1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi

15. KTAP
1460 - 1510 Avrupann Smrs Balyor

Yazarlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek

Bizimkiler adl kitaplarn tm aadaki sitelerde mevcuttur: http://www.dunya-tarihi.com/ http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam2/

BZMKLER............................................................................................................................. 2 15. KTAP .................................................................................................................................. 2 Corpus Hermeticum, 1460 ..................................................................................................... 5 Fatih dnemi ticareti............................................................................................................... 7 zbekler ve Kazaklar ............................................................................................................. 8 Trabzon mparatorluunun Sonu, 1461 ............................................................................... 10 talya Akademileri, 1462, 1463............................................................................................ 12 stanbulda Gelimeler ......................................................................................................... 14 Venedikle Sava, 1463........................................................................................................ 15 Hmanizmde Bilimsel Nitelik, 1464 .................................................................................. 17 Karaman Sorunu Devam Ediyor, 1465 ................................................................................ 19 Ruslar Sibiryaya Sarkyor, 1466 ......................................................................................... 20 Arnavutluk Osmanlya Sorun, 1466, 1467........................................................................... 21 Kara Koyunlu devletinin sonu, 1467, 68, 69........................................................................ 22 Hseyin Baykara .................................................................................................................. 25 Miri Toprak Dzeni.............................................................................................................. 27 in sosyal yaplanmas ......................................................................................................... 29 Kara Koyunlu Hakknda....................................................................................................... 31 Karamanoullarnn sonu, 1470 ........................................................................................... 32 Trk Aknclar Avrupay Titretiyor, 1471 ......................................................................... 34 Ak Koyunlar Timurun Mirascs m? 1472......................................................................... 36 Otlukbeli, 1473..................................................................................................................... 37 Krm, 1474 77 .................................................................................................................. 40 Uzun Hasann lm, 1477................................................................................................ 42 Osmanl Venedik Bar, 1477,78, 79 .................................................................................. 43 talya karmas, 1480 .......................................................................................................... 46 Fatih Sultan Mehmetin lm, 1481 .................................................................................. 48 Osmanl devleti Roma .......................................................................................................... 52 mparatorluunun devamdr................................................................................................ 52 Osmanl Yasa Dzeni........................................................................................................... 54 Osmanl Saray Ynetimi ...................................................................................................... 56 II. Bayezid, 1481 .................................................................................................................. 58 Cem Sultan, 1481 ................................................................................................................. 60 Okyanusa Alma, 1482, 1483............................................................................................ 62 Engizisyon, 1484.................................................................................................................. 64 II. Bodan meselesi, 1484, 1485 .......................................................................................... 65 Kilikya kime ait? 1485, 1486 ............................................................................................... 67 Tudorlar ngiltere tahtnda, 1485 ......................................................................................... 69 Frtnalar Burnu Alyor, 1486, 87, 88................................................................................ 70 Memluklar yenilmiyor, 1488................................................................................................ 72 Fransa ve Rusya Byyor, 1489, 90, 91 .............................................................................. 73 Bat Avrupada XV. Yzyln ikinci yars .......................................................................... 75 Sanatta gelime..................................................................................................................... 78 Leonardo da Vinci................................................................................................................ 80 Grnatann (Granada) sonu, 1492........................................................................................ 83 Amerikaya doru, 1492 ...................................................................................................... 85 Tapnaklar zenginlemeye devam ediyorlar, 1492............................................................ 88 Kolombun dn, 1493, 1494........................................................................................... 90 Hindistan .............................................................................................................................. 93 Hinduizm.............................................................................................................................. 96

Eski Beyler Toprak Aas .................................................................................................... 99 nka mparatorluunun ykselii, 1493.............................................................................. 101 Kara Cehalete Kurban, 1494, 1495 .................................................................................... 104 Avrupann yeni Politikas: Denge, 1495........................................................................... 107 Vasco de Gama, 1496, 1497............................................................................................... 109 Portekiz Hindistanda, 1497, 1498..................................................................................... 112 Lehistana Akn, 1498, 1499 .............................................................................................. 114 Venedik Osmanl sava, 1499 ........................................................................................... 116 Napoliye saldr, 1500....................................................................................................... 118 Safeviler, 1501, 1502 ......................................................................................................... 121 Ak Koyunlu yaplanmas .................................................................................................... 123 XVI. Yzyl Almanyas .................................................................................................... 125 Altnordu devletinin sonu, 1502, 1503............................................................................... 127 III. van (Byk van) ........................................................................................................ 130 Osmanl donanmas spanyada, 1504, 1505 ..................................................................... 133 Amerika, 1506.................................................................................................................... 134 Akrabalk Balar, 1506, 07 ............................................................................................... 135 Evliliklerle Byme, 1508 ................................................................................................. 137 ehzade Korkutu Halk Seviyor, 1509............................................................................... 138 Kanunun stnl, 1509 .................................................................................................. 140 Sihler .................................................................................................................................. 142 Alevilik............................................................................................................................... 144 Balm Sultan....................................................................................................................... 147 Aleviler ve Snniler ........................................................................................................... 149 Alevi Trklere kar Snni Krt Osmanl i birlii............................................................ 151 Akn var Akn, rana Akn ................................................................................................ 152 XVI. yzyl balar. Kapitalist Hukuk Geliiyor................................................................ 155 XVI. Yzylda teknik Gelime........................................................................................... 157 malathaneler...................................................................................................................... 160 Kapitalizm Tarma da giriyor............................................................................................. 161 Burjuvazi ve Proletarya...................................................................................................... 162 Hmanizm .......................................................................................................................... 164 svire ................................................................................................................................. 166 Babr Han ve zbekler, 1510, 1511 .................................................................................. 167 spanya Hakimiyeti yaygnlayor...................................................................................... 170 ah smail Sahip Zaman Mehdi .................................................................................... 171 ehzadeler Taht Peinde, 1511........................................................................................... 172 Rumluk ............................................................................................................................... 174 Osmanl devleti nfus yaps .............................................................................................. 176 Osmanl Yahudisi............................................................................................................... 180 15. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ......................................................................... 182

Corpus Hermeticum, 1460

Daha nce bahsettiimiz gibi Arnavutluk skender Beyin kontrolnde ba kaldrmt. Bu srada Napoli ve Aragon Kral Alfonsodu (V. Alfons). Alfons skender Beye yardm ediyor ve onu yreklendiriyordu. skender Bey de V. Alfonsun yksek egemenliini kabul etmiti. Mora, Alfons iin Osmanllarla mcadele edebilmek iin bir stt. Osmanllar iin ise talyaya yaplacak bir seferin en nemli ssyd. Hatrlanaca gibi Fatih Sultan Mehmet, Mahmut Paay Srbistan zerine yollarken, kendi bizzat Mora zerine yrmt. 1458 ylndaki 1. seferde, Venediklerin elinde olanlar hari btn kale ve kentler yani ksacas Morann te biri alnmt. Osmanl kuvvetleri Teselyaya girmi, Korente kadar ilerlemiti. Bu sefer srasnda dukalkla ynetilen Atinada Trk ynetimine alnmt. Baz Mora despotlar ise Osmanl yksek otoritesini kabul etmilerdi. 1. Seferden sonra Moradaki despotlar verdikleri szleri tutmamaya balaynca, Fatih Sultan Mehmet yeni bir sefere kt. Bu seferde nce Spartay ald. Peinden Kasterie, Avarin ve Arkadya pe pee ele geirildi. Bylece Morann Venedikin elinde olan topraklar hari hepsini Osmanllar alm oldu. Bu topraklara Anadoludan Trkler getirilerek yerletirildi (1460). Ayn yl Amasya da Fatihin eline geti. Fatih sefer yapm ama kent atmasz ele gemiti. 1460 ylnda Fransada Anjoular Milanonun destei ile Napoliye kar saldrya baladlar. stanbulun Trkler tarafndan alnndan ksa bir sre sonra, 1460 ylnda Floransada Platon Akademisi kuruldu. 1460 ylnda, Corpus Hermeticum iindeki Poimanderin son ksm eksik olan Yunanca bir asln, Makedonyadan Floransaya gelen bir kei beraberinde getirdi. Bu srada Cosimo de Medicis (Cosmo de Medici) Platonun diyaloglarn tercme ettirmeyi dnyordu. Poimanderi grnce bu isteini bir kenara brakarak derhal Corpus Hermeticumun tercmesini Marsilio Ficinodan (Marsilius Ficinus veya Marcile Ficin) (14331499) istedi. Marcile Ficin (Marsilio Ficino) tarafndan kurulan bu akademide Hristiyan felsefesi ile Ezoterik doktrin grleri uzlatrlmaya alld. Ayn nitelikli almalar dier talyan kentlerine de srad. Venedik, Cenova, Roma gibi kentlerde yeni akademiler kuruldu. Bu akademilerin aratrmalar sonucunda, manastrlarn tozlu arivlerinde yzyllardr beklemekte olan eski Yunan eserleri tekrar ele alnmaya balad. Bu srada Kara Koyunlu lkesi iyice bymt. Cihan-ahn oullar bir bir babalarna isyan etmeye baladlar. Cihan-ahta bunlar halletmekle urat. 5

Safevi eyhi Cneyt 3 yldr Diyarbakrdayd. Uzun Hasann kardei olan kars Hatice Begim gebe olduundan, onu Diyarbakrda brakarak, silahl mritleri ile birlikte Erdebile dnd. Ama bu dnten hem Kara Koyunlu Han Cihan-ah ve hem de Cneytin amcas eyh Cafer memnun deillerdi ve Cneyti istemiyorlard. erkez kz ve erkeklerinin vcutlar ok gzel kabul edildiinden, bu kleler ok deerliydi. Trk boylar frsat bulduka Hristiyan erkezlerin bulunduu blgelere aknlar yaparak, insanlar kle alyorlard. eyh Cneyt de bu yolu seip, mritleri ile akn dzenledi. Kafkasya geitleri irvanahn denetimindeydi. irvanah, Cneyte gei hakk tanmad. Geebilmek iin Cneyt savamak zorunda kald. Sava meydannda ld (1460). Mritlerine Diyarbakrda Uzun Hasann saraynda doan olu Haydara biat ederek, etrafnda toplanmalarn vasiyet etti. Cneytin yetikin olu vard. Ama o Uzun Hasan ile akrabaln siyasi yararlarn deerlendirerek, yeni domu olunu veliaht atamt. Fatih Amasyadan sonra Trabzon Rum mparatorluu zerine yryormu ss vererek, aniden Kastamonuyu ald (1461). Bat ve Orta Avrupada 1460 ylndan balayarak maden iletmeciliinde atlm gerekleti. Topra delmede, madeni yukar karmada ve madenleri havalandrmada etkili yntemler bulundu. Saksonya, Bohemya ve Macaristan da 150 metre varnda derinliklere inilmeye baland. Artk madencilikte su gc eskisinden ok daha yaygn kullanlyordu. Bu kullanm krklerin ve ekilerin gcn iyice arttrd. Bir yandan da demirhaneler dalk blgelerden dzlklere inmeye baladlar. lk yksek frnlar yaplmaya baland. Bunlar 4 metre varnda bir ykseklie sahiptiler. Yksek frnlar dkmhanelerin retim gcn nce 3 katladlar. Bir sre sonra da 4e katlayacaklard. ngiltere de ise Kmr madenleri gelimekteydi. ngiltere ktaya kmr sevk ediyordu. Bu arada demirin hem kullanm artmt ve hem de kmr boldu. Her yerde demir madeni aranmaya baland. Fransa, spanya, talya ve ngiltere arasnda geliri en az olan lke ngiltereydi. O sadece gmrklerinden gelen gelirle yayordu. inde bir nevi gizli polis tekilat kuruldu. Buna Hsi-chang dendi. Etrafta bir takm insanlar kaybolmaya baladlar. Hadmlar ve onlarn klikleri bu kuruluu destekliyor, arkasnda yer alyordu. Bu polis devletine giden ilk basamaklard.

Fatih dnemi ticareti

Bizansn son dnemlerinde, Ceneviz ve Venedik tam gmrk bakl elde etmilerdi. Fatih stanbulu eline geirince bu muafiyete bir son verdi. Ancak bir taraftan da Ceneviz ve Venediklilerle iyi geinmek istiyordu. Onun iin balangta gmrk vergisini yzde iki gibi ok ufak bir miktarda tuttu. Daha sonra bu miktar Mslmanlar ve hara deyen dier tek tanrl din mensuplar iin yzde drde kt. Harbiler iin gmrk vergisi yzde bedi. Harbi daral-harbe mensup demektir. Ceneviz ve Venedik bu gurubun iine giriyordu. Tabii bu vergi deiikliinin tccar kentlerin houna gittiini sylemek mmkn deildir. Bu konuda o zamanlar byk grltler kopmutur. Sonu itibar ile ticarette Ceneviz ve Venedikli tccarlarn rolu azalm yerini Osmanl tebas almaya balamt. Bat Anadoluda pamuk sanayii, Ankara ve Tosyada sof sanayii, Bursada ipekli sanayii Osmanllarn snrlar iinde asayii temin etmesi ile hzla geliti. 1502 ylnda yaplan bir saymda Bursada 1000 ipekli tezgah saylmt. stanbul ve Selanikte uha sanayii, Edirnede deri ve ayakkab sanayii de nemli sanayiilerdi. ran ipei Bursaya geliyordu. Her yl 5 6 ipek kervan gelirdi. Her kervan ortalama 200 yk ipek getiriyor gibi dnmek mmkndr. Bursa gmrne o yllarda sadece ipek nedeni ile 15.000 duka altn gelir gelmekteydi. Bursa bir kere ran ipeinin antre deposu hviyetine brnnce, peinden Arap ve Hint mallar da buraya gelmeye balad. talyan tccar kentleri baharat Bursadan satn almaya balamlard. Bursa baharat biraz pahal idi ama kuma ile deitirildiinden daha karl olabiliyordu. Bu mallar Suriye ve Lbnanda ancak altn ile satn alnabiliniyordu. Fatih devrinin sonlarna doru, Hindistan Behmenilerin veziri Mahmud Gavan, Bursaya kendi kontrolnde Hind mallarn muntazam olarak yollamaya balad. Bursaya Avrupadan da ynl kumalar geliyordu. pek tacirleri ipek getirip, Avrupa ynllerini gtryorlard. Bu dnem Bursa nfusu 50.000 aa deildi. Kervan ticaret yolu am, Adana, Konya zerinden geiyordu. Deniz yolu Antalyaya geliyor, oradan kara yolu ile Bursaya geiliyordu. Trkler Seluklu Anadolusunda olduu gibi ticaret ile i ieydiler. Byk ticari irketler kurabilecek sermayeye sahip olmulard. Gayri Mslimlerin ticarete egemen olmalar ok daha sonralara rastlayacaktr.

zbekler ve Kazaklar

Altnordu (Altn Ordu, Altn Orda) devletinin kurucusu Cucinin sol kanadna Ak Orda (Ak Ordu) denirdi. Ak Orda lkesi, Ouzlarn eskiden yaadklar Aa Ceyhun havzas, Aral gl, Kuzey Bozkrlar ile Bat Sibiryay kapsyordu. Burada Kpak boylar ve Mool Mangt ve Kongrat kabileleri yayordu. Mangt ve Kongratlar Mool dilini unutup, Trke konuarak Trkletiler. Bunlar XV. Yzyldan sonra Nogaylar denmeye balad. Volgann Dou kysna geerek, Yayk nehrine kadar yayldlar. Bunlar gn getike kendilerini daha fazla Trk kabul etmeye baladlar. Mangt ve Kongratlarn bir ksm Ak Ordu hanlarnn ynetimi altna girerek, zbek topluluunu meydana getirdiler. Bakentleri aa Seyhun blgesinde eski bir Ouz kenti olan Sgnakt. ok nceleri (Tarihin iyice eski zamanlarnda) Yenisey blgesinde grdmz Krkzlar, imdi Balka glnn gneyinde ortaya kmlard. Bunlara Gney Krkzlar dendi. Gney Krgzlar ile Yenisey Krgzlar arasnda ne gibi bir iliki olduu imdilik belli deildir. Ormanlk blgelerde yaayan Oyratlar adndaki Mool orman kabileleri, ormandan karak Baykal Balka arasndaki blgeye g ettiler. Trkler bu Oyratlara Kalmuk derler. Altay ve Yukar Yenisey Trkleri, Kalmutlarn (Oyratlarn) varln ve rgtlenmesini kabul ettiler. Trkler Kalmutlarla birlikte, siyasi bir varlk meydana getirmeden dank bir ekilde yaamaya baladlar. Artk Oyrat (Kalmut) ad bu Trkleri de ieren genel bir ifade oldu. Kalmutlar Lama Budizmini benimsediler. Bozkra inmi olan Kalmutlar, zbekleri ve Krgzlar terrrize ederek, ortaya anari kardlar. Bu srada Ebulhayr Sibirya Tura Irma kysnda Tobolsk blgesinde han seilmiti. Ebulhayr 1468 ylna kadar iktidarda kald. Ruslar ile Altnordu arasndaki ekimeden faydalanarak Seyhuna kadar olan tm bozkra hakim oldu. Sonra Timurun soyunun elindeki kent ve topraklara saldrmaya balad. Urgeni ele geirdi. Ama karsna Oyratlar ktlar. Oyratlar zbekler atalar kabul ederler. Oyratlar korkun ama ksa sreli bir imparatorluk kurmulard. ini tehdit ettiler, ansiyi ele geirdiler. nlerine geleni uzun zamandr grlmedii bir biimde silindir gibi eziyorlard (1459). Ebulhayr Oyratlar karsnda aresiz kald. evresindekiler, baarszlklar karsnda ona srt evirdiler.

Bu anarik ortam iinde, Ebulhayr Han zamannda zbekler arasnda bir ikilem dodu. Bunlarn bir ksm ayrlarak, Douya g ettiler. Bunlara itaat etmeyen, asi anlamnda Kazak dendi. Kazak lafnn Trke Kaak tan tredii sylenir. Kazaklara, gittikleri yerdeki Trk boylarnn ve Nayman, Celayir, Duglat gibi Trklemi Moollarn katlmas ile kalabalk bir gebe topluluu meydana geldi. Bunla Balka glnden Urallara kadar uzanan geni bir blgede gebe olarak yaamaya devam ettiler. Bu ayrlmadan az sonra, bugn Kazakistan denilen yerde gebe olarak yaayan Kazaklarn bana Moolistan Hannn destekledii ve hkmdar ocuklar olan Karay ve Canbek getiler. Kazaklar ve Krgzlar gebe yaama devam etmelerine karn Seyhun Ceyhun blgesine inen zbekler, burada giderek yerleik yaama getiler. XV. Yzyl sonlarna doru zbek Beyi eybani (iban), Timur soyunu ortadan kaldrarak Bat Trkistan eline geirecektir (eybani hanedan). Bu srada Rusyada Moskova prenslerinin glenmesi devam ediyordu. Novgorod boyarlar Polonya ile flrt ediyorlard. Moskova bu boyarlara kar kesin bir tavr ald. En alttaki halk tabakas Moskovay destekliyordu. Bylece topraklar genileyen ve halk tarafndan desteklenen Moskova gittike daha yaygn ve seilmi bir grevliler yaps meydana getirmeye balad. Bunlar seilmilerdi. Bu yzylda Moskova, Urlalarn tesine, rtie doru bir sefer dzenledi. Sibirya (Sibir, Sebur) ad 1375 yllarnda Katalanyada yaplm olan bir haritada grlmeye balanmt.

Trabzon mparatorluunun Sonu, 1461

Anadolunun Karadeniz kysnda bamsz iki kent kalmt. Sinop ve Trabzon limanlarnn Osmanllarn eline gemesinde hem iktisadi ve hem de siyasi faydalar vard. Hi bir zaman Osmanllarn yaptklar seferler, Sultann can istedii iin yapt seferler deildir. Devletin planlayp, programlad seferlerdir. Devlet oturur ince ince hesaplar, politik durumu gzden geirir ve kararn onay iin Sultana sunard. Trabzon 1456 ylndan beri Osmanllara tabiydi ama Ak Koyunlularla olan ilikisi Osmanllar iin sorun yaratabilirdi. 1461 ylnda Fransz kral VII. Charlesn lm zerine Fransz tahtna XI. Louis geti. XI. Louise ayn zamanda ihtiyatl Louis de denir. XI. Louis Fransa kral Charles ile Mary dAnjounun oludur.1436 ylnda sko Kral I. Jamesin kz skoyal Margaret ile evlenmiti. lk karsnn lmesi zerine 1445de Savoylu Charlotte ile ikinci evliliini yapmt. skoya kral I. James (1394 1437), cad av ve ikence ile yakndan ilgilenen bir kiiydi. Tarihin birok dneminde insanlar cad aslsz sulamalaryla karlam, hakszlklara urayarak hapislere atlm, canlarndan olmulardr. Ak Koyunlu hkmdar Uzun Hasan Trabzon Rum mparatoru IV. oannesin kz ile evliydi. Osmanl kuvvetleri Trabzon Rum mparatorluu zerine yrynce, Uzun Hasan kuvvet yollad. Ancak Gedik Ahmet Paa, Ak Koyunlu kuvvetlerini yendi. Bunun zerine Uzun Hasan annesi Sara Hatunu Fatih Sultan Mehmete yollayarak Osmanl ordusunun geri dnmesini istedi. Ancak bu kabul edilmedi. Uzun Hasan Osmanlya kar kacak gce henz erimemiti. Kara Koyunlu hkmdar Chan-ah hem Fatihin dostuydu ve hem de ok glyd. Kara Koyunlular, Ak Koyunlular ortadan kaldrmak iin frsat bekliyorlard. Trabzon zerine yrnrken, Fatih karadan, Mahmut Paa denizden yrmt. shak Paa, Taht Muhafz sanyla stanbulda Sultan naibi olarak braklmt. Osmanl kara ordusu Trabzona vardnda, Osmanl donanmas bir aydr kenti denizden kuatm ve kenti toplarla dvyordu. Donanma Trabzonu ele geirmek iin Karadenize knca ilk olarak Cenevizlerin elindeki Amasra limann almt. Trabzon Rum mparatoru David, veziriazam Mahmut Paann hsm olan saray grevlilerinden Georgios Amirutzesin aracl ile grme istedi. Kendisine yakr bir hayat verilmesi art ile 15 Austos 1461 ylnda Trabzonu Osmanllara teslim etti. Fatih Sultan Mehmet kenti hemen dzenlemeye balatt. Bir ksm halk stanbula iskan iin yolland. Bir ksm insanlarda Sultann veya 10

vezirlerin hizmetine alndlar. Fatih ele geen hazinenin bir ksmn Ak Koyunlu hkmdar Padiah Uzun Hasana yollad. Ordu ve donanmann mterek hareketi ile btn kuzey Anadolu sahil kentleri Osmanllarn eline gemiti. Trabzon mparatoru David, mparatorie Eleni, 7 olu, 1 kz, 1 yeeni (IV. oannesin olu) nce stanbula oradan da Sereze yollandlar. mparator ve ailesi maiyetlerini ve kiisel eyalarn yanlarna almlard. mparator ve ailesine, bir hkmdara yarar bir ekilde yaabilmek iin gerektii kadar tahsisat verildi. Ancak David Ak Koyunlu Sultan ve yeeni uzun Hasan ile yazmalara devam etti. Ayn zamanda Papalk, Avrupada yeni bir Hal hazrlna girmiti. Avrupa devletleri arasnda yaplan mzakerelerde, Osmanl topraklarnn paylam, Trklerin geri srlerek, geldikleri yere yollanmalar ve Bizansn tekrar canlandrlmas tartlyordu. Olup bitenler Osmanl devlet karlarna aykr bulunduundan 1463 ylnda Trabzon Rum mparatoru I. David, 7 olu, 1 yeeni baalar kesilerek ldrldler. Gney Dou Anadoluda, Kara Koyunlularn tersine, Ak Koyunlular Krt beyliklerini yok edip, Trk beylikleri kurmaya dikkat ediyorlard. Bu rksal bir tutum deildi. Kara Koyunlu vassal olduundan Krt Beylikleri yok ediliyordu. Ancak yine de, Gney Douda, Eil Krt Beyi Kasm gibi Uzun Hasann deer verdii Krt Beyleri de vard. stanbula gelenler geri gitmi kent iyice boalmt. Fatih Sultan Mehmet bunun zerine Rumelideki kentlerde oturan Yahudilerin kaytlarn tutarak, bunlar zorla getirip stanbula yerletirdi. Ayn ekilde ehre nemli lde Ermeni nfusun g etmesini de tevik etti. stanbul harapt ve botu. Birtakm konularda iyice ihtisaslam Ermenilerin, bu sanatkar milletin, bakente yerlemesini artt. Ermeni kilisesinin ruhani merkezleri Emiyazin ( Erivan civarnda), Vandaki Ahtamar ve Sis dediimiz ukurova Katolikosluu ve Kudsd. Fatih yeni ve daha nce dnlmemi bir ey daha yapt. 1461 ylnda stanbulda bir patriklik oluturdu. Bana Bursa metropoliti Hovakimi getirdi. Ermeniler ruhani reislerinin Emiyazinde olduunu sylediler. Osmanl devleti oral olmad. Ermeni milletinin mali ilerine, idari ilerine, eitim sorunlarna, hukuk ilerine stanbul Patrikhanesi bakacakt. Herkes Bakente balyd. Ermeniler de yeni tayin edilen Osmanl mparatorluunun Ermeni Patriine tabi olacakt. Emiyazindeki ruhani otorite bile idari ve mali iler bakmdan ona tabiydi. Bu byk bir deiiklikti. stanbula zorla getirilen Yahudiler zellikle Balat semtine yerletirildiler. stanbula gelen bu Yahudiler aslnda Roma Yahudileriydiler. Gelen Yahudiler vergilerden affedilmilerdi. Fatih ayrca Avrupadaki Yahudilere de haber yollayarak, onlar stanbula davet etti. Bunun zerine yeni Yahudi guruplar kente gelmeye baladlar. Bunlar Samatyada yerlemeye baladlar. Yahudilerle birlikte stanbulda ticaret hemen gelimeye balad. leride stanbul kalabalklatka kenti beslemek bir sorun olacak ve baz mallar devlet tekeline alnacaktr. Bu Dou Roma dneminde de byleydi. rnein Krmdan gelen st ve st mamullerine narh konacaktr. 1461 ylnda Mrsiyeli brahim adnda bir denizci Tunusta bir harita yapt. Harita Akdeniz, Ege, Karadeniz, Bat Avrupa kylar ile ngiltereyi iine almaktayd. Bu harita denizlerin sl ve su zerindeki kayalar asndan, daha sonra yaplan haritalarca kullanlmtr.

11

talya Akademileri, 1462, 1463

1462 ylnda Kazan Hanl tahtna Mahmutek olu Halil geti (1462 1467). Trabzondan sonra Osmanllar Candarolu Beyliine dndler. Candarolu beylii aslnda tabi olma koullarna uyuyordu, ancak artk Osmanl btnsel bir ynetimden yanayd. Fatih Sultan Mehmet Trabzon Rum mparatorluuna yapt sefer srasnda Candaroullar zerine de yrd. Candarolu smail Bey Sinopa ekildi. Osmanl Veziri Azam Mahmut Paa Sinopu kuatnca, kenti ona teslim etti. smail Beyin zarar bir miktar telafi edildi. Osmanl onun yerine daha nce kendine snm olan smail Beyin kardei Kzl Ahmet Beyi Candarolu tahtna oturttu. Ancak onun Beylii de uzun srmedi. 1462 ylnda Kzl Ahmet Beye Mora verilerek Kastamonu ve Sinop Osmanl topraklarna katld. Candarolu smail Beyin Hulviyat- ahi ad altnda yazlm nemli bir eseri vardr. Candaroullar zamannda Sinop bir ticaret liman olarak ok gelimiti. Bu srada ticaret Cenevizlilerin elindeydi. Kastamonudan bakr ve demir ihracat yaplyordu. Ticaret ve ihracat nedeni ile Candarolu refah seviyesi olduka yksekti. Ayrca bayndrlk ilerinin fazlal bu paraya bal olarak gerekletirilmiti. Eflak voyvodas, kazkl voyvoda ad ile anlan Vlad III. Drakuldu. Vlad Trklere akla hayale gelmez eziyetler yapyordu. Kazkl Voyvoda bir manyakt. Yzlerce kiiyi kaza vurdurur, onlar can ekiirken karlarnda ziyafet tertip ederdi. Bu srada yeni gelimi kitap basma teknikleri ile Vladn kt n btn Avrupaya Drakula ad ile yayld. Kt bir hreti olmutu. Bu dnem dnyas zaten acmaszd ama Drakulann yapt vahetinde snr yoktu. Fatih Eflaka sefer yapmaya karar verdi. 1462 ylnda Osmanl ordusu Eflaka girdi. Vlad Fatihi ldrmek istedi. Baaramad ve Macaristana kat. Ancak Kazkl Voyvodann n Maceristanda da kt olduundan, tevkif edilerek 15 yl hapse mahkum oldu. Fatih Kazkl voyvoda yerine kardei Radulu (Radu) voyvoda atad. Bundan sonra Eflak artk bir Osmanl eyaleti olmutu. Bu srada Moskova tahtna III. van (Byk van) geti (1462 1505). Onun dneminde nemli gnler balamak zereydi. Lesbos Niccolo Gattilusionun ynetiminde Katalan korsanlarna yataklk yapyordu. Fatih Eflak seferinden sonra Lesbos zerine yrd. Denizden ve karadan gelen Osmanl ordusuna Lesbos dayanamad. 1462 ylnda Trkler Midilli adasn ele geirdiler. Daha nce dedesinden 12

bahsettiimiz nemli tarihi Dukas bu srada Midilli adasndayd. Dukasn Midillinin Trkler tarafndan alnmasndan bir sre sonra ld dnlmektedir. Historia adn tayan eserini 1453 ile 1462 yllar arasnda yazd anlalmaktadr. Eserinde ksaca bir dnya tarihi girii, ksaca Anadolu Trk Beylikleri anlatlmaktadr. Sonra 1359 tarihine kadar Osmanllarn Bizans topraklarna yerlemesi ele alnr. 1389 I. Beyazttan 1462 Midillinin Trklerce ele geirilmesine kadar olan blm ok teferruatl ele alnmtr. Historia dnemi Osmanl ve Bizans tarihi iin nemli bir kaynaktr. Bu srada, ber yarm adasnda Kastilla ilerliyordu. 1462 ylnda ok statejik bir liman olan Cebali Tark limann Endls devletinden aldlar. Ficinonun Poimander evirisi 1463 ylnda Venedikte basld ve yzyl iinde on alt bask yapt. Ficino, XV. yzyln en nemli Yeni Platoncularndandr. Bir rahip olmasna ramen hi bir zaman Hristiyanlktan sz etmemitir. Hristiyanlara hararetle Platonu okumalarn tavsiye etmi ve hatta kendi kilisesinde onun eserlerinden baz paralar dua yerine okutmutur. Ruhun bedenle birlikte yok olaca konusunda Afrodisyal Alexandera ve Averroese (bn Rd) kar kmasyla bilinir. talyada kurulmu olan bu Akademiler, Platon'un modeline gre oluturulmulard ama Akademi yeleri tpk Msr tapnaklarndaki kutsal rahipler gibi rgtlenmilerdi. Akademilere giri, Msr'a dayanan gizemlere ulama ve lmszlk kazanma amal inisiyasyon trenleri ile gerekletiriliyordu. Akademiler rgtlenme biimi olarak Yeni Platonculara benzemekle birlikte, Platon ve Pythagoras felsefelerine, bilim, sanat ve byye hep Msr asndan bakyorlard.

13

stanbulda Gelimeler

Bu tarihlerde yaamakta olan nemli bir Osmanl tarihisi Laonikos Khalkokondyles (tahmini 1430 1490), 10 kitaba ayrlm olan Historiae yi yazd. 1ci kitap Osmanl devletinin kuruluundan 1389 I. Kosova savana kadar olan tarihi anlatr. 2ci kitapta, Timura kadar Beyaztn hakimiyet dnemi, 3c kitapta 1402 Ankara savana kadar Timur, 4. kitapta fetret devri ve I. Mehmetin hkmdarl anlatlmaktadr. Laonikosun Osmanl tarihi 1463 ylna kadar olan olaylar ele almtr. Ciddi bir Osmanl dman olan Georgios Sphrantzes (1401 1478) ve Fatih Sultan Mehmeti anlatan Mikhail Kritobulos (1410 - ?) dnemin dier nemli tarihileridir. Kritobulos, Fatih Sultan Mehmete ayrd biyografisini, Sultana sunmutu. 1463 ylnda Fatih Sultan Mehmet, stanbulun nemli tepelerinden birindeki Oniki Havari Kilisesinin yerine stanbuldaki ilk byk klliyenin yapmn emretti. Edirne erefeli Camiinden sonra, ikinci bir aama olan Fatih Camii ve klliyesi yaplyordu. Eski Fatih Camii denen yapm 1471 ylna kadar srd. Mimar Sinan Atikti. Cami 1765 depreminde nemli bir hasar grnce, 1771 ylnda yeniden yaplacaktr. Bugnk cami, ilk halinden farkl olmakla beraber ondan baz paralar tamaktadr. Fatih Camii gibi yaplan eserleri yaatabilmek iin hemen vakflar kuruluyordu. Fatih camii etrafna 286 dkkandan oluan bir ar yaplmt. Fatih Sultan Mehmet, Ayasofyann tamir ve bakm iin de 1350 dkkan, 51 hamam, 987 ev, 32 bozahane, 22 lokantadan oluan bir vakf kurmutu. Bunlarn yllk geliri 13 bin Venedik dukas kadard. stanbula mal gemilerle denizden geliyordu. Bunu kolaylatrmak iin Fatih Sultan Mehmet, Hali kysna kapanlar yaptryordu. Ya kapan, Bal Kapan, Un Kapan byle yaplm iskele ve limanlard. Memi iskelesi de bylece ina edildi. Karadan gelen kervanlar Edirnekap zerinden gelip, mallarn Kapalarya indiriyorlard. Hali kapanlarna mallarn indiren gemilerin mallar da Mahmutpaa zerinden yine Kapalarya varyordu. stanbulun Dou Roma mparatorluu dneminde de buna benzer bir oluum vard. Mahmutpaa yokuu ve Uzunar Caddesi ana mal arterleriydi. Kentin Dou Roma dnemindeki esas fonksiyon blgeleri Osmanl dneminde de devam etmitir. stanbulun Roma dneminde de Osmanl dneminde de en byk yolu, ana yolu, Aya Sofyay Edirnekapya balayan imdiki Divan yoluydu.

14

Venedikle Sava, 1463

Osmanllar denizcilikte byk hazrlklara balamlard. stanbulda Kadrga Liman bu dnem kuruldu (1462 1463). anakkale boaznn her iki yakasna da tabyalar yapld (Kilidl-bahr ve Kalei Sultaniyye (anakkale)). Artk Marmara denizi ve giderek Karadeniz bir Osmanl i denizi oluyordu. Btn bunlar Venedik gibi denizci talyan kentleri iin tehlike anlarnn aldna iaret ediyordu. Morann byk bir ksm Osmanl ynetimine geince, Fatih Sultan Mehmet Mora sancak beyliine Turhanzade mer Beyi atamt. Turhanzade mer Bey bir bahane ile Venediklilere ait olan Koron ve Moton kentlerine saldrd. Venedikliler bu saldrlara katlanamyorlard. Fatih Sultan Mehmet uzun zamandr Bosnay topraklarna katmak istiyordu. Bosna zerine birini kendinin dierini Mahmut Paann kumanda ettii iki ordu ile yrd. Bosna Kral Stefan Tomaevi nce direnmek istedi ise de sonunda teslim oldu. Bosna Katolik yanllar ile Bogomiller arasnda blnmt. ki tarafta birbirini ldryor, yakp, ykyordu. Osmanllar Bosnaya saldrnca buraya talyadan hi yardm gelmedi. Papalk sapknlara yardm etmezdi. Osmanllar Bosnay ele geirdiler ama gerilla savalar veren Herseke bir ey yapamadlar. Bosnann Osmanllarn eline gemesi Macarlar tehlikeye drmt. Zaten hemen peinden Osmanllar Lepand yresini aldlar. Bunun zerine Macarlar, Venedikliler ve Arnavutlar (skender Bey) Osmanl kart bir ittifak oluturdular. Bu anlamaya Papa n ayak olmutu. Osmanllar ile sava hazrl iinde olan Venedikliler de zaten ittifaktan yanaydlar. 1463 ylnda Papa, Osmanllara kar bir Hal seferi hazrlanmas iin emir yaynlad. Bu emirde, Siz Almanlar Macarlara yardm etmiyorsunuz; u halde Franszlardan yardm grmeyi mit etmeyiniz. Ve siz Franszlar eer Almanalarn yardma gelmezseniz, spanyollarn yardmndan mit kesiniz. ltnz l ile lleceksiniz. Bizans ve Trabzon imparatorlar, Bosna ve Sirbistan krallar, daha nice hkmdar, beklemek ve dierlerinin imhasn seyretmekle ne kazanlabileceini bize rettiler. Halen Dou Romay ele geirmi olan Sultan Mehmet, Bat Romay da elde etmek istemektedir. Ayrca Papa, en az 6 ay bu Hal ordusunda bulunacakt ve Hristiyanlarn btn gnahlarnn balanacan taahht ediyordu. 1463 ylnda Argos yerli Rumlar Argosu Osmanllara teslim ettiler. Bu barda taran damla oldu. Venedikliler 22 Temmuz 1463 tarihinde Osmanllar ile sava karar aldlar. Bu uzun

15

srecek savatan nce Venedikin 3.500 gemiden oluan byk bir ticaret filosu vard. Yllk ticaret hacmi, dier btn Avrupa lkelerinin yllk ticaretlerinin toplamndan bykt. Venedik saldrs nce Moraya oldu. Austosta Argosu aldlar. Osmanl Venedik sava knca Macarlar da Bosnaya saldrd. Venedikler Morada isyan kard. Ayrca Venedikler Korent kstan elde tutabilmek iin Hexamilion surlarn onarmaya ve yeni sur yapmna baladlar. Venedikliler Korinthos (Korent) kuatmasna baladklarnda, Bosna valisi Turahanolu mer Beyde Hexamilion nlerine geldi. Venediklerle Osmanllar arasnda pek ok arpma oluyordu. Bu srada Macar Kral Matya Korvinus Bosnaya girmi ve Bosnay Osmanllardan neredeyse tekrar geri almt. Fatih hemen Moraya Mahmut Paay yollad. Veziriazam Moraya geldiinde Venediklilerin iini kanl basur hastal bitirmiti. Korinthos nlerinde hibir ey elde edememilerdi. efleri savata lmt. Hexamilion terk ederek, Naupliona snmlard. Mahmut Paa Venediklilerin geri kalanlarn da yendi. 1463 ylnda Argosu ele geirdi. Mora itaate alnd. Venedikler aresiz kaldlar. Ancak atmalar daha 2 3 yl srd. Bu srada talyada Napoli Anjou saldrsn ancak pskrtebilmiti. Bu pskrtme srasnda Arnavut paral askerler kullanlmt. Bu Arnavutlar bundan sonra gney talyaya yerletiler, burann Arnavut halk bu yerlemeden olumutur.. 1463 ylna gelindiinde, Amerika ktasnda, asl ad Yubanki olan nka kral Pachacuti (Paakuti), nka egemenliini gneyde Titikaka glne, kuzeyde Quintoya kadar yaymt. Ayrca bir imparatorluun gerei olan yeni bir ynetim sisteminin ilk temellerini att.

16

Hmanizmde Bilimsel Nitelik, 1464

Karaman Beyi brahim Bey 1464 ylnda ld. Hkmranl 40 yl srmt. Daha lmeden oullar arasnda taht kavgalar balamt. brahim Beyin pek ok olu vard. Bunlardan byk olu shak hari, hepsi Mehmet elebinin kzndan domulard. Yani Fatihin halasnn oluydular. Bu taht kavgalarna Osmanllar, Memluklar ve Ak Koyunlular kartlar. Sonuta Pir Ahmet Osmanllarn desteini alarak, Antalya valisi Hamza beyin kuvvetleri ile Karamana girdi. shak Bey bu durumda Silifkeye ekildi. shak Bey yardm alabilmek iin Ak Koyunlu hkmdar Uzun Hasann yanna gitti. Bu srada ki yazmalarda Kara Koyunlu hkmdar Cihan-ahn Fatih Sultan Mehmete olum diye mektup yazd, Fatihin ise pederim diye cevap verdii grlr. Bylece bu tarihler de Osmanllar ile Kara Koyunlar arasnda tam olmasa da bir psikolojik tabilik ilikisi vard. 1464 ylnda asrn en byk zekalarndan biri Alman Nikolaus de Kues (1401 1464) ld. Bu zeki insan dnemindeki btn gelimeleri takip ediyordu ve her eyden haberdard. Kutsal Kitab, eski kilise babalarnn dncelerini, mistikleri ve Kabbalay biliyor ve bir kenara itmiyordu. Btn bilgilerin belli bir ahenk iinde uzlaabileceini dnyordu. Dnyann evrenin merkezi olma fikrini ret etti. Astronomiyi gzlem ve hesaplar zerine kurdu. Nikolaus de Kues, bir Katolik kardinaldi, ama ayn zamanda filozof, kanun adam, matematiki ve astronomiciydi. Dnyay her eyi ile bir btn olarak gryordu. Bunun iin matematie dayal bir sistem kurdu. Tanr iin ise vard nokta mistik bir tarzd. Bunu da bilimsel bir muhakeme ile yapmaya alt. Matematik sonsuzdan metafizik sonsuza doru bir yol izdi. Btn ztlklar Tanrda birleiyordu. Byle bir duruma da insan aklnn ermesi beklenemezdi. Tanr ancak sezilebilirdi. Bu mistik bir sezinleyiti. Nikolaus de Kues sayesinde Alman Hmanizmas, baka yerlerden daha bilimsel bir nitelik kazanmt. Dncelerinin yanklar Fransaya kadar gitti. Bu dnceler Montaignee ulaacakt. Papa Pius II idi. Osmanllara kar dzenlenen Hal ordular iin toplanma yeri olarak Anconay semiti. 1 yl iinde bizzat kendisi Anconaya gitti. Papa kendi fiilen Hal seferine katlmak zere yola kt. Ama yolda ld. Bylece papann fiilen savaa katlmas akim kalm oldu. Papa II. Piusun yerine II. Paul (1464 1471) papa seildi. Bu papa, Platoncu sulamas ile Roma akademisyenlerine bizzat ikence yapmtr. 17

II. Paul serveti arttrmak iin yeni piskopos tayin etmiyordu. Bu bo piskoposluklarn gelirlerini kendi alyordu. Katolik Kilisesini en ypratan papalardan biridir. 1464 ylnda ok iddetli kasrgalar Maya lkesini ykp, perian etti. lkbaharda Osmanllar tekrar Bosnaya saldrdlar. Macarlar ile yaplan eitli atmalardan sonra, Osmanllar Bosnann byk bir ksmn tekrar ellerine geirdiler. Ancak bu tam bir baar deildi. Geri Macarlar Sava nehrinin kuzeyine atlmlard ama Savay tutmak gerekiyordu. Bundan sonra Osmanl Macar atmalar zaman zaman iddetlenerek devam etti. Genelde atmalar Sava nehri boyunca oluyordu. ki tarafta Sava boyunca yeni kaleler ina ederek hatt tutmaya alyorlard.

18

Karaman Sorunu Devam Ediyor, 1465

Fatih Sultan Mehmet ok net olmayan bu Bosna baarsndan sonra stanbula dnd. Askerleri yorulmu, kendi de hastalanmt. 1465 yln stanbulda geirdi. Topkap saraynn yapmna bu sralar baland. 1465 ylnda Karaman Beyi Pir Ahmet, Osmanllara, yaptklar yardmlarn karl olarak, Akehir, Beyehir ve Ilgn terk etti. Ancak Pir Ahmette Osmanllara kar Ak Koyunlularla ve Venediklilerle anlamalar yapyordu. Bunun zerine Osmanl Paas Mahmut Paa, Pir Ahmeti Karaman nnde yenerek, blgeyi eline geirdi. Pir Ahmet Tarsusa kap, kardei Kasm Bey ile anlaarak Osmanllar aleyhine faaliyetlerde bulunmaya baladlar. Karaman halk da Beylerine ok balyd ve Osmanl hkmranln kabul etmiyordu. Rum Mehmet Paa Toroslara trmanmay denedi ise de buradaki Karaman ve Varsak Trklerine yenildi. Trkmen kayor, Mahmut Paa kovalyordu. Mahmut Pa Tarsustan sonra Trkmenin izini kaybetti. Bu ana kadar ele geirilen Trkmenler zincire vurulup, Fatihe yolland. Konya ve Karamandaki zanaatkarlar, zenginler, Mevlevi eyhleri stanbula srld. Karamanoullar karsnda pek baarl grlmeyen Mahmut Paa sedaretten alnd, yerine Grek ( Rum ) Mehmet Paa atand. Memluklar ile Osmanllar arasndaki balca rekabet konusu Dulkadroullar beyliiydi. Osmanllar Dulkadrolu beyliini kendilerine bal hale getirmeye alyorlard. Halbuki onlar Memluklara balydlar. Dulkadrolu meselesi bir hallolsa, iki devlet arasnda problem kalmazd. 1463 ylnda Fatih Sultan Mehmetin Kahireye yollad eli, adetlere ters olarak, Memluk Sultannn huzurunda yeri pmemiti. Halbuki Memluk elileri Osmanl nnde yeri pyorlard. Memluk Sultan bu protokol d davrana ok zld ise de kar bir ey yapmad. 1465 ylnda Fransa Kral Louis XI , Byk Asillerden oluan Feodal Grup ile arpyordu. ngilterede VI. Henry, York kuvvetleri tarafndan yakalanarak Londra Kulesine hapsedildi. ngiliz Kraliesi Margaret of Anjou ve Waller Prensi Edward of Westminster Fransaya ekildiler.

19

Ruslar Sibiryaya Sarkyor, 1466

Sibiryadaki geni ormanlk alanlar uzun zamandr Ruslarn ilgisini ekiyordu. Sibirya herhangi bir devletin ynetimi altnda deildi, burada ounluu Trk olan gebe kabileler dolayordu. Ruslar 1465 tarihinden sonra Urallar aarak Obi nehrine kadar geldiler. 1466 ylnda Fatih Sultan Mehmet Dulkadirolu tahtna mdahale etti. Dulkadirolu egemeni ah Budak Bey Msra kat. Tahta Sleyman Beyin olu ehsuvar kt. ehsuvar Bey Osmanl takviyesi ile Memluklar ve Ramazanoullarna kar baarl savalar verdi. Ancak sonunda Memluklar tarafndan yakalanarak, Kahireye gtrld ve orada ld. 1466 ylnda Kasm adl biri, Hac Giray ve Ulu Muhammed gibi Altnordu devletine isyan etti. Volga, Don, Kuban ve Terek rmaklar arasnda kk bir devlet kurdu (1466 1490). Altnordu devleti paralanyor, gittike klyordu. 1466 ylnda Venedik donanmas Egede etkin durumdayd. lkbaharda mrozu, Taozu ve Samostras ele geirdi. Hatta bir ara Trkleri Atinadan kovacak noktaya geldi. Ama karada Turahanolu mer Bey daima stnd. Venedikliler st ste 2 byk yenilgi aldlar. Donanma efi Capello ld. Capellonun yeri kolay kolay dolmazd. Bu srada Venedikliler Birka defa Lesbosu almaya alm ama becerememilerdi. Venedik Mora ordu komutan Sigismondo Pandolfo Malatestayd. O da artk savatan umudunu kesip, 1466 ylnda talyaya dnd. 20

Arnavutluk Osmanlya Sorun, 1466, 1467

1466 ylnda Fatih Sultan Mehmet artk btn dikkatini Arnavutluka teksif etmiti. Bir sefer yapt. Arnavutluk yaklp, ykld ancak skender Beyin dardan yardm ettii Krojay alamad. Fatih bir s olarak Elbasan kalesini yaptrd ve orduyu Balaban Paaya brakarak kendi dnd. Arnavutlar etkili gerilla sava veriyorlard. 1467 ylnda Balaban Paa ar yaralanmt. Osmanl ordusu Kroja muhasarasn kaldrarak geri ekilmeye balad. Ancak bu geri ekilme srasnda ar kayplar verdi. Duruma el koymak isteyen II. Mehmet tekrar bizzat Arnavutluka geldi. Ancak Sultann dzenledii yeni bir sefer de baarl olamad. Ama her eye ramen Osmanllar Arnavutlukta gittike daha fazla bir alan kontrol ediyorlard. Ayrca yama ve talan aknlar da durmadan sryordu. Aknlar Arnavutlukun ky kentlerini, Dalmayay, Hrvatistan, Kartniolay, Karintiyay ve Friuliyi etkisi altna almt. 1467 ylnda Japonyada 260 feodal aile vard. Bunlar senyr, daimiyon aileleriydi. XV. Yzyln sonlarndan balayarak bir asr sren, Sengoku (Sava halinde lke) dnemi balad. Bu feodalitenin tasfiyesi ile bitecekti. Japonyadaki kargaa, Japon korsanlarn ini tacizini azaltmt. Japon korsanlardan rahatlayan in darda yeniden ftuhata balayacakt.

21

Kara Koyunlu devletinin sonu, 1467, 68, 69

talyada i mcadele devam ediyordu. Venedikin kkrtt bir condottierenin 1467de Floransa ve Milano topraklarnda bir devlet kurma giriimi sonusuz kald. Mahmutek Hann olu brahim (1467 1479) Kazan Han oldu. Uzun Hasann kuvvetlenmesi Kara Koyunlar rahatsz ediyordu. Ancak Uzun Hasann devleti hala Kara Koyunlu devleti karsnda ok ufak bir devletti. Kara Koyunlu hkmdar Cihan-ah 1467 ylnda Tebrizden yola karak Ak Koyunlularn zerine yrd. Bunu haber alan Uzun Hasan ise Cihan-aha srekli ballk mektuplar yolluyordu. Bu durumda Cihanah Mua kadar gelmiken, geri dnd. Geri dnerken kuvvetlerinin bir ksmn da datmt. Bu srada Uzun Hasan aniden saldrarak Kara Koyunlular yendi. Cihan-ah nce tutsak edildi, sonra ldrld. Cihan-ahn yerine olu Hasan Ali Kara Koyunlu tahtna kt (1467 1469).

22

Cihan-ah zamannda (1439 1467) Kara Koyunlu devleti en geni snrlarna varmt. Azerbaycan, Arran, Arap Irak, Acem Irak, Fars, Kirman, Sultaniye, Kazvin, Rey, sfahan ve Dou Anadolu Kara Koyunlular hakimiyetindeydi. Kara Koyunlular bu srada en gl Mslman devletlerden biriydiler. Cihan-ah sert ve cesur bir kiiydi. Ancak ki ve elenceye de dknd. 17 Ocak 1468 ylnda Arnavutlukta skender Bey ld. Arnavutluk feodal senyrler arasnda blnd. Osmanllar bu anariden istifade ediyorlard ama ayn zamanda bu onlarn fethini de yavalatyordu. skender Beyin lmnden sonra da onun mehur kalesi Akahisar ve kodra, Venedikin yardm ile direnmeyi srdrd. 1468 ylnda Kara Koyunlu hkmdar Hasan Ali, Ak Koyunlulara saldrd. Ancak kuvvetleri dzenli deildi, yenildi. O da Timuroullarndan (aatay Han) Ebu Saite bavurarak, onu Suriye ve Msr igal etmeye tevik etti. Ebu Sait Uzun Hasann zerine yrd. Mahmutabad varnda yaplan sava Ak Koyunlular kazandlar. Ebu Sait yakalanarak, idam edildi. Kara Koyunlu hkmdar Hasan Ali de Hemedana ekildi. Horasan'n batsnda kalan btn topraklar Ak Koyunlularn eline gemiti. Timurlulardan yalnz Hseyin Baykara (1469 1506) Horasan'da tutunabildi. Kara Koyunlu devleti bir iskambil kadndanm gibi yklyordu. Bundan sonra Timuroullar da Semerkand ve Herat olarak iki ksma blneceklerdi. Bu srada Fatih Rum Mehmet Paa komutasnda bir orduyu Karaman zerine yollamt. Rum Mehmet Paa ok zalimce davrand. Btn Karaman topraklar, Camiler, Medreseler dahil yamaland. ok Trk ldrld. Rum Mehmet Paa, yine soymak iin Varsak Trkleri zerine yrd. Ancak Varsak Beyi Uyuz Bey Osmanl ordusunu datt. Rum Mehmet Paann Karamandan ald tm ganimeti Uyuz Beye geti. Bu baarszlk zerine Rum Mehmet Paa grevden alnp, yerine shak Paa atand (1468). shak Paa Karaman topraklarna girdi. Mutta Karamanllar yendi. Pir Ahmet ve kardei Kasm Bey Uzun Hasann yanna katlar. Ama Karamanoullar derdi bitmedi. zbek devletinin zbekler ve Kazaklar olarak blnmesi Oyratlarn da (Kalmuklar) nn amt. zbek Han Ebulhayr kaanlar itaati altna almak istedi. Ama 1468 ylnda Kazaklarla arprken ld. Ayn yl olu ah Bulak, Yunus Han tarafndan ldrld. Yunus Hann elinden Timurlar tutmu ve onu belli bir yere getirmilerdi. Yunus Han bulunduu konumla yetinmedi. Timurlulara srtn dnerek onlardan Uygur lkesini, li havzasn ve Takenti alarak, Timuroullarndan ayrld. Bunlar olurken, Ebulhayrn 17 yanda olan torunu Muhammed eybani sa kalmt. O da Timuroullarnn korumas altna girdi. eybani Buhara ve Semerkantta mkemmel bir eitim ald. Zaten pek ok eye doal yetenei vard. Bu doal yetenekleri ald eitim ile geliti. Kendini beenmi biriydi. Dier yandan mzikte olsun, nakka sanatnda olsun ok ileri gitmiti. Gelecekte zbeklerin kaderinde etkili olacakt. 1469 ylnda Uzun Hasan olu Uurlu Mehmet, Kara Koyunlu hkmdar Hasan Aliyi yakalayarak, ldrd. Bylece Azerbaycan ve rann zengin blgeleri Uzun Hasann eline geti. Ak Koyunlu bakenti Tebrize tand.

23

Bu sralarda denizlerde Venedik ve Osmanl gemileri korsanlk yar yapyorlard. Venedik 1469 yaznda mroz ve Lemnosu ald. Venedikliler Selaniki, Yeni Foa ve Enos adasn yakp, yktlar. 1469 ylnda spanyada Kral Ferdinand ile Kralie sabelle evlendiler. Bylece Aragon ve Kastilya birlemi gibi oldu. Bu gelecekteki gelimeler iin ok nemli bir evliliktir. Gelecein spanyas buradan kacaktr. 1469 ylnda Macaristan Kral Matthias Corvinus, Bohemyay ele geirerek kralln bytt.

24

Hseyin Baykara

Timur'un torunu Baykara Mirza'nn olu olan Hseyin Baykara, Ulu Bey'den sonra devam eden kargaalklar srasnda, yine Timur'un torunlarndan olan ve Herat'a hakim bulunan Ebul Kasm Babr'n hizmetine girmiti. ok iyi renim grm, zeki bir insand, Heratta devlet idaresinde tecrbe edindi. Herat Emiri Ebul Kasm Babr 1457'de lnce, Heratta taht ekimeleri balad ve Hseyin Baykara Herat'tan ayrlarak Merv'e gitti. Burada blgenin hakimi Muizzddin Sencer'in kz ile evlendi ve ondan byk olu Bedizzaman Mrza dodu. Hseyin Mrza kuvvetlendikten sonra, baz zbeklerin de yardm ile nce Mazenderan' ele geirdi. Az sonra Herat'a hakim olan Ebu Sait'le mcadeleye balad. Ebu Sait Ak Koyunlu hkmdar Uzun Hasan'a yenilince, Herat' ele geirdi (1469). Bylece balayan saltanatnn ilk zamanlarnda, Ebu Sait'in olu Yadigar Mrza, babasnn lmne sebep olan Uzun Hasan'la anlaarak ve ondan yardm alarak Herat zerine yrd. ok g durumda kalan Hseyin Baykara, sadece 350 adamyla, 24 Temmuz 1470 tarihinde gerekletirdii bir gece baskn ile Herat' tekrar ele geirdi ve Yadigar Mirza'y etkisiz hale getirdi. Bu Baykarann ann arttrd. Hseyin Baykara bundan sonra Herat' eybanilerden (Kuzeydeki zbeklerden) korumak iin seferler dzenledi ve Ceyhun boyundaki kalelerini glendirdi. Maverannehir ve Harezm'i ynetimi altna ald. Bakenti Herat, Timuroullar zamannda Trk tarihinde sayl kltr merkezlerinden biri oldu. nl Trk air ve ilim adam Ali ir Nevai burada yetimitir. Hseyin Baykara, Sultan Hseyin Mirza olarak da tannr. Hseyin Mirza dneminin en efkatli sultanyd, ama en gls deildi. Ebu Saitin Semerkantta hkm sren olu Ahmet Mirza (1451 1494) ondan daha gl bir hkmdard. Dier kardeleri mer eyh Mirza (1456 1494) Fergana ve Andican egemeniydi. mer eyh Mirza, ileride Hindistan feth edecek olan Babur ahn babasdr. Ahmet Mirza kardeleri aleyhine ve zellikle mer eyh Mirza aleyhine topraklarn geniletmitir.

