U BKME VE TEK TARAFLI U BKME KALIPLARI

Prof. Dr. Levon APAN .T. Sakarya Mhendislik Fakltesi Makina Blm

8 KASIM 1991

28

U Bkme ve Tek Tarafl U Bkme Kalplar Bklen para ve dolaysyla kalp boluunun ekli U harfine benzedii iin bu tip kalplar U bkme kalplar olarak adlandrlr. Bir U bkme ileminin son safhas ekil 1 de ematik olarak gsterilmitir. Kar bask para tabannn dzgn kmasn ve bklen parann kalptan kolaylkla alnmasn salar.Yekil 2a da grlebilecei gibi,kar bask kullanlmad takdirde bkme balangcnda para tabannda oluan bombe bkme sonuna kadar devam eder.Dolaysyla

tabann dzgn kmas iin paraya bkme iin gerekli kuvvetin 3 katna kadar ykselebilen bir kuvvetle bastrmak gerekir.Bu da yksek kapasiteli pres kullanlmasn zorunlu klar.Kar bask kullanld takdirde bkmeden nce stampa ile kar bask sac skca tutarlar.Skma kuvveti kar basknmkine eittir.Kar bask yayla hareket ediyorsa bkme srasnda skma kuvveti devaml olarak artar;kar bask hidrolikle hareket ediyorsa skma kuvveti bme srasnda sabit tutulabilir. Bkme kuvvetinin hesab iin eitli ifadeler vardr.Bunlardan biri de P=O,22 e 1 dr.Burada e sa kalnl,1 bklen kenarlarn uzunluu, dr. Kar bask kuvveti bkme kuvvetinin 0,3 kadar olmaldr.Dolaysyla stampa kuvveti P=Pb+0,3Pb=l,3Pb olmaldr. Bkme ii ise,X=0,5...0,6 arasnda bir katsay ve h stampann saa dedii andan bkme sonuna kadar olan kursu olmak zere W=P h X eklinde hesaplanr. Flanl U bkmelerde 1 30mm olursa (eklil 3) bkme 1 ilemde tamamlanabilir; fakat 1 30 mm ise parann bklebilmesi 2 ilem gerektirir (ekil 4).
H.Bukum

sacn ekme dayanm-

ekil 7 U bkme kalplarnda stampa ile matris arasndaki en kk boluk maksimum tolerantaki sa kalnlna eit olmaldr: Z m - = e .Er byk boluk ise
111.1.11 lllcJL.iv

Z m ax

= e

max

+ne

olabilir.Burada n sa kalnlna bal bir katsaydr (Tablo 4).

Saf { mm) 1 kadar 0 .... 0 , Oft 0 , 10 0 .15 0 . 18 2 2 .3

Valtnl 3 .... 4

(
4 ~ ....5 0. 07 0 08 0 10

mm

)
6 .7 7.-. ....8 0 . 05 0 . 06 0 . 01 0 , 10 8 ...10 0 ,05 0 06 0 ,08 0 ,10

5.. . 6 0 .06 0 . 07 0 , 09

-25 kadar 25. 50

JO

0 08 0 .10 0 .15 0

0 . 07 0 0 08 10

0 ,06 0 ,07 0 , 09 0 . 11

0 .15 0 . 18 0 , 20

50-.- - 1 0 0 100.200

0 , 12

a , 12 o , 11

Tablo 4 Kar bask Bkmeden nce kar bask 0,1,..0,3 mm kadar matristen tamaldr.Bylece san stampa ile kar bask arasnda tutulmas emniyetli bir ekilde salanm olur. rnein yksek retim kapasitesi gibi gerekli olan hallerde kar bask sertletirilmelidir (R c 60). Kar bask ile matris kaygan geme olarak altrlmaldr. Kar basklar kademeli ve kademesiz olmak zere ikiye ayrlrlar. ekil 10 da kademeli bir kar bask rnei verilmitir.Bu rnekte kar bask yayla hareket etmektedir.

-32-

to

min

=t

= 2

+b

1 3mm b=l,6 1 (kk ve orta iler iin) b=2 1 (byk iler iin) T2=k=rm+0,1...0,3 ( k deerleri Tablo 3 ten alnr.

