
.ve bir yorumdan ayr olarak, kendinde bir dnya bulunmamakta dr:
Sanki yorumlarmz bir kez karnca, geride bir dnya kalrm gibi.5
O,
kendi varlmz, mantmz, psikolojik nyarglarmz ve nkabullerimizle [bir eye] indirgemediimiz dnya, bir kendinde dnya olarak varolmaz.6
2 Twilight o f the Idols, III, 2. 3A .g .y . 4 Nachlass, 903. 5 A. g. e.,705. 6A. g. e .,769.
35
Dolaysyla, alternatif grlerin varolduuna iaret etmek, sa duyunun aleyhine bir ey, onun iin bir eletiri asl olamaz. M e sele, onun varln srdrebilir veya yaayabilir olup olmad dr. Saduyunun yaayabilirlii de, yle kolayca ve hemencecik sorgulanabilir olan bir ey deildir: Zira, bizler onun la yayo ruz. Nietzschenin problemi, yleyse, saduyuya hereye ramen, birok filozofun yapt gibi, hayat inkr eden bir ruhla deil de, hayat adna saldrlp saldrlamayaca problemidir. O saldrlabilecei, ama bunda ok byk ve aikr bir tehlikenin mevcut ol duu hissine kapld. Dolaysyla da, kendi felsefesinin tehlikeli olduunu ok derinden duyumsad. Onun hayli mkl felsef duruu saduyunun (srnn grnn) hem bir eletirisini ve hem de, hayat olumsuzlayan her tr felsef ve din eletiri karsnda, bir savunmasn iermekteydi. Nietzsche ounluk nazl bir irrasyonalist olarak deerlendi rilir, yle ki onun bu balamda n, byk lde ilk eserlerinden biri olan, hayli etkili The Birth o f Tragedy [Tragedyann Do uu]nda dionysiak lgnl kutsamasna dayanr. Yunan sanat ve kltr zerine olan bu parlak, ama bir o kadar da mulak \e kark denemeyi burada elbette zmleyemem; Nietzsche bu rada kesinlikte, kendisinin, ye ona gre, Yunanllarn dehet \erici bulduu, kabul edilemez bir dionysosulukla hellenletirilm i dionysosuluk arasnda bir ayrm yapar. N ietzschenin b e nimsedii bunlardan kincisidir ve o, sz konusu dionysosuluun
sanat, zellikle de din ya da bilim gibi, belli bir form altnda, barbarla kar koruyucu bir kalkan olarak ortaya kmad
zaman, ne olacann korkun bir resmini izer.7 Akln bizatihi kendisi hayata dman deildir. Ama ne var ki, hayat ou zaman onun adna deersizletirilir ve Nietzsche V e rn u n ft 'a kar kp itiraz ettii zaman, bunu akl, Eleallar ya da Platon tarafndan, duyular ve tutkularla esasl bir atma iine sokulduunda veya eylere ilikin ortalama dnya grmzden, akla daha uygun
7 The Birth o f Tragedy, 15.
. 36
Nietzsche
dt gsterilen bir dnya gr lehine, vazgeildiinde ya par. Gerekten de,

biz bugn bile, tam tamna duyularn tanklna gvenmeye karar verdi imiz iin-ve onlar araclyla, dnmeyi keskinletirdiimiz, tehiz etti imiz ve rendiimiz lde- sahibiz.8
Ve o yle devam eder:

Gerisi dk olup, henz bilim deildir: Metafizii, teoloji, psikoloji ve bilgi teorisini kastediyorum. Bir de, mantk, uygulamal mantk ve matematik gibi formel bilimleri ve gsterge teorilerini.9
Ona ynelik bildik vgler dikkate alndnda, bu olduka dikkate deer bir pasajdr. nk N ietzscheye ounluk egzis tansiyalistler ve pozitivizmi itici bulan bakalar tarafndan m racaat edilmekle birlikte, gerek udur ki, onun felsefenin belli bal problem lerinden birouyla ilgili grleri daha sonraki mantk pozitivizmin ruhuna fazlasyla uygun dmektedir. Bu okulun, sadece, deneyim yoluyla dorulanabilir nermeler sn fyla, formel kurallardan dolay doru olan nermeler snfndan biri ya da dierinin kapsam iine giren nerm elerin anlam l ol duunu savunan bir teoriyi benimsedii iyi bilinmektedir. Bu iki snf ya da trden hibirine dahil edilemeyen her tmce anlamsz olup, zellikle de metafiziin nermeleri bu son kategoriye girer. Nietzschenin gr tam olarak ite buydu. Onun ada analitik felsefeyle olan yaknl bundan daha bile derindir. O akl tarafndaki birtakm kendiliklerin varoluunu ne srm e, gerek dnyaya birlik, zdelik, kalclk, tz, neden, eylik, varlk yklem e e ilim in in 10 dilim izin belirli birtakm asl zelliklerinin bir sonucu olduunu anlamt:
Dil, kkeni itibariyle, bir en temel psikoloji eklinin ana aittir. Dilin me tafiziinin ya da aka akln temel nkabullerinin bilincine vardmz zaman, bir byk fetiisizm alanna gireriz. ... Korkarm ki, gramere hal inandmz iin, Tanrdan hi kurtulamayacaz.1 1
8 Twilight o f the Idols, III, 3. 9 A .g .y . 10 Twilight o f the Idols, III, 5. " Twilight o f the Idols, III, 5; kr., Beyond Good and Evil, 20.
37
Anlama yetisinin, rnein K antm empirik bir eyden tretilemeyeceini dnd szde kategorileri gerekte konumamzn yapsyla ayrlmazcasna birlemi durumdadr. Kalc ve dei mez bir nesneler dnyasnn varoluuna gelince,
azmzdan kan her szck ve tmce, onun lehine konuur.1 2
Dolaysyla, saduyunun dnya gr dilde kemikletii, ve yine N ietzschenin m etafizikilerin kendi dillerinin belirli genel zellikleriyle kartrdklar tezi doru olduu lde, m etafi zikilerin saduyuya ynelik meydan okuma ya da reddiyelerini tam tam na saduyunun nkabullerine dayandrdklarn kabul etmek gerekir. Ama gerek dnyann gzle grlen dnyann genel vehelerinin iskelet nitelii arzeden bir tekrarndan daha fazla hibir ey olmad bir kez grlnce, onun yararsz ve lzumsuz hle gelen, dolaysyla da rtlm bir dnce o l duu hemen aa kar:
Gelin artk ondan kurtulalm.13
Bu arada, gerek dnya kavramndan bir kez kurtulunca, geriye gzle grlen dnyay kendisiyle kar karya getirebilece imiz hibir ey kalm az ve anlam n bu sahte kartlktan alan grnen dnya kavram da gereksiz bir kavram hline gelir:
Gerek dnya kavram ile birlikte, grnen dnya kavramndan da kur tulmu bulunuyoruz.1 4
Yararsz bir dnce yararsz olduu gerekesiyle rtl d takdirde, yararl bir dnce dorulanm olur diye dn mek mmkn olabilirdi. Ama Nietzsche saduyunun tm aikr faydasna karn, yine de yanl olup, dnyada gerek ve birbirle rinden yaltlanabilir kendilikler olduu fikrinin aka bir sa duyu inanc olduunda srar etmek ister:
Hibir ey var deildir
Twilight o f the Idols, III, 5. 13 Twilight o f the Idols, Wie die 'wahre Welt endlich zur Fabel wurde."
1 4A . g . y .
38
Nietzsche
diye yazar, Nietzsche