25

Hseyin Baykara'nn iktidar 37 yl srd ve onun devrinde Herat " Timuroullar Rnesans " denilen nemli bir kltrel dnem yaad. O devirde dnyann en byk ehri olan Herat'n nfusu 2 milyonu geiyordu. Ve stanbul ancak 1507'den sonra Herat' geebildi. Bu dnemde Herat kenti tm kartlklarn birlikte yaand son derece hr ruhlu bir kentti. Pek ok rk ve din bir arada yayordu. Kentte en az 12 dilin konuulduundan bahsedilir. Ayrca her tip elence de vard. Cambazlar, Hokkabazlar, p ustalar, Akrobatlar, Araba yarlar, Kuklalar, Sokak sahneleri, arklar, Danslar, Alemler, Mterek Bahisler, her ey vard. ki su gibi harcanrd. Sarayda da iki su gibi akard. Safahatn her tr, olanclk (homoseksel ilikiler), uyuturucu, serbest aklar Sarayda vard. Zar atlr, kart oynanrd. Herat saraynda srekli iir yazlrd. rann son byk klasik airi Cami (1414 1492) oradayd. Heratta 80 civarnda air eser vermi, bunlarn arasndan ortaya dehalar kmtr. Tarih almalar da yaplmtr. Kandemir (1475 1536) buradan kmtr. Kitap yazan atlyelerden fevkalade el yazmalar yazlmtr. Bu elyazmalar, usta ressamlar tarafndan resmedilmitir. Bu resimlerin pek ou gnmze kadar bozulmadan kalabilmitir. Narin ve ince ruhlu bir prens olan Hseyin Mirzann kendisi de aatay Trkesinde nemli edebiyat eserleri vermiti. Hseyin Baykara Hseyni mahlasn kullanyordu. air, mzisyen, dnr, matematiki ve gk bilimci Ulu Beyin gzlem evi bilimde nc olmutu. Semerkanttaki bu yap gnmze kadar ulamtr. Ulu Beyin yazd eser, lmnden sonra, halefi el-Kui tarafndan stanbula gtrlerek, burada II. Mehmet tarafndan bastrlmtr. lk hesap makinesi yaplm, ondalk saylar bulunmutu. Bunlar bulan ayn zamanda Newtona ait olduu sylenen binom formln hesaplayp, zen elKaanidir. Mimari adan ok bina ina edilmemi olmasna ramen ina edilenler ok ssl yaplmlardr. Yaplar harika inilerle kaplanmtr. Timurun mezar olan Gur-e-Mir, Bibi hanm camii zamannn rnek yaplardr. Semerkantta ah- Zinde trbeleri, Mehette Gevher ah Camii (1418), Heratta Ansari mezar (1425), Semerkanttaki Ulu Bey medresesi (1437), Buhara medresesi (1417), Belhte Ebu Nasr Parsa Camii, Heratta tamir edilen Ulu Cami yaplm olan mimari eserlerdendir.

26

Miri Toprak Dzeni

Miri toprak diye devletin mlkiyet hakkn elinde tuttuu topraa dendiini daha nce eitli vesileler ile grmtk. Osmanllarda miri topraklar rejimi tm topraklar kapsamyordu. Bu tip topraklarn konusu iine esas beslenme kayna olan buday- arpa ekim alanlar, otlaklar ve ormanlar giriyordu. Ktlk ve alk hububat ekim eksiinden kaynaklandndan devlet tarla ziraatn kontrol altnda tutmak zorundayd. Balar ve baheler bu kapsamn dnda kalrlard. Ve yine bu nedenle tarlalar ba ve bahe haline getirilemezlerdi. Tarlalarn devaml retim yapmas kanunlarla garanti altna alnmt. Toprak Mlkiyetinin Devlette olmas bir rejimdir. Ktlk ve alk baladnda her devletin bavurmak zorunda kalaca etkin bir nlemdir. Yaps gerei de bir dzendir. Miri topraklar, tapulu araziler ve mukataal araziler olarak iki trden kullanma sahiptiler. Tapunun o gnlerdeki anlam ile gnmzdeki anlam farkldr. Bugn tapulu arazi denince insanlar mlkiyetin resmen tasdikini anlarlar, ama bizim sz konusu ettiimiz tapu mlkiyet tapusu deil, kullanm hakkdr. Tapu rejimine gre kullanm hakk verilmi olan arazi satlamaz, hibe edilemez, vakf yaplamaz, babadan ola geer. Kyl tapulu arazisini kendi ilemek zorundadr. Kyl kz, sapan ve tohum gibi retim aralarn kendi temin eder. Kyl tapulu arazisini bamsz bir iletme olarak kendi iler. Kyl, devlete ve bal olduu sipahiye ancak kanunlarn belirttii hizmetleri yapyordu, bunun dnda bir ykmll yoktu. Bu anlamda hr bir kylyd. Emeini karlksz kullandrmazd yani herhangi bir hizmet yaparsa bunu ancak hr iradesi ile ve bir karlk alarak yapard. Tabii bu teoride geerliydi, yoksa yre koullar zaman zaman farkl uygulamalarn yaplmasn gerektiriyordu. Yine de kylnn hrriyeti devletin garantisi altndayd. Beyler, yneticiler, tmar sahipleri kylnn emeini kendi iftlik ve vakflarnda kullanmaya kalknca, devlet bunu nlyordu. Osmanl mparatorluunda sadece toprak deil, kyl emei de devler kontrol altndayd. Dou Roma mparatorluunda dynatoi , Osmanl mparatorluunda ekabire kar kyller daima devletin himayesini grmlerdi veya devlet fakiri korunmaya almt. Bu tapu sistemi XX. Yzyla kadar az ok korunabilmi ve kyl ailesi rejimin ana hatlarn belirlemitir. Dou Roma mparatorluuna olsun, Osmanl mparatorluuna olsun kyl imparatorluklar denir. retimin temeli kyl olduuna gre bu tabir dorudur. Dou 27

Romada ve Osmanlda brokrasi feodal oluumlara kar srekli korumaya almtr. Bu mcadelenin temelinde de tapulu miri toprak rejimi en nemli unsurdur. Miri arazinin tapulu olmayan bir ksm da kiraya verilirdi. Bu mukataa sistemiydi. Bu miri topraklarn para karl bir ahsa kiralanmasyd. Bir iltizamd. Tapu verilmemi araziyi devlet bir bedel karl ihaleye karlyordu. ou zaman da ak arttrma karlrd. haleyi kimin ald nemli deildir. Bir kii alabilir, bir gurup alabilir, alan ifti, asker, kentli, tccar veya herhangi biri olabilir. Devletin elinde kylye kullanm hakk verilmemi toprak, gler sonucu boalm topraklar vard. Bunlar retim d braklamazd. Osmanl da bu tip topraklar kiraya vererek retime sokmutur. Ancak, bunu devletin fazla tercih ettii sylenemezdi. Frsat bulduka, araziler tapulanarak, kylye teslim edilmitir. Miri topraklarda esas rejim tapulu rejimdir.

28

in sosyal yaplanmas

Epeydir in iine kapanm, kendi kendine yayordu. Bunu baarabilmesi tamamen sosyal yaps nedeniyleydi. Sosyal yapnn temelinde baba merkezli bir aile vard. Bu aile ortak bir atadan indiklerine inanlan byk bir aileydi. Kendilerini atalar kltne atamlard. Aileyi temsil eden ise baba sevgisiydi. Ailenin reisi, kardeleri, yeenleri, amcalar, daylar, hala veya teyze ocuklar, kars, akrabalarnn karlar, onlarn ocuklar, nikahsz karlar, dinsel ayine katlabilen yani aileden saylan hizmetileri, kleleri, ayn at altnda yayorlard. Aileler ok kalabalkt, hatta bazen binleri aan mevcudu olan aileler vard. in inancnda aman nanta olduu gibi insann pek ok ruhu vard. Bunlardan biri yce ruh tu ve gkten gelip, insan bedeninde ortaya kyordu. Bu nedenle ller dirilebilirdi. lmden sonra bu ruh tekrar ge dnyordu. Bir dier ruh ise lmle birlikte gitmiyor, bedenin yannda kalyordu. Bu ruh bedenden kurtulmu olduu iin yaayanlardan daha glyd. Bu dnyada kalan ruh, havaya karyor, ailenin evinin evresinde dolayordu. Buradan olup bitenleri izliyor, evlatlarn gzetliyordu. Bu aile fertleri arasnda dolaan ruhlarn bir trl var olabilmeleri iin sevgiye, saygya ve sunguya ihtiyalar vard. Bu ruh, evlatlarna yardm ediyor, onlar kolluyordu. Evlatlarna kol kanat gerdii gibi, mutsuz olursa onlar hastalklarla ve felaketlerle arpabilirdi de. Yaam kutsaldr. nsanlara Gkten verilmitir ve atalarndan gelecek nesillere gemektedir. Atalar ne denli eskiyseler o kadar ok bilge ve yetkindirler. Aile var olmak istiyorsa atalar ile uyum iinde olmaldr. Evin ana odas, bir kabul salonu yani bir tapnakt (Tang). Burada Tanr heykelcii ve iinde ata ruhlarnn bulunduu tabletler vard. Sabah, akam ailenin reisi atalarna tts, buhur sunard. Evden karken atalarna haber verir ve nedenini aklard. Eve dnnce de onlara olup, bitenler hakknda bilgi verip, ata ruhlarn aydnlatrd. Atalara aile reisi hediyeler sunar, kokular srer, ay ve arap ikram ederdi. Burada anlatlan in dini inan ile ok nce anlatlan Hristiyanlk ncesi Roma dini inannn ne denli birbirine benzedii okuyucunun dikkatini ekmitir. Her ikiside aman dininden ilk elden trediklerinden, bu benzerlik normaldir.

29

indeki en nemli ayin, belli zamanlarda yaplan Kudas ayiniydi. Burada btn eski kuaklar dahil, herkes toplanyordu. Ailenin reisi kurban kesiyor ve karacierini kzartarak btn ev halkna datyordu. Ata ruhlar da bu yemee katlyorlar ve onlara da yemek sunuluyordu. Yaayanlar, ller hep beraber bu yemekte bir arada bulunup, ilikilerini daha da kuvvetlendiriyorlard. inlilerin btn yaam, ok eskiden beri olduu gibi bir ayindi. Bu durumda baba ailede mutlak otoriteydi. Aile babas veya reisi en yal byk oland. lnce yerine en byk olu geerdi. Aile babas hem mevcut ata ruhlar ile ilikiyi kuruyordu ve hem de gelecekte, lnce o da tanr olacakt. Baba sadece atalara kar sorumluydu. Ona ailenin bir ihtiyarlar meclisi yardm ederdi. Baba birka yaldan meydana gelen aile mahkemesinin de bakanyd. Krba, srgne yollama, aileden ihra etme, lme mahkum etme gibi cezai yetkileri vard. Yeni domu bir ocuu aileye kabul etmeyerek, onu ldrtebilirdi. sterse ocuklar satabilirdi. Aile babay sevmeli ve tm hayatn onun iin harcayabilmeliydi. Mitoloji babas iin yapmadk fedakarlk kalmayan evlatlarn hikayeleri ile doluydu. Her ey eskiden yapld gibi, babaya sonsuz bir fedakarlk iinde yaplmalyd. in toplumunda yenilie yer yoktu. Oul, babasnn nnde alak sesle konuurdu. Baba ayakta ise onun ancak ayaklarna baklabilinirdi. Baba oturmusa karsnda diz klrd. Baba nnde kanlamaz, tkrlemez, esnenemez, haprlamaz. Babann tasndan artta kalan yenir. Babaya sayg ayn zamanda onun kiisel eyalarna da saygy gerektirir. En yce erdem ataya yani babaya snrsz ba emeydi. Bylece in demek baba otoritesi altnda kk kk bir sr akraba topluluk demekti. Bunlar sayg iinde donup kalmlard. Bu aile topluluklar XVI ve XVII. yzyllarda kocaman ileleri kapsayan, kalabalk topluluklar olacakt. Bunlarn ailenin ortak mlkiyetinde topraklar, ambarlar, okullar, Budist manastrlar, tapnaklar, kanunlar, tarihi vard. Yani bunlarn her biri kk bir devletti. Bu devletler kendi kendilerine yetiyorlard. mparatorluk brokrasisi, mandarenler vergi ve asker toplamak iin sadece aile reisleri ile gryorlard. Bu da yeterli oluyordu. Dzen, adalet ve asayi aile reislerine braklmt. Bu kk aile devletleri birbirleri ile srekli sava halindeydiler. Bu ereve inlilerin dncesini kalplamt. Yaadklarnn dnda dnemiyorlard. Ahlak inde ailevi bir ahlak oldu. inli iin ailesi dnda hi kimse iin bir grevi olmuyordu, ailesinin dna kar kaytszd. Aile dnda ekilen aclar bile onu ilgilendirmiyordu. ylece tehlike ve zveri ald ban gitti. Bir inlinin yaam atalar ve ailesi iindi. Bylece yurtseverlik duygusu da kalmad. inde ulus dncesinin manevi kiilii kendine hi yer bulamad. indeki bu aile dzeni ulusallk gibi bireysel zgrle de yer tanmyordu. Bir inli bireysel zgrlkten bir ey anlamyordu. Sonu hi olmayan deiim ve ilerleme fikriydi.

30

Kara Koyunlu Hakknda

XIV. Yzyln ikinci yarsnda Kara Koyunlular ok ksa bir sre iinde byk bir mparatorluk haline gelmilerdi. Kara Koyunlular askeri ve idari rgtlenmelerini, saray usul ve kurallarn lhanllardan ve aatay devletlerinden almlardr. Kara Koyunlu hkmdarlar aile reislerinin seimi ile ibana gelirlerdi. Kara Koyunlu hkmdarlarnn hepsi seimle hkmdar olmulardr. Kara Yusuf ve ondan sonrakiler Sultan unvann kullanmlardr. ehzadeler Atabeylerinin yardm ile kendilerine verilen topraklar ynetiyorlard. Bayraklar krmz renkteydi. Devlet Divan tarafndan ynetilirdi. Byk Divann bakanna Sahip Divan denirdi. Kara Koyunlu ordusu airet askerlerinden oluuyordu. Airetlerin sava meydannda bir o yana bir bu yana gemesi, Kara Koyunlu ordusunun en byk zaaflarndan biriydi. Normalde airetler birbiri ile iyi geinemezlerdi. Onlar birbirlerine ok zayf balar ile balydlar. Airetleri bir arada tutan merkezi otoritenin gcyd. Orduyu toplayan, onlar sevk eden memurlara tavac denirdi. Kara Koyunlu Hkmdar ve ehzadeleri sanat ve bilim adamlarn korumulardr. Cihan-ah Hakiki mahlas ile iirler yazard. Celaleddin Devvani, Tebriz medresesinde ders veriyordu. Kara Koyunlularn yannda iken Risale-i Huruf adl eserini yazmtr. eyh ucaeddin bin Kemaleddin Kirmani Hadikatl-maarif adl eserini 1462 de Cihan-ahn yannda tamamlamtr. Kara Koyunlular bayndrlk faaliyetlerine de nem vermiler, Tebriz bata olmak zere pek ok eser vermilerdir. Tebrizdeki Gk Mescit, Van Ulu Camii, sfahan Cuma Camii Kara Koyunlu dinsel mimarln en gzel rnekleridir. Kara Koyunlu hkmdar ve prenslerinin Snni olmadklar bellidir, ancak ii olup, olmadklar tartmaldr. Zaman zaman ynetilenleri iilik temelinde birlemeye armlardr. Bu adan bakldnda Safevilerin ncs olarak grlebilirler. Karakoyunlularn iiliine kar, Ak Koyunlular Snni olarak grlrler. Ancak militan bir Snni deillerdir. Cihan-ah olu Hasan Aliden gelen Kara Koyunlu prensleri, oymaklar ile birlikte Hindistana gidecekler ve orada Kutbahi hanedann kuracaklardr. Bu ii bir hanedan olacaktr.

31

Karamanoullarnn sonu, 1470

1470 Avrupas

1470lerde Bourgogne dk I. Charlesa kar kazandklar zaferlerle ve svire paral askerlerinin baarlaryla svire konfederasyonunun hem gc hem de zenginlii artmt.

32

1470 Haziran aynda Osmanl donanmas Negrepontu (Euboia) (Eriboz) karadan ve denizden kuatt. 1 ay iinde kent alnd. Kent sakinleri ldrld. Venedik en nemli ssn kaybetmiti. Bu Osmanl Venedik savalarnda dnm noktas oldu. Bu ada Yunanistann dou sahillerine deecek kadar yaknd. Eribozun kayb Venedikte byk bir korkuya sebep oldu. Venedik yeniden Uzun Hasan ile ittifak kurma teebbsne geti. Karaman topraklarnda bulunan shak Paa bu srada Aksaraydan pek ok insan stanbula yerletirdi. Bunlar stanbul da Aksaray mahallesini kurdular. Gedik Ahmet Paa da Toroslarda temizlie giriti, Silifke ve Alanya kalelerini ald. eyh Cneytin olu Haydar biraz bymt. Uzun Hasan yeenini 1470 ylnda Erdebildeki tekkenin postuna oturttu. Uzun Hasan Trabzon prensesi Katerinadan olma, Rumca ad Marta, Trke ad Halime Begim veya Alemah olan kzn eyh Haydar ile evlendirdi. Artk Haydar gl bir eyhti. Ama mritlerinin ou Azerbaycandan deil Anadoludand. eyh Haydar, gvdesi Anadoluda olan biri gibiydi. 1470 ylnda Pir Ahmetin kardei Karamanolu Kasm Bey isyan etti. Veziriazam Karamanoullarn bastrmay beceremedi. Yerine Veziriazam olarak Rum Mehmet Paa geti. 1471 ylnda Osmanllar Memluk matbu olan Alanya beyliini topraklarna kattlar. Alanya Beyi Kl Arslan kenti Gedik Ahmet Paaya savasz teslim etmiti.

33

Trk Aknclar Avrupay Titretiyor, 1471

1471 ylna doru nl dnr ve gizemci Pico della Mirandola, Yeni Platoncu dnce ve Hermetik gelenekler ile Kabalay birletirdi. Yahudi gelenekleriyle Msr geleneklerinin yeniden birletirilmesi abasn XVI. yz ylda Campanella tarafndan da srdrecekti. Yaratc Rnesans dnrleri, Hristiyanln kat kurallarn ancak Hermetizm ile aabiliyorlard. Yalnzca 1471 ile 1641 yllar arasnda Ficino'nun Hermetica evirileri yirmi be, Patritius'un evirileri alt basm yapt. Asklepius tam krk kez yaynland. Stapulensis'in Asklepius yorumlar on bir basma ulat. 1400 ile 1700 yllar arasnda Batl gezginler tarafndan Msr' anlatan iki yz elli kitap yaynland. Papa II. Paul lm IV. Sixtius (1471 1484) Papa seilmiti. Kimse II. Paulden kt olamaz derken IV. Sixtius onu geti. Sixtius kadnlar yerine olanlarla yaamaya balad. Homoseksel eleri yetiip, byynce, onlar piskopos olarak, kardinal olarak tayin ediyordu. Kz kardei ile de cinsi mnasebette bulunuyordu. Bu ensest iliki sonucu doan erkek ocuklarna mnhal prenslikler arad. Kendi ile yatmayan rahipleri esir olarak satmakla tehdit etti. Harp esirlerine ve aklnn estiine yapmad ikence kalmad. Avrupadaki hkmdarlar artk madenleri tamamen ellerine almak istiyorlard. 1471 ylnda Fransa kral XI. Louis madenler ile ilgili ilk emri yaynlad. Artk devletler ekonomik gcn bilincine varyordu. XI. Louis madeni kendi egemenliinin bir paras haline getirirken, kumaa da el att. lke bu srada ipek sanayini kapmt. Bunun da etkisi ile XI. Louis darya olan iktisadi ve mali bamll azaltmann yollarn arad. 1471 ylnda Bat Avrupa denizcileri (Portekizler) ekvatoru ilk defa ayorlard. Bu gemilerin konumunu belirlemede yeni hesap metotlarnn gndeme gelmesini salad. Yeni gne ykselim tablolar yaplmaya baland. Haritaclk hzla geliiyordu. 1471 tarihinde Vietnamllar gneye doru yaylmaya baladlar. ampay kendi topraklarna kattlar. Bu srada nka ynetimine Pachacutinin olu Topa nka gemiti. Topa nka 1471 ylndan 1493 ylna kadar imparatorluk yapt. Babasnn fetihlerini srdrd. Quitolu Karaslar yendi. Bugnk Bolivya ve ili topraklarn ele geirdi. Arjantinin baz blgelerini ald. Topa nka, nka ynetim biimine de kesin halini kazandrmtr.

34

1471 baharnda, Bosna sancakbeyi ve aknc kumandan Gazi shak bey, 25 bin aknc ile Hrvatistan zerinden Bat Avrupaya girdi. Uzun bir sredir Trk aknclar her sene Batya daha nce planlanm ve hedefleri saptanm aknlar yapyorlardr. Gazi shak Beyin bu aknnda 20 bin esir alnmt. Aknc ordusu yola ktktan bir sre sonra, belli hedeflerde ordu dallanrd. Sonunda bir aa gibi dallanan aknclar kk mfreseler eklinde tm yzeye yaylm olurdu. Her mfrezenin yakaca ve talan edecei kent ve kasabalar nceden saptanmlard. Aknclar Avrupann her yerindeydiler. Yine de ne zaman nerde olacaklarn kimse bilmezdi. Avrupada ne can, ne mal, hibir gven kalmamt. Aknlar, ancak deprem, sel gibi doal afetlerle mukayese edilebilinirlerdi. Avrupay Hunlar yakm, ykm, yamalamt. Avarlar Hunlar aratmad. Avar atllar tm Batda irit atyordu. Peinden Peenekler ve sonra Macar atllar geldiler. Avrupa Macarlara Trk diyordu. imdi de yine Trk atllar her yerdeydiler. lk Trk atllarndan bu yana 1000 yl gemiti. Avrupa 30 nesildir Trk korkusu yayordu. Trk talann yayordu. Bunu kim unutabilirdi?

35

Ak Koyunlar Timurun Mirascs m? 1472

Ak Koyunlu 1472 de Osmanllar Karaman topraklarndaki shak Paa yerine Gedik Ahmet Paay tayin ettiler. Gedik Ahmet Paa Karaman topraklarn tm ile Osmanllara katt. 1472 ylnda mehur astronomi bilgini Ali Kuu stanbula Fatihin yanna geldi. Konu az sonra ele alnacaktr. 1472 ylnda, Uzun Hasan Anadoluya yollad kuvvetler ile Tokat, Kayseri ve Hamideli yrelerini eline geirdi. Bu arada birleen Ak Koyunlu, Karaman kuvvetleri Konyay kuattlar. Ancak Konya halk daha nce bana gelenleri unutmamt, Osmanllara sadk kalp, kenti teslim etmedi. Peinden Beyehir varnda ehzade Mustafa bu kuvvetleri malup etti. Bu srada Pir Ahmet Bey lkesine yeniden sahip olabilmek iin, yanna snd Uzun Hasan srekli Osmanllar aleyhine kkrtyordu. Bir Venedik donanmas da Anadolu kylarnda dolayordu. zmir ve Gelibolu tersanelerini yaktlar. Ancak bunlar hedefe yryen Osmanllara sivrisinek sr gibi geliyordu. Akkoyunlular, Trkmen boylarn biraraya getirerek, airete dayal bir devlet kurmay baarmlard. lhanl geleneklerine dayanarak devleti ynetiyorlard. Dou Anadolu ve rana egemendiler. Timurlarn mirascs durumuna gemilerdi. Bu nitelii ile Uzun Hasan, Osmanly kendine baml sayyordu. Kara Koyunlular yklm, Ak Koyunlular Venediklerle iliki kurmulard. Bunun sonucu olarak mecburi Akdenize alacaklard. Ancak Ak Koyunlularn bu yeni hedefi, Memluklar rahatsz etmi, onlarla Uzun Hasann arasn bozmutu. Uzun Hasan Suriyeye sefer yapt. Baarsz olan bu seferden sonra Memluklar ile Ak Koyunlar arasnda Frat nehri snr kabul edildi. 36

Otlukbeli, 1473

Anadolu ve dolays ile ap yataklar Osmanllarn eline gemesiyle beraber Cenevizlilerin ama aslnda tm Avrupann ap sorunu olumutu. Papala ait topraklarda Avrupa ap bulundu. Bu ekonomik olarak ok nemli bir gelimeydi. 1473 ylnda papalk ve Mediciler ortaklaa olarak ap madenini iletmeye baladlar. Mediciler bankalar aracl ile Papalk apna tekel koydular. Bu sermayenin nasl hkmetmeye baladnn gstergesiydi. 1473 ylnda, Fatih Uzun Hasan ile hesaplamadan az nce, Avrupa tarafndan arkasndan vurulmak istemiyordu. Mihalolu Gazi Ali Paa, Varadin kentini ele geirmi, yama aknlarna devam ediyordu. Bu byk aknc komutan Tuna nehrini kuzeye doru 330 kere gemiti. imdi 18 bin aknc ile yine Avrupa ilerindeydi. Bu sefer sonunda 900 bin hayvan ve 60 bin esir alnp, Osmanl topraklarna getirildiinden bahsedilir. Byle bir aknn, Avrupay ekonomik olarak ve sava gc olarak ne denli ypratt bellidir. Akkoyunlu Padiah Uzun Hasan Osmanly silmenin zamannn geldiine inanyordu. Nerdeyse btn Anadolu Trkmen beyleri Uzun Hasann yanndaydlar. Rum ve Grc prensleri de Uzun Hasandan yanayd. Ayrca Papalk ve Vendikle, Osmanlya kar g ve i birlii yapmt. nc Trkmen birlikleri Osmanl topraklarna girdiler.

37

Fatih Sultan Mehmet, Uzun Hasann dmanca tutumu karsnda sefer hazrlklar yapyordu. Bu srada iki ate arasnda kalmamak iin Venedike bar nerdi. Venedik buna karlk Eriboz adasn isteyince, bar grmeleri kesildi. Sava iin Sultan Mehmetin karar kesindi. Uzun Hasana yollad mektupta Badema elimiz ok ve lafmz kltr diyordu. Fatih, seferberlie girimiti. Her Hristiyan kynden 2 kii askere alnd. Bizans imparator ailesi Paleolog soyundan, Has Murat Paa komutasnda Srp, Rum ve Arnavutlardan oluan bir birlik kuruldu. Kalabalk bir Eflak askeri de sefere katld. Fatih, Gneydouda, Uzun Hasanla Venedikliler arasndaki ilikiyi kesmek iin, suvari birliklerini ileri yollad ve Venedik donanmasnn yolunu kydan kesti. Bu esnada btn genler sefere gtrldnden, Rumeli ve stanbul savunmasz kalmt. Istanbulu nasl savunacan soran sadrazama, Fatih yle dedi: Tccar ve zanaatkarlar var, onlarla savun . Uzun Hasan, Osmanl lkesini tututur diye Macar kralna mektup yollad. Ancak, Osmanl diplomasi ile Macarlar oyalyordu. Hal donanmas, stanbulu almak la grevlendirilmiti. Gelibolu tersanesi yakld. Venedikli Amiral, bu kargaada, basiret gsterip, stanbul zerine yrmeye cesaret edemedi. Antalya, zmir ve ky kalelerini bombalayp, yamalamakla yetindi. Ama stanbul korkulu gnler geiriyordu. Uzun Hasan kendine gvenmekteydi. Fatihe eli yollayp, Trabzon ve Sinopun Akkoyunluya verilmesini ve Karaman devletinin tekrar kurulmasn istedi. Uzun Hasann yollad dary, tavuklarna yediren Fatih simgesel olarak unu sylemi oldu: Senin ordun dar kadar oksa, benim yenierilerim, tavuklarn dary yok etmesi gibi, ordunu bire kadar krar . 1473 yl Mart aynda Fatih Sultan Mehmet komutasndaki Osmanl ordusu skdardan yola kt. Kk ehzade Cem, saltanat naibi olarak stanbulda braklmt. Fatih Erzincana vardnda, Uzun Hasan da 70.000 kiiyle Tebrizden yola kmt. Bu arada, Has Murat Paa komutasndaki birlikler Frat nehrini getiler. Uzun Hasann olu Uurlu Mehmet Bey, Osmanl Rumeli Beylerbeyi Has Murat paay pusuya drerek, onu ve askerlerini kltan geirdi. Istanbul artk daha ok korkmaktayd. Yenierisine ok gvenen Fatih, Tercan bozgunundan sonra, gvenini kaybetmiti. Trabzon yoluna doru geri ekildi. Akkoyunlu takip ediyordu. Akkoyunlu ordusu, geleneksel Trkmen yryleri gibi, kadnlar, ocuklar ve hayvan srleri ile birlikte yrmekteydi. Kadnlar yryte nemli rol oynuyorlard. Gneten korunmak iin, yzleri at klndan yaplm rt ile kapalyd. ocuklarn, bindikleri atlarn eerinde tayorlard. Sol elleri ile hem atn dizginini, hem de ocuun beiini tutarlard. Sa elde ise, kk parmaa takl kamlar vard. ocuklarn, yry boyunca, at zerinde emzirirlerdi. Gerekince, kadnlarda savaa katld. Zaten Trk Kadnlarnn savamas yeni deildi, onlar her gerektiinde savarlard. rnein, tarihiler Dlkadirolunun 30 bin kiilik kadn askeri olduu yazarlar. Bu yukardaki tablo Akkoyunlu ordusunun tablosuydu, ama az bir zaman nce Osmanl ordusu da byle bir orduydu. Akkoyunlu ordusunun dkm yleydi: 6.000 byk adr, 30.000 deve, 5.000 yk katr, 2.000 katr, 20.000 kkba hayvan, 11.000 bykba hayvan, 25.000 atl asker, 10.000 gen ve orta ya kadn, 5.000 kadn hizmeti, 6.000 12 ya alt ocuk, 5.000 bebek, 5.000 yk arabas, 2.000 eek, 20.000 hizmet at, 100 av leopar, 200 doan, 3.000 atmaca, 50 ahin, 3.000 yardmc adam...

38

. Osmanl ordusu Bayburta doru ekilmeye balad. Ancak Uzun Hasann manevralar sonucu sava Otlukbelinde kabul etmek zorunda kald (Austos 1473). Tehlike, Osmanl ordusu iin, Ankara savanda Yldrm Beyaztn bana gelen gibiydi. Ancak, imdi Osmanl ordusu dnyada mevcut en modern orduydu. Osmanl ordusu 5 parayd. Merkezde Fatih Sultan Mehmet, sada ehzade Bayezid ve Gedik Ahmet Paa, solda ehzade Mustafa ve Anadolu Beylerbeyi Davut Paa bulunuyordu. Dier iki para yedekti. 190 bin kiilik ordunun 100 bini muharip, 90 bini yardmc snftand. Uzun Hasann ordusunun sa kanadna veliaht ehzadeUurlu Mehmet Bay, sol kanatta da dier olu ehzade Zeynel Bey kumanda ediyordu. Uurlu Mehmet Mirza, Otlubeli savandan sonra babas ile bozuarak Osmanl hizmetine girmitir. Fatih Sultan Mehmetin tek kz Gevher Hatun ile evlenerek, paa nvan ile beylerbeyi olmutur. Osmanl ordusunun ateli silah stnl tartlasmazd. Venedik top ve dier ateli silahlar Ak Koyunlulara tamaya alm ancak baarl olamamt. Sava boyunca, Ak Koyunlu ordusu, Osmanl ordusunun srekli atei altnda kalp, erimeye balad. Top ve tfek Trkmeni birka saat iinde bozguna uratt. Sava kaybettiini anlayan Uzun Hasan kat. Sava sonunda Osmanllar ok fazla tutsak ve ganimet ele geirmilerdi. Bu savatan sonra Uzun Hasan siyasi saygnl bitti. Bir yandan da byk toprak kaybetmiti. Uzun Hasan, bir daha Osmanl topraklarna saldrmayacan taahhd etti ve iki lke arasnda anlama yapld. Fatih Sultan Mehmet Veziriazam Mahmut Paann nerisine uyarak, Uzun Hasan ve kuvvetlerini takip etmemiti. Zaten etse idi ne kazanrd ki? Otlukbeli sava ncesi Uzun Hasann Venediklerden istedii toplar savaa yetimemiti. Ama onlar eninde sonunda gelecekti. Uzun Hasan bar anlamasn imzalad. Onun da Batdaki gl komusu ile bir daha uramak istei kalmamt. Savatan sonra alnan pek ok esirin yannda, Timuroullarndan imparatorluk prensi karde Muhammed Bakir, Zeynel ve Muzaffer Mirzalar da vard. Fatih, zaferden sonra bu sava kazanmas erefine 40 bin esiri satn alarak serbest brakmtr. Bu bir kran iaretiydi. 1473 ylnda Kbrs krall Karahanl ve Ak Koyunlularn mttefiki olarak Anadolu ilerine karmt. Osmanl Ak Koyunlu mcadelesi srasnda Napoli ve dier Avrupa devletlerine ait gemiler, Venedik donanmasna eklenerek byk bir armada oluturmulard. Bu donanma bata zmir ve Antalya dahil, Akdeniz ve Egedeki Osmanl limanlarn vurmutu. 1473 ylndan sonra giriim Venedik donanmasndan Osmanl donanmasna geti. Venedike kadar tm kylar yaklp, yklmaya baland. Otlukbeli savandan sonra Fatih Sultan Mehmet, Sadaret makamndan Mahmut Paay alp yerine Gedik Ahmet Paay atad. Peinden de Gedik Ahmet Paa komutasnda bir orduyu Karaman topraklarna yollad. 1474 ve 1475 yllarnda Karaman bir daha ve son defa olarak zere ele geirildi. Karaman beylerinin ve ailesinin nerdeyse tm ldrld. Karaman topraklarnda ve Toroslarda ele geen tm Trkmenler, zorunlu ge tabi tutuldular. Bunlar, erkek, kadn, ocuk Trakya, Sirbistan, Bosnaya srldler. Bylece Karaman da ve Konyann evresinde asayi kuruldu. O tarihlerde, bu topraklarda sadece Trke konuan Hristiyan ahali kald. Bylece Karaman Beylii de tarihe karm oldu. Bu son arpmalar srasnda ehzade Mustafa hastalanarak ld. Onun yerine Karaman vilayetinin bana ehzade Cem getirildi.

39

Krm, 1474 77

1474 tarihinde Osmanllarn Rumeli Beylerbeyi kodra (Shkder) kentini kuatt ama baarl olamad. Osmanl ordusu hastalanm ve Arnavut vur kalar ile de ypranmt. Geri ekildi. Bu srada Venedik ile 6 aylk bir ate kes yapld. Bu Gedik Ahmet Paann donanmasna Karadenizde hareket olana salad. Fatih Sultan Mehmet, 1475 ylnn ilk aylarn stanbulda geirmek zorunda kalmt. Ailesinde irsi olan Gut hastal nedeniyle ok rahatszd. Bu acl hareketsizlik, onu planlarn ertelemek zorunda brakt. Fatih Sultan Mehmet Karadenize hakim olma projesi uyarnca 1475 ylnda Vezir-i Azam Gedik Ahmet Paay 300 paralk bir donanma ile Cenevizlerin elinde bulunan Kefe limann almaya yollad. Gedik Ahmet Paa Kefeden sonra Azak ve Menkp kalelerini de ald. Bylece Osmanllar Kuzey Karadenize yerlemi oldular. Kuzey Karadeniz savalar srasnda ele geen esirler arasnda Krm Hanlarndan Mengli Girayda vard. Bu srada Giray Hanl iinde karklklar oluyordu. ktidar bir yandan Cengiz soylu hanlarda, dier yandan kabile eflerinden olumu aristokrasideydi. Mengli Giray Han, Cenevizlilerin istei zerine, Kefedeki Tatar temsilcisi irin kabilesi beyi Emineki kovmutu. Bu srada Altnordu Han Ahmet Krm igal etti. Eminek aristokrasiyi toplayarak Osmanllardan yardm istedi. Bu nedenle Fatih Sultan Mehmet Krma ordu yollam ve oray kendine tabi ilan edebilmiti. Ancak Altnordunun da Krm zerindeki hak iddialar bitmemiti. Ele geirilen Mengli Giray 1478 ylna kadar stanbulda tutulacaktr. Krmn Osmanllarn eline geii ayn zamanda Karadenizdeki Ceneviz varlnn sonuydu. Cenevizlilerin elinde Ortadouda sadece nemli bir yer olan Sakz kalmt. Krmn Osmanllarn eline geiinden sonra Krm Hanlarnn sikke kesme hakk korunmudu. Ancak Krm Hannn ad Osmanl Sultanndan sonra yazlr olmutu. Krm Yarmadasnn btn dou sahili, Han tarafndan Pariaha hediye edilmiti. Bu blge stanbuldan yollanan bir vali ile ynetilmeye baland. Osmanl asndan Tuna ve Savann gneyi ile Krm, zellikle gelirlerin artmas ynnden, nemliydi. 1475 tarihlerinegelindiinde bile hala Anadolu maden iletmeleri Rumeli iletmelerinden daha fazla gelir getiriyordu. Anadoludaki byk bakr ve ap madenleri

40

iltizam gelirleri, Osmanl devletinin bu tarihlerdeki Anadoludan gelen vergi gelirlerinin yarsna yaknd. rnein Kastamonu Bakr madeninin 150 bin duka altn iltizam geliri vard. 1455 ile 1487 tarihleri arasnda ngiltere taht iin Lancesterlar ile Yorklar arasnda pek ok sava yaplmt. Savalarn ngiltereyi yprattn ve sadece Franszlara yaradn, ge de olsa fark eden asiller, politik bir zm aryorlard. Osmanl Sabak kalesinden hareket eden aknclar, Macaristana ok zarar verdiriyorlard. zellikle 1473 ve 1474 yl aknlar Macarlar iin ok ykc olmutu. Matya Korvinus, bu tehlikeyi ortadan kaldrmaya kararlyd. 1476 Sonbaharnda saldrd. ubat 1476 tarihinde kaleyi alp, Smederovaya (Semendire) kadar ilerledi. 1476 ylnda karklar kan ve itaatsizlik eden Bodan zerine Fatih Sultan Mehmet bir sefer dzenledi. Bodann merkezindeki Suiova kalesi alnamad, bu srada Yenieriler arasnda veba kt. Bodan voyvodas Byk Stefanda gerilla sava veriyordu. Fatih Sultan Mehmet geri dnd. Bodan Byk Stefann egemenlii altnda kalmt. Bodandan dnen ordu, Smederovadaki Macarlar oray terke zorlad. Fatih zamannn nemli bir matematiki olan Yusuf Sinan Paa yaamtr. Sinan Paa, ilk stanbul kads olan Hzr Beyin oluydu. Tazarruat adl eseri ile nlendi. Yusuf Sinan Paa 1476 ylnda bir sebeple Fatih Sultan Mehmetin gazabna urayarak hapse atld. Bunun zerine baz bilim adamlar eyleme kalktlar. Sinan Paa hapisten kmad takdirde eserlerini yakarak, Osmanl lkesini terk edeceklerini padiaha bildirdiler. Bunun zerine Sinan Paa hapisten karld. Paa daha sonra Sivrihisara kad olarak srgn edilmitir. Sinan Paann talebesi ve Fatih kitapl ktphane memuru Molla Ltf de, grevini brakarak, hocas ile beraber Sivrihisara gitmiti. Fatih Sultan Mehmet, stanbulda yannda tuttuu Krm Han Mengli Giray, Osmanlya tabi olmay kabul edince Krm Hanlna atad. Bylece, Krm Hanln da Osmanl nfusu iine alnm oldu (1477). Mengli Giray daha sonra Yavuz Sultan Selimin kaynpederi ve Kanuni Sultan Sleymann dedesi olacaktr. Burada Giraylarn tahta k srasn bir daha hatrlatmakta yarar olabilir. 1466 ylnda I. Hac Giray lmt. Yerine olu Nuri Devlet Giray Han oldu. Bir yl sonra stanbuldaki kardei Mengli Giray Krma gelerek Han oldu. Mengli 7 yl saltanatta kald. Yerine tekrar aabeyi Nuri Giray geti. Bir yl sonra 1475 de tekrar Mengli Krm Han oldu. 1476 Nuri tekrar tahta kt. Bir yl sonra da 1476 ylnda Nuri Girayn lm zerine Mengli nc defa Han oldu. Bundan sonra Mengli Giray 1514 ylna kadar Krm Han olacaktr. Yavuz tahta getikten sonra lmtr. 1477 ylnda Westminsterde Caxon adl bir matbaac ok sayda Mukaddes Kitab basarak datt. Bylece herkez din kitabn okumaya balad. Avrupa bir okuyucular lkesi oldu. Bu kadar okununca, derinlemesine dnme de ald ban gitti. Bir yandan sevgi ykselirken, dier yandan kilise en aciz dnemini yayordu. Kilise psikolojik sava kaybederken Avrupa okuyordu.

41

Uzun Hasann lm, 1477

Uzun Hasan 1477 ylnda IV. Grcistan seferinden dnerken hastaland ve 1 yl sonra Tebrizde ld. Uzun hasan Ak Koyunlu devletini dneminin en gl devletlerinden biri haline getirmiti. Uzun boylu, zeki, anlayl, kararl, cesur, adil ve iyi ahlak sahibiydi. Sanatlar ve fikir adamlarn korurdu. Tek zayfl belki ikiye olan ar dknlyd. Ak Koyunlu devlet rgtlenmesi Osmanl devlet rgtlenmesine benzemekteydi. 16 yl sren Osmanl Venedik savalarnn son yllarna doru, 1477 tarihinde Osmanllar Yunanistann Korint krfezindeki Venedik liman nebahty almaya altlar, ama baarl olamadlar. 1477 ylnda Kutsal Roma Germen mparatoru Habsburg ailesinden III. Friedrichin (Frederich) olu Avusturya Aridk Maximilian, Burgundy varisi Maria ile evlendi. Mary 20 yandayd ve Burgundy ona babasndan miras kalmt. Maximilian Maryden 2 ya kkt. Burgundy (Burgondiya) bugnk Fransann Dijonudur ama asl nemlisi Belika Flanderini ieriyordu. zellikle kuma sanayinin gelitii bu zengin blgenin Avusturyaya katlmas ile ki buna Burgondiya dn denir, birden bire dukalk byd ve nemli bir yer edindi. Bylece Alak lke (Pays bas) topraklar da Habsburg aile topraklarna katlm oldu. Uzun Hasann lmnn peinden aile prensleri taht iin birbirlerine girdiler. Hepsi bir yerde bamsz beyler gibi davranmaya balayp, merkezi otoriteyi dinlemediler. Ak Koyunlu tahtna Yakup gemiti (1478 1490). 1477 ylnda Fatih Sultan Mehmet, stanbul Kad ve valisi olan Mahmut Paay huzuruna artarak, stanbulda yaplm olan imar ve kentin durumunu renmek istedi. Buna gre o tarihte stanbulda 8951 Mslman aile, 3151 Ortodoks Rum aile, 1647 Yahudi aile, 267 Kefeden getirtilen Cenevizli aile, 372 Ermeni aile, 384 Karamanl aile (Bunlar aslnda Trk kkenli ama Hristiyandr) vard. Kentin tm nfusu ise 14803 aileydi. Bylece anlalmaktadr ki 1477 ylna gelindiinde, 1453 de bo ve harap olan kent, yeniden kalabalklamaktadr.

42

Osmanl Venedik Bar, 1477,78, 79

Venediki halla pamuu gibi atan Osmanl aknlar senelerdir, yaz k demeden sryordu. Bu byk aknlarn pek ou Bosna Beylerbeyi skender Bey tarafndan ynetilmiti. Zaman zaman aknlara 30 binden fazla aknc katlyordu. Venedik halk evlerini terk etmi, topraa kazdklar byk siper ve snaklarda yaar olmulard. Her yerde her zaman karlarna Trk atllar kyordu. Venedik halknn direnme gc bitmi, bar iin hkmete bask yapmaya balamlard. 1477 ylnda Osmanl aknclar zonzo Irman geerek Venedike Kripoli akn denen mthi bir akn yaptlar. Venedikliler aknclar nnde hibir yerde tutunamadlar. Katlar ama kaacak yer bile bulamadlar. Trk aknclar Venedik kentinin burnunun dibine gelmilerdi. Her yer alevler iindeydi. Venedik Osmanllardan bar istedi. Fatih Sultan Mehmet kodraya sefer yapmak istiyordu. Bu seferi yapmaya pek gnll olmayan Veziriazam Gedik Ahmet Paa, veziriazamlktan alnarak, Rumelihisarna hapsedildi. Gedik Ahmet Paa bir sre sonra serbest braklarak, Kaptanderya olacakt. Azledilen Veziriazamn yerine Karamani Mehmet Paa tayin edildi. andarl Halil Paadan sonra ilk defa Trk asll biri veziriazam oluyordu. Ayn zamanda asker olmayan birinin de babakan olmasyd. Karamani Mehmet Paa nemli bir hukuk adamyd. Koyduu kanunlar Tanzimat (1839) dnemine kadar yrrlkte kalmtr. Venedik aknndan sonra Osmanl aknclar 40 bin aknc ile Erdele girdiler. Bu aknda Mihalolu Ali Bey, Mihalolu skender Bey, Evrenosolu Hasan Bey ve kardei sa Bey, Malkaolu Bali bey bulunuyordu. talya Floransada, Medici ailesine ynelik bir komploya Papaln karmas, Floransay 1478de Papalk Devleti ve Napoliyle kar karya getirdi. Sava tehlikesi Lorenzo de Medicinin Napoli kral Ferranteye bizzat giderek, Papalkla yapt ittifaktan caydrmasyla ortadan kalkt. 1478 senesinde stanbulda yaplan sayma gre 9.517 Mslman hane, 5.162 Hristiyan hane, 1.647 Yahudi hane olmak zere 16.326 hane vard. Yerletirme politikas sonu veriyor stanbul Mslmanlayordu.

43

Osmanl ordular st ste Arnavutluk zerine seferler dzenliyorlard. Son seferde 1478 de Kroya (Akehisar), 1479 da kodra alnarak tm Arnavutluk topraklar Osmanl topraklarna katld. kodra muhasarasnda, stanbul kuatmasnda kullanlan toplardan daha byk ve teknik olarak daha gelimileri kullanld. Bu ar toplarn dalar artarak kodraya varmas mmkn deildi. kodra nlerine gelindiinde hemen Yksek Frnlar tesis edilerek, toplar orada dkld. Bu toplar ile kaleye gnde 178 glle at yaplyordu. kodra kalesini Venedikli komutan Antonio de Lezze savunuyordu. Kale ve kent alnmt ama i kale teslim olmuyordu. Fatih 2 aydan fazla bir sre kale nnde kalmt, oradan ayrld. Ancak kalede braklan Osmanl Ordusunun bir ksm muhasaraya devam etti. kale Venedik ile bar anlamas imzalandktan sonra, anlama koulu olarak Trklere brakld. kodra sancak merkezi yapld. Bu sava btn teferruat ile sava srasnda i kalede bulunan Venedikli rahip Marino Barlezio tarafndan Latince ve 3 cilt halinde yazlmtr. Osmanllarn teknii mthitir. Uan ateler, yerde patlayan mermiler, fzeler vardr. kaledekiler btn olumsuzluklara ramen kahramanca direnmilerdir. Venedik 16 yl sren ve kent kaplarna kadar dayanan Arnavutluk sava sonunda kmt. Uzun Hasan lnce de ikinci bir cephe ama umudu da yok olmutu. Sonunda bar yapld. 25 Ocak 1479 tarihli bir anlama ile kodra, Kroja, Lemnos, Negrepont, Morann gneyi, Magne burnu Osmanllarda kalyordu. Dier alnan yerler karlkl olarak geri veriliyordu. Venedik 100.000 duka bor verecekti. Osmanl mparatorluu topraklarnda elverili koullarda yapaca ticarete karlkta her yl Osmanl hazinesine 10.000 duka deyecekti. Venedik stanbuldaki uyruklarn yarglama yetkisine sahip, bir temsilci (balyoz) bulunduracakt. Venedik siyasi olarak nemli bir darbe yemiti. Mali olarak onu sarsacak bir ey yoktu. 1479 ylnda ehzade Bayezid, babasnn istei ile Trabzonun gney batsndaki 90 Km uzunluunda ufak bir Rum prensliini Osmanl topraklarna katt. 1479 ylnda, Gedik Ahmet Paann Gney talya seferi srasnda, Zanta, Kefalonya ve Ayamavra adalar Osmanl ynetimine geti. 1479 ylnda Osmanl u beyleri Erdele byk bir yama akn dzenlediler. Erdel voyvodas Stefan Batori bu byk seferi bozguna uratt (Breadfield Sava). Osmanl kuvvetleri byk kayplar vererek geri ekildiler. Bu srada Bosnada Osmanl egemenlii yerlemi ve Herseke kadar uzanmt. Ksa sre sonra Bosna ileri gelenleri Mslmanl kabul ettiler. Bundan sonra Bosna Balkanlardaki Osmanl ynetiminin temel ta oldu. Balkanlarda Arnavutluk hem daha nce ve hem de daha sratle Mslmanlamt. Bosna daha yava, slamlat. Tabii bu din deitirmeler yzde yz olmad. Arnavutlukun Mslmanlamasnda Bektai tarikat, dervileri ve eyhleri ok nemli bir rol oynamtlar. Ancak Bosnada bylemi oldu, net deil. Bugn, Bosnada Bektailii gremiyoruz. Buna karlk Kadiri, Mevlevilik ve tabi bata. Nakilii gryoruz. Halveti de var. 1479 ylnda Kazan Han brahim ld. brahim Han devrinde taht mcadeleleri balad. brahim Hana kar baz beyler Kasm Hanlnn kurucusu Kasm Kazan Han olarak

44

tandlar. Trklere kar frsat kollayan Moskova Knezlii bu durumu deerlendirerek brahim Hana kar Kasm Han destekledi. Hanedanlk meselesi Moskova Knezliinin kontroln gevettiinden Ruslar, Trklerin hakimiyetinden kurtulmak iin faaliyete getiler. 1479 ylnda spanya Kanarya adalarnn gneyindeki btn denizlerde Portekiz tekelini tand. Portekiz, Hindistana doru giderken (bunu bilmeden) getii her denizi ve topraklar Portekiz kralnn mal kabul ediyordu. Buralar yabanclara kapalyd. 1479 ylnda Aragon Kral II. Juan lnce yerine olu II. Ferdinand (1479 1516) geti. Ferdinand Kastilya kraliesi sabelle ile evlenmiti. Bu evlilik spanyay douracakt.

45

talya karmas, 1480

1480 ylnda, Ramazanolu Beyi Davut Bey Memluklarla yaplan bir sava srasnda ld. Yerine geen Halil Beyin uzun bir saltanat yaad bilinmektedir. Ak Koyunlular iinde saltanat savalar devam ediyordu. Bu mcadeleye Memluklularda katldlar. 1480 ylnda Ak Koyunlu topraklarnda savaan Memluk ordusunda Memluk ordu komutan Yebey ld. Bu sra da Yakup Bey Ak Koyunlu devletine sahip olur gibi oldu. 1480 ylnda Osmanllar hem Rodosa ve hem de talyaya karma yaptlar. Rodosa km olan Mesih Paa baarl olamad. Cenevizlilerin olan Sakz adas Osmanllara hep vergi verirken, Saint Jean valyelerinin oturduu Rodos adas vergi vermeyi hep reddetmiti. Ayrca Osmanllar Sakz zerinden ticaret yapyorlard. Halbuki Rodos, zellikle son zamanda, bir korsanlk merkezi haline gelmiti. Mesih Paa, Palaiologoslardan geliyordu. 22 Mays 1480 ylnda adaya klp, kent kuatlmaya baland. Tarikat, bu saldry beklediinden nceden gerekli tedbirleri almt. Tarikatn stad azam Pierre dAbussondu. Trk toplar etkiliydi ama imdi savunmann da toplar vard. 28 Temmuzda yaplan genel saldr ok kanl bir biimde pskrtld. Kayplarn bykl karsnda Mesih Paa aday terk etti. Saint Jean valyeleri byk bir baar elde etmilerdi. Sakz ve Bodrumu da ellerinde tutabildiler. Baz tarihiler, Rodosun fethedilememesini Mesih Paann yamay yasaklama kararna balarlar. Tam yenieriler kale burlarna ulam iken, Mesih Paa yamay yasaklar. evki krlan yenieriler iin devamn getirmezler. Kaleye o ana kadar girmi olan yenieriler de arkadan yardm gelmeyince telef olurlar. Mesih Paa kuatmay kaldrp stanbula dnnce Fatihten dayak yemitir.

Fatih Sultan Mehmet ve sava veziri Gedik Ahmet Paaya gre Napoli krall Arnavutlukta skender Beyin yann tutarak ve ona yardm ederek cezalandrlmay oktan hak etmiti. talya paralanmt. Venedik tarafszd. Bu kadar olumlu koul bir daha ne zaman meydana kabilirdi ki? 1480 ylnda Gedik Ahmet Paa Otrantoya asker kard. Otranto, Boazn ev dar yerinde Arnavutluk sahilinden 80 Km mesafededir. Trkler izmenin topuu olan bu eyalete Pulya derler. Floransada Loranzo de Medici 1469 ylndan beri naip olarak bulunuyordu. Osmanllar talyaya karma yapar yapmaz, Napoli igal ettii Floransa topraklarn terk ederek, ana vatann mdafaaya kotu. Loranzo de Medici ve Floransa kurtulmutu. 46

Gedik Ahmet paa 11 Austos 1480 ylnda topu gcnden yoksun Otrantoyu ele geirdi. Otranto Osmanlya 14 gn kar koyabilmiti. Kenti savunan 22 bin savadan 10 bini ldkten sonra Otranto ancak dt. Otranto halknn byk bir blm ldrld. Gedik Ahmet paa, buray talya ilerine doru ileride yaplacak olan harekat iin s haline getirdi. Brindisi, Lecce ve Torantoya kadar yama aknlar dzenlendi. Gedik Ahmet Paa, kente bir garnizon brakarak, Avlonyaya dnmt. Bu srada Napoli kendini toparlad. Gedik Ahmet Paada ilk frsatta tekrar talyaya dnmeye bakyordu. Aslnda talyada bir kprba kurulmutu ama iler Fatih Sultan Mehmetin sand kadar iyi gitmiyordu. Herhalde Sultan talya fethinde salam admlarla ilerlendiini sanyordu. talyada Osmanlnn karsnda Papann da desteini alan Napoli, Aragon, Kastilya koalisyonu vard. Papa, iler daha da sarpa sararsa Avignona gitmeyi dnyordu. Loranzo de Medici, kestirdii sikkelerle Fatih Sultan Mehmeti Bat Romann da mparatoru olarak selamlyordu. talyada genel kan Osmanllarn gney talyay fiilen topraklarna kataca, orta ve kuzey talyann ise tabilik yolu ile Osmanllara balanaca ynndeydi. talyann her yerinde Roma mparatoru Fatihin 200 bin asker ile Arnavutlukta Avlonyada bulunduu ve ok yaknda Ordusunu talyaya geirecei konuuluyordu. Napoli Kral Ferrante (1458 1494) btn Avrupa hkmdarlarndan yardm istiyordu. Papa IV. Sixtus ilk i olarak elindeki tm gmleri Ferranteye yollad. Sonra, Trklerin talya fethine kar mcadele edecek btn Hristiyanlarn gnahlarnn Tanr katnda affedileceini ilan etti. Hazinesi boalan Papa daha sonra ev bana vergi koydu. Dest-i Kpak Trklemi ve Mslmanlamt. ok uzun zamandr Trk devletlerinin kontrol altndayd. Kimin hatrna bu topraklara, bir gn gelip de Ruslarn hakim olaca gelebilirdi. Nitekim gelmedi. Ama srpriz olmayan bir gelime epeydir balamt. Altnordu devleti paralanyordu. Bozkrdaki devlet paralanr ama bir Trk kar, tekrar yeni bir devlet kurard. Normal olmas gereken buydu. Trk ve Mslman dman birilerinin Trklerin elinden normal gelimeyi alacaklar herhalde dnlemezdi. III. van (1462 1505), Altnordu devletinin geride kalm olan parasna kar Krm Han ve Ak Koyunlu Uzun Hasan ile ittifak kurdu. Altnordu Hakan Ahmet Hana (1460 1481) gmrk vergisi demeyi reddetti. Ahmet Han Moskova zerine yrd. Moskova kuvvetleri Oka ve daha sonra Urga nehri kysna mevzilendiler (1480). ki tarafta birbiri ile savamaya cesaret edemiyordu. Karlkl beklediler, beklediler. Sonra Altnordu kuvvetleri geri ekildi. Bu da Altnordu devletinin ve giderek buradaki Trk ve Mslmanlarn sonu oldu. Sibiryada bugnk Tobolska 16 Km uzaklkta Trklemi Moollarn yaad bamsz bir hanlk olan bir ehir vard. Cengizin ait olduu Mool soyundan gelmiyorlard. eybaniler Tobol rmann i ksmlarna doru g ederken onlarla gitmemi, burada kalmlard. 1480 yllarnda, Ebul Hayrn akrabalarndan Ibak Sibiryadaki Tmen kentini ele geirdi. 1480 ylnda Orta Amerikada Maya lkesine pe pee veba, korkun kuraklk st ste geldi. Mayalar manevi bakmdan zayf dtler. Onlar kendi Tanrlarna insan kurban etme zevkini tattrmlard. imdi tanrlar binlerce can birden alyordu. Meksikallar uygarlklarna olan gveni kaybettiler. Onlar iin artk dnyann sonu gelmiti. Yani az sonra spanyollar geldiinde karlarnda zlm bir toplum bulacaklard.