- Kademeli kar basklarda,kademe,imkn olduu takdirde,bkmenin olmad tarafta yaplmaldr.Bylece bkme matrislerinin alt kademe iin boaltlmam ve dolaysyla da zayflamam olur. - Kalp elemanlarnda r ve r yuvarlatmalar mutlaka bulunmal,kelerde ise bu radysleri kurtaracak pahlarn krlmas unutulmamaldr. - Kademeli kar basklarda,strokun st konumunda,kar bask yayla alt takdirde,kademeler matris enelerine arpar.Bunun nedeni yayn hareketinin snrlandrlmam olmasdr.Bu bakmdan gerek kademe kalnlklar gerek matris eneleri kuvvetli yaplmaldr. - ekil 10 da grlen konstrksivonda yay krlrsa kalpta zarara neden olabilir.

35

Bu ekilde 1-karma tijleri 2-Durdurma flan 3-Yay kuvvetini ayar ve destek paras 4-Kontra somun 5-Yay 6-Somun 7-Malafa ekil 12 de de kademeli bir k a r 1 bask tijler vastasyla hareket etmektedir.

-37-

ekil 13

Bu ekilde alttaki kalp rneinde grld gibi,gerekli olduu takdirde stampa ve matris azlar deiik malzemeden yaplabilir. Kademesiz kar basklarda stoplamayi karma vidalarnn kademeleri yapmaktadr. b=l T2=k+rm+O,l-..O,3 (k deerleri Tablo 3 ten alnr) L= karma pimi uzunluu=T = T 2 -Bu tip konstrksiyonun stnlkleri yle sralanabilir. a) Kar basknn kademesi matris enesine arpmaz.karma pimlerinin boylar i 3 mm civarnda bir boluk kalacak ekilde ayarlanabilir. b) Kar basknn stroku daha uzun yaplabilir. c) Yay basnc ayarlanabilir. d) Yay krlsa dahi kalbn dnda olduu iin kalp hasar grmez. -Gerek grld takdirde,rnein byk bkme kuvvetlerinde karma pimleri sertletirilebilir (R c 40...50) ekil 13 de kademesiz kar bask rnekleri verilmitir.

Kanca ile ayrmann

yaplabilmesi iin,kancann kalp gvdesine balanabilecei

kadar yer bulunabilmeli,kancann T ykseklii biimlendirilmi i parasnn yksekliini geebilmelidir.T , i paras yksekliini en az 3 mm amaldr, b ise sa kalnlnn en ok yars kadar olmaldr. Bu ekilde 1- Matris (2 paral) 2- Istampa 3- Alt tabla 4- Kar bask 5-Dayama sa (2 adet) 6-Ayrma kancas (2 adet) Kalbn ilem srasnda esnememesi iin u ekilde boyutlandrlmas tavsiye edilir. T3 T2+3...5

T4= T 3 +T 2

Parann matris ve stampadan ayrlmas Ubkme kalplarnda i paras matristen kar bask vastasyla karlr.

-39-

Parann stampadan ayrlmas iin ise baz nlemler alnmaldr. - Kanca ile ayrma ekil 14 de bir U bkme kalb ve i parasnn stampadan kanca ile ayrlmas grlmektedir. Kanca ile ayrma olduka etkendir.Dolvsyla imkn bulunursa rnein yeterli yer varsa kanca ile ayrmann uygulanmas tavsiye olunur. -Yayl pimlerle ayrma Kancal ayrma yaplamad takdirde yayl pimlerle ayrma yoluna gidilir. ekil 15 te bu tip ayrma uygulanan bir U bkme kalb rnei verilmitir.

Bu kalpta D pim kafas ap Dx yay yuvas apndan 0,6 ila 1 mm kadar kk alnr: D=DX-(O,6.. . 1); d pim ap ise dx pim delii apndan 0,05 ila 0,1 mm kk olmaldr: d=d1-(ofo5...0,l). 1-st tabla 2-Drc yay 3-Istampa 4-Drc pimi ( 1060) 7-Destek (2 adet) 8-Tij (4 adet) 9-Balama sap Bklecek sa paras dayama salar arasna yerletirilir.Koun aa hareketiyle

40

i paras stamya tarafndan matris iine sokularak bklr.Bkme srasnda itici sistemin yay kar bask ve tijler tarafndan sktrlr.Istampann yukar hareketinde boalan yay,tijler vastasyla kar basky iterek i parasnn matristen kmasn salar.Matristen kan para stampa zerinde kalacandan, ayrma kancalar vastasyla syrlr. Kanca ile ayrmann stnlklerinin yansra san kalba konmas ve i parasnn kalptan alnmas srasnda baz aksaklklarn meydana gelmesi mmkndr.Yksek retim kapasitelerinde ve ayrma kuvvetinin byk olduu yerlerde kancalarn sertletirilmeleri gerekebilir. Ayrma kancalar ayn zamanda para dayamas olarak da i grebilirler.

ekil 16 Drc ubukla ayrma . Drc ubuk henz inmi deil,yani presin yukar stroku tamamlanmamtr.