[bir eylerin var olduu] bizim kurgumuzdur.1 5
Ama bu, bizim gndelik hayatta veya bu nedenle, bilimde kendi sinden vazgeebileceimiz bir kurgu deildir:
Varolmayan eylerle, yzeylerle, cisimlerle ve meknlarla i gryo ruz.1 6
Bu kavram larn bir kullanm lar vardr, fakat onlar ne somut varlklara dellet ederler, ne de N ietzschenin kulland terim lerle ifade edildiinde, aklarlar. Atom kavram buna ok iyi bir rnektir:
Dnyay anlamak iin, hesap yapabilmemiz gerekir; hesap yapabilmek iinse, sabit nedenlere ihtiya duyarz. Gereklikte sabit hibir neden bu lamadmzdan tr, kendimiz iin baz sabit nedenler, rnein atomu icat ederiz. Atomculuun menei ite budur.1 7
N ietzschenin burada, gnmz filozoflarnn teorik k endilik ler -gzlem dilinde ak seik olarak tammlanamadklar gibi, yalm bir biimde gzlem nermesi kmelerine de indirgenemeyen terim ler araclyla, genel bir teorinin bir paras olarak ne srlen, tipik olarak gzlemlenemez kendilikler- diye adlandr dklar eylerden sz ettiini dnmek czip olur. Bununla bir likte, onun aklnda daha geni kapsaml bir tez, kendisine gre somut kendiliklere yaplan tm gnderim lerin teorik terim ro ln oynad bir tez vardr:
Cisimlerin, dorularn, yzeylerin, neden ve etkilerin, hareket ve sknetin, biim ve ieriin kabulyle birlikte- kendimiz iin iinde yaadmz bir dnya tanzim ettik. Bu akait olmasayd, bugn hi kimse yaayamayacakt! Ama bu, hibir ekilde bir ispat deildir. Hayatn kendisi asl bir argman deildir. Hayat koullar iinde, biri de hata olabilirdi.1 8
Bu akait konutuumuz dilde aslen mevcuttur,
15 Nachlass, 776. 16 The Gay Science , III, 112. 17 Nachlass, 896. 18 The Gay Science, 121.
"miras alnm ve en sonunda neredeyse, insan trnn varlk koulu hline gelmitir.19
39
yleyse, saduyunun, sorgulanamayan btn faydasna ramen, dorunun talep edilen anlam iinde, bir kez daha doru olmas mmkn deildir. Nietzsche,
bizden farkl bir biimde, akl yrten saylamayacak kadar ok varlk yok olup gitti; yine de, onlarn aklyrtmeleri hakikate bizimkinden daha ya kn olabilirdi20
diye dnr. Nietzschenin anlatm ak istedii una benzer bir eydir: Tm A la rB dir gibi bir genellemeyi dnn! Bir b i rey farkllklar gz ard edemese ve benzer eyleri ayn diye g remeseydi, bu trden genellemelere hibir zaman ulaamayacakt. Fakat o, dnyadaki hibir iki ey birbirine her ynyle benzer ol mad iin, eyleri daha ok olduklar gibi grebilirdi de. Ve onun, genelleme gcne m ni olan duyarll, ayakta kalmay, tmevarmsal baarlar kaba sezilerin sonucu olan, baya duyar llklara sahip hemcinslerine kyasla, onun iin pekla daha k o laylatrm olabilirdi. Yine, dnyay gerekte tamamiyle ak hlinde olan bir varlk alan olarak grm olan birinin ans da, hi kuku yok ki az olacakt:
karm yapmada gsterilecek her tereddt, pheye dnk her eilim, ha yat iin zaten bir tehlikedir.2 1
yleyse, genel kavram sal erevemiz yalan ve hilelerle do kunmu olan bir kum atr,22 ama biz pratikteki vazgeilm ezli inden tr, ona doru diyoruz.
nsanln hakikatleri gerekte nelerdir? Onlar, insann rtlemez hata lardr. 23
Onlar deneyim yoluyla kesinlikle rtlem ezler, nk dene yim ya da en azndan hayat mcadelesinde ayakta kalmay baara
19 A. g. e., 110. 20 A .g. e., 111. 21 A g. e . 22 Dawt,\ 17. 23 The Gay Science, 117.
40
N ietzsche
bilenlerin deneyimleri doal olarak onlara uyar. Onlar, yeterince Kant bir anlam iinde, a priori sezgi formlar da olmayp, daha ziyade beksnn mmkn hle gelmesine katkda bulunduklar trn algsal ve dilsel nkabulleridirler. O
akl, uzun zaman dilimleri iinde, sadece hatlar retti
diye yazyordu,
bunlardan bazlarnn trn faydal koruyucular olduklar ispatland. Bunlar her naslsa bulan veya miras alanlar, kendilerini ve torunlarn ko ruma yolunda baarl bir sava verdiler.24
Ayn ekilde, neden ve sonu kavramn ele aln. Nietzche ona ilikin olarak Humeunkine ok benzer bir analiz sunar. Fakat Nietzsche, olaylarn gizli kaynaklarndan veya olup bitenlerin rtl kkenlerinden sz etmekten tereddt eden Humeun ter sine, gerekte hep yapageldii zere, kendi kendine vermi olduu dnyann gerekte neye benzediini doru olarak syleyemeyece imiz szn ihll eder. Neden ve sonu kavrammz olaylarn sabit birlikteliklerine ilikin bilgilerden meydana gelmektedir:
Belirli bir ey her seferinde belirli baka bir ey tarafndan izlenir -bunu algladmz ve adlandrmak istediimiz zaman, ona Neden ve Sonu adn veririz. Ne budalayz biz! Sadece Neden ve Sonucun imgesini grdk. Ve bu resim, bizim sabit ardklklardan daha temel bir balant grmemizi im knsz hle getiriyor.25
Fakat daha belirli bir bakasn izleyen mnferit bir eyden sz ettiimiz zaman, kendimizi umutsuzca dnyayla ilgili kendi perspektifimize mahkm etmi oluruz, nk
tpk bir hareketi birbirlerinden yaltlanm noktalar olarak alglamamz ve dolaysyla, onu hakkyla grmeyip karsamamz gibi, hakikaten n mzde kendisinden bir ift paray yaltladmz bir btn durmaktadr. ... Bir anlk bir sre iinde bizden kaan sonsuz bir sreler kmesi bulunmak tadr26
iddiasnda bulunur. Demek ki, biz, onun Dionysosu terimlerle,
24 The Gay Science, 265. 25 Dawn, 121. 26 The Gay Science, 121.
N ietzsche nin Felsefesi
41
zorunluluun namevcut olmas anlamnda deil, fakat dzen, yap, form, gzellik ve erdemin bulunmamas anlamnda, ezel-ebed olarak kaos27
diye sz ettii bir dnyaya yabanc bir zorla kabul ettiriyoruz. Dolaysyla,
doada yasalar olduunu sylemekten saknmaya dikkat edelim. Olsa olsa zorunluluklar vardr.28
Bununla birlikte, o zorunluluklarla ne anlatmak istemi olabilir? Bunlardan, bir tr yapya gnderimde bulunmadan nasl sz ederiz? Gnderimde bulunulursa da, o zaman yap kazanma m kaos vizyonuna ne olur? Nietzsche hibir yasann olmadm syledii zaman, tpk hibir dzenin bulunmadn syledi inde, lh ama ya da niyetin olmamasn anlatmak istemesi gibi, ounluk hibir ahlk yasasnn olmadn anlatmak ister. yleyse, onun aklyrtmesi, sanyorum, udur: R aslant amaca kart olduundan, hibir ey bir ama ya da plnn bir sonucu olarak vuku bulmuyorsa, hibir ey raslantyla ortaya kmaz. Fakat bu takdirde, raslant zorunluluun zdd olduu iin, Nietzsche rtk olarak ve hatal bir biimde, eylerin raslantyla vuku bulmuyorlarsa eer, zorunlulukla olup bittikleri sonucuna varr. Zorunlulukla anlatmak istedii herey de muh temelen raslantyla olmam olandr. Ama bu fikre, onun birer kurgu olduklarm syledii yasalara gnderimde bulunmadan, nasl olup da farkl ya da pozitif bir anlam yklenebileceini sylemek zordur. Nietzsche determinizm dncesini btnyle reddeden biriydi. Dolaysyla, onun bu deyii gerekten de karan lk olmak durumundadr. Antimetafiziksel snrlamalarn kanlmaz olduunu gr mek zor olmasa gerektir. Nietzschenin kendisi dnyann gerekte nasl olduuyla ilgili yeterince belirli bir teze yazlr ve bu tezi saduyunun dnya gryle kar karya getirir. Fakat dnyann gerekte olduu ekliyle betim lenebilm esi deta imknsz gibidir. Zira bu i iin kullanacamz dil, bizi Nietzschenin yan
27 The Gay Science, 108. 2* A .g .y .
42
Nietzsche
l diyerek mahkm ettii ve eylerin gerekte olma tarzlarna aykn den bir metafizie balar. Gelgelelim, baka bir dilimiz de yoktur. Benzer problemleri Nietzscheden sonra baka filo zoflar da yaamlardr: Ayn balamda sz gelimi Russelln, sayesinde kendimizi Yeni Ta ann, onun gndelik konu mann zorbaca gramerinde kklemi olduunu ima ettii meta fiziinden artk kurtarabileceimiz, mantksal bakmdan yetkin bir dil arayndan sz etmek mmkndr. Nietzsche mantksal bakmdan byle yetkin bir dil aray iinde hibir zaman olma mtr, bununla birlikte onun iirsel ifade tarzn, duygulu ve d zensiz bir slpla kaleme alnm iirleri deta lgnca kullan mas dilsel alkanlklarn penesinden kurtulmaya dnk bir te ebbs olarak pekla deerlendirilebilir. Gndelik dilin onun derin vukuflarn ihtiva veya ifade etme bakmndan yetersizlii de yine, onun felsefesinin neden anlalmas zor bir felsefe olarak deerlendirildiini aklamaya yarayabilir. Gerei gibi ifade edildiinde, onun felsefesi gerekten de anlalmas neredeyse imknsz veya olaanst zor bir felsefedir. nk bir teoriyi, anlama yetimizin bizatihi kendisinin yaps sz konusu teori ta rafndan sorguland zaman, anlayabilmemiz nasl olup da mmkn olur? Onu kendi terimlerimizle anlayabilmeyi baard mz zaman, bu terimler yanl olduklar iin, buradan otomatik olarak onu yanl anlam olduumuz sonucu kar. Artk, Nietzschenin felsefesinin tehlikeli olduu hissine ne den kaplm olduu olgusunu da deerlendirebiliriz. Bunun ne deni tam tamna insanlar onun felsefesini kavrayacak bir konuma getirmenin onlar hayatta kalma mcadelesi asndan dezavan tajl bir konuma tamaktan baka hibir ey olmamasdr. N i etzsche bildiimizi dndmz hereyin yalan yanl oldu unu,
hibir eyin doru olmadn
ok farkl ekillerde, tekrar tekrar syler, fakat yine de bir eyin, ancak onun ne olduunu syleyebilmemiz durumunda doru -en azndan kendisini betimlemenin aralarna sahip olmadmz bir gereklie tekabl etme anlamnda doru- olacan bildirir. O,
N ietzschenin Felsefesi
43
btnyle farkl bir hakikat telakkisi, cmlelerin deneyimin d zenlenmesi ve ncelenmesi ltne gre daha iyi veya daha kt letler olduklarn ortaya koyan pragmatik bir doruluk anlay gelitirmi olmasna ramen, mtekabiliyeti doruluk grne hal inanmaya devam ediyordu. Yani kendisini bu yeni teoriyi ka bul etme durumuna tayamad ve eletirmeye koyulduu bir ha kikat ve gereklik telakkisinin kurban oldu; baka bir deyile, saduyu, bilim ve felsefenin yorumlar, bildimizi sylediimiz her eyin bir yorum olduunu sylerken, kendisinin de, plak ha kikat yerine, bir yorum nermekte olduunu gremedi. Bunu, be nim kanaatime gre, farkettii zaman, o Nietzsche iin btnyle zgrletirici bir ey oldu.
Felsef Psikoloji
Nietzsche kendisini nc bir psikolog olarak gryor, insan zihni denen
byk ve bakir ormann29
ilk kifi olduunu dnyordu. Gerekten de, onun yazlar, tartma gtrmez bir zgnl, mutlak bir feraseti olan empirik psikolojik vukuflarla n kazanmtr. Bununla birlikte, bu rada sadece, onun gnmzde felsef psikoloji adn verdiimiz alana yapt katklar, zihinsel kavramlarla ilgili mantksal analizlerini anahatlaryla zetleyecek kadar yerim var. Nietzsc henin bu balamda ilk ve en. byk hedefi ego kavram olup, te mel iddias da, benlik diye bir kendiliin var olduunu kabul et menin ontolojik bakmdan gereksiz, metafiziksel bakmdan da tehlikeli olduudur. Bu, bununla birlikte, dilimizin belirli bir takm tahrif edici yapsal zelliklerinden hareketle doal olarak yaratlm bir kabul olup, olup biteni bir fa ilin eylem i olarak grmek, bizim tarafmzda ok temel bir ynelimdir. lk yanl 29 Beyond Good and Evil, 45.
44
N ietzsche
mz faaliyeti btnyle zel bir failin (yani, benliin) eylemi olarak yanl ina etmek, ikinci yanlmz da bu dnceyi bir btn olarak dnyaya yanstmak ve bylelikle de, zihinsel dav ran tanmlamak veya, temsil etmek bakmndan bile uygunsuz veya yetersiz bir modelin meru olmayan projeksiyonundan bir dnya telakkisi kartmaktr:
Akl genel olarak irdelerin nedenler olduklarna inanr. O egonun bir varlk, bir tz olduuna inanr ve ego-tzne beslenen inanc eylere yans tr. Neden olarak kurulan varlk eylerin arasna dahil edilir, onlarn altna sokulur: Varlk kavram ego kavramndan kar, benlik kavramndan tretilir. Balangta bir hatann, irdenin etki eden bir ey olduu, irdenin bir g olduu yanlnn byk uursuzluu bulunmaktadr. ... Biz bugn onun bir hatadan baka hibir ey olmadn biliyoruz.30
Onun tehisi kabaca yledir: Bir ey olup bittii zaman, onun bir fail tarafndan yapldn, bir failin etkisiyle vuku buldu unu zmnen kabul ederek, dnmenin vuku bulmas, onun bir eylem olmas olgusundan, u hlde onu gerekletirecek bir failin bulunmas gerektii sonucunu kartrz. te bu, benliktir. Ego, demek ki, ilkel bir veri olmayp, karsanan bir kendiliktir ve onun irdenin etkisiyle eylemde bulunduunu kabul etmek btn bir nedensellik anlaymz deitirerek, olduundan baka gs terir. Ama btn bu kavram ve telakkiler, Nietzscheye gre, sk bir incelemeyi kaldramazlar:
Bir dnce, o istedii zaman gelir, ben istediim zaman deil,31
dolaysyla, benim kendi dncelerime neden olmamdan pek sz edilemez. rde kavramnn kendisi de, her ne kadar filozoflar aka onu,
sanki dnyann en iyi bilinen eyiymi32
gibi grseler bile, en yksek derecede karanlktr. stemenin fenomenolojisi olaanst karmaktr; irdenin eylemlerinden sz ettiimiz, ve
30 Twilight o f the Id o ls , III, 5. 31 Beyond G ood and E vil, 17. 2 /4. g. e., 19.
45
istemenin eyleminde kendimizin nedensel olduumuza inandmz ve en ezamdan burada nedensellii fiil hlinde yakaladmz33
dndmz zaman, tam olarak neyi betimlemekte olduumuz hi ak deildir. stelik, nedensel olduumuzu dnmemiz tam bir hata olup, bizim hatal nedensellik yanlna dt mz gsterir. Nietzsche dikkatimizi, bizim irdenin bir eyleme, bedensel bir davrana neden olduuna, sz konusu davran, ngrlmeyen bir seirmeden, bir kasn gayriihtiyar oynamasndan farkl olarak beklenen bir eylem olduu zaman, inanmamzn ok muhtemel olmas olgusuna dikkat ekmektedir. Ama burada gerekten sz konusu olan ey, sadece udur: Bizler bedenlerimizden daha az ya da daha fazla ngrlebilir davran tarzlar beklemeyi renmiizdir. Bunlara az ya da ok deimez birtakm tekrar tekrar vuku bulan dnce ve duygular tarafndan elik edilir. Fakat gerek d nce ve gerekse eylem ayn terimle gsterilir, Ben ile ifade edilir. Bylelikle, her ikisinin de gerisinde bulunan bir benliin, irdeyi hayata geiren veya istemde bulunan ve bunu yaparken de, bedenin hareket etmesine neden olmak suretiyle, ayn anda hem buyuran ve hem de itaat eden bir failin varolduu dncesini elde ederiz. Gcn bundan byle zgrlk olarak grlen yanl bir anlamna raz oluruz. Yzey deiimleri artk eylerin ey lem leri olarak grlecek ekilde, yzeyin altna srlen ey kav ramyla birlikte, dnyaya ite bu eylem telakkisi projekte edilir. Grm olduumuz zere, Nietzsche ey kavramna kukuyla ba kyordu. Bir psikolog olarak grevlerinden birinin de byle bir kavram her naslsa bulmu ya da oluturmu olmamz akla mak olduunu dnd. Genellikle de, byle bir aklama bula madmz takdirde, kavram rtm olduumuz hissine ka plm gibi grnr. zgr irde kavramn, demek ki mantksal bir tecavzn eseri olan bir kavram olarak grmektedir. Nietzsche felsef bakmdan bir determinist deildi. O pratikte yeterince yararl olan neden ve sonu dncesinin
33 A . g . y .
46
Nietzsche
doa bilimcinin yapt g ib i... hkm sren mekanistik budalala uygun olarak nesneletirilmesi34
gerektiinde srar eder. Neden ve sonu da, u hlde bir kurgu o l duu farkedilmeyip, doru olduu kabul edilen baka kurgudur. Gerei gibi ifade edildiinde, onun aklama bakmndan deil de, iletiim ve anlama amalar asndan bir kullanm deeri vardr:
An sich gereklikte, hibir nedensel ba, hibir zorunluluk yok, psikolojik ynden zgr olmay diye bir ey bulunmuyor; orada sonu nedeni izlemi yor, yasa hkm srmyor. Nedenleri, sreklilikleri, balantlar, grelilii, zorlanmay, saylar, yasalar, zgrl, gerekeleri, amalar icad eden sa dece biziz. Bundan dolay, bu uzlamsal dnyay (zeichenw elt) an siche ykler, onu kendinde gereklie katp kartrrsak, hep eilimli olmu oldu umuz zere, mitolojik davranm, efsne uydurmu oluruz.35
Nietzsche, yaynlanmam bir yazsnda, bizim

iki yaygn kavram, zorunluluk ve yasa kavramlarn bir tarafa
brakmamz gerektiini yazar:

Birincisi, dnyaya yanl bir zorlanma (zwang), dieri ise hatal bir zgrlk yklyor. eylerin kendileri ne yasaya uygun olarak ne de dzgn ve d zenli davranrlar.36
eylerin, davran tek tek her bir anda nedensel olarak birtakm yeter koullar tarafndan belirlenen dzenli bir dnyasyla ilgili popler bilimsel resmin, Nietzsche, isel zgrlk kavrammz dan da sorumlu olan ayn dnce ve dil alkanlndan kaynak land sonucuna varr. Her iki efsane de olgularla kartrlmak tadr. Hl byleyse eer, sz konusu iki kavramdan biri ya da di eriyle ilikili olarak ortaya kan btn problemler hemen he men tamamen, ondan sonraki kuan verdii adla szde problemlerdir. Bununla Nietzsche de, bu problemleri zmeye a lmak yerine, onlar douran kavramlarn bir ekilde nasl ortaya ktklarn gstermemiz gerektiini anlatmak ister. Onlar kullanmaya hi kuku yok ki, devam edebiliriz, bununla birlikte
34 Beyond G ood and E vil, 21. Beyond G ood and E vil, 21. 36 Nachiass, 776.
47
bunu ancak bir tr felsef baklk sistemi oluturarak, ve sa dece, onlarn pratik hayatta ve iletiimde belli bir amaca hizmet etmi olduklarn, hizmet etmeye devam edebileceklerini, ama metafiziksel teminatlar da, hakikatleri de bulunmadn bilerek yapabiliriz. Fakat Nietzsche hemen tamamen veya yalnzca zihinsel kav ramlarn doal tarihiyle megul olmaz: Onun psikolojisi ou zaman zihinsel olgularn doal tarihiyle ve bunlarn insan haya tnn ekonomisinde oynadklar rolle ok yakndan ilgilenir. Sz gelimi Descartes gibi filozoflar aratrmalarna sk sk iebaka dair aklamalarla balarlar, oysa Nietzsche iebak fenomenini, ve salt dncelere sahip olmakla kalmayp, bu dncelere sahip olduumuzun bilincinde olma kapasitemizi btnyle kark ve artc konular olarak grr. Bizim bu zbilince sahip olduu muz dorudur, fakat o hangi amaca hizmet eder?
O, ilke olarak kendisinin kanlmaz olma derecesine kymet takdir etmeye baladmz zaman bizim iin bir problem olup kar.37
Zira zihinsel hayatmz iebaksal olarak aa karldnda, sadece onun bilincinde olmamz fazlasyla, tpk eskiden olduu gibi aynen srp gidecektir:
Dnebilir, hissedebilir, istemde bulunabilir, anmsayabiliriz; benzer bir biimde terimin btn anlamlar iinde edimde bulunabiliriz; fakat bun lardan hibirinin (mecaz bir tarzda ifade edilecek olursa) bilin yzeyine kmaya ihtiyac yoktur.38
Edimlerimizin ve dnce faaliyetimizin ok byk bir blm nn, onlarn bir ekilde devam ettikleri olgusu zerinde hi d nmde bulunmadan srp gittikleri dorudur. O zaman sorula cak soru udur: Bu trden dnmlerin, fiilen vuku bulduklar zaman, gerekletirdikleri ekstra fonksiyon nedir? nk,
Btn bir hayat, deyim yerindeyse, kendini bir aynada hi grmeden mm kn olabilirdi. Ve bugn bile hayatn ok byk bir ksm -hatta, bu, y ^
37 The Gay Science, 38 A. g .y .
354.
48
Nietzsche
filozofa ne kadar keder verici gelirse gelsin, dnmemiz, hissetmemiz ve ird hayatmz- fiilen bu aynalama olmadan akp gider.39
Nietzsche meseleyi neredeyse u ekilde ortaya koymaktadr: zbilin hangi ihtiyaca bir karlk olarak doar? Onun buradaki kabul de, fiilen yaptnz hereyin, her ne trden olursa olsun, bir hayat ihtiyaca bal olarak evrim geirmi olmas gerektii kabuldr. Nietzsche ite bu soruya bir cevap olarak ar ve allmadk bir hipotez gelitirir:
zbilincin gc ve derinlii bir insann (ya da bir hayvann) iletiim kapa sitesiyle orantldr. letiim kapasitesi ise iletiimde bulunma ihtiyac ile.40
O burada, elbette bizim sadece iletiim kurma ihtiyac iinde olduumuz zaman dnmde bulunduumuzu sylememekte dir, fakat zbilin fenomeninin tr iinde iletiim ihtiyacm kar lamann ksm bir yolu olarak gelitiini anlatmak istemekte dir. Bir kez gelitikten sonra da, insanlar onu, tpk insanlarn, dilin kendilerini karlamak zere gelitirilmi olduu ihtiyalar her ne olursa olsunlar, dili kullanmay bir kez rendikten sonra bo konuabilmeleri gibi, Nietzschenin ifadesiyle,
boa harcayabilirler.
Onun buradaki iddias -grnte zel bir ilem ya da edim olandnmn kkeni itibariyle sosyal olduu, toplumsal bir ihti yaca bir karlk olarak gelitiidir. Mnzev insan ya da ilkel vahi, ona ne ihtiya duyar, ne de onu gelitirir. Onun burada iaret etmek istedii husus, yleyse, hayvanlarn en gsz ve en k rlganlar olan insanlarn hemcinslerinin sabit ilgi ve srekli g zetimine en fazla muhta olduklardr. Fakat o zaman onlarn, bakalarnn kendilerine yardm edip bakabilmeleri iin, ihtiya larn ifade edebilmeleri gerekir ve bu da bizim kendi kendimizi bilmemizi gerektirir. Oysa, dnce bizim dnmekte oldu umuzun bilincinde olmamz gerektirmez:
39 A. g. y. 40 A. g. y.
49
nsan, baka her canl yaratk gibi, srekli olarak dnr, ama bunu bil mez; kendi kendisinin bilincine varan dnme olabilecek en kk paray meydana getirir.
Bilinli dnce bir ierii tespit edip ifade edebilme yetenei ge rektirir. Dncenin szckler olmadan da olup olamayaca so rusuna, Nietzschenin verdii cevap, yleyse, ok sarihtir. Bizim bilincinde olduumuz, kendisi szel olmayan hibir dnce yok tur, nk onu tehis edip betimleyebilmemiz iin dile ihtiya duyarz. Zaten szel olmayan dnceleri iebak yoluyla tehis edip belirleyebilmemiz diye bir ey sz konusu olamaz. htiya larmz anlalr bir biimde ifade edememe yetersizlii varl mz tehlikeye drdnden, btn baarl beyan ve ifadele rin kamusal olarak anlalr olmalar ve dolaysyla, grubun b tn yelerinin anlayabilecekleri bir dille ifade edilmeleri gerekir. yleyse,
bilincin geliimi dilin geliimiyle el ele gider,
\e
insan kendisinin bilincine ancak bir sosyal hayvan olarak varr.4'
Demek ki, dnmlerimizi kendimize ifade etmek zere kul landmz szckler ihtiyalarmz bakalarna ifade etmek iin kullanmay rendiimiz szcklerle tam tamna ayn olduklar, ve kendimizin onlar isel hller iin baaryla kullanabilmemi zin bir koulu olarak onlarn bakalar tarafndan anlalmalar gerektii srece, bilinte kamusal olarak anlalabilir olmayan hibir ey yoktur:
Benim dncem bilincin insanlarn bireysel varolularna deil de, cemaat ve srnn doasna ait olduudur.... Dolaysyla, bizlerden her biri, kendi sini olabildiince bireysel olarak anlama, kendisini bilme dnyasnda, olabilecek en halisane niyetlerle, bilince, her zaman bireysel olmayan, vasatliimizi getirecektir.... Dncemiz, bilincin karakteri dolaysyla, her zaman srnn perspektifine iade edilir.42
yleyse, gerekte
41 A. g .y . 42 A . g . y .
50
Nietzsche
eylemlerimiz temelde kyaslanamaz derecede kiisel, biricik ve mutlak ola rak bireysel olsalar
bile, bu eylemler,
onlar bilince nakleder etmez, artk byle grnmezler.43
Bu analizin ada bir tns ya da yanks vardr: Onun zel dillerin varoluu ya da imknna kar, Wittgensteinn P h ilosophical Investigations [Felsef Soruturmalar]nda ortaya k o nan tezlerle ya da
kiinin ayn zamanda bilin hllerini ya da deneyimlerini kendi bilinli hllerini atfettii eyle tam tamna ayn mantksal trden kendiliklere izafe etmedike veya edemedike ya da etmeye hazr olmadka, bilin hllerini veya deneyimlerini herhangi bir eye izafe etmesi diye bir ey sz konusu olamaz. Onun kendisini bylesi yklemlerin bir znesi olarak grmesinin koulu, onun bakalarn da benzeri yklemlerin zneleri olarak grmek zorunda olmasdr. ... Sadece benim se eer, o gerekte asl benim deildir.u
diyen P. F. Stravvsonun teki zihinler problemine nerilen zmle olan benzerlikleri kolaylkla farkedilir. Nietzsche b tn bu analizleri, hi kuku yok ki kabul ederdi, ama gndelik di lin, bu yazarlarda ve onlarn adalarnda rtk olarak bulunan total kabulyle pek mutabk kalmazd. Zira o en ok gndelik dili ve saduyunun dnya grn gzden geirip amakla ilg i liydi ve kaleme ald hemen hibir ey birtakm ahlk niyet ve ynelimlerden bak deildi. Nitekim, o yle yazyordu:
Bilinli hle gelen herey bylelikle s, nemsiz ve nisbeten budalaca olup kar, ve o genel gstergelerden -s r iaretlerinden- baka hibir ey de ildir.45
Bu analiz doru ve salam bir analiz ise eer, kii mantksal ola rak kendi biricikliini ifade edemez, szcklere dklen herey kalplatrlarak yalnzca olabilecek en genel tarzda anlalr. Gerekte kii konuamaz. u hlde, Nietzschenin (kendi dnce sine gre) z itibariyle yeni ve unzeitgem assige (vakitsiz) d A.g.y. 44 P. F. Strawson, Individuals, London, f949, s. 105, 109. 45 The Gay Science, 354.
Nietzsche' nin Felsefesi
51
ncelerinin lykyla kavranmasn beklemedii, ve mesaj do rudan doruya kendilerine ulaacak stn varlklarn henz do mam kuana hitap etmekte olduu hissine kapldndan pek phe olmasa gerektir. Nietzsche herhlde felsefenin btn bir tarihi iinde dilin snrlamalar karsnda en fazla hayal krkl na uram filozof olarak karakterize edilebilir. O mesajnn allmadk ve dehet verici olduunu, dehet vericiliinin ise allmadklmn bir sonucu olduunu, dehet verici ve hatta yeni olanla kar karya kaldmzda, esenlikli bir yolda iler lem eye kalkmamzn ok muhtemel olduunu iyi biliyordu. Bilgi adn verdiimiz eyin bir tr korku karsndaki tepki olduuna hkmetti: Allmadk olanla kar karya kalan in sanlar, onu eskiden beri varolan, yerleik dnce tarzlarnn ay rlmaz bir paras hline getirmenin yollarn ararlar. Filozoflar bile,
bilineni (D as Bekannte), artk karsnda phe ve merak duymayacak e kilde kendisine altmz ey
olarak grrler.
Olaan olanla, yerleik olan bir kural tryle kendimizi evimizde hissede riz.46
N ietzschenin kendisi iin talep ettii bilgi bu deildir. O bilginin sz konusu anlamnda bilinmeyi istemiyordu. Bu balamda zellikle iki hususun altn kaln izgilerle izmek is tedi. Bunlardan birincisi, eylere bakmann en aikr ve bildik ya da uradan yolunun, sadece bir yol olduu, aikr ve bildik olann, bildiimizi iddia ettiimiz herey yanl olabilecek ekilde, pe kla uzak ve yabanc olabileceidir. kincisi ise, bak amzn sa dece bir perspektif olduunu grmeyi, ve bakalarnn da dnyay baka trl okuma ve yorumlama imknlar bulunduunu grme lerini salamay baarabildiimiz takdirde, insanlarn yeni ve muhtemelen daha iyi bir perspektif lehine zgrletirebilecekleridir.
46 The Gay Science,
355.
52
Nietzsche
Bu ynde atlacak ilk adm, kendimizi kendi i yaant ve hl lerimizin dolaymsz ve kesin bilgisine sahip olduumuz, bura daki yarglarmzn imtiyazl ve tashih edilemez hkmler o l duklar felsef nyargsndan kurtarmaktr:
Bilinenin tandk, bildik olduunu dnmek yanllarn en bydr, bil dik olan bilinmesi en zor olandr, yani onu bir problem, yabanc, bizim d mzdaki bir ey olarak grmek olaanst gtr.47
Bu durum zihinsel hayatmzda, kendisiyle vnmeye merakl olduumuz eyin bilgisiyle tekrar tekrar rneklenir. O burada, hereyden nce, rya grme rneini dnr. Uyku srasnda,
sinir sistemimiz, ok eitli dahil nedenler yoluyla bir heyecan hli iinde bulunur, ve dolaysyla, zihnin armas ve bu heyecann nedenlerini ara mas iin yzlerce vesile ortaya kar. R ya uyarlan her bir heyecan iin briz nedenlerle ilgili bir aray ve temsildir 48
Onun rneini kullanacak olursak... Varsayalm ki, bir adamm ayaklar, o uyurken balanm olsun. O uyarandan veya tahrikten tr, ayaklarna dolanm ylanlar olduu ryasn grr. Rya gren kimse, Nietzscheye gre,
bu ylanlarn uyuyan olarak benim sahip olduum duyumlarn nedeni olmalar gerekir49
karmnda bulunur. Keskin ve an sesler trnden eyleri sk sk ryalara dahil ettiimiz olur, yle ki
rya gren kimse onlar, nce sesten sorumlu olan koullar, sonra da sesin kendisini deneyimlediini dnecek ekilde, bundan sonra aklamaya ge er. 50
Ksacas, belli birtakm uyaranlarn eseri olan imgeleri veya rya grnts bizim tarafmzdan bunlarm nedeni diye deerlendiri lir. Nietzsche buradan hareketle yle bir speklasyonda bulu nur:
47 The Gay Science, 355. 48 H um an, A ll-too-H u m a n , 13 49 A. g . y . 50 A. g . y .
53
nsanlarn binlerce yldan beri uykudayken akl yrttklerine gre, uya nkken de akl yrttklerini ne sryorum. Zihne giren ilk neden onu tatmin etmi ve bundan byle hep hakikat diye gemitir.
Bu tr bir hata, onun iddiasna gre, bizim sk sk dtmz bir yanltr. Ona Drt Byk Hatadan biri olarak Hayal Nedensellik Yanl ad verilir.* Bizler bu yanla,
verili bir hlin yol at temsil (vorstellung ), sz konusu hlin nedeni gibi yanl kurulduu51
zaman deriz. Bu, sadece ryalarda olmad gibi, ilkel olmakla birlikte yerlerine bakalarnn ikame edildii aklyrtme tarz larnn bir kalnts deildir. Ayn eyi uyank olduumuz za manlarda, ve
nedensel igdmz harekete geirip
bizi bu duygular aklayan sebepler aramaya ynelten duygulara sahip olduumuz her seferinde yaparz. Motifler ararz. Gelgelelim motifler de sadece hayal nedenlerdir. Ona ilikin olarak koyduumuz yoruma neden olan duygunun bizatihi kendisidir ve yorum da ahlkszca duygunun nedeni olarak grlr. Bir motif sadece bir duyguya ilikin bir yorumdur. te bylelikle,
* Dier Nedenle Sonucu Kartrma, Hatal Nedenler ve zgr rde yanllardr. Bunlar The Tw ilight o f Idols [Putlarn Alacakaranl] diye tercme edilen sonraki bir eser olarak G tzen -d a m m eru n g da tartlr. Profesr Walter Kaufmann, The Portable N ietzsche, (New York, 1954) adl eserine dahil ettii sem eler iin yazd girite N ietzschenin idoller ( G t z e n ) szcn tam tamna Francis Bacon gibi kulland doru ve nemli deerlendirmesinde bulunur: doller insanlar hakikati grmekten alkoyan dnce kalplardrlar. N ietzschenin drt idol, bununla birlikte, B aconun listesine say ve ama dnda tekabl etmez. Kitabn altbal olan Bir ekile Nasl Felsefe Yaplr?n, ekicin yerleik imgeleri, kklemi nyarglar ykmak iin olduunu farkettiimiz zaman ok daha az rktc hle geldiini kaydetmekte yarar vardr. Onun analizine gre, btn bilgilerim iz tamamen alkanlkla ilgili bir konudur. doller ise tehlikeli ve zararl alkanlklardan baka hibir ey deildirler. Alkanlklar ne doru ne de yanltrlar, ama iyi ve kt alkanlklar vardr. 51 Twilight o f the Idols, V ,4.
54
N ietzsche
nedenlere ilikin aratrmay gerekte engelleyen, hatta dlayan belli bir nedensel yorum tr lehine bir alkanlk52
doar. Bu yanllayc eilime dair niha aklama, bizim

bir g duygusu vermenin yannda, gnlleri ferahlatan, rahatlatan, ve tatmin eden bildik olmayan bir eyi bildik bir eye indirgememiz53
gerektii genel ynelimidir. nk bizler kendileri iin,

herhangi bir aklamann bu her ne olursa olsun hi yoktan daha iyi olduu varlklarz.54
Zaten
nedensel igd korku duygusu tarafndan koullanp harekete geirilir.
u hlde, zihinsel hayatmzla ilgili yorumlarmz, tpk ge nel olarak fenomenlere ilikin aklamalarmz gibi, derinleme sine kavraytan ziyade rahatlk ve konforu amalar: Onlar, bizleri kendimizle ve dnya ile ilgili hakikatten koruyan dahice yanllamalar, ahsiyetsiz telifler, mlyim yaklamlardr. Bu, bir kez daha bize, Nietzsche gibi bizzat kendine dair resminde, daha drste ve daha derinlemesine grenler karsnda, azm sanmayacak bir avantaj salar':
Hemcinslerine her bakmdan benzer olan sradan insan avantajl bir ko numda oldu ve her zaman da olacaktr. Daha ince, daha zarif, kendisini anlamann g olduu mstesna kii, hep yalnz kalr, talihsizlii bakmn dan biricik olmas dolaysyla yenilir ve ok seyrek olarak rer. Kiinin bu doal, ok doal ilerlemeye, insanln benzerlik, sradanlk, vasatilik, sr zellii bakmndan bu hzl iftlemesine kar koyabilmesi iin, olaanst byk bir gc bnyesinde toplamas gerekir.55
Bu ise, bildik olan, bir problem olarak grmek suretiyle, henz bilinmeyen bir k altna sokmak anlamna gelmekteydi. Onun bu dorultuda en kararl gayreti ve srekli abas ahlkllk kav ramyla ilgili oldu.
52 A . g . y . s3A.g.y. 54 Twilight o f the dols, V, 5. 55 Beyond G ood and E vil, 260.
55
Ahlk ve Din
Btn temel inanlarmzn yanl olmak durumunda olduklar nn bizatihi kendisi, Nietzschenin grne gre, onlara ynelti lebilecek bir itiraz deildir. O, bundan dolay,
yeni dilimiz burada kulaa herhlde tuhaf gelmektedir56
deerlendirmesinde bulunur. Ve sonra da hemen, esas meselenin inanlarn doruluk ya da yanllndan ziyade
bir inancn ne lde hayat destekledii ve ilerlettii, bir tr ne lde ko ruduu ve hatta disipline ettii
meselesi olduunu ekler:

Bizler temelde (sentetik a p riori yarglarn aralarnda bulunduu) en yanl yarglarn en az vazgeilmez yarglar olduklarn dnmeye eilimliyiz.57
Bir zamanlar grevlerinin varoluun en genel zelliklerini belir lemek olduunu dnen filozoflar bunun yerine, en iyi durumda,
temelde pein hkml bir dogma, bir kuruntu, bir ilham ya da en ok bir yrein, soyut ve rafine hle getirilip, vakadan sonra aranan neden lerle savunulan bir arzusu58
olan u ya da baka bir kavram belirginletirmeyi, aikr hle getirmeyi baarabilmilerdir. Dolaysyla,
her byk felsefe imdiye kadar. ... gnll itiraflar, bir tr anlar diye g rlmemi gayriihtiyar htralar toplam olmutur.59
Bunun, Nietzsche hibir yerde, ahlk felsefesinden daha briz ol madn belirtir: O, dnyada nesnel bir ahlk dzenin olmadn tekrar tekrar syler:
A . g. e .,4. 57 A. , g. y. 58 Beyond G ood and E vil, 5. 59 A. g. e., 6.
56
N ietzsche
Ahlk fenomenler yoktur, ama sadece fenomenlerin ahlk yorumlar vardr.60
O kendisinin,
bir btn olarak hibir ahlk olgu61
bulunmadn ilk gren kii olduuna inanr ve kendisi de dahil olmak zere, her filozofu
iyi ve ktnn tesinde bir duru almaya -kendisini ahlk yarglar yanl samasnn altna yerletirmeye62
zorlar. Ahlk kural ve kategorilerimiz dnyay betimlemeye yaramazlar, fakat daha ziyade dnyada baarl olmann, insanla rn birbirleriyle baa kabilmelerinin aralar olurlar. Ahlk fi lozofunun gerek devi, yleyse, birtakm ahlk yarglar ortaya koymak yerine, bu yarglar anlamak, mevcut ahlk tavrlarn, hkm sren ahlk akmlarn bilinsiz kurban olmak yerine, bilinli bir eletirmeni olmaktr. Nietzsche, sarih ve srarl ah lk dersi dikkate alndnda, onun kendisini, dier filozoflarn en azndan bu bakmdan baarsz olduklar yerde, bunu baarm, ahlkll bir problem olarak ele alan ve ahlk iyiyle kt nn tesinde nesnel bir biimde deerlendiren biri olarak grmesi ilgin ve elencelidir. Nietzschenin felsefesi dahas, onun resmen saknd, gnll itiraflarla bezenmi bir dnme tarznn ilk rnei olarak grlmtr. Onunla ilikili olarak, felsefesinin hayatndan ayrlmaz olduunu ve hayatyla irtibatlandrldnda, daha anlalr veya anlaml hle geldiini sylemek ok modadr. Oysa, onun kendisi bunu, bir meziyet olarak deil, fakat kendisindeki bir kusur, utan verici bir ey olarak deerlendirirdi. Morali veya ahlk dersiyle ilgili olarak kendisini savunurken de, ok muhtemelen, ahlkn ahlk olarak tamamen dna kamam olsa bile, bu deerlere kendi anda ve kendisini iinde bulduu gelenekte yklenen anlamlaryla iyi ve ktnn tesine gemi olduunu sylerdi. O ayrca ahlk dersinin, hkim ahlk sisteme
60 A. g. e., 108. 61 Twilight o f the Id o ls , VI, 1. 62 A . g . y .
57
ynelik eletirisi ve kar knn ahlk yarglarn rol ve fonksiyonuna ilikin genel nesnel analizine dayandn, ve sz konusu analizle yakndan ilikili olduunu syleyebilirdi. Ben ite burada onun sz konusu analizinin tem el vehe ve zelliklerini ortaya koymaya alrken, onun bununla ilikili ahlk tezlerine yle bir deineceim. kincisine ok fazla yer vermeyeceim, nk bu tezler, ksaca anlmak dnda baka bir abay gerektirmeyecek kadar ok iyi bilinmekteler. Ahlk, sadece belirli birtakm eylem tarzlarn yasaklayp di erlerini kutsamas anlamnda deil, fakat dnyay anlamada ya da aklamada kullanlan mevcut emay glendirmek veya pe kitirmek iin almas onlamnda cebr ya da baskc bir meka nizmadr. O, bunu dolayml olarak, Nietzschenin analizine gre, esas, kendilerinden yeni perspektiflerin doabilecei yegne g trlerini - hayat gelitiren tutkular (Rebenbedingende A f fe k te )- bask altnda tutmaya alarak yapar.
Btiin yal ahlk canavarlar unda, tutkular ldrmek gerektiinde mu
tabktrlar P
Ama bu tutkularn,
hayat daha ileriye doru gelitirilecekse, daha da glendirilmeleri gere kir.64
Bu, Nietzscheyi duygusal alanda koulsuz bir laissez-aller nin savunuculuuna elbette gtrmez.
Her ahlk, doaya, hatta akla kar bir para zorbalktr
diye yazan Nietzsche, hemen ardndan unu eklemeyi unutmaz:

Bu, onlar iin asla bir itiraz deildir.65
Bunun nedeni, hereyden nce tutkularn bazen,
63 Twilight o f the Idols, III, 1. ^A.g.y. 65 Beyotd Good and Evil, 188.
58
Nietzsche
budalalklarn arlyla kurbanlarn mecalsiz braktklar yerde, mahve dici 66
olmalar, ikinci olarak da ahlk kstlamann hayat yaanmaya deer klan eylerin nemli bir blmnn zuhurundan nedensel olarak sorumlu olmasdr:
sler dnmede ya da ister idare etmede, veya konumada ve konuarak ikna etmede, ahlk davranta olduu gibi, sanatta da, zgrln, derin liin, yiitliin, dansn ve efendice kararlln dnyasnda olan, olmu olan herey ncelikle bylesi keyf yasalarn bu zorbal sayesinde mmkn olmutur. Gerekten de, ve btn ciddiyetiyle, laissez-allernin deil de, ite bunun doa ve doal olan olmas ihtimali hi de az deildir.67
Dolaysyla, eas nemli olan husus, tutkularn kkn kurutmak tan ziyade, bu her ne kadar belirli birtakm tehlikeleri ihtiva etse de, onlar tinselletirmektir. Herey bir yana,
sadece budalalklarnn nne gemek ve aptallklarnn naho sonularn nlemek iin, tutkularn ve arzularn kkn kazmak bize bugn budala ln keskin bir tr gibi gelmektedir.68
Ahlk perspektifin, efendi ahlk ve kle ahlk olmak zere, iki temel tr vardr. Bunlardan kincisi yaratan ey, korku ve ye tersizliktir. Verili bir grup ya da toplulukta, belirli bireyler geri kalanlara, ayn topluluun dier bireylerinin yoksun olduklar karakter zelliklerine sahip olmalar dolaysyla hkmetme ei limi sergilerler; sz konusu nderlere ve kararlarna itaat etmek zorunda olanlar, bu bireylere kzar, onlardan korkarlar. Bu grup lardan her biri iyi szcne farkl bir anlam ykler. Buna gre, nder veya efendiler iin iyi szc tam tamna onlarn sahip olduklar ve kendileri sayesinde grup ya da topluluk iinde ncelik ve stnlk elde ettikleri nitelikleri gsterir. Ve fenayla ( Schlecht) kartlk arzeder. Efendilerin bu anlamda iyi olmalar tamamen analitik bir eydir; bu anlamda iyi ol mayan her kimse fenadr. Oysa, kle iin, iyi tam tamna fenann efendilerin moral vokablerinde tad anlama sa
66 Twilight o f the Idols, III, 1. 67 Beyond Good and E vil, 188. 68 Twilight o f the Idols, III, 1.
59
hiptir. Sz konusu iyinin kart, kaplamsal olarak efendilerin dilindeki iyi szcne edeer olan bir terim olarak, ktdr (B se ). Efendiler (onlardaki anlamyla) iyi \e (klelerdeki anlamyla) kt olabilirler, ama iyi ve fena olamaz lar. Kleler ise (onlarn moral vokablerindeki anlamyla) iyi ve (efendilerdeki anlamyla) fena olabilirler, fakat iyi ve kt ola mazlar. nk kt olsaydlar eer, kle deil de efendi olacak lard. yiler
atlgan giriimcilik, canna susam lde yreklilik, kindarlk, eytans kurnazlk, yamaclk, ynetme hrs69
gibi zelliklere, genel olarak da, kendilerinde takdir ettikleri hereye iyi deme ynelimindedirler; onlar
deer belirleyici70
olup, dnyaya kendi deerlerini kabul ettirirler. Bu zelliklere sahip olan efendilerden korkan kleler ise, hem bu deerlere ve hem de onlara sahip olanlara kt derken, iyiyi doal olarak
acma, gnl alan yardmsever bir el, scak bir yrek, sabr, alkanlk, al akgnlllk71
ile snrlarlar. te yandan, kleler gsz olduklar iin, dnyaya kendi deerlerini empoze edemezler. Bu nedenle, onlarn ahlk lar daha nce de gsterildii zere, gten ziyade zayfla da yanr. Nietzsche bu ayrmlar, bal fazladan onun niyetlerinden bir ksmn aydnlatan The Geneology o f M orals [Ahlkn Soy kt]da ayrntl olarak ilemitir. Bu niyetlerin en banda ise, ahlk sistemlerinin zaman ve belirli sosyal koullar iinde gelitiklerini, vahyedilmedikleri gibi gkten zembille de indirilmediklerini, kkenlerinin lh deil de, tamamen nsan o l duklarn; bir ekilde hakl klnacaklarsa eer, haric bir otori
69 B eyond G ood and E v il , 201; eviri Ahmet nama ait, bkz., F. Nietzsche, yinin ve K tnn te s in d e y s e . Prof. Dr. Ahmet nam), Gndoan yaynlar, 2. bask, Ankara, 1998. 70 Beyond G ood and E vil, 260. 71 A . g . y .
60
N ietzsche
teye mracaat yerine, kullanmlaryla ve insan hayatndaki sonu laryla hakl klnmak durumunda olduklarm -k i, bunlarn hepsi de, amzla kyaslandnda, ondokozuncu yzyl iin pek al lmadk olan dncelerdi- gstermek geliyordu. Topluluk iin, zellikle de o dardan gelecek tehditin basks altnda kald zaman mutlak bir faydas olan efendi ahlkndan, bar zamannda sz konusu ahlkn saval ve cengaverliiyle korunanlar tarafndan korkulur. Zira iyi sava ya da cengaver yaratan nitelikler de varlklarn korur ve onlar kullanmann haric yollar kapand zaman, tehdit edici unsurlar olarak his sedilirler. Fakat korku, sava zamanndaki koruyucusuna kar tavr dmanlk olan kle tarafndaki fke ve kzgn lkla daha karmak hle getirilir. Bununla birlikte, bu, efendinin agresif drtlerini boaltt ekilde salkl bir tarzda boaltlamayan bir dmanlktr. Bu dmanlk, klenin durumunda ancak eitli kanallar araclyla boaltlabilir. Nietzsche bunun tarihsel olarak, efendi ahlknn kendisi iin, klece gszlkten treyen ayn deerler sistemini kabul etmesi salanarak gerekletiini ne srer. Gller ite bu andan balayarak efendilerin normal kodunda iyi diye geen zellikler kmesini reddetmeye, onlar kt ve olumsuz zellikler olarak grmeye balarlar. Onlar ken dilerine kar, artk onlara klelerce taknlan ayn tavr almaya sevkedilmilerdir. Deerlerin bu ekilde deersizletirilmesi veya deer amna uratlmas doann aristokratlan tarafnda bundan byle bir kendinden-nefret-etme tavrma yol aar. Bu nasl olabilmitir? Nietzsche bunun dinin eseri,
insanlarn en gszleri olan72
rahiplerin bir baars olduuna inanr. Klelerce beslenen fke, duyulan hm, din leti yoluyla muhteem bir intikam hlini al mtr. Moral kodumuz, zellikle de Hristiyan ahlk, hayrse verlik ve sevgiye yapt btn vurguya ramen, korku ve nefretin birleik rn olmak durumundadr. Hristiyan ak telakkisi 72 Geneology ofMorah 1,7.
doymam nefretlerin kazanndan73
61
domutur. Nietzschenin efendi ahlkna takdir hisleri beslediinden pek phe olmasa gerekir. Nitekim, o efendilerin veya soylularn do asnda barbarca bir unsur, gaddarca bir bileen olmasma izin ve rir:
Btiin bu sekin rklarda av ve zafer iin tutkuyla dolanan yrtc bir hay van, besbelli ki sarn bir canavar vardr.74
Bu, Nazilerin Nietzscheyi kendilerinin resm ncs ya da ha bercisi olarak gsterme veya kullanma gayretleri srasnda sarn canavar ifadesinin kazand kt hret dikkate aln dnda, ksa bir deerlendirme ya da yorumu kanlmaz klar. Hereyden nce, blonde bestie ok muhtemelen hayvanlarn ya da canavarlarn kral olan aslan anlamna geliyordu: Aslanlar per accidens siyah olsalard, Nietzsche slmn periferindeki rk tahrik veya skntlar iin olduka derin bir anlam, Cermen kavimleri iin de bir lanetleme anlam tayor olacakt. Her hal krda bu ifade sadece Arler iin geerli deildir. Zira soylu in sanlar, Nietzschenin gznde,
Romallar, Araplar, Almanlar, Grek soylularn, Hom erosun kahra manlarn, Vikingleri75
kapsamaktayd. Irkla ise, o listede yer alan bu gruplarn herhangi bir yesini kastetmiyordu: Araplar, Romallar, Grekler, vb., ara snda kleler ve efendiler de bulunmaktayd. Greceimiz zere, ayrmn onun iin bir t r biyolojik temeli vard. Dahas, Nietzsche bu tipleri canavarlk ya da gaddarlklarndan dolay takdir etmiyordu. O canavarlk ya da acmaszl, tutkularn, bunun onlarn ne kkn kazmann ne de korumann yeter nedeni olmakszn budalaca olabileceklerini hissetmesine veya dnme -
73/4. g.e., 1 ,11. 14A . g . y . 75 A . g . y .
62
Nietzsche
sine benzer bir tarzda, z itibariyle ho ve arzu edilir bir eyin naho bir elikisi olarak kabul etmeye hazrland. Gszler bakalarna ac verilmesine, eziyet edilmesine de kar deildirler. Nietzscheye gre, zaten bu ok insan-ok-insan bir eydir ve insanolu zulm manzarasn, gaddarlk g rntsn hibir zaman naho bulmamtr:
Bakalarnn ac ekiini grmek mutlu klar insan, bakalarna ac ver mek daha da mutlu: Bu etin bir szdr, ama eski, gl, nsan, ok nsan bir ilkedir, maymunlar bile imza atabilir altna: Bu ok tuhaf zulmleri ta sarlamakla insanlar ncelediler, onlarn balangc oldular. Zulmsz enlik olmaz: te en uzun, en eski insanlk tarihinin rettii bu - cezada bile enlikli birok ey var!76
Kuramlarmzn ok byk bir ksm gerekte gaddarlk ve zulmn rasyonalizasyonu iin varolur: O buna bir delil olarak, bir kimseye zarar veren, zulmeden birine ektirilen belli ller iindeki acnn aka yeterli bir karlk ya da bedel olmas olgu sunu verir:
Ac ekme ne lde suun ya da borcun bedelini deyecektir? Ac ek tirme en yksek derecede hayrl bir i olduu lde, zarar ziyana uram tarafn kaybn olaanst bir az tadn bozucu bir eyle dedii lde.77
Gerekten de, o nl pasajlardan birinde, insann zulm olmadan disipline edilemeyeceini bildirir. nsan szler veren, verdii szleri tutan hayvandr, bu ise onun bir
isteme bellei78
kazanmasn gerektirir. Fakat bu, Nietzscheye gre, kendiliin den ve zahmetsiz olmaz:
Ne zaman cidd olsak, insan kendine bir bellek yaratma gereksinimi du yunca, kansz, ikencesiz, kurbansz yapamaz; en korkun kurbanlar ve re hineler (ilk ocuklar da aittir buraya), en itici sakatlamalar (rnein, idi etmeler), btn din inanlarn en acmasz trenleri (ve btn dinler, en
76 G eneology o f M orals II, 6; alntnn evirisi Ahmet nama ait, bkz., F. N ietzsche, A h l kn S o y k t st n e ( e v . Prof. Dr. Ahmet nam), Gndoan yaynlar, Ankara, 2. bask, 1998. 71 A . g . y . 78 Geneology o f Morals II, 1.
63
derin temellerinde en acm asz sistemlendir) - btn bunlarn kkleri, m n e m o tik 'in en gl yardmcsnn ac olduunu anlam, u igdde dir.79
Demek ki, gszle gl arasndaki farklln son tahlilde, tin ya da yrek saflnn derecesi ya da farkllyla pek bir ilikisi yoktur. Farkllk esas, glnn saldrganln bakalarnn zerine boaltma yetenei ve baarsyla, gszln bu bakm dan kesin baarszl ve yeteneksizliinden kaynaklanr, zaten bu bal bana ok temel ve can alc bir farkllk meydana geti rir. nk gszlerin zihinleri bir sonu olarak zehirlenmi olup, onlarn dmanl defetmenin eytan yollarn bulmalar gerekir. Onlarn bunda baarl olmalarnn bir yolu da, daha nce gstermi olduumuz zere, salkl ve gl olanlarn gsz ve sakatlanm olanlarin etiini din yoluyla kabul etmelerini salamaktr. Bu durum ok dikkate deer bir psikolojik fenomene yol aar. Hereyden nce, gller bu ahlk kabul ettikleri iin, bundan byle daha az gl olmazlar. Sadece onlarn igd ya da drt leri farkl bir ekilde kanalize olmaya balar. zellikle de enerji lerini sava ve iddet iinde, artk hereyle boaltamazlar. Ama
darya boaltlamayan btn igdler ie dndklerim
iin, N ietzschenin iselletirm e ( Verinnerlichung) adn verdii ey ortaya kar ve bununla birlikte,
orada ilk kez olarak birinin sonradan ruh adn verdii ey zuhur eder.8 1 Btn i dnya, kkeninde sanki iki deri arasna gerilecek kadar incelmi olarak ayn lde da boalmas yasaklandka geniler, geniletir kendini, derinlik, genilik, ykseklik kazanr. Politik durumlarn kendilerini eski z grlk igdlerine kar koruyan bu korku veren siperler -cezalar da bu si
19 A. g.e., 11,3. 80 Gereology ofM orals II, 16. 81 A. g . y .
64
Nietzsche
perlere aittir- btn o vah, zgr, gizlenerek dolaan insan igdleri, ge riye doru dnerek, insan kendisine kar bir varlk hline dntrrler.*2
Ve dahas,
d dmanlardan ve direnlerden yoksun insan, zorla trelerin ezici darl nn ve dzenliliinin mengenesine skt; paralanm, izlenmi, kemirilmi, rktlm, hrpalanm, evcilletirilm eye alldka kafesinin ubuklarna vura vura kendini yaralayan, vanilie duyduu sla zlemiyle kendini yiyip bitirmi bu mahrum hayvan sabrszlk iinde kendini bir se rvene, bir ikence odasna ve tehlikeli vahilie dntrd.83
Bu kendi kendini cezalandrma, Nietzschenin hariklade bir bi imde

insann bugne kadar ifa bulamad en byk, en korkun hastalk, insa nn kendisine, ieriden ac ektirme hastal84
diye damgalad kara vicdan (Schlechtes G ew issen ) fenomenidir. Buradan Nietzschenin, saldrganln zihinsel salk adna btnyle salverilmesini savunacak ekilde, belirli bir psikolo jik terapi gr savunucularnn duruunu benimseyecei sonucu kartlabilirdi. Ama o, sonraki nnn kiiyi onunla ilgili olarak inanmaya tevik edecei eyden bir kez daha geri durur.
Kara vicdann bir hastalk olduundan hi phe yoktur85
diyen Nietzsche, bunun hemen ardndan unu eklemeyi unutmaz:

Ama o gebeliin bir hastalk olduu anlamda bir hastalktr.86
nsan doal olarak gebeliin hibir anlamda bir hastalk olmad karln vermek ister, nitekim Nietzsche de, Schlestes G ewis sen in zuhurunun ardndan insanlkta,
82 A. g. y; alntnn evirisi Ahmet nama ait. 83 A. g. y; alntnn evirisi Ahmet nama ait., bkz., F. Nietzsche, A h l k n Soyktii stne (ev. Prof. Dr. Ahmet nam), Gndoan yaynlar, Ankara, 2. bask, 1998. 84 A. g . y . 85 A . g . y . 86 Geneology ofM o ra ls II, 19.
65
insanla birlikte, sanki insan hazr bir ey, bir ama deil de, bir yol, bir kpr, bir byk szm gibi bir eylerin bildirildii ve hazrland m e alinde bir ilgi, bir gerilim, bir umut, hatta kesin bir kanaat uyand87
der. te bu, gerekten de insanla ilgili olarak onun (benim daha sonra ele alacam) Zerdt' tarafndan ortaya konan mesajdr. Nietzschenin bir stin-san ideali benimsediini bildiimize, ve kara vicdann zuhuru bu imknn tarihsel bakmdan bir gerek koulu olduuna gre, o ne vicdan ve dolaysyla, kle ahlkn mahkm eden, ne de efendi ahlkyla sarn canavarn vahice arlklarn savunan biri olarak grlebilir. Bununla birlikte, o kara vicdann penesindekilerin tutumuna itiraz eder. nk byleleri esas itibariyle, dini kabul ederken, btn bir teolojik akaid paketini de kabul etmi olduklar iin, deersizliklerini her trl lnn tesinde abartrlar. Sz konusu paket baka herey bir yana, onlarn varolularn kendisine borlu olduklar bir yetkin Tanry ihtiva etmektedir. Bu bor, ve de ilh iyilikle onlarn deersizlikleri arasndaki zmsz ikilem, aresi bulunmayan imknszlk dikkate alndnda, birincisi nemli lde serbest braklr, kincisi ise kendi kendine verilen cezann zel arl yklenilerek kltlr. (Acnn insanln meru mantnda nasl bor dediini grdk.) Durum, hereye ramen, btnyle umutsuzdur.
u kendine ikence etme istei, u ie doru yaplm, rkp kendine doru geri dnen hayvan - insann, bastrlm zalim lii, evcilletirilmek iin devletin zindanna kapatlm, bu doal ac verme istei, aresi engelle nince kendine ac vermek iin din dayanana sk skya sarlyor. Tanrya kar ilenen su: Bu dnce kendine ceza ektirmek iin bir ara oluyor. Tanrda, ortadan kaldrlamaz igdlerin kartn kavryor; bu hayvan sal igdlerin kendilerini Tanrya kar ilenen su olarak yorumluyor ... kendini Tanr eytan ikilemi arasna geriyor; kendine, kendi doasna, doallna, gerekliine hayr deyiini atyor, bir evetleme biiminde, varo lan kanl canl, gerek bir ey olarak, Tanr nn kutsall, yarglayc Tanr olarak, vellt Tanr olarak, te dnya, ebediyet, bitmeyen ikence olarak, cehennem olarak, suun ve cezann mukayese edilemezlii olarak. Bu ruh sal zalimliinde mutlak olarak rneklenmi bir isteme lgnl yatyor: K e faretini deyemeyecek bir duruma gelinceye kadar kendini sulu ve gnah kr bulan bir insan isteme-, kendine sua edeer bir ceza imknndan yok 87/4. g. e., 11,19.
66
N ietzsche
sun olarak cezalandrmay dnme is te m i; u saplantl dncelerin dehlizinden kendi kn ilk ve son kez kapamak iin ceza ve su sorunuyla temel dayanana mikrop sap, onu zehirleme irdesi-, bir ideal - kutsal Tanr ideali- oluturup kendi mutlak deersizliinin somutluunu duyma istem i. Ah bu lgn ackl canavar insan! Nasl dnceleri var onun, nasl doaya kar bir yaps, nasl iddetli samalk nbetleri, nasl da dnm e canavarl fkryor ondan, gerek varl biraz engellenir engellenmez.88
Zerdtn Tanrnn ld mesajyla, yleyse, ite bu im knsz su ortadan kaldrlmak; bu su reten kartln yerine, insann olduu ey ile olabilecei ey arasndaki kartlk ikame edilmek; mevcut aalk duygusunun boluuna bir stnlk ve ycelik duygusu geirilmek istenir. Kara vicdandan sadece glnn muzdarip olabileceinin al tn kaln izgilerle izmek gerekir. O bir g gstergesi, fakat sadece ieriye ve sahibine kar dnm bir kudretin almeti fari kasdr. Zayfm ilecilik ynnde bir meziyeti, ile ekebilme ye tenei yoktur. Nietzsche ilecileri birok ynden ekici ve ken dine yakn bulur. Onun teorisi insan ruhundaki enerjinin btn deiimleri boyunca korunduu, glnn enerjisini, bu hangi ka nal olursa olsun, belli bir kanaldan ifade etmeden yapamayaca dr:
Bir yenme, tepeleme, efendi olma arzusu, dmana, direnilere, zaferlere kar ynelmi bir hrs olmayan bir g istemek, kendini bir g olarak or taya koyan bir zayflk istemek kadar samadr.89
Bu tr bir istein karlanabilir olduunu dnmek bir kez daha arkaik dnce tarzlarnn ve dilin yanltc yapsal zellikleri nin bir sonucu olmak durumundadr, yle ki insanlar buna uygun olarak, gc bir failin, tpk akmay imein bir faaliyeti olarak dndmz tarzda, bir eylemi olarak dnme eiliminde olurlar. Nietzsche bizim bu sonuncusunu, imein aktm sy lememiz olgusu dolaysyla dndmzde srar eder. Ama imek akmas emekten ayrlabilir bir ey deildir; imek
m A.g.e 11, 22.
89 Gcneology ofM ora ls I, 13.
67
tam tamna akmasdr ve ayn ekilde gller de tam tamna ya pp ettiklerinden oluurlar; onlarn hem gl olup hem de glye zg bir tarzda eyleyememelerinden sz etmek mmkn de ildir. Onlarn bundan vazgemelerini istemek, u hlde, imkn sz istemekten baka bir ey deildir. Gszn, o bu durumu kendisine nasl aklarsa aklasn, ite btn bu nedenlerden do lay, sert davrantan, iddet eyleminden, zulm den kendi terci hiyle saknmas sz konusu olamaz. Bununla birlikte, bunun ger ekten de kendilerinin yaptklar ey olduunu dnm ekle,
yrtc kuun bir yrtc ku oluunu aklama hakkna90
sahip olurlar:
Kuzular yakalad iin byk kulan ayplarken, dayandmz bir temel yok sadece. Ve kuzular kendi aralarnda, bu yrtc ku fenadr; kim bir yr tc kua en az benzer, ama onun tersi zellikler tarsa, iyi olmaz m? derlerse, bu idealin oluturulmasna bir kusur bulunamaz.91
zgr seim dilimizin gramerine ite bu ekilde dahil edilir. Bir zneyle bir fiili -sz gelimi, d ve x eylemini- birlikte kullana rak, a nn xi yapmamasnn, a bir ey ve x 'i gerekletirme de baka bir ey olduu ve a x olabilecei gibi olmaya da bilecei iin, her ne kadar yanl olsa da pekla mmkn olduunu dn meye sevkediliriz. Oysa, Nietzschenin srarla vurgulad husus, a nn tam tamma x i gerekletirmek olduu, yle ki a nin x i yapmazsa eer, x olamayaca, x ' gerekletirdii takdirde, baka, trlsnn de zaten olamayaca hususudur. Bununla birlikte, x i yapmann, x fiilini gerekletirmenin eit eit yollar vardr ve dnn zorbas, gc kendisine kar dnm olduu iin, bugnn mutsuz mnzevsidir. Demek ki, ahlk-din sistemimizin kke ninde zulm, zorbalk bulunur ve o bu zulm henz brakm da deildir. Zaten zulmn, acmaszln ortadan kalkt yerde, hayat da son bulur:
Hayatn kendisi zde bir kendi kendini dzenleme ya da uyarlanmadr, ya banc ve gsz olan tepeleme, cebir yoluyla altetmedir. O zulmdr, kat-
90 A. g . y . 91 A. g . y .
68
Nietzsche
lktr, bir fomun zorla kabul ettirilmesidir. ... Hayat tam tarama g iste midir. ... Kendi kendini dzenleme sadece aa ya da kusurlu veya ilkel topluma ait bir olgu deildir, fakal organik bir fonksiyon olarak, z itiba riyle canl eylerin temel bir zelliidir. Yaam istemi yalnzca g istemi nin bir sonucudur.92
G istemi Nietzschede dzenleyici zellii olan merkez bir kavramdr, bununla birlikte, o kavram analiz etmek yerine, ge nellikle olduu gibi kullanma eilimi sergiler; dolaysyla, onun g istemiyle tam olarak ne kastettii ak deildir. Fakat u ka dar herhlde sylenebilir: G istemi canl maddenin, hatta, onun zaman zaman im ettii gibi, her tr maddenin tanmlayc zelliidir: Tek tek her bir eydeki evreye egemen olup onu d ntrme drtsdr. O, konatus la, yani her varln, hayatn idame ettirip btnln koruma ynelimiyle zdeletiril memelidir. Konatus, olsa olsa g isteminin dolayl bir sonucu olabilir:
Fizyologlar, kendi varln koruyup srdrme gdsnn, organik varln asl ve belirleyici gds olduunu ileri srmeden nce iyice dnmeliler. Hereyden nce, canl olan kuvvetini zerinden atmak, boaltmak ister. Hayatn kendisi g istemidir; kendini koruma ise, onun dolayl ve sk rast lanr sonularndan biri.93
Bizim, istisna birtakm koullar dnda, deyim yerindeyse mar jinal bir varoluu korumak iin mcadele etmediimizi, hayatn bir ayakta kalma savandan ziyade, bir egemen olma mcadelesi olduunu ne sren Nietzschenin fazladan Danvinle de pole mie girmesinin nedeni budur. Ona gre,
92 Beyond G ood and E v il , 36. * O bir yerde, tamamen metafizikse! bir tez olarak her tr etkin gcn g istemi olarak tanm lanabilecei tezini ne srer: Tm igdsel yaammz tek bir temel isteme formunun dallanp budaklanarak geliim i asndan aklamay baardk -yan i g isteminin, kendi kurammda olduu gibi, diyelim ki tm organik ilevler bu gii istemine indirgenebiliyor, onda reme ve beslenme sorununun zm bulunabiliyor- tek bir sorun o zaman btn etkin kuvveti, kukuya yer brakmakszn, g istemi olarak belirleme hakk kazanr. ten bakldnda, dnyann, kavranabilir karakterine ge tanmlanm dnyann g istem inden baka bir ey olmad grlr. ( Beyond Good and Evil, 13). 93 Beyond Good and E vil, 13.
69
hayatn en genel ve en temel boyutu, ne ihtiya, ne de alktr, fakat daha ziyade zenginlik ve bolluktur. ... Savan olduu her yerde, bu g iin bir savatr.94
Ama hayat bu durumda yarar ilkesiyle; haz ve faydann, ac kar snda hazza ynelik bir kendiliinden tercihe uygun olarak en st dzeye karlmas yoluyla da tanmlanamaz:
G istemi en temel ve ilkel etki-biimidir, btn dier etkiler sadece onun trevleridirler.... nsan haz iin abalamaz, ama haz, peinden koulan amaca eriildii zaman, kendiliinden gelir: Haz sadece elik eder, fakat herhangi bir eyi asla harekete geiremez.95
Buradan, elbette terimin belli ller iinde temil edilmi ya da geniletilmi kullanmyla, zulm ve gaddarln hayatn ayrl maz bir paras olduu sonucu kar. Hayatta kalmak bir eyi altetmek anlamna gelir; A B 'yi altederse, bu B iin bir zulm olur. Nietzscheye gre, din tarafndan glendirilen ahlk meka nizmalar olmasayd, gszler durumun doas gerei glnn g isteminden nce yok olup giderlerdi. Fakat o bir yandan da, gllerin her halkrda olaanst seyrek ve birok ynden olaand olduklarn iddia eder:
nsanlar arasnda, dier hayvan trleri arasnda olduu gibi, baarszln, hastaln, soysuzlamann, acya mahkm olmann daima bir arl var; baarl durumlar, insanlar arasnda da daima bir istisnadr.96
Esas talihsiz ve uursuz olan vaka, dahas, trn en yetkin tem silcilerinin ounluk ayakta kalmay baaramamalar ya da ancak sosyal uyumsuzlar olarak ayakta kalabilmeleridir. O yle k e derlenir:
Tr bir doru boyunca, yetkinlik iinde gelimez; gsz her zaman glye egemen olur.97
94 Twilight o f the Idols,IX , 95 Nachlass, 750. 96 Beyond Good and Evil,
14.
62; alntnn evirisi Ahmet nama ait., bkz., F. N ietzsche, yinin ve Ktnn tesinde(ev. Prof. Dr. Ahmet nam), Gndoan yaynlar, Ankara, 2. bask, 1998. 97 Twilight o f the Idols, IX, 14.
70
N ietzsche
Bununla birlikte, Nietzsche grbz vahinin g istemi daha s nrl akanlar altettii bir doa hline zlem duyuyor deildir. O daha Tragedyann D o u u ' nda, lsz ve ehliyetsiz vahilie, onu dehet verici bularak, kar kar. Karlksz ekilen btn bu aclarn, ona gre hibir anlam yoktur. Fakat avc ve avn bir olduu ileci ideal acya bir man kazandrr ve ona gre, bu po zitif bir deeri olan bir eydir:
ileci idealin dnda, insann, bir h a yva n olan insann, imdiye dek bir anlam olmad. Dnyadaki varoluunun hibir amac yoktu; nsana ne ge rek var? sorusu yantszd; insan ve dnya iin isteme eksikti; her byk in san yazgsnn ardnda, nakarat olarak koca bir bouna! n la d : te i leci idealin anlam tam da bu: E ksik olan bir ey, insan epeevre saran mthi bir holuk -kendini nasl hakl klacan, aklayacan, evetleyeceini bilmiyordu; anlamnn yaratt sorundan dolay ac ekiyordu; baka bir eyden dolay da yaralyd, temelde hastalkl bir hayvand: Oysa ektii acnn kendisinden gelmiyordu sorunu; niin bunca ac? soru lna yant yoktu. En cesur, acya en alk olan hayvan olan insan, byle bir acy olumsuz bulmuyor; istiyor onu, hatta aryor, yeter ki ona bunun a n lam gsterilsin, acsnn bir am ac ortaya konsun. Acnn kendisi deil de anlamszl, imdiye dek insanln zerine bir lanet olarak kmtr -v e ileci ideal insana anlam sundu l98
Hristiyan idealin hayata dman olduu, onun