47

Fatih Sultan Mehmetin lm, 1481

Fatih Sultan Mehmetin Hicaz suyollar ve Dulkadirolu Beylii nedeni ile Memluklarla aras almt. Yeniden Anadolu seferine kmak istiyordu. Hasta hasta skdara geerek ordusunu toplad. Gebze yaknlarnda Hnkar ayr denen yere geldiinde hastal artt. 4 Mays 1481 ylnda 51 yanda Fatih Sultan Mehmet ld. Fatih Sultan Mehmet gen yata lmt. Yaasa idi talyay da alarak Roma mparatorluunu tekrar ihya edecei belliydi. Bu nedenle Fatihin lm hep bir sr perdesi iinde kalmtr. Fatihin Venedik tarafndan zehirletilerek ldrld fikri pek ok tarihi tarafndan kabul grmtr. Sultann bir suikast sonucu ldn dnenler, ona daha nce defalarca suikast tertiplendiini hatrlatrlar. Onlara gre Fatihi yava yava zehirleyen hekimi acopo (Yakup Paa) dur. Hekim Yakup Paa, Padiahn lmnden az sonra askerler tarafndan paralanmtr. Fatih Sultan Mehmetin 3 olu olmutu. Oullarndan Mustafa Fatihin salnda ld. Dier iki olundan Bayezid Amasya merkezli Rum eyaleti valisi, Cem ise Konya merkezli Karaman eyaleti valisiydi. Fatih Sultan Mehmet cesur, bilgili, akll ve kararl bir hkmdard. Birka dil biliyordu. Aldktan sonra stanbulu mamur etti. Fatih camii, Sahn- Seman medresesi, Tetimme medreseleri onun zamannda yaplmtr. lk kez onun zamannda Osmanl yasalar bir araya topland ve kendi yasalar da buna ilave edildi. Sultan II. Mehmet hem ordusunu toplar ile takviye ederek ve hem de donanmasn glendirerek, her eyden nce bir sava adam olmutu. Geride brakt imparatorluk, drt bir tarafn sarsacak gte bir devletti. Ancak seferlerin galibiyetle bitmesi gerekiyordu. Eer her hangi bir sefer o kadar para harcandktan sonra galibiyet ile bitmezse bu devlet iin mali bir ykm oluyordu. II. Mehmet, para bulmak iin bir enflasyon politikasn kabul etti. Bundan sonra parann deeri dzenli olarak drld. Bylece belli srelerle yeni paralar karlp eskilerin toplanmas gerekti. Daha nce grld gibi, 1425 ylnda aka iindeki gm 1.182 gram iken, 1481 ylnda 0.768 grama inmiti. Yeni para, eski para meselesi sonunda hazine yetkililerine evleri ve seyyahlar arama yetkisi de verildi. Btn bunlar tabii ki halkn memnun olaca eyler deildi.

48

Fatihin uygulamas bir anlamda nakit gm para zerinden bete bir vergi almakt. Fatih, eski akeyi darphanelerde, gerek gm fiyatna geri alyordu. Bu, paray yazl deerinden bete bir eksik demekle ayn hesaba geliyordu. Tabii eski paray devlete geri vermemek yasakt. Eyaletlere yollanan grevliler evleri, tccar hamulesini, hanlar aramaya ve bulduklar eski sikkeleri hazine adna almaya yetkiliydiler. Fatihten sonra parann deerini drme ii yavalamtr. Fatih dnemine kadar, Osmanllar altn sikke basmamlard. II. Mehmet dneminde nce Venedik ve Ceneviz altnlar Osmanl darphanelerinde taklit edildiler. Daha sonra da sikke-i hasene adl Osmanl altn paras karld. Fatih Sultan Mehmet Devlette, devlet reisinin (Sultann) ynetimini kuvvetlendirdi ve onu rakipsiz brakt. nce andarl ailesinin veziriazam saltanatna son verdi. Ondan sonra artk vezirler yazglar sultann elinde olan kullardan oluyordu ki, bu da onlarn sk sk deimesi demekti. Artk vezirler hanedanlar oluturamyorlard. Snrlardaki byk aileler, yeni sava yntemlerinin bilincine varmlard. Onlar da Sultana boyun ediler. Ancak yenieriler gittike kendilerini imparatorluun koruyucusu olarak gryorlard ve yle davranmaya balamlard. Ta batan beri II. Mehmet ile yenieriler arasndaki gvensizlik, Sultann yapt deiikliklerle giderilir gibi grnd ise de hibir zaman tam zlemedi. syanlara ve homurdanmalara yol asa da Fatih Sultan Mehmet imparatorluktaki halklara yer deitirtti. Bylece stanbulun nfusunu da arttrd ve onu byk bir kent haline getirdi. stanbulda eski Rum mlklerinde oturanlardan kira alnyordu. Mslmanlar verdikleri kiradan memnun deillerdi ve hem de Rumlarn bir gn geri gelip, mallarn ellerinden alacaklarndan korkuyorlard. Fatih korkulan gibi olmasa da pek ok Rumun mlkn iade etti. Onlara i salad. Fatih Sultan Mehmet nemli ilerden biri olarak, Osmanllarn ilk yasalar derlemesi olan kanunname yi yrrle soktu. Bu, dinden bamsz kanunlar derlemesinin hazrlanmasnda, son veziriazam ve din adam Karamani Mehmet Paann etkisi byk olmutur. Ceza hukukuna, mali rejime, tmar sahiplerinin ykmllklerine, Sultann uyruklarnn statsne vs gibi konular iermektedir. Bu kanunname daha nce II. Mehmetin kendi yaynlad buyruklar ve ondan nceki Osmanl hkmdarlar zamanndaki kanun dzenlemelerini toparlam ve fethedilen lkelerdeki kanunlardan alntlar yapmtr. Bylece mparatorluu yneten kurallar, tutarl bir ekilde bir araya getirilmi oldu. Bu Kanunname ile Hkmdara mutlak bir sayg gsterilmesi gerekiyordu. Devletin istikrar yani i savalarn nlenebilmesi iin Hkmdar kendi ailesinin yeleri zerinde yaama ve lme karar vermeye yetkiliydi. Ve her kime evladmdan saltanat myesser ola karndalarn nizam- alem iin katletmek mnasiptir ekser ulema dahi tecvir etmitir annla amil olalar. Bu karde ldrme yasas yeni konmamt, uygulama da fiilen yaplan resmiletiriliyordu. Yalnz karde katli, dzenin devamn salarken ayn zamanda Osmanl hanedannn neslini yok etme tehlikesini de beraberinde getiriyordu. Her clustan sonra yaplan Osmanl katliamlarnn dengelenebilmesi iin ok ocuk dourtmak gerekiyordu. Bu da Harem yaamn destekledi. Ayrca bu kanunname ile Hkmdar uyruklar arasnda srekli bir ibirliini istiyordu.

49

Kanunname, zaten ar ar belirmekte olan padiah ile dier insanlar arasna mesafe koymay da hzlandrp, yerletirmiti. Kararnameden sonra padiah artk tek bana yemek yiyecekti. Ve padiahlar Divan- Hmayun bakanlndan ekilmilerdi. Tahmini II. Murattan itibaren padiahlar divandan yava yava ekiliyorlard. Kanuni zamannda da artk hi gelmez olup, Divan- Hmayunu kafesli pencereden izleyeceklerdi. Bylece padiahlar hem tek balarna yemek yer ve hem de devlet ilerinin grlmesine katlmaz oldular. Padiahlar ile dier kiiler arasna mesafe koyma bazen yle bir aamaya geldi ki, rivayete gre, padiahlar haremde dolarken, grevli olmayan biri ile karlamamak iin, iri gm ivileri olan ve ses karan pabular giyiyorlard. Pabucun zel sesini duyan Harem halk, padiahn yolundan ekilirdi. stenmeden oluan karlamalar, padiaha saygszlk saylr, adna Hnkara atmak denirdi. Fatih Sultan Mehmet kurumlarn glendirilmesinden yanayd. zellikle dinin insan zerindeki etkisini iyi tarttndan dini merkezleri elinin altnda tutmak istiyordu. stanbulu alr almaz, Ortodoks patrikliine dokunmam, ancak ona hem kendi iine gelen ve hem de halk tarafndan tutulan bir patrik atamt. 1461 ylnda Ermeni Bapiskoposu Yuvakim, stanbul Patrik unvan ile getirtilerek yerletirilmiti. Ermenilere ve Rumlara yapt gibi Sryanilere de ayr birer patrik atad. Musevilere de bir hahamba atad. Yarg iin herkesin kendi hukuku iinde yarglanmasn salad. imdi kadlarn yan sra Kilise mahkemeleri de vard. Trklerin o geleneksel hogr ilkesine Fatih Sultan Mehmetin devleti de uyuyordu. Kimsenin dinine, diline karlmad. Kimse Trkletirilmeye veya Mslmanlatrlmaya allmad. Ancak Sultan inan dnyasnn gcnn de farkndayd. Dinleri devletin yanna ald. Dinlerden, kurduu imparatorluu ynetebilmek iin, faydaland. Osmanl devleti mutlak, merkeziyeti ve despot bir monariydi. Ancak ynetim ar hogr temeline oturmutu. dealler asndan liberaldi. Kimsenin iine fazla karmamas asndan demokrat bile saylabilirdi. Tabii ki byle bir sistemin ayakta kalmas zordu. Osmanl devleti yaayabilmek iin halknn rzasna ihtiya duyuyordu. Bu ihtiyac refah ve hr bir ortamla salamaya alt. Refah arttrmak iinde srekli savat. Fatih Sultan Mehmet Cenevizlilere byk ticari imtiyazlar tand. Fatihin yaam boyunca, sarp dalara ekilerek, Anadoluda Karamanlar ve Balkanlarda skender beyin komutasnda Arnavut beyleri direnilerini srdrdler. Osmanl hakimiyetini kabul etmediler. Fatih Sultan Mehmet zamannda nemli siyasi sonular olacak bir nlem de toprak reformuydu. Bu da Kararname gibi Karamani Mehmet Paann nerisi ile gereklemiti. ok nemli bir ekonomik dzenlemeydi. Bununla zel arazilere ve vakf arazilerine devlete el kondu ve bunlar tmar olarak tekrar datld. Topraklarn miri toprak yaplmas ilemi, genel olarak, daha nce miri olup da eitli yollarla vakf ve mlk haline gelmi topraklara uygulanmt. Bu gibi topraklarn belge ve durumlar incelendi. Sonra baz esaslar konularak devletletirildi. Vakf arazilerine el konurken dini vakflarn topraklar da ellerinden alnmt. Bu toprak reformunun hesapta olmayan bir sonucu tarikatlarn ve dervilerin glerinin azalmas oldu. Devlet bu sonucu beklemiyordu ama gelimeden memnun oldu. Bu iten zarar gren ve iinde dervilerin de bulunduu bir kitle Karamani Mehmet Paaya kar kin beslemeye balad. Bu

50

gayrimemnun kitle yava yava Amasya valisi ehzade Bayezidin etrafnda toplanmaya balad. Fatih Sultan Mehmetin olu Bayezid dini yn ar basan bir kiiydi. Daima tarikatlarn ve dervilerin etkisinde kald. Dnemin gl tarikatlarndan Halvetilerin Sultan Mehmetin zehirlenmesinde rol olmu olabilir. Bu dnem Osmanlda dncenin snr tamad bir dnemdi. Her konuya ilgi vard. Her ey bilinmeye alyordu. Ressamlar vard. Gentile Bellini Fatihin portresini yapt. Bellini Yeni stanbulun gnlk yaamndan da tablolar yapmtr. Trk sanats Sinan Bey de Fatihin portresini yapt. Fatih Sultan Mehmetin kendisi sanat eserleri koleksiyoncusuydu. Aslnda pek ok ehzade de yleydi. Bu srada Mehmet Siyah Kalemin byleyici izimleri de vard. Maalesef bu gn bu byk ressamn kim olduunu ve dier eserlerini tanmyoruz. Fatihin veziriazamlarndan Gedik Ahmet Paa, shak Paa, Davut Paa gibi st kademe brokratlarn oullar Bayezid dneminde de grevlerine devam etmilerdir. Fatih Sultan Mehmet 1481 ylnda ldnde, eskisinden daha gl ve byk bir imparatorluk brakyordu. Ancak ordu yorgun dmt. Halk ekonomik olarak ezilmiti ve durumdan honut deildi. st kademe brokratlar ve eski beyler hem blnmtler ve hem de fkeliydiler. Tarikatlar, dinle ilgili olanlar da fkeliydiler, eski haklarn almak istiyorlard. Yani her ey bir i patlamaya hazrd. Anadolu Seluklu devleti dneminde kentlerde medreselilerin temsil ettikleri anlay olan Snnilik ve bu anlayn hukuku ar basarken, krsal kesim de Alevilik nde gidiyordu. Mool istilasndan sonra, devlet kerken beraberinde devlete yapk olan Snni anlayta ke gitmeye balamt. Bu nedenle Hac Bektai Veli, Mevlana Celaleddin-i Rumi, Yunus Emre gibi dnrlerin peine byk halk kitleleri taklmtlar veya onlara gnl vermitiler. Tasavvuf bylece ne kt. Sonunda tarikatlar ar basm ve devlet ricali bir tarikata ye olma zorunluluunu duyar olmutu. Osmanllar beylikten devlete ve oradan da mparatorlua getike medrese eitimi grm olanlara olan ihtiya artyordu. Medreseliler yava yava tekrar toplumda n plan almaya baladlar. Ancak bu gelime tasavvufun yani tarikatlarn gcn azaltmad. Medresede yetienler arasnda tarikat yolunu seenler oldu. Buna karlk tannm tarikat eyhleri de mderrislik yapmaya baladlar. eyhlerden eyhl-slam olanlar oldu. eyh postunda kadlar, kad postunda eyhler vard. Ancak devlet imparatorluk olurken, medreseliler ve onlarn genel olarak temsil ettikleri Snni gr devlete gittike daha egemen oldu. Fatih Sultan Mehmetten sonra ise devlet artk tam bir Snni devletti. Osmanl mparatorluunda medreseden mezun olan bir gencin nnde tane imkan vard. Ya kad (yarg), ya mderris (tedrisat, retim), ya da mft (din yol gstereni) olacakt. Medrese Osmanl brokrasisini besleyen kaynakt.

51

Osmanl devleti Roma mparatorluunun devamdr

Uzun bir sredir, yazlanlar takip edildiinde, Osmanl devletinin Roma mparatorluunun bir devam olduu izlenimine kaplnmas ok doaldr. Bizce bu sadece bir izlenim deil, hakikatin kendisidir. Roma mparatorluu, Roma kenti etrafnda, Etrsklerin hakimiyetinden kurtularak, yaamna balamtr. Tm Akdeniz evresine ve Bat Avrupann byk bir ksmna sahip olup, ynetim zorluklar nedeni ile Dou ve Bat olarak ikiye ayrlmtr. Bu ynetim blnmesinden bir sre sonra Hristiyanlk Romaya hakim olmutur. Hristiyanln Romaya hakimiyetinden ksa bir sre sonra Bat Roma ortadan kalkm veya baka bir deyile Dou Roma ve Germenler arasnda bllmtr. Bundan sonra sz konusu olan artk Dou Roma mparatorluudur. Dou Roma veya Hristiyan Roma aaal yaamna Mslmanlk ortaya kana kadar devam etmi, ondan sonra da Anadolu ve Balkanlara ekilmitir. Mslmanlk, Romann elinden Kuzey Afrikay, Msr, Filistin, Suriye ve Lbnan alm, ama Anadoluyu eline geirememitir. Ta ki Trkler gelene kadar Hristiyan Roma direnmitir. Trkler nce yama yaparken, sonra Anadoluya yerlemeye balamlardr. Bu yerleme srasnda yerli halk ve Trkler byk oranda kaynamlar, birlemilerdir. Altta halklar kaynarken, ynetim kademelerinde de btnleme yaanyordu. Anadoluda kurulan Trk devleti iin Mslmanlar dahil, dardan bakldnda grlen bir Roma devletiydi. Ona Rum Sultanl dendi. Bu devletten kan Osmanl Beylii, bir sre yama peinde kotuktan sonra, ne zaman devlet olma bilincine erdi, kendini Romann devam kabul etti. Bizce, Orhan Bey dneminin belli bir aamasndan sonra, Osmanl Sultanlar Roma mparatorluunu hedeflemilerdir. Constantinopolisi alarak, Roma idealini aa karan ve onu bir btnle eritiren mparator Fatih Sultan Mehmettir. Fatih Sultan Mehmetin kendini Romann varisi olarak grd her davranndan bellidir. stanbulu bu nedenle alm, bu nedenle onu tekrar dnyann merkezi haline getirmeye almtr. Otuz yl sren saltanatn Roma mparatoru olma bilinci iinde kullanmtr. 1466 ylnda Trapezuntios II. Mehmete yle der: Senin

52

Roma mparatoru olduundan kimsenin phesi yoktur. mparator, mparatorluk merkezini fiilen elinde tutan kimsedir ve Roma mparatorluk merkezi de Constantinopolisdir. Fatih, bilinli olarak Dou Roma taht zerinde hak iddia edebilecek btn hanedanlar ortadan kaldrd. Trabzon Rum mparatorluunu, Morada Paleolog ailesinden gelen despotlar, Paleologlarla akraba olan Cenevizli Gattilusi ailesini etkisizletirdi. Devletin yani imparatorluun yararna olacak kiileri de ne olduunu umursamadan greve getiriyordu. Bu meyanda Fenerli Beyleri hizmetine ald. Fenerli beyler imparatorluun Hristiyan memurlaryd ve ok kimsenin zannettii gibi Helen asll deillerdi. lerinde ok sayda Roma aslllar, Bulgar, Hristiyan Arnavut, talyan hatta 13'nc yzyldaki Hal istilasndan kalan Latin kkenli aileler vard. ok daha sonralar, Yunan ayaklanmasndan sonra, bu zmre tasfiye edilecekti. Yerlerini Ahmet Vefik Paa'nn ailesi olan Bulgarzade Yahya gibi Mslman aslllar ve Sahak Ebro gibi Ermeni aslllar alacakt. Yldrm Bayezidden sonra atrdayan imparatorluu tekrar kuran Fatih Sultan Mehmettir. Otoriter kiilii ile bir imparator tipi yaratmtr. Bundan sonra Osmanl sultanlar iin bu tip belirleyici olacaktr. Osmanl Moollara tabi olmay bir trl kabullenememitir. Zaman zaman mecburiyetten baml gibi grnse de ilk frsatta bunu kaldrp, atmtr. Osmanl Sultanlar, Timurun Cengiz Handan gelme psikolojik gcne kar, kendilerini Ouz Hana balayarak, durumu eitlemeye ve hatta lehlerine evirmeye almlardr. Daha II. Murat devrinde yazlan Yazczade Alinin Seluknamesinde Osman Gaz, Ouz Hann byk olu Gnhan olu Kayya balanmtr. Buradan ama mparatorluk hakknn Osmanlya ait olduunu belirlemektir. II. Murattan balayarak paralarda ve silahlarda Kay damgas kullanlmtr.

53

Osmanl Yasa Dzeni

Osmanllar, Dini Yasann (eriat) yannda, yerel rf ve adetlere dayanan veya dier dinlerin ihtiyalarna cevap veren veya yer ve zaman asndan gerekli olan yasalar da kabul ederek, bir nevi bir yasalar karmas ile lkeyi ynetmilerdi. Balkan madenleri Osmanllarn eline getiinde, bu madenler eriat hkmlerince ynetilemeyeceinden, maden hukukunda eskiden beri uygulanmakta olan Sakson maden hukukunu duraksamadan srdrmeye devam ettiler. Bunlara Sas kanunlar dendi. Osmanl madenleri de iltizam yntemi ile iletiyordu. Devlet baz kyl ve ger halka madenci stats ile bu madenlerde alma zorunluluu koymutu. Osmanllar, Balkanlar ele geirdiklerinde, orada, halklarn rf ve adetleri sonucu olumu hukuk kurallar eriat ile hibir ilgisi olmayan kurallard. Osmanllar yine duraksamadan halkn alkanln srdrmeye devam ettiler. Bylece Osmanllarda, eriat hukuku yannda bir de rfi hukuk kuvvetli bir ekilde ortaya kt. Aslnda rfi hukuk Osmanllardan nce Anadolu Seluklularnda ve Anadolu Beylikleri dneminde de uygulanmt. Balkanlarn ve Bizansn ele geiinden sonra kanunlar iyice birikerek bir kanunlar topluluu oluturdular. Bylece II. Mehmet Kanunname ile onlar yaynlamak zorunda kald. Osmanl hukukular darphanelere, paraya, tuzlalara, toprak rejimine, vergilendirmeye, gmrk rejimine, pazarlara ve limanlara ilikin bir dizi kural birletirdiler. II. Mehmetin yasa kitab 3 ciltten oluuyordu. Bu kitaplar sras ile ceza hukukunu, toprak rejimi ve tmar sistemini, kylleri (reaya), gebeleri, kimi Balkan halklarn konu olarak alyordu. zellikle Balkanlar ile ilgili kanun hkmleri nerede ise Dou Romann ilk yllarna kadar geriye gidiyordu.

Genel olarak Osmanl kanunnamelerini ana gurupta toplamak mmkndr. Birinci gurup devlet ynetici ve memurlarnn (askeri) dzeni ile ilgilidir. Burada devlet kurumlarnn ileyii, tmar ve dirliklerin datlmas gibi konular ele alnr. kinci guruptaki kanunnameler devlet ile reaya arasndaki ilikiyi belirler. Reayann vergi ykmllkleri, ar ve Pazar resimleri ve cretleri, ticari konular gibi konular ele alr. nc guruptaki kanunnameler ise reayann sosyal yaam ile ilgilidir. ince ceza kanunu ve ticari hayatn kurallarn belirleyen hkmler vardr. Reayann evlilik, boanma, miras gibi konular dine braklmt. Bu

54

konularda Mslmanlara eriat, Hristiyanlara kilise, Yahudilere Talmut uygulamas yaplrd. Her cemaat kendi uygulamasn kendi yapard. Osmanllar hi eriat yasasna taklp kalmamlardr. Onlar iin nemli olan devletin iyi ilemesi ve halkn ynetilebilmesiydi. gal ettikleri lkelerde yrrlkte olan hukuku, devleti iyi ileteceini akllar keserse, hemen tanmlardr. Osmanllar iin bu rfi hukukun ne kadar eskiye dayand veya kimin tarafndan yapld da nemli deildi. Onlar eriata bakarlar, eer onun iinde yoksa hemen bir dzenleme yaparlar veya kanun kabul ederlerdi. Bylece Osmanl rfi yasalar yzyllar boyunca olumu hukuk uygulamalarn, Hristiyan hkmdarlarn Hristiyan dinine uygun yaptklar kanunlar ve Mslman hkmdarlarn daha yeni yaptklar kanunlar ieriyordu. Bylece kkleri Roma, Slav, Germen, Dou Roma, Memluk hukukuna dayanan bir dzenleme ortaya km oldu. Ancak her eye ramen rfi kanunlar eriat hkmlerinin dna kamazlard. Bu nedenle rfi kanun hazrlanmalarnda, d ereve olarak, eriat gzden uzak tutulmamtr. Mahkemede kad hem eriatn ve hem de padiah kanununun uygulanmas ile ykmlyd. Bylece sadece Mslman halkn deil, btn reayann bavurabilecei bir hakimdi ve bir devlet memuruydu. Kadlarn grevi sadece rfi ve eri kanunlar uygulamakla snrl deildi, idarenin kontrol grevini de stlenmilerdi. Kadlarn ulemadan ktn, icrai grevlerin kullarda olduunu dnrsek, bir anlamda kullar okumu Trk ve Osmanllarn denetimindeydi diyebiliriz. Ama kadlar karar verirdi de uygulanmas padiahn kullarndayd. Bylece ynetimde yarg ve yrtme ayrlm oluyordu. Ulema ile yrtme arasndaki snrlar az nce anlatld kadar kesin deildi. lmiye snfndan icra yetkisi alanlar kyordu. Kadlarn beylerbeyliine tayinleri kanunen mmknd. Osmanl rfi kanunlar kullanarak, eri kanunlarda yetkiyi ilgili dine brakarak, yarg ve yrtmeyi ayrarak, fethettii halklar ve zellikle Hristiyan halklar rahatsz etmemi oldu. Onlarn altklar dzeni bozmad. Dayatmac bir ynetim olarak grlmedi. Bu ise kar muhalefetin kmasn ciddi bir ekilde engelledi. Bu hukuksal durum, ast astk bir despot hkmdar olmaktan Osmanl Sultann kurtaryordu. ktidar mutlak olmasna mutlakt ama kanunlarla da snrlyd. Hele Hristiyan tabas iin, kendini, onlarn nceden beri kullanp, alm olduklar kanunlarla snrlamt. eriat uygulamalar iin ise eyhlislamn verdii fetvalar, belli snrlar iinde Sultana yorumlama imkan veriyordu. Halbuki rfi kanunlarda bu esneklii yoktu. nk uzun yllarn deneyimleri sonucu olumu adetler deimiyordu. Osmanllar aslnda kendilerini rfi kanunlar kabul ederek snrlamlard. Bu ise Osmanl ynetiminin keyfi bir iktidar olmadn gsterir. Osmanl devletinde o gn grdmz kimi uygulamalar, bugnk modern devletin habercileridir. Sultan yetkilerini kullanma da bu yetkileri kanunlarla paylamtr. eriata uymas yannda, boyun edirdii halklarn rf ve adetleri ile de kendini snrlamtr. Fatihin kanunname karmas slami anlaya terstir. Ana Trk yasa ve trelerine uygundur. mparatorluk kuran Trk ve Mool hanlar, genel olarak, kendi yasa ve trelerini tespit edip, ilan etmilerdir. Devletin tresinin tayini, Trk hakanlarnn en nemli hkmranlk hakkyd.

55

Osmanl Saray Ynetimi

stanbul Osmanllarn eline getiinde, kent gibi Bizans saray da yknt halindeydi. Fatih Sultan Mehmet stanbulu alnca, 1453 ylnda, Bayezid semtinde hemen bir saray yaptrd. Bu, imdi stanbul niversitesi olan eski saraydr. Harem orda olduundan ayn zamanda sultann eviydi. Beyazt meydannn Dou Roma dneminde de nemi vard. Theodosius saray orada, bugnk Beyazt Caminin yerindeydi. Sonra kentin en gzel yerinde yeni bir saray yaplmaya baland. Bu saray Topkap saraydr. lk olarak sarayn ok ho bir kk olan bugnk hazine dairesi ina edildi. Ondan sonra 1470 tarihlerine doru o gzel inili kk yapld. Ancak Harem Beyazt saraynda, Hrrem Sultan Kanuni Sleyman ikna edene kadar kald. Topkap saraynn birbirini izleyen etraflar binalarla evrili avlusu vardr. lk avlu, Aya rini kilisesini de ieren en d avludur. Burada muhafz askerleri (kapkulu), saray hizmetkarlar bulunurdu. Aya rini ise silah deposu olarak kullanlyordu. kinci avluya adna Babsselam veya Ortakap denen bir kap alyordu. Bu sarayn en nemli kapsyd (u anda giri creti denen kap). Bu avlu ve binalarna d (birun) denirdi. lke bu d saraydan ynetilirdi. Padiah, vezirler, paalar, kazaskerler, katipler ve kapkulu subaylar buradaydlar. Divan- Hmayun, Kubbealt denen divan salonunda toplanyordu. lke adaletinin saland adalet kulesi, divan odasnn hemen yanndayd. Devletin en nemli belgeleri olan, devlet gelirlerinin kimden toplanp, kime datldn gsteren mufassal ve icmal defter-i hakanileri (padiahlk defterleri) divan odas bitiiindeki defterhanede saklanyordu. nc avlu Enderundu. Buraya Arz kapsndan (Balsaade) girilirdi. Enderun i demekti. Padiahn kullar arasndaki en sekinler burada yayorlard. Enderunda eitilen genlere gulam veya i olan deniyordu. Bunlar i sarayda bir yandan eitim grr, bir yandan da padiahn kiisel hizmetini grrlerdi. Bunlar yaptklar hizmete gre gurup guruptular. En kdemli gurup, padiahn kymetli eya, kuma ve mcevherlerinin bakmn yapar, onlar muhafaza ederdi (hazine odas). olanlarnn en sekin, en iyi yetimileri padiahn en yakn hizmetkarlaryd (has oda).

56

Topkap saray yaamak iin yaplm bir bina deildi, eitim ve ynetim iin yaplmt. Bu nedenle harem ksm yoktu. Harem dairesi ok sonra Kanuni Sultan Sleyman devrinde eklenecek, bylece padiahn evi ve ii birletirilecekti. Topkap saray ile padiah kaps ynetimin mutlakyetini sembolize ediyordu. Bu izlenim herkese dosta ve dmana arpc bir tarzda veriliyordu.

57

II. Bayezid, 1481

Fatih Sultan Mehmetin son zamannda veziriazam Karamani Mehmet Paayd. Veziriazam, nemli bir kitle tarafndan toprak siyasetinden ve yeni vergilerden (ekonomik durumdan) sorumlu tutuluyordu. O ayn zaman da kullar iktidardan uzaklatrmaya alm, Divana Faik Paa ve Manisazade gibi kle olmayanlar sokmutu. Kullar Karamani Mehmet Paaya byk bir hn duyuyorlard. Gedik Ahmet Paa ve kaynpederi shak Paa bu meyanda Karamani Mehmet Paaya dmandlar. Fatih Sultan Mehmet lnce, Veziriazam Karamani Mehmet Paa, pek ok politik dmann da hesaba katarak, ihtiyatl bir tavr sergiledi. Sultann lm saklad. Padiahn cenazesi hzla stanbula getirilirken, ordugahtaki yenieriler durumu fark edip veziriazam Karamanl Mehmet Paa ve dier baz paalara kar bir dikilme ve yama hareketine giritiler. stanbula gelindiinde, Veziriazam yenierilere gven duymadndan, onlar Anadolu yakasnda tuttu. Halveti tarikat ile iliki iinde olan byk ehzade Bayezid Amasyadayd. Fatih Sultan Mehmet ile ehzade Bayezidin aras ktyd. Bayezid Anadolu Beylerbeyi Sinan Paann kaynpederiydi. Veziriazam Karamani Mehmet Paann dman olan ve yenieriler zerinde etken olan shak Paaya yaknd. Bayezid Amasyadaki saraynda II. Mehmet kart pek ok unsuru bir araya getirmiti. Bu nedenle de babasn ldrttn iddia edenler olmutur. Ancak bu iddia kantlanmamtr. Kantlanamam olmasna ramen ok da ihtimal d deildir. Fatih Sultan Mehmetin ikinci olu, Konya valisi Cem ise, destek asndan Bayezid kadar gl deildi. Cem sanki babasnn sk politikasn devam ettirecek gibi grlyordu. Cem Sultann Fatih Sultan Mehmet tarafndan da halefi olarak dnlm olmas da mmkndr. Veziriazam Karamani Mehmet Paa ondan yanayd ama onu da halk ve yenieriler desteklemiyordu. Cemin elinin altnda sadece Trkmenler vard. Veziriazam, ehzade Bayezide babasnn ld haber verilirken Ceme de toparlanabilecei kadar bir zaman tanmt. Ancak stanbula ilk varan Bayezid oldu ve Fatih Sultan Mehmetin yerine Bayezid geti (1481 1512). Fatihin lmn renen yenieriler, shak Paann tahrikleri ile Boaz geerek stanbulu yamalayp, veziriazam Karamani Mehmet Paay feci ekilde ldrdler. Yenieri 58

ayaklanmas sona ermiyordu, ticarethaneler yamalandlar, halk korku iinde sinmiti. Bu srada sarayda bulunan Fatih Sultan Mehmetin na, unutuldu ve hatta ceset koktu. Osmanl mparatorluunu imparatorluk yapan byk hakann ls unutulmutu. Olaylar zerine, shak Paa babas gelene kadar Bayezidin olu Korkut elebiyi geici olarak tahta geirdi (4 Mays 1481). 22 Maysta Bayezid bakente girdi ve iktidar ald. Kapkulunun bahi isteini kabul ederek, clus datt. Kapkulu belli bir sultann has askeriydi. Fatih Sultan Mehmetin yenierileri dorudan onun kullaryd. Yeni sultan taht devir alrken, kapkullarn da babasndan devir alyordu. Kapkulu yeni Sultana balanmadan nce bir bahi istiyordu. Bu bir kulluk tazelemeydi. Bu gei dnemi kapkulunun yeni efendiye eitli siyasal, sosyal ve parasal isteklerini ne srebilme frsatyd. Ortada ne kadar saltanat atmas ihtimali varsa yenierinin de o kadar fazla arl vard. Bu arada dier ehzade Cem Bursaya varmt. Cem Bursada sultanln ilan etti, adna para bastrd. Bu srada Gedik Ahmet Paa Arnavutlukta talyaya geirecei orduyu hazrlyordu. II. Bayezid, shak Paann yardm ile Gedik Ahmet Paay talya seferinden vazgeirtip, geri getirtti. Osmanl Otrantodan geri dnnce kent ve kale yeniden talyanlara geti. Kent Napoli kral Ferrantenin olunca geri alnmt. Venedik balyozu Andrea Grittinin 1503 ylnda II. Bayezid iin izdii. Portre yledir: Etli ve yal ehresinde zalim ya da korkun bir insan olduunu gsteren hibir ey yok. Tersine hasisliinde katld bir melankoli, bo inan ve inatlk hakim yzne lahiyat ve astronomiye kendini ok vermi, durmadan inceliyor. Kimse ondan daha iyi yay geremez. Yllar nce arab brakm. Ancak baka trl zevklerden elini ekmi deil. O nedenle zamanndan nce yalanm . Osmanl tarihilerine gre, afyon alkanl vard. Babas ile arasn aan en nemli konu da buydu. Yalannca kaba sofu, korkak ve psrk biri olup kacakt. Papalk Avrupann en byk senyr roln oynuyordu. lkelerin i ve d ilerine karyordu. ngiltere ve Fransa, papaln mdahalelerine az ok kar koyabiliyorlard. Ancak tam bir paralanm yap gsteren Almanya ve talya her an Papann avucu iine alabilecei lkelerdi. Katolik kilise dev bir mali rgt haline gelmiti. Vatikan dinin faiz yasan delmenin yolunu bulmu, bankerlik yapyordu. Tm Katolik dnya, blgelere ayrlmt ve her birinin bana geirilenler papaln tahsildarln yapyorlard. Katolik kilisesi halk en adi ekilde soyuyordu. Gnahlarn kilisece balanmas (indulgence) papa maliyecilerinin daha fazla para szdrmak iin bulduklar byk bir utanmazlkt. Kiliseler ve manastrlar arasnda ermiler konusunda bir yar balamt. Artk saya m taplyordu, yoksa ermilere mi belli deildi. Ermilerden artta kalan kalntlar, bir yar havasnda toplanyor ve bu toplananlar zerinden halktan para alnyordu. Saksonyada Saint Anne manastr 5 bin kalnt toplamt. Bunlarn iinde sann doduunda iine konduu yemliin saman , Bakire Meryemin st , sann armha gerildii hacdan para , vs vard. Bir yanda Hmanizm, bir yanda bunlar, hi olmuyordu. man byle arptldka akla da imana kar kma hakk ve cesareti geliyordu. Bozulmu, cahil, agzl, ynla papazn aylak aylak dolat kilise iyice yoldan kmt. Gelecek bunu tayamayacakt.

59

Cem Sultan, 1481

Fatihin lmnden sonra hkmdar ilan edilen Bayezid (Mays 1481) 34 yanda Padiah olmutu. ehzade Cem kardeinin hkmdarln kabul etmeyerek ordu toplamt. Cemi destekleyen Trkmen kabileleri iinde Turgut ve Varsak kabileleri de vard. Cem Bursa zerine yrmt. Bayezid, Cemin zerine Ayas Paa komutasnda bir ordu yollam, bu ordu Ceme yenilmiti. Cem Bursada adna hutbe okutup, para bastrmt. Bu sra da Bayezid de hazrlklarn bitirmiti, Cemin zerine yrd. Ortaya kan durum bir Osmanl i savandan ok, Osmanl Karaman atmasna benziyordu. Cem abisine lkeyi Anadolu Rumeli diye ikiye blerek ynetmeyi nerdi. Cem Anadoluda hkm srecekti. Ama Osmanl merkezi sistemi artk iyice gelimiti, devlet blnmeden yana deildi. Bu teklifi ret eden Bayezid Anadoluya geti: Yeniehirde iki ordu karlat. Cemin karsnda Gedik Ahmet Paa vard. Gedik Ahmet Paa yenierinin tapt bir komutand. Sava srasnda Cemin ordusundan pek ok kii Sultann tarafna geti. Sava Bayezid kazand, Karaman Trkleri bir daha yenilmilerdi. Bundan sonra bir sre iin esas iktidar Gedik Ahmet Paann eline geti. Cem yaralanmt, nce Konyaya sonra Memluk Sultannn yanna gitti. Bu kargaadan yararlanmak isteyen Karaman Beyliinde iddia sahibi Kasm Bey ile ibirlii yapt. Cem Sultan ve Karamanl Kasm Bey Anadoluya dndler. Ancak, Konya ve Aksaray gibi nemli kentler, Cem ve Karaman Beyine kaplarn amad. Cemin bakaldrs g kaybetti. Adanada, Turgutlu ve Varsakl Trkmenleri Cem ile birletiler. ukurovadaki, Bayezid Trkmen mcadelesi, Osmanl - Memluk savana dnt. Memluk desteinde, Turgutlu Trkmenleri Ermeneke saldrd. Bozok Trkmenlerinden Dulkadiroullar, Memluka kar Osmanl safnda yer almlard. Ancak, saf deitirip, Osmanlnn Kayseri valisi Yakup Paann ordugahn yamaladlar. Osmanl, Turgutlu ve Varsall Trkmenlerine kar bir cezalandrma seferine giriti. Blgedeki tm Trkmenler Osmanlya karydlar. Osmanl ordusu ilerlerken, Ceyhun kysnda U-Ok Trkmenleri ile vurutu. Memluk ordusu Trkmene yardm iin blgeye geldi. Adana nlerinde Osmanllar yenildiler. Osmanl, bu yenilgiden, Turgutlu ve Varsakl Trkmenlerini sorumlu tuttu. Tarsus ile Karaman arasndaki sarp dalar drt bir yandan evrilerek, Turgutlu ve Varsakl boylar ezilirdi.

60

Memluk ordusunda, am Trkmenleri, U-oklar ve Turgutlu Trkmenleri vard. Osmanl ordusundaki Karamanolu sipahileri katlar. Osmanl ordusu yenildi. Trkmenler karargah basp, yamalad. Baka bir Osmanl ordusu, Elbistan nnde, Bozok Trkmenlerinden Dulkadiroluna yenildi. Dlkadiroullar Kayseriyi kuatt, Nide, Ereli, Karaman ve Aksaray blgesini yamalayp, Klek boazna ekildiler. Sonun da bar yapld ve ukurAbad denilen ukurova Memluklulara brakld. Karaman ilini ele geirmek isteyen Kasm Bey baarl olamaynca, ehzade Cem Anadoluyu tekrar terk etmek zorunda kalmt. Memluka dn yollar tutulduundan, o da, kendine snma hakk veren Rodos valyelerine snd. Fatih'in olunun Rodos'a gelii esnasnda ok parlak bir tren yapld. Geecei yollar iekler ve bayraklarla donatld. Gemiden at ile inmesi iin tertibat alnd. Cem, sokaklara dklen halkn arasndan, Pierre d'Aubusson ile yan yana at zerinde geerek atoya girdi. Cem Sultan, grd btn bu hrmet ve saygya ramen, artik St. Jean valyelerinin menfaatine alet olarak kullanlacak kymetli bir esirdi. Bu srada 1481 ylnda huzursuzluk karan Bodan zerine bir Osmanl seferi yapld. Ancak sefer etkili olamad. Bunun zerine Bodan voyvodas Stefan karlk verdi. Macaristandan kaan veya serbest braklan Kazkl Voyvoda (Drakula) Eflaka dnmt. Ksa srede Trkler tarafndan yakalanarak ba kesildi. 1481 ylnda svire federasyonuna yeni kanton katlmlar oldu. svire kantonlar sralamas yaplrken geleneksel olarak, ehir devletlerini takiben kurucu kantonlar ilk sekiz " Eski Kanton " olarak nde anlr, 1481 ylndan sonra federasyona katlan dier kantonlar tarih srasna gre dizilirler. Altnordu Han Ahmet Hann baarsz Moskova seferinden sonra, 1481 ylnda Ahmet Han III. van zerine yeni bir sefere hazrland. Ancak Nogay kabilesinin ani bir saldrsna maruz kald. Ahmet Han ldrld.

61

Okyanusa Alma, 1482, 1483

Cem taht kavgasn Rumelinden yrtmek istiyordu. Macaristana gitmek istedi. valyeler bunun iin Fransadan gemesi gerektiine onu inandrdlar. 1482 Ekimin de Fransaya geti. 1482den 1488e kadar Fransada, 1489dan 1495e dein Romada tutuldu. Cem Sultan artk Katoliklerin elinde gerektiinde Osmanllara kar kullanlan bir anahtard. Cem Sultann Rodosta olmasndan II. Bayezid son derece tedirgindi. Gedik Ahmet Paann araya girmesi ile Cem Fransaya doru yola ktnda veya kmak zere iken, Rodos konuyu grmek zere stanbula 2 kiilik elilik heyeti yollad. Yaplan anlama gerei Cemi muhafaza etme karl yani Osmanl topraklarna yollamama karl olarak Osmanllar ylda 45.000 duka altn demeyi kabul ediyorlard. Bu para gya Cemin masraflar karl deniyordu. ehzade Cem meselesi ok iddetli bir i savaa yol amadan bastrlmt. Ancak lene kadar Osmanl d siyasetini ipotek altna alacakt. Osmanl Sultan II. Bayezid Karamanolu Kasm Beye el valiliini verdi. Bundan sonra Karaman ilinin Osmanllara balanmas artk iyice kesinleti. Bayezid Cem Sultann olu Ouzu bodurarak ldrtt. Yenieriler zerinde eitli entrikalara kalkan Gedik Ahmet Paay da ldrtt. 18 Kasm 1482 tarihindeki bu lm zerine yenieriler ayaklandlar. Padiah st brokraside shak Paa ile anlap, veziriazamlk makamna Mesih Paay atad. Portekizli Diogo de Azambuja tarafndan 1482 ylnda Saint Jorge da Mina kalesi kuruldu. Bu kalenin hemen yanna da Bat Afrikadaki ilk beyaz yerleimi olan Elmina (El Mina) kenti ina edildi. Kent 20 bin nfusluydu. Buras altn nedeniyle kurulmu olmasna ramen, az sonra Portekizlilerin kle ticaret merkezi olacakt. 1482 ylnda Maximilian ei Mary, evliliklerinden 5 yl sonra ld. Mary Aridk Philippe ile Arides Marguerite dnyaya getirmiti. Maximilian Maryden sonra 2 defa daha evlendi. Afrika boyunca gemiyle yolculuk, gneye inerken kolayd. Dnte ise Kuzeydounun Alize rzgar ve Kanarya Adalarnn aknts yznden gt. Portekizliler bundan kurtulabilmek iin 1440 ve 1450 yllar arasnda karadan uzaklama cesaretini gsterdiler. Uygun rzgarlar aryorlard. Sonunda Azorlar blgesine deecek biimde geni bir yay izmeye baladlar. Atlantik ortasndaki yolculuklar sadece pusula ile yaplan lmelerin yetersizliini ortaya koymutu. Gemilerin yerini ve rotay belirleyecek yeni lme metotlar gelitirildi.

62

Portekizli Diogo Cao 1483 ylnda Kongoyu buldu. Osmanl mparatorluunda II. Bayezid tahtn imdi gerek sahibiydi. Babasnn siyasetine kar olarak, bar, yumuak, hogrl bir ynetim gstermeye balad. andarl ailesinden brahimi Divana vezir atad. Tabii Cem sorunu devam ediyordu. Buna kar II. Bayezid Batda Osmanlnn sorunlu olduu devletlerle anlamalar yapt (1483). Venedikin verdii vergi kaldrlyordu. Snrlar olduu gibi kalyor, Venedik borlarn dyordu. Venedik Osmanllara ticaret mallar zerinden % 4 giri hakk deyecekti. Vergi yzde beten drde dmt. Artk Hersek Osmanllara tam olarak balyd. Buna ramen II. Bayezid bizzat gideren Herseki fiilen igal etti. Buralardaki kaleler onarld. Fatihin lm ile sona eren Macaristan atekesi nedeni ile karlkl aknlar yaplyordu. Bayezid barn yenilenmesini istedi. Roma Germen mparatoru ile mcadele halinde bulunan Macaristan kral Matyas Korvinus 5 yllk bir atekesi kabul etti (1483). Osmanl korumasnda bulunan Dulkadirolu Beylii Memluklara ait olan Malatyaya saldrd. Bu 5 sene srecek olan Osmanl Memluk savalarna yol at. Hemen balarda, Kayseri Osmanl valisi Yakup Paa, Memluk kuvvetlerine yenildi (Eyll 1483). stanbul kenti ise Osmanllar tarafndan alndndan beri epey gelimiti ve gelimeye devam ediyordu. 83 ylnda stanbul limanna 2.019 gemi ve 2.265 mavna gelmiti. 1483 ylnda Fransz kral XI. Louis ld. Olu VIII. Charles Fransz tahtna kt (1483 1498). XI. Louis Fransada topu snfn kuvvetlendirmiti. Venedik tutkularn ve eylemlerini beenmedii Floransa Kral Ferranteyi tehdit edip zerine yrmt. Papalk Devletleri, Napoli ve Floransa, Venedik birliklerinin topraklarna girmesi zerine saf deitirdiler (Ferrara sava).

63

Engizisyon, 1484

spanyollar, Mslman ve Yahudilerden ve onlarn etkilerinden kurtulmak iin spanyada da Engizisyon mahkemeleri kurmak istiyorlard. Mslmanlarla Yahudilerin Hristiyan inanlarna balanmalarn hedefleyen spanyol Engizisyonu, Castilla kraliesi I. Isabella'nn srar zerine, Papa IV. Sixtus tarafndan 1483 ylnda onayland. Kilise Engizisyon ile Kzgn kerpetenler, ivili sandalyeler, byk huniler, parmaklar sktran mengeneler, lm asklar... kullanarak, Mslmanlara ve Yahudilere yapmadn brakmayacakt. Papa IV. Sixtus lp yerine Papa VIII. nnocentius (1484 1492) gemiti. Sixtus lnce herkes kretmiti. Ama gelen gideni aratyordu. Papa 1484 ylnda Summa Desiderantes kararn yaynlad. Bu karar bundan sonra Avrupada yaanan lgnlklara yol aacakt. Bu karar Bat Avrupann karanlk yzdr. Bat bu kararda ve sonrasnda olduu gibi defalarca ne denli vahi ve acmasz olduunu ortaya koyacaktr. Engizisyonun iren sorgulamalarnda onbinlerce kadn ve erkee sularn itiraf ettirene kadar vahice ikence yapld. nsanlarn cinlerle cinsi ilikide bulunduklar iddia ediliyordu. eytana tapld iddia ediliyordu. Byclk yaptklar iddia ediliyordu. Summa Desiderantes, Avrupada sk sk grlen toplu lgnl atelemiti. Avrupann lgnlnn gerisinde korku yatyordu. Bu anti semitizm ve derin cinsel korkular ile balantlyd. Avrupann eytan dier dinlerin eytanndan farklyd. Kuranda eytan Kyamet Gn affedilecek olan bir melekti. Baz Sufiler iin eytan, Allahn en sevdii melekti. Allah ona Ademin nnde secde etmesini emretmi, o da Allahtan bakasna secde etmem diyerek, Cennetten kovulmutu. Bat Avrupada ise eytan ba edilemez ktlkt. imdi Avrupada eytan kocaman cinsel organ ile ekilsiz ve ok irkin bir hayvan olarak resmediliyordu. Avrupada eytan ile ibirlii yapt dnlenlerin vay halineydi. Anlatlamaz aclar ekildi. Avrupada hibir eyde ve yerde emniyet kalmamt. Hrszlk, tecavz, her ey Romada caiz hale geldi. Kadnlar gece karlyor, sabah evlerine geri yollanlyorlard. nne gelen adam ldryordu. Papann kl kprdamyordu. VIII. Innocentin u laf nlyd: Tanr sulunun lmesini deil, suunun kefaretini vererek yaamasn istiyor . nemli olan gelecek parayd. 64

II. Bodan meselesi, 1484, 1485

1484te Venedik, Floransa, Napoli, Papalk ve Milano arasnda varlan bar sonunda, Venedik kuzey talyada fethettii topraklarn bir blmn elinde tutmay baard. Srekli atmalarn yaratt kargaa ve talyan devletlerinin zayflamas, Fransa ve spanyann talya topraklarna mdahalesine elverili bir zemin hazrlyordu. Bodan Macaristanla yaplan atekesin iinde yoktu. Gedik Ahmet Paann diskalifiye edilmesinden sonra, Bayezid bir sava baarsna ihtiya duyuyordu. Bunun iin babasnn baarl olamad Bodan seti. Sultan Bodandan demedii vergiyi istedi. Sonra Sultan askerleri, toplar, donanmas ve vassallar ile yani byk bir ordu ile harekete geti. Bodan ise Lehistann (Polonya) himayesini salamt. 1484 ylnda Osmanl kuvvetleri Tunay geerek Kili kalesini ve Akkerman ele geirdi. Her iki kent de byk stratejik nem tayordu ve ele gemeleri Macaristan ve Polonya yolunu aacakt. Ayrca bunlar nemli tacir kentlerdi. Baltk, Ortadou ticaret yolunun sonundaydlar. Buralar elde etmekle, Bodan zayflarken, Osmanl zenginleecekti. Bu iki kentin alnmas ayrca Karadeniz hakimiyetinde de nemli bir merhaleydi. Sonra Bodan aknlar balad. Hadm Ali Paa ve Malkoolu Bali Bey nderliinde yaplan aknlar Bodanllar hayatlarndan bezdiriyordu. Bodan beyi Stefan Trkler ile baa kamayacan anlamt. Bodan (kral Stefan) ylda 4.000 altn vergi vermeyi ve Osmanllara balanmay kabul etti. Karadeniz artk bir Trk deniziydi. Denilebilir ki II. Bayezid babasnn dn gerekletirmiti ve bununla byk gurur duyuyordu. Ancak Bodanna nfuz ve egemenlik sorunu, ileride Osmanllarla Lehistan arasndaki mcadelenin esas unsuru olacakt (1496 1498). 1484 ylnda Karadeniz kysndaki ticaret kenti Cetatea Alba Osmanllarn eline geti. II. Bayezid btn evlere, hamamlara ve dkkanlara el koydu. Eski sahipleri bu gayrimenkullerden ancak kira deyerek yararlanabiliniyorlard. 1484 seferinde Romen ticaret kentleri olan Kili ve Cetatea Albadaki tccarlarn bir ksm stanbula tehir edildiler Bu tehirden ama ticareti iyi bilen kiilerin stanbula yerletirilerek, kentin ticari hayatn canlandrmakt. Bunlarn saysnn 670 hane olduu tahmin edilmektedir.

65

Tarihi kaytlarla ispatlanmam olmasna ramen anlatlan tarihi bir hikaye vardr. Onu buraya koymakta yarar olduunu dndk. Rivayet olunur ki Fatih Sultan Mehmetin kardei Yusuf, annesi tarafndan karlarak ldrlmekten kurtulmutu. Yusuf Dekkana kat. Uzun maceralardan sonra 1485 ylnda Bombaya 570 kilometre uzaklktaki Bicapur tahtn ele geirdi. Burada Adil ah adn ald. Adilahlar, kkeni ne olursa olsun, ister Osmanl, ister Trkmen, baarl bir hanedanlk olmulardr. Saraylar, camileri ve trbeleri bir mimarlk okulu haline gelmitir. Adilahlarn yaptrd Gul Gumbaz (Gul Kumba) trbesi byk ve estetiktir. 1.500 metrekare ile dnyann en byk kubbesine sahiptir. Bat Avrupada Yahudi kartl iddetleniyordu. Yahudiler Perugiadan srldler. 1485 ylna gelindiinde Altnordu ve ondan treyen hanlklar birbiri ile bouuyorlard. Altnordu hakan Seyyid Ahmet Hann kardei Murtaza Sultan ile Mahmut Sultann kumanda ettii Altnordu ordusu Krm Han Mengli Girayn ordusunu bozdu.