41

PARA NO 1 2 3 4 5 6 7 % _ . < Yay Yay

PARANIN dayanma

AOI St 37 Yay

MALZEME 42

AKLAMA

rondlas

cigi

Balama Duyurucu Ust tabla Burf Fuhfung Zmba . " Bukmc

sap ubuk

1035 1060 a 1020 rc$l 3020 RC 50 4-2

G. Sn. B*. 4 3115 % 5SO 5190^ 1060 1020 Er<gi| 3020 Scmcntc cd h: RC 60 i- 2 RC 60 ^ 2

tncs

10 11

"

Skma ( k a r s bask ) paras Oift k a l p gvdesi yay

u
13 14

. *

karc Alt tabla

Yay *\q\
1020 < 1020 Erc|l! 3020

karma vidas

ekil 16

5-Matris gvdesi ( 1020) 6-Matris 7-Kar bask 8-karc yay 9~karc vidas ( 1020) 10-Alt tabla

-42-

Yayl pimler bkme kollarna yakn yaplmal,yalnz bkme radyslerinin dnda olmasna dikkat edilmelidir. Byk retim kapasitelerinde pimler sertletirmemek daha ekonomik olur. - Drc ubukla ayrma Bu yntem,basitlii nedeniyle,uygun olan yerlerde tercih edilmelidir. ekil 16 da drc ubukla ayrma uygulanabilir bir U bkme kalb rnei verilmitir. Drc ubuk genel yap eliinden yaplr ve Rc 45...50 sertlie kadar sertletirilmesi tavsiye edilir. Dmenin gereklemesi iin drc ubuun ve dolaysyla drc yaynn gerektii kadar hareket etmeleri gerekir.Bunun iin drc ubuun hareket mesafesi L para yksekliine eit olmaldr.

Tek tarafl U bkme L bkme olarak da adlandrlan tek tarafl U bkme ilemleri V bkme kalplarnda da yaplabilir.Ancak kar baskl bir L bkme iin normal olarak U bkme tipi kalplardan faydalanlr. ekil 18 de bir 1 bkme ilemi verilmitir.

-43-

-Bu konstrksiyonda drc ubuun sertletirilmesine gerek yoktur.tici pimler veya yalnz ular sertletirilebilir.Drc plaka da Rc 40...50 sertlie kadar setlet irilebilir. Kalp kasm durumda iken itici pimlerin stampa aln yzeyinden j=0,3...mm geride olmas gerekir. U bkmede geri yaylanma U bkmede geri yaylanma as aadaki ifadeden hesaplanabilir: t x=0,75^i me E

Bu denklemde x =Bir taraf iin geri yaylanma as

1=r

m+r i +l,25 e (mm)

rm=Matris radys (mm) ri=Bkme yarap (mm) e=Sa kalnl (mm) m=l-k k=_(-L- oranna bal bir katsay.Tablo 5) San ekme dayanm (kg/mm 2 ) E=Sam elastiklik modl (kg/mm 2 )

ekilden de grlebilecei gibi kayt ykseklii matris yksekliinden en az (e+5) mm fazla alnmaldr (e=sa kalnl). L ekli ksa kenarnn tamamen matris iine girmesine de gerek yoktur. ekil 19 da baka bir L bkme kalb verilmitir.

1= st tabla 2- Bur 3- Fuhrung 4- Kar deste -: 5- Alt gvde 6-Alt tabla

1

7- Bkme zmbas 8- Bkme enesi 9- Merkezleme pimi 10- Skma paras (karc) 11- Tij

ekil 19

46

U bkmede geri yaylanmann giderilmesi iin eitli yntemler uygulanabilir. Bunlardan biri stampay Dx as kadar konik ilemektir (ekil 20 ).Sa,kendi ataletiyle x kadar fazla bklp konik stampay sarabil ir;bkme kuvveti kalx kadar esneyen sa bkme asnn istenen deeri almasn x kadar fazla bklmedi^! takdirde bunun herhangi bir

drldnda da

salar.Sa kendiliinden

ekilde salanmas gerekir.