hayatn en temel nkabullerine aykr dt99
dorudur. Bu, genel olarak dinlerin hepsi iin sylenebilir. Ama din, hayata kar bir irdeyi temsil etse bile, yine de bir istemi ifade eder ve Nietzschenin gznde,
insan, istememeye kar, hilii ister.100
nsann itiraz, acya deil, fakat anlamsz acyadr ve din, ac ekmeye bir anlam ykledii iindir ki, hibir zaman tam ve m ut lak bir hakikat olmamtr. ileci ideal insanlarn balandklar, kendileriyle insan varl na ve genel olarak insan hayatna, akn ve btnyle deerli bir kendilie kyasla ok nemsiz bir deer biilen idealler ailesinin
98 G eneology o f M orals III, 28; alntnn evirisi Ahmet nama ait. 99 A . g . y . 100/4. g. y .
71
bir bileininden baka hibir ey deildir. Bundan dolay, kiinin hem din inanlar karsnda olduka eletirel bir tavr taknmas ve hem de dinin insan hayatyla ilgili deersizletirici deerle mesini paylamas pekla mmkndr. Akl ya da hakikat adna dine kar bir duru iinde olmak hayata kar din bakta somut laan ayn tavrn bir kurban olmak anlamna geldiinden, ileci idealin ilk bakta grndnden ok daha yaygn bir uygula mas ya da geerlilii vardr. Nietzsche, nitekim ileci ideali eletirenler iin unlar syler:
Onlar kesinlikle, elerinden geldiince ileci idealden kurtulduklarna inan yorlar; bu zgr, ok zgr ruhlar: Yine de, kendilerinde grmediklerini, aa karyorum onlar iin -nk kendilerine ok yaknlar: Bu ideal, ke sinlikle onlarn da ideali; bugn yalnzca onlar temsil ediyor onu, belki de yalnzca onlar; kendileri bu idealin en tinselletirilmi rnleridir; en uuk taki aknclar, en ileri keif kolu, en tutkun, en ince, akl almaz ayartma biimi -eer bir bilmece syleyeceksem, bu tmceyle sylemi olaym!... Ar tk zgr ruhlar deiller, nk hakikate inanyorlar.101
Onun bilgi ve hakikat zerine olan grleri ite tam bu noktada ahlkla ilgili grlerine balanr. Nitekim, D ie Frchliche Wis senschaft [en Biiimjde (ya da daha dorusu, esere 1886 ylnda eklenen ok nemli bir pasajda), bizim hakikate inandmz s rece, hal dindar olduumuzu iddia eder. nk bu insann yapp etmelerinden, gndelik dnyasndan bamsz olan bir gerek dnyaya inanmaktan baka bir ey deildir ve
kiinin bu te dnyay olumlad srece, onun kartn, yani bu dnyay, bizim dnyamz olumsuzlamas gerekmez mi? ... Gnmzn bile bizleri dahi, metafizik kart tanrsz bizler bile ateim izi, binlerce yllk bir inanla, Platonun olduu kadar sann da inanc olan, Tanrnn hakikat, hakikatin de tanrsal olduu inancyla tututurulmu olan mealeden alm yor muyuz?
O, hemen yukarda alntlanan pasajda unu da eklemeyi unutmaz:

Peki ya bunun her geen gn biraz daha inanlmaya demeyen bir ey o l duu, hibir eyin kendisinin tanrsal olmad ortaya kar, ... Tannmn en uzun soluklu yalanmz olduu kantlanrsa, ne olacaktr?
Ahlkn Soykt zerine de ise, o u sonuca varr:

101 Geneology o f M orals III, 24; alntnn evirisi Ahmet nama ait.
72
N ietzsche
ileci idealin Tanrsna olan inancn yadsnd andan itibaren, yen i bir sorun ortaya kyor. Hakikatin deeri sorunu. Hakikati isteme bir eletiriyi gerektirir - devim izi belirleyelim b ylece- hakikatin deeri bir kez deney sel olarak sorgulanm aldr...m
ite bu, grm olduumuz zere, Nietzschenin felsefesinde kendisi iin belirledii eletiri grevidir. Onun gr hakik, gerek dnyann hibir ekilde var olmad, grnen dn yann varolan yegne dnya olduu eklindeydi. Dostoyevskinin mehur bir deyiini aksettiren Nietzsche,
hibir ey doru deildir, hereye izin vardr (N ichts st wahr, alles ist erlaubt)
diye yazar. te bu
ruhun zgrldr. nk hakikate beslenen inanca yol verilecei bildi rilmitir. 103
Hereye izin varsa eer, kendisine gereken deer biilmi olan in san hayat iin yepyeni deerler bulunabilir. Bu dnya kendi ya pmmz, kendi yaratmmz ise, ve bundan baka bir dnya da bu lunmuyorsa, imdikinden baka bir dnya ina edebilir ve kendi mizi de onunla birlikte yeniden yaratabiliriz. Nietzsche, kendisi ve kendisinin ahsnda, insanlk iin birdendire yepyeni imknlar ald hissine kaplmtr:
Aratrmacnn bahtnda herey bulunur. Deniz, bizim denizimiz ite orada durmakta. Bu kadar ak bir deniz belki de hi olmamtr.104
stinsan ve Ebed Dn
imdiye kadar esas itibariyle Nietzschenin felsefesinin olumsuz, ykc ksmyla megul oldum. Onun eserlerinin bandan sonuna kadar, dnya, hakikat, bilgi ve insan ruhuyla ilgili, aikr bir bi 102 G eneology o fM o ra ls III, 24; alntnn evirisi Ahmet nama ait. 103 Geneology o fM o r a ls , III, 25. 104 The G ay Science, 343.
73
imde gzler nnde olan bir pozitif retiler kmesi elbette vardr; bununla birlikte, Nietzsche kendilerini geersiz klmaya ya da en azndan itibardan drmeye kalkt teorilerin yerine ikame edilmesi gerektiine inand retilere dair yapc bir aklama ortaya koymaktan imtina ettii veya ortaya koyamad iin, kii byle bir aklamay, az saydaki zce pozitif ve anlamca belirgin fragman tamamlayan birtakm ipular ve imalardan ha reketle kendi bana ina etmek zorunda kalr. Ama o bir ahlk peygamberi olarak bile, hkim epistemolojik-etik perspektiflerin sersemletici, hatta budayc basksndan bir kez kurtulduumuz zaman, bizim iin ngrd aydnlk gelecein ieriini bilmek isteyebilenleri tam olarak tatmin edebilmenin uzanda kalr. Ve bu belirsizlik, daha youn olarak da mulaklk, onun kitaplarn dan birinin, gerekte bayapt olarak grd eserin -T h u s Spoke Zarathustra [Byle Buyurdu Zerdt] n - ok briz olarak N i etzschenin bizim nmzde duran gelecee dair zgl vizyonu nun ayrntlandrlp gelitirilmesi iine adanm olmas olgu suna ramen, varln srdrr. Bundan dolay, bu kitabm, ve ge nel olarak da onun btn eserlerinin, hibiri Nietzschenin her frsatta dillendirdii kayt ve uyarlara kulak asmaya pek msait ve niyetli olmayan elitistlerin, kaklarn, antientelektalistlerin, hibir ey bilmezlerin ve vahilikle igdsellik savunucula rnn nasl olup da muteber ve kolay bir av olup ktn grmek g deildir. Ve B yle Buyurdu Zerdt, Herkes iin olan ve hi kimse iin olmayan kitap eklindeki altbalma ok trajik ola rak hemen tamamen uygun den bir yapdadr. Onun mesajn okuyup anlamak iin gerekli zgl bir talimatlar btnnden yoksun olan bizler, burada byle bir yolgsterici ilkeler kmesi nin eksikliini vurgulamaktan ve onun retiminin z itibariyle mulak olan karakterine bir kez daha iaret etmekten ok fazla bir ey, yle sanlr ki, yapamayz. Tarihsel Zerdt dnyann, birer nesnel g olarak deerlen dirilen iyi ile kt arasnda srekli bir atma ve savam hkm srd yer olduuna inanyordu. Nietszchenin Zerdt buna, elbette inanmaz. Fakat Zerdt bu temel hatay yapan ilk kimse
74
Nietzsche
olduundan, Nietzsche sz konusu hatay dzeltecek ilk kiinin de o olmas gerektiini yazar.105 Onun felsefesinin szcs olarak Zerdt semesinin grnteki nedeni budur. te o Zerdt, eserde btn deerlerin greliliini iln eder:
Zerdt nice lkeler, nice halklar grd: Nice halklara gre iyi ile kt nedir, anlad bylece. Zerdt iyi ile ktden daha byk bir gce rastla mad yeryznde.... Bir halkn iyi sayd pek ok eyi, baka bir halk utan ve dklk say yordu: Byle grdm ben. Burada kt denen pek ok eyin, erguvan eref lerle sslendiini grdm baka yerde. Komu komuyu anlamyordu hi: Komusunun delilik ve ktlne a yordu h ep .... Gerek u ki, insanlar her trl iyi ve ktlerini kendi kendilerine vermi lerdir. Gerek udur ki, onlar bunlar almadlar, bunlar bulmadlar, bunlar gkten bir ses gibi inmedi onlara. ... Bin ama vard imdiye dek, bin ulus vard daondan. Ancak bin boyuna vurdurulacak boyunduruk yok daha, bir ama eksik. nsanln amac yok daha. I0S
Zerdt insanla bir ama temin etmeyi grevi olarak grr; stinsan retisi de, ite bu amaca hizmet etmektedir. Zerdt tekdze bir sesle srdrr:
Bakn, size stinsam retivorum! stinsan yeryznn anlamdr.107
Bununla birlikte, teki insan trleriyle kar karya getirilmek dnda, st insan burada zgl bir karakterizasyona, ak bir be timlemeye konu olmaz; o zellikle de son in s m (der lek zte M ensch)la, baka herkese benzeyip, mutlu olmaktan mutluluk duyan,
gndz iin kk hazlar, gece iin de kk hazlar olan, B iz mutluluu bulduk diyen ve gz krpan108
105 Ecce Homo Warum ich ein Schicksal bin, 3. 106 77us Spoke Zarathustra 1, Von T ausend und E inem Z iele. Alntnn evirisi, birka kk deiiklik dnda A. Turan O flazoluna ait; bkz., Friedrich Nietzsche, Byle Buyurdu Z erd t( e\. A. Turan Oflazolu), Asa Yaynlar, Bursa, 1999. 107 Thus Spoke Zarathustra , Vorrede, 3. 108 Thus Spoke Zarathustra , Vorrede , 5.
75
insanla kartlatrlr. Oysa Zerdt, tpk Nietzsche gibi, insa nn mevcut durumundan, imdiki olma tarzndan honut deildir:
Ben size stinsan retiyorum. nsan altedilmesi gereken bir eydir. Onu altetmek iin ne yaptnz? Btn varlklar imdiye dek kendilerinden te bir ey yaratmlardr: Peki siz bu byk ykseliin inii olmak ve insan altedecek yerde yeniden hay vanlara dnmek ki istiyorsunuz? nsana gre maymun nedir? Glnecek bir ey ya da, ac bir utan. nsan da tpk byle olacaktr. stinsana gre, glnecek bir ey ya da ac bir utan. Solucandan insana dek yol aldnz ve sizde daha ok ey solucandr. Maymundunuz bir zamanlar ve imdi bile insan, her maymundan daha maymundur. inizde en bilgeniz bile uyumsuzluktur, bitki ve grnt melezidir. Ama bitki ya da grnt olun mu diyorum s iz e .... nsan hayvanla stinsan arasna gerilmi bir iptir, -uurumun stnde bir ip. Korkulu bir gei, korkulu bir yolculuk, korkulu bir geri bak, korkulu bir rperi ve duraklay. nsanda byk olan, onun kpr olmasdr, ama deil: nsanda sevilebilecek olan, onun karya gei bergang) ve bat ( U ntergang ) olmasd.r. 109
betgan g" ve U ntergang szcklerini, Nietzschenin yaz snn ritmini bozmadan, tercme etmek olduka zordur. Bununla birlikte, ifade olunan dnce' aktr: Bizler daha yksek bir eye ancak, salt insan varlklar olarak yok olmak suretiyle geebili riz. Fikir zde, Gethenin F aust u veya Kitab- Mukaddesin ta hl tanesinin Stirb und W erdes idir. Nietzsche, yleyse, ileri ide alin ne srd eyden, yani kendimize ynelik bir horgrme, kmseme tavrndan, deerimizin olduumuz eyden deil de, aba gstererek olabilecek olduumuz eyden meydana geldii duygusundan oka ayrlmaz. Nietzschenin idealiyle ileci ideal arasndaki farkllk, onun insanla ilgili honutsuzluk ve rahat szlnn, bu tavr dinleyicileri tarafndan iselletirildii tak dirde, niha olmamas ve giderek artan ller iinde bir kendini deersizletirme ve hatta yoksayma olmamasdr. Zira kartlk, olduumuz eyle kendisine gre llebilmemizin sz konusu
109 Thus Spoke Zarathustra , Vorrede , 3-4.
76
Nietzsche
olamayaca idealize edilmi bir imknsz standart arasndaki ztlktan ziyade, bizimle potansiyelimizi gerekletirmek iin gerekli abay gsterdiimiz takdirde, hayata geirilebilecek bir ideal arasndaki kartlktr. Ama ilerleyebilmek, daha yksek lere kabilmek iin, kendimizi, bizdeki
nsan, ok-insan
olan eylerden kurtarmamz gerekmektedir. Btn bunlarn ardndan, bu potansiyelin tam olarak ne oldu unu belirlemek gtr. Zerdt gerekten takdir ettii kii tr lerinin bir listesini verir, ama bu ahsiyetler11 0 stinsanlar deil de, aradaki ahsiyetler
yolu hazrlayanlardr.
Nietzsche Cesare Borgia, Napolyon ve Goethe gibi kimselere bes ledii hayranl birok kez ifade etmiti; bizler de, onun, kendi sinde g isteminin daha bir kuvvetle akt igdsel, sava, efendi tipe duyduu, ama gizlemeyi pek beceremedii hayran l daha nce kaydettik. Bununla birlikte, btn bu ahsiyetlerin biri ya da dierini, her ne kadar hepsi de onun takdir hisleri duy duu tipin zelliklerini ok muhtemelen sergilese bile, stinsanla zdeletirmek bir hata olur. Nitekim, Zerdt yle der:
Smscak yrekle souk ve gergin kafa: bunlarn bulutuu yerden kopar o lgn yel, o Kurtarc. Dorusu, halkn kurtarclar dedii o kimselerden, o lgn yellerden daha byk ve daha soylu kiiler grlmtr! Ve zgrlk yolunu bulmanz iin, kurtarclarn hepsinden daha byk kiiler eliyle kurtarlmalsnz siz, kardelerim! Hibir stinsan gelmedi imdiye dek. plak grdm ikisini de, en byk insanla en kk insan. Daha pek benziyorlar birbirine.Gerek u ki, bulduum en by bile -insan-ok-insanydi.111
110 Thus Spoke Zarathustra , Vorrede, 4. 111 Thus Spoke Z a ra th u stra II, Von den P riestern ". Alntnn evirisi, ngilizce metin temele alnarak yaplm kimi deiiklikler hari, A. Turan Oflazoluna ait; bkz., Friedrich Nietzsche, Byle Buyurdu Zerdtiev. A. Turan Oflazolu), Asa Yaynlar, Bursa, 1999.
77
Bunu, istersek eer, stn insann bir betimlemesi olarak alabili riz: Insan-ok-insan olan eyler ayklandktan sonra, souk ve gergin bir kafayla smscak bir yrein artakalan toplam. te bu betimleme, erimi olduu doruk noktas itibariyle Yunan traje disinin, Dionysiak olanla Apolloncu olann grkemli bir kar mndan meydana gelen byk baarsn yanstmaktadr. Zerdt n, ve ok muhtemelen Nietzschenin kendisinin arzusu ya da iddias, bizim daha yksek bir insan tipini yaratmak ( bergang) iin, kendimizi feda etmemiz ( U ntergang ) gerektiidir. Sz ko nusu karya gei ve bat mekanizmi, g isteminden baka bir ey deildir. Bununla birlikte, bizim bunu yapmamz iin tam olarak hangi adm lar. atmamz gerektiini, Nietzsche ortaya koymaz. Sadece olumsuz bir ereve iinde, geride insan-ok-insan olan pek ok eyin posasn brakacak ekilde, yrei sout maya, kafay pelteletirme eilimindeki ada kurumlarn ona dman grndn syler. stinsan retisi Nietzschenin, stinsamn insanln insanok-insan olan sfra yaklatka kendisine doru yaklat bir snr olmas kouluyla, nsan yetkinliin giderek daha yksek dzeylerine eriilebilecei grne bir ekilde balanm oldu unu byk bir gle telkin eder. Ve bundan da, verili herhangi bir zamandaki, tmden deersizletirilmesi veya yok saylmas hibir ekilde mmkn olmayan temel nsan malzemeyi temin eden belli bir yaratc evrim teorisine duyulan ballk kolaylkla karsanabilir. Nietzsche insann, baar ya da kazanm tarznda yeni veya mevcut olandan daha te bir eyin vuku bulmayaca bir noktadaki -b ir birrnekleme, total bir vasatileme olarakrmesi ihtimalini, ve hatta yakn tehlikesini de gz ard etmez. Hatta o bunun retisine belli bir aciliyet kazandrd kanaatindedir:
insann, kendisine bir ama edinme zaman gelmitir. nsann en yksek umudunun tohumunu ekme zaman gelmitir. Topra bu i iin yeterince verimli daha. Ama bu toprak bir gn yoksul laacak ve gten kesilecek, bir daha da ulu aa yetimeyecek onda. Yazk! nsann zlem okunu insandan te salamayaca ve yaynn vn lamay unutaca zaman geliyor!
78
Nietzsche
Size diyorum: Hora tepen bir yldz dourabilmek iin, kiinin iinde kargaa olmal daha. Size diyorum: Daha var sizde bu kargaa. Yazk! nsann artk yldz douramayaca zaman geliyor. Bakn! Size son insan gsteriyorum.112
Nietzschenin sz konusu stinsan retisiyle yakndan ili kili olan ve onun btn dier dncelerinden daha fazla nem sedii dier teorisi ise, yine B yle Buyurdu Zerdt te ileri sr len ebed dn retisidir. Ebed dn dncesi kabaca, fiilen vuku bulan hereyin, tam tamna imdi vuku bulduu tarzda sa ysz kez vuku bulduu ve daha birok kez yeniden vuku bulaca dncesidir. Dolaysyla, tam ve gerei gibi ifade edildiinde, tek bir son insan olmayp, bir son insanlar sonsuzluu vardr; tek bir Nietzsche kiisi yoktur, fakat birbirlerini zamann ak boyunca yanstan tam tamna ayn Nietzschelerin sonsuz says bulunur. stinsan retisi gibi ebed dn teorisi de, Zerdt tarafndan ortaya konur:
te lyor, yitiriyorum derdin, ve bir anda hiim artk. Canlar da gvdeler kadar lmldrler. Fakat iine rldm nedenler dm yenidengelir, o beni yeniden ya ratacaktr! Ben kendim, ebed dnn nedenlerinden biriyimdir. Ben geri gelirim bu gnele, bu yeryzyle, bu kartalla, bu ylanla, -yeni bir hayata, ya da daha iyi bir hayata, ya da benzer bir hayata deil: -B en , btn nesnelerin ebed dnn yeniden retmek iizere, sonra szca dnerim bu ?.yn hayata, en byyle en k i r e -yeryznn ve insann byk lesiyle ilgili retiyi yeniden dile getir mek zere, insana stinsam yeniden bildirmek zere. Ben szm syledim, ben szmle paralanrm: Byle ister benim ebed yazgm, -haberci olarak yok olurum ben! Batan kiinin kendini kutsama saati ite geldi. Byle biter Zerdtn ba t. " 3
Alntda ortaya konan mesaj, dile getirilen samim fikirler k mesini anlamak ve anlamlandrmak, metnin ihtiva ettii saylar hi de az olmayan glkler ve Nietzschenin Byle Buyurdu Zerdt'n yaymlanmasndan nce benimsemi ve eserin yay
x n Thus Spoke Zarathustra, "V o rred e" 5. Alntnn evirisi, ngilizce metin temele alnarak yaplm kimi deiiklikler hari, A. Turan O flazoluna ait; bkz., Friedrich Nietzsche, A. g. e. 113 Thus Spoke Zarathustra III, Der G enesende.
79
nndan sonra da benimsemeyi srdrr gibi grnd olduka radikal uzlamclk dikkate alndnda, gerekten de gleir. eylerin gerekte kurgular, ketalar olmayan bir aka projekte edilmi katilar olduklar; doada, eylerin varolduklarn varsaydmz zaman bile, bu eylerden hibir ikisinin ayn olma d; yasalarn tamamen insan icad olan uzlamalardan baka hi bir ey olmadklar; dnyada nedenlerin ve sonularn bulunma d -btn bunlar, Nietzschenin sadece ok kk birtakm de iikliklerle tekrar tekrar ne srd, srarla vurgulad nermelerdir. O btn bunlara ramen, retiyi hipotezlerin en bilimseli olarak deerlendirmi ve hatta bilimin kendisinde retiyi dorulayacak deliller aramtr. Fakat sonradan ve onun bilime dair grleriyle uyumlu olarak, bu yasanm, bilimin bir paras olarak, uzlamsal bir kurgu olmak durumunda olduu bizzat Nietzschenin kendisi tarafndan tespit edilmitir. Yine de, dnce onu ok fazla heyecanlandrd iin, onun sahip olduuna inand, retinin lehindeki gerekeleri, ve sonra da ge rekelerinin salam gerekeler olduklarn varsayarak, retiye kar tavrnn ne olduunu belirlememiz gerekir. Ya da baka bir syleyile, meseleye pragmatik bir tarzda yaklatmzda, retinin doruluk ya da yanllnn -her ne kadar Nietzsche onun yanl olma ihtimalini pek dikkate almam olsa d a- onda ne gibi farkllk yaratacan grmemizde zorunluluk vardr. retiden ilk kez olarak sz ettii yerlerden biri, onun hissettiklerini bize ok iyi aktarr:
blisin biri, bir gn ya da bir gece, yalnzlklarnn en yalnzlnda usulca yanna sokulup, Yaadn ve yaamaya devam ettiin bu hayat, senin ta rafndan yeniden ve daha birok kez yeniden yaanacak; onda yeni hibir ey bulunmayacak, fakat her ac, her sevin, her dnce ve her bir i eki, hayatndaki sz edilmeye demez kk ve byk herey senin bana, hepsi de ayn dizi ve ardklk iinde yeniden gelecek. ... kum saati tekrar tekrar yeni batan dnecek ve onunla birlikte, zerrelerin zerresi olan -n de dneceksin dese, kendini yerden yere atp, sana bunlar syleyen iblise dilerini gcrdatarak lnetler okumaz msn? Yoksa birden ona sen bir
80
Nietzsche
Tanrsn, bundan daha lh bir ey hi duymadm diyecein esiz ve harikulde gzel bir ann deneyimi iinde mi olursun?114
reti Nietzschenin yaynlanm eserlerinde ite bu trden dsel terimlerle sunulur veya st kapal geitirilir ya da ar gman veya kantlama ynnde bir aba gsterilmeksizin, kendi sine zaten meyillenilmi olarak ifade edilir. Ve belki de, N i etzsche zaman iinde, onu kantlam olduuna inanma durumuna gelmitir: Belirli bir teorinin bir filozof tarafndan bir program dahilinde sistematik bir tarzda ne srld ve bir sre sonra da onun eserlerinde, ayrntl olarak ilenip gelitirilmeden sadece varsayld veya doru kabul edildii sk sk olur. Bununla bir likte, Nietzsche muhtemelen en B ilim 'i yazmakta olduu 1981 sralarnda gelitirilmi olan birtakm argmanlar brakmtr. Aadaki ksa alnt, argmann Nachgelassene W erke de yer alan en ayrntl ifadesini meydana getirmektedir:
Toplam enerji miktar ( A ll-k ra ft ), sonsuz deil de, snrldr: Kavram larda benzeri arlklardan saknalm! yleyse, bu enerjinin hllerinin ( La g e n ) , birleimlerinin, deiimlerinin ve dnmlerinin ( E ntw icklu n g en ) says olaanst byk ve pratik olarak llemezdir, ama her hlkrda, sonsuz deil de, sonludur. Bununla birlikte, bu toplam enerjinin kendisi boyunca iledii zaman sonsuzdur. Bu ise enerjinin her zaman ayn ve hep aktif olduu anlamna gelir. Bu mevcut andan nce bir sonsuzluk gelip geti. Bu btn mmkn dnmlerin nceden vuku bulmu olmalar gerektii anlamna gelir. yleyse, mevcut dnm, ve dolaysyla onu douran ve ondan doan da bir tekrardr; ite bu hem geriye hem de ileri doru tekrar tekrar sz konusu olur. Enerjinin hllerinin toplam (die G esamm illage aller K rafte ) her daim yeniden ortaya kt iin, herey saysz kez vuku bulmutur...1 1 5
Yaplan alnt olduka mulak bir yaz olup, o kendisinde geen iki yleyse (F lg lich ) ile anlalmas biraz daha g bir metin hline gelir. yleyse ifadeleri, buna gre, lafz mi yoksa man tksal anlamlaryla m yorumlanmaldr? Ben ahsen, pasaj bir argman olarak ortaya konduundan, sz konusu ifadelerin man tksal anlamlaryla yorumlanmalar gerektii kanaatindeyim. Fakat o zaman da argmann, kabul edilmelidir ki, zayf bir ar
114 The Gay Science, 341. 115 Nietzsches Werke (Leipzig XII, 51)
81
gman olduu ortaya kar. imdi onu yeniden ina edecek olursak, Nietzschenin doru ve birbirleriyle balantl olduklarn dnd, nermenin listesini yapmamz gerekir:
1. Evrendeki enerjinin toplam sonludur. 2. Enerjinin hllerinin says sonludur. 3. Enerji korunur.
Bu nermelerin birbirlerine baml olduklar aktr. (3)n doruluu ( l ) in doruluu ve yanllyla, ( l) in doruluu da (3)n doruluu ve yanllyla badaabilir ve (2), hem (1) ve hem de (3) doru olsa bile, pekla yanl olabilir. Nietzsche (2)yi mantksal olarak (1) tarafndan gerektirilen bir nerme olarak deerlendirmie benzemekle birlikte, iki nerme arasnda byle bir mantksal gerektirme ilikisi bulunmamaktadr. G er ekten de, o hl teriminin tam olarak nasl kullanlacan hi bir zaman zglletirmedii iin, bylesi belirsizlik ve snrla malarn varlnda, (2)nin doru olup olmadn bilmek o l duka gleir. Fakat Lagen'e ilikin olarak, (1) ve (3)n doru olup, (2)nin yanl olaca, btnyle doal bir yorum ortaya konabilir. Enerjisinin muayyen bir blmnn kinetik olduu, toplam enerjisi sz gelimi 6 gibi sonlu bir sayda olan bir enerji sistemi tasarlayalm. Bu sistemde, kinetik enerjinin, potansiyel enerji azalrken, arttn kabul edelim; yle ki, kincisi Oa yakla rken, birincisi de 6 ya yaklasn. Bu snrlara hibir zaman ta mamen eriilmeksizin belirsizce yaklalabilinir ve ilke olarak da, kinetik enerjinin, tek bir bykln tekrar zuhuru diye bir eyin hi sz konusu olmad, her bir anda farkl bykl olan sonsuz sayda hli varolabilir. Byle bir modelde, (1) ve (3) doru, (2) de yanl olacaktr. Bu durumda, (2)yi (1) ve (3)ten bamsz bir nerme olarak grmemiz gerekir.*
* Antik kozmik dn retisi zaman zaman sonlu sayda atomun ve dolaysyla da, atomlarn sonlu sayda birleiminin varoluunu ne srmt.. Bu kesinlikle makbul ya da kabul edilebilir bir gr olmakla birlikte, Netzsche atomculuu bir kurgu olduu gerekesiyle reddetmiti. O bunun yerine A ll-kra ft ve L a g e 'yi kullanr. Toplamn sonlu olmas olgusundan, aktr ki, paralarn da sonlu olduu sonucu kmaz. 1 + 1/2 + 1/4 + 1/8...
82
Nietzsche
Ama (1) nasl olur da, (3) araclyla tek bir Lagen 'in saysz kez vuku bulmasn gerektirir? Cevap elbette, onlarn saysz kez ortaya kmadklardr. Bunun iin ayrca,
4. Zaman sonsuzdur. 5. Enerjinin sresi sonsuzdur.
nermelerine gerek duyarz. imdi, tam tamna A , B, C gibi enerji-ia g e nin olduunu kabul edelim. Ve yine, bunlardan her birinin sonlu bir zaman nce, diyelim t-3, t-2 ve t- de ilk kez ola rak zuhur ettiini varsayalm. Ve diyelim ki, bu nden ilk or taya kan t-3 zamannda A dr. O zaman, modelimize gre, mmkn lage den hibiri t-3den nce varolamaz. Fakat (4)ten, t3ten nce zamann olmas gerektii sonucu kar. (5)e gre ise, t3ten nce enerjinin olmas gerekir. Ama (3)ten enerji miktarnn t-3 anndan nce ve sonra ayn olduu sonucu kmaktadr. Bu nunla birlikte, hipotezimize gre, bu mmkn lagen den en az birinin, enerji diye bir ey varsa eer, bunlar varolan yegne lagen\er olacak ekilde, varolmas gerekir. Dolaysyla, bu /e lerden en azndan birinin t- 3 zamanndan nce varolmu olmas gerekir, ya da ayn anlama gelmek zere, enerjinin sz konusu hlinden her birinin bir ilk ortaya kndan sz edilemez. Bu nunla birlikte, onlardan en az birinin saysz kez zuhur etmi ol mas gerekir. Ama, imdiye kadar en iyi durumda, onlardan biri nin saysz kez ortaya km olduunu, onlardan hangisinin sa ysz kez ortaya ktn bilmememiz olgusundan bamsz ola rak, kantlam olduunu syleyebiliriz ve bu, onlardan ikisinin, elbette sonlu sayda olmak zere, ortaya km olmas olgusuyla badar. B zuhur etmezden nce, A nn saysz kez ortaya ktn ka bul edelim. B zamansal olarak, tesinde A nn sonsuz sayda zu hurunun bulunduu bir kopu noktas meydana getirecektir. Bu nunla birlikte, A nn, baka hibir ey ortaya kmasa dahi, saysz kez zuhur ettiini sylemenin ne gibi bir anlama olabilir? Sonsuz
dizisi kesinlikle sonlu bir say meydana getirir. Ama buradan dizideki yelerin saysnn sonlu olduu sonucu kmaz.
83
sresi olan tek bir olaydan sz etmek daha uygun dmez mi? N i etzsche bu alternatifi, bir denge oluturduu gerekesiyle dta brakr; onun iaret etmek istedii husus, bir dengeye bir kez ula ld zaman, onun ebediyen hkm sreceidir. Bir sonsuzluk boyunca sadece .4 olsayd eer, A dan baka hibir ey olmayaca iin, hibir ey bir deimeye sebep olamazd ve dardan gelerek bir deimeye sebep olmak ise (3)n ihlli anlamna gelirdi. Bundan dolay, mevcut'nermelerimize
6. Deime ebeddir
nermesini ekleyelim. Bu durumda, en basit deime tr A ve S den oluan bir ift olayn yer deitirmesi olacaktr. M odeli mize gre, ve (6) yoluyla ( l ) e bal olarak, en azndan iki lage nin saysz kez ortaya km olduunu kantlayabiliriz. Ve bu hl, mmkn lage' den birinin sonlu sayda ortaya k ih ti maliyle badaabilir. imdi A - 5 nin,... A - B - A - B - A - B ... diye saysz kez zuhur etmi olduunu ve, C sonlu bir zaman iinde ilk kez ortaya kacak ekilde, C gibi bir kopu noktasnn zuhur ettiini varsayalm. Elimizde imdiye kadar, bu ihtimalle badamaz olan hibir ey yoktur. Bununla birlikte, buna
7. Yeler Sebep lkesi
gibi bir eyi ekleyecek olursak, C nin ilk ortaya km da muh temelen aklam ya da zmlemi oluruz. Yani, imdi C iin bir yeter sebep olmaldr. Fakat bu takdirde, onun, modelimizin izin verdii yegne alternatif bu ikisi olduundan, ya A y ad a# olmas gerekir. O zaman bunlarn her biri saysz kez vuku bul mu olaca iin, ikisinden biri ya da dieri Cnin yeter sebebi olursa, C nin saysz kez ortaya km olmas gerekir. Modelimizi bu trden uygulamalarla geniletebilir ve byle likle de, hibir eyin ilk defa olarak ortaya kmadn kantla yabiliriz. te o zaman gelecekte de, yeni hibir ey zuhur etm eye ektir. Bununla birlikte, baka herey bir yana, en azndan (3), (4) ye (5)i doru kabul ettiimiz iin, bu argman hiten yaratln imknszlnn bir kant olarak grmemiz pek kolay olmaz.
84
Nietzsche
Demek ki, Nietzschenin argmann her biri bir dierinden bamsz, ve mstakil olarak olumsuzlanabilecek olan birtakm a priori ve empirik nermelerin bir karmyla yeniden ina edebi liyoruz. Bunun zerine yaplacak ek tartmann yeri buras ol madndan, imdi Nietzschenin neden retinin bu kadar nemli olduunu dnm olduu sorusuna dnebiliriz. Hereyden nce, reti trihin btn bir aknn bir amaca doru yrd, onun bir anlam olduu dncesiyle ba damaz. G byle bir ama olsun. O zaman ya G hi zuhur etmemi ya da saysz kez ortaya km olur. O hlde, retiyi kabul e t mek tarihe ilikin belli birtakm din yorumlarn yadsnmasn gerektirir. te yandan, o bunlar iin yegne alternatif deildir ve reti yinelenen her dnmn (E ntw icklun g) bir amac olmas ihtimaliyle badaabilir. kinci olarak, reti belli bir iyimserlie destek salayabilir. nk srekli hibir lage olmadndan, hibir sonluluk A - A A - A - A ... ile karakterize olmaz. Dolaysyla da, son insan gerekte Zerdt tarafndan ngrlen trden bir tehlike mey dana getirmez. Fakat o zaman da, teori ayn lte gre, belli bir ktmserlii destekleyebilir. Buna gre, kendilerinden nefret edilen kurumlar tekrar tekrar ortaya kacaklardr. Ama, her kozmik dnn kritik bir uranda bir Budanm ortaya kt n bildiren Mahayana Budizminin belli ekillerinde olduu gibi, insanlk en aa noktada olduu zaman, bir Nietzsche de hemcinslerinden yeni bir balang yapmalarn, yepyeni ve canl gayretler sergilemelerini talep etmek zere tekrar tekrar ortaya kacaktr. Hepimizin lp gitmesinin, sonra yeniden gelip yeni den gitmesinin bir nemi var mdr? Cevap olmadn bildirir. nemli olan abann bizatihi kendisi, g istemidir, bir eyleri bir ey adna amaktan deil de, stesinden gelmenin bizatihi kendisinden duyulan sevintir, Ve dolaysyla insan abay, g istemini, bizatihi onun kendisi iin aziz tutmaldr. Zira, Sisyp hos gibi, ayn eyleri tekrar tekrar yapmamz gerektiini grd mz zaman, btn amalarn deeri radikal bir biimde der:
85
Benim insanlardaki byklk iin formlm Am nr F o tidir, yani kiinin eylerin baka trl olmalarn, ebediyetin btn iinde, nce ve sonra ol malarn istememesidir."6 Benim retim,
diye yazar Nietzsche en Bilim dneminde,