66

Kilikya kime ait? 1485, 1486

Memluklar Osmanllar bar iin yokluyorlard. Ancak Osmanllar oral deillerdi. Karaman Beylerbeyi Karagz Paa Memluklarn zerine yrd. Klek boazndaki Memluk tahkimatn drd. Adana ve Tarsusta dahil olmak zere pek ok yeri ele geirdi (Mays 1485). Bu topraklar Memluklara dorudan bal deillerdi, Ramazanolu Beyliine aittiler. Bundan sonra Ramazanolu Mahmut Bey stanbula gitti ve orada sancak beyi yapld. Bu srada byk bir Memluk ordusunun geldii haberi zerine II. Bayezid Anadolu beylerbeyi Hersekzade Ahmet Paay blgeye yollad. Memluklar geliyorlard ve Osmanllar ukurovadan karmaya kararlydlar. Hersekzade Ahmet Paann emri altndakiler ve bu arada Karagz Paa, Anadolu Beylerbeyini yeteri kadar desteklemediler. Zaten Memluklu atllar ok mehurdular. Bu atllarn nnde kimse duramyordu. Yaplan sava Memluk atllar kazand. Hersekzade Ahmet Paa Memluklara esir dt. Osmanllar, Tarsus ve Adanay dmana terk ederek katlar (1486 ilkbahar). 1486 ylnda Hristiyan basksndan iyice bunalm olan Beni Ahmer (Grnata) devleti Osmanllardan yardm istedi. Ama bu srada Bat, Cem kozunu oynuyordu. II. Bayezid iyi dilekleri dnda bir yardm Grnataya yollayamad. Osmanl Sultan II. Bayezid, babas Fatih Sultan Mehmetin lke iinde ald ve genel olarak desteklenmeyen baz uygulamalarn geri ald. Mlkler ve Vakflar sahiplerine geri verildiler. Bylece tarikatlar tekrar glendiler. Babasnn talyan ressamlara yaptrd resimleri sattrd. Sarayn duvarlarna yaplm olan freskler de sklp pazarda satld. Bayezid devri, Fatihe bir tepkiydi. Kendine Veli takma adn almt. Osmanl saray artk sofu ve gerici bir yerdi. ktidar tekrar kullarn eline gemiti. Yenierilere clus bahii verildi. rfi kanunlar Fatih dneminde ok genilemilerdi, Bayezid bunlar tekrar daraltt. pler acaba Snni ve gerici ulemann elinde miydi? D ilikiler bakmndan Cem Sultan olay bir frsat olmutu. Osmanllarn elinde Fatih Sultan Mehmetten kalma etkin bir haber alma a vard. II. Bayezid zamannda Bat Avrupadaki pek ok saraya temsilciler yolland. Osmanl Ceme karlk nce Rodosa, sonra Papala hatr saylr bir vergi dedi.

67

1486 ylnda Portekizli Diogo Cao 22 derece 10 dakika gney enlemine ulat. Ayn yl, Yahudiler Vicenzadan atldlar. 1486 ylnda Memluklar esir bulunan Hersekzadeyi serbest brakp, stanbula yolladlar. Hersekzade Osmanl Memluk sulhu iin alt ise de Osmanl brokrasisini ikna edemedi.

68

Tudorlar ngiltere tahtnda, 1485

ngilterede Edmund Tudorun olu Henry Tudor, Brtanyada srgnde byd. ngiltere tahtnda Lancesterlerin rakibi York hanedan hkm sryordu. Leydi Anne Margaret Beaufort ngilterede kalm ve tekrar evlenmiti. imdi anne olunun taht servenine yardm ediyordu. Lancester ailesinin byk bir ksm lmt. Henry Tudor kendini Lancesterlerin mirass ilan etti. York hanedanndan gelen ngiltere kral III. Richard halk tarafndan tutulmuyordu. Anne Margaret York hanedanndan memnun olmayanlarn rgtledi. Henry Tudor ngiltereye dnd. 1485 ylnda Bosword meydan savanda III. Richard yenerek, kendini VII. Henry (1485 1509) ad ile kral ilan etti. Peinden II. Richardn yeeni Yorklu Elizabeth ile evlenerek, iki hanedan birletirmi oldu. imdi ngiltere tahtnda hem Lancester ve hem de York hanedanndan inen bir kral vard. Bylece gller sava bitti. Yeni hanedan Tudor hanedanyd. Hanedann sembol olan Tudor gl, York sembol beyaz gl ile Lancester sembol krmz gln bir birleimiydi. Tudor hanedan 1485 ylndan 1603 ylna kadar 118 yl ngiltere tahtnda hkm srmtr. Bu hanedan sko kraliyet ailesinden Owen Tudordan inmektedir. ngiliz saray ile ba anne tarafndandr. Kral ailesinin iki rakip kolu arasnda srm olan i sava srasnda, hemen hemen btn feodal aileler (lordlar) yok olmutu. Yeni krallar bu frsattan istifade ederek bu feodallerin topraklarna el koyacaklard. Sonra da ok daha uysal olan bir asiller snf kuracaklard. Bu yeni durum, ngiliz krallarn, parlementoyu lav etmeden, yetkili bir ekilde hkmedebilir yapt. . Fransa, spanya ve ngiltere devlet olarak ekillenirken artk olaan st mali kaynaklara bavurmak yeterli olamyordu. Monariler iinde Fransa vergiyi olaan bir kurum haline getirdi. Her yl maliyenin genel durumu saptanyordu. Buna uygun zincirleme bir vergi salnyordu. Bunun dnda tuz vergisi, alm, satm ve tama vergileri vard. Tm bu vergilerin toplanmas hem Fransada ve hem de spanyada krallk grevlilerinin denetim ve yarglamasna tabiydi. Artk merkezi devlet arln duyuran bir devlet olmutu.

69

Frtnalar Burnu Alyor, 1486, 87, 88

Bartolomeu Dias seyahati

Safevi eyhi Haydar, iyi yetimi mritlerini Halife diyerek Anadoluya yollayp, Trkleri gittike daha iyi organize ediyordu. O zaman yaam pek ok tarihi ve seyyah, Anadoluda eyh Cneyte Allah, olu eyh Haydara da Allahn olu dediklerini yazmtr. Bu dnem Snni yazarlar, Anadolu Trkleri iin Anadolu putperestleri demilerdir. Tarikat yanllar, balarna ta denen Haydari sark sararlard. Bu 12 dilimli ve yukar ktka sivrilen krmz bir klaht. Bu bal kullananlara Osmanllar Kzl Ba adn verdiler. Anadolu kzl balar Erdebile akmaya balamt. eyh Haydar da babas eyh Cneyt gibi bir devlet kurmak peinde komaktayd. Haydar ayn zamanda bir silah yapmcsyd. Mzrak ucu, zhl gmlek, kl, kalkan yapmaktayd. Tekke silah deposuna dnmt. Silahlanmann finansman erkez lkesine yaplan aknlarla ve oradan alnan klelerden salanyordu. eyh Haydar, Anadolunun fakir, st ba olmayan insanlar ile yapt ilk erkez seferini 1486 ylnda gerekletirmiti. eyh Haydar, kz ve erkek, gzeller gzeli esirleri mritlerine datt.

70

Osmanl Memluklu sava denge iinde srp gidiyordu. II. Bayezid, Venedike eli yollayarak, Kbrsta Magosa Limann Memluk Sava srd srece kullanmak istedi. Venedik Memluklarla ilikilerini bozmak istemiyordu. Bu istei diplomata atlatt. 1487 ylnda ngilterede krallk konseyinin adli blmn yeniden rgtlediler. Krallk konseyinin adli blmne Yaldzl Oda deniyordu. Portekiz kral Denizci Henry (l. 1460) lmt. Ama amac devam ediyordu. Bartholomeu Dias, mit burnunu dolat. Henry lmeden nce Bat Avrupada ilk deniz haritalar yaplmt. Bu srada Astronomi gzlemleri de epey ilerlemiti. Gney Ha denen takmyldzlar bulunmutu. Bartholomeu Dias dolat burna Frtnalar Burnu adn vermiti. Portekiz kral II. Jean bu adn psikolojik etkisini beenmedi. Oraya Gzel mit Burnu adn verdi. Bylece Hindistana giden yol alm oldu. Afrika Baharat hibir zaman Hint baharatnn yerini tutmamt. Diastan sonra Portekizin douya gidecek yeni bir yol aramasna gerek kalmamt. Batya giderek Douya varmak isteyen Kristof Kolombun tasars Portekizde palazlanmasna ramen, sonunda orada ilgi bulamad. 1487 ylnda III. van (Moskova prenslii), Kazan Hanln klterek, kendine tabi hale getirdi. Bu hanl bir sre sonra tamamen kendine balayacaktr. Bu srada III. vann dier Mslman glerle, Krm Hanl ve Osmanl imparatorluu ile olan ilikileri bar ve hatta dostayd. Krm Han I. Giray Han, Moskova prensliine, Lituanya Byk Dukalna kar yardm etmiti. Hindistanda Behmeniler zayflam, dalyorlard. Behmeni Sultannn veziri olan Trk Komutan Kasm Han Beridahlar devletini kurdu (1487 1619). 1487 ylnda el-Meriye (Almeria) liman ve Velez Malaga kenti Kastilyann eline geti. Endls imdi sadece Grnatadan ibaret kalmt. Grnata hkmdar XI. Ebu Abdullah Muhammed (1482 1483; 1487 1492) Osmanllardan ve Memluklardan ayr ayr yardm istedi. Hristiyanlar Memluklarn byk bir ordu yollayacandan korkuyorlard. Memluk Sultan Kaytbay sadece Ferdinanda eli yollad. Filistindeki Hristiyanlar kestireceini ve Kuds Hristiyanlara kapatacan bildirdi. Bu tehdide kimse inanmad. Osmanllar da Endlse bir ordu yollamay dnmyorlard. II. Bayezid, Kemal Reisi kylar yakp, ykmak ile grevlendirmiti. Kemal Reis ile Osmanl Donanmas ilk defa Bat Akdenizde harekat yapyordu. Cerbe, Malta, Sicilya, Sardunya ve Korsika adalar vuruldu. Balear adalarnn alt stne getirildi. Pek ok spanya ky kenti yamaland. Malaga hem yamaland ve hem de yakld. Etrafa korku salm, ganimet alnmt ama bunun Grnataya ne faydas olacakt. 1488 ylna doru Kazaklarn bana Jani Begin (Can Bey) olu Baranduk geti (1488 1509). Kazaklar bozkrda yeni bir gebe konfederasyonu kurmular, kendi refahlar iinde yayorlard. Bu yllarda aatay Mool Han Yunusun iki olundan biri olan Mahmut Han Takentte hkm sryordu. Mahmut Han ve kardei Trk tarihinde grlmedik bir biimde birbirleri ile dayanyor ve birbirlerini kolluyorlard. 1488 ylnda Muhammed eybani Mahmut Hann vassal olarak Yese kentini ondan ald. Yese kenti Trkistanda dr. Muhammed eybani bir dahiydi. Yesede on yl iinde zbeklerin nemli bir ksmn evresinde toplad. Ciddi bir de askeri g oluturdu.

71

Memluklar yenilmiyor, 1488

Azerbaycanda eyh Haydarn silahlanmas, gittike kalabalklamas ve kuvvetlenmesi Ak Koyunlular tedirgin etmeye balamt. eyh Haydar Tebrize ararak, ballk yemini ettirdiler. Yeminden sonra Erdebile dnen Haydar, babasn ldren irvanahn lkesine saldrd. irvanah Ak Koyunlu vassal ve Ak Koyunlu Sultannn kaynpederiydi. irvanah bir kaleye sakland. Yardma gelen Ak Koyunlu ordusu ile yaplan savata eyh Haydar ld (1488). Kzl Balar iki nemli eyhlerini kaybetmilerdi ama dalmayp, eyh Haydarn olu Sultan Ali etrafnda toplandlar. Ak Koyunlu Sultan Yakup tehlikeyi fark etmiti. Haydarn 3 olu Ali, brahim ve smaili ve anneleri Alemah (Marta) Farsta bir kaleye hapsetti. Aile kalede 4,5 yl hapis kald. 1488 ylnda Cem Sultan Fransadayd. Fransa Kral VIII. Charles ile Papa VIII. nosan arasnda yaplan bir anlama ile Cem Sultan Papaya teslim edildi. Bunu II. Bayezid istemiyordu. Ancak Fransz kralna sz geirememiti. imdi II. Bayezid bu yeni durumdan daha da huzursuzdu. Osmanllar ile Memluklar arasndaki hesap daha kapanmamt. II. Bayezid bir sredir Cem Sultan problemi nedeniyle bir ey yapamyordu. Nihayet 1488 yl ilkbaharnda ukurovaya Hadm Ali Paa komutasnda byk bir ordu yollad. Serbest kalm olan Hersekzadede byk bir donanmann banda bu seferi destekliyordu. Normalde Padiah sefere katlmadka, kapkulu da sefere itirak etmiyordu. Ama Memluk atllar Anadolu dirlik sipahilerini perian etmilerdi. Sultan II. Bayezid bu sefer ateli silahlarla donanm yenieriyi de Memluklar zerine yollad. nce pek ok kale alnd. Ama 14 Austos 1488 tarihinde Adana Tarsus arasndaki Aaayr mevkiinde Memluklar Osmanllar bir daha yendiler. Memluk komutan zbek Bey ok iyi bir komutand. ukurovay Osmanllardan temizlemeye alt. Adana dp Memluklarn eline geti. Tarsus ve Kozan hala Osmanllardayd. Aaayr bozgununda mesul olduklar dnlen Karagz Mehmet Paa, Kayseri Sancak Beyi Yularksd Sinan Bey, Karaca Beyolu skender bey azil ve hapis edildiler. 1488 ylnda Sultan II. Bayezidin olu ahinahn annesi Hsnah Hatun, Manisada, Hatuniye Camiini yaptrd. 1488 ylnda Yahudiler Parmadan da atlmlard. 72

Fransa ve Rusya Byyor, 1489, 90, 91

1488 1489 saymnda stanbul ve Galatada 9.776 hane (yaklak 40 bin kii) Hristiyan ve Yahudi vard. Bu srada Trk Hane says 12.500 dolaylarnda olmaldr. Trkler artmaya devam etmektedir ancak nfus eitli uluslar ve dinler asndan dengelidir. Yahudilerin Bat Avrupadan kovulmas da devam ediyordu. Bu yl Lucca ve Milanodan kovuldular. 1489 ylnda Kbrs adasn Venedikliler aldlar. Floransay yneten ve servetini ticaretten ve madencilikten edinmi olan Medici ailesi srlm, bu ailenin ynetiminin yerini Savoranola adl Dominiken bir rahibin teokratik cumhuriyeti almt. Onun teokratik ynetimi yklnca. 1489da, Onlar Kurulu Floransay ynetmeye balad. Machiavelli bu cumhuriyet ynetiminin yazmanln stlendi. Rus III. van, Macar Matthias Corvinustan (Matyas Korvinus) resmen, top dkmcleri, altn ve gm dkmc ve talyan inaat yapmclar talep etti. III. van mparator I. Maximilian ile iyi ilikiler iindeydi. mparator ona kardeim diye hitap ediyordu. 1489 ylnda Cem Sultan Fransadan Romaya getirildi. Roma mparatorunun kardei ok byk bir halk kitlesi tarafndan karlanmt. Vatikan Saraynda misafir edildi. 6,5 yl sren Fransa ikametinden sonra 6 yla yakn srecek olan talya ikameti balamt. Cem Sultan yanna alan Papa III. nnocentius, 1490 ilkbaharnda Osmanllara kar bir kongre dzenledi. Ancak 6 Nisan da Macar kral Matyas Korvinus (Matthias Corvinus) lnce, bu Hal tasarm da ld. Sonbahar da Romaya gelen Osmanl Sefiri Mustafa Bey rtl bir anlama yapt. Bu anlama ile Osmanllar Papala Cem Sultana karlk vergi dyorlard (Rodos ile yaplan anlama gerei olan 45.000 dukalk deme). Ayrca Osmanllar, Venedik, Papalk ve Rodos ile saldrmazlk anlamalar ve Macaristan, Polonya ile 3 yllk bar anlamas imzalyorlard. Ayn yl Memluklar Kayseriyi kuatp, Karaman yakp yktlar. Memluk komutan yine zbek Beydi. zbek Bey zerine gelen Hersekzade Ahmet paay ikinci defa esir etti. Memluklar nerede ise her savata Osmanllar yenmilerdi ama kesin bir sonu elde edemiyorlard. Bu pahal bir savat. Suriye bitip, tkenmiti. Artk her iki devlette bu savan bir yarar getirmeyeceini grmlerdi. Savan gidiatna kar artk II. Bayezid sefere bizzat

73

kmay dillendirir olmutu. Bylece sava iyice byyecekti. Memluk Sultan bunu istemiyor ve durumdan telalanyordu. 1490 ylnda Hindistanda Behmeniler devletinden Adilahlar ayrlarak ayr bir devlet kurdular (1590 1686). Devlet Bicapur, Maysur ve Koorg eyaletlerini kapsyordu. Ayn yl Bahmeni vezirinin olu olan Nizamda Behmenilerden ayrlarak Nizamahlar devletini kurdu (1490 1633). Behmedilerden kopan bir dier devlette madahlardr (1490 1572). 1490 ylnda Ak Koyunlu hkmdar Yakup Bey gen yata ld. Bu da Ak Koyunlu devletinin zlmesine yol at.10 yl sren pek ok kargaadan ve iktidarn sk sk el deitirmesinden sonra 1501 ylnda Ak Koyunlu lkesi Elvend ve Murat Beyler arasnda blld. Bu srada devlet zerinde ok youn bir ii propagandas da vard. Osmanl Memluk savalarndan bir sonu kmaynca iki devlet arasnda anlama yapld (1491). Tarsus ve Adana Memluklarda kald. Osmanllar ukurovay denetleyemiyorlard. Sava bu adan da bir ie yaramamt. Pehlivanlar birbirlerini denemiler ama yeniememilerdi. Ak Koyunlu prenslerinden Rstem Bey yapt iktidar mcadelesinde Erdebil askeri gcnn yarar olur diye eyh Haydarn ailesini hapis olduklar kaleden serbest brakt. Rstem Sultan Alinin yardm ile taht ald. 1491de Altnordu Hakan Seyyid Ahmet Han bizzat Krm Han Mengli Girayn zerine yrd. Bu srada kendini risk altnda hisseden Kazan Hanl ba kaldrd. Altnordu bakenti Saray, karde Kazan tarafndan yaklp, yklp, yamaland. 1491 ylnda Bretagne (Brtanya) Dersi Anne Fransa Kral VIII. Charles ile evlendi. Bylece hem Fransa Krall Bretagne ile birleerek, byd ve hem de Bretagne Dkleri Fransa taht varisleri iine girdiler. Bu sralarda Avrupann en gl devleti Fransayd. Bourbon, Orleans ve Angouleme hala byk feodalitelerdi ama ksa bir sre iinde onlar da Fransa krall ile birleeceklerdi. Moskova prensi ve Rus Byk Prensi III. vannn Hristiyan yanls tutum ve davranlar, Kafkaslardaki Hristiyanlar zerinde ok olumlu etki yapyordu. Grcler Rusyay etraflarndaki Mslman devlete iin bir alternatif olarak grmeye baladlar. Ancak Rusya daha Kafkaslardan ok uzakta idi. Rusya ile Kafkas Hristiyanlar arasndaki fiili i birliine daha zaman vard. XV. yzyl sonlarnda, Maripteki Mslman hkmdarlar tam bir dalma srecindeydiler. Hafsi hanedan Tunusa, Abdul Vadi hanedan Tlemsene skmt. Cezayir ve Tunus, pek ok beylik, kabile birlikleri ve serbest limanlar olarak paralanmt. Tunus, Bizerte, Becaye, Cezayir, Oran limanlar korsan yataklaryd. Bu limanlar korsan cumhuriyetleri tarznda rgtlenmilerdi. Bu korsanlar Hristiyan limanlar, kylar ve zellikle spanyollar yamalyorlard. spanyadaki mariplilere el uzatyorlard. Kuzey Afrika korsanlar spanya iin ciddi bir tehdit oluturuyordu.

74

Bat Avrupada XV. Yzyln ikinci yars

Fransa XV. Yzyln ortalarnda adli reformlar balatmt. spanyada da benzer gelimeler oluyordu. Devlet bylecene otoritesini yaygnlatrarak, btn sosyal kesimleri kapsamaya balyordu. Ekonomik olarak zayf dm olan soylular, merkezin iradesine gre tavr almaya baladlar. Merkezi otoriteye din adamlar da boyun emiti. Fransada Kilise reformu ele alnyor. Din ve devlet ileri i ie girmekten kurtarlmaya allyordu. Bu aamada monarilerin yandalar burjuvalard. Bu sayede otorite ile zgrlkler de yava yava dengeleniyorlard. Bunu en iyi ngiltere baarmt. En etkili otorite de Fransada vard. Fransa Monarinin otoritesi en az tartlan otoriteydi. Bununla beraber Fransada, spanyada ve talyada hkmdarlarn otoritesi mutlak deildi. XV. yzyln ikinci yarsnda Bat Avrupa nfusunda bir artma eilimi balamt. Yzyln sonu geldiinde en kalabalk olan Fransayd. Tabii tm Bat Avrupada insanlarla birlikte mallar ve zenginlikler de artmaktayd. Ekonomi blgesel olmaktan karak etki alann geniletiyordu. Ama hala para ve kredi aralar yetersizdi. Fransada yeniden tarm topra kazanlmaya balanmt. Toprakta fiyat ve kira bedeli artyordu. rn asndan da avdardan budaya doru bir kay grlmekteydi. Artk zengin tccarlar ayn zamanda geni topraklarnda sahibiydiler. Bunlar topran verimi zerinde duruyorlard. Burjuvalar durmadan kar aryorlard. ngilterede de yn tacirleri koyun yetitirmeye hz vermilerdi. Artk sapan tamamen demirden yaplyordu. Bununla beraber retim ve verim artarken, nemli teknik gelimeler daha olmamt. Daha nce anlatld gibi maden iletmeciliinde yeni teknik gelimeler oldu ve bunun sonucu olarak gm madeni, kmr ve demir retimi iyice artt. Madencilikte orta Avrupa ileri gidiyordu. Yksek frn devreye girmiti. apta da Avrupa kendi apna kavuarak, Mslman lkelere olan bamlln azaltmt. Artk hkmdarlar iktisadi gc iyice fark etmiler ve bununla ilgili emirler yaynlamaya balamlard. Artk bir lkenin zenginlii elindeki nakit ile llr ilkesi genel bir kabul gryordu. Yani bir anlamda bu ilke, hkmetin elinde altn az ise mali ortaklklar hkmetlere kendilerini dayatrlar demekti. lkeler paralarn dzeltmek iin politikalar retmeye baladlar. zn bir sredir Avrupada

75

mal asndan deflasyon vard, ama parann srekli deeri drlyordu. imdi dzeltilmek istenen buydu. Ortam sermayenin speklasyon yapmasna uygundu. Byk sermayeler buday, arap, safran ve yn gibi rnler zerinde speklasyon yapmaya baladlar. Bylece byk sermayeler tarma da girdiler. pee dolays ile dokuma sanayine, apa ve maden sanayine de girdiler. Sermaye kar grd her yere giriyordu. Bir dier yandan da kullanlan aletlerin fiyatlar yksekti, politik karlarla yaplmas gereken dzenlemeleri dengelemek gerekiyordu, artk herhangi bir el emei deil uzmanlam el emei lazmd. Tm bunlar ufak iletmelerin baarabilecei iler deildi. Yani retim byk sermaye ve byk ortaklklar istiyordu. Medici ailesi ite byle bir aileydi ve en nde geleniydi. Artk ticarette sadece talyanlar yoktu. Gemi teknikleri gelimiti. Yeni gemiler okyanuslarda daha gvenli bir seyahat imkan yaratyordu. Bretonlar ve spanyollar denizlere almlard. Yolculuk sreleri dolays ile hat uzunluklar artmt. Artk denizlerde sadece Akdeniz lkeleri yoktu. Okyanus lkeleri Akdenizle yaryordu. Karayollarnda da devletler yollarn yapm ve bakmna tekrar nem vermeye balamlard. Kara tamacl arabalarla yaplyordu. Yollarda her devletten arabalar vzr vzr iliyordu. Kredi senetleri de ortala kmt. Ticarette nakit ktl sorunu bylece zlm oluyordu. Deniz sigortalar Akdeniz limanlarnda domu, Batya tanmt. Bylece ulusal bir ekonomiye bal ve onun iinde ticaret yeni mali tedbir ve yaplanmalarla organize oluyordu. Bylece ortaya kmakta olan Avrupa ekonomisiydi. Tabii daha yeni yeni gzlerini ayordu. Zanaat loncalarnda ustalar ile kalfalar arasndaki eitsizlik gittike byyordu. Ustalar kendi yerlerine oullarn veya damatlarn geirmek istiyorlard ve buna uygun dzenler koymulard. Usta olabilmek iin bir giri paras demek ve kendi eliyle yaplm bir eseri (aheser) takdim etmek mecburiyeti vard. Bu rnek i pek ok i kolunda byk paralara mal oluyordu. Buna karlk ustalarn oullar bu tip mecburiyetlerden muaftlar. Bylece usta olamayan kalfalar mrleri boyunca bir ustann hizmetinde cretli iiler olarak almak zorunda kalmaya baladlar. Bunlar cretlerini ykseltmek veya alma koullarn iyiletirmek iin kendi aralarnda birlikler kurmay denediler. Bir ustann yannda almamak veya hep beraber ii durdurmak iin aralarnda anlayorlard. Buna Fransada grev denmeye baland. XV. Yzylda her yerdeki kalfalar iine alan kalfalk messesesi Fransada kuruldu. Kalfalar aralarnda gizli toplantlar dzenliyorlard. Kentten kente i aramaya gittiklerinde o kentlerdeki kalfalardan yardm gryorlard. Bu usul Almanya ve ngilterede de uygulanmaya baland. Zaman zaman kalfalar ustalara kar ayaklandlar. Bu ayaklanmalar Floransada, Flander kentlerinde, Barselona ve Valenciada oldu. Her yerde resmi makamlar ustalarn yann tuttular. Kalfa (ii) toplantlarn yasakladlar. Azami cret tespit ettiler. Grev ile ihtilali bir kefeye koydular. Pek ok lm cezas verildi.

76

Burjuvalardan gittike daha imtiyazl bir aznlk ayrlyordu. Fransada bu ayrlan aznlk burjuva adn muhafaza etti. Bu aznlk iinde ev ve toprak sahipleri; yarg, avukat, savc, zabt katibi, noter gibi kanun adamlar; tccarlar; armatrler; bankerler; mteahhitler; eczaclar; kuyumcular; bakkallar ve tuhafiyeciler bulunuyordu. En zengin aileler talya, Flander ve Gney Almanya kentlerindeydiler. Bunlar deniz ticareti, kumalk ve bankaclk ile ok zengin olmulard. Hatta talya dndaki zenginler bile talyan kkenliydiler. Burjuva yaam, davranlar burjuva trelerine uydurmak, masraflarn gelirine gre ayarlamak, gelirin fazlasn tasarruf olarak saklamaktan ibaretti. Bu nedenle de burjuva aileler durmadan zenginleiyorlard. Bunlarn bir ksm da ticaretten ekilip, asillerden toprak satn alp, asillerle kaynayorlard. Almanyada asiller zengin aileleri yanlarna almaya yanamyorlard. Burjuvalar Alman kentlerine adlarna patricien dedikleri ayr bir aristokrat snf oluturmulard. Bu durum kentlerde imtiyazllar ile halk arasnda elikiler oluturdu. Hibir stn otoritenin mdahale etmedii bamsz kentlerde iddetli bir mcadele balad. talyada stn zanaatlar ile aa zanaatlar arasnda savalar devam edip gitti. Bunun zerine aa sanatlar erbab bir ef tayin ve ynetime itirak hakk elde etti. Almanya kentlerinde XV. Yzylda patricienlerle zanaatkarlar arasnda gelien mcadeleyi zanaatkarlar kazanarak, iktidara geldiler. Asiller ise bu srada zenginlik ve yaay tarz olarak gittike daha fazla eitleniyorlard. Byk ounluu krsal kesimde bir atoda yayor ata binmeye, ava kmaya devam ediyorlard. Almanyada ortaya ekyalk yapan haydut valyeler kmt. Asillerin asker olarak hizmete devam edenleri meslek savalar haline geliyorlard. Bunlar macera peinde lkeden lkeye srkleniyorlard. Asillerin en zenginleri kentlerde hotel veya hoff denen konaklarda oturuyordu. Zenginliklerini lks bir hayat srmek iin kullanyorlard. Saraylarda durmadan yeni ve ounlukla ar modalar tryordu. Bu yeni modalar vaizler tarafndan da durmadan yeriliyordu. Sivri ulu Polonya ayakkabs, hanmlarn sivri ve yksek balklar, dekolte giyim bu modalardand. Eski alardan beri devam eden gurup halinde danslarn yannda ift ift yaplan danslar tremeye balamt. Bir kavalye ile bir dam, el ele tutuarak topluluktan ayrlyordu. Balolar, maskeli elenceler, valyeleri yaralamayan turnuvalar alp balarn gittiler. Muazzam ziyafetler veriliyordu. Bir prensin evlenmesi veya kente gelmesi byk halk elenceleri ile kutlanyordu. Asiller gelirlerine gre deil, rtbelerine gre masraf ediyorlard. Bu onlar iin bir adet olmutu. Srekli bor alyor veya hesapsz kitapsz mal satyorlard. Asillerin para getiren bir i grmeleri namus ve eref anlayna uymuyordu. Dolays ile yasakt. Sonu burjuvalar para biriktirip, bor vererek zenginleirken, asiller durmadan fakirleiyorlard. XIV. yzyldan beri asalet unvan vermek hkmetlerin elindeydi. Bylece devlete veya krala bor veren burjuvalar bir taraftan da asalet unvanlarna sahip oluyorlard. Hatta asalet unvanlar satlmaya bile baland. Bu unvanlar alanlar asilleiyor, evlatlar da asillerin btn hak ve imtiyazlarna sahip oluyorlard. Artk yeni asilzade kaynaklar burjuvalard.

77

Sanatta gelime

Rnesans da hzla geliiyordu. Bu srada artk sanaty ilgilendiren birey olarak insand. Perspektifin peinden renklere hakim olma gelmiti. Portre sanatnda byk baarlar kazanlnca, resim daha da bir bireyleti. Tabii bunda ressamlarn kendilerini koruyan kiileri yceltme arzusu da nemli rol oynamtr. Benozzo Gozzoli (1421 1497) Medicileri yceltiyordu. Pinturicchio (1454 1513), Antonello, Gentile Bellini dier ycelticilerdi. Derken Sandro Botticelli (1445 1510) vard. Gen yasta Fra Filippo Lippi'nin yanna girerek resim, desen ve geometri dersleri ald. lk yaptlarndan olan Guc, Judith ve Holofernes'de Lippi'nin, Antonio Pollaiolo ve Verrocchio'nun etkileri grlr. 1470 ylnda daha ilk tablolaryla byk n kazand. 1481'de Papa tarafndan Roma'ya davet edildi ve Roselli, Ghirlandaio ve Perugio ile birlikte Sistina Capellasinin sslemesinde alt. Burada Musann yaamn canlandran 3 fresk ile sann Igvasi'ni yapt. 14801490 yllarnda, olgunluk dneminde Floransa'da Lorenzo de Medici'nin korumasnda sanat almalarn srdrd. Bu dnemde La Primavera-lkbahar (1478), Vensn Douu (1484, Uffizi), Mars ve Vens, Minerva ve Kentauros (1485, Uffizi, Floransa) gibi konusunu mitolojiden alan bayaptlar gerekletirdi. Bu arada, kiliseler, dinsel dernekler iin tablo siparileri ald. Meryem'in Ta Giymesi (1488, Uffizi) bunlardan biridir. Daha sonra zarif ve zgn kompozisyonlar ieren bir dizi Madonna resmi gerekletirdi. Ayrca youn anlatm gc ve gl desenlerle lahi Komedyay resimlemitir. Botticelli, Rnesans resim sanatnn gelimesinde byk rol oynamtr. Kendisini deliliin snrna srkleyen kaygs, sanatna yn verdi. Uucu ve cokulu figrler izmitir. Eserlerinde zerafet duygusu en ne karmaya almtr. Yaptlarnda hareket ve durusun incelii, ince uzun bedenli, uzun boyunlu ve yznde ciddi bir ifade tayan kadnn zariflii vardr. Dinsel konulu tablolar yapm olmasna ramen Botticelli, dinsel bir ressam deil gzellie tutkun bir ressamd. Onun lkbahar adl tablosu Rnesansn simgesidir. Botticellinin peinden Leonardo da Vinci geldi. O eserlerinde i dnyay dile getirmitir. Eserleri hem aydnlk ve hem de kasvetlidir. Bu karm bir esrar perdesi oluturur.

78

talya gzellii formlletiriyor ve sonra da yayyordu. Resim sanat ve estetik talyadan yola kp Fransa ve Hollandaya ksa srede ulat. Fransada Jean Fouquet (1420 1481) XV. Yzyln en nemli Fransz ressamyd. Fransz heykeltra Michel Colombe (1430 1513) ge gotik ile Rnesans sitili arasnda kpr oluyordu. Daha nce grdmz gibi Lorenzo Valla modern filolojiyi kurmu, hmanizmi yorumlam ve tarihsel eletiriyi yaratmt. Peinden Pietro Pomponazzi (1462 1525) geldi. Pomponazzi felsefe ile dini ayrmak istiyordu. 1516 ylnda yazd Ruhun lmszl zerine inceleme aklcdr. Cinler, periler, mucizeler, ruhun lmszl iin olmaz byle eyler diyordu. Felsefe de doruya bir tek akl yoluyla ulalr. Din ise sadece bir inan iidir. Der ki inan iin doru ama bilim iin yanl eyler vardr. Zaten din ile bilim ayrlmaktadr. Pomponazzi onu daha da kopma noktasna gtrr. Bu srada baz hmanistler de din ile bilimi yaklatrmaya alyorlard. Bunlarn iinde Floransa akademisinde Platonun ilk tercmesini yapan Marsilio Ficino (Marsilius Ficinus 1433 1499) vard. O dncesinde Hristiyan inanc ret etmese de gnahtan syrlm doal bir dine ynelmiti. Onun dini dncesinde huzur vardr. sann tm insanlk adna ac ekmesine eserlerinde pek yer vermiyordu. Ficinusu Mediciler desteklemiti. Platonda, gzel bedenlerin akndan gzel ruhlarn akna, oradan da iinde Tanrnn bulunduu gzellik dncesine geiliyordu. Bedensel ak ile manevi ak arasndaki ztl Ficinus keskinletirmitir. Tanrsal birlie gidi, saf aktan yola kan ruhun araclarn ona yol gstermesi ile olurdu. Araclar ise iirin hissettirdikleri, dinin hissettirdikleri ve peygamberlerin sylemleriydi XVI. Yzyln balarnda, talyada, Ficinusun dncelerini aa halk tabakasna aktaran ak diyaloglar yazlacakt. O srada harika bir ocuk olan Pico della Mirandola (1463 1494) yaad. Genliinin verdii coku ile Hristiyan retisi ile dier btn dinleri uzlatrmaya alyordu. Bu almalar srasnda yaklma tehlikesi ile karlat. ok zorlu ilecilie gmldnde, vcudu dayanamad ld, gitti. Alman hmanizmi ise daha nce grdmz Nikolaus de Kuesin at yoldan gidiyordu. Gneydeki Alman kentlerine (Augusburg, Nrnberg) burjuvalarn koruyuculuu sayesinde bilim adamlar gittiler. Nrnberg, Regiomontanus ve Martin Behaimle astronomi ve corafya merkezi oldu. Fransa da oktan balam olan hmanizma, talyanlar ve Franszlar arasnda karlkl gidip, gelmelerle gleniyordu. talyanlar sadece Fransaya deil, ngiltereye de gidiyorlard. Onlar ngiliz niversitelerine gemii aratrma zevkini verdiler. Almanyada olsun, Fransa ve talyada olsun, hmanizm beraberinde bir din tartmas da getirmitir. Bu tartma iinde din reformu zlemini tayordu. Ancak Papalar eitli defalar reform sz vermekle birlikte, buna hi yanamamlardr. Ancak Hmanizm ilerlemi ve bundan yeni bir insan domutur. Bu yeni doan insan her eyi dlemekteydi. nsanln ilerletici gc olan d gc, Bat Avrupada geri dnmt. D gc harekete geince ve koullar el verince herkesin nnde sonsuz ufuklar da alm oluyordu.

79

Leonardo da Vinci

Leonardo da Vinci (1452 1519) Rnesans dnemi talyan mimar, mhendisi, mucidi, geometricisi, anatomisti, mzisyeni, heykeltra ve ressamdr. En tannm yaptlar Mona Lisa (1503 1507) ve Son Yemektir (1495 1497). Rnesans sanatn doruuna ulatrm, yalnz sanat yaptlaryla deil, eitli alanlardaki aratrmalar ve bulularyla da tannan, dnyann gelmi gemi en byk sanatlarndan biridir. Vinci kasabas yaknlarndaki Anchiano'da dnyaya geldi. Babas gen bir noter olan Ser Piero da Vinci dir. Annesi de muhtemelen bir ifti kz olan Caterina'dr. Leonardo evlilik d bir ocuktur. Tam ismi, " Vincili Piero'nun olu Leonardo " manasna gelen " Leonardo di Ser Piero da Vinci " dir. Eserlerini " Leonardo" ya da " Io, Leonardo (Ben, Leonardo) " olarak imzalamtr. Leonardoya bebekliinde annesi bakt. Birka yl sonra annesi baka biriyle evlendirilerek komu kasabaya yerleti. Leonardo da bykbabasnn evinde yaamaya balad. Arada srada Floransaya babasnn evine giderdi. Babasnn ilk einden ocuu olmad iin aileye kabul edilmiti ama hibir zaman meru bir ocuk olarak grlmedi ve amcas Francesco dnda ailedeki kimseden sevgi grmedi. 14 yana kadar Vincide yaayan Leonardo, bykanne ve bykbabasnn ard ardna lmesi zerine 1466da babas ile birlikte yaamak iin Floransaya gitti. Evlilik d ocuklarn niversiteye gitmesi yasak olduundan niversite renimi grme ans yoktu. Kk yatan itibaren ok gzel izimler yapan Leonardonun resimlerini babas, dnemin nl ressam ve heykeltra Andrea del Verrocchio'ya gsterince, Verrochio onu rak olarak yanna ald. Leonardo Verrocchio'nun yannda Lorenzo di Credi ve Pietro Perugino gibi nl sanatlarla alma frsat buldu. Atlyede sadece resim yapmay deil, lir almay da rendi. Floransay 1482de terk ederek Milano Dk Sforzann hizmetine girdi. Leonardo, 1499da ehir Franszlar tarafndan alnncaya kadar 17 yl boyunca Milano Dk iin alt. Dk iin sadece resim ve heykeller yapmak, festivaller organize etmekle uramad, ayn zamanda bina, makine ve silah tasarmlar yapt. 1485 1490 yllarnda doa, mekanik, geometri, uan makinelerin yan sra, kilise, kale ve kanal yapm gibi mimari yaplar ile ilgilendi, anatomi almalar yapt, renciler yetitirdi. lgi alan o kadar geniti ki, balad ou ii bitiremiyordu. 1490 1495 yllarnda almalarn ve izimlerini deftere kaydetme alkanl gelitirdi. 1499da Milano'yu terk eden ve yeni bir koruyucu aramaya balayan 80

Leonardo, 16 yl boyunca talyada seyahat etti. Pek ok kii iin alt, ou eserini yarm brakt. nsanlk tarihinin en iyi resimlerinden birisi kabul edilen Mona Lisa iin 1503te almaya balad sylenir. Bu resmi tamamladktan sonra hi yanndan ayrmam, tm seyahatlerinde yannda tamt. 1504te babasnn lm haberi zerine Floransaya dnd. Miras hakk iin kardeleri ile mcadele etti ancak abas sonusuz kald. Bu srada ok sevdii amcas tm varln ona brakt. 1506 ylnda Leonardo, bir Lombardiya aristokratnn 15 yandaki olu olan Kont Francesco Melzi'yle tant. Melzi, hayatnn geri kalannda onun en iyi rencisi ve en yakn oldu. 1513 1516 arasnda Romada yaad ve Papa iin gelitirilen eitli projelerde yer ald. Anatomi ve fizyoloji alannda almaya devam etti ancak Papa, kadavralar zerinde almasn yasaklad. 1516da koruyucusu Giuliano de' Medicinin lm zerine Kral I. Francisten Fransann ba ressam, mhendis ve mimar olmak zere davet ald. Parisin gneybatsnda, Amboise yaknlarndaki Kraliyet Saraynn hemen yannda kendisi iin hazrlanan konaa yerleti. Leonardo'ya byk hayranlk duyan kral, sk sk ziyarete gelir ve sohbet ederdi. Sa koluna fel inen Leonardo da Vinci, resimden ok bilimsel almalara arlk verdi. Kendisine dostu Melzi yardmc olmaktayd. Leonardo 2 Mays 1519da Amboisedaki evinde 67 yanda ld. Vasiyetinde mirasnn esas blmn Melziye brakt. Leonardonun homoseksel ilikilerinden bahsedilir. Salai (il Salaino) 1490 ylnda henz 10 yandayken Leonardonun evinde hizmetilie balamt. Leonardonun sanat defterlerinde plak olarak izilen il Salaino yakkl ve kvrck sal bir ergen olarak tasvir edilmiti. Leonardo 1506 ylnda 15 yandaki Francesco Melzi ile tanr. Melzi, Leonardonun kendisine kar hislerini bir mektubunda ok ihtirasl ve fazlasyla yakc ak olarak nitelendirmitir. il Salaino bu yllarda Melzinin srekli olarak Leonardonun yannda olmasn kabullenmek zorunda kalmtr. Melzi, Leonardonun nce rencisi sonra da hayat arkada olmutur. Her iki iliki de Leonardonun zamannda Floransada yaygn olan erotik usta-rak ilikisine bir rnektir. Bu iki ilikisinin yan sra Leonardonun Caesar Borgia ve Niccolo Machiavelli ile de dostluktan te bir iliki yaad iddia edilmektedir. Leonardonun gen erkeklere olan ilgisi XVI. yzylda da tartma konusu olmutur. 1563te Gian Paolo Lomazzo tarafndan yazlan Il Libro dei Sogni de (Dler Kitab) yer alan lamore masculino daki (erkek ak) kurmaca bir diyalogda, Leonardo bakahramanlardan biri olarak yer alm ve Biliniz ki erkekler arasndaki ak eitli arkadalk duygularyla erkekleri bir araya getiren bir erdemdir. Bu durum onlar daha erkeksi ve yrekli hale getirir sz Leonardonun azndan verilmitir. Leonardonun almalarndan ve biyografisini yazan erken dnem yazarlardan Leonardo drst ve ahlaki konularda duyarl bir kii olduu; hayata duyduu sayg nedeniyle onun en azndan yaamnn bir evresinde vejetaryen olduu da iddia edilmektedir. Leonardonun insan vcuduna ilgisinin temelini, figr eskizleri iin incelemeler oluturur. nsan olabildiince canl ve tm hareketleri geree en yakn ekilde izmek iin d gzlemleri yeterli grmemi, vcudun iini de grmek, kemiklerin, kaslarn ve eklemlerin

81

birbirleriyle ilikilerini kavramak istemitir. Anatomi aratrmalar, giderek daha, ok zaman ayrd bal bana bir ilgi alan haline gelmitir. nsan organizmasna, alma prensiplerini merak ettii mkemmel bir makine olarak yaklamtr. O dnemin tp bilimine temel oluturan antik a hekimi Galenin metinleri, merakn ancak ksmen giderebilmiti. Aklna gelen her soruyu sormaya balamt. Leonardo, grdklerini izerek akla kavuturuyordu. Kesitlerle, ayrntl grnlerle ve farkl alardan yapt izimlerle anatominin detaylarn ortaya karyordu. izimleri, baz detaylardaki yanllklara karn son derece nettir. Anne karnndaki bebek izimi iin bir insan kadavrasna disseksiyon yapmam, inekleri inceleyip, oradan elde ettii sonular insan anatomisine uyarlamt. Papa, Leonardonun insan kadavralar zerinde disseksiyon yapmasn yasakladnda, dolam sistemi zerine yapt aratrmay devam ettirebilmek iin sr kalpleri kullanmt. Leonardo, insanlar ve eyay hafif ve mavimsi bir sisle kaplayarak, aydnlk karanlk mefhumunu esiz bir ustalkla kullanmtr. Resimlerinin merkezinde insan olmasna ramen, doa da bu resimlerde yerini almtr. Peyzaj, Leonardoda deer kazanmtr. Leonardo da Vinci, resim sanatnn en byk kuramclarndan biridir. Resmin temel ilkelerini hazrlayp, bunlar formllendirmitir. Ona gre resim akln genelletirici etkisi ile ortaya kar ve byle de olmaldr.

82

Grnatann (Granada) sonu, 1492

Kastilyal sabelle ile Aragonlu Ferdinandn evlenmesi spanyann iki gl krall arasnda bir sinerji yaratt. Bu evliliin sonunda 1492 ylnda Hristiyan spanya, Grnata (Granada) krallna son verdi. Kuzey Afrika hem korsan yatayd ve hem de bu korsanlar spanya Mslmanlarna destek veriyorlard. spanya Kuzey Afrika limanlarna saldrarak pek ounu eline geirdi. Bu srada Portekizliler de Fas kylarna ayakbastlar. Emirlerin gc bu yabanc tehditlerle ba etmeye yetmiyordu. Onlar gelen istilaclar ile anlatlar. Halk ise, zaviyelerde kendi iine kapand. Btn bu gelimelerden az sonra erif mparatorluu doacak, Magripin geri kalan yerleri de Osmanllara bal korsan emirliklerin eline geecektir. slam, Batda Hristiyanlar karsnda geri ekilse bile Afrikada hala yaylyordu. Nijerya Sudan siyasi olarak ele geirmiti. Tuz, altn ticareti derken Mslman lkeler zenginletiler. Mslmanlk bu lkelere ynetim organizasyonlar yapma imkan da vermiti. Afrikada yneticileri Mslman, halk aman dininden olan imparatorluklar kurulmaya baland. Bunlardan biri de byk topraklara sahip olan Mali mparatorluuydu. Tombuk byk bir ticaret merkezi haline geldi. Endlsten gelen sanatlar, Tombukta Sudan mimarln balattlar. Endls geleneklerini yerel koullara uydurmulard. 1492 ylnda Beni Ahmer devleti (Grnata, Granada), halka kt davranmamak ve toplum haklarn tanmak koulu ile spanyollara teslim oldu. Bylece, ber yarmadasnda 781 yllk Arap hakimiyeti bitmi oluyordu. Ancak teslim koullarna spanyollar sadece 3 hafta uydular. Sonra byk bir zulm balad. Tabii ki kafir Mslmana verilmi szn bir deeri olmazd. Mslmanlar guruplar halinde Kuzey Afrikaya kamaya balamlard. Daha sonra Osmanl devleti, spanyadan kaanlara yardm iin Cezayir beylerini grevlendirecekti. Onlar da ellerinden geldii kadar Mslmanlar Afrikaya tamaya alacaklard. Sultan XI. Muhammed Kuzey Afrikaya kat. Granada ktphanesindeki 500 binden fazla el yazmas eser, kentin byk meydannda yakld. Bu kitaplarn says Avrupadaki tm ktphanelerdeki kitaplarn toplam saysndan fazlayd. spanya yllarca ttt. 10 sene iinde milyonlarca Yahudi ve Mslman telef oldu. spanyann her yerinden iniltiler ykseliyor, yank et kokular genizleri yakyordu. Her taraf duman ve iren bir koku iindeydi. Bir ylda, sadece bir kentte 2 binden fazla insan atete yaklyordu.

83

Zulm Mslmanlara olduu kadar veya ondan daha fazla Yahudilere yaplyordu. Yahudilere vaftiz olma veya spanyadan kma konusunda seim yapmalar istendi. spanyol Yahudilerinin ou, topraklarna olan ballklar nedeni ile Hristiyan oldular. Bazlar olmu gibi grnp, dinlerini gizlice srdrdler. Mslmanlktan dnen Moriskolar gibi bu Yahudiler de daha sonra sapknlk kukusu ile engizisyonca izlendiler. 150.000 kadar Yahudi vaftiz olmay reddetti ve spanyadan zorla karldlar. Bunlar Osmanllara ve kuzey Afrikaya iltica ettiler. spanya Mslmanlar, Yahudilere, diasporadaki en iyi yurdu vermilerdi. imdi kaybolan bu en iyi yurttu. Yahudiler iin bu olay M.S. 70 ylnda Tapnaklarnn yklmasndan sonraki balarna gelen en nemli felaket kabul edildi. Bu srgn, eskisindekilere oranla Yahudi bilincinde daha derin bir etki brakt. Kabala yeni bir biim ald. Tanrnn yeni bir kavram geliti. 1492 ylnda Papa VIII. Innocent ld. Yerine Papa olarak VI. Alexander seildi. Alexander Borgia ailesindendi ve Cesare (Caesar, Sezar) Borgiann babasyd. Bu Papa rezillikte kendinden ncekileri de geti. O sadece dirilerin deil, llerinde gnahlarn siliyordu. Arafta azap eken ruhlar kurtarabileceini resmen ilan etti. Artk zenginler Romaya kouyor ve btn mallarn papala balyorlard. 1492 ylnda Erdebil eyhi Haydarn olu Ali dalm haldeki Kara Koyunlu boylarn kendine balayarak, ayr bir devlet kurmak istedi. Ancak Ak Koyunlular hemen Erdebil zerine yryerek, Ali yenip, ldrdler (1493). eyh Haydarn dier iki olu smail ve brahim, Erdebil Rum (Anadolu) mahallesinde Dulkadir Trk topluluundan bir kadnn evinde saklanarak kurtulmulard. Bu srada smail ancak 6 yandayd. Sultan Rstem Erdebili kar kar aratyordu. Atabeyleri Hseyin ile dedeleri, ocuklar Hazarn gneyindeki dalk Gilan blgesine kardlar.

84

Amerikaya doru, 1492

1492 ylnda Osmanllar Arnavutlukta daha nce ele geirilemeyen ve Venediklerde kalan baz kaleleri aldlar. Fatih Sultan Mehmetin lmnden sonra Arnavutlukta Yuvan Kastroti evresinde bir birikim ve onu takiben bakaldr olmutu. Arnavutluk Trkler iin pek gvenli bir yer deildi. II. Bayezid 1492 ilkbaharnda misillemeye giriti. Ancak Venedik savann bitimine dein nemli bir ilerleme kaydedilemedi. II. Bayezid Arnavutlukta seferdeyken, Hadm Sleyman Paa Belgrat almakla grevlendirilmiti. Hadm Sleyman Paa Hrvatistan ve Erdele aknlar dzenletti. Bu iki kol da yaplan aknlarda yenildi. Bunun zerine Belgrat kuatmas kaldrld. Fransann teden beri Napoli ve Milano zerindeki hak iddialar vard. 15. yzyln sonlarndaki gelimeler Fransann mdahale etmesini kolaylatrd. Milanonun ynetimini elinde tutan Lodosiconun yeeni Napoli kralnn torunuyla evlenmiti. Lodosico bu durumu kendi aleyhine grerek Fransay aka yardma ard. Dier yandan spanyol kkenli Borgia ailesinden gelen Papa VI. Alexandern siyasal tutkular nedeniyle kilise evrelerinde yaygn bir huzursuzluk ortaya kmt. Ayrca, 1492 tarihinde Lorenzonun lmnden sonra, Floransada Dominiken rahip G. Savonarolann nclk ettii cumhuriyeti hareket iinde de Fransz mdahalesini destekleme eilimi glendi. Bu srada Rusyada ise kyller durmadan mevcut durumlarndan geriye gidiyorlard. Topraklar byk, nfus yetersizdi. Rus senyrleri ve tabii Kilise de kendilerine deimez bir el emei salamak zorundaydlar. Kyller ise gn getike efendilerine daha baml hale geliyorlard ama hukuki olarak ve ou zaman fiili olarak oturduklar topra deitirme hakkn ellerinde tutuyorlard. Ancak, senyrler artk aralarnda anlaarak kylleri kendilerine balamay bir zorunluluk olarak duyuyorlard. Bu srada siyasi iktidar Moskovada toplanyor ve gleniyordu. Kyllerin durumu konusunda senyrler ile merkezi iktidar arasnda zimmi bir mutabakat saland. Bu bir taraftan sert bir senyrlk rejimine, bir dier yandan da gl ve sert bir monariye yol ayordu. Monari kyllere kar asillerin egemenliini destekledi. Asiller de monariye balandlar. 3 Austos 1492 tarihinde Kristof Kolomb ynetiminde 3 karavel spanyann Palos limanndan Atlas Okyanusuna ald. Batya giderek Douyu aryordu. Kolomb 1446 ylnda 85

domu bir Cenovalyd. Babas dokumacyd, kendi de bir sre dokumaclk zerinde alt. Denize merak sardktan sonra Tirenien ve Ege denizinde Cenova gemilerinde denizcilik yapt. 1474 ylnda bir Cenova ticaret irketinin komisyoncusu olarak Lizbona yerleti. Portekizlilerin Sudan altn iin Gineye tertipledikleri seferlerden birine katld. Kolomb Portekiz kralna, Japonyaya ok yakn olduunu sand Antilia (hayali ada) adasna bir sefer yapma nerisinde bulundu. XIV. ve XV. Yzyl haritalarnda Antilia adas gibi Atlas okyanusuna yerletirilmi hayali adalar pek oktu. Balklar balina peine dp, belki zaman zaman Amerika ktasna kadar gidiyor, sonra Avrupa ynnde gelen akntlara binip, geri dnyorlard. Kolomb arad ilgiyi Portekizde bulamaynca spanyaya geti. nce uzun zaman kap kap dolat. Bir sre sonra zengin armatrler olan Pinzon kardelerin desteini salad. Sonra da Katolik krallar Kolombun projesi ile ilgilenmeye baladlar. Katolik krallar ve Sevilla armatrleri, Cenoval sermayedarlarn destei ile Kolombun servenine ortak oldular. Bu seyahat iin zaten elde Atlantik tipi gemiler (karavel), Portekizlerin Okyanus deneyimi, gelien lme ve seyir teknikleri vard. Corafyac Ptolemaios, M.S. III. Yzylda, btn dnyay eviren tek bir okyanus olduunu sylemiti. Ayrca Dnya yuvarlaktr da demiti. Bylece hem Afrikay gneyden dolaarak Hindistana varmak, hem de hep Batya giderek Asyaya varmak mmkn olmalyd. Bu srada unu da sylemek gerekir. Geen yzyllarda Atlas Okyanusunda denize almalar zaten oalmt. skandinav ve ngiliz denizciler, Terra-Neuve adasna ve belki de Kanada kylarna varmlard. Hatta Kba bile bulunmu olabilirdi. 1492 ylnda Santa-Fede Kolomb ile bir anlama imzaland. Kralie Kastilyal zabelle Kolomba amirallik rtbesi veriyordu. Kefedecei topraklar kral naibi olarak ynetecekti. Bu lkelerden gelecek gelirin de % 10u Kolombun olacakt. spanya, Grnatay eline geirip birliini saladktan sonra, smrge edinme konusunda komusu Portekize yetimek istiyordu. Uzak smrgelere gidip, orann zenginliklerini soymak yani yamalamak herkes iin en kolay zenginleme yoluydu. spanyol valyeleri de bu yamada bulunmak istiyorlard. Avrupada herkes yeni kaynak ve Pazar peindeydi. Aragon, iinde talyanlarn da bulunduu Sevillann tacirleri ve finans evreleri, Sirakzann i adamlar, Barselonann iverenleri, ayn ama peindeydiler. Kolomba Floransal tccar Berardi, Aragon bankaclar, Kastilya sarayndan Santanjel ve Sanchez, ilk seferin hazrlanmasnda ok yardm ettiler. Avrupa, Kolomb ile snrlarn am ve dnya kefine kmt. XV. yzyl Avrupas bilindii gibi deerli maden sknts ierisindeydi. Nakit yetersizlii, gelimeye balayan ekonomiyi tkyordu. Orta Avrupa madenlerinin iletilmesi son derece hzlandrlmt, ama kan maden, ihtiyaca cevap veremiyordu. Dilden dile Afrika ve Asyadaki hazineler anlatlyordu. Portekizliler bir sredir Sudan altnn, fildiini ve siyahi kleleri tayorlard. Avrupa, arada bir arac olmakszn Dounun zenginliklerine varmak istiyordu. Osmanl devletinin Avrupann okyanuslara almasnda hi etkisi olmamtr demek mmkn deildir. Ama Osmanlnn varl, Avrupann denizlere almasnda belirleyici olmamtr. Okuyucunun hatrlayaca gibi Osmanl devleti ticarete kar bir tavr koymamt. Venediklilerle ve Genovallar ile yapt pek ok ticaret anlamas vard. Ayrca Osmanllar

86

kervan yollarn da kapatmyor, tam tersine amaya alyorlard. Yani Osmanl Dou Bat ticareti iin birok nemli bir engel deildi. XV. yzylda Galatada, aralarnda Medici ailesinden tccarlarn da bulunduu 50 kadar Floransa ticaret firmas faaliyetteydi. Floransa ile yaplan ticaretin yllk cirosu 400 bin altna ulayordu. 3 Austos 1492 ylnda 3 karavel, Palos limanndan yola kt. nce kanarya adalarna urand. Peinden Batya yelken ald. 33 gn denizden baka bir ey yoktu. 11 Ekim gecesi kara grnd. Kolomb bunu Japonya sanyordu. Ama bu ada Florida yaknlarnda bir adayd. Kolomb daha sonra Kba ve Saint Dominguee urad. Kolomb altn aryor ve bunun iin de ada ada geziyordu. Sonunda gemilerinden birini yitirdi. Bir sre sonra da spanyaya dnmeye karar verdi.