-bkldkten sonra kam vasitasyla

x kadar (rnekte 2) fazla bklr.

Geri yaylanma sata bklen blgede elastik gerilmelerin kalmas nedeniyle olumaktadr.Dolaysyla bu elastik gerilmelerin giderilmesi geri yaylanmay da ortadan kaldracaktr.Bu dnceden hareketle,ekil 22 de grld gibi , stampaya verilmi kk bir knt vastasyla bkme kelerine baslarak buralardaki esneklik yokedilir.

-47-

Bu yntem zellikle sert salarda kelerin atlamasna neden olabilir.Bu gibi durumlarda stampa dibine ve kar bask yzeyine radys vermek uygun olur" (ekil 23)

Kar basknn R2 radys deneme ile bulunur, Istampa dip radys Rx ise yle alnr: e 1,5 mm iin R^ = R2 R1 = R2+0,75 e e= 1,5...3 mm iin R = R2+0,5 e e 3mra iin

Kalp rnekleri

D ekil 24 de basit bir tek kademeli U bkme kalb verilmitir.

ekil 24

48

PARA NO
1 2 3 4 S 6 7 8 9

PAR (JA Uli (abla

ADI

MALZEHE C - 020 C 5190 OSO

AIKLAMA

I imha Fhrung Dayama All All kalp labla paras p'm1

RC 60 * - RC 50 *

- 1060 .5*90 C -1020 1060 *a* Sctlfi RC60 *2

Skma
Yay

karma

vidSr"

SI 4 2 - 2

2) ekil 25 de grlen para imal edilecektir.Bunun iin evre kesildikten sonra bkme iki kademede yaplr.Birinci kademede para U eklinde bklr,ikinci kademede ise son ekil

( flanl U bkme) verilir.Parann l.ci ve 2.ci kademe sonundaki durumu ekil 26 da verilmitir. _

Birinci kademe sonundaki 69 mm lik boyut,son ekil gz nne alnarak ve ntr lifin bklen i yzeyden e/3 kadar ierde olduu kabul edilerek aadaki ekilde bulunmutur:
/

49

39+2.12,3+2._( 1 . 5 + 1 ^

69 mm

Sa daha nce incelenmi olan ekil 14 deki kalpta U bklerek l.ci kademe tamamlanr.2.ci kademe ekil 27 de verilmitir.

Bu kalpta 1- Matris (2 paral) 2- Istampa 3- Alt tabla 4- Destek (2 adet) 5-Kar bask 6-Raptiye 7-Yayl itici (2 adet) 8-Tij (4 adet) 9-Balama sap

50

ekil 30

Daha sonra ikinci kademede paraya son ekli verilir.Alt kalp (matris) her iki kademede de kullanlmaktadr. Para listesi aadadr.

52

6) ekil 32 de hem bklen hem dip ksmna dairesel iki kabarck yaplan bit parann kalb verilmitir.

ekil 32

54

Bu kalbn para listesi aadadr.

PARA NO 1
2 3 U 5 6 7 8 9 10

PARANIN Baklama sap Uit tabla utt gurup yay

ADI

MALZEME
103S 1070 Yay rtq\\ 3 0 7 0

AIKLAMA

$ti!g! Erei! 5 0 4 0

2mba lafyd gvHf*' Zmba vf dufufcu Dayama karc yay

q 1040 $190 1040 Yay

R C 60 f ?

cl! RC 60 * 2 RC 60 ^ 2

Dfl kalp
B u k u m akst y< fikarrc

S190 $ S90

Alt

givdc
parlas* fakts vidas vidas

1020 1060 5190 1020 10 20

Ertgil 3020
RC 50 17 RC 60 * ?

11 17 13 14

Skma

Orta torm 'kanckarct

8) ekil 34 te bir ya karterinin etek bkme kalb verilmitir,

KAYNAKLAR 1- Ataimek, S. Sa Kalplar Bursa,1977. 2- Eary,D.F.-Reed,E.A. Techniques of Pressworking Sheet Metal Prentice Hall,Englewood Cliffs,New Jersey,1974. 3-Advanced Diemaking Ostergaard, E. Me Graw Hill,New York,1967. 4- apan,L Kalplk Teknii Eitim Yaynlar,stanbul,1979.

57