senden yeniden yaamay arzu etmen gerekecek ekilde yaaman ister. Se nin devin budur. Her hlkrda yeniden yaayacaksn. aba ve mcade lenin kendisine en yce duyguyu verdii insan, brakn mcadele etsin. S knetin kendisine en ho hissi verdii insan da brakn, sknet iinde otur sun. Dzenin, yoldan kmamann, itaatin kendisine en yce duygular esinledii insan ise, brakn itaat etsin. O sadece neyin kendisine en yce duygulan esinledii konusunda tam bir aklk iinde olacak, ve hibir e kilde utanmayacaktr. Ebediyet btnyle yaanmaya deer!1 1 7
yleyse, tam olarak saysz kez aym tarzda eylemeyi (ya da ol may) isteyecek ekilde eyle! nsan kendisini hn tan muhtemelen ancak bu ekilde kurtarabilir. Kendimizi olumladmz her se ferinde, tek tek her birimizi olumlamamz gerekmektedir. Varo luu felsefenin terimleriyle ifade edildiinde, bu bir sahicilik arsdr. Bu arnn neden ebed dn retisinden bamsz olarak yaplamadn sylemek gerekten de gtr. Ama reti, Nietzschenin hisseder grnd gibi, ister cennette ya da ister cehennemde olsun, baka ve farkl bir hayat imknn tamamen dta brakr. Baka ve farkl bir hayat gr yerine, ebed dn retisinin ne kadar zgrletirici bir reti olduunu savunur. Ve hemen ekler,
Gelin, hayatmza ebediyetin damgasn vuralm."8 Ebed lnetlenme retisinin nasl bir etkisi olmu olduunu bir dnn,w
diyen Nietzscheye gre,

bu hayat senin ebed hayatndr.12 0
16EH, Warum leh so Klug bin, 10. >n w erke (Leipzig, 1901), XII, 116. m A . g . e 124. 119 A. g. e., 119. m A.g.e.,\2b.
Dizin
adalet, 17 aforizma, 3 ahlk, 3 1 ,5 7 ahlk felsefesi, 58 ahlk dzen. 58 ahlk tavr, 58 ahlk yarglar, 59 ahik'din sistem , 70 ahlkllk, 31 ,5 9 A hlkn Soyktiiii ze rin e , 7,62, 74 akadem isyenler, 17 akl, 2 6 ,3 7 ,3 8 ,4 0 ,7 3 aktif g, 7 ,1 6 A m o r f a t i ., 21.85 analitik felsefe, 23, 25, 33 anlam, 26,73 anlam a, 25, 48 anlam a yetisi. 39 anlamn aknh,25 antientelektaiizm , 76 Apollon, 4 ,8 0 A ydnlanma, 1 7 .1 8 ,2 1 ,2 3 Basel, 2 Bat em pe lyalizm i, 23 Bat felsefesi. 13 Bat m etafizik gelenei, 6 ,7 ,1 4 ,1 7 bilgi, 2 1 ,2 5 ,5 3 ,5 4 bilgi iddias, 21 bilim, 17,31,45 birlik, 38 blonde b e s tie , 64 bohem izm , 32 Byle Buyurdu Zerdt, 6, 14,76, 81 Budizm, 3 ,2 0 canavarlk, 64 C esare Borgia, 79 C osim a, 2 ilecilik, 69 ,72 ileci ideal, 7 3 ,7 8 Darvvin, 71 deerlem e, 7 ,1 4 ,2 2 deerler, 6 3 ,7 5 D eleuze, 26 D errida. 20. 26 D escartes, 15, 49 determ inizm , 4 3 ,4 8 dil, 1 5 .4 2 ,4 6 .5 0 dilbilim, 15 dilsel nkabuller, 42 din, 3 1 ,5 7 ,6 3 .6 7 din bak, 73 . D inysos. 4 ,4 3 , 80 dionysosuluk, 37 diyalektik, 18
dogm atizm , 18 D ostoyevski, 75 D rt B yk Hata, 55 dnya, 4 1 ,7 6 dnya telakkisi, 46 ebed d n g ,6 ebed dn teorisi, 6 ,2 1 , 8 1 ebediyet nosyonu, 12
Ecce Homo, 8
efendi ahlk, 7, 1 6 ,6 1 ,6 3 , 67 Elealfar, 38 eletirel felsefe, 14 em pirist dnce gelenei, 12 em prizm, 12,15 epistemoloji, 1 5 ,1 7 ,2 2 Eil, 2 faridhk, 17.26 felsef psikoloji, 45 filoloji, 2 Foucault, 26 Fransz A ydnlanm asa 5 G adam er, 25 gereklik, 16, 3 5 ,4 5 G ezgin ile G lgesi , 6 G ethe, 7 8 ,7 9 G rekler, 4, 64 g istemi, 8 .2 4 ,7 0 ,7 2 g istemi doktrini, 20 G stem i. 7 gndelik dil. 4 4 ,5 2 hakikat. 24, 2 5 ,2 6 ,4 5 ,4 9 ,7 3 ,7 4 hakikat dncesi, 22 H egel, 18 H eidegger, 20, 27, 28 H erakleitos, 13 herm eneutik, 2 3 ,2 4 H om eros, 64 Hristiyanlk, 5 ,6 ,7 , 1 4 ,1 6 ,1 8 ,2 0 , H ristiyan ahlk anlay, 16 H ristiyan ahlk idealleri, 14 Hristiyan ahlk, 63 Hristiyan ideali, 73 Hristiyan mistisizm i, 5 H ume, 3 5 ,4 2 iselletirm e, 66 ideal, 16 ideoloji, 16 nsanca P ek nsanca, 5 irde felsefesi, 3 ,7 ,1 3 ,1 4 irrasyonalizm , 12,32 yinin ve K tnn te sin d e ,1 jeneoloji. 7 ,1 4 ,2 6 Kant, 13, 14, 3 9 ,4 2 kara vicdan, 6 7 ,6 9 Kitab- M ukaddes, 78 konatus, 71 konvansiyonalizm , 34 kle ahlk, 7 ,61
63,7 3
88
Nietzsche
psikolojik terapi 67 Putlarn Alacakaranl , 14 rasyonalizm , 1 4,15 rasyonalist felsefe gelenei, 12 rasyonalist yaklam , 15 RicJtard W agner B eyrut' t a , 4 Ritchl, 2 ruh, 15, 37 Russell, 44 saduyu, 35, 37, 39,41 saduyunun dnya gr, 39 sanat, 3 Schopenhauer, 1, 3, 7, 14 Sils-M aria, 6 Sokrates, 4, 5 .1 3 , 14 son insan, 7 7 ,8 1 Sophokles, 2 sosyal kurum lar, 31 sosyalizm , 16 Strauss, 12, 29 Straw son, 52 sr ahlk, 16 en Bilim, 6 ,7 4 , 83, 88 Tan Kzll, 6 Tanr, 74 T anrnn lm , 68 TanrTnn lm haberi, 6 tarih felsefesi, 18 tarihselcilik, 12 Tegnis, 2 tem sil, 26 teoloji, 67 teori, 4 4 ,6 9 , 83 tinselletirm e, 60 tz, 13,38 tragedya, 4 Tragedyann D ouu, 37, 72 tutkular, 60 tJntergang, 78, 80 U herg a n g , 78 ,8 0 stinsan, 20, 75, 79 stinsan retisi, 80,81 varoluuluk, 2 3 ,2 4 W agner, 2, 3 ,4 , 5 W agner O la y,S VVeber, 23 Wttgenstein, 52 yabanclam a, 18 yapbozum , 26 yaratc evrim teorisi, 80 yaam felsefesi, 13, 20, 23 yeni ontoloji,, 23 yinin ve ktnn te sin d e , 20 yorum, 3 2 ,3 5 , 3 6 ,4 5 yorum lam a, 31 Y m anU iann T rajik anda Felsefe* 4 Zerdiit, 6, 68, 76, 77, 79, 80,81
kltrel yaplar, 25 laissez-aller, 60 liberalizm, 17 lineer tarih anlay, 17,26 lingistik, 25 ' Liszt, 2 Luther, 1 Lyotard, 26 m esafe pathosu, 17 m etaanlat, 26 metafizik, 1 3 ,1 5 .2 0 ,2 1 ,3 9 metafizik dnce, 2 4 ,2 5 m etafizik dnce gelenei, 1 3 ,1 4 ,1 6 , 17, 19,25 m etafizik eletirisi, 5 m odem kurum lar, 1 7 ,2 3 ,3 6 m odem devlet, 16 m odem felsefe, 9 ,1 2 ,1 3 ,1 4 m odem tarihilik, 18 m odem zam anlar. 19 m odem ite, 18, 23 m odem izm . 16 m tekabiliyeti doruluk gr, 3 3 ,3 4 ,4 5 M ziin R uhundan T ragedyann Douu, 3 . - N apolyon, 79 N aziler,32, 63** N azizm,*8* neden, 38 neden ve sonu, 4 2 ,4 8 nedensellik ilikisi, 18 N edensellik Yanl, 55 Nietzsche W agner> e Kar, 8 nihilizm. 7, 1 3 ,1 4 ,1 5 ,1 9 ,2 0 ,2 4 N irvana, 3 olu, 14, 15, 16, 19,24 olu felsefesi, 6 ,1 5 ontoloji, 2 4 ,4 6 optimizm, 18 o y u n ,26 nyarg, 25 teki zihinler problem i, 52 zne, 15,25, 26 zne-nesne dalizm i. 13, 15 znellik, 25 Parm enides, 13 Pearson, 29 perspektivizm , 2 2 ,3 4 Platon, 2 ,6 .2 1 ,3 8 Platonculuk, 7 ,1 4 postm odem felsefe, 24, 26 postyapsalclk, 2 4 ,2 6 pozitivizm, 13,14, 16,21 pragm atik doruluk teorisi, 33 Prusya, 2 Prusya ordusu, 1 psikoloji, 15.49

Arthur Danto - Nietzsche (Hayatı-Eserleri Ve Felsefesi)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Arthur Danto - Nietzsche (Hayatı-Eserleri Ve Felsefesi)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Trkesi: Ahmet Cevizci

30. Paradigma Kitab Felsefe Dizisi 21. Kitap

Bu kitabn tm yaym haklar Paradigma Yaynlarna aittir.

ikinci Blm Nietzsche Felsefesine Giri / 29

Nietzschenin Hayat ve Eserleri*

* Kasm Kkalp tarafndan kaleme alnmtr.

Nietzschenin Hayat ve Eserleri

Nietzschenin Hayat ve Eserleri

Nietzschenit Hayat ve Eserleri

Nietzschenin Hayat ve Eserleri

Anahatlaryla Nietzsche Felsefesi

Nietzschenir Hayat ve Eserleri

Nietzschenin Hayat ve Eserleri

Nietzschenin Hayat ve Eserleri

Nietzschenir Hayat ve Eserleri

Nietzschenin Hayat ve Eserleri

Nietzschenin Hayat ve Eserleri

Nietzschenin ada Felsefeye Etkisi

Nietzschenin Hayat ve Eserleri

Nietzschenin Hayat ve Eserleri

Nietzschenin Hayat ve Eserleri

Nietzsche Felsefesine Giri*

Nietzsche nin Felsefesi

2 Twilight o f the Idols, III, 2. 3A .g .y . 4 Nachlass, 903. 5 A. g. e.,705. 6A. g. e .,769.

7 The Birth o f Tragedy, 15.

dt gsterilen bir dnya gr lehine, vazgeildiinde ya par. Gerekten de,

Ve o yle devam eder:

diye yazar, Nietzsche

Bu akait konutuumuz dilde aslen mevcuttur,

iddiasnda bulunur. Demek ki, biz, onun Dionysosu terimlerle,

N ietzsche nin Felsefesi

Nietzsche, yaynlanmam bir yazsnda, bizim

brakmamz gerektiini yazar:

37 The Gay Science, 38 A. g .y .

Nietzsche' nin Felsefesi

46 The Gay Science,

47 The Gay Science, 355. 48 H um an, A ll-too-H u m a n , 13 49 A. g . y . 50 A. g . y .

doar. Bu yanllayc eilime dair niha aklama, bizim

gerektii genel ynelimidir. nk bizler kendileri iin,

52 A . g . y . s3A.g.y. 54 Twilight o f the dols, V, 5. 55 Beyond G ood and E vil, 260.

meselesi olduunu ekler:

A . g. e .,4. 57 A. , g. y. 58 Beyond G ood and E vil, 5. 59 A. g. e., 6.

diye yazan Nietzsche, hemen ardndan unu eklemeyi unutmaz:

Bunun nedeni, hereyden nce tutkularn bazen,

73/4. g.e., 1 ,11. 14A . g . y . 75 A . g . y .

19 A. g.e., 11,3. 80 Gereology ofM orals II, 16. 81 A. g . y .

Bu kendi kendini cezalandrma, Nietzschenin hariklade bir bi imde

diyen Nietzsche, bunun hemen ardndan unu eklemeyi unutmaz:

94 Twilight o f the Idols,IX , 95 Nachlass, 750. 96 Beyond Good and Evil,

Hristiyan idealin hayata dman olduu, onun

O, hemen yukarda alntlanan pasajda unu da eklemeyi unutmaz:

Ahlkn Soykt zerine de ise, o u sonuca varr:

diye yazar Nietzsche en Bilim dneminde,

diyen Nietzscheye gre,

You might also like