87

Tapnaklar zenginlemeye ediyorlar, 1492

devam

Portekizlerin deniz seferleri devam ediyordu. Tapnak kaiflerin nclnde, yeni topraklar ve yeni ticaret yollar kefedildi. valyeler de, bu arada, byk bir zenginlie kavutular. lerideki igalleri ve keifleri tevik etmek iin, kefedecekleri btn topraklarn bamsz mlkiyeti onlara verildi. Sz konusu para, tarikatn alk olduu kara parayd. Tapnaklar, masum, korumasz yerel halk ya ldryor ya da kle yapyor, sonra da bu blgelerin btn zenginliklerini gasp edip Avrupa'da pazarlayarak para kazanyorlard. Uyuturucu ticareti yapmaktan da ekinmeyen valyeler, bu organizasyon sayesinde rneine gnmzde bile zor rastlanacak uluslararas bir su karteli oluturmulard. Yine ayn dnemde rvet karlnda, evlenme ve mal edinme hakkna kavuan Tapnaklar, istedikleri dzenin temellerini atm, atsn kurmulard. Tapnaklarn seferleri tarikatn askeri tabiatn canl tutarken, ahlaki disiplini azaltmaktayd. 1492'de Papa VI. Alexander, valyeler arasnda metres ilikisinin yaygnlndan ikayetle, kanuni evliliin ok daha iyi olduunu ne srerek, bekarlk yeminini evlilik saflyla deitirdi. Tarikat daha az dindar fakat daha ok sekler bir hale gelmi ve gittike bir kraliyet kurumu grnm almtr. Bir sre sonra yaplan bir reform ile tarikata bal valyeler arasnda dinsel hayat tamamen ortadan kalkt. Tarikat, yeni reformlarla birlikte, eskiden serbest olan tarikata girme hakkn yalnz zenginlere ve soylulara tannd. Bundan amac, ticari ve siyasi baar salamak ve Kilise'nin kanunlarn kapitalizme uygun olarak yeniden dzenlemekti. Bu temeller yzyllar nce Kutsal Topraklarda atlmt. Tapnaklar, Portekiz'deki byk deneyimleri zerinden kapitalist hayata geerek glerinin doruuna ulatlar. Ayn dnemde, zellikle Reform hareketlerinden sonra Kilise'nin g kaybettiini bilen ve bu srete etkin rol oynayan valyeler, kraliyet kurumlaryla kurduklar ilikilere de arlk verdiler. Tapnaklar, Kilise'yle beraber, onun denetimindeki valye tarikatlarnn da gcn ve etkisini kaybettiini grmlerdi. Bu aamada, tarikatn dindar grnm olmayan ama ayn

88

ilevi gren bir ikizini oluturmay kararlatrdlar. Bylece, tarikat yoluyla elde ettikleri i gc imkanlarn ve siyasi-ticari balantlar, soylularn kontrolndeki bu yeni rgt zerinden srdrebilecek ve ideolojilerini daha rahat yayma frsat bulacaklard. 1492 ylnda Polonya Lituanya birlii, Casimir IV lm zerine sarsld. Lituanya ve Polonya Casimir IV n iki olu arasnda blld. Lituanyay Alexandre ald, Polonyay ise Jean Alfred (Albert). imdi Polonya tahtnda I. Jean Albert vard (1492 1501). Polonya drt paradan oluuyordu. Bu paralarn kendi aralarnda hibir konuda bir benzerlii yoktu. Bu paralar Krallk, Lituanya, Krallk Prusyas ve Dukalk Prusyasyd. Bu sanki bir kraln egemenliinde ok gevek bir konfederasyondu. Kral seimle belirleniyordu. Aslnda yetki diyetler denilen, iinde sadece soylularn bulunduu meclislerdeydi. Yeni kanun yapmaya ve ordu iin vergi koymaya diyetler yetkiliydi. Diyetlerde kararn oy birlii ile alnacak olma zorunluluu, karar almay ok gletiriyordu. Kraln ordusu da, hazinesi de, rgt de yoktu. Kral kendi topraklarnda yaayp, devlet giderlerini kendi dyordu. Polonyada burjuvazi gelimemiti. Polonya Avrupann tahl deposuydu. sz bucaksz topraklar senyrler iletiyorlard. Kyller senyrlerin boyunduruu altndaydlar. Soylular, kazanlar zedelenmesin diye de kraln yetkilerini ksyorlard. Kraln yannda kimse hele modern snflar yoktu. I. Jean Albert kyllerin yer deitirmesini snrlad. Adalet mekanizmasn elinde tutan senyrler, kylleri topraklarnda tutarak, almaya zorluyorlard. 1492 ylnda Rus Byk Prensi III. van Lituanyaya hcum etti.

89

Kolombun dn, 1493, 1494

Dnyann spanya ve Portekiz arasnda taksimi

kndan 7 ay sonra, 15 Mart 1493 ylnda Kolomb spanyaya dnd. Palosta byk enlikle karland. Kolomb, Asya ktasnn dou kylarna ulatn sanyordu. Bu nedenle karlat yerlilere Hintli dedi. Gelirken yannda, biraz altn, 2 yerli ve Avrupallarn hi grmedii renkli kular getirmiti. Hindistan ve ine yakn topraklarn bulunmu olmas spanyay sevin iinde brakt. Herkes Atlantik tesinin kolay kazanlarnn hayallerine kapld. Kolomb spanya sarayna, baharat, altn ne isterlerse hepsini getirebileceini bildiriyordu. Kolomb, ilk yolculuundan sonra 3 sefer daha yapt. Bunlardan ikincisi 1493 1496 yllar arasnda oldu. Kolombun keifleri spanya kral ve kraliesi Ferdinand ile zabellei, Portekiz ile 1476 ylnda yaplm olan anlama zerinde tekrar dnmek zorunda brakt. Papa VI. Alexandre bask yapld. Papa pe pee kararlar alarak 1493 ylnda yaplacak keifleri spanya ve Portekiz arasnda paylatrd. Papa dnya haritas zerinde, bir kutuptan dierine giden bir izgi ekti. Bu izgi Yeil Burun adalarnn 100 fersah (yaklak 600 Km) batsndan geiyordu. Bu izginin batsnda kalan tm denizler ve topraklar spanyollarn mlkyd. izginin dousu ise Portekizlilerin mlkiyetindeydi. Portekizler anlamadan memnun deildiler. Papa ile grmeler srd.

90

Cem Sultan nedeniyle iyice kaygl olan II. Bayezid, 1490 ylnda Macaristan ve Polonya ile yapt 3 yllk atekes anlamasn uzatmak istedi. Polonya kral Jan Adalbert (Jean Alfred, Bodan zerindeki Osmanl korumacln kabul etmiyordu. Bodana kardei Sigismondu oturtmak istiyordu. Kutsal Roma Germen mparatoru III. Friedrich (Frederich, Friedriche) 1493 ylnda ld. ldnde 77 yandayd. mparator son 10 ylnda olu I. Maximilian ile birlikte hkm srmt. 1493 ylnda Fransa Burgonya dukalnn bamszlna son vererek, dorudan kendine balad. Fransa vassallarn kendine balayarak, byyordu. Yeni Dnyada Hispaniola adl ilk spanyol yerleimi 1493 ylnda kuruldu. Portekiz ile spanya arasnda yaplan Tordesillas anlamas ile Amerika ktas iki lke arasnda pay edildi. 1493 ylnda spanyadan kaarak stanbula gelen Yahudiler, stanbulda ilk matbaay kurdular. 1494 ylnda Papa spanya ve Portekiz topraklarn yeniden tanmlad. Yaplan Tordesillas anlamasna gre izgi 270 fersah (yaklak 1.600 Km) daha batya alnd. Artk izgi 50 derece boylamndan geiyordu. spanya bu anlamaya dayanarak Brezilya hari tm Amerika ktas zerinde hak iddia etti. Brezilyann ise byk bir blm Afrika ve Asya gibi Portekizin hkm alanndayd. XVII. yzyla kadar spanya ve Portekiz diplomatlar hep Papa kararlarn ve Tordesillas anlamasn ne srdler. XVIII. asrn ikinci yarsna kadar da Gney Amerikada ortaya kan snr anlamazlklar Tordesillas anlamasna uygun zmlendi. 1494 ylnda Rusyann Lituanya saldrs bir anlama ile sonuland. Rus snrlar Oka nehrine kadar ilerlemiti. Lituanya Byk Dukal, III. vana baml olarak kabul ediliyordu. Lituanya Byk Dk Alexandre, III. vann kz Helena (Elena) ile evleniyordu. Hatrlanaca gibi Timurlenkin kurduu devlet paralanm, torunlar ayr ayr devletler kurmulard. Bunlardan Ebu Said Maverannehirde, Hseyin Baykara Horasanda, mer eyh Mirza ise Ferganada hkmdar bulunmaktaydlar. Kardeler arasnda kavga vard. Bu i mcadeleler devam ederken, 1494 tarihinde mer eyh Mirza ld. mer eyh Mirza Timur imparatorluunun son imparatoru Ebu Saitin en kk oluydu. Babr ah, 11 yanda babas eyh Mirzann tahtna oturdu. Babr panter demekti. Babr baba tarafndan Timurun Miran ahndan, anne tarafndan Cengiz hann soyundan geliyordu. Babr Ferganada babasnn tahtna oturduu zaman amcas Semerkant Han Sultan Ahmet ve days Takent Han Mehmet, Ferganaya hcum etmekte idiler. Babr, babasnn kumandanlar sayesinde bu tehlikeyi atlatt. Fakat Babrn genlik hayat, bundan sonra, tehlikeli ve heyecanl maceralarla geti. Her olayda zeki ve cesur olan Babrn tecrbesi artyordu. Portekiz imparatorluu byk bir iletmeden baka bir ey deildi. Kral en byk tacirdi. Baharat, boya maddeleri ve ilalar zerinde tekeli vard. Lastik, koku ve deerli talar ticareti ise serbestti. Kyda, kraln saraynn yann da bir merkez deposu bulunuyordu. Buna Casa da ndia dendi. Hindistandan gelen tm rnleri buras satyordu. 1494 ylnda Casa da ndia, Anverste bir ube at. Casa da ndia bir yandan Hindistan mallarn satarken, bir

91

yandan da top, silah, bakr, yelken, kuma, alet gibi donanmann ihtiyac olan mallar satn alyordu. Hint okyanusuna giden gemilerin iinde hem kraln kendi gemileri ve hem de tccarlarn gemileri vard. Portekizli herkese bu hak tannmt. Ayrca baz yabanc tccarlara da tannyordu. Btn bu ticareti yapanlar, sattan % 25, krala dyorlard. Kazanlar inanlmayacak mertebedeydi. 1494 ylnda Yahudiler Toskanyadan da karlmtlar.

Portekiz mparatorluu

spanya mparatorluu

92

Hindistan

XV. yzyln sonlarna geldiimizde, Mslmanlar Hindistan eziyor ve smryorlard. Hindistan eitli devletlere blnmt. Bunlarn pek ounun banda Mslman hkmdarlar vard. Bu hkmdarlar genellikle ordular nedeniyle varlklarn srdryorlard. Yani Hindistan devletleri kral ve ordusu idi. Yerlileri ordularnn gc ile bask altnda tutuyorlard. ou Hint-Ganj ovasndayd. En nemlileri Lahor ve Bengaldeki Afgan krallyd. Ortadaki Dekkan yaylasnda Hande, Ahmednagar, Golkonda, Bidjapur ve Biddar Mslman krallklar vard. Bunlar Afgan dalarndan veya Trkistan ovalarndan gelmi gebelerdi. Pek ou Trk, Mool veya bunlarn karm bir kkenden geliyordu. Gebe dzeninin ordusuna sahiptiler ve bununla da ynetimi ellerinde tutuyorlard. Tabii kklerini unutmular ama Mslman dinine tmyle balanmlard. ylede olsa hem Mslman Hintlileri ve hem de Hindular eziyor, onlara ektirmedikleri kalmyordu. Gneyde Vijaynagar Hint imparatorluu vard. Ama o da ke gemiti. Tm Hindistanda hala kast sistemi yrrlkteydi. Mslmanlk girmi olmasna ramen hala Hindu dini ok kuvvetliydi. Hindistanda byk ounluk Hindu dinine inanyor ve gereklerini yerine getiriyordu. Fatihler, okyanusun ortasndaki adacklar gibiydiler. Hindistan, onlara ramen, onlarla fazla ilgilenmeden kendi hayatn yayordu. 100 milyonluk nfusun 30 milyonu Vijaynagar imparatorluunda, 60 milyon kadar da kuzeydeydi. Kast sistemi bu byk nfusu birbirine kapal guruplara blyordu. Her birinin dnyas dierinden bamszd. Hindular dinlerinin emrettii kast sistemini bozmamak iin kastlar arasnda evlenemezlerdi. Kimi kastlar ok kocala msaade ediyordu, ayrca hepsi de ok karlla hayr demiyordu. Hintliler hibir nedenle kendi ailelerinden, kendi kabilelerinin iinden evlenemezlerdi. Hem kendi kastndan ve hem de aile dndan evlenmek artt. Kutsal bir eylem olan yemekte de kat kast kurallar vard. Bir Hintli ancak kendi kastndan daha altta olan kast mensuplar ile yemek yiyebilirdi. Evinden uzakta olduunda kendi mutfan kurup, kendi yiyeceini kendi piirecekti. Hintli bir Brahman ise nce ykanp, temiz elbiseler giymeliydi. inde su olan toprak bir kaba dokunamazd. Dinsel safl olmayan birinin dokunduu bir pamuk parasna da dokunamazd. Eee, domuza, kpee, et 93

ve deriden bir nesneye de dokunamazd. Yemek yerken aa kasttan birinin gz tabaa iliirse, yemek kirlenmi olurdu, atlmas gerekirdi. Gnlk yaamda da Kastlar arasnda temas yoktu. Bir Pulayann dedii kadn kast dna km saylrd. Kadnn bu durumda ok kirlendii ve etrafn da kirletecei var saylrd. Kadn evini, kocasn ve ocuklarn terk edip, giderdi. Bir Pulayann dokunduu Brahman ykanp, paklanmal, sr ile kutsal kitab okumalyd. Bir aa kasttan olan kiinin, yukar kasttan kiiye yaklaaca mesafe belliydi. Eer bu mesafe alrsa, yukar kasttan olan kii kirlenmi olurdu. Her kastn yapabilecei meslekler vard. Din adaml, savalk, balklk, iftilik, hrszlk babadan ola geerdi. Ancak ekonomik bunalm sralarnda alt kast mensuplar daha onursuz iler yapabilirlerdi. Bunun iin kasttan atlmazlard. Hindularda kastlar kendi ilerinde alt kastlara, onlarda daha alt kastlara ayrlyorlard. Aslnda ise sadece 4 ana kategori vard. Ama sonu olarak ortada 2 bine yakn kast dolayordu. Herkes doduu kastn iine hapsolmutu. Sadece bir kastn iindeki bir alt kast, bir yukardakinin rflerini, mesleklerini kabul ediyorsa, btn halinde yukar kabilirdi. rnein dericiler, bu ii terk edip dokumacla kabilirlerdi. Alt-Kastlarn safln korumak iin bir ynetim sistemi vard. Kastn banda babadan ola geen bir ef vard. Ona bir yallar kurulu yardmc oluyordu. Kastn tm erkeklerinden oluan bir genel kurulu vard. Bu kurul kastn yaamsal sorunlarna gz kulak oluyordu. Kastn kurallarna uyulmamas halinde yaptrm tayin eden bu kuruldu. Cezalar eitliydi, Ganj nehrinde ykanma, kutsal kitap okuma gibi cezalar vard. En ar ceza kasttan atlmakt ki bu durumda ailesi, ocuklar dahil herkes onu terk ediyordu. Herkes dei toku temeline dayanan bir ortak yaam iindeydi. Yksek kazan salamak amac hi yoktu. Kast sistemi Hindistan istilalarn ykc etkilerine kar da koruyordu. stilaclar, halkn kast sistemine isyan kmasn diye dokunmuyorlard. Halk da kast iinde birbirine sk skya dayanm halde eski yaamna devam edip gidiyordu. Kast sistemi d istilalarn etkisini yok etse bile statik, deimeyen bir toplum yaratyordu. Hindistan hibir zaman ulus olamad. Hindistan pamuklu dokumada ok ileri gitmiti. Evlerdeki tezgahlarda halk dnyann en ince pamuklularn dokuyordu. Bunlar tlbentlerdi. Dnyada pek ok giysi veya gtiysi aksesuar ancak Hindistandan ithal edilen bu tlbentlerle yaplabiliniyordu.

94

Delhi Sultanlnn zaman iinde snrlar.

95

Hinduizm

Daha nce defalarca Hindu dini konusunda bilgi verilmiti. imdi aradan asrlar getikten sonra hatrlanmas ve daha sonra anlatlacaklara balanmas asndan burada ksa bir zet verilecektir. Hindu kutsal kitaplarnn banda, Sanskrite yazlm olan Vedalar gelmektedir. Bunlarn iinde Hint dininin temelini oluturan Rig Veda gelir. Rig Vedada tanrlarn her birine sylenmi 1028 ilahi vardr. Dier bir Veda, sihirli arklar ieren Atharva Vedadr. Sama Vedada dinsel arklar bir araya getirilmitir. Kurban trenlerine ait bilgiler ise Yabur Vedadadr. Vedalar M.. 2000 ylna ve bazlar daha eskiye kadar gider. Vedalardan sonra Brahmanlar geliyordu. Brahmanlar Brahmanalarda vedalar yorumlamlard. Brahmanalar M.. 1000 ila 500 arasnda yazlmlard. Bunlardan sonra Upaniadlar geliyordu. Bunlar dnyadan elini eteini ekmi olan keilerin yazl mistik metinlerdi. Upaniadlar da M.. 1000 yllarndan balayarak yazlmlard. Bu metinlerden sonra Smriti denen gelenek metinleri geliyordu. Bunlar M.. 500 den sonra hazrlanmlard. Smritilerin iinde daha nce bahsedilen metinleri zmeye ve anlamaya ilikin ve atra denen kitaplar da vard. atralarn iinde en nlleri Manu kanunlaryd . Smritiler gurubunda ayrca tanrlarla eytanlarn mcadelesini anlatan Puranalar , peygamberlerin yaam ykleri ve felsefi tartmalar bulunuyordu. Bunlardan sonra epik poemler geliyordu. Bunlar durmadan yeniden yazlrlard. Bunlarn iinde kabilelerin savalarn, tanrlarn mitolojisini, kahramanlarn efsanelerini anlatan Mahabarata vard. Mahabaratann iinde en sevileni Bhagavadgita , Tanr Kirina ile Arjunann akn ve Arjunann dnyadan kurtulup, tanrya ulamasn anlatan poemdi. Bundan sonra gelen epik poem Ramayanayd . Ramayanada Kral Rama, Tanr Vinunun temsilcisiydi. Kral Rama, Devlerin kral Ravanaya kar savayordu. Bu kitaplar kimlerin okuya bilecei belirlenmitir. Kadnlar ve ocuklar sadece Smriti (Gelenek) kitaplarn okuyabilirlerdi. Bu kitaplarda yazlanlar anlayabilmek iin felsefi grler vard. Bunlar Daranalar daydlar. Daranalar M.S. 800 ile 1500 yllar arasnda ortaya kmlard.

96

Vallhaba (1479 1531) ve Caitanya (1486 1534) yazld. Bu kitaplar Vedanda sistemini retmek iin yazlmlard. XV ve XVI. Yzyllarda deiik sistemleri retmek iin nemli kitaplar yazlmtr. Hindu dininin temelini Brahmanalarn ortaya koyduu be ana kavram oluturur. Birinci ve en ncelikli kavram udur: nsanlarn kurban ve sihirli formller ile isteklerini ancak Brahmanlar tanrlara dayatabilirler . kinci ilke btn tanrlarn bir temel ilke olan Brahmandan km olmalar ilkesidir. O ayn zamanda Atman, sonsuz ve evrensel ruhtur (mutlak Bir ). nc kavram Karma kavramdr. Drdnc kavram Samsara kavramdr. Samsaraya gre ruh bedenden bedene g eder. Nereye g edecei ise Karmaya baldr. Drst, saf, iyiliksever dnce, niyet ve eylemden doan Karma ile bir Brahmann bedeninde hayat bulunabilinir. Hatta tanr bedeninde bile doulabilinir. Fenalktan doan Karma ise insan solucann veya domuzun bedenine sokar. Beinci kavram Yoga kavramdr. Yoga kurtulua giden yoldur. Yaam ac doludur. Ac dolu yaamda ruhun bedenden bedene g de acdr. Bu acdan kurtulmann tek yolu Samsaradan kurtulmaktr. Bunun iin ise Karmann kayna olan her trl istei sndrmek gerekir. Dnyadan el etek ekilince, ile ekilince, sadece ibadet ile uralnca istekler sner. Bu i byle srp gider, ta ki kiilik bilinci yitinceye kadar srer. O zaman Brahmann iinde erinip, Brahman olunur. Hindu dini ile ilgili tanrlar panteonu M.. 500 ile M.S. 1000 arasnda kurulabilmiti. Diller ile dinler arasnda bir dnce birlii olduundan bahsedilir. Bu doaldr. Dil de, din de insan rndr. Dolays ile dnce biimine uygun olarak gelimitir. Sanskrite ve Hint dilleri dnceleri netlemeden ve sralamadan yan yana koyarlar. Hint poeminin ne bir dzeni vardr, ne de bir plan. lerindeki olaylar birbirinden kopuk ve birbiri ile ilintisiz gelien olaylardr. Hint dncesi bir dalizm iermez, her eyi i ie grmeyi tercih eder. Hindu mant, her eyi sonsuz zaman iinde ele alr. Hindu belli bir zaman saptamaya, zaman sralamaya kar durur. Hindular iin tarih bir ey ifade etmez. Onun gibi sosyal bilimler de anlamszlar. Hindularda bilim de yoktur. Hindu iin olaylar, geici grntlerin akp gitmesidir. Hindu olaylar incelemez. Olaylar incelemek zararl olabilen bir eydir. ncelenen olaylar nedeniyle yeni balar kazanlr, Karma kazanlr ve Samsara uzatlr. Bir Hindu iin nemli olan d dnyay tanmak deil, ondan kap kurtulmaktr. Hindular mutlaa varmak iin olaylar nemsemiyorlard. Gelmi, gemi, gelecek birbirine karyordu. lerleme fikri onlar iin bir ey ifade etmiyordu. Bir insann doutan Hindu olduuna inanyorlard. Zaman iinde birinin Hindu olabileceine akllar ermezdi. Dier dinlere de Hindu dn ile bakp, yorumluyorlard. sa, tanr grnlerinden birinin avataryd . Ona dua edilebilinirdi. Onun tek gerek tanr olduu sylenebilinirdi. Sonrada tapmaya Krinaya veya Kalliye gidilirdi. Bunu kimse bir eliki olarak grmezdi.

97

Hristiyanlk sann yoluydu. Bu dier pek ok yoldan biriydi. Hristiyan olunarak kurtulua gidilebilinirdi, ama baka bir yolla da kurtulua gidilebilinirdi. Gariptir, Hindular Mslmanlar kurtulua giden yollardan biri olarak grrken, Mslmanlar Hindular Allaha k koan, kafirler olarak gryorlard. Bu iki dnce bir arada nasl yaayacakt.

98

Eski Beyler Toprak Aas

Osmanl Rumeline salam yerlemiti. Ama Anadoluya sahip olmak zordu. Bayezid dneminde bile, Osmanl Anadolunun ancak bir blmn, o da srekli problem yaayarak, ele geirebilmiti. Anadolu sava bitmemiti, bitecee de benzememekteydi. Dier taraftan, Ouz boylar, Anadoluya yerlemi ve bu boylarn adlarn tayan pek ok ky domutu. Bu ky adlarna bakarak, Ouz boylarnn Anadoludaki hareketi izlenebilir hale gelmiti. Osmanl toprak yerleiminde uygulad kurallar ite bu kargaa ve potansiyel tehlike iinde oluturdu. Tmar, Zeamet ve Sancak beylikleri, eski Trkmen beylerine datld. Topran beylere, yani sekin ailelere datlmas zaten eski bir Trk geleneiydi. Trkmen ancak beyleri isterse kontrol altnda tutulabilinirdi. Osmanlnn szn dinleyen byk beylere, yeni bir karklk kmasn diye, genelde, mevcut beyliinden uzakta, Rumelinde arazi ve ynetim grevi verilir oldu. Bu kural, Hristiyanlar iin de geerliydi. rnein, Bulgar kral imann olu, nce Samsun daha sonra Saruhan sancak beyi yaplmt. Trabzon Rum imparatorluu slalesine Rumelinde dirlikler verilmiti. Fatih Sultan Mehmete gelindiinde ise, her ne kadar bu toprak politikas devam ediyor grnse de, Fatih byk hanedanlarn ortadan kaldrlp, ufak beylerin toprak verilerek kazanlmasndan yanayd. taatkar ufak beyler sipahi, Trkmen ise iftilie geirilerek reaya yapld. Bu kural hem Mslman ve hem de Hristiyanlara uyguland. Arnavutlukta XVII asr balarnda yaplan sayma gre, 335 tmarn 100 Saruhan, Canik, Boludan srlm Trk soyundan sipahilerin elindeydi. 56 tmar ise Arnavut beylerine verilmiti. Teselyada 182 tmarn, 111 Hristiyan sipahilerin olmutu. Genel olarak reayann sipahilie ykselme ans yok gibiydi. Ancak, savalarda ok byk yararllk gsteren reaya snf atlayabilirdi. Babadan, dededen Sipahi olanlar genelde dirlik sahibi olabiliyorlard. 1531 deki fermanda Sipahiye yabanc, yani soylu olmayan, kartrlmasn deniyordu. Soyluluk daima n planda tutulur olmutu. Douda, dier Trk devletleri tarafndan verilen tmarlar geerli sayld. Tmar bulamayp, akta kalan Sipahiler (emekliler), reaya yaplmadlar. Bunlar vergi ayrcalklarndan ve dier haklarndan istifade etmeyi srdrdler. Tmar sahibi Sipahilerin zerinde, fetihle geni mlk ve servet edinen, vakflar kuran byk beyler yer ald. Fatihin, byk beylerin servet ve yetkisini azaltma teebbs, onlarn olu Beyazt etrafnda toplanmasna neden olmutu. Fatihin lmnden sonra, Bayezid, byk beylere eski konumlarn iade etti. Fatih byk beylerin gcn yok edememiti. O ancak, ufak tmar sahiplerinin yetkisini genileterek, byk beyleri

99

dengelemiti. Kk soylularn ykselmesi, Sipahinin merkezi ynetime balanmasn salad. Bylece Sipahi, merkezi ynetimin dayana oldu. Sipahi, Padiaha dorudan bal olan Yenieri ile dengelenmiti. Yenieri, Sipahi ye kar denge unsuru olduu gibi, ayn zamanda byk beyler (asillere) karda vurucu gt. Top ve tfek gibi ateli silahlarn varl ve bunun Yenierilerce geni lde kullanlmas, Fatihin merkeziyetilik yolunda en byk destei olmutu. Fatih Rumelinde binlerce kaleyi ykarak, beylerin direnme gcn azaltmt. Az sayda kalan kalelere ise Yenierileri yerletirerek, geni tarm arazilerini denetim altnda tutmutu. Bu yntem, Toroslarda Trkmen beylerine kar da kullanld. Bylece, Mihailolu, Turhanolu vs... gibi byk aknc aile ve beylerinin gleri azaltld. Fatihe kadar, bu aknc beyleri tmarlar datan, kendi zel askeri gc ne sahip olan, padiaha eit gte, olduka bamsz, gl kiilerdi. Padiah eit beyler arasnda birinci beydi . Sonra bu ailelerin gleri ne kadar snrlandrlrsa snrlandrlsn, bu aileler daha yz yllar boyunca kudretlerini srdrdler. Fatih Sultan Mehmet, stanbuldan sonra talya ve Romay da alarak, Roma mparatorluunu tekrar diriltmek abasndayd. Roma tarihini ve talyan Rnesans prensliklerini derinlemesine incelemi ve inceletmiti. ok sayda talyan danman, etrafnda toplamt. Greke ve Latince kitaplar toplamt. Hristiyan dinini incelemiti. Fatih batya ynelmi bir kiiydi. lk batclardan biriydi. Roma imparatorluuna oynayan Osmanl devleti o dnemlerde bir dengeler devletiydi. Zaten o dnem tm Avrupa iin dengeler dnemiydi. Anadoluda Trkmen e kar Sipahi, Sipahiye kar Yenieri, Byk beylere kar sipahi, Anadolunun slam nfusuna kar Rumelinin Hristiyan nfusu, Sunilie kar Alevilik, eyhlislam a kar Patrikhane, Soylulara kar devirme Brokratlar, vs... Anadolu byk ounluu ile slamlamken, Rumelinin Hristiyan kalmasnda bu denge politikasnn etkisi az deildir.

100

nka mparatorluunun ykselii, 1493

1493 ylnda nka imparatorluunun bana Huayna Kapak geti (1493 1527). O da nka fetihlerini srdrd. Bugnk Ekvator ile Kolombiya arasndaki snra kadar vard. Son zamanlarna doru, yzen byk evlerde oturan sakall canavarlarn etrafta dolat haberini almt. nkalarn hangi iktisadi nedenlerle fetihler yaptn bilmiyoruz. Ele geirdikleri lkelerin pek ou ok fakirdi. nkalar bu lke halklarna yiyecek yardm yapmlardr. And blgesinde yamur dzensiz yaard. Ekili toprak snrlyd. Alk srekli bir tehditti. nkalar fetihlerini an ve hret iin veya dinlerini yaymak iin yapm olabilirler. nkalar nce diplomatik grmelerde bulunurlar, diplomasiden sonu alamazlar ise savaa bavururlard. Zaten tm nkalar askerlikle ykmlydler. nka ordusunun donanm iyiydi. ntikaller dzenli yaplrd. Ancak sava alannda bir sava dzeni gelitirmemilerdi. Manevra yapmay da bilmiyorlard. Sava ou zaman teke tek dvlerle biterdi. Ordu hareketlerini kahinlerin szlerine gre ayarlyordu. Sava ncesi tanrlara insan kurban edilerek, onlarn yardm salanmaya allrd. ou zaman nkalar avclk, toplayclk aamasndaki topluluklarn topraklarn ele geirdiler. Bununla birlikte, Lima ile Quito arasnda imular bir krallk kurmulard. Kral babadan ola geiyordu. nkalar imular da topraklarna kattlar. nkalar bir lkeyi ele geirince, o lkenin kilden bir kabartmasn yapyorlard. Halk sayyor ve sonular kipular aracl ile kaydediyorlard. Kipular, bir steno hizmeti gren dml iplerdi. nkalar kipular ile her eyi anlayabiliyor ve anlatabiliyordu. nkalarn kipulardan olumu kitaplklar vard. mparatorluun tm istatistikleri bu kitaplklarda toplanmt. Fetihten sonra kipular ve kabartmalar imparatora yollanyordu. O da buralarn tekrar dalmn yapyordu. nka topraklarnda tarm yapmak ok zor iti. Teraslar yapmak, sulama kanallar ile su getirmek, devasa gbrelemeler yapmak, tm bu iler toplu almalar gerektiriyordu. nka fethinden nce ekim alanlar ve kyler birbirine uzakt. nkalar ele geirdikleri topraklarda kyleri tarlalarn yanna yerletirdiler. nka yakn evresinde bir toprak parasnda akrabalarn ortaklaa alp, retim yapt topluluklar vard. Bunlara Ayllu dendi. Ayllular ok ufak birimlerdi. nkalar ele geirdikleri topraklarda Ayllularn iin farkl aileleri sokarak onlar byttler. Ayllular da kabileler eklinde rgtlediler. Kk kabilelerden de byk kabileler yaptlar. Halklar direnirse, bu halklar baka yerlere sryorlard. O topraklarda da askeri

101

koloniler kuruyorlard. nkalarn etrafndaki topraklar fakir topraklar olduundan, ele geirilen topraklarda imparatorun ilk ilerinden biri yiyecek depolar kurdurtmakt. eflerin oullar, nka eitimi alabilmeleri iin Cuscoya gnderiliyorlard. Orada 4 yl eitiliyorlard. Onlara ilk yl Kiua dili retiliyordu. kinci yl ilahiyat ve ayin dzenleri anlatlyordu. nc yl kipu deneyimi gsteriliyordu. Drdnc yl nka tarihi ve siyasi gelenekleri retilirdi. nkalar ele geirdikleri halklar besliyor, almalar rgtlyor, Kiua dilini ynetim dili olarak dayatyorlard. nka birlii aslnda ok abuk kuruldu. Bununla beraber fetih ncesi konuulan yzlerce dil kayboldu. Kiua, Aymara ve birka dier dil kald. Aile, baba ynnden akrabala dayanyordu. Evlilikler ierden yaplrd. Ata klt geerliydi. Mumyalama vard. Aileler atay belirleyen mumyalar etrafnda toplanyorlard. Kentlerde her ailenin kk itle evrilmi bir topra vard. Evli her ifte, beslenmek iin yetecek byklkte bir toprak verilirdi (1 tupu). ocuk bana ise yarm tupu toprak verilirdi. Her imparatorun bir haremi ve ynla ocuu vard. mparatorun soyundan gelen erkekler ortak atadan inan yeni bir aile birimi (Aylluk) oluturuyorlard. Bu krallk ayllusu yeleri doutan nka idiler. Ayrca Kiua dilini konuan ve ocuklar Cuzcoda yetien yerel efler de ayrcalkl nka soylularn oluturuyorlard. Kiua dilini konuamayan yneticiler Karakas snfndandlar. Btn soylular vergi vermez, angarya yapmazlard. Devlet onlara da tarla veriyordu. nkalarda retim aralar devletindi. 1460 ylndan balayarak imparatorluk her birinin banda imparator ailesinden gelen bir apo nun olduu 4 ynetime ayrld. Bu 4 ynetimin her biri eyaletlere, eyaletler de ayllulara blndler. Drt apo nka Devlet Konseyini oluturuyordu. Her eyaletinde babadan ola geen bir eyalet yneticisi vard. Btn adli ve idari yetkiler onda toplanyordu. Eyalet yneticisinin altnda bir mertebelenme vard. 10 binlerin efi, 5 binlerin efi, binlerin efi, onlarn efi bir hiyerarik yaplanmayd. Bu eflikler de babadan ola geiyordu. nka mparatorluu retim aralar, Azteklerden ok stnd. Sapan ayaklyd, ucu tuntand ve topraa iyi girmesi iin bedenin arln eken bir zengisi vard. Tuntan kaldralar kullanyorlard. Tun bak ve ekileri ile talar daha iyi ve kolay yontuyorlard. apalar bronzdu. Dokuma teknikleri de Azteklerden ilerideydi. nkalar tamaclkta da ileri gitmilerdi. Ellerinde evcilletirilebilinen bir hayvan olan lama vard. Lama 20 ila 40 kilo aras bir yk 15 ila 20 kilometre uzaa gtrebiliyordu. Ayrca lamann eti yeniyordu. Yn kullanlyordu. nkalar bir yol ebekesi yaptlar. Kuzeyden gneye iki yol vard. Biri kydan dieri dalardan geiyordu. Kydan geen 4 5 metre enindeydi. Dalardan geen dard ama dz talarla kapl olduundan tam bir yoldu. Ayrca kentleri kyya ve kendi arasnda balayan yollar da yaplmt. Yol boyunca yolcularn gereksinmelerini karlamak zere yiyecek depolar vard. Irmak ve vadilere byk asma kprler kurulmutu. Haber ileten koucu postalar vard. Koucu postalar Lima ile Cuzco aras 240 Km yolu 3 gnde alabiliyorlard. Tarma elverili tm tarlalar nka mlkiyetindeydi. Bunlarn bir blm tapnaklarn bakmna ayrlmt. Dierlerinden topluluundu. Tm almalar ortakt. Bir ynetici gzetiminde ilahiler sylenerek hep beraber allrd. Btn rnler tek rnekti. Seri halinde retilen mlekler kullanm asndan birka tipe indirgenmiti.

102

mparatorluk paray ve vergiyi bilmiyordu. Ama herkes almak zorundayd. nkallar yalarna gre snflanmlard. Elli yan zerindekilere hafif ve ufak iler verilirdi. mparator dahil, asiller ve efler dahil herkes alrd. rn bireylerin tketimi iin verilirdi. Bu datmdan artta kalan miktar devlet ambarna istiflenirdi. Bu, kt rn zaman eksii tamamlard. Ayrca ordunun, soylularn, grevlilerin, dul kadnlarn, yallarn, sakatlarn, zanaatlarn, savaa giden erkeklerin ailelerinin, posta ve madenlerde alanlarn ihtiyalar da buradan giderilirdi. Her aile efi rettii rnn fazlasn bakalarnn retim fazlalar ile dei toku yapabilirdi. Bu retim fazlasnn dei tokuundan ortaya servet farkllamas kyordu. retimi ve tketimi bir mfettiler topluluu denetliyordu. Suiistimal ve irtikaba verilen cezalar mthiti. Rvet alanlar zehirli ylanlara atlrd. Tembel yurttalarn omurgasnn zerine ar bir ta konurdu. 103

Kara Cehalete Kurban, 1494, 1495

1494 ylnda, Osmanl payitahtnda, Molla Ltf, Sultan Ahmet meydannda idam edildi. Molla Ltfy hocas Sinan Paa ile birlikte Sivrihisarda brakmtk. Fatih Sultan Mehmet lnce Molla Ltf ve hocas stanbula dndler. Molla Ltf, matematiki, astronomist ve iyi bir dnrd. Sivri dilliydi ve dncelerini ak ak sylerdi. Mderrislik yaparken etrafna toplad talebelerini inkara (Dini ret) varan bir tarzda yetitirdii gerekesi ile suland. Divanda yargland. nce kazaskerler bir karara varamadlar. Ancak Hatipzadenin basklar sonucu Divan ikinci toplantsnda, ok zor olsa da lm cezasn verdi. Molla Ltf, Osmanllarda kara cehalete bilimin verdii ilk kurbanlardan biridir.

104

Fransa, iki komusu spanya ile Portekiz arasnda imzalanm olan Tordesillas anlamasndan hi memnun deildi. Fransa kral, spanyann veya Portekizin byle dnyann yarsn kendilerine almalarnn Ademin vasiyetinin neresinde yazl olduunu soruyordu. Ortada Ademin vasiyeti olmaynca da, her iki lke anlamay kuvvet kullanarak kabul ettirmek yoluna gitti. XV. yzyln sonundan itibaren Bat Avrupada byk krallk kurulmutu. Bunlar eski ngiltere ve Fransa krallklaryla, yeni birlemi olan Kastilya ve Aragondan ortaya km spanyayd. Bu srada Habsburg adl bir Alman feodal ailesi, Burgonya ailesinin kzn alarak Hollandann 17 eyaletine sonra da spanya taht mirass ile evlenerek spanya topraklarna sahip oldu. Btn bu topraklar Avusturyadaki Alman topraklar ile birleince ortaya byk topraklara sahip bir devlet kmt. Bu topraklarn mirass olan Karl (arl, Charles) mparator seildi. Kendisine arlken dendi. Bu srada spanya Yeni Dnyada usuz bucaksz topraklara sahip oluyordu. arlken Habsburgun Alman topraklarn kardei Ferdinanda brakt. O da evlenerek Bohemya ve Macaristan kral da oldu. Bu anlatlanlar daha tam gerekleemeden Fransa talyaya saldrm ve Habsburg ile kapmt. 1494 ylnda Fransa Habsburg mcadelesi balad. Hal Seferleri sonrasnda talya kent devletlerine blnm halde, zayf fakat zengindi. Bu haliyle tm glerin ilgisini ekiyordu. talya'daki kk prensliklerin kendi aralarnda atmasyla balayan savalar, byk devletlerin de karmasyla tm ktay etkiledi. Milanl Ludovico Sforzann Venedike kar bir mttefik aray ve Angevinin Napoli tac zerindeki iddias, Fransa kral VIII. Charlesn talya zerine yrmesi iin bahane oldu. Fransa kral VIII. Charlesn talya seferi iin hazrlad 25 bin kiilik (iinde 8 bin svire mercenariesi vard) gl ordu, Napoli zerine yrmek zere Ekim 1494te Milano topraklarna girdi. Fransa kral niyetinin Trklere kar bir Hal ss kurmak olduunu ilan ediyordu. Osmanllar talyadaki olaylar kayg ile izliyorlard. Bu arada Osmanllarn Macaristan ile ilikiler ise karlkl yama aknlar ile srp gidiyordu. 1494 1498 talya sava balamt. Bu talya savalarnn birinci evresiydi. Balangta Venedik kaytsz bir tutum taknrken, Floransa ve Papalk Devletleri de pek bir direni gstermedi. Gsz condottiere birliklerini yenilgiye uratarak hzla ilerleyen Fransz kuvvetleri ksa srede Napoli topraklarn igal etti. gal edilmeden nce Napoli krall Osmanllardan da yardm istemiti. Ancak kayglanan II. Bayezid kendini mdafaaya hazrlanyordu. Fransa Kral VIII. Charles, Romadan geerken Cem Sultan yanna almt. (27 Ocak 1495). O srada Cem Sultan San Angelo atosunda ikamet ediyordu. Sultann yanndaki Rodos valyeleri, Fransann geldiini duyunca, Sultan ile vedalaarak Rodosa dnmlerdi. Bu vedalama hissi bir vedalamayd. Fransa gelirken Papa VI. Alexander Roma surlarn tamir ettirmi, Osmanllar yardma arm, Napoli ordusunu kentin iine almt. Osmanl gelmiyor, Fransa yaklayordu. are kalmaynca Papa, Fransa kral VIII. Charlesa bir eli heyeti gnderdi. Papa, Romada kolera ve ktlk var gelme diyordu. Sonra Fransa Romaya gelirse, bu Osmanllarn talyaya tekrar karma yapmasna neden olabilirdi. VIII. Charlesn cevab korkmad ve Osmanllar ile dvmek istedii, eer talyaya onlar gelirse kendinin Trk snrna girmekten kurtulaca yolundayd.

105

Bu srada Kral destekleyen Paris Meclisi, Papa ile anlamak iin koullar belirlemiti. Kral ailesi zerindeki aforoz kalkacak, Napoli Franszlara verilecek, Cem Sultan da Fransa Kralna teslim edilecekti. Papa, Aforozu kaldrd, ama Cem Sultan vermeye yanamyordu. Papa ve Kral birlikteyken, Papa, Cem Sultana Romada m kalmak, yoksa Fransa Kraln m istediini sordu. Cem Sultann cevab politikti: Ben bir Sultan gibi muamele grmyorum. Bir esirin gitmesi ile kalmasnn ne nemi olabilir? . Cem Sultann shhati bozulmutu. Papann Cemi Fransz Kral VIII. Charlesa zehirleyerek verdiine dair bir kan vardr. Cem Sultann hastaland gn Papann olu Fransz ordugahn terk ederek Romaya dnmt. Papann olu Cesare Borgia ok muhteris bir kiilie sahipti. Kz kardei Lucreziann akna tek bana sahip olabilmek iin kardei Perosoyu babasnn kollar arasndayken baklayp, ldrmt. Papa ve olunun birlikte yapmad yoktu. Bu arada d ilikilerinde Fransz egemenliine giren Floransada demokratik ilkelere dayal yeni bir cumhuriyet kurulurken, spanya kral II. Fernandonun (Ferdinand) giriimiyle Milano, Venedik ve Papalk Devletleri Fransz igaline son vermek amacyla yeniden birletiler. Napolide VIII. Charles yannda bulunan Cem sultan 24 ubat 1495 ylnda ld. VIII. Charles, Cem Sultann kadavrasn tahnit ettirdi ve kiisel eyalarn Msra Cemin annesi iek Hatuna yollad. Cem Sultann maiyetinden Celal ve Sinan Beyler cenaze iin dini merasimi yaptlar. Tabut geici olarak Ferrantenin saraylarndan birinin bahesine yerletirildi. Haber ksa srede stanbula ulat. 3 gn matem tutuldu. Tm camilerde gaaibe cenaze namaz klnd. Fakirlere para datld. arlar ve dkkanlar kepenk kapad. Napoli Cem Sultann cenazesinden bile para kazanmak istiyordu. Cenazeyi senelerce ellerinde tuttular. Osmanl Napoliye para verdi, yetmedi. Sonunda Donanmann yollanmas ile Napoli tehdit edilince Esir Sultann esir na brakld. Cenaze ancak 4 sene sonra Trkiyeye gelip, topraa verilebilindi. Venedik ve mttefikleri ise Charlesn ordusu ile Fransann arasna girerek, ilikisini kestiler. Yaplan savalar da netice vermiyordu. Franszlar bunun zerine tasarlarndan vazgeerek, geri ekilmeye baladlar. spanya tarafndan desteklenen, mttefik kentlere bal kuvvetler, Fransz kuvvetlerini vurmak istediler. Ancak, Fransz ordusunun daha nce balad dzenli geri ekilme harekatn nleyemediler. Bununla birlikte Aragon birlikleri Charlesn Napolide brakt Fransz garnizonunu kentten atarak, Fransz igaline son verdiler. Yahudiler stanbulda atklar matbaadan sonra Selanikde bir ikincisini kurdular.

106

Avrupann yeni Politikas: Denge, 1495

31 Mart 1495 tarihinde Fransa Kral VIII. Charlesa kar kurulan Venedik birlii, d politikada denge sisteminin bir rneiydi. XVI. Yzyl devletler arasnda denge sisteminin ne kt bir adr. Bu dengenin korunabilmesi iinde devletler arasnda srekli ilikiler yani bir hukuk gerekliydi. Bu hukuk iinde herhangi bir devletin dengeyi tek bana bozamamas iin ortaya mdahale hakk kyordu. Her devler, bir baka devlete dindalarn savunabilmek iin veya zgrlk amac gibi siyasi bir amala mdahale edebilirdi. Ama hibir devlet Avrupada dierleri aleyhine bymeye almamalyd. Avrupa diplomasisinde imdi Hristiyanlk yerine gler dengesi konuuluyor ve uygulanyordu. Bundan sonra, Avrupa dengesi, srekli diplomasi, uluslar aras hukuk, mdahale hakk, ta Viyana Kongresine kadar Avrupa politikasna egemen olacak ve hatta ondan sonra da devam edecekti. XV. yzyln sonuna kadar eliler sadece trenler iin veya belirli bir ii grmek iin gelir ve geri dnerlerdi. Bu usul, XVI. Yzylda, kral ailesi doumlar, evlilik trenleri, lmler, tahta klar, antlamalarn onaylanmas gibi nedenlerle devam etti. Bu iliki biimi kesintili bir ilikiydi. Devletlere dierleri konusunda yeterli bilgiyi veremiyordu. VIII. Charlesa kar yaplan Venedik birlii, birlik yeleri, tarafsz devletler ve muhtemel hasmlar arasnda kesintisiz bir ilikinin gereini ortaya koymutu. Bylece dier devletlerin bakentinde srekli oturacak temsilciler yollanmas yoluna gidildi. Bu balangta bir Venedik buluuydu. Ama hemen dier devletler tarafndan da uyguland. Srekli eliler bir taraftan da casus gibi hareket ediyorlard. Aslnda elilerin yaam zorluklarla ve tehlikelerle doluydu. Dokunulmazl geici idi, yani iyi korunmuyordu. Paras azd. Krallar gizli ajan olarak, elilerin yan sra servencileri, hekimleri, seyyahlar ve tccarlar da kullandlar. Bu dnem diplomasisi yalan ve hileyle srdrlen gizli bir mcadeleydi. Venedik elileri, lkelerinde her dnte yazl bir rapor veriyorlard. Bu rapor senatoda okunuyordu. Venedik elilerinin bu raporlar ok nemli tarihi kaynaklardr. 1495 ylnda ilk Rus bykelisi stanbula geldi. 1 yl sonra II. Bayezid, III. vana ticaret serbestlii verdi. Bu tarihlerde Osmanllar Moskova Byk Knazln pek nemsemiyorlard. 107

talya harpleri 1494 ylnda balam ama eitli duraklamalarla 1554 ylna kadar srmtr. Osmanl devleti de denge politikasnn tabii Avrupa diplomasisinin ayrlmaz bir paras haline gelmiti. Umutsuz duruma den devletler ya Osmanldan yardm istiyor veya Osmanldan yardm isteyeceini deklare ediyorlard. Osmanlnn Avrupaya asker yollama ihtimali, Avrupa dengesinde en nemli unsurlardan biri olmutu. Daha nce de deinildii gibi talyan savalar srasnda eitli koalisyonlar kuruldu ve dalp, yenileri kuruldu. Yeni koalisyonlar, kendilerini deifre etmemek iin Osmanlya kar Hal projesi ad altnda saklyorlard.

108

Vasco de Gama, 1496, 1497

Ak Koyunlu devleti de her Trk devleti gibi zayf bir merkezi ynetime sahipti. Uzun Hasann Osmanl saraynda yetien ve Fatih Sultan Mehmetin kzndan olma torunu Gde Ahmet, Ak Koyunlu tahtn ele geirmiti. Gde Ahmet Mirza, hatrlanaca gibi Ak Koyunlu Hakan Uzun Hasann byk olu ve taht varisiydi. Otlubeli sava sonras, babas ile bozuarak stanbula gelmiti. stanbulda Fatihin tek kz Geverhan Sultan ile evlenmiti. Olu Uurlu Mehmet Paa da II. Bayezidin kz Ayn-i ah Sultan ile evlenmiti. Gde Ahmet merkezi ynetime yakn olan Osmanl tarz bir ynetim kurmaya alt. Byk Beyleri itaate ard. taat etmeyenleri ldrmeye alt. Ama sonu ldrlmekten kurtulamad (1496). Polonyada 1493 ve 1496 yllarnda asiller, sava halinde konacak vergileri belirlemek zere eyalet Diyetlerini kurma hakkn elde ettiler. Bu eyalet Diyetler merkezi diyetteki temsilcilerine vekaletname verdiler, ama onun kararlarn reddetmekte veya kabul etmekte kendilerini zgr ilan ettiler. Yani merkezi meclisin kararlar, eyaletlerde onanyor veya deitiriliyordu. Yerel karlar, genel karlara ar basmaya balamt. 1494 ylnda, Rus Byk Prensi III. van, Hansa tccarlarn Novgorodda tutuklaynca, Rus sve sava kt (1496 1499). inde Ming hanedan dneminde brokratlar sosyal bakmdan hem daha ykselmi ve hem de daha glenmiti. 1496 ylnda mparator, brokratlara ilk kez Efendilerim diye hitap ediyordu. 1496 ylnda Kutsal Roma Germen imparatoru I. Maximilianin olu Gzel Philipp (Aridk Philippe), Kastilya ve Aragon prensesi Johanna ile evlendi. Johannann akl yerinde deildi. Bylece Avusturya, spanya, Napoli, Sicilya, Sardunya ve spanyol smrgelerinin miras hakkn elde etti. Bu dnemde nl zdeyi ortaya kt: " Bella gerant allii - tu felix austria nube " (Dierleri savasn - sen mutlu Avusturya evlen!). Akdenizde Osmanl Donanmasnn faaliyetleri artmt. 1496 ylnda Kemal Reis, Rodos Donanma Komutann esir ve Rodos donanmasn imha etti. yle deniyordu: Rodoslular Kemal Reisten ezrailden bile fazla korkarlar .

109

spanyada Grnata sultanlnn yklmasyla beraber spanya'da Hristiyan hakimiyetinde ok sayda Mslman kalmt. 1497 senesinde Katolik kral Ferdinand ve kralie zabella, yaptklar anlamay hie sayarak kalan Mslmanlarn zorla Hristiyanlatrlmasna karar verdiler. Mslmanlar kapal mekanlara koyarak zerlerine vaftiz suyu serpip artk Hristiyan olduklar ilan edildi. Kuran' Kerim ve dier Arapa eserler toplatld, ktphaneler boaltld, geleneksel kyafetleri yasakland. ocuklarna Arapa retilmesi yasakland. Camiler kiliseye evrildi. Aksi davrananlar engizisyon'a sevk edildi. Kimi spanyol kaynaklarna gre Engizisyon, Mslmanlar iin binin zerinde ar lm karar vererek ya kaza oturtmular veya yakmlardr. Bunlara ramen Mslmanlar dini yaantlarn gizlide olsa devam ettirebildiler. leride, 1609 ylnda, spanya krall kilise ile ortak bir karar alarak, spanya snrlar iindeki Mslmanlarn dar karlmasna karar verecekti. Bundan sonra Mslmanlarn bir ksm Fransa ilerine bir ksm da Afrikaya srld. Bu srgnlerde yz binlerce Endlsl hayatn kaybetti. Mslmanlarn spanyadan karlmasna ramen etkileri daha sonralar da devam etti. Epeydir Memluklarda taht kavgalar vard. Memluklarn skntl durumlarndan istifade eden Bedeviler, kervan yollarn kesmilerdi. 1497 ylndan balayarak Kahire pazarlar kapanmaya balad. Bu Avrupaya Doudan mal geliini de kesmiti. Bu srada Venedik Osmanllara ve Franszlara kar savata kullanmak zere, talya bankalarndan byk miktarda kredi almak istedi. Bu talebin getirdii ekonomik bunalm sonunda talyan bankalar birbiri pei sra kapanmaya balad. Avrupada nakit yoktu. 8 Temmuz 1497 ylnda bir Portekizli kaptan Vasco de Gama, 3 karavel ile Lizbondan yola koyuldu. Vasco de Gama, Afrikann ktasna vardktan sonra, oradan rzgarlarn yardm ile Hindistana varmann kolay olduunu biliyordu. Bu bilgi Portekize Pedro de Covilham tarafndan getirilmiti. Pedroyu Portekiz kral II. Jean, Fas savalarndan sonra, Habeistana yollamt. imdi Vasco de Gama mit burnunu dnp, dou Afrika kylarndan Musonlar yardm ile Hindistana varacakt. Portekiz Vasco De Gama gibi Tapnak kaiflerin nclnde, yeni topraklar ve yeni ticaret yollar kefediyordu. valyeler de, bu arada, byk bir zenginlie kavuuyorlard. Olabilecek keifleri ve igalleri tevik etmek iin, kefedecekleri btn topraklarn bamsz mlkiyeti kefedenlere verilmiti. 1497 yllarnda, Franszlara karlk Milano, Ferrara, Mantua ve Floransa Osmanllardan yardm istediler. Eer Osmanllar sava aarsa ylda 50.000 duka vereceklerdi. Papa bile bu konuda Bayezidi tevik ediyordu. stanbulda Davut Paa semtine adn vermi olan Koca Davut paa 1497 ylnda veziriazamlktan azledildi. 14 yldan fazla Babakanlk yapmt. Paaya ylda 300 bin ake tahsisat veriliyordu. Paa zaten ok zengindi. Dimetokadaki ikametgahna ekildi. Davut Paann yerine sadaret makamna Hersekzade Ahmet Paa getirildi.

110

1502 - 1557 aras mPortekiz mparatorlu

111

Portekiz Hindistanda, 1497, 1498

Napoliyi igal etmi olan Fransa Aragon birlikleri karsnda st ste yenilgiye uruyordu. Fransz kuvvetleri 1497de atekes imzalayarak Napoli zerindeki isteklerinden vazgetiler. Kardei Sigismondu Bodan voyvodas yapmak isteyen Polonya kral Jean Alfred 1497 ylnda Bodana girdi. Bodan voyvodas Stefan Osmanllardan yardm istedi. Polonyallar geri pskrtldler. imdi herkes Hindistana giden yollar bulmann peindeydi. 1498 ylnda Portekizlilerin deniz seferleri devam ediyordu, mehur kaptan Vasco de Gama Afrikada Malindide demir atmt. Hindistana gidecek yolu renmek iin her yola bavuruyordu. Arap denizcileri esir alyor, ikence yaparak konuturmaya alyordu. Gittii yerlerde direnen yerlileri krp, geiriyordu. Sonunda, haritalar yapm olan, mehur Ahmet bni Macit adl bir Arap denizci Vasco de Gamay Hindistana ulatrd. Koine varmt. Portekiz donanmas artk Doudan yaplan ticarete el koymaya alabilirdi ve yle de yapacakt. Hindistan Portekizlileri ok souk karlad. Vasco de Gamann getirdii orta karar mallar, hibir Hindistan hkmdarnca sevilmedi. 3 ay bir ey yapamadan orada kalan Vasco, sonunda biraz baharat alarak Kalikutu terk etti. Ancak dn yolu ok tehlikeliydi. Bir sr olay onlar bekliyordu.

112

Vasco de Gama Hindistana vardnda, Hint okyanusunda ticaret, ok uzun zamandr iyice rgtlenmiti. Avrupal tacirler de bu ticaretin bir paras ve onu denetleyen oldular. Hint okyanusu ticaretinde, Avrupa devletlerinin bir sre biri, bir sre dieri ba ekti. Onlar bunu bir birlerine devrederek asrlarca srdrdler. Deniz ticareti Mslmanlarn elindeydi. Kara ticaretine de onlar hakimdi. Mslmanlar Gceratlar, Koromandel ettileri, inliler ve Japonlar izliyordu. Malakka Sultanl dou ticaretinin deposu halindeydi. Malakka boazn pek amayan inli ve Japonlar dnda herkes gelip, orada buluuyordu. Dei toku Malakkada yaplrd. Mallar Malakkadan Kalikut limanna veya baka baz komu limanlara giderdi. Oradan da Kzldeniz ve Basra krfezi yoluyla Akdenize ve Mslman lkelere varyordu. Tccarlarn bir limanda yerleebilmesi iin o lkenin yetkililerinden izin almalar gerekiyordu. Yerleme izni olan her ulus, banda kendi ulusundan bir ynetici olmak zere, kendi rf ve kanunlarna gre ynetilirdi. Tccarlar yerletikleri yere bal olarak baz yerlerde binalarda, baz yerlerde kalelerde yerleirlerdi. Emniyetli olmayan Dou Afrika limanlarnda tccarlar kalelerde yayorlard. Hint kylar iin ise buna ihtiya yoktu. Ticaretin zamanlamasn Muson rzgarlar dzenliyordu. Mslmanlar, Parsiler (ranllar), ettiler ve inliler bu ticarette deneyimliydiler. Anlamalar ve tekelleri vard. Sigorta uyguluyorlard. Kredi kullanyorlard. flas ve krizler olaand. Bu nedenle kredi faizleri bile sigortalanyordu. te Portekizliler byle bir ticaretin zerine gelmilerdi. Portekizliler bu durumda bir deiiklik yapmadlar. Baz ticari mallar kendi tekellerine aldlar. Toplar sayesinde Mslman gemileri ele geirip, iindekileri kesip, dorayarak etrafa dehet satlar. Korkuyu yayp, duruma hakim olunca da kurallar koydular. Hindistanla Dou Afrika kylar, inle Japonya arasndaki ticareti yasakladlar. Yasaa uymayan batrlacakt. Portekizlilerin Hindistan kylarna kolayca yerleebilmelerinde nemli amillerden biri Hindu devletler zerindeki Mslman basksyd. Hindu devletler Portekizi mttefikleri olarak grdler. zellikle gelecekte Babr mparatorluu Hindistann tmn ele geirmeye alnca Portekizle ibirliinden baka areleri kalmayacakt. Gney Hindistann Hindu devletleri Portekizden ekinmiyorlard. nk Portekizin kylardan ierlere gitmeye ne istei ve ne de gc vard. 1498 ylnda Kolomb Batya bir sefer daha yapt. Bu seferi 2 yl srecekti. spanya Kral Ferdinand ile kralie sabellein Don Juan ve Dona Juana adl iki ocuklar olmutu. Veliaht Don Juan 28 yanda iken 1498 ylnda ld. Habsburglardan Arides Margerite ile evlenmi ama ocuklar olmamt. Bu durumda Dona Juana veliaht prenses ilan edildi. Dona Juana da 1496 ylnda Habsburglardan Aridk Philippe ile evlenmiti. Philippe byk bir imparatorluu ynetecek gibi grlyordu. Ama 1506 ylnda ld. Fransa Kral VIII. Charles ld. Charlesn ocuklar bebek yata lm olduundan Fransa tahtna, VIII. Charles kuzeni olan XII. Louis geti (1498 1515). XII. Louis Halkn Babas diye anlacaktr.

113

Lehistana Akn, 1498, 1499

Polonya

Osmanllarda 1498 ylnda yeniden bir andarl veziriazam seildi. Sadrazam Hersekzade tayininden 1 yl sonra azledilmi, yerine andarl II. brahim Paa veziriazam yaplmt. Babas mehur andarl Halil Paayd. Fatih babasn ldrttnde, brahim Paa Edirne kadsyd. Bodan Osmanl hakimiyetine girince, Lehistan (Polonya) ilikileri artt. Krm Tatarlar ile birlikte, Lehistana Osmanl aknlar balad (1498). Daha en balarda Lehistan Kraln Rumeli Beylerbeyi Yakup Bey, Bukovinada bozguna uratp 20 bin araba yk ganimet ele geirdi. Bundan sonra Lehistan aknlarnn sorumluluu Malkoolu Bal Beye verildi. Malkoolu Bal Bey 40 bin aknc ile Lehistann ve Galiyann altn stne getiriyordu. Lehistan kral aresizdi. Jan Adalbert (Jean Alfred) bar istedi. Polonya seferleri Osmanllara ise umduklar geliri getirmiyordu. Osmanl bar teklifini reddetmedi. Lehistan dnda Macaristan ve Venedike de aknlar balad. zellikle Venedike yaplan aknlar bata baarl

114

olamad ise de bir sre sonra kent yaknlarna kadar giderek karl sonular vermeye balad (1499). Franszlar talyada gerilemilerdi. Bu gerilemeye karn talyadaki yaylmac politikasndan vazgemeyen Fransa, 1499da savunmasz Milano topraklarn ele geirdi. Aragon hanedannn Napolideki zayf ynetimi ok gemeden bu devleti de Fransz-spanyol rekabetinin hedefi durumuna getirmiti. 1499 ylnda 12 yana gelen smail (Safevi), Gilandan 3 5 yz mridi ile ayrld. Erzincana geldi. imdi Trkler Erzincana akyorlard. Erzincana gidenler Osmanl reayasyd. Ama Morada uraan II. Bayezid bu aka bir ey yapamyordu. Osmanllar gibi Dulkadirolu beyliine reayasn yitiriyordu. Timur, Kara Tatarlarn nemli bir blmn Orta Asyaya gtrmt. Bunlardan boalan Yozgat, Sivas ve Kayseri yrelerine Boz-oklar gelmilerdi. Bu Boz-ok Ouzlar (Trkleri) eyh smaile gittiler. Artk ba ile vcut birlemiti. Cemin lm II. Bayezidi rahatlatmt. Artk Avrupallarn antaj ve tehditleri de yoktu. Adriyatik kylarnda Osmanl ve Venedikliler i ieydi. II. Bayezid babasnn balad ii bitirip, Venedik ana kenti ile arasndaki kaleleri yok etmek istiyordu. Halbuki iki lke arasndaki bar 20 yldr sryordu. Ho ufak tefek olaylar olmuyor deildi. Venedikliler Trk korsanlarndan, Trkler de Osmanl vatandalarna yaplan muameleden ikayetiydiler. Her eye ramen Venedik bir sava beklemiyordu. Cem Sultan konusunda Bayezide dorudan olmayan bir destek vermiti. Lepanto surlar ve garnizonlar ok kt haldeydiler. Donanma da hem eski gcnde deildi ve hem de eitimi eksikti. Osmanllar ise spanya Mslmanlarnn yardm ars zerine aresiz kaldklarndan beri, donanmalarn ellerinden geldiince glendiriyorlard. 1488 ve 1499 yllar nemli silahlanma yllar oldular. Venedikin dman Floransann konsolosu stanbula yerleti. Fatih dnemindeki Osmanl Venedik savalarndan Floransa byk yarar salamt. Gelecek bir savatan da Floransann byk ticari umutlar vard.

115

Venedik Osmanl sava, 1499

1499 ylnda spanyol Hristiyanlar spanya kraln Grnata Mslmanlarna verdii szden dnmesi iin fena bastryorlard. Grnata Mslmanlarnn nemli bir blm zengin burjuvalar olmulard. Halk basksnn da etkisi ile Katolik krallar, Mariplileri zmseme politikasna giritiler. Ya Hristiyanl kabul edeceklerdi veya srgne gnderileceklerdi. Kastilyada uygulamaya geilmiti. Artk Osmanl donanmas Akdeniz hakimi Venedik ile boy lebilecek hale gelmiti. Bir Venedik casusunun raporuna gre o srada Osmanl donanmas 78 kadrga (galley), 25 kalyata (galleotta), 2 byk kkenden oluuyordu. Kken o dnemin en byk sava gemileriydi. 1.800 ton arlnda olup, hazineye tanesi 40.000 altna mal oluyordu. II. Bayezid siyasi ortam Venedike saldrmak iin uygun buluyordu. Aslnda Venedikin mttefikleri Floransa, Napoli, Papalk ve Alman mparatorluu Osmanlya scak bakyorlard. Ancak talya savalar ok uygun bir ortam yaratmt. Osmanl, Venedike sava ilan etti. Bunun zerine Venedik Fransa ile anlat. Fransa Venedike yardm etti. Osmanl donanmasnda Kemal, Barak ve Kara Hasan gibi reisler vard. Osmanl ve Venedik donanmalar Sapienzada savaa tututular. Sava ilerlerken durum Osmanl Donanmas aleyhine dnmt. Sa kanat komutan Barak Reis gemisini Venedik gemilerinin arasna srd. Gemilerin en kesif olduu yere gelince gemisindeki barutu ateledi. Barak Reisin gemisi ve pek ok Venedik gemisi birlikte havaya utular. Barak Reis, Kara Hasan Reis, Amiral Loredano ve Armenio lmlerdi. nebaht varnda meydana gelen deniz savanda her iki taraf ta birbirine tam bir stnlk salayamamt (Birinci Lepanto Deniz Sava veya Sapienza sava). Bu deniz sava srasnda Venedik donanmas ok ekimser davranmt. Ancak bu savatan sonra Akdeniz hakimiyetinin yava yava Trklere getii belirginlemitir. 1499 ylnda Osmanllar karadan Lepantoyu kuatmtlar. nebahtdan sonra Osmanl donanmas da Lepantoya gelerek kuatmaya katld. Kent teslim oldu. imdi Korinthos krfezinin sahibi Osmanllard. Bu srada Venedikler de 20 yldr Osmanllarda olan Kefalonya adasn aldlar. Prevezedeki tersaneyi basp, kzaklardaki gemileri atee verdiler.

116

Hseyin Baykara, oullarn geni lkesinin eitli blgelerine vali olarak gndermiti. Bu tarihlere gelindiinde oullar bamszlk iin mcadeleye baladlar. lke btnl tehdit altndayd. Hseyin Baykarann byk olu Bedizzaman'la aras iyice almt. Bedizzaman 1499'da Herat' kuatt ama sonu alamad te yandan zbekler de Herat zerine basknlarn arttrdlar. Bu srada Fergana egemeni Babr, byk atas Timurun hkmet merkezi olan Semerkant ele geirdi. Babr btn akrabalarnn peinden geleceini umut etmiti. O srada eybani baka Maverannehir kentlerini igalle urayordu. Semerkanttaki zbek nfus korkun ikencelere tabi oldu. zbekler kuduz kpekler gibi ldrldler. eybani bunun cn alacakt. Bu dnemde Osmanl Moskova ilikileri de balad. lk defa 1495 ylnda, sonra da 1499 ylnda ilk temaslar yapld. Ruslar, bir ticaret anlamas elde edebilmek iin, ilk admlar atyorlard. svireliler, Kutsal Roma Germen mparatorluuna ba kaldrdlar. Kutsal Roma Cermen mparatoru I. Maximiliana kar svirelilerin 1499 ylnda kazand zafer sonucunda, svire, Kutsal Roma Cermen mparatorluundan ayrlp bamszln kazanma yoluna girdi. svire ile yaplan Basel anlamas sonucu Habsburglar kendi tarihi kalelerinin bulunduu Habsburg'u elden kartmak zorunda kaldlar. Bylece svire'nin 1648 Westfalya Bar'yla kesinleecek olan Kutsal Roma mparatorluu'ndan kopuu balad. 1499 ylnda Vasco de Gama adamlarnn yarsn yolda kaybetmi olarak Lizbona dnd. Artk Hindistan yolu Avrupaya akt. Vasco de Gama bundan sonra birka sefer daha yapt. Ardndan Albukerk okyanuslar gezecekti. Bu srada Portekizli Alvarez Cabral, bir rastlant sonucu Brezilyaya ayakbast. Bylece Portekiz egemenlii Brezilyaya da yaylm oldu. 1499 ylnda Lituanya Byk Dk ile evli olan Rus prensesi Helena, Ortodoks inancnn deitirmesi iin bask grdn iddia etti. II. van ordusuna katlan Kazan Tatarlaryla birlikte Lituanyaya girdi.

117

Napoliye saldr, 1500

1500 ylnda Rus ordusu Lituanya ordusunu nne katarak Polonya snrna kadar ilerledi. 1500 yllarna gelindiinde Hanbelilik Irak ve Suriye de gerilemekteydi. Hanefiler Asyada arlktaydlar. afiiler aa Msr, Hicaz, Gneydou Asya ve dou Afrikada hakimdi. Malikiler ise Mslman Afrikann dier blgelerinde baat durumdaydlar. Bu arada slam Afrika ktasnda ilerlemesini srdryordu. ada kadar geldi. slamn Afrikadaki bu ilerleyiini, Avrupal kle tacirleri durduracakt. Yine bu tarihte Ak Koyunlu topraklar Elvend ve Murat ehzadeler arasnda blnmt. Gneydou Anadolu ve Azerbaycan Elvende kalmt. Murat Fars ve Kirman almt. 1500 ylnda Muhammed eybani Han (1451 1510) zbek Hanln tekrar kurdu. Buraya zbekistan denmesi ok daha sonralardr. Bylece Maverannehir eybanilerin eline gemiti. 1500 yl Tapu Tahkik Defterlerine gre Kayseri ve kylerinde 27.711 Mslman, 2.463 Ermeni yaamaktayd. Bu tarihler de Rumeli kentlerinin nfusu ok azdr. Selanik 4.803, Atina 2.297, Nibolu 1.343, Serez 1.093 hanedir. stanbulun nfusunu arttrmak iin byk gayret gsteriliyordu. Kentte nfus nihayet hzla artmaya balamt. 1500 yllarndan sonra btn Akdenizde olduu gibi Osmanl mparatorluu nfusu da hzla artacaktr. 1500 ylnda, 2 yllk bir saltanattan sonra Sadrazam andarl II. brahim Paa ld. ldnde 80 ya varndayd. Nakit olarak sadece 8 bin akas vard. Yerine Hac Mesih Paa veziriazam oldu. Bu Girit savandan sonra rtbe tenzili yaplan zattr. 1500 ylnda II. Bayezid, Mora zerine yrd. Bura da Venediklilerden daha nce alnmam olan Modon, Navarin ve Koron kaleleri ele geti. Bu srada Modon deniz savanda Osmanl ve Venedik donanmalar yine kar karya gelmilerdi. Kemal Reis Osmanl gemilerine yeni, teknik olarak gelimi ve uzun menzilli toplar koydurmutu. imdi Osmanl donanmas ok daha glyd. st ste gelen Osmanl baarlar sonrasnda Venedik yeni bir Hal hareketi dzenlemek istedi. Bu sefer Papa Hal seferinden yana tavr almt. Sonunda yle bir plan yapld. Macarlar karadan saldracaklard, Fransz, Aragon, Sicilya, Rodos ve Venedik donanmalar 118

denizden hcum edeceklerdi. Macarlar Srbistana saldrdlar, mttefik donanmas ise Midilli adasn ablukaya ald. Venedikliler, spanyol donanmasnn yardm ile 24 Aralk 1500 ylnda Kefalonyay aldlar. Venedikliler ile savan en ateli yerinde Karaman tekrar ayakland. Karaman Beyliine Turgut ve Varsak adl Trk kabileleri ile de desteklenen bir aday kt. Bu kabileler Cem Sultan isyann da desteklemilerdi. Anadolu hala Osmanlya balanmay reddediyordu. Trkler eski beylerine sadk kalmay srdryorlard. Gebe Trk boylar Osmanllarn mali uygulamalarndan da rahatszdlar. Kendileri gibi tepkileri de iddetliydi. Fatih Sultan Mehmet tarikatlara toprak reformu ile byk zarar vermiti. Her ne kadar II. Bayezid tarikat mlkn iade etmi olsa da dervilerin Osmanlya duyduklar tepki devam ediyordu. Bunlar her tip merkezi ynetim aleyhine harekete can yrekten katlyorlard. Zaten dini inanlar (Alevilik) da merkezi otorite yanls deildi. Sonuta ayaklanma ancak Mesih Paann fiili mdahalesi ile 1501 ylnda bastrlabilindi. Fransa Venedikin yannda yer almt. Fransz donanmas 10 bin piyade ykl olarak Ege denizine girdi. Midilliyi kuatt. Osmanllar, ablukaya alnm olan Midilli adasn, 1501 ylnda yolladklar yardmc kuvvetler ile ablukadan kurtardlar. Osmanl Donanmas anakkaleden knca, panie kaplan Franszlar hemen geri ekildiler. Fransz Donanmas lkesine dnerken Mora aklarnda frtnaya tutuldu. Btn gemiler batt. Ancak birka yz kii kurtulabildi. Harekatn Fransaya faturas ok ar olmutu. stanbulda Fatih Cami ve klliyatndan yapldktan sonra gelimenin ikinci halkas Bayezid Camii olmutu. Bayezid Canisinin yapmna 1501 ylnda balanm,1505 ylnda bitmitir. Mimar Yakupah bin Sultan ahtr (Mimar Hayreddin). Caminin 18 metre apndaki kubbesi drt ayak ve destek sistemine oturtulmutur. Bu cami ile klasik Osmanl Cami mimarisine adm atlmt. Bu tarz, daha sonra gelen mimarlar, ama zellikle Mimar Sinan gelitirecektir. 1500l yllara gelirken Halil nanckn tespitlerine dayanarak stanbulda 15 nahiye vard. Bu nahiyelerin iinde Aya Sofya nahiyesi, Mahmutpaa nahiyesi, Atik Ali Paa nahiyesi, brahim Paa Nahiyesi, Sultan Beyazt nahiyesi, Kabul Vefa nahiyesi, Sultan Mehmet nahiyesi, Murat Paa nahiyesi, bulunuyordu. Kentin nfusu da artk iyice artarak 150 bin, 200 bin olmutu. talyada Fransz spanyol ekimesi devam ediyordu. 1501 tarihinde Franszlar kuzeyden, spanyollar da gneyden Napoli topraklarna saldrdlar. Daha nce Napoli krall II. Bayezide mracaat ederek yardm istemiti. Osmanllar Otranto kentinin kendilerine terk edilmesi koulu ile 25.000 askerlik bir yardm yapacaklarn vaat etmilerdi. Napoli zerine Fransz ve spanyol saldrs balaynca, Osmanllarn Epirusda yardm iin hazr bekleyen ordusu, denizi gemeye cesaret edemedi. Bylece Osmanl mttefiki Milanodan sonra bir dier Osmanl mttefiki daha igal edildi. Osmanllarn talya zerindeki ans gittike azalyordu. Ayn yl varlan anlamayla Campagna ve Abruzzi blgeleri Fransz, Calahria ve Pugha blgeleri de spanyol ynetimine girdi. Kilise matbaaya batan memnun olmutu. Ama baslan kitaplarn tr arttka, bu nce tereddde sonra korkuya dnd. 1501 ylnda Papa VI. Alexandre, iman konusundaki her

119

kitabn basm iznine (imprimatur) tabi olduuna karar verdi. Ancak bu ters de dnebilecek bir silaht. Nitekim bu silah din reformcularnn eline geecekti. Polonyada I. Alexandre (1501 1506) kral seildi. Bu yl Polonyada Mielnik Ayrcal ile piskoposlarla soylulardan oluan Senatonun veya Krallk Konseyinin yetkileri arttrld. Kral, konsey kararlarna uymak zorundayd. Uymaz ise, asiller de ettikleri yeminden dnebileceklerdi.

120

Safeviler, 1501, 1502

Erzincanda Kzl Ba Trkler (Aleviler) ile birleen ah smail, ilk seferini irvanah zerine yapt. Bu dede ve babasnn intikamn almak iin yaplan bir cezalandrma seferiydi. smail irvanahn kendisininkinden ok daha gl ordusunu1501 ylnda bozguna uratt. imdi hedefi Anadolu Kzl Balar ile Azerbaycanda genilemekti. Ak Koyunlara vezir veren Tebrizli Keei ailesinden birini kendine vezir yapt. smail ilk nce Ak Koyunlu Elvend ile savat ve Azerbaycan eline geirdi. imdi Tebriz smailin bakenti olmutu. Tebrizde 12 imam adna hutbe okuttu, para bastrd. Safevi devleti resmen kurulmutu (1501). Safeviler kurulan nc Trkmen devletiydiler. Lala (Atabey) Hseyin Beylerbeyi, Dede Abdal Bey korucuba (hassa alay komutan) oldu. Hoca Saadeddinin yazdna gre, Snnilere ve hatta baz Alevilere ok zulm yapan ah smaili z annesi Uzun Hasann kz Alemah Begm, olunu durdurmaya almtr. Ona stn helal etmeyeceini sylemitir. Buna Karlk ah smailde anasn yay kirii ile bodurarak idam ettirmitir. z kardelerini ldren Osmanl Sultanlar ve z annesini ldrten Safevi ah neyi gsterir? Bu iler a acmaszd diye geitirilebilinir mi? 1501 ylnda Hseyin Baykarann en byk yardmcs veziri Ali ir Nevai ld. Ali ir Nevainin lm Timuroullar ve zellikle Hseyin Baykara iin byk bir kaypt. Ak Koyunlu Elvend Mirza, Safevilerin Anadolu Trklerince beslenmesini nlemek iin yolu kesmek istedi. Ancak 1502 ylnda ah smail zerine yrynce Elvend Mirza Badata kat. Kristof Kolomb 2 yl sren yeni bir Bat seferine kt. Bu 1502 seferi onun son yolculuuydu. Kristof Kolomb yolculuklarnda pek ok yeni ada kefetmi ve hatta Venezella ve Orta Amerikada ktaya kmt. Ama seferlerinden dnerken ne yeterli altn getirebiliyordu ve ne de baharat bulmutu. Ak Koyunlu devleti dalmaya yz tuttuu srada Azerbaycanda Safeviler bir siyasi g olarak ortaya kmlard ve onlar iktidardan uzaklatryorlard. 1503 ylnda Ak Koyunlu devleti resmen iilii kabul etti. Bu 12 imam iiliini resmen kabul eden tek devletti.

121

Blgede yeni kurduklar siyasal organizasyona meru bir temel oluturmak ve Trkmenlerin desteini almak isteyen Safeviler, kendilerinin 7. ia imam Musa el-Kazm yoluyla Ali ve Fatma soyundan geldiklerini iddia ediyorlard. smail ayrca ahln ilan ettikten sonra, otoritesini ran'da daha da gl klmak iin Sasani imparatorluk mirasnda da hak iddia etti. smailin kkeni konusunda baz Krt tarihiler Safevi ailesinin Krt olduunu sylerler. Ailenin Firuz ah adl Sincarl bir Krt soyundan indii iddia edilir. Firuz ah Erdebile gelip yerlemiti. Ama ah smailin Trk olduu iddias bu iddiadan ok daha kuvvetlidir. ah smailin annesi Ak Koyunlu Uzun Hasann kz olduuna gre Trktr. Baba taraf bilindii zamandan beridir Trke konuurlard. ah smailin atalar hep Trkmenlere yakn olmu ve onlar la ili dl olmulard. ah smail bu sefer Ak Koyunlularn dier Beyi Murat zerine yrd. smail ksa sre iinde Ak Koyunlu topraklarn tm ile eline geirdi. Safeviler, Ak Koyunlu hanedanna hn duyuyorlard. Ele geen Ak Koyunlu ailesi mensuplar hemen ldrlyordu. Bunun zerine onlar da Msra, Osmanllara ve Dulkadroullarna snyorlard. Ak Koyunlu devletinin yklndan sonra, Anadoluda yaayan Ak Koyun boylar Osmanllara bal olmulardr. Ancak bu kabileler XVI. Yzylda balayacak olan Celali isyanlarna da geni olarak katldlar. Bu dnemde, lke ii savalarda ok kan akt sylenemezdi. lke iinde yaplan bu savalar ounlukla gstermelikti. ki ordu kar karya geldikten sonra karlkl olarak nce birbirlerine kfr ederlerdi. Sonra birden yklenilirdi. Peinden panik ve kama gelirdi. Kimi zaman iki hasmda ters ynde kap, uzaklard. Taraftarlarn daha nce toparlayan galip gelmi olurdu. Kazanan, bakente vardnda bulduu, yklm ve askeri olmayan bir kentte, ii tklm tklm haremaas, kadn doldurulmu sarayda, hazinesiyle birlikte ya bir yal veya bir ocuktu. Galip, tac giyip, baa geerdi. Yeni ah, haremine yendii kabilelerin kzlarn ve kz kardelerini toplard. Yendii kabilelerin savalarn muhafz birliine asker olarak alrd. Yneticilerini ise iktidarnn kayna olan kendi kabilesinden veya akraba kabilelerden alrd. Bu akrabalarn balarla zenginlie board. ocuunu, veliaht olacak olan da kendi kabilesine yetimesi iin emanet ederdi. ah smail (1497 1524) ile balayan Safevilerin ran hakimiyeti 200 yl srecektir. Bu bir ran hanedan iin normal bir sredir.

122

Ak Koyunlu yaplanmas

Ak Koyunlu Hkmdar hem devletin ve hem de ulusun bayd. Nerede ise btn Ak Koyunlu hkmdarlar seimle i bana gelmilerdir. Bayraklar beyaz renkteydi. ehzadelere il (eyalet) ynetimleri verilerek, ynetime altrlrlard. ehzadeler zerinde Atabeyler ok etkiliydiler. Saray organizasyonu balangta lhanllardan ve Timurlardan etkilenmiti. Ancak daha sonra Osmanl saray rgtlenmesine benzemeye balamtr. Ak Koyunlu devletini Byk Divan ve ona bal divanlar ynetirdi. Byk boylarn beyleri (efleri), divann doal yeleriydiler. Divan yaplanma ve alma ekli Seluklularda grld gibiydi. Divana katlan beylerin en by genelde en byk boyunda reisi olan ve hkmdarn katlmad seferlerde orduya bakomutanlk yapan Veziri Azamd. Valilikler airet yelerine verirlerdi. Bu valiler hem asker beslerler ve hem de emirlerinde airet askerleri olurdu. Vilayetlerde adli ileri kadlar, dini ileri mftler yrtrd. Ak Koyunlu ordusunun esasn Bayndrllar bata olmak zere, ulusu oluturan boylardan seilmi 30.000 svariden oluan kuvvet tekil ederdi. Bunlara hassa nkerleri denirdi. Uzun Hasan bunlara, Osmanllar rnek alarak, kasaba ve kylerden alnan piyade azaplarn da katt. Eyalet valilerinin emrinde ve topraa bal olan Tmarl sipahiler, devletin kurulmasnda byk katk salamlardr. Bunlara erik denirdi. Askeri defterleri tutan ve asker saysnn nlenmesine alan memurlara Tavac denirdi. Bunlar ayn zamanda askerin toplanma yerlerini tespit edip, duyururlard. Hassa nkerlerine maa verilidir. Azap ve erikler ise sadece sava zamannda para alrlard. Uzun Hasann Hasan Padiah kanunlar adyla tannan toprak rgtlenmesi ve Tmarl sipahiler hakkndaki kanunu, hem Osmanl Dou Anadolu yaplanmas iin ve hem de Safeviler iin, temel olmutur. Ak Koyunlularda, Kara Koyunlularda olduu gibi Moollardan kalma soyurgal sistemi yaygn olarak kullanlmt. Soyurgaln yaps gerei angarya ve ar vergiler vard. rnein kyller ya beyin tarlasnda her yl belli bir sre alacaklard veya bedelini deyeceklerdi. Buna rgadiye resmi deniyordu. Dou Anadolu kylsn de ezen bu vergiler Osmanllar tarafndan kaldrlmtr. Ak Koyunlar sanat ve bilim adamlarn toplayp, korumulardr. Bu nedenle etraflarnda zamann nemli bilim adamlar toplanmtr. nl matematiki ve astronom Ali Kuu 1470 123

ile 1472 yllar arasnda Tebrizde bulunmutur. Ali Kuu bir elilik kurulu ile stanbula gidince, orada Fatih Sultan Mehmet tarafndan alkonmutu. Tam ad Alaeddin Ali bin Mehmet Kuudur. Babas Semerkantta Ulu Beyin doancsyd. Ali Kuu, Ulu Bey ile Kadzadeden matematik ve astronomi renmiti. Semerkantta Ulu Beyin rasathane mdr Kadzade lnce, rasathane mdr oldu. Bu grevi srasnda Ulu Beyin Zicinin tamamlamasna yardm etmiti. Ulu Beyin ldrlmesi zerine Azerbaycana gelerek, Uzun Hasann emrine girmiti. Osmanl mparatorluuna geldikten sonra gnde 200 ake cretle Ayasofya medresesine hoca tayin edildi. Risale fil-Hey ve Risale fil-Hisab adl iki Farsa yazlm eseri vardr. Bilgin ve air Celaleddin Devvani, felsefe ile ilgili Ahlak- Celali ile Uzun Hasan dnemi askeri durumunu anlatan Arznameyi yazmtr. Ayrca Haiye-i kadime ve Risale-i adalet Devvaninin yazd eserlerdendir. Mehmet bin Ansur yirmi deerli madenin oluumunu, niteliklerini ve kullanmn anlatan Cevahirname adl eseri vermitir. Uzun Hasan dnemi siyasi olaylarn Ebu Bekr-i Tirhani kaleme almtr. Ayrca matematiki Mahmut Can, yazar Hac Mesiheddin sa Savc, dris-i Bitlisi, air Emir-i Hmayun, Harezmli Enisi ve Mevlana Mahmut Ak Koyunlu saraynda bulunmu olan dier nemli kiilerden bazlardr. Ak Koyunlular da bayndrlk ilerine nem vermiler, han, hamam, kervansaray, cami, medrese, hastane, yardm evleri, yol, eme, kpr vs yaptrmlardr. Ynetimlerindeki topraklar ellerinden geldiince mamur hale getirmeye almlardr.

124

XVI. Yzyl Almanyas

Kutsal Germen mparatorluu 1512

Yzyln balarnda Almanya feodal bir yapdayd. Halk krsal kesimde serflerden, kentlerde lonca esnafndan oluuyordu. Dokumaclkta ve maden sanayinde Kapitalist retimin ilk belirtileri vard. Almanya eitli madenlerin retimi asndan n planda yer alyordu. Maden sektrnde teknik ilerlemelere paralel retimde artyordu. Ancak ayn zamanda yatrm maliyetleri de artyordu. Bu kk maden iletmecilerinin madenlerini kaybetmesine sebep oluyordu. Fugger, Hohsteter, mhoof ve Welzer gibi byk tccar ve bankaclar, sermayelerini madenlere yatrmaya baladlar. letme hakk mutlaka imparator veya prenslerden satn 125

alnmalyd. Bunlardan Welzerler Amerika madenlerine de el attlar. Kent orta burjuvazisi ise bu smrden mahrum kalmt. Tccar ve bankac sermayelerinin snrlandrlmasn ve ticaret ortaklklarnn ayrcalklarnn kaldrlmasn istiyordu. Feodal eler, Kapitalizmin gelimesini frenliyorlard. Hala ekonomide egemen retim tarm retimiydi. Alman kent halknn bir ksm bile feodallere bamlydlar. Prensip olarak kentlerde toprak asillerin mlkiyetindeydi. Almanyada ekonomik ilerleme, Hollanda, ngiltere ve talyaya oranla geride kalmt. Ayrca lkede tek dze bir kalknmlk yoktu. lke iinde kentler aras ticari ilikiler, ou zaman d ticari ilikilerden ok daha zayft. Kilisenin ve devletin kyl zerindeki smr yk ok arlamt. Bir kyl ailesinin rnnn ancak % 36s kendine kalyordu. Bunun %53 senyre, % 6s Kiliseye ve %4 devlete gidiyordu. Kyl retim yapabilmek iin borcu tefecilerden alyordu. Bunlarn da verdikleri borca ka faiz aldklar dnlnce, kylnn eline nerede ise hibir ey kalmyordu. Bir taraftan da herkes ve zellikle toprak sahipleri, kylnn daha da suyunun nasl karlacann yollarn aryorlard. Feodaller adetlerle yerlemi kurallar bile ineyerek, kylnn borlarn arttrtyorlard. Angarya her gn daha fazla arlayordu. Kylye avlanma, aa kesme, balk tutma dahil her ey yasaklanmt. Tabii bu ekonomik durum siyasete de yansmt. Almanya hibir siyasi birlii olmayan, parampara bir yapyd. Almanyada, feodal prensler, valyeler ve kentler, Habsburglarn en tepe otoritesi altnda toplanm bir ynd. Buna da Kutsal Roma Germen mparatorluu deniyordu. mparatorluun maliyesi, ordusu ve ynetimi diye bir ey yoktu. mparator da her prens gibi kendine miras yoluyla gemi malikaneleri varsa vard, yoksa yoktu. mparatorun geni yetkileri sadece kendine dorudan bal topraklar zerindeydi. Alman prenslikleri aslnda gerek birer monariydiler. Vergi topluyorlard. Ordular vard. Ynetim mekanizmalar kurulmutu. Herkes kendi topraklarn geniletmek peindeydi. Onun iin prensler arasnda uyumazlklar hi bitmiyordu. Alman kylleri, dayanlmaz durumlarnn mcadelesini gizli dernekler aracl ile yapmaya alyorlard. 1502 ylnda, Spire piskoposluunda, Bundshuh adl bir rgt ortaya karld. rgt yeleri servajn kaldrlmasn, demelerin azaltlmasn ve kilise mlkiyetinden kan topraklarn kendilerine verilmelerini istiyorlard. Bunlar sosyal isteklerdi. Tam eyleme hazrlanrken rgt basld ama Joss Fritz ve birka arkada kaabilmiti. Bu sralarda, Osmanl mparatorluu tarihinde mstesna bir yeri olan Barbaros kardeler sahneye kmaktaydlar. Barbaros kardeler ya sras ile shak, Oru, Hzr ve lyas kardelerdi. Bu 4 kardeten baka ya Yusuf adl bir karde vardr veya shak aslnda Yusuf shaktr. Kardeler Midilli merkezli olarak ticaret yapyorlard. Oru ve lyas kardeler, Midilliden Trablusa giderken, yolda Rodos Saint Jean valyelerinin saldrsna uramlard. lyas ld. Oru ve gemisi esir dt. Bundan sonra Rodos valyelerinin Oruu serbest brakmak iin istedikleri balk paras denklenemedi. Esareti devam eden Oru, kama planlar yapp, sabrla frsat kollamaya balad

126

Altnordu devletinin sonu, 1502, 1503

1502 ylnda Venedik Papalk donanmasnn yardm ile Saint Maureu eline geirdi. 1502 de Evrenosoullarndan Mehmet Bey Arnavutlukta ki Dra kent ve limann ele geirdi. Bosna valisi skender Paa, kuzey Bosnada Macarlarn elinde bulunan kaleleri ald. Osmanllarn pe pee gelen baarlar ve Oluturulan Hal birliinin bir ie yaramamas sonucu Venedikler ve Macarlar Osmanllar ile bar anlamas yapmak istediler. Aslnda bar Venedikliler istiyordu, Macarlar da Venedik paras olmadan savaa devam edemeyeceklerinden onlarn peine taklyordu. Bu srada ah smailin kuvvetleri Anadoluya aknlar dzenliyorlard. Gittike artan ah smail tehlikesini hesaba katan Bayezid, Venedik ve Macarlarla anlat. 1502 de Venedik ile stanbulda, 3 ay sonra 1503 Martnda Macaristan ve dier Hristiyan devletler ile Budada bar anlamas imzaland. Bu anlamalara gre Saint Maure Osmanllara geri veriliyordu. Koron, Modon, Lepanto ve Durazzo Osmanllarnd. Kefalonya ise Venedikte kalmt. Venedik baz ticari kolaylklar elde ediyordu. stanbulda her 3 ylda bir deiecek olan srekli bir Balyos bulundurmaya devam edeceklerdi. Anlama Osmanllar btn Yunanistann sahibi yapmt. Venedikin knde de yeni bir aamayd. II. Bayezidin saltanatnn son 10 yl olduka bar iinde geecektir. Memluklarla ve Venedikle yaplan bar anlamalar srmtr. Hatta Lehistana ve dier yerlere yaplan aknlar da durdurulduundan ularda da sakin yllar yaanmtr. 1502 ylnda, Veziriazam Hac Mesih Paa bir barut patlamas sonucu lnce, sadaret makamna Ali Paa getirildi. 1502 tarihinde Altnordu devleti sona erdi. Moskova prensi III. van ile anlaan ve ondan tevik gren Krm Han I. Mengi Giray Altnordunun bakenti Saray kentini ele geirip, ykt. Bu tarihi Trk kenti temeline kadar yklmt. Altnordu Hakan Seyyid Ahmet Hann kardei eyh Ahmet Han Osmanllara snmak istedi. Ancak Giraylar gcendirmek istemeyen II. Sultan Bayezid bu iltica isteini kabul etmedi. O da Kieve gidip, Lituanya devletine snd. Altnordu devletinin yklmas Trk tarihi iin byk bir felaket olmutur. Ondan boalan yere Rus mparatorluu kurulacaktr. 1503 tarihinde Safevi ah smail Hemedan ald.

127

zbeklerin Han eybani, Babr (Babr) ile savaa tututu. Babr dier Timuroullarndan ve zellikle Hseyin Baykaradan yardm istemiti. Ama daha yardmlar ulaamadan yenildi. Fergana Hanln kaybedip etrafndaki askerlerin dalmasn nleyemedi. Tek bana kalan Babr (Babr) Han, Pamir Dalarna ekildi. Byk bir felakete uram olmasna ramen midini yitirmemiti. Denir ki, yannda bulunan birka kii ile misafir olduu kadnn kardei, Timurlenkle Hindistan seferlerine katlm ihtiyar bir askerdi. Bu eski asker, Hindistann zenginliini, buraya ait efsaneleri, Hint eski tarihini Babr Hana anlatyordu. Edebiyata zaten ilgisi olan Babr (Babr), bu defa tarihe merak sard. Atas Timurun tarihini bularak okumaya balad. 1503 ylnda III. van ile Lituanya arasnda atekes ilan edildi. III. vann ele geirdii topraklar Ruslarda kalyordu. Papa Alexander 1503 de anszn ld. lmeseydi olu Cesare (Caesar, Sezar) Borgia ile birlikte Toskanay silip, spryorlard. Baba oul yeni bir Kardinali ldrmeye karar vermilerdi. Zehir e blnd. Alexander zehiri iip ld. Cesare Borgia ve Kardinal zehiri iip, ar hastalandlar. Yeni papa, bir talyan olan II. Julius (1503 1513) seildi. 1503 ylndan balayarak Portekizliler artk Brezilyadaydlar. Yerlilerle (Tupi) TupiGuarani temasa getiler. spanya krallar smrgeletirmeye zmseme asndan bakyorlard. Bu gr as gelecekte V. Karl (arl, arlken, Charles), II. Philippe gibi Katolik krallar zamannda da devam edecekti. spanyollar ile yerliler tek bir halk oluturmalyd. Yeni kta, spanyann bir eyaleti olmalyd. Bylece, spanyollar, yerlilere kendi yaam tarzlarn vermekle kendilerini grevlendirdiler. Yerlileri Hristiyanlatrmalar gerekiyordu. Sonra Kastilya dilini retmeliydiler. Sonra da spanyol klk kyafetini, davranlarn, trenlerini ve rflerini yerliler benimsemeliydi. Yerliler, Kastilyal olmalydlar. te bu gr nda kralie zabelle, karma evlilikleri salk verdi. 1503 kararnamesine gre yerliler zgrdler. Btn spanyollar gibi, vergi ve eitli hizmetlerle ykmlydler. Ynetimin bu istei, Avrupallar ile Amerikan yerlileri arasndaki ok byk kltr farkn aamad. spanyollar kendilerini asil (hidelgo) olarak gryorlard. Bunun sonucu olarak kendileri ile yerliler arasndaki ilikilere senyr serf ilikisi olarak bakyorlard. spanyollar aznlktaydlar. Her eye ramen korkuyorlard. Bu korkunun stnden gelebilmek iin kendi stnlklerini vurgulamaya ve kabul ettirmeye arlk verdiler. Bir yandan da koloniciler oraya zenginlemek iin gitmilerdi ve bunu istiyorlard. Altn aranarak bulunuyordu. almak lazmd. Yerliler almay reddediyorlard. Fatihler ise onlar almaya zorluyorlard. Bu gelimeler daha tam netlemeden, Kristof Kolomb ilk encomiendallar kurmutu. Yerliler toprakla beraber gelen spanyollar arasnda paylalmt. Bu rejimi Kralie zabellede 1502 de kabul etmiti. Bunun sonular yerliler iin felaket oldu. Yerli says byk bir hzla azald. spanyollar geldiinde mevcut olan yerli nfusunu bilmiyoruz. Ancak epey kalabalk olmaldr.

128

1503 ylnda Sevillada Amerikan Ticaret Odas kuruldu. Amerika ile yaplan ticareti artk bu oda ynlendiriyordu. Esas ii de deerli madenler zerine konmu olan % 20 krallk paynn denmesini denetlemekti. Ayn zamanda denizcilik merkezi olmutu. Aratrma ve bulu belgeleri de bu kurulutan verilmeye baland.

129

III. van (Byk van)

III. van (1462 1505) (van III. Vasilevich) Moskova prensliinin bana XV. Yzyln ikinci yarsnda gemiti. Bana getii monari glyd. Ona Byk van dediler. Bu srada o topraklarda burjuvazi kuvvetlenememiti. Burjuvazi soylular ile bir mcadeleye giremezdi. Soylularda arlar ile uyum iindeydiler. Senyrler topraklar zerinde tam bir otoriteydiler. Pek ou baklk anlamalar ile korunmutu. Bunlarn ilerine prenslerin grevlileri karmazlard. Vergi vermezlerdi. Hizmet yapmazlard. Sadece prense kar sorumluydular. Byk van dneminde Rusya, evresinden soyutlanm bir devlet durumundayd. Komular Ruslardan ekiniyor ve onlarn modern silahlara kavumalarn istemiyordu. Polonya, Lituanya, Hansa kentleri, Avrupa mal ve tekniinin Rusyaya serbeste girmesini engelliyorlard. Rusya bir tarm lkesiydi. Geni topraklarda nfus younluu ok azd. 10 ile 40 aras eve sahip kylerden ve kk iletmelerden oluuyordu. Bunlar senyrlerin topraklar zerine yerlemilerdi. Tarm retimi, nadasla beraber, yllk almak ekim usul ile yaplyordu. Bir yandan da orman yakp yeni tarlalar alyordu. Rusya topraklarnda yerleik yaamn yan sra yar gebe bir yaamda devam ediyordu. Rus topraklarnda kent says ok deildi. Bu kentler bir yandan mstahkem mevki, bir yandan pazardlar. lkede ticaret ok azd. Bir miktar transit ticaret yaplyordu. Ticaret merkezleri Novgorod ve Pskovdu. Rusya prensliklerden olumutu. Her prenslikte, prensin kiisel topraklar, senyrlerin topraklar ve bir de Kara Topraklar vard. Kara topraklar prensin korumas altndaydlar. Bu topraklarda vergi, hizmet veren ve savunmaya katlan zgr topluluklar yaard. Prensleri, silahlar ile prensin kulluuna girmi vassallar korurdu. Bu vassallar hizmetine girecekleri prensleri serbeste seerlerdi. Btn prenslerin banda, asl prens, Moskova Byk Prensiydi. Bu byk prens, Rusyann szereni Altnordu Hanndan dier prensler zerinde adli yetki almt.

130

III. van ie bir prens olarak balam, sonunda devlet bakan olmutu. Dier prenslerin boyarlar, van daha gl grdkleri iin guruplar halinde hizmetine gemilerdi. Zayf prensler Moskova lehine bamszlklarndan vazgemilerdi. Rus topraklarnda kala kala bir avu bamsz prens kalmt. Artk Rusyaya birlemi bir devlet olarak bakmak mmknd. III. van, 1500 ile 1503 yllar arasnda yapt savalarla, Lituanya prenslerine, Dinyeper zerindeki sz bucaksz topraklara egemenliini tantmt. Artk Tm Rusyann Hkmdar unvann herkese kabul ettirmiti. III. van (Byk van) dneminde her yne yolculua kan seyyahlar oldu. III. van Moskovay gcne uygun bir kent haline getirmek istiyordu. Kuzey talyadan, Polonya ve Macaristandan mimarlar ard. Bunlar kremlin kalesini ve mehut ve gzel kiliseyi ina ettiler. Temel Hristiyan kitaplarn evirileri gzden geirilip, dzeltildi. Buna tepkiler dodu ise de van dzeltmeden yana tavr koydu. Gelecekte, Rusya, Osmanl ilerleyiine kar Hristiyanln ban ekecek, zaman zaman da tek bana kar koyacakt. Kardinal Bessarion, III. vann Bizans mparatoru Palaiologoslarn mirass olan bir prenses olan Sophie Palaiologos ile evlenmesi iin arac oldu. Rusya bu prensesin kiiliinde Bizansn manevi mirasna talip oluyordu. Kardinal Bessarion yle diyordu: kinci Roma kmtr, bir nc Roma ykselmektedir imdi, o da Moskovadr . Rus Kilisesi, btn Ruslarn akllarna ve kalplerine hitap eden dnceleri formlletirdi. Gerek inanca sahip tek lke, kutsal bir lke olan Rusyayd. Rus halk, tanr tarafndan tm Hristiyanlara egemen olsun ve sann hkmdarln zafere ulatrsn diye seilmiti. Moskova devleti, dnya yklana kadar srecek ve evrendeki tm halklara egemen olacakt. Moskova nc Romadr. Hristiyan dnyann tek ve son bakentidir. Moskova hkmdar, Bizans mparatorunun tanrsal znn mirassdr. Moskova hkmdar Tanrnn Kuzusu dur. Sadece Tanrya kar sorumludur. Onun iradesine kar kmak gnahtr. Herkes Prense boyun emek zorundadr. Bireyin, tekil davranma zgrl yoktur. Prens dini trenlere harfiyen uymay, Kutsal Kitab kelimesi kelimesine kabul etmeyi herkese emreder. Sapknla yol aan zgr dnceyi bastrr. O insanlarn selametini salamakla ykmldr. III. van, mutlak iktidarnn tanrsal kkenini simgeleyen ki Bal Kartal, Asa, Dnya Yuvarlar ve Taht gibi simgeleri resmiletirdi. Saraynda Bizans protokoln uygulad. Uyruklarndan uzakta, insanst bir varlk olarak yaamaya balad. Moskova prenslii glense bile etrafndaki Altnordu kalntlarna kar yine de gszd. Says ve saval daha azd. III. van bunu modern bir ordu kurarak telafi etmeye alt. Toplu, tfekli ve paral askerlerden oluan bir ordu kurdu. Orduda demir gibi bir disiplin hakimdi. Prensler, Moskova prensinin kutsalln kabul etmilerdi. Sava zaman askerlerini yollayarak ykmllklerini yerine getiriyorlard. Boyerler melisindeki yerlerini alyorlard. Prenslik miras yoluyla geiyordu. steseler Lituanya byk prensini veya Polonya kraln veya baka bir szereni seebilirlerdi. Rusya bu hali ile aristokratik bir federasyon gibiydi. III. van bu yapya kar mcadele etti.

131

Kendine tam balanm prensliklerin eski silahl adamlarndan bir askeri kuvvet kurdu. Buna ele geirdii topraklarda ki kk mlk sahiplerini, kylleri ve lmpenleri de katt. Bunlara mr boyu Hizmetkarlar dedi. Toprak ve zellikle Kara Topraklar verdi. Bunlara pometia, pomienik dendi. Pomienikler topran kullanm hakkn almlard. Karlnda vergi, hizmet ve askeri g veriyorlard. htiya olduunda fiilen gelerek orduya katlyorlard. III. van bundan baka brokrasiyi, daha nce nemli gemii olmayan kiiler ile kurmaya balad. Tatarlarn elinde kymetli madenler vard. Tatarlar altn ve gm saklamyor, ortaya karyorlard. Bu da para ekonomisini gelitiriyordu. Mal ve angarya karl denen karlk, artk yava yava para olmaya balamt. Kyl yaayabilmek iin rnn hemen satmak zorundayd. Ancak ufak bir aksilik, kylnn senyrlere borlanmasn getiriyordu. Kyl borcunu deyemeyince, senyr iin almaya balyor ve bylece zgrln kaybediyordu. Borlu kylye, topraa bal ve onunla alnp satlan biri olarak baklyordu. Bu kmazdan kurtulmann yolu, kyl iin kamakt. Onlar da kayorlard. El emei azalnca da senyrlerin hkmdara kar olan ykmllklerini yerine getiremiyorlard. Hkmdar senyrlerin yann tuttu. iftilerin topra terk etmesi yasakland. Bu kyllerin bir ksmna da kara topraklar pomestie olarak verilmeye baland. III. van, geleneksel tahta geme kuraln deitirdi. Babadan ola geme kuraln bir yana att. lk evliliinden olan miraslarn haklarndan mahrum etti. Sophie Palaiologostan olan olunu, III. Basili (Vasili III) (1503 1533), Bizans mparatorluunun esas mirass olarak, hkmdarlna ortak etti. imdi mirass bu oluydu. Rusyann nemli bir g olmasna daha yzyllar vard. Ancak III. van byk bir Rusyann temellerini atmt. O artk btn Ruslarn gznde eytann grevlisi imansza kar Hristiyan ve ulusal direncin kanl canl temsilcisiydi.

132

Osmanl donanmas spanyada, 1504, 1505

talyada Fransa spanyol kuvvetleri karsnda tutunamyordu. Fransa, 1504te Napolideki topraklarn da brakmak zorunda kald. Buna kar talyann kaps saylan Lombardiyay elinde tutmak iin uzun ve ypratc bir direni gsterdi. talyann denetimini ele geirmeye ynelik mcadele yava, yava Avrupa dzeyinde bir atmaya dnecekti. Osmanl padiah II. Bayezid 1504 ylnda Safevi ah smaile Ak Koyunlu Murata kar baarsn kutlamak ve Kzlbalarn arlklarnn nlenmesi iin bir eli yollad. Bu yl Safeviler iraz ve Kirman ellerine geirdiler. spanyollar Kuzey Afrika limanlarndaki korsanlardan ok rahatszdlar. Hem srekli zarar gryor ve hem de onlarn spanyadaki Maripliler ile birleerek ba kaldrlacandan korkuyorlard. Kuzey Afrika spanyollar iin hem bir tehditti ve hem de her zaman spanyaya kartma yapma olaslklar vard. spanyollar bir Hal seferi dzenlediler. 1505 ylnda Mers-el Kebir spanyollarn eline geti. 1505 ylnda Kemal Reis komutasnda bir donanmay II. Bayezid spanya kylarn vurmas iin yollad. Donanma Kuzey Afrikadaki spanyol tehdidi altnda olan Korsan cumhuriyetlerine yardm edecekti. Bu donanma spanyada kt durumda olan Mslman ve Yahudilerin bir ksmn alarak getirdi. 1505 ylnda ah smail II. Bayezide bir eli yollad. Safeviler Trabzondaki ehzade Selimin yapt aknlardan ikayet ediyorlar ve Trabzonu Osmanllardan istiyorlard. Polonyada Nihil Novi Anayasas kabul edildi (1505). Kral senatonun ve eyalet diyetlerinin izni olmadan her hangi bir ey yapamayacakt. 1505 ylnda in tahtna Zhengde (Wu-tsung) kt. 15 yanda bir ocuktu ve haremaalarnn arasnda onlara bal biri olarak yetimiti. Ynetim hadm Liu Chin bakanlndaki klikteydi. Arkasndaki gurup, orta snf jendrilerinden oluuyordu. Liu Chin ynetimi alr almaz, kendine muhalif olan klik mensuplarn bertaraf etmeye balad. Btn emirleri kendi yaynlamak hakkn mparatordan resmen ald.

133

Amerika, 1506

1506 ylnda, Kristof Kolomb gzden dmt. Yeterli altn getirememiti. Baharat yolunu bulamamt. Saint Dominiguei smrgeletirememiti. Buna karlk davranlar sonucu pek ok dman edinmiti. Kralie Kastilyal zabelle, Kolomba verdii kral naipliini geri ald. Kolomb bu yl neredeyse unutulmu bir halde ld. Son nefesini verirken bile Asya ktasna ulatna inanyordu. Aslnda daha Kolomb sa iken, Asya ile Avrupa arasnda yeni bir ktann bulunmu olabilecei kukusu yaygnlamaya balamt. Cenoval denizci John Cabot, ngiltere kralnn hizmetine girerek, VII. Henrynin verdii bir filo ile Yeni Topraklar ve Kanada kylarn dolamt. Floransal corafyac ve denizci bilgin olan Amerigo Vespucci (1454 -1512), Portekiz bayra altnda Gney Amerikaya gitti. 52ci enleme kadar indiini syler. Vespucci yaynlad mektuplarda bu ktann yeni bir kta olduunu anlatmaya alyordu. Kolombun salnda spanyollar Antil adalarn ellerine geirmilerdi. Antillerde az miktarda altn vard. Buralara yerlemi olan Avrupallar (spanyol bayra altnda) hayatlarndan memnun deillerdi. Yerli halkn pek ounu ldrmlerdi. Ancak artk herkes anlamt ki kolay yama yoktu. Kolombun lmnn sonra spanyollar Amerika ktasnn ilerine doru girmeye baladlar. Bu srada Avrupadaki spanyol soylular da iyice fakirlemilerdi. spanya topraklar artk onlar doyurmuyordu. Avrupallar Amerikada karlarnda kimi ta devrinde, kimi bakr devrinde, kimi tun devrinde olan deiik aamalarda halklar bulmulard. Evcil hayvan yoktu. Hayvan komay, tekerlek ve demiri bilmiyorlard. Amerika yerli halklarnn tm, az veya ok koyu sar renkli, akaklar kk, siyah ve dz salydlar. Trk ve Mool benzeri rklara benzerlik gsteriyorlard. Avrupallar Amerikaya geldiklerinde yerli halklarn says 30 ile 50 milyon arasndayd. Tm ktaya eit olmayan bir biimde dalmlard. Gelimilik dzeyi de hi homojen deildi. Orta Amerikada, Meksikada, Peruda nfusu youn, yerleik dzene gemi, tarm devletleri vard. Buna karlk dier yerlerde avc, yar veya tam gebe, kabileler eklinde yaayan topluluklar vard. Bu deiik aamadaki yerlilerle, Avrupallarn karlamas birbirinden farkl oldu. Kimi yerde spanyollar yerli ynetici snfn yerine getiler. Kimi yerde Avrupallar ve yerliler karma bir uygarlk kurdular. Kuzeyde ise korkun ve insafa smaz savalar, katliamlar oldu. Kimi yerde Avrupallar yerlileri krp, geirdiler. Onlar da ormanlarn derinliklerine snp, kayboldular. 1506 ylnda Polonyada I. Sigismond (1506 1548) kral seildi.

134

Akrabalk Balar, 1506, 07

1506 ylnda Dona Juanann kocas Habsburg hanedanndan Philippe ld. Olu, yani Ferdinand ile sabellein torunu olan Karla (Charles, Carlos) ok byk miras brakmt. Philippe Juana evliliinden 6 ocuk dnyaya gelmiti. Srasyla ocuklar: Leonora (Eleonore) (1498 1526), Karl (Charles) (1500 1558), sabela (Elisabeth) (1501 1526), Ferdinand (1503 1564), Maria (Mary) (1505 1558), Catherina (1507 1578) dr. Leonora nce Portekiz ve sonra Fransa kraliesi oldu. Portekiz kral ve uzak akrabas olan Manuelden doan olu Portekiz tahtna geti. sabela, Danimarka, sve ve Norve kraliesi olacaktr. Maria 1522 de Macaristan ve Bohemya kraliesi olacakt. Catherina ise Leonorann olu yani yeeni III. Jean ile evlenip, Portekiz kraliesi olacaktr. Portekizler, Fasn Atlantik kysnda Mazagan ssn kurdular. Portekizlerin gz Fasdayd. 1506 ylnda Hseyin Baykara zbekler zerine sefer dzenlemeye karar verdi ve teki Timurlulardan yardm istedi. Babr'n gnderdii ordu henz gelmeden Hseyin Baykara sefere kt. Yolda ld ve cenazesi Herat'a getirildi. Hseyin Baykara'dan sonra yerine oullarndan Bedizzaman geti. Oullar babalarnn toplad ordular ynetecek ve zbeklerle savaacak nitelikte deillerdi. Babr savan srdrlmesini istediyse de fikrini kabul ettiremeyince ekildi. Dulkadirolu ehsuvar Bey lnce tahta tekrar ah Budak kmt. Ancak Aladdevle Bozkurt Osmanl destei ile Dulkadiroullar tahtn ele geirdi. Bozkurt nce Ak Koyunlulardan Diyarbakr ald ama sonra ah smail karsnda byk bir yenilgiye urad (1507). ah smail, Aladdevle Bozkurt Beyin olunu yani ehzade Selim ile Korkutun days ile iki torununu yani ehzadelerin dayoullarn ele geirmiti. Bunlar feci ekilde ldrd. Dlkadiroullarnn aile mezarl da yerle bir edilmi, l kemikleri yaklarak yok edilmiti. Bu olanlarn acs ehzade Selimin iine iledi.

135

II. Bayezid ve Memluklular ah smailin yollad ordunun kendi topraklarndan gemesine ses karmamlard. Ancak her iki devlette atma blgesine gzlemci bir ordu gndermekle yetinmilerdi. Bundan sonra Bozkurt Bey Osmanllar aleyhine dnd. Peinden ah smail kuvvetleri bu yl Anadoluya yeniden aknlar yapmaya baladlar. Safeviler iilerin kutsal kentleri Necef ve Kerbelay ellerine geirdiler. ah smail, ister Osmanl padiah II. Bayezid, ister Akkoyunlu Padiah Uzun Hasan olsun, bunlarn hepsinden ok daha stn bir gce ve otoriteye sahipti. Trkler onu sadece bir hkmdar olarak deil ayn zamanda Allah vergisi ilahi bir gcn temsilcisi olarak tanyorlar ve balanyorlard. Artk Timuroullar Herat merkez olacak bir blgede tutunuyorlard. Timuroullarndan Baykara'nn olu Bedizzaman'n hkmdarl zamannda, zbek hkmdar, eybani Muhammed Han'n bakent Herat' ele geirdi (1507). Bu Timurlularn sonu oldu. Timurlulardan Babr Han Trkistan'da baarl olamaynca, Hindistan'a giderek 1519'da Trk-Hint mparatorluu'nu kuracaktr. 1507 ylnda Amerigo Vespucci (1451 1512) bir mektup yazd. Mektubunda Kristof Kolomb tarafndan bulunan ktann yeni bir kta olduunu yazyor ve buraya Amerika adnn verilmesini neriyordu. Portekizlilerin Hint Okyanusundaki varl Venediklileri ve Mslmanlar endielendiriyordu. Portekize kar mcadele iin Venedik, Memluk, Hindistanda Gucarat ve Bicapur aralarnda ittifak kurmulard. 1507 de Memluk Gucarat mterek donanmas Portekizi Hint Okyanusunda malup etti. Mttefik donanmada bir Osmanl amirali de vard. Bu aol savanda 7.000 Portekizli ve Kral Naibinin olu Don Loureno ldler. Bu savatan sonra ittifak kuvvetli olaslk ile Hindistann ii hafife almas nedeniyle teebbslerine devam edemedi.

136

Evliliklerle Byme, 1508

1508 ylnda spanyada Zaragozada Amadis de Gaula adl eserin bilinen ilk basks yapld. Bylece destani iirin yerini nesirle yazlan macera roman almaya balamt. Amadis de Gaula bu tip romanlarn en fazla sevilip, okunan oldu. Bu yl ah smail Van kentini ald. 1508 ylnda I. Maximilian babas III. Friedrichin yerine Kutsal Roma mparatoru seildi. Bir Habsburg olan Maximilian evlenmeler yoluyla pek ok toprak edecekti. lk olarak, kral olmadan nce (1477), elinde Habsburg hanedannn ecdadndan kalma mlk olan Avusturya, Styria, Elsassn bir ksm ve baz kk yerler vard. Maximilian ilk olarak Felemeng ve Burgonya ile evlendi. Ancak kars ksa sre sonra lnce Burgonyann nemli bir ksmn kaybetti. Ama Felemenk elinde kald. Sonra Bretagne ile evlenmek istedi, ama Fransz kral kar knca bunu baaramad. Fransz Kral VIII. Charles Bretagne prensesi Anne ile kendi evlendi. Babas yerine mparator olunca Milano dukal ile evlendi. Olunu da (Cristofaro Colombo) spanya kral Ferdinand ile sabelle kzlar ile evlendirdi. Ferdinand ve sabelle ise o srada spanyaya, Sardunyaya, Sicilyann bir ksmna ve Brezilyann bir ksmna hkmediyordu. Bu arada Maximilian torunu Karl (Charles, arl) da Felemeng tahtna kmt. Sonunda I. Maximiliann evlilik yolu ile elde ettii topraklar kendinden sonra gelenleri usuz bucaksz bir mparatorluun sahibi yapacakt. Maximilian bir yandan da savayordu. Venedike saldrd. Ama geri pskrtld. Venedike kar Papa Julius II, Fransa kral XII. Louis, Maximilian I, Kutsal Roma mparatoru ve Aragonlu Ferdinand II of bir ittifak oluturdular. talya Savalar devam ediyordu.

137

ehzade Korkutu Halk Seviyor, 1509

1509 ylnda Osmanl ehzadesi Korkut Amasyaya atanmaktan dolay mutsuzdu. ehzade drst ve politikac ynleri olmayan bir kiiydi. Veziriazam Hadm Ali Paa ile anlaamayp, Msra gitti. ehzade Korkut Osmanl denizcilerinin koruyucusuydu. Dmana esir den askerleri esaretten kurtarmak iin her eyi yapard. Fidyelerini cebinden deyerek her yl Trk esirleri kurtarrd. Onlar lkeye getirtir, evlerine yollar, ii olmayanlara i bulurdu. Tarihte bilinen pek ok Osmanl denizcisi onun sayesinde yetimitir. ehzade Korkut ayrca Fatihin de en sevdii torunu olarak anlrd. ehzade ok iyi yetitirilmiti, nemli bir sanatyd. Bu meyanda, ehzade Korkutun fidyelerini dedii Rodostaki Trk esirleri, valyeler tarafndan Antalya sahillerinde serbest braklrken, Barbaros kardelerden Oru da, senelerdir sabrla bekledii ve hazrlklarn yapt frsat yakalayarak, valyelerin elinden kat. Oru Reis katnda ismi bilinen bir denizciydi. Memluk Sultan Kansu, Orua Memluk hizmetine girmesini teklif etti. Oru ince donanma amirali oldu. Ancak ksa bir sre sonra gemileri Rodos gemilerine yakalanarak tahrip edildiler. Oru Reis de Sultan Kansudan zr dileyip, Msr hizmetinden ayrld. ehzade Korkut Msrda iken, Oru Reiste Msra gelerek, ehzade ile grmt. ehzade Korkut Msrda pek az kalp lkesine geri dnd. Bu srada Karaman valisi ehzade ehinah ile ehzade Ahmetin olu Murat Kzlbalar tutuyor ve ah smail ile mektuplayorlard. Trabzon valisi ehzade Selim ise durumdan son derece kayglyd. ehzade Selimin anne taraf Dulkadirolu ailesindendi. Bu asrn balarnda Selanik kentinde 1.229 Mslman hane, 981 Hristiyan hane ve 2.645 Yahudi hane vard. Halbuki 1478 ve 1479 yllarnda Selanikte toplam 2.258 hane bulunuyordu. Bunun 932si Mslman, 1.326s Hristiyand. Grld gibi Selanik Yahudi nfusu, Katolikler tarafndan yurtlarndan kovulan Musevilerin gelmesi ile hzla artmt. 1509 da Marmarada iddetli bir deprem oldu. Bu depremde stanbulda 109 cami ve ok sayda Dou Roma mparatorluundan artta kalan eser yklp, tahrip oldu. Kk kyamet (Kyamet-i Sura) denilen bu depremde stanbul'da 1.070 ev kullanlamaz hale geldi. Halktan 5.000 kadar insan yaamn yitirdi. Binlerce insan ykntlar altnda gml kald. Deniz dalgalar, stanbul ve Galata surlarn aarak sokaklarda sel meydana getirdi. Bu arada eski su 138

bentleri ykld. Sultan II. Bayezid, saraynn duvarlarna gvenemediinden bahesinde gayet hafif ve tehlikesiz bir adr kurdurarak orada on gn kadar ikamet etti. 1509 ylnda spanyollar Cezayirde Oran (Vahran) liman kentini igal ettiler. Pek ok Mslman ldrld, bir ksm da esir olarak spanyaya gtrld. Bylece spanyollarn Kuzey Afrikada nemli bir sleri oldu. Portekizler de Penon de Veleze yerlemilerdi. Ancak, Oran spanyollarca alnmadan az nce, Portekiz Penon de Velezi spanyollara brakmak zorunda kalmt. spanyollar Oran baarsndan sonra Becaye kentini de ele geirdiler. Peinden de Trablusgarp spanyollara geti. Artk Cezayir, Tenes, Mostaganem, erel, Dellis gibi Cezayir ky kentlerinin yksek hakimiyeti spanyollardayd.

139

Kanunun stnl, 1509

Hatrlanaca gibi ngilterede Henry Tudor, Tudor hanedann kurarak ngiltere tahtna kmt. Bylece Gller sava da bitmiti. VII. Henry ile Kralie Elizabethin pek ok ocuu dodu. Bunlardan drd hayatta kald. Arthur Galler prensiydi, Henry Richmond dkyd, Scotlandl IV. James ile evlenen Margarid ve Fransada XII. Louis ile evlenen Mary vard. VII. Henry byk olu Arthuru Aragonlu Catherine ile evlendirdi. Bylece Tudorlar spanya monarisi ile yani Aragonlu II. Ferdinand ve Castilyal I. sabelle ile akrabalk ilikisi kurmu oldular. Ancak evlendikten 6 ay sonra Arthur ld. VII. Henry, ikinci olu Henryyi abisinin dul hanm ile evlendirme msaadesini Papadan ald. Ancak evlendirmeyi hemen yapmad. Bu msaadesi alnm evlilik VII. Henrynin yaam sresince gereklemedi ngilterede VII. Henryden nce ve VII. Henry zamannda, kralla, senyrlerce dayatlm ilkeler vard. Bu ilkeler toplumsal bilince kaznarak, vazgeilemez rfler haline gelmiti. Bu oluumu yle aklayabiliriz. nanlyordu ki kraln ilk miras kanundu. Kral kral yapan kanunun kendiydi. Yani kanun yoksa kral da yoktu. Bylece kanun kraln zerinde yer alyordu. Toplumsal bilince ilenmi bir dier kural da, kraln parlamentonun izni olmadan vergi koyamayaca ve kanun karamayaca kuralyd. Dier kurallar ise unlard: Hi kimse, iledii suu gsteren bir belge (delil) olmadan ve abuk yarglanmadan hapsedilemezdi. Sulu veya deil kararn 12 kiiden oluan bir Jri (jury) verirdi. Grevliler yaptklar grevde su ilerler ise onlar da mahkemeye karlrlard. Kraln bakanlar Avam kamarasndan seilirlerdi. ngilterede kraln grevli says ok azd. Adalet ve ynetim kraln atad nemli Kiilerce yerine getirilirdi. Daha nce anlatld gibi ngiltere kontluklara blnmt. Yerel olarak seilmi erifler adalet ve asayi konularna bakyorlard. Btn bunlara ramen VII. Henry mutlak bir kral olarak ngiltereyi ynetti. VII. Henry, ham ynn ngiltere dna satna kar vergiler koydu. Bunun sonucunda ham yn fiyatlar ykselmeye balad. ngiliz ynnden yaplan Flaman kumalar da pahaland.

140

VII. Henry lnce, yeni ngiltere kral VIII. Henry (1509 1547) Aragonlu Catherine ile evlendi (1509). Catherine VIII. Henryye erkek evlat veremedi. Catherinenin ilk ocuu kzd, dourduu erkek ocuk ise 52 gnlkken ld. 1509 ylnda Peter Henle Nrnbergde ilk cep saatini yapt. 1509 ylnda, Almanyada Hristiyanl kabul etmi bir Yahudi olan Pfefferkorn, Yahudice yazlm eserlere sava at. Arkasnda Kln ilahiyatlar vard. Bunlar Yahudi eserlerinin yasaklanmasn istediler. Soruna zm getirmek iin Reuchline bavuruldu. Johannes Reuchlin (1455 1522) eski diller zerinde derin bilgisi olan bir dil bilimciydi. Hmanistti ama bunu kendi iinde Katolik ahlak ile badatrabiliyordu. Reuchlin, brani eserleri savundu. Btn kitaplar ayrm gzetmeksizin yok edilmelerine kesinlikle kar kt. Alman edebi evreleri bunun sonunda iki hasm cepheye blnd. Bir yanda Reuchlinciler, dier yanda Kln lahiyat yandalar vard. Bu mcadele srasnda Alman Hmanist edebiyatnn nl eseri Epistolae omscurorum virorum Karanlk insanlarn mektuplar ortaya kt. Bu eser gen Erfurtlu Hmanistlerin anonim bir eseridir ve cahil edebiyatlar yermek iin yazlmtr. Bu eserde niversite rtbeleri sanki resmigeit yapyorlard. Hocalar, renciler ve bo inanl keiler, bo ve anlamsz konularda Klnl ilahiyat Ortuinus Gratiustan t alyorlard. Bu tler, her zaman bilgisizlik, ahmaklk ve bo bir gururun eserleriydiler. ok geni bir evreye yaylan bu eser, byk bir baar kazand. Bu eser Alman skolastik dncesine ar bir darbe indirmiti. Kuzey Afrikada spanyollarn dzenledii hal seferi devam ediyordu. Hatrlanaca gibi 1509 ylnda spanyollar Oran korsan cumhuriyetini ele geirmilerdi. 1510 ylnda da Becaye, Trablus ve Penonu (Ager) ele geirdiler. spanyollar kimi korsan ve kabile eflerini vergiye baladlar.

141

Sihler

1510 ylnda Portekizliler, Kzldenizde bin bir glkle oluturulmu olan Memluk donanmasn yok ettiler. Memluklar umutsuz duruma dmlerdi. Memluk Sultan Al-Gavri Osmanl Sultanndan yardm istedi. Otuz gemilik, kereste ve 300 top tayan Osmanl yardm yolda Rodos valyeleri tarafndan ele geirildi. Buna ramen Ocak 1511 ylnda Osmanllar Msra 400 top ve barut yetitirdiler. Memluk hizmetinden ayrlan oru Reis, zaten temas halinde olduu ehzade Korkuta mracaat etti. Korkutta ona 18 oturakl bir tekne verdi. Oru Reis bu tekne ile korsanlk yapyor ve Rodos gemilerinden intikam almaya alyordu. Hindistana Mslmanlk girince, ortaya bir Hindu tepkisi olutu. Bu tepkiden de Sih dini kt. Uyanan Hinduizmin tek tanrl eski bir eilimiydi. Burada ok tanr ve putlara tapma reddediliyor, din adamlar istenmiyor ve kast sistemine kar klyordu. badet etmek ile dnyadaki insan grevleri de uzlatrlmt. Bu dinin ortaya kmasnda Hindu gurular nemli katk saladlar. Bu gelimeler olurken Namak (1469 1539) ortaya kt ve evrensel bir din grne ulat. Onda hem Hinduizmin temel kurallar ve hem de Kuran vardr. inde mparator kendini oyuna vermi vakti ldryordu. Hadmaalar da bunu tevik edip, ona pe pee megul ediyorlard. mparatorun olup, biten hibir eyden haberi yoktu. Liu Chin, muhaliflerini cezalandrm, pek ounu ldrmt. Her yere kendi adamlarn tayin etmiti. Hususi vergi diye eyaletlerden kendisine para topluyordu. leride evi aratrldnda 240 bin kle altn, ayrca 57.800 adet altn (bir kle 10 adetti), 1.583.600 lot (1 lot yarm onz), 2 Kg mcevher, 2 adet altn zrh, 3 bin altn yzk, pek ok baka kymetli eya bulunacakt. Bulunanlarn kymeti, devletin btesinden fazlayd. 1510 ylnda eski Yang klii, bir haremaasn kendi tarafna ekerek, Liu Chinin yapp ettiklerinden bilgi alabilmeye balad. Bu srada Bat inde bir isyan kt. syan bastrmaya giden ordunun bakomutan olarak Yang taraftar bir hadm grevlendirilmiti. Tabii Liu

142

Chin, komutann kliini bilmiyor, kendi taraftar sanyordu. syan bastrmak iin dzenlenen bu ordu, herkes uyurken saraya hcum etti. Liu Chin ve tm taraftarlar esir edildi. Sarayda iktidara gelen yeni kliin bana nemli filozof Wang Yang-ming geti. mparatorun oyunlar iinde en ok sevdii oyunlar askeri oyunlard. Kendini komutan sanyor ve kendine yeni askeri unvanlar veriyordu. Bu srada Liu Chin ynetiminin yanl ekonomik ynetimi nedeni ile batda balayan isyan, katliamlar yapa yapa ilerliyordu. syanclar kendilerine katlmayanlar ldrerek, gittike kalabalklayorlard.

143

Alevilik

Anadoluda Alevilere kar Osmanl mparatorluunun dolays ile Snnilerin yapm olduu yok etme, sindirme, kkn kazma politikasn anlatmadan nce biraz Alevilii anlatalm. Zaten daha nce Hac Bektai Veliyi anlatrken, Bektailii yazarken ve dier konulardan bahsederken, sras geldike, Alevilik hakknda pek ok ey anlatlmt. Bu nedenle burada toparlamaya altmz Alevilik, okuyucunun yabanc olmad bir tekrar olacaktr. Burada anlatlan Aleviliin aslnda 1500 yllarnn Alevilii olmas gerekirdi. Ancak, elimizde bu konuda yeterli bilgi olmadndan, burada bugnk Alevilie ok yakn bir Alevilik anlatlacaktr. Umut ediyoruz ki XVI. Asr Alevilii o gnden bu gne pek deimemitir. Alevilik, ok zor Mslman olan Trklerin, eski dinleri amanizm ile Mslmanl sentezledikleri bir oluumdur. iilik ve Snnilik eriata tam uyarken, Alevilik eriata itibar etmez. Alevilik kulluk bilincini ret ederek, Allah kendi ile birlikte grr. Dinsel dmanl ret eder. Cihad, Cehennemi ret eder. Alevilik kklerini Orta Asyadan ve Hoca Ahmet Yesevi'den alarak, Anadolu'da Hac Bektai Veli, Yunus Emre, Abdal Musa, Ebul Vefa, ah smail (Hatai) ile gelimi olan, Trklerin anonim olarak kurduklar bir inan sistemidir. Anadoluya gelen dervilerin, Pirlerin ve ozanlarn nefesleriyle hayat bulmu, adm adm gelimitir. Alevilik inanc varln birlii ilkesine dayanr. Allahn insan dahil evrendeki her eyin iinde olduu inan vardr. Alevilik, Allah-Muhammed-Ali lemesi ve iiliin Ok iki mam kolu ile ortak noktalara sahip bir inantr. Alevilik Tanr korkusu yerine Tanr sevgisini benimseyen, Kuran'n ekline deil, zn kabul ettiklerini belirten, amac " Seyr- sluk " (Ruhsal olgunlama) olan bir tasavvuf yoludur. zn insan sevgisinde bulur. Tanrnn insanda tecelli ettiine ve insann onun zerresinden olutuuna inanr. Bu nedenle insan lmszdr der. badetlerinde kadn erkek ayrm yapmadan, kendi z diliyle, musikisiyle, semahyla inancn uygular. Aleviler iin hayatn amac, insann hamlktan kp, nsan- Kamil olup, zne dnmesidir. Mrit, Pir ve Rehber huzurunda ikrar verilerek, Drt Kap Krk Makam aamasndan geilir. Alevi ibadetinin uyguland mekan Cem evidir.

144

Alevi toplumu kendi iinde bir eit hiyerari oluturmutur. rnein " yol "a gnl vermi olana " talip " denir. Kii, yolun kurallarn yerine getirip bilgi dzeyini arttrdka ykselir. Alevilikte " yol " denen deyimin temelini 4 kap 40 makam anlay oluturmaktadr. Cem, Alevilerin toplu halde ettikleri ibadetin addr. Kavram olarak Cem Arapa bir kelime olup toplanma, birikme, bir araya gelme manasna gelmektedir. Aleviler Cemin kaynann Krklar Ceminden geldii inanrlar. Cem ibadetini dier inanlardaki ibadetlerden farkl klan en nemli unsur, Cem de bulunanlarn ayni zamanda toplumda hesap vermekle ykml olmalardr. Cem de bulunalar bir birlerinden Raz Olmak zorundalar. Cem de bulunan bir kii baka bir kiiye dargnsa, bu iki kiinin dargnlklar giderilmeden, barmalar salanmadan Ceme balanmaz. Alevilerin toplu anlamda temel ibadeti olan Cem, bir Dedenin gzetiminde, nderliinde yerine getirilir. Cem ibadetine katil, hrsz, yolsuz, dkn kimseler giremez. Alevilerin ibadet ettii yere secde edilen yer ve toplanma anlamnda Cemevi denir. Cemevi Yaratanla bir olma, btnleme anlamndadr. Bir olma, btnleme, ibadet yeridir. Gemite de Tekke, Meydan Evi, Krklar Meydan, Zaviye, Dergah, Ahmet Yesevi Dergah, Hac Bekta Dergah, Seyit Gazi Dergah, Abdal Musa Tekkesi, Yunus Emre Tekkesi olarak da adlandrlmtr. Cem evleri sadece ibadet amal kullanlmazlar. Alevi topluluunun tapnma gereksinimi dnda toplumsal, bireysel sorunlarn zme kavuturulduu bir meclis ilevi de grmlerdir. Dede, Alevi toplumunun inansal nderidir. Ehlibeyt, baka deyile 12 mam soyundan gelinmesi esastr. Dedelik ise kendine has bir i yaps ve hiyerarisi bulunan bir kurumdur. Her Alevinin bir dedesi vardr. Her dedenin de bir dedesi (mridi) vardr. Talibin davranlarndan (inan anlamnda) dede sorumludur. Dede talipleri eiten, yol gsterendir. Dede taliplerin btn dnsel, manevi sorunlarna zm, sorularna cevap getiren kiidir. Dedelik kurumunun kendisine zg bir yaplanmas vardr. Bu yaplanma (mrit-rehber balamnda) gerei her dede ayni zamanda baka bir dedenin talibidir. Nasl ki talip bir yanla dtnde ya da hata yaptnda dedesine snyorsa, ayni ekilde dede de talibi olduu dedesine (mridine) snr. Duaz, Duazdeh'in ksaltlm halidir. Duazdeh Farsa olup on iki (12) anlamna gelmektedir. Duaz, Cem ayinlerinde sylenen ve Oniki mamlarn adlarnn getii deyilerdir. Bazen dua olarak da nitelendirilirler. Bu deyilerde, ayrca, Oniki mamlarn yan sra bata Peygamber ve Hac Bekta Veli olmak zere Alevi ulularnn adlar gemektedir. Duaz, nefes, trk, deyi farkl anlamlara sahip olsalar da Deyi Alevilii artran her melodinin addr. Trk, nefes, duaz bunlar da alt adlardr. Alevilikte Duaz ve Deyilerin ibadet dili Alevinin kendi dilidir. Semah, Cemlerde deyiler eliinde yaplan dinsel trenin addr. Hac Bektai Veli bu konuda yle syler: " Semah, ariflerin aleti, muhiplerin ibadeti, taliplerin maksududur. Bizim Semahmz oyuncak deil, ilahi bir srdr. Bir kimse ki Semah oyuncak sayar o cahildir ". Semahn kayna Krklar meclisine dayanr. Bu meclise gelen Muhammede Salman Farisi tarafndan bir zm tanesi verilir ve Salman Farisi kendisinden bunu paylatrmasn ister. Muhammed Cebrailin getirdii tabakta bu zm tanesini skar. Bunu ien Krklar " Ya Allah " deyip, Semah dnmeye balarlar.

145

Aleviler Hseyinin ldrlmesini anmak iin, her yl Muharrem Aynda 12 gn oru tutarak yas tutarlar. Aleviler Muharrem orucu ile Hseyinin ahsnda Ehlibeyt'e ballklarn dile getirirler ve ayn zamanda zalimin zulm olarak nitelendirdikleri bu olay lanetlerler. nsanlarn ilk dini olan amanizmden bahsederken aman din adamn anlatmtk. Trkler Bu din adamna kam (kham) diyorlard. En eski Trk kltrnn izlerini bulmak iin bavurulacak temel kltr odaklarndan biri olan Yakut Trklerinde Kama (amana) oyun ad verilir. amanlk yapma eylemine de kamla (Khamla) denir. Kamlarn en eski ve en temel ilevleri arasnda insann remesini zorlatracak engellerin ortadan kaldrlmas ve dourganln srdrlmesi gelmitir. Hastalar iyiletirme, dourganlk gibi ana grevler ve mzikle Kamn i ie olmas, Kamn kkeni itibar ile kadna dayanmas konusunda ipular vermektedir. Daha nce anlatld gibi ilk Kamlar (aman din adamlar) kadnlard. Zaten erkek kamn da giyinii, tavr ve eylemleri kadn kkeni hakknda arm yaptrmaktadr. Halk ozanlar aklarn, kam (aman) greneine bal olmas gerekir. Kabilelerdeki amann vecd haline geldiinde ona elik eden mzik ve sylenen szler, Trk Ouz geleneinde iire ve saz almaya dnm olmaldr. Alevi felsefesi tanry insann iinde bulan bir anlaytr. Alevilikte insan topraktan deil Allahn nurundan yaratlmtr. nsan kendini atka tanrya yaklar, tanrlar. Snnilerde olsun, iilerde olsun insan Allah karsnda kuldur. Bu kulluk kaytsz artsz bir teslimiyet getirir. Bu nedenle Ortodoks inanlar Tanr tarafndan verildii inanlan veya Tanry temsil eden ynetimlerle uyumludurlar ve ona boyun eerler. Alevilik gibi Heteredoks inanlar ise Allah ile daha zgr bir iliki kurarlar. Onu eletirir ve gerekince itiraz ederler. Bu yzden egemenler onlar hibir zaman sevmemilerdir, daima assimile etmeye almlardr. Tanrya kar bile z gven gsteren insanlardan, egemenlere kul ve tebaa olunmaz. Tek tanrl dinlerde ve bu meyanda slam dininde yaratan ile yaratlan arasnda mutlak bir ayrm vardr. Alevilikte ise tam tersine olarak Tanr, insan ve doa birlik iinde ekillenmitir. Bylece slamn Ortodoks yorumu ile Alevi yorumu arasnda temel bir ayrlk sz konusudur. Toplam birliktelik nedeniyle genel bir eitlik vardr. Bu eitlik kadn erkek merhum ve ilikisinde de kendini gsterir. Bir Snni ile bir Alevinin kadna bak ok farkldr. Eitlik Alevi mitolojisinin nemli elerinden biri olan Krklar mitosunda da belirtilmitir. Krtklar kadn erkek birlikte Cem ederler. Bir soruya verdikleri cevapta hepimiz eitiz derler.

146

Balm Sultan

Balm Sultan Bektailii kurumlatran kiidir. 1457de Dimetokada dodu. lm 1517dir. Hac Bekta Veli'nin manevi kz Fatma Nuriye Hatun (Kadnck Ana - Kutlu Melek)'un torunu Mrsel Babann oludur. Bektailiin nemli bir nde gelenidir. kinci piri (piri sani) , kurucusu ve kurumlatrcs olarak grlr. Balm Sultan, Bektailii kurumlatrm, varolan yapsna yeni bir biim kazandrm, erkann gelitirmi ve yeniden dzenlemitir. Bektailik, onunla birlikte, devlet tarafndan zararsz bulunmu ve geni ynlara mal olmutur. 1501lerde padiah II. Bayezt tarafndan Krehirdeki Hac Bekta Dergahnn bana atand. Ama, Trkmen Kzlba- Alevi- Bektaiyi Safevi etkisinden korumakt. Bu durum Bektailikle devletin ilikilerini arttrd. Bundan sonra, devlet ierisindeki birok ynetici brokrat ve ulema dorudan Bektailik Tarikatnn yeleri oldular. Balm Sultan, Hac Bektatan sonraki mihenk ta dr. Bektailiin toplumsal ve insancl ynlerini, barseverliini ve yardmseverliini n plana karan kiidir. Yzyllardan beri gelen Alevi- Bektailie ait kurallar derlemi ve dergahta bir dzen ierisinde yaama geirilmesini salamtr. Szel olan Bektai geleneinde dzenlemeler yaparak, yazl metin haline getirmitir. Yapsal olarak Bektailii kurallara balam tr. Balm Sultanla Bektailik son biimini almtr. Bylece geni bir corafi alana yaylan Bektailik uygulamasnda bir rneklilik salanmtr. Balm Sultan, Bektailii Haydarilik etkilerinden arndrmtr. Devletinin de desteini alarak Hac Bektan adna tarikat yeniden yaplandrd. Balm Sultandan sonra Bektailik bamsz bir tarikat haline dnmtr. Dier Batni eilimli tarikatlar ierisinde eritip zmleyecek bir hale gelmitir. Balm Sultan ibadetin yoluna, tarikatn pratiine srekli bir biim ve ierik kazandracak yeni etkiler getirmitir. Gelitirilen erkana gre yola girenlerle sk iliki ierisinde rgtlenmi bir Bektai toplumu ortaya karmay amalamtr. Tarikata bir disiplin getirmitir. Kent ii ve kenti evreleyen tekkelerde daha yetkinletirilmi, bir ritel ve rgtlenme balatmtr. Giderek dzenlenmi sistemin dnda kalan ky gruplarndan farkllaan, bir biime ulam Bektailik Tarikat yaratmtr. Bu rgtn kendisi tarafndan kurulan sistemin ruhani ve rgtsel ba olan Dedelerle yaymay ve yaatmay amalamtr. Genel olarak Alevilik, Anadolu ve kylk yrelerde tutunurken, kentsel yrelerde Balm Sultann Bektailik ekol

147

benimsenmitir. Balm Sultan, soydan Alevi olmayanlara tarikatn (mezhebin) kapsn aarak Alevi- Bektailik alannda nemli bir reform yapmtr. Balm Sultana kadar Bektailik, genellikle krsal kesimlerde ve kylk yrelerde tutunmu, Alevi- Trkmen ierisinde benimsenme olana bulmutu. zellikle Aleviliin bir trevi ve Alevilii yeniden biimleyen, disipline eden bir eilim olarak, Balm Sultanla kentsel kesimlere ve Osmanl aydnlar arasna da girdi. Bylece Bektailik tarihinde yeni bir dnem balad ve Bektailer; Ky Bektaisi , Kent Bektaisi olarak farklatlar. Kent Bektailiine Nazenin Tarikat veya Babagan Kolu (Babalar Kolu) da denir. 12 mam kltrnn Anadoluya yerlemesi Safevi etkisi ve Balm Sultan zamannda olmutur. Hac Bekta Trbesi mimarisi 8 dilimlidir. Bektai dergah mimarisinde 12 mam vurgusu Balm Sultandan sonradr. Balm Sultan 12 mam grn dergahn temel gr haline getirerek, Alevi Bektai yaknlamasn da salamtr. Bir anlamda Anadolu Alevilerinin rana akmasn nlemek iin Bektailik nemli bir grevi yerine getirmeye almtr. Balm Sultandan sonra 12 temel direk olmu, sistem 12 rakkam zerinde sistemletirilmitir. 12 mam gr bir norm olmutur. Ancak bu sembolik dncenin bir normudur. Aleviler ve Bektailer, 12 mam sistemini sembolik olarak almlar ve onun eskiden yaanm normlarna uymamlardr. Cami, namaz, oru, eriat 12 mam iin vazgeilemez ve olmaz ise olmaz iken Alevi ve Bektailerin inanlar iinde yer almamtr. Aleviler ve Bektailer iin 12 mam inanc eriat basksndan kurtuluun semboldr. Alevilere gre Ali kendi yaad sofu yaamn taklit edilmesini yasaklamtr. Vahdeti Vuct ve Hulul (Hulul, Tanrnn grn alanna kmas, evren ve insanla btnlemesi demektir) inanc slamiyete sokularak, yeni bir teolojik yorum getirilmitir.

148

Aleviler ve Snniler

Venedik belgesi denen bir belgede 8 ubat 1514 tarihli bir kayda gre Osmanlnn Anadoludaki halknn bete drd ii (Alevi) olarak grlmektedir. Belgede iilik ve Alevilik birbirine kartrlma benzemektedir. iilik, bilindii gibi Ali ile dier halifeler arasndaki mcadeleden domu ve Mslmanln ana mezheplerinden biridir. Buna karn Alevilik, zorla Mslman olan Trklerin, eski dinleri amanizm ile Mslmanl sentezledikleri bir oluumdur. iilik ve Snnilik eriata tam uyarken, Alevilik eriata itibar etmez. Alevilik kulluk bilincini ret ederek, Allah kendi ile birlikte grr. Dinsel dmanl ret eder. Cihad, Cehennemi ret eder. Aleviliin iilik ile benzer gibi grld Ali konusu da aslnda farkldr. Alevilikteki Ali gerek Ali deildir. Yaratlm ama Allah gibi insanda yansyan bir olgudur. iilik gibi Alevilikte de sembol olmutur. Hem Snnilik ve hem de iilik siyasi slamn mezhepleridir. Bunlar politikasz olamazlar. Buna kar Alevilik siyasi bir din kavramn ret eder. Bu anlamda laiktir. Tekrar Anadoluya dnersek, bu tarihlerde Anadolu yani Trkler byk oranda Aleviydi. Son zamanda Snnilie kayan iktidar yani Osmanllarla problemi olmas da normaldi. Aslnda daha nce de anlatld gibi Osmanllar da Anadoluya ilk gelilerinde kuvvetli bir olaslk ile Aleviydiler. Buna dair bir belge olmasa da srecin incelenmesi bu tezi kuvvetlendirmektedir. Daha sonra, Osmanlnn ilk dnemlerinde Osmanlnn Snniletiini gryoruz. Ancak onlarn Snni slam Seluklular gibi kat bir slam deildi. Ama son zamanda nispeten katlamaya balamt. Snni Osmanl iktidar halk Snniletirmek istiyordu. Alevilerin varl Osmanllar iin byk riskti. Halbuki silah ters tepiyordu. Zaten defalarca grdmz gibi bask daime ters tepen bir silahtr. ktidar halk Snni yapmaya altka zellikle krsal kesimdeki Trkler Alevileiyorlard. Ve Osmanl dnda araylara giriiyorlard. Aleviler kendilerini Mslman kabul ediyorlard. Halbuki Snniler iin ve hele Osmanl iin Alevi zndk d. Kafirden bile daha kafirdi. Bu anlay ve tutum, Trkleri kendi iktidarna kar yabanclatrd. Arap Ortodoks slaml olan Snnilik ile Trk Heteredoks slam olan Alevilik arasnda ciddi eliki vard. Yavuz Sultan Selim tercihini Sarayda kurumlam olan Snnilik lehine kulland. Zaten geleneksel olarak Trk iktidarlar Snni oluyordu. Bu ikilem 149

devleti ne kard. Devlet ile halkn menfaatleri attnda artk nemli olan devletin menfaatleriydi. ah smail ve onun ideolojisi Osmanl devletinin karlat en byk tehlikeydi. Anadoludaki Trklerin byk bir ksm ah smaili tutmaya balamlard. ah smailin Anadolunun en uzak kelerine kadar ulaan halifeleri Aleviliin inan esaslarnn yazl olduu kitaplar da beraberinde tamaktaydlar. Bu kitaplar bugn Alevi evlerinde bulunmakta olup, Buyruk adyla bilinirler. Szl gelenein hakim olduu Heteredoks inanl boylara bu yazl bilgilerin ulamas olduka nemli bir yenilik olmutur. Safevi propagandas ile birlikte bu topluluklarn ortak sosyal ve dinsel dzenlemelere tabi tutulduu grlmektedir. ah smail ve halifeleri, Anadolunun drt bir yannda yaayan ve szl gelenein hakim olduu bu Heteredoks gruplarn toplumsal yaamlarnda ve inan esaslarnda deyim yerindeyse bir standardizasyon salamlardr. Dedelik kurumu da dahil, bugn bilinen Aleviliin sosyal ve dinsel yaplanmas, hi kukuya yer vermeyecek biimde, Heteredoks Trk boylarnca kurulan Safevi Devletinin nderi ah smail dneminin rndr. Aleviler akn akn ah smaile katlmaya gidiyorlard. Trk airetlerinin yan sra baz Krt airetleri de ah smaile gidiyorlard. Bu airetler ksa srede Trkletiler. Gence Krtleri Trkleti. akaki Krt topluluu Trke konumaya balad. ah smail dnemi ayn zamanda hzl bir Trkleme dnemidir. Prof. Smere gre Gneydou Anadolu eer Safevilerin elinde kalsayd, Trke orada rakipsiz bir dil olur yani blge Trkleirdi. ah smail, Hatayi adyla iyi bir airdi. iirlerini Azeri Trkesi ile yazyordu. Ancak Farsa ve Arapaya da hakimdi. Alevileri eriat hkmleri iine ekmek nerede ise imkanszdr. Zaten kendileri de bunu yle ifade ederler: eriat Muhammet ve mmetine, Hakikat ile Tarikat ise Ali ve Alevilere braklmtr . Buna paralel olarak Alevilerde Alinin kutsal yn, Muhammedin peygamberliine ar basar. Halbuki bir Snni iin Ali Peygamberin en yaknnda olan ve onu takip edenlerin bata gelenlerinden biridir. Alevinin Alisi bir yn ile etten kemikten biri ama dier yn ile bir semboldr. Byle bir ikilem Snnilerde grlmez. Snni Alevi gr farklarn ok uzatmadan unu ifade etmek ilikiyi zer sanyoruz. Alevi ritellerine bakldnda hi biri slam dininden gelmemektedir. Halbuki, halk iin, dinin daima esas ve srkleyici riteller olmutur.

150

Alevi Trklere kar Osmanl i birlii

Snni

Krt

Dou ve Gney Dou Anadolu eskiden beri zerk beyliklerin bulunduu bir yerdi. Bunlarn bir ksm rnein Artkoullarnn Mardin Beylii, Hasankeyf Eyyubi beylii, Cizre beylii ok uzun sre yaam beyliklerdi. Osmanllar blgeye girdiklerinde 25 adet kadar beylii vassallar olarak tanmak zorunda kalmlard. Bunlar yar bamsz hatta zaman zaman tam bamsz olanlar adlarna para bastrm, hutbe okutmu ve nerede ise Tanzimat dnemine kadar varlklarn srdrmlerdir. Bunlarn byk bir ksm Krt beylikleridir. Ancak aralarnda Trkmen beylikleri de vardr. Osmanl ise Safevilerin yaptnn tersini yapt. ah smailin peine taklm olan Kzlba Trklere kar, ounluu Snni ve afii olan Krt Beylerini tuttu. Krdistan ad verilen blgede tmar sistemini uygulamadlar. Halbuki bu sistem devletin temeliydi. Blgenin ynetimini, feodal Krt Beylerine brakt. Onlar da iktidarn babadan ola getii ynetimler kurdular. Osmanllar Krdistanda 8 Krt Kabile beyini irsi olarak sancak beyi tayin ettiler. Daha kk olanlar zeamet kabul ettiler. Bu durumda blgede kalan Trkler zamanla Krtletiler. rnein byk bir airet olan Derli Krtleti. Halbuki Derlilerin Halep yaknlarnda yaayan ksm Arap Beni Kilap kabilesini Trkletirmitir. Ziya Gkalp ve baka Trkler pek ok Krtlemi Trk aireti saymlardr. Osmanllar tarm ekonomisine ve oradan gelen gelire bal bir devlet olarak, gebelerin mevsimlik glerine karyor ve yaptklar zararlara karlk cezalar veriyordu. zellikle gebelerin yamalarn iddet ile cezalandryordu. Halbuki biz uzun zamandan beri tarih srecini takip eden kiiler olarak, yamann ne kadar nemli olduunu biliyoruz. Bu her toplum iin az ok byle iken, Trkler iin nerede ise genlerine ilemiti. Trkler, zamannda, yeterli yama yapmad diye hanlarn, eflerini devirmi bir toplumdu. imdi nasl yamay bir anda kesebilirlerdi. Trkler Anadoluya yama nedeni ile gelmemiler miydi? imdi Trkmen, kendi ekonomik faaliyetlerini ve yaam alanlarn ksan, kabile rfne ve geleneklere nem vermeyen Osmanl dzenini bir bask dzeni olarak gryordu. Kanun uygulayclar olan kadlar dmanlaryd. eriat dmanlaryd. Snni slam temsil eden rejime kar kendi rf ve adetlerine uygun Heteredoks inancn peine taklyorlard. Bu inan Alevilikti. Uzun zamandr balarna krmz klah giydiklerinden, onlara Kzlba da deniyordu. imdi Trkler ran yolunu tutmu gidiyorlard. Maripten kar grn grn Kimse bilmez evliyann srrn Koca Haydar ah- Cihan torunu Ali nesli gzel imam geliyor

151

Akn var Akn, rana Akn

Safevi devleti

Hoca Saadeddin, mallarn, oluk ocuklarn, varn younu ah yolunda feda eden Trklere Aklsz Trkler diyordu. Kemalpaazade, Osmanl lkesinde reaya olann Safevilerde Bey olduunu yazyordu. lkelerinin boalmasna kar hem Osmanl ve hem de Dulkadirolu nlem almak istediler. Osmanllar bu srada nehir ve da geitlerini tutup, Trkmen geiini nlemeye altlar. II. Bayezid bir takm tedbirler alyordu. Snrlar kapatt, pek ok Kzlba kabileyi Moraya yollayp, orada iskan etti. Ancak bu tedbirler pek bir ie yaramad. Trkler Beylerinin yanna gitmenin bir yolunu buluyorlard. Dini adan Mrit olarak kabul ettikleri ah smaile destek vermek ve onun hkmranl altnda yaamak isteyen Anadolu Alevileri akn akn rana g ediyorlard. Anadolunun Kzlba blgeleri neredeyse boalmt. Acirlu, Afar, Arapgirli, Baharlu, Bayburtlu, Bozcalu, emikezekli, epni, Hnsl, spirl, Kaar, Karmanl, Sadlu, amlu, Tekel, Turgutlu, Varsak, Zlkadir ve Ustacalu gibi oymaklar Anadoludan Tebrize gen oymaklardan bazlaryd. Kemalpaazade, Anadoludan Tebrize olan g yle anlatyordu:

152

 Trkler terk ittiler diyarlarn Yok bahaya sattlar davarlarn. Uzun zamandr, bilindii gibi, Osmanl, Ouzlar gurup, gurup Rumeliye geiriyordu. Ayrca Ouz guruplarn paralayp, kk obalar haline getirip, birbirinden ayryordu. Ama btn bunlara ramen Ouzlar (ger Trkmenler, Yrkler) hala Toroslarda, Tekeden Maraa kadar hakim durumdaydlar. Bu gerler zaten merkezi ynetime kar zaman zaman ba kaldryorlard. Vergi tahrir defterlerine geirilmek, vergi vermek Trkmenin bamsz kiilii ile hi uyumuyordu. Onlar iin merkezi ynetim bask ve zulm idaresiydi. Onlar Osmanly byle gryorlard. Airet Beylerinin bir ksm da hala Osmanl padiah ile kendini denk gryordu. ah smail, Harput ve Diyarbakr Safevi devletine katmt. Diyarbakr eyaletini Ustacu Trk beylerinden Muhammed Hana verdi. ah smail de Ak Koyunlularn yaptn yapyor, airetlerin bandaki Krt beylerini uzaklatrarak yerine Trk beyleri koyuyordu. Bu srada ah smail Badata girdi (1508). Sonra da Horasana yneldi. zbek eybani Hanlnn kurucusu Muhammed eybani Hann yeil sark taktklarndan Yeil Ba denen askerlerini Kzl Balar bozguna urattlar. ah smail Horasan ve Herat ele geirdi (1511). ah smail, eski Trk gelenekleri uyarnca, eybaninin ban kendine arap kadehi yapt. 1511'de zbekler bu yenilgi zerine Maverannehir'e ekilerek Safevilere kar uzun yllar srecek saldrlarn devam ettirmilerdir. Mervde yenilgiye urayan sadece zbekler deildi, burada Snnilik de nemli bir darbe almt. Bu Safevi zaferinin bir de simgesel bir taraf vardr. Uzun yllar boyunca Orta Asyadan gelen gebeler ve zellikle Trkler ran Batya gemek iin bir srama tahtas gibi kullanmlard. lk kez ran Orta Asyay yeniyordu.

Kazaklar

153

Artk Safevi devleti Frat nehrinden orta Asyada Ceyhun nehrine kadar uzanyordu. Osmanl Safevi snr da Sivas Suehrinden geip, Frat nehrini takip ediyordu. Frattan itibaren de Memluklu snr balyordu. Divrii, Malatya Ayntap Memluklarda, Kemah, Harput, Urfa Safevilerdeydi. Osmanlarn i mcadelesi, Safevilerin iyice kuvvetlenmesi, Osmanlnn rana doru olan Trk aknn nispeten kesmesi, Osmanl topraklarnda Trk isyanlarn balatt. Bu srada Kazakistandaki Kazaklarn bana Barandukun kardei Kasm geti (1509 1518). Kazaklar aman kaldlar ve tek tanrl dinleri ret ettiler. Gebe ve geleneksel yaamlarna balydlar. Kazaklar kendi aralarnda 3 toplulua blndler. En kalabalk olanlar Ulu Cz doudayd. Daha sayca az olanlar Orta Cz rti kysnda bulunuyordu. En kk topluluk ise Ki Cz batdayd. Bir de Bukak topluluu vard.

154

XVI. yzyl balar. Kapitalist Hukuk Geliiyor

Avrupa, nceki yzyllarn birikimini kullanarak artk Kapitalizme geiyordu. Feodalite zlm, kyordu. Kapitalizm ilerledike ona paralel iki snfta geliiyordu. Tabii aslan payn alan Burjuvazi idi ama iler (Proletarya) da saysal olarak oalyordu. Bu gelime beraberinde ynetimin merkeziyetlemesini de getirdi. Bylece Kapitalizm ve mutlakyet beraberce, karlkl etkileerek ilerlemeye baladlar. Bu asrda, bir asrdan fazladr Avrupada ilerlemekte olan Hmanizm ve Rnesans gelimenin doruuna kacaktr. Skolastik eletirilecektir. Dinin feodaliteyle i ie girmi ksm ile mcadele edilecektir. Bu papaln da darbe yemesi olacaktr. nsan ve gereksinmeleri ilgi ekecek ve ne kmaya balayacaktr. Avrupada vassal (tabi olma) ykmllkler, bitme noktasna gelmiti. Fief hukuku gemite kalmt. Fiefler satlabiliniyor, paralanabiliniyor, devredilebiliniyordu. Yeni parasal ilikiler sonucunda kk kyl mlkiyeti de zlyordu. Topraksz kyl artk retici deildi. Feodal smrnn zellii kaybolmutu. Bunun yerini kiraclar almaya balamt. Bununla beraber, saylar ok az olsa da, hali vakti yerinde toprak sahipleri vard. Artm olan nfus, topraksz kylnn feodal topraklar terki, topraklarn kiraya verilebilmesi ve bunun iin talebin fazlal, feodal topraklarn artk bir ticarethane gibi deerlendirilmesi sonucunu getirdi. Sonuta toprak fiyatlar artt. Bu durum senyrleri topraklarnn kyllerce boaltlmasn ister duruma soktu. Bu ayn zamanda i yaptrmak iin karlnda bir fiyat demeyi de gerektirir hale getirmiti. Dou Avrupada ve Elbe tesi Almanyada, ngiltere de olduu gibi iftlik kiracl geliti. Ancak buralarda serf haline gelmi kyl bulunursa kullanlyordu. Bu gelime Fransada byle olmad. Bunun sonucunda da Feodal Beyler iktisadi yaamdan ar ar elendiler. Kyllerin ise topraklar kendilerini beslemeye yetmiyordu. Artk onlar ek bir kazan olmadan yaamlarn idame ettiremiyorlard. Avrupa lkelerinde zanaat ve ticaret bydke, feodal denetim dnda kalm olan zenginlik de byyordu. Bu faaliyetlerin ekonomideki pay toprak faaliyetlerinin ekonomideki payndan

155

nemli olmaya balamt. Sermaye birikimi arttka da etkisi fazlalayordu. Artk ekonomi ve politikay ynlendiren sermayeydi. Soylularn politikadaki temeli ise toprak zerindeki tekelleriydi. Kapitalizm, feodalitenin iinden domutu. retim aralarn reticinin elinden alarak, retim ile retim aralarn birbirinden ayryordu. Ayrca feodalitede alanlar ekonomi dnda kullanlyorlard. Kapitalizm ise alan daima ekonomi iinde tutuyordu. Ama reticinin salad art deeri de yine ekonomik zorlamalarla elinden alyordu. Kapitalizmde kiiler bir taraftan kiisel bamllklarndan kurtuluyorlar ama dier yandan retim aralarnn sahibi olamamalar sebebi ile bamsz bir yaama kavuamyorlard. retici iin iki yol vard, ya cretli olup alr veya alktan lrd. alan, kapitalizmde, alyor ama rn kapitalistten alyordu. Halbuki feodalitede feodal rn retenden rant olarak alrd. Byle olunca da baz durumlarda kyl feodal beye rn vermesine ramen, rn fazlasna sahip olabilirdi. Ortaya hali vakti yerinde kyller kabiliyordu. Ama kapitalizmde bu imkanszd. O emeini satyor, art deerle hi bir ilgisi olamyordu. retim aralarna sahip olmad iin kendi iin retim de yapamazd. Kapitalizmin reticisi olan ii, olsa olsa bir birey olarak kendini retebilirdi. nceden retilmesi ile tketilmesi nerede ise bir olan retim, kapitalizm ile ticaret sayesinde datlabilen sosyal bir retime dnmt. Bu byk bir alt st olutu. Hatrlanaca gibi, Bat Avrupada teknik ilerlemi ve sermaye birikmiti. Sermaye birikince, i de kurulabilir olmutu. Bir yandan da retimi arttrabilecek teknik olanaklar ortaya kmt. Teknoloji retimin artmas iin olay balatmt ama kendi bana yeterli deildi. retim artn salayacak olan sosyal i blm bu srada gereklemeye balad. retim artmaya balam, retim arttka sosyal i blm daha da artmt. Geen asrn sonundan balayarak Avrupa hzla okyanuslar eline geiriyor ve bylece btn dnyay da birbirine balam oluyordu. Bu, dier halklar Hristiyanlatrma ve Avrupallatrma almalarn da beraberinde getirecekti. Avrupallar, Afrika ktasna ise kle kayna olarak baktlar. Kara Afrikann, Beyaz Avrupadan ekmedii kalmayacakt. Afrikallar yaadklarna oktan piman olacaklard. Zaten grlecei gibi her yerde Avrupa demek felaket demekti. Bu felaket, Avrupadan farkl ama en az onun kadar deerli uygarlklar da daha ufak apta oldu. Buralarn insanlar, tarihi gemileri nedeniyle, Avrupallarn stnln kompleks yapmayacak kadar kendilerine gvenliydiler. Ancak unutmayalm ki Avrupada kapitalizm gelitike, bireysellik de geliiyordu. Daha Avrupa gittii ve smrmeye balad lkelere kapitalizmi yaymyordu. Ama bireysellik Avrupallar ile birlikte her gittikleri yere de gidiyordu. Bir yandan da Hmanizm hzla ilerliyordu. Kendileri de sekin birer hmanist olan baz basmclar, XVI. Yzyln balarnda, ok ateli Hmanist eserler bastlar. Baselde Froben, Venedikte Alde Manuce, Pariste Henry Estienne bunlardand. lerinde en nls de Plantindi.

156

XVI. Yzylda teknik Gelime

XVI. yzylda doa glerinin daha fazla kullanlmasna gidildi. En nce de su kullanld. ok eski zamandan beri kullanlan sudolaplar en nde gelen enerji kayna oldu. Zaten tahl tyorlard, imdi demirci krklerinin ilemesi, madenlerin paralanmas, kuma tokalama, tomruk kesme, kereste yapma gibi ilerde youn olarak kullanlmaya balandlar. Son 200 yl iinde dokuma sanayi nemli gelimeler geirmiti. nce iin yerini krk almt. Sonra hem eip, hem saran pedall otomatik krk kt. Sonra dey dokumacln yan sra yatay dokumaclk da kt. Su gc ile birlikte de kumalar ileyen ar tokmaklar su ile hareket ettirilmeye baland. Boya sanayi de 300 yldr durmadan geliiyordu. Doudan krmz boyalar ve safran gelmeye balamt. Artk yerel boyalar kullanlmyordu. Boyama bir sanat haline gelmeye balad. Ortaya eit eit boyaclar ktlar. Renkler ve boyaclar beraber artyorlard. Dokuma sanayi geliince ortaya yeni dokumalar kt. pekli ve pamuklu dokuma talyada balad. Maden kartma da geliti. Eskiden ufak bir derinlie kadar inilerek, maden retimi yaplyordu. XV. Yzylda daha derinlere galeriler almaya baland. Pompa teknolojisi geliip, madene hava basma ve madenden su ekme gelimeden, derinlere inmek mmkn deildi. Artk madenlerin krlp, ufaltlp ykanmas batan aa mekaniklemiti. Tarm aletleri ve ateli silahlar ile demir retimi de artmt. Demir nceleri madenden dorudan indirgeme yolu ile elde ediliyordu. Maden eriyince iinde cruf da olan koyu bir demir elde ediliyordu. Bu ekile dvlerek cruftan temizleniyordu. Daha nce sz edildii gibi XIV. Yzylda, Avusturyada Styriede tula veya tatan rme yksek frnlar ortaya kmt. Frnn dibinde, retim art olarak, cruf ve demir, kark bir eriyik olarak kalyordu. Bu art ilemek ok zordu. Sonra su gc ile ileyen krkler sayesinde frnn ss arttrld. Bylece elde edilen temiz maden miktar arttrld. Elde edilen demirin ikinci eritiliinde hem kalite artyor ve hem de randman artyordu. Bylece ikinci defa eritilmenin de katks ile maden sanayinde dev bir rol oynayacak olan yksek frnlar Avrupada tamamen ortaya ktlar. 157

Artk sra su gc ile alan torna, delgi delme, perdah ekme gibi makinelere gelmiti. XVI. yzyla girildiinde gemi yapm teknii iyice ilerlemiti. Denizdeki stnlk Akdenizden Okyanuslara geiyordu. Bunun sonucu olarak Akdeniz iin dnlm olan kadrga ile okyanus iin dnlm olan kalyon, karavel vs gibi tekneler arasnda da bir mcadele balad. Bu mcadele askeri alanda gittike byyerek devam edecekti. XVI. Asrn sonuna doru okyanus tekneleri kadrgalara stnlklerini tantacaklard. Avrupa, Doudan gelen pahal parmenin yerine kat retimine gemiti. Ateli silahlar iyice yaygnlamt. Hareketli maden harfler ile basmclk yaplyordu. Kollu bask makinesi bulunmutu. XVI. yzyldan balayarak, yeni bir bilimsel gr de olgunlamaya balamt. Bu gelime zamann devrimci snf burjuvann da karnayd. Hele doa bilimlerindeki gelime, burjuvazinin feodalitenin dinsel grne kar yrtlmekte olan mcadelede, burjuva iin gl bir silah oldu. Bilim, geen asrdan gelen birikimi ile dinin gerici dogmatizmine ba kaldrd. Bilim - dogma sava, kapitalizmin ilk balad talyada balad. Nicolaus de Kues, daha nce anlatld gibi, dnyann evrenin merkezi olmas fikrine kar kmt. Nicolaus de Kuesin ars bykt. Gerei tanmak iin gzlem ve deneyime bavurulmalyd. Leonardo da Vinci de byk bir deney kurduydu. Ynla deney yapt, kl krk yard. Pek ok makine ve mekanizma tasarmlar yapmt. XVI. yzyldan balayarak, astronomi Avrupada ok nem kazand. Yeni kefedilen topraklarn yerini tespit etmek, gemilerin ynn belirlemek iin astronomi verileri artt. Sonuta pusula ve usturlap yetkin bir hale geldi. Teleskop geliti. Astronomi ilerledike de ortaya yeni bir dnya tablosu kyordu. Bu gr kr bir din dogmas deildi. Bilime ve deneye dayanyordu. Dnya hakknda ilk devrim Nicolas Kopernikten geldi. Onu Giordano Bruno izleyecekti. Avrupada bilim adamlarnn rahat bir alma ortamna sahip deillerdi. altklar aralar hassas deildi. llerde standart yoktu, matematik ilemler ok zorluklarla yaplabiliniyordu, zaman kavram bile net deildi. Doa d, gnlk olaylara karyordu. Herkes hayaletlere, bylere ve mucizelere inanyordu. Mahkemeler her yl yzlerce byclk olayyla ilgili kararlar veriyorlard. Byclere ok kt nazarla baklyordu. Esrarl hastalklar, seller, dolu onlardan biliniyordu. Bycler herhangi bir hayvan, rmcek, canavar veya kurt olabilirlerdi. Astrolojiye inanmayan yoktu. Vcudun her noktas gksel bir isimle ilgiliydi. Mars karacieri etkiliyordu. Satrn akcieri, Gne mideyi etkilerdi. Yeni doan ocuun kaderini gkteki yldzlarn durumu belirliyordu. Bu samalklara bugn bile inananlar olduunu dnrsek, 500 yl nce bu tip inanlarn ne denli etkili olacan anlarz. Tekniin yan sra Avrupada ticaret de gelimiti. Artk ticaret Dou ile araclar vastasyla yaplan bir ticaret deildi. Avrupa iinde, sosyal i blmnn bir sonucu olarak ticaret yaplyordu. Bu ticaret sayesinde de blgeler arasnda sk iktisadi balar kuruluyordu. Ticaret onunla uraanlar hzla zenginletiren bir kaynak olmutu. retim ve sat yerleri arasndaki

158

fiyat fark tccarlara byk kar salyordu. Yeni kefedilen topraklar ise, ticaret ad altnda soyuluyorlard. Bu gerek bir haydutluktu. Sermaye tabii sadece ticaretle birikmiyordu. Birikim kaynaklarndan biri de tefecilikti. Feodaller ticarete balaynca tefecilik de ald ban gitti. Geliri giderini karlayamayan feodaller faizle bor almaya baladlar. Bu tefecilikte risk vard. Bazen bir senyr borcumu demiyorum diyip, iin iinden kyordu. Ama tefecilerin kar o kadar bykt ki bu risk hibir eydi. Tefeciler maden ocaklarn kiralyor, ya da vergi gibi gelirleri topluyorlard. Tefecilik ve tccarlk beraberce artk byk para babalarn ortaya karmt. Bunun yan sra da kyl ve iftiler retim aralar mlkiyetinden koparak, kendileri para babalarnn para karl altrd iiler haline geliyorlard. Bylece Bat Avrupada kapitalizm gittike ileri kmaya balad. Buna karlk Orta ve Dou Avrupada feodal dzen ve servaj varln srdryordu. Orta ve Dou Avrupada toprak sahipleri, kyllerin smrlmesindeki feodal yntemleri yeni koullara uydurma giriiminde bulundular.

159

malathaneler

Kapitalist retim ilk defa imalathanelerde geliti. Bunlar yaplacak iin btn safhalar ile uraan feodalite dneminin zanaatlar deildi. blm olumutu ve alanlarn her biri yaplacak iin bir yn ile urayordu. Artk sz konusu olan kitle halinde retimdi. malathanelerde alan herkesin bir meslei vard. Tacirler veya imalathane (i) sahipleri ok miktarda hammadde satn alp, ilensin diye zanaatlara datyorlard. Yar mamul bir zanaatdan dierine geiyordu. rnein dokumac iplii alp, kuma dokuyordu. Kuma pe pee tarazlaycnn, krkcnn, boyacnn elinden geiyordu. Balangta ortaya eit imalathane kt. Bunlardan biri merkezi imalathanelerdi. Dieri Dank imalathanelerdi. Bir de bunlarn karmndan oluan Karma malathaneler vard. Merkezi imalathaneler saray, ordu ve donanmann ihtiyalarna cevap verebilmek iin ortaya kmt. Buralarda bir i yerinde olduka byk sayda ii alyordu. Dank malathaneler ise evlerde bir kapitalist hesabna alan zanaatlar da kapsyordu. Bu imalathanelerde de i blm vard. Ancak para ba i yapan zanaatkarlar kendi evlerinde alyorlard. Bu zanaatlar, hem kullandklar hammaddenin mlkiyeti ve hem de kullandklar makinelerin mlkiyeti kendilerine ait olmadndan hibir zaman bamsz reticiler olamadlar. Aslnda bunlarda bir cins cretli iilerdi. Verdikleri paraya karlk para alyorlard. Bylece krsal kesimin imalathaneleri olan Dank imalathaneler, feodal sistemin zanaatlarn alp, onlar cretliler seviyesine koyuyordu. XVI. ve XVII yzyllarda Dank malathaneler, zellikle kuma dokumacl, dericilik gibi geleneksel sanayi dallarnda merkezilemi imalathanelerden daha yaygndlar. Ancak gelimilik asndan merkezi malathaneler en Kapitalist olanlaryd. Bu asrlarn imalathaneleri, ilerideki yzyllarda makineli retime geiin alt yapsn oluturuyorlard.

160

Kapitalizm Tarma da giriyor

Kapitalizm deiik Bat Avrupa lkelerde deiik hzlarda tarma giriyordu. Kentler kalabalklatka, gda ihtiyac da artyordu. Feodal tarm dzeninin bu artan gda ihtiyacna cevap vermesi imkanszd. Tccarlar ise pazar grm, retimi arttrmann yollarn aramaya balamlard. Bundan topra kiralama metodu, bir zm olarak ortaya kt. Servajn btnyle ortadan kalkt lkelerde, zenginliini garantiye almak iin toprak satn alan tccarlar ve hali vakti yerinde olan zenginlemi iftiler topraklar kapitalist iletmelere dntrmeye baladlar. Feodaller ou kez topraklarn, topraa bal olanlar ve retim aralar ile birlikte kiraya veriyorlard. Feodaller iin kiradan alnan para hem daha temiz bir parayd ve hem de miktarn rfler deil pazar tayin ediyordu. Ama esas kar kiralayandayd. Kiraclar mmkn olduu kadar uzun vadeli szlemeler yapyor ve rnn fiyatnn art karsnda inanlmaz karlar elde ediyorlard. Feodal sistemde senyr ile ifti arasndaki iliki imdi senyr veya toprak sahibi, kirac olan iletmeci ve cretli tarm iisi ilikisine dnmt. Bylece tarmda da sanayidekine benzer bir gelime oldu. veren retici ile retim aralarnn arasna girdi. ngiltere de ise soylular burjuvalatndan, tarmdaki kapitalist yaplanmay dorudan onlar yapyorlard. Feodal sistem yklyor ve bundan emek bir meta haline geliyordu. Ama emek meta haline geldike de feodal ilikileri tasfiye ediyordu. Artk Avrupa pazarlarnda dolaan meta miktar iyice artmt. Bu gelime hem meta ve hem de para dolam biimleri zerinde etkide bulundu. XVI. Yzylda, meta varaca yere gnderilmeden, yerinde baklarak toptan satn alnr oldu. Bu ilemler Borsalarda yaplyordu. Avrupa pazarlarndaki fiyatlar ile ilgili en yeni bilgiler borsalarda topland. Sonu mthiti. Ticari mallar birka kiinin elinde toplanmt. Fiyatlar keyfi bir ekilde ykseltilir olmutu. Tabii bu gelime kredi mekanizmasn a gelitirdi. Kredi uluslar aras bir nitelik kazand. Borsalar da ilemler polie ile yaplyordu. Borsa deerlerin oluturulduu yerdi. Anvers, Lyon gibi pek ok borsa ald. Bu borsalarda hem i adamlar ve hem de feodal beyler ilem yapyorlard. Speklasyonlar sonucu biri aniden zenginleirken, bir dieri batyordu.

161

Burjuvazi ve Proletarya

Avrupada ortaya iki yeni snf kmt. Bunlar burjuvazi ve proletarya idi. Kk feodal sistemin burjuvalarna da dayansa, kapitalist sistemin burjuvalar anlay olarak feodal sistemin burjuvalar deildi. Bu bir giriimciler snfyd. Feodalizme zt bir retim biimini tayorlard. Bu burjuvazi merkezi ynetimle uyumutu. Kraldan kendini ulusal apta korumasn istiyordu. Soylulara ve onlara ait tekellere karyd. Feodallerin siyasi tekelini de kskanyordu. Burjuvazi karken onunla birlikte cretli iilerde ortaya kmt. Her snftan ve her meslekten kiiler proletarya oluyorlard. Ancak esas kaynak topraksz kyller ile varn younu kaybetmi zanaatkarlard. Proletaryann durumu XVI. Yzylda geen yzyla nazaran ktleti. XVI. Yzyl proletarya koullar cretli klelik deyimi ile ifade edilir. Bu iilerin durumunu ok ak ortaya koymaktadr. i koullar felaketti. cretler ok dkt. Kaan ii, kaan bir serften daha ar cezalandrlrd. Krbalanrd ve hatta aslrd. Bu durumda olgunlamam ve kendi deerine varamam ii hareketleri de oluyordu. Aniden sinirlenen ve kendini kaybeden ii yangnlar karyor, bask yapanlar ldryordu. Ama bu ba kaldrmalar annda egemenlerce bastrlyordu. Kapitalist iliki ksa srede ortaya Mutlak Monarileri kard. Gittike zayflayan soylular ile ykselen burjuvalar arasndaki geici gler dengesi krallk otoritesinin artmasna neden oldu. Kral bir hakem rolne soyunmutu. Ancak bu rol fazla srmeyecekti. Burjuvazi, kendini feodallerin siyasi tekeline el atacak kadar gl grdnde, kral da tarafn belirledi. O feodallerin snfsal ve siyasi ayrcalklarndan yanayd. Kral hakem roln terk edince de kralln k balayacakt. Ancak bu bulunduumuz alarda daha bu durum olumamt. Burjuvazi kralln glenmesine, krallk da burjuvazinin geliip, bymesine yardm ediyordu. Bunlar stratejik ortaktlar. Monarinin maddi dayanaklarnn banda burjuvazinin devlet kasalarna soktuu para vard. Krallk iktidar ulusal burjuvazinin yann tutarak yksek gmrk vergileri ile onu korudu. Krallk hazinesi ile yeni imalathanelerin kurulmasn destekledi. malathaneleri 162

parasal olarak destekledi. Yerli ustalarn yeterli olmad durumlarda dardan ustalar getirttirdi. Krallk alt yapya el att. Yeni yollar ve kanallar yapld. Yolculuk emniyet altna alnd. Krallklar, d politikalarn, burjuvalarnn menfaatlerini destekleyecek ynde harekete geirdiler. Yeni smrgeler ele geirildi. Sava gemileri ticaret gemilerine elik etmeye balad. Artk lkelerde burjuvalar lehine kanunlar yaynlanyordu. kan mevzuatlar proletaryay iyice eziyordu. Burjuvazinin ihtiyac olan igc nerede ise bedavaya getirilmeye allyordu. iler kanunlarla zel bir disiplin altna alnmaya allyordu. Krallk cretleri belirliyordu. cret alt ve st snrlarn saptyordu. Daha bu dnemde herkes, feodaller, burjuvalar ve krallar, proletaryann protestolarndan ekiniyordu. Proletarya rgtlenmeleri istenmiyor, en ufak bir phede soruturuluyordu. i olmak ok zordu ama ii olmaktan baka da bir are yoktu. Burjuvazi ile Monari arasndaki bu geici ittifak her ne kadar feodaliteye kar ise de, esas ezdii proletarya idi.

163

Hmanizm

Hmanizm, baka retilerin karmas olarak geliirken, Katolik kilisesi, tm doal eilimlere gnah diyor ve ile ekerek nefsi krletmeyi bir erdem olarak ortaya karyordu. Aslnda kilisenin yapt insan kiiliini srekli alaltmakt. te bu srada Hmanistler insann yceliini ilan ediyorlard. Akln gcn en n plana alyorlard. nsann yazgsn saptayan tanr deildi. nsan olaslklar deerlendirerek, kendi yazgsn kendi iziyordu. Buna bakarak Hmanistler dinsiz olarak grlmemelidirler. Hmanistler dindard. Ama yaptklar dini dnyaya indirmekti. Evrenin merkezine insan koydular. Bylece bir anlamda insan Tanrnn yerini ald. Hmanistler gzlerini budaktan saknmadan skolastii eletiriyor ve feodalizmin dinsel ideolojisine kar mcadele ediyorlard. Hmanistler eylemciydiler ve bu cesur eylemlerini bir erdem olarak gryorlard. Hmanist olduklar iin mi Grek ve Latin kltr ile ilgilenmilerdi. Yoksa ilgilendikleri iin mi Hmanist olmulard. Grek ve Latin kltr bu dnyay anlamamz salayan, insan ne karan, insanst glere kle etmeyen bir kltrd. Hmanistler Roma tarihine kendi ulusal gemileri olarak baktlar. Zaten Roma mparatorluk kalntlarnn devam ettii ve ykntlarnn herkesin hayranln ektii talya XIV. Yzylda teki Avrupa lkelerinden ilerideydi. Kapitalist retim biimlerinin en ilerlemi hali, talyan kentlerinde ortaya kmt. talya geliiyor, gelitike para hrs artyor ve yeni bir dnya gr oluuyordu. Bu dnya gr iinde kiiler yeteneklerini, karlarn ve haklarn eskisinden farkl deerlendiriyorlard. Kent yaam dinamik bir yaamd. Partiler ve guruplar arasnda sert snfsal mcadeleler oluyordu. Bu dinamizm iinde kiiler sosyal ve ekonomik durumlarn ykseltebiliyorlard. Kentlerinde nemli bir yere gelebiliyorlard. Bu arada prenslerinin de sevgisini kazanyorlard. Herkesin dayanabilecei tek bir ey kalmt. O da yeteneiydi. Bu nedenle Hmanizma ve bireycilik birlikteydiler. Hmanist mcadelenin balarnda, hmanistler tccarlar ve zanaat evreleri temsil ediyorlard. Bu yeni dnce, talyada byk bir yank yapt. Serbest meslek sahibi pek ok kii ve hatta asillerin bazlar bu akma katldlar. Hmanistler feodal mant, dini dogmalar frlatp atarken, insan akln hr brakyorlard. Uzun zamandr akl klelemi yaayan halk, geni halk kitleleri, imdi zincirlerinden kurtulmu bir akln nderliinde, yaratc gc birbiri

164

ardna ortaya sermeye balamt. Halk kaynaklarndan beslenen edebiyat ve sanat, alevlendi ve dneme damgasn vurdu. te Rnesansn kltr ideolojisinin iinde bu hmanizma vardr. Hmanizm ksa srede byk bir birikim yapmt. Her ksa srede oluan byk birikimler gibi o da patlad. Devrim olmutu. Bu devrim kendinden nceki an kent kltr ile ilgisiz yepyeni bir eydi. Bu Rnesanst. ok eskinin mirasna sarlm aydnlar, XIV ve XVI yzyllar arasnda, dayandklar eski kltrden farkl, yepyeni bir kltr yarattlar. talya Rnesans doruuna XVI. Yzylda eriti. XVI yzyln ilk 30 yl iinde resim, heykel ve mimarinin inanlmaz eserleri verildi. Leonardo da Vinci, Raffaello, Michael Angelo, Tiziano, Giorgione, Bramante, Palladio ve dierleri sanatn devleriydiler.

165

svire

svire bir konfederasyondu. Federasyon yesi olan kantonlar iki guruba ayrlyordu. Birinci gurupta Schwyz, Uri, Undarwald gibi tarm kantonlar vard. kinci gurupta Zrich, Bale, Berne gibi kentsel kantonlar vard. Krsal kantonlarda feodal ilikiler devam ediyordu. Siyasi hakimiyet az sayda toprak sahibinden oluan bir oligarinin elindeydi. Btn varln kaybetmi ok sayda insan vard. Kanton iktidarlar, paral askerler olarak onlar kiralyor ve bylece zerlerinden gelir temin ediyordu. Avrupa, svireli piyadelere en iyi yayalar gz ile bakyordu. Bylece savalarda oluk gibi svireli kan akyordu. svirede nesiller kaybolup, gidiyorlard. Kentsel kantonlar ticaret, zanaat ve kredi merkezleriydiler. Zrich, balca imalat merkezlerinden biri olmutu. Kentsel kantonlarda da oligarik ynetimler vard. Zrich kantonunu zengin esnaf ve zenginlemi ustalar oligarisi ynetiyordu. Kentsel kantonlarda el emei a vard. Bu nedenle onlar paral askerlie kar kyorlard. zet olarak denilebilinir ki, gevek bir konfederasyon olan svirede siyasi bir paralanmlk vard. Halk arasnda Papa ve Katolik uygulamalardan yaknmalar bulunuyordu.

166

Babr Han ve zbekler, 1510, 1511

Bu srada Pamir dalarnda tarih okuyup, Hindistan inceleyen Babr Han kendine yeni bir hedef semiti. Hindistan ele geirip, orada byk bir mparatorluu kurmak istiyordu. Bu idealle, Babr (Babr) Horasan llerindeki Trklere haber gnderdi. Ksa bir sre iinde etrafnda 20 bin asker topland. Bu ordu ile Hindiku Dalarn aarak Afganistann merkezi olan Kabil ehrini zapt etti. Artk, Hindistann kapsnda karargahn kurmu bulunuyordu. Daha nce eitli Trk boylar da bu yolu kullanarak Hindistan istila etmilerdi. Kabilde kendisini ah olarak ilan etti. Bu sralarda da en byk dman olan eybani de, ldrlmt. eybaninin lm Babr (Babr) ok sevindirmiti ama bu zbeklerin tkendii anlamn tamyordu. len eybaninin amcas brahim Ktnc (1510 1530) hatr saylr bir ordu ile Maverannehirdeydi. Babre gre bu ordu 150 bin kiiydi. ah smail ise 3 milyon kilometre kare byklnde bir imparatorluun efendisi idi ve kendini yenilmez kabul ediyordu. Ancak yine de ah smail, bu ordu karsnda fazla riske girmek istemedi. Bir yandan da Osmanllar lkenin dier yannda onu tehdit ediyorlard. Sonunda Maverannehir tekrar zbeklere kald, ah smail Bat snrlarna ekildi. Ama ah smail geri gelecekti ve bunu herkes biliyordu. Gelince de ondan yana olanlar mkafatlandrlacaklar, ona kar olanlar ise korkun ikencelerle leceklerdi.

167

Bu srada Babr (Babr) tam bilmediimiz bir nedenle Snnilii brakp, iilie geti. nan olarak iilie tam inanmad ve bu yola smail nedeni ile getii kuvvetli bir olaslktr. Ama artk o bir Snni deildi. 1510 ylnda Amerika ktasnda spanyollarn hakim olduu yerlerde 46 bin yerli yayordu. Yaayan yerli says hzla azalmaya balamt. 1510 ylnda ah smail zbeklerden Horasan ald. Buharaya doru ilerlemeye balad. Ancak Orta Asyada tutunamayacakt. zbekler de bundan sonra srekli Safeviler zerine srekli aknlar dzenlediler. zbekler ile Safeviler arasndaki mcadele her iki tarafn karlkl olarak zaferleri ve yengileri ile tm XVI yzyl boyunca srecektir. Bu srada Portekizliler Malabar kylarndaki Koin ile Goay ele geirdiler. Daha sonra Goay Portekiz mparatorluunun merkezi yapacaklardr. Bu srada, Vasco de Gama'nn birka seferi, arkasndan Albukerk'in gezisi, Portekiz'e Hint okyanusunda egemenliini kurma olanan salad. 1510 ylnda Kemal Reis ikinci defa olmak zere Osmanl Donanmas ile spanyay vurmaya gitti. Bu srada Kemal Reisin yannda 20 yandaki yeeni Piri (ileride Piri Reis) vard. Tahmini 1511 yllarnda Oru Reisin 18 oturakl teknesini Rodos Saint Jean valyeleri ele geirdiler. Oru ve mrettebat cann kurtarmt. Bunun zerine ehzade Korkut Oru Reise 24 oturakl bir gemi ve ilave bir gemi daha verdi. ehzade stikbal Dou Akdenizde deil, Bat Akdenizdedir. Kemal Reisin izinden gidip, o sularda dolamak gerekir dedi. Oru ve kardeleri, bu nasihati tutacaklardr. Babr Han, 1511de Kabilden gelip Trkistan ele geirmi ama Trkistan halk tarafndan souk karlanmt. Koyu Snni olan Buhara ve Semerkant halk " dalalet mezhebi " nden olanlarla anlat iin Babr'den kopmu ve uzaklamt. Mezhep sevgisi Timuroullarna ballktan stn gelmiti. Babr nc defa bulunduu Semerkanta halkn nazarnda irendikleri ranllarn destekisi, habercisi ve ncsyd. Halk ona olan nefretini gstermekten kanmyordu. zbekler eybani Hann amcas Ggnc Han (brahim Ktnc) (1510- 1530) bakanlnda savaa hazrlanmlard. ran komutan Necm-i Sani ve Babr onlar Gcdvan yaknlarnda karladlarsa da bu defa zbekler Timuroullarn memleketlerinden attlar (1512). Bylece Buhara, Semerkant ve btn Maverannehir yine zbekler eline gemi oldu. Ceyhun, bir zamanlar Sasani ran ile Hun Devleti arasnda olduu gibi zbek Hanl ile Safevi ran arasnda snr olmutu. Fakat bu mcadele srasnda lbars Han Harezmde bamszln ilan edip, Buhara Hanlndan ayr Hive Hanln kurdu. lbars, Ebul Hayr soyundan geliyordu. Bu hanlk Bolevik Rus devrimine kadar varln srdrd. Aslnda hanlk Hive adn XVII. yzylda almtr. Nehrin te tarafnda da zbeklerin akrabalar vard. Bugn hala Afganistanda ki en nemli aznlklardan biri zbeklerdir.

168

Babr artk atalarnn topraklarna hkmetme umutlarn yitirmiti. nnde ise Hindistan duruyordu. Babrn Hindistan seferine balayabilmesi iin eybaninin lm her eye ramen iyi olmutu. Bylece Hindistan seferi hazrlklarna balamak iin en nemli engel ortadan kalkm oluyordu. Dier yandan Hindistann Pencap valisi bulunan Devlet Han, Hindistann Delhi hkmdar Sultan brahim ile bozumu olduundan, Babr ah, Hindistan Seferine tevik ediyordu.

169

spanya Hakimiyeti yaygnlayor

spanya hakimiyetini Meksikaya, Orta Amerikaya ve Brezilya dnda Gney Amerikaya yayyordu. spanya top yekun saldrya gemiti ama fetihleri yapanlar birka bin kadar, bir avu kiiydi. Amerika yerlileri saftlar. spanyollarn yapacaklar ktlkleri dnebilecek sosyal durumda deildiler. Onlar genelde aman dinindendiler veya onun az buuk deimi inanndaydlar. Yerlemeleri daha pek eski olmamt ve hala kabile balar ile birbirlerine balydlar. Kabilenin gvenli yaps sosyal ortamlarn oluturuyordu. Amerikan yerlileri insanlarn bir hi uruna yok edilebileceini dnmyordu ve zaten dnemezdi. Buna karlk, saldran spanyollarn altn iin yapmayacaklar yoktu. Bu canilerin gz dnmt ve kendi hayatlar dahil hibir eye sayglar kalmamt. spanyollarn says, Amerikan yerlilerine gre ok azd. Ama buna karlk teknolojik olarak inanlmaz bir stnlkleri vard. Bu silah stnl, gelimekte olan olaylarn tmnde belirleyici faktr oldu.

170

ah smail Sahip Zaman Mehdi

Anadoludan gelen Trkmenler, Safevi devletinin kuruluunda harlar olduundan ksa srede devletin askeri ve idari gcn ellerine geirdiler. Trkmen Alevi ve Kzlba oymaklar, ksa srede, sahip olduklar geni topraklar ve askeri g nedeniyle, Safevi devletinin elit kesimini oluturmutu. efler (beyler), resmi konumlar nedeniyle, vergi gelirlerini ve Anadoludan gelen yardmlar kontrol ediyor ve ekonomik olarak durmadan gleniyorlard. Ancak nemli bir g haline gelmeleri yerel halktan tccar, kyl, kabile ve dini gruplarn tepkisini ekiyordu. rann i blgelerinde Trkmenlerle yerel kabileler arasnda atmalar balad. Estereban, Gilan, Mazandaran, Azerbaycan ve Afganistanda yerel kabileler Alevi Trkmenlere kar isyan balattlar. Dier yandan, yerel hanedanlklar zerinde merkezi bir otorite kuramayan ah, ordusunda hakimi olan Kzlba Trkmenlerin g oda haline gelmesinden endie duyuyordu. Aleviler, Mrit olarak grdkleri ah smaile byk bir akla balydlar. ah smail, kendisine duyulan bu ballkla on yl iinde Safevi devletinin snrlarn Diyarbakrdan Semerkanta, Erivandan Badata kadar uzanan geni bir corafyaya ulatrmt. Bu hzl fetihlerin verdii zgvenle kendisini yedinci imam Musa Kazmn soyuna balad ve kendini beklenen Gizli mam Mehdi olarak ilan etti. iilikte olduu gibi Alevilikte de Mehdi klt gl bir ekilde vard. Bu tutum ah smaili ilahlatrd. Anadoludaki mritleri de dahil Kzlba Aleviler, smailin On ki mamn soyundan gelen Seyyid muhtemelen de Sahip Zaman Mehdi olduuna inanmt. Bu inan Pir Sultan Abdala ait olduu iddia olunan u iirde grlmektedir: Rehberim Alinin devri yrye Ali kim olduun bilinmelidir Alay alay gelen gaziler ile mamlarn c alnmaldr Yeryzn kzl talar brye Mnafk olann bar eriye Sahib-i Zamann emri yrye Mehdi kim olduun bilinmelidir Pir Sultann eydr ey Dede Dehmen Kendine cevret de ondan gel heman stanbul ehrinde ol Sahip-Zaman Tac devlet ile salnmaldr

171

ehzadeler Taht Peinde, 1511

Anadolu kaynyor ama btn olup bitenlere ramen II. Bayezid ah smaile kar bar siyasetine devam ediyordu. Trabzon sancak beyi olan olu Selim ise, ah smaile kar gdlen yumuak politikaya iddetle kar kyordu. Sultan Bayezidin ya ilerlemiti, shhi problemleri vard. II. Bayezidin ehzadeleri babalarnn her an lebilecei telana kaplmlard. Ya tahta gemeliydiler veya baka bir kardeleri tahta geerse canlarn kurtarmalydlar. Tahta gemenin yolu da kapkullarnn desteini almaktan geiyordu. Bunun iin stanbula gelmek, hazineyi ve devlet defterlerini ele geirip, bunlara dayanarak taraftar toplamak gerekiyordu. Bu nedenle ehzadeler daima stanbula kolay ve abuk ulaabilecekleri areleri aryorlard. Taht Sultan Selim ele geirene kadar, ehzadelerin birbiri olan taktik mcadelesi 1509 ylnda balamt ve 4 yl srd. ehzade Selimin olu Sleyman Bolu valisiydi. ehzade Ahmet ise Amasya valisiydi. Bolu, Amasya stanbul yolu zerinde yolun kesilebilecei stratejik bir yerdi. Sleyman Boludan Kefeye tayin edildi. Bu ise veraset yarnda ehzade Ahmetin ileri ktn gsteriyordu. Ama Selimde II. Bayezidin mirasn istiyordu. Selim Kefeye olunun yanna gitti. Oradan hi duyulmam bir i yaparak, babasndan Rumelinde bir sancak istedi. II. Bayezid reddetti. Selim babasna ba kaldrd. Kaynpederi Krm Han Meng Girayn destekledii bir ordu ile Edirne zerine yrd. 1511 baharnda yal ve hasta babas Selimi durdurmak iin ordusu ile Edirne zerine yrd. Daha sava balamadan Padiah olunun Rumelindeki sancak isteini kabul etti. Bylece savalmadan Selim Silistreye, Bayezid stanbula dndler. Selim istediini almt, ama bu ona yetmezdi. Bu sra da Amasyadan Ahmet, Antalyadan Korkut bakente doru yola kmlard. Korkutun Antalyadan ayrlmas ile birlikte Teke yarm adasnda byk bir bakaldr balad. Aslnda Korkut taht konusunda en kararsz kardeti. Korkut nce Manisada sancak beylii yapm ancak Saruhan has gelirinin yeterli olmadndan ikayet edince 1502 de daha bol gelirli olan Antalyaya yollanmt. Kardei Ahmetin en gzde ehzade olduu intibana kaplnca, tekrar Manisaya tayinini istedi. Ancak istei ret edildi. Bunun zerine taht zerinde ans kalmadna inanarak 1508 ylnda Msra gitti. Ama orada da rahat edemedi. Tekrar Osmanl lkesine dnebilmek iin babasndan af diledi. Affedildi, 1511 ylnda 172

Antalyada tekrar Teke sancak beyliine dnd. Bir yandan saltanatta gzm yok diyordu, bir taraftan da durmadan Amasya veya Aydna geme izni istiyordu. ehzade Selim ve Ahmetin harekete gemeleri zerine, o da babasndan izinsiz Manisaya gitmiti. Bu sralarda Yenidnyada nemli bir gelime balyordu. 1510 ylnda Amerikaya ilk defa Afrikal kleler yollanmaya baland. Bu milyonlarca karaderili iin canl bile saylmamann balangcyd. Beyaz adam korku, ikence ve lmd. 1511 ylnda Portekizliler Seylan kylarna varmlard. Malaka alnd. Malakann aln Portekizlilere Hindiini yolunu amt. Bu srada Portekizliler Hindistann bat kylarnda Goaya yerletiler. Goa, Portekizin Asyadaki yerleimlerinin merkezi olacakt. Portekizlilerin kaygs Hindistan fethetmek deildi. Amalarna ulamak iin, kylarda iyi seilmi yerlerde sler kurdular. Zaten Portekiz imparatorluu bir liman ve adacklar zinciri olacakt. Hindistan prensleri Portekizin toplar ve ateli silahlar karsnda gszd. Hint Prensleri karada kalp, denizleri ve kylar Portekizlilere braktlar. Daha sonra Hindistan Trk Mool karm gebeler ile Avrupallar arasnda ayn esasta paylalacakt.

173

Rumluk

Tarihin bu kesitini anlatmaya devam etmeden, zaten imdiye kadar aslnda iyice anlalm olacan tahmin ettiimiz bir konuyu nemine binaen tekrar zetleyelim. Osmanllar kendi lkelerine Rum diyorlard. leride Suriye, Msr, Irak ve dier yerler ele getiinde Rum ad, Osmanlnn Yavuz Sultan Selimden nceki topraklarn ifade etmeye balad. mparatorluun Rum paras ile dierleri birlikte Osmanl lkesi olacakt. Eskiden Trklemileri Trk kabul etsek bile Rum topraklarnda Trk ve Trk olmayan Kapkullar dirlik sahibiydiler. Trk ve Trk olmayan unsurlar devletin st kademelerinde grev yapyorlard. Devletin gznde halk iindeki Trkler ile Trk olmayan unsurlar arasnda bir fark yoktu (Mslman olmayanlar ek vergi verirdi). Kkeni ne olursa olsun herkes padiahn reayasyd. Ama en nemli zellik olan dil Trkeydi. Osmanl devleti Arapa ve Farsa dilleri bilinmeyen u boylarnda gelimiti. Bu nedenle batan itibaren Trke halkn ve yneticilerin dili olarak kald. Yneticiler Farsaya, din adamlar Arapaya meylettiler. Devlet gelitike Farsa ve Arapa bilen kiilerin says artt. Osmanl lkesinde de Farsa veya Arapa iirler yazlp, okunmaya balad. Gene de Osmanl dili Trke olarak kald. Ancak Arapa ve Farsann etkisi ile normal Trkeden ok daha adal olan bir saray veya edebiyat dili geliti. Buradan Divan Edebiyat olutu. Ancak bu srada normal Trke ile sylenen trkler, komalar, destanlar halk edebiyat olarak devam ediyordu. Tasavvuf edebiyat denen tr tam bir tr deildir. Hem divan ve hem de halk edebiyat iinde vardr. Genel olarak Divan edebiyat tasavvufu Mevlevi, halk edebiyat tasavvufu Bektaidir. Osmanl devletinin dili Trke olduundan bir Trk devleti saylmas normaldir. Ayrca Osmanl Sultan ailesi iinde, Trk gelenek ve grenekleri kaybolmamtr, pek ou devam etmitir. Ancak Orta Asya Trk geleneklerinin srdrlmesine, yneticiler ile ordunun byk ksmnn Trk asll olmasna baklrsa, Akkoyunlular, Safeviler, zbek Hanl Osmanllardan ok daha fazla Trktr. Bilindii gibi bir yandan da devlet ve kentler Snnileirken veya Snni olmuken, Trkler Aleviydi. Ancak kentlerde Ahilerin etkinlii bilinmektedir. Ahiler Snni miydi?

174

Bu yzyln bandaki Ftuvvet yazlar ii eilim gsteriyordu. Bu nedenle Osmanl din adamlar rgt protesto ediyorlard. Osmanllar gittike hem loncalar ve hem de kent ynetimlerini sk kontrolleri altna almaya balamlard. Bununla birlikte Loncalarda Ahi geleneinin yaamasna msaade ettiler. zellikle debbalar, saralar ve kunduraclar gibi deri ileri ile uraan zanaat sahipleri Ahi Evrana bal kaldlar. Krehirdeki tekkenin banda Ahi Baba bulunuyordu. Debbalar Ahilik gelenei sayesinde teki loncalar zerinde etkinlik saladlar. Ahi Babann rgt liderlii Anadolu, Rumeli ve Krmda tannd. Padiahlar gelecekte Ahi Babalarn mevkilerini fermanlarla onaylayacaklard.

175

Osmanl devleti nfus yaps

1500 yllarnda Osmanl mparatorluunun nfusu 7.825.000 kii varndayd. Rumelinde 1.111.799 hane vard. Bunun 862.707si Mslman olmayan (tahmini 3.882.180 kii dolaylarnda) ve 244.958i Mslman haneydi (yaklak 1.469.750 kii). Bat Anadoluda ise ( Osmanlnn Anadolu topraklar) 420.000 hane vard. Bunun 388.397 hanesi Mslmand (yaklak 2.330.382 kii), 31.725 hanesi Mslman olmayanlard (yaklak 142.765 kii dolaylarnda). Bu her mparatorluk gibi ok uluslu bir devletti. Uyruklar eitli dinlerdendi. Ancak hkmdar, yneticilerinin byk ounluu ve temel kanunu zorunlu olarak Mslman olan bir devletti. Byk kentlerdeki nfus dalmna gelince, stanbul nfusunun % 58,3 Mslman, % 31,61i Hristiyan, % 10,08i Yahudiydi. Edirnede ise XVI. Yzyl saymlarna gre 3.338 Mslman, 522 Hristiyan, 201 Yahudi hane bulunuyordu. Rumelinde genelde Hristiyanlar ounlukta olmakla beraber, kent nfusu byk oranda Mslmanlardan olumaktayd. Edirnenin % 88i, Selanikin ise Yahudi yerlemesi ncesi % 75i Mslmand. Niboluda Mslim ve gayri Mslim nfus birbirine eitti. Kentlerde Mslmanlarn ounlukta olmas bilinli bir politikann uygulanmas sonucuydu. Bu tarihlerde Dou Makedonyada pek ok Trk kkenli isme rastlanmaktadr. Bunlarn Bizans dneminde Balkanlara yerletirilmi Kumanlarn ardllar olmalar gerekir. Bunlar Hristiyandr. Daha nceleri grdmz gibi Balkanlara ve Anadoluya ok sayda Trk kkenli aile veya boy Dou Roma mparatorluunca yerletirilmiti. Bunlar Hristiyan olmulard. Bu tarihlere geldiimizde bu Trklerin izini srmek mmkn grlmemektedir. Balkanlarda ve stanbul, Edirne, Vize, Gelibolu, Yanbolu, Nibolu sancaklar ile Sofyada ok miktarda ingene nfusta bulunuyordu. Bu halk kendi adetleri iinde kabile efleri ynetiminde airetler halinde yayorlard. lerinde Mslman olanlar ve Hristiyan olanlar vard. Bylece stanbulda Hristiyan nfus dendiinde sadece Rumlar anlalmamaldr. Rumlar, Ermeniler, Balkanlardan gelenler, bir miktar ingene ve az da olsa bir talyan Nfus anlalmaldr.

176

Bat Anadoluda Hristiyan nfus iyice azalmt. 1488 89 saymlarna gre Aydnda 576 hane, Germiyanda 199 hane, Menteede 219 hane Hristiyan vard. Dier Ege, Marmara ve Akdeniz illerinde Hristiyan nfus daha da ok azalmt. Anadoluda da fazla deildi, rnein Ankarada 824 hane vard. Sinopta da Hristiyan nfus azd. Buna karlk Kastamonu ilinde 2.322 Hristiyan hane bulunuyordu. Tabii eskiden Trabzon mparatorluunun hakim olduu blgelerde Hristiyan nfus ounluktayd. Trabzon ile Rizede toplam 27.131 hane bulunuyordu. Trabzon kentinde 186 Ermeni, 957 Rum, 49 Venedikli ve Cenevizli, 258 Mslman hane vard. Bu esnada Lazlarn ve Grclerin krsal alanda olduklar sanlmaktadr. Fatih Sultan Mehmet zamannda yaplan saymlarda Rum ve Ermeni mahallelerinde Trk kkenli isimlere rastlanmaktadr. Bize gre saymlarda Rum dendiinde, Trk ve Rum karm bir Ortodoks halk kastedilmektedir. Ermeni deyince de Gregoryen mezhebinden karm bir Ermeni-Trk halk kastedilmektedir. Ayrca Anadoluda gebe olarak ve hatta yerleik olarak Hristiyan Trk halklar da yaamaktaydlar. Bunlar adlarnn Trke olmasndan anlayabiliyoruz. Bizans kaynaklarnda bu konuda ve zellikle Alaehir (Filadelfiya) Hristiyan Trklere ait bilgiler vardr. Karaman Hristiyanlar da byledir. XV. Yzyln sonlarnda Dou Anadolu daha Osmanl egemenliine gemi deildi. XVI. Yzyln balarnda Mardin ilinde 5.782 Mslman, 2.427 Hristiyan (ou Ermeni) ve 92 Yahudi hane vard. Bayburt ilinde 977 Mslman, 3.775 Hristiyan hane bulunuyordu. Bayburt, Mardin bu dnemde Ermenilerin ok olduu illerdir. Bu dnemde Anadoluda Slav, Arnavut, Eflakl, Saksonyal ve Macar kkenli insanlara da rastlanmaktadr. Osmanl Trklere gvenmiyordu. nce Trk beylikleri, sonra Kzlbalar derken Osmanllar Anadoluya yeni Mslman olmu halklara tmar vererek yerletirdiler. Bylece Mslman olmu Slavlar, Arnavutlar, Eflakllar, Saksonyallar ve Macarlar Anadoluya yerleip, saymda Mslman haneleri iine girdiler. Osmanllarn Mslman olmayanlar slamlatrma gibi bir politikalar olmamtr. Bununla birlikte Bosnallar dillerini korumular ama Mslmanlamlardr. Bir ksm Arnavutlar da byle olmulardr. Daha sonra Megleno-Romenler de dillerini koruyarak Mslmanlaacaklardr. ok daha sonralar Lazlar da Mslmanl kabul edeceklerdir. Btn bunlar bir devlet politikas dnda, tarikatlarn misyoner almalarnn bir sonucu olarak grlmelidir. Mslmanlarn yeterli sayda olduu yerlerde tabii ki dini bir baskdan sz edilmelidir. Mslmanlar iktidardaki din olarak, vergi ayrcalklar hesaba katldnda, giyim kuam farklar da psikolojik etken olarak ie karnca tabii ki dier dinlere bask yapmtr. leride greceimiz gibi XVII. yzylda kk bir Yahudi gurup slamlat. Bunlar imparatorluk halkn sarstlar ve alkaladlar. Osmanl topraklarnda gnmzde bile tartlan derin izler braktlar. Osmanl ynetimi zorla ve kitlesel olarak slamlatrma veya Trkletirme yapmamtr. Devirme ve Kap Kulu messesesi iin kk yata alnp Mslmanlatrlan Hristiyan ocuklarnn saysn toplam Hristiyan ocuk saysna oranla devede kulaktr. Ayrca bu topluluk sekin bir topluluktur. Bu ocuklarn bir ksm devletin en yksek mercilerine geliyorlard. Onlar sadece kendilerine deil, ailelerine ve hatta kent veya kasabalarna da byk yararlar salyorlard. Bu nedenle bu zorla toplama, zaman zaman bir zor kullanma olmaktan kyor, aileler ocuklarn yalvar yakar veriyorlard.

177

Her eye ramen bir sorunun cevab akta kalyordu. slam, Hristiyanlarn kle haline getirilmelerine hibir zaman msaade etmiyordu. Osmanllar da slam dinine olan ballklar ile vnyorlard. Peki, o halde nasl olup da bu Hristiyan devirme usuln kabul etmilerdi. Sorunun cevab hala yoktur. Mslmanla uysun veya uymasn kurulmu olan bir kul (kle) sistemiydi. Ama bu sistem Saraya olaand g veriyor, mutlakyetin en byk destekisi oluyordu. Osmanllar da bylece devlet grevinde bir ulema ve bir de kullar (devlet kleleri) oluyordu. Bu klelerin boyunlar kldan inceydi. Yaayp, yaamayacaklar Padiahn iki duda arasndayd. Kullarn ldrlmesi iin mahkeme karar gerekmiyordu. Padiahlar bazen bu konuda fetva da alrlard. Ancak fetva almalar art deildi. Kullar siyaseten ldrlmeyi yani Katl kararn olaan bir durum olarak karlarlard. Baz ve ok az olan istisnalar hari, katle kar direnilmez veya ondan kalmazd. Kul iin kellesini kaybetmek beklenen ve bir gn olmas nerede ise kanlmaz olan bir durumdu. Emri genellikle divan huzurunda alan kul, Katl haberini getirene padiahn emri yerine getirilecektir. Bana sadece, dua etmek ve namaz klmak iin zaman tan derdi. Reat Ekrem Kou, Kulun Padiah karsndaki durumunu yle yanstr. Padiahn sonsuz salahiyetli vekili sfatyla diledii bir emri, iareti ile yok ediveren Sadrazam Paa, gz kamatran bir hamet ifade eden maiyetiyle Bab Hmayundan at ile girip Orta Kapu nnde atndan inerek, ayan orta Kapu eiinden ieri att m, o anda adeta bir hi oluverirdi. Saray protokol icab fevkalade hrmetkarane karlanr, kubbealtna anna layk bir izzetle gtrlr, orada toplanan Divan Hmayunda riyaset makamna oturur, Divann sair azasyla beraber Padiah adna koca bir mparatorluunun mukadderatna mteallik emirler verirdi. Fakat kendini her an Hkmdarn penesinde hissederdi. Padiah Kaldrn unu! dedi mi, o sonsuz salahiyetli makamndan kaldrlr, koynundan sadaret alameti, tlsm olan ve al atlastan bir kese iinde bulunan mhr hmayun alnr ve cellat kemendi boynuna geiriverirdi. Kimse niin diye sormazd. nsan ne doruluk, ne sadakat, ne iffet, ne namus, ne hizmet, ne cellat, ne vakar ve asalet, hibir kymet ve fazilet kurtaramazd. Kul ayan Orta Kapdan dar att m, geni bir nefes alp, yeniden domu gibi olurdu. Uzayan mr iin etrafa sadaka datrd. Kul olmak ayn zamanda malnn ve mlknn de devlete ait olmas demekti. ster katledilsin, ister eceli ile lsn kulun mal ve mlk devlete kalrd. Bu ayn zaman da servet birikimini engeller, ileride mali gc asndan Saraya bir rakip kmasnn n kapatlrd. Zaten bir devlet grevlisi yksek bir servete nasl kavuurdu? Bu ya devletin parasyd veya servet sahibi yetkilerini kiisel yarar iin kullanm demekti. Yani sonuta devlete kalan para zaten kk itibar ile devletin parasyd. Osmanl da devlet memurunda biriken servet, miras yoluyla ahfadna geemezdi, yani byk bir sermaye toplanamazd. Servet sadece byk ulema ailelerinde, byk tccarlarda ve sarraflarda birikebilen bir gt. Byle ender biriken servette saltanat iin bir tehlike oluturmuyordu.

178

Osmanlnn Hristiyan kitleleri Mslman yapmasndan bir kar yoktu. slama gei, ba vergisi ile ispene vergisinin kesilmesi demekti. XV. Yzylda bu iki verginin toplam 2 altn paraya (7,14 gr altn) bali oluyordu. Hazine, bir Hristiyan Mslman olursa, Hristiyan iken ald verginin bir ksmn, baz hallerde, geri alabiliyordu. Ama bunun iin toprakta allm olmas gerekiyordu ki bu da ok genel bir durum deildi. Mslman olan Hristiyan, kyl bile olsa, devlet kii bana 1 altn para kaybediyordu ki bu da hi azmsanacak bir rakam deildi. 1500 ylnda mparatorlukta 894.432 hane Hristiyan vard. Bu da ylda yaklak 2.800 Kg altn ediyordu. Kim bundan vazgemek isterdi? Bu nedenle Osmanl Hristiyanlktan Mslmanla geen tabasndan ispen vergisini almaya pek ok kez devam etti. Osmanl Hristiyan halk Mslman olmasa bile Trklerden ok fazla etkilenmitir. Bunun izleri bugn bile grlmektedir. Balkan kentlerinde Osmanl grn vardr. Trk adetleri evlere girmitir. Yer yataklar vardr ve dolaplarda korunur. Pencereler, dary seyretmek iindir, perde de ierisi grnmesin diyedir. Kap kacaklar bir dolaba konur. Yemekler sofrada hep beraber yenir. Yataklara araf serilir. Trke szler diller de dolar. Ev dzeni, giyim, mobilya, yemek, imek, sosyal yaam Osmanl tarzdr. Alveri bakkaldan yaplr. Sebze ve meyvenin satn alnd zerzevat vardr. Tatllar Trk tatlsdr. Yemeklerin de pek ou Trk yemeidir. Tarih boyunca Balkanlar vahi ve zor bir corafyayd. Dolays ile halk da zor bir halkt. Balkanlarda nfus, Osmanllardan nce krsal kesimde yayordu ve kentler birer kasaba niteliindeydi. Acaba Osmanllar vahi Balkanlara kent uygarln gtrmlerdir desek, ok mu aykr bir ey sylemi oluruz?

179

Osmanl Yahudisi

Osmanllar geldikleri yerlerde oralara kendilerinden nce yerlemi bir Yahudi halk bulmulard. Bunlar Roma mparatorluundan, Dou Roma imparatorluundan kalan Yahudilerdi. Saruhanda, Krmda, Gelibolunda, Korinthosda, Selanikte, stanbulda hemen her byk kentte vardlar. Bunlar kuvvetli bir olaslk ile Yahudiler Hristiyan olurken, din deitirmeye direnmi ve Yahudi kalm halkn ahfadyd. Sonra 31 Mart 1492 ylnda Katolik krallar Yahudileri lkelerinden kovma karar aldlar. zellikle spanyadan, Gney talyadan, Germen lkelerinden ve Provanstan yola kan ok sayda Yahudi Osmanl lkesine geldi. Bundan sonra btn nemli kent merkezlerinde Yahudi topluluklar olutu. Ancak en youn olduklar yer halknn % 60 Yahudi olan Selanikti. Gelen Yahudiler kentlere yerleirken geldikleri yer dikkate alnd ve birbirlerine yakn yerlerden gelenler, birbirlerine yakn yerlere yerletirilmeye alld. Bunu Yahudi cemaatinin kendisi de yapt, devlet de buna zen gsterdi. Edirneye de ok sayda Yahudi yerlemiti. Valona da halknn % 35,84 Yahudi olarak, nemli bir Yahudi merkezi oluyordu. Zaten Avrupada Yahudi kovulmas balaynca btn Osmanl kentleri Yahudilere kaplarn amlard. skan miktarn ise kentin ekonomisi belirliyordu. Osmanllarn Yahudileri kabuln onlarn insanlk hislerinin byklne balamak doru deildir. Osmanllar Yahudileri ekonomik mlahazalar ile istemilerdir. Yahudi halk ticari adan Rumlara ve talyanlara derhal rakip olmulard. Osmanllarn devlet mallarn kiraladn az sonra greceiz. Bu kiralama balangta Rumlarn ve Ermenilerin elindeydi. Ancak Yahudi snmaclarn gelmesi ile bu konuda Yahudiler de nemli bir rol oynamaya baladlar. Yahudiler dalga dalga Kuzey Afrika zerinden talyaya, oralarda da tutunamayarak Osmanl mparatorluuna akyorlard. Mesela XV. asrn sonunda stanbulda birdenbire 53 adet Kahal, yani cemaat kt (Her sinagog ve etrafndaki mahalli halkna kahal tabir edilir). Yahudiler XVI. asr boyunca Avrupann iktisadi ve mali sanatlarn, matbaay, hekimlii Trkiyeye getirmilerdir. Osmanl mparatorluunun Hristiyanlardan sonra en kalabalk gurubu Yahudilerdi. ok eskiden beri imparatorlukta oturan yani bugnk Gneydou Anadoludaki ehirlerde oturan ve Aramca konuanlar vard. Mezopotamya blgesinde, Iraktaki ehirlerde oturan ve Aramca 180

konuanlar bulunuyordu. Ve nihayet Yahudilerin anayurdu olan Filistinde oturan Yahudiler vard. Bunlarn iinde Semitik, yani Yahudi asll olduklar (srailoullar) halde Karay Mezhebini seenler de grlyordu. Daha nce grld gibi, Karadenizin kuzeyinde Trk asll olduu halde Tevrat, Talmut, yani bildiimiz Ortodoks Yahudilii seen gruplar vard. Bunlarn hepsi Osmanl mparatorluunda Hristiyan dnyaya kar bir denge olarak bulunuyor ve yle dnlyorlard.

181

15. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar

. Adontz N., Histoir de lArmenie, Paris 1946 . Alinge Curt, Mool Kanunlar, Ankara niversitesi . Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Avcolu Doan, Trklerin Tarihi, Tekin yaynevi . Anadolu Uygarlklar Cilt 1, 2, 3 Grsel yaynlar . Barthold V.V., Orta-Asya Trk tarihi hakknda dersler, Trk Tarih Kurumu . Berktay. Halil, mit Hassan, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 1, Osmanl Devletine Kadar Trkler, Cem yaynlar, 1995 . Benz, Ernst. The Eastern Orthodox Church. Aldine Transaction 1963 . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . Browning, Robert. The Byzantine Empire. The Catholic University of America Press 1992 . Bury, John Bagnall. History of the Later Roman Empire. Macmillan & Co.1923 . Cahen Claude, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, e yaynlar, 1984 . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Clough Shepard B., Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Cogito, Bizans, Yap Kredi yaynlar 1999 . Cogido, Osmanl zel Says, Yap kredi Yaynlar . Cornell T., Matthews J., Roma Dnyas, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim yaynlar . Colin A Ronan, Bilim tarihi, Tbitak . in dnyas, iletiim yaynlar

182

. De Hartog, Leo. Genghis Khan: Conqueror of the World. London: I.B. Tauris & Co. Ltd.. 1988 . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Dimirti Kantemir, Kulb,1998 Osmanl mparatorluunun ykseli ve k, Cumhuriyet Kitap

. Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Encyclopedia of Homosexuality ilgili blmler . Encyclopaedia Britannica. . Encyclopedia Mythica . Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc. . Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers . Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan 2004 . Erdoan Aydn, Nasl Mslman olduk, Cumhuriyet . Erdoan Aydn, Alevilii Ne Yapmal, Noktakitap, 2005 . Ersan Mehmet, Seluklular zamannda Anadoluda Ermeniler, TTK 2007 . Esposito, John. Oxford History of Islam. Oxford University Press 2000 . Esposito, John. The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press 2003 . Farale, Dominique. De Gengis Khan Qoubila Khan : la grande chevauche mongole. Campagnes & stratgies. Paris: Economica. 2002 . Farale, Dominique. La Russie et les Turco-Mongols: 15 sicles de guerre. Paris: Economica. 2007 . Gaarder Jostein, Sofinin dnyas, Pan yaynclk, . Glpnarl Abdlbaki, 100 soruda Trkiyede mezhepler ve tarikatlar, gerek yaynevi.1969 . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar. . Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar.

183

. nalck Halil, Devlet-i Aliyye cilt 1, Trkiye Bankas 2009 . slam dnyas, iletiim yaynlar . James William, The Varieties of Religious Experience, New York 1982 . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 . Juvayn, Al al-Dn At Malik, 12261283. Genghis Khan: The History of the WorldConqueror tr. John Andrew Boyle. Seattle: University of Washington Press. 1997 . Kazhdan, Alexander, Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford University Press. 1991 . Lewis, Bernard. Islam in History: Ideas, People, and Events in the Middle East. Open Court 1993 . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . Lloyd Seton, Trkiyenin Tarihi, TBTAK . Mantran Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi, Adam Yaynlar, 1992 . Metin Kunt, Suraiya Faroqhi, Hseyin Yurtaydn, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 2, Osmanl Devleti 1300 - 1600. Cem yaynlar, 1995 Cilt 2 . nder Ali Tayyar, Trkiyenin etnik yaps, Fark yaynlar 2007 . ztuna T. Ylmaz, Trkiye Tarihi, Hayat kitaplar . Petit P., Histoire Generale de LEmpire Romaine, Paris 1974 . Piganiol A., Histoire de Rome, Paris 1954 . Portekiz Masonluk tapnak krallar, http://www.masonluk.net/tapinakcilar_masonlar_12.html,

. Rashid al-Din Tabib. A Compendium of Chronicles: Rashid al-Din's Illustrated History of the World Jami' al-Tawarikh. The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art, Vol. XXVII. Sheila S. Blair (ed.). Oxford: Oxford University Press. 1995 . Ratchnevsky, Paul. Genghis Khan: His Life and Legacy tr. & ed. Thomas Nivison Haining. Oxford, UK 1992; Cambridge, Mass., USA: B. Blackwell. 1991 . Riley-Smith, Jonathan. The Oxford History of the Crusades. New York: Oxford University Press, 1999 . Roma dnyas, iletiim yaynlar . Roux Jean - Paul, La religion des turcs et des mongols, Payot et Rivages, 1984

184

. Roux Jean - Paul, Histoire des Turcs, Fayard 2000 . Roux Jean-Paul, Trklerin Tarihi, Kabalc 2007 . Seignobos Charles, Mukayeseli Avrupa tarihi, Varlk . Sencer Oya, Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevim Ali Prof. Dr., Anadolunun Fethi, Seluklular dnemi, TTK 2000 . Sevim Ali Prof. Dr ve Prof Dr. Erdoan Meril, Seluklu devletleri tarihi,. TTK . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar, Grsel yaynlar . Shepard B. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . ener Cemal, amanizm, Trklerin slamiyetten nceki Dini, Etik Yaynlar, 2001 . Smer Faruk, Dou Anadolu Trk Beylikleri, TTK 1998 . Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . en.wikipedia.org . http://www.dunyadinleri.com